Tentoonstellingen van Papier

Transcription

Tentoonstellingen van papier
Afstudