WELEBI - Welbevinden van lesbische en biseksuele

 WELEBI ONDERZOEK NAAR HET MENTAAL EN SOCIAAL WELBEVINDEN VAN LESBISCHE EN BISEKSUELE MEISJES Onderzoek uitgevoerd door de Vrije Universiteit Brussel, vakgroep Medische Sociologie, i.o.v. het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap – Gelijke Kansen in Vlaanderen Miranda Schoonacker Eva Dumon Prof. Dr. Fred Louckx (promotor) Brussel, april 2009 INHOUDSTABEL
INTRODUCTIE ....................................................................................................................................... 1 HOOFDSTUK 1: VOORSTELLING VAN HET ONDERZOEK .......................................................................... 2 I.
ACHTERGROND EN PROBLEEMSTELLING.................................................................................. 2 II.
DOELSTELLINGEN VAN HET ONDERZOEK ................................................................................. 2 III.
METHODOLOGIE ....................................................................................................................... 3 1. Literatuurstudie ...................................................................................................................................... 3 2. Recrutering en selectie van de respondenten ........................................................................................ 4 2.1. Vooraf: methodologische problemen in holebistudies .................................................................. 4 2.2. Inclusiecriteria ................................................................................................................................ 5 2.2.1. Lesbische en biseksuele meisjes ............................................................................................ 5 2.2.2. Leeftijd tussen 18 en 23 jaar .................................................................................................. 5 2.3. Bekendmaking van het onderzoek en recrutering en selectie van lesbische en biseksuele meisjes ............................................................................................................................................ 6 2.3.1. De gebruikte promotiematerialen ......................................................................................... 6 2.3.2. De recruteringskanalen .......................................................................................................... 7 2.3.3. Recrutering en selectie: kwantitatief versus kwalitatief onderzoeksluik .............................. 7 2.3.3.1. Kwantitatief onderzoeksluik ........................................................................................ 7 2.3.3.2. Kwalitatief onderzoeksluik ........................................................................................... 8 2.3.4. Incentives ............................................................................................................................... 8 2.3.5. De grootte van de onderzoeksgroep: kwantitatief en kwalitatief onderzoeksluik ................ 9 2.3.5.1. Kwantitatief onderzoeksluik ........................................................................................ 9 2.3.5.2. Kwalitatief onderzoeksluik ........................................................................................... 9 3. Het verkennende kwantitatieve onderzoek: de (online) survey ............................................................. 9 3.1. Keuze voor online survey ............................................................................................................... 9 3.2. Constructie van de vragenlijst ........................................................................................................ 10 4. Het kwalitatieve onderzoeksgedeelte: semi‐gestructureerde diepte‐interviews .................................. 11 4.1. Praktisch verloop: van uitnodiging tot afronding van het interview .............................................. 11 4.1.1. Selectie en uitnodiging .......................................................................................................... 11 4.1.2. Beschrijving van de onderzoeksgroep ................................................................................... 11 4.1.3. De topiclijst ............................................................................................................................ 11 4.1.4. De interviews ......................................................................................................................... 12 4.1.5. De gehanteerde interviewtechnieken en –benadering ......................................................... 12 4.1.6. Plaats en afname van de interviews ...................................................................................... 12 4.1.7. Duur en verloop van het interview ........................................................................................ 13 5. Data‐analyse ........................................................................................................................................... 13 5.1. Kwantitatief onderzoeksluik: de online survey .............................................................................. 13 5.2. Kwalitatief onderzoeksluik: de diepte‐interviews .......................................................................... 13 5.2.1. Methodologische benadering ................................................................................................ 13 5.2.2. Concrete werkwijze ............................................................................................................... 14 6. Aanvullend: een aantal ethische, juridische en psychologische aspecten verbonden aan dit onderzoek ............................................................................................................................................... 14 6.1. Commissie Medische Ethiek ........................................................................................................... 14 6.2. Verzekering..................................................................................................................................... 14 6.3. Psychologische opvangmogelijkheden ........................................................................................... 15 ii
HOOFDSTUK 2: ALGEMEEN THEORETISCH KADER ‐ LITERATUURSTUDIE ................................................ 16 I.
ALGEMENE SITUERING ............................................................................................................. 16 1. Basisconcepten ....................................................................................................................................... 16 2. Holebiseksualiteit en wetenschappelijk onderzoek ................................................................................ 17 2.1. Het meten van seksuele oriëntatie ................................................................................................ 17 2.2. Homoseksueel/lesbisch versus biseksueel ..................................................................................... 17 2.3. Wat is de prevalentie van holebiseksualiteit? ................................................................................ 18 II.
SEKSUELE IDENTITEIT: EEN COMPLEX GEGEVEN ...................................................................... 18 1. Modellen van seksuele identiteitsontwikkeling...................................................................................... 19 1.1. De ontwikkeling van een individuele seksuele identiteit ............................................................... 19 1.2. De ontwikkeling van een groepsidentiteit ..................................................................................... 21 1.3. Een eigen model voor lesbiennes? ................................................................................................. 22 2. Seksuele identiteitsontwikkeling bij jongeren en volwassenen.............................................................. 23 2.1. Puberteit en adolescentie .............................................................................................................. 23 2.2. Eerste bewustwording.................................................................................................................... 23 2.3. Ontkenning van gevoelens ............................................................................................................. 24 2.4. Zelfidentificatie............................................................................................................................... 24 2.5. Fluïditeit ......................................................................................................................................... 24 2.6. Positieve identiteitsvorming........................................................................................................... 25 2.7. Houding ten aanzien van de eigen seksuele identiteit – zelfacceptatie ........................................ 25 2.8. Identiteitssuperioriteit ................................................................................................................... 25 3. Coming‐out ............................................................................................................................................ 25 3.1. Het coming‐out proces ................................................................................................................... 25 3.2. Modellen van coming‐out .............................................................................................................. 26 3.3. Eerste coming‐out ......................................................................................................................... 26 3.4. Zichtbaarheidsmanagement .......................................................................................................... 27 3.4.1. Coming‐out versus verborgen houden van de seksuele oriëntatie ....................................... 28 3.4.2. Motivaties om al dan niet een coming‐out te doen .............................................................. 30 3.4.3. Factoren die medebepalend zijn voor de mate van openheid over seksuele oriëntatie ..... 30 3.5. Reacties van de ouders op coming‐out .......................................................................................... 30 4. Biseksualiteit versus lesbisch‐zijn ........................................................................................................... 32 5. Relaties en relatiebeleving ...................................................................................................................... 33 III.
GENDERIDENTITEIT .................................................................................................................. 34 1. Korte toelichting van het gehanteerde begrippenkader ........................................................................ 34 2. Holebiseksualiteit en genderidentiteit.................................................................................................... 35 IV.
SITUERING VAN HOLEBI’S IN DE HEDENDAAGSE SAMENLEVING ............................................. 36 1. Positie van holebi’s in de maatschappij .................................................................................................. 36 1.1. De (on)zichtbaarheid van holebi's .................................................................................................. 36 1.1.1. Holebi’s in de media .............................................................................................................. 36 1.2. Maatschappelijke acceptatie .......................................................................................................... 37 1.2.1. Algemeen ............................................................................................................................... 37 1.2.2. Vooroordelen en vijandigheid ............................................................................................... 38 1.2.3. Verschillen in acceptatie ........................................................................................................ 38 1.2.3.1. Attitudes ten aanzien van holebi’s door vrouwen versus mannen ............................. 38 1.2.3.2. Acceptatie van holebi’s versus lesbiennes .................................................................. 38 1.2.3.3. Acceptatie van lesbiennes versus biseksuele meisjes en vrouwen ............................. 38 1.3. Schijntolerantie en heteronormativiteit ........................................................................................ 39 1.3.1. Schijntolerantie ...................................................................................................................... 40 iii
2.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
2.
1.3.2. Heteronormativiteit ............................................................................................................... 40 1.4. Discriminatie en slachtofferschap van geweld ............................................................................... 41 1.4.1. Discriminatie en discriminatiemanagement .......................................................................... 41 1.4.2. Pesten en slachtofferschap van geweld ................................................................................ 41 Impact op het individu ............................................................................................................................ 42 2.1. Minderheidsstress .......................................................................................................................... 42 2.1.1. Geïnternaliseerde homonegativiteit ..................................................................................... 43 2.1.1.1. Onderliggende dimensies van geïnternaliseerde homonegativiteit ........................... 43 2.1.2. Stigmabewustzijn ................................................................................................................... 45 2.2. De dagelijkse leefwereld van lesbische en biseksuele meisjes ..................................................... 46 2.2.1. Onderwijs ............................................................................................................................... 46 2.2.1.1. Victimisatie op school .................................................................................................. 47 2.2.2. Werkomgeving ....................................................................................................................... 49 V.
HOLEBI’S EN HUN PERSOONLIJKE EN SOCIALE OMGEVING ..................................................... 50 Sociale netwerken en sociale steun ........................................................................................................ 50 1.1. Sociale netwerken .......................................................................................................................... 50 1.2. Sociale steun .................................................................................................................................. 51 Vertrouwenspersonen ............................................................................................................................ 53 Vriendschapsnetwerk ............................................................................................................................. 53 Potentiële rol van een partnerrelatie ..................................................................................................... 54 Verbondenheid met verschillende groepen mensen.............................................................................. 54 5.1. Verbondenheid met ouders en familie .......................................................................................... 54 5.2. Verbondenheid met vrienden – ‘family of choice’ ......................................................................... 55 5.3. Verbondenheid met studiegenoten/collega’s en buren ................................................................ 56 5.4. Verbondenheid met de holebi‐ en heterogemeenschap ............................................................... 56 5.4.1. Verbondenheid met de holebigemeenschap ........................................................................ 56 5.4.2. Verbondenheid met de heterogemeenschap ........................................................................ 56 5.4.3. Verbondenheid met de holebi‐ versus heterogemeenschap ................................................ 57 Sociale isolatie – zich alleen voelen ........................................................................................................ 57 Participatie .............................................................................................................................................. 57 7.1. Holebispecifieke participatie .......................................................................................................... 57 7.1.1. Holebiverenigingen ................................................................................................................ 57 7.1.2. Holebi‐uitgaansgelegenheden ............................................................................................... 58 7.2. Niet‐holebispecifieke participatie .................................................................................................. 58 7.2.1. Reguliere verenigingen .......................................................................................................... 58 VI.
GEZONDHEID EN LEVENSKWALITEIT ........................................................................................ 59 Algemeen ............................................................................................................................................... 59 Psychisch welbevinden ........................................................................................................................... 59 2.1. Algemeen psychisch welbevinden ................................................................................................. 59 2.2. Depressiviteit .................................................................................................................................. 60 2.3. Automutilatie ................................................................................................................................. 61 2.4. Eetstoornissen ................................................................................................................................ 61 2.5. Suïcidale gedachten en pogingen ................................................................................................... 61 Probleemhantering en copingvaardigheden .......................................................................................... 62 Professionele hulpverlening ................................................................................................................... 63 Middelengebruik ..................................................................................................................................... 63 VII.
ANDERE RELEVANTE KARAKTERISTIEKEN EN LEVENSDOMEINEN ............................................ 63 Socio‐economische omstandigheden ..................................................................................................... 63 Religie en cultuur .................................................................................................................................... 64 iv
HOOFDSTUK 3: HET KWANTITATIEF ONDERZOEK: DE ONLINE SURVEY .................................................. 65 I.
RESPONS ................................................................................................................................... 65 II.
ANALYSEMETHODE ................................................................................................................... 65 III.
RAPPORTERING VAN DE ENQUÊTERESULTATEN ...................................................................... 66 1. Univariate analyses ................................................................................................................................. 66 1.1. Socio‐demografisch profiel van de respondenten ......................................................................... 66 1.1.1. Leeftijd .................................................................................................................................. 66 1.1.2. Opleidingsniveau ................................................................................................................... 67 1.1.3. Tewerkstellingsstatus ............................................................................................................ 68 1.1.4. Woonomgeving ...................................................................................................................... 69 1.1.5. Geboorteland vader en moeder ............................................................................................ 69 1.1.6. Huidige woonsituatie ............................................................................................................. 70 1.1.7. Kinderen ................................................................................................................................ 70 1.2. Seksuele identiteit en relationele status ........................................................................................ 70 1.2.1. Seksuele oriëntatie ............................................................................................................... 70 1.2.2. Seksuele identiteit ................................................................................................................ 71 1.2.3. Relationele status .................................................................................................................. 72 1.2.4. Eerste bewustwording van de seksuele oriëntatie ............................................................... 72 1.2.5. Fluïditeit (verandering van seksuele identiteit in de loop van de tijd) .................................. 73 1.2.6. Seksualiteit en seksualiteitsbeleving ..................................................................................... 73 1.2.7. Coming‐out ........................................................................................................................... 73 1.2.8. Leeftijd eerste coming‐out .................................................................................................... 73 1.2.9. Coming‐out ten aanzien van de ouders ................................................................................. 74 1.2.10. Reactie van de ouders op de coming‐out van hun dochter …………………………………………… 74 1.2.11. Periode tussen bewustwording en coming‐out ……………………………………………………………… 75 1.2.12. Relatieproblemen …………………………………………………………………………………………………………. 76 1.3. Genderidentiteit ............................................................................................................................ 76 1.4. Minderheidsstressoren .................................................................................................................. 77 1.4.1. Geïnternaliseerde homonegativiteit ..................................................................................... 77 1.4.2. Stigmabewustzijn .................................................................................................................. 78 1.5. Attitudes van de respondent zelf ten aanzien van het eigen holebi‐zij en holebiseksualiteit in het algemeen .................................................................................................................................. 79 1.5.1. Houding ten aanzien van het eigen holebi‐zijn ...................................................................... 79 1.5.2. Attitude van de respondent ten aanzien van de huidige maatschappelijke opinies, uitspraken en stereotypen met betrekking tot holebiseksualiteit in het algemeen ............ 79 1.5.3. Discriminatie .......................................................................................................................... 80 1.5.4. Slachtofferschap van verschillende vormen van geweld ....................................................... 80 1.6. Sociale steun en sociaal netwerk ................................................................................................... 81 1.6.1. Beschikbaarheid van een vertrouwenspersoon voor holebi‐ en niet‐holebispecifieke problemen ............................................................................................................................. 81 1.6.2. Het al dan niet bevredigend zijn van sociale contacten ........................................................ 81 1.6.3. Vrienden ................................................................................................................................ 81 1.6.4. Zich verbonden voelen met bepaalde groepen mensen ....................................................... 81 1.7. Participatie ..................................................................................................................................... 82 1.7.1. Holebispecifieke participatie ................................................................................................. 82 1.7.2. Niet‐holebispecifieke participatie .......................................................................................... 83 1.8. Religie ............................................................................................................................................. 83 1.9. Gezondheid en levenskwaliteit ...................................................................................................... 84 1.9.1. Algemene psychische gezondheid ........................................................................................ 84 1.9.2. Emotionele gevolgen van het holebi‐zijn............................................................................... 84 1.9.3. Psychische klachten ............................................................................................................... 84 1.9.4. Suïcidaliteit ........................................................................................................................... 85 v
1.9.5. Copingvaardigheden .............................................................................................................. 86 1.9.6. Lichamelijke gezondheid ....................................................................................................... 86 1.9.7. Lichamelijke klachten............................................................................................................. 86 1.10. Middelengebruik ............................................................................................................................ 87 1.10.1. Tabak ……………………………………………………………………………………………………………………………. 87 1.10.2. Alcohol ………………………………………………………………………………………………………………………….. 87 1.10.3. Cannabis ……………………………………………………………………………………………………………………….. 88 1.10.4. Andere middelen (cocaïne, amfetamines, XTC, …) ………………………………………………………… 88 2. Multivariate analyses .............................................................................................................................. 88 2.1. Overzicht van de achter‐ en uitkomstvariabelen ........................................................................... 88 2.1.1. Achtergrondvariabelen .......................................................................................................... 89 2.1.2. Uitkomstvariabelen ............................................................................................................... 90 2.2. Resultaten van de multivariate analyses ........................................................................................ 90 2.2.1. Vergelijking tussen subgroepen respondenten op basis van leeftijd en opleidingsniveau ... 90 2.2.2. Vergelijking tussen subgroepen respondenten op basis seksuele identiteitsgerelateerde variabelen .............................................................................................................................. 91 2.2.3. Vergelijking tussen subgroepen lesbische en biseksuele meisjes op basis van genderidentiteit .................................................................................................................... 92 2.2.4. Vergelijking tussen subgroepen respondenten op basis van het al dan niet gelovig zijn ...... 93 2.2.5. Vergelijking tussen subgroepen respondenten op basis van het ervaren van minderheidsstressoren .......................................................................................................... 93 2.2.6. Vergelijking tussen subgroepen respondenten op basis van reacties op hun coming‐out of seksuele identiteit ................................................................................................................. 94 2.2.7. Vergelijking tussen subgroepen respondenten op basis van variabelen met betrekking tot sociale steun en sociaal netwerk ........................................................................................... 96 HOOFDSTUK 4: HET KWALITATIEF ONDERZOEK: DE DIEPTE‐INTERVIEWS ............................................... 98 I.
DE INDIVIDUELE SEKSUELE IDENTITEITSONTWIKKELING ......................................................... 98 1. Eerste bewustwording van het holebi‐zijn ............................................................................................. 98 1.1. Vroege versus late leeftijd van bewustwording van het holebi‐zijn .............................................. 98 2. Van initiële tot huidige gevoelens met betrekking tot het holebi‐zijn ................................................... 99 2.1. Ontkenning of verdringing van gevoelens ...................................................................................... 99 2.2. Verwardheid en twijfels ................................................................................................................. 100 2.3. Zich alleen voelen – sociale isolatie................................................................................................ 101 2.4. Zich ‘anders’ voelen ........................................................................................................................ 102 2.5. Centraliteit van het holebi‐zijn in de persoonlijkheid .................................................................... 102 2.6. Persoonlijk toekomstbeeld ............................................................................................................. 103 3. Zelfacceptatie doorheen het proces van seksuele identiteitsontwikkeling ............................................ 103 4. Minderheidsstressoren ........................................................................................................................... 106 4.1. Geïnternaliseerde homonegativiteit .............................................................................................. 106 4.2. Stigmabewustzijn .......................................................................................................................... 106 5. Lesbisch versus biseksueel‐zijn ............................................................................................................... 107 6. Zelfbenoeming ........................................................................................................................................ 108 II.
HET COMING‐OUT PROCES ....................................................................................................... 108 1. Eerste coming‐out ................................................................................................................................... 108 1.1. Leeftijd (eerste) coming‐out ........................................................................................................... 109 2. Zichtbaarheids‐ of visibiliteitsmanagement ............................................................................................ 109 3. Redenen of motivaties om al dan niet een coming‐out te doen ............................................................ 111 4. Strategie en verloop van het coming‐out proces.................................................................................... 112 4.1. Strategie ......................................................................................................................................... 112 4.2. Verloop ........................................................................................................................................... 112 4.3. Outing door anderen en roddelen ................................................................................................. 113 4.4. Vroeger versus nu .......................................................................................................................... 113 vi
5.
1.
2.
1.
2.
3.
4.
5.
4.5. Periode tussen bewustwording en coming‐out ............................................................................ 113 Gevoelens bij coming‐out ....................................................................................................................... 114 III.
LESBISCHE EN BISEKSUELE MEISJES IN INTERACTIE MET HUN FAMILIE EN SOCIALE OMGEVING ............................................................................................................................... 114 Invloed van omgevingsreacties op het coming‐out proces .................................................................... 114 Interactie met verschillende groepen mensen, omgevingen en situaties .............................................. 115 2.1. Gezin ............................................................................................................................................... 115 2.1.1. Ouders ................................................................................................................................... 115 2.1.2. Broers en zussen .................................................................................................................... 119 2.2. Grootouders en andere familieleden ............................................................................................. 119 2.2.1. Grootouders ........................................................................................................................... 119 2.2.2. Andere familieleden .............................................................................................................. 120 2.3. Partner ............................................................................................................................................ 121 2.4. Vrienden ......................................................................................................................................... 121 2.4.1. Holebivrienden ...................................................................................................................... 122 2.4.2. Heterovrienden ...................................................................................................................... 123 2.5. De holebigemeenschap .................................................................................................................. 123 2.6. De school of universiteit ................................................................................................................. 125 2.6.1. Coming‐out op school en reacties op coming‐out ................................................................. 125 2.6.2. Verschillen tussen scholen en verschillen tussen secundair en hoger onderwijs ................. 125 2.6.3. Holebi‐zijn op school .............................................................................................................. 126 2.6.4. Genderidentiteit .................................................................................................................... 128 2.6.5. Discriminatie en geweld op school ........................................................................................ 128 2.7. De werkomgeving ........................................................................................................................... 128 2.8. De woonomgeving (stad versus dorp) ............................................................................................ 129 2.9. De jeugdbeweging .......................................................................................................................... 129 2.10. De sportclub ................................................................................................................................... 129 IV.
HOLEBI‐ZIJN IN DE HUIDIGE MAATSCHAPPELIJKE CONTEXT .................................................... 130 Maatschappelijke acceptatie: algemeen (vroeger versus nu) ................................................................ 130 1.1. Heteronormativiteit ....................................................................................................................... 130 1.2. Vooroordelen en ingaan tegen deze vooroordelen ....................................................................... 130 Discriminatie en slachtofferschap van geweld ....................................................................................... 131 2.1. Discriminatie................................................................................................................................... 131 2.1.1. Discriminatie omwille van het holebi‐zijn .............................................................................. 131 2.1.2. Discriminatie omwille van etnische afkomst ......................................................................... 131 2.1.3. Discriminatie als vrouw .......................................................................................................... 131 2.1.4. Dubbele of meervoudige discriminatie ................................................................................. 131 2.2. Slachtofferschap van geweld .......................................................................................................... 132 2.2.1. Verbaal of psychische geweld ................................................................................................ 132 2.2.2. Fysiek geweld ......................................................................................................................... 132 Maatschappelijke acceptatie: onderscheid tussen verschillende subpopulaties holebi's ...................... 133 3.1. Acceptatie van lesbiennes versus biseksuelen ............................................................................... 133 3.2. Acceptatie van lesbiennes versus homo’s ...................................................................................... 134 (On)zichtbaarheid van lesbische en biseksuele meisjes ......................................................................... 134 4.1. Rolmodellen ................................................................................................................................... 134 4.2. Media ............................................................................................................................................. 135 Informatiebronnen voor lesbische en biseksuele meisjes ..................................................................... 136 5.1. Internet........................................................................................................................................... 136 5.2. Televisie .......................................................................................................................................... 136 5.3. Boeken ............................................................................................................................................ 136 5.4. Andere informatiebronnen ............................................................................................................ 136 vii
1.
2.
3.
4.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
V.
GENDERIDENTITEIT ................................................................................................................... 136 Mate van acceptatie van gendernonconformiteit .................................................................................. 136 Genderidentiteit, genderrol en genderexpressie van de respondent .................................................... 137 Vooroordelen met betrekking tot seksuele en genderidentiteit ............................................................ 138 Interesse voor het genderthema ............................................................................................................ 138 VI.
PSYCHISCHE GEZONDHEID EN LEVENSKWALITEIT .................................................................... 138 Psychische problemen en klachten ......................................................................................................... 138 1.1. Depressiviteit .................................................................................................................................. 138 1.2. Suïcidaliteit ..................................................................................................................................... 139 1.3. Automutilatie ................................................................................................................................. 140 Probleemhantering: coping .................................................................................................................... 141 Professionele hulpverlening ................................................................................................................... 143 Middelengebruik ..................................................................................................................................... 143 4.1. Tabak .............................................................................................................................................. 143 4.2. Alcohol ............................................................................................................................................ 144 4.3. Cannabis ......................................................................................................................................... 144 4.4. Andere middelen (cocaïne, amfetamines, XTC, …) ........................................................................ 144 Sterktes en veerkracht ............................................................................................................................ 144 Voorbeelden van factoren die bijdragen tot het mentaal welbevinden van lesbische en biseksuele meisjes ................................................................................................................................................... 146 HOOFSTUK 5: ALGEMENE CONCLUSIES ................................................................................................. 147 HOOFDSTUK 6: ALGEMENE, SPECIFIEKE EN BELEIDSAANBEVELINGEN .................................................... 151 I.
ALGEMENE AANBEVELINGEN ................................................................................................... 151 SPECIFIEKE AANBEVELINGEN VOOR DE VERSCHILLENDE ACTOREN ........................................ 151 II.
III.
BELEIDSAANBEVELINGEN ......................................................................................................... 156 DANKWOORD ...................................................................................................................................... 157 REFERENTIES ........................................................................................................................................ 158 BIJLAGEN .............................................................................................................................................. 174 ‐ Bijlage 1: Tabel met overzicht van de deelnemende respondenten aan de diepte‐interviews ...... 174 ‐ Bijlage 2: Vragenlijst kwantitatief onderzoeksluik ........................................................................... 177 viii
INTRODUCTIE Ondanks tal van positieve evoluties met betrekking tot de acceptatie van holebi’s in onze samenleving en een aantal wettelijke verwezenlijkingen zoals de goedkeuring van het huwelijk tussen personen van hetzelfde geslacht en adoptie door holebikoppels worden we toch nog steeds geconfronteerd met een aantal onderzoeken waaruit blijkt dat deze gunstige evolutie niet automatisch hand in hand gaat met een verhoging van het welbevinden bij holebi's. Zo liggen de zelfmoordcijfers bij holebi‐jongeren nog steeds alarmerend hoog (Van Heeringen & Vincke, 2000). Bovendien wees recent Vlaams holebi‐onderzoek (de Zzzip‐studie) ook op andere problemen met betrekking tot gezondheid en levenskwaliteit van holebi's, zoals bv. bleek uit de hoge depressiecijfers (Vincke, Dewaele, Van den Berghe & Cox, 2006). De onderzoekstraditie met betrekking tot het welbevinden en de gezondheid van holebi’s in Vlaanderen is vrij recent. Als er in Vlaanderen al studies over dit onderwerp werden uitgevoerd, dan richtten deze zich meestal op mannen (Motmans, 2006), met als gevolg een uiterst geringe beschikbaarheid van onderzoeksdata voor meisjes en vrouwen. De weinige beschikbare gegevens zijn afkomstig van de Zzzip‐enquête (Vincke et al., 2006) en de Survey Gelijke Kansen (Lenaers, 2006). Uit de Zzzip‐studie blijkt de grote kwetsbaarheid van jonge lesbische en biseksuele meisjes wat betreft hun mentaal en sociaal welbevinden. Deze meisjes kunnen worden beschouwd als de grootste risicogroep voor het internaliseren van negatieve attitudes ten aanzien van holebi’s en voor het ervaren van een geringe ondersteuning vanuit de omgeving. Bovendien scoren zij het hoogst met betrekking tot de aanwezigheid van depressieve gevoelens. Uit onderzoeken zoals deze van Vincke & Stevens (1999) en Vincke et al. (2006) blijkt echter wel dat sociale achterstelling geen kwestie is van eenvoudigweg deel uitmaken van een ‘probleem‐ of risicogroep’, maar dat het veeleer gaat om een combinatie van verschillende factoren (zowel persoons‐ als omgevingsgebonden) die mensen al dan niet in een kwetsbare positie brengen. Dit onderzoek, uitgevoerd in opdracht van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap – cel Gelijke Kansen in Vlaanderen, is de eerste studie die in Vlaanderen peilt naar mogelijke causale factoren die (mede) aan de grondslag kunnen liggen van de eerder vastgestelde kwetsbare positie van lesbische en biseksuele meisjes met betrekking tot hun mentaal en sociaal welbevinden. Aan de hand van een uitgebreide literatuurstudie, een verkennende online survey en diepte‐interviews bij lesbische en biseksuele meisjes (18‐23 jaar) werd getracht een beeld te krijgen van hun mentaal en sociaal welbevinden. De verzamelde onderzoeksgegevens stellen ons echter niet in staat om veralgemeningen over deze doelgroep uit te spreken. De resultaten zijn verkennend van aard, maar geven wel duidelijk een aantal thema’s en dynamieken aan die belangrijk kunnen zijn in de levensloop en ontwikkelingspsychologie van lesbische en biseksuele meisjes. Een kwantitatief vervolgonderzoek is nodig om te achterhalen in welke mate de hier aangehaalde thema’s en dynamieken ook beantwoorden aan een kwantitatieve realiteit. 1
HOOFDSTUK 1: VOORSTELLING VAN HET ONDERZOEK I.
ACHTERGROND EN PROBLEEMSTELLING Heel wat internationale studies wijzen op verschillen in mentaal en sociaal welbevinden tussen de hetero‐ en de holebipopulatie (o.a. Balsam, Beauchaine, Mickey & Rothblum (2005); D’Augelli, Hershberger & Pilkington (2001); Fergusson, Horwood, Ridder & Beautrais (2005); Garofalo, Wolf, Wissow, Woods & Goodman (2005); Sandfort, Bakker, Schellevis & Vanwesenbeeck (2006)). Deze onderzoeksbevindingen kunnen echter niet zomaar worden gegeneraliseerd. Er dient namelijk steeds rekening te worden gehouden met meerdere factoren, zoals het maatschappelijke, politieke, religieuze en culturele klimaat van een land of regio, dat medebepalend is voor de graad van tolerantie ten aanzien van holebi's. Ook methodologische problemen die zich in een aantal van deze studies voordoen dragen bij tot de onmogelijkheid om de resultaten ervan te veralgemenen. Deze problemen hebben vaak te maken met bv. de wijze van steekproeftrekking, steekproefgrootte, operationalisering van het begrip seksuele oriëntatie of van de onderzochte topics met betrekking tot het mentaal en sociaal welbevinden. In rubriek III, paragraaf 2.1 van dit hoofdstuk worden een aantal van de methodologische problemen waarmee onderzoekers worden geconfronteerd, verder toegelicht. II.
DOELSTELLINGEN VAN HET ONDERZOEK Dit onderzoek met betrekking tot het mentaal en sociaal welbevinden van lesbische en biseksuele meisjes omvat: a) Een inventarisatie en synthese van de bestaande literatuur en onderzoeksbevindingen m.b.t. het welbevinden van lesbische en biseksuele meisjes. b) Het situeren van deze bevindingen en duidingen binnen de ontwikkelingspsychologie en levensloop van deze meisjes. c) Een mixed‐methods benadering van het onderzoeksthema met 1/ een kwantitatief vooronderzoek aan de hand van een (online) survey 2/ een kwalitatief onderzoek door middel van diepte‐interviews d) Het formuleren van beleidsaanbevelingen (met aandacht voor de verschillende mogelijk betrokken beleidsdomeinen) en het formuleren van voorstellen voor onderzoekstopics die o.a. in een later grootschalig onderzoek kunnen geëxploreerd worden.  Centrale onderzoeksvraag: Welke factoren dragen bij tot het (on)welbevinden van jonge lesbische en biseksuele meisjes? De perceptie van identiteit, emoties en seksualiteit staan centraal in dit onderzoek. Bovendien wordt ook heel wat aandacht besteed aan relaties gebaseerd op (wederzijds) vertrouwen en de sociale netwerken van deze meisjes. Daarnaast wordt ook veel aandacht besteed aan bepaalde transitiemomenten in het leven van lesbische en biseksuele meisjes (bv. de eerste bewustwording van hun seksuele oriëntatie, coming‐out, …). In dit onderzoek willen we echter, vanuit een ontwikkelingspsychologische visie, niet enkel stilstaan bij de problemen die lesbische en biseksuele meisjes ervaren, maar zeker ook bij de succesfactoren die voortvloeien uit het holebi‐zijn. We willen met andere woorden niet enkel focussen op negatieve aspecten en problemen, maar ook op de sterktes en veerkracht van onze onderzoekspopulatie. 2
III.
METHODOLOGIE Voor de uitvoering van dit onderzoek werd geopteerd voor een methodologische triangulatie. Een dergelijke methodologische triangulatie kan meerdere vormen aannemen, maar het basiskenmerk is hoe dan ook steeds een combinatie van twee of meerdere onderzoeksstrategieën in één studie (Denzin, 1970). De motivatie om triangulatie toe te passen ligt eenvoudigweg in het feit dat het om een proces gaat waarbij de beperkingen van één methode worden gecompenseerd door de pluspunten van een andere methode (Jick, 1979). In de sociale wetenschappen is trouwens hoe langer hoe meer een evolutie merkbaar van mono‐method naar mixed‐methods studies (Tashakkori & Teddlie, 1998). In een mixed‐methods onderzoek worden kwantitatieve en kwalitatieve onderzoeksmethoden gecombineerd. In het verleden wezen reeds verschillende auteurs (o.a. Denzin, 1970; Sieber, 1973; Miles & Huberman, 1994; Tashakkori & Teddlie, 1998) op diverse redenen waarom methoden het best gecombineerd kunnen worden. De belangrijkste redenen die hier werden aangehaald zijn het bevestigen en versterken van de onderzoeksresultaten via triangulatie, het uitbreiden of ontwikkelen van de analyseresultaten zodat deze rijk zijn aan details en het bieden van nieuwe denkrichtingen en frisse inzichten. Voor deze studie ligt de nadruk op het kwalitatieve onderzoeksluik, terwijl het kwantitatieve deel eerder als een ‘vooronderzoek’ kan worden beschouwd, dat ons weliswaar heel zinvolle en relevante info biedt. Het kwalitatieve onderzoeksgedeelte, de eigenlijke focus van ons onderzoek, werd uitgevoerd aan de hand van semi‐gestructureerde diepte‐interviews. Er werd onder andere gekozen voor deze onderzoeksmethode omwille van het feit dat het werken met diepte‐interviews het mogelijk maakt een meer diepgaand inzicht te krijgen in de belevings‐ en ervaringswereld van de geïnterviewden. Bovendien is deze methode bij uitstek geschikt om gevoelige thema’s zoals holebiseksualiteit te onderzoeken (Keuzenkamp, Bos, Duyvendak & Hekma, 2007). Door middel van het leggen van de klemtoon van dit onderzoek op het kwalitatieve onderzoeksgedeelte kon flexibel worden ingespeeld op hetgeen we in de onderzoekssituatie tegenkwamen. Het kwantitatieve onderzoeksgedeelte, dat eerder verkennend van aard is, bestaat uit een online survey (waarbij echter ook de mogelijkheid werd aangeboden tot het invullen van een papieren versie van de vragenlijst). De data uit het verkennende kwantitatieve onderzoeksgedeelte kunnen als complementair worden beschouwd aan de gegevens die werden verzameld tijdens de diepte‐interviews. In de volgende rubrieken wordt het verloop van het volledige onderzoek gedetailleerd geschetst. 1. Literatuurstudie In een voorbereidende fase werd aan de hand van een literatuurstudie een grondige inventarisatie en synthese gemaakt van de bestaande literatuur over het mentaal en sociaal welbevinden van lesbische en biseksuele meisjes. Een grondig literatuuronderzoek is, zeker met betrekking tot dit relatief nieuwe onderzoeksdomein, noodzakelijk voor het opbouwen van een degelijk onderbouwd theoretisch kader. Deze literatuurstudie had vooreerst tot doel bestaande theorieën en onderzoeksbevindingen te inventariseren. De bevindingen uit de literatuurstudie werden geplaatst en geduid binnen de ontwikkelingspsychologie en levensloop van adolescente meisjes. Aan de hand van dit literatuuronderzoek kon tevens een eerste selectie worden gemaakt van de in dit onderzoek te behandelen topics. 3
Voor de uitvoering van de literatuurstudie werd in eerste instantie gebruik gemaakt van elektronische gegevensbestanden (Pubmed, Sociological Abstracts, Sumsearch, Web of Science en Google Scholar). Verder werden relevante wetenschappelijke boeken en onderzoeksrapporten geconsulteerd. Voor de zoektocht naar de meer ‘grijze’ literatuur op het wereldwijde web werd gebruik gemaakt van Google. Zoals hierboven reeds aangehaald werden o.a. op basis van de bevindingen uit de literatuurstudie keuzes gemaakt met betrekking tot de thema’s die in dit onderzoek aan bod zouden komen. De literatuurstudie was m.a.w. essentieel in het kader van de ontwikkeling van de vragenlijst en het opstellen van de topiclijst voor de diepte‐interviews. Bovendien waren de bevindingen uit de literatuurstudie richtinggevend voor de bepaling van de criteria voor de doelgerichte steekproeftrekking (in het kader van de afname van de diepte‐interviews). Het literatuuronderzoek bood ons tenslotte ook de mogelijkheid om bestaande (internationale) inzichten te toetsen aan de Vlaamse context. 2. Recrutering en selectie van de respondenten 2.1. Vooraf: methodologische problemen in holebistudies Wat de steekproeftrekking betreft worden onderzoekers in de holebistudies met heel wat beperkingen en moeilijkheden geconfronteerd. Een eerste moeilijkheid is de ‘onzichtbaarheid’ die kenmerkend is voor de holebipopulatie. Door deze onzichtbaarheid bestaat de kans dat we enigszins een vertekend beeld bekomen in wetenschappelijk onderzoek, aangezien een bepaald deel van deze populatie uiterst moeilijk bereikt kan worden. Bovendien is seksuele oriëntatie niet als een variabele opgenomen in populatiesurveys met betrekking tot welbevinden en gezondheid, zoals bv. de Nationale Gezondheidsenquête, wat impliceert dat we in dit domein niet kunnen beschikken over surveydata op populatieniveau. Hoewel het officieel registreren van gegevens over seksuele voorkeur voor wetenschappers erg interessant zou zijn, betekent het voor de betrokkenen een inbreuk op hun privacy. De Privacycommissie ziet streng toe op het naleven van de regels, ook bij wetenschappelijk onderzoek. De afwezigheid van dergelijke data, in combinatie met de lage geschatte prevalentie van niet‐heteroseksuele meisjes en vrouwen, maakt – zeker indien men niet kan beschikken over zeer grote budgetten ‐ de keuze voor de methode van de selecte steekproef quasi onvermijdelijk. Indien men over voldoende tijd en heel wat (financiële) middelen kan beschikken is het werken met een tweefasensteekproef een mogelijke optie om holebi’s toch te bereiken. Bij een dergelijke steekproef gaat men in een eerste fase na wie holebi is en wie hetero, om nadien enkel met de holebigroep verder te gaan. Om een voldoende groot aantal holebi’s te bereiken dient men – gezien de lage geschatte prevalentie van de holebipopulatie, zeer grote aantallen mensen te bevragen. Dergelijk onderzoek is uiteraard erg duur. Een andere manier van werken is het doelgericht opzoeken van holebi's, o.a. via het in Vlaanderen goed georganiseerde holebiverenigingsleven. Het probleem hiermee is dat men enkel een selecte groep van holebi’s bereikt, met name de groep die voor zichzelf heeft uitgemaakt dat ze holebi is, daarvoor publiekelijk ook uitkomt en bovendien actief is in, of verbonden is met het holebimilieu of een holebivereniging. Ook deze werkwijze impliceert een aantal beperkingen. Zo kunnen holebi’s die nog aan hun geaardheid twijfelen of er (nog) niet voor uitkomen, diegenen die niet actief zijn het holebiverenigingsleven of die niet deelnemen aan het holebi‐uitgaansleven onmogelijk worden bereikt. Zo blijft onvermijdelijk een deel van de holebipopulatie verborgen (Dewaele, 2004). Daarenboven vormen lesbische en biseksuele meisjes geen homogene groep (bv. hogere en lagere sociale klasse, leeftijd, lesbisch versus biseksueel, …). Bovendien identificeren ze zich niet per definitie met de stereotiepe beelden die leven over lesbische en biseksuele meisjes of de holebigemeenschap, net zoals ze hun 4
seksuele geaardheid niet allemaal op dezelfde manier beleven. Daarnaast kan ook nog worden opgemerkt dat er tot hiertoe in onderzoek nog maar weinig exploratie plaatsvond die de rol van seksuele minderheidsvariabelen exploreerde in het leven van biseksuelen. De meeste holebistudies tot hiertoe veronderstelden dat alle seksuele minderheidsparticipanten lesbisch of homo zijn terwijl andere studies aangaven te weinig biseksuelen in hun steekproef te hebben om deze apart te gaan analyseren (Chung & Katayama, 1996). In voorliggend onderzoek werd dan ook duidelijk de keuze gemaakt om de meisjes ook te gaan vergelijken op basis van hun lesbische versus biseksuele identiteit. Zoals duidelijk blijkt uit de hierboven toegelichte methodologische beperkingen waarmee onderzoekers in holebistudies worden geconfronteerd is het gebruik van een non‐probabilistische techniek van steekproeftrekking in dit onderzoek onvermijdelijk. Een andere moeilijkheid, die trouwens niet enkel geldt voor holebi‐onderzoek, is het probleem van de non‐
respons. Een deel van de groep mensen die men beoogt te bereiken met het onderzoek neemt namelijk niet deel aan (delen van) het onderzoek. Meestal is de non‐respons niet toevallig. De groep die weigert deel te nemen aan onderzoek wijkt af van de groep die wel deelneemt. Zo kan het bv. zijn dat mensen met een drukke baan (en/of een heel druk sociaal leven) vaker dan anderen weigeren deel te nemen aan onderzoek. Hierdoor zijn deze mensen ondervertegenwoordigd in het onderzoek en kunnen de resultaten vertekend zijn omdat ze te weinig rekening houden met de mening of de situatie van de non‐responsgroep. Een derde moeilijkheid waarmee sociale wetenschappers worden geconfronteerd is de sociale wenselijkheid. Voornamelijk bij gevoelige onderwerpen zoals (holebi)seksualiteit en relaties is de kans reëel dat respondenten niet steeds een oprecht antwoord geven, maar geneigd zijn te antwoorden wat er verwacht wordt dat ze antwoorden (door de maatschappij (en/of de onderzoeker)). Holebiseksualiteit is in onze samenleving nog steeds een gevoelig onderwerp, waardoor onderzoek ernaar vaak extra vatbaar is voor antwoorden volgens sociale wenselijkheid (Van Aerschot, 2008). Specifiek voor het onderzoek naar lesbische en biseksuele meisjes dient te worden opgemerkt dat deze doelgroep vaak heel moeilijk te bereiken is voor onderzoek. Ook in eerder onderzoek werd men hiermee geconfronteerd (bv. Vincke et al., 2006). Hierbij kunnen we opmerken dat – ook wat de bereikbaarheid betreft – lesbische en biseksuele meisjes niet als één homogene groep kunnen worden beschouwd. Bepaalde subgroepen lesbische en biseksuele meisjes (bv. allochtone of lager opgeleide meisjes) blijken heel moeilijk bereikbaar voor onderzoek (Vincke et al., 2006). 2.2. Inclusiecriteria 2.2.1. Lesbische en biseksuele meisjes In onze studie werd ervoor geopteerd de onderzoekspopulatie wat betreft hun seksuele identiteit ruim te definiëren als alle meisjes die zichzelf vandaag als lesbisch of biseksueel identificeren of die tenminste een lesbische of biseksuele component in hun leven ervaren. Deze laatste nuance is belangrijk, aangezien seksuele relaties, gedrag, verlangens, … niet steeds congruent zijn met de wijze waarop mensen hun seksuele oriëntatie definiëren (zelfidentificatie). 2.2.2. Leeftijd tussen 18 en 23 jaar Aangezien uit eerdere studies (o.a. Vincke et al, 2006) bleek dat, in de Vlaamse context, de meeste problemen inzake psychisch of sociaal welbevinden zich voordeden bij de jongste leeftijdscategorie van meisjes, werd ervoor geopteerd in om ons in voorliggend onderzoek te richten op lesbische en biseksuele meisjes tussen 18 en 23 jaar te bereiken. Op basis van verschillende overwegingen – o.a. de moeilijke bereikbaarheid van de 5
doelgroep, gekoppeld aan het grote belang om zoveel mogelijk meisjes te betrekken in ons onderzoek ‐ besloten we uiteindelijk voor het kwantitatieve onderzoeksgedeelte te werken met alle respondenten van 17 t.e.m. 24 jaar. Wat de interviews betreft bleef de minimumleeftijd van 18 jaar gehanteerd (ook in het kader van de gemaakte afspraken m.b.t. de Commissie Medische Ethiek i.v.m. de oorspronkelijk voorziene leeftijdsafbakening). Bovendien leek het ons, zeker gezien de lengte en de diepgang van de interviews alleszins niet aangewezen om ook minderjarigen mee op te nemen in dit onderzoeksgedeelte. 2.3. Bekendmaking van het onderzoek en recrutering en selectie van lesbische en biseksuele meisjes Aangezien elke manier van non‐probabilistische steekproeftrekking onvermijdelijk een vorm van bias in zich draagt werd ervoor gekozen om in voorliggend onderzoek gebruik te maken van een hele waaier aan methoden. De vormen van bias die uit de verschillende technieken van recrutering (of steekproeftrekking) volgen kunnen worden gecompenseerd door combinaties van benaderingsmethoden waardoor een aantal niet in rekening gebrachte subgroepen toch opgenomen kunnen worden en het doelgroepenveld zoveel mogelijk opengetrokken wordt. Door middel van de keuze voor een selecte, doelgerichte steekproeftrekking, werd getracht een zo getrouw mogelijk beeld te krijgen van de hele variatie aan lesbische en biseksuele meisjes. De heterogeniteit onder lesbische en biseksuele meisjes was hierbij in elk geval een richtinggevend criterium, zodat potentieel kwetsbare groepen konden worden geïdentificeerd. Om deze doelstelling te bereiken was het dus belangrijk om niet enkel meisjes te recruteren via het – voor de hand liggende – holebiverenigingsleven en ‐uitgaansmilieu om een daaruit voortvloeiend selectie‐effect te vermijden. Aangezien het louter selecteren uit de ‘zichtbare’ holebipopulatie geen optie was stelden we het gebruik maken van verschillende promotiematerialen en recruteringskanalen tot doel om de steekproefsamenstelling zo divers mogelijk te maken. 2.3.1. De gebruikte promotiematerialen Met het oog op de ruime bekendmaking van het onderzoek en de recrutering van de respondenten werd een folder opgesteld, die via de in onderstaande rubriek opgesomde recruteringskanalen in digitale en papieren versie werd verspreid. In deze folder werd het onderzoek en het belang ervan kort toegelicht. Verder werd hierin aandacht besteed aan een aantal algemeen geldende principes bij het krijgen van toestemming voor onderzoek. Zo werd o.a. de voor het onderzoek verantwoordelijke instelling vermeld, net als het onderwerp en het praktische belang van het onderzoek en een motivering waarom het belangrijk was om dit onderzoek uit te voeren. Tegelijkertijd werd de vertrouwelijkheid gegarandeerd in de wijze waarop we met de door de respondenten verstrekte informatie zullen omgaan en er werd uitgelegd hoe de informatie zou worden ingewonnen en hoeveel tijd dat zou kosten. Naast de folder werd ook een affiche (in dezelfde herkenbare lay‐out als de folder) via dezelfde recruteringskanalen verspreid. In het kader van dit onderzoek werd ook een website gelanceerd (www.welebi.be) (Welebi is een letterwoord afgeleid van de titel van ons onderzoek, met name WElbevinden van LEsbische en BIseksuele meisjes). Op deze website was heel wat informatie terug te vinden over ons onderzoek, met name: ‐ Wat onderzoeken we en waarom? ‐ Hoe verloopt dit onderzoek? ‐ Hoe zit het met mijn privacy? ‐ Waarom meewerken? De informatie op deze website was gelijklopend met de informatie uit de folder. Op onze website was er een rechtstreekse link naar de survey. 6
Naast de folders, affiches en website werd ook een kort tekstbericht met informatie over ons onderzoek verspreid voor publicatie op websites, in nieuwsbrieven, Holebitext, … Hierin werd uiteraard ook verwezen naar onze website waar mensen terecht konden om de vragenlijst in te vullen. Verder werd ook een banner ontwikkeld voor o.a. de WJNH‐website (en forum) en een advertentie voor Zizo‐
magazine (met gelijkaardige herkenbare lay‐out als folder en poster). 2.3.2. De recruteringskanalen De manier van recruteren zoals ze in ons onderzoek werd gebruikt bestaat uit een hele waaier aan zorgvuldig geselecteerde recruteringskanalen, zoals: ‐ het internet: hier werden zoveel mogelijk raakpunten gezocht ten aanzien van lesbische en biseksuele meisjes, zo plaatsten we onze oproep op diverse websites gericht op holebi's (bv. Holebifederatie, WJNH, …), een banner werd geplaatst op een aantal holebirelevante websites, … ‐ recrutering op diverse locaties: bv. holebi‐ of vrouwencafés, maar ook hogescholen en universiteiten, praatcafés, studentencafés, holebiboekhandel, kledingzaken, muziek‐ en boekhandels, bibliotheken, … (verspreiding van affiches en folders) ‐ evenementen: bv. holebifuiven en ‐events, lesbiennedag, ‘reguliere’ fuiven, holebi‐filmfestival, … (verspreiding van affiches en folders) ‐ mailinglists van bv. Holebifederatie, Wel Jong Niet Hetero, Zizo‐magazine, maar ook van hogescholen en universiteiten die hun medewerking verleenden, … ‐ sociale netwerken van zowel onderzoeker (M.S.) als onderzoeksmedewerkster (E.D.) (sneeuwbaltechniek) Ondanks alle inspanningen leert de ervaring ons dat lesbische en biseksuele meisjes een moeilijk te bereiken doelgroep blijven. Zeker indien men bepaalde subgroepen, zoals lager opgeleide meisjes en allochtone meisjes wil bereiken is de zoektocht uiterst moeilijk. Aangezien wij een zo groot mogelijke diversiteit van onze steekproef nastreefden en de heterogeniteit als richtinggevend criterium hanteerden vonden we het uitermate belangrijk om ook een aantal moslimmeisjes mee op te nemen in onze studie. Deze meisjes bleken bijzonder moeilijk te bereiken. Uiteindelijk hebben wij, via persoonlijke contacten met een aantal mensen die actief zijn in of vertrouwd zijn met een allochtone holebi‐organisatie (i.c. Merhaba en Shouf Shouf) een heel beperkt aantal meisjes (een 3‐tal) kunnen bereiken die onze enquête hebben ingevuld. We hebben – na een lange zoektocht en persoonlijke contacten – uiteindelijk ook één moslimmeisje bereid gevonden tot een interview. Uit de evaluatie van de wijze waarop de respondenten terechtkwamen bij onze enquête bleek dat de online‐
recrutering (bv. tekst met oproep voor deelname aan deze studie op websites, fora, … en banner) en het verspreiden van onze oproep via elektronische nieuwsbrieven of mailinglists ons overduidelijk veel meer respondenten opleverde dan de recrutering via de andere kanalen (folders, affiches, advertentie, …). 2.3.3. Recrutering en selectie: kwantitatief versus kwalitatief onderzoeksluik Wat de steekproeftrekking betreft willen we hier een onderscheid maken tussen het kwantitatieve en het kwalitatieve onderzoeksluik. 2.3.3.1. Kwantitatief onderzoeksluik Met betrekking tot de recrutering voor het kwantitatieve onderzoeksluik (de (online) survey) werd, zoals hierboven reeds aangegeven, gestreefd naar een zo groot mogelijke diversiteit in leeftijd (weliswaar binnen de inclusiecriteria), opleidingsniveau, seksuele geaardheid, emotionele gevolgen van het holebi‐zijn, etnische achtergrond, …. Om dit te bereiken werden, zoals hierboven uitvoerig beschreven, heel wat inspanningen 7
gedaan om via zeer diverse kanalen en met een grote variatie aan middelen een heel breed scala aan meisjes te bereiken. 2.3.3.2. Kwalitatief onderzoeksluik Wat – in een volgende stap in het onderzoek – de selectie van respondenten voor het kwalitatieve onderzoeksluik betreft (de diepte‐interviews), wilden we uiteraard voornamelijk die respondenten bereiken die een meerwaarde bieden voor het beantwoorden van onze onderzoeksvragen. Het was niet in eerste instantie onze betrachting dat de spreiding van de kenmerken van de onderzochte eenheden een volledig getrouwe afspiegeling zou vormen van de spreiding in de populatie waaruit de eenheden komen. Voor de selectie van de meisjes die we dachten te moeten onderzoeken, werden aan de hand van de bevindingen uit de literatuur een aantal criteria bepaald die richtinggevend waren voor de selectie van individuen die we dachten te moeten onderzoeken. De heterogeniteit was hierbij wel enigszins richtinggevend, zodat eventueel kwetsbare groepen konden geïdentificeerd worden. Voor de diepte‐interviews was selectie op een ruim aantal criteria mogelijk aan de hand van de vragenlijst die onze respondenten in het kwantitatieve onderzoeksluik hadden ingevuld. Criteria die in eerste instantie bij deze selectie werden gebruikt zijn een aantal onafhankelijke variabelen zoals leeftijd, scholingsgraad, seksuele en genderidentiteit, leeftijd van de eerste coming‐out, slachtofferschap van discriminatie of geweld, …. Bij dit alles werd uiteraard ook rekening gehouden met een voldoende spreiding in de onafhankelijke variabelen (variabelen met betrekking tot het sociaal en emotioneel welbevinden, zoals bv. de emotionele gevolgen van het holebi‐zijn, depressiviteit, suïcidaliteit, …). Bovendien werden de criteria in de loop van het onderzoek voortdurende geëvalueerd – en indien nodig bijgesteld – naargelang onze onderzoeksbevindingen in de tot dan toe reeds afgenomen interviews. Deze manier van werken volgt rechtstreeks uit de gekozen theoretische benadering voor dit onderzoek (een methode gebaseerd op de grounded theory (cf. paragraaf 5.2.1 van deze rubriek)). Verder dient nog te worden opgemerkt dat we – aan het einde vragenlijst – aan onze respondenten de vraag stelden of men bereid was deel te nemen aan een gesprek rond het onderzoeksthema (en we hen dus mochten contacteren voor het maken van een afspraak). 245 van de 394 respondenten antwoordden hier bevestigend op. Een aantal van deze meisjes bleken echter – bij contactname voor een afspraak – toch twijfels te hebben of bij nader inzien toch liever niet deel te nemen. Opvallend ook was dat een aantal meisjes aangaven dat we hen mochten contacteren (via e‐mail of telefonisch) maar nalieten hun contactgegevens in te vullen. In een aantal gevallen verliep het maken van een afspraak voor het diepte‐interview vrij moeizaam. In een tweetal gevallen werden initiële afspraken gemaakt, maar trokken de respondenten zich terug (of er kwam geen enkele respons op vragen van ons (via e‐mail en/of voicemail) om concrete afspraken te maken. In de tabel in Bijlage 1 wordt een overzicht gegeven van de respondenten die werden geselecteerd voor deelname aan de diepte‐interviews. Hierbij worden ook de gebruikte selectiecriteria weergegeven. 2.3.4. Incentives Om potentiële respondenten te overhalen mee te werken aan ons onderzoek werd gebruik gemaakt van extrinsieke incentives (mogelijkheid tot het winnen van boeken‐ en cd‐bons) en intrinsieke incentives (door een verduidelijking en toelichting bij het belang van het onderzoek). 8
2.3.5. De grootte van de onderzoeksgroep: kwantitatief en kwalitatief onderzoeksluik 2.3.5.1. Kwantitatief onderzoeksluik Wat het verkennende kwantitatief onderzoeksluik (de (online) survey) betreft konden we voor dit onderzoek beschikken over een respondentenpool van 394 lesbische en biseksuele meisjes. Voor meer details verwijzen we naar de bespreking van het kwantitatief onderzoek in hoofdstuk 3 (I). 2.3.5.2. Kwalitatief onderzoeksluik In kwalitatief onderzoek wordt bij de bepaling van de steekproefomvang vaak het criterium van de (theoretische) verzadiging gehanteerd (Glaser & Strauss (1967); Strauss & Corbin (1990)). Dit houdt in dat het zoeken naar nieuwe gevallen pas ophoudt indien er herhaaldelijk geen nieuwe informatie meer gevonden wordt. Het hanteren van dit criterium impliceert echter dat de steekproefgrootte onmogelijk vooraf kan worden vastgelegd. Gezien de beperkte duur van de studie en de moeilijke bereikbaarheid van de doelgroep diende echter enigszins van deze regel te worden afgeweken. Er werden voor deze studie in totaal 21 interviews afgenomen. Door een zorgvuldige en doelgerichte selectie van de respondenten op basis van de bevindingen uit de literatuur en systematische bijsturing van de selectiecriteria op basis van de onderzoeksbevindingen ‐ zoals ze zich doorheen de loop van het onderzoek manifesteerden ‐ slaagden we erin voor heel wat onderzoekstopics deze theoretische verzadiging te bereiken of althans sterk te benaderen. 3. Het verkennende kwantitatieve onderzoek: de (online) survey 3.1. Keuze een voor online survey Vooreerst beoogden we – vanuit een verkennend perspectief – een visie te krijgen op een aantal indicatoren van mentaal en sociaal welbevinden bij lesbische en biseksuele meisjes. Zoals eerder reeds toegelicht werd daarom geopteerd om te werken met een online survey. De resultaten van deze vragenlijst waren om twee redenen van belang: ‐ vooreerst boden zij ons een eerste beeld op het mentaal en sociaal welbevinden van lesbische en biseksuele meisjes in Vlaanderen; en ‐ bovendien stelde deze werkwijze ons in staat de respondenten voor de diepte‐interviews te selecteren. De keuze om te werken met een online survey werd gemaakt omwille van het feit dat deze manier van werken ons heel wat voordelen kon bieden. Een aantal van deze voordelen werden o.a. ook reeds door Vincke et al. (2006) en Dewaele (2007‐2008) aangehaald in hun motivatie om te werken met een online survey. Belangrijke argumenten zijn bv. het feit dat de hoge anonimiteit van een online survey de kans vergroot dat holebi’s zullen participeren en dat zij informatie zullen verstrekken over een gevoelig thema als holebiseksualiteit. Bovendien zijn jongeren vertrouwd met het internet en maken zij er veelvuldig gebruik van. Zo surfte in 2006 reeds 93% van de jongeren (tussen 9 en 18 jaar) dagelijks op het internet (Aupaix & Vandercammen, 2007). Voor de 18 tot 30‐jarigen blijkt uit het rapport Digitale Kloof in Vlaanderen (Moreas, 2007) dat in 2006 reeds 88% van hen gebruik maakten van het internet. Het internet is dus een ideaal medium om onze doelgroep te bereiken. Daarenboven kunnen we met een online survey op korte termijn een groot aantal deelnemers werven. Desalniettemin veroorzaakt het gebruik maken van een online steekproef een ongekend selectie‐effect. Dat wil zeggen dat de deelnemers zichzelf als het ware ‘selecteren’ en we dus een bepaald type respondenten aantrekken (diegenen die (vaak) gebruik maken van een PC, die gemotiveerd zijn om mee te werken, …). Om 9
tenminste het selectie‐effect van het enkel bereiken van mensen die toegang hebben tot en vertrouwd zijn met het internet te minimaliseren opteerden we om parallel aan de online survey ook te werken met de mogelijkheid om – op eenvoudige aanvraag – een papieren versie van de vragenlijst in te vullen. Van deze laatste mogelijkheid werd trouwens slechts door twee meisjes gebruik gemaakt (die omwille van onduidelijke technische redenen de online vragenlijst niet konden invullen). Dit werken met de mogelijkheid om een papieren versie van de vragenlijst in te vullen was eigenlijk het logische verlengstuk van onze eerdere keuze om – met het oog op het maximaliseren van de diversiteit van onze onderzoeksgroep – ook te kiezen voor de verspreiding van ‘reguliere’ folders, affiches en een gedrukte advertentie om de beperkingen van online adverteren en promotie maken op te vangen. Ondanks de grote inspanningen om een zo heterogeen mogelijk samengestelde onderzoeksgroep te bekomen pretenderen we echter niet dat we hiermee kunnen beschikken over een representatieve steekproef analoog met de doorsnede van alle Vlaamse lesbische en biseksuele meisjes tussen 18 en 23 jaar. Zoals eerder reeds aangehaald zijn er trouwens omwille van het ‘verborgen’ karakter van de holebipopulatie geen populatiegegevens over hen beschikbaar, wat de inschatting of beoordeling van de representativiteit van onze onderzoeksgroep quasi onmogelijk maakt. 3.2. Constructie van de vragenlijst Omwille van het verkennende karakter én om de drempel tot deelname zo laag mogelijk te houden werd de vragenlijst voor de kwantitatieve studie zo beknopt mogelijk gehouden. Hierbij waren heel wat afwegingen nodig wat betreft de te bevragen topics en de mate van uitgebreidheid waarmee deze in onze vragenlijst aan bod konden komen. De inhoud van deze vragenlijst bestond grotendeels uit een aantal belangrijke elementen zoals ze uit de literatuurstudie naar voren kwamen. Naast een aantal basisindicatoren met betrekking tot mentaal en sociaal welbevinden (bv. depressiviteit, suïcidaliteit, probleemhantering, sociale steun en sociaal netwerk, participatie in de holebigemeenschap, …) kwamen uiteraard ook een aantal variabelen met betrekking tot seksuele en genderidentiteit aan bod, naast uiteraard de gebruikelijke socio‐demografische factoren (bv. leeftijd, woonplaats, geboorteland van de ouders, studeer‐ of werksituatie, ….). Voor een meer uitgebreid overzicht van de behandelde topics kunnen we verwijzen naar de vragenlijst in bijlage 2. De constructie van de vragenlijst is mede geïnspireerd op bestaande vragenlijsten met betrekking tot holebi‐
onderzoek, zoals bv. de in de Zzzip‐studie (Vincke et al., 2006) gehanteerde vragenlijst. Onze meetschalen voor seksuele oriëntatie en seksuele identiteit zijn geïnspireerd op een aantal – ondertussen ‘klassiek’ geworden – bestaande meetschalen, m.n. de Colemanschaal (Coleman, 1987) en de Kinseyschaal (Kinsey, 1948). Meer details omtrent de gebruikte schalen worden gegeven bij de bespreking van de resultaten op de vragenlijst. Verder werd bv. voor het meten van suïcidale gedachten en suïcidepogingen de vraagstelling gehanteerd zoals ze in de Nationale Gezondheidsenquête 2004 werd gebruikt. Ook voor het meten van holebispecifieke minderheidsstressoren inspireerden we ons op bestaande vragenlijsten. Helaas zou het integraal opnemen van deze vragenlijsten of meetschalen onze volledige enquête veel te uitgebreid hebben gemaakt (drempelverhogend en voorbijgaand aan het initiële doel, m.n. een verkennend vooronderzoek). Daarom werd ervoor geopteerd om een zestal stellingen uit de “Internalized homonegativity scale” van Mayfield (2001) en een vijftal stellingen uit de “Stigma consciousness scale” (Pinel, 1999) op te nemen in de survey. Ook hier willen we voor meer informatie in verband met de keuze van de items en verdere details verwijzen naar de desbetreffende rubrieken in hoofdstuk 3 waar de resultaten van de vragenlijst worden besproken. 10
Aan het einde van onze survey werd tevens ruimte gelaten voor een evaluatie ervan. De vragenlijst werd overwegend positief geëvalueerd, met een beperkt aantal kritische stemmen. Geformuleerde kritieken gingen voornamelijk over de lengte van de vragenlijst, die – ondanks onze inspanningen om de lijst beknopt te houden – door een klein aantal respondenten toch nog iets te lang werd bevonden. 4. Het kwalitatieve onderzoeksgedeelte: semi‐gestructureerde diepte‐interviews 4.1. Praktische verloop: van uitnodiging tot afronding van het interview 4.1.1. Selectie en uitnodiging Wat de selectie en uitnodiging van de respondenten betreft verwijzen we naar rubriek II van dit hoofdstuk waar dit reeds uitgebreid werd toegelicht. 4.1.2. Beschrijving van de onderzoeksgroep Zoals eerder reeds vermeld werden in totaal 21 lesbische en biseksuele meisjes geïnterviewd. In de tabel in bijlage 1 wordt een overzicht gegeven van de belangrijkste persoonsgegevens en andere kenmerken op basis waarvan de selectie plaatsvond. Om de anonimiteit van onze respondenten te waarborgen hebben de geïnterviewde meisjes in het onderzoeksverslag een andere naam gekregen. De geïnterviewde meisjes zijn, hoewel zeer divers, niet representatief voor alle lesbische en biseksuele meisjes in Vlaanderen. Zo staat bv. het aantal meisjes van allochtone origine in onze onderzoeksgroep niet in verhouding met het aandeel allochtone meisjes in onze Vlaamse samenleving (cf. eerdere omschreven moeilijkheden om deze subgroep van lesbische en biseksuele meisjes te bereiken). 4.1.3. De topiclijst Om de verschillende topics die relevant zijn voor dit interview ook in de interviews aan bod te laten komen werd een topiclijst opgesteld, die in eerste instantie tot stand kwam op basis van bestaande literatuur met betrekking tot de seksuele identiteit en het welbevinden bij lesbische en biseksuele meisjes. Ter voorbereiding van elk diepte‐interview werd deze topiclijst – op basis van de gegevens die ons door de respondent werden verstrekt in de online survey ‐ per geïnterviewd meisje op een aantal punten geïndividualiseerd. Conform aan onze globale methodologische benadering werd de (basisstructuur van de) topiclijst ook tussentijds aangepast en werden nieuwe topics toegevoegd op basis van interessante gegevens die ons in de eerdere interviews werden aangereikt. Op deze manier was er dus ook een inbreng van onze doelgroep bij het verder uitwerken van de topiclijst. Voor een overzicht van de thema’s en subrubrieken zoals ze in de diepte‐interviews aan bod kwamen verwijzen we naar hoofdstuk 4, waar de resultaten systematisch per aan bod gekomen kernthema werden uitgewerkt. Bij de afname van de diepte‐interviews werd voortdurend een evenwicht gezocht tussen het werken met deze relatief uitgebreide topiclijst en het laten van voldoende ruimte voor soms onverwachte gesprekswendingen. Het was hierbij de bedoeling dat bepaalde onderwerpen zeker ter sprake kwamen, maar dan wel in de woorden van de respondent en met wat deze persoon belangrijk vond. De centrale vraag‐ en gesprekstechniek bestond erin om voldoende door te vragen (onder andere via aanmoediging) en ook te vragen naar verduidelijking of voorbeelden via verdiepingsvragen. 11
4.1.4. De interviewers Voor de afname van de interviews werd gekozen om te werken met 2 interviewers (M.S. & E.D.). Aangezien we met één interview een analyse trachtten te maken van een volledig traject, van de levensloop van onze respondent en we hierbij heel wat complexe informatie te verwerken kregen was het voor ons bijzonder zinvol om hier een complementaire rol te kunnen vervullen. Het werken met twee interviewers maakt het mogelijk dat elke interviewer zich, in onderlinge voorafgaande afspraak, toespitst op de bevraging van bepaalde topics. Zo kan worden gewerkt volgens een methode waarbij één interviewer telkens één topic bevraagt, terwijl de tweede interviewer het globale verloop van het gesprek in het oog houdt en indien nodig aanvullende en verdiepende vragen kan stellen. 4.1.5. De gehanteerde interviewtechnieken en –benadering Gezien het grote belang voor ons onderzoek om de ervaringswereld van de betrokken meisjes maximaal tot zijn recht te laten komen, was het enerzijds belangrijk om de respondenten zo spontaan mogelijk hun verhaal te laten vertellen. Anderzijds dienden de interviews echter systematisch te kunnen worden verwerkt, zodat via codering de interviews betrouwbaar konden worden vergeleken. Om aan beide eisen te kunnen voldoen werd gewerkt met semi‐gestructureerde interviews, wat een flexibele dataverzameling mogelijk maakt terwijl er toch voldoende ruimte wordt gelaten voor controle door de onderzoeker(s). Om de ervaringswereld van de respondenten maximaal tot zijn recht te laten komen was het voor de interviewers cruciaal om een empathische houding aan te nemen, en zo een vertrouwensrelatie te creëren. Enkel op deze manier konden we zo dicht mogelijk bij de persoonlijke en sociale realiteit van de respondent blijven en de betekeniswereld hierachter exploreren. De interviewers maakten zowel tijdens als na het interview notities over de rode draad doorheen het interview, non‐verbaal gedrag van de respondent, persoonlijke interpretaties, …. Daarnaast werden de gesprekken telkens opgenomen met een digitaal opnametoestel. Alle geïnterviewden gaven hiertoe hun toestemming. In de interviews werd een open vertelstijl nagestreefd. Beide interviewers waren voldoende vertrouwd met zowel de seksuele als de genderidentiteitsthematiek, zodat de mogelijk bestaande kloof tussen universitaire onderzoeker en de jonge respondenten cognitief verkleind werd. 4.1.6. Plaats van afname van de interviews Voor de plaats van afname van de diepte‐interviews kregen onze respondenten de keuze tussen de eigen vertrouwde omgeving (eigen woonst) of een lokaal op de vakgroep Medische Sociologie (VUB). Indien geen van beide locaties mogelijk was voor de respondent werd ook de optie aangeboden om het interview af te nemen op een rustige openbare plaats. Omwille van heel wat (praktische) redenen (bv. onvoldoende kwaliteit van de geluidsopname door achtergrondlawaai en gebrek aan privacy) bleek deze optie echter weinig geschikt. Na een tweetal interviews op een openbare plaats kozen we ervoor om deze optie niet langer aan te bieden. Om tegemoet te komen aan de wens van een aantal respondenten om toch geïnterviewd te worden op een gemakkelijk te bereiken plaats dichtbij hun woonplaats werd dan als alternatief beroep gedaan op de lokalen in de Roze Huizen van de verschillende provincies. Zo werd telkens één interview afgenomen in een lokaal van het Roze Huis van Antwerpen, Gent en Hasselt. 12
4.1.7. Duur en verloop van het interview De gesprekken duurden gemiddeld 1,5 tot 2 uur. Wat het verloop van de interviews betreft werd vooreerst het onderzoek en het belang ervan toegelicht en werd samen met de respondent het informatie‐ en toestemmingsformulier, zoals het conform de vereisten van de Commissie Medische Ethiek werd opgesteld, besproken (cf. paragraaf 6.1 van deze rubriek). Uiteraard werd dan steeds bevraagd of de respondent na dit alles nog concrete vragen had vooraleer we van start gingen. Na ondertekening van het toestemmingsformulier werd het eigenlijke interview gevoerd aan de hand van de voorbereide topiclijst. Bij het afronden van het interview kreeg de respondent nogmaals de kans om vragen of bedenkingen te formuleren. Telkens werd het interview ook kort geëvalueerd. Tenslotte werd de geïnterviewde dan bedankt voor de medewerking en als dank werd aan de respondent ook een kleine attentie meegegeven (T‐shirt en boek), samen met een holebi‐infopakketje (met o.a. het meest recente nummer van Zizo‐magazine en een aantal informatiebrochures en ‐folders uitgegeven door de Holebifederatie en Wel Jong Niet Hetero). Daarnaast kreeg elke geïnterviewde ook een lijst mee met onze contactgegevens en de contactgegevens van centra GGZ en CAW’s in de buurt en een aantal telefoonnummers van bv. de Holebifoon, Tele‐Onthaal, …. Indien er zich naar aanleiding van het interview toch problemen zouden hebben voorgedaan kon de respondent dan – indien gewenst – contact opnemen met ons of met één van de aangereikte instanties. Uit de korte evaluatie na elk gesprek bleek dat bijna alle respondenten dit positief hadden ervaren. Meerdere meisjes gaven aan het best wel aangenaam te hebben gevonden om hun verhaal te kunnen doen en om – aan de hand van onze vragen – eens wat langer stil te staan bij een aantal holebigerelateerde thema’s. Sommigen gaven ook aan er toch wel één en ander uit te hebben geleerd voor zichzelf. Slechts een beperkt aantal meisjes gaf aan dat het toch wel relatief zwaar was om soms emotioneel beladen thema’s te bespreken. Het ging echter nooit zo ver dat meisjes achteraf aangaven verder nog hulp nodig te hebben naar aanleiding van het interview. 5. Data‐analyse 5.1. Kwantitatief onderzoeksluik: de online survey Wat de analyse van de resultaten van het kwantitatieve onderzoeksluik betreft (de online survey) willen we benadrukken dat het hier niet gaat om zeer gedetailleerde of complexe analyses. Het ging ons niet om uitgebreide analyses met het oog op het ontwikkelen van theoretische modellen, maar wel om het ‘verkennende’ aspect van deze survey, dus als achtergrond bij het kwalitatieve onderzoeksluik (de diepte‐
interviews). Daarom worden in dit rapport enkel de meest relevante topics verder geëxploreerd. Voor de data‐analyse werd gebruik gemaakt van SPSS 17.0. Voor de concrete werkwijze en de gevolgde strategie bij de analyse van de onderzoeksdata verwijzen we naar hoofdstuk 3, waar tevens de onderzoeksresultaten worden besproken. 5.2. Kwalitatief onderzoeksluik: de diepte‐interviews 5.2.1. Methodologische benadering Aangezien we onze theoretische onderzoeksbevindingen wilden opbouwen aan de hand van de directe belevings‐ en interpretatiewereld van de lesbische en biseksuele meisjes zoals zij die zelf verwoorden werd gekozen voor de Grounded Theory, zoals die werd uitgewerkt door Glaser & Strauss (1967) en later aangevuld door Strauss & Corbin (1994). De grounded theory gaat uit van een consequent doorgevoerde methode van inductie om tot theorievorming te komen. Een gefundeerde theorie wordt afgeleid uit de onderzoeksdata, 13
waarbij de kloof tussen theorie en onderzoeksgegevens zo klein mogelijk wordt gemaakt. Volgens de methode van de grounded theory wordt m.a.w. procesmatig te werk gegaan met telkens een wisselwerking tussen dataverzameling, data‐analyse en theorievorming. Het is dus een exploratieve methode, waarbij we primair de realiteit voor zich willen laten spreken, alvorens er uitspraken over te doen. Als instrument voor de kwalitatieve analyse werd gebruik gemaakt van het computerprogramma NVivo 7. De methode van de grounded theory pretendeert echter niet te kunnen generaliseren naar de ganse populatie. We willen dan ook benadrukken dat we met deze analyses geen algemeen generaliseerbare theorie pretenderen te ontwikkelen. We willen met onze resultaten eerder hypothesevormend zijn en een theoretische meerwaarde bieden . Aan de hand van onze onderzoeksdata kunnen we echter wel een aantal duidelijke handvaten aanreiken en een aantal denkpistes genereren die in verder grootschaliger onderzoek kunnen worden getoetst. 5.2.2. Concrete werkwijze Alle interviews werden door de onderzoeksmedewerkster (E.D.) woordelijk uitgetypt op basis van de opname met een digitale recorder. Nadien werden deze door de onderzoeker (M.S.) nagelezen en indien nodig (bij ruis of moeilijk verstaanbare passages door de opnametechniek) werd getracht om de ontbrekende passages te reconstrueren. Voor de verwerking van de interviewdata werd bij de codering ervan uitgegaan van een a priori aangemaakt codeerschema (codeboomstructuur) die in eerste instantie werd opgemaakt op basis van een aantal theoretische verkenningen (literatuurstudie). Codering heeft de bedoeling te komen tot een zinvolle reductie van het onderzoeksmateriaal. Dit codeerschema werd doorheen het verloop van het onderzoek – net als de topiclijst gebruikt voor de diepte‐interviews – aangepast. Bij aanpassing van het codeerschema werden telkens de reeds gecodeerde interviews opnieuw doorgenomen om ook deze interviews conform de nieuwe codeboomstructuur te coderen. 6. Aanvullend: een aantal ethische, juridische en psychologische aspecten verbonden aan dit onderzoek 6.1. Commissie Medische Ethiek Het voorstel voor dit onderzoek werd voorgelegd aan de Commissie Medische Ethiek van het UZ Brussel en de Vrije Universiteit Brussel. In dit kader werd ook een informatie‐ en toestemmingsformulier opgesteld met o.a. ‐ een korte toelichting van het onderzoek ‐ andere relevante informatie, zoals bv. in verband met o de duur van het interview (1,5 à 2 uur) o de opname van het gesprek (met een digitaal opname‐apparaat) o de vertrouwelijkheid van de gegevens (anonieme verwerking) o de vrijwilligheid van de deelname o de verzekering Dit onderzoek kreeg de goedkeuring van deze Commissie Medische Ethiek. 6.2. Verzekering Er werd een verzekering afgesloten met betrekking tot de wet inzake experimenten op de menselijke persoon. 14
6.3. Psychologische opvangmogelijkheden Aangezien we met de respondenten in een aantal gevallen toch wel gevoelige thema’s dienden te bespreken vonden we het belangrijk om voldoende voorbereid te zijn indien er zich een crisissituatie zou voordoen. Daarom werden vooraf een aantal maatregelen getroffen. Zoals eerder reeds aangehaald werd een uitgebreide lijst opgesteld van contactgegevens van centra GGZ en CAW’s in de buurt en ook een aantal telefoonnummers van bv. de Holebifoon, Tele‐Onthaal, Zelfmoordlijn, …. Uiteraard kregen de respondenten ook onze eigen contactgegevens mee voor het geval zij de behoefte zouden hebben gevoeld een aantal zaken nog verder te bespreken. Het is uiteraard onmogelijk na te gaan in welke mate onze respondenten hiervan gebruik hebben gemaakt. Het is in elk geval zo dat geen van de respondenten na het gesprek verder nog contact met ons opnam voor verdere hulp of opvolging. 15
HOOFDSTUK 2: ALGEMEEN THEORETISCH KADER ‐ LITERATUURSTUDIE I.
ALGEMENE SITUERING 1. Basisconcepten Zoals in de introductie reeds toegelicht, tracht dit onderzoek een beeld te schetsen van de mentale en sociale gezondheid van lesbische en biseksuele meisjes. In dit onderdeel worden eerst een aantal concepten toegelicht zoals zij frequent worden gehanteerd in dit onderzoeksdomein. - mentale gezondheid Mentale gezondheid wordt hier gedefinieerd als een emotioneel en cognitief welbevinden of de afwezigheid van een mentale aandoening. De WHO definieert mentale gezondheid als “een toestand van welbevinden waarin het individu zich zijn eigen mogelijkheden realiseert, kan omgaan met de normale levensstressoren, productief kan werken en in staat is een bijdrage te leveren tot zijn of haar community” (World Health Organization, 2005). Wat de mentale gezondheid betreft werden in dit onderzoek indicatoren bevraagd met betrekking tot de algemene psychische gezondheid, maar er werd ook gepeild naar meer specifieke indicatoren, zoals bv. met betrekking tot depressiviteit, angststoornissen, automutilatie, suïcidaliteit, … - sociale gezondheid Sociale gezondheid wordt in deze studie vertaald in termen van ‘sociale integratie’ van mensen in een netwerk van relaties (structurele dimensie) en van ‘sociale ondersteuning’ van de omgeving (functionele dimensie). Deze manier van definiëren van sociale gezondheid wordt bv. ook gehanteerd in de Nationale Gezondheidsenquête (Bayangana, Demarest, Gisle, Hesse, Miermans, Tafforeau et al., 2006). Wat het sociaal welbevinden betreft werden in dit onderzoek o.a. de tevredenheid over de sociale contacten, de beschikbaarheid van sociale ondersteuning (kunnen beschikken over een vertrouwenspersoon) (concrete hulp in geval van nood) en het gevoel van verbondenheid met verschillende groepen mensen bevraagd. In dit onderzoek worden lesbische en biseksuele meisjes bestudeerd. Zij vormen samen met de homo‐ en biseksuele mannen de holebi‐populatie. - holebi en holebiseksualiteit Het woord holebi is een typisch Vlaamse term en wordt gebruikt als een verzamelnaam voor homo’s, lesbiennes en biseksuelen. In het Frans wordt gesproken van ‘lesbigays’ (De Biolley & Aslan, 2007). Internationaal wordt meestal gebruik gemaakt van het letterwoord LGBT (lesbians, gay, bisexuals and transgenders) (Dewaele & Motmans, 2003). In Vlaanderen worden tot hiertoe transgenders niet bij de groep holebi’s gerekend (zoals dat internationaal met het letterwoord LGBT wel het geval is). Momenteel is er echter ook in Vlaanderen sprake van een toenadering tussen de holebi‐ en de transgenderbeweging, waarbij de Holebifederatie nu naast het holebithema ook het thema ‘gender’ opneemt (Holebifederatie, persbericht 17 maart 2009). Het is evenwel niet steeds duidelijk wanneer iemand holebi is en wanneer niet, ook niet voor de persoon zelf. Dit is o.a. te wijten aan het multidimensionele karakter van het begrip holebiseksualiteit. In de literatuur wordt vaak een onderscheid gemaakt tussen de componenten verlangen, gedrag en identiteit (Dewaele & Motmans, 2003). In de praktijk koesteren sommige mensen wel holebiseksuele verlangens maar zetten die niet om in 16
gedrag en benoemen zichzelf niet als holebi. Anderen noemen zichzelf holebi, zonder dit effectief in gedrag om te zetten. Weer anderen stellen holebiseksueel gedrag zonder dat daarom sprake is van verlangen of een holebi‐identiteit. Een holebiseksuele identiteit is namelijk een sociale constructie, gecreëerd door culturele factoren en geïnterpreteerd door individuen. Dit verklaart waarom mensen zich seksueel aangetrokken kunnen voelen tot mensen van hetzelfde geslacht en/of seksuele contacten hebben met mensen van hetzelfde geslacht zonder zich daarom als holebi te identificeren. Ook Laumann et al. (1994) wezen op het feit dat seksueel verlangen, gedrag en identiteit niet steeds samenvallen. Onderzoek volgens de Coleman‐procedure (Coleman, 1987), die vragen stelt naar zowel verlangen, gedrag als identiteit, toont echter aan dat maar weinig mensen een holebi‐identiteit aannemen zonder verlangen of gedrag te stellen (Dewaele & Motmans, 2003: 170). Bovendien willen we opmerken dat dit holebi‐zijn geen stabiel gegeven hoeft te zijn. Iemand kan bv. in een bepaalde levensfase een holebiseksuele relatie aangaan, terwijl men in een latere levensfase een heteroseksuele relatie aangaat (Dewaele & Motmans, 2003). 2. Holebiseksualiteit en wetenschappelijk onderzoek 2.1. Het meten van seksuele oriëntatie Zoals eerder reeds vermeld dient holebiseksualiteit te worden bekeken als een multidimensioneel concept. Tot hiertoe is er echter in de literatuur nog steeds geen volledige consensus over welke dimensies dienen te worden bestudeerd. Bovendien wordt seksuele identiteit vaak op verschillende manieren gemeten, wat de onderlinge vergelijkbaarheid van onderzoeksresultaten sterk bemoeilijkt. Een aantal meetschalen die frequent werden en/of worden gebruikt zijn de Colemanschaal en de Kinseyschaal. - Colemanschaal (Coleman, 1987) Aan de hand van de Colemanschaal wordt gepeild in hoeverre de respondent homoseksuele fantasieën, gedragingen en relaties ervaart of stelt. Deze schaal geeft een beeld van holebiseksualiteit volgens de verschillende ladingen van seksuele geaardheid. Deze schaal werd onder andere gebruikt in het Zzzip‐onderzoek van Vincke et al. (2006) en werd in licht aangepaste vorm ook in onze eigen studie gebruikt. - Kinseyschaal (Kinsey, 1948) Deze schaal peilt specifiek naar seksuele identiteit via een continuüm, gaande van exclusief heteroseksueel tot exclusief homoseksueel. Ook deze schaal werd gebruikt in het Zzzip‐onderzoek van Vincke et al. (2006) en werd, aangevuld met een aantal extra categorieën, ook in voorliggend onderzoek toegepast. Voor meer details over deze meetschalen verwijzen we naar hoofdstuk 3, waar bij de rapportering van de resultaten ook dieper op deze schalen wordt ingegaan. 2.2. Homoseksueel/lesbisch versus biseksueel Uit een meting aan de hand van de Colemanschaal in het Zzzip‐onderzoek van Vincke et al. (2006) bleek dat vrouwen, in vergelijking met mannen, frequenter biseksuele contacten hebben (resp. 15,2% versus 8,3%). Wat betreft seksuele fantasieën zijn de verschillen tussen mannen en vrouwen nog groter (35,3% van de vrouwen versus 12% van de mannen). Uit het Zzzip‐onderzoek bleek tevens dat het hebben van seksuele contacten met personen van het andere geslacht (bij holebi's) daalt naarmate de respondenten ouder zijn. Het bevragen van intieme relaties leverde ongeveer gelijkaardige resultaten op. Opleiding bleek enkel een rol te spelen op het 17
vlak van het hebben van seksuele fantasieën over zowel mannen als vrouwen. Universitairen scoorden hierbij hoger. Dit kan mogelijk gezien worden als een grotere conformiteit aan de dominante waarden en normen in onze samenleving door lager opgeleiden. Aan de hand van een meting met behulp van de Kinseyschaal bleek uit de Zzzip‐studie (Vincke et al., 2006) dat vrouwen zichzelf vaker als biseksueel benoemen in vergelijking met mannen. Bovendien was dit effect sterker uitgesproken voor vrouwen in de jongste leeftijdscategorie van dit onderzoek (t.e.m. 26 jaar). Uit de Zzzip‐
studie bleek tevens dat biseksualiteit voornamelijk een gegeven bij jongeren is. Er kunnen verschillende hypothesen worden geformuleerd in verband met mogelijke redenen hiertoe. Zo kan biseksualiteit bv. worden bekeken als een ‘overgangsperiode’ in het coming‐out‐proces, of men kan ervan uitgaan dat het vroeger met meer taboes beladen was of misschien willen jongeren zich tegenwoordig niet meer zo makkelijk in een hokje laten duwen? In het kwalitatieve luik van voorliggend onderzoek wordt dit thema nog verder besproken. Ook uit het onderzoek van Dewaele (2007‐2008) kwam naar voren dat, naast het feit dat vrouwen minder vaak een exclusief homoseksuele identiteit aannemen in vergelijking met mannen, ook hoger opgeleiden en jonge holebi’s zichzelf minder vaak als exclusief homoseksueel benoemen. Bij jonge holebi’s kan een biseksuele identiteit een aanwijzing zijn voor een nog niet geconsolideerde seksuele identiteit. Bi‐zijn hoort dan bij een overgangsfase die de overstap naar een gestigmatiseerde identiteit moet vergemakkelijken. Het afwijzen van een exclusieve homoseksuele identiteit door deze jongeren kan echter ook een bewust verzet zijn tegen de essentialistische homo versus hetero‐opdeling (Adel, 1998). Anderzijds is er natuurlijk ook de voor de hand liggende verklaring dat vrouwen nu éénmaal meer biseksuele gevoelens ervaren dan mannen. Het hogere aantal biseksuelen bij hoger opgeleiden is moeilijker te verklaren. Misschien gaat een hoog opleidingsniveau gepaard met een grotere flexibiliteit wat betreft de traditionele dichotome denkpatronen zoals man versus vrouw en homo versus hetero. 2.3. Wat is de prevalentie van holebiseksualiteit? Zoals men uit bovenstaande toelichting in verband met de moeilijkheden met het meten van holebiseksualiteit al kan vermoeden is een schatting van het aantal holebiseksuelen niet eenvoudig. Vooreerst wordt men ook hier geconfronteerd met de problemen die men ervaart bij sociaal wetenschappelijk onderzoek in het algemeen, met name de bereikbaarheid, de respons en de sociale wenselijkheid. Een eenvoudige telling is onmogelijk, aangezien er geen administratieve databanken bestaan waarin gegevens over seksuele voorkeur worden bijgehouden. Schattingen liggen meestal tussen 3 en 8 procent van de bevolking (Vincke, 2002a). De meeste onderzoekers gaan er trouwens van uit dat schattingen uit bevragingen steeds onderschattingen zijn. Bovendien loopt de prevalentie relatief sterk uiteen naargelang de manier waarop holebiseksualiteit wordt geoperationaliseerd en deze blijkt ook verschillend voor mannen en vrouwen. Onderzoeken die vragen naar holebiseksueel gedrag of seksuele voorkeur tonen aan dat er minder lesbiennes zijn dan homomannen. II.
SEKSUELE IDENTITEIT: EEN COMPLEX GEGEVEN Het vormen van een seksuele identiteit is een procesmatig gebeuren bestaande uit meerdere fasen. Het proces omvat in de eerste plaats de (eerste) bewustwording van de emotionele en erotische aantrekking tot personen van hetzelfde geslacht. Vervolgens is meestal sprake van een geleidelijke herstructurering van de seksuele identiteit die, afhankelijk van het verloop van het proces, gepaard gaat met een proces van coming‐
out (het in meerdere of mindere mate bekendmaken van de seksuele oriëntatie ten aanzien van anderen) (Vincke, 2002a). 18
Borghs & Hintjens (2000) wezen erop dat het seksuele identiteitsproces vaak een moeilijk en tevens nooit voltooid proces is. Bovendien wordt de seksuele identiteitsvorming binnen de heteronormatieve cultuur relatief weinig erkend als belangrijk moment in de ontwikkeling van een individu (Reid, 1995). De voorbije decennia werden heel wat verschillende modellen ontwikkeld die het seksuele identiteitsproces van holebi’s beschrijven. Deze modellen delen de visie dat dit proces in verschillende stadia verloopt. 1. Modellen van seksuele identiteitsontwikkeling Hierbij is het belangrijk een onderscheid te maken tussen twee vormen van seksuele identiteitsontwikkeling, met name de individuele identiteitsontwikkeling en de groepsidentiteitsontwikkeling. 1.1. De ontwikkeling van een individuele seksuele identiteit Eén van de modellen van individuele identiteitsontwikkeling die frequent in de literatuur wordt geciteerd is dat van Vivienne Cass (1979, 1984), waarin een zestal stadia worden onderscheiden: a) Identiteitsverwarring Tijdens deze eerste fase beseft men het ervaren van gevoelens en/of het stellen van gedrag die als holebiseksueel zouden kunnen benoemd worden. Dit besef leidt vaak tot verwarring, aangezien de interpretatieschema’s met betrekking tot seksuele voorkeur die men tot dan toe hanteerde, in vraag gesteld worden. b) Identiteitsvergelijking In een volgende fase, die kan worden beschouwd als een eerste stap in het aanvaarden van de seksuele geaardheid, beginnen holebi’s contacten te leggen met andere holebi’s om gevoelens van vervreemding met de eigen omgeving te reduceren. c) Identiteitstolerantie Dit stadium wordt gekenmerkt door een groeiende aanvaarding van het holebiseksuele zelfbeeld. Holebi’s worden zich meer en meer bewust van hun persoonlijke behoeften als holebi. Dit brengt vaak een exploratie van de holebisubcultuur met zich mee. d) Identiteitsaanvaarding Een grotere mate van contacten met andere holebi’s leidt tot een groeiende aanvaarding van de holebi‐
identiteit. In dit stadium wordt er een opsplitsing van de sociale omgeving gemaakt in een te vertrouwen holebiwereld en een te wantrouwen heterowereld. Men aanvaardt dat men holebi is, maar men beschouwt dit als een privé‐aangelegenheid. e) Identiteitstrots In de fase van identiteitstrots wordt er een scheiding gemaakt tussen de ‘goede’ holebiwereld en de laaggewaardeerde heterowereld. Holebi’s participeren in dit stadium vaak intens in de holebisubcultuur en sommige holebi’s gaan in deze fase ook de confrontatie aan met hetero’s om de gelijkwaardigheid van holebiseksualiteit te propageren. f) Identiteitssynthese In de fase van de identiteitssynthese blijft de holebi‐identiteit een belangrijk onderdeel uitmaken van de zelfidentificatie. De andere identiteitscomponenten worden er echter niet automatisch minder belangrijk door. In deze fase verliest het zich terugtrekken in de holebisubcultuur, zoals het in de hieraan voorafgaande fasen 19
dikwijls voorkomt, zijn aantrekkingskracht. Holebi’s die deze fase van identiteitsontwikkeling bereikt hebben beschikken over een zelfopvatting met betrekking tot hun holebi‐zijn zonder dat dit samengaat met een verwerping van de heterowereld. Ook andere modellen vertonen gelijkenissen met bovenstaand model van Cass (1979, 1984). Zo omschreven Rowen & Malcolm (2002) de fundamentele karakteristieken van de verschillende modellen als volgt: a) In een eerste fase is er sprake van een groeiende aanvaarding van het label homo, lesbienne of bi om zichzelf te beschrijven, b) vervolgens wordt een positieve ingesteldheid ontwikkeld ten aanzien van de eigen seksuele identiteit, c) het aantal contacten met de holebiwereld neemt toe, d) er ontstaat een groeiende nood om de holebi‐identiteit ten aanzien van anderen bekend te maken en e) tenslotte vindt een synthese plaats van de holebi‐identiteit in het algemene zelfconcept. Troiden (1994) merkte op dat een fase van identiteitsverwarring kan gezien worden als een constante in de verschillende modellen van seksuele identiteitsontwikkeling. Deze fase verwijst naar de onzekerheid over de eigen seksuele oriëntatie en wordt verondersteld een normatieve reactie te zijn op het hebben van een seksuele oriëntatie die gestigmatiseerd en gemarginaliseerd is. Gevoelens van verwardheid kunnen ook resulteren uit de druk om te conformeren aan cultureel voorgeschreven seksuele identiteitslabels die niet accuraat de ervaringen weergeven van iemands seksuele oriëntatie (Eliason, 1996). In Dewaele (2007‐2008) werd erop gewezen dat de klassieke modellen, zoals ze hierboven werden beschreven, aangeven dat het individu bij de bewustwording van holebiseksuele gevoelens vervreemdt van zijn of haar (hetero)omgeving. Deze gevoelens zijn het resultaat van de vaststelling dat dit ‘anders’ zijn niet in de dominante cultuur wordt bevestigd of gewaardeerd. Om deze onaangename gevoelens te vermijden gaat het individu op zoek naar andere holebi's, wat aanvankelijk leidt tot meer vervreemding van zijn of haar hetero‐
omgeving. Dit lijkt een essentiële stap om tot zelfaanvaarding te komen. Wanneer de holebiseksuele identiteit en de mate van zelfaanvaarding zich voldoende ontwikkeld hebben is er opnieuw ruimte om zich te verzoenen met de hetero‐omgeving. Er dient echter wel te worden opgemerkt dat de ‘klassieke’ modellen van holebi‐identiteitsontwikkeling vaak heel wat kritiek kregen. Zo zouden deze modellen te weinig de individuele diversiteit respecteren en hun lineaire structuur wordt vaak als te simplistisch ervaren. Niet elk individu doorloopt immers stap na stap alle fasen in het model. Bovendien kregen de klassieke holebi‐identiteitsmodellen ook de kritiek te weinig rekening te houden met de ontwikkeling van een holebi‐groepsidentiteit naast de individuele identiteitsontwikkeling. Tenslotte wezen een aantal onderzoekers er ook op dat deze modellen vaak weinig of niet gekaderd worden binnen de traditionele psychologische theorieën en bovendien wordt te veel nadruk gelegd op de kloof tussen holebi’s en hetero’s (o.a. Vincke, 2002; Horowitz & Nowcomb, 2001; Elizur & Ziv, 2001; Gonsiorek & Rudolph, 1991). Ook Baert, Cockx & Seghers (2001) wezen erop dat het lineaire, progressieve karakter van bestaande modellen inzake de identiteitsontwikkeling bij holebi’s dient gerelativeerd te worden en dit vanuit de onderzoekservaring dat het holebi‐zijn en de holebi‐identiteitsvorming langs verschillende paden loopt. Bovendien stelde Dewaele (2007‐2008) dat er in deze modellen heel weinig wordt rekening gehouden met gender en biseksualiteit. Als alternatief voor de klassieke modellen stellen Elizur & Ziv (2001) een model voor dat drie ontwikkelingstaken in zich draagt met betrekking tot het seksuele identiteitsproces. In dit model wordt het gebruik van lineaire stadia vermeden. a) Zelfdefiniëring Een eerste ontwikkelingstaak die hier wordt voorgesteld is deze van de zelfdefiniëring. Men wordt zich bewust van gevoelens voor personen van hetzelfde geslacht . Dit gaat in tegen de eigen verwachtingen en de 20
verwachtingen van de omgeving om zichzelf als hetero te ontwikkelen. Deze bewustwording staat tegenover de gevoelde nood om tot een bepaalde sociofamiliale omgeving te behoren. Holebi’s moeten dan ook familiale en maatschappelijke weerstanden overwinnen, ingaan tegen eigen ontkenningen, geïnternaliseerde en externe homonegativiteit doorbreken en realistische en imaginaire angsten met betrekking tot gevolgen van coming‐
out counteren. b) Zelfaanvaarding In deze ontwikkelingstaak wordt van het individu verwacht dat hij of zij afstand neemt van het idee dat holebiseksualiteit abnormaal is. Er dient een positieve holebi‐identiteit te worden opgebouwd. Dit proces is tegelijkertijd een innerlijk cognitief‐emotionele ontwikkeling én een interpersoonlijk proces. Meestal is contact met andere holebi’s de belangrijkste manier om zelfacceptatie te ontwikkelen. Deze contacten kunnen het individu in kwestie het gevoel van isolatie en stigmatisering helpen te overwinnen en zorgen er bovendien voor dat men zich aan de rolmodellen kan spiegelen. Ook het delen van het opgebouwde holebi‐identiteit met hetero’s kan bijdragen tot een groei in zelfaanvaarding. c) Zelfonthulling Zelfonthulling wordt in dit model van Elizur & Ziv (2001) beschouwd als de derde ontwikkelingstaak. Het kan worden gezien als een groeien naar meer openheid. Dit proces omvat zowel partiële openheid als een continue dialoog met anderen. Tijdens dit proces wordt het ‘identiteitsverhaal’ constant aangepast en verijkt met nieuwe betekenissen. Ondersteunende relaties met andere holebi's, gevoelens van acceptatie door significante hetero’s (waaronder familieleden) en het niveau van tolerantie en veiligheid in de eigen socioculturele context beïnvloeden de strategie en doelen van zelfonthulling. Bij het hele proces van identiteitsontwikkeling is het ook belangrijk om rekening te houden met de leeftijd waarop men de eigen holebiseksuele gevoelens ontdekt en de leeftijd waarop coming‐out plaatsvindt. Dewaele (2007‐2008) wees erop dat ook Cox & Gallois (1996) afstand nemen van de op lineaire stadia gebaseerde modellen. Deze auteurs baseerden zich op een sociaal identiteitsmodel dat zowel de sociale als de individuele invloed op identiteit erkent. Hun model onderscheidt twee fundamentele processen, met name: a) Zelfcategorisatie als holebiseksueel en de incorporatie ervan in de sociale identiteit, persoonlijke identiteit of beide. b) Het tweede proces betreft het maken van evaluaties van sociale categorieën wanneer het individu in staat is de holebiseksuele ‘ingroup’ te zien op de meest positieve manier. De wijze waarop een individu zowel tot zelfcategorisatie als tot sociale vergelijking komt zal medebepalend zijn voor de identiteit die gevormd wordt en de manier waarop deze zich verhoudt tot de heteroseksuele ‘outgroup’. Bij Cox & Gallois (1996) wordt dus ook – in tegenstelling tot de meeste ‘klassieke’ modellen – rekening gehouden met de ‘sociale identiteit’ of groepsidentiteit. 1.2. De ontwikkeling van een groepsidentiteit Simon et al. (1998) wezen erop dat identificatie met een sociale groep één van de belangrijkste gronden is voor participatie in sociale bewegingen. Individuen willen omwille van deze sociale identificatie hun affiniteit laten zien met de groep waartoe ze zelf behoren. Ze kunnen dit o.m. laten zien door deelname aan de cultuur van een bepaalde groep (Ethier & Deaux, 1994). Met betrekking tot deze groepsidentiteit werd bv. in het Zzzip‐onderzoek door Vincke et al. (2006) opgemerkt dat de holebi‐groepsidentiteit bij holebi’s meer uitgesproken is dan de hetero‐groepsidentiteit. Bovendien zien personen met een universitair diploma zichzelf meer deel uitmaken van de heterodominante gemeenschap 21
dan mensen met een lagere opleiding. Daarnaast werd ook de opvallende vaststelling gedaan dat ouderen zich significant meer deel voelen uitmaken van de holebigemeenschap, terwijl jongeren meer deel uitmaken van de heterogemeenschap. Uit datzelfde onderzoek bleek eveneens dat holebi‐groepsidentiteit significant voorspeld wordt door seksuele identiteit en mate van coming‐out. Hoe verder respondenten in hun coming‐out zitten, hoe groter de kans dat men zich verbonden voelt met de holebigemeenschap. Respondenten met een homo‐ of lesbische identiteit ervaren tevens een sterke holebi‐groepsidentiteit in vergelijking met biseksuelen. Daarnaast geldt ook dat, hoe hoger de score op zowel hetero‐ als homo‐groepsidentiteit, hoe minder last men heeft van depressie en hoe meer men het gevoel heeft controle te hebben op het eigen leven. Holebi’s met een sterke hetero‐groepsidentiteit vinden zichzelf ook gezonder en ervaren minder beperkingen op fysieke en sociale activiteiten omwille van hun gezondheid. Uit het Zzzip‐onderzoek bleek bovendien dat een hogere heterogerichte groepsidentiteit geassocieerd was aan meer steun bij algemene problemen, terwijl een holebigerichte groepsidentiteit meer geassocieerd was aan steun bij holebispecifieke problemen. Dewaele (2007‐2008) stelde dat participatie aan het holebi‐verenigingsleven meer verwijst naar een sociale identiteit omdat het hier gaat over het uitvoeren van activiteiten met leden van dezelfde sociale categorie met wie men aldus een groepsgebeuren beleeft. Door deelname aan activiteiten van een holebivereniging versterken holebi’s het gevoel van gelijkheid met gelijkgezinden. Uit het onderzoek van Dewaele (2007‐2008) kwam naar voren dat, met betrekking tot de holebigroepsidentiteit, meer dan een derde vindt dat ze (bijna) helemaal geen deel uitmaken van een holebigemeenschap. Ongeveer een vierde staat er neutraal tegenover en meer dan een derde (38%) geeft aan (bijna) helemaal deel uit te maken van een holebigemeenschap. Opvallend hier is dat jonge holebi’s een minder sterke holebi‐groepsidentiteit ervaren in vergelijking met oudere respondenten. Bij lesbische en biseksuele vrouwen wordt de holebi‐groepsidentiteit sterker naarmate men tot een oudere leeftijdscategorie behoort. Ook de jongste holebi‐ en biseksuele mannen hebben een zwakkere holebi‐groepsidentiteit in vergelijking met oudere mannen. 1.3. Een eigen model voor lesbiennes? Gonsiorek & Rudolph (1991) wijzen op het feit dat, hoewel er weinig of geen kwalitatief onderzoek bestaat waarin men duidelijke verschillen aangeeft in het proces van identiteitsvorming tussen homomannen en lesbiennes, er toch voldoende aanwijzingen zijn dat coming‐out en identiteitsvorming niet van even groot belang zijn voor mannen en vrouwen. In een onderzoek van Dewaele (2007‐2008) wordt gewezen op een aantal potentiële genderinvloeden op de ontwikkeling van een holebi‐identiteit. Zo zou de vrouwelijke seksuele identiteit meer onderhevig zijn aan variabiliteit. Volgens Esterberg (2002) zou deze variabiliteit deels te wijten zijn aan de politieke, sociale en levensloopcontext waarin vrouwen zich bevinden. Bovendien zou de seksuele identiteitsvorming van vrouwen minder gestuurd worden door een essentialistische manier van denken, waardoor vrouwen zich ook vaker als biseksueel benoemen. Whitman, Cormier & Boyd (2000) gaven aan dat, in tegenstelling tot wat het klassieke model van Cass voorschrijft (1979), lesbiennes zich vaker dan homomannen ook in latere levensfasen gesloten opstellen. Terwijl homo‐ of biseksuele mannen na een eerste coming‐out zelden nog terug in de kast kruipen is dit bij vrouwen af en toe wel het geval. Contextafhankelijke factoren die te maken hebben met heteronormativiteit en homonegativiteit bepalen sterker het seksuele identiteitsmanagement van lesbiennes en biseksuele vrouwen dan dat van homo‐ en biseksuele mannen (Godemont, Dewaele & Breda, 2004). Volgens Dankmeijer (1993) identificeren lesbiennes en biseksuele vrouwen zich eerder met een identiteit als vrouw of als feministe omdat dit voor hen belangrijker is in het kader van de aanwezigheid van seksisme in de samenleving. 22
Gonsiorek & Rudolph (1991) gaven aan dat ook de sekserolsocialisatie een rol speelt met betrekking tot het seksuele identiteitsproces. Ten gevolge van deze socialisatie hebben vrouwen meer mogelijkheden wat betreft emotionele en gedragsmatige interacties met andere vrouwen en daarom zullen ze groeiende gevoelens van seksuele en emotionele identiteit eerder als vriendschap interpreteren. Omdat fysiek en diepgaand emotioneel contact tussen mannen onderling minder gebruikelijk is wordt het sneller bestempeld als homoseksueel. Vanuit deze sekserolsocialisatie gaan mannen tevens de onrust voortvloeiend uit het seksuele identiteitsproces sneller seksualiseren terwijl vrouwen eerder geneigd zijn om hun toevlucht te nemen tot reflectie en zelfonderzoek. 2. Seksuele identiteitsontwikkeling bij jongeren en volwassenen 2.1. Puberteit en adolescentie Indien we bovenstaande theoretische beschouwingen met betrekking tot modellen van seksuele identiteitsontwikkeling zien in het licht van de ontwikkelingen die alle jongeren in de puberteit en adolescentie doormaken, lijkt het bijna een evidentie dat de adolescentie‐ en schoolperiode van jonge holebi’s vaak als een stressvolle en moeilijke periode wordt ervaren (Baert & Cockx, 2002). De ontwikkeling van de seksuele identiteit is voor holebi’s vaak een langdurig en moeizaam proces en de periode voorafgaand aan de eerste coming‐out is er vaak één van emotionele onrust waarbij de beslissing zich al dan niet te outen met heel wat angst en onzekerheid gepaard gaat (Dewaele, 2004). Vaak voelen holebi‐jongeren zich eenzaam en geïsoleerd en is hun nabije sociale omgeving weinig ondersteunend. Bovendien kunnen heteroseksistische of homofobe attitudes gedurende deze ontwikkelingsfase de gezonde exploratie van seksuele identiteit en ontluikende gevoelens inhiberen. Dit alles kan geïnternaliseerde homonegativiteit bevorderen, waarbij negatieve boodschappen en ervaringen getransformeerd kunnen worden in zelfhaat, ontkenning van gevoelens en een negatief zelf(waarde)gevoel (Greenfield, 2008). 2.2. Eerste bewustwording Met betrekking tot de leeftijd van eerste bewustwording wezen o.a. Hegna &Wichstrom (2007) op de risico’s van een lage leeftijd van bewustwording en jonge leeftijd van zelfidentificatie (‘label age’). Mogelijke verklaringen zijn hier dat psychische en ontwikkelingsaspecten van de jonge leeftijd belangrijke factoren kunnen zijn in het omgaan met sociale stressoren gerelateerd aan een homoseksuele geaardheid. Hoe vroeger men zich bewust wordt van een deviantie van het normale, hoe groter de kans is op het ontwikkelen van negatieve zelfschemata en cognitieve patronen gebruikt om te antwoorden op levenservaringen. Negatieve zelfschemata kunnen op hun beurt resulteren in zwakke copingvaardigheden voor psychosociale stress geassocieerd met het coming‐out proces. Deze negatieve zelfschemata en zwakke copingvaardigheden kunnen bovendien verder versterkt worden door open of meer verdoken verwerping door familie of peergroup. De jongste adolescenten die zich bewust zijn van hun ‘verschil’ en van hun holebi‐zijn kunnen hun peergroep in het bijzonder als vijandig ervaren in de leeftijdscategorie van 12 tot 15 jaar (homofobe reacties nemen af met stijgende leeftijd). Op deze leeftijd kunnen vijandige peers resulteren in meer psychosociale stress (in vergelijking met oudere holebi‐jongeren). Daarnaast kan de perceptie van de peergroup de voorgestelde vijandigheid van peers verhogen (vanuit een ontwikkelingspsychologische invalshoek kan erop worden gewezen dat het zelfbewustzijn op dat ogenblik in de ontwikkeling op zijn piek is in de vorm van een ‘imaginair publiek’). Oudere adolescenten zijn daarentegen meer matuur in de manier van omgaan met stress van een homoseksuele zelfidentificatie. Vroege bewustwording en coming‐out kunnen bovendien resulteren in hogere niveaus van problematisch gedrag. De jonge adolescent is vaak onvoldoende voorbereid om te kunnen omgaan met: 23
-
de moeilijkheden behorend bij een identiteitsverwarring; het accepteren van een gestigmatiseerde identiteit; mogelijk negatieve reacties van familie en peers. Uit onderzoek van Vincke & Stevens (1999) bleek dat over het algemeen kan worden gesteld dat vrouwen, in vergelijking met mannen, zich later bewust worden van hun gevoelens voor personen van hetzelfde geslacht. Zo voelde 22% van de mannelijke holebi’s zich al voor het 14e levensjaar aangetrokken tot iemand van hetzelfde geslacht, terwijl dit voor vrouwen slechts 10% was. Op 16‐jarige leeftijd gaat het om 37% van de mannen versus 21% van de vrouwen en op 19‐jarige leeftijd erkent 69% van de mannelijke holebi’s hun holebigevoelens tegenover 53% van de vrouwelijke holebi's. Er speelt ook een generatie‐effect, dat tot uiting komt in de verschillen tussen de enquêteresultaten voor de verschillende leeftijdscategorieën respondenten. Holebi’s uit jongere generaties erkennen hun holebigevoelens vaker voor hun 20e levensjaar dan holebi’s uit oudere generaties. 2.3. Ontkenning van gevoelens Laumann et al. (1994) beschreven dat het niet onwaarschijnlijk is dat een seksuele identiteit afwijkend van de heteronorm door sommige individuen bewust afgewezen wordt (om de heteronorm te bevestigen), terwijl ze onbewust wel een invloed heeft op het gedrag van het individu. Zoals eerder reeds aangehaald gaan holebiseksuele contacten immers niet steeds gepaard met een holebiseksuele identiteit. Ook Hegna & Wichstrom (2007) wezen erop dat heteronormativiteit kan leiden tot een ontkenning van holebiseksuele gevoelens en pogingen om door te gaan voor hetero (bv. in een relatie). Dit kan leiden tot stress omwille van een mismatch tussen heteronormatieve verwachtingen en een homoseksueel zelf en dit kan dus conflicteren met de culturele waarden van authenticiteit. 2.4. Zelfidentificatie De verschillen tussen mannen en vrouwen gelden niet enkel voor de leeftijd waarop men zich voor het eerst bewust wordt van het feit dat men (ook) gevoelens heeft voor personen van hetzelfde geslacht, maar ook voor de leeftijd van zelfidentificatie. Dit is met andere woorden de leeftijd waarop men zichzelf effectief ook als holebi benoemt. Zo zegt op 14‐jarige leeftijd bijna 12% van de mannelijke holebi’s dat ze holebi‐zijn, terwijl dit op die leeftijd nog maar voor 6% van de lesbische of biseksuele meisjes geldt. Op 19‐jarige leeftijd is de zelfidentificatie een feit voor bijna 65% van de mannelijke holebi’s tegenover bijna 50% van de vrouwelijke holebi's. Het generatie‐effect speelt hier nog sterker dan bij het erkennen van de holebigevoelens en dit meer bij mannen dan bij vrouwen (Vincke & Stevens, 1999). Dit betekent dat voornamelijk bij jongens uit de jongere generatie de leeftijd van zelfidentificatie als holebi lager is dan bij oudere generaties. Met betrekking tot de leeftijd van zelfidentificatie rapporteerden Remafedi, Farrow & Deisher (1991) dat jongeren die zichzelf op jongere leeftijd identificeren als zijnde holebi gekenmerkt worden door een grotere mate van morbiditeit. 2.5. Fluïditeit Uit de Zzzip‐studie (Vincke et al., 2006) bleek dat er bij vrouwen, in vergelijking met mannen, meer sprake is van seksuele identiteitsevolutie. Vrouwen geven op jonge leeftijd meer aan zich als biseksueel te identificeren, op oudere leeftijd meer als lesbienne. Het staat evenwel niet vast of dit al dan niet een generatie‐ of tijdsgebonden effect is. Een tijdsgebonden effect zou impliceren dat vrouwen zich doorheen de levensloop ten gevolge van hun coming‐out proces anders gaan identificeren. Een generatie‐effect daarentegen legt de oorzaak van de verschillen bij een verschillende socialisatie ten gevolge van een gewijzigd maatschappelijk klimaat. 24
2.6. Positieve identiteitsvorming Een centraal proces van adaptatie aan het stigma van seksuele identiteit is de ontwikkeling van een positieve identiteit als lid van een onderdrukte groep (Reynolds & Hanjorgiris, 2000). Deze positieve identiteit is volgens het onderzoek van Luhtanen (2003) geassocieerd met een hoger zelfvertrouwen en een grotere levenssatisfactie. Wanneer iemand vrede heeft genomen met de eigen holebiseksuele gevoelens verliest het holebi‐zijn zijn centrale plaats in iemands leven. Het wordt gewoon één van de vele kenmerken in iemands individualiteit. 2.7. Houding ten aanzien van de eigen seksuele identiteit – zelfacceptatie O.a. Gonsiorek & Rudolph (1991) wezen op het belang van zelfacceptatie van de seksuele oriëntatie in het aanpassingsvermogen van jonge holebi's. Uit een studie van Hershberger & D’Augelli (1995) bleek dat zelfvertrouwen kon worden beschouwd als de belangrijkste predictor voor mentale gezondheid. Een algemeen gevoel van zelfwaarde, gekoppeld aan een positieve visie op hun seksuele oriëntatie lijkt cruciaal te zijn voor de mentale gezondheid van jongeren. Zo wezen ook Gonsiorek & Rudolph (1991) op het belang van zelfacceptatie van de seksuele oriëntatie in het aanpassingsvermogen van jonge holebi's. Hershberger & D’Augelli (1995) wezen er tevens op dat de steun van andere holebi’s en niet‐veroordelende hetero’s als zeer belangrijk kan worden beschouwd voor de acceptatie van de holebi‐identiteit. 2.8. Identiteitssuperioriteit Tenslotte is het concept van identiteitssuperioriteit een ander concept dat in de literatuur met betrekking tot identiteitsvorming bij holebi’s naar voren komt. Dit verwijst naar gevoelens van superioriteit ten aanzien van en denigratie van hetero’s. Een dergelijk gevoel van superioriteit werd geconceptualiseerd als een strategie voor coping met een pervasief sociaal stigma (Troiden, 1994) en als een openlijke expressie van geïnternaliseerde homonegativiteit (Margolies, Becker & Jackson‐Brewer, 1987). 3. Coming‐out 3.1. Het coming‐out proces Het open zijn over zijn of haar seksuele voorkeur kan worden beschouwd als een centrale component in het seksuele identiteitsproces van holebi’s en geeft aan in welke mate zij hun seksuele identiteit in hun omgeving zichtbaar maken (Dewaele, 2007‐2008). Coming‐out is één van de belangrijkste uitdagingen in het seksuele identiteitsproces van holebi's. De bekendmaking van de seksuele identiteit aan anderen is iets waar veel holebi’s het moeilijk mee hebben. Het levensstadium waarin iemand zich bevindt, samenvallende levensgebeurtenissen of ervaringen, motivaties voor coming‐out en de relatie ten aanzien van de persoon tegenover wie men een coming‐out doet (of de situatie of omstandigheden waarin men zich bevindt op het moment van de coming‐out) creëren allemaal een verschillende context en resulteren in een ruime variëteit aan ervaringen voor zowel de persoon die zijn of haar coming‐out doet als voor diegene waartegenover men de coming‐out doet (Greenfield, 2008). 25
Coming‐out kan met andere woorden beschouwd worden als een complex proces, dat uniek is voor elk individu, maar toch zijn er heel wat aspecten die gemeenschappelijk zijn bij de meeste mensen (Greenfield, 2008). 3.2. Modellen van coming‐out Er bestaan heel wat verschillende modellen van het coming‐out proces (bv. Cass, 1979, 1984; Coleman, 1982; Cox & Gallois, 1996; Gonsiorek & Rudolph, 1991; Rotheram‐Borus, Hunter & Rosario, 1995; Savin‐Williams, 1995; Troiden, 1988, 1989). Deze modellen beschrijven telkens een proces van toenemende adaptiviteit wanneer het individu zich aanpast aan zijn of haar seksuele oriëntatie in een maatschappij waarin heteroseksualiteit de norm is (heteronormativiteit) en homoseksualiteit gestigmatiseerd wordt. Het proces is er één van identiteitsvorming en integratie. Eerdere coming‐out modellen worden door moderne theoretici bekritiseerd als excessief lineair en progressief. Heden ten dage erkennen de meeste theoretici dat het proces van coming‐out een ontwikkelings‐ of adaptatieproces is waarbij groeitaken, inclusief coming‐out, creatief verwerkt en herwerkt worden doorheen de levensloop (Greenfield, 2008). Zo gaan Rosario et al. (2001) er bv. vanuit dat jongeren zich beginnen te engageren in holebi‐activiteiten (betrokkenheid) wanneer ze zich bewust worden van hun holebi‐identiteit. Als een resultaat van een diepere zelfbewustwording en toegenomen ervaring beginnen de oorspronkelijk negatieve attitudes ten aanzien van holebiseksualiteit positiever te worden overheen de tijd. Daarnaast beginnen deze jongeren dan te overwegen hun seksuele oriëntatie bekend te maken ten aanzien van anderen. 3.3. Eerste coming‐out De eerste coming‐out of openlijke uiting van de seksuele geaardheid door holebi‐jongeren gebeurt op steeds jongere leeftijd (Vincke & Stevens, 1999). Een seksuele identiteitstransitie doet zich dan ook steeds vaker voor wanneer holebi’s nog op de schoolbanken zitten. Het naar buiten komen met de seksuele geaardheid gebeurt op een later tijdstip dan het ontdekken van de holebigevoelens en de zelfidentificatie als holebi. Zeker bij jongens wordt gezien dat men vaak een hele tijd wacht vooraleer men de buitenwereld inlicht. Slechts 7% van de jongens doet een coming‐out voor de zestiende verjaardag (ten opzichte van een zelfidentificatie: 26%). Meisjes doen dit in 9% van de gevallen (ten opzichte van een zelfidentificatie van 16%). Op 19‐jarige leeftijd heeft 44% van de mannelijke holebi’s zich geout (64% zelfidentificatie) en 42% van de vrouwelijke holebi's (49% zelfidentificatie). Hoewel meisjes dus op latere leeftijd dan jongens hun holebigevoelens (h)erkennen en zichzelf als holebi identificeren komen ze er in verhouding wel sneller mee naar buiten. Ook hier speelt een generatie‐effect: waar vroegere generaties zich meestal outten tussen de leeftijd van 20 en 24 jaar gebeurt dit bij de jongere generaties gewoonlijk tussen 16 en 19 jaar (Vincke & Stevens, 1999). Ook Savin‐Williams & Cohen (2007) geven aan dat coming‐out ten aanzien van anderen onmiddellijk kan volgen op de bewustwording voor zichzelf maar vaak ook uitgesteld wordt (gemiddeld interval 1 tot 2 jaar). Meestal gebeurt de eerste coming‐out ten aanzien van een vriend(in), zelden eerst ten aanzien van de ouders, andere familieleden of hulpverleners. 26
3.4. Zichtbaarheidsmanagement Omdat holebi’s meestal niet op basis van zichtbare persoonlijke kenmerken te identificeren zijn (zoals dat wel het geval kan zijn bij leden van bv. een etnische minderheidsgroep) hebben zij vaak de keuze om zich al dan niet bloot te stellen aan mogelijke discriminatie. Dit maakt dat zichtbaarheidsmanagement een belangrijke strategie is die de ervaringen van holebi‐jongeren bv. ook op school zal bepalen. Zichtbaarheidsmanagement verwijst naar de strategie die door holebi’s wordt gehanteerd om al dan niet openlijk uiting te geven aan hun seksuele geaardheid (Dewaele, 2007‐2008). Er bestaan heel wat verschillen in de mate waarin jongeren hun holebi‐gevoelens al dan niet uiten. Er wordt ook algemeen erkend dat het niveau of de mate van coming‐out kan verschillen naargelang de relationele en situationele context waarin men zich bevindt. Met betrekking tot zichtbaarheids‐ of visibiliteitsmanagement merkten Lasser & Tharinger (2003) ook op dat dit refereert naar het dynamische, voortdurende proces waarbij jongeren zorgvuldige, geplande beslissingen nemen ten aanzien van wie en hoe ze zich outen, en hoe zij verder gaan met het monitoren van de presentatie van hun seksuele oriëntatie in verschillende omgevingen. Het proces van visibiliteitsmanagement wordt voorgesteld als een sleutelconstruct in de holebi‐identiteitsontwikkeling. Uit een studie van Mohr & Fassinger (2006) bleek dat de mate waarin iemand open is over zijn of haar seksuele geaardheid gerelateerd is aan sociale steun, maar niet aan welbevinden. Deze vaststelling ondersteunt enigszins de hypothese dat de mate van coming‐out eerder een functie is van sociale context dan van individueel psychosociaal welbevinden (McCarn & Fassinger, 1996). Daarnaast kunnen individuen met een lagere mate van openheid over hun seksuele oriëntatie ook weigerachtig staan ten aanzien van het zoeken van algemene steun omwille van de angst dat hun seksuele oriëntatie zou ‘ontdekt’ worden. Zoals uit bovenstaande blijkt is coming‐out dus geen kwestie van in of uit de kast, maar kent vele gradaties. Alle holebi’s moeten een aantal bewuste keuzes maken met betrekking tot het al dan niet onthullen van informatie over hun seksuele identiteit (en eventueel genderidentiteit) ten aanzien van anderen en ze moeten hierbij bewust de risico’s en voordelen van een coming‐out in elke nieuwe situatie afwegen. De kosten van een coming‐out kunnen in een aantal gevallen té groot zijn. Zo hebben bv. sommige mensen van etnische minderheden steun nodig van hun familie en/of hun etnische gemeenschap om te overleven en ze nemen bijgevolg niet het risico om hun coming‐out te doen. Ook adolescenten die nog afhankelijk zijn van familiale emotionele en financiële steun kunnen er in een aantal gevallen ook voor kiezen om niet het risico te lopen op verwerping. Deze beslissingen verdienen het gerespecteerd te worden. Coming‐out beslissingen kunnen apart beschouwd worden van interne identiteitsprocessen (Eliason & Schope, 2007). McCarn & Fassinger (1996) wijzen er trouwens op dat, hoewel sommige modellen van identiteitsvorming (de mate van) coming‐out (outness) opgenomen hebben als een teken van positieve identiteit, de mate van outness misschien meer een reflectie kan zijn van de graad waarin de omgeving van de holebi in kwestie affirmerend is. Bovendien kan worden opgemerkt dat de keuze om geen coming‐out te doen voor bepaalde mensen in bepaalde situaties een gezonde beslissing kan zijn, gemaakt omwille van redenen gerelateerd aan opportuniteit en veiligheid, eerder dan uit afkeer voor zichzelf of schaamte (Greenfield, 2008). 27
Ook indien men werkelijk kiest voor een coming‐out kan dit nog gezien worden overheen een heel continuüm gaande van subtiele nonverbale cues tot een volledige expliciete coming‐out (bv. Mohr & Fassinger, 2000; Savin‐Williams, 1989). Met betrekking tot zichtbaarheidsmanagement wijst Chung (2001) erop dat er een vijftal mogelijke strategieën kunnen worden onderscheiden: - ‘toneel spelen’: een heteroseksuele relatie aangaan om anderen te overtuigen van een heteroseksuele voorkeur; - ‘doen alsof’ men hetero is; - ‘verdoezelen’: bepaalde info niet geven of verzwijgen om de seksuele oriëntatie te verbergen; - ‘impliciet open zijn’: eerlijk zijn over zijn of haar persoonlijk leven zonder zichzelf te benoemen als holebi; - ‘expliciet open zijn’: zichzelf openlijk benoemen als holebi. De gekozen strategie heeft uiteraard belangrijke implicaties wat betreft het ervaren van discriminatie of interne spanningen. Holebi‐jongeren die openlijk hun seksuele oriëntatie uiten (bv. op school) lopen het risico op discriminatie of negatieve bejegening. Holebi‐jongeren die dit niet doen vermijden het risico op discriminatie en gepest worden maar hebben meer te lijden onder interne spanningen zoals angst (om ‘betrapt’ te worden), depressieve gevoelens en een lage zelfwaardering (Diplacido, 1998). Uit Dewaele et al. (2008) blijkt dat holebi‐jongeren het meest open zijn over hun seksuele geaardheid tegenover hun vrienden of vriendinnen (85% praat er met hen soms of heel openlijk over). Holebi‐jongeren zijn dus erg open over hun seksuele voorkeur tegenover vriend(inn)en. Dit gegeven bevestigt de eerdere bevindingen dat vriendschap zeer belangrijk is voor holebi‐jongeren (Dewaele, 2007‐2008). Ook op het internet is men relatief open over zijn of haar seksuele voorkeur (67%). Tegen klasgenoten, broers/zussen en moeder is men minder maar toch nog vrij open (respectievelijk 51, 54 en 58%). Holebi‐jongeren zijn minder open over hun seksuele voorkeur tegen hun vader (40%). Lesbische en biseksuele meisjes zijn minder open dan homo‐ of bi‐jongens. Ook biseksuele jongeren scoren lager op openheid dan homo of lesbische jongeren. Tenslotte is het niet onbelangrijk om vast te stellen dat voor heel wat holebi‐
jongeren coming‐out een positieve ervaring is waar ze iets uit leren. Zo stelden Dewaele et al. (2008) vast dat 60% van de jongeren vindt dat coming‐out voor hen een waardevolle levensles is en 81% geeft aan nu meer zichzelf te kunnen zijn. Ook Savin‐Williams & Cohen (2007) wezen erop dat coming‐out ook een aantal positieve gevolgen kan hebben, zoals onder andere persoonlijke integriteit, identiteitssynthese en psychologisch gezondheid. Hegna & Wichstrom (2007) zien coming‐out tegelijkertijd als - een vitaal aspect van seksuele identiteitsvorming die het psychisch welbevinden verbetert (en zou moeten aangemoedigd worden) maar ook als - een stressor met potentieel negatieve consequenties tenzij hierop een sterk netwerk gebaseerd is. Hegna & Wichstrom (2007) stelden trouwens vast dat het vinden van een sociaal netwerk van andere holebi‐
jongeren moeilijk kan zijn, hoewel dit een belangrijk deel is van het proces van coming‐out. Indien dergelijke netwerken onbeschikbaar zijn kunnen zich verdere problemen voordoen die gerelateerd zijn aan het zich alleen voelen en het zich een outsider voelen. 3.4.1. Coming‐out versus verborgen houden van de seksuele oriëntatie Holebi’s gebruiken een gans arsenaal aan strategieën in een poging te proberen omgaan met interne conflicten met betrekking tot hun coming‐out. Zoals blijkt uit de theorie van Chung (2001) trachten sommige holebi’s hun holebi‐zijn te verbergen, waarbij gepoogd wordt om zich voor te doen als heteroseksueel, via bv. hun kledij, manieren van praten of zich gedragen. Dit kan uitputtend zijn voor holebi’s die vaak, net als hun hetero‐peers, netjes in het plaatje willen passen. Een aantal holebi's proberen dit ook via dating en seksuele betrokkenheid 28
met peers van het andere geslacht, terwijl anderen dating helemaal vermijden en hun zelfwaardering trachten te halen door zich bv. overmatig op hun school, werk, buitenschoolse activiteiten of vrijwilligerswerk te storten, …. Nog anderen proberen hun gevoelens te onderdrukken door zich te engageren in drugs‐ of alcoholgebruik, seksuele promiscuïteit, overmatig eten of andere zelfdestructieve gedragingen die een afleiding kunnen vormen voor hun ‘onacceptabele’ gevoelens en conflicten. In een aantal gevallen verbergen holebi’s ook hun seksuele oriëntatie (of eventueel hun genderidentiteit) voor zorgverleners (Greenfield, 2007). Holebi’s kunnen hun seksuele oriëntatie verbergen in een poging om zichzelf te beschermen tegen reëele schade (bv. gepest, aangevallen of ontslagen worden) of uit schaamte of schuldgevoel. Hetrick & Martin (1987) beschreven het ‘leren verbergen’ als de meest gebruikte copingstrategie van adolescente holebi’s en merkten op dat individuen in een dergelijke positie continu hun gedrag in alle omstandigheden moeten monitoren. Zij interageren hierbij op basis van angst om ‘ontdekt’ te worden. Ook Savin‐Williams & Cohen (2007) stelden vast dat het verborgen houden vaak gebruikt wordt als een copingstrategie bedoeld om negatieve consequenties van stigma te vermijden. Dit is echter een copingstrategie die vaak stressvol is en interne spanningen kan teweegbrengen. Terwijl strategieën als verbergen zeer prominent aanwezig kunnen zijn tijdens de adolescentie is de impact hiervan niet exclusief van belang tijdens deze ontwikkelingsfase. Ook heel wat volwassen holebi’s blijven deze strategie gebruiken doorheen hun leven en kunnen dan bv. te lijden hebben onder de na‐effecten van de ‘verloren tijd’ tijdens hun jeugdjaren waarbij ze verward waren, in de kast, vol zelfhaat en geïsoleerd (Greenfield, 2008). Savin‐Williams & Cohen (2007) beschreven dat het verborgen houden van de seksuele oriëntatie bovendien tot gevolg heeft dat men minder contacten heeft met andere holebi's. Dergelijke contacten kunnen positieve effecten hebben op het zelfvertrouwen. Door het verborgen houden van seksuele oriëntatie hebben holebi’s te lijden onder de gezondheidsschadende effecten van het verborgen houden en missen ze de ‘beschermende’ effecten van het open zijn over de seksuele oriëntatie. Ook Hegna & Wichstrom (2007) wezen er in deze context op dat, indien een holebi‐jongere bang is van situaties die kunnen bijdragen tot de onthulling van zijn of haar holebi‐identiteit, dit kan leiden tot het vermijden van specifieke sociale settings en zich terugtrekken van peers, familie en sociale context. Specifiek wat het welbevinden betreft bleek uit onderzoek van Oritz‐Hernandez (2005) dat, indien jongeren veel moeite doen om hun seksuele oriëntatie te verbergen, dit resulteert in een hoger risico op suïcidale ideatie, suïcidepogingen en mentale stoornissen. Met betrekking tot de associatie tussen coming‐out en sociaal en mentaal welbevinden wordt er door Cato & Canetto (2003) op gewezen dat ook openheid over de seksuele oriëntatie in een aantal gevallen kan leiden tot isolatie, wat op zich een belasting kan vormen voor de copingcapaciteiten, en wat op zijn beurt kan leiden tot depressie en middelengebruik. Dat niet enkel het (trachten) verborgen houden van de seksuele identiteit stressinducerende effecten heeft, bleek eveneens uit onderzoek van Wright & Perry (2006), waarbij werd vastgesteld dat ook een outing ten aanzien van meer mensen in iemands sociale netwerk kan leiden tot een verhoogde ernst van seksuele identiteitsgerelateerde distress. Daarnaast stelden D’Augelli et al. (2005) een frequentere victimisatie vast bij o.a. meer openheid over seksuele oriëntatie. Ook DiPlacido (1998) merkte reeds op dat holebi’s die meer open zijn over hun seksuele voorkeur meer lijden onder externe stressoren (zo maakt openheid hen bv. zichtbaar en bijgevolg ook meer kwetsbaar voor discriminatie e.d.), terwijl diegenen die meer gesloten zijn meer te lijden hebben onder interne stressoren (o.a. een lagere zelfachting, gevoelens van angst, e.d.). 29
Openheid over de seksuele oriëntatie kan echter ook positieve gevolgen hebben, zoals eerder door Dewaele (2007‐2008) werd omschreven (coming‐out als waardevolle levensles en meer zichzelf kunnen zijn na coming‐
out). Bovendien wees Meyer (2003) er ook op dat mensen door hun coming‐out leren omgaan met neveneffecten van stress en deze ook leren te overwinnen. Uit het Zzzip‐onderzoek (Vincke et al., 2006) bleek trouwens ook dat holebi’s die verder staan in hun coming‐out meer controle ervaren over het leven. Daarnaast scoorden respondenten met een beperktere coming‐out hoger op stigmabewustzijn en respondenten met een verder gevorderde coming‐out scoorden lager op geïnternaliseerde homonegativiteit. 3.4.2. Motivaties om al dan niet een coming‐out te doen Savin‐Williams & Cohen (2007) stelden dat motivaties om geen coming‐out te doen en stimulansen om wel een coming‐out te doen zeer divers kunnen zijn. Zo kan de angst voor negatieve reacties of voor het onbekende, angst om anderen pijn te doen of te ontgoochelen of de nood aan privacy gezien worden als verschillende motivaties om het niet te vertellen. Eerlijkheid ten aanzien van zichzelf en anderen en het verlichten van de stress van het geheimhouden zijn mogelijke stimulansen om wel een coming‐out te doen. Ook de wens om een vriendschap te intensifiëren (verbeteren van de communicatie of herstel van een miscommunicatie), het uitlokken van sympathie, het maken van een politiek statement of het achterhalen of de ander ook holebi is zijn andere mogelijke motivaties om een coming‐out te doen. 3.4.3. Factoren die medebepalend zijn voor de mate van openheid over de seksuele oriëntatie Uit de Zzzip‐studie van Vincke et al. (2006) blijkt dat kwalitatieve relaties met familie‐ en gezinsleden, het aantal vertrouwenspersonen, de leeftijd en het aantal jaren kennen van de vertrouwenspersonen samengaan met meer openheid over de seksuele geaardheid. Een groot en ‘rijp’ vertrouwensnetwerk blijkt in die zin functioneel te zijn om zich te outen. Ook het hebben van andere holebi’s als vertrouwenspersoon, het hebben van een kwalitatief hoogstaande partnerrelatie, hechte vriendschapsrelaties en het hebben van een groot aantal holebivriend(inn)en dragen bij tot meer openheid. Bovendien is het zo dat, hoe groter het aandeel holebiseksuele vertrouwenspersonen, hoe groter de mate van coming‐out. Het hebben van een partner is zoals te verwachten positief gecorreleerd met een verder gevorderde coming‐out. Uit de Zzzip‐studie blijkt tevens dat een hoge mate van verbondenheid met de familie en gezinsleden samenhangt met een grotere openheid met betrekking tot de seksuele geaardheid. Uit diezelfde Zzzip‐onderzoeksresultaten bleek ook dat holebi’s minder vaak een coming‐out doen ten aanzien van de vader dan ten aanzien van de moeder. Meisjes doen bovendien vaker hun coming‐out tegenover hun zussen dan tegenover broers. Daarnaast wordt de mate van openheid ook bepaald door de seksuele identiteit van holebi's. Zo stelde Dewaele (2007‐2008) dat holebi’s met een sterke sociale seksuele identiteit (zichzelf in belangrijke mate zien als behoren tot de sociale categorie holebi's) meer open zijn over hun seksuele voorkeur. Ook zouden lesbiennes en biseksuele vrouwen meer gesloten zijn naarmate ze tot een oudere leeftijdsgroep behoren, terwijl homo‐ en biseksuele mannen van middelbare leeftijd het meest open zijn in vergelijking met de jongste en de oudste mannelijke respondenten. 3.5. Reacties van de ouders op coming‐out Ook ouders maken een proces door wanneer ze vernemen dat hun kind homo, lesbisch of bi is. Ze bevinden zich dan in een vergelijkbare situatie als hun kind toen het zich realiseerde holebi te zijn. Net als hun kind krijgen de ouders nauwelijks informatie over holebiseksualiteit, noch in hun schooltijd, noch via de media. Vaak was het zelfs nog nooit in hun opgekomen dat hun kind wel eens holebi zou kunnen zijn. Na een eerste schok 30
overheerst vaak een gevoel van ongeloof bij de ouders. Of de gedachte dat het slechts een fase is, iets van voorbijgaande aard. Ouders kunnen zich ook schuldig voelen en zich afvragen wat ze verkeerd gedaan hebben of hoe het mogelijk is dat ze niet eerder gemerkt hebben dat hun kind met iets worstelde. Het holebi‐zijn van een kind aanvaarden is voor veel ouders geen gemakkelijke opdracht. Schaamte‐ en schuldgevoelens moeten overwonnen worden en toekomstverwachtingen moeten worden bijgesteld (Sergeant, 2001). De eerste reactie van ouders op de coming‐out van hun kind kan worden beschouwd als een mijlpaal in het seksuele identiteitsproces (Nesmith, Burton & Cosgrove, 1999). Een volledige openheid ten aanzien van zijn of haar ouders geschiedt vaak pas na jaren van strijd met de eigen holebiseksuele gevoelens (Elizur & Ziv, 2001). Holebi’s die openlijk hun seksuele voorkeur beleven, ervaren meer stress met betrekking tot gezinsaangelegenheden (Lewis et al., 2001). Indien de gezinsrelaties slecht blijven is dit meestal een extra bron van stress die het leren omgaan met de eigen seksuele voorkeur bemoeilijkt (DiPlacido, 1998). Gezinnen zijn echter systemen in ontwikkeling en kunnen evolueren van een stressinducerende naar een ondersteunende instantie (Elizur & Ziv, 2001). Ze spelen een unieke rol in het zelfaanvaardingsproces van holebi's. Bovendien vormen ze een belangrijke determinant voor een coherent zelfgevoel, psychologisch welzijn en positieve zelfwaardering (Waller, 2001). Ook Nesmith, Burton & Cosgrove (1999) en Elizur & Ziv (2001) wezen erop dat het hebben van een ondersteunend gezin (familie) leidt tot meer openheid over de eigen seksuele voorkeur en geeft mogelijkheden om een positieve holebi‐identiteit op te bouwen. In deze context gaven Baert et al. (2001) aan dat de afwijzing van homoseksualiteit door het gezin van herkomst een belangrijke bron van emotionele stress is die bovendien vaak aan de basis ligt van interne conflicten omtrent de zelfaanvaarding van de eigen seksuele oriëntatie. Uit datzelfde onderzoek bleek dat er in het gezin doorgaans niet over holebiseksualiteit werd en wordt gesproken, ook niet na een coming‐out. Als er al over wordt gesproken komt het thema vaak in een negatieve context aan bod. Bovendien bleek dat in een enkel geval de zelfaanvaarding en bekendmaking van iemands holebiseksualiteit een opluchting is voor de ouders. Baert et al. (2001) gaven aan dat holebi’s voortdurend trachten te balanceren tussen een goede relatie thuis en het uitbouwen van een zelfstandig leven. Ze lijden enorm onder de definitieve afwijzing van thuis. Wat de reactie van de ouders op de coming‐out betreft bleek o.a. uit onderzoek van Valentine, Skelton & Butler (2003) dat de vader vaak de minst tolerante attitude heeft. Daarnaast wees Vincke (2000) erop dat moeders de seksuele geaardheid van hun kind eerder aanvaarden en het ook vaker weten in vergelijking met vaders. Ryan, Huebner, Diaz & Sanchez (2009) stelden een duidelijke link vast tussen specifieke verwerping door ouders (en eventueel andere ‘zorggevers’) en negatieve gevolgen voor de gezondheid van jongvolwassen holebi's. Een hogere mate van familiale verwerping is significant geassocieerd met slechtere gezondheidsuitkomsten (suïcidepoging, depressie, gebruik van illegale drugs, …). Vijandige, straffende of traumatische reacties van ouders in respons op de holebi‐identiteit van hun kinderen heeft volgens hierboven geciteerd onderzoek een duidelijke negatieve impact op risicogedragingen en gezondheidsstatus van jongvolwassen holebi's. In het onderzoek van Baert et al. (2001) werd beschreven dat meerdere informanten die omwille van hun holebi‐zijn werden afgewezen door hun familie een suïcidepoging hebben ondernomen. Het cliché dat de moeder wordt opgezocht voor emotionele problemen en de vader voor praktische problemen ging in bovengenoemd onderzoek trouwens niet steeds op. Gezien het eigen verwerkingsproces dat ouders doormaken wanneer ze te horen krijgen dat hun kind holebi is, zijn er echter grenzen aan de hulp die ouders kunnen bieden. 31
4. Biseksualiteit versus lesbisch‐zijn Harada (2001) wees erop dat de seksuele identiteitsontwikkeling van biseksuelen zich moeilijk laat inpassen in de bestaande holebi‐identiteitstheorieën. Er zijn bovendien relatief weinig modellen beschikbaar die de identiteitsvorming bij biseksuelen beschrijven. Eén van de bestaande modellen is dat van Weinberg, Williams & Pryor (1994) en bestaat uit vier stadia: a) aanvankelijke verwarring; b) het op zoek gaan naar de uiteindelijke zelfbenoeming; c) zich aanpassen aan deze identiteit; d) de blijvende onzekerheid. Het laatste stadium uit dit model wijkt af van de klassieke modellen en verwijst naar afwisselende perioden van onzekerheid met betrekking tot de seksuele voorkeur bij biseksuelen. Bovendien kunnen sommige biseksuelen, rekening houdend met het stigma geassocieerd met de biseksuele identiteit, hun identiteitslabel aanpassen in de loop van de tijd naargelang het geslacht van hun partner. Dus onzekerheid over welk label een individu het best past op een gegeven moment kan een bijproduct zijn van zowel fluïditeit als van adaptatie aan het stigma. Het kan gezien worden als een mogelijke reflectie van: - verwardheid ten aanzien van hoe iemands fluïde seksuele oriëntatie te labelen binnen een rigide systeem van seksuele identiteitscategorieën die de eigen ervaringen niet reflecteren; - moeilijkheden zichzelf te labelen op zo’n manier dat het matigt met de eigen ervaring en tegelijkertijd het stigma minimaliseert; of - gebrek aan duidelijkheid over de eigen seksuele oriëntatie. (Balsam & Mohr, 2007), Daarnaast wees Diamond (2005) erop dat, hoewel de bi‐identiteit voor heel wat mensen niet stabiel is in de loop van het leven, individuen die zich op een gegeven moment als biseksueel identificeren een grotere variabiliteit in seksuele identiteit kunnen hebben dan diegenen die zich momenteel identificeren als homo of lesbisch (Weinberg et al., 1994). Uit het Zzzip‐onderzoek (Vincke et al., 2006) bleek dat jonge meisjes vaker een biseksuele identiteit hebben. Hierbij kan dan de hypothese worden geformuleerd dat zij mogelijkerwijze een langere onzekerheid ervaren over hun seksuele identiteit met mogelijk depressiviteit tot gevolg. Jongens zouden volgens deze studie minder twijfelen aan hun seksuele identiteit. Mogelijk is dit te wijten aan het feit dat de homocultuur lange tijd een mannenzaak is geweest en er in de maatschappij meer rolmodellen aanwezig zijn. Uit een studie van Diamond (2008) bleek dat er een toenemend aantal meisjes is die zichzelf biseksueel of unlabeled noemen. Diamond (2008) ziet drie mogelijkheden om biseksualiteit te bekijken. Vooreerst kan biseksualiteit gezien worden als een tijdelijk stadium van ontkenning, transitie of experimenteren (transitioneel model). Ten tweede kan het ook worden gezien als een ‘derde type’ van seksuele oriëntatie, gekarakteriseerd door vaste patronen van seksuele aantrekking naar beide seksen (3e stadium‐model). Tenslotte kan biseksualiteit ook gezien worden als een sterke vorm van eenieders individuele capaciteit voor seksuele fluïditeit. De tweede en laatste optie werden in het longitudinale onderzoek van Diamond (2008) ondersteund. In dit longitudinale onderzoek veranderde in de loop van 10 jaar 2/3 van de vrouwen hun identiteitslabel en 1/3 veranderde minstens 2 keer. Weinig biseksuele of ‘unlabeled’ vrouwen eindigden met een lesbisch of hetero label. Uit een studie van Mohr & Fassinger (2006) bleek bovendien dat biseksuelen minder open zijn over hun seksuele geaardheid dan homo’s en lesbiennes. Hier kunnen heel wat onderliggende factoren een rol spelen. Eén van de meest gebruikelijke manieren van coming‐out is namelijk het verwijzen naar de partner van 32
hetzelfde geslacht. Voor biseksuelen in een relatie met iemand van het andere geslacht is deze wijze van coming‐out onmogelijk. Bij hen geldt bovendien heel vaak de assumptie dat ze hetero zijn. Deze assumptie wordt gevoed door de relatieve onzichtbaarheid van biseksuelen in de maatschappij (Rust, 2000). Hier tegenin gaan wordt door biseksuelen in veel situaties gezien als moeilijk (angst om problemen te krijgen) of irrelevant. Ook het relatief hogere niveau van stigma (Herek, 2002) zou de beslissingen over hoe en wanneer coming‐out bij biseksuelen beïnvloeden. Vaak speelt de angst voor negatieve gevolgen, inclusief het gezien worden in stereotiepen, zoals bv. ‘alle biseksuelen zijn niet‐monogaam’ of verworpen worden door homo‐ en lesbische peers (Ochs, 1996). Rust (2002) gaf bovendien aan dat biseksuelen kunnen geconfronteerd worden met een aantal specifieke vooroordelen, zodat ze bv. eerst nog de additionele stap moeten zetten om mensen ervan te moeten overtuigen dat biseksualiteit bestaat vooraleer ze zich kunnen outen. Zo wezen Balsam & Mohr (2007) erop dat biseksuelen mogelijkerwijze angst hebben voor stigmatisering van zowel hetero’s als homo’s en lesbiennes, wat kan leiden tot een veel kleinere pool van potentiële steun voor biseksuelen. De studie van Balsam & Mohr (2007) bevestigde bovendien dat biseksuelen een lagere subjectieve verbondenheid met de holebigemeenschap rapporteren. Zelfs indien holebi‐organisaties of groepen biseksuelen includeren in hun naam of missie is een participatie hierin nog geen gegarandeerde bron van steun voor biseksuelen. Deze verbondenheid met gelijkgestemde anderen is echter ook voor biseksuelen van groot belang, aangezien deze kan beschouwd worden als protectief tegen de negatieve impact van stigma (Crocker & Major, 1989). Eveneens in verband met holebispecifieke stressoren stelden Vincke et al. (2006) in hun studie vast dat biseksuelen (in vergelijking met homo’s en lesbiennes) significant hoger scoren op geïnternaliseerde homonegativiteit. Ze zijn ook minder open over hun seksuele voorkeur dan homo‐ en lesbische jongeren, identificeren zichzelf minder met holebi’s als groep in de samenleving en denken meer in negatieve termen over holebi’s als groep. Wat het welbevinden van biseksuelen betreft bleek uit de Zzzip‐studie dat homo‐ en lesbische respondenten aangaven een sterker gevoel van controle op het eigen leven te hebben in vergelijking met biseksuelen. Biseksuelen scoorden ook hoger op depressie. Ook uit het Schoolloopbaanonderzoek van Dewaele et al. (2008) kwam naar voren dat biseksuele jongeren zich als groep onderscheiden van heterojongeren én van homo‐ en lesbische jongeren. Het zijn immers bi‐jongeren die het hoogst scoren op het ervaren van depressieve gevoelens. Ook in internationaal onderzoek (bv. Robin et al., 2002) werd er reeds op gewezen dat biseksuelen een verhoogd risico hebben op een aantal gezondheidsrisicogedragingen, zoals bv. het zich engageren in geweld, suïcidaal gedrag en gebruik van alcohol en drugs. 5. Relaties en relatiebeleving De meeste mensen groeien op in een heterogezin en krijgen daardoor een (heteronormatief) beeld van de rolverdeling tussen mannen en vrouwen. Van de manier waarop twee mannen of twee vrouwen een relatie uitbouwen ontbreken meestal voorbeelden. Holebi’s kunnen in hun relaties niet terugvallen op bestaande rolpatronen. Ondanks het hardnekkige vooroordeel dat in holebirelaties de één de mannenrol en de andere de vrouwenrol op zich neemt blijken de relaties eerder te berusten op afspraken en onderling overleg dan op maatschappelijke rolpatronen. Dit geeft meer vrijheid, maar vergt ook meer energie en tijd om de wensen en verwachtingen van beide partners op elkaar af te stemmen. Holebirelaties kunnen bemoeilijkt worden wanneer (één van) de partners zijn of haar holebi‐zijn nog niet volledig aanvaard heeft. Relaties die enkel verdoken beleefd kunnen worden staan onder grote druk wat de 33
stabiliteit van de relatie aantast. Ook de mate waarin de familie van de partner de holebiseksualiteit heeft aanvaard kan een rol spelen in de relatie. Homo‐ en lesbische relaties verschillen weinig van heterorelaties. Ze kunnen net zo goed kort of langdurig zijn en door de band lijken holebi’s vriendschappelijkere relaties op te bouwen met ex‐partners en wordt ook veel belang gehecht aan vriendschappen met andere holebi's. Holebivrienden worden hier als het ware gezien als een ‘tweede familie’ (Sergeant, 2001). III.
GENDERIDENTITEIT 1. Korte toelichting bij het gehanteerde begrippenkader In deze rubriek hanteren we een aantal concepten die niet steeds even alledaags zijn. Daarom willen we vooraf een aantal van deze begrippen nader toelichten. Hiervoor baseerden we ons o.a. op het begrippenkader zoals het in het educatieve pakket ‘Gender in de blender’ wordt gehanteerd (Frans, Motmans & Van der Steen, 2008). - Gender: Gender verwijst naar de ‘sociale, culturele en psychologische invulling van man‐ en/of vrouw‐zijn’. Deze invulling varieert naargelang cultuur en tijdstip. Gender mag met andere woorden niet verward worden met het biologisch geslacht of sekse van een individu, wat verwijst naar de fysiologische anatomie van een individu. - Genderidentiteit: Dit concept verwijst naar het innerlijke gevoel een jongen, een meisje, beide of geen van beide te zijn. Meestal komt de genderidentiteit overeen met het biologische geslacht: iemand wordt bv. geboren met een meisjeslichaam en voelt zich ook een meisje (of omgekeerd). Het psychologische geslacht (de genderidentiteit) en het biologische geslacht vallen dan samen. Maar het kan ook gebeuren dat deze twee aspecten min of meer in conflict staan. Dat iemand in een meisjeslichaam zich geen meisje voelt (of omgekeerd). Of dat men zich jongen en meisje tegelijk kan voelen. Er is veel variatie mogelijk in de beleving van jongen‐ of meisje zijn. Verder hebben we het ook nog over genderrol en gendernonconformiteit of –atypicaliteit. - Genderrol: Met deze term verwijzen we naar de gedragingen, attitudes en persoonlijkheidstrekken die in een bepaalde gemeenschap, in een gegeven historische context als mannelijk of vrouwelijk worden beschouwd (Money & Ehrhardt (1972). - Gendernonconformiteit of ‐atypicaliteit: Met de term gendernonconformiteit wordt verwezen naar het zich niet conformeren aan bv. de gedragingen, attitudes of persoonlijkheidskenmerken zoals ze gewoonlijk aan vrouwen of mannen worden toegeschreven (m.a.w. indien een individu afwijkt van de verwachte genderrol kan deze als gendernonconform of genderatypisch worden beschouwd). 34
2. Holebiseksualiteit en genderidentiteit Sommige holebi’s zijn, in vergelijking met hun hetero‐peers, meer geneigd gendernonconform te zijn (o.a. Lippa, 2000, 2002). Zo rapporteren bv. bepaalde homo’s en lesbiennes professionele interesses en hobby’s die meer typisch zijn voor de andere sekse (Lippa, 2000, 2002). Ze tonen ook vaak meer gendernonconformiteit in trekken zoals stem, beweging en voorkomen (Ambady, Hallahan & Conner, 1999). Gendernonconformiteit in de kindertijd kan in een aantal gevallen gelinkt worden aan volwassen homoseksualiteit (Skidmore, Linsenmeier & Bailey, 2006). Belangrijk is wel hier op te merken dat, hoewel gendernonconformiteit en seksuele oriëntatie lijken gerelateerd te zijn, zeker niet alle holebi’s gendernonconform zijn. Zucker (1994) suggereerde dat in het bijzonder gendernonconformerende individuen het meest risico lopen op stigmatisering. Gendernonconforme holebi’s worden vaker effectief ook gelabeld als holebi, wat hun zichtbaarheid als potentiële targets voor victimisatie verhoogt. Verder kunnen gendernonconformerende individuen ook uitgesloten worden eenvoudigweg omwille van het feit dat ze de gendernormen schenden, en dit bovenop de implicatie dat zij vaker holebi zijn (Herek, 1991; Storms, 1978; Whitley, 1987). Indien gendernonconformerende holebi’s het voorwerp zijn van meer stigmatisering, kunnen zij, als een consequentie hiervan, grotere psychologische distress ervaren dan genderconformerende holebi's (Skidmore et al., 2006). In het onderzoek van Skidmore et al. (2006) werd echter specifiek voor lesbiennes geen relatie gevonden tussen psychologische distress en gendernonconformiteit (dit was voor mannen wel het geval). Naast de negatieve attitudes van hetero’s ten aanzien van gendernonconformiteit is er ook enige evidentie dat ook holebi’s zelf negatieve attitudes hebben ten aanzien van gendernonconformiteit. Negatieve attitudes binnen de holebigemeenschap zelf kunnen uiteraard bijdragen tot additionele problemen voor gendernonconformerende holebi's (Taywaditep, 2001). Bovendien kan de verwerping waarmee heel wat holebi’s tijdens hun kindertijd werden geconfronteerd omwille van gendernonconformiteit mogelijk hun ontwikkeling op verschillende belangrijke manieren beïnvloeden (bv. Beard & Bakeman, 2000). Eerder onderzoek suggereerde reeds dat het voelen van druk om te conformeren aan genderrollen in het bijzonder schadelijk kan zijn voor kinderen met een atypische genderidentiteit (Yunger, Carver & Perry, 2004). Zelfs los daarvan bleek dat adolescenten die zich genderatypisch voelen gewoonlijk een meer negatief zelfbeeld hebben. Uit onderzoek van Galliher, Rostosky & Hughes (2004) bleek dat gendernonconformiteit voor meisjes eerder leidt tot interne stressoren (zoals bv. depressieve gevoelens). Smith & Leaper (2005) stelden in hun onderzoek vast dat peeracceptatie partieel de relatie tussen zelfwaargenomen gendertypicaliteit (of –conformiteit) en zelfwaarde medieert. Belangrijk in deze context is dat in de studie van Smith & Leaper (2006) werd vastgesteld dat er geen verschil in zelfwaarde bestond tussen genderconformerende en ‐nonconformerende adolescenten indien zij zich geaccepteerd voelden door hun peers. Dit betekent dat peeraccepatie mogelijk meer fundamenteel is voor het welbevinden van adolescenten dan hun genderconformiteit. Bovendien stelden D’Augelli et al. (2002) een frequentere victimisatie vast bij meer openheid over de seksuele oriëntatie en een geschiedenis van genderatypisch gedrag. Daarnaast bleek uit een studie van Fitzpatrick et al. (2005) dat cross‐genderrol individuen een hoger risico lopen op suïcidale symptomen (los van hun seksuele oriëntatie). Ook Garofalo et al. (1998) wezen erop dat in respons op genderatypicaliteit suïcidepogingen kunnen voorkomen. Uit het onderzoek van Garofalo et al. (1998) bleek dat – na rekening te hebben gehouden met genderrol – seksuele oriëntatie nog weinig bijdroeg 35
tot de variatie in suïcidale symptomen en de ermee geassocieerde pathologie en probleemoplossingsdeficieten. Uit diezelfde studie bleek tevens dat er geen sprake was van een significante interactie tussen genderrol en seksuele oriëntatie (dus de combinatie van beide hield geen groter risico in dan elk afzonderlijk). IV.
SITUERING VAN HOLEBI’S IN DE HEDENDAAGSE SAMENLEVING 1. Positie van holebi’s in de maatschappij Enerzijds is er in de samenleving het expliciet voorkomen van discriminatie en vooroordelen ten aanzien van holebiseksualiteit. Sommige holebi’s missen promotiekansen, worden op straat uitgescholden, enz. Anderzijds heerst er meer impliciet een (moeilijk meetbaar) klimaat van heteronormativiteit en schijntolerantie (cf. hoofdstuk 2, rubriek IV, paragraaf 1.3). Dit heeft gevolgen voor hoe holebi’s hun sociale omgeving zullen waarnemen (ondersteunend of niet‐ondersteunend). Deze perceptie wordt beïnvloed door objectieve factoren (het daadwerkelijk voorkomen van discriminatie en vooroordelen) en subjectieve factoren (de subjectieve gevoeligheid van het individu). Het daadwerkelijk ervaren van homonegativiteit en de subjectieve gevoeligheid ervoor heeft uiteindelijk gevolgen voor de mate waarin men zich deze homonegativiteit eigen gaat maken. Dit wordt weerspiegeld in de concepten ‘stigmabewustzijn’ en ‘geïnternaliseerde homonegativiteit’ (cf. hoofdstuk 2, rubriek IV, paragraaf 2.1) (Dewaele, Cox & Van den Berghe, 2006). 1.1. De (on)zichtbaarheid van holebi's De veronderstelling dat iedereen hetero is, tot het tegendeel bewezen is, zoals deze vaak in onze heteronormatieve samenleving naar voren komt (cf. hoofdstuk 2, rubriek IV, paragraaf 1.3.2) wordt mede in stand gehouden door de onzichtbaarheid van holebi’s in de samenleving (hetgeen onzichtbaar is ligt immers buiten het gebruikelijke verwachtingspatroon van mensen) (Dewaele et al., 2008). Ten gevolge van de intrinsieke en vaak ook bewust gekozen onzichtbaarheid (omwille van het taboe) van holebiseksualiteit zijn de mogelijkheden voor jongeren om zich te identificeren met rolmodellen relatief beperkt. Een dergelijke identificatie kan nochtans belangrijk zijn in de identiteitsvorming. Het doorbreken van de onzichtbaarheid zou, aldus Borghs & Hintjens (2000), zowel een effect kunnen hebben op het welzijn van holebi’s als op de maatschappelijke attitudes. Zichtbaarheid is immers belangrijk voor holebi’s om hun gevoelens van isolement te doorbreken. Anderzijds leidt de zichtbaarheid van holebiseksualiteit tot het doorbreken van stereotiepen over holebi's. Deze zichtbaarheid schept immers ontmoetingsmogelijkheden. Wanneer holebi’s in verschillende levenssferen met hetero’s in contact komen kunnen een aantal stereotiepen omtrent holebi’s worden doorbroken (Pelleriaux & Van Ouytsel, 2003). Zichtbaarheid van lesbische en bi‐meisjes en vrouwen betekent meer herkenning voor diegenen die hun gevoelens aan het ontdekken zijn. Een zichtbare aanwezigheid kan een voorbeeld bieden voor vrouwen hoe ze zich maatschappelijk kunnen profileren. Hegna & Wichstrom (2007) wezen er tevens op dat een gebrek aan rolmodellen onder andere kan leiden tot hopeloosheid voor de toekomst. Dempsey et al. (2001) stelden in deze context ook dat onzichtbaarheid en gebrek aan sociale acceptatie van een volledig spectrum van seksuele diversiteit de emotionele gezondheid en het welbevinden van jonge meisjes kan beïnvloeden. 1.1.1. Holebi’s in de media Beeldvorming over holebi’s in de media is enorm belangrijk. De media weerspiegelen de maatschappelijke evolutie enerzijds en anderzijds hebben zijn een grote invloed op de mentaliteit in de samenleving. Het is 36
bijgevolg ook belangrijk dat, als er dan al een lesbisch personage in de media komt (bv. film of tv‐reeks), dit niet steeds is om de bestaande clichés te bevestigen of te eindigen in depressie of suïcide (Sergeant, 2001). Dat holebiseksualiteit tegenwoordig ruimer aan bod komt in de media heeft een grote invloed op holebi's. Voor wie nog in de kast zit kan een programma of artikel herkenning bieden en een stimulans zijn om iets met die gevoelens te doen. De tijd dat holebi‐personages enkel negatief in beeld kwamen is gelukkig voorbij. Na een tijd waarin holebiseksualiteit hoofdzakelijk aan bod kwam in duidingsprogramma’s (bv. Jambers, Goedele, …) zien we nu een trend naar integratie van holebi’s in een algemeen entertainment (bv. Thuis, …). Bovendien werd ook reeds een programma gemaakt dat zich specifiek tot de doelgroep holebi’s richtte, met name Shout. Een aantal vrije radio’s hebben ook een holebiprogramma (Sergeant, 2001). 1.2. Maatschappelijke acceptatie 1.2.1. Algemene maatschappelijke aanvaarding Wat de maatschappelijke attitudes betreft menen Elchardus, Chaumont & Lauwers (2000) dat holebiseksualiteit kan rekenen op een relatief lage aanvaardingsgraad. Baert et al. (2001) wezen op het nog steeds heersende taboe op holebiseksualiteit. In hun studie werd melding gemaakt van pesterijen, verbaal en fysiek geweld en verschillende discriminaties op het vlak van onderwijs en opleiding, wonen, tewerkstelling en persoonlijke integriteit. De feitelijke of gepercipieerde onmogelijkheid voor holebi’s om in het openbaar tekenen van genegenheid te tonen werden als bijzonder negatief ervaren. Uit diezelfde studie kwam naar voren dat heel wat holebi’s voortdurend anticiperen op afwijzing en negatieve reacties van de buitenwereld en het gevoel hebben zich steeds en tot vervelens toe te moeten verantwoorden of verdedigen. Uit de Zzzip‐studie van Vincke et al. (2006) blijkt dat in de loop van de voorbije 10 jaar weinig verbetering merkbaar was op het vlak van attitudes. Dewaele, Cox & Van den Berghe (2006) geven daarentegen aan dat het maatschappelijke klimaat in de loop van de tijd aanzienlijk verbeterd is. Dat uit zich onder andere in peilingen naar attitudes en ook holebi’s ervaren dit meestal zo. Mannen, personen van 50 jaar en ouder, laag opgeleiden en religieuze personen blijken over een meer homonegatieve houding te beschikken in vergelijking met respectievelijk vrouwen, personen jonger dan 50 jaar, hoger opgeleiden en niet‐religieuzen. Er is nog steeds een aanzienlijke groep mensen die holebiseksualiteit beschouwen als iets afwijkend van de norm of abnormaal. Extreme gevallen van homofobie zijn echter eerder uitzonderlijk. Een aantal belangrijke eisen van de holebibeweging werden de voorbije jaren gerealiseerd. Zo werd bv. het homohuwelijk en de adoptie voor personen van hetzelfde geslacht wettelijk verankerd. Daarenboven werd holebiseksualiteit ook in de media voortdurend zichtbaarder. Men kan zich hierbij echter de kritische vraag stellen of al deze veranderingen zich effectief ook wel manifesteren in de werkelijke attitudes van hetero’s ten aanzien van holebi's. Uit onderzoek van Dewaele (2007‐2008) bleek dat erg weinig holebi's (ongeveer 3%) vinden dat hetero’s werkelijk afkerig staan ten opzichte van holebi's. Ongeveer de helft van alle holebi’s uit datzelfde onderzoek zien de houding van hetero’s versus holebi’s als eerder neutraal. Ongeveer een vijfde vindt dat hetero’s sympathie hebben voor holebi’s of deze volledig aanvaarden. Oudere holebi’s schatten de houding van hetero’s ten opzichte van holebi’s negatiever in dan jongere holebi's. Vincke et al. (2006) stelden in hun Zzzip‐studie vast dat er een hogere kans bestaat dat holebi’s denken dat hetero’s negatief staan tegenover hen indien zij weinig en negatieve sociale steun ervaren en hoog scoren op stigmabewustzijn. Bovendien bleek uit het Zzzip‐onderzoek dat holebi’s nog steeds vaak niet het gevoel hebben als ‘gewone’ mensen beschouwd te worden. Slechts 5% van de bevraagde holebi’s denkt dat de meeste hetero’s hen volledig aanvaarden. 37
1.2.2. Vooroordelen en vijandigheid Uit onderzoek van Hooghe, Quintelier, Claes, Dejaeghere & Harrel (2007) blijkt dat vooroordelen tegenover holebi’s nog altijd ruim verspreid zijn in België, ondanks de juridische hervormingen van de afgelopen jaren. Een behoorlijk deel van de Belgische jongeren staat eerder afstandelijk, of zelfs vijandig ten aanzien van holebi's. Bovendien blijkt deze negatieve houding zich voornamelijk te concentreren bij enkele groepen, waaruit blijkt dat jongens een veel minder tolerante houding hebben dan meisjes (mogelijk te verklaren vanuit de specifieke psychoseksuele identiteitsontwikkeling in deze leeftijdsfase). Verder wezen Hooghe et al. (2007) erop dat religieuze betrokkenheid een negatieve impact blijkt te hebben op tolerante houdingen ten aanzien van holebirechten. Dit zou het geval zijn voor de meeste levensbeschouwingen maar het effect is bijzonder uitgesproken voor moslimjongeren. Het effect voor beide risicogroepen (jongens en moslims) in de studie van Hooghe et al. (2007) was bijzonder sterk en lag volledig in de lijn met de resultaten van eerder uitgevoerd onderzoek. Uit de Zzzip‐studie (Vincke et al., 2006) bleek dat meisjes meer te lijden hebben onder de bestaande vooroordelen. Eén van de hardnekkigste vooroordelen stelt dat holebiseksualiteit ‘onnatuurlijk’ is. Een ander vooroordeel is dat holebiseksualiteit ‘een modeverschijnsel’ is. Bovendien is het een probleem voor holebi’s dat veel volwassenen homo‐ of biseksualiteit zien als een voorbijgaande fase. Een jonge holebi die bezig is met het exploreren van zijn of haar seksuele identiteit en probeert een positief gevoel van zelfwaarde te ontwikkelen, kan verward, depressief of zelf suïcidaal worden wanneer hij of zij geconfronteerd wordt met dergelijke foute en invaliderende boodschappen (Sergeant, 2001). 1.2.3. Verschillen in acceptatie 1.2.3.1. Attitudes ten aanzien van holebi’s door vrouwen versus mannen Uit eerder onderzoek bleek dat vrouwen zich toleranter opstellen tegenover holebi's dan mannen (o.a. Raja & Stokes, 1998; Adolfsen, Keuzenkamp & Kuyper, 2006). 1.2.3.2. Acceptatie van homo’s versus lesbiennes Op het eerste zicht worden lesbische vrouwen vaak makkelijker geaccepteerd dan homomannen. Dit wordt ook door eerder onderzoek bevestigd (bv. Adolfsen et al., 2006). Deze vaststelling blijkt bv. ook uit het Nederlandse onderzoek ‘Gewoon doen’ (2006), waarin een zoenend mannenkoppel nog door 48% aanstootgevend werd gevonden. Voor zoenende vrouwenparen ligt dat percentage beduidend lager. Hieruit zou kunnen worden geconcludeerd dat de sociale acceptatie bij vrouwen beter ligt. 1.2.3.3. Acceptatie van lesbiennes versus biseksuele meisjes en vrouwen Met betrekking tot de wijze waarop de samenleving staat tegenover biseksualiteit versus homo’s of lesbiennes stelt Ochs (1996) dat biseksuelen zowel vanuit de samenleving als vanuit het homo‐ en lesbisch milieu vaak op weinig begrip kunnen rekenen omdat ze het binaire homo/lesbisch denken achter zich laten. Hoewel biseksuelen gelijkaardig zijn aan hun lesbische en homoseksuele tegenhangers in het moeten omgaan met heteroseksisme moeten biseksuelen toch vaak ingaan tegen negatieve attitudes en stereotiepen specifiek met betrekking tot biseksualiteit (Ochs, 1996). Dit kan er mogelijk toe leiden dat biseksuelen zelfs hogere niveaus van vigilantie ontwikkelen ten aanzien van tekenen van stigma in vergelijking met homo’s en lesbiennes. Jongeren die zich als biseksueel identificeren blijken dan ook een bijzonder kwetsbare groep (Russel, Seif & Truong, 2001; Murdock & Bolch, 2005; Busseri, Willoughby, Chalmers & Bogaert, 2006). Dit kan te maken 38
hebben met gevoelens van onzekerheid of met de wijze waarop men in onze cultuur met onbegrip reageert op een biseksuele identiteit (Murdock & Bolch, 2005). Galligher, Rostosky & Hughes (2004) benadrukken de kwetsbaarheid van bimeisjes. Volgens hen heeft dit te maken met de verwerping die deze meisjes ervaren zowel in het holebimilieu als in de heteronormatieve samenleving. Beide omgevingen reageren (in een aantal gevallen) verwerpend op hun biseksuele identiteit. Het gebrek aan sociale ondersteuning dat daaruit voortvloeit maakt hen zo kwetsbaar. Bovendien kan worden opgemerkt dat biseksuelen vaak als het ware twee keer een coming‐out doormaken. Een eerste keer als lesbienne of homo en een tweede keer als biseksueel binnen de holebigemeenschap. Daarnaast kunnen biseksuelen die meer in een relatie zitten met iemand van het andere geslacht onzichtbaar zijn als seksuele minderheid (Ochs, 1996). Gegeven deze factoren is het niet verwonderlijk dat biseksuelen minder open kunnen zijn over hun seksuele oriëntatie dan homo’s en lesbiennes ( Fox, 1995). Dewaele et al. (2008) wezen erop dat het feit dat biseksuele jongeren (en in het bijzonder meisjes) als bijzondere risicogroep kunnen worden geïdentificeerd meerdere oorzaken kan hebben. Ook in dit onderzoek werd de suggestie geopperd dat een gebrek aan ondersteuning uit zowel de samenleving als uit het holebi‐ en lesbisch milieu aan de basis kan liggen. Een andere mogelijkheid die hier werd aangehaald is de onzekerheid die kan gepaard gaan met het zich identificeren als biseksueel. Bovendien lijkt het ook niet onwaarschijnlijk dat jongeren die zichzelf als biseksueel identificeren misschien in een overgangsfase zitten waarbij ze uiteindelijk toch evolueren naar een homo‐ of lesbische identiteit. In dit geval is het misschien niet verwonderlijk dat de jongeren die zich in een dergelijke overgangsfase bevinden met een aantal specifieke transitieproblemen worstelen. Deze hypothese mag echter niet leiden tot het idee dat een biseksuele identiteit als dusdanig niet bestaat en altijd wijst op een tijdelijk gegeven. Waarschijnlijk de meest negatieve uiting van binegativiteit is de ontkenning van biseksualiteit als een legitieme oriëntatie, een positie die wordt gezien als geworteld in een monoseksistische visie dat seksualiteit moet gericht zijn naar de ene sekse of de andere (Rust, 2000, p. 461). Onderzoek met betrekking tot binegativiteit toonde aan dat biseksuelen worden geconfronteerd met vooroordelen zowel door hetero’s als door homo’s en lesbiennes. Een populatiegebaseerde survey van heteroseksuelen vond dat attitudes negatiever waren ten aanzien van biseksuelen dan ten aanzien van andere minderheidsgroepen, inclusief lesbiennes en homo’s (Herek, 2002). Bovendien wees Rust (2000) erop dat biseksuelen nog minder dan lesbiennes en homomannen beroep kunnen doen op zichtbare rolmodellen, minder contacten kunnen leggen met biseksuele peers en minder toegang hebben tot accurate info over hun seksuele oriëntatie. Dit relatieve vacuüm aan bi‐specifieke resources gecombineerd met een monoseksistische cultuur kan de kans verhogen dat biseksuele individuen onzekerheid en verwardheid ervaren in het proces van de ontwikkeling van hun seksuele identiteit. Daarnaast ervaren biseksuelen vaak ook niet hetzelfde type van zichtbare, goed georganiseerde ondersteuning van de holebi‐gemeenschap in vergelijking met holebi’s en lesbiennes of zij voelen zich daar mogelijkerwijze min of meer uitgesloten. Morris & Rothblum (1999) vonden dat bi‐vrouwen lagere niveaus van participatie in de holebigemeenschap rapporteerden dan hun lesbische peers. 1.3. Schijntolerantie en heteronormativiteit De maatschappelijke attitudes ten aanzien van holebiseksualiteit kunnen volgens Dewaele & Michielsens (2003) worden gevat in de concepten schijntolerantie en heteronormativiteit. 39
1.3.1. Schijntolerantie Schijntolerantie kan beschouwd worden als een duaal fenomeen, dat zich uit in een ambivalente houding. Schijntolerantie betekent dat men vindt dat holebi’s mogen doen en laten wat ze willen, op voorwaarde dat ze voldoen aan de ‘algemeen geaccepteerde norm’ zoals die door de heteroseksuele omgeving wordt vastgesteld (Bour, Gresnigt & Tielman, 1986; Schuyf & Krouwel, 1999). Wat de maatschappelijke positie van holebi’s betreft wezen Borghs & Hintjens (2000) erop dat holebi’s eerder worden getolereerd dan als gelijkwaardig beschouwd en men verwacht bovendien dat ze zich vooral niet te zichtbaar maken. Van Wijk et al. (2005) maken vanuit dit perspectief een onderscheid tussen traditionele en moderne homonegativiteit: a) Traditionele homonegativiteit impliceert het verwerpen van holebiseksualiteit en het beschouwen als een zonde, ziekte en onnatuurlijk. b) Moderne homonegativiteit is een meer abstracte, subtiele en minder manifest negatieve vorm van traditionele homonegativiteit, waarbij de discrepantie tussen attitudes (negatieve gevoelens koesteren ten aanzien van holebi’s en deze groep als een bedreiging zien) en gedrag (zich positief uitlaten ten aanzien van holebi’s omdat men weet dat het koesteren van vooroordelen slecht is) benadrukt wordt. Schijntolerantie lijkt zich te ontwikkelen in een klimaat van politieke correctheid. De meeste mensen vinden dat holebi’s gelijke rechten moeten krijgen, maar concrete verwezenlijkingen in die richting, zoals de openstelling van het burgerlijk huwelijk of de mogelijkheid om kinderen te adopteren voor partners van hetzelfde geslacht worden nog steeds door een minderheid van de mensen gedragen. Het huidige klimaat in Vlaanderen ten aanzien van holebi’s kan om deze reden als schijntolerant worden omschreven (Dewaele, Cox & Van den Berghe, 2006). 1.3.2. Heteronormativiteit Holebi’s vormen een minderheidsgroep, niet alleen statistisch, maar ook in normerende zin. Uit de Queer Theory kennen we in dit verband de term heteronormativiteit (Warner, 1993), ook wel heteronormaliteit genoemd. Dewaele & Michielsens (2003:44) stellen dat onze maatschappij wordt gekenmerkt door een matig positieve houding ten aanzien van holebiseksualiteit waarbij heteroseksualiteit als de norm blijft gelden. Heteronormaliteit verwijst naar het feit dat heteroseksualiteit als de ‘normale’ seksuele geaardheid wordt beschouwd. De term heteronormativiteit geeft aan dat heteroseksualiteit nog steeds de expliciete of in een aantal gevallen impliciete norm is in onze samenleving. Dit komt heel concreet tot uiting in de veronderstelling dat iedereen hetero is, tot het tegendeel bewezen is. Zo zal aan een jongen worden gevraagd of hij al een vriendin heeft, terwijl aan een meisje wordt gevraagd of ze een vriend heeft. In de dagdagelijkse omgang wordt deze norm alsnog zelden doorbroken. Zo wordt de bewuste keuze voor ‘heb je al een partner’ zelden gemaakt. Deze norm wordt – gezien de onzichtbaarheid van holebiseksualiteit – ook zelden gecontesteerd. Heteronormativiteit zou aan de basis van schijntolerantie kunnen liggen (Dewaele & Michielsens, 2003). De heteroseksuele assumptie (de veronderstelling dat iedereen hetero is tot het tegendeel is bewezen) is een attitude die onder andere door de onzichtbaarheid van holebi’s in de samenleving wordt in stand gehouden (Dewaele, Cox & Van den Berghe, 2006). Het fenomeen werkt ook in omgekeerde richting: heteronormativiteit en schijntolerantie werken onzichtbaarheid in de hand ten gevolge van het negatief anticiperen van holebi's (Dewaele, 2007‐2008). Heteronormativiteit en schijntolerantie beïnvloeden het gedrag van holebi’s wat zich uit in negatieve anticipatie: men verbergt zijn of haar seksuele voorkeur uit angst voor de negatieve gevolgen van een coming‐
out (Vincke & Stevens, 1999). Dit komt o.a. tot uiting in het feit dat er nog steeds weinig zichtbare rolmodellen bestaan waaraan holebi's (en zeker lesbische en biseksuele meisjes) zich kunnen spiegelen. 40
Het heteronormatieve klimaat waarin holebi’s leven genereert m.a.w. een aantal holebispecifieke stressoren. Wanneer personen met betrekking tot deze stressoren niet‐ondersteunende sociale interacties ervaren dan heeft dit een negatieve impact op hun mentaal welzijn bevinden (Smith & Ingram, 2004). Dit kan zich o.m. uiten in depressieve gevoelens en een gebrek aan zelfwaardering (Vincke & Bolton, 1994). De sociale omgeving kan echter tevens ondersteunend zijn en mogelijkheden bieden om met deze stressoren te leren omgaan. Dewaele et al. (2006) stelden bovendien dat de invloed van de heteronormatieve en schijntolerante samenleving zich tevens laat gelden in sociale structuren zoals bv. het onderwijs en de werkomgeving. 1.4. Discriminatie en slachtofferschap van geweld 1.4.1. Discriminatie en discriminatiemanagement Net zoals er verschillende strategieën bestaan voor visibiliteitsmanagement zijn er ook verschillende strategieën waarop mensen met discriminatie kunnen omgaan (Chung, 2001): - vermijdingsgedrag: de omgeving vermijden of verlaten waarbinnen de discriminatie of het pesten zich voordoet. Bij holebi‐jongeren kan dit leiden tot spijbelen en schoolverlaten. Ook het ontwijken van bepaalde personen past binnen dit vermijdingsgedrag; - het ondergaan van discriminatie zonder erover te praten; - praten over de discriminatie‐ervaring met bepaalde personen om op deze manier steun te vinden; - de discriminatie aanklagen bij de daders en/of de oversten. Ook de wijze waarop met discriminatie wordt omgegaan zal bepalen in welke mate jongeren een bevredigende oplossing vinden voor verstoorde relaties met de omgeving (ook met medeleerlingen en leerkrachten). Een constructieve manier van omgaan met discriminatie kan ook in de toekomst discriminatie tegengaan (Dewaele et al., 2008). Wat het verband tussen discriminatie en welbevinden betreft blijkt dat niet enkel directe ervaringen van victimisatie en verwerping gerelateerd zijn aan een verhoogde psychologische distress, maar dat ook meer subtiele percepties van discriminatie kunnen gerelateerd zijn aan verhoogde psychologische distress (bv. Kessler, Mickelson & Williams, 1999). Daarnaast bleek uit de Zzzip‐studie (Vincke et al., 2006) dat respondenten die vaker discriminatie ervaren hoger scoren op metingen van depressie, minder het gevoel hebben controle te hebben over hun leven en zichzelf als minder gezond percipiëren. 1.4.2. Pesten en slachtofferschap van geweld Uit het onderzoek met betrekking tot de schoolloopbaan van holebi‐ en heterojongeren (Dewaele et al., 2008) bleek dat de jongste jongeren (12‐15 jaar) het meest worden geconfronteerd met pestgedrag. Dit ligt in de lijn van de verwachtingen. Een groeien naar volwassenheid houdt immers in dat men ‘beschaafde’ omgangsvormen aanleert en conflicten vermijdt of ze op een volwassen manier tracht op te lossen. Holebi‐
jongeren blijken ook vaker uitgescholden of belachelijk gemaakt te worden in vergelijking met heterojongeren. In datzelfde onderzoek werd ook vastgesteld dat, ondanks het feit dat holebi‐jongeren vaker pestgedrag rapporteren, zij hun omgeving toch niet minder holebi‐vriendelijk inschatten dan heterojongeren. Voor adolescenten kunnen de negatieve effecten van holebigerelateerde victimisatie versterkt worden door ontwikkelings‐ en contextuele issues. Deze jongeren kunnen bv. reeds verwarring ervaren met betrekking tot hun holebi‐identiteit, weinig accurate informatie hebben in verband met holebi’s en een gebrek aan copingvaardigheden om te kunnen omgaan met dergelijke vormen van victimisatie. Bovendien kunnen jongeren, indien zij onzekerheid ervaren over hun seksuele oriëntatie of nog geen coming‐out deden, 41
mogelijkerwijze minder hulp gaan zoeken uit angst dat hun seksuele oriëntatie ‘ontdekt’ wordt (Pilkington & D’Augellil, 1995). Onderzoek suggereert dat holebi‐jongeren die blootgesteld worden aan holebigerelateerde victimisatie meer leed ervaren dan hun hetero‐peers die aan ander geweld van gelijkaardig niveau worden blootgesteld (Garnets, Herek & Levy, 1990). D’Augelli, Pilkington & Hershberger (2002) wezen er in de context van holebigerelateerde victimisatie ook op dat de huidige mentale gezondheidssymptomen (in het bijzonder traumatische stress) van holebi‐jongeren blijken geassocieerd te zijn met het meer ervaren van verbaal geweld (bv. op school). Uit onderzoek bleek trouwens ook dat victimisatie de associatie tussen seksuele oriëntatie en suïcidaliteit medieert (Garofalo et al., 1999; Hershberger, Pilkington & D’Augelli, 1997; Russell & Joyner, 2001). Zo bleken hogere niveaus van geweld en victimisatie predictief voor suïcidepogingen (Garofalo et al., 1999). Bovendien rapporteerden onder jongeren de suïcidepogers meer eerder verbaal en fysiek geweld of beschadiging van persoonlijke bezittingen (Hershberger, Pilkington & D’Augelli, 1997). Verder werd in onderzoek van Hershberger & D’Augelli (1995) vastgesteld dat familiale steun en zelfacceptatie kunnen worden beschouwd als mediatoren in het verband tussen victimisatie en mentale gezondheid en suïcidaliteit. Familiale steun en zelfacceptatie kunnen als het ware een buffer vormen tegen de effecten van victimisatie. 2. Impact op het individu 2.1. Minderheidsstress Minderheidsstress is een term voor stress waaraan individuen uit een sociaal gestigmatiseerde categorie worden blootgesteld en die bovenop algemene vormen van stress komt. Minderheidsstress is de meest waarschijnlijke oorzaak van psychische problemen bij holebi's. Een punt waarop holebi’s als minderheidsgroep verschillen met andere minderheidsgroepen situeert zich op het vlak van de gezins‐ en opvoedingssituatie. Zo krijgen kinderen van allochtonen bv. een eigen ‘minderheidsidentiteit’ mee. Deze jongeren leren zich in zekere zin te wapenen tegen verschillende vormen van discriminatie en hebben heel wat identificatiemogelijkheden om zich heen. Holebi’s moeten die minderheidsidentiteit op latere leeftijd zelf gaan ontwikkelen en zelf vormgeven. Holebi‐jongeren zijn bijna steeds opgegroeid in een (exclusief) heteroseksuele omgeving, waardoor het ook binnen het gezin aan identificatiemogelijkheden ontbreekt. Veel holebi‐jongeren groeien daardoor op met het gevoel alleen te staan met hun vragen. Het ontbreken van sociale ondersteuning met betrekking tot een lesbische of biseksuele voorkeur in het gezin kan zich ook doorzetten in een schoolsysteem waarin holebiseksualiteit vaak onzichtbaar is en de heteronorm vooropstaat (Dewaele et al., 2008). In een studie van Meyer (2003) wordt verwezen naar minderheidsstressoren specifiek voor holebi's, met name - externe, objectieve stressvolle gebeurtenissen (chronisch en acuut); - verwachtingen van dergelijke gebeurtenissen en de vigilantie die deze verwachtingen vereist; en - internalisatie van negatieve maatschappelijke attitudes. Onderzoekers die holebi’s bestuderen maken frequent gebruik van het concept ‘gay‐related stress’ of holebigerelateerde stress om te refereren naar de stress die gepaard gaat met coming‐out, ‘ontdekt/betrapt’ 42
worden als holebi of geridiculiseerd worden omwille van het holebi‐zijn (Rotherham‐Borus, Hunter & Rosario, 1994). Reële ervaringen van discriminatie, stigma, geweld en misbruik kunnen worden beschouwd als externe stressoren waaraan holebi’s worden blootgesteld, terwijl geïnternaliseerde homonegativiteit en stigmabewustzijn kunnen beschouwd worden als interne stressoren. Holebi’s bekleden een minderheidsstatus in de samenleving die hen enerzijds blootstelt aan holebispecifieke stressvolle gebeurtenissen (bv. het missen van promotiekansen, de huur van een appartement of huis ontzegd worden, …) en anderzijds aan chronische dagdagelijkse moeilijkheden (bv. homomoppen en de angst om als holebi herkend te worden) (DiPlacido, 1998). Holebi’s worden in Vlaanderen expliciet als doelgroep vermeld in het gelijkekansenbeleid omdat ze als minderheid in het dagelijks leven soms te maken krijgen met beledigingen, discriminatie en geweld. (Van Aerschot, 2007). Het zich bewust zijn van een heteronormatieve samenleving en zijn of haar minderheidsstatus (i.e. stigmabewustzijn) leidt vervolgens tot geïnternaliseerde homonegativiteit. Geïnternaliseerde homonegativiteit en ook stigmabewustzijn zijn niet extern waarneembaar maar geïnternaliseerd in de persoonlijkheid van het individu (Vincke et al., 2006). 2.1.1. Geïnternaliseerde homonegativiteit Zoals hierboven reeds vermeld leven holebi’s in een heteronormatieve samenleving en zij worden gesocialiseerd volgens de normen en waarden van deze samenleving. De negatieve waardering die deze samenleving uit naar holebi’s toe en het ervaren door holebi’s dat ze anders zijn leidt ertoe dat zij deze negatieve gevoelens in hun zelfbeeld opnemen. Dit resulteert in wat men ‘geïnternaliseerde homonegativiteit’ noemt. Dit is het geheel van negatieve attitudes en gevoelens ten opzichte van holebiseksualiteit bij anderen en ten opzichte van de eigen holebiseksualiteit. Holebi’s met een hoge mate van geïnternaliseerde homonegativiteit hebben met andere woorden de negatieve connotaties van holebiseksualiteit die heersen in de samenleving geïnternaliseerd (Vincke et al., 2006; DiPlacido, 1998; Mayfield, 2001; Rowen & Malcolm, 2002). De mate van geïnternaliseerde homonegativiteit hangt af van de individuele seksuele identiteitsontwikkeling en groepsidentiteitsprocessen (Mayfield, 2001; Fassinger & Miller, 1996). Ze omvat een globale en een persoonlijke dimensie (Mayfield, 2001). Globale homonegativiteit verwijst naar globale attitudes die een persoon heeft ten aanzien van holebiseksualiteit in het algemeen. Het betreft het (niet) ‘normaal’ vinden van holebiseksualiteit, de mogelijkheid (niet) te aanvaarden dat holebiseksualiteit een bevredigende seksuele voorkeur kan zijn en de morele inschatting van holebiseksualiteit. Persoonlijke homonegativiteit verwijst naar de attitudes die een persoon heeft met betrekking tot de eigen holebiseksuele gevoelens, verlangens en gedragingen (Dewaele, Cox & Van den Berghe, 2006). Uit Dewaele (2007‐2008) blijkt dat iets meer dan één holebi op tien zijn of haar holebi‐zijn betreurt. 2.1.1.1. Onderliggende dimensies van geïnternaliseerde homonegativiteit Specifiek ten aanzien van lesbiennes werden door Szymanski & Chung (2001) vijf onderliggende dimensies met betrekking tot geïnternaliseerde homonegativiteit onderscheiden, met name: a) zich niet verbonden voelen met de lesbische gemeenschap; b) zich niet publiekelijk identificeren als zijnde lesbienne; c) negatieve persoonlijke gevoelens die men koestert met betrekking tot het lesbisch zijn; d) negatieve morele of religieuze attitudes met betrekking tot het lesbisch zijn; 43
e) negatieve attitudes ten aanzien van andere lesbiennes. Wat het verband tussen bepaalde persoonskenmerken en geïnternaliseerde homonegativiteit betreft merken we op dat uit het Zzzip‐onderzoek van Vincke et al. (2006) bleek dat jongeren significant meer geïnternaliseerde homonegativiteit tonen dan ouderen. Bovendien kon meer geïnternaliseerde homonegativiteit worden vastgesteld bij mensen die zichzelf identificeren als biseksueel of bij diegenen die minder ver staan in hun coming‐out. Verder bleek uit onderzoek van Dewaele (2008) eveneens een verband te bestaan tussen geïnternaliseerde homonegativiteit en het zichzelf als een deel van de holebigemeenschap beschouwen. Hoe meer men de interne stressor ervaart, hoe minder men zichzelf als een deel van de holebigemeenschap beschouwt. Wat betreft de gevolgen van een hoge mate van geïnternaliseerde homonegativiteit voor een positieve identiteitsvorming en het welbevinden van holebi’s bleek uit Horowitz & Newcomb (2001) dat dit het opbouwen van een positieve seksuele identiteit in de weg staat. Bovendien beïnvloedt geïnternaliseerde homonegativiteit (naast stigmabewustzijn en het daadwerkelijk ervaren van vooroordelen) ook het mentaal welbevinden van holebi’s in negatieve zin (Meyer, 1995). Het leidt tot een lagere zelfwaardering, een minder positief zelfbeeld en een lagere emotionele stabiliteit (Horowitz & Newcomb, 2001). Geïnternaliseerde homonegativiteit kan worden beschouwd als een vorm van devalueren van het zelf en kan worden gelinkt aan een hoger risico op mentale gezondheidsproblemen (Meyer, 2003). Garofalo & Katz (2001) wezen erop dat geïnternaliseerde homofobie kan leiden tot depressie, suïcidaliteit, drugs‐ en alcoholgebruik, risicovolle seksuele praktijken, geweld en victimisatie, …. Oritz‐Hernandez (2005) stelde dat o.a. geïnternaliseerde homofobie (als één van de meest frequente types geïnternaliseerde onderdrukking) het risico op suïcidale ideatie, suïcidepogingen, mentale stoornissen en alcoholisme verhoogt. Wat het sociaal functioneren betreft blijken holebi’s met een grotere heterogerichte groepsidentiteit en minder ontwikkelde holebigerichte groepsidentiteit meer geïnternaliseerde homonegativiteit te ervaren (Vincke et al., 2006). Tevens bleek uit de Zzzip‐studie dat een grotere geïnternaliseerde homonegativiteit in de hand wordt gewerkt door het veelvuldig ervaren van minder steun en meer niet‐ondersteunende sociale interacties. Ondanks de positieve invloeden van sociale steun en het sociaal netwerk (Dewaele, 2007‐2008) op de gevolgen van geïnternaliseerde homonegativiteit kan dit gegeven niet volledig worden weggecijferd uit het leven van holebi's, hoe ondersteunend die omgeving ook mag zijn. Vroege socialisatie‐ervaringen en continue blootstelling aan homonegatieve attitudes maakt dat geïnternaliseerde homonegativiteit een belangrijke factor blijft in de levensloop van holebi's (Meyer, 1995). Sociale integratie kan de mate van geïnternaliseerde homonegativiteit doen afnemen en de negatieve gevolgen die eruit voortvloeien counteren. Sociale integratie wijst dan op het onderhouden van ondersteunende relaties in zijn of haar sociale omgeving. Holebigerelateerde stressoren die geïnternaliseerde homonegativiteit promoten kunnen ook resulteren in additionele problemen, inclusief middelengebruik, roken, eetstoornissen, slechte schoolprestaties, drop‐out van school, delinquentie, problemen met intimiteit, … (Greenfield, 2008) Uit onderzoek van Dewaele et al. (2008) bleek dat holebi‐jongeren, in vergelijking met heterojongeren, hun omgeving niet meer homonegatief inschatten. Uit de Zzzip‐studie (Vincke et al., 2006) bleek echter wel dat lesbische en biseksuele meisjes de grootste risicogroep vormen voor het internaliseren van negatieve attitudes ten aanzien van holebi's. 44
2.1.2. Stigmabewustzijn Stigma is een universeel kenmerk behorend bij het leven van holebi's. Holebi’s worden dan ook geconfronteerd met de uitdaging om manieren te vinden om zich aan te passen aan de gestigmatiseerde status (Harper & Schneider, 2003). Stigmabewustzijn of negatieve anticipatie houdt in dat holebi’s hun gedrag aanpassen op basis van negatieve ervaringen die ze verwachten naar aanleiding van hun seksuele voorkeur. Het wijst met andere woorden op het bewustzijn van of de sensitiviteit voor negatieve evaluaties van de seksuele oriëntatie door hetero’s. Stigmabewustzijn wordt verondersteld de individuele vigilantie voor tekenen van vooroordelen te verhogen. Deze vrees berust deels op ervaringen van discriminatie, die voornamelijk vorm krijgen in persoonlijke interacties. Stigmabewustzijn verwijst dus naar de mate waarin holebi’s verwachten dat ze gestigmatiseerd worden door anderen. Hoe meer iemand dit verwacht, hoe meer hij of zij er nood aan heeft om te anticiperen op deze stereotypes (Vincke et al., 2006). Stigmabewustzijn en geïnternaliseerde homonegativiteit zijn bovendien positief gecorreleerd met elkaar. Respondenten met hogere scores op discriminatie‐ervaringen, stigmabewustzijn of geïnternaliseerde homonegativiteit blijken een significant negatievere perceptie te hebben van hetero’s tegenover holebi's (Vincke et al., 2006), Uit de Zzzip‐studie (Vincke et al., 2006) bleek bovendien dat holebi’s die meer discriminatie ervaren hebben hoger scoren op geïnternaliseerde homonegativiteit en stigmabewustzijn. Ook Pinel (1999) kwam tot dezelfde bevinding. Bovendien bleken individuen met een hoog stigmabewustzijn minder goede schoolresultaten te hebben of slechter te scoren op een uitvoerende taak (Brown & Pinel, 2003; Pinel, Warner & Chua, 2005). Indien het verband wordt bekeken tussen stigmabewustzijn en een aantal persoonskenmerken dan blijkt dat niet alle leden van een minderheidsgroep dezelfde denkpatronen gebruiken met betrekking tot hun minderheidsstatus. Een hogere mate van stigmabewustzijn leidt tot een meer op zichzelf gericht zijn en zich meer zorgen maken over hoe anderen naar hen kijken (Pinel, 1999). Bovendien bleek uit de Zzzip‐studie van Vincke et al. (2006) dat holebi’s die nog niet ver staan in hun coming‐out, een lage heterogerichte groepsidentiteit hebben en veel discriminatie, negatieve sociale interacties en weinig sociale steun ervaren meer kans hebben op een hoger stigmabewustzijn. De mate waarin individuen zich identificeren met en participeren in de holebigemeenschap kan worden beschouwd als een dimensie van aanpassing aan seksuele oriëntatie stigma (D’Augelli & Garnets, 1995). Voor holebi’s biedt een dergelijke gemeenschap of beweging een focaal punt voor informatie, resources, activisme, socialisatie en acceptatie (Harper & Schneider, 2003). Wat de sociale consequenties betreft stelden Hegna & Wichstrom (2007) dat het stigma van holebiseksualiteit diepgaande gevolgen kan hebben op sociaal vlak, zoals bv. verwerping en een gebrek aan acceptatie, sociale integratie en sociale steun van andere holebi‐jongeren. Dit kan op zijn beurt resulteren in depressie, laag zelfvertrouwen en eenzaamheid. Daarnaast beschreven ook Cochran et al. (2007) dat het stigma gebaseerd op seksuele oriëntatie kan beschouwd worden als potentiële oorzaak van een verhoogd risico op mentale gezondheidsproblemen en middelengebruik. Ook Oritz‐Hernandez (2005) deed gelijkaardige vaststellingen en gaf bovendien aan dat de perceptie van stigma ook het risico op suïcidale ideatie en suïcidepogingen verhoogt. Radkowski & Siegel (1997) stelden dat sociale stigmatisering de mogelijkheid van adolescenten hypothekeert om aan hun ontwikkelingstaken te voldoen, die hen de kans zouden moeten bieden om een positieve identiteit te vormen en gezonde peer‐ en intieme relaties te ontwikkelen. 45
Wanneer we de invloed van stigma en stigmabewustzijn op het welbevinden en gedrag bekijken, dan lijkt stigmatisering significante affectieve, cognitieve en gedragsmatige consequenties te hebben voor holebi's (Mays & Cochran, 2001; Meyer, 1995, 2003). Bovendien kan stigmabewustzijn worden gelinkt aan hogere niveaus van mentale en fysieke gezondheidsproblemen bij holebi's (Lewis, Derlega, Clarke & Kuang, 2006; Lewis, Derlega, Griffin & Krowinski, 2003; Brown & Melchiono, 2006). Ook Lewis et al. (2003) wezen op de link tussen psychologische distress (gemeten aan de hand van depressieve symptomen en gevoelens van neerslachtigheid) en stigmasensitiviteit. Daarnaast kwamen ook Balsam et al. (2005) en Meyer (1995, 2003) tot gelijkaardige vaststellingen in verband met de associatie tussen de verwachting van victimisatie of de anticipatie van negatieve sociale reacties en stress en mentale gezondheidsproblemen bij holebi's. 2.2. De dagelijkse leefwereld van lesbische en biseksuele meisjes 2.2.1. Onderwijs Zoals eerder vermeld bepaalt de cultuur en structuur van een maatschappij de mate waarin de positie van een individu al dan niet gewaardeerd wordt in een bepaalde samenleving. Ook het onderwijs maakt deel uit van deze maatschappij en ontsnapt dus zeker niet aan dit mechanisme. De zichtbaarheid van holebiseksualiteit binnen het onderwijs is geen evidentie en het doorbreken van de heteronorm wordt vaak afgekeurd (Dewaele et al., 2008). Onderzoek toont dat heteronormativiteit ook op school leidt tot onzichtbaarheid of geringe bespreekbaarheid van het thema holebiseksualiteit. Het onderwijssysteem weerspiegelt echter niet enkel de dominante waarden en normen zoals die in een samenleving idealiter worden vooropgesteld, het is bovendien het socialisatieorgaan bij uitstek om deze waarden en normen over te leveren. Een schoolklimaat betreft niet enkel de potentieel homonegatieve attitudes van leerlingen, het gaat ook over de institutionele attitude die bv. wordt geuit door het niet verwijderen van homofobe, seksistische, racistische, … grafitti evenals door het stilzwijgen van de directie en leerkrachten wanneer deze met discriminatie of wanpraktijken ten opzichte van minderheidsgroepen worden geconfronteerd (Dewaele et al., 2008). Uit Baert et al. (2001) bleek dat – op het ogenblik van hun bevraging – in het secundair onderwijs holebiseksualiteit vaak geen gespreksonderwerp was, tenzij op een ridiculiserende manier onder leerlingen. Holebi’s voelen zich vaak buitenbeentjes op school (andere interesses of stijl dan hun medeleerlingen). Vaak worden holebi’s daarom gepest of uitgesloten. De meesten onder hen worden hierbij door niemand ondersteund. En geen enkele respondent uit bovenvermeld onderzoek gaf aan dat leerkrachten uit eigen initiatief het thema holebiseksualiteit ter sprake brachten. Ook een studie van De Brauwere (2002) toonde aan dat de vanzelfsprekendheid van heteroseksualiteit gehandhaafd blijft in de vorming die scholen aan hun leerlingen meegeven. Indien we een aantal cijfers met betrekking tot holebiseksualiteit en het onderwijs van dichterbij bekijken dan blijkt ongeveer 1/5 van de Vlaamse holebi‐leerkrachten op school niet uit te komen voor de seksuele geaardheid. Bij leerkrachten die wel (gedeeltelijk) open zijn over hun holebiseksualiteit is er een vrij grote groep die het slechts aan een aantal mensen vertelt. Onderzoek van Pelleriaux & Van Ouytsel (2003) stelde dat naargelang de onderwijsvorm (BSO, TSO, ASO of KSO) 15 tot 37% van de leerlingen vindt dat holebiseksualiteit niet bespreekbaar is op school. Ook de attitudes van de leerlingen zijn soms homonegatief of worden gekenmerkt door pejoratieve stereotypering. Onderzoek naar de houding van 16‐jarige leerlingen toonde aan dat homonegatieve attitudes (met betrekking tot het toekennen van gelijke rechten aan seksuele minderheden) wijd verspreid zijn. Jongens en jongeren met een moslimachtergrond bleken de meest homonegatieve houding te hebben (Hooghe, Quintelier, Claes, Dejaeghere & Harrel, 2007). Ook Vincke & Van Heeringen (2004) wezen erop dat de positie 46
van holebi‐jongeren in het onderwijs precair is gezien hun kwetsbare psychische toestand en in het kader van discriminerend en pestgedrag. Naast bovenstaande studies is er ook nog heel wat andere onderzoeksevidentie voorhanden die aantoont dat holebi‐jongeren op school een kwetsbare groep zijn (Murdock & Bolch, 2005; Goodenow, Szalacha & Westheimer, 2006; Rostosky, Owens, Zimmerman & Riggle, 2003; Busseri, Willoughby, Chalmers & Bogaert, 2006; Galliher, Rostosky & Hughes, 2004). Uit het onderzoek van Murdock & Bolch (2005) blijkt bv. dat hoewel de meeste holebi‐jongeren zich goed weten te integreren in hun schoolomgeving, er toch wel een erg kwetsbare groep van jongeren is die zowel een gebrek aan sociale ondersteuning op school ervaart als negatieve ervaringen (bv. discriminatie) rapporteert. Uit datzelfde onderzoek bleek tevens dat lesbische, en biseksuele meisjes in het bijzonder, er meer negatieve attitudes tegenover school op nahouden. Bovendien hebben zij – in vergelijking met heteromeisjes ‐ meer problemen op school. Zo bleek uit dat onderzoek bv. ook dat biseksuele meisjes vaker een verstoorde relatie hebben met hun leerkracht. Uit de studie van Goodenow, Szalacha & Westheimer (2006) bleek dan weer dat holebi‐jongeren verschillen van heterojongeren op het vlak van verschillende risico‐ervaringen, zoals bv. het vaker bedreigd of verwond met een wapen op school, minder vaak kunnen beschikken over een vertrouwenspersoon op school, vaker verdrietig of hopeloos en vaker suïcidepogingen doen. Ook de studie van Rostosky, Owens, Zimmerman & Riggle (2003) wees op een lager vertrouwen van holebi‐jongeren in hun schoolomgeving in vergelijking met heterojongeren. In het onderzoek van Dewaele et al. (2008) werd daarnaast ook gesteld dat lesbische en biseksuele meisjes zich relatief weinig ondersteund voelen door leerkrachten. 2.2.1.1. Victimisatie op school Uit een studie van Bontempo & D’Augelli (2002) bleek dat het gecombineerde effect van holebi‐status en een hoge mate van victimisatie op school geassocieerd was met de hoogste niveaus van gezondheidsrisicogedragingen (middelengebruik, suïcidaliteit en seksueel risicogedrag). Verschillen in gezondheidsrisico’s bij holebi‐jongeren worden gemedieerd door victimisatie op school. Dergelijke victimisatie van holebi‐jongeren is geassocieerd met gezondheidsrisicogedragingen. Uit eerder onderzoek bleek dat scholieren die op één of andere manier bezig zijn met hun seksuele identiteit significant meer lichamelijke en psychosociale klachten ervaren dan diegenen die hier niet mee bezig zijn (de Graaf & Sandfort, 2000). Holebi‐jongeren rapporteerden tevens meer suïcidale gedachten en doen meer suïcidepogingen dan heterojongeren (Van Heeringen & Vincke, 2000). Uit onderzoek van Savin‐Williams (1995) bleek dat er ten gevolge van de gestigmatiseerde status van holebi‐
jongeren op school problemen kunnen ontstaan zoals slechte schoolresultaten, spijbelen, zittenblijven en vroegtijdig schoolverlaten. Toch dient er ook aandacht aan te worden besteed dat de conflictervaringen van jongeren er ook kunnen toe bijdragen dat jongeren vaardigheden aanleren die hen kunnen helpen omgaan met de complexe eisen van de samenleving (Verhofstadt‐Denève, 1998). Bovendien werd in het onderzoek van Busseri, Willoughby, Chalmers & Bogaert (2006) gesteld dat hetero‐ en holebi‐jongeren niet verschillen in de mate waarin ze het schoolklimaat en de kwaliteit van hun vriendschappen beoordelen. Ze zien zichzelf even vaak als een slachtoffer en rapporteren een gelijkaardige houding ten aanzien van presteren op school. Zowel op intrapersoonlijk vlak (de houding met betrekking tot presteren op school), op het vlak van interpersoonlijke hulpbronnen (vriendschappen) als op het vlak van ervaren van schoolcultuur zijn er dus positieve vaststellingen. 47
Ook in Vlaanderen werd recent onderzoek verricht naar het verband tussen de negatieve ervaringen van holebi‐jongeren en bv. slechte schoolresultaten (Dewaele et al., 2008). In dit onderzoek werd, in vergelijking met de meeste van de hierboven geciteerde onderzoeken, een minder negatief en meer genuanceerd beeld geschetst. Er werd vooreerst gewezen op het feit dat er heel wat verschillende factoren zijn die bepalen in welke mate holebi‐jongeren op school in een ongunstige situatie terecht komen ten gevolge van hun seksuele oriëntatie. Verbergen ze hun holebi‐zijn dan kan dit leiden tot interne stressoren (gevoelens van angst, depressie en een laag zelfbeeld). Zijn ze open over hun seksuele oriëntatie dan stellen ze zich mogelijk bloot aan discriminatie en pestgedrag. Bij holebi‐jongeren die hun zichtbaarheidsmanagement aanpassen aan hun omgeving (sterk gesloten bij een sterk homofobe omgeving, weinig gesloten in een holebivriendelijke omgeving) en op constructieve wijze met discriminatie omgaan (i.e. discriminatie bestrijden of indien nodig vermijdingsgedrag stellen), hoeft een seksuele minderheidsstatus niet te leiden tot een gehypothekeerde schoolloopbaan, zo blijkt uit het onderzoek van Dewaele et al. (2008). Er kon dus ook worden vastgesteld dat holebi‐jongeren niet steeds verschillen van heterojongeren in hun schoolervaringen en dat er ook succesverhalen zijn. Dewaele et al. (2008) konden in hun studie vaststellen dat holebi‐jongeren de schoolcultuur niet steeds anders zien dan heterojongeren en dat holebi‐jongeren een gelijkaardige houding hebben ten aanzien van presteren op school. Heel wat holebi‐jongeren voelen zich met andere woorden thuis op school en hebben niet meer of niet minder dan hetero‐leerlingen het gevoel ondersteund te worden door leerkrachten en medeleerlingen. Daarnaast werd in onderzoek van Pearson, Muller & Wilkinson (2007) beschreven dat, ondanks de grotere emotionele problemen en het weinig sociaal geïntegreerd zijn van lesbische meisjes in vergelijking met heteromeisjes ze toch geen slechtere schoolresultaten behalen. Murdock & Bolch (2005) wezen erop dat een holebivriendelijk schoolklimaat én het als holebi‐leerling steun ervaren van leerkrachten leidt tot het gevoel ‘erbij te horen’. De invloed van leerkrachten op het psychologische welbevinden van holebi‐leerlingen mag zeker niet onderschat worden. Murdock & Bolch (2005) gaven aan dat, wanneer holebi‐leerlingen zich moeilijk kunnen aanpassen binnen de schoolomgeving, dit vaak ook te maken heeft met een oorzaak buiten de schoolomgeving zoals thuis weinig of geen sociale steun vinden. De aanwezigheid van een ondersteunende holebi‐groepering op school ging bij de holebileerlingen uit het onderzoek van Goodenow et al. (2006) gepaard met een hoger gevoel van veiligheid op school. De holebi‐
jongeren die op een dergelijke groepering beroep kunnen doen, voelen zich minder een slachtoffer en hebben bovendien een lager risico op suïcide. Bovendien is de ondersteunende rol van de schooldirectie en het onderwijspersoneel belangrijk om holebileerlingen te beschermen. Holebileerlingen zonder een volwassen vertrouwenspersoon op school worden vaker bedreigd en doen meer suïcidepogingen. Goodenow, Szalacha & Westheimer (2006) wezen er dan ook op dat beschikbare sociale ondersteuning op school zichtbaar moet gemaakt worden door er duidelijk over te communiceren. Het eerder reeds aangehaalde recente onderzoek van Dewaele et al. (2008) wees erop dat de holebi‐jongeren zich meestal wel thuis voelen op school en zich ondersteund voelen door medeleerlingen en leerkrachten. Ze zijn ook niet meer of minder gemotiveerd dan heterojongeren om zich in te spannen op school. Uit datzelfde onderzoek bleek echter dat het niet allemaal rozengeur en maneschijn is. Zo worden holebi‐jongeren vaker dan heterojongeren uitgescholden of belachelijk gemaakt. 5% van de heterojongeren wordt vaak tot heel vaak uitgescholden of belachelijk gemaakt. Bij holebi‐jongeren loopt dit op tot 11%. Uit dat onderzoek kwam ook naar voren dat lesbische en biseksuele meisjes het meest kwetsbaar zijn. Deze meisjes behalen in vergelijking met heterojongens en heteromeisjes ook gemiddeld het hoogste aantal B en C attesten op school. Verschillen in geslacht met betrekking tot het presteren op school zijn anders voor holebi‐ en heterojongeren. Terwijl onder heterojongeren voornamelijk de jongens minder goed presteren is het bij holebi‐jongeren net andersom. Homo‐ en biseksuele jongens presteren net beter dan lesbische en biseksuele meisjes. In deze context werd door Dewaele et al. (2008) gesuggereerd dat sociale ondersteuning voor 48
jongeren en voor holebi‐jongeren in het bijzonder, een efficiënt instrument kan zijn om succesvolle schoolloopbanen te bevorderen. 2.2.2. Werkomgeving Uit eerder onderzoek (Zzzip‐studie, Vincke et al., 2006) bleek dat binnen de werkomgeving discriminatie onder de vorm van ontslag omwille van seksuele voorkeur nog steeds voorkomt. 10% van de respondenten uit de Zzzip‐studie heeft het gevoel ontslagen te zijn geweest, promotiekansen te hebben gemist of niet aangeworven te zijn omwille van de seksuele geaardheid. Sommige studies maken melding van het ‘glazen plafond’ (of het ‘roze plafond’) voor holebi’s en ondernemingsvlucht (holebi’s trachten te ontsnappen aan een holebi‐
onvriendelijke werkomgeving door een zelfstandige onderneming op te richten) (Dewaele & Michielsens, 2003). Uit onderzoek bij de Vlaamse bevolking (n=2880) bleek trouwens dat holebi’s meer dan dubbel zo vaak werkloos zijn, zelfs na controle voor opleidingsniveau (Lenaers, 2006). Uit Zzzip@work (Vincke et al., 2008) bleek dat voor drie kwart van de respondenten seksuele oriëntatie absoluut geen issue is wat betreft de jobkeuze, maar 30% houdt er in mindere of meerdere mate wel rekening mee in de keuze van zijn of haar werkplek. Dit geldt dan voornamelijk voor Franstalige respondenten. Hoger opgeleide respondenten kiezen sneller een bedrijf in een holebivriendelijke omgeving (bv. een grote stad) dan lager opgeleide holebi's. Meer respondenten uit kleinere bedrijven hebben er al eens aan gedacht om zelf een eigen bedrijf op te richten om zo homofobie te vermijden. Op de werkplek blijken voornamelijk post‐universitairen, vrouwen en Franstalige respondenten moeite te hebben om eerlijk over hun seksuele oriëntatie te praten. Deze subgroepen zullen hun seksuele geaardheid ook bewust verborgen houden. Coming‐out blijkt het gemakkelijkst te zijn tegenover collega’s en de directe baas. Uit het Zzzip‐onderzoek (2006) bleek dat vrouwen op de werkvloer meer open zijn over hun seksuele geaardheid dan mannen. Jonge mannen zijn meer open op het werk over hun seksuele geaardheid dan oudere mannen. Bij vrouwen geldt dit ook, met uitzondering van de jongste leeftijdscategorie (‐27 jaar), die het laagst scoren op coming‐out op het werk. Met betrekking tot discriminatie zien we dat toch 12% van de respondenten promotiekansen hebben gemist omwille van hun holebiseksualiteit. Mannen scoren hoger op elke vorm van discriminatie. Discriminatie gebeurt echter ook op andere manieren. In Zzzip@work wordt een onderscheid gemaakt tussen expliciete en impliciete discriminatie. Impliciete of verdoken homofobie, voornamelijk onder de vorm van geruchten, zinspelingen en spot worden door meer dan 65% van de respondenten gerapporteerd. Collega’s, directe bazen en het hoger kader blijken de grootste ‘pesters’ te zijn en dit voornamelijk in grote bedrijven. Expliciete homofobie komt minder voor, maar toch rapporteert 12% dit soort homofobie en dit in de vorm van homofobe grappen en persoonlijke verbale of schriftelijke homofobe beledigingen. Ook verbale dreigementen, fysiek en seksueel geweld blijken voor te komen, zij het dan in mindere mate. Wat betreft de gevolgen van zulke ervaren discriminatie (zelf of getuige geweest zijn van) reageert bijna drie vierde van de respondenten met toegenomen voorzichtigheid bij het aanhalen van het privéleven. Andere veel voorkomende gevolgen zijn angstgevoelens, stress, woede en depressie. Uit Vincke et al. (2006) bleek dat het vaker ervaren van discriminatie op het werk leidt tot meer geïnternaliseerde homonegativiteit en meer stigmabewustzijn. Daarnaast kon worden opgemerkt dat de werkomgeving kansen of beperkingen voorziet met betrekking tot het opbouwen van een sociaal netwerk en het ontvangen van sociale steun. Het soort werk en hoe dit werk georganiseerd is beïnvloedt welke relaties al dan niet opgebouwd kunnen worden (Nardi, 1999). Een heteronormatief werkklimaat maakt het minder waarschijnlijk dat holebi’s op het werk intieme relaties opbouwen (Nardi, 1999; Charpentier, 2004). Zij voelen zich vaak minder op hun gemak in de voornamelijk heteroseksuele werkomgeving en vinden er weinig identiteitsondersteuning (Nardi, 1999). 49
V.
HOLEBI’S EN HUN PERSOONLIJKE EN SOCIALE OMGEVING 1. Sociaal netwerk en sociale steun 1.1. Sociale netwerken Sociale netwerken zijn drager van sociaal kapitaal. Het symbolisch interactionisme levert verder het inzicht om te begrijpen hoe individuen ten gevolge van sociale relaties zichzelf en anderen begrijpen én percipiëren, en hoe het beleven van identiteiten leidt tot bepaalde gedragskeuzes. Het sociaal kapitaal kan gezien worden in functie van de kansen (of het gebrek hieraan) die een samenleving biedt. De kansen die een persoonlijke gemeenschap of sociaal netwerk het individu kan bieden of ontnemen, en tenslotte in functie van de acties die het individu onderneemt om kansen (in termen van sociaal kapitaal) te grijpen. De theorie van het sociaal kapitaal is dus ruimer dan de idee vervat in de sociale netwerkanalyse dat de structuur van de relaties individuen beïnvloedt. Het voegt er een maatschappelijk (cultureel) perspectief aan toe en verbindt de structuur van sociale relaties met de acties van het individu. Dit resulteert in het gebruik maken van hulpbronnen uit zijn of haar sociale omgeving. Sociaal kapitaal verwijst naar sociale relaties die in een bepaalde structuur ingebed zijn (Dewaele, 2008). Het sociaal netwerk bestaat uit die groepen van mensen die zich rondom het individu verzamelen en waarmee dit individu op regelmatige basis contact heeft. Het betreft de intieme persoonlijke gemeenschap waartoe een individu behoort. Deze is samengesteld uit vriend(inn)en, vertrouwenspersonen, gezinsleden, eventuele partner, buren en collega’s of studiegenoten (Dewaele, 2008). Het sociaal netwerk kan worden beschouwd als een potentiële bron van sociale ondersteuning. Het bepaalt de mate waarin personen sociale ondersteuning waarnemen en niet‐ondersteunende interacties ervaren. Met betrekking tot het sociaal netwerk wordt vaak onderscheid gemaakt tussen een holebi‐ en een heteronetwerk. Wat het holebinetwerk betreft kan worden opgemerkt dat een dergelijk ondersteunend netwerk van belang kan zijn om de mate van geïnternaliseerde homonegativiteit of de negatieve gevolgen ervan te doen afnemen (Rowen & Malcolm, 2002; Nesmith, Burton & Cosgrove, 1999; Gonsiorek & Rudolph, 1991; Mayfield, 2001). Daarnaast wezen Dewaele et al. (2006) erop dat er een verband bestaat tussen het opbouwen van een positieve holebi‐identiteit en het verminderen van de geïnternaliseerde homonegativiteit onder invloed van een ondersteunend holebinetwerk (Gonsiorek & Rudolf, 1991; Rowen & Malcolm, 2002). Niet enkel de steun van holebi's, maar ook de steun van hetero’s (en familieleden in het bijzonder) kan holebispecifieke stressoren neutraliseren (Di Placido, 1998). Deze steun toont immers aan dat de samenleving niet per definitie een homonegatief karakter heeft (Smith & Brown, 1997). Indien we de invloed bekijken van een aantal persoonsgebonden variabelen dan kan worden opgemerkt dat, ondanks het feit dat de sociale netwerken van laag opgeleide holebi’s het meest familiegericht zijn, zij toch minder sociale ondersteuning en meer niet‐ondersteunende sociale interacties ervaren. Gezien de weinig beschikbare informatie over laag opgeleide holebi’s is het hier gissen naar de oorzaak. Misschien is holebiseksualiteit weinig bespreekbaar in deze hechte familienetwerken en vinden ze hun weg niet naar het holebiverenigingsleven. Dat holebiverenigingsleven staat dan misschien weer te weinig open voor holebi’s die uit lagere sociale klassen komen (Dewaele et al., 2008). 50
1.2. Sociale steun Eén van de meest bestudeerde winsten van sociale relaties is sociale ondersteuning (Thoits, 1995) en wordt omschreven als de hulpbronnen waar personen via anderen toegang toe hebben (Berg & Piner, 1990). Thoits (1995) verwijst naar sociale steun als ‘sociaal fonds’ waarop men een beroep kan doen wanneer men stressoren dient te verwerken en als de nuttige functies die voor het individu door significante anderen als familieleden, vriend(inn)en, buren en collega’s worden uitgevoerd. In die zin wordt sociale steun vaak gerelateerd aan stressverwerking of coping (Eckenrode, 1991; Pierce, Sarason & Sarason, 1996). De sociale steun die holebi’s al dan niet ontvangen wordt gekaderd binnen de minderheidsstatus van holebi’s en de specifieke behoeften die daaruit voortvloeien. De behoefte aan identiteitsontwikkeling blijkt daaruit fundamenteel. De subpopulatie waartoe iemand behoort en/of de persoonskenmerken van de potentiële steunontvanger (leeftijd, geslacht, …) zijn bepalend voor de mate waarin men al dan niet kan rekenen op sociale steun (Agneessens, Waege & Lievens, 2006; Kawachi & Berkman, 2001). Sociale steun kan op meerdere niveaus worden beschouwd en gemeten. Naast het ervaren van sociale ondersteuning wordt het ervaren van niet‐ondersteunende sociale interacties erkend als een afzonderlijke dimensie die invloed uitoefent op mentaal welzijn en het ervaren van psychische stress (Ingram, Jones, Fass, Neidig & Song, 1999; Ingram, Betz, Mindes, Schmitt & Smith, 2001). Men dient er zich van bewust te zijn dat leden uit het sociale netwerk niet steeds ondersteunend reageren, ook al kan het soms wel de bedoeling zijn. Ze kunnen zich machteloos of angstig voelen om te reageren op de hulpvraag van holebi's. Een andere reden voor ‘foute’ reacties is dat men zich te onzeker voelt over de gepaste reactie. Een derde reden kan bv. ook zijn dat mensen de aard en de duur van het aanpassingsproces verkeerd inschatten. In een aantal gevallen krijgen mensen ook negatieve reacties op een hulpvraag. De meest voorkomende reactie is echter het minimaliseren van het probleem. Het is voornamelijk op het niveau van de emotioneel psychologische en sociale dimensie dat holebi’s een gebrek aan sociale ondersteuning ondervinden. De emotioneel‐psychologische dimensie omvat in het bijzonder een gebrek aan zelfbevestiging of het ervaren van problemen met betrekking tot hun seksuele identiteit (bv. niet aanvaarden of gediscrimineerd worden). De sociale dimensie heeft te maken met het afwezig of onzichtbaar zijn van holebiseksualiteit in de samenleving. Dit is immers de reden waarom heel wat holebi’s zich niet kunnen identificeren met de sociale categorie holebi’s of waarom ze zichzelf homonegativiteit eigen maken (geïnternaliseerde homonegativiteit). Ook de sociale druk om te conformeren aan de heteronormen valt hieronder (bv. zich gedwongen voelen een heterorelatie aan te gaan) (Dewaele, 2007‐
2008). Verder kan, specifiek voor holebi's, een onderscheid worden gemaakt tussen de mate waarin de respondenten sociale steun ervaren bij algemene problemen en het ervaren van sociale ondersteuning bij holebispecifieke problemen. Zo geven respondenten in het Zzzip‐onderzoek (Vincke et al., 2006) aan meer steun te krijgen voor algemene problemen dan voor holebispecifieke problemen. Eén vierde van de Zzzip‐respondenten vond steun bij hun moeder voor algemene problemen, een vijfde ook voor holebispecifieke problemen. Aan de vader wordt daarentegen veel minder steun gevraagd. De vriend(inn)en blijken de belangrijkste bron van sociale steun te zijn. Heterovrienden zijn voornamelijk van belang voor algemene problemen, holebivrienden voor holebispecifieke problemen. Vincke et al. (2006) wezen erop dat kwalitatieve relaties met heterovrienden zorgen voor een groter vertrouwen in personen om op terug te vallen zowel met betrekking tot algemene als met betrekking tot holebispecifieke zaken. Bovendien stelden Vincke et al. (2006) het samengaan vast van het aandeel holebivriend(inn)en met holebispecifieke ondersteuning. Dit bevestigt een bijzondere rol voor holebivrienden. 51
Ook de partner zorgt bij ongeveer de helft van de Zzzip‐respondenten voor steun bij algemene en holebispecifieke problemen. De collega’s kunnen ook als een relatief belangrijke bron van steun worden beschouwd. Van buren wordt echter zo goed als geen steun gevraagd of verkregen. Wat holebispecifieke zaken betreft bleek uit Dewaele (2007‐2008) dat bij jonge holebi’s de ondersteuning van andere holebi’s belangrijk is in het kader van seksuele identiteitsprocessen en afwijkende reacties door familieleden bij een coming‐out. Uit de Zzzip‐studie (2006) bleek eveneens dat lesbische en biseksuele meisjes vaak weinig steun ervaren uit de directe omgeving. Wat de potentiële invloed van een aantal persoonsgebonden kenmerken betreft vonden Vincke et al. (2006) dat hoe hoger opgeleid men is, hoe minder de omgeving afstand probeert te nemen van de probleemsituatie. Lager opgeleiden ervaren gemiddeld significant meer niet‐ondersteunende interacties vanuit hun omgeving dan hoger opgeleiden. Een interactie‐effect tussen geslacht en leeftijd toont dat de invloed van geslacht (vrouwen ervaren gemiddeld meer niet‐ondersteunende sociale interacties dan mannen) geldt voor de jongste en de oudste leeftijdsgroep. Voor de leeftijdsgroep 27 tot 45 jaar geldt net het omgekeerde, daar ervaren mannen meer niet‐ondersteunende interacties dan vrouwen. Uit het onderzoek met betrekking tot de schoolloopbaan van holebi‐ en heterojongeren (Dewaele et al., 2008) bleek bovendien dat het aantal bronnen voor sociale ondersteuning toeneemt naargelang de respondent tot een oudere leeftijdsgroep behoort, waarbij wordt gesuggereerd dat dit mogelijkerwijze wijst op de ‘postsecundaire’ leeftijd als een levensfase waarin het sociaal netwerk versterkt of kan worden uitgebreid. Bovendien stelde Dewaele (2007‐2008) dat het beschikbaar hebben van een verscheidenheid aan bronnen voor sociale ondersteuning en het niet ervaren van niet‐ondersteunende sociale interacties samengaan met een lage mate van geïnternaliseerde homonegativiteit. Met betrekking tot de niet‐ondersteunende sociale interacties bleek eveneens uit Vincke et al. (2006) dat meer niet‐ondersteunende sociale interacties gepaard gaan met een hoger stigmabewustzijn, meer geïnternaliseerde homonegativiteit en negatievere ervaringen van de houding van hetero’s tegenover holebi's. Verder werd ook reeds eerder onderzoek uitgevoerd naar het verband tussen (het gebrek aan) sociale steun en mentaal welbevinden. Zoals eerder reeds gesteld genereert het heteronormatieve klimaat waarin holebi’s leven holebispecifieke stressoren. Wanneer personen ten aanzien van deze stressoren niet‐ondersteunende sociale interacties ervaren dan heeft dit een negatieve impact op hun mentaal welzijn (Smith & Ingram, 2004). Dit kan zich o.m. uiten in depressieve gevoelens en een gebrek aan zelfwaardering (Vincke & Bolton, 1994). Uit het Zzzip‐onderzoek (Vincke et al., 2006) bleek tevens dat hoe minder algemene en holebispecifieke steun holebi’s ontvangen, hoe hoger de score op o.a. depressie en hoe minder men het gevoel heeft controle te hebben over het eigen leven en hoe negatiever de perceptie van de eigen gezondheid. Meer niet‐
ondersteunende interacties doen significant afbreuk aan de mentale en fysieke gezondheid (grotere kans op depressie, negatievere perceptie van gezondheid, meer fysieke pijn en beperkingen op fysieke en sociale activiteiten). Hershberger & D’Augelli (1995) wezen erop dat, indien geen steun beschikbaar is van belangrijke anderen of anderen waarvan men afhankelijk is, dit kan leiden tot een toename van de waarschijnlijkheid van suïcide. Uit onderzoek van Dewaele (2007) bleek bovendien dat de gezondheid van vrouwen, in vergelijking met die van mannen, nauwer gelinkt is aan waargenomen sociale steun van verwanten buiten het gezin, vrienden en buren. Zowel voor mannen als vrouwen was sociale steun van een gezinslid positief geassocieerd met zelfbeoordeelde gezondheid. Deze associatie werd enkel partieel verklaard door de gezondheidsvoordelen van partnerschap. 52
Hershberger & D’Augelli (1995) stelden dat familiale steun de relatie tussen victimisatie en mentale gezondheid beïnvloedt. Wat de sociale steun van familie betreft werd door Dewaele (2007‐2008) gesteld dat lesbiennes en bivrouwen minder kunnen rekenen op sociale ondersteuning van hun familie en het is nu net dit familiale netwerk dat het meest stabiel en ondersteunend is doorheen de levensloop van mensen. 2. Vertrouwenspersonen Uit onderzoek van Dewaele (2007‐2008) bleek dat holebi’s binnen elke leeftijdsgroep minder vertrouwenspersonen hebben dan de doorsnee Vlaming, maar het contrast blijkt het grootst tussen de jonge holebi’s en de doorsnee jonge Vlamingen. Homo‐ en bimannen hebben minder vertrouwenspersonen dan lesbiennes en bivrouwen. 8% van de holebi’s geeft zelfs aan niet te kunnen beschikken over een vertrouwenspersoon. Het vertrouwensnetwerk van vrouwen bestaat gemiddeld uit een groter aantal vriend(inn)en in vergelijking met dat van mannen. Deze vrouwen hebben echter een kleiner aandeel familieleden in hun vertrouwensnetwerk in vergelijking met mannen. Dit kan erop wijzen dat vrouwen compenseren voor afwezige of verstoorde gezinsrelaties door vriend(inn)en te kiezen als vertrouwenspersonen (zijnde een ‘keuzefamilie’/ ‘family of choice’ (cf. hoofdstuk 2, rubriek V, paragraaf 5.2) op te bouwen). Homo‐ en bimannen kunnen dus meer dan vrouwen op hun familie rekenen voor steun. Uit het onderzoek van Dewaele (2007‐2008) bleek dat ook het aantal vertrouwenspersonen een significante rol speelt met betrekking tot het ervaren van sociale ondersteuning. Bovendien stelden Vincke et al. (2006) dat holebi’s die aangeven duurzame relaties te hebben met vertrouwenspersonen minder geïnternaliseerde homonegativiteit en depressie ervaren (of holebi’s die laag scoren op geïnternaliseerde homonegativiteit of depressie zijn beter in staat dergelijke relaties op te bouwen). Uit een studie van Vincke & Van Heeringen (2002) bleek tevens dat de beschikbaarheid van een vertrouwenspersoon een invloed heeft op depressie, hopeloosheid en zelfvertrouwen. 3. Vriendschapsnetwerk Daarnaast wees onderzoek van Dewaele (2007‐2008) er ook op dat ‐ ondanks het door holebi‐jongeren ervaren van veel niet‐ondersteunende interacties (bv. het zich niet gehoord voelen, problemen die gebagatelliseerd worden) en een laag aantal vertrouwenspersonen ‐ holebi‐jongeren uitgebreide vriendschapsnetwerken opbouwen (cf. ‘family of choice’) (hoofdstuk 2, rubriek V, paragraaf 5.2). Uit dat onderzoek bleek dat voor de meeste holebi’s hun vriendschapsnetwerk bestaat uit één tot vijf goede vriend(inn)en (43%) of uit zes tot tien goede vriend(inn)en (32%). Slechts 2% van de holebi’s heeft geen (goede) vriend(inn)en. De holebi’s uit de onderzoeksgroep rapporteerden meer vriend(inn)en dan de doorsnee Vlaming. Er werd tevens een vrij grote diversiteit vastgesteld wat betreft het aandeel holebi’s in de vriendenkring. Iets minder dan een derde van de holebi’s in het onderzoek van Dewaele (2007‐2008) voelde zich verbonden met heterovrienden. Ten opzichte van hun holebivriend(inn)en voelde 39% zich verbonden. Holebi’s voelen zich dus meer verbonden met hun holebivriend(inn)en dan met hun heterovriend(inn)en. Bovendien voelen vrouwen zich meer verbonden met hun heterovriend(inn)en dan mannen. 53
4. Potentiële rol van een partnerrelatie Onder andere Baert & Cockx (2002), Vincke & Bolton (1996) en Dewaele (2007‐2008) wezen er reeds op dat een partnerrelatie een essentiële bron van steun is in het leven van holebi's. Het is een veilige haven waarbinnen de seksuele identiteit verder ontwikkeld kan worden (Dewaele, 2007‐2008). Anderzijds worden holebi’s met een partner wel meer geconfronteerd met negatieve familiale reacties en hebben ze meer zorgen met betrekking tot onbegrip in de samenleving (Lewis et al., 2001). Door de grotere zichtbaarheid vergroot de kans op negatieve reacties vanuit de buitenwereld (Dewaele, 2007‐2008). Holebiseksuele partnerrelaties hebben een aantal voordelen in vergelijking met heteroseksuele relaties (Ochs, 1996): de afwezigheid van voorgeschreven traditionele genderrollen, de onmogelijkheid van een ongewenste zwangerschap en het voordeel om met iemand samen te leven die volgens dezelfde sekserolnormen gesocialiseerd is. Het afwezig zijn van een cultureel perspectief en éénduidig relatiemodel maakt dat holebikoppels minder genderstereotiepe rolverwachtingen hebben, dat ze meer ruimte hebben om hun relatiemodel naar eigen voorkeur te kneden en dat er meer gelijkheid is tussen partners (De Cecco, 1988). Baert et al. (2001) merkten op dat in hun onderzoek het levensdomein van de partnerrelatie zeer centraal staat in het leven van de respondenten. Hulpvragen hieromtrent concentreren zich vaak rond vragen als : ‘Waar vind ik een potentiële partner?’, ‘Hoe mij te verhouden tot ontrouw?’, ‘Hoe geef ik mijn relatie vorm?’, ‘Welk type relatie wil ik?’ (open, gesloten, mono‐ of polygaam, …), …. Baert et al. (2001) merkten bovendien op dat het een veelgehoorde klacht was dat holebirelaties in de samenleving als inferieur of tweederangs bestempeld worden. Uit onderzoek van Dewaele (2007‐2008) kwam daarenboven naar voren dat hoger opgeleide holebi’s vaker een partner hebben dan lager opgeleide holebi's. Daarnaast bleek uit een onderzoek van Savin‐Williams (1995) dat adolescente holebi’s met een relatie een positiever zelfbeeld hebben dan diegenen die geen vaste relatie hebben. Bovendien lijkt een holebirelatie de partners enerzijds te beschermen tegen stress gerelateerd aan het holebi‐zijn. Zo kan een partnerrelatie bv. extra bescherming geven tegen homonegativiteit van de buitenwereld. 5. Verbondenheid met verschillende groepen mensen Uit de studie van Dewaele (2007‐2008) bleek dat holebi’s zich minder verbonden voelen met hun familieleden, buren, en collega’s of medestudenten in vergelijking met de doorsnee Vlaming. Enkel wat betreft de verbondenheid met vriend(inn)en werd geen verschil gevonden. Holebi’s hebben bovendien vaker dan de doorsnee Vlaming geen vertrouwenspersonen wat deze groep vanzelfsprekend kwetsbaar maakt wat betreft het kunnen terugvallen op anderen voor sociale steun. Holebi’s blijken het dus moeilijker te hebben met het opbouwen van kwalitatieve relaties in verschillende belangrijke levensdomeinen (bv. familie, buurt en werk‐ of studie‐omgeving). In de bestaande onderzoeksliteratuur wordt verondersteld dat hun minderheidsstatus hierin een belangrijke rol speelt. Een heteronormatief of schijntolerant klimaat kan hier m.a.w. aan de basis liggen. 5.1. Verbondenheid met ouders en familie Uit onderzoek (bv. Dewaele et al., 2006) bleek dat familieleden voor holebi’s vaak minder toegankelijk zijn als bron van sociale steun. Ook uit het onderzoek van Baert et al. (2001) bleek dat het nogal vaak voorkwam dat respondenten stelden geen open en warme relatie met hun ouders te hebben (gehad). De meerderheid van de holebi‐jongeren uit het onderzoek van Nesmith, Burton & Cosgrove (1999) hadden ofwel geen ofwel negatieve contacten met hun ouders, maar wisten toch aan de stress (ten gevolge van sociale isolatie) te ontsnappen door hechte relaties in het holebimilieu op te bouwen. 54
5.2. Verbondenheid met vrienden – “family of choice” Het gegeven dat er geen verschil is tussen hetero’s en holebi's in verbondenheid met vriend(inn)en is evident. De literatuur beschrijft vriendschapsnetwerken als homogene netwerken: men kan vriend(inn)en zelf kiezen en daarom lijken ze vaak op elkaar wat betreft attitudes, waarden en normen, sociale status, … . Vriend(inn)en zorgen op deze manier voor zelfbevestiging en de versterking van de (seksuele) identiteit (Nardi, 1999). Als familiebanden verstoord, conflictueus of volledig verbroken zijn ten gevolge van onbegrip en afwijzing bij een coming‐out dan compenseren holebi’s dit gebrek aan steun bij vriend(inn)en. Bij jonge holebi’s is sociale ondersteuning van andere holebi’s belangrijk in het kader van seksuele identiteitsprocessen en afwijzende reacties door familieleden bij een coming‐out. Dat deze vriendschapsnetwerken zo belangrijk zijn wordt in de literatuur omschreven aan de hand van de ‘family of choice’ hypothese en ook de resultaten van Dewaele et al. (2006) wezen in die richting. De term “family of choice” of keuzefamilie (Berger & Mallon, 1993; Nardi, 1999; Spencer, 2004) benadrukt het belang van sociale ondersteuning door andere holebi’s in hun eigen sociaal netwerk en dit in tegenstelling tot de vrij beperkte of afwezige ondersteunende rol die familieleden voor holebi’s spelen. Bij holebi’s is de vriendschapsethiek erg belangrijk omdat een heteronormatief klimaat weinig kansen biedt om gelijkgestemden te ontmoeten (Weeks, 2005). Het uitbreiden van het familieconcept, waarbij ook relaties die niet gebaseerd zijn op bloedverwantschap geïncorporeerd worden, heeft ook te maken met het uitdagen van culturele normen. Zo vraagt men erkenning voor de bestaande diversiteit met betrekking tot seksuele voorkeur. De mythe van een harmonieuze en hechte familiekring is een erg krachtig en aantrekkelijk symbool dat dan wordt verbonden met het idee van seksuele diversiteit (Weeks, 1991). Families of choice worden gekenmerkt door continuïteit, een gedeelde geschiedenis, toegankelijkheid (bv. in noodgevallen), stabiliteit en betrokkenheid. Ze zijn in vergelijking met biologische families meestal minder divers wat leeftijd betreft. Er blijkt een diversiteit wat betreft het integreren van vriendschapsnetwerken in familienetwerken afhankelijk van de mate waarin familieleden zich homonegatief opstellen (Dewaele et al., 2006). De huidige verbetering van het maatschappelijke klimaat speelt hierin tevens een rol en biedt meer mogelijkheden voor holebi’s om vriendschaps‐ en familienetwerken met elkaar te integreren (Nardi, 1999). Keuzefamilies zijn geen fenomeen dat uitsluitend voorkomt bij holebi's. De term wordt ook gehanteerd met betrekking tot andere minderheids‐ of onderdrukte groepen. Ook uit onderzoek van o.a. Baert & Cockx (2002) en Elizur & Ziv (2001) blijkt dat holebi’s bij voorkeur beroep doen op vriend(inn)en en niet op familie met betrekking tot hun holebispecifieke problemen. Bij deze vriend(inn)en krijgen ze ondersteuning, een gevoel van éénheid, rolmodellen en de erkenning die in het gezin vaak afwezig is. Dewaele et al. (2006) merkten hierbij op dat de opgebouwde keuzefamilies aantonen dat sociale netwerken flexibel zijn. Deze vriendschapsnetwerken zijn voor holebi’s een belangrijke aanvulling wat betreft het vinden van holebispecifieke ondersteuning. De ongelijke kansen die holebi’s ervaren ten gevolge van een heteronormatief en schijntolerant klimaat worden gecompenseerd door het opbouwen van hechte vriendschapsnetwerken die als een veilige haven fungeren. In deze vriendschapsnetwerken kunnen holebi’s bevestiging krijgen voor hun seksuele identiteit. Met betrekking tot de vrienden kan een onderscheid worden gemaakt tussen de hetero‐ en de holebivrienden, die vaak ook een net iets andere ‘rol’ hebben in het vriendschapsnetwerk van holebi's. Wat de heterovrienden betreft stelden Hegna & Wichstrom (2007) vast dat infrequent contact met heterovrienden gerelateerd is aan het risico op suïcide. Hypothese hier is een gebrek aan sociale steun of een gebrek aan contact met een peergroup die niet behoort tot een minderheidsgroep. Dit is een sterk signaal van het belang van sociale integratie van holebi‐jongeren voor het psychologische welbevinden. Holebi‐jongeren proberen vaak alleen met hun problemen om te gaan zonder de steun van anderen. Zich terugtrekken uit sociale contacten om zichzelf te beschermen tegen de onthulling van hun seksuele oriëntatie, tegen pesterijen of als resultaat van het zich een outsider voelen kan het risico op depressie of suïcide verder verhogen. 55
Daarnaast kunnen moeilijkheden in verband met het omgaan met de holebi‐identiteit eveneens resulteren in het vermijden van contact met hetero’s (van het zelfde of het andere geslacht) als een strategie voor stressmanagement. Wat de verbondenheid met holebivrienden betreft bleek uit Dewaele (2007‐2008) dat 1 op 5 holebi’s aangeeft geen holebivrienden te hebben. Studies wijzen alvast uit dat het onderhouden van positieve vriendschappelijke contacten met andere holebi’s noodzakelijk is om te komen tot een positief zelfbeeld. Zo stelde Meyer (2003) bv. dat o.a. groepssolidariteit en cohesie kunnen beschouwd worden als stressverzachtende factoren. 5.3. Verbondenheid met studiegenoten/collega’s en buren De holebi’s uit het onderzoek van Dewaele (2007‐2008) voelen zich weinig tot niet verbonden met hun buren terwijl ze ten opzichte van collega’s of medestudenten eerder neutrale gevoelens hadden. Vrouwen hebben op minder regelmatige basis contact met hun collega’s of medestudenten. De doorsnee Vlaming voelt zich gemiddeld meer verbonden met zijn of haar buren en collega’s/medestudenten in vergelijking met de holebi’s uit bovenstaand onderzoek. 5.4. Verbondenheid met de holebi‐ en heterogemeenschap 5.4.1. Verbondenheid met de holebigemeenschap Uit Dewaele et al. (2008) bleek dat een groot deel (iets meer dan de helft) van de jonge holebi’s een sterke band voelt met andere holebi's. Voor iets meer dan één op vijf is dat echter (absoluut) niet het geval. Uit datzelfde onderzoek bleek dat 65% van de holebi‐jongeren het zelfs moeilijk vindt om een band te vormen met andere holebi's. Bovendien identificeren biseksuele jongeren zich minder sterk met holebi’s als sociale categorie. Wat het verband tussen betrokkenheid bij de holebigemeenschap en een aantal andere variabelen betreft kan worden opgemerkt dat betrokkenheid bij de holebigemeenschap in het bijzonder relevant kan zijn als een buffer tegen de impact van discriminatie (Russell & Richards, 2003). Een dergelijke betrokkenheid kan tevens de neveneffecten van stigma verbeteren door het aanmoedigen van de leden om zichzelf sociaal te gaan vergelijken met andere holebi’s eerder dan met hetero’s. Bovendien stelden Vincke et al. (2006) vast dat respondenten met een hogere verbondenheid met de holebigemeenschap minder last hebben van geïnternaliseerde homonegativiteit. Baert et al. (2001) wezen er trouwens op dat de holebigemeenschap of tenminste een aantal aspecten ervan niet door alle holebi’s als positief worden ervaren. Sommige holebi’s uit hun onderzoeksgroep voelden zich bv. niet goed onthaald in deze gemeenschap. Voor velen blijft de drempel nog te hoog om er (alleen) heen te gaan. 5.4.2. Verbondenheid met de heterogemeenschap Wat de verbondenheid met de heterogemeenschap betreft bleek uit onderzoek van Vincke et al. (2006) dat respondenten met een hogere verbondenheid met de heterogemeenschap minder discriminatie ervaren en de houding van hetero’s positiever percipiëren. Deze respondenten scoren echter wel hoger op geïnternaliseerde homonegativiteit dan diegenen die zich weinig verbonden voelen met de heterodominante gemeenschap. Uit datzelfde onderzoek bleek tevens dat respondenten met een zwakkere heterogerichte groepsidentiteit hoger scoren op stigmabewustzijn. 56
5.4.3. Verbondenheid met de holebi‐ versus heterogemeenschap Uit het Zzzip‐onderzoek (2006) kwam naar voren dat jongeren voornamelijk gericht zijn naar de algemene samenleving, terwijl de oudere leeftijdscategorieën zich meer verbonden voelen met de holebigemeenschap. Hier kan een generatie‐ of tijdseffect verondersteld worden. Er kan sprake zijn van een betere maatschappelijke aanvaarding waardoor jongeren zich veiliger voelen binnen de algemene samenleving en minder de vlucht zoeken binnen de holebisubcultuur. Tevens kan onder invloed van het coming‐out proces een homo‐ of lesbische identiteit zich consolideren waardoor men zich ook meer deel gaat voelen van een holebigemeenschap. 6. Sociale isolatie ‐ zich alleen voelen Ook sociale isolatie is een vrij frequent voorkomende ervaring van holebi’s, en dit niet enkel door verwerping van peers, maar in een aantal gevallen ook door een zelfgekozen zich terugtrekken uit sociale interacties. Uit onder andere de Zzzip‐studie (Vincke et al., 2006) bleek dat afzondering als een frequent ervaren moeilijkheid naar voren kwam. Aan de basis ligt vaak het feit dat holebi’s zich bij de eerste bewustwording van hun holebiseksuele voorkeur alleen voelen te staan en niet onmiddellijk weten waar naartoe (Cockx et al., 2001). Doordat holebi‐jongeren vaak geen andere holebi’s kennen in hun directe omgeving groeien veel holebi’s op met de idee dat ze ‘alleen op de wereld’ zijn. Voor het eerst aan iemand vertellen over hun gevoelens is vaak een grote stap. Andere holebi’s ontmoeten kan een grote steun zijn (Sergeant, 2001). Opvallend in deze context is wel dat Dewaele et al. (2008) stelden geen aanwijzingen te hebben gevonden voor een gebrek aan sociale ondersteuning bij holebi‐jongeren. 7. Participatie 7.1. Holebispecifieke participatie 7.1.1. Holebiverenigingen Uit onder andere Dewaele (2008) kwam naar voren dat participatie binnen de holebigemeenschap kan beschouwd worden als een belangrijke bron van holebispecifieke sociale steun. Deze gemeenschap weerspiegelt een diverse en ruime sociale wereld waarin personen die een holebiseksuele component in hun leven erkennen, vertoeven. Wat de participatie aan het holebiverenigingsleven betreft merkten ook Baert et al. (2001) op dat holebiverenigingen als een uiterst belangrijke hulpbron worden beschouwd. Holebi’s voelen zich hier niet langer alleen op de wereld. Men kan er zichzelf zijn, ontmoet er anderen en raakt geïnformeerd over holebispecifieke thema’s, zoals bv. veilig vrijen en AIDS, holebi‐uitgaansgelegenheden, hoe een coming‐out doen, …. Uit datzelfde onderzoek bleek echter dat niet iedereen nood heeft aan het participeren in het holebiverenigingsleven. Het idee dat holebiverenigingen er enkel zijn voor holebi’s met problemen rond hun holebiseksualiteit bleek sterk ingeburgerd te zijn en leidde ertoe dat heel wat holebi’s er niets voor voelen zich aan te sluiten bij een holebivereniging. Andere respondenten uit het onderzoek van Baert et al. (2001) bekritiseerden de gettovorming. Belangrijk is ook om op te merken dat holebiverenigingen een ongekend deel van de holebipopulatie niet bereiken. Sommige personen ervaren wel een holebiseksuele component in hun leven (wat betreft hun 57
verlangen of gedrag) maar identificeren zich niet als holebi. Dit maakt dat zij zich niet aangesproken voelen door dergelijke identiteitsgerichte verenigingen (Dewaele et al., 2006). Dewaele et al. (2006) wezen er tevens dat de holebibeweging ervoor zorgt dat een deel van de holebipopulatie meer zichtbaar wordt en op die manier creëert ze mogelijkheden voor ontmoetingen tussen holebi's. Uit de Zzzip‐studie (Vincke et al., 2006) bleek dat 12% van de bevraagde holebi’s actief is als vrijwilliger binnen holebigerichte organisaties. Vrouwen, ouderen en hoger opgeleiden zijn gemiddeld vaker actief lid van een holebivereniging dan respectievelijk mannen, jongeren en lager opgeleiden (Dewaele, 2007‐2008). Bovendien kwam uit het onderzoek van Dewaele (2007‐2008) naar voren dat het positieve verband tussen seksuele identiteit en het al dan niet participeren aan het holebiverenigingsleven sterker is voor vrouwen dan voor mannen. Het zichzelf benoemen als exclusief homoseksueel en zichzelf zien als een deel van de holebigemeenschap gaat bij vrouwen nog sterker samen met actieve participatie aan het holebiverenigingsleven dan bij mannen. Verschillen tussen verschillende leeftijdsgroepen zijn meer uitgesproken. Een sterke holebi‐identiteit hebben is de belangrijkste predictor van actieve participatie aan het holebiverenigingsleven. Deze relatie is sterker naarmate men hoger opgeleid is. Uit onderzoek van Rosario et al. (2001) bleek (tegen de verwachtingen in) dat holebi‐jongeren die meer betrokken zijn bij holebi‐activiteiten hogere niveaus van angst en meer gedragsproblemen (bv. liegen, spijbelen, vernietigen van eigendom) ervaren. gedragsproblemen kunnen beschouwd worden als copingresponsen op het stigma van holebiseksualiteit. Deze onderzoeksresultaten zouden mogelijk te wijten kunnen zijn aan het feit dat jongeren die betrokken zijn in holebi‐activiteiten een coming‐out doen ten aanzien van meer mensen, of althans zichtbaarder worden als holebi en aldus meer blootgesteld worden aan potentieel vijandige reacties. Anderzijds komen deze holebi’s misschien ook op meer holebigerelateerde plaatsen, zodat zij, zeker indien zij voldoen aan de stereotiepe beelden van homo of lesbienne, gemakkelijkere doelwitten kunnen zijn voor geweld. 7.1.2. Holebi‐uitgaansgelegenheden Holebi‐uitgaangsgelegenheden kunnen een omgeving bieden waar men zonder schroom of angst zichzelf kan zijn, potentiële partners kan ontmoeten en een grote diversiteit aan belevingswijzen van de holebiseksuele voorkeur kan leren kennen. Vrouwen participeren minder aan het uitgaansleven in vergelijking met mannen. Deze lagere participatie van vrouwen kan deels worden verklaard door het kleinere aanbod aan lesbische uitgaansmogelijkheden in de (commerciële) subcultuur (Sergeant, 2001). 7.2. Niet‐holebispecifieke participatie 7.2.1. “Reguliere” verenigingen Reguliere organisaties richten zich niet specifiek tot de holebi‐doelgroep. Baert et al. (2001) merkten op dat het opvallend is dat heel wat holebi’s uit hun onderzoeksgroep hun lidmaatschap bij reguliere verenigingen verbreken net vóór het ogenblik dat ze met hun seksuele voorkeur naar buiten treden. Een aantal van hen wordt vervolgens lid van een holebispecifieke vereniging, waarbij sommigen zich als het ware ‘overengageren’ als vrijwilliger en aldus hun eigen welzijn uit het oog dreigen te verliezen. In deze context bleek trouwens uit het Zzzip‐onderzoek (Vincke et al., 2006) dat 26% van de holebi’s vrijwilligerswerk doet in het reguliere verenigingsleven. Uit de studie van Dewaele (2007‐2008) bleek dat vrouwen en hoger opgeleiden gemiddeld meer actief lid zijn in reguliere verenigingen in vergelijking met mannen en lager opgeleiden. 58
Hobby’s en vrijetijdsactiviteiten in het kader van een vereniging bieden de mogelijkheid om contacten te leggen en zo een persoonlijk netwerk uit te bouwen. VI.
GEZONDHEID EN LEVENSKWALITEIT 1. Algemeen In de vorige rubrieken werd reeds vaak een link gelegd naar gezondheid en levenskwaliteit. In deze rubriek worden de meest opvallende vaststellingen nog eens samengebracht. Vanaf het ogenblik dat in de jaren ’70 en ’80 van de vorige eeuw (Roesler & Deisher, 1972; Remafedi, 1987) studies werden gepubliceerd met betrekking tot holebi‐jongeren bleken er duidelijke gezondheidsverschillen tussen deze holebi‐jongeren en hun hetero‐peers (Garofalo, Wolf, Kessel, Palfrey & Durant, 1998; Rosario, Hunter & Gwadz, 1997; Rosario, Meyer‐Bahlburg, Hunter, Gwadz, 1999; Mays & Cochran, 2001; Meyer, 2003; Sandfort, de Graaf, Bijl & Schnabbel, 2001; Sandfort, de Graaf & Bijl, 2003). Bovendien wezen populatie‐gebaseerde en community‐studies op hogere niveaus van: - symptomen van depressie en mentale gezondheidsproblemen (D’Augelli & Hershberger, 1993 & D’Augelli, 2002). - suïcidepogingen (Remafedi, French, Story, Resnick & Blum, 1998; Garofalo, Wolf, Wissow, Woods & Goodman, 1999; D’Augelli et al., 2001) en - middelengebruik (Garofalo et al., 1998; Rosario et al., 1997) Andere studies met betrekking tot holebi‐jongeren vonden tevens hoge niveaus van gezondheidsrisicofactoren (bv. victimisatie, mentale gezondheidsproblemen) en gezondheidsrisicogedragingen (bv. middelengebruik, risicovol seksueel gedrag, suïcidaliteit, …) (Rotheram‐Borus et al., 1995; Rosario et al., 1997, Pilkington & D’Augelli, 1995; Hershberger & D’Augelli, 1995; Garofalo et al., 1998; D’Augelli & Hershberger, 1993). Ook Wright & Perry (2006) wezen erop dat ervaren leed met betrekking tot de seksuele oriëntatie de fysieke gezondheidsstatus van holebi’s kan beïnvloeden, hoofdzakelijk omwille van de wijze waarop zelfgerelateerde gevoelens of overtuigingen een impact hebben op patronen van gezondheidsgerelateerde gedragingen. Zowel mensen uit het praktijkveld als onderzoekers hebben opgemerkt dat risico’s op fysieke, emotionele en sociale gezondheid voor holebi‐adolescenten primair gerelateerd zijn aan sociaal stigma. Dit geldt zeker in het bijzonder in scholen (Garofalo et al., 1998; Goodenow, Szalacha & Westheimer, 2006). Ook uit de Zzzip‐studie (Vincke et al., 2006) bleek dat respondenten zichzelf als significant minder gezond percipiëren indien zij een hogere score hebben op geïnternaliseerde homonegativiteit en stigmabewustzijn en indien ze meer discriminatie hebben ervaren. 2. Psychisch welbevinden 2.1. Algemeen psychisch welbevinden Uit de Zzzip‐studie (Vincke et al., 2006) bleek dat mentale gezondheid significant wordt beïnvloed door identiteitskenmerken, minderheidsstressoren en de mate van sociale steun. Deze factoren worden op hun beurt ook beïnvloed door elkaar en door kenmerken van het sociale netwerk. 59
Ook Cochran & Mays (2000) en Fergusson, Horwood & Beautrais (1999) wezen op het bestaan van een relatie tussen seksuele oriëntatie en psychologische leed. In Elze (2002) worden heel wat risicofactoren opgesomd voor mentale gezondheid en gedragsproblemen. Een aantal van deze factoren, die frequent in de literatuur worden geciteerd zijn: lage socio‐economische status, echtelijke twisten (ouders), mentale gezondheidsproblemen in het gezin, zwak familiaal functioneren, gebrek aan familiale steun en chronische levensstressoren. Deze risicofactoren zijn mogelijk gelinkt aan depressie, suïcidaliteit en delinquentie bij adolescenten. De studie van Elze (2002) bracht ook aan het licht dat holebi‐jongeren heel wat risicofactoren voor emotionele distress en probleemgedragingen delen met andere kwetsbare adolescenten, maar dat holebi‐jongeren zich ook voor een aantal psychosociale uitdagingen gesteld zien die uniek zijn voor hun ervaringen als leden van een gestigmatiseerde groep. Uit eerder onderzoek bleek eveneens dat het psychologisch welbevinden van holebi‐adolescenten significant lager ligt dan dat van hetero‐adolescenten (Vincke & Van Heeringen, 2002). Dit verschil is gedeeltelijk te wijten aan het feit dat holebi‐adolescenten vaker geconfronteerd zullen worden met negatieve reacties vanuit de omgeving. Zo heeft bv. ook de reactie van ouders en andere familieleden terzake een bijzonder groot effect (Eisenberg & Resnick, 2006; Goodenow et al., 2006). Die negatieve reacties kunnen afkomstig zijn van de eigen ouders, maar uit het onderzoek van Hooghe et al. (2007) bleek dat die negatieve reacties vaak ook afkomstig zijn van leeftijdsgenoten, die een eerder negatieve houding hebben ten aanzien van holebi's (Vincke & Van Heeringen, 2004). Uit een studie van Rosario et al. (2001) bleek bv. dat coming‐out ten aanzien van anderen relatief onbelangrijk was in het begrijpen van het ervaren psychologisch leed. Morris et al. (2001) wezen er dan weer wel op dat psychosociaal leed bij holebi’s gerelateerd is aan de mate waarin holebi’s zich hebben geout. 2.2. Depressiviteit Op basis van de resultaten van het Zzzip‐onderzoek (Vincke et al., 2006) konden een aantal sterke predictoren voor depressie worden opgespoord, met name: - identiteitskenmerken (minder sterke verbanden als bij de minderheidsstressoren) o een biseksuele identiteit, een nog niet vergevorderde coming‐out en een lage hetero‐ en holebigroepsidentiteit verhogen het risico op depressie in significante mate - hoge scores op geïnternaliseerde homonegativiteit, stigmabewustzijn en het hebben van een negatieve perceptie van de houding van hetero’s ten opzichte van holebi’s verhogen eveneens het risico op depressie Ook sociale steun bleek een significante invloed te hebben op depressie. Negatieve en weinig sociale steun verhogen namelijk het risico op depressie. In diezelfde studie werd geconcludeerd dat lager opgeleiden maar voornamelijk jonge meisjes de grootste risicogroep zijn voor het internaliseren van negatieve attitudes ten aanzien van holebi’s in de samenleving. Zij ervaren de minste ondersteuning vanuit de directe omgeving en scoren het hoogst inzake de aanwezigheid van depressieve gevoelens. In vergelijking met scores uit de algemene bevolking kan worden vastgesteld dat voornamelijk de groep jongere holebi's (min 27‐jarigen) hoger scoren. Bij volwassenen zijn de verschillen veel kleiner als men holebi’s vergelijkt met de algemene bevolking. Deze vergelijking dient echter te worden gerelativeerd, aangezien de data op andere manieren en tijdstippen werden verzameld en aangezien bij de vergelijking tussen volwassenen andere schalen gebruikt werden om de prevalentie te meten. 60
Uit het onderzoek naar de schoolloopbaan van jongeren (Dewaele et al., 2008) bleek dat de jongste jongeren (12‐15 jaar) gemiddeld hoger scoren op depressie dan de oudere jongeren (19‐21 jaar). Uit datzelfde onderzoek bleek trouwens ook dat biseksuele jongeren gemiddeld hoger scoren op depressie dan heteroseksuele jongeren. Ook internationaal onderzoek wees op het voorkomen van meer depressieve stoornissen bij lesbische en biseksuele meisjes en vrouwen (Brown & Melchiono, 2006; Cochran & Mays, 2007). 2.3. Automutilatie In het onderzoek van Baert et al. (2001) was ook sprake van een aantal situaties waarbij personen alleen blijven staan met hun problemen en voor minder adequate oplossingstrategieën kiezen (bv. zelfdestructief gedrag). Baert et al. (2001) kwamen in hun onderzoek tot de vaststelling dat zelfdoding en/of automutilatie bij meer dan de helft van hun respondenten voorkwam. Dit kon telkens in verband gebracht worden met ofwel gevoelens van diepe eenzaamheid ofwel met stress die het – soms nog niet zelfgedefinieerde – holebi‐zijn met zich meebrengt, daarrond een signaal te willen geven of gewoon te willen stoppen met leven. Ook uit het Zzzip‐onderzoek (Vincke et al., 2006) bleek dat automutilatie als een frequent ervaren moeilijkheid naar voren kwam. 2.4. Eetstoornissen Uit een studie van Austin, Ziyadeh, Kahn, Colditz & Frazier (2004) bleek dat lesbische en biseksuele meisjes in vergelijking met heteromeisjes gelukkiger zijn met hun lichaam en zich minder bezorgd maken er te proberen uitzien als de meisjes zoals die in de media worden gepresenteerd. Mogelijke hypothesen zijn hier o.a. dat er enigszins een bescherming is van de culturele druk om slank te zijn omwille van feministische sociale normen in de lesbische gemeenschap (waar minder belang gehecht wordt aan uiterlijk). Bovendien gelden er mogelijk meer gendernonconformistische waarden (zoals onder andere een verwerping van traditionele vrouwelijke genderrollen van het overmatig bezig zijn met uiterlijk en diëten). 2.5. Suïcidale gedachten en/of suïcidepogingen Met betrekking tot suïcidale ideatie en pogingen onderzochten Eisenberg & Resnick (2006) verschillende potentiële risico‐ en protectieve factoren. Uit hun studie bleek dat zowel verbondenheid met de familie, de zorg van een volwassene (‘adult caring’) als veiligheid op school beschouwd kunnen worden als protectieve factoren. Risicofactoren die in dit onderzoek naar voren kwamen waren o.a. depressie, middelengebruik, geweldvictimisatie, familiaal conflict of breder stigmatiserende socio‐culturele factoren zoals homofobie. Uiteraard kunnen ook stigmatisering en discriminatie hierin een belangrijke rol spelen. Eisenberg & Resnick (2006) wezen erop dat holebi‐jongeren zeker niet als een homogene risicogroep kunnen worden beschouwd. Heel wat holebi‐jongeren kunnen beschikken over ‘resiliency factoren’ of ‘veerkracht’. Deze factoren zijn persoonlijke trekken of karakteristieken van de sociale omgeving die jongeren beschermen tegen schade. Holebi‐jongeren worden immers geconfronteerd met heel wat uitdagingen gerelateerd aan hun seksuele oriëntatie, inclusief familiaal conflict, verwerping en geweldvictimisatie. Ook Russell (2003) bestudeerde een aantal risico‐ en protectieve factoren met betrekking tot suïcide. Hierbij werden zowel normatieve (geldend voor iedereen) als holebispecifieke factoren bestudeerd. Moeilijke of zwakke familiale relaties en een vijandige school‐ en peeromgeving kunnen worden beschouwd als factoren die wijzen op een gebrek aan steun en vijandigheid wat op zijn beurt kan leiden tot emotioneel lijden, met suïcidaliteit tot gevolg. Russell (2003) identificeerde o.a. depressie, middelengebruik en conflict met de ouders als algemene (normatieve) risicofactoren met betrekking tot suïcide. Ook gendernonconformiteit kon worden beschouwd als een risicofactor (zowel hetero als holebi). Specifiek met betrekking tot holebi’s kon worden 61
gewezen op coming‐out op jonge leeftijd, verwerping bij coming‐out en onbevredigende relaties met andere holebi’s als risicofactoren voor suïcide. Sociale steun van holebi’s bleek gerelateerd aan een positief zelfvertrouwen en ook het ervaren van familiale steun en zelfacceptatie konden worden beschouwd als protectieve factoren, in dit geval beschermend tegen mentale gezondheidsproblemen. Zelfacceptatie (zelfvertrouwen en comfort met de seksuele identiteit) bleek gerelateerd aan een positieve mentale gezondheid wat op zijn beurt protectief bleek tegen suïcidaliteit. Uit Van Heeringen & Vincke (2000) bleek dat suïcidegedachten en het daadwerkelijk ondernemen van suïcidepogingen hoger ligt bij lesbische en biseksuele meisjes in vergelijking met heteromeisjes. Zo bleek dat 33 tot 45% van de holebi’s tijdens het opgroeien suïcidegedachten heeft. 12,4% van de homojongens onderneemt effectief een suïcidepoging tegenover 5,9% van de heterojongens (dit is dus meer dan het dubbele). Bij lesbische meisjes ligt dat cijfer zelfs vijfmaal zo hoog: 25% van de lesbische en biseksuele meisjes onderneemt een suïcidepoging tegenover 5,4% van de heteromeisjes. Ook Brown & D’Augelli (2006) stelden meer suïcidaliteit vast bij lesbische en biseksuele meisjes. Uit een studie van D’Augelli et al. (2001) bleek dat 48% van de holebi‐jongeren met suïcidale gedachten rapporteerden dat dit te maken had met hun seksuele oriëntatie. D’Augelli & Hershberger (1993) wezen erop dat jeugdige holebi’s die een suïcidepoging deden – in vergelijking met niet‐suïcidepogers – vaker verworpen werden door anderen omwille van hun holebi‐zijn. Alhoewel dergelijke bevindingen kunnen wijzen op het feit dat maatschappelijke stigmatisering van holebiseksualiteit suïcidepogingen bij holebi‐jongeren verklaart zijn er tot hiertoe nog steeds onvoldoende bewijzen met betrekking tot de causale link (Rosario et al., 2001). Ook D’Augelli et al. (2001) wezen op de associatie tussen suïcidaliteit en seksuele oriëntatie. Velen relateerden suïcidale ideatie en pogingen aan hun seksuele oriëntatie. De meeste pogingen vonden plaats na bewustwording van het holebi‐zijn en voorafgaand aan een coming‐out ten aanzien van anderen (bij een eerste suïcidepoging zijn de ouders vaak nog niet op de hoogte). Met betrekking tot suïcide wezen Hershberger et al. (1997) erop dat een meer complete coming‐out ten aanzien van anderen, meer vrienden verloren ten gevolge van coming‐out en het ervaren van meer victimisatie kunnen worden gezien als predictoren van suïcidepogingen. Diegenen die een suïcidepoging ondernamen zouden ook worden gekenmerkt door een lager zelfvertrouwen en meer gezondheidsproblemen. Het verlies van vrienden naar aanleiding van coming‐out en de huidige suïcidale ideatie zouden kunnen worden beschouwd als de sterkste predictoren. 3. Probleemhantering en copingvaardigheden Mensen die zich voor een probleemsituatie gesteld zien kunnen dit op verschillende manieren aanpakken. In Baert et al. (2001) worden een viertal copingstrategieën voorgesteld zoals die door holebi’s worden aangewend in probleemsituaties, met name: a) Het probleem uit de weg gaan Deze strategie wordt vaak gehanteerd bij onvoldoende draagkracht om op een andere manier met het probleem om te gaan. b) Het probleem toedekken of ‘bevriezen’ In situaties die uitzichtloos lijken of in situaties waar men zich niet gerechtigd voelt om een situatie te veranderen omdat men van mening was dat men zijn of haar lot moet ondergaan. c) Compensatie/substitutiegedrag Om het tekort in te vullen dat ontstaan is door de onmogelijkheid om een bepaalde behoefte te bevredigen. 62
d) Confrontatie In situaties waarin het individu over voldoende draagkracht beschikt om het probleem onder ogen te zien en ‘ten strijde te trekken’ om het probleem te verhelpen. Zichzelf beredderen draagt de voorkeur weg van de respondenten in het onderzoek van Baert et al. (2001). Een geloof in het eigen kunnen blijkt maar één van de redenen waarom mensen ervoor kiezen hun plan te trekken. Het gebeurt ook dat respondenten noodgedwongen de problemen zelf moeten oplossen omdat ze niemand anders bij het probleem kunnen betrekken. Wat betreft het zichzelf beredderen werd er in datzelfde onderzoek tevens op gewezen dat de verschillende media (tv, pers, brochures, internet, …) eveneens een belangrijke rol spelen bij het zoeken van oplossingen. Wat betreft het zoeken van ‘externe’ hulp wordt ervoor gekozen eerst een beroep te doen op vrienden en/of familieleden en pas indien deze hulp niet meer volstaat wordt eventueel de stap gezet naar de professionele hulpverlening. Met betrekking tot het zoeken van steun bij de familie bleek uit Baert et al. (2001) dat er vaak ook sprake is van een zekere bekommernis om het welzijn van de familieleden, wat sommige holebi’s ervan weerhoudt hun problemen met hun familie te bespreken. 4. Professionele hulpverlening Tevens bleek uit diezelfde studie dat onbekendheid met de welzijnssector en onwetendheid omtrent het hulpverleningsaanbod mensen ervan weerhoudt professionele hulp te zoeken. Het in begeleiding zijn wordt vaak als een falen, als een zwak zijn ervaren. Men beschouwt het in een aantal gevallen als het blootgeven van wat men liever geheimhoudt, pijnlijk, een noodzakelijk kwaad, als een laatste redmiddel in uitzichtloze situaties. Vandaar dat heel wat mensen weigerachtig staan ten aanzien van de professionele hulpverlening. 5. Middelengebruik Wat het middelengebruik bij lesbische en biseksuele meisjes betreft dient vooreerst te worden opgemerkt dat hierover weinig of geen Belgische of Vlaamse cijfers bekend zijn. Een aantal internationale studies (o.a. Austin et al., 2004; Brown & Melchiono, 2006; Cochran et al., 2007; Bontempo & D’Augelli, 2002; Garofalo et al., 1998; Rosario et al., 1997; McCabe, Hughes & Boyd, 2001) wijzen echter wel op een verhoogd risico voor lesbische en biseksuele meisjes wat betreft middelengebruik (tabak, alcohol, cannabis en andere middelen). Hierbij is het belangrijk op te merken dat ook in deze populatie, net als in de heteropopulatie een zeer grote variatie bestaat wat betreft middelengebruik. Gezien het feit dat heel wat van deze studies hun respondenten recruteerden binnen holebispecifieke omgevingen (holebi‐uitgaansgelegenheden, holebiverenigingen, …) is het vaak onmogelijk om op basis van deze gegevens een veralgemening te maken naar de algemene holebipopulatie. VII.
ANDERE RELEVANTE KARAKTERISTIEKEN EN LEVENSDOMEINEN 1. Socio‐economische omstandigheden Er zijn bijna geen studies naar de invloed van socio‐economische verschillen op de positie van seksuele minderheden. Dit werd ook reeds opgemerkt door Dewaele (2007‐2008). Vaak wordt de zichtbaarheid van holebiseksualiteit immers gedragen door een groep van actieve en hoogopgeleide mensen binnen de 63
holebibeweging. Het presenteren van holebi’s als een eenheidsgroep vanuit een emancipatorisch en politiek perspectief verbergt de bestaande diversiteit wat betreft de verschillende sociale klassen (Salo, 2004). Dit was ook één van de redenen waarom wij er in onze studie expliciet voor opteerden om opleidingsniveau als een belangrijke variabele mee op te nemen in onze bevraging en analyses. Wat de woonplaats van holebi’s betreft wordt in Dewaele et al. (2006) opgemerkt dat vaak verondersteld wordt dat holebi’s naar de stad zouden vluchten omwille van het feit dat ze daar meer mogelijkheden hebben om hun seksuele voorkeur te beleven. Het onderscheid tussen platteland en stad is in Vlaanderen echter weinig abrupt. Er is eerder sprake van een continuüm tussen meer landelijke en stedelijke gebieden. Daarom is het ook veel moeilijker om effectief na te gaan of veel holebi's in Vlaanderen ook ‘vluchten’ naar de steden. 2. Religie en cultuur Uit onderzoek van Baert et al. (2001) bleek dat uitspraken die holebi’s deden in verband met het levensdomein religie veelal verwijzen naar ontgoochelende en negatieve ervaringen met de Kerk en met het worstelen met de onverzoenbaarheid van een bepaalde religieuze overtuiging met het thema holebiseksualiteit. Wat de moslimcultuur betreft is het bv. belangrijk om een onderscheid te maken tussen homojongens en lesbische meisjes. Als islamitisch meisje word je immers verantwoordelijk gesteld voor de reputatie van de hele familie. Voor jongeren is het vaak heel moeilijk om aan hun ouders te vertellen dat ze holebi zijn. Ouders accepteren de seksuele voorkeur van hun kind vrijwel nooit meteen als vanzelfsprekend. Dit geldt zeker voor allochtone holebi‐jongeren, die door de sterk afwijzende houding van familie en leeftijdsgenoten helemaal op zichzelf zijn aangewezen (Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (2001). Nota homo‐
emancipatiebeleid (Nederland)). Gezien het grote belang van de acceptatie van holebiseksualiteit in het gezin kan een dergelijke afwijzing een grote bron van stress vormen en mee aan de basis liggen van interne conflicten van zelfaanvaarding (Cockx et al., 2001). Holebi’s van allochtone afkomst hebben bijgevolg vaak het gevoel enkel te kunnen kiezen tussen een verdoken beleving van hun seksualiteit of een breuk met hun familie en cultuur. 64
HOOFDSTUK 3: HET KWANTITATIEF ONDERZOEK ‐ DE ONLINE SURVEY Voorafgaande opmerkingen Voorafgaand aan de analyse van de data van de online survey willen we nogmaals het ‘verkennende’ aspect ervan benadrukken. De resultaten van deze vragenlijst bieden ons bijkomende achtergrondinformatie bij het kwalitatieve onderzoeksluik (de diepte‐interviews). Bijgevolg gaat het hier ook niet om zeer gedetailleerde, uitgebreide of complexe analyses, maar eerder om een exploratie van de meest relevante onderzoekstopics. Wat de vergelijkingsbasis betreft van onze kwantitatieve onderzoeksresultaten met ander cijfermateriaal dient te worden opgemerkt dat het uiterst moeilijk is om (accuraat) vergelijkingsmateriaal te vinden voor meisjes uit deze leeftijdscategorie. Als deze cijfers er al zijn dan is de vraagstelling in een aantal gevallen ook anders geformuleerd (bv. depressie werd er bevraagd aan de hand van één of meerdere uitgebreide meetschalen of vragenlijsten terwijl wij in onze survey enkel ruimte hadden voor één vraag naar zelfbeoordeelde depressiviteit, …). Wat de cijfers voor suïcidale gedachten en suïcidepogingen betreft beschikken we wel over vergelijkingsmateriaal, met name de resultaten van de Gezondheidsenquête 2004. Dit geldt ook voor de cijfers met betrekking tot het percentage rokers. Op deze manier kan een vergelijking worden gemaakt tussen de lesbische en biseksuele meisjes uit ons onderzoek en een representatieve steekproef uit de totale populatie Vlaamse meisjes. Bij deze vergelijking willen we echter benadrukken dat we met de nodige voorzichtigheid en terughoudendheid te werk dienen te gaan. Omwille van de eerder omschreven methodologische problemen eigen aan het holebi‐onderzoek, kunnen we namelijk enkel beschikken over een steekproef waarvan we niet kunnen pretenderen dat deze representatief is. Ondanks de vele inspanningen om zo ruim en divers mogelijk te recruteren is ongetwijfeld sprake van een zekere mate van zelfselectie bij de deelnemers aan het onderzoek. Indien we de cijfers van de Gezondheidsenquête vergelijken met onze onderzoeksdata dienen we ons dus steeds bewust te zijn van het feit dat het gaat om de vergelijking van een representatieve met een niet‐
representatieve steekproef. Bovendien is de gehanteerde leeftijdscategorie bij de analyses van de Gezondheidsenquête ook iets ruimer (15‐24 jaar) dan deze uit ons onderzoek. En tenslotte zijn de cijfers uit de Gezondheidsenquête 2004 (de meest recent beschikbare cijfers) ondertussen toch ook alweer enkele jaren oud. Dit alles maakt dat de nodige voorzichtigheid aan de dag moet worden gelegd bij het trekken van conclusies uit deze vergelijking. I.
RESPONS De vragenlijst werd ingevuld door 438 respondenten, waarvan er 394 voldeden aan de inclusiecriteria en dus konden worden meegenomen in de analyses. Het niet voldoen aan de inclusiecriteria was voornamelijk te wijten aan de leeftijd van de respondenten. En aangezien deze studie beoogde een beeld te schetsen van het welbevinden van Vlaamse lesbische en biseksuele meisjes werden ook Nederlandse meisjes die de vragenlijst invulden geëxcludeerd uit onze onderzoeksgroep. II.
ANALYSEMETHODE Voor de data‐analyse van de online survey werd stapsgewijs te werk gegaan. In een eerste stap werden univariate analyses uitgevoerd op alle survey‐resultaten, wat resulteerde in de frequentietabellen zoals ze in het eerste gedeelte van de rapportering van de resultaten gepresenteerd worden. 65
Na uitvoering van deze univariate analyses werden, in een tweede stap, systematisch bi‐ en multivariate analyses (binomiale logistische regressie‐analyses) uitgevoerd. Hiermee trachtten we verschillen tussen subgroepen respondenten op te sporen wat betreft hun mentaal welbevinden, middelengebruik, sociale steun en sociaal netwerk. Subgroepen respondenten werden gecreëerd op basis van een aantal achtergrondvariabelen, zoals leeftijd, opleiding, seksuele en genderidentiteit, minderheidsstressoren, … . Bovendien werd ook het bestaan van associaties tussen de verschillende achtergrondvariabelen onderzocht. Aangezien alle variabelen in de multivariate analyses werden geïncludeerd als dichotome variabelen kon gebruik worden gemaakt van binomiale logistische regressie‐analyses. In het eerste deel van de rapportering van de data‐analyse (univariate analyses) wordt telkens voor elke variabele die ook in de logistische regressie analyses aan bod komt beschreven hoe deze variabele werd gehercategoriseerd (gedichotomiseerd). Een multicollineariteitstest toonde geen significante multicollineariteit tussen de onafhankelijke variabelen. In de rapportering van de resultaten van de binomiale logistische regressies wordt gewerkt met de Odds Ratio (OR). De odds is een kansverhouding, namelijk de verhouding van de kans dat een respondent kiest voor een bepaalde antwoordmogelijkheid versus de kans dat niet voor deze antwoordmogelijkheid wordt gekozen. De odds ratio is de verhouding van de twee odds, of anders gezegd, een relatieve kansverhouding tussen de odds voor twee categorieën van een onafhankelijke variabele. Voor de interpretatie van de OR wordt altijd gewerkt met een referentiecategorie. In de analyses zal telkens worden aangegeven welke categorie als referentiecategorie werd gehanteerd. Zo wordt bv. voor de analyses waarin lesbische en biseksuele meisjes met elkaar worden vergeleken geopteerd om de lesbische meisjes te kiezen als referentiecategorie. Als stelregel geldt dan dat een relatieve kansverhouding (OR) van boven de 1 betekent dat biseksuele meisjes het (in vergelijking met de referentiecategorie lesbische meisjes) vaker eens zijn met de desbetreffende stelling/antwoordcategorie uit de vragenlijst. Het significantieniveau van een specifieke variabele in het logistische regressiemodel wordt bepaald aan de hand van de ‘Wald test’. Op basis van deze ‘Wald test’ wordt bij de rapportering van de resultaten ook het 95% betrouwbaarheidsinterval (95% CI) weergegeven. Dit betrouwbaarheidsinterval omschrijft hoe precies de schatting van de odds ratio is. Alle data‐analyses werden uitgevoerd met SPSS 17.0 en als significantieniveau werd p<.05 gehanteerd. Gezien de uitgebreidheid van de te bespreken resultaten worden enkel de significante verschillen gerapporteerd. Dit neemt niet weg dat, indien geen significante verschillen worden gevonden terwijl die op basis van bevindingen uit de literatuurstudie of uit de diepte‐interviews logischerwijze wel zouden kunnen worden verwacht, dit eveneens wordt gerapporteerd. III.
RAPPORTERING VAN DE ENQUÊTERESULTATEN 1. Univariate analyses 1.1. Socio‐demografisch profiel van de respondenten 1.1.1.Leeftijd We beoogden alle Vlaamse lesbische en biseksuele meisjes tussen 18 en 23 jaar te bereiken. Op basis van enkele reeds eerder toegelichte overwegingen – o.a. de moeilijke bereikbaarheid van de doelgroep, gekoppeld 66
aan het grote belang om zo veel mogelijk meisjes te betrekken in ons onderzoek – besloten we uiteindelijk te werken met alle respondenten van 17 t.e.m. 24 jaar. In tabel 1 worden per leeftijd telkens de percentages en aantallen respondenten weergegeven. Tabel 1: Leeftijd van de respondenten Leeftijd % N 17 3,0 12 18 17,8 70 19 17,3 68 20 16,2 64 21 15,0 59 22 12,9 51 23 14,2 56 24 3,6 14 100,0 394 Totaal De gemiddelde leeftijd van onze respondenten was 20,4 jaar. Mediaan was 20 jaar. Voor de verdere bi‐ en multivariate analyses werd ervoor geopteerd te werken met twee leeftijdscategorieën, met name: ‐ 17‐ tot 20‐jarigen (54,3%, N= 214) ‐ 21‐ tot 24‐jarigen (45,7%, N= 180) 1.1.2. Opleidingsniveau Vooreerst werd aan de respondenten de vraag gesteld of men al dan niet schoolgaand was. Hierbij geeft 80,7% (N=318) aan schoolgaand te zijn. Het gaat hier over dagonderwijs, eventueel deeltijds. Vervolgens kregen de respondenten een vraag voorgelegd naar hun huidige studierichting, of indien reeds afgestudeerd, hun hoogst behaalde diploma of hoogst behaalde graad. In tabel 2 worden de antwoorden weergegeven van zowel de respondenten die nog schoolgaand zijn (huidige studierichting) als van diegenen die reeds afgestudeerd zijn (hoogst behaalde graad of diploma). Tabel 2: Huidige studierichting of hoogst behaalde diploma of graad studierichting of diploma huidige studierichting hoogst behaalde graad of diploma % N % N eerste graad secundair (1 ‐2 jaar) – ASO 0,0 0 0,0 0 eerste graad secundair (1e‐2e jaar) – TSO 0,0 0 0,0 0 e
e
e
e
0,0 0 0,0 0 e
e
eerste graad secundair (1 ‐2 jaar) – BSO 0,0 0 0,3 1 tweede graad secundair (3e‐4e jaar) – ASO 0,5 2 0,0 0 eerste graad secundair (1 ‐2 jaar) – KSO e
e
0,0 0 0,0 0 e
e
tweede graad secundair (3 ‐4 jaar) – KSO 0,0 0 0,0 0 tweede graad secundair (3e‐4e jaar) – BSO 0,0 0 1,0 4 tweede graad secundair (3 ‐4 jaar) – TSO e
e
5,1 20 1,3 5 e
e
1,5 6 2,0 8 e
e
2,8 11 0,3 1 derde graad secundair (5 ‐6 jaar) – ASO derde graad secundair (5 ‐6 jaar) – TSO derde graad secundair (5 ‐6 jaar) – KSO 67
derde graad secundair (5e‐6e jaar) – BSO 3,3 13 1,0 4 7 specialisatiejaar BSO 1,8 7 2,8 11 niet‐universitair hoger onderwijs 37,1 146 7,1 28 universitair onderwijs 26,9 106 2,5 10 postuniversitair onderwijs 0,8 3 0,5 2 e
andere 1,0 4 0,5 2 Totaal 80,7 318 19,3 76 De subcategorie ‘andere’ omvat die meisjes die we op basis van de opgegeven ‘andere’ opleiding niet of althans niet met zekerheid in één van de bestaande categorieën konden indelen (zoals bv. een buitenlands diploma of niet‐verder gespecificeerde ‘andere’ opleiding). Indien we bovenstaande data samenvoegen tot één variabele, m.n. ‘opleidingsniveau’, komen we tot onderstaande percentages en aantallen (weergegeven per opleidingsniveau) (tabel 3). Tabel 3: Opleidingsniveau van de respondenten Opleidingsniveau % N ASO 6,9 27 TSO 3,6 14 KSO 3,0 12 BSO 10,2 40 hoger niet‐universitair 44,2 174 universitair of postuniversitair 30,7 121 Totaal 100,0 388 Uit een aantal verkennende analyses van onze data bleek dat respondenten met een BSO‐ of TSO‐
opleidingsniveau vaak een specifiek profiel vertoonden (m.b.t. hun mentaal welbevinden, sociale steun en sociaal netwerk). Deze vaststellingen, in combinatie met de bevindingen uit eerder onderzoek (o.a. Vincke et al., 2006) waarin werd gesteld dat de laagst opgeleide holebi’s als een bijzonder kwetsbare groep konden worden beschouwd met betrekking tot een aantal indicatoren van gezondheid en welbevinden, waren bepalend voor de wijze waarop we kozen deze variabele te dichotomiseren. We opteerden voor het bekijken van het effect van opleiding aan de hand van de opdeling BSO‐ of TSO‐opleidingsniveau versus alle andere opleidingsniveaus (i.c. ASO, KSO en hoger onderwijs). 1.1.3. Tewerkstellingsstatus Aan de respondenten werd eveneens gevraagd hun huidige tewerkstellingstatus in te vullen. In tabel 4 wordt een overzicht gegeven van de antwoorden op deze vraag. Tabel 4: Huidige tewerkstellingsstatus Huidige tewerkstellingsstatus werkend % N 14,0 55 werkzoekend 2,8 11 studerend zonder werk of studentenjob 39,3 155 studerend en studentenjob 37,1 146 combinatie werken en studeren 5,1 20 tijdelijk werkonbekwaam 0,3 1 68
blijvend werkonbekwaam 0,3 1 andere 1,3 5 Totaal 100,0 394 Onder de rubriek ‘andere’ werden zeer diverse zaken ingevuld, zoals bv. doctoraatsstudente, zelfstandige of het nemen van een sabbatjaar. Gezien het relatief geringe aantal meisjes in onze onderzoeksgroep dat aangaf werkend, werkzoekend of werkonbekwaam te zijn (zonder daarbij ook te studeren) werd ervoor gekozen om deze variabele in onze verdere analyses niet meer verder op te nemen en ‐ zoals in vorige rubriek verduidelijkt ‐ alle respondenten te categoriseren naargelang hun opleidingsniveau. 1.1.4. Woonomgeving Aan de respondenten werd tevens gevraagd een omschrijving te geven van hun woonomgeving. Percentages en aantallen respondenten worden per antwoordcategorie in onderstaande tabel (tabel 5) weergegeven. Tabel 5: Woonomgeving Woonomgeving % N stad 33,0 130 verstedelijkte gemeente 27,2 107 landelijke gemeente 37,8 149 andere 2,0 8 Totaal 100,0 394 Onder de rubriek ‘andere’ werd bv. door een aantal meisjes ingevuld dat zij in een dorp wonen, wat blijkbaar in een aantal gevallen toch anders wordt gepercipieerd dan een ‘landelijke gemeente’. Deze variabele werd in de multivariate analyses niet mee in rekening genomen. Vooreerst bleek uit een reeks exploratieve analyses dat de invloed van woonomgeving op een aantal relevante variabelen bijzonder gering was. Daarnaast bestaat onze onderzoeksgroep bijna voor een kwart uit meisjes die op een studentenkamer of studio wonen (cf. tabel 6) en zich dus mogelijkerwijze zowel bewegen in een stedelijke als in een (min of meer) landelijke woonomgeving. Daarenboven werd ook reeds in eerder Vlaams onderzoek (Dewaele, 2007‐2008) opgemerkt dat dit een relatief moeilijk werkbare variabele is, aangezien we er in Vlaanderen rekening mee dienen te houden dat het onderscheid tussen stad, verstedelijkte en landelijke gemeenten in een aantal gevallen vrij vaag is, en er eerder sprake is van een continuüm tussen meer landelijke en stedelijke gebieden. 1.1.5. Geboorteland vader en moeder Opvallend hier was het relatief geringe aantal respondenten dat een niet‐Belgische nationaliteit voor hun moeder en/of vader rapporteerde. Het ging om 34 meisjes met een niet‐Belgische moeder (17 verschillende nationaliteiten, waarvan o.a. 11 met de Nederlandse, 5 met de Duitse en 2 met de Marokkaanse nationaliteit). Daarnaast gaven 23 meisjes aan een vader met een niet‐Belgische nationaliteit te hebben (9 verschillende nationaliteiten, waarvan o.a. 13 met de Nederlandse en 3 met de Marokkaanse nationaliteit). Gezien deze lage cijfers was het onmogelijk om in de multivariate analyses deze variabele verder mee op te nemen. 69
1.1.6. Huidige woonsituatie Bij de vraag ‘Welke omschrijving geeft het best je huidige woonsituatie weer?’ werd aan de respondenten (N=394) de mogelijkheid geboden meerdere antwoorden aan te duiden. Zo telt onze populatie heel wat studenten, die bv. tijdens de week op een studentenkamer/studio wonen en tijdens het weekend of de vakanties bij hun ouders wonen. Uiteraard zijn ook heel wat andere combinaties mogelijk. In tabel 6 worden de antwoorden op deze vraag weergegeven. Tabel 6: Omschrijving van de huidige woonsituatie Huidige woonsituatie % N alleenwonend 5,8 23 samenwonend met een partner 11,2 44 LAT‐relatie met partner (niet 2,3 9 bij de ouders wonend 68,0 268 op studentenkamer of studio 24,6 97 andere 3,8 15 samenwonend met vaste partner) Onder de rubriek ‘andere’ wordt een aantal keren melding gemaakt van bv. het samenwonen met vrienden of het bij één van de ouders wonen. Ook deze variabele werd verder niet mee in rekening genomen in de multivariate analyses. 1.1.7. Kinderen Op de vraag of men kinderen heeft (geadopteerde en stiefkinderen inbegrepen) antwoordt slechts 1,6% van onze respondenten bevestigend (N=6). Het gaat hier om één respondent met één of meerdere kinderen uit een holebirelatie en 5 respondenten met telkens één of meerdere kinderen uit een heterorelatie. Gezien het uiterst geringe aantal respondenten met kinderen was het bijgevolg ook voor deze variabele onmogelijk om hier in de verdere analyses rekening mee te houden. 1.2. Seksuele identiteit en relationele status 1.2.1. Seksuele oriëntatie Aan de respondenten (N=394) werd gevraagd voor een aantal stellingen m.b.t. hun seksuele oriëntatie de meest toepasselijke optie aan te duiden. Als basis voor de hierbij gebruikte meetschaal werd beroep gedaan op de Colemanschaal (Coleman, 1987), waarin – in de originele versie – wordt gepeild in hoeverre de respondent homoseksuele fantasieën, gedragingen en relaties ervaart of stelt. Deze schaal geeft een beeld van holebiseksualiteit volgens verschillende ladingen van seksuele geaardheid. De Colemanschaal werd trouwens ook gebruikt in het Zzzip‐onderzoek van Vincke et al. (2006). In het kader van voorliggend onderzoek opteerden wij ervoor deze schaal uit te breiden met de stellingen ‘ik voel met aangetrokken tot’ en ‘ik heb affectieve relaties (intieme vriendschapsbanden) met’. Op deze manier krijgen we een nog duidelijker en genuanceerder beeld van de seksuele oriëntatie van de respondent. Bovendien werden twee antwoordopties toegevoegd, waarbij we van mening waren dat deze – in het kader van ons huidige onderzoek – relevant waren. Zo konden respondenten ook kiezen voor de antwoordmogelijkheden ‘andere’ of ‘niet van toepassing’ 70
De antwoorden op deze meetschaal worden in tabel 7 weergegeven. Tabel 7: Seksuele oriëntatie % uitsluitend meer vrouwen en meer uitsluitend vrouwen vrouwen mannen in mannen mannen andere (bv. niet van transgender, toepassing
dan gelijke dan gender‐
mannen mate vrouwen queer) Ik heb seksuele contacten met 51,3 13,2 4,6 8,1 3,8 0,3 18,8 Ik voel me aangetrokken tot 37,6 45,7 12,9 3,3 0,3 0,3 0,0 Ik heb seksuele fantasieën over 35,8 39,6 18,3 4,1 0,3 0,3 2,0 Ik heb intieme relaties met 52,0 12,9 8,4 6,9 2,0 0,3 17,5 Ik heb affectieve relaties (intense 13,5 47,5 29,9 7,6 0,0 0,0 1,5 vriendschapsbanden met) Uit deze antwoorden blijkt dat ruim de helft van onze respondenten enkel seksuele contacten en intieme relaties heeft met vrouwen. Voor het zich aangetrokken voelen tot, het hebben van seksuele fantasieën over en het hebben van affectieve relaties met, zijn telkens de hoogste percentages respondenten terug te vinden in de antwoordoptie ‘meer vrouwen dan mannen’. Uit de antwoorden blijkt duidelijk dat – zeker wat betreft de seksuele contacten en intieme relaties – het mee opnemen van een categorie ‘niet van toepassing’ een waardevolle uitbreiding is. 1.2.2. Seksuele identiteit Vervolgens werd ook aan de respondenten gevraagd hun seksuele identiteit te omschrijven. Hiervoor werd gebruik gemaakt van de Kinseyschaal (Kinsey, 1948), die specifiek peilt naar seksuele identiteit via een continuüm, gaande van exclusief heteroseksueel tot exclusief homoseksueel. Ook deze schaal werd ‐ aangevuld met een de categorieën ‘ik weet het niet’ en ‘andere’ ‐ gebruikt in het Zzzip‐onderzoek van Vincke et al. (2006). De antwoorden op deze vraag worden weergegeven in onderstaande tabel. Tabel 8: Seksuele identiteit Ik beschouw mezelf als… % N exclusief heteroseksueel 0,0 0 eerder hetero‐ dan biseksueel 1,3 5 eerder bi‐ dan heteroseksueel 5,8 23 biseksueel 9,9 39 eerder biseksueel dan lesbisch 5,8 23 eerder lesbisch dan biseksueel 41,1 162 exclusief lesbisch 34,0 134 ik weet het niet (‘questioning’) 1,3 5 andere (bv. unlabeled, queer, …) Totaal 0,8 3 100,0 394 Uit de antwoorden blijkt dat drie kwart van onze respondenten zichzelf omschrijft als ‘eerder lesbisch dan biseksueel’ of ‘exclusief lesbisch’. Slechts een bijzonder klein percentage van de respondenten (2,1%) kiest voor de opties ‘ik weet het niet’ of ‘andere’. 71
In het kader van de verdere analyses werd ook hier een dichotome variabele gecreëerd, die ons toeliet biseksuele meisjes te vergelijken met lesbische meisjes. Respondenten werden hierbij als lesbisch gecategoriseerd indien geopteerd werd voor één van de antwoordcategorieën ‘exclusief lesbisch’ of ‘eerder lesbisch dan biseksueel’. De meisjes die kozen voor één van de antwoordcategorieën ‘eerder bi‐ dan heteroseksueel’, ‘biseksueel’ en ‘eerder biseksueel dan lesbisch’ werden als biseksueel beschouwd. In deze dichotomisering worden de (trouwens uiterst kleine) categorieën ‘exclusief heteroseksueel’, ‘eerder hetero‐ dan biseksueel’, ‘ik weet het niet’ en ‘andere’ buiten beschouwing gelaten. Voor het vergelijken van verschillende groepen respondenten met betrekking tot hun seksuele identiteit werd ervoor geopteerd om – in de multivariate analyses – te werken met de zelfbenoemde seksuele identiteit, bevraagd aan de hand van de Kinseyschaal en niet met de verschillende dimensies van de Colemanschaal, die, gezien de uitgebreidheid van de te bestuderen variabelen, het geheel bijzonder complex zouden maken. 1.2.3. Relationele status In de enquête werd tevens de vraag gesteld naar de huidige relationele status van de respondent. In onderstaande tabel worden de antwoorden op deze vraag per categorie weergegeven. Tabel 9: Huidige relationele status Huidige relationele status % N vaste relatie met een vrouw 39,3 155 vaste relatie met een man 6,9 27 vaste relatie met een transgender, genderqueer, … 0,3 1 geen vaste relatie 53,6 211 Totaal 100,0 394 Uit de antwoorden blijkt dat, op het ogenblik van de bevraging, iets minder dan de helft (46,4%) van de meisjes aangeeft een vaste relatie te hebben. Een grote meerderheid van hen heeft op dat ogenblik een vaste relatie met een vrouw. 1.2.4. Eerste bewustwording van de seksuele oriëntatie Aan de respondenten werd ook gevraagd op welke leeftijd zij zich voor het eerst bewust werden van hun holebi‐zijn. In tabel 10 worden de antwoorden op deze vraag per leeftijdscategorie weergegeven. Tabel 10: Leeftijd van eerste bewustwording van de seksuele oriëntatie Leeftijd van eerste bewustwording % N < 12 jaar 6,9 27 12‐13 jaar 19,0 75 14‐15 jaar 33,0 130 16‐17 jaar 28,7 113 18‐19 jaar 8,9 35 20‐21 jaar 3,0 12 22‐23 jaar 0,5 2 100,0 394 Totaal 72
Uit deze antwoorden kan worden afgeleid dat de meerderheid van de meisjes (61,7%) zich bewust werd van hun holebi‐zijn tussen 14 en 17 jaar. 1.2.5. Fluïditeit (verandering van seksuele identiteit in de loop van de tijd) De helft van onze respondenten (N=197) geeft aan dat hun seksuele identiteit in de loop van de tijd nooit is veranderd. 34,8% (N=137) stelt dat hun seksuele identiteit éénmaal veranderd is in de loop van de tijd, terwijl dat bij 15,2% (N=60) van de respondenten meerdere keren is voorgevallen. 1.2.6. Seksualiteit en seksualiteitsbeleving Als een onderdeel van de klachtenlijst die in de online survey werd gepresenteerd, werd aan de respondenten (N=394) ook gevraagd in welke mate men last heeft (of recent gehad heeft) van seksuele problemen (tabel 11). Tabel 11: Last van seksuele problemen % geen een beetje nogal seksuele problemen 76,9 12,7 5,8 tamelijk veel heel erg veel
3,3 1,3 Uit deze antwoorden blijkt dat 10,4% van de lesbische en biseksuele meisjes aangeeft nogal, tamelijk veel of heel erg veel last te hebben van seksuele problemen. 1.2.7. Coming‐out 96,4% van onze respondenten (N=380) vertelde reeds aan minstens één persoon dat zij niet (uitsluitend) hetero was. Dit betekent dus dat slechts 3,6% (N= 14) van onze respondenten nog tegenover niemand een coming‐out deed. Dit extreem kleine aantal maakte het ons onmogelijk om in de verdere analyses verschillen op te sporen tussen respondenten die al dan niet reeds tegenover minstens één persoon een coming‐out deden. 1.2.8. Leeftijd eerste coming‐out Aan de respondenten die reeds een coming‐out deden (N=380) werd de vraag gesteld op welke leeftijd zij voor het eerst aan iemand vertelden dat ze holebi waren. In tabel 12 worden de antwoorden per leeftijdscategorie weergegeven. Tabel 12: Leeftijd eerste coming‐out Leeftijd eerste coming‐out % N < 12 jaar 0,5 2 12‐13 jaar 5,8 22 14‐15 jaar 26,0 99 16‐17 jaar 39,6 150 18‐19 jaar 19,2 73 20‐21 jaar 6,3 24 22‐23 jaar Totaal 2,6 10 100,0 380 Uit deze antwoorden blijkt dat de meeste lesbische en biseksuele meisjes uit onze onderzoeksgroep voor het eerst aan iemand vertelden dat ze holebi waren op 16‐ of 17‐jarige leeftijd. 73
Om de respondenten die op relatief jonge leeftijd hun eerste coming‐out deden te kunnen vergelijken met diegenen die pas (iets) later hun eerste coming‐out deden, werd in de volgende fase van de analyses geopteerd om de groep lesbische en biseksuele meisjes die hun coming‐out deden vóór de leeftijd van 16 jaar (32,3%, N=127) te vergelijken met diegenen die pas op hun 16 jaar of later voor het eerst tegen iemand vertelden over hun holebi‐zijn (67,7%, N=267). 1.2.9. Coming‐out ten aanzien van de ouders Aan de respondenten die reeds een coming‐out deden (N=380) werd eveneens gevraagd of zij reeds een coming‐out deden ten aanzien van hun moeder en/of vader. In onderstaande tabel (tabel 13) worden de percentages van de respondenten weergegeven voor zowel een coming‐out ten aanzien van de moeder als ten aanzien van de vader. Tabel 13: Coming‐out ten aanzien van de ouders Coming‐out t.a.v. (%) ja nee niet van toepassing Moeder 74,8 22,6 2,5 Vader 66,1 27,3 6,6 Uit deze antwoorden blijkt dat ongeveer drie kwart van de meisjes reeds een coming‐out deed ten aanzien van hun moeder, terwijl dit slechts voor 2/3 van de meisjes het geval is tegenover hun vader. Het gaat hier echter niet om een significant verschil. 1.2.10. Reactie van de ouders op de coming‐out van hun dochter Indien respondenten reeds een coming‐out deden ten aanzien van hun moeder en/of vader werd hen ook gevraagd naar de eerste en huidige reactie of houding van de ouders. In onderstaande tabellen (tabel 14 en 15) worden de antwoorden op deze vraag aan de hand van de verschillende antwoordcategorieën weergegeven. Tabel 14: Eerste reactie van de ouders op de coming‐out zeer negatief negatief (%) neutraal (%) positief (%) (%) zeer positief N (%) Eerste reactie van de moeder 12,5 24,4 23,3 27,2 12,5 287 Eerste reactie van de vader 8,3 16,2 34,8 24,5 16,2 263 Wat de eerste reactie van de moeder betreft blijkt deze relatief vaak (zeer) negatief te zijn (36,9%). Betreffende de eerste reactie van de vader reageert 24,5% (zeer) negatief. Opvallend ook is dat zowel de moeder als de vader in een eerste reactie relatief vaak neutraal reageren (resp. 23,3 en 34,8%). Hierbij kan worden vastgesteld dat er een significant verschil bestaat tussen de eerste reactie van de moeder en de eerste reactie van de vader (Wilcoxon: Z=‐2.581, p=.010). Tabel 15: Huidige houding van de ouders ten aanzien van het holebi‐zijn van hun dochter zeer negatief negatief (%) neutraal (%) positief (%) zeer positief (%) N (%) Huidige houding van de moeder 2,4 5,6 26,6 37,4 28,0 286 Huidige houding van de vader 2,8 5,1 35,6 31,2 25,3 253 74
Wat de huidige houding van de ouders betreft zien we (in vergelijking met de eerste reactie) een positiever beeld, zowel wat de houding van de moeder als deze van de vader betreft (Wilcoxon: resp. Z: ‐10.259, p=.000 en Z=‐8.197, p=.000). We zien hier tevens dat de huidige reacties van moeder en vader – in vergelijking met de eerste reacties – iets meer gelijklopend, maar toch nog steeds significant verschillend zijn (Wilcoxon: Z=‐2.123, p=.034). Wat betreft het percentage (zeer) negatieve reacties van moeder en vader gaat het hier nog om respectievelijk 8 en 7,9%. Voor de verdere analyses werd met betrekking tot de (eerste en huidige) reacties van de ouders een onderscheid gemaakt tussen diegenen die (zeer) negatief reageerden of reageren versus diegenen die neutraal of (zeer) positief reageerden of reageren 1.2.11. Periode tussen eerste bewustwording en coming‐out Gezien het feit dat bij de bevraging naar de leeftijd van eerste bewustwording van de seksuele oriëntatie en de leeftijd van de eerste coming‐out gewerkt werd met leeftijdscategorieën en niet met exacte leeftijden was het niet meteen evident om een exacte maat te bepalen die ons een indicatie zou geven van de periode tussen de eerste bewustwording en eerste coming‐out. Om ons hiervan toch enigszins een beeld te kunnen vormen werd een nieuwe maat gecreëerd, waarbij gekeken werd in welke mate onze respondenten hun eerste coming‐out deden in dezelfde leeftijdscategorie als hun eerste bewustwording dan wel aangaven hun eerste coming‐out te hebben gedaan op een latere leeftijd (dus in een latere leeftijdscategorie). In tabel 16 wordt met een cijfer van 0 t.e.m. 5 aangegeven of mensen een eerste coming‐out deden tijdens dezelfde periode (leeftijdscategorie) van de eerste bewustwording van hun seksuele oriëntatie dan wel tijdens één van de daaropvolgende leeftijdscategorieën. Een score 0 geeft aan dat bewustwording en coming‐out tijdens dezelfde leeftijdscategorie te situeren zijn, terwijl een 1 staat voor een eerste coming‐out in de leeftijdscategorie onmiddellijk volgend op de leeftijdscategorie van de eerste bewustwording, enz. Tabel 16: Periode tussen eerste bewustwording en coming‐out Periode tussen bewustwording en coming‐out % N 0 51,5 196 1 31,2 119 2 9,7 37 3 4,7 18 4 2,6 10 5 Totaal 0,3 1 100,0 381 Uit deze resultaten kan worden afgeleid dat 82,7% van de respondenten relatief snel na de bewustwording van hun holebi‐zijn een coming‐out doet. Met ‘relatief snel’ bedoelen we hier in dezelfde of onmiddellijk daaropvolgende leeftijdscategorie. 17,3% van de respondenten die reeds een coming‐out deden geven echter aan langer te hebben gewacht om het voor het eerst aan iemand te vertellen. Zoals eerder reeds gesteld werden in het kader van de selectie van de meest relevante variabelen voor de multivariate analyses een aantal exploratieve analyses uitgevoerd. Aangezien hieruit bleek dat de periode tussen bewustwording en coming‐out zeer weinig of geen invloed had op een aantal afhankelijke variabelen werd besloten deze variabele niet verder mee op te nemen in de multivariate analyses. 75
1.2.12. Relatieproblemen In de online survey werd aan de respondenten (N=394) eveneens gevraagd in welke mate men last heeft (of recent gehad heeft) van relatieproblemen. Tabel 17: Last van relatieproblemen % geen een beetje nogal last van relatieproblemen 48,7 25,9 12,4 tamelijk veel heel erg veel
8,1 4,8 Hieruit blijkt dat een kwart van de lesbische en biseksuele meisjes (25,3%) aangeeft nogal, tamelijk veel of heel erg veel last te hebben van relatieproblemen. 1.3. Genderidentiteit Voorts werd aan de respondenten (N=394) gevraagd hoe vrouwelijk of hoe mannelijk men zich voelt, gedraagt en/of eruitziet. Met betrekking tot onderstaande stellingen (tabel 18) werd gevraagd in welke mate men het hiermee eens was. Tabel 18: Zich vrouwelijk versus mannelijk voelen, gedragen en eruitzien % helemaal oneens oneens eens noch eens helemaal eens 37,8 oneens Ik voel me vrouwelijk 1,0 5,1 8,1 48,0 Ik voel me mannelijk 30,7 38,1 20,1 10,7 0,5 Ik gedraag me vrouwelijk 1,0 6,1 24,1 49,0 19,8 Ik gedraag me mannelijk 20,8 32,5 31,7 14,2 0,8 Ik zie er vrouwelijk uit 1,0 5,1 13,2 51,0 29,7 Ik zie er mannelijk uit 36,3 37,8 18,0 7,6 0,3 Uit deze antwoorden kan worden afgeleid dat een (ruime) meerderheid van onze respondenten het (helemaal) eens is met de stellingen ‘ik voel me vrouwelijk’, ‘ik gedraag me vrouwelijk’ en ‘ik zie er vrouwelijk uit’ (resp. 85,8%, 78,8% en 80,7%). Indien onze respondenten de stellingen ‘ik voel me mannelijk’, ‘ik gedraag me mannelijk’ en ‘ik zie er mannelijk uit’ krijgen voorgelegd blijkt dat toch een aanzienlijk percentage van de respondenten het eens noch oneens of zelfs (helemaal) eens is met deze stellingen (resp. 31,3%; 46,7% en 25,9%). Dit wijst erop dat heel wat lesbische en biseksuele meisjes zich niet (louter) vrouwelijk voelen, gedragen en eruitzien. In het kader van de multivariate analyses werden de antwoorden op de stellingen ‘ik voel me mannelijk’ en ‘ik voel me vrouwelijk’ gedichotomiseerd, waarbij we uitgingen van (een zekere mate van) gendernonconformiteit indien de respondenten het eens noch oneens of (helemaal) eens waren met de stelling ‘ik voel me mannelijk’ (31,3% van de respondenten) of het eens noch oneens of (helemaal) oneens waren met de stelling ‘ik voel me vrouwelijk’ (14,2% van de respondenten). Vervolgens kregen onze respondenten ook nog een aantal andere vragen voorgelegd met betrekking tot hun genderidentiteit. De antwoorden op deze vragen worden weergegeven in tabel 19. 76
Tabel 19: Uitspraken met betrekking tot genderidentiteit Gedurende het voorbije jaar... nooit (%) zelden (%)
soms (%) vaak (%) zeer vaak/ altijd (%) voelde ik me ongelukkig over het feit dat ik een vrouw was 73,6 13,7 7,4 2,5 2,8 voelde ik me onzeker over mijn vrouw‐zijn (bv. voelde ik 67,0 15,2 13,7 3,0 1,0 voelde ik niets gemeen had met mannen noch vrouwen 77,7 11,2 8,6 2,3 0,3 voelde ik dat ik meer gemeen had met mannen 62,2 17,5 15,0 4,8 0,5 me tussen man en vrouw in of soms voelde ik me meer als een man en soms meer als een vrouw) Uit de antwoorden op deze vraag blijkt dat ook hier een aanzienlijk percentage van de meisjes (minstens soms) ongelukkig of onzeker is over het vrouw‐zijn (resp. 12,7 en 17,7%). Verder gaf 11,2% van de respondenten aan soms of (zeer) vaak het gevoel te hebben niets gemeen te hebben met mannen noch vrouwen, terwijl 20,3% aangaf soms of (zeer) vaak het gevoel te hebben meer gemeen te hebben met mannen. Daarna kregen de lesbische en biseksuele meisjes uit ons onderzoek ook de vraag voorgelegd of men ooit (of nog steeds) negatieve reacties kreeg (of krijgt) omwille van het feit dat men te jongensachtig/mannelijk was (of is). De antwoorden op deze vraag worden in tabel 20 weergegeven. Tabel 20: Het krijgen van negatieve reacties omwille van te jongensachtig/mannelijk zijn % nooit zelden soms vaak zeer vaak < 12 jaar 41,6 15,2 22,6 14,2 6,3 12 tot 16 jaar 37,3 22,6 23,6 12,4 4,1 > 16 jaar 47,7 27,9 17,5 5,1 1,8 Uit de analyse van deze resultaten bleken significante verschillen in de loop van de tijd (Friedman: chi‐
square=66.330, p=.000). Post‐hoc Wilcoxon‐tests toonden geen significant verschil tussen de reacties in de leeftijdscategorieën <12 jaar en 12 tot 16 jaar. Er bleek echter wel een duidelijk significant verschil tussen tweede en derde leeftijdscategorie (12 tot 16 versus > 16 jaar) (Wilcoxon: Z=‐7.298, p=.000). Dit betekent hier dat onze respondenten aangaven na de leeftijd van 16 jaar significant minder vaak negatieve reacties te hebben gekregen. 1.4. Minderheidsstressoren 1.4.1. Geïnternaliseerde homonegativiteit Een aantal aspecten van geïnternaliseerde homonegativiteit werden in deze enquête gemeten aan de hand van een zestal stellingen zoals ze ook in de ‘Internalized homonegativity scale’ van Mayfield (2001) werden geformuleerd. In onderstaande tabel (tabel 21) wordt voor elke stelling weergegeven welk percentage van onze respondenten (N=394) het al dan niet (helemaal) eens of oneens is. 77
Tabel 21: Enkele uitspraken in verband met geïnternaliseerde homonegativiteit % helemaal oneens eens noch oneens Wanneer ik eraan denk dat ik me aangetrokken voel eens oneens helemaal eens 52,0 34,3 10,7 2,8 0,3 Ik wou dat ik hetero was 31,2 30,7 26,1 9,1 2,8 Wanneer mensen in mijn omgeving het over holebi’s 21,6 29,2 20,3 23,6 5,3 Mijn holebi‐zijn brengt me soms in verlegenheid 12,9 24,1 22,1 37,3 5,3 Soms denk ik dat ik beter dood dan holebi zou zijn 83,0 11,7 3,6 1,0 0,8 Ik maak me zorgen over het feit dat mijn gedrag gezien 14,2 30,5 17,8 28,9 8,6 tot meisjes/vrouwen, voel ik me ongelukkig hebben dan word ik zenuwachtig zou kunnen worden als ‘typisch lesbisch/ biseksueel’ Relatief weinig mensen zijn het (helemaal) eens met een extreme stelling zoals bv. ‘soms denk ik dat ik beter dood dan holebi zou zijn’ (slechts 1,8% is het hiermee (helemaal) eens). Heel wat respondenten zijn het echter wel eens met de stelling dat hun holebi‐zijn hen soms in verlegenheid brengt (42,6% is het hiermee (helemaal) eens). Een aanzienlijk percentage van onze respondenten maakt zich trouwens ook zorgen over het feit dat hun gedrag als ‘typisch lesbisch of biseksueel’ zou kunnen gezien worden (37,5% van de lesbische en biseksuele meisjes uit onze onderzoeksgroep is het hier (helemaal) mee eens). Wat betreft de stellingen in verband met geïnternaliseerde homonegativiteit werd gekozen om in de verdere analyses niet te werken met de individuele stellingen maar met een somscore die de mate van geïnternaliseerde homonegativiteit weergeeft. Hierbij werden de respondenten met een lage gemiddelde score op geïnternaliseerde homonegativiteit vergeleken met diegenen met een hogere score voor geïnternaliseerde homonegativiteit. Voor het berekenen van deze somscore werden alle scores (telkens van 1 (helemaal oneens) tot 5 (helemaal eens)) opgeteld, om dan uiteindelijk een gemiddelde score per respondent te berekenen. Meisjes met een gemiddelde score < 3 werden gecategoriseerd als respondenten met een lagere score op geïnternaliseerde homonegativiteit. Respondenten met een gemiddelde score van 3 of hoger worden beschouwd als mensen met een hogere mate van geïnternaliseerde homonegativiteit. Het gaat hier respectievelijk om 69,5 % en 30,5 % van de respondenten. 1.4.2. Stigmabewustzijn Stigmabewustzijn werd in deze vragenlijst gemeten aan de hand van een vijftal stellingen zoals ze ook in de ‘Stigma consciousness scale’ van Pinel (1999) werden uitgedrukt. In tabel 22 worden per antwoordcategorie de percentages weergegeven van de mate waarin de respondenten (N=394) het al dan niet eens zijn met de voorgelegde stellingen. Tabel 22: Een aantal uitspraken in verband met stigmabewustzijn % helemaal oneens oneens eens noch eens oneens helemaal eens Hetero’s hebben vooroordelen over holebi's 0,3 6,9 21,6 59,6 11,7 De meeste hetero’s ervaren meer angst en afkeer tegenover 1,5 26,9 33,5 33,2 4,8 5,8 34,5 32,7 22,3 4,6 Vooroordelen rond holebi’s hebben mij persoonlijk beïnvloed
11,9 40,6 15,7 27,2 4,6 Mijn holebi‐zijn beïnvloedt hoe hetero’s met mijn omgaan 13,2 38,1 26,1 20,1 2,5 holebi’s dan ze eigenlijk durven toegeven De meeste hetero’s hebben er problemen mee om holebi’s te zien als hun gelijken 78
Het meest opvallend bij deze vraag is toch wel het relatief hoge percentage lesbische en biseksuele meisjes dat aangeeft het (helemaal) eens te zijn met de stelling ‘hetero’s hebben vooroordelen over holebi's’ (71,3%). Eveneens opmerkelijk is het percentage respondenten dat aangeeft het (helemaal) eens te zijn met de stelling dat de meeste hetero’s meer angst en afkeer tegenover holebi’s ervaren dan ze eigenlijk durven toegeven (38%). Dit cijfer kan gezien worden als een indicatie van het feit dat heel wat lesbische en biseksuele meisjes overtuigd zijn van de schijntolerante houding in onze samenleving (cf. literatuurstudie). Verder zien we dat telkens ongeveer een kwart van de respondenten het (helemaal) eens is met de overige stellingen. Ook met betrekking tot de stellingen in verband met stigmabewustzijn werd ervoor geopteerd om in de verdere analyses niet te werken met de individuele stellingen maar met een somscore die de mate van stigmabewustzijn aangeeft. Hierbij werden de meisjes met een lage gemiddelde score op stigmabewustzijn vergeleken met diegenen met een hogere score voor stigmabewustzijn. Wat de berekening van de somscores betreft werd dezelfde werkwijze gebruikt zoals deze bij geïnternaliseerde homonegativiteit. Dit resulteert dan uiteindelijk in 21,1 % van de respondenten met een lage gemiddelde score op stigmabewustzijn en 78,9 % die kunnen worden gekarakteriseerd als meisjes met een hoger stigmabewustzijn. 1.5. Attitudes van de respondent zelf ten aanzien van het eigen holebi‐zijn en holebiseksualiteit in het algemeen 1.5.1. Houding ten aanzien van het eigen holebi‐zijn De respondenten kregen ook een aantal stellingen voorgelegd die ons een beeld geven van hoe lesbische en biseksuele meisjes staan tegenover het eigen holebi‐zijn. Aan de meisjes uit ons onderzoek (N=394) werd gevraagd het toepasselijke antwoord bij elke stelling aan te duiden. De resultaten worden gepresenteerd in tabel 23. Tabel 23: Houding ten aanzien van het eigen holebi‐zijn In welke mate ben je het eens met de volgende stellingen: (in %) Ik vind dat mijn holebi‐zijn een belangrijk deel helemaal oneens oneens eens noch eens oneens helemaal eens 1,5 5,8 15,7 46,2 30,7 Ik ben trots op mijn holebi‐zijn 3,6 11,9 40,1 28,4 16,0 Zelfs indien ik kon zou ik mijn holebi‐zijn niet 4,1 14,0 28,9 28,2 24,9 van mezelf is willen veranderen Opmerkelijk hierbij is dat 76,9% van de respondenten aangeeft het (helemaal) eens te zijn met de stelling ‘ik vind dat mijn holebi‐zijn een belangrijk deel van mezelf is’. Daarnaast kunnen we ook vaststellen dat 44,4% van de lesbische en biseksuele meisjes trots is op hun holebi‐zijn ((helemaal) eens). Ruim de helft van de respondenten (53,1%) geeft aan – ook al zou het mogelijk zijn – hun holebi‐zijn niet te willen veranderen. 1.5.2. Attitude van de respondent t.a.v. huidige maatschappelijke opinies, uitspraken en stereotypen m.b.t. holebiseksualiteit in het algemeen De lesbische en biseksuele meisjes uit ons onderzoek (N=394) kregen eveneens een aantal stellingen voorgelegd die bepaalde maatschappelijke opinies uitdrukken (ook een aantal vooroordelen of stereotypen) met betrekking tot holebiseksualiteit in het algemeen. In onderstaande tabel worden per stelling de percentages weergegeven van de respondenten die het hier al dan niet (helemaal) mee eens waren. 79
Tabel 24: Maatschappelijke opinies, uitspraken en stereotypen met betrekking tot holebiseksualiteit In welke mate ben je het eens met de volgende stellingen (in %) helemaal oneens oneens eens noch eens oneens helemaal eens Het is goed dat holebi’s ook kunnen trouwen 0,5 1,0 1,3 18,0 79,2 Er is in het algemeen te veel aandacht voor holebi's 14,1 38,1 36,8 10,2 0,8 Holebi’s leggen te veel nadruk op hun seksuele geaardheid 10,7 34,3 34,8 18,0 2,3 Lesbiennes gedragen zich vaak te mannelijk 16,0 36,8 25,6 19,0 2,5 Lesbiennes nemen vaak de traditionele vrouwelijke rollen 14,2 44,9 36,0 4,6 0,3 over om door te gaan voor hetero Uit deze antwoorden blijkt dat bijna alle respondenten (97,2%) het (helemaal) eens zijn met de stelling dat het goed is dat holebi’s ook kunnen trouwen. Desalniettemin zijn er ook wel een aantal respondenten die kunnen instemmen met bepaalde meer kritische bedenkingen ten aanzien van holebi’s/lesbiennes of holebiseksualiteit in het algemeen. Zo is ongeveer een vijfde van de respondenten het eens met de stelling dat holebi’s te veel nadruk leggen op hun seksuele geaardheid. Dit kan er mogelijk op wijzen dat een schijntolerante houding (cf. literatuurstudie) ook bepaalde lesbische en biseksuele meisjes kenmerkt. Dezelfde bedenking zou kunnen worden gemaakt m.b.t. ruim één vijfde van de respondenten die aangeeft het (helemaal) eens te zijn met de stelling dat lesbiennes zich vaak te mannelijk gedragen. Dit kan een uiting zijn van het feit dat ook een deel van de holebimeisjes het moeilijk(er) heeft met lesbiennes die zich minder conform de geëigende genderrollen gedragen. Slechts een beperkt aantal meisjes (11%) gaat (helemaal) akkoord met de stelling dat er in het algemeen te veel aandacht is voor holebi's. 1.5.3. Discriminatie 19,8% van de 394 respondenten geeft aan ooit, omwille van het holebi‐zijn, persoonlijk gediscrimineerd te zijn geweest (bv. uitgesloten op school, in de sportclub, …). 1.5.4. Slachtofferschap van verschillende vormen van geweld In deze vraag werden onze respondenten (N=394) bevraagd naar het ooit ‐ omwille van het holebi‐zijn ‐ slachtoffer te zijn geweest van verschillende vormen van geweld. Tabel 25: Slachtofferschap van verschillende vormen van geweld Werd je ooit, omwille van je holebi‐zijn, het slachtoffer van …
verbaal of psychisch geweld (bv. verwijt, vernedering, nee, nooit (%) ja, éénmaal (%) ja, meermaals (%)
56,6 22,8 20,6 94,4 3,8 1,8 96,2 2,3 1,5 vrijheidsberoving, chantage, pesten, …) lichamelijk geweld (bv. omvergeduwd, geslagen of verwond worden, …) seksueel geweld Uit de antwoorden blijkt dat voornamelijk het verbaal of psychisch geweld frequent voorkomt (43,4% van de respondenten werd hier minstens éénmaal mee geconfronteerd). Lichamelijk en seksueel geweld kwamen duidelijk veel minder frequent voor (resp. 5,6 en 3,8%). Omwille van het geringe aantal slachtoffers van lichamelijk en seksueel geweld werd in de logistische regressie‐analyses enkel het verbaal of psychisch geweld verder mee in rekening genomen. 80
Hierbij willen we echter opmerken dat uit het kwalitatieve onderzoeksluik (de diepte‐interviews) bleek dat heel wat meisjes in hun perceptie van beide voorgaande vragen relatief weinig onderscheid maakten tussen situaties van discriminatie en situaties van verbaal/psychisch geweld of pesten. Vanuit deze vaststelling werd ervoor gekozen om in het kader van de multivariate analyses te werken met een samengestelde variabele, met name ‘slachtofferschap van discriminatie en/of verbaal of psychisch geweld’. In deze nieuwe variabele worden respondenten beschouwd als slachtoffers van discriminatie en/of geweld als zij op één of beide vragen (discriminatie en/of slachtoffer van verbaal of psychisch geweld) bevestigend antwoordden. Uit deze samengestelde variabele kan worden afgeleid dat 45,2% van de lesbische en biseksuele meisjes ooit het slachtoffer werd van discriminatie en/of verbaal/psychisch geweld. 1.6. Sociale steun en sociaal netwerk 1.6.1. Beschikbaarheid van een vertrouwenspersoon voor holebi‐ en niet‐holebispecifieke problemen 89,6% van onze 394 respondenten gaf aan iemand te kunnen in vertrouwen nemen over problemen die WEL te maken hebben met hun holebi‐zijn. Indien het ging over problemen die NIETS te maken hebben met het holebi‐zijn liep dit percentage op tot 94,9%. 1.6.2. Het al dan niet bevredigend zijn van sociale contacten De lesbische en biseksuele meisjes uit ons onderzoek (N=394) kregen ook de vraag voorgelegd naar de manier waarop ze hun sociale contacten in het algemeen ervaren. In tabel 26 worden de percentages per antwoordcategorie aangegeven. Tabel 26: (On)bevredigende sociale contacten Hoe ervaar je je sociale contacten in het algemeen? % zeer onbevredigend 3,6 vrij onbevredigend 10,7 vrij bevredigend 59,1 zeer bevredigend 26,6 Uit de antwoorden blijkt dat 14,3% van onze respondenten hun sociale contacten in het algemeen als (vrij of zeer) onbevredigend ervaren. In de multivariate analyses werd deze groep respondenten vergeleken met diegenen die hun sociale contacten als wel (vrij of zeer) bevredigend ervaren. 1.6.3. Vrienden Aan onze respondenten werd ook gevraagd hoeveel goede vrienden ze hebben. Uit de antwoorden bleek dat de lesbische en biseksuele meisjes uit ons onderzoek gemiddeld 5,27 goede vrienden hadden (mediaan: 5,0). 1.6.4. Zich verbonden voelen met bepaalde groepen mensen Wat de verbondenheid met bepaalde groepen mensen betreft kregen onze respondenten een lijst met groepen mensen voorgelegd waarbij ze telkens dienden aan te geven in welke mate ze zich met deze categorie mensen verbonden voelen. De cijfers in tabel 27 geven telkens de percentages respondenten per antwoordcategorie (N=394) 81
Tabel 27: Zich verbonden voelen met bepaalde groepen mensen Met welke groepen mensen voel je je al dan niet verbonden? niet weinig neutraal verbonden verbonden verbonden
sterk niet van verbonden toepassing
de mensen waarmee je (evt.) samenwoont 4,3 11,4 12,9 25,9 40,4 5,1 je holebivrienden 0,8 3,6 5,6 29,9 50,8 9,4 je heterovrienden 0,0 3,3 7,1 43,9 45,2 0,5 de meeste familieleden 5,8 20,6 21,6 35,8 16,2 0,0 de meeste collega’s of medestudenten 4,3 14,0 36,8 36,8 7,4 0,8 de holebigemeenschap in het algemeen 11,7 27,4 28,2 24,1 5,3 3,3 de heterogemeenschap in het algemeen 5,6 15,0 44,7 29,7 3,6 1,5 Uit de antwoorden op deze vraag blijkt dat de lesbische en biseksuele meisjes uit ons onderzoek zich voornamelijk (sterk) verbonden voelen met de mensen waarmee zij samenwonen en ook met hetero‐ en holebivrienden. Indien een vergelijking wordt gemaakt tussen de verbondenheid met vrienden en deze met de familie blijkt dat onze respondenten zich significant meer verbonden voelen met zowel hun holebi‐ als heterovrienden dan met de meeste familieleden (resp. Wilcoxon: Z=‐12.926, p=.000 en Z=‐12.347, p=.000). Op basis van deze resultaten lijkt de ‘family of choice’ hypothese (cf. literatuurstudie) opnieuw bevestiging te krijgen. In de multivariate analyses wordt voor de categorieën ‘de mensen waarmee je (eventueel) samenwoont’, ‘je holebivrienden’, ‘je heterovrienden’, ‘de meeste familieleden’ en ‘verbondenheid met de holebigemeenschap’ een vergelijking gemaakt tussen diegenen die zich (sterk) verbonden voelen versus diegenen die zich niet of weinig verbonden voelen of neutraal staan tegenover de desbetreffende categorie. 1.7. Participatie 1.7.1. Holebispecifieke participatie Aan de respondenten werd ook gevraagd in welke mate ze deelnemen aan bepaalde holebispecifieke activiteiten. Verder werd onderzocht of (en hoe vaak) de respondenten naar holebifuiven of ‐
uitgaansgelegenheden gaan en in welke mate gebruik wordt gemaakt van internetfora of chatrooms die zich specifiek richten tot holebi's. Ook deze vraag werd door alle respondenten (N=394) beantwoord. De cijfers in tabel 28 zijn de percentages van de antwoorden per antwoordcategorie voor elke subvraag. Tabel 28: Holebispecifieke participatie Hoe vaak neem je deel aan of ga je naar… nooit zelden soms vaak zeer vaak
activiteiten van een holebivereniging (bv. bowling, etentje, …) 68,5 19,0 7,9 2,3 2,3 een holebifuif, ‐bar of –club 40,6 26,1 21,3 7,9 4,1 een internetforum of chatroom voor holebi's 28,7 21,6 27,9 15,5 6,3 Opvallend hierbij is dat 87,5% van de lesbische en biseksuele meisjes uit ons onderzoek aangeeft nooit of zelden deel te nemen aan activiteiten van een holebivereniging. 66,7% van hen gaat ook nooit of slechts zelden naar een holebifuif of ‐café. Internetfora of chatrooms voor holebi’s worden wel vaker gefrequenteerd (49,7% van de respondenten geeft aan soms, vaak of zeer vaak een internetforum of chatroom voor holebi’s te bezoeken). 82
1.7.2. Niet‐holebispecifieke participatie Tevens werden de respondenten bevraagd over hun huidig en/of voormalig lidmaatschap van ‘reguliere’ organisaties (dus NIET specifiek gericht op holebi's) (bv. jeugdbeweging, hobbyvereniging, vrouwenvereniging, actiegroep, …). In onderstaande tabel 29 worden de percentages van de antwoorden op deze vraag weergegeven. Tabel 29: Niet‐holebispecifieke participatie Ben je lid van één of meerdere organisaties NIET specifiek gericht op holebi's % geen lid 21,8 vroeger lid 26,4 passief lid (ik betaal enkel lidgeld en/of lees het tijdschrift of nieuwsbrief) 6,1 actief lid (ik neem deel aan de activiteiten van de vereniging) 33,5 bestuurslid (ik vervul een officiële functie binnen de vereniging, zoals bv. voorzitter, penningmeester, 12,2 secretaris, …) Uit de antwoorden blijkt dat 45,7% van onze respondenten actief lid of bestuurslid is van een reguliere vereniging. 1.8. Religie De respondenten (N=394) werden ook bevraagd naar hun geloofs‐ of levensovertuiging. In onderstaande tabel worden de antwoorden op deze vraag weergegeven. Tabel 30: Geloofs‐ of levensovertuiging Geloofs‐ of levensovertuiging % N ongelovig/vrijzinnig 60,9 204 katholiek – praktiserend 4,3 17 katholiek – niet praktiserend 26,1 103 islamitisch 0,5 2 joods 0,3 1 protestants 0,5 2 anders 7,4 29 Totaal 100,0 394 Bij de categorie ‘anders’ vinden we een grote diversiteit aan antwoorden, gaande van bv. wicca of andere ‘alternatieve’ religieuze of spirituele overtuigingen tot mensen die zichzelf ‘zoekend’ noemen. In de context van de multivariate analyses werd op basis van de antwoorden op deze vraag een nieuwe variabele gecreëerd, die het ons mogelijk maakte de ongelovigen of vrijzinnigen te vergelijken met diegenen die in deze vraag aanduidden religieus te zijn. Mensen die de optie ‘anders’ aanduidden werden hier buiten beschouwing gelaten, omdat deze vaak moeilijk te classificeren bleken. 83
1.9. Gezondheid en levenskwaliteit 1.9.1. Algemene psychische gezondheid Aan onze respondenten (N=394) werd gevraagd hun algemene psychische gezondheidstoestand te beoordelen door bij de stelling het toepasselijke antwoord aan te duiden Tabel 31: Psychische gezondheid % zeer slecht slecht gaat wel goed zeer goed 43,4 15,2 (redelijk) Mijn psychische gezondheid is 0,8 8,9 31,7 Uit deze antwoorden blijkt dat bijna 10% van de respondenten aangeeft dat hun psychische gezondheid (zeer) slecht is, terwijl 58,6% van de lesbische en biseksuele meisjes aangeeft dat hun psychische gezondheid goed of zeer goed is. 1.9.2. Emotionele gevolgen van het holebi‐zijn Onze respondenten (N= 394) kregen ook de vraag voorgelegd hoe men de emotionele gevolgen van het feit dat men holebi is voor zichzelf zou inschatten. Tabel 32: Emotionele gevolgen van het holebi‐zijn % helemaal niet zwaar matig zwaar heel zwaar 28,2 37,8 17,5 1,8 niet zwaar De emotionele gevolgen zijn … 14,7 Uit deze antwoorden blijkt dat meer dan de helft (57,1%) van de respondenten aangeeft minstens matige emotionele gevolgen te hebben ondervonden van het feit dat men holebi is. Bijna 20% van de meisjes noemen de emotionele gevolgen zelfs zwaar of heel zwaar. Wat de emotionele gevolgen van het holebi‐zijn betreft werd er eveneens voor geopteerd om in de multivariate analyses de antwoordcategorieën te dichotomiseren (antwoordcategorieën ‘helemaal niet zwaar’ en ‘niet zwaar’ tegenover ‘matig’, ‘zwaar’ en ‘heel zwaar’). 1.9.3. Psychische klachten Aan de respondenten (N=394) werd ook een lijst voorgelegd van klachten die mensen zoal kunnen hebben, waarbij hen werd gevraagd per klacht aan te geven in welke mate men er last van heeft (of recent gehad heeft). De cijfers in tabel 33 geven de percentages weer per antwoordcategorie voor de verschillende klachten. Tabel 33: Psychische klachten % geen een beetje nogal tamelijk veel heel erg veel
depressiviteit 42,9 28,9 16,2 10,7 1,3 automutilatie 72,6 15,7 4,8 3,8 3,0 eetstoornissen 71,3 17,0 5,8 4,8 1,0 angsten 23,4 45,2 18,0 10,7 2,8 slaapproblemen 50,0 26,1 8,9 10,9 4,1 84
geheugenproblemen 55,1 25,9 10,9 6,3 1,8 prikkelbaarheid 22,8 41,1 21,6 10,4 4,1 verslavingen 73,6 17,0 5,3 3,6 0,5 Wat depressiviteit betreft geeft 28,7% van de respondenten aan hier nogal, tamelijk of heel erg veel last van te hebben. Wat betreft angsten en prikkelbaarheid zijn de percentages gelijkaardig. Opvallend ook is dat 11,6% van de lesbische en biseksuele meisjes uit onze onderzoeksgroep aangeeft minstens nogal last te hebben van automutilatie. Evenveel meisjes geven aan nogal, tamelijk veel of heel erg veel last te hebben van eetstoornissen. Ook slaap‐ en geheugenproblemen komen relatief frequent voor (resp. 23,9% en 19% heeft hier nogal, tamelijk veel of heel erg veel last van). Ongeveer één meisje op tien geeft aan nogal, tamelijk veel of heel erg veel last te hebben van verslavingen. Hierbij dient wel te worden opgemerkt dat dit hier niet verder werd gedefinieerd. Dit betekent dat het hier kan gaan over verslavingen allerhande (bv. roken, alcohol, cannabis, … of zelfs koffie, …) De variabelen met betrekking tot het last hebben van depressiviteit, eetstoornissen en automutilatie komen ook in de multivariate analyses aan bod. In het kader van deze analyses worden ook de antwoorden op deze vragen gedichotomiseerd, waarbij we bij de beoordeling van het al dan niet last hebben van de hier beschreven problemen, een onderscheid maken tussen diegenen die aangeven geen of een beetje last te hebben en diegenen die aangeven minstens nogal last te hebben (nogal, tamelijk veel of heel erg veel). 1.9.4. Suïcidaliteit Aan de respondenten (N=394) werden tevens twee vragen voorgelegd met betrekking tot suïcidale gedachten en suïcidepogingen. De cijfers in onderstaande tabel (tabel 34) geven per antwoordcategorie de percentages weer van de antwoorden op de vragen naar suïcidale gedachten en suïcidepogingen. Tabel 34: Suïcidale gedachten en suïcidepogingen % Heb je er ooit ernstig aan gedacht om een einde aan je nee, nooit ja, éénmaal ja, meermaals 43,4 29,4 27,2 85,5 11,4 3,0 leven te maken? Heb je ooit een zelfmoordpoging ondernomen? Hierbij dient echter te worden opgemerkt dat we – op basis van de antwoorden op deze vraag – niet in staat zijn na te gaan in welke mate deze suïcidale gedachten en/of poging(en) verband houden met het holebi‐zijn. Uiteraard werd hier in het kwalitatieve onderzoeksluik (de diepte‐interviews) wel verder naar gepeild. Voor meer duiding hieromtrent verwijzen we naar hoofdstuk 4, rubriek VI, paragraaf 1.2. In het kader van de multivariate analyses werd ook deze variabele gedichotomiseerd (antwoordcategorie ‘nee, nooit’ versus de categorieën ‘ja, éénmaal’ en ‘ja, meermaals’). Uit deze cijfers blijkt dan dat 56,6% van de respondenten aangeeft er minstens éénmaal ernstig te hebben aan gedacht om een einde aan hun leven te maken. Wat de vraag naar ondernomen suïcidepogingen betreft blijkt uit de antwoorden dat 14,4% van onze respondenten minstens één suïcidepoging achter de rug heeft. Indien we hierbij de vergelijking maken met de resultaten van de Gezondheidsenquête 2004 komen opvallende verschillen naar voren. Uit deze resultaten bleek namelijk dat 17,1% van de Vlaamse meisjes tussen 15 en 24 jaar aangaf er ooit reeds ernstig te hebben aan gedacht een einde aan hun leven te maken, terwijl 1,0% van aangaf reeds minstens één suïcidepoging achter de rug te hebben. Deze cijfers liggen dus aanzienlijk lager dan deze van ons onderzoek, maar we willen hierbij echter nogmaals beklemtonen dat deze vergelijking – rekening 85
houdend met de bedenkingen die aan we bij het begin van dit hoofdstuk maakten – met de nodige voorzichtigheid dient te worden geïnterpreteerd. 1.9.5. Copingvaardigheden Onze respondenten (N=394) kregen tevens een vraag voorgelegd in verband met het omgaan met hun problemen. Hierbij werd de vraag gesteld het meest toepasselijke antwoord aan te duiden. Percentages respondenten in de verschillende antwoordcategorieën worden weergegeven in tabel 35. Tabel 35: Problemen niet de baas kunnen % Hoe vaak heb je het gevoel dat je je problemen nooit zelden soms vaak zeer vaak 7,9 39,1 37,6 12,4 3,0 niet de baas kan? Uit de antwoorden bleek dat 15,4% van de respondenten (zeer) vaak het gevoel heeft hun problemen niet meer de baas te kunnen . In de multivariate analyses werd een vergelijking gemaakt op basis van het nooit, zelden of soms problemen niet de baas kunnen versus vaak of zeer vaak met dit gevoel geconfronteerd te worden. 1.9.6. Lichamelijke gezondheid Daarnaast werd aan onze respondenten (N=394) gevraagd hun algemene lichamelijke gezondheidstoestand te beoordelen door bij de onderstaande stelling het toepasselijke antwoord aan te duiden (tabel 36). Tabel 36: Lichamelijke gezondheid % zeer slecht slecht gaat wel goed zeer goed 57,4 21,3 (redelijk) Mijn lichamelijke gezondheid is 0,5 2,3 18,5 Uit de antwoorden blijkt dat bijna 2,8% van de respondenten aangeeft dat hun lichamelijke gezondheid (zeer) slecht is. 1.9.7. Lichamelijke klachten Alle respondenten (N=394) kregen ook de vraag voorgelegd in welke mate zij last hebben van lichamelijke klachten. De antwoorden op deze vraag worden weergegeven in tabel 37. Tabel 37: Last van lichamelijke klachten % geen een beetje nogal Last van lichamelijke klachten 42,9 37,6 11,9 tamelijk veel heel erg veel
6,6 1,0 Gezien het zeer geringe aantal meisjes met een (zeer) slechte lichamelijke gezondheid of het ervaren van tamelijk veel of heel erg veel lichamelijke klachten én gezien het feit dat de focus van ons onderzoek ligt op het mentaal en sociaal welbevinden werden beide bovenstaande variabelen in de multivariate analyses buiten beschouwing gelaten. 86
1.10.
Middelengebruik 1.10.1. Tabak Uit de antwoorden op de vragenlijst blijkt dat van onze 394 respondenten 35,1% aangeeft te roken (17,3% rookt dagelijks, bij 17,8% rookt af en toe). In de multivariate analyses worden de rokers (dagelijks en af en toe) vergeleken met de niet‐rokers. Ook wat het percentage rokers betreft maakten we – opnieuw rekening houdend met alle beperkingen horend bij een dergelijke vergelijking – een vergelijking met de cijfers uit de Gezondheidsenquête 2004. Uit de resultaten van de Gezondheidsenquête bleek dat 25,6% van de meisjes tussen 15 en 24 jaar rookte. 1.10.2. Alcohol Wat het alcoholgebruik betreft vroegen we onze respondenten (N=394) naar de frequentie waarmee ze het afgelopen jaar eender welke alcoholische dranken (zoals bier, wijn, likeuren, sterke drank of andere) gebruikten. In onderstaande tabel worden de percentages respondenten aangegeven per categorie van gebruiksfrequentie. Tabel 38: Frequentie van het gebruik van alcoholische dranken Frequentie gebruik van alcoholische dranken % nooit 7,1 1 keer per maand of minder 22,1 2 tot 4 keer per maand 42,4 2 tot 3 keer per week 21,8 4 tot 6 keer per week 6,1 elke dag 0,5 Uit deze antwoorden blijkt dat ruim een kwart (28,4%) van de lesbische en biseksuele meisjes uit onze onderzoeksgroep minstens 2 tot 3 keer per week alcohol gebruikt. Om ons een idee te vormen van de hoeveelheid alcohol die werd gebruikt (en het percentage meisjes dat frequent een ‘aanzienlijke hoeveelheid’ alcohol gebruikt) werd – aan de meisjes die in de vorige vraag aangaven gedurende het voorbije jaar alcohol te hebben gedronken (N=366) – tevens de volgende vraag gesteld: ‘Hoe vaak heb je het afgelopen jaar 6 of meer glazen alcohol gedronken bij één en dezelfde gelegenheid?’. De antwoorden op deze vraag worden in tabel 39 weergegeven. Tabel 39: Frequentie van het gebruik van 6 of meer glazen alcohol bij één gelegenheid Frequentie 6 of meer glazen alcohol bij één gelegenheid % nooit 34,4 minder dan één keer per maand 36,3 één keer per maand 18,3 één keer per week 10,1 dagelijks of bijna dagelijks 0,8 Hieruit blijkt dat 10,9% van de lesbische en biseksuele meisjes die het afgelopen jaar alcohol dronk minstens wekelijks 6 of meer glazen bij één gelegenheid gebruikte. In de multivariate analyses werd een vergelijking 87
gemaakt tussen diegenen die minstens wekelijks 6 of meer glazen alcohol bij één gelegenheid gebruiken versus diegenen die dit op minder regelmatige basis doen. 1.10.3. Cannabis 23,9% van onze 394 respondenten geeft aan wel eens cannabis te gebruiken. Aan de meisjes die aangaven wel eens cannabis te gebruiken (N= 94), werd ook gevraagd naar de frequentie van hun gebruik. (tabel 40) Tabel 40: Frequentie van het cannabisgebruik (bij respondenten die aangaven wel eens cannabis te gebruiken) Frequentie cannabisgebruik % N occasioneel 71,3 67 maandelijks 8,5 8 wekelijks 11,7 11 dagelijks totaal 8,5 8 100,0 94 1.10.4. Cocaïne, amfetamines, XTC of andere gelijkaardige middelen 6,3% (N=25) van onze 394 respondenten geeft aan ooit cocaïne, amfetamines, XTC of andere gelijkaardige middelen te hebben gebruikt. Aan meisjes die aangaven reeds cocaïne, amfetamines, XTC of andere gelijkaardige middelen te hebben gebruikt, werd ook gevraagd naar de frequentie van hun gebruik. Uit de antwoorden blijkt dat 2 van de 25 lesbische en biseksuele meisjes uit ons onderzoek die cocaïne, amfetamines, XTC of andere gelijkaardige middelen gebruiken, daar dagelijks gebruik van maken. Eén respondent geeft aan dat dit maandelijks het geval is, terwijl de overige respondenten (22) stellen dat dit slechts occasioneel voorkomt. Gezien de uiterst geringe aantallen was het weinig zinvol om deze variabele die peilt naar frequentie van het gebruik mee in de verdere analyses op te nemen. 2. Multivariate analyses 2.1. Overzicht van de achtergrond‐ en uitkomstvariabelen Voor de uitvoering van de multivariate analyses werd vooreerst een zorgvuldige selectie gemaakt van de meest relevante achtergrond‐ en uitkomstvariabelen. Deze selectie gebeurde voornamelijk op basis van bevindingen uit de literatuurstudie en de afname en analyse van de diepte‐interviews. In onderstaand overzicht worden telkens de variabelen met de bijhorende categorieën voorgesteld. Om complexe en uitgebreide omschrijvingen te vermijden kozen we in onderstaand overzicht, alsook in de rapportering van de resultaten, voor een korte en vaak ook vereenvoudigde benoeming van de categorieën. Voor een meer gedetailleerde bespreking van de wijze waarop de variabelen werden gedichotomiseerd verwijzen we naar de beschrijving hiervan in de rapportering van de univariate analyses. 88
2.1.1. Achtergrondvariabelen De achtergrondvariabelen die in de analyses worden opgenomen kunnen worden gegroepeerd in een zevental rubrieken, met name: a) leeftijd en opleiding ‐ leeftijd: jongste (17‐20 jaar) versus oudste (21‐24 jaar) ‐ opleidingsniveau: BSO/TSO versus andere opleidingsniveaus b) seksuele identiteit ‐ biseksueel versus lesbisch ‐ leeftijd coming‐out: coming‐out op jonge leeftijd (< 16 jaar) versus oudere leeftijd ( 16 jaar) ‐ periode tussen bewustwording en coming‐out: relatief korte versus langere periode c) genderidentiteit ‐ zich mannelijk voelen: zich mannelijk voelen versus zich niet mannelijk voelen ‐ zich vrouwelijk voelen: zich vrouwelijk voelen versus zich niet vrouwelijk voelen d) religie/levensovertuiging ‐ religieus: gelovig versus niet‐gelovig e) minderheidsstressoren ‐ geïnternaliseerde homonegativiteit: hogere versus lagere score ‐ stigmabewustzijn: hogere versus lagere score f) reacties op coming‐out of op het holebi‐zijn ‐ eerste reactie van de moeder op coming‐out: negatieve versus neutrale of positieve reactie ‐ huidige reactie van de moeder op het holebi‐zijn: negatieve versus neutrale of positieve houding ‐ eerste reactie van de vader op coming‐out: negatieve versus neutrale of positieve reactie ‐ huidige reactie van de vader op het holebi‐zijn: negatieve versus neutrale of positieve houding ‐ discriminatie en/of geweld: slachtoffer versus geen slachtoffer van discriminatie en/of verbaal of psychisch geweld g) sociale steun en sociaal netwerk ‐ beschikken over een vertrouwenspersoon voor holebigerelateerde problemen: geen versus wel een vertrouwenspersoon ‐ verbondenheid met personen waarmee men samenwoont: niet, weinig of neutraal versus (sterk) verbonden ‐ verbondenheid met de familie: niet, weinig of neutraal versus (sterk) verbonden ‐ verbondenheid met holebivrienden: niet, weinig of neutraal versus (sterk) verbonden ‐ verbondenheid met heterovrienden: niet, weinig of neutraal versus (sterk) verbonden ‐ verbondenheid met de holebigemeenschap: niet, weinig of neutraal versus (sterk) verbonden Aangezien uit de literatuurstudie een complexe interactie van diverse factoren bleek wordt hier niet enkel het verband tussen elk van de afzonderlijke rubrieken variabelen met de uitkomstvariabelen bekeken, maar bestuderen we ook de onderlinge samenhang tussen de verschillende rubrieken achtergrondvariabelen, net als tussen de variabelen in één en dezelfde rubriek. Vandaar ook de keuze om de variabelen met betrekking tot sociale steun en sociaal netwerk mee op te nemen als ‘achtergrondvariabelen’. Aan de hand van de gevolgde analysewijze kan dan zowel worden nagegaan wat 89
de associatie is tussen de overige achtergrondvariabelen en de variabelen in de rubriek ‘sociale steun en sociaal netwerk’ als de associatie tussen de variabelen in de rubriek ‘sociale steun en sociaal netwerk’ en de uitkomstvariabelen. In het kader van de logistische regressie‐analyses wordt telkens gewerkt met een referentiecategorie (d.w.z. een categorie waarmee de andere categorie telkens wordt vergeleken). In bovenstaande opsomming werd steeds de laatste categorie als referentiecategorie gekozen. 2.1.2. Uitkomstvariabelen De variabelen met betrekking tot mentaal welbevinden en middelengebruik worden als ‘uitkomstvariabelen’ beschouwd. a) mentaal welbevinden ‐ emotionele gevolgen van het holebi‐zijn: zwaardere versus minder zware emotionele gevolgen ‐ depressiviteit: last versus geen of weinig last van depressiviteit ‐ eetstoornissen: last versus geen of weinig last van van eetstoornissen ‐ automutilatie: last versus geen of weinig last van automutilatie ‐ problemen niet de baas: vaak versus minder vaak of nooit het gevoel problemen niet de baas te kunnen ‐ suïcidale gedachten: één‐ of meermaals versus geen suïcidale gedachten ‐ suïcidepogingen: één of meerdere versus geen suïcidepoging(en) b) middelengebruik ‐ roken: roken versus niet roken ‐ overmatig alcohol: overmatig versus geen overmatig alcoholgebruik ‐ cannabis: wel eens versus geen cannabis gebruiken 2.2. De resultaten van de multivariate analyses Bij de rapportering van de resultaten werd ervoor geopteerd om telkens op basis van één van de achtergrondkenmerken, verschillen tussen subgroepen respondenten weer te geven wat betreft de overige variabelen. Voor de vergelijking van categorieën respondenten op basis van leeftijd werd gebruik gemaakt van een bivariate analyse (chi‐kwadraat). Voor het vergelijken van subgroepen respondenten op basis van hun opleidingsniveau werd gebruik gemaakt van een binomiale logistische regressie‐analyse, gecontroleerd voor leeftijd. Voor alle overige multivariate analyses werd eveneens gebruik gemaakt van logistische regressie‐analyses, waarbij telkens werd gecontroleerd voor de variabelen leeftijd en opleiding. 2.2.1. Vergelijking tussen subgroepen respondenten op basis van leeftijd en opleidingsniveau a) Leeftijd ‐ sociale steun en sociaal netwerk Wat de verbondenheid met andere groepen mensen betreft, blijkt uit de analyse dat de jongste lesbische en biseksuele meisjes, in vergelijking met de meisjes uit de oudste leeftijdscategorie, zich minder verbonden 90
voelen met de personen waarmee ze samenwonen (p=.004). We kunnen ervan uitgaan dat meisjes uit de jongste leeftijdscategorie vermoedelijk vaker nog bij de ouders thuis wonen, terwijl meisjes uit de oudere leeftijdscategorie misschien al iets vaker samenwonen met een eventuele partner. Uiteraard is dit slechts een hypothese, maar het zou wel mede aan de basis kunnen liggen van het verschil in verbondenheid met de personen waarmee men samenwoont. Uiteraard kan het ook zijn dat meisjes uit de oudere leeftijdscategorie – na een eventueel turbulente adolescentieperiode – terug in een meer stabiele verhouding met de ouders terechtkomen. Bovendien blijkt uit de resultaten dat de jongste respondenten uit ons onderzoek zich meer verbonden voelen met de holebigemeenschap in vergelijking met de oudste respondenten (p=.001). ‐ mentaal welbevinden Bovendien geven respondenten uit de jongste leeftijdscategorie vaker aan last te hebben van depressiviteit (p=.016). Daarnaast blijkt dat ze er vaker reeds één of meerdere keren ernstig over nagedacht hebben een eind aan hun leven te maken (p=.000). b) Opleidingsniveau ‐ seksuele identiteit Wat de associatie tussen opleidingsniveau en seksuele identiteit betreft blijkt dat respondenten met een BSO/TSO‐opleidingsniveau zichzelf minder vaak als biseksueel benoemen (OR .316, CI 95% .122‐.823, p=.018). ‐ mentaal welbevinden Lesbische en biseksuele meisjes met een BSO/TSO‐opleidingsniveau schatten de emotionele gevolgen van hun holebi‐zijn zwaarder in (OR 1.866, CI 1.041‐3.343, p=.036). Verder blijken deze meisjes ook vaker last te hebben van eetstoornissen (OR 4.136, 95% CI 2.030‐8.426, p=.000). ‐ middelengebruik Respondenten met een BSO/TSO‐opleidingsniveau geven ook vaker aan te roken (OR 2.062, 95% CI 1.152‐
3.651, p=.015). ‐ sociale steun en sociaal netwerk Lesbische en biseksuele meisjes met een BSO/TSO‐opleidingsniveau voelen zich minder verbonden met hun heterovrienden (OR .362, 95% CI .168‐.780, p=.010). 2.2.2. Vergelijking tussen subgroepen respondenten op basis van seksuele identiteitsgerelateerde variabelen a) Seksuele identiteit ‐ reacties uit de omgeving Uit de logistische regressie‐analyse, gecontroleerd voor leeftijd en opleiding, blijkt dat biseksuele respondenten (in vergelijking met lesbiennes) vaker aangeven dat de huidige reactie of houding van hun vader op hun holebi‐
zijn negatief is (OR 4.925, 95% CI 1.674‐14.487, p=.004). Verder merken we op dat biseksuele meisjes minder vaak reeds het slachtoffer zijn geworden van discriminatie en/of verbaal of psychisch geweld (OR .451, 95% CI .267‐.764, p=.003). Hierbij kan echter worden opgemerkt dat een deel van de biseksuele meisjes minder zichtbaar is als holebi, aangezien een gedeelte van hen een relatie heeft met een jongen/man en door de buitenwereld meestal als hetero wordt gepercipieerd. 91
‐ sociale steun en sociaal netwerk Biseksuele meisjes blijken minder vaak te kunnen beschikken over een vertrouwenspersoon voor het bespreken van holebigerelateerde problemen (OR .311, 95% CI .151‐.637, p=.001). Biseksuele meisjes voelen zich ook minder verbonden met hun holebivrienden (OR .465, 95% CI .217‐.997, p=.049). ‐ mentaal welbevinden Uit de analyses blijkt dat de kans groter is dat biseksuele meisjes de emotionele gevolgen van hun holebi‐zijn zwaarder inschatten (OR 1.759, 95% CI 1.042‐2.969, p=.035). Biseksuele meisjes geven bovendien vaker aan het gevoel te hebben hun problemen niet meer de baas te kunnen (OR 1.951, 95% CI 1.045‐3.642, p=.036). En de kans is ook groter dat ze er ooit al ernstig aan dachten een einde aan hun leven te maken (OR 1.892, 95% CI 1.113‐3.215, p=.018). b) Leeftijd van eerste coming‐out ‐ reacties uit de omgeving Uit de resultaten blijkt dat respondenten die hun eerste coming‐out deden op jongere leeftijd (< 16 jaar) vaker reeds het slachtoffer werden van discriminatie en/of (psychisch of verbaal) geweld (OR 2.314, 95% CI 1.475‐
3.631, p=.000). ‐ mentaal welbevinden Bovendien geven deze meisjes frequenter aan – in vergelijking met respondenten die op latere leeftijd ( 16 jaar) hun eerste coming‐out deden – zwaardere emotionele gevolgen van hun holebi‐zijn te ondervinden (OR 1.870, 95% CI 1.193‐2.931, p=.006). Daarenboven is de kans groter dat meisjes die op jongere leeftijd hun coming‐out deden er ooit al ernstig over nadachten een einde te maken aan hun leven (OR 1.993, 95% CI 1.245‐3.190, p=.004). Zij hebben ook duidelijk reeds vaker minstens één suïcidepoging ondernomen (OR 3.327, 95% CI 1.821‐6.080, p=.000). 2.2.3. Vergelijking tussen subgroepen lesbische en biseksuele meisjes op basis van genderidentiteit a) Zich mannelijk voelen ‐ minderheidsstressoren Lesbische en biseksuele meisjes die – in tegenstelling tot de gangbare maatschappelijke verwachtingen – aangeven het eens noch oneens of (helemaal) eens te zijn met de stelling ‘ik voel me mannelijk’ blijken vaker te lijden onder minderheidsstressoren. Zo is de kans groter dat deze respondenten hoger scoren op zowel geïnternaliseerde homonegativiteit (OR 2.031, 95% CI 1.287‐3.204, p=.002) als stigmabewustzijn (OR 2.776, 95% CI 1.465‐5.260, p=.002). ‐ sociale steun en sociaal netwerk Bovendien blijken respondenten met (een zekere mate van) gendernonconformiteit minder vaak te kunnen beschikken over een vertrouwenspersoon voor het bespreken van holebigerelateerde problemen (OR .511, 95% CI .262‐.996, p=.049). Wat de verbondenheid met een aantal groepen mensen betreft geven zij ook aan zich minder verbonden te voelen met zowel de mensen waarmee ze samenwonen (OR .568, 95% CI .352‐.914, p=.020) als met de meeste familieleden (OR .575, 95% CI .371‐.889, p=.013). ‐ mentaal welbevinden Ook met betrekking tot het mentaal welbevinden konden verschillen worden vastgesteld. Zo blijken respondenten die het eens noch oneens of (helemaal) eens zijn met de stelling ‘ik voel me mannelijk’ de emotionele gevolgen van hun holebi‐zijn zwaarder in te schatten (OR 1.787, 95% CI 1.135‐2.811, p=.012). 92
Bovendien is de kans groter dat zij last hebben van depressiviteit (OR 2.348, 95% CI 1.471‐3.748, p=.000) of het gevoel hebben hun problemen niet de baas te kunnen (OR 2.310, 95% CI 1.315‐4.056, p=.004). ‐ middelengebruik Wat middelengebruik betreft blijkt dat meisjes die gekenmerkt worden door (een zekere mate van) gendernonconformiteit (m.b.t. het zich mannelijk voelen) frequenter aangeven te roken (OR 2.099, 95% CI 1.339‐3.290, p=.000) en wel eens cannabis te gebruiken (OR 2.761, 95% CI 1.700‐4.485, p=.000). b) Zich vrouwelijk voelen ‐ sociale steun en sociaal netwerk De kans is groter dat respondenten die aangeven het (helemaal) eens te zijn met de stelling ‘ik voel me vrouwelijk’ kunnen beschikken over een vertrouwenspersoon voor het bespreken van holebigerelateerde problemen (OR 2.954, 95% CI 1.385‐6.299, p=.005). Deze respondenten voelen zich ook vaker verbonden met holebi‐ en/of heterovrienden (resp. OR 2.617, 95% CI 1.157‐5.916, p=.021 en OR 3.108, 95% CI 1.444‐6.692, p=.004). 2.2.4. Vergelijking tussen subgroepen respondenten op basis van het al dan niet gelovig zijn ‐ minderheidsstressoren Lesbische en biseksuele meisjes die aangeven gelovig te zijn blijken vaker te lijden onder een hogere mate van geïnternaliseerde homonegativiteit (OR 1.634, 95% CI 1.022‐2.610, p=.040). ‐ sociale steun en sociaal netwerk De kans is ook groter dat gelovige respondenten zich meer verbonden voelen met de meeste familieleden (OR 1.606, 95% CI 1.031‐2.503, p=.036). ‐ middelengebruik Lesbische en biseksuele meisjes die religieus zijn geven minder vaak aan wel eens cannabis te gebruiken (OR .489, 95% CI .277‐.862, p=.013). 2.2.5. Vergelijking tussen subgroepen respondenten op basis van het ervaren van minderheidsstressoren a) Geïnternaliseerde homonegativiteit Lesbische en biseksuele meisjes die hoog scoren op geïnternaliseerde homonegativiteit scoren duidelijk ook hoger op stigmabewustzijn (OR 6.015, 95% CI 2.676‐13.520, p=.000). ‐ reacties op coming‐out/ holebi‐zijn Respondenten die hoog scoren op geïnternaliseerde homonegativiteit geven vaker een negatieve huidige houding van hun moeder aan met betrekking tot hun holebi‐zijn (OR 5.134, 95% CI 2.105‐12.522, p=.000). ‐ sociale steun en sociaal netwerk Bovendien is de kans kleiner dat respondenten met een hoge mate van geïnternaliseerde homonegativiteit kunnen beschikken over een vertrouwenspersoon voor het bespreken van holebigerelateerde problemen (OR .149, 95%CI .072‐.307, p=.000). Zij voelen zich ook minder vaak verbonden met de meeste familieleden (OR .587, 95% CI .379‐.908, p=.017) en holebivrienden (OR .444, 95% CI .222‐.888, p= .022). 93
‐ mentaal welbevinden Respondenten met een hogere mate van geïnternaliseerde homonegativiteit blijken een grotere kans te hebben op het zwaarder inschatten van de emotionele gevolgen van hun holebi‐zijn (OR 10.037, 95% CI 5.433‐
18.544, p=.000). Zij hebben bovendien vaker last van depressiviteit (OR 3.016, 95% CI 1.883‐4.829, p=.000) en eetstoornissen (OR 1.971, 95% CI 1.018‐3.815, p=.044). Deze meisjes geven ook frequenter aan het gevoel te hebben hun problemen niet meer de baas te kunnen (OR 4.243, 95% CI 2.388‐7.540, p=.000). Tevens is de kans groter dat respondenten met een hogere score op geïnternaliseerde homonegativiteit er ooit reeds ernstig aan dachten een eind aan hun leven te maken (OR 2.044, 95% CI 1.283‐3.257, p=.003). b) Stigmabewustzijn ‐ reacties op coming‐out/ holebi‐zijn Uit de logistische regressie‐analyse blijkt dat lesbische en biseksuele meisjes die hoger scoren op stigmabewustzijn frequenter aangeven ooit het slachtoffer te zijn geweest van discriminatie en/of (verbaal of psychisch) geweld (OR 2.594, 95% CI 1.515‐4.440, p=.001). ‐ sociale steun en sociaal netwerk Bovendien voelen respondenten die hoog scoren op stigmabewustzijn zich ook minder verbonden met de meeste familieleden (OR .495, 95% CI .297‐.825, p=.007). ‐ mentale gezondheid De kans is ook groter dat respondenten met een hoog stigmabewustzijn de emotionele gevolgen van hun holebi‐zijn zwaarder inschatten (OR 3.386, 95% CI 2.01‐5.697, p=.000) en het gevoel hebben hun problemen niet de baas te kunnen (OR 3.462, 95% CI 1.329‐9.015, p=.011). Bovendien geven zij vaker aan er ooit reeds ernstig te hebben aan gedacht een einde aan hun leven te maken (OR 2.125, 95% CI 1.275‐3.541, p=.004). 2.2.6. Vergelijking tussen subgroepen respondenten op basis van reacties op hun coming‐out of seksuele identiteit a) Reacties van de ouders 1) eerste reactie van de moeder ‐ sociale steun en sociaal netwerk Respondenten wiens moeder initieel (zeer) negatief reageerde op hun coming‐out voelen zich minder vaak verbonden met de meeste van hun familieleden (OR .546, 95% CI .333‐.894, p=.016). ‐ mentaal welbevinden Het ervaren van een negatieve eerste reactie van de moeder op de coming‐out is geassocieerd met het zwaarder inschatten van de emotionele gevolgen van het holebi‐zijn (OR 2.314, 95% CI 1.398‐3.830, p=.001). De kans dat deze meisjes last hebben van eetstoornissen is eveneens groter (OR 2.496, 95% CI 1.098‐5.722, p=.001). ‐ middelengebruik Respondenten wiens moeder in eerste instantie (zeer) negatief reageert op hun coming‐out geven daarenboven vaker aan te roken (OR 1.788, 95% CI 1.074‐2.978, p=.025) en de kans is ook groter dat zij overmatig alcohol gebruiken (minstens éénmaal per week  6 consumpties bij éénzelfde gelegenheid) (OR 2.412, 95% CI 1.055‐5.513, p=.037). 94
2) huidige reactie moeder ‐ mentaal welbevinden Lesbische en biseksuele meisjes wiens moeder momenteel een (zeer) negatieve attitude heeft ten aanzien van hun holebi‐zijn blijken de emotionele gevolgen van hun holebi‐zijn vaker zwaarder in te schatten (OR 2.767, 95% CI 1.050‐7.294, p=.040). Bovendien is de kans groter dat zij last hebben van depressiviteit (OR 3.021, 95% CI 1.255‐7.271, p=.014), eetstoornissen (OR 3.720, 95% CI 1.167‐11.854, p=.026) of automutilatie (OR 3.560, 95% CI 1.319‐9.604, p=.012). Uit de antwoorden blijkt dat zij ook frequenter het gevoel hebben hun problemen niet de baas te kunnen (OR 2.787, 95% CI 1.041‐7.462, p=.041). 3) eerste reactie vader ‐ sociale steun en sociaal netwerk Respondenten wiens vader initieel (zeer) negatief reageerde op hun coming‐out voelen zich minder vaak verbonden met de meeste van hun familieleden (OR .390, 95% CI .211‐.722, p=.003). ‐ mentaal welbevinden Het ervaren van een negatieve eerste reactie van de vader op de coming‐out is geassocieerd met het zwaarder inschatten van de emotionele gevolgen van het holebi‐zijn (OR 1.972, 95% CI 1.078‐3.607,p=.027). Lesbische en biseksuele meisjes wiens vader initieel negatief reageerde blijken vaker suïcidale gedachten te hebben ervaren (OR 3.011, 95% CI 1.531‐5.921, p=.001) en/of minstens één suïcidepoging te hebben ondernomen (OR 2.663, 95% CI 1.310‐5.414, p=.007). 4) huidige reactie vader Ondanks de verschillen tussen subgroepen lesbische en biseksuele meisjes die konden worden teruggevonden op basis van de eerste reactie van de vader op hun coming‐out konden geen verschillen worden teruggevonden tussen subgroepen respondenten op basis van de huidige houding van de vader ten aanzien van hun holebi‐zijn. b) Slachtofferschap van discriminatie en/of (verbaal of psychisch) geweld ‐ sociale steun en sociaal netwerk Uit de logistische regressie‐analyses blijkt bovendien dat meisjes die reeds het slachtoffer werden van discriminatie en/of (verbaal of psychisch) geweld minder vaak aangeven zich verbonden te voelen met de mensen waarmee ze samenwonen (OR .444, 95% CI .281‐.704, p=.001) en met de meeste familieleden (OR .460, 95% CI .305‐.692, p=.000). ‐ mentaal welbevinden Ook hier vinden we op heel wat verschillende indicatoren van mentaal welbevinden verschillen tussen respondenten die reeds het slachtoffer werden van discriminatie en/of (verbaal of psychisch) geweld versus diegenen die er nog nooit het slachtoffer van werden. Zo schatten de respondenten die hiervan reeds het slachtoffer werden de emotionele gevolgen van hun holebi‐zijn vaak zwaarder in (OR 1.687, 95% CI 1.113‐
2.557, p=.014). De kans is ook groter dat zij aangeven last te hebben van depressiviteit (OR 2.016, 95% CI 1.279‐3.177, p=.003). Slachtoffers van discriminatie en/of (verbaal of psychisch) geweld blijken bovendien vaker suïcidale gedachten te hebben ervaren (OR 1.994, 95% CI 1.304‐3.050, p=.001) en/of minstens één suïcidepoging te hebben ondernomen (OR 2.203, 95% CI 1.225‐3.960, p=.008). 95
‐ middelengebruik Respondenten die reeds het slachtoffer werden van discriminatie en/of (verbaal of psychisch) geweld geven frequenter aan te roken (OR 1.880, 95% CI 1.170‐3.019, p=.009) en wel eens cannabis te gebruiken (OR 1.817, 95% CI 1.185‐2.784, p=.006). 2.2.7. Vergelijking tussen subgroepen respondenten op basis van variabelen m.b.t. sociale steun en sociaal netwerk a) Vertrouwenspersoon voor het bespreken van holebigerelateerde problemen Respondenten die aangeven geen beroep te kunnen doen op een vertrouwenspersoon voor het bespreken van holebigerelateerde problemen blijken zich minder vaak verbonden te voelen met de mensen waarmee ze samenwonen (OR .433, 95% CI .219‐.858, p=.016), de meeste familieleden (OR .469, 95% CI .236‐.931, p=.030) en holebivrienden (OR .132, 95% CI .056‐.311, p=.000). ‐ mentaal welbevinden Respondenten die niet kunnen beschikken over een vertrouwenspersoon voor holebigerelateerde problemen geven aan zwaardere emotionele gevolgen van hun holebi‐zijn te ondervinden (OR 4.389, 95% CI 1.861‐10.353, p=.001). Bovendien is de kans groter dat zij last hebben van depressiviteit (OR 2.490, 95% CI 1.269‐4.884, p=.008), eetstoornissen (OR 3.351, 95% CI 1.489‐7.540, p=.003) en automutilatie (OR 2.833, 95% CI 1.268‐
6.327, p=.011). Daarnaast blijken respondenten die niet kunnen beschikken over een vertrouwenspersoon voor holebigerelateerde problemen ook vaker het gevoel te hebben hun problemen niet de baas te kunnen (OR 3.250, 95% CI 1.568‐6.736, p=.002). Ook is de kans groter dat lesbische en biseksuele meisjes uit deze subgroep reeds minstens één suïcidepoging hebben ondernomen (OR 2.446, 95% CI 1.136‐5.269, p=.022). b) Verbondenheid met de mensen waarmee men samenwoont Lesbische en biseksuele meisjes die zich minder verbonden voelen met de mensen waarmee zij samenwonen voelen zich ook minder vaak verbonden met de meeste familieleden (OR .139, 95% CI .082‐.236, p=.000). ‐ mentaal welbevinden Respondenten die zich minder verbonden voelen met de mensen waarmee zij samenwonen ervaren de emotionele gevolgen van hun holebi‐zijn vaak als zwaarder in vergelijking met meisjes die zich meer verbonden voelen met diegenen waarmee zij samenwonen (OR 1.634, 95% CI 1.022‐2.610, p=.040). Bovendien hebben zij ook vaker last van depressiviteit (OR 1.856, 95% CI 1.141‐3.020, p=.013) en automutilatie (OR 2.303, 95% CI 1.196‐4.434, p=.013). Daarnaast is de kans ook groter dat deze meisjes er ooit al ernstig aan dachten een einde aan hun leven te maken (OR 1.676, 95% CI 1.038‐2.706, p=.035) of ooit effectief al minstens één keer een suïcidepoging ondernamen (OR 2.336, 95% CI 1.277‐4.275, p=.000). c) Verbondenheid met de familie Lesbische en biseksuele meisjes die aangeven zich minder verbonden te voelen met de meeste van hun familieleden voelen zich ook minder vaak verbonden met hun holebivrienden (OR .435, 95% CI .214‐.885, p=.022). ‐ mentaal welbevinden Bovendien hebben zij ook vaker last van depressiviteit (OR 2.509, 95% CI 1.580‐3.983, p=.000) en automutilatie (OR 2.363, 95%CI 1.225‐4.558, p=.010). Daarnaast blijken zij vaker het gevoel te hebben hun problemen niet de baas te kunnen (OR 1.968, 95% CI 1.117‐3.467, p=.019) en is de kans groter dat deze meisjes er ooit al ernstig 96
aan dachten een einde aan hun leven te maken (OR 2.453, 95% CI 1.603‐3.752, p=.000) of ooit effectief al minstens één keer een suïcidepoging ondernamen (OR 2.590, 95% CI 1.418‐4.730, p=.002). d) Verbondenheid met holebivrienden ‐ mentaal welbevinden Lesbische en biseksuele meisjes die aangeven zich minder verbonden te voelen met hun holebivrienden hebben meer kans last te ondervinden van eetstoornissen (OR 2.431, 95%CI 1.011‐5.845, p=.047). e) Verbondenheid met heterovrienden ‐ mentaal welbevinden Respondenten die aangeven zich minder verbonden te voelen met hun heterovrienden ervaren vaker zwaardere emotionele gevolgen van hun holebi‐zijn (OR 2.155, 95% CI 1.039‐4.468, p=.039). 97
HOOFDSTUK 4: HET KWALITATIEF ONDERZOEK ‐ DE DIEPTE‐INTERVIEWS
In de diepte‐interviews werden de thema’s zoals ze in de online survey aan bod kwamen verder uitgediept. Bovendien werden de in de vragenlijst behandelde thema’s verder aangevuld met een aantal andere relevante topics, zoals ze uit de literatuur naar voren kwamen. Zoals gebruikelijk bij de rapportering van kwalitatief onderzoek wordt veelvuldig geciteerd uit de afgenomen diepte‐interviews. Vanuit de zorg voor authenticiteit werd ervoor gekozen enkel – en zo minimaal mogelijk – te herformuleren indien de oorspronkelijke versie nauwelijks leesbaar was. We hebben er echter zeer zorgvuldig over gewaakt dat de citaten die dienden te worden geherformuleerd, volledig dezelfde inhoudelijke boodschap uitdragen dan hun oorspronkelijke versie. Een overzicht van een aantal identiteits‐ en persoonlijke kenmerken van alle respondenten die deelnamen aan dit interview wordt weergegeven in de tabel in bijlage 1. Om de anonimiteit van onze respondenten te garanderen werd ervoor gekozen te werken met fictieve namen. I.
DE INDIVIDUELE SEKSUELE IDENTITEITSONTWIKKELING In dit eerste deel worden een aantal holebispecifieke mijlpalen (bv. de eerste bewustwording van het holebi‐
zijn) en processen van identiteitsontwikkeling besproken. Bovendien wordt ook aandacht besteed aan een aantal minderheidsstressoren. 1. Eerste bewustwording van het holebi‐zijn 1.1. Vroege versus late leeftijd van bewustwording van het holebi‐zijn Uit de diepte‐interviews bleek dat meisjes die zich (heel) vroeg bewust werden van hun holebi‐zijn het in een aantal gevallen extra moeilijk kunnen hebben wat betreft hun psychisch welbevinden (bv. Margot). Dat dit echter niet steeds zo hoeft te zijn blijkt bv. uit het positieve verhaal van Els, die zich eveneens op heel jonge leeftijd bewust werd van haar lesbische geaardheid. Het mogelijk ervaren van zwaardere emotionele gevolgen van het holebi‐zijn geldt trouwens niet enkel voor meisjes die zich (heel) vroeg bewust worden van hun holebi‐zijn. Ook meisjes die er zich pas later van bewust worden kunnen het extra moeilijk hebben, zo bleek bv. uit het verhaal van Lieve. Lieve werd zich pas echt bewust van haar biseksuele gevoelens toen ze op 22‐jarige leeftijd verliefd werd op een meisje. Voorheen had zij nooit echt stilgestaan bij het (latent aanwezige) biseksuele aspect van haar seksuele identiteit. De voornaamste reden waarom zij het er dan zo moeilijk mee had was het feit dat zij op dat ogenblik sinds een aantal jaren een vaste heterorelatie had. Ik was toen vier jaar samen met mijn vriend en toen ben ik verliefd geworden op een meisje. En ja, toen ik echt voelde dat ik daar niet zomaar over kon gaan en dat dit wel iets betekende heb ik het dan uitgemaakt met mijn vriend. En dan ben ik zo wat voor mezelf tot de conclusie gekomen dat ik helemaal niet hetero ben, en dat ik me dan eigenlijk ook had voorgedaan als die ander die jaren ervoor. (Lieve) De ‘confrontatie’ met haar biseksuele gevoelens betekende voor Lieve dat zij haar hele zelfbeeld opnieuw moest bijstellen op een ogenblik (na de adolescentie) dat dit bij de meeste peers al min of meer geconsolideerd is. 98
2. Van initiële tot huidige gevoelens met betrekking tot het holebi‐zijn Heel wat respondenten gaven aan zich in het begin echt niet goed te hebben gevoeld bij hun seksuele identiteit. De meesten voelen er zich echter nu een stuk beter en comfortabeler bij dan vroeger. (I: Je gaf in de vragenlijst aan dat je holebi‐zijn matige emotionele gevolgen voor jou gehad heeft. Slaat dat vooral op vroeger of ook op hoe je je daar momenteel bij voelt?) Dat slaat vooral op vroeger. Moest ik dat op dat moment gezegd hebben, dan zou dat waarschjinlijk heel slecht geweest zijn, maar nu, hoe verder je daar van staat, hoe makkelijker dat je daarmee kunt omgaan. (Nele) Ja, ik voel me heel goed nu… en ik ben blij dat ik zo ben en het heeft lange tijd geduurd voordat ik mij goed voelde, maar nu voel ik mij gelukkig en dat is het belangrijkste. (Wendy) (I: En je gaf aan dat je je daar in het begin niet goed bij voelde. Is dat ondertussen veranderd nu?) Ik heb daar nu totaal geen problemen meer mee. (Iris) Verschillende meisjes stelden dat vooral het ‘ontdekken’ van het holebi‐zijn zwaar is, met andere woorden dat de eerste bewustwording een zware periode kan zijn. Dit geldt des te meer als men thuis (in de gezinssituatie) zichzelf niet kan zijn. Zo gaf Hanan bv. aan dat het haar enorm zwaar viel dat zij thuis (in een moslimgezin) onmogelijk zichzelf kon zijn. Maar het allerbelangrijkste vind ik natuurlijk mijn ouders, als die het aanvaarden, dan is dat mijn geluk, allez, dat ik gewoon mezelf kan zijn tegenover mijn ouders, maar dat blijft natuurlijk ergens een droom…. (Hanan) 2.1. Ontkenning of verdringing van gevoelens Zoals in de literatuurstudie reeds werd aangehaald kan het zich bewust worden van het holebi‐zijn gepaard gaan met het ontkennen of verdringen van deze gevoelens. Zo probeerden Iris en Lies bv. hun lesbische gevoelens te ontkennen, verdringen of onderdrukken door het aangaan van relaties met jongens. En toen ben ik naar de universiteit gegaan en toen heb ik mezelf wijsgemaakt: komaan je valt op jongens en we gaan er nu voor, allez, voor de jongens. (Iris) (I: Je hebt dan toch wel een aantal relaties gehad met jongens. Zie je dat als een poging om je gevoelens ten aanzien van meisjes te verdringen of moeten we dat anders zien?) Ja, dat wel. Zeker die ene relatie met mijn beste vriend, dat was echt van mezelf denken van je kunt het wel, je kunt wel samen zijn met een jongen, je kunt wel verliefd worden op een jongen. En allez, op dat moment dacht ik echt wel dat ik verliefd was op hem, maar achteraf bekeken was dat echt heel fout en was dat gewoon ja, een poging om te bewijzen aan mezelf en aan de rest dat ik ‘normaal’ was. (Lies) Op het gebruik van de term ‘normaal’, zoals die in de gesprekken frequent aan bod kwam, wordt verder in dit hoofdstuk nog dieper ingegaan. Ook Nele experimenteerde even met jongens, maar bij haar was de voornaamste drijfveer veeleer een ontgoocheld zijn in het ‘holebimilieu’. En dan heb je zoiets van nee, ik wil niet lesbisch zijn en zo. Want ja, die vriendin bedriegt die en dan die met die andere en dan is die daar niet eerlijk over … zo echt alsof je in een peutertuin zit en dan heb je zo iets nee, dit wil ik niet. En dan wou ik me daar liever wel van distantiëren. (Nele) 99
Ook Hanan probeerde haar lesbische gevoelens te onderdrukken. Zij ervaarde dit als een ‘vies’ gevoel dat best kon worden verdrongen. (…) en dan is het eigenlijk tussen mijn 13 en 15 jaar begonnen, maar ik wist niet wat dat was, dus ik had zoiets van dat is een vies gevoel, dus maar onderdrukken. Euh … en nadien bleef dat natuurlijk hé en dat gevoel werd alleen maar sterker. En ik heb eigenlijk pas ‘geëxperimenteerd’ toen ik 20, 21 jaar was, dus dat is heel laat. Maar dat is omdat ik ervoor zoiets had van ik wil er niet aan beginnen, ik mag er niet aan denken, pure onderdrukking dus. (Hanan) 2.2. Verwardheid en twijfels Wanneer meisjes voor het eerst gevoelens hebben of gedrag stellen dat als lesbisch of biseksueel zou kunnen worden beschouwd leidt dit vaak tot verwarring. Men heeft namelijk geen kader voor deze gevoelens of dat gedrag en de interpretatieschema’s die men tot dan toe hanteerde met betrekking tot seksuele voorkeur worden bijgevolg in vraag gesteld. Daarnaast leven of leefden sommige respondenten al geruime tijd in onzekerheid en twijfel over hun seksuele geaardheid, wat emotioneel ook erg belastend kan zijn. Als je erover twijfelt dan ben je er sowieso veel mee bezig en dan ben je daarover aan ‘t nadenken. Ik was meer aan het nadenken in hoe kom ik hier onderuit of hoe kan ik dit ooit uitgelegd krijgen. (Margot) Bovendien liggen twijfels en ontkenning vaak relatief dicht bij elkaar. Zo had Anouk bv. voor zichzelf het idee dat het niet echt kon dat zijn lesbisch zou zijn. Nee, ik, er zat zoiets in mijn gedachten dat dat niet echt kon. Ofwel, allez, ik heb daar wel over nagedacht dat het zou kunnen dat ik dat wel doorhad op één of andere manier, maar dat ik het niet echt bewust snapte of zo. (Anouk) En ook Nora wou nog één en ander zelf bijsturen. Ja, en zo ook de twijfel… Allez ik wist dan wel dat ik op meisjes viel euhm maar of dat ik dat zelf kon bepalen of dat ik dat zelf kon beslissen van ja, ik wil op meisjes verliefd worden of ik wil op jongens verliefd worden, dat ge dat kunt sturen, dat vroeg ik mijn af. (Nora) Bij Wendy was de twijfel meteen een aanleiding om het te proberen ontkennen. Ja, ik ben wel behoorlijk lang onzeker geweest. Euh, ook al waren mijn tantes zo en had ik zo’n internetrelatie gehad (met een meisje), niet dat dat veel voorstelde (…). En op den duur had ik zo iets van ‘ik lesbisch?’. Ik kon me dat zelf eigenlijk niet voorstellen. En ik was dan eigenlijk zo boos op mezelf dat ik dan per se jongens moest gaan zoeken om eigenlijk voor mezelf te gaan bewijzen dat ik het niet was. (Wendy) Een aantal andere meisjes die aangaven twijfels (gehad) te hebben met betrekking tot hun seksuele oriëntatie zoeken vaak een manier om daar naar de buitenwereld toe te kunnen mee omgaan. Zo vertelde Annemie bv. biseksueel te zijn, vanuit het idee dat ze dan nog alle kanten op kon. Vroeger zei ik altijd dat ik biseksueel was, maar dat is niet, maar dan kon ik nog alle kanten op. Dan kon ik nog zeggen ‘ik heb me vergist, ik ben toch hetero’ of dan kon ik nog zeggen dat ik lesbisch ben. Ik denk dat dat bij veel mensen zo is. (Annemie) 100
2.3. Zich alleen voelen ‐ sociale isolatie Heel wat geïnterviewde meisjes voel(d)en zich (minstens in het begin) toch wel alleen en velen gingen op zoek naar andere holebi's. Eénmaal lesbische en biseksuele meisjes andere holebi’s leren kennen verdwijnt dit gevoel meestal grotendeels. Meisjes die reeds bij de eerste bewustwording van hun holebi‐zijn andere holebi’s kennen hebben vaak duidelijk minder last van zich alleen te voelen als holebi. Zo gaf Lore bv. te kennen dat zij nu goed omringd is door holebivrienden, maar zich in het begin wel wat alleen voelde als holebi. Ik wou echt wel mensen kennen en ik kende zo niemand en ik was daar eigenlijk wel naar op zoek, maar zo niet op websites of zo, maar ik wou gewoon zo iemand leren kennen. (Lore) Sommige meisjes die geen andere holebi’s kennen voelen het ‘alleen‐zijn’ als holebi wel sterker aan. (I: En heb je je soms alleen gevoeld als holebi?) Ja, dat wel, allez nog altijd wel. Vooral… euh ik denk dat moest ik… klinkt raar hé, maar moest ik naar zo een holebifuif gaan of zo, of meer naar al die activiteiten gaan, dan zou ik dat misschien minder hebben. (…) Vooral omdat ik echt geen enkele andere holebi ken, dus ’t is ook letterlijk wel alleen. Euhm, ik denk dat als er meer mensen in mijn leefwereld holebi zouden zijn, dat ik het dan misschien wel positiever zou ervaren. (…) Maar ja, ik wil wel holebi’s leren kennen maar ik zou het zelfs raar vinden om alleen naar een holebifuif te gaan. Ik heb zo iets van ik moet toch eerst één persoon kennen waar je samen mee kunt gaan, want anders sta je daar zo alleen te ‘koekeloeren’ en dat is zo raar. Maar ik zou dat op zich wel willen doen, maar ik heb het gewoon nog niet gedaan. (Margot) Ook Iris gaf aan dat ze zich waarschijnlijk minder alleen zou hebben gevoeld als holebi indien ze naar holebifuiven en activiteiten zou hebben gegaan, maar zit nu volledig in een heterovriendenkring. Respondenten afkomstig uit een landelijke omgeving gaven soms ook aan het gevoel het hebben een beetje ‘vast te zitten als holebi’. (I: En heb je soms het gevoel dat je alleen bent als holebi?) Ja, ik heb vooral dat gevoel omdat ik hier vast zit in X (klein dorp). (Wendy) Slechts weinig respondenten gaven aan zich niet – gedurende minstens een periode – alleen te hebben gevoeld. Zo had ook Lies bv. op een gegeven moment het gevoel buitengesloten en niet ‘normaal’ te zijn en deed een poging om zich dan te focussen op jongens. Een aantal van de respondenten maakten of maken een periode door van relatieve isolatie na afgewezen te zijn door vrienden of omwille van het (extreem) angstig zijn om een coming‐out te doen (ten aanzien van bv. ouders, familie en/of vrienden). Heel veel mensen hebben mij laten vallen als een baksteen. Dat vind ik spijtig en dat doet natuurlijk heel veel pijn…. (Wendy) Ook bij Hanan zagen we een periode waarin ze zich geïsoleerd voelde, onder andere omwille van het feit dat zij zich (extreem) angstig voelde om een coming‐out te doen ten aanzien van haar Islamitische ouders en familie. 101
2.4. Zich ‘anders’ voelen Naast het zich alleen voelen gaven een aantal respondenten ook aan zich ‘anders’ te voelen en ook wel ten dele het gevoel te hebben niet als ‘gewone’ mensen beschouwd te worden. Bovendien gaven verschillende meisjes aan zich wel een buitenbeentje te voelen, vaak niet alleen op het vlak van seksuele oriëntatie. Als ik zo tussen een groep sta en ik zeg dat, in het begin dat ik dat tegen mensen zeg dat ik een vriendin heb, op dat moment voel ik mij anders. Maar na een paar weken als ze dat gewoon zijn van mij, dan voel ik mij niet meer anders. Dat is ook de reden waarom ik dat niet direct zeg tegen mensen, want dan hebben ze direct een beeld over mij. Allez, zo van ah, dat is die lesbienne. Allez, en zo wil ik ook niet bekeken worden. (Iris) Ik voelde me dan zo opeens anders dan de rest, ik begon me direct af te vragen wat de rest ging denken van mij en wat mijn ouders gingen denken en wat mijn familie ging denken. Ik had zo het gevoel van waarom moet mij dit overkomen, waarom ben ik nu diegene die anders moet zijn dan de rest. Ik wou eigenlijk het liefst van al gewoon veranderen. (Celine) Er zijn echter ook een aantal respondenten die het eigenlijk ook wel leuk vinden om een beetje anders te zijn. Ik heb mij altijd anders gevoeld. Holebi of niet, ik heb me altijd een beetje een buitenbeentje gevonden. Maar ik vind dat niet erg. Dat is gewoon een voordeel, dat ik zoiets heb van dat is iets speciaal van mij. (Inge) (…) op één of andere manier vind ik het wel leuk om zo anders te zijn. (Lies) Eigenlijk ben ik nog altijd wel iemand die zich heel vaak anders voelt (…) maar ik heb daar wel mee leren leven en ik ga mij, ik heb ook geen zin om mij aan te passen, dus ik geniet er dan maar van om anders te zijn. (Nora) Anderen gaven dan weer aan liever ‘normaal’ te zijn geweest. Zoals eerder aangegeven wordt later in dit hoofdstuk (rubriek IV, paragraaf 1.1) verder ingegaan op het gebruik van het woord ‘normaal’ door onze respondenten. (I: Je bent liever niet anders?) Nee, ik was liever ‘normaal’ geweest. (Annemie) Het zich ‘anders’ voelen schept volgens verschillende respondenten wel een band met andere holebi's. Het is zo anders en dat is zo’n anders‐zijn dat zo direct een band schept met andere holebi’s … allez, omwille van een reden die hetero’s toch niet snappen … allez ja, er is wel iets. (Lieve) Het gevoel van anders‐zijn verdwijnt soms éénmaal men het heeft kunnen plaatsen of benoemen. Ik voel me nog altijd anders, maar minder, omdat ik het gewoon meer een plaats heb kunnen geven. Euhm, en ik denk moesten mijn ouders daarmee akkoord gaan of accepteren of wat dan ook, dan zou ik mezelf ook volledig accepteren en gewoon vrede nemen met het holebi‐zijn …. (Hanan) 2.5. Centraliteit van het holebi‐zijn in de persoonlijkheid Heel wat respondenten stellen het belang van hun holebi‐zijn voor hun persoonlijkheid ongeveer op gelijke hoogte met andere persoonlijkheidskenmerken. Zo is Lieselot er bv. heel veel mee bezig omdat zij actief is binnen een holebivereniging. Leni benoemde het als “een klein deeltje van jezelf maar wel een klein deeltje 102
met een belangrijke invloed”. Hanan wijst op het verschil tussen vroeger en nu, waarbij haar holebi‐zijn vroeger een veel belangrijkere plaats in haar leven innam in vergelijking met de huidige situatie. Vroeger ervaarde ik dat dat een hele grote plaats in mijn leven innam, omdat ik daar zoveel mee bezig was, omdat ik gewoon nog niet wist hoe ik in mekaar zat en daarom had dat een grote plaats in mijn leven. Maar nadien begon dat een veel kleinere plaats in mijn leven te hebben omdat ik zoiets heb van ‘ik ben niet alleen holebi, ik ben gewoon Hanan, ik heb werk, ik hou van sport, …. In het begin had ik zoiets van dat heeft een hele grote plaats in mijn leven en dat wou ik niet meer. Maar nu voel ik me ook veel beter nu ik dat een plaatsje heb kunnen geven. (Hanan) Dit verschil tussen vroeger (periode van de eerste bewustwording en eerste coming‐out) en nu komt bij verschillende meisjes terug. Andere meisjes, zoals Margot, blijven erover nadenken, maar de thema’s veranderen. Bij de eerste bewustwording ging het meer over het hoe aan anderen te vertellen, terwijl zij aangaf nu meer na te denken over de toekomst, haar relatie, kinderen, …. Uit de verhalen van verschillende meisjes bleek trouwens dat, éénmaal men het voor zichzelf aanvaard heeft, men er duidelijk ook minder aan denkt en het holebi‐zijn een minder prominente plaats in de leefwereld gaat innemen. 2.6. Persoonlijk toekomstbeeld Een aantal meisjes (bv. Nora en Margot) wezen erop het toch wel even moeilijk te hebben gehad wanneer men zich realiseerde dat het klassieke idee of toekomstbeeld dat men voor zichzelf voor ogen had (traditioneel gezin met kindjes) plots in duigen viel. Ja, dus ik heb lang getwijfeld, maar ja, hoe voel ik me daarbij, ja, dat is gewoon zo, dus ik vind dat nu ook niet meer zo erg. Het is … allez ja, ik vond het ja, zo het idee van een gezin met een man en kindjes dat gaat natuurlijk niet meer door. (Nora) 3. Zelfacceptatie doorheen het proces van seksuele identiteitsontwikkeling Zoals eerder reeds aangehaald bleek het lesbisch of bi‐zijn bij de eerste bewustwording ervan voor heel wat meisjes moeilijk om te aanvaarden. Een aantal meisjes gaven aan dat het heel wat makkelijker is om het van een ander te aanvaarden dan het voor zichzelf te aanvaarden. En je aanvaardt het dan wel van andere mensen maar voor jezelf is het nog altijd wat moeilijker, maar uiteindelijk heb ik me daar snel bij neergelegd, ik heb daar nooit een probleem van gemaakt. (An) Door An wordt bv. ook aangehaald dat het aanvaardend zijn naar anderen toe het toch wel makkelijker kan maken om de lijn van aanvaarding door te trekken naar zichzelf. Ja, verder, ik denk gewoon doordat ik zelf sowieso aanvaardend ben naar anderen toe, dat het misschien ook makkelijker is om de lijn door te trekken naar mezelf misschien. (An) Een aantal mensen (o.a. Margot) gaven aan het moeilijk te hebben gekregen op het ogenblik dat men zich realiseerde het vroeg of laat ook aan anderen te moeten gaan vertellen. Gewoon het feit dat ik het moest vertellen, dat vond ik verschrikkelijk. (…) Ik kon zo geen manier bedenken dat je dat kunt vertellen….(Margot) 103
Opvallend ook was Leni’s eerste reactie die zich meteen afvroeg hoe ze hier weer vanaf kon komen. Ah, oké, en hoe kom ik daar weer vanaf? (Leni, toen ze in haar contact met een maatschappelijk werkster hoorde dat ze holebi was) Zoals hierboven reeds aangehaald gaven de meeste respondenten aan dat het in het begin (in vergelijking met nu) vaak heel wat moeilijker is om het van zichzelf te accepteren. Anderen hebben het dan weer nooit erg gevonden voor zichzelf, maar vaak is de angst voor de reactie van anderen, voornamelijk de ouders, een belangrijke belemmering om te kunnen komen tot een volledige zelfacceptatie. Deze vorm van negatieve anticipatie kwam bij verschillende geïnterviewden aan bod, zoals bv. bij Wendy, Lies, Rebecca en Veroniek. “Ja en ik was ook heel bang voor de reactie van mijn vader. Voor mijn mama had ik niet zo schrik, maar voor mijn vader moest ik toch wel even slikken. (Wendy) Ik had echt veel schik om het aan mijn moeder te vertellen, omdat, euhm, een tijdje daarvoor had ik het ook proberen vertellen aan mijn moeder en dat is heel heel slecht afgelopen. (Lies) En ik was gewoon bang voor de reacties van de buitenwereld, allez, van mijn vrienden en mijn mama en papa en zo. (Rebecca) Ik heb enorm veel schrik, ik weet totaal niet hoe dat die zouden reageren, gewoon ja, die verwachten natuurlijk ooit wel kleinkinderen en als ge dan zegt ja, ‘ik val een beetje op vrouwen’, dat is dat direct van ‘ge gaat geen kinderen krijgen’, al die reacties spelen door je hoofd. (Veroniek, biseksueel, over haar angst om een coming‐out te doen ten aanzien van haar ouders) Eens men – na het initiële gevoel of de angst dat anderen het niet (zullen) aanvaarden – een aantal positieve reacties kreeg ten aanzien van het holebi‐zijn wordt het hele proces door verschillende respondenten als een stuk makkelijker ervaren. Het feit dat mijn omgeving er altijd positief tegenover gestaan heeft, dat helpt wel om het zelf ook te aanvaarden. (An) Ja ik merk wel zo dat als ik mij zo dan outte tegen mensen, die reageerden allemaal zo ‘oh, dat is keicool’. (…) En ik denk dat sowieso de reacties voor een stuk mee hebben… Ik leek dat altijd erger te vinden dan dat andere mensen dat erg vonden. Allez, er zijn wel een aantal uitzonderingen, maar in mijn vriendenkring reageerde iedereen nogal spectaculair, allez, zo heel positief en dat had ik niet verwacht, dus dat heeft op zich wel geholpen. (Margot) Omdat ik zoveel positieve reacties heb gehad dat ik wel meer zelfvertrouwen heb gekregen, allez ja. (Rebecca) Eén van de respondenten (Margot) gaf echter aan het aanvaarden van het eigen holebi‐zijn niet noodzakelijk makkelijker wordt met het ouder worden, aangezien men dan vaak meer gaat nadenken over de toekomst en de consequenties voor bv. (kerkelijk) trouwen en kinderen krijgen. Enkele respondenten vonden het bij de eerste bewustwording eigenlijk heel vreemd en het duurde voor een aantal onder hen bijgevolg ook wel even vooraleer zij er zich goed bij voelden. Ik vond dat vreemd, dat was ja, daar werd niet over gesproken vroeger en dan was dat veel opzoeken stiekem en dan zo ja, ik weet niet, ik kon daar met niemand over babbelen of zo. (Veroniek) Ja, ik vond het vreemd, ja. Ik kon het mezelf eigenlijk op het eerste moment niet inbeelden. (Wendy) 104
Dat was iets onbekend, ik kende dat helemaal niet, en er werd ook nooit over gepraat of zo, ook niet op school, dus ik dacht ja, dan is dat wel heel raar en zo, ik had er alleen maar op internet over gelezen. Maar eens dat ik daar meer over ben beginnen op te zoeken dan begreep ik dat ook beter, maar dan vond ik dat nog altijd raar. Dat heeft toch wel een tijdje geduurd. (Annemie) Ik vond dat niet leuk, die bewustwording, ik vond dat heel raar. (Lies) Euh, ik vond dat raar, allez ik vond dat niet abnormaal of zo, maar ik had het gedacht dat iedereen dat abnormaal vindt. (Ina) Een aantal meisjes gaven aan dat het ook belangrijk kan zijn om er gewoon wat tijd overheen te laten gaan voor zichzelf. Voor de rest, allez, ik denk gewoon wat tijd erover laten gaan denk ik, ik ben blij dat ik zoveel tijd heb gehad om er een beetje zelf aan te wennen en ’t is nog altijd wennen. (Margot) Ook de geloofsovertuiging kan een impact hebben op het aanvaardingsproces van het holebi‐zijn. Uit het interview met Hanan (moslima) blijkt bovendien dat niet enkel religie op zich het aanvaardingsproces moeilijker kan maken, maar ook de hele cultuur errond kan de acceptatie bemoeilijken. Zo heeft bv. het niet geaccepteerd worden door ouders en familie voor moslimmeisjes een véél grotere invloed dan het niet geaccepteerd worden door anderen. (I: In het begin, toen je je er bewust van werd, vond je het dan vooral voor jezelf moeilijk om het te aanvaarden, of had je eerder schrik voor de omgeving?) Ja, ’t was vooral natuurlijk de omgeving, … euh, op de tweede plaats. Maar vooral mijn ouders, dat is het allerbelangrijkste voor mij, mijn ouders en mijn zussen. Als de omgeving het niet aanvaardt dan vind ik dat nog altijd niet zo’n ramp. Ik vind mijn ouders en zussen het allerbelangrijkste. Dat was het eerste waar ik aan dacht en waar ik nog altijd aan denk en waar ik altijd aan zal blijven denken. Dat zijn de personen waarvan ik schrik heb dat er een volledige breuk komt. Zij zijn de enige om wie ik eigenlijk bekommerd ben, voor de rest… Als dat oké zou zijn zou ik mezelf ook 100% volledig aanvaarden, maar doordat dat niet kan, kan ik dat niet, dus… (Hanan) Uit de interviews bleek tevens dat ook het al dan niet katholiek zijn een invloed kan hebben op het omgaan met het holebi‐zijn. Dat vond ik eigenlijk nog het ergste, denk ik, het idee dat ik niet mag trouwen in de kerk, dat deed voor mij wel veel…. (Margot) (…) dat blijft een steun hé zoiets. Dat is dat geloof dat brengt zo een beetje stabiliteit in je gedachtegang en ook wel vanuit dat geloof… accepteer ik dat voor mezelf en voor andere mensen wel meer denk ik. Ik denk dat dat wel positief geweest is…. (Margot, over de rol van haar (katholieke) geloof in het aanvaarden van haar holebi‐zijn) Dat dit echter niet noodzakelijk het geval hoeft te zijn bleek bv. uit de getuigenissen van An en Wendy. (…) ja, ik ben echt wel gelovig en ik doe daar iets mee. (An) (I: Is er een moment geweest dat dat in conflict was met het feit dat je holebi bent?) Nee (An) (I: Je hebt dat direct kunnen een plaats geven?) Ja, ik heb dat voor mezelf altijd duidelijk zo aangevoeld. (An) 105
Ja, ik ben katholiek en ik blijf katholiek, dus dat vind ik wel heel belangrijk…. (Wendy) (I: En heeft je geloof op één of andere manier een impact gehad op het aanvaarden van je lesbisch zijn?) Nee, helemaal niet, zeker niet. (Wendy) 4. Minderheidsstressoren 4.1. Geïnternaliseerde homonegativiteit Sommige respondenten gaven aan het idee te hebben dat hetero‐zijn het leven toch wel een stuk makkelijker zou hebben gemaakt. Dit idee kwam voornamelijk naar voren bij diegenen die aangaven toch wel wat moeilijkheden te ondervinden om een coming‐out te doen. Bij anderen (bv. Els) was dit helemaal niet het geval. Een aantal mensen wezen erop dat zij in een aantal gevallen in verlegenheid gebracht werden door hun holebi‐
zijn. Zo wordt Rebecca bv. soms wel verlegen om de reacties van mensen. Ook Margot heeft het hier soms moeilijk mee. Ja, op zich als ze zo iets vragen dan… ja, ik voel me altijd wel bekeken dan hé. Zo ah nee, waarom vraag je dat weer allemaal aan mij? Dus op zich word ik wel een beetje verlegen, maar niet zo dat ik niet meer durf te antwoorden of zo, wel echt oncomfortabel. (Margot) Voor andere respondenten (bv. Veroniek en Lore) is dit echter geen probleem. Verschillende lesbische en biseksuele meisjes (bv. Rebecca, Annemie, Nora, Veroniek) geven aan toch ook wel nerveus te worden als mensen het over holebi’s hebben. Wat de angst betreft die een aantal lesbische en biseksuele meisjes ervaren om als lesbienne te worden gezien bleek het beeld hier heel gemengd. Sommigen vinden het totaal niet erg en blijven gewoon zichzelf. Anderen zouden het wel bijzonder jammer vinden om als stereotiepe lesbienne gezien te worden. Zo heeft Wendy bv. een totale switch gemaakt in kledingstijl om zeker niet lesbisch over te komen. Ook een aantal andere meisjes geven aan er toch wel graag vrouwelijk uit te zien. Ik weet niet hoe dat kwam, met te gaan studeren ook wel denk ik, dat ik echt heel veel moeite ben beginnen doen om mij echt vrouwelijk te kleden en rokjes en hakken en zo beginnen te dragen, en schmink en toestanden. En nu voel ik me daar ook veel beter in. Nu ik wil er echt ook gewoon vrouwelijk uitzien. (Inge) 4.2. Stigmabewustzijn Uit een aantal interviews komen uitspraken naar voren die duidelijk een indicatie geven van het stigmabewustzijn van heel wat lesbische en biseksuele meisjes uit ons onderzoek. Zo geven bv. Ina, Wendy en Nora aan te denken dat de meeste mensen holebi‐zijn abnormaal vinden. Ook zijn er een aantal respondenten (bv. Annemie, Lieselot, Lore en Wendy) die van mening zijn dat heel wat hetero’s eigenlijk meer angst en afkeer ten aanzien van holebi’s ervaren dan ze eigenlijk durven toegeven. Ja, ik denk dat wel eigenlijk, want dat gebeurt dat ze zeggen ‘ik heb daar geen problemen mee’, maar dat je dan toch merkt van er zit toch iets meer achter, die is niet compleet op zijn gemak eigenlijk zo, denk ik, dat dat toch geregeld voorkomt. (Lieselot) 106
Eén van de respondenten (Els) benoemde de angst of afkeer die hetero’s ervaren als ‘angst voor het onbekende’. Wat betreft het door hetero’s beschouwen van holebi’s als hun gelijken meent Anouk bv. dat er sowieso altijd een grens bestaat tussen hetero’s en holebi's. Zo is ook bv. Annemie van mening dat holebi’s altijd wel als anders bekeken zullen worden. Veroniek denkt dan weer dat eigenlijk slechts een minderheid van de mensen daar problemen mee heeft. Verder zijn de meningen bij de respondenten ten aanzien van het gevoel hebben als gelijken te worden beschouwd door hetero’s vrij verdeeld. Een zeer ruime meerderheid van onze respondenten is het erover eens dat er heel wat vooroordelen bestaan tegenover holebi's. Een kleiner aandeel van de geïnterviewde lesbische en biseksuele meisjes geeft aan dat deze vooroordelen hen ook effectief persoonlijk beïnvloed hebben. Zo stelt Nora bv. toch wel enigszins beïnvloed te zijn door het vooroordeel dat het niet normaal en niet natuurlijk is. Zij is daardoor ook meer gaan twijfelen aan zichzelf. Euhm, ik weet niet… het feit dat de meeste mensen het niet natuurlijk vinden, vinden dat het anders is, abnormaal is, dat heeft mij wel beïnvloed. Allez, dat voedt uw twijfel hé, daardoor twijfel je, want als het allemaal normaal was, dan moet je niet twijfelen, dus… Allez dan kon je wel twijfelen, maar da’s anders. (Nora) Met betrekking tot de bestaande vooroordelen geeft Leni bv. aan schrik te hebben zich iets stoerder te gaan gedragen (zij wil liever het stereotiepe beeld van de meer mannelijke, stoere lesbienne ontkrachten). Verder geven ook Lore, Lieve en Wendy aan heel bewust niet voor een meer mannelijke kleding‐ of haarstijl te kiezen. Daartegenover staan ook verschillende respondenten (bv. Nele, An, Ina, Hanan, …) die aangaven dat bestaande vooroordelen hen helemaal niet beïnvloed hebben. Verder merkten bv. Ina en Hanan op dat hun holebi‐zijn ten dele wel een invloed gehad heeft op hoe hetero’s met hen omgaan. Zo blijken een aantal meisjes uit hun omgeving of vriendenkring nu heel wat minder spontaan te zijn tegenover hen (voornamelijk uit angst voor verliefdheid). Euh, soms wel, omdat sommige heteromeisjes zo iets hebben van ‘oei, die gaat op mij vallen’, terwijl ik zoiets heb van ‘oké, ik val wel op vrouwen, maar niet op alle vrouwen, ik heb wel mijn voorkeuren en zo’. En dat moet ik soms echt wel duidelijk maken. En anderen hebben zoiets van ‘ah, dat is spannend, ik wil weten of ik in de markt lig bij haar’...” (Hanan) Volgens Rebecca gaan jongens dan weer stoerder en spontaner met haar om omwille van het feit dat ze lesbisch is. 5. Lesbisch versus biseksueel‐zijn Wat de verbondenheid van lesbiennes versus biseksuelen met de holebigemeenschap betreft bevestigden een aantal biseksuele respondenten de bevindingen uit eerder onderzoek, m.n. dat biseksuelen zich minder thuis voelen in de holebiwereld. Het was bij een aantal biseksuele respondenten (bv. Ina en Veerle) toch wel opvallend dat in zekere mate een weerstand gevoeld werd om zich te (proberen) integreren in de holebiwereld of dat de behoefte om de holebiwereld te verkennen minder prominent aanwezig was in vergelijking met de vaak gevoelde nood van lesbische meisjes om andere holebi’s te leren kennen. Sommige meisjes, zoals bv. Lieselot en Lore stellen dat ook homo’s en lesbiennes niet steeds even positief staan tegenover biseksuelen en dat daar gedeeltelijk dezelfde vooroordelen leven als in de heterowereld. 107
Ja, die vinden dat ook iets van ‘allez, dat kan toch niet en dat bestaat niet en binnenkort zult ge wel kiezen’. (Lieselot, zelf biseksueel) Ik heb nu een hele grote groep lesbische vrienden en bi wordt meer gezien als een overgangsfase naar lesbisch zijn. Dat meisje waar ik dus in het begin mee samen was zegt ook wel van ‘ja, jij bent de enige waarvan ik geloof dat je biseksueel bent, want al de rest zijn gewoons lesbisch ofwel hetero’. Maar ’t is zo hip om dan zo te zeggen ‘ik ben bi’, het is een periode zo’n beetje hip geweest om dat te zeggen, terwijl je het niet was en ja… (Lore, zelf biseksueel) Dat wordt minder aanvaard volgens mij, want bij hetero’s… ja… en bij lesbo’s is dat zo van ‘overloper’. Ik ben al blij dat ik niet bi ben. (Inge, zelf lesbisch, over biseksualiteit) Daarenboven kunnen we opmerken dat biseksuele meisjes zich ook niet steeds optimaal thuisvoelen in de heterowereld. Sommigen (bv. Veerle en Lore) hebben als het ware het gevoel in geen van beide werelden écht thuis te horen. 6. Zelfbenoeming Wat de wijze betreft waarop onze respondenten zichzelf benoemen (als lesbisch of biseksueel) haalden een aantal meisjes, zoals bv. Lies, Els en Nora … spontaan hun tegenstand tegen hokjesdenken aan. De meerderheid van de geïnterviewde meisjes ervaart echter weinig of geen problemen om zichzelf als lesbisch of biseksueel te benoemen, hoewel verschillende meisjes (bv. Nora, Margot, Ina …) toch wel aangaven, wanneer ze het over hun seksuele oriëntatie hadden, eerder te stellen (ook) van meisjes/vrouwen of mensen (biseksueel) te houden in plaats van de woorden lesbisch of biseksueel te gebruiken. II.
HET COMING‐OUT PROCES Zoals ook reeds opgemerkt in het theoretische luik van dit onderzoekszoeksrapport willen we vooraf nogmaals benadrukken dat coming‐out steeds dient te worden beschouwd als een proces en niet als een éénmalige gebeurtenis. Het coming‐out proces bleek voor de meeste lesbische en biseksuele meisjes dermate belangrijk dat het als één van de kernthema’s in onze interviews naar voren kwam. 1. Eerste coming‐out Heel wat respondenten wezen erop hoe belangrijk het voor hen was om hun (eerste) coming‐out te kunnen doen. Het open kunnen zijn over de seksuele oriëntatie draagt ertoe bij dat men echt ‘zichzelf kan zijn’, dat men niet steeds een stuk van zichzelf hoeft te verloochenen. Dat was een pak van mijn hart eigenlijk, omdat… ge zit dat de hele tijd op te kroppen en niemand weet dat en je kunt daar met niemand over babbelen. Op dat moment heb je er wel nood aan om zoiets te kunnen vertellen. Op dat moment was ik wel echt blij dat ik dat kon zeggen tegen hen (een drietal klasgenoten – vrienden), alleen spijtig dat ze zelf niet zo zijn, dat ze daar niet volledig mee over kunnen babbelen, maar ’t was echt wel een serieuze last van mijn schouders. (Veroniek, over haar eerste coming‐out) Hieruit blijkt dus wel degelijk dat een (eerste) coming‐out weldegelijk positieve gevolgen kan hebben voor de persoonlijke integriteit. Het kan bovendien een eerste aanzet bieden om uiteindelijk te kunnen komen tot een identiteitssynthese en een goede psychische gezondheid. 108
Meestal gebeurt de eerste coming‐out ten aanzien van één of meerdere vriendinnen of klasgenoten en zijn de reacties positief. Uit het verhaal van heel wat respondenten (bv. Lies, Veerle, Iris, …) blijkt dat men vaak bewust gekozen heeft om het tegen iemand te vertellen van wie men vermoedt of veronderstelt dat die persoon er (min of meer) positief tegenover staat. In een aantal gevallen kiest men ervoor om het te vertellen aan een ander lesbisch meisje dat men toevallig kent (bv. in de (leiding van de) jeugdbeweging), zoals in het geval van Rebecca. Eén van de respondenten (Wendy) deed haar eerste coming‐out tegen haar moeder. Dit gebeurde bijzonder impulsief, na een telefoongesprek in verband met een stukgelopen relatie). Een andere respondent (Anouk) vertelde het voor het eerst tegen een (hetero)meisje waarop ze verliefd was (met een negatieve reactie tot gevolg). Opvallend was ook dat één van de respondenten (Els) aangaf het eigenlijk nooit te hebben moeten vertellen, aangezien anderen het precies al leken te weten. Ik heb zo meer het gevoel dat ik dat eigenlijk nooit echt gedaan heb, omdat ik het gevoel had dat iedereen dat al wist vóór mij. (Els) Ook Rebecca en Inge gaven aan het eigenlijk zelden te moeten vertellen, omdat mensen uit hun omgeving meestal wel al een (sterk) vermoeden leken te hebben. 1.1. Leeftijd (eerste) coming‐out Wat de leeftijd betreft waarop meisjes hun (eerste) coming‐out doen werd reeds aangehaald dat de reacties van peers op jonge leeftijd vaak weinig subtiel zijn. Een coming‐out op deze leeftijd kan met andere woorden een zware belasting vormen voor een jongere. (…) omdat de reacties die je dan krijgt die zijn gewoon ook veel minder subtiel en veel minder begripvol. Tuurlijk wil je dan niet abnormaal zijn, of nog abnormaler dan ik toen was om het zo te zeggen…. (Inge) Ook uit de literatuurstudie bleek reeds dat jongeren in de (vroege) puberteit mogelijk geconfronteerd worden met een vijandige peergroep (leeftijd 12 à 15 jaar) in combinatie ook met een piek in het zelfbewustzijn (imaginair publiek). Bovendien hebben jongeren op die leeftijd ook nog niet de nodige maturiteit om te kunnen omgaan met een aantal negatieve reacties uit de omgeving. Zij zijn op dat ogenblik ook gevoeliger voor het internaliseren van een aantal negatieve maatschappelijke attitudes in hun eigen denkwereld over holebiseksualiteit (geïnternaliseerde homonegativiteit). 2. Zichtbaarheids‐ of visibiliteitsmanagement In de meeste gevallen – zo blijkt uit de verhalen van onze respondenten – wordt vrij zorgvuldig een selectie gemaakt van mensen ten aanzien van wie en/of van situaties (bv. in de klas, op het werk) waarin men al dan niet een coming‐out doet (of wil doen). Zo probeert men meestal de kans op verwerping te minimaliseren. Want je kunt op voorhand wel een beetje weten van die gaat zus of zo reageren, maar je weet het natuurlijk nooit honderd procent zeker, maar je kunt het wel een beetje inschatten en dan hoop je dat die zo positief mogelijk reageert natuurlijk. (Hanan) Maar ja, wanneer zeg je dat niet, gewoon zoals bij buitenlanders hé, als je weet dat er een hogere kans is dat dat niet aanvaard wordt, dan… Ge maakt eigenlijk elke keer wel weer een kansberekening hé. (Inge) 109
Dit proces van zichtbaarheids‐ of visibiliteitsmanagement staat het meest prominent op de voorgrond bij respondenten die aangaven (ook) een aantal negatieve reacties te hebben gekregen. Dit geldt zeker als het om onverwacht negatieve reacties ging. Opvallend waren bv. ook de verhalen van Lieselot en Wendy, die aangaven meestal heel open te zijn tot op het ogenblik dat er heel wat negatieve reacties, roddels, … kwamen. Na deze negatieve ervaringen gingen zij zich veel minder open opstellen, in een poging zich minder bloot te stellen aan negatieve reacties en roddels. Het verborgen houden van de seksuele oriëntatie wordt vaak gebruikt als een vorm van copingstrategie om mogelijk negatieve consequenties van stigma te vermijden maar het is een copingstrategie die vaak stressvol is. Bv. op de sportclub, daar zitten ook veel buitenlanders waar dat je dan ook mee doucht, je omkleedt en zo en dan zeg ik dat gewoon liever niet, want ik heb dat ooit gedaan maar ik vernam dan dat iemand liever wachtte totdat ik uit de douche was omdat ze dat maar raar vond om met mij onder de douche te staan. En zo, weet ge, ik ben sportief, heb heel lang willen voetballen, maar ik heb gewoon nooit gedurfd omdat ik dan met al die vrouwen onder de douche moest, omdat ik dat gewoon raar vond… Dat heeft mij tegengehouden en ik ging het dan sowieso niet zeggen…. (Inge) Om dit verborgen houden in verschillende omstandigheden mogelijk te maken gaven sommige respondenten, zoals bv. Rebecca aan zich angstvallig op de achtergrond te houden als het onderwerp ook maar enigszins ter sprake komt of zou kunnen komen. Het verborgen houden van de seksuele oriëntatie is voor een aantal respondenten bv. ook de reden waarom ze niet openlijk affectie gaan tonen (bv. niet hand in hand over straat lopen). Een aantal meisjes wezen erop dat dit ook een zeker vorm van zelfbescherming betekende tegen mogelijk negatieve commentaren. Maar ik trek mij dat enorm aan, daarmee dat dat soms ook de reden is waarom ik bv. niet hand in hand over straat loop. Omdat de mensen dan denken en kijken en dan denk ik direct van ‘oh nee, die denken negatief over mij. (Iris) Zo wezen een aantal meisjes erop in sommige buurten te vermijden om 'zichtbaar’ te zijn. (…) als je dan terugkomt van de Red & Blue of zo, dan zou ik zeker nooit hand in hand door het Schippersstraatje lopen of zo. (Inge) Het verborgen houden van de seksuele oriëntatie heeft bovendien tot onvermijdelijk gevolg dat men minder contacten heeft met andere holebi’s. En ‐ zo bleek uit meerdere getuigenissen van respondenten ‐ het zijn net deze contacten met andere holebi’s die positieve effecten kunnen hebben op het zelfvertrouwen. (…) en ik heb ook heel veel aan zelfvertrouwen gewonnen (…) vroeger had ik echt een heel laag zelfbeeld, echt heel onzeker ook, maar dat is allemaal veranderd de laatste tijd, gewoon door nieuwe mensen (andere holebi's) te leren kennen en ja, ik sta veel sterker in mijn schoenen nu en ik kan makkelijker zeggen tegen iemand dat ik lesbisch ben…. (Lies) Zo allez, na al die goeie ervaringen, zo het leren kennen van andere holebimensen heeft mij echt heel veranderd, ik kreeg meer zelfvertrouwen. (Lies) Zoals eerder reeds werd gewezen op het gunstige effect van positieve reacties blijkt ook duidelijk dat ten gevolge van deze positieve respons op het holebi‐zijn een aantal respondenten (bv. Els, Rebecca, …) aangeven 110
wat ‘overmoediger’ te werk te gaan bij hun coming‐out (meer openheid over hun seksuele oriëntatie in meer situaties en ten aanzien van meer mensen). 3. Redenen of motivaties om al dan niet een coming‐out te doen Heel wat respondenten stelden een coming‐out te hebben gedaan omwille van het gevoel er echt met iemand over te moeten/willen praten. Ik heb dat heel snel verteld omdat ik daar gewoon met iemand over moest praten. Ik wist niet wat ik moest doen. Moest ik het haar (het meisje waarop ze verliefd was) zeggen, moest ik het haar niet zeggen. (…) Dus moest ik dat ook kwijt en ik weet gewoon dat L (beste vriendin) een heel open persoon is, allez, die voor alles open staat… En ja, voila, daarmee dat ik dat toen verteld heb en dat ik dat toen kwijt wou. (Iris) Omdat ik het beu was om dat voor mezelf te houden. Klikt het niet, dan botst het. Dat moest eruit en dan ja…. (Lieselot, over de reden waarom ze het voor het eerst tegen iemand vertelde) Maar ik had gewoon plots van ‘en nu moet ik het vertellen’. Ik weet totaal niet waarom. (Ina) Uiteraard kwamen ook andere redenen of motivaties aan bod. Zo gaf Anouk bv. aan dat een vriendin gewoon zag dat er iets scheelde en daarop heeft zij dan haar verhaal verteld. Anouk vertelde het bv. ook aan haar ouders omdat ze niet wou dat die het via anderen zouden te weten komen. In enkele gevallen worden lesbische en biseksuele meisjes ook gestimuleerd door vrienden om het aan meer mensen te vertellen (bv.Ina). Sommigen gaven aan perfect zichzelf te kunnen zijn zonder daarom een coming‐out te moeten doen, terwijl anderen het net heel belangrijk vinden om er voor uit te kunnen komen. De meerderheid van de respondenten blijkt het echter vooral belangrijk te vinden een coming‐out te doen eens men mensen beter leert kennen. (I: Is het belangrijk voor jou om het te vertellen aan mensen, om jezelf te kunnen zijn?) Nee, ik kan mezelf ook zijn als mensen dat niet weten. (…) ik vind dat niet belangrijk dat mensen dat weten van mij. (Iris) (I: En ervaar je een coming‐out als belangrijk om jezelf te kunnen zijn?) Ja, want als je een tijd met iemand samen bent en je weet dat die dat niet weet, dan voel je je altijd wel geremd, dus eigenlijk zou je dat toch altijd het liefste gewoon van in het begin zeggen dat je voor de rest gewoon normaal kunt doen. (Inge) Ik vind dat niet noodzakelijk. Allez, ik kan ook wel mezelf zijn als mensen dat niet weten van mij, maar het is altijd wel een opluchting als mensen dat weten, dan moet ik niet zo stiekem doen. (Lies) (…) Omdat ik meestal het gevoel heb van in een hele nieuwe situatie als ik dat zeg dat ze me direct gaan beoordelen, maar allez ja, als ik vind dat het goed klikt met die mensen, dan ga ik dat achteraf wel zeggen, maar niet direct van het eerste moment. (Els) 111
4. Strategie en verloop van het coming‐out proces 4.1. Strategie Enkele meisjes (bv. Margot, Anouk, Hanan, Inge, …) gaven aan hun (eerste) coming‐out via MSN (of een ander chatmedium), brief of geschreven boodschap te hebben gedaan, omdat men niet onmiddellijk de moed vond het face‐to‐face te vertellen. (…) dus die goede vriendin van mij, via de GSM. Ja, dat is wel wat marginaal, maar ik kreeg het er niet uit. (Anouk) Wij waren over MSN aan het praten en dat is dan wel wat stom… Geen perfecte eerste coming‐out, maar bon, dat moest dan maar, ik kon moeilijk liegen. En euh ja, dat was wel emotioneel, maar op zich had ik daarna wel iets van ‘pfoe’, ik heb het gezegd, yes! (Margot, over haar eerste coming‐out tegenover een klasgenote) In de meerderheid van de gevallen gebeurt een (eerste) coming‐out echter mondeling. Bij een aantal respondenten gebeurde dit gewoon rechtstreeks en expliciet in een gesprek (bv. Wendy, Rebecca, Lore, …). Anderen zochten eerder een omweg en deden veeleer impliciet hun coming‐out (of gaven een ‘hint’) (bv. Ina). Ja, mijn broer weet er wel iets over, maar ik weet eigenlijk niet of dat hij zeker is dat ik ja, euhm…, zo ben. (…) Ik heb gewoon een relatief duidelijke hint gegeven in de zin van ‘da’s een mooi meisje’ en dan keek hij eigenlijk heel vreemd…. (Ina) Zoals eerder reeds aan bod kwam stelden de meeste respondenten dat zij het niet vertelden wanneer men iemand nog maar pas kent. Achterliggende redenering is meestal dat men niet onmiddellijk wil bekeken worden als de lesbienne, maar mensen eerst de kans wil geven om je ook op een andere manier te leren kennen. Verschillende meisjes gaven ook aan dat het in bepaalde omstandigheden best wel moeilijk is om in te schatten wanneer het al dan niet gepast is om het te vertellen. (…) dat is zo iets persoonlijk en allez, ge kunt… het is moeilijk om in te schatten wanneer dat gepast is en wanneer moet ik dat vertellen en wanneer maakt dat eigenlijk totaal niet uit. Als je nieuwe vrienden maakt of een nieuwe klas hebt, oké, dan heb ik zo iets van dat zijn vrienden. Maar in bepaalde dingen kun je zo nog niet inschatten waar je dat wel moet vertellen en waar dat helemaal niet gepast is. Maar op zich vind ik dat altijd wel een barrière zo. (Margot) Dat die omstandigheden een grote rol spelen blijkt niet enkel uit de dagdagelijkse contacten met bv. mensen uit de familie of vriendenkring maar ook uit de situatie op school, waarbij we het opvallende onderscheid zagen tussen het secundair onderwijs (het tegen een beperkt aantal mensen, een (heel) selecte groep vertellen) en het hoger onderwijs of universiteit (waarbij men het tegen veel meer mensen vertelt). Op deze verschillen wordt verder in dit hoofdstuk (rubriek III, paragraaf 2.6) verder nog uitgebreid ingegaan. Het wordt in elk geval als belangrijk beschouwd dat je zeker bent van jezelf en sterk in je schoenen staat wanneer je een coming‐out doet (bv. Wendy). 4.2. Verloop Sommige lesbische en biseksuele meisjes uit ons onderzoek vertelden het op een korte periode aan heel veel mensen, terwijl anderen heel wat trager en behoedzamer te werk gingen. 112
Soms (zoals bv. bij Anouk en Wendy) gaat het onverwacht snel, omdat er geroddeld wordt. Een aantal respondenten, zoals bv. Wendy, geven aan het misschien (te snel) tegen te veel mensen te hebben verteld (veel afwijzingen, vriendenkring verloren, …). Misschien heb ik het aan te veel mensen verteld. (…) En achteraf gezien, ja, ik zou mijn coming‐out wel een beetje anders gedaan hebben. Ik zou het wel zeker tegen mijn mama gezegd hebben maar ik ging nog gewacht hebben om het tegen andere mensen te zeggen, want ik heb heel veel negatieve ervaringen meegemaakt… (Wendy) 4.3. Outing door anderen en roddelen Meermaals vertelden de respondenten ook dat er – met betrekking tot hun seksuele oriëntatie – toch ook wel vaak wordt geroddeld, bv. op school, in de klas, sportclub of door vrienden. Want hier in een dorpje, het gaat heel vlug de geruchten… (Wendy) Natuurlijk bijna de helft van mijn jaar wist het wel door roddels, dat is nu éénmaal iets dat hoort bij de middelbare school. (Lies, die het enkel heel selectief tegen een paar goede vrienden had verteld) En in de klas (hoger onderwijs) zoals ik daarnet zei, ik had het tegen 2 mensen gezegd en heel de klas wist het na twee dagen. Dus toen ben ik dat maar beginnen te vertellen. (Iris) 4.4. Vroeger versus nu Uit de analyse van de verschillende interviews blijkt doorheen de tijd (van eerste coming‐out tot de huidige situatie) bij de meeste meisjes duidelijk een zekere evolutie in de wijze waarop of het gemak waarmee men een coming‐out doet (vooral ook afhankelijk van de reeds eerder besproken invloed van reacties op coming‐
out). Uiteraard speelt de leeftijd hier ook een rol. Zo gaf Inge bv. aan dat een coming‐out wel makkelijker wordt naarmate de mensen in je omgeving (peers) ook ouder worden. Verschillende mensen gaven ook aan heel veel te hebben geleerd uit de diverse coming‐out ervaringen tot hiertoe. In één van de laatste paragrafen van dit hoofdstuk (rubriek VI, paragraaf 5) wordt hierop verder ingegaan. Sommigen (bv.Margot) willen dit toch wel nuanceren en spreken ook wel over een zekere routine, maar zouden daarom een coming‐out na verloop van tijd niet echt makkelijker durven te noemen. 4.5. Periode tussen bewustwording en coming‐out Een heel aantal van onze respondenten gaven aan wel een tijdje te hebben gewacht vooraleer een eerste coming‐out te doen (variërend van 1 tot 1,5 maand tot 1 à 2 jaar). In enkele gevallen gaf men aan het eerst zelf zeker te willen weten en/of het eerst voor zichzelf (min of meer) te kunnen aanvaarden vooraleer een coming‐
out te doen. Je moet er echt wel zeker van zijn voor je het vertelt. (Iris) Maar ik denk dat het feit dat ik het echt wel zeker wist wel voor een stuk heeft geholpen, omdat ik dan wist van oké, je moet gewoon zien dat je dat zelf oké vindt en dan kun je dat aan iemand anders gaan vertellen. (Margot) 113
5. Gevoelens bij coming‐out Heel wat respondenten wezen erop dat een coming‐out vaak emotioneel (erg) beladen is. De aard van de emoties zou kunnen worden samengevat als ‘eerst (heel) stresserend en dan een opluchting’. Voor heel wat meisjes bleek het een enorme bevrijdiging als men na een coming‐out zichzelf kon zijn en niet meer voortdurend hoefde op te letten wat of hoe men iets zei. De opluchting komt er uiteraard meestal pas als men merkt dat de ander positief of accepterend reageert. Stresserend. Allez, met mijn beste vriendin, dat was een opluchting. Of mensen die ik goed ken en het nog altijd niet verteld heb, hoewel dat komt weinig voor. Het vertellen aan mijn vrienden, dat was echt een opluchting dan, ik was echt blij dat ik het verteld heb, dat was echt gewoon mij erover zetten. Maar nu bv. op vakantie, als iemand dat vraagt, dat vind ik een stressmoment. (Iris) Hmm, ik denk toch wel redelijk stresserend tot als het gezegd is en als er dan goed op gereageerd wordt dan is het wel een opluchting. (Leni) Een coming‐out ten aanzien van de ouders bleek voor de meeste meisjes een bijzonder moeilijke en emotionele stap. De meeste respondenten gaven aan heel nerveus en angstig te zijn voor mogelijk negatieve reacties. De hele interactie tussen ouders en hun lesbische of biseksuele dochter wordt verder uitgewerkt in rubriek III, paragraaf 2.1.1 van dit hoofdstuk. Een aantal meisjes stelden dat een coming‐out vaak minder moeilijk is ten aanzien van mensen waarmee men zich minder verbonden voelt. Bovendien gaven een aantal respondenten (bv. An, Leni, …) aan dat het moeilijk blijft om te kunnen inschatten hoe mensen zullen reageren op een coming‐out. Dit impliceert dat de stress om het te vertellen steeds aanwezig blijft. III.
LESBISCHE EN BISEKSUELE MEISJES IN INTERACTIE MET HUN FAMILIE EN SOCIALE OMGEVING 1. Invloed van omgevingsreacties op het zelfacceptatieproces Het krijgen van positieve reacties op het holebi‐zijn kwam heel vaak terug in de gesprekken als factor met een positieve impact op het zelfacceptatieproces. Niet enkel het ervaren van positieve reacties, maar ook het niet geconfronteerd worden met negatieve reacties blijkt een cruciale rol te spelen in het al dan niet aanvaarden van zichzelf als holebi. Negatieve, kwetsende of niet‐aanvaardende reacties uit de (nabije) omgeving kunnen duidelijk een negatieve impact hebben op de zelfacceptatie. De meeste respondenten stelden ook wel veel belang te hechten aan het geaccepteerd worden door anderen. De mate waarin men hier belang aan hecht varieert en anderen gaven aan dat dit ook doorheen de tijd veranderd is. Zo gaven sommigen aan dat vroeger belangrijker te hebben gevonden, maar nu hun eigen ding te doen. Vroeger trok ik mij dat wel aan, allez, ik denk dat elke jongere in de puberteit het belangrijk vindt om leuk gevonden te worden en veel vrienden te hebben, maar de laatste tijd, ik denk zo bij mezelf, ik doe mijn eigen ding, als mensen dat niet aanstaat dan is dat pech voor hen maar ik doe wat ik wil, ik ben wie ik ben…. (Lies) 114
Ja, omdat het me nu niet zoveel meer kan schelen wat andere mensen ervan denken, allez ja, minder. (Lore, over de reden waarom ze het nu makkelijker vindt om haar coming‐out te doen) Uit de interviews bleek tevens dat sociale steun op allerlei vlakken essentieel is en ook kan fungeren als buffer tegen allerlei mogelijke negatieve invloeden. Zo wijzen verschillende respondenten (bv. Iris, Nele, Inge, …) op het extreem grote belang van het kunnen praten over gevoelens met bv. een vriendin, hun partner of met (één van) de ouders. Ik had het geluk dat ik een heel goede beste vriendin had waarmee ik kon praten en ik heb dat eigenlijk al van bij het begin tegen haar verteld. Allez, zij accepteerde dat onmiddellijk, we hebben daar heel veel over gesproken. (Iris) Sociale steun en zich verbonden voelen met anderen kan bovendien ook essentieel zijn in het verwerken van bv. psychische problemen of traumatiserende gebeurtenissen (bv. gepest worden). (I: Kon je daarover (over de ervaringen met gepest worden op school) praten met iemand?) Met mijn mama, ja absoluut, die heeft mij dikwijls getroost ja. Maar zij weet ook dat dat moeilijk is. Ja, haar zus (eveneens lesbisch) heeft ook veel meegemaakt. Ja, ik heb op dat vlak heel veel voordelen gehad. Ik ben ook heel blij dat ik mijn mama heb, ik heb een goeie band met haar. Maar ik kan me voorstellen als je dat niet hebt bij je ouders en je hebt dan zo’n dingen op school meegemaakt, dat ja, je wil dan weg op school op dat moment, maar thuis is het al niet veel beter, dus ja, waar moet je dan naartoe? (Wendy) Ja, ik ben heel blij dat ik één ouder (haar mama) heb waar ik daarmee kan over praten die dat ook gewoon goed vindt en allez ja…. (Lore) 2. Interactie met verschillende groepen mensen, omgevingen en situaties 2.1. Gezin 2.1.1. Ouders Zoals reeds besproken, in rubriek II, paragraaf 5 van dit hoofdstuk, bleek een coming‐out ten aanzien van de ouders vaak bijzonder emotioneel. Heel wat respondenten gaven trouwens ook aan heel veel schrik te hebben (gehad) voor de reacties van hun ouders (voornamelijk vader) op hun coming‐out. In een aantal gevallen gebeurt een coming‐out ten aanzien van beide ouders tegelijk, maar heel wat respondenten gaven ook zich eerst te hebben geout ten aanzien van de moeder en dan pas tegen de vader. Verder hoorden we ook een aantal keren dat het de moeder was die het dan op haar beurt aan de vader vertelde (eventueel ook aan de broers en zussen en/of de rest van de familie). In deze gevallen was het opvallend dat de respondent dan vaak niet wist hoe bv. de vader er eigenlijk op reageerde. Er is dus duidelijk bij heel wat lesbische‐ en biseksuele meisjes een gebrek aan communicatie en openheid met betrekking tot dit thema ten aanzien van hun ouders. Zoals eerder reeds besproken bij de strategieën om een coming‐out te doen kan in een aantal gevallen de drempel te hoog zijn om persoonlijk (face‐to‐face) een coming‐out te doen. Dit is zeker ook het geval ten aanzien van de ouders. Zo kozen bv. An, Lieselot en Annemie voor een coming‐out via een brief. Heel heel stress… Ik durfde dat zo al niet zeggen, dus ik heb dan gewoon een brief beschreven en toen ik ging slapen op mijn mama haar bed gelegd. (Lieselot) 115
(…) ik had haar (mama) toen een brief geschreven die ze zou vinden toen ik op school was en zij op haar werk. (An) Anderen (bv. Iris en Margot) kozen voor een coming‐out in het openbaar (op restaurant). Soms wordt gewacht tot het moment dat men een relatie heeft omdat het dan makkelijker wordt om het te vertellen (bv. Iris). Respondenten die nog geen coming‐out deden ten aanzien van hun ouders (of ten aanzien van één van de ouders) gaven diverse redenen aan om het (nog) niet te vertellen. Verschillende keren werd aangehaald dat men geen goede band heeft met de ouders of dat de ouders erg conservatief zijn of zelfs vijandig staan tegenover holebi's. Eerder werd reeds het voorbeeld van Veroniek aangehaald, die zeer angstig is om het aan haar ouders te vertellen, maar ook bv. Lieve heeft het tot hiertoe nog niet aan haar ouders verteld. Ik zou het liever vermijden om het te vertellen. Het zou handig zijn als ik zo terug in een relatie zou zijn met een jongen, dan zou ik het misschien nooit moeten vertellen. (I: Heb je schrik voor de reactie van je ouders?) Ja… Ik denk dat mijn papa er nog wel zou kunnen mee leren leven, maar mijn mama niet. Allez, die snapt dat niet goed, die heeft mij ook zo al eens apart genomen om zo te zeggen van ‘ja, homo’s dat is toch maar abnormaal’. En dan voel je al zo dat je daar niet mee moet afkomen…. (Lieve) Ook het geloof (zowel katholiek als islamitisch) wordt aangehaald als reden om het niet te vertellen. Zoals eerder reeds aangehaald vindt bv. Hanan het enorm moeilijk om het voor altijd verborgen te moeten houden ten aanzien van haar ouders (moslimgezin). Weten dat – indien het ooit uitkomt – men de ouders verliest kan een enorme angst teweegbrengen. Hanan realiseert zich dat ze het nooit tegen haar ouders zal kunnen vertellen, wat meteen ook impliceert dat een eventuele relatie met een vrouw steeds verborgen zal moeten blijven. Wat de gezinsrelaties betreft bleek dat verschillende lesbische en biseksuele meisjes uit ons onderzoek relatief weinig voeling hebben met hun gezin (ouders en broers of zussen). Dit kwam bv. tot uiting in het feit dat heel wat meisjes aangaven niet onmiddellijk de behoefte te voelen persoonlijke gevoelens of problemen met hun ouders te bespreken. Daarenboven kwam het gebrek aan affiniteit met de ouders bv. ook tot uiting in het feit dat verschillende meisjes bij vragen naar de opleiding of het beroep van hun ouders slechts vaag een antwoord konden geven. Naast de hierboven vermelde meisjes die weinig affiniteit voelen met hun ouders zijn er echter wel heel wat respondenten die aangaven wel de behoefte te voelen hun problemen of gevoelens met hun ouders (voornamelijk de moeder) te bespreken, maar vaak gaven zij aan het gevoel te hebben er niet echt met hun problemen of gevoelens terecht te kunnen of zich althans niet comfortabel genoeg te voelen in de relatie met de ouders om hun problemen met betrekking tot het holebi‐zijn ter sprake te brengen. Euh, ik denk dat als ik dat zou willen dan zou dat wel gaan, maar die (haar mama) is, ik denk dat die niet genoeg zo… die stelt zoveel vragen, omdat ze het zelf zo niet kan vatten hoe dat ineen zit…. (…) Maar allez, we maken er wel mopjes over (…) ons mama vooral, die vindt dat hilarisch om bv. spreekwoorden met ‘pot’ in te zoeken en daar mopjes over te maken (…) Ja, er kan wel over gepraat worden maar ik heb niet echt de nood om daar met mijn mama over te praten. (Margot) (…) want ik wou daar niet over praten met mijn mama en nu eigenlijk nog altijd niet … ik vind dat die daar niet veel mee te maken heeft eigenlijk, allez ik weet niet, ja… (Celine) 116
Niet met mijn mama, maar dan zo met mijn vrienden of zo, dat gaat daar wel iets gemakkelijker. (Rebecca, over het praten over gevoelens met betrekking tot haar lesbisch‐zijn) Ja, ik praat niet zoveel tegen mijn ouders, over persoonlijke dingen al heel zeker niet, dat blijft echt zo minimaal mogelijk, ik heb daar geen behoefte aan. (Annemie) Ouders kunnen echter ook té betrokken zijn ten aanzien van hun dochter. Zo ervaarde Hanan bv. dat haar ouders veel te bezorgd zijn ten aanzien van hun kinderen (te weinig kunnen loslaten). Ook uit de reactie van bv. Leni’s moeder bleek een grote bezorgdheid met betrekking tot het feit dat anderen het holebi‐zijn niet zullen aanvaarden. (…) en ik weet nog dat ons moeke toen is beginnen wenen. Ik denk dat dat was omdat ze schrik had dat, ik weet nog, ik denk toen zelfs dat ze echt wel tegen mij heeft gezegd ‘ja maar Leni, de mensen gaan dat niet aanvaarden’, dat was waarom ze weende, dat de mensen dat niet gingen aanvaarden. (Leni, over haar coming‐out ten aanzien van haar ouders) Een open sfeer thuis, gekenmerkt door een goede persoonlijke band met de ouders en kunnen praten over gevoelens zijn mede bepalend voor de mate waarin lesbische en biseksuele meisjes ook hun holebi‐zijn met hun ouders kunnen bespreken. (…) over gevoelens praten of zo dat kan thuis zeker niet, heeft nooit gekund en nu nog altijd niet. (I: En dat is iets waar je wel de behoefte aan zou hebben?) Ja, gewoon het feit dat je dat dan beter zou kunnen als je dat van jongs af aan zou doen hé. (Leni) (…) want dat is wel iets wat in ons gezin niet echt gemakkelijk gedaan wordt, over gevoelens praten…. Het is een feit dat ik in ’t middelbaar nooit echt over gevoelens babbelde, ook niet bij ons thuis, dus ik kende dat niet en dat heb ik dan nog moeten leren en dat was een heel leerproces…. (Nora) Dat deze zaken van essentieel belang zijn blijkt ook uit de getuigenissen dat het kunnen doen van een coming‐
out ten aanzien van de ouders en ouders die het lesbisch‐ of bi‐zijn van hun dochter kunnen aanvaarden (eventueel na een eerste moeilijke periode) een belangrijke positieve impact kan hebben op de zelfacceptatie (bv. Lore, Wendy en Els). Problematische gezinssituaties (bv. naar aanleiding van echtscheiding van de ouders of problematische opvoedingssituatie (los van het holebi‐zijn)) blijken een grote impact te hebben op de mate waarin respondenten een beroep kunnen (of willen) doen op hun gezin voor holebigerelateerde problemen. (…) omdat je, ik zat toen in een moment, ik kon toen wel tegen mijn mama babbelen, maar zij had ook zoveel aan haar hoofd (echtscheidingssituatie) en om haar dan nog eens met die problemen te gaan opzadelen…. (Wendy) Bijgevolg heeft ook dit onvermijdelijk ook een gevolg op de mate waarin lesbische en biseksuele meisjes hun holebi‐zijn voor zichzelf kunnen accepteren. Ook frappant is dat problemen van de ouders (bv. depressieve periode) ook kunnen afstralen op de kinderen. Een aantal geïnterviewde meisjes (bv. Anouk, Wendy en Lore) geven in deze context aan – indien één of beide ouders het extra moeilijk hebben – hun problemen niet met die ouder of beide ouders te gaan bespreken, om deze niet nog eens extra te gaan belasten. Mijn mama heeft gewoon een tijd moeilijkheden gehad met haar eigen ouders … Dus ik heb haar een hele tijd ongelukkig zien rondlopen en dat straalde natuurlijk op mij af en op mijn vader. (Anouk) 117
Wat de reacties van ouders op het holebi‐zijn van hun dochter betreft blijkt dat negatieve of kwetsende reacties van de ouders een (zeer) nadelige invloed kunnen hebben op de zelfwaardering van lesbische en biseksuele meisjes. Verwerpende of niet‐accepterende reacties kunnen op een open, maar ook op een meer verdoken manier gebeuren. Zowel een impliciete als een expliciete niet‐accepterende houding of reactie blijken echter duidelijke consequenties te kunnen hebben voor de mogelijkheid tot zelfacceptatie. Ja, die (haar vader) heeft me werkelijk de grond in geboord. Ja, uitvliegen en uitschelden en alles wat ge u kunt inbeelden eigenlijk. En dan had ik zo iets van dat is toch wel genoeg, allez ja…. (Lieselot, over de reactie van haar vader op haar lesbisch zijn (op de hoogte gebracht via haar stiefmoeder)) Hij heeft er nooit mee overweg gekunnen dat mijn tantes lesbisch waren en dat wist ik al van vroeger. Als er bv. iets op de radio was over holebi’s dan was hij altijd aan het vloeken en ‘goh, die stomme homoseksuelen’ en hij was ook heel racistisch…. (Wendy, over haar vader) En hij heeft dat ja, toen hij de roddel hoorde, dan was hij natuurlijk woest hé, want ze zaten hem uit te lachen op zijn werk en ja, natuurlijk, ik begrijp dat wel, maar ’t is natuurlijk wel je dochter die je aan de kant gooit hé. En ja, dat is spijtig, maar dat is zijn keuze en ’t is misschien beter zo. (Wendy, over de reactie van haar vader op haar coming‐out (Wendy had na de echtscheiding van haar ouders eigenlijk geen contact meer met haar vader)) Uit het onderzoek bleek trouwens ook dat sommige meisjes zich niet echt begrepen voelen door hun ouders. Zo gaf Rebecca bv. aan dat haar ouders haar lesbisch‐zijn wel kunnen aanvaarden, maar niet echt kunnen begrijpen. Sommige ouders proberen het holebi‐zijn van hun dochter ook te zien als een fase (iets wat later nog wel zal veranderen), dit was bv. bij de ouders van Annemie en Margot het geval. Een dergelijke reactie wordt meestal als negatief of bijzonder vervelend ervaren, omdat de meeste meisjes relatief lang wachten om het te vertellen tot het ogenblik dat ze echt volledig zeker zijn van zichzelf. Bovendien bleek bv. uit het verhaal van Iris dat biseksualiteit voor ouders soms extra moeilijk ligt. Het achterliggende idee is hier dat men ‘een keuze moet maken’. Op het moment dat ik zei dat ik met C. was, was dat van ‘nu blijf je langs die kant en nu moet je niet meer naar de andere kant gaan’. Allez ja, of ’t is ’t een of ’t is ’t ander maar niet allebei…. (Iris, over de reactie van haar moeder nadat ze na een aantal kortdurende relaties met jongens haar vriendin voorstelde) Wat de reacties van de ouders betreft blijkt ook meermaals dat na een coming‐out dit verder geen gespreksonderwerp is of blijft. Dit gebrek aan openheid of communicatie hieromtrent wordt door enkele respondenten (bv. Leni, Nora, … ) soms als lastig of vervelend ervaren. Langs de ene kant had ik zo van ja, er wordt niks meer over gezegd … (negatief) maar langs de andere kant was dat eerder weer een opluchting. Want allez, zoals dat ik al gezegd heb in het begin dat hier niet echt over gevoelens gebabbeld wordt, dat hoort daar wel bij hé, dat zou niet zo vlotten dan. (Leni) In een aantal gevallen werd ook gewezen op het verschil hoe ouders er nu tegenover staan versus hoe ze er in het begin tegenover stonden. Zo is bv. de houding van de vader van Els na verloop van tijd duidelijk positiever geworden en ook de moeder van Iris bleek er na verloop van tijd beter mee te kunnen omgaan. Wat de impact op de relatie tussen ouders onderling betreft geeft één van de respondenten (Iris) aan dat de vader de moeder enorm gesteund heeft en dat zij elkaar nooit de schuld gegeven hebben. Opvallend is hier uiteraard wel het idee dat hier wordt uitgegaan van de visie dat ouders (of de opvoeding?) mogelijkerwijs aan 118
de basis liggen van het lesbisch of biseksueel zijn van de dochter. Eén van de respondenten (Nele) gaf ook aan dat haar ouders ruzie gehad hebben omwille van haar lesbisch‐zijn (verwijten dat de vader een agressieve persoon was en zij (Nele) zich daardoor van mannen wou distantiëren). Uit deze verhalen blijkt dus dat er met andere woorden nog wel heel wat vooroordelen en vreemde theorieën leven in verband met het ontstaan van holebi‐zijn. Naast de reactie van de ouders zijn ook de reacties van een aantal significante andere in het leven van lesbische en biseksuele meisjes (bv. vrienden, studiegenoten, leerkrachten, familieleden, …) van cruciaal belang. Aanvaarding door de ouders (en anderen uit de (zeer) nabije omgeving) is voor de meeste meisjes echter duidelijk belangrijker dan de acceptatie door mensen die verder van hen af staan. 2.1.2. Broers en zussen Een aantal respondenten deden eveneens reeds een coming‐out ten aanzien van broers of zussen (bv. Lies, Veerle, Margot, Inge, …). Bij anderen (bv. An) was dat nog niet het geval. Sommige meisjes (bv. Ina en Veroniek) deden hun coming‐out ten aanzien van hun broer nog vooraleer het aan de ouders te hebben verteld. Veel hangt uiteraard ook af van de mate waarin men al dan niet een hechte band heeft met broer of zus. Vaak hebben broers en zussen geen problemen met het lesbisch of bi‐zijn van hun zus. In een aantal gevallen zijn de reacties echter minder positief (bv. Leni en Veerle). (…) en mijn zus, die was heel boos toen ze dat hoorde… Ja, ze wou het gewoon niet aannemen, die werd kwaad en dat was gek, want zij was nog tegen mij bezig van ja ‘drie meisjes hebben al tegen mij gezegd dat ze lesbisch zijn en ik ben zo goed om met hen te praten en ik aanvaard dat allemaal’, daar kwam het op neer… en dan dacht ik ah, dat zal ik wel tegen mijn zus kunnen vertellen en dan heb ik het verteld maar dat sloeg heel hard tegen…. (Leni) Ik walg van homo’s. (Veerle, over de reactie van haar broer in een gesprek met betrekking tot holebiseksualiteit) Dergelijke negatieve of kwetsende reacties kunnen uiteraard een nadelige invloed hebben op de zelfwaardering of zelfacceptatie van lesbische en biseksuele meisjes. Soms zijn de reacties bij de verschillende broers en/of zussen ook zeer divers waarbij bv. één van de broers of zussen niet‐accepterend is terwijl dit bij de overige gezinsleden wel het geval is (bv. in Veerle’s gezinssituatie). Uit een aantal getuigenissen (bv. Margot en Anouk) bleek een vrij onverschillige houding van broers en/of zussen, maar meestal verandert een coming‐out relatief weinig aan de relatie tussen de respondent en broers en/of zussen. Uit het verhaal van Hanan blijkt dat in de Marokkaanse gemeenschap ook een coming‐out ten aanzien van broers of zussen zeker niet evident en in een aantal gevallen als quasi onmogelijk wordt beschouwd. 2.2. Grootouders en andere familieleden 2.2.1. Grootouders Sommige grootouders maken geen problemen van het holebi‐zijn van hun kleindochter (bv. Inge), maar bij een aantal anderen ligt het een stuk moeilijker (bv. Veerle) of leeft althans het sterke vermoeden dat de grootuouders (of één van de grootouders) het er erg moeilijk mee zullen hebben (bv. Rebecca, Anouk). Wat de grootouders betreft is het opvallend dat heel wat van hen bewust niet worden ingelicht. In een aantal gevallen nemen de ouders (meestal de moeder) van de respondent deze taak op zich. Dit was bv. bij Els en 119
Lieselot het geval. Soms verbieden ouders expliciet een coming‐out ten aanzien van (één van) de grootouders (omwille van bv. conservatieve attitude of geloof). Dit was bv. bij Rebecca het geval. Een aantal respondenten gaven aan dat hun grootouders gelovig (meestal katholiek) zijn en negatieve opvattingen hebben ten aanzien van holebiseksualiteit. Uit sommige getuigenissen (bv. Lore en Rebecca) blijkt dat sommige grootouders een eerder vijandige houding blijken te hebben ten aanzien van holebiseksualiteit. De ouders van mijn mama vinden dat een schande. (…) Ik heb bomma eens horen zeggen over iemand wiens dochter lesbisch was en die van ‘ja, die hebben nogal miserie gehad met dat kind en die is nu nog lesbisch ook’. (Lore) Andere respondenten (bv. Iris, Els, …) geven aan dat hun grootouders het in zekere mate wel accepteren maar het moeilijk hebben zichzelf een houding te geven. Soms weet men blijkbaar niet of heel moeilijk hoe men het thema ter sprake kan brengen. Ook negatieve of kwetsende reacties van grootouders of andere familieleden kunnen uiteraard een nadelige invloed hebben op de zelfwaardering van lesbische en biseksuele meisjes. 2.2.2. Andere familieleden De meeste respondenten gaven aan het bewust niet te vertellen op familiefeestjes en dergelijke. Vaak is de band met familie niet erg goed of er is alleszins geen nauwe band en dat wordt dan als reden aangehaald om het niet te vertellen. In enkele gevallen is er reeds ruzie in de familie of is de familie (zeer) katholiek en wordt dit als argument aangehaald om het niet te vertellen (bv. in het geval van Lies, Anouk en Celine). Bij de meeste respondenten is het opvallend dat slechts een deel van de familie op de hoogte is van hun lesbisch of bi‐zijn. Zeker biseksuelen in een relatie met een jongen of man blijken meestal niet geneigd om hun coming‐out te doen ten aanzien van de (ruimere) familie. Een aantal respondenten hebben echter heel bewust op een gegeven moment wel gekozen om het aan een selectie van familieleden te vertellen (meestal diegenen van wie men een positieve reactie verwacht). Er zijn wel zo een paar mensen in de familie ook waar ik echt een moment heb gekozen van nu wil ik het gaan vertellen en dan uitgenodigd om te komen eten of zo en hen dan ook verteld.” (I: En hebben die ook goed gereageerd?) Ja, dat waren natuurlijk de mensen waar ik het ook wel van verwacht had hé… (Nora) Zoals eerder reeds aangehaald voor de grootouders worden ook andere familieleden in een aantal gevallen ingelicht via de moeder (bv. de familie van Els). Soms gaat de familie er positief mee om, in een aantal gevallen gaat het een stuk moeilijker of men gaat er onwennig mee om (zoals bv. in de familie van Margot). Soms geven respondenten aan het gevoel te hebben dat anderen (bv. bepaalde familieleden) zich ongemakkelijk voelen bij hun holebi‐zijn. Mensen proberen dan wel open te doen maar vragen bv. nooit naar hun vriendin, terwijl dat bij meisjes met een vriendje wel evident is (bv. in de familie van Margot en Inge). Ondanks het feit dat uit het onderzoek bleek dat de familie het niet steeds even makkelijk heeft met het accepteren van het holebi‐zijn bleek dat de attitudes na verloop van tijd soms wel veranderen (meestal in positieve richting). Zo gaf bv. één van de respondenten (Leni) aan dat een lesbische tante vroeger in de familie niet werd aanvaard, terwijl dit nu wel het geval was. 120
2.3. Partner Uit de getuigenissen van verschillende respondenten (bv. Veerle, Annemie, Inge, …) bleek een partnerrelatie als (zeer) belangrijk te worden ervaren. Sommigen (bv. Celine en Nele) zien echter ook de potentiële nadelen ervan (hierbij baseert men zich dan voornamelijk op negatieve ervaringen die men rondom zich (al dan niet in het holebimilieu) ziet). Meerdere respondenten (bv. Inge en Iris) geven aan dat het voor hen als heel belangrijk wordt ervaren met hun partner alles te kunnen delen en te weten dat er altijd iemand is die naar je luistert en voor je klaar staat. Bovendien wordt het ook als bijzonder waardevol ervaren te weten dat die persoon ook alles voor zich houdt, wat in andere (vriendschaps)relaties niet steeds even evident is, zo bleek uit de ervaring van verschillende respondenten. De meeste respondenten met een partner stelden dat zij (of hij) voor hen ook meteen de belangrijkste vertrouwenspersoon is. 2.4. Vrienden Uit zowel de antwoorden op de vragenlijst als uit onze interviews bleek dat heel wat lesbische en biseksuele meisjes zich minder verbonden voelen met hun familie en eerder een verbondenheid voelen met hun vrienden. Ook in dit onderzoek wordt dus de ‘family of choice’‐hypothese bevestigd. Zo verwoorde Els het letterlijk: ‘dat is gelijk op één of andere manier familie geworden’. Uit heel wat gesprekken bleek dat het al dan niet geaccepteerd worden door ouders zeer belangrijk is (acceptatie door de ruimere familie blijkt minder cruciaal) maar dat de ondersteuning door vrienden een stuk kan compenseren wat betreft het komen tot voldoende zelfacceptatie en zelfwaardering. De ‘family of choice’‐
hypothese blijkt echter minder van toepassing in de moslimcultuur – zo blijkt uit de reeds eerder geciteerde getuigenis van Hanan ‐ waar de invloed van de relatie met ouders en familie duidelijk blijkt te primeren boven de invloed van de relatie met vrienden. In één van de voorgaande rubrieken werd reeds aangehaald dat de eerste coming‐out meestal gebeurt ten aanzien van een vriend(in) of klasgenoot (of eventueel meerderen vriend(inn)en of klasgenoten die men als goede vriend(inn)en beschouwt). Verder was het opvallend dat bij een coming‐out sommige vrienden in enkele gevallen aangaven het eigenlijk al te weten (bv. Inge, Rebecca, Hanan). In een aantal andere gevallen zijn er ook wel heel verbaasde reacties van vrienden (bv. Wendy en Iris). Met betrekking tot coming‐out komt een paar keer ook de invloed van geloof naar voren (vaak blijken lesbische en biseksuele meisjes het moeilijk(er) te hebben een coming‐out te doen tegenover vriend(inn)en die zeer gelovig zijn). De angst voor negatieve reacties op een coming‐out is ten aanzien van religieuze vrienden duidelijk groter. Van één vriendin had ik wel schrik, maar dat is omdat ze heel katholiek zijn. Dat is zo’n vriendin waarmee ik in de scouts heb gezeten maar die heeft echt een heel andere mentaliteit en haar mama ook. Dus daar had ik wel heel veel schrik voor, maar dat viel goed mee. Dat kan wel zijn dat die achter mijn rug wel denkt, maar ik spreek daar nog mee af en ik kom daar nog altijd lang. Die heeft daar nog nooit een probleem van gemaakt. (Iris) Ik heb wel een paar kennissen of goede vrienden die wel gelovig zijn, eigenlijk één goede vriendin die katholiek is en haar ouders ook… Die zijn katholiek, misschien niet op de traditionele manier, maar die hebben het er wel moeilijk mee…. Ja, ’t is zo dat ze, eigenlijk vinden ze dat je ervoor moet kiezen om dat niet te beleven. Allez, … ’t is iets waar ze niet voor zouden kiezen, in hoeverre dat ge daarvoor kunt kiezen natuurlijk, maar het is niet omdat ik daarvoor kies, allez, ik vind niet dat ik echt ‘kies’, dat ze mij daarvoor minder vinden. Allez ja, dus ’t is zo’n beetje dubbel…. (Nora) 121
Ook wat de reacties van de vrienden betreft bleek een duidelijk diversiteit. De meeste respondenten gaven echter aan dat de meerderheid van hun vrienden het direct accepteert en dat men nog geen vrienden verloren heeft naar aanleiding van een coming‐out. Er bleken met andere woorden weinig echt negatieve reacties van vrienden. Vaak geven de lesbische en biseksuele meisjes uit ons onderzoek aan dat er niet echt iets veranderd is aan hun vriendschappen. Een (beperkt) aantal mensen (bv. Wendy) geeft echter aan een groot deel van de vriendenkring verloren te zijn. En een iets groter aantal meisjes gaf aan toch wel geconfronteerd te zijn geweest met een aantal vriend(inn)en die meer afstand zijn gaan nemen na hun coming‐out. Euh ja, ze gaan het nooit rechtstreeks zeggen tegen jou, hoewel ik dat wel zou appreciëren, maar ja, je merkt dat aan hun reacties of zo. Allez, iemand die altijd kwam knuffelen en zo en die plotseling een halve meter verder staat dan normaal, dat valt op. Maar over het algemeen is dat een minderheid. (Ina, over een aantal vriendinnen die wat meer afstand namen naar aanleiding van haar coming‐out) Negatieve of kwetsende reacties van vrienden (die zeer belangrijk zijn in het leven van lesbische en biseksuele meisjes) of het verliezen van vrienden naar aanleiding van een coming‐out kunnen een (zeer) nadelige invloed hebben op de zelfwaardering van deze meisjes, zo blijkt o.a. uit het verhaal van Wendy. Wat de reacties van vrienden betreft stelden we ook een zekere mate van diversiteit vast in de manier waarop lesbische en biseksuele meisjes omgaan met grapjes die gemaakt worden naar aanleiding van de seksuele geaardheid. Sommige respondenten gaven aan dit te beschouwen als een teken van acceptatie, terwijl anderen grapjes toch wel eerder als kwetsend beschouwden (ook al waren ze waarschijnlijk niet kwetsend bedoeld). De meeste respondenten waren het er echter wel over eens dat in een aantal gevallen zogenaamde grapjes wel minder leuk en zelfs heel denigrerend kunnen zijn. Ook het voortdurend maken van grapjes of de blijkbaar frequent gehoorde opmerkingen van jongens met betrekking tot hun interesse voor een trio werden door bijna alle meisjes als (zeer) vervelend beschouwd. Uit de getuigenissen van de respondenten bleek ook dat vrienden of klasgenoten vaak heel wat vragen stellen en nieuwsgierig zijn met betrekking tot het holebithema. Sommige respondenten (bv. Iris en Els) vinden het wel leuk om hierover te praten maar anderen (bv. Margot) voelen er zich ongemakkelijk bij en frequent wordt ook opgemerkt dat té veel vragen en doorvragen soms wel vervelend kan zijn. Wat de reacties van jongens en meisjes betreft gaven heel wat respondenten aan hiertussen toch wel verschillen te hebben ervaren. De meeste respondenten gaven aan dat globaal gezien jongens vaker grapjes maken en het in een aantal gevallen best wel intrigerend lijken te vinden, terwijl meisjes er meestal veel serieuzer mee omgaan en diepgaandere vragen gaan stellen. Een aantal respondenten hadden echter het gevoel alsof meisjes het meestal ook wel als meer bedreigend ervaren. Naast de grapjes en goedbedoelde opmerkingen van jongens blijkt dat zij soms ook meer vulgaire opmerkingen maken. 2.4.1. Holebivrienden Zoals eerder reeds vermeld blijkt ook het kennen van andere holebi’s een invloed te kunnen hebben op het zelfaanvaardingsproces. Heel wat lesbische en biseksuele meisjes ervaren het als bijzonder belangrijk om andere holebi’s te kennen zodat men zich niet alleen voelt als holebi. Het is altijd wel fijn om te weten dat je niet de enige bent die dat allemaal doorgemaakt heeft en die mensen die tonen dat anders zijn niet per se slecht hoeft te zijn. Allez, die ervaringen hebben echt wel getoond dat ik trots mag zijn op het feit dat ik anders ben, allez anders, dat is ook weer een raar woord, maar ja. (Lies) Bovendien gaven de meeste geïnterviewde meisjes aan bepaalde gevoelens en problemen te kunnen bespreken met holebivrienden waarvan men vaak het idee heeft dat zij dit beter begrijpen dan heterovrienden. 122
Zo kan bv. het kennen van andere holebi’s in de sportclub, het op holebikamp gaan, het kennen van holebiklasgenoten of het holebifamilieleden een positieve impact hebben op het zelfvertrouwen en de zelfaanvaarding van lesbische en biseksuele meisjes. ‘t Is zo anders en dat is zo een anders zijn dat zo direct een band schept met andere holebi’s allez om zo’n reden die hetero’s toch niet snappen, allez ja, er is wel iets. (Lieve) Ja, want ge kunt daarover praten en ge zit in ’t zelfde schuitje dus allez ja, dat is ook al gemakkelijker om een gesprek te openen of aan te gaan over dat thema. (Rebecca, over haar holebivrienden) De kwestie van het niet kunnen praten over holebigerelateerde problemen stelt zich heel vaak in de periode volgend op de eerste bewustwording. Op dat ogenblik kennen heel wat lesbische en biseksuele meisjes nog geen andere holebi’s waarmee ze over hun gevoelens kunnen praten en bij wie ze met hun gevoelens terecht kunnen. Heel wat meisjes vertelden dat het voor hen bijzonder belangrijk was om andere holebi’s te leren kennen, om dan in het holebimilieu terecht te komen en op deze manier tot de vaststelling te komen dat het eigenlijk best nog wel aangenaam kan zijn om holebi te zijn. Het kennen van andere holebi’s betekent meteen ook dat men een aantal ‘rolmodellen’ heeft in de nabije omgeving. Het kan voor lesbische en biseksuele meisjes belangrijk zijn te zien dat andere mensen ook holebi zijn en dat anderen daar niet noodzakelijk een probleem mee hebben. Vooral ook het praten met of het kennen van holebi’s die zichzelf volledig accepteren kan belangrijk zijn in het hele zelfacceptatieproces. 2.4.2. Heterovrienden Niet enkel het contact met holebi‐peers maar ook met hetero‐peers blijft belangrijk om zich volledig als holebi in de maatschappij te kunnen integreren. Meestal heeft men vóór de eerste bewustwording van het holebi‐zijn en vóór het ogenblik van de eerste coming‐out reeds een heterovriendenkring opgebouwd waarmee men heel wat ervaringen deelt. Bijgevolg is het ook belangrijk dat men verder op dit bestaande netwerk kan rekenen voor sociale steun. Ook het leren kennen van nieuwe heterovrienden die het holebi‐zijn accepteren (bv. in het hoger onderwijs) kan een positieve invloed hebben op de zelfacceptatie. Toen in hier begon te studeren in Antwerpen (universiteit) dan was dat ineens zo’n groot verschil, dan was er zoiets van het maakt echt niet meer uit. (Inge) 2.5. De holebigemeenschap Niet enkel de steun van ouders, familie, partner, vrienden, … is belangrijk maar ook een zekere mate van verbondenheid met de holebigemeenschap kan belangrijk zijn. Wanneer lesbische en biseksuele meisjes zich meer en meer bewust worden van hun holebi‐zijn brengt dit vaak een exploratie van de holebiwereld met zich mee. Een aantal respondenten gaven aan dat het leren kennen van andere holebi’s en het interageren met de holebigemeenschap heel belangrijk geweest is in het ontwikkelen van meer positieve gevoelens over zichzelf en het bestrijden van gevoelens van isolatie (zich alleen voelen). Holebiverenigingen en internetgebaseerde informatie, fora of chatrooms voor holebi’s kunnen in deze context nuttig zijn. Ondanks het feit dat alle respondenten aangaven andere holebi’s te willen leren kennen bleek niet iedereen zich in even grote mate aangesproken te voelen door holebi‐verenigingen en activiteiten voor holebi's. Sommige meisjes (bv. Lies en Annemie) gaven aan éénmalig naar een holebi‐activiteit te zijn geweest maar al vrij snel besloten te hebben dat dit niets voor hen is. Hanan gaf aan dat haar eerste kennismaking met het holebimilieu niet goed voelde, maar eens ze het ‘normaal’ begon te vinden ging het beter. 123
Wat de visie van onze respondenten op het holebimilieu betreft bleek het beeld zeer divers. Een aantal meisjes gaven aan dat er vaak (te) sterk wordt gefocust op het onderscheid tussen hetero en holebi. Sommigen hebben het bijgevolg moeilijk met het feit dat de holebiwereld zich (in hun perceptie) vaak afzondert van de heterowereld. Ook een aantal respondenten die heel nauw betrokken zijn bij de holebiwereld (bv. Inge en Nele) gaven aan de holebiwereld niet steeds even positief te percipiëren. Zo wezen sommigen op het bestaan van heel wat jaloezie, ‘roddel en achterklap’ in de holebiwereld. Het holebimilieu werd bv. door Inge als een ‘cru milieu’ omschreven en Nele wees erop dat het holebimilieu een wereld apart is, waar een andere sfeer heerst, waar er eigenlijk weinig respect is. Daarnaast werd door haar ook de vergelijking met ‘een peutertuin’ gemaakt. Uiteraard kunnen ook deze verschillende visies het acceptatieproces in aanzienlijke mate beïnvloeden De meerderheid van de respondenten hebben hun eerste stappen in de holebiwereld gezet via het internet. Zo bleek bv. het chatten met andere holebi’s in een aantal gevallen het zelfacceptatieproces in positieve zin te kunnen beïnvloeden. Ik weet dat ik nieuwsgierig was toen en toen ben ik op de chat beginnen babbelen en afspreken en dan met de bus en trein en dan merk je dat dat inderdaad wel goed gaat…. (Inge, over haar eerste zoektocht naar contact met andere holebi’s op 14‐jarige leeftijd) Dus ik spreek echt wel af met de mensen waarmee ik chat op internet en ik kom daar heel goed mee overeen, ik heb daar ook heel veel aan gehad. Allez diegene die ik dan niet in het echt kan zien, omdat die te ver wonen, daar zit ik regelmatig mee op MSN of zo en dan vertellen we elkaar dingen die we meemaken en dat blijft allemaal tussen ons en dat is echt wel leuk om zo’n dingen te kunnen vertellen, dat het van uw schouders valt. (Lies) Enkele respondenten (bv. Iris, Margot, …) gaven aan wel de behoefte te voelen om andere holebi’s te leren kennen maar toch nog nooit de stap te hebben gezet naar het ‘holebimilieu’. Meerdere redenen worden hiervoor aangehaald. Zo geven zowel Iris als Margot aan eigenlijk enkel heterovrienden te hebben of een vriendin die er niet voor openstaat om de holebiwereld te verkennen. Ook een zekere mate van angst voor de holebiwereld worden aangehaald, net als de visie dat het hier om een gesloten milieu gaat. Sommige respondenten (bv. Lies en Annemie) gaven dan weer aan dat een tegenvallende eerste kennismaking (‘te kinderachtige activiteiten’) aan de basis lagen van het niet zetten van verdere stappen richting holebivereniging. Ik weet niet, ik ga dat zeker niet opnieuw doen. Goh ja, ik weet niet wat er precies tegenviel. ’t was heel kinderachtig om te beginnen, allez op dat weekend deden we zo kinderachtige spelletjes en zo, maar ik ben sowieso niet voor die groepsdingen. Zo scouts en chirodingen, dat is trouwens ook niet voor mij, ik vind dat niet leuk zo in groep…. (Lies, over de tegenvallende activiteiten in het holebivereniging) Euh, ik vond dat niet tof, allez, dat was helemaal in het begin van mijn eerste jaar hoger. En erna gingen we dus met die mensen drinken en die homo’s die waren echt homo, die waren zo verwijfd en ja, ik vond dat gewoon echt niet fijn, dat was allemaal zo stereotiep en nee… (Annemie, over haar eerste ervaringen in de holebivereniging en de reden waarom het bij een éénmalige verkenning bleef) Andere meisjes gaven dan weer eerder praktische overwegingen aan (te ver af van hun woonplaats). Zo geven bv. Wendy, Lieselot, Ina, … aan dat je, indien je in een dorp woont, toch vaak een drempel over moet om specifiek naar de stad te gaan voor holebispecifieke uitgaansgelegenheden of ‐activiteiten. Voor de meeste van deze respondenten bleek het trouwens zeker niet de hoofdbekommernis dat er weinig te beleven valt voor holebi’s in hun eigen woonplaats. Als alternatief gaat men dan vaker uit in het heteromilieu of men trekt toch naar de stad. Een aantal mensen gaven ook aan dat daar waarschijnlijk niet zo’n groot publiek voor is om dat lokaal te gaan organiseren. 124
Hanan gaf aan dat het kennismaken met andere holebi’s extra moeilijk is voor moslima’s. Vandaar dat zij dan ook wees op het grote belang van laagdrempelige allochtone holebi‐verenigingen. Als motivatie om de holebiwereld te verkennen hoorden we voornamelijk het feit dat lesbische en biseksuele meisjes daar het gevoel hebben er echt zichzelf te kunnen zijn en er nieuwe mensen kunnen leren kennen. Verder wordt er bv. door Margot, Inge en Wendy op gewezen dat men in het holebi‐uitgangsleven ook bepaalde negatieve reacties die men in het reguliere uitgangsmilieu krijgt kan vermijden (bv. het nagefloten worden wanneer je met een meisje danst). 2.6. De school of universiteit 2.6.1. Coming‐out op school en reacties op coming‐out Heel wat respondenten hielden of houden hun seksuele oriëntatie angstvallig verborgen op (de middelbare) school of outten zich enkel ten aanzien van een heel beperkte kring van goede vriend(inn)en. Ja op school weet bv. niemand het, omdat ik zoiets had ik heb dat eigenlijk altijd geheim willen houden , omdat ik begon op een nieuwe school, ik had een heel verleden (psychiatrische problematiek) en ik had zoiets ik wil dat niemand dat weet. (Lore) De meesten kiezen ervoor het niet voor de hele klas te vertellen, maar aan een beperkt aantal mensen die men min of meer vertrouwt. Op school weten maar vier vrienden dat van mij, de rest van mijn klas weet het niet, allez, of toch niet dat ik denk dat ze het weten. (Rebecca) Een aantal van de geïnterviewde meisjes die – los van hun holebi‐zijn – al moeilijk lagen in de klas (bv. Veroniek) overwogen geenszins om een coming‐out te doen, uit angst dat de situatie enkel maar zou verergeren. Een ander meisje (Leni) stelde het bv. pas aan het eind van het schooljaar te hebben verteld uit angst dat het toch zou kunnen fout lopen en dan hoefde ze tenminste niet meer onmiddellijk met al deze mensen in contact komen. Negatieve reacties of ervaringen op school blijken een zeer duidelijke impact te hebben op het acceptatieproces bij lesbische en biseksuele meisjes (zo blijkt bv. duidelijk uit de ervaringen van Wendy en Nele, zoals deze verder nog aan bod komen) . 2.6.2. Verschillen tussen scholen en verschillen tussen secundair en hoger onderwijs Een aantal respondenten (bv. Nele en Nora) geven aan dat de verandering van de ene middelbare school naar een andere, meer ‘open’ school, met een tolerantere houding ten aanzien van holebi’s, waar holebiseksualiteit bespreekbaar was, een grote stap voorwaarts is geweest. Uit de verschillende interviews bleken heel diverse redenen om van school te veranderen, o.a. verwijderd van school omwille van een lesbische relatie, gepest op school (al dan niet omwille van het holebi‐zijn), praktische redenen (bv. verhuis, echtscheiding van de ouders, studierichting, …). En dan ben ik naar een andere school gegaan en dat was echt een verademing. Dat was een heel open school en ook qua verhouding tussen leerkracht en leerlingen dat was veel opener en er werd zo over alles gepraat, allez, over alles eigenlijk, niet alleen over holebi, maar over elk mogelijk onderwerp dat in een andere school niet aan 125
bod zou komen, werd hier gewoon heel open gepraat. De raarste combinaties van mensen liepen daar rond en dat werd allemaal geaccepteerd. En dat heeft voor mij wel veel verschil gemaakt. (Margot, die eerder om praktische redenen na het 2e middelbaar van school veranderde) En toen op het einde van het tweede middelbaar hebben ze mij verzocht om niet meer terug te keren het jaar nadien en dan ben ik veranderd van school. (…) Op die nieuwe school was ik ook al veel zelfstandiger hé, dus dat was gewoon anders, misschien ook omdat dat een school is waar ge heel veel vrijheid krijgt, omdat dat ook een kunstschool is. Maar kijk, een groot deel van mijn vriendenkring die ik nu heb heb ik daar leren kennen. (Nele, over het feit dat ze van school verwijderd werd omwille van haar verliefdheid op een meisje van diezelfde school) De schoolcultuur en houding ten aanzien van holebiseksualiteit op school kan blijkbaar enorm verschillen tussen scholen onderling. Het feit dat er gepraat wordt (bv. in de klas) kan heel belangrijk zijn, gewoon het feit dat men als lesbisch of biseksueel meisje weet dat er niet geheim moet over gedaan worden kan op zich heel belangrijk zijn. Op dit vlak blijkt er bv. in het kunstonderwijs heel wat meer openheid te bestaan (bv. Nele en Nora). Bovendien geven verschillende meisjes aan dat het studeren aan de universiteit of hogeschool heel wat veranderd heeft in hun leven (cf. Inge, Annemie, Iris, …). In de gesprekken werd meermaals verwezen naar het grote verschil in mentaliteit tussen middelbare scholen en hoger onderwijs wat de houding ten aanzien van holebiseksualiteit betreft. 2.6.3. Holebi‐zijn op school Uit enkele getuigenissen bleek dat in een aantal scholen op een bijzonder negatieve manier met holebiseksualiteit omgegaan (bv. uitsluiting van leerlingen (tot zelfs verwijdering van de school, zoals bij Nele het geval was (cf. bovenstaand citaat)) of het angstvallig vermijden dat meisjes enig affectief gedrag voor elkaar tonen (bv. een knuffel geven of hand in hand lopen, …) (bv. op de middelbare school van Lies en Nele). Indien op school vervelend of moeilijk wordt gedaan over holebiseksualiteit kan dit bijzonder kwetsend zijn voor holebi's. Zoals reeds uit paragraaf 2.6.2 met betrekking tot de verschillen tussen scholen onderling bleek is de houding ten aanzien van lesbische en biseksuele meisjes op school soms aanvaardend (bv. bij An en de tweede school van Margot), maar soms ook heel verwerpend (bv. Wendy en Lieselot). Ook pestgedrag op school (omwille van het holebi‐zijn) wordt door een aantal mensen (bv. Wendy en Lieselot) aangehaald. Er worden ook heel vaak (al dan niet kwetsende) grappen gemaakt over holebi’s of holebiseksualiteit. Spotten e.d. vindt blijkbaar wel meer plaats in de lagere klassen van het middelbaar onderwijs. Zo vertelde Rebecca bv. over het feit dat zij gepest werd omwille van haar meer jongensachtige gedrag. Euh vroeger in de lagere school ben ik gepest geweest. Ja, omwille dat ik dan gewoon iets meer naar de jongenskant was, met mijn kleren ook en dan met de spelletjes en zo, dus daar ben ik wel voor gepest geweest. Maar nu ervaar ik geen negatieve dinges meer. (I: En in het middelbaar is dat niet voorgekomen dan?) Euh, vooral in ’t eerste en ’t tweede nog, allez, omdat ge dan nog zo jong zijt. Maar vanaf ’t derde, ’t vierde begint ge daar meer over na te denken en gaat ge daar meer zo… Dus naarmate hoe ouder dat je wordt, hoe meer dat dat aanvaard wordt en hoe minder dat je gediscrimineerd wordt, of gepest of zo. (Rebecca) Ook Inge geeft aan dat tolerantie lijkt toe te nemen naarmate jonge mensen ouder worden. 126
Meerdere keren wordt erop gewezen dat holebiseksualiteit op veel scholen nog steeds bijzonder onzichtbaar is. Indien noch leerlingen noch leerkrachten openlijk voor hun holebi‐zijn uitkomen kunnen holebi’s zich bijzonder alleen, geïsoleerd, oncomfortabel en geremd voelen op school. Dat bv. het open zijn van een leerkracht over haar of zijn seksuele oriëntatie een positieve impact kan hebben op de houding van leerlingen ten aanzien van holebi‐zijn blijkt bv. uit het verhaal van Leni. Ik heb het op mijn 16 jaar in het middelbaar in de klas verteld. We hadden toen een lesbische leerkracht en iedereen vond die keileuk, dus dan was het terug in één keer cool om lesbisch te zijn. Maar dat heb ik ook weer niet zelf gedaan, ’t was de bedoeling van wel, maar ik kreeg het niet gezegd en dan heeft die leerkracht het voor mij gedaan. En ze heeft zelfs mijn naam niet genoemd, ze begon gewoon zo vanalles te vertellen over een meisje en uiteindelijk wist iedereen dat het over mij ging.(Leni) Voor verschillende respondenten was de sfeer op school een remming om zichzelf te kunnen zijn en een aantal onder hen waren ook angstig om als holebi ‘ontdekt’ te worden op school (bv. Lies, Veroniek,…). We kregen echter ook een aantal positieve verhalen te horen waar zowel leerkrachten als medeleerlingen positief omgingen met het holebi‐zijn (bv. de vroegere school van Els en de tweede school van Margot). Uit deze verhalen kon worden afgeleid dat dit echt een duidelijk positieve invloed had (of heeft) op het welbevinden, het zelfvertrouwen en het proces van zelfacceptatie van lesbische en biseksuele meisjes. Slechts weinig respondenten geven aan een leerkracht in vertrouwen te hebben kunnen nemen met betrekking tot hun holebi‐zijn. Rebecca wees er bv. op dat dit niet evident is, dat dit wel een grote stap is. Uit getuigenissen van enkele respondenten (bv. Leni, Wendy en Celine) bleek echter dat de zorg van een (holebi)leerkracht belangrijk kan zijn om zich in mindere of meerdere mate geaccepteerd te kunnen voelen op school. Op heel wat scholen is holebiseksualiteit nog altijd geen bespreekbaar thema (bv. op de school van Lies, Rebecca, Wendy, Hanan en de eerste school van Nele). Slechts enkelen, zoals bv. Margot, gaven aan dat dit thema expliciet in de les of tijdens een themadag of ‐week aan bod kwam. Het holebi‐thema blijkt soms ook in de klas aan bod te komen in klasgesprekken (dit was bv. in de klas van An het geval) en sommige respondenten trachtten het thema zelf ter sprake te brengen aan de hand van bv. een schoolwerkje of klaspresentatie (bv. Lieselot en Wendy) . Meerdere meisjes vertelden ook dat – indien het holebi‐thema (rechtstreeks of onrechtstreeks) in de klas aan bod komt, dit niet steeds even positieve reacties uitlokt. Verschillende meisjes bleken toch wel duidelijk geschrokken van een aantal (vaak onverwachte) negatieve reacties van klasgenoten (bv. Wendy, Hanan, …). Opvallend ook is dat een aantal meisjes aangaven het toch wel moeilijk te hebben wanneer dit thema in de klas aan bod komt en men zich nog niet geout heeft (men heeft dan als het ware angst om ‘gespot’ te worden als holebi). Ik denk, het zou beter zijn voor holebi’s als ze dat wel doen, maar ik snap wel, er zijn zo weinig holebi’s en allez, dat dat er niet standaard bij zit in dat lessenpakket, ik kan dat wel begrijpen, want dat is meestal maar één iemand per klas bv. waar ze dat dan eigenlijk voor zitten uit te leggen. Misschien is dat ook wel genant als ge dan weet ik ben holebi en ze zitten dat uit te leggen en iedereen is daar waarschijnlijk mee aan ’t lachen…. (Leni, over het bespreken van het holebithema op school) Wat seksuele voorlichting op school betreft blijkt dat holebiseksualiteit hier slechts weinig of niet aan bod komt. Een aantal meisjes wijzen erop dat dit nochtans erg belangrijk kan zijn. Zo geven verschillende meisjes aan informatie in verband met seksualiteit op het internet te hebben teruggevonden. Voor jonge lesbische en 127
biseksuele meisjes die deze informatiebronnen niet weten te vinden is het echter wel heel belangrijk dat deze informatie ook op school wordt meegegeven. Verder wordt ook (o.a. door Rebecca) aangehaald dat een multiculturele school het nog moeilijker kan maken om het holebithema te bespreken of om een coming‐out te doen op school. Een ander opvallend feit is hier ook het onderscheid tussen holebi’s en lesbiennes op school. Jongeren in de middelbare schoolleeftijd blijken, aldus onze respondenten, vaak iets makkelijker lesbische of biseksuele meisjes te aanvaarden in vergelijking met homo‐ en biseksuele jongens. Wat de impact van het holebi‐zijn op de schoolresultaten betreft ontkenden onze respondenten vaak in eerste instantie dat hun holebi‐zijn enige invloed had op hun schoolresultaten. Bij doorvragen bleek echter dat dit in een aantal gevallen wel (indirect) het geval was. Heel vaak voelde men zich angstig op school (bv. vanuit het idee dat men het zou moeten vertellen) of men kon zich, naar aanleiding van de problemen met het holebi‐zijn ook op school moeilijk concentreren (bv. Hanan). Eén van de respondenten (Lore) gaf echter aan dat de school voor haar net heel belangrijk was om haar problemen even te kunnen vergeten en om haar gedachten te kunnen verzetten (Lore studeerde vrij fanatiek om haar gevoelswereld minder ruimte te geven). 2.6.4. Genderidentiteit De zaken die hierboven werden opgesomd ten aanzien van holebiseksualiteit gelden zeker – en des te meer – voor de houding ten aanzien van gendernonconformiteit op school. Genderdiversiteit is – aldus de visie van enkele van onze respondenten (bv. Rebecca, Nora, Celine) – een nog veel moeilijker thema is in een schoolcontext in vergelijking met holebiseksualiteit. 2.6.5. Discriminatie en geweld op school Voor meer toelichting en voorbeelden met betrekking tot discriminatie en geweld op school verwijzen we naar de bespreking van dit thema in rubriek IV, paragraaf 2 van dit hoofdstuk. 2.7. De werkomgeving Wat de werkomgeving betreft willen we opmerken dat de bevindingen zoals ze hier worden gerapporteerd slechts gebaseerd zijn op een beperkt aantal ervaringen van reeds werkende meisjes of meisjes die reeds een ervaring hebben of hadden met stage‐activiteiten, vrijwilligers‐, studenten‐ of vakantiewerk (ruim een derde van de bevraagde meisjes). De meeste van de geïnterviewde meisjes voelden niet de nood om op de werk‐ of stageplaats een coming‐out te doen. Uit de gesprekken bleek niet enkel dat men er geen behoefte aan had, maar ook dat er in de meeste gevallen een zekere mate van angst bestond om negatief beoordeeld te worden op hun holebi‐zijn, angst ook voor een zekere mate van homofobie bij de werkgever. Ja, op mijn vakantiejob en op mijn stage zal ik dat nooit zeggen, omdat er moest maar eens iemand zijn die heel homofoob is, dan zal mij dat nooit ten goede komen qua punten en zo. Dus daar heb ik nooit iets over gezegd, misschien hadden ze het wel door, voor mij geen probleem. (Annemie) Nee, niemand weet dat op mijn werk. Allez, hoop ik. Dat hoeft ook niet. Ik ken die mensen niet goed genoeg om dat zomaar te gaan zeggen zo. (Anouk) 128
Eén van reeds werkende respondenten, met name Els, gaf aan dat men er in haar sector (de horeca) meestal wel snel vanzelf achter komt. Indien onze respondenten zonder werkervaring de vraag kregen voorgelegd of men van plan was op het werk een coming‐out te doen werd meestal de bedenking gemaakt dit pas te doen indien men er al langer werkt. Bovendien werd er ook meermaals op gewezen dat veel afhankelijk zal zijn van de werkomgeving. Indien de zichtbaarheid van holebi’s op de werkvloer (werkgever en/of werknemers) groter is, blijkt de drempel om ook en coming‐out te doen veel lager te zijn. Dit blijkt bv. ook uit het verhaal van Nele, die zich wel geout heeft op het werk, maar meteen ook aangeeft dat dit voor haar geen moeilijke stap was, gezien de duidelijke zichtbaarheid van holebi’s in haar werkomgeving (zowel werkgever als collega’s). Met betrekking tot de attitude ten aanzien van holebiseksualiteit op de werkvloer wordt door een aantal mensen die reeds aan het werk zijn (bv. Anouk en Nele) opgemerkt dat er in een aantal gevallen toch wel heel wat opmerkingen worden gemaakt ten aanzien van holebi’s en dat er toch ook wel een aantal vervelende of negatieve opmerkingen over holebi’s worden gemaakt. In het geval van Nele ging het een aantal keren over minder leuke (maar niet echt negatief bedoelde) persoonlijke opmerkingen. In het geval van Anouk (die nog geen coming‐out deed op het werk) betrof het negatieve opmerkingen over holebi’s in het algemeen. 2.8. De woonomgeving (stad versus dorp) Meisjes die aangeven in een grote stad terecht te zijn gekomen voor hun studies ervaren vaak dat dit een impact heeft gehad op hun zelfacceptatieproces (bv. Inge en Hanan). Hierbij wordt gewezen op het mentaliteitsverschil tussen bv. een dorp en een grote stad wat betreft de houding ten aanzien van holebi's. Ook de reacties van mensen in het algemeen of – bv. voor meisjes die in een dorp wonen – de (negatieve) reacties van mensen uit de buurt beïnvloeden het zelfacceptatieproces. In de diepte‐interviews zagen we – in tegenstelling tot de resultaten van de survey – op dit vlak wel een verschil tussen meisjes die in een dorp of landelijke gemeente wonen en meisjes die in een stad leven. Zo gaven bv. Anouk en Wendy aan dat roddels in een dorp of landelijke gemeente nog altijd snel rondgaan en zij voelen zich dan ook bijzonder verveeld met het feit dat mensen je daar als holebi nog steeds ‘anders’ bekijken. 2.9. De jeugdbeweging Eén van de respondenten (Margot) gaf aan dat er ook in de jeugdbeweging soms wel wat negatieve verhalen te horen zijn ten aanzien van holebi’s en dat het dus niet steeds even makkelijk is om de stap naar coming‐out te zetten. Van Rebecca hoorden we dan weer enkel positieve verhalen wat de houding van de jeugdbeweging ten aanzien van holebiseksualiteit betreft. Ondanks de minder positieve attitude van haar lokale afdeling van de jeugdbeweging koos Margot er echter toch voor om een coming‐out te doen in de jeugdbeweging waar zij actief is als leidster. Zij bleek de eerste te zijn in haar afdeling van de jeugdbeweging die ooit een coming‐out deed . Margot koos er echter bewust voor om geen coming‐out te doen ten aanzien van de leden, en dit voornamelijk met het oog op het vermijden van problemen met ouders van leden die mogelijk negatief zouden kunnen reageren. 2.10.
De sportclub Verschillende respondenten (bv. Annemie, Anouk, Inge, …) geven aan dat holebiseksualiteit in de sportclub toch nog wel moeilijk ligt. Zo komt meermaals het vb. van het samen douchen aan bod, waarbij men zich dan ongemakkelijk voelt of waarbij andere meisjes zich ongemakkelijk voelen. 129
Een aantal jaren geleden (toen Annemie zich nog niet geout had) had iemand eens gezegd van ‘ah, bah, een lesbische in de douche, dat zou toch wel niet fijn zijn’. Maar nu is dat al heel lang geleden en ondertussen weten eigenlijk wel al een paar mensen dat, maar ja, ’t valt nog te zien hoe ze reageren uiteindelijk. En ook ja, als ge nog met die mensen moet douchen dan is dat toch niet gemakkelijk want ze durven dat misschien niet te zeggen, maar uiteindelijk denken ze het wel. (Annemie) IV.
HOLEBI‐ZIJN IN DE HUIDIGE MAATSCHAPPELIJKE CONTEXT 1. Maatschappelijke acceptatie: algemeen (vroeger versus nu) De meeste respondenten gaven aan het idee te hebben dat de maatschappelijke attitude momenteel neigt naar iets meer acceptatie. Toch waren er ook respondenten (bv. Anouk en Wendy) die opmerkten dat de maatschappelijke acceptatie niet steeds gelijkloopt met de vooruitgang die op wettelijk vlak reeds geboekt is. Wel, ’t is zo dat het qua wetten en zo natuurlijk veel verbeterd is. Maar wat in wetten staat, kan je nog soms niet altijd overbrengen in het dagelijkse leven en dat is wel spijtig, maar dat is de maatschappij, dat is met veel dingen zo en ja, pff, het is en blijft nog altijd een taboe en ja….(Wendy) 1.1. Heteronormativiteit Meermaals werd door de lesbische en biseksuele meisjes tijdens de diepte‐interviews gebruik gemaakt van de term ‘normaal’ in de betekenis van ‘heteroseksueel’. Heel wat van de geïnterviewde meisjes waren duidelijk doordrongen van het heteronormatieve discours in onze samenleving. Dat was zo ja een poging om te bewijzen aan mezelf en aan de rest dat ik normaal was. (Lies, over haar relaties met jongens) Een normaal mens die zich zo begint te gedragen zal ook opmerkingen krijgen. (Lore, in een bedenking over het gedrag van sommige holebi's) Sommige respondenten hebben het echter wel moeilijk met de heteronormativiteit in onze samenleving en vinden dit wel storend. In deze context wordt er door heel wat respondenten ook gewezen op het feit dat er wel een positieve evolutie waar te nemen is. 1.2. Vooroordelen en ingaan tegen deze vooroordelen Uit de gesprekken kwam heel duidelijk naar voren dat bestaande vooroordelen heel wat potentieel negatieve gevolgen kunnen hebben. Indien men in een periode waarbij men vaak met heel wat – al dan niet verwarrende – gevoelens wordt geconfronteerd ook nog eens extra dient in te gaan tegen een aantal hardnekkige vooroordelen kan dit leiden tot meer emotionele spanningen en problemen. Indien de lesbische en biseksuele meisjes uit ons onderzoek in hun omgeving geconfronteerd worden met negatieve uitspraken of het uiten van vooroordelen ten aanzien van holebi’s blijken de reacties hierop vrij divers te zijn. Een aantal meisjes gaven aan dan geneigd te zijn heel stil te worden en zich terug te trekken (bv. Annemie en Rebecca), terwijl anderen (bv. Els, Lies, Anouk) echt in discussie zullen gaan als mensen zich negatief uitlaten over holebi's. Een aantal respondenten gaven aan dit te doen vanuit een algemene verdediging, anderen zullen dit in een aantal gevallen meteen ook combineren met een coming‐out. Veel blijkt ook af te hangen van de situatie en context. Zo geeft Inge bv. aan wel te zullen reageren tenzij een reactie wel 130
eens ernstige implicaties zou kunnen hebben voor haar persoonlijke levenssituatie (bv. op school of op het werk). De meeste lesbische en biseksuele meisjes uit onze onderzoeksgroep gaven aan holebi’s in het algemeen te verdedigen zonder daarom meteen een coming‐out te doen. 2. Discriminatie en slachtofferschap van geweld In de interviews werd bevestigd dat discriminatie, pesten en slachtofferschap van geweld omwille van het holebi‐zijn een bijzonder negatieve impact kan hebben op het welbevinden van lesbische en biseksuele meisjes. De impact lijkt in het bijzonder groot bij zeer jonge meisjes, die in een aantal gevallen nog niet ver staan in het proces van zelfacceptatie en vaak reeds heel wat negatieve maatschappelijke attitudes hebben geïntegreerd in hun persoonlijke visie met betrekking tot holebiseksualiteit. 2.1. Discriminatie 2.1.1. Discriminatie omwille van holebi‐zijn De meeste meisjes gaven aan niet echt gediscrimineerd te zijn geweest. Situaties van gepest worden of geconfronteerd worden met vervelende opmerkingen kwamen echter wel vaker voor. Sommige van de geïnterviewde meisjes stelden dat ze vermoedelijk nog maar relatief weinig discriminatie hebben ervaren omdat ze het ook nog tegen vrij weinig mensen gezegd hebben. Dit was bv. het geval voor Lieve, Ina en Veroniek. Wel hoorden we het verhaal van Wendy, wiens leerkracht haar discrimineerde in de punten op een overhoring/examen toen ze wist dat Wendy lesbisch was. 2.1.2. Discriminatie omwille van etnische afkomst Met betrekking tot discriminatie omwille van etnische origine wees Lies op problemen op school omwille van een andere huidskleur (dit bleek voornamelijk op jonge(re) leeftijd moeilijk te liggen). Verder wees Hanan erop dat ook zij reeds meermaals nageroepen of uitgescholden werd op straat (omwille van haar Marokkaanse afkomst). 2.1.3. Discriminatie als vrouw Een aantal meisjes (bv. Leni, Celine, Lieselot en Wendy) wezen erop bepaalde clichés en vooroordelen ten aanzien van vrouwen heel erg vervelend te vinden, maar verschillende meisjes geven ook aan hier nog nooit iets van te hebben ondervonden (bv. Veroniek en Els). Mogelijks zijn de lesbische en biseksuele meisjes uit ons onderzoek nog relatief jong om reeds (bv. in werksituatie) met situaties van discriminatie als vrouw te kunnen geconfronteerd geweest zijn. De respondenten die aangaven hier reeds mee geconfronteerd te zijn geweest haalden ter illustratie verschillende voorbeelden aan. Zo hoorden we bv. Leni’s vader die vrouwen belachelijk maakt, Celine die bij haar studentenjob aangesproken wordt op het onderscheid tussen ‘vrouwen‐ en mannenwerk’ en de huisbaas van Wendy’s moeder die liever niet aan een vrouw verhuurt. 2.1.4. Dubbele of meervoudige discriminatie In de gesprekken met onze respondenten werd ook gepolst naar het ervaren van situaties van dubbele of meervoudige discriminatie (als lesbienne of biseksueel meisje in combinatie met vrouw‐zijn of bv. van allochtone afkomst zijn). Uit de reacties bleek echter dat dit duidelijk geen issue was voor onze respondenten. We zouden dit kunnen interpreteren als een positief signaal, maar vermoedelijk moeten we deze vaststelling 131
hier ook – gezien de leeftijd van onze respondenten – enigszins nuanceren en veronderstellen dat meisjes van deze leeftijd hier vermoedelijk nog maar weinig echt hebben bij stilgestaan. 2.2. Slachtofferschap van geweld 2.2.1. Verbaal of psychisch geweld Sommige respondenten (o.a. Leni, Wendy, Hanan, Anouk, …) gaven aan soms wel erg kwetsende opmerkingen te krijgen met betrekking tot hun holebi‐zijn. In een aantal gevallen houden die opmerkingen verband met bestaande vooroordelen, zoals vb. het onnatuurlijk vinden van holebi‐zijn. Zo van onbekenden niet, want allez, die weten dat toch niet. Maar zo wel, ge kunt soms echt van mensen denken van dat is toch niet meer van deze tijd om zo gewoon en dan ook in uw gezicht te zeggen van ‘ik vind dat heel onnatuurlijk’ en wat nog allemaal niet… (Celine) Ja, ze hebben wel eens ‘vieze pot’ geroepen naar mij, maar ja, ik ging toen lopen, ik was in mijn jogging, dus ik denk, ik weet niet of ze het zagen of dat ze gewoon zin hadden om iemand uit te schelden. (Annemie) Ook blijkt uit de getuigenis van meerdere meisjes dat het nog steeds niet altijd evident is om in het openbaar openlijk uiting te geven aan je holebi‐zijn. Zo gaven verschillende meisjes aan dat zij – omwille van het samen (al dan niet hand in hand) met hun vriendin op straat te lopen – in een aantal gevallen toch wel aangestaard of zelfs becommentarieerd worden. Dergelijke getuigenissen hoorden we o.a. van Nele, Margot, Annemie, Inge en Els. Zo kreeg bv. Margot een zeer vervelende opmerking toen ze hand in hand met haar vriendin over de Meir liep. Toen was ik nog maar net samen met mijn vriendin en dan liepen wij echt gewoon hand in hand over de Meir en dan kwam er iemand aan ons vragen ‘euh, wilt ge dat thuis doen, ik heb mijn kinderen bij’. Ik wist echt niet wat er gebeurde…. (Margot) Verder hoorden we ook verschillende verhalen over pestgedrag en het maken van (zeer) kwetsende opmerkingen op school. Zo werd Wendy gepest op school omwille van haar holebi‐zijn. Zij gaf aan heel vaak wenend naar huis te zijn gegaan en daar heel zwaar te hebben onder geleden. Bij dit alles gaf zij aan dat het op dat ogenblik door haar als zeer belangrijk en uiterst waardevol werd ervaren dat zij hierover kon praten met haar moeder. Ook een aantal andere mensen gaven aan in de lagere school en/of eerste jaren van het middelbaar gepest geweest te zijn omwille van hun holebi‐zijn of gendergerelateerde kenmerken. Zoals eerder reeds aangehaald werd Rebecca bv. tot in de eerste jaren van het middelbaar onderwijs gepest omwille van haar jongensachtige uiterlijk, kleren en spelletjes. 2.2.2. Fysiek geweld Bij Lieselot beperkte het pesten op school zich niet tot het verbale, maar werd ook fysiek geweld gebruikt. De pesters waren hier telkens leerlingen van hogere jaren. Dat ging ver. Ik heb dikwijls mijn broer moeten opbellen van ‘kom mij maar halen met de auto, want ik geraak niet door de poort met mijn fiets’. Dat ze gewoon met ik weet niet hoe veel stonden te wachten eigenlijk om weet ik veel wat allemaal te doen. Ik heb dikwijls moeten bellen van ‘kom mij maar halen’, dan stond ik daar midden van de speelplaats…. (Lieselot) Opvallend is hier toch wel dat leerkrachten niet ingrepen. Lieselot heeft hierop gekozen voor de oplossing om van school te veranderen. 132
Daarnaast deed ook Nele het verhaal van haar slachtofferschap van fysiek geweld omwille van haar holebi‐zijn. Deze zaken hebben duidellijk een ernstige impact op het emotionele welbevinden en/of het zelfacceptatieprces van lesbische en biseksuele meisjes. 3. Maatschappelijke acceptatie: onderscheid tussen verschillende subpopulaties holebi's 3.1. Acceptatie van lesbiennes versus biseksuelen Tijdens de diepte‐interviews kwam meermaals de maatschappelijke acceptatie van lesbische versus biseksuele meisjes en vrouwen aan bod. Uit de verschillende visies van de respondenten bleek relatief weinig consensus over de mate waarin lesbiennes versus biseksuele meisjes of vrouwen worden geaccepteerd. Verschillende redeneringen lagen aan de basis hiervan. Opvallend was ook dat geen duidelijk onderscheid kon worden gemaakt tussen de visies die lesbische versus biseksuele meisjes erop nahielden. Een aantal van de geïnterviewde meisjes (bv. Hanan en Lieve) gaven aan dat biseksualiteit makkelijker wordt geaccepteerd dan lesbisch‐zijn, omwille van verschillende redenen. Zo werd erop gewezen dat – indien men als biseksueel meisje een relatie heeft met een jongen of man – de omgeving je dan vaak als hetero beschouwt, wat een aantal potentiële stressfactoren vermindert (bv. risico op pesten, discriminatie, … ) en bovendien hoeft men dan ook niet noodzakelijk een coming‐out te doen. Een aantal andere lesbische en biseksuele meisjes (bv. Lies, Iris, Celine, Nora, Nele, …) gaven echter aan dat biseksualiteit moeilijker wordt geaccepteerd dan lesbisch zijn. Er bestaan immers nog heel wat vooroordelen tegenover biseksuelen (zoals bv. het ‘van twee walletjes eten’, biseksualiteit beschouwen als een overgangsperiode of als een uiting van het ‘niet kunnen kiezen’, …). Een meermaals gehoorde bemerking van ouders is diegene waarin gesteld wordt dat het belangrijk is om een keuze te maken (cf. de eerder in dit hoofdstuk (rubriek III, paragraaf 2.1.1) geciteerde opmerking van Iris’ moeder bij haar coming‐out). Uit de getuigenissen van meerdere respondenten (voornamelijk biseksuele meisjes, bv. Lore, Lieselot en Ina) blijkt dat zij vaak het idee hebben dat biseksualiteit voor heel wat mensen niet bestaat. Op het ogenblik dat een meisje een relatie heeft met een jongen wordt zij als hetero beschouwd.Op het ogenblik dat zij in een relatie zit met een meisje wordt zij bijna automatisch als lesbisch beschouwd). Deze vooroordelen kunnen het voor biseksuele meisjes extra moeilijk maken om te komen tot de acceptatie van hun seksuele oriëntatie. Sommige – zowel lesbische als biseksuele – respondenten gaven bovendien aan te denken dat er nog meer taboes bestaan met betrekking tot bi‐zijn dan ten aanzien van lesbisch‐zijn. Ja, ik vind dat daar nog meer taboe rond zit dan rond lesbische meisjes. Zelfs lesbiennes en homo’s staan er heel anders tegenover. (Lieselot, zelf biseksueel, met betrekking tot biseksuelen) Ook sommige lesbische meisjes uit ons onderzoek (bv. Nora, Leni en Rebecca) hebben het zelf ook wel moeilijk met biseksuelen. Ja, ik sta zo een beetje sceptisch tegenover bi‐zijn. Zo dat ge precies allez, … profiteert van mannen en vrouwen. Allez, profiteert is nu een zwaar woord, maar ’t is ja, ’t is ofwel het één ofwel het ander maar niet allebei vind ik persoonlijk. Ik heb het een beetje moeilijk met bi‐zijn, dus ja. Maar ik ben uitsluitend lesbisch dus. (Rebecca) 133
Allez, ik neem dat aan hé, biseksualiteit dat dat bestaat, maar ik kan me zo niet goed voorstellen dat ge daar echt zo geen verschil of geen voorkeur zou in hebben, dat dat echt zo fifty‐fifty is. (Leni) Zo geeft Iris bv. aan geen enkel probleem te hebben met biseksuelen, maar zij stel dat het ‘natuurlijk wel geen duidelijk beeld geeft over jezelf’. 3.2. Acceptatie van lesbiennes versus homo’s In tegenstelling tot de visie over de acceptatie van lesbische versus biseksuele meisjes waren bijna alle respondenten het wel eens over het feit dat lesbische meisjes maatschappelijk beter worden geaccepteerd dan homo‐jongens. Een aantal respondenten (bv. Nora, Annemie, Lieselot, Leni, …) gaven aan dat er ten aanzien van homojongens veel meer gepest wordt en dat er ook veel meer opmerkingen worden gemaakt. Sommige meisjes merkten ook op dat de mening van heterojongens over homojongens in een aantal gevallen als denigrerend en kleinerend kan worden beschouwd. Euhm, ik denk vooral bij jongens (homo’s) dat dat moeilijk ligt. Ik denk dat dat bij meisjes (lesbiennes) om één of andere reden sneller wordt aanvaard. En bij jongens (homo’s) wordt er echt nog gepest soms of opmerkingen over gemaakt. (Leni) Ik denk dat lesbiennes het gemakkelijkst hebben eigenlijk, dat dat het meest aanvaard wordt, ook door de maatschappij. Ik denk dat die het iets simpeler hebben. Maar euh, homo’s en ook biseksuelen, dat wordt door de maatschappij gewoonweg als heel raar en abnormaal gezien, ook al is daar verandering in aan het komen, je merkt dat nog wel. (Lieselot) Opvallend ook is dat een aantal meisjes (bv. Lies en Nele) spontaan opmerkten dat voornamelijk allochtone jongens en mannen het hier moeilijk mee hebben. 4. (On)zichtbaarheid van lesbische en biseksuele meisjes Meerdere respondenten (vaak, maar niet steeds, biseksuele meisjes) wezen op een duidelijk gebrek aan maatschappelijke zichtbaarheid van biseksuelen. Een aantal meisjes merkten op dat heel wat mensen reeds relatief goed vertrouwd zijn met lesbiennes en homoseksuelen, terwijl dit voor biseksuelen zeker niet steeds het geval is. Lore: “Ik denk dat mensen ondertussen meer weten over homo‐zijn en lesbisch‐zijn dan over bi‐zijn.” Bovendien werd door verschillende meisjes (bv. Iris en Nele) ook opmerkt dat homo’s veel vaker voor hun seksuele geaardheid uitkomen, wat hen ook een stuk zichtbaar maakt. Een mogelijke hypothese die we hierbij zouden kunnen formuleren is dat deze grotere zichtbaarheid hen meteen ook kwetsbaarder maakt voor bv. het niet of minder geaccepteerd worden, alsook voor discriminatie en pesten. 4.1. Rolmodellen Het kennen van andere holebi's (bekende rolmodellen of holebi’s in de nabije omgeving) blijkt eveneens een positieve invloed te kunnen hebben op het zelfaanvaardingsproces. Zeker op jonge leeftijd is het voor heel wat meisjes belangrijk zich te kunnen identificeren met een rolmodel en op deze manier te kunnen werken aan de 134
eigen identiteitsvorming. Ook hier kan worden opgemerkt dat – meer nog dan lesbische rolmodellen ‐ biseksuele rolmodellen relatief afwezig zijn. 4.2. Media Gezien het belang van rolmodellen voor lesbische en biseksuele meisjes hebben uiteraard ook de media een rol te vervullen in dit proces. In deze context wezen meerdere respondenten (o.a. Iris en Anouk) bv. ook op het belang van TV‐programma’s zoals bv. ‘the L‐word’. Ook het eerder uitgezonden ‘Shout’ kwam in deze context meermaals aan bod. Wat betreft het al dan niet voldoende in de media komen van holebiseksualiteit bleken de meningen van de geïnterviewde lesbische en biseksuele meisjes verdeeld (meestal variërend van (iets) te weinig tot voldoende zoals het momenteel is). Wel wordt bv. door Lore opgemerkt dat er nog steeds te weinig aandacht is voor biseksualiteit. Het wordt als belangrijk ervaren om iedereen goed te informeren en op de hoogte te houden. Meerdere meisjes wezen er trouwens op van mening te zijn dat het belangrijk is voor de media om ook niet te overdrijven in de mate waarin holebi’s onder de aandacht gebracht worden. Ja, als er teveel aandacht zou zijn zouden mensen denken van ‘allez, is ’t weer van die holebi's’ of ‘ja, het is het enige wat we zien’ en zo, dus ja, ze moeten niet overdrijven. (Leni) Nog belangrijker is het – aldus verschillende respondenten – om niet enkel over negatieve zaken te praten of steeds te vervallen in stereotypes. Oh, ik vind aandacht, pff, dat is wel oké. Ze zeggen echt belangrijke dingen als ‘we mogen trouwen’, dat vind ik zalig dat ze dat doen, maar zo van die negatieve dingen en zo, ja, dat komt al genoeg in het nieuws. (Anouk) In deze context wordt meerdere keren verwezen naar de berichtgeving over de BLGP (Belgian Lesbian and Gay Pride), waarbij vaak enkel (of hoofdzakelijk) een aantal stereotypen in beeld gebracht en uitvergroot worden. (…) zo gelijk die Gay Pride toestanden, dat ze daar dan altijd de meest extreme dingen gaan filmen zo van mannen verkleed als vrouw die daar staan te dansen. Dat ze dat… oké, voor mijn part mogen ze dat echt wel filmen, want allez, ’t is toch sensatie, maar kunnen ze dan alstublieft ook even lang filmen op de gewone massa die daar holebi is…. (Leni) Ja, dat vind ik dan weer spijtig, want dat zijn dan weer de foute holebi’s vind ik die op tv komen. Ja, dat is nu grof gezegd, maar ik heb zoiets van ik wil altijd zeggen dat zijn mensen gelijk iedereen, maar dan die Gay Parade, die gedragen zich zo, die buiten dat zo uit en dan vind ik dat weer zonde, dan denk ik allez, laten ze dat weer op tv zien. (Lore) Heel wat respondenten wezen toch ook op een positieve evolutie in de berichtgeving over holebi's die de laatste tijd kan worden waargenomen. 135
5. Informatiebronnen voor lesbische en biseksuele meisjes 5.1. Internet Uit de diepte‐interviews bleek dat voor een zeer grote meerderheid van de geïnterviewde meisjes het internet dé informatiebron bij uitstek is. Hier wordt dan bv. zeer vaak verwezen naar websites van holebi(jongeren)verenigingen of koepels van holebi(jongeren)verenigingen, zoals bv. WJNH, waar onze respondenten heel wat informatie vandaan halen. Zoals eerder reeds uitgebreid aan bod kwam wordt het internet bovendien ook gebruikt als medium om contacten te leggen met andere holebi’s en/of gedachten uit te wisselen (chatten, internetfora, …). Op dit vlak wordt door een aantal meisjes (bv. Inge) aangehaald dat het internet ideaal is indien men bv. nog te jong is om echt uit te gaan, indien men op het platteland woont waar niet onmiddellijk iets voor holebi’s georganiseerd wordt, of wanneer men nog geen coming‐out gedaan heeft en rustig, op eigen tempo, en indien gewenst anoniem, een aantal holebigerelateerde zaken kan verkennen. 5.2. Televisie Uit het onderzoek bleek tevens dat ook televisie een zeer belangrijk informatiemedium is voor jonge lesbische en biseksuele meisjes. In dit kader werd enkele keren (o.a. door Lore) verwezen naar het eerder uitgezonden programma ‘Shout’. Het medium televisie kwam reeds eerder in dit hoofdstuk – bij de bespreking van de media – uitgebreid aan bod. 5.3. Boeken Opvallend weinig respondenten geven aan boeken te gebruiken als bron van holebigerelateerde informatie. 5.4. Andere informatiebronnen Slechts een zeer beperkt aantal meisjes (o.a. Hanan) geven aan zich ook te hebben geïnformeerd via andere kanalen, zoals bv. (koepels van) holebi(jongerenverenigingen), JAC Plus, Jeugddienst, … V.
GENDERIDENTITEIT 1. Mate van acceptatie van gendernonconformiteit Uit de interviews bleek dat gendernonconformiteit of –atypicaliteit niet steeds even vlot aanvaard wordt. Hoewel onze respondenten aangaven helemaal open te staan voor meisjes die zich (eerder) genderatypisch voelen, gedragen of eruitzien bleek toch wel dat niet iedereen het daar even makkelijk mee heeft. De meeste respondenten hebben er echter wel begrip en respect voor, hoewel bij een aantal van de geïnterviewde meisjes wel eerder sprake is van tolerantie dan van volledige acceptatie. (…) maar ge hebt echt vrouwen die zich totaal gedragen als een man, ook zo stappen en dan zitten en alles, en dan denk ik allez wilt gij dan niet liever een man zijn? Ik vind dat zonde dat ge als vrouw, dat ge uw vrouwelijkheid zo een beetje opgeeft, maar als ge u daar goed bij voelt… ja, dan moet ge dat maar doen hé. (Lore) Respondenten die aangeven zichzelf mannelijk(er) te voelen (o.a. Rebecca, Inge, Celine) wezen erop dat het zeker niet altijd even makkelijk wordt geaccepteerd. Tevens wordt opgemerkt dat de maatschappij het nog altijd heel wat moeilijker heeft met gendernonconform gedrag dan met holebiseksualiteit. Dit gebrek aan (volledige) acceptatie bemoeilijkt ook de mogelijkheid van deze meisjes om hun genderidentiteit volledig te 136
accepteren. Opvallend ook was dat één van de meisjes (Rebecca) die aangaf zich eerder mannelijk te voelen duidelijk stelde met heel wat mensen te kunnen praten over haar lesbisch‐zijn, terwijl zij het niet aandurfde haar gendernonconformiteit met diezelfde vriend(inn)en te bespreken (ondanks het feit dat dit thema haar eigenlijk wel meer bezighield dan haar holebi‐zijn). Genderatypisch gedrag kan ook leiden tot meer victimisatie. Een aantal respondenten gaven aan dat het overschrijden van gendernormen soms negatieve, zelfs kwetsende reacties kan uitlokken. Zoals eerder reeds werd geciteerd is Rebecca bv. tot in het tweede middelbaar gepest geweest omwille van het feit dat zij zich jongensachtig gedroeg, kleedde, … Meerdere respondenten (o.a. Rebecca, Nora, Celine, Lore, Veerle, …) merkten op dat gendernonconformiteit en zeker transgenderisme of transseksualiteit voor velen toch wel een taboe blijft waar vaak ook vervelende en negatieve opmerkingen bijhoren. Een aantal respondenten (o.a. Veerle, die een relatie heeft met een transgendere persoon) meent bv. wel dat holebi’s veel toleranter staan tegenover gendernonconformiteit, transgenderisme en transseksualiteit in vergelijking met hetero’s. 2. Genderidentiteit, genderrol en genderexpressie van de respondent O.a. Rebecca en Nora stelden het toch wel moeilijk te hebben met het feit dat er op het vlak van gender nog steeds zoveel sprake is van hokjesdenken. Bij minstens een vijftal respondenten is sprake van (een zekere mate van) twijfels of vragen met betrekking tot hun genderidentiteit. Rebecca gaf aan zich eerder een jongen dan een meisje te voelen, maar zit daar duidelijk verlegen om, en vindt het trouwens heel vervelend en ‘raar’ om dat te moeten zeggen. Ook Celine gaf aan met een aantal vragen te zitten met betrekking tot haar genderidentiteit. Zij voelt zich duidelijk meer mannelijk dan een aantal van haar vriendinnen, maar het is op zich nooit echt een probleem voor haar geweest. Daarnaast zien we ook bij Lies een zekere atypicaliteit in haar genderbeleving, maar zij voelt zich goed in beide posities (vrouwelijk én mannelijk). En bij Nora is eveneens duidelijk sprake van een atypische genderidentiteit. Zij voelt zich eerder mannelijk maar gaf echter wel aan zich nooit echt ongelukkig te hebben gevoeld als vrouw. Rebecca is daarentegen wel ongelukkig geweest met haar vrouw‐zijn. Opvallend in de interviews is dat verschillende meisjes aangeven op een aantal vlakken zaken gemeenschappelijk te hebben met mannen (cf. voetbal, videospelletjes, …) maar toch ook wel heel wat vrouwelijke kanten te hebben (bv. shoppen, zichzelf verzorgen, kleren, schoenen, …) (bv. Lies, Inge). Beide zaken zijn duidelijk wel verenigbaar voor de meeste respondenten. Sommige respondenten, bv. Nora, Inge en Rebecca geven aan meer gemeen te hebben met mannen. Sommige respondenten geven aan dat het zich mannelijk of vrouwelijk gedragen, voelen of eruitzien ook wel situatie‐afhankelijk kan zijn en kan variëren doorheen de tijd. Bij de overgrote meerderheid van de respondenten houdt het aspect seksuele oriëntatie hen veel meer bezig dan genderidentiteit. Zoals hierboven reeds aangehaald geeft Rebecca bv. aan meer bezig te zijn met het genderthema dan met haar lesbisch‐zijn. 137
3. Vooroordelen met betrekking tot seksuele‐ en genderidentiteit Met betrekking tot de bestaande vooroordelen wordt toch wel meermaals verwezen naar het er al dan niet als een lesbienne uitzien, waarmee men dan de mannelijk en stoer uitziende lesbische vrouw bedoelt. Zo wordt bv. aangegeven door meer vrouwelijk uitziende of vrouwelijk geklede respondenten dat mensen meestal niet verwachten van hen dat ze lesbisch zijn (meestal wil men ook niet dat het zou opvallen). Als ik uitga dan kleed ik mij enorm vrouwelijk. Er zijn heel wat mensen die tegen mij zeggen: ‘Ben jij hetero?’ en ik zeg dan ‘nee’. Dus allez, voor mijn part hoeft het niet op te vallen. (Anouk) Ja, en ook, in mijn klas dat sommigen eerst zo schrokken dat ik lesbienne ben omdat ik er allez… niet zo uitzie. Allez, ook omdat ik dan vorig jaar echt lang haar had. Als je kort haar hebt, dan zou je dat nog sneller denken. En allez, dan vonden die dat raar, maar dat is echt wel omdat ze denken dat alle lesbiennes echte manwijven zijn en dat is de enige reden. (Iris) Eén van de respondenten (Wendy) maakte een radicale ommekeer in haar kledingstijl en gaf aan er absoluut niet mannelijk te willen uitzien. Deze verandering kwam er voornamelijk na eerdere commentaren van klasgenoten (‘ja, ze is lesbisch en ze loopt er ook bij als een pot’…). 4. Interesse voor het genderthema Minstens een tweetal respondenten (Celine en Nora) zijn ook voor school sterk met dit thema bezig (geweest) en hebben hierrond ook een eindwerk gemaakt. VI.
PSYCHISCHE GEZONDHEID EN LEVENSKWALITEIT 1. Psychische problemen en klachten 1.1. Depressiviteit Bij de respondenten die aangeven last te hebben van depressiviteit blijkt dat dit in wisselende mate te maken heeft met hun holebi‐zijn. Vaak gaat het om een complexe samenloop van omstandigheden, waarbij holebi‐zijn één van de factoren is. Een aantal lesbische en biseksuele meisjes uit ons onderzoek wijzen echter wel op een duidelijk verband tussen hun depressiviteit en hun holebi‐zijn. Aan de hand van onderstaande citaten worden een aantal verschillende gevoelens en ervaringen van de respondenten geïllustreerd. (…) Ja, heel beschermend, maar dat (thuissituatie) was gewoon verstikkend voor mij. Dat is gewoon verstikkend als je niks, … ja, als je constant thuis zit en zo. Dus dat was voor mij heel zwaar, plus dan bijkomend mijn (lesbische) gevoelens waar ik, allez ja, niks mee kon doen… dus dat was zo dubbel. Die twee samen waren heel zwaar voor mij. Plus ook nog het feit dat ik er met niemand kon over babbelen. Dus dat waren, allez ja, ik had heel depressieve gevoelens… (Hanan) (…) maar ik heb euh… toch wel twee, drie jaar daar problemen mee gehad, dus euh… thuis geweest van school, niet meer naar school kunnen gaan. Maar ook door de scheiding, ik heb heel veel meegemaakt. Ik heb ook lange tijd niet thuis gewoond, dus dat heeft er veel mee te maken en dan nog eens het holebi‐zijn dat erbij komt, het heeft er allemaal wat mee te maken, waardoor ik echt in een diep gat zat eigenlijk. (…) Het belangrijkste dat toen primeerde was dat het een vechtscheiding was en ik was daar behoorlijk de dupe van eigenlijk. En dat was de 138
belangrijkste reden. Maar ja, als je veel vrienden verliest (ten gevolge van haar coming‐out) en dan zit je ook nog eens met een soort van identiteitscrisis op dat moment, ja, dan weet je gewoon geen weg meer met jezelf. (Wendy) Dat was eigenlijk een samenloop van omstandigheden. … Mijn broer heeft een aantal maand in het buitenland gestudeerd en mijn moeder vond dat totaal niet leuk en dus heeft die eigenlijk al die maanden boos rondgelopen maar toen dat hij terug kwam bleef ze precies nukkig zijn op mij, dus… En ja toe moest ik ook stoppen met karate (om gezondheidsredenen) en dat was echt de helft van mijn leven, dus dat was niet zo fijn. En dan beseffen dat je eigenlijk ja, holebi bent… En ik ben dan eigenlijk in een depressie terechtgekomen. (Ina) (…) ja, ik denk dat ge u minder verbonden voelt met uw vrienden dan als hetero. Omdat je toch altijd merkt dat je in een andere leefwereld zit, ook al praat je over iets anders, je merkt dat wel. En ik denk dat je ook een stuk sneller alleen zit, niet letterlijk, maar figuurlijk …. (Margot) Allez, dat was niet zo’n zware depressie, maar je bent wel… allez dat maakt het alleen nog maar erger…. Gelijk nu voel ik me al een heel stuk beter en dan probeer ik ook zelf meer moeite te doen om dat toch uitgelegd te krijgen en toch… Terwijl als je zo depri bent wil je niet de moeite doen om dat uit te leggen. Zo constant toch niet, dat is zo dramatisch en dat maakt het denk ik alleen maar erger. (Margot) (I: En speelde je holebi‐zijn daar een grote rol in?) Ja, dat was de tijd dat ik nog niet zeker was wat ik was en zo, dus toen speelde dat wel een grote rol. (Annemie, over de rol van haar holebi‐zijn in haar depressieve geveolens in de laatste jaren van de middelbare school) (I: En had je depressiviteit te maken met je holebi‐zijn?) Dat had daarmee te maken, ja, want ik wou het zeggen en ik kon het gewoon niet zeggen en dat heeft mij wel… (Rebecca) 1.2. Suïcidaliteit Bij de meisjes die aangaven er reeds ernstig te hebben over nagedacht een einde aan hun leven te maken of bij diegenen die effectief één of meerdere pogingen achter de rug hebben wezen een aantal van hen ook op de link met hun holebi‐zijn. Net als bij de hierboven aangehaalde depressiviteit gaat het ook hier heel vaak om een complexe samenloop van omstandigheden. Ja, allez, ook zo’n periode dat ik mij niet goed voelde en dan… ik had daar zo’n paar keer over gedacht en dan ja, had ik zo allez, euh… pillen gepakt. Maar allez, uiteindelijk heb ik dat tegen niemand gezegd en niemand heeft dat eigenlijk gemerkt, ja, het waren zo slaappillen en de volgende dag was ik heel sloom en zo, maar toch euhm hebben ze daar niks van gemerkt. Allez ja, die vriendin (waar Leni verliefd op was) die wist dat dan wel, maar ja, we hebben daar niet echt over gepraat of zo, misschien te moeilijk of zo, maar ja achteraf wel zo wat mij erover schamen. (I: En wanneer je je zo slecht voelde en die pillen nam, had dat dan te maken met je holebi‐zijn?) Ja, ja, toch wel ja. (Leni) Ja, maar ik heb nooit een poging ondernomen of zo. Ik zag dat uiteindelijk wel in dat dat geen nut had, omdat dat toch niets zou oplossen. Dus ik zou dat nooit doen. (I: En het ogenblik dat je met die gedachten geconfronteerd werd, speelde holebi‐zijn daar een grote rol in?) Het speelde erin mee, maar samen met de andere dingen. (I: Was dat een belangrijke factor of één van de vele?) 139
Euhm ik denk dat het toen wel een belangrijke factor was, want ik wou gewoon normaal zijn en dat belemmerde mij daarin. (Annemie) Voor het overige hebben deze meisjes heel vaak het gevoel er alleen voor te staan, zich alleen te voelen. Bij Nele waren de suïcidale gedachten bv. gelinkt aan het fysieke misbruik waarmee ze werd geconfronteerd. (I: En waren die gedachten dan soms gelinkt aan je holebi‐zijn?) Nee, ik denk dat niet, nee. Maar misschien die ene keer, van dat fysieke… ja, dan wel denk ik, ja, dan wel… (Nele) Wat de reacties van de ouders op de suïcidepoging(en) betreft blijkt bv. dat Veroniek’s ouders niet boos reageerden, wat voor Veroniek toch wel een hele opluchting was en het haar mogelijk maakte opnieuw verder te gaan met haar leven. Wat de andere meisjes betreft bleken de ouders vaak niet of onduidelijk/vaag op de hoogte (zo dacht de moeder van Celine bv. dat zij ‘gewoon’ ziek was in plaats van te lijden had onder de gevolgen van een overdosis medicatie). Opvallend is toch wel dat een tweetal respondenten (Anouk en Veerle) hier vrij radicaal wijzen op suïcide als een egoïstische daad. Ik vind dat een enorm egoïstische daad. Ik zou dat nooit doen. Ja, nee, er zijn al een paar mensen gestorven door ziekte of een verkeersongeval in de buurt, echt jongeren en daar hebben echt veel mensen van afgezien. En ik kan mij dat inbeelden dat sommige van mijn vrienden ook echt wel heel triest zouden zijn. Dus dan denk ik van doe dan tenminste uw best om dan te leven in plaats van zo ‘hey hey, het kan mij allemaal niet meer bommen, salut!’. Zo ben ik echt niet. (Anouk) Ja, ik heb een vrij radicaal standpunt ten opzichte van zelfmoord. Ik vind dat ongelofelijk egoïstisch. En veel mensen hebben daar een ander gedacht over, maar ik heb zo iets van het is naar mijn gevoel nog altijd veel moeilijker om die uitdagingen aan te gaan en er zijn mensen die u kunnen helpen. En pas op, ik vind dat goeie initiatieven hé, zo bv. van die groepen waar je met je zelfmoordneigingen terecht kunt en zo, maak daar dan toch gebruik van, als ge het echt niet meer ziet zitten, zoek dat. Maar zelf het ooit overwogen heb ik nooit. (Veerle) Ook met betrekking tot suïcidaliteit leven er ook bij lesbische en biseksuele meisjes blijkbaar wel heel wat vooroordelen. 1.3. Automutilatie Een aantal respondenten (bv. Lieselot, Annemie, An) rapporteerden vroeger aan automutilatie te hebben gedaan in een poging om hun problemen op te lossen. Sommigen wijten hun automutilatiegedrag aan de puberteit en vinden het achteraf gezien wel stom. Zij gebruikten het als een manier om te kunnen omgaan met zich slecht voelen, een soort van verslaving. Hmm, hoh ja… puur uit u slecht voelen en allez, als ik daar nu op terugkijk vond ik dat heel stom van mezelf hé, maar dat moment zelf voelt ge u zo slecht en wilt ge, ja… dat gevoel laten weggaan en zoiets stoms doen helpt en dat was echt wel … op dat moment was dat echt wel omdat ik niet tevreden was met mezelf en het feit dat ik anders was, dus dat was echt wel puur uit holebi‐zijn. (Lies) Ja, een aantal jaren geleden deed ik wel aan zelfverminking, dat was ook een soort van verslaving, maar dat is nu fel verminderd, dat was toen ook ten tijde van mijn holebi‐zijn en al de rest. (Annemie) 140
Lore is beginnen automutileren toen ze zich ‘anders’ voelde dan haar klasgenootjes, het was echter nog niet onmiddellijk duidelijk wat dat ‘anders‐zijn’ exact inhield (Lore was de eerste die zich als vrouw ontwikelde op een ogenblik dat haar klasgenootjes hier nog niet aan toe waren). Anderen, zoals Inge zagen het eerder als een vorm van aandacht vragen, een manier van uitdrukken. Misschien ook wel wat aandacht van mensen rondom mij, denk ik. En ja, het is een manier van uitdrukken hé, maar ’t is zeker niet zo dat ik echt ‘één van die gevallen van’ was, zo was dat niet. (Inge) Zo wees Inge bv. enorm te zijn geschrokken van de impact (éénmalige automutilatie). Ik heb dat ooit wel al zo gedaan. In de tijd was dat krassen ik weet niet hoe in en toen heb ik dat wel gedaan, en een litteken aan overgehouden hier. Dat was zo met een deksel van zo’n fruitblik. Scratch, bloed, en ik dacht ‘oh my god, dat doe ik nooit meer’, maar ja, dat is puberteit hé. Dat het allemaal wat te veel wordt en je bent dan nog eens ineens lesbisch en je hebt niemand en iedereen heeft vriendjes en jij bent dan helemaal alleen en dat speelt er wel in mee. (Inge) Een aantal respondenten geven ook aan die drang wel te hebben gevoeld (bv. Els en Lieve) maar het nooit effectief te hebben gedaan. 2. Probleemhantering: coping Sommige respondenten (bv. Anouk, Els…) geven aan hun problemen eerder actief aan te pakken. Anderen zijn geneigd er (eerst) heel veel over na te denken (bv. Celine, Lies, Veroniek, Nele, …). Sommigen, zoals Celine, gaven aan eigenlijk heel veel van hun problemen te verzwijgen. Ik denk niet dat ik zo, dat ik dat (problemen) echt direct aanpak. Ik ben meer zo het afwachtende type, en allez, en zo wat verzwijgen en dan ja, als het echt een probleem is, dan moet je er iets aan doen hé, mja. (Celine) Opvallend is echter wel dat de meeste meisjes stelden eerst te proberen zelf een oplossing te zoeken voor hun problemen vooraleer men er met iemand anders over gaat praten. (…) maar als het serieuze problemen zijn of zo dan ga ik wel zelf, ik ga ze eerst zelf proberen op te lossen, maar als het niet in mijn aard ligt of ’t is mij niet mogelijk, ga ik wel hulp bij gaan roepen, zeker en vast. (Wendy) Ik zal bijna nooit direct naar iemand gaan. Ik zal eerst zelf merken dat er een probleem is en dan zal ik er uiteindelijk wel over beginnen, maar ’t zal al heel zwaar moeten zijn eer ik het echt zelf al meteen ga vertellen. (An) Ja, nu ga ik mezelf misschien een beetje tegenspreken, maar ik heb nooit echt nood aan heel veel mensen rondom mij… Ik ben altijd een beetje een introvert iemand geweest en ik probeer liever zelf eerst dingen op te lossen voor mezelf en dan pas als het écht niet meer lukt en als ik dan ondervind dat ik er echt met iemand over moet praten, dan ga ik wel hulp zoeken, maar ik probeer alles liefst eerst alleen af te handelen. (Lies) Eigenlijk vooral veel nadenken en dan zien wat de beste oplossing is en dat proberen uit te voeren, maar wel eerst zien als ik dat binnen in mijzelf, allez in mijn eentje kan doen en als dat niet lukt, dan kan ik nog altijd bij iemand proberen terecht te geraken. Desnoods anoniem op een forum of zo of gewoon…. (Veroniek) 141
Niet enkel Veroniek, maar ook aan aantal andere respondenten (bv. Inge, Lies, …) verwezen naar het belang van het bestaan van holebifora of chatrooms en rolmodellen waartoe men zich eventueel kan richten. Je voelt je vooral een beetje éénzaam hé, omdat je…Zeker als je zo jong bent volgens mij is dat nu ook, allez, die meisjes ontdekken dat nu veel vroeger en op dat moment kan je nog niet echt uitgaan of naar activiteiten gaan. Dus dan voel je je wel vrij eenzaam, maar ja, er is natuurlijk chat en dat heeft mij toen een beetje geholpen. Ik heb toen zelfs een mail gestuurd naar Alexandra Potvin, die toen nog bij Donna werkte dat ik het niet wist en dat zij de enige was die ik kende en die heeft mij toen een heel lieve mail teruggestuurd en dat heeft mij er toen eigenlijk wel bovenop geholpen, dat herinner ik mij nog, dus die heeft voor mij wel een grote voorbeeldrol. (Inge) Ja, ik zit op het WJNH‐forum, daar ben ik elke dag actief op. Ik amuseer mij daar keigoed. Het is plezant om zo eens mensen te horen (…) (I: Heb je ooit al de stap gezet om mensen van dat forum te ontmoeten?) Toch wel, ja, ik had gezien dat ze in Leuven een fuif gingen houden en ik had iemand gezien op het fototopic die vorig jaar bij mij in de klas zat en we hadden afgesproken, allez, met een hele groep. Uiteindelijk waren we maar met drie niet meer en daar heb ik er dan toch twee van het forum ontmoet. (Veroniek) Veroniek geeft bv. ook aan dat dat bepaalde problemen waarmee ze wordt geconfronteerd echt wel (te) moeilijk zijn om met (hetero)vrienden te bespreken. Problemen zijn nu éénmaal altijd moeilijk om me vrienden te bespreken. Dus en dan zeker als het een holebi‐
probleem is ga ik liever naar mensen die daar meer over weten dan naar (hetero)vrienden die daar minder over weten. (Veroniek) Ook verschillende andere respondenten (bv. Lies, Wendy, Lieve, Hanan en Rebecca) merkten op zeker met holebigerelateerde problemen liever naar mensen te gaan die zelf de problematiek kennen. Indien men het idee heeft problemen niet meer de baas te kunnen dan wordt daar ook op een zeer diverse manier mee omgegaan. Sommigen trekken zich terug op hun kamer, een aantal mensen kiest dan bv. voor strategieën als schrijven om achteraf alles een plaats te kunnen geven. Anderen houden een dagboek bij, zetten muziek op, tekenen, schilderen, gaan lopen, …. Heel wat respondenten vinden het toch wel belangrijk om er met iemand te kunnen over praten. De meeste meisjes met een partner (bv. Iris en Nele) geven ook aan dat dit iets is wat zij bv. bij voorkeur met hun partner bespreken (om roddels e.d. te vermijden). Opvallend ook is dat heel wat respondenten aangaven soms ook wel agressie of fysiek geweld (ten aanzien van materiële zaken) te gebruiken in een poging om te gaan met problemen waarmee ze worden geconfronteerd (bv. met dingen gooien, met de deur slaan, woede afreageren op boksbal, …). Wat het verschil tussen vroeger en nu betreft gaven sommige meisjes bovendien aan vroeger problemen meer te hebben vermeden, terwijl ze nu genoeg zelfvertrouwen hebben om uit te zoeken wat er scheelt en hoe het op te lossen. Verschillende keren (bv. bij Nora, Lieselot, Rebecca, …) hoorden we dat men vroeger veel minder snel iemand ging aanspreken. Ook blijken een aantal meisjes aan te geven dat ze doorheen de tijd eigenlijk wel beter geworden zijn in het omgaan met problemen . 142
3. Professionele hulpverlening Een aantal respondenten deden reeds beroep op een professionele hulpverlener. Zo ging Nele, die het slachtoffer werd van holebigerelateerd fysieke geweld ‐ een aantal keren naar een psycholoog, om alles een plaats te geven. In een aantal andere gevallen vond het contact met de hulpverlening plaats naar aanleiding van een complexe problematiek, waarbij het holebi‐zijn slechts één van de vele factoren was. Soms (zoals bv. in het geval van Rebecca en Lieselot) werd de respondent door de ouders (de moeder in het geval van Rebecca en Lieselot) verplicht om professionele hulp te zoeken. (I: Heb je dan nooit de behoefte gehad om bv. bij een CLB over de vloer te gaan?) Jawel, maar ik durfde niet. Ik was dan uiteindelijk zo verlegen en in mezelf gekeerd dat ik zelf die stap niet nam. En dan heeft mijn mama mij daar naartoe gesleurd en dan ja, dan wel die stap gezet. (Lieselot) Verschillende van de meisjes uit onze onderzoeksgroep (bv. Inge, Celine, Veroniek, Annemie, Ina en Hanan) gaven aan nog altijd een drempel te ervaren om de stap te zetten naar de professionele hulpverlening. Ook voor lesbische en biseksuele meisjes blijft het in een aantal gevallen nog enigszins een taboe om de stap naar de mentale gezondheidszorg te zetten. Verschillende voorbeelden van drempels worden hier aangehaald. Zo stelden een aantal respondenten geen zin of geen behoefte te hebben om alles te vertellen (bv. Veroniek en Ina), te koppig zijn om hulp te zoeken (Lies) of liefst zelf hun problemen op te lossen (bv. Lies, Annemie). Sommigen (bv. Annemie) zagen er bovendien tegenop om dan (opnieuw) ten aanzien van hun ouders hun problemen te moeten kenbaar maken. Hoh, het feit dat ik dat opnieuw tegen mijn ouders zou moeten zeggen, dat zou al te erg zijn. Ik zou het pas doen, als ik het al zou doen, als ik zelfstandig woon of zo, dat zij het niet hoeven te weten en eigenlijk niemand dat weet. Dan heel misschien, ik denk zelfs dan nog niet.” Celine gaf bv. ook aan niet meteen te weten hoe die stap naar de hulpverlening te zetten. Ook de kostprijs van een behandeling bij een psycholoog of psychotherapeut werd door één van de geïnterviewde meisjes (Inge) als een belangrijke drempel aangehaald. Hanan wees dan weer op het zich weinig begrepen voelen door de psycholoog waarbij zij hulp had gezocht, omwille van te weinig vertrouwdheid met de leefwereld van moslim holebi’s. (…) maar zij kon zich gewoon te weinig inleven in mijn situatie, dus ja... (…) want ja, toen ik de stap zette om therapie te volgen, euh… ja, die persoon wist er gewoon veel te weinig over. En ik heb die dan een titel van een boek gegeven en die heeft dan dat boek gelezen en dan kon ze zich wel beter inleven. (Hanan) Met de huisarts of andere hulpverleners wordt het holebi‐zijn opvallend weinig besproken. Velen gaven aan ook niet de behoefte te voelen dit bij hun huisarts ter sprake te brengen. 4. Middelengebruik 4.1. Tabak Enkel Rebecca wees erop dat het feit dat ze is gaan roken toch wel te maken had met haar holebi‐zijn. Voor de andere rooksters was bv. het in een agressieve lesbische relatie zitten (Inge) of het hebben van een partner die kettingrookster was (Hanan) de aanleiding om te gaan roken. Celine geeft aan slechts af en toe te roken, zij gebruikt de sigaret enkel als ze zich slecht voelt. 143
4.2. Alcohol Verschillende respondenten gaven aan toch wel behoorlijk wat alcohol te gebruiken (voornamelijk of uitsluitend bij het uitgaan). Geen van de geïnterviewde meisjes bleek echter alcoholproblemen te ervaren. Inge geeft aan toch wel af en toe alcohol te gebruiken als toevlucht voor haar problemen. Ook An geeft aan dat dit in het verleden soms wel het geval was. Normaal gezien alleen als ik uitga en euhm… als ik mij nu echt niet goed voel of zo dan is dat wel eens een toevlucht. Maar niet dat ik mij alleen ga liggen bezatten of zo. Dan zoek ik iemand om dat mee te doen en dan durf ik wel eens gewoon echt heel zat worden. (Inge) (I: Heb je ooit een periode gehad waarbij je het gevoel had eigenlijk te veel te drinken?) Misschien ook wel toen ik het gewoon zo met alles moeilijk had, dat ik dacht dat het een beetje te ver ging. (An) Inge, die zeer actief is in het holebi‐uitgaansleven wees er bv. op dat er in het holebimilieu toch wel heel wat alcohol wordt gebruikt. Rebecca gaf ook aan dat het gebruik van alcohol het voor haar makkelijker maakt om zich in het holebi‐
uitgaansmilieu te begeven. Zij verklaarde dat – wanneer ze alcohol gedronken heeft – ze losser is en makkelijker contacten legt. 4.3. Cannabis Een aantal respondenten (bv. Anouk, Inge, Lies, Nele, Lieve en Hanan) stelden wel eens cannabis te gebruiken, zij het dan occasioneel en zonder dat dit verband houdt met het holebi‐zijn. 4.4. Andere middelen (cocaïne, amfetamines, XTC, …) De grote meerderheid van de respondenten gebruikt(e) nooit andere middelen. Els gaf aan ooit wel eens een paar keer met XTC te hebben geëxperimenteerd, maar stelde dat dit helemaal niets met haar holebi‐zijn te maken had. Veerle maakte een periode van problematisch middelengebruik door waaraan meerdere factoren te grondslag lagen. Haar middelengebruik was zeker niet uitsluitend holebigerelateerd, maar had te maken met een combinatie van verschillende problemen in haar leven (bv. een uit de hand gelopen afslankpoging, gepest worden (niet n.a.v. haar holebi‐zijn), …). 5. Sterktes en veerkracht Na een soms moeilijk aanvaardingsproces bij de eerste bewustwording van het holebi‐zijn hebben de meeste geïnterviewde meisjes hun holebi‐zijn intussen voor zichzelf geaccepteerd. Opvallend is echter ook dat een aantal van onze respondenten (bv. Lies en Els) nu ook wel blij zijn met hun holebi‐zijn, sommigen vinden het wel bijzonder. Heel wat respondenten gaven echter aan dat het hele proces van het zich bewustworden van hun seksuele geaardheid, hun coming‐out proces, hun (poging tot) zelfacceptatie, het leggen van contacten met andere holebi’s, … hen in zekere zin ook wel sterker heeft gemaakt. 144
Sommigen (bv. Anouk, An, Celine en Lies) wezen erop dat men door deze ervaringen zichzelf en anderen beter heeft leren kennen. Ook werd een groter zelfvertrouwen en zelfacceptatie gerapporteerd naar aanleiding van het hele proces dat men heeft doorgemaakt. Ja, bijna alles wat te maken heeft met mijn holebi‐zijn en mijn coming‐out en al die ervaringen hebben mij echt wel sterker gemaakt, mij veel zelfvertrouwen geschonken en euh… ik heb echt wel veel mensenkennis bijgekregen. (Lies) (…) dat ge uzelf beter leert kennen en leert aanvaarden en ik denk dat ge daar wel sterker door wordt omdat ge je uzelf kent dan en weet dat je zo bent en dan weet ge van ze moeten mij aanvaarden, want ik ben zo, dus…. (Celine) Ik denk gewoon door mezelf beter te leren kennen dat mij dat wel heeft gesterkt, maar ja, als je beter weet wie je zelf bent, kan je beter naar andere mensen toetreden. (An) Euh, ik accepteer mezelf nu en ik heb het gevoel dat ik mezelf nu echt ken en ik voel me niet bepaald zwakker of zo. (Ina) Daarnaast stelden een aantal respondenten (bv. Anouk en An) de indrukken van anderen beter te hebben leren inschatten zodat zij beter voorbereid zijn op reacties allerhande van mensen. Een aantal meisjes wezen er ook op dat men door het holebi‐zijn en de problemen waarmee men werd en wordt geconfronteerd heeft leren praten over gevoelens (bv. Nora) en heeft leren werken aan zichzelf (bv. Lore). Ja, sterker, ik denk hoe meer problemen dat je met jezelf hebt, allez ja, als je moet werken aan jezelf, als je eens moet nadenken over jezelf, ik denk dat u dat allemaal sterker maakt. (Lore) Bovendien wezen sommige respondenten erop dat zij nu heel wat zaken beter een plaats kunnen geven in hun leven. Ja, je weet dan… als je dat allemaal hebt meegemaakt, dan weet je zo beter hoe je uit moeilijke situaties moet komen en ook ten opzichte van andere mensen die een probleem hebben, weet je beter hoe je daar moet op reageren en op ingaan en wat je beter niet moet doen of zeggen. En ook voor jezelf ook, je kunt de dingen beter een plaats geven en zo. (Lieselot) Om dit alles mogelijk te maken zijn uiteraard wel een aantal ‘randvoorwaarden’ noodzakelijk, zoals in de vorige rubrieken reeds aan bod kwam. Zo kan bv. worden gewezen op het belang van de steun van holebi‐peers, maar ook op het belang van het blijvende contact met hetero’s, als essentiële voorwaarde om zich volledig als holebi in de maatschappij te kunnen integreren. Daarnaast is er uiteraard ook de belangrijke steun van de ouders en eventueel andere familieleden die bijdragen tot het vervullen van een aantal voorwaarden om te kunnen komen tot een volledige zelfacceptatie, waardoor lesbische en biseksuele meisjes achteraf het gevoel kunnen krijgen dat het hele coming‐out proces hen uiteindelijk sterker heeft gemaakt. 145
6. Voorbeelden van factoren die bijdragen tot het mentaal welbevinden van lesbische en biseksuele meisjes Wanneer respondenten werden gevraagd naar zaken die hun toestand van welbevinden in positieve zin kunnen beïnvloeden werden heel wat verschillende zaken aangehaald. De meeste van deze zaken kwamen reeds in de verschillende voorgaande rubrieken aan bod en worden hier nog eens kort op een rijtje gezet. Zo wezen verschillende meisjes op het cruciale belang van goede relaties en vertrouwensbanden met ouders en omgeving, school en eventueel werk. Ook het kunnen rekenen op een aantal goede vrienden bleek een belangrijke rol te kunnen spelen. Opvallend was dat ook het uitgangsleven een belangrijke rol speelt in het leven van de meeste van onze respondenten. Kunnen uitgaan in het holebimilieu en daar een voldoende aantal vrienden kennen werd eveneens door heel wat respondenten aangehaald als één van de factoren die van essentieel belang bleek in het zich al dan niet goed in hun vel voelen. Gerelateerd hieraan werd ook een aantal keer gewezen op de mogelijkheid om samen met andere holebi’s een aantal activiteiten te kunnen doen. Ook het bestaan van informatie en fora en/of chatrooms op het internet die zich specifiek richten op holebi’s bleken voor heel wat respondenten als waardevol te worden ervaren. Daarnaast bleken positieve reacties en geaccepteerd worden door anderen door bijna alle meisjes als belangrijke factoren te worden aangehaald, net als het kunnen rekenen op mensen die je waarderen om wie je bent en bij wie je altijd terecht kan. Ook het kunnen leven in een omgeving waarin mensen niet steeds in de klassieke traditionele hokjes denken werd door meerdere respondenten opgemerkt als belangrijke factor met betrekking tot hun welbevinden. 146
HOOFDSTUK 5: ALGEMENE CONCLUSIES
Uit de resultaten van zowel het kwantitatief als het kwalitatief onderzoeksluik bleek dat heel wat lesbische en biseksuele meisjes een aantal klachten met betrekking tot hun mentaal welbevinden ervaren. Zo bleken onder andere depressiviteit en automutilatie relatief frequent voor te komen. Ook de hoge cijfers met betrekking tot suïcidale gedachten en suïcidepogingen trokken onze aandacht. Bij dit alles willen we echter wel enkele nuanceringen aanbrengen. Vooreerst gaat het hier – gezien de methodologische beperkingen inherent aan dit type onderzoek – om een steekproef waarbij in zekere mate sprake is van zelfselectie. Bovendien bleek uit het kwalitatieve onderzoeksluik dat de nodige voorzichtigheid geboden is bij de interpretatie van de resultaten met betrekking tot het welbevinden. Uit de verhalen van verschillende meisjes bleek namelijk dat er zeker niet steeds sprake is van een (direct) oorzakelijk verband tussen eventuele problemen met het mentaal welbevinden en het holebi‐zijn. Vaak speelt het holebi‐zijn hierin wel een rol, maar dikwijls is sprake van een veel complexere problematiek, waarin heel wat andere factoren (zoals bv. een moeilijke gezinssituatie en/of echtscheiding van de ouders) een minstens even grote rol spelen. Uit het onderzoek bleek in elk geval duidelijk dat het welbevinden van lesbische en biseksuele meisjes niet enkel beïnvloed wordt door hun holebi‐zijn, maar door een complexe interactie van diverse factoren waarbij – naargelang de achtergrond van het meisje in kwestie en heel wat situationele omstandigheden – het holebi‐zijn een belangrijke dan wel een eerder minimale rol speelt in het welbevinden. Een aantal factoren die een duidelijke rol kunnen spelen in het welbevinden van lesbische en biseksuele meisjes worden in onderstaande tekst verder toegelicht. a) Interne en externe stressoren Uit de onderzoeksdata kon worden afgeleid dat heel wat lesbische en biseksuele meisjes duidelijk te lijden hebben onder zowel externe als interne stressoren. Wat de externe stressoren betreft bleken voornamelijk ervaringen van verbaal geweld (verwijten en beledigingen) en gepest worden relatief frequent voor te komen (hoofdzakelijk op school). Verder zijn de meeste lesbische en biseksuele meisjes zich ook vrij sterk bewust van een heteronormatieve samenleving, wat vaak resulteert in een zekere (of hoge) mate van geïnternaliseerde homonegativiteit en stigmabewustzijn. Uit de analyse van de onderzoeksgegevens bleek duidelijk het verband tussen het ervaren van deze externe en interne holebigerelateerde stressoren en het mentaal welbevinden van deze meisjes. b) Diversiteit m.b.t. persoons‐ en identiteitsgebonden karakteristieken van lesbische en biseksuele meisjes ‐
Seksuele identiteit: lesbische versus biseksuele meisjes Uit de resultaten van het kwantitatief onderzoeksluik bleek dat biseksuele (in vergelijking met lesbische) meisjes vaak meer problemen in verband met een aantal aspecten van hun mentaal welbevinden lijken te ervaren. Uit de enquêteresultaten bleek nochtans dat deze meisjes minder vaak het slachtoffer waren van (verbale) discriminatie en pesten (een factor met een duidelijk negatieve invloed op het welbevinden). Hierbij dient echter te worden opgemerkt dat een deel van de biseksuele meisjes minder zichtbaar is als holebi, aangezien een gedeelte van hen een relatie heeft met een jongen/man en door de buitenwereld meestal als hetero wordt gepercipieerd. Daarnaast blijken biseksuele meisjes minder vaak over een vertrouwensperoon te 147
kunnen beschikken om problemen te bespreken die te maken hebben met hun holebi‐zijn. Zij voelen zich ook minder verbonden met hun holebivrienden en de holebiwereld. Uit de interviews bleek tevens dat meerdere van de (biseksuele) respondenten ook wezen op het grote(re) onbegrip van de buitenwereld (niet enkel de ruimere (hetero‐)omgeving, maar ook hun ouders) ten aanzien van biseksualiteit. Dit zou er kunnen op wijzen dat biseksuele meisjes zich ook niet steeds even goed thuis voelen in de heterowereld, aangezien zij daar toch ook met een aantal (hardnekkige) vooroordelen en onbegrip geconfronteerd worden. In een aantal gevallen blijken ook lesbiennes en homo’s niet steeds even veel begrip op te brengen voor biseksualiteit. ‐ Genderidentiteit: gendernonconformiteit Uit de resultaten van de online‐survey bleek dat meisjes die gekenmerkt worden door een zekere mate van gendernonconformiteit de emotionele gevolgen van hun holebi‐zijn zwaarder inschatten, meer last hebben van depressiviteit en vaker het gevoel hebben hun problemen niet de baas te kunnen . Bovendien hebben zij vaker te lijden onder geïnternaliseerde homonegativiteit en stigmabewustzijn. Tevens kunnen zij minder vaak beschikken over een vertrouwenspersoon voor holebigerelateerde problemen en voelen zij zich ook minder verbonden met zowel de mensen waarbij ze samenwonen (in de meeste gevallen de ouders) en met de meeste familieleden. Ook roken en cannabisgebruik wordt bij deze respondenten frequenter teruggevonden. Uit de diepte‐interviews bleek trouwens ook dat gendernonconformiteit of –atypicaliteit niet steeds even vlot aanvaard wordt, in een aantal gevallen ook niet binnen de holebiwereld zelf, hoewel de tolerantie (en meestal ook de acceptatie) daar wel een stuk hoger lijkt te liggen in vergelijking met de acceptatie door de rest van de samenleving. Hierbij werd meermaals opgemerkt dat de maatschappij het nog steeds heel wat moeilijker lijkt te hebben met gendernonconformiteit dat met holebiseksualiteit. Dit gebrek aan (volledige) acceptatie bemoeilijkt ook de mogelijkheid van deze meisjes om hun genderidentiteit volledig te kunnen accepteren. Zo was het bv. opvallend dat één van de meisjes die aangaf zich eerder mannelijk te voelen duidelijk stelde met verschillende mensen te kunnen praten over haar holebi‐zijn, terwijl ze het niet aandurfde haar gendernonconformiteit met diezelfde vriend(inn)en te bespreken (ondanks het feit dat dit thema haar duidelijk meer bezighield dat het holebi‐thema). Genderatypisch gedrag kan ook leiden tot meer victimisatie. Een aantal respondenten wezen er namelijk op dat het overschrijden van de traditionele gendernormen soms negatieve, zelfs kwetsende reacties kan uitlokken (verwijten, kwetsende opmerkingen, …). ‐ Opleidingsniveau: BSO/TSO Uit de resultaten van het kwantitatief onderzoeksluik bleek dat lesbische en biseksuele meisjes met een BSO/TSO‐opleidingsniveau de emotionele gevolgen van hun holebi‐zijn zwaarder inschatten. Bovendien gaven deze meisjes ook beduidend vaker aan last te hebben van eetstoornissen en vaker te roken. Een opvallende vaststelling uit de online‐survey was ook hun geringere verbondenheid met heterovrienden. Gezien de ook in dit onderzoek ervaren moeilijkheden om deze meisjes te bereiken voor een diepte‐interview beschikken we over te weinig gegevens uit het kwalitatieve onderzoeksluik om een aantal hypotheses te kunnen formuleren met betrekking tot mogelijke factoren die hieraan ten grondslag liggen. c) Familiale en sociale steun en netwerken Uit het kwalitatief onderzoeksluik bleek dat sociale steun op allerlei vlakken essentieel is als buffer tegen diverse potentieel negatieve invloeden. Heel wat respondenten wezen op het cruciale belang van het kunnen praten over gevoelens met bv. een vriend(in), hun partner of met (één van) de ouders. Het belang van de mogelijkheid om de seksuele geaardheid met de ouders of tenminste toch met één van de ouders te kunnen bespreken mag zeker niet onderschat worden. Uit vrijwel alle diepte‐interviews bleek de grote impact van de steun van de ouders (of net het gebrek eraan). 148
‐
Acceptatie door de ouders Uit de survey‐resulaten bleek tevens dat negatieve reacties van de ouders op de coming‐out van hun lesbische of biseksuele dochter een grote impact kunnen hebben op verschillende indicatoren van het welbevinden van deze meisjes (bv. het zwaarder inschatten van de emotionele gevolgen van het holebi‐zijn, depressiviteit, problemen niet meer de baas kunnen, …). Meisjes wiens ouders initieel negatief reageerden op hun coming‐
out gaven ook aan zich minder verbonden te voelen met de meeste van hun familieleden. Uit de interviews bleek dat voornamelijk een goede persoonlijke band tussen ouders en hun dochter, een open sfeer in het gezin, goede gezinsrelaties en de mogelijkheid om over gevoelens te praten belangrijke factoren zijn in het al dan niet positief reageren van ouders op de coming‐out van hun dochter. Uit zowat alle getuigenissen bleek dat de reactie van de ouders (of in een aantal gevallen de verwachte reactie) van cruciaal belang is voor de mogelijkheid van de respondent om de seksuele geaardheid volledig te kunnen accepteren en integreren in de persoonlijke identiteit. Dat de gezinssituatie in het leven van jongeren heel erg belangrijk is bleek ook uit verschillende gesprekken met meisjes die hun verhaal deden met betrekking tot moeilijke en complexe gezinssituaties en/of echtscheidingen. Hieruit bleek duidelijk dat deze factoren, in combinatie met het holebi‐zijn, het enorm moeilijk maakten om alles een plaats te geven. ‐ Holebi‐ en heterovrienden en de holebigemeenschap Hoewel op basis van de resultaten van de online‐survey zou kunnen worden verondersteld dat de verbondenheid met holebi‐ en heterovrienden en met de holebigemeenschap een iets beperktere invloed heeft op verschillende indicatoren van het mentaal welbevinden van lesbische en biseksuele meisjes, bleek uit de diepte‐interviews dat, naast een netwerk van heterovrienden, ook een zekere mate van verbondenheid met holebivrienden en de holebigemeenschap in het algemeen belangrijk kan zijn. Een aantal respondenten geven aan dat het leren kennen van andere holebi’s en het interageren met de holebigemeenschap heel belangrijk geweest zijn in het ontwikkelen van meer positieve gevoelens ten aanzien van zichzelf en het bestrijden van gevoelens van isolatie (het zich alleen voelen). Holebiverenigingen en internetgebaseerde informatie, forums en chatrooms voor holebi’s kunnen hier eveneens een belangrijke bijdrage toe leveren. Uit zowel het kwantitatieve als het kwalitatieve onderzoeksluik blijkt dat heel wat lesbische en biseksuele meisjes zich minder verbonden voelen met hun familie en zich eerder verbonden voelen met hun vrienden. Ook de resultaten van dit onderzoek lijken dus de ‘family of choice’ hypothese te bevestigen. d) De schoolomgeving Gezien de leeftijd van onze onderzoekspopulatie is het uiteraard evident dat de school voor de meeste van onze respondenden een grote rol speelt in hun leven (of recent een grote rol gespeeld heeft). De ervaringen van lesbische en biseksuele meisjes kwamen bijgevolg in (het kwalitatieve luik van) ons onderzoek uitgebreid aan bod. Uit de verhalen van onze respondenten kon worden afgeleid dat holebi‐zijn op school nog steeds geen evidentie is. Uit de onderszoeksresultaten bleek dat heel wat respondenten hun seksuele oriëntatie angstvallig verborgen houden of hielden op school of zich enkel geout hebben ten aanzien van een heel beperkte kring van goede vriend(inn)en. Op heel wat scholen is holebi‐zijn nog steeds geen bespreekbaar thema (slechts enkele respondenten gaven aan dat dit thema expliciet in de les of tijdens een themadag of –
week aan bod kwam). Dergelijke scholen worden vaak gekenmerkt door een gebrek aan openheid, niet enkel met betrekking tot holebiseksualiteit, maar ook met betrekking tot andere thema’s. In een aantal gevallen wordt zelfs op een bijzonder negatieve manier met holebiseksualiteit omgegaan (bv. uitsluiting van leerlingen of het angstvallig vermijden dat meisjes enig affectief gedrag voor elkaar tonen, …). Voor verschillende respondenten was de sfeer op school een remming om zichzelf te kunnen zijn en een aantal onder hen waren 149
ook angstig om als holebi ‘ontdekt’ te worden op school. Ook pestgedrag omwille van het holebi‐zijn of omwille van een gedrag of houding die afwijkt van de gangbare gendernormen blijkt nog in heel wat scholen voor te komen. Negatieve reacties of ervaringen op school bleken een zeer duidelijke impact te hebben op het acceptatieproces van het holebi‐zijn bij lesbische en biseksuele meisjes. Daarnaast kregen we ook een aantal positievere verhalen met betrekking tot holebi‐zijn op school te horen, waar zowel leerkrachten als medeleerlingen op een positieve manier omgingen met holebiseksualiteit. Het zich veilig voelen op school en de zorg van een (holebi)leerkracht zijn belangrijke factoren die kunnen bijdragen tot het welbevinden van lesbische en biseksuele meisjes. Niet enkel uit de verschillen tussen de uiteenlopende getuigenissen maar ook uit een aantal verhalen van meisjes die om diverse redenen veranderden van school (bv. uitgesloten van school, gepest worden, verhuis, verandering van studierichting, …) bleek dat er soms zeer grote verschillen bestaan tussen scholen onderling. Hierbij gaven verschillende respondenten aan dat het veranderen van school (naar een school met een meer open visie en grotere bespreekbaarheid met betrekking tot holebiseksualiteit) een grote stap voorwaarts was. Ook werd meermaals gewezen op de grote mentaliteitsverschillen tussen het niveau van het middelbaar onderwijs en dat van het hoger onderwijs, waarbij het hoger onderwijs gekenmerkt wordt door heel wat meer openheid en tolerantie. Een positieve noot om af te ronden… Tenslotte is het belangrijk om te vermelden dat heel wat lesbische en biseksuele meisjes aangeven dat het hele proces van het zich bewust worden van hun seksuele geaardheid, de coming‐out, de (poging tot) zelfacceptatie, het leggen van contacten met andere holebi's, … hen in zekere zin – na een vaak moeilijk periode – uiteindelijk ook mentaal sterker en weerbaarder heeft gemaakt. Een aantal meisjes wezen ook op het feit dat dit alles hun zelfvertrouwen en mensenkennis duidelijk verhoogd heeft en dat men nu heel wat zaken beter een plaats heeft kunnen geven in het leven. 150
HOOFDSTUK 6: ALGEMENE, SPECIFIEKE EN BELEIDSAANBEVELINGEN In dit laatste hoofdstuk worden een aantal beleidsaanbevelingen geformuleerd, aangevuld met enkele meer praktijkgerichte adviezen. Vooreerst worden een aantal algemene aanbevelingen gegeven die op verschillende maatschappelijke niveaus en door middel van diverse actoren dienen te worden gerealiseerd. Actoren die hier onder andere een rol kunnen vervullen zijn bv. de ouders (opvoeding en gezinssituatie), het onderwijs, CLB’s, jeugd‐ en socio‐
cultureel werk, media, …. De hieronder geformuleerde globale of algemene aanbevelingen worden verder in de verschillende (sub)rubrieken uitgewerkt en geconcretiseerd. I.
ALGEMENE AANBEVELINGEN In eerste instantie is het van essentieel belang om het sociale netwerk van lesbische en biseksuele meisjes te versterken en deze meisjes zoveel mogelijk uit hun sociaal isolement te halen. Daarnaast moeten lesbische en biseksuele meisjes meer en beter worden voorbereid inzake het oplossen van (persoonlijke) problemen. Dit kan o.a. worden gerealiseerd door het aanreiken van probleemoplossende vaardigheden en strategieën. Bovendien blijft het verhogen van de zichtbaarheid, bespreekbaarheid en bekendheid van lesbisch en biseksueel zijn essentieel. Daarnaast blijft ook de preventie van homofobie, het bestrijden van vooroordelen en het doorbreken van het taboe op holebiseksualiteit op heel wat verschillende niveaus belangrijk. Tevens dient men zich ervan bewust te zijn dat de acceptatie van holebiseksualiteit geen op zichzelf staand thema is, maar nauw verweven is met gendergerelateerde thema’s als mannelijkheid, vrouwelijkheid, genderrollen, …. Voorts dient men er steeds voldoende bij stil te staan dat de populatie lesbische en biseksuele meisjes zeer divers is. II.
SPECIFIEKE AANBEVELINGEN VOOR DE VERSCHILLENDE ACTOREN 
Gezin Het gezin is voor jonge lesbische en biseksuele meisjes van cruciaal belang als onderdeel van een ondersteunend sociaal netwerk. Het kan bijzonder belangrijk zijn dat ouders praten met hun dochter wanneer zij een coming‐out doet. Een coming‐out negeren of deze op één of andere manier niet ernstig nemen kan bijzonder zware gevolgen hebben op het vlak van het mentaal welbevinden. Wanneer ouders vermoeden dat hun dochter lesbisch of biseksueel is kan het goed zijn om haar daarover aan te spreken of althans duidelijk het signaal te geven dat zij open staan voor het praten over holebiseksuele gevoelens. Wanneer ouders nog voor de coming‐out van hun kind openlijk en zonder taboes over holebiseksualiteit communiceren kan dit veel angst en twijfels wegnemen en bovendien kan dit voor het meisje in kwestie een duidelijk signaal zijn dat zij aanvaard zal worden. Een veillige en beschermende (niet overbeschermende!) thuisbasis kan voor een lesbisch of biseksueel meisje een sterke verankering bieden van waaruit zij met de nodige zelfzekerheid en zelfvertrouwen op zoek kan gaan naar identiteitsondersteuning bij andere holebi's (vrienden of het ‘holebimilieu’). 151

Onderwijs Scholen bespreken het thema holebiseksualiteit vaak niet of nauwelijks. Dat is jammer, want scholen spelen een grote rol in het leven van jongeren in deze leeftijdsfase, waar zij hun identiteit vormen. Dit impliceert dat scholen een belangrijke rol kunnen vervullen in het vergroten van de acceptatie van holebiseksualiteit onder jongeren. Vooreerst dient een school als één van haar basisattitudes het belang van een leefklimaat met respect en openheid voor diversiteit te erkennen. In een dergelijk leefklimaat dient uiteraard ook voldoende ruimte te worden gemaakt voor het zichtbaar en bespreekbaar maken van holebiseksualiteit. Een duidelijke zichtbaarheid kan bv. worden gerealiseerd door de aanwezigheid van folders en affiches op school die duidelijk maken dat de school open staat voor seksuele én genderdiversiteit. De overheid kan hiertoe met gerichte campagnes de nodige middelen aanbieden. Dit alles kan bijdragen tot de preventie van homofobie op school. Holebiseksualiteit dient expliciet te worden opgenomen in een anti‐pestbeleid op school, waarbij adequaat en consequent wordt gereageerd op pesten omwille van (vermeend) holebi‐zijn. Bovendien wordt best heel jong begonnen met voorlichting en sensibilisering, zodat elk kind weet dat holebi‐ en hetero‐zijn evenwaardig zijn. Daarom dient de holebithematiek zowel in het lager‐ als in het middelbaar onderwijs aan bod te komen. Wat het middelbaar onderwijs betreft dient in elk geval zeker ook in het beroeps‐ en technisch onderwijs voldoende aandacht te worden besteed aan dit thema. Eveneens met het oog op de integratie van het holebithema in het onderwijs kunnen educatieve materialen zoals schoolboeken op heteronormatieve inhouden worden gescreend. Daarenboven dient informatie met betrekking tot holebiseksualiteit voor zowel leerlingen als leerkrachten gemakkelijk toegankelijk te zijn op school. Wanneer dit thema op school aan bod komt dienen jongeren ook te worden uitgedaagd om kritisch te reflecteren op hun eigen vooroordelen over holebiseksualiteit en genderdiversiteit. Bovendien kan ook media‐
educatie een interessante invalshoek zijn om deze thema’s bespreekbaar te maken. Heel vaak zijn jongeren zich te weinig bewust van de invloed die de media (kunnen) hebben op hun eigen beeldvorming. Het is nodig in de training ook aandacht te besteden aan stereotypen omtrent holebiseksualiteit en gender. Dit kan bijdragen tot een meer genuanceerde beeldvorming. Ook tijdens lessen gericht op relatievorming kan men bv. aandacht besteden aan genderstereotiepe rolpatronen en diversiteit in seksuele voorkeuren. Bovendien kan gewerkt worden met themadagen rond seksualiteit en gender, ook in de lagere school, zodat kinderen echt kunnen opgroeien met een open visie met betrekking tot diversiteit op het vlak van seksualiteit en gender. Om dit alles in de praktijk te realiseren is het uiteraard belangrijk dat leerkrachten zonodig worden getraind om dit op een juiste en adequate manier te doen. Bij de organisatie van dergelijke trainingen en bijscholingsmomenten kunnen bv. (koepels van) holebiverenigingen een belangrijke rol vervullen. Dergelijke trainingen kunnen ook belangrijk zijn om leerkrachten de nodige kennis en vaardigheden bij te brengen om leerlingen bv. te kunnen doorverwijzen naar holebi‐jongerenverenigingen en specifieke hulpverlening gericht op jongeren. Scholen dienen er bovendien voor te zorgen dat leerkrachten een voorbeeldfunctie hebben, waarbij zij heel expliciet het treiteren, pesten of gebruiken van geweld afkeuren. Daarnaast kan worden gewerkt met aanspreekpunten voor leerlingen, zoals bv. vertrouwensleerkrachten. Als alternatief kan eventueel worden gedacht aan vertrouwensleerlingen, aangezien de drempel om naar een leerkracht te stappen vaak nog te groot is, zeker als het over zo’n gevoelige thema’s gaat. Hierbij willen we wel opmerken dat het werken met vertrouwensleerlingen steeds met de nodige voorzichtigheid dient te worden behandeld. 152
Dit alles is pas optimaal werkzaam als scholen ten aanzien van hun leerlingen hun zorgstructuren inzichtelijk maken zodat leerlingen ook effectief weten waar en bij wie ze terecht kunnen met eventuele vragen of problemen in verband met hun holebi‐zijn. Verder dient te worden opgemerkt dat lesbische en biseksuele meisjes op school niet steeds als een probleemgroep dienen benaderd te worden. 
Werkomgeving Een betere sensibilisering op de werkvloer met betrekking tot een holebivriendelijk klimaat waarbinnen openheid over seksuele voorkeur en zichtbaarheid van holebi’s op alle niveaus mogelijk gemaakt wordt is essentieel. Bij dit alles is het belangrijk om holebiwerknemers te betrekken bij de holebivriendelijke maatregelen die zouden moeten worden uitgewerkt. In deze context kan bv. ook worden gedacht aan het aanduiden van vertrouwens‐ of ombudspersonen in elk bedrijf of organisatie, alsook aan het opstarten van een holebiwerkgroep of ‐netwerk. Ook bij het uitwerken van diversiteitscampagnes dient het holebi‐ en genderthema aan bod te komen. Tevens dient in het bijzonder aandacht te worden besteed aan seksuele en genderdiversiteit binnen specifieke sectoren waar lager opgeleiden tewerkgesteld zijn. 
Hulpverlening (inclusief CLB’s en algemeen welzijnswerk) In het kader van het verlagen van de drempel die jonge lesbische en biseksuele meisjes kunnen ervaren ten aanzien van de hulpverlening is ook hier een duidelijke zichtbaarheid van de openheid voor en bespreekbaarheid van holebiseksualiteit en genderdiversiteit in de voorzieningen en het aanbod essentieel. Deze zichtbaarheid kan zich reeds uiten in eenvoudige zaken, zoals bv. holebimagazines of folders en affiches van holebi‐organisaties of ‐activiteiten in de wachtruimte. Bovendien kan het belangrijk zijn steeds aandacht te besteden aan de eventuele holebiseksualiteit van cliënten bij de intake en bij het hulpverleningsaanbod ten aanzien van holebi’s de nodige kwaliteitscriteria te hanteren. Voor het uitwerken van dergelijke kwaliteitscriteria kan de holebibeweging essentiële input leveren. Hulpverleners dienen tevens voldoende vertrouwd te zijn met de leefwereld van allochtone holebi’s. Kennis van andere culturen en hoe deze omgaan met holebiseksualiteit, genderdiversiteit en emoties kan worden beschouwd als één van de essentiële basisvoorwaarden voor een kwaliteitsvolle hulpverlening. Ook vertrouwdheid met de leefwereld van lager opgeleide holebi’s en holebi’s uit een lagere sociale klasse kan de hulpverlening voor deze subpopulatie toegankelijker maken. Specifiek met betrekking tot interventies ten aanzien van gezinnen met holebi‐jongeren dient te worden gewezen op het cruciale belang van het duiden van de negatieve impact van verwerpende reacties en de protectieve impact van positieve ondersteuning van ouders ten aanzien van de holebiseksualiteit of gendernonconformiteit van hun kind(eren). Verder dient ook binnen het circuit van de reguliere hulpverlening een aangepaste doorverwijzing plaats te vinden van zowel lesbische en biseksuele meisjes meisjes zelf als van hun ouders naar bv. de holebibeweging, online informatiebronnen, … 
Holebibeweging Ten aanzien van de holebi‐jongeren zelf is het vooreerst essentieel om voldoende aandacht te hebben voor diversiteit binnen de holebipopulatie (niet enkel seksuele, maar ook genderdiversiteit), met een grote mate van aandacht voor uitsluitingsmechanismen. 153
Gezien de centrale plaats van coming‐out in het leven van lesbische en biseksuele meisjes, en van holebi’s in het algemeen is specifieke aandacht voor coming‐out en problemen bij coming‐out van cruciaal belang. Ook het werken rond identiteit dient te worden beschouwd als een kernthema, waarbij zowel de seksuele als de genderidentiteit in ruime mate aan bod moeten komen. Holebiverenigingen hebben niet enkel een belangrijke rol te vervullen op het vlak van eerstelijnshulp, maar ook op het vlak van de doorverwijzing, zoals dit nu reeds bv. gebeurt met de Holebifoon‐dienstverlening, die kan doorverwijzen naar holebivriendelijke hulpverleners. Een dergelijk initiatief dient zeker verder te worden ondersteund. Gezien het grote belang van online informatie, fora en chatrooms voor holebi’s is het essentieel dat holebiverenigingen voldoende online informatie en mogelijkheden voor lesbische en biseksuele meisjes om met andere holebi‐jongeren in contact te komen (bv. via fora en chatrooms) blijven aanbieden, en indien mogelijk hun aanbod nog uitbreiden. Zo is o.a. een uitbreiding naar het genderthema meer dan wenselijk. Verder dient de holebibeweging ook het aanbod van activiteiten en mogelijkheden voor jongeren om elkaar in verschillende omstandigheden te leren kennen te blijven aanbieden en eventueel uit te breiden. Het kan hierbij belangrijk zijn jongeren duidelijk het signaal te geven dat de holebibeweging veel meer te bieden heeft dan louter ontmoetingsmogelijkheden met andere holebi's (zoals bv. fuiven en praatcafé’s), maar ook andere culturele of sportieve activiteiten aanbiedt. Ondanks de vele inspanningen die in deze context reeds werden geleverd, is het zeer belangrijk om blijvende inspanningen te doen om de drempel voor jongeren om de stap te zetten naar holebi‐organisaties nog verder te verlagen. Ook het behoud en het eventueel verder uitwerken van het bestaande aanbod ten aanzien van ouders van holebi’s kan waardevol zijn. Hierbij denken we dan bv. aan zelfhulpgroepen voor ouders van holebi’s en informatieve sessies voor ouders met betrekking tot de holebi‐ en genderthematiek. Verder dient de holebibeweging zijn huidige aanbod ten aanzien van bv. het onderwijs, de hulpverlening, het reguliere jeugdwerk, … te blijven aanbieden en indien mogelijk nog verder uit te breiden. Hierbij denken we o.a. aan: ‐ bijscholing en training voor leerkrachten ‐ opleiding van begeleiders van reguliere jeugdbewegingen ‐ het ontwikkelen van kwaliteitscriteria voor het educatieve aanbod ‐ het ontwikkelen van lessenpakketen rond seksuele‐ en genderdiversiteit voor de verschillende onderwijsniveaus en onderwijstypes ‐ het ontwikkelen van kwaliteitscriteria voor het hulpverleningsaanbod Bij dit volledige aanbod dient steeds ook rekening te worden gehouden met onze huidige multiculturele maatschappij, dus voldoende aandacht voor cultuur en religie en de wijze waarop met de holebi‐ en genderthematiek wordt omgegaan is van cruciaal belang. Bovendien dienen holebiverenigingen die zich specifiek richten op allochtone holebi's (zoals de bestaande Shouf Shouf en Merhaba) verder te worden ondersteund en dient hen de kans te worden geboden hun aanbod verder uit te breiden. Rekening houdende met de huidige multiculturele realiteit is het mogelijkerwijze ook interessant om een dergelijk aanbod ook in andere grote steden aan te bieden. 154

Reguliere verenigingen (bv. jeugdbeweging) en sportclubs Jeugdbeweging Uiteraard is het in eerste instantie van essentieel belang om initiatieven te ondernemen om holebiseksualiteit en genderdiversiteit – ook op zeer jonge leeftijd – bespreekbaar te maken. Vooreerst kan hierbij worden gedacht aan het aanbieden van kennis over deze thema’s aan kinderen en jongeren. Kennis is echter onvoldoende. Kinderen en jongeren dienen ook kritisch te worden uitgedaagd om te reflecteren over hun eigen vooroordelen ten aanzien van holebiseksualiteit en genderdiversiteit. Bij dit alles is het belangrijk dat dit ‘op maat’ gebeurt, aangezien de manier waarop jongeren met deze thema’s omgaan zeer verschillend kan zijn. Verder kan ook media‐educatie met aandacht voor holebiseksualiteit en genderdiversiteit een interessant thema zijn voor jeugd‐ en jongerenwerking. Hierbij voldoende aandacht besteden aan bestaande stereotypen kan bijdragen tot een genuanceerder beeld over holebiseksualiteit en genderdiversiteit. Sportclubs Ook met betrekking tot sportclubs dient in ruime mate aandacht te worden besteed aan het zichtbaar en bespreekbaar maken van holebiseksualiteit en genderdiversiteit. Een duidelijke zichtbaarheid kan hier bv. worden gerealiseerd door de aanwezigheid van folders en affiches die duidelijk maken dat de sportclub open staat voor seksuele én genderdiversiteit. 
Media Voor de verschillende mediakanalen is het belangrijk om in hun berichtgeving voldoende ruimte te maken voor het beschikbaar stellen van informatie over organisaties, diensten en voorzieningen met betrekking tot holebiseksualiteit en genderdiversiteit. Verder is en blijft het belangrijk om holebiseksualiteit en genderdiversiteit voldoende in het nieuws te brengen en te houden, zeker ook informatief en op een positieve manier, zodat het grote publiek beter vertrouwd wordt met deze thema’s. Ook kan het – zeker voor jongeren die hun seksuele en genderidentiteit volop aan het ontdekken zijn – waardevol zijn om een programma te maken dat zich specifiek richt op jonge holebi's (zoals het eerder uitgezonden ‘Shout’). Specifiek met betrekking tot allochtone holebi’s bestaat eveneens de nood aan het overbrengen van meer informatie. Hierbij is het echter wel belangrijk om zorgvuldig na te denken hoe dit het beste kan worden aangepakt (bv. niet provocerend en voldoende discreet) en hoe bv. moslim‐holebi’s hier zelf bij betrokken kunnen worden. 
Onderzoek Wat het wetenschappelijk onderzoek betreft bestaat een duidelijke nood aan meer onderzoek naar lager opgeleide holebi's. Hierbij kan kwalitatief onderzoek (eventueel als onderdeel van een multi‐method benadering) informatie bieden over wat het betekent holebi te zijn wanneer men tot een lagere sociale klasse behoort en met welke specifieke problemen deze holebi’s geconfronteerd worden. Aangezien onderzoek zich tot hiertoe vaak niet evenwichtig of niet evenredig richtte tot de verschillende subpopulaties holebi's is er nog steeds een gebrek aan informatie met betrekking tot de biseksuele populatie (en zeker met betrekking tot biseksuele meisjes en vrouwen). Verder blijft ook de nood bestaan aan meer explorerend onderzoek met betrekking tot beleving van seksualiteit en gender binnen allochtone gemeenschappen. Bovendien is ook nog steeds onderzoek vereist gericht op het verwerven van meer inzicht in de specifieke identiteitsontwikkeling van lesbische en biseksuele meisjes en vrouwen, met de nodige aandacht voor hun genderidentiteit. 155

Religie Gezien de duidelijke invloed van geloofsovertuiging en religieuze beleving op het proces van acceptatie van holebiseksualiteit en genderdiversiteit zou een proces van reflectie over diversiteit in verschillende geloofsgemeenschappen ongetwijfeld zeer waardevol kunnen zijn. III.
BELEIDSAANBEVELINGEN Om de bovenstaande specifieke adviezen en maatregelen mogelijk te maken is het van cruciaal belang dat van overheidswege de nodige middelen worden vrijgemaakt. Het is essentieel om alle actoren die een belangrijke rol (kunnen) spelen in het leven van jonge lesbische en biseksuele meisjes voldoende steun en middelen aan te reiken om een klimaat te kunnen realiseren waarin deze meisjes zich ten volle geaccepteerd en begrepen voelen en zij zich op een positieve manier kunnen ontplooien. Bij dit alles blijven uiteraard ook sensibiliseringscampagnes (met betrekking tot seksuele én genderdiversiteit) die zich richten op het grote publiek van essentieel belang. 156
DANKWOORD
Dit onderzoeksrapport kwam tot stand dankzij de bereidwillige medewerking van heel wat mensen en organisaties die we hierbij van harte willen bedanken. Onze dank gaat in eerste instantie uiteraard uit naar alle respondenten die tijd vrijmaakten voor het invullen van onze enquête, het deelnemen aan een interview of beide. Hun input was onmisbaar bij de uitvoering van dit onderzoek en het was dan ook een voorrecht om hun ervaringen en leefwereld te mogen verkennen. Verder gaat onze dank ook uit naar alle andere mensen en organisaties die, elk op hun manier, een bijdrage geleverd hebben aan het welslagen van dit onderzoek. We danken hierbij in het bijzonder: ‐ de Holebifederatie en Wel Jong Niet Hetero voor hun bereidwillige medewerking aan o.a. de bekendmaking van dit onderzoek en de recrutering van respondenten (bv. door de verspreiding van onze oproep, folders, affiches en banner, …); ‐ alle andere organisaties, scholen, universiteiten, horeca, winkels, … die onze oproep, folders en affiches mee hebben helpen verspreiden (zowel digitaal als op heel wat verschillende locaties en evenementen); ‐ Catherine Gouffau (coördinator Merhaba) en Saddie Choua, die vanuit hun ervaring met allochtone holebimeisjes hebben meegeholpen in het leggen van contacten met deze moeilijk te bereiken doelgroep; ‐ een aantal collega’s van de vakgroep Medische Sociologie (Vrije Universiteit Brusssel) die op één of andere wijze bijdroegen tot het vlotte verloop van het onderzoek. Een speciaal woord van dank aan: o Stefan Hardonk, voor het ontwikkelen van de website en het delen van zijn ervaringen met het kwalitatieve onderzoek; o Christophe Vanroelen voor het advies bij de statistische verwerking van de onderzoeksdata; o Reginald Deschepper voor het delen van zijn expertise in het kwalitatief onderzoek; ‐ Debby Bruers voor het ontwerpen van de het Welebi‐logo en folder, affiche, advertentie en banner; ‐ de Roze Huizen van Gent, Antwerpen en Hasselt voor het beschikbaar stellen van hun lokalen voor de afname van de interviews. We danken natuurlijk ook de stuurgroep met mensen uit het beleid, de onderzoekswereld en het middenveld, met name Agna Smisdom (Administratie Gelijke Kansen in Vlaanderen), Liesbet Stevens (raadgever Gelijke Kansen op het kabinet van de Vlaamse minister Mobiliteit, Sociale Economie en Gelijke Kansen), Alexis Dewaele (socioloog Universiteit Antwerpen) en Iris de Caluwé (coördinator WJNH), voor hun deskundig advies en begeleiding. Uiteraard bedanken we ook onze opdrachtgever, het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, cel Gelijke Kansen in Vlaanderen, voor het mogelijk maken en financieren van dit onderzoek. Tenslotte wil ik hier ook mijn persoonlijk woord van dank richten aan Prof. Dr. Fred Louckx, promotor van dit onderzoek, voor de constructieve samenwerking, de adviezen en ondersteuning bij het uitvoeren van dit onderzoeksproject. Ook mijn oprechte dank aan Eva Dumon, onderzoeksmedewerkster tijdens het ‘veldwerk’ voor dit project, voor het grote engagement, de nodige flexibiliteit en de fijne en waardevolle samenwerking. Brussel, april 2009 Miranda Schoonacker Eva Dumon Prof. Dr. Fred Louckx (promotor) 157
REFERENTIES
Adel, A. (1998). De identiteitspolitiek van de homo‐ en lesbiennebeweging: kenmerken en problemen. Adolfsen, A., Keuzenkamp, S. & Kuyper, L. (2006). Opinieonderzoek onder de bevolking. In: S. Keuzenkamp, D. Bos, J.W. Duyvendak, & G. Hekma (Eds.), Gewoon doen. Acceptatie van holebiseksualiteit in Nederland. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau, 27‐56. Agneessens, F., Waege, H. & Lievens, J. (2006). Diversity in social support by role relations: a typology. Social Networks, 28, 427‐441. Allen, D. J. & Oleson, T. (1999). Shame and internalized homophobia in gay men. Journal of Homosexuality, 37, 33‐43. Ambady, N., Hallahan, M. & Conner, B. (1999). Accuracy of judgements of sexual orientation from thin slices of behavior. Journal of Personality and Social Psychology, 77(3), 538‐547. Arber, S. (1989). Gender and class inequalities in health: understanding the differentials. In A.Fox (Ed.), Health inequalities in European countries. (pp. 250‐279). Aldershot: Gower Press. Aupaix, H. & Vandercammen, M. (2007). Onderzoeks‐ en informatiecentrum van de Verbruikersorganisatie. Geraadpleegd op 5 mei 2008, op http://www.oivo‐crioc/teksten/pdf/1769nl.pdf Austin, S. B., Ziyadeh, N., Fisher, L. B., Kahn, J. A., Colditz, G. A. & Frazier, A. L. (2004). Sexual orientation and tobacco use in a cohort study of US adolescent girls and boys. Archives of Pediatrics & Adolescent Medicine, 158, 317‐322. Austin, S. B., Ziyadeh, N., Kahn, J. A., Camargo, C. A., Colditz, G. A. & Field, A. E. (2004). Sexual orientation, weight concerns, and eating‐disordered behaviors in adolescent girls and boys. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 43, 1115‐1123. Baert, H. & Cockx, F. (2002). Expertenrapport. Holebi's en gelijke kansen(beleid). Verslag van een zoektocht naar toekomstige onderzoekspistes. Antwerpen/KULeuven: Steunpunt Gelijkekansenbeleid/ Centrum voor Sociale Pedagogiek. Baert, H., Cockx, F. & Seghers, A. (2001). Hulpvragen van holebi's. Een biografische verkenning en leefwereldanalyse bij holebi’s als bijdrage tot de rolinvulling van het Algemeen Welzijnswerk. Brussel/KULeuven: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. Gelijke Kansen in Vlaanderen/Centrum voor Sociale Pedagogiek. Baert, H., Cockx, F. & Seghers, A. (2002). Hulpvragen van holebi's. Wetenschappelijke monografie. Brussel: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap: Gelijke Kansen in Vlaanderen. Bakker, F. C., Sandfort, T. G., Vanwesenbeeck, I., van Lindert, H. & Westert, G. P. (2006). Do homosexual persons use health care services more frequently than heterosexual persons: findings from a Dutch population survey. Social Science and Medicine, 63, 2022‐2030. Balsam, K. F., Beauchaine, T. P., Mickey, R. M. & Rothblum, E. D. (2005). Mental health of lesbian, gay, bisexual, and heterosexual siblings: Effects, of gender, sexual orientation, and family. Journal of Abnormal Psychology, 114, 471‐476. Balsam, K. F. & Mohr, J. J. (2007). Adaptation to sexual orientation stigma: A comparison of bisexual and lesbian/gay adults. Journal of Counseling Psychology, 54, 306‐319. Bayingana, K., Demarest, S., Gisle, L., Hesse, E., Miermans, P. J., Tafforeau, J. et al. (2006). Gezondheidsenquête door middel van interview, België, 2004 (Report No. IPH/EPI 2006‐035). Brussels, Belgium: Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid Afdeling Epidemiologie. 158
Beard, A.J. & Bakeman, R. (2000). Boyhood gender‐nonconformity: reported parental behavior and the development of narcissistic issues. Journal of Gay and Lesbian Psychotherapy, 4(2), 81‐97. Berg, J.H. & Piner, K.E. (1990). Social relationships and the lack of social relationships. In: S. Duck (Ed.), Personal Relationships and Social Support. London: Sage Publications. Berger, R.M. & Mallon, D. (1993). Social support networks of gay men. Journal of Sociology and social welfare, 20(1): 155‐169. Bontempo, D. E. & D'Augelli, A. R. (2002). Effects of at‐school victimization and sexual orientation on lesbian, gay, or bisexual youths' health risk behavior. Journal of Adolescent Health, 30, 364‐374. Borghs, P. & Hintjens, A. (2000). Holebi‐beleid in de gemeente . Brussel: VVSG en Politeia nv. Bour, J., Gresnigt, R. & Tielman, R. (1986). Homoseksualiteit en Onderwijs. Utrecht: Universiteit Utrecht. Boxer, A. M. & Cohler, B. J. (1989). The Life Course of Gay and Lesbian Youth ‐ An Immodest Proposal for the Study of Lives. Journal of Homosexuality, 17, 315‐355. Bradford, J., Ryan, C., Honnold, J., & Rothblum, E. (2001). Expanding the research infrastructure for lesbian health. American Journal of Public Health, 91, 1029‐1032. Brown, R.P. & Melchiono, M.W. (2006). Health concerns of sexual minority adolescent girls. Current Opinion in Pediatrics, 18(4), 359‐364. Brown, R. P. & Pinel, E. C. (2003). Stigma on my mind: individual differences in the experience of stereotype threat. Journal of Experimental Social Psychology, 39, 626‐633. Burgard, S. A., Cochran, S. D. & Mays, V. M. (2005). Alcohol and tobacco use patterns among heterosexually and homosexually experienced California women. Drug and Alcohol Dependence, 77, 61‐70. Busseri, M.A., Willoughby, T., Chalmers, H. & Bogaert, A.R. (2006). Same‐sex attraction and successful adolescent development. Journal of Youth Adolescence, 35, 563‐575. Case, P., Austin, S. B., Hunter, D. J., Manson, J. E., Malspeis, S., Willett, W. C. et al. (2004). Sexual orientation, health risk factors, and physical functioning in the Nurses' Health Study II. Journal of Women’s Health, 13, 1033‐1047. Case, P., Austin, S. B., Hunter, D. J., Willett, W. C., Malspeis, S., Manson, J. E. et al. (2006). Disclosure of sexual orientation and behavior in the Nurses' Health Study II: Results from a pilot study. Journal of Homosexuality, 51, 13‐31. Cass, V.C. (1979). Homosexual identity formation: a theoretical model. Journal of Homosexuality, 4, 219‐235. Cass, V.C. (1984). Homosexual identity. A concept in need of definition. Journal of Homosexuality, 9, 105‐126. Cato, J. E. & Canetto, S. S. (2003). Attitudes and beliefs about suicidal behavior when coming‐out is the precipitant of the suicidal behavior. Sex Roles, 49, 497‐505. Cato, J. E. & Canetto, S. S. (2003). Young adults' reactions to gay and lesbian peers who became suicidal following "coming‐out" to their parents. Suicide and Life‐Threatening Behavior, 33, 201‐210. Chung, Y. B. & Katayama, M. (1996). Assessment of sexual orientation in lesbian/gay/bisexual studies. Journal of Homosexuality, 30, 49‐62. Chung, Y.B. (2000). Work discrimination and coping strategies: conceptual frameworks for counseling lesbian, gay and bisexual clients. The Career Development Quarterly, 50, 33‐44. 159
Cochran, S. D. & Mays, V. M. (2000). Relation between psychiatric syndromes and behaviorally defined sexual orientation in a sample of the US population. American Journal of Epidemiology, 151, 516‐523. Cochran, S. D. (2001). Emerging issues in research on lesbians' and gay men's mental health: does sexual orientation really matter? American Psychologist, 56, 931‐947. Cochran, S. D. & Mays, V. M. (2007). Physical health complaints among lesbians, gay men, and bisexual and homosexually experienced heterosexual individuals: results from the California Quality of Life Survey. American Journal of Public Health, 97, 2048‐2055. Cochran, S. D., Mays, V. M., Alegria, M., Ortega, A. N. & Takeuchi, D. (2007). Mental health and substance use disorders among Latino and Asian American lesbian, gay, and bisexual adults. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 75, 785‐794. Cochran, S. D., Sullivan, J. G. & Mays, V. M. (2003). Prevalence of mental disorders, psychological distress, and mental health services use among lesbian, gay, and bisexual adults in the United States. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 71, 53‐61. Cohler, B. J. & Hammack, P. L. (2007). The psychological world of the gay teenager: Social change, narrative, and "normality". Journal of Youth and Adolescence, 36, 47‐59. Coleman, E. (1982). Developmental stages of the coming‐out process. American Behavioral Scientist, 25, 469‐
482. Coleman, E. (1987). Assessment of Sexual Orientation. Journal of Homosexuality, 14, 9‐24. Coleman, J.S. (1988). Social capital in the creation of human capital. American Journal of Sociology, 94, S95‐
S120. Coleman, J.S. (1990). Foundation of social theory. Cambridge, Mass.: Harvard University Press. Cox, S. & Gallois, C. (1996). Gay and lesbian identity development: a social identity perspective. Journal of Homosexuality, 9, 1‐26. Crocker, J. & Major, B. (1989). Social stigma and self‐esteem – The self‐protective properties of stigma. Psychological Review, 96(4), 608‐630. Dankmeijer, P. (1993). The construction of identities as a means of survival: case of gay and lesbian teachers. Journal of Homosexuality, 24(3/4), 95‐105. D’Augelli, A.R. (2002). Mental health problems among lesbian, gay, and bisexual youths ages 14 to 21. Clinical Child Psychology and Psychiatry, 7, 439‐462. D'Augelli, A. R. (2003). Coming‐out in community psychology: Personal narrative and disciplinary change. American Journal of Community Psychology, 31, 343‐354. D'Augelli, A. R. (2003). How homophobia hurts children: Nurturing diversity at home, at school, and in the community. Psychology of Women Quarterly, 27, 81‐82. D'Augelli, A. R. (2006). Coming‐out, visibility, and creating change: Empowering lesbian, gay, and bisexual people in a rural university community. American Journal of Community Psychology, 37, 203‐210. D’Augelli, A.R. & Garnets, L.D. (1995). Lesbian, gay, and bisexual communities. In A.R. D’Augelli & C.J. Patterson (Eds.), Lesbian, gay, and bisexual identities over the lifespan (pp. 293‐320). New York: Oxford University Press. D'Augelli, A. R., Grossman, A. H., Salter, N. P., Vasey, J. J., Starks, M. T. & Sinclair, K. O. (2005). Predicting the suicide attempts of lesbian, gay, and bisexual youth. Suicide and Life‐Threatening Behavior, 35, 646‐660. 160
D'Augelli, A. R., Grossman, A. H. & Starks, M. T. (2005). Parents' awareness of lesbian, gay, and bisexual youths' sexual orientation. Journal of Marriage and the Family, 67, 474‐482. D'Augelli, A. R., Grossman, A. H. & Starks, M. T. (2006). Childhood gender atypicality, victimization, and PTSD among lesbian, gay, and bisexual youth. Journal of Interpersonal Violence, 21, 1462‐1482. D’Augelli, A.R. & Hershberger, S.L. (1993). Lesbian, gay, and bisexual youth in community settings: Personal challenges and mental health problems. American Journal of Community Psychology, 21, 421‐448. D'Augelli, A. R., Hershberger, S. L. & Pilkington, N. W. (1998). Lesbian, gay, and bisexual youth and their families: Disclosure of sexual orientation and its consequences. American Journal of Orthopsychiatry, 68, 361‐
371. D'Augelli, A. R., Hershberger, S. L. & Pilkington, N. W. (2001). Suicidality patterns and sexual orientation‐related factors among lesbian, gay, and bisexual youths. Suicide and Life‐Threatening Behavior, 31, 250‐264. D'Augelli, A. R., Pilkington, N. W. & Hershberger, S. L. (2002). Incidence and mental health impact of sexual orientation victimization of lesbian, gay, and bisexual youths in high school. School Psychology Quarterly, 17, 148‐167. De Biolley, I. & Aslan, M. (2007). Recherche exploratoire sur les représentations de l'homosexualité dans la fonction publique Belge. Rapport final. Louvain‐la‐Neuve: Cap ‐ Sciences humaines (une asbl associée à l'Université Catholique de Louvain). De Brauwere, G. (2002). Onderzoek naar de situatie van Vlaamse holebi‐leerkrachten. Gent: Departement Sociaal‐Agogisch Werk, Steunpunt Onderzoek en Dienstverlening. De Cecco, J. P. (1988). Gay relationships. New York: Harrington Park Press. de Graaf, R., Sandfort, T. G. M. & ten Have, M. (2006). Suicidality and sexual orientation: Differences between men and women in a general population‐based sample from the Netherlands. Archives of Sexual Behavior, 35, 253‐262. Dempsey, D., Hillier, L. & Harrison, L. (2001). Gendered (s)explorations among same‐sex attracted young people in Australia. Journal of Adolescence, 24, 67‐81. Denzin, N.K. (1970). Sociological Methods: A Sourcebook. Chicago: Aldine. Dewaele, A. (2004). De levensloopbenadering en gelijke kansen: coming‐out als mijlpaal in het leven van holebi's. In M. Michielsens, J. Breda & M. Van Haeghedoren (Eds.), Steunpunt Gelijkekansenbeleid: Jaarboek 1. ( Antwerpen: Garant, Steunpunt Gelijkekansenbeleid. Dewaele, A. (2007‐2008). De sociale netwerken van holebi's – Over vriendschap en andere bloedbanden. Proefschrift voorgelegd tot het behalen van de graad van doctor in de Politieke en Sociale Wetenschappen aan de Universiteit Antwerpen. Faculteit Politieke en Sociale Wetenschappen, Departement Sociologie. Dewaele, A., Cox, N. & Van den Berghe, W. (2006). De maatschappelijke positie van holebi's en hun sociale netwerken Antwerpen: Steunpunt Gelijkekansenbeleid ‐ Consortium Universiteit Antwerpen en Universiteit Hasselt. Dewaele, A. & Michielsens, M. (2003). Structurele en culturele belemmeringen en succesfactoren in het leven van holebi's: een verkenning. Antwerpen: Steunpunt Gelijkekansenbeleid UA. Dewaele, A. & Motmans, A. (2003). Holebi's voor het voetlicht: holebi's bekeken door beleid, samenleving en onderzoek. In M. Michielsens, J. Breda, M. Van Haeghedoren & J. Vranken (Eds.), Steunpunt Gelijkekansenbeleid: Jaarboek 1. ( Antwerpen: Garant, Steunpunt Gelijkekansenbeleid. 161
Dewaele, A., Vincke, J, Van Houtte, M. & Cox, N. (2008). De schoolloopbaan van holebi‐ en heterojongeren. Antwerpen: Steunpunt Gelijkekansenbeleid. Diamond, L. M. (1998). Development of sexual orientation among adolescent and young adult women. Developmental Psychology, 34, 1085‐1095. Diamond, L. M. (2000). Sexual identity, attractions, and behavior among young sexual‐minority women over a 2‐year period. Developmental Psychology, 36, 241‐250. Diamond, L. M. (2003). New paradigms for research on heterosexual and sexual‐minority development. Journal of Clinical Child and Adolescent Psychology, 32, 490‐498. Diamond, L. M. (2005). A new view of lesbian subtypes: stable versus fluid identity trajectories over an 8‐year period. Psychology of Women Quarterly, 29, 119‐128. Diamond, L. M. (2008). Female bisexuality from adolescence to adulthood: results from a 10‐year longitudinal study. Developmental Psychology, 44, 5‐14. Diamond, L. M. & Savin‐Williams, R. C. (2000). Explaining diversity in the development of same‐sex sexuality among young women. Journal of Social Issues, 56, 297‐313. Diplacido, J. (1998). Minority stress among lesbians, gay men and bisexuals: a consequence of heterosexism, homophobia, and stigmatization. In G.Herek (Ed.), Stigma and sexual orientation. (pp. 138‐159). Thousand Oaks, CA: Sage Publications. Eckenrode, J. (1991). Introduction and overview, in : Eckenrode, J. (Ed.). The social context of coping. New York: Plenum Press. Eisenberg, M. E. & Resnick, M. D. (2006). Suicidality among gay, lesbian and bisexual youth: The role of protective factors. Journal of Adolescent Health, 39, 662‐668. Eisenberg, M. E. & Wechsler, H. (2003). Social influences on substance‐use behaviors of gay, lesbian, and bisexual college students: findings from a national study. Social Science & Medicine, 57, 1913‐1923. Elchardus, M., Chaumont, J.M. & Lauwers, S. (2000). Morele onzekerheid en nieuwe deugdelijkheid. In K.Dobbelaere, M. Elchardus, & J. Kerkhofs (Eds.), Verloren zekerheid: de Belgen en hun waarden, overtuigingen en houdingen. (pp. 153‐192). Tielt: Lannoo. Eliason, M.J. (1996). Identity formation of lesbian, bisexual and gay persons: beyond a minoritizing view. Journal of Homosexuality, 30(3), 35‐62. Eliason, M.J. & Schope, R. (2007). Shifting sands or solid foundation? In I.H. Meyer & M.E. Northridge (Eds.), The health of sexual minorities: Public health perspectives on lesbian, gay, bisexual and transgender populations (pp. 3‐26). New York: Springer. Elizur, Y. & Ziv, M. (2001). Family support and acceptance, gay male identity formation, and psychological adjustment: A path model. Family Process, 40, 125‐144. Elze, D. E. (2002). Risk factors for internalizing and externalizing problems among gay, lesbian, and bisexual adolescents. Social Work Research, 26, 89‐100. Esterberg, K.G. (2002). From this day forward: commitment, marriage and family in lesbian and gay relationships. Contemporary Sociology – A journal of reviews, 31(1), 25‐26. Ethier, K.A. & Deaux, K. (1994). Negotiating social identity when contexts change – maintaining identification and responding to threat. Journal of Personality and Social Psychology, 67(2), 243‐251. 162
Fassinger, R. E. & Miller, B. A. (1996). Validation of and inclusive model of sexual minority identity formation on a sample of gay men. Journal of Homosexuality, 32, 53‐78. Fergusson, D. M., Horwood, L. J. & Beautrais, A. L. (1999). Is sexual orientation related to mental health problems and suicidality in young people? Archives of General Psychiatry, 56, 876‐880. Fergusson, D. M., Horwood, L. J., Ridder, E. M. & Beautrais, A. L. (2005). Sexual orientation and mental health in a birth cohort of young adults. Psychological Medicine, 35, 971‐981. Fitzpatrick, K. K., Euton, S. J., Jones, J. N. & Schmidt, N. B. (2005). Gender role, sexual orientation and suicide risk. Journal of Affective Disorders, 87, 35‐42. Fox, C. E. (2002). Difficult challenge for healthy people 2010: Putting policy into practice. A commentary. Clinical Research and Regulatory Affairs, 19, 119‐123. Frable, D. E. S. (1997). Gender, racial, ethnic, sexual, and class identities. Annual Review of Psychology, 48, 139‐
162. Frans, E., Motmans, J. (Red.) & Van der Steen, W. (Eindred.) (2008). Gender in de blender: Educatief pakket over genderdiversiteit en transgender. Leuven: Provincie Vlaams Brabant. Galliher, R.V., Rostosky, S.S. & Hughes, H.K. (2004). School belonging, self‐esteem, and depressive symptoms in adolescents: an examination of sex, sexual attraction status, and urbanicity. Journal of Youth and Adolescence, 33(3), 235‐245. Garnets, L., Herek, G.M. & Levy, B. (1990). Violence and victimization of lesbians and gay men: mental health consequences. Journal of Interpersonal Violence, 5(3), 366‐383. Garofalo, R. & Katz, E. (2001). Health care issues of gay and lesbian youth. Current Opinions in Pediatrics, 13(4), 298‐302. Garofalo, R., Wolf, R. C., Kessel, S., Palfrey, J. & Durant, R. H. (1998). The association between health risk behaviors and sexual orientation among a school‐based sample of adolescents. Pediatrics, 101, 895‐902. Garofalo, R., Wolf, R. C., Wissow, L. S., Woods, E. R. & Goodman, E. (1999). Sexual orientation and risk of suicide attempts among a representative sample of youth. Archives of Pediatrics & Adolescent Medicine, 153, 487‐493. Glazer, B. & Strauss, A. (1967). The Discovery of Grounded Theory. London: Weidenfeld and Nicholson. Godemont, J., Dewaele, A. & Breda, J. (2004). Geen roos zonder doornen: oudere holebi’s en hun sociale omgeving en specifieke behoeften. Antwerpen: Steunpunt Gelijkekansenbeleid, UA‐LUC. Gonsiorek, J. C. & Rudolph, J. R. (1991). Homosexual identity: coming‐out and other developmental events. In J.C.Gonsiorek & J. D. Weinrich (Eds.), Homosexuality ‐ research implications for public policy. (Newbury Park: Sage Publications). Goodenow, C., Szalacha, L. & Westheimer, K. (2006). School support groups, other school factors, and the safety of sexual minority adolescents. Psychology in the Schools, 43(5), 573‐574. Gore, S. & Colten, M.E. (1991). Gender, stress, and distress: social‐relational influences. In: Eckenrode, J. (Ed.). The social context of coping. New York: Plenum Press. Greenfield, J. (2008). Coming out: the process of forming a positive identity. In H.J. Makadon, K.H. Mayer, J. Potter & H. Goldhammer (Eds.), Fenway guide to lesbian, gay, bisexual and transgender health. (Philadelphia: American College of Physicians). 163
Grossman, A. H. & D'Augelli, A. R. (2006). Transgender youth: Invisible and vulnerable. Journal of Homosexuality, 51, 111‐128. Grossman, A. H., D'Augelli, A. R. & Hershberger, S. L. (2000). Social support networks of lesbian, gay, and bisexual adults 60 years of age and older. Journals of Gerontology Series B‐Psychological Sciences and Social Sciences, 55, 171‐179. Hammack, P. L. (2005). The life course development of human sexual orientation: An integrative paradigm. Human Development, 48, 267‐290. Harada, M. (2001). Japanese male gay and bisexual identity. Journal of Homosexuality, 42(2), 77‐100. Harper, G.W. & Schneider, M. (2003). Oppression and discrimination among lesbian, gay, bisexual and transgendered people and communities: a challenge for community psychology. American Journal of Community Psychology, 31(3‐4), 243‐252. Hegna, K. & Wichstrom, L. (2007). Suicide attempts among Norwegian gay, lesbian, and bisexual youths – general and specific risk factors. Acta Sociologica, 50(1), 21‐37. Herek, G.M. (2002). Heterosexuals’ attitudes toward bisexual men and women in the United States. Journal of Sex Research, 39(4), 264‐274. Hershberger, S.L. & D’Augelli, A.R. (1995). The impact of victimization on the mental health and suicidality of lesbian, gay, and bisexual youth. Developmental Psychology, 31, 65‐74. Hershberger, S. L., Pilkington, N. W. & D’Augelli, A. R. (1997). Predictors of suicide attempts among gay, lesbian, and bisexual youth. Journal of Adolescent Research, 12, 477‐497. Hetrick, E.S. & Martin, A.D. (1987). Developmental issues and their resolution for gay and lesbian adolescents. Journal of homosexuality, 14(1‐2), 25‐43. Holebifederatie. Persbericht: Holebifederatie werkt ook aan Gender (17 maart 2009). Hooghe, M., Quintelier, E., Claes, E. Dejaeghere, Y. & Harrell, A. (2007). De houding van jongeren ten aanzien van holebirechten. Een kwantitatieve en kwalitatieve analyse. Leuven: Center for Citizenship Democracy. Horowitz, J. L. & Newcomb, M. D. (2001). A multidimensional approach to homosexual identity. Journal of Homosexuality, 42, 1‐19. Hughes, T. L. (2003). Lesbians' drinking patterns: Beyond the data. Substance Use & Misuse, 38, 1739‐1758. Hughes, C. & Evans, A. (2003). Health needs of women who have sex with women ‐ Healthcare workers need to be aware of their specific needs. British Medical Journal, 327, 939‐940. Hughes, T. L., Johnson, T., & Wilsnack, S. C. (2001). Sexual assault and alcohol abuse: A comparison of lesbians and heterosexual women. Journal of Substance Abuse, 13, 515‐532. Hughes, T. L. & Wilsnack, S. C. (1994). Research on Lesbians and Alcohol ‐ Gaps and Implications. Alcohol Health & Research World, 18, 202‐205. Hughes, T. L. & Wilsnack, S. C. (1997). Use of alcohol among lesbians: Research and clinical implications. American Journal of Orthopsychiatry, 67, 20‐36. Hughes, T. L., Wilsnack, S. C., Szalacha, L. A., Johnson, T., Bostwick, W. B., Seymour, R. et al. (2006). Age and racial/ethnic differences in drinking and drinking‐related problems in a community sample of lesbians. J Stud.Alcohol, 67, 579‐590. 164
Hunt, K., Sweeting, H., Keoghan, M. & Platt, S. (2006). Sex, gender role orientation, gender role attitudes and suicidal thoughts in three generations ‐ A general population study. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 41, 641‐647. Hutchinson, M. K., Thompson, A. C. & Cederbaum, J. A. (2006). Multisystem factors contributing to disparities in preventive health care among lesbian women. Journal of Obstetric, Gynecologic and Neonatal Nursing, 35, 393‐402. Ingram, K.M., Jones, D.A., Fass, R.J., Neidig, J.L. & Song, Y.S. (1999). Social support and unsupportive social interactions: their association with depression among people living with HIV. AIDS Care, 11, 313‐329. Ingram, K.M, Betz, N.E., Mindes, E.J., Schmitt, M.M. & Smith, N.G. (2001). Unsupportive responses from others concerning a stressful life event: development of the unsupportive social interactions inventory. Journal of Social and Clinical Psychology, 20, 173‐207. Jick, T.D. (1979). Mixing Qualitative and quantitative methods: triangulation in action. Administrative Science Quarterly, 24, 602‐611. Katz, J., Joiner, T. E. & Kwon, P. (2002). Membership in a devalued social group and emotional well‐being: Developing a model of personal self‐esteem, collective self‐esteem, and group socialization. Sex Roles, 47, 419‐
431. Kawachi, I. & Berkman, L. (2001). Social ties and mental health. Journal of Urban Health, 78, 458‐467. Kessler, R.C., Mickelson, K.D. & Williams, D. (1999). The prevalence, distribution, and mental health correlates of perceived discrimination in the United States. Journal of Health and Social Behavior, 40, 208‐230. Keuzenkamp, S., Bos, D., Duyvendak, J. W. & Hekma, G. (2006). Gewoon doen. Acceptatie van homoseksualiteit in Nederland. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. Kinsey, A. C., Pomeroy, W. R. & Martin, C. E. (1948). Sexual behavior in the human male. American Journal of Public Health, 93, 894‐898. Klein, F. (1978). The Bisexual Option. New York: Arbor House Publishing Company. Krieger, N. & Sidney, S. (1997). Prevalence and health implications of anti‐gay discrimination: A study of black and white women and men in the CARDIA cohort. International Journal of Health Services, 27, 157‐176. Lasser, J. & Tharinger, D. (2003). Visibility management in school and beyond: A qualitative study of gay, lesbian, bisexual youth. Journal of Adolescence, 26, 233‐244. Laumann, E., Gagnon, J. H., Michael, R. T. & Michaels, S. (1994). The Social Organization of Sexuality: Sexual Practices in the United States. Chicago: University of Chicago Press. Lefkowitz, E. S. & Zeldow, P. B. (2006). Masculinity and femininity predict optimal mental health: A belated test of the androgyny hypothesis. Journal of Personality Assessment, 87, 95‐101. Lenaers, S. (2006). Kansen en onkansen in Vlaanderen: resultaten van de Survey Gelijke Kansen 2004. Antwerpen: Steunpunt Gelijkekansenbeleid. Lewis, R.J., Derlega, V.J., Berndt, A., Morris, L.M. & Rose, S. (2001). An empirical analysis of stressors for gay men and lesbians. Journal of Homosexuality, 42(1), 63‐88. Lewis, R. J., Derlega, V. J., Clarke, E. G., & Kuang, J. C. (2006). Stigma consciousness, social constraints, and lesbian well‐being. Journal of Counseling Psychology, 53, 48‐56. 165
Lewis, R. J., Derlega, V. J., Griffin, J. L., & Krowinski, A. C. (2003). Stressors for gay men and lesbians: life stress, gay‐related stress, stigma consciousness, and depressive symptoms. Journal of Social and Clinical Psychology, 22, 716‐729. Lippa, R.A. (2000). Gender‐related traits in gay men, lesbian women, and heterosexual men and women: the virtual identity of homosexual‐heterosexual diagnosticity and gender diagnosticity. Journal of Personality, 68(5), 899‐926. Lippa, R.A. (2002). Gender‐related traits of heterosexual and homosexual men and women. Archives of sexual behavior, 31(1), 83‐98. Luhtanen, R.K. (2003). Identity, stigma management, and well‐being: a comparison of lesbians/bisexual women and gay/bisexual men. Journal of Lesbian Studies, 7, 85‐100. Margolies, L., Becker, M. & Jackson‐Brewer, K. (1987). Internalized homonegativity: Identifying and treating the oppressor within. In Boston Lesbian Psychologies Collective (Eds.), Lesbian psychologies: Explorations and challenges (pp. 229‐243). Urbana, IL: University of Illinois. Mayfield, W. (2001). The development of an international homonegativity inventory for gay men. Journal of Homosexuality, 41(2), 53‐76. Mays, V.M. & Cochran, S.D. (2001). Mental health correlates of perceived discrimination among lesbian, gay, and bisexual adults in the United States. American Journal of Public Health, 91(11), 1869‐1876. Mccabe, S. E., Hughes, T. L. & Boyd, C. J. (2004). Substance use and misuse: Are bisexual women at greater risk? Journal of Psychoactive Drugs, 36, 217‐225. Mccabe, S. E., Hughes, T. L., Bostwick, W. & Boyd, C. J. (2005). Assessment of difference in dimensions of sexual orientation: Implications for substance use research in a college‐age population. Journal of Studies on Alcohol, 66, 620‐629. McCarn, S.R. & Fassinger, R.E. (1996). Revisioning sexual minority identity formation: a new model of lesbian identity and its implications for counseling and research. Counseling Psychologist, 24(3), 508‐534. Meyer, I. H. (1995). Minority stress and mental health in gay men. Journal of Health Social Behavior, 36, 38‐56. Meyer, I. H. (2003). Prejudice, social stress, and mental health in lesbian, gay, and bisexual populations: Conceptual issues and research evidence. Psychological Bulletin, 129, 674‐697. Miles, M. B. & Huberman, A. M. (1994). Qualitative data analysis: an expanded sourcebook. (2nd ed.) Thousand Oaks: Sage Publications. Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (2001). Nota Homo‐emancipatiebeleid (Nederland). Mohr, J. & Fassinger, R. (2000). Measuring dimensions of lesbian and gay male experience. Measurement and Evaluation in Counseling and Development, 33, 66‐90. Mohr, J. J. & Fassinger, R. E. (2003). Self‐acceptance and self‐disclosure of sexual orientation in lesbian, gay, and bisexual adults: An attachment perspective. Journal of Counseling Psychology, 50, 482‐495. Mohr, J.J. & Fassinger, R.E. (2006). Sexual orientation identity and romantic relationship quality in same‐sex couples. Personality and Social Psychology Bulletin, 32(8), 1085‐1099. Money, J. & Ehrhardt, A.A. (1972). Man and women, boy and girl. John Hopkins University Press, Baltimore. Moreas, M.‐A. (2007). Digitale kloof in Vlaanderen. Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. Studiedienst van de Vlaamse Regering. Rapport 2007/3. 166
Morris, J.F., Waldo, C.R. & Rothblum, E.D. (2001). A model of predictors and outcomes of outness among lesbian and bisexual women. American Journal of Orthopsychiatry, 71, 61‐71. Morris, J.F. & Rothblum, E.D. (1999). Who fills out a “lesbian” questionnaire? The interrelationship of sexual orientation, years out, disclosure of seksuele oriëntatie, sexual experience with women, and participation in the lesbian community. Psychology of Women Quarterly, 23, 537‐557. Motmans, J. (2006). Inventaris Vlaams holebi‐onderzoek. Antwerpen: Steunpunt Gelijkekansenbeleid (UA‐
UHasselt). Mravcak, S. A. (2006). Primary care for lesbians and bisexual women. American Family Physician, 74, 279‐286. Murdock, T.B. & Bolch, M.B. (2005). Risk and protective factors for poor school adjustment in lesbian, gay, and bisexual (LGB) high school youth: variable and person‐centered analyses. Psychology in the Schools, 42(2), 159‐
172. Nardi, P.M. (1999). Gay men’s friendships – Invincible communities. Chicago/London: The University of Chicago Press. Nesmith, A. A., Burton, D. L. & Cosgrove, T. J. (1999). Gay, lesbian, and bisexual youth and young adults: social support in their own words. Journal of Homosexuality, 37, 95‐108. Noppe, J. (2007). Focus Gelijke Kansen. In L. Bral (Ed.), Vrind 2007. Vlaamse Regionale Indicatoren. (pp. 407‐
426). Brussel: Studiedienst van de Vlaamse Regering. Ochs, R. (1996). Biphobia: it goes more than two ways. In B.A.Firestein (Ed.), Bisexuality: The psychology and politics of an invisible minority. Thousand Oaks/London/New Delhi: Sage Publications. Ortiz‐Hernandez, L. (2005). Influence of internalized oppression on the mental health of homosexuals, lesbians and bisexuals in Mexico City. Salud Mental, 28, 49‐65. Otis, M. D. & Skinner, W. F. (1996). The prevalence of victimization and its effect on mental well‐being among lesbian and gay people. Journal of Homosexuality, 30, 93‐121. Pearson, J., Muller, C. & Wilkingson, L. (2007). Adolescent same‐sex attraction and academic outcomes: the role of school attachment and engagement. Social problems, 54(4), 523‐542. Pelleriaux, K., & Van Ouytsel, J. (2003). De houding van Vlaamse scholieren tegenover holebiseksualiteit. Antwerpen: Universiteit Antwerpen – Onderzoeksgroep Cultuur & Welzijn/ Holebifabriek vzw. Pennebaker, J. W. & Keough, K. A. (1999). Revealing, organizing, and reorganizing the self in response to stress and emotion. Peplau, L. A. & Garnets, L. D. (2000). A new paradigm for understanding women's sexuality and sexual orientation. Journal of Social Issues, 56, 329‐350. Pierce, G.R., Sarason, I.G. & Sarason, B.R. (1996). Coping and social support. In: Zeidner, M., & Endler, N.S. (Eds.). Handbook of coping: Theory, research, applications. New York: Wiley. Pilkington, N.W. & D’Augelli, A.R. (1995). Victimization of lesbian, gay, and bisexual youth in community settings. Journal of Community Psychology, 23, 33‐55. Pinel, E. C. (1999). Stigma consciousness: The psychological legacy of social stereotypes. Journal of Personality and Social Psychology, 76, 114‐128. Pinel, E. C., Warner, L. R. & Chua, P.‐P. (2005). Getting there is only half the battle: stigma consciousness and maintaining diversity in higher education. Journal of Homosexuality, 61, 481‐506. 167
Radkowski, M. & Siegel, L.J. (1997). The gay adolescent: stresses, adaptations, and psychosocial interventions. Clinical Psychology Review, 17, 191‐216. Rahkonen, O. & Lahelma, E. (1992). Gender, Social‐Class and Illness Among Young‐People. Social Science & Medicine, 34, 649‐656. Raja, S. & Stokes, J.P. (1998). Assessing attitudes toward lesbians and gay men: the modern homophobia scale. Journal of Gay, Lesbian and Bisexual Identity, 3, 113‐134. Reid, J.D. (1995). Development in late life: Older lesbian and gay lives. In: A.R. D’Augelli & C.J. Patterson (Eds.), Lesbian, gay, and bisexual identities over the lifespan (pp. 215‐240). New York/Oxford: Oxford University Press. Remafedi, G. (1987). Adolescent homosexuality: psychosocial and medical implications. Pediatrics, 79, 331‐337. Remafedi, G., Farrow, J.A. & Deisher, R.W. (1991). Risk factors for attempted suicide in gay and bisexual youth. Pediatrics, 87(6), 869‐875. Remafedi, G., French, S., Story, M., Resnick, M. D. & Blum, R. (1998). The relationship between suicide risk and sexual orientation: Results of a population‐based study. American Journal of Public Health, 88, 57‐60. Remafedi, G., Resnick, M., Blum, R. & Harris, L. (1992). Demography of Sexual Orientation in Adolescents. Pediatrics, 89, 714‐721. Reynolds, A.L. & Hanjorgiris, W.F. (2000). Coming out: lesbian, gay and bisexual development. In R.M. Perez, K.A. DeBord & K.J. Bieschke (Eds.). Handbook of counseling and psychotherapy with lesbian, gay an bisexual clients (pp. 35‐55). Washington, DC: American Psychological Association. Roberts, S. J. (2006). Health care recommendations for lesbian women. Journal of Obstetric Gynecologic and Neonatal Nursing, 35, 583‐591. Robin, L., Brener, N. D., Donahue, S. F., Hack, T., Hale, K. & Goodenow, C. (2002). Associations between health risk behaviors and opposite‐, same‐, and both‐sex sexual partners in representative samples of Vermont and Massachusetts high school students. Archives of Pediatrics & Adolescent Medicine, 156, 349‐355. Roesler, T. & Deisher, R.W. (1972). Youthful male homosexuality: homosexual experience and the process of developing homosexual identifying males aged 16 to 22 years. Journal of American Medical Association, 219(8), 1018‐1023. Rosario, M., Hunter, J. & Gwadz, M. (1997). Exploration of substance use among lesbian, gay, and bisexual youths: prevalence and correlates. Journal of Adolescent Research, 12, 454‐476. Rosario, M., Hunter, J., Maguen, S., Gwadz, M. & Smith, R. (2001). The coming out process and its adaptational and health‐related associations among gay, lesbian, and bisexual youths: stipulation and exploration of a model. American Journal of Community Psychology, 29, 133‐160. Rosario, M., Meyer‐Bahlburg, H. F. L., Hunter, J. & Gwadz, M. (1999). Sexual risk behaviors of gay, lesbian, and bisexual youths in New York City: Prevalence and correlates. Aids Education and Prevention, 11, 476‐496. Rosario, M., Schrimshaw, E. W. & Hunter, J. (2005). Psychological distress following suicidality among gay, lesbian, and bisexual youths: Role of social relationships. Journal of Youth and Adolescence, 34, 149‐161. Rostosky, S.S., Owens, G.P., Zimmerman, R.S. & Riggle, E.D.B. (2003). Associations among sexual attraction status, school belonging, and alcohol and marijuana use in rural high school students. Journal of Adolescence, 26, 741‐751. Rothblum, E. D. (1994). I Only Read About Myself on Bathroom Walls ‐ the Need for Research on the Mental‐
Health of Lesbians and Gay Men. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 62, 213‐220. 168
Rotheram‐Borus, M., Hunter, J. & Rosario, M. (1995). Coming out as lesbian or gay in the era of Aids. In G. Herek & N. Green (Eds.), AIDS, identity and community (pp. 150‐168). Thousand Oaks, CA: Sage Publications. Rowen, C.J. & Malcolm, J.P. (2002). Correlates of internalized homophobia and homosexual identity formation in a sample of gay men. Journal of homosexuality, 43(2), 77‐92. Russell, S. T. (2003). Sexual minority youth and suicide risk. American Behavioral Scientist, 46, 1241‐1257. Russell, S. T. & Consolacion, T. B. (2003). Adolescent romance and emotional health in the United States: Beyond binaries. Journal of Clinical Child and Adolescent Psychology, 32, 499‐508. Russell, S. T. & Joyner, K. (2001). Adolescent sexual orientation and suicide risk: Evidence from a national study. American Journal of Public Health, 91, 1276‐1281. Russell, G.M. & Richards, J.A. (2003). Stressor and resilience factors for lesbians, gay men and bisexuals confronting antigay politics. American Journal of Community Psychology, 31, 313‐327. Russel, S.T., Seif, H. & Truong, N.L. (2001). School outcomes of sexual minority youth in the United States: evidence from a national study. Journal of Adolescence, 24, 111‐127. Rust, P. C. (1992). The Politics of Sexual Identity ‐ Sexual Attraction and Behavior Among Lesbian and Bisexual Women. Social Problems, 39, 366‐386. Rust, P.C. (2000). A contemporary paradox for women. Journal of Social Issues, Special Issue: Women’s sexualities: New perspectives on sexual orientation and gender, 56(2), 205‐211. Ryan, C., Huebner, D., Diaz, R.M. & Sanchez, J. (2009). Family rejection as a predictor of negative health outcomes in white and latino lesbian, gay, and bisexual young adults. Pediatrics, 123(1), 346‐352. Saewyc, E., Skay, C., Richens, K., Reis, E., Poon, C. & Murphy, A. (2006). Sexual orientation, sexual abuse, and HIV‐risk behaviors among adolescents in the Pacific northwest. American Journal of Public Health, 96, 1104‐
1110. Saewyc, E. M., Bearinger, L. H., Heinz, P. A., Blum, R. W. & Resnick, M. D. (1998). Gender differences in health and risk behaviors among bisexual and homosexual adolescents. Journal of Adolescent Health, 23, 181‐188. Saewyc, E. M., Bauer, G. R., Skay, C. L., Bearinger, L. H., Resnick, M. D., Reis, E. et al. (2004). Measuring sexual orientation in adolescent health surveys: evaluation of eight school‐based surveys. Journal of Adolescent Health, 35, 345‐15. Saewyc, E. M., Skay, C. L., Pettingell, S. L., Reis, E. A., Bearinger, L., Resnick, M. et al. (2006). Hazards of stigma: The sexual and physical abuse of gay, lesbian, and bisexual adolescents in the United States and Canada. Child Welfare, 85, 195‐213. Salo, A. (2004). Working class lesbian women in their work communities. In J. Lehtonen & K. Mustola (Eds.), Straight people don't tell do they...? Negotiating the boundaries of sexuality and gender at work. (pp. 194‐205). Helsinki: Oy Edita Ab. Sandfort, T. G. M. (2005). Sexual orientation and gender: Stereotypes and beyond. Archives of Sexual Behavior, 34, 595‐611. Sandfort, T.G.M., Bakker, F., Schellevis, F.G. & Vanwesenbeeck, I. (2006). Sexual orientation and mental and physical health status: findings from a Dutch population survey. American Journal of Public Health, 96(6), 1119‐
1125. Sandfort, T. G. M., de Graaf, R. & Bijl, R. V. (2003). Same‐sex sexuality and quality of life: Findings from the Netherlands mental health survey and incidence study. Archives of Sexual Behavior, 32, 15‐22. 169
Sandfort, T.G.M., de Graaf, R., Bijl, R.V. & Schnabbel, P. (2001). Sexual orientation and psychiatric disorders: findings from the Netherlands Mental Health Survey and Incidence Study (NEMESIS). Archives of General Psychiatry, 50(1), 85‐91. Sandfort, T. G. M., Melendez, R. M. & Diaz, R. M. (2007). Gender nonconformity, homophobia, and mental distress in Latino gay and bisexual men. Journal of Sex Research, 44, 181‐189. Savin‐Williams, R.C. (1989). Coming out to parents and self‐esteem among gay and lesbian youths. Journal of Homosexuality, 18, 1‐35. Savin‐Williams, R. C. (1995). Lesbian, gay male, and bisexual adolescents. In A.R. D'Augelli, R. Anthony & C. J. Patterson (Eds.), Lesbian, gay, and bisexual identities over the lifespan. ( New York, Oxford: Oxford University Press. Savin‐Williams, R.C. & Cohen, K.M. (2007). Development of same‐sex attracted youth. In I.H. Meyer & M.E. Northridge (Eds.), The health of sexual minorities: Public health perspectives on lesbian, gay, bisexual and transgender populations (pp. 27‐47). New York: Springer. Savin‐Williams, R. C. & Diamond, L. M. (2000). Sexual identity trajectories among sexual‐minority youths: Gender comparisons. Archives of Sexual Behavior, 29, 607‐627. Schuyf, J. & Krouwel, A. (1999). The Dutch lesbian and gay movement: the politics of accomodation. In: Adam, B.D., Duyvendak, J.W. & Krouwel, A. (Eds.). The global emergence of gay and lesbian politics: national imprints of a worldwide movement. Philadelphia: Temple University Press, 158‐183. Sergeant, M. (2001). Holebi’s in Vlaanderen – nieuwe editie (publicatie i.s.m. de Holebifederatie). Brussel: Gelijke Kansen in Vlaanderen. Shifren, K., Bauserman, R. & Carter, D. B. (1993). Gender‐Role Orientation and Physical Health ‐ A Study Among Young‐Adults. Sex Roles, 29, 421‐432. Sieber, S.D. (1973). The integration of fieldwork and survey methods. American Journal of Sociology, 78(6), 1335‐1359. Simon, B., Loewy, M., Sturmer, S., Weber, U., Freytag, P., Habig, C. et al. (1998). Collective identification and social movement participation. Journal of Personality and Social Psychology, 74, 646‐658. Skidmore, W. C., Linsenmeier, J. A. W., & Bailey, J. M. (2006). Gender nonconformity and psychological distress in lesbians and gay men. Archives of Sexual Behavior, 35, 685‐697. Smith, R.B., & Brown, R.A. (1997). The impact of social support in gay male couples. Journal of Homosexuality, 33(2), 39‐61. Smith, N. G. & Ingram, K. M. (2004). Workplace heterosexism and adjustment among lesbian, gay, and bisexual individuals: the role of unsupportive social interactions. Journal of Counseling Psychology, 51, 57‐67. Smith, T.E. & Leaper, C. (2006). Self‐perceived gender typicality and the peer context during adolescence. Journal of Research on Adolescence, 16(1), 91‐103. Storms, M.D. (1978). Attitudes toward homosexuality and femininity in men. Journal of Homosexuality, 3(3), 257‐263. Strauss, A. L. & Corbin, J. M. (1990). Basics of qualitative research: grounded theory procedures and techniques. Newburry Park, California: Sage Publications. Szymanski, D. A. (2005). Heterosexism and sexism as correlates of psychological distress in lesbians. Journal of Counseling and Development, 83, 355‐360. 170
Szymanski, D.A. & Chung, Y.B. (2001). The lesbian internalized homophobia scale: a rational/theoretical approach. Journal of Homosexuality, 41(2), 37‐52. Tashakorri, A. & Teddlie, C. (1998). Mixed methodology: combining qualitative and quantitative approaches. Applied Social Research Methods Series, Volume 46. Thousand Oaks: Sage Publications. Taywaditep, K.J. (2001). Marginalization among the marginalized: gay men’s anti‐effeminacy attitudes. Journal of Homosexuality, 42(1), 1‐28. Tharinger, D. & Wells, G. (2000). An attachment perspective on the developmental challenges of gay and lesbian adolescents: The need for continuity of caregiving from family and schools. School Psychology Review, 29, 158‐172. Thoits, P. A. (1995). Stress, coping, and social support processes: Where are we? What next? Journal of Health Social Behavior, 35, 53‐79. Troiden, R.R. (1988). Homosexual identity development. Journal of Adolescent Health Care, 9(2), 105‐113. Troiden, R.R. (1989). The formation of homosexual identities. Journal of Homosexuality, 17(1‐2), 43‐73. Troiden, R.R. (1994). The formation of homosexual identities. In L.D. Garnets & D.G. Kimmel (Eds.). Psychological perspectives on lesbian and gay male experiences (pp. 191‐217). New York: Columbia University Press. Valentine, G., Skelton, T. & Butler, R. (2003). Coming out and outcomes: negotiating lesbian and gay identities with, and in the family. Environment and Planning D‐Society and Space, 21(4): 479‐499. Van Aerschot, M. (2007). Zoem: Steunpunt Gelijkekansenbeleid zoemt in op holebi's Steunpunt Gelijkekansenbeleid. Van Heeringen, K. & Vincke, J. (2000). Suicidal acts and ideation in homosexual and bisexual young people: a study of prevalence and risk factors. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 35(11): 494‐499. van Wijk, E., van de Meerendonk, B., Bakker, F. & Vanwesenbeeck, I. (2005). Moderne homonegativiteit: de constructie van een meetinstrument voor het meten van hedendaagse reacties op zichtbare homoseksualiteit in Nederland. Tijdschrift voor Seksuologie, 29, 19‐27. Verhofstadt‐Denève, L. (1988). Adolescentiepsychologie. Leuven/Apeldoorn: Garant Uitgevers NV. Vincke, J. (2002). Sociologie. Een klassieke en hedendaagse benadering. Gent: Academia Press. Vincke, J. & Bolton, R. (1994). Social support, depression and self‐acceptance among gay men. Human Relations, 47, 1049‐1062. Vincke, J., De Rycke, L. & Bolton, R. (1999). Gay identity and the experience of gay social stress. Journal of Applied Social Psychology, 29, 1316‐1331. Vincke, J., Dewaele, A., Van den Berghe, W. & Cox, N. (2006). Zzzip ‐ een statistisch onderzoek met het oog op het verzamelen van basismateriaal over de doelgroep holebi's. Gent: UGent & Steunpunt Gelijkekansenbeleid, i.o.v. het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Gelijke Kansen in Vlaanderen. Vincke, J., Dewaele, A., Van den Berghe, W. & Cox, N. (2008). Discriminatie van holebi’s op de werkvloer. Over inkomensverschillen, sectorsegregatie en het ‘roze’ plafond. Gent: Ugent & Steunpunt Gelijkekansenbeleid, i.o.v. het Centrum voor Gelijke Kansen en Racismebestrijding. Vincke, J. & Stevens, P. (1999). Een beleidsgerichte algemene survey van Vlaamse homoseksuele mannen en vrouwen. Basisrapport. (Rep. No. Project PB097/26/157). Gent: Universiteit Gent. 171
Vincke, J. & Van Heeringen, K. (2002). Confidant support and the mental wellbeing of lesbian and gay young adults: A longitudinal analysis. Journal of Community & Applied Social Psychology, 12, 181‐193. Vincke, J. & Van Heeringen, K. (2004). Summer holiday camps for gay and lesbian young adults: an evaluation of their impact on social support and mental well‐being. Journal of Homosexuality, 47(2), 33‐46. Waldo, C. R., Hesson‐McInnis, M. S. & D'Augelli, A. R. (1998). Antecedents and consequences of victimization of lesbian, gay, and bisexual young people: A structural model comparing rural university and urban samples. American Journal of Community Psychology, 26, 307‐334. Waller, M.A. (2001). Gay men with AIDS: Perceptions of social support and adaptational outcome. Journal of Homosexuality, 41(2), 99‐117. Ward, J. (2004). "Not all differences are created equal" ‐ Multiple jeopardy in a gendered organization. Gender & Society, 18, 82‐102. Warner, M. (1993). “Introduction.” in M. Warner (Ed.), Fear of a queer planet: Queer politics and social theory. Minnesota: University of Minnesota Press. Weeks, J. (1991). Essays on history, sexuality and identity. London: Rovers Oram Press. Weeks, J. (2005). Vriendschapsethiek en gelijke kansen in de levensloop: het geval van niet‐heteroseksuele 'families of choice'. In J.Godemont, N. Steegmans, K. Goyvaerts, S. Lenaers, & S. Spee (Eds.), Steunpunt gelijkekansenbeleid: jaarboek 3 ( Antwerpen: Garant, Steunpunt Gelijkekansenbeleid UA/UHasselt. Weeks, J., Heaphy, B. & Donovan, C. (2001). Same sex intimacies: families of choice and other life experiments. London: Routledge. Weinberg, M.S., Williams, C.J. & Pryor, D.W. (1994). Dual attraction: Understanding bisexuality. New York: Oxford University Press. Wester, F. (1995). Strategieën voor Kwalitatief Onderzoek. Bussum: Coutinho. Wethington, E. & Kessler, R.C. (1991). Situations and processes of coping. In: Eckenrode, J. (Ed.), The social context of coping. New York: Plenum Press. White, J. C. & Dull, V. T. (1997). Health risk factors and health‐seeking behavior in lesbians. Journal of Womens Health, 6, 103‐112. Whitley, B.E. (1987). The relationship of sex‐role orientation to heterosexuals attitudes toward homosexuals. Sex Roles, 17(1‐2), 103‐113. Whitman, J.S., Cormier, S. & Boyd, C.J. (2000). Lesbian identity management at various stages of the coming out process: a qualitative study. International Journal of Sexuality and Gender Studies, 5(1), 3‐18. Williamson, I. R. (2000). Internalized homophobia and health issues affecting lesbians and gay men. Health Education Research, 15, 97‐107. World Health Organization (2005). Promoting Mental Health: Concepts, Emerging Evidence, Practice: A report of the World Health Organization. Department of Mental Health and Substance Abuse in collaboration with the Victorian Health Promotion Foundation and the University of Melbourne. World Health Organization. Geneva. Woods, E. R., Samples, C. L., Melchiono, M. W., Keenan, P. M., Fox, D. J., Chase, L. H. et al. (2000). The Boston HAPPENS program: needs and use of services by HIV‐positive compared to at‐risk youth, including gender differences. Evaluation and Program Planning, 23, 187‐198. Wright, E.R. & Perry, B.L. (2006). Sexual identity distress, social support, and the health of gay, lesbian and bisexual youth. Journal of Homosexuality, 51(1), 81‐110. 172
Yunger, J.L., Carver, P.R. & Perry, D.G. (2004). Does gender identity influence children’s psychological well‐
being? Developmental Psychology, 40(4), 572‐582. 173
BIJLAGE 1: TABEL MET OVERZICHT VAN DE DEELNEMENDE RESPONDENTEN AAN DE DIEPTE‐INTERVIEWS 174
naam seksuele identiteit leeftijd eerste bewust‐
wording 14‐15 jaar leeftijd eerste coming‐
out 16‐17 jaar
coming‐ coming‐
out out moeder vader relationele status
religie of levens‐
beschouwing universitair onderwijs
zwaar
nee
slachtoffer verbaal/ psychisch geweld nee
ja
ja
geen vaste relatie
anders
< 12 jaar < 12 jaar
ja
ja
vaste relatie met vrouw
ongelovig/vrijzinnig nee matig
ja
ja
ja
ja niet‐universitair hoger onderwijs
TSO
zwaar
ja
ja
nee
ja universitair
niet zwaar
nee
nee
nee
ja nee
nee
nee
ja anders matig (tweedekansonderwijs)
universitair
heel zwaar
nee
nee
nee
anders
ja universitair
matig
nee
nee
nee
katholiek – niet‐
praktiserend
katholiek – niet‐
praktiserend
katholiek –
praktiserend
islamitisch
ja niet‐universitair hoger onderwijs
niet‐universitair hoger onderwijs
universitair
matig
ja
ja
ja
matig
nee
nee
nee
matig
ja
ja
nee
heel zwaar
nee
nee
nee
zwaar
nee
ja
nee
matig
ja
ja
nee
helemaal niet zwaar
zwaar
nee
nee
nee
ja
ja
nee
1 Lies 2 Nele eerder lesbisch dan biseksueel
exclusief lesbisch 3 Rebecca exclusief lesbisch
14‐15 jaar 16‐17 jaar
ja
ja
geen vaste relatie
4 An exclusief lesbisch
14‐15 jaar 14‐15 jaar
ja
nvt
vaste relatie met vrouw
5 Lore biseksueel
12‐13 jaar 16‐17 jaar
ja
nee
vaste relatie met man
6 Lieve 14‐15 jaar 22‐23 jaar
nee
nee
geen vaste relatie
7 Leni 12‐13 jaar 14‐15 jaar
ja
ja
geen vaste relatie
8 Lieselot < 12 jaar 16‐17 jaar
ja
ja
vaste relatie met man
9 Veerle eerder biseksueel dan lesbisch eerder lesbisch dan biseksueel
eerder biseksueel dan lesbisch biseksueel
katholiek – niet‐
praktiserend
katholiek –
praktiserend
katholiek – niet‐
praktiserend
ongelovig/vrijzinnig 16‐17 jaar 16‐17 jaar
ja
nvt
school‐
gaand ja opleidingsniveau
emotionele ooit ge‐
gevolgen discrimineerd holebi‐zijn slachtoffer fysiek of seksueel geweld nee
10 Wendy exclusief lesbisch 12‐13 jaar 14‐15 jaar
ja
ja
vaste relatie met transgender
geen vaste relatie 11 Hanan exclusief lesbisch 14‐15 jaar 18‐19 jaar
nee
nee
geen vaste relatie
12 Margot exclusief lesbisch < 12 jaar 14‐15 jaar
ja
ja
vaste relatie met vrouw
13 Ina eerder biseksueel dan lesbisch eerder lesbisch dan biseksueel
exclusief lesbisch 16‐17 jaar 16‐17 jaar
ja
ja
vaste relatie met man
katholiek –
praktiserend
anders
16‐17 jaar 16‐17 jaar
ja
ja
vaste relatie met vrouw
ongelovig/vrijzinnig ja niet‐universitair hoger onderwijs
niet‐universitair hoger onderwijs
niet‐universitair hoger onderwijs
postuniversitair
18‐19 jaar 18‐19 jaar
ja
ja
geen vaste relatie
ongelovig/vrijzinnig nee BSO (7 spec.)
16‐17 jaar 16‐17 jaar
ja
ja
vaste relatie met vrouw
ongelovig/vrijzinnig ja matig
nee
ja
nee
14‐15 jaar 14‐15 jaar
ja
ja
vaste relatie met vrouw
ongelovig/vrijzinnig ja niet‐universitair hoger onderwijs
universitair
niet zwaar
ja
ja
nee
14‐15 jaar 20‐21 jaar
nee
nee
geen vaste relatie
nee
nee
16‐17 jaar
ja
ja
geen vaste relatie
niet zwaar
nee
ja
ja
20 Els exclusief lesbisch 12‐13 jaar 12‐13 jaar
ja
ja
geen vaste relatie
niet‐universitair hoger onderwijs
niet‐universitair hoger onderwijs
TSO
nee
14‐15 jaar katholiek – niet‐
ja praktiserend
katholiek – niet‐
ja praktiserend
ongelovig/vrijzinnig nee niet zwaar
19 Celine eerder lesbisch dan biseksueel eerder lesbisch dan biseksueel
eerder bi‐ dan heteroseksueel
exclusief lesbisch ja
ja
nee
21 Nora eerder lesbisch dan biseksueel
20‐21 jaar 20‐21 jaar
ja
ja
geen vaste relatie
ongelovig/vrijzinnig nee niet‐universitair hoger onderwijs
helemaal niet zwaar
niet zwaar
nee
nee
nee
14 Iris 15 Anouk 16 Annemie 17 Inge 18 Veroniek ja ja nee ja ja e
175 zich mannelijk voelen psychische gezondheid 1 Lies eens
redelijk tamelijk veel
een beetje
nogal
ja, meermaals
ja, éénmaal vertrouwens‐
verbondenheid persoon familie holebigerelat. ja
weinig verbonden
2 Nele eens
redelijk een beetje
nogal geen ja, éénmaal
ja, éénmaal ja
verbonden
weinig verbonden
weinig verbonden
22 3 Rebecca eens
redelijk een beetje
geen geen ja, meermaals
nee, nooit ja
neutraal
sterk verbonden
weinig verbonden
18 4 An helemaal oneens goed geen geen
een beetje
ja, meermaals
ja, meermaals
ja
verbonden
sterk verbonden
weinig verbonden
21 5 Lore helemaal oneens slecht tamelijk veel
nogal
tamelijk veel
ja, meermaals
nee, nooit ja
weinig verbonden
sterk verbonden
weinig verbonden
20 6 Lieve eens noch oneens slecht een beetje
nogal een beetje
ja, meermaals
ja, éénmaal nee
niet verbonden
sterk verbonden
niet verbonden
23 7 Leni eens noch oneens redelijk nogal
geen
geen
ja, éénmaal
nee, nooit ja
weinig verbonden
nvt
weinig verbonden
20 8 Lieselot eens noch oneens slecht tamelijk veel
een beetje
heel erg veel
ja, meermaals
ja, meermaals
ja
neutraal
sterk verbonden
sterk verbonden 18 9 Veerle eens noch oneens zeer goed geen
een beetje
geen nee, nooit
nee, nooit ja
verbonden
sterk verbonden
neutraal
22 10 Wendy helemaal oneens goed een beetje
geen
geen
ja, meermaals
nee, nooit ja
sterk verbonden
sterk verbonden
verbonden 18 11 Hanan oneens
redelijk een beetje
geen
geen
ja, éénmaal
nee, nooit ja
sterk verbonden
verbonden
verbonden
25 12 Margot helemaal oneens goed een beetje
geen
geen
nee, nooit
nee, nooit nee
verbonden
nvt
niet verbonden
19 13 Ina oneens
redelijk tamelijk veel
geen
geen
ja, éénmaal
nee, nooit ja
weinig verbonden
verbonden
neutraal
19 14 Iris helemaal oneens goed geen
geen
geen
nee, nooit
nee, nooit ja
sterk verbonden
nvt
niet verbonden
23 15 Anouk eens noch oneens goed een beetje
geen
geen
nee, nooit
nee, nooit ja
weinig verbonden
verbonden
verbonden
21 16 Annemie eens
nogal
geen
tamelijk veel
ja, éénmaal
nee, nooit ja
weinig verbonden
sterk verbonden
weinig verbonden
20 17 Inge eens noch oneens goed geen geen
geen
nee, nooit
nee, nooit ja
weinig verbonden
sterk verbonden
neutraal
21 18 Veroniek eens noch oneens slecht tamelijk veel
een beetje
een beetje
ja, meermaals
ja, éénmaal nee
niet verbonden
nvt
nvt
22 19 Celine eens noch oneens redelijk nogal
geen
geen ja, éénmaal
ja, éénmaal nee
niet verbonden
sterk verbonden
verbonden
19 20 Els oneens
zeer goed geen
een beetje
geen
nee, nooit
nee, nooit ja
neutraal
sterk verbonden
sterk verbonden
20 21 Nora eens
zeer goed geen
geen
geen
nee, nooit
nee, nooit ja
sterk verbonden
sterk verbonden
weinig verbonden
23 redelijk depressiviteit
eetstoornissen
automutilatie
suïcidale gedachten suïcide‐
pogingen verbondenheid holebivrienden sterk verbonden
verbondenheid holebigemeen‐
schap verbonden Leeftijd 18 176 BIJLAGE 2: VRAGENLIJST KWANTITATIEF ONDERZOEKSLUIK 177
Onderzoek naar het mentaal en sociaal welbevinden
van lesbische en biseksuele meisjes
Beste,
Deze vragenlijst behoort tot de eerste fase van het onderzoek naar het mentaal en sociaal
welbevinden van lesbische en bi-meisjes.
Je antwoorden op de vragenlijst leveren ons belangrijke basisinformatie en maken het bovendien
mogelijk om in een tweede fase een brede onderzoeksgroep samen te stellen voor deelname aan een
persoonlijk gesprek.
Voor meer uitgebreide informatie over deze studie en hoe we precies te werk gaan verwijzen we je
graag naar onze website (www.welebi.be) of folder.
De antwoorden die je geeft worden volledig anoniem verwerkt.
Instructies
Lees alle vragen heel aandachtig en vul deze zo correct mogelijk in naargelang je huidige situatie, dus
zoals ze nu op jou van toepassing zijn.
Als je meer dan één antwoord mag aanduiden staat dit telkens in de vraag aangegeven.
Het invullen van de vragenlijst duurt ongeveer 10 à 15 minuten.
Meer informatie?
Indien er nog vragen zijn, neem gerust contact op met:
Miranda Schoonacker
Vrije Universiteit Brussel
Vakgroep Medische Sociologie
[email protected]
02/477.47.40 of 0498/49.57.90
178
Je leefsituatie
Vooreerst peilen we naar je persoonlijke leefsituatie.
1. Welke omschrijving geeft het best je woonomgeving weer?
 stad
 verstedelijkte gemeente
 landelijke gemeente
 andere: …………………………………………………………………………………………..
2. Wat is het geboorteland van je moeder?
(met moeder bedoelen we de vrouw die jou heeft opgevoed)
……………………………………………………………………………………………………………
 Indien je het geboorteland van je moeder niet kent of deze vraag is voor jou niet van toepassing,
gelieve dan ‘ik weet het niet’ of ‘niet van toepassing’ in te vullen.
3. Wat is het geboorteland van je vader?
(met vader bedoelen we de man die jou heeft opgevoed)
……………………………………………………………………………………………………………
 Indien je het geboorteland van je vader niet kent of deze vraag is voor jou niet van toepassing,
gelieve dan ‘ik weet het niet’ of ‘niet van toepassing’ in te vullen.
4. Ben je schoolgaand, d.w.z. volg je – eventueel deeltijds – dagonderwijs?
 ja
→ ga naar vraag 5
 nee
→ ga naar vraag 6
5. Welke van de volgende studierichtingen volg je op dit ogenblik?
Gelieve één van de volgende antwoordmogelijkheden aan te kruisen.
eerste graad secundair (1e-2e jaar)
algemeen vormend (ASO)
technisch (TSO)
kunst (KSO)
beroeps (BSO)
tweede graad secundair (3e-4e jaar)
algemeen vormend (ASO)
technisch (TSO)
kunst (KSO)
beroeps (BSO)
derde graad secundair (5e-6e jaar)
algemeen vormend (ASO)
technisch (TSO)
kunst (KSO)
beroeps (BSO)
7e specialisatiejaar BSO
niet-universitair hoger onderwijs
universitair onderwijs
postuniversitair onderwijs
andere, namelijk …………………………..

















179
6. Wat is je hoogst behaalde diploma of je hoogst behaalde graad?
Gelieve één van de volgende antwoordmogelijkheden aan te kruisen.
algemeen vormend (ASO)
eerste graad secundair (1e-2e jaar)
technisch (TSO)
kunst (KSO)
beroeps (BSO)
tweede graad secundair (3e-4e jaar)
algemeen vormend (ASO)
technisch (TSO)
kunst (KSO)
beroeps (BSO)
derde graad secundair (5e-6e jaar)
algemeen vormend (ASO)
technisch (TSO)
kunst (KSO)
beroeps (BSO)
7e specialisatiejaar BSO
niet-universitair hoger onderwijs
universitair onderwijs
postuniversitair onderwijs
andere, namelijk …………………………..

















7. Wat is je huidige tewerkstellingsstatus?
 Ik heb werk (eventueel tijdelijk onderbroken)
 Ik ben werkzoekend
 Ik studeer en heb geen werk of studentenjob
 Ik studeer en heb een studentenjob
 Ik combineer werken en studeren
 ik ben tijdelijk werkonbekwaam
 ik ben blijvend werkonbekwaam
 Andere, gelieve te omschrijven: ………………………………………………………………
 We beschouwen iemand als tewerkgesteld indien men betaald werk heeft, ook al is dat maar één uur
per week.
8. Wat is je huidige relationele status?
 vaste relatie met een vrouw
→ ga naar vraag 9
 vaste relatie met een man
→ ga naar vraag 10
 vaste relatie met een transgender, genderqueer, … persoon → ga naar vraag 9
 gaan vaste relatie
→ ga naar vraag 9
9. Heb je ooit een vaste relatie gehad met een man?
 ja
 nee
10. Heb je ooit een vaste relatie gehad met een vrouw?
 ja
 nee
11. Welke omschrijving past het best bij je huidige levenssituatie?
(meerdere antwoorden mogelijk)
 ik woon alleen
 ik woon samen met mijn partner
 ik heb een LAT-relatie met mijn partner (ik woon niet samen met mijn vaste partner)
 ik woon bij mijn ouders
 ik woon op een studentenkamer/studio
 andere: …………………………………………………………………………………………..
180
12. Heb je kinderen?
(geadopteerde en stiefkinderen inbegrepen)
 ja, uit een hetero-relatie
 ja, uit een holebi-relatie
 nee
13. Beschouw je jezelf als:
 ongelovig/vrijzinnig
 katholiek – praktiserend
 katholiek – niet praktiserend
 protestants
 joods
 moslim
 orthodox
 anglicaans
 anders, gelieve te omschrijven …………………………………………………………….
Je seksuele oriëntatie en seksuele beleving
Gezien de aard van deze studie is het uiteraard belangrijk dat wij ons een beeld kunnen vormen van
je seksuele oriëntatie en de wijze waarop je dit beleeft. Daarom formuleerden we onderstaande
vragen:
14. Kruis op onderstaande schaal voor elke stelling aan welke optie het meest op jou van
toepassing is.
Ik heb seksuele
contacten met
Ik voel me
aangetrokken tot
Ik heb seksuele
fantasieën over
Ik heb intieme
relaties met
Ik heb affectieve
relaties (intense
vriendschapsbanden) met
uitsluitend
vrouwen
meer
vrouwen dan
mannen
vrouwen en
mannen in
gelijke mate
meer
mannen
dan
vrouwen
uitsluitend
mannen
andere (bv.
transgender,
genderqueer
, …)
niet van
toepassing



































exclusief
heteroseksueel
eerder heterodan biseksueel
eerder bi- dan
heteroseksueel
biseksueel
eerder
biseksueel dan
lesbisch
eerder lesbisch
dan biseksueel
exclusief
lesbisch
ik weet het niet
(‘questioning’)
andere (bv.
queer,
‘unlabeled’, …)
15. Duid op onderstaande schaal aan hoe je je eigen seksuele identiteit zou omschrijven.









181
16. Is je seksuele identiteit – zoals je ze in bovenstaande vraag hebt aangegeven – veranderd
overheen de tijd?
 nee
 ja, éénmaal
 ja, meermaals
 Sommige mensen ervaren overheen de tijd een verandering in hun seksuele identiteit (bv. van
lesbisch naar biseksueel (of omgekeerd), ..). Met deze vraag willen we nagaan of dit ook voor jou het
geval is.
17. Hoe oud was je, toen je je voor het eerst duidelijk bewust werd van je holebi-zijn?







< 12 jaar
12-13 jaar
14-15 jaar
16-17 jaar
18-19 jaar
20-21 jaar
22-23 jaar
 Het gaat hier om je individuele bewustwording, losstaand van een eventuele (latere) coming-out.
18. Hoe schat je de emotionele gevolgen voor jezelf in van het feit dat je niet (uitsluitend) hetero
bent?





helemaal niet zwaar
niet zwaar
matig
zwaar
heel zwaar
19. Gelieve voor elk van onderstaande stellingen aan te duiden in welke mate je hiermee eens
bent.
Ik vind dat mijn holebi-zijn een belangrijk deel van
mezelf is
Wanneer ik eraan denk dat ik me aangetrokken voel tot
meisjes/vrouwen voel ik me ongelukkig
Ik ben trots op mijn holebi-zijn
Ik wou dat ik hetero was
Wanneer mensen in mijn omgeving het over holebi’s
hebben, word ik zenuwachtig
Mijn holebi-zijn brengt me soms in verlegenheid
Soms denk ik dat ik beter dood dan holebi zou zijn
Zelfs indien ik kon, zou ik mijn holebi-zijn niet willen
veranderen
helemaal
oneens
oneens
eens
noch
oneens
eens
helemaal
eens








































182
Je coming-out/ openheid over je holebi-zijn
20. Heb je al (aan minstens één persoon) verteld dat je niet (uitsluitend) heteroseksueel bent?
M.a.w. deed je reeds een coming-out?
 ja
→ ga naar vraag 21
 nee → ga naar vraag 26
21. Hoe oud was je toen je voor het eerst aan iemand vertelde dat je holebi was?







< 12 jaar
12-13 jaar
14-15 jaar
16-17 jaar
18-19 jaar
20-21 jaar
22-23 jaar
22. Deed je reeds een coming-out ten aanzien van je moeder?
 ja
 nee
 niet van toepassing
→ ga naar vraag 23
→ ga naar vraag 24
→ ga naar vraag 24
 Met moeder bedoelen we hier de vrouw die je heeft opgevoed.
23. Reactie/houding van je moeder.
Gelieve telkens het meest toepasselijke antwoord aan te kruisen.
Hoe was de eerste reactie van je moeder op je
coming-out?
Hoe is de huidige reactie of houding van je moeder
t.a.v. je holebi-zijn?
zeer
negatief
negatief
neutraal
positief
zeer
positief










24. Deed je reeds een coming-out ten aanzien van je vader?
 ja
 nee
 niet van toepassing
→ ga naar vraag 25
→ ga naar vraag 26
→ ga naar vraag 26
 Met vader bedoelen we hier de man die je heeft opgevoed.
25. Reactie/houding van je vader
Gelieve telkens het meest toepasselijke antwoord aan te kruisen.
Hoe was de initiële reactie van je vader op je
coming-out?
Hoe is de huidige reactie of houding van je vader
t.a.v. je holebi-zijn?
zeer
negatief
negatief
neutraal
positief
zeer
positief










183
26. Onderstaande stellingen hebben betrekking op de houding van hetero’s t.a.v. holebi's in
het algemeen. In hoeverre ben je het eens met de volgende stellingen?
Hetero’s hebben vooroordelen over holebi's
De meeste hetero’s ervaren meer angst en afkeer
tegenover holebi’s dan ze eigenlijk durven
toegeven
De meeste hetero’s hebben er problemen mee om
holebi’s te zien als hun gelijken
De houding van de meeste hetero’s t.a.v. holebi’s
is er één van ‘leven en laten leven’
helemaal
oneens
oneens
eens
noch
oneens
eens
helemaal
eens




















27. Onderstaande stellingen hebben betrekking op de houding van hetero’s t.a.v. jouw
persoonlijke seksuele oriëntatie. In hoeverre ben je het eens met de volgende stellingen?
Vooroordelen rond holebi’s hebben mij persoonlijk
beïnvloed
Ik maak me zorgen over het feit dat mijn gedrag
gezien zou kunnen worden als ‘typisch lesbisch/
biseksueel’
Mijn holebi-zijn beïnvloedt hoe hetero’s met me
omgaan
helemaal
oneens
oneens
eens
noch
oneens
eens
helemaal
eens















28. Onderstaande stellingen representeren bepaalde maatschappelijke opinies. Geef aan in
welke mate je hiermee eens bent.
Het is goed dat holebi’s nu ook kunnen trouwen
Er is in het algemeen te veel aandacht voor
holebi's
Holebi’s leggen teveel nadruk op hun seksuele
geaardheid
Lesbiennes gedragen zich vaak te mannelijk
Lesbiennes nemen vaak de traditionele vrouwelijke
rollen over om door te gaan voor hetero
helemaal
oneens
oneens
eens
noch
oneens
eens
helemaal
eens

























Discriminatie en slachtofferschap van geweld
29. Ben je ooit, omwille van je holebi-zijn, persoonlijk gediscrimineerd geweest (bv. uitgesloten op
school, in de sportclub, …)?
 ja
 nee
30. Werd je ooit, omwille van je holebi-zijn, het slachtoffer van …
Verbaal of psychisch geweld (bv. verwijt, vernedering,
bedreiging, vrijheidsberoving, chantage, pesten, …)
Lichamelijk geweld (bv. omvergeduwd, geslagen of
verwond worden, …)
Seksueel geweld
nee, nooit
ja, éénmaal
ja, meermaals









184
Je genderidentiteit
31. Gelieve aan te kruisen in hoeverre je het eens bent met elk van onderstaande stellingen:
helemaal
oneens
oneens
eens noch
oneens
eens
helemaal eens






























Ik voel me vrouwelijk
Ik voel me mannelijk
Ik gedraag me vrouwelijk
Ik gedraag me mannelijk
Ik zie er vrouwelijk uit
Ik zie er mannelijk uit
32. Gedurende het voorbije jaar …
Gelieve voor elk van onderstaande stellingen het meest toepasselijke antwoord aan te
kruisen.
voelde ik me ongelukkig over het feit dat ik een vrouw ben
voelde ik me onzeker over mijn vrouw-zijn (bv. ik voelde me
tussen man en vrouw in of soms voelde ik me meer als een
man en soms meer als een vrouw)
voelde ik dat ik niets gemeen had met mannen noch vrouwen
voelde ik dat ik meer gemeen had met mannen
nooit
zelden
soms
vaak
zeer
vaak/
altijd




















33. Kreeg je ooit (of krijg je nog steeds) negatieve reacties omdat je te jongensachtig/mannelijk
was (of bent)?
Kruis voor elke leeftijdscategorie het antwoord aan dat het meest op jou van toepassing is.
< 12 jaar
12 – 16 jaar
> 16 jaar
nooit
zelden
soms
vaak
zeer vaak















Je gezondheid en levenskwaliteit
34. In het algemeen, hoe zou jij je lichamelijke gezondheid omschrijven?
zeer slecht

slecht

gaat wel (redelijk)

goed

zeer goed

35. In het algemeen, hoe zou jij je psychische gezondheid omschrijven?
zeer slecht

slecht

gaat wel (redelijk)

goed

zeer goed

185
36. Hieronder staan een aantal klachten die mensen zoal kunnen hebben.
Gelieve per klacht aan te kruisen in welke mate je er last van hebt (of recent gehad hebt).
geen
Angsten
Concentratieproblemen
Geheugenproblemen
Depressiviteit
Lichamelijke klachten
Prikkelbaarheid
Relatieproblemen
Eetstoornissen
(Neiging om) jezelf pijn (te) doen/
automutilatie
Seksuele problemen
Slaapproblemen
Verslavingen
Andere, namelijk ……………………….
nogal








een
beetje
















tamelijk
veel








heel erg
veel

































37. Hoe vaak heb je het gevoel dat je je problemen niet de baas kan?
 nooit
 zelden
 soms
 vaak
 zeer vaak
38. Suïcidale gedachten en/of suïcidepogingen.
Heb je er ooit ernstig aan gedacht om een einde aan
je leven te maken?
Heb je ooit een zelfmoordpoging ondernomen?
nee, nooit
ja, éénmaal
ja, meermaals






39. Rook je?
 ja, alle dagen
 ja, af en toe
 nee
40. Hoe vaak heb je het afgelopen jaar eender welke alcoholische dranken (zoals bier, wijn,
likeuren, sterke drank of andere) gedronken?






nooit → ga naar vraag 42
1 keer per maand of minder
2 tot 4 keer per maand
2 tot 3 keer per week
4 tot 6 keer per week
elke dag
41. Hoe vaak heb je het afgelopen jaar 6 of meer glazen alcohol gedronken bij eenzelfde
gelegenheid?





nooit
minder dan 1 keer per maand
1 keer per maand
1 keer per week
dagelijks of bijna dagelijks
186
42. Gebruik je wel eens cannabis (hasjiesj of marihuana)?
 ja
 nee
→ ga naar vraag 42a
→ ga naar vraag 43
42a. Hoe vaak gebruik je cannabis (hasjiesj of marihuana)?




occasioneel
maandelijks
wekelijks
dagelijks
43. Heb je ooit cocaïne, amfetamines, XTC of andere gelijkaardige middelen gebruikt?
 ja
 nee
→ ga naar vraag 43a
→ ga naar vraag 44
43a. Hoe vaak gebruik je cocaïne, amfetamines, XTC of andere gelijkaardige middelen?




occasioneel
maandelijks
wekelijks
dagelijks
Sociale steun, sociale netwerken en het verenigingsleven
44. Heb je iemand die je in vertrouwen zou kunnen nemen over aspecten die NIETS te maken
hebben met je seksuele geaardheid?
 ja
 nee
 Een vertrouwenspersoon beschouwen we als iemand met wie je belangrijke persoonlijke zaken kan
bespreken, bv. als je ruzie hebt met iemand die je nauw aan het hart ligt, of als je problemen hebt op het
werk, in de liefde of iets gelijkaardigs.
45. Heb je iemand die je in vertrouwen zou kunnen nemen over aspecten die te maken hebben
met je seksuele geaardheid?
 ja
 nee
46. Hoeveel goede vrienden heb je?
………. goede vrienden
 Goede vrienden zijn mensen bij wie je je op je gemak voelt en waarmee je kunt praten over
dagelijkse gebeurtenissen, maar ook over je gevoelens en problemen.
47. Hoe ervaar je je sociale contacten in het algemeen?




zeer onbevredigend
vrij onbevredigend
vrij bevredigend
zeer bevredigend
187
48. Met welke groepen mensen in onderstaande tabel voel je je al dan niet verbonden?
Gelieve voor elke groep het meest toepasselijke antwoord aan te kruisen.
De mensen waarmee je
(eventueel) samenwoont
Je hetero-vrienden
Je holebi-vrienden
De meeste familieleden
De meeste collega’s of
medestudenten
De holebi-gemeenschap in het
algemeen
De hetero-gemeenschap in het
algemeen
Andere: ……………………….
niet
verbonden
weinig
verbonden
neutraal
verbonden
sterk
verbonden
niet van
toepassing
















































49. Hoe vaak neem je deel aan of ga je naar …
activiteiten van een holebivereniging (bv.
bowling, etentje, …)
een holebifuif, -bar of -club
een internetforum of chatroom voor holebi's
nooit
zelden
soms
vaak
zeer vaak















50. Ben je lid van één of meerdere andere organisaties (NIET specifiek gericht op holebi's, bv.
jeugdbeweging, hobbyvereniging, vrouwenvereniging, actiegroep, …)





geen lid
vroeger lid
passief lid (ik betaal enkel lidgeld en/of lees het tijdschrift of nieuwsbrief)
actief lid (ik neem deel aan de activiteiten van de vereniging)
bestuurslid (ik vervul een officiële functie binnen de vereniging, zoals bv. voorzitter,
penningmeester, secretaris, …)
Ter afsluiting
Zoals reeds in de inleiding vermeld vormt deze vragenlijst een onderdeel van de eerste fase van ons
onderzoek (vooronderzoek).
Uiteraard willen we je ook vragen ons verder te helpen met de tweede fase van ons onderzoek,
waarbij we aantal meisjes willen interviewen.
Aan de hand van deze individuele gesprekken trachten we ons een beeld te vormen van welke
factoren ertoe bijdragen dat niet-heteroseksuele meisjes zich al dan niet goed in hun vel voelen.
Om het ons mogelijk te maken je te contacteren om je uit te nodigen voor een persoonlijk gesprek
hebben wij uiteraard je persoonlijke gegevens nodig. We willen hierbij nogmaals benadrukken dat
deze gegevens enkel worden gebruikt in het kader van dit onderzoek. Op geen enkel ogenblik worden
de namen van de deelnemers vrijgegeven. Vertrouwelijkheid en geanonimiseerde verwerking van alle
verstrekte informatie wordt gegarandeerd.
Indien je je contactgegevens invult maak je bovendien kans op één van de boeken- of cd-bonnen die
we onder de deelnemers verloten.
188
Naam: ………………………………………………………………………………………………………………
Geboortedatum:
…………………………………………………………………………………………………...
Adres: ………………………………………………………………………………………………………………
Postcode en woonplaats: ……………………………………………………………………………………….
Telefoon/GSM:..…………………………………………………………………………………………………...
E-mail: ……………………………………………………………………………………………………………...
Ik verkies op de volgende manier te worden gecontacteerd:
 telefonisch
 per e-mail
 schriftelijk
 geen voorkeur
 ik wens liever niet gecontacteerd te worden voor deelname aan een persoonlijk gesprek
Je mening
Tenslotte willen we graag nog je mening kennen over onze vragenlijst en onze campagne.
Wat vond je van de vragenlijst (lengte, duidelijkheid, …)?
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………....
Hoe ben je op onze website terechtgekomen?
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………....
Wat vond je van de campagne (affiches, folders, wijze van verspreiding, …)?
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………....
Mogen wij je in de toekomst nog contacteren i.v.m. andere gelijkaardige onderzoeksprojecten?
 ja
 nee
Bedankt voor je deelname!
Gelieve de ingevulde vragenlijst terug te sturen naar:
Miranda Schoonacker
Vrije Universiteit Brussel
Faculteit Geneeskunde en Farmacie
Vakgroep Medische Sociologie
Laarbeeklaan 103
1090 Brussel
189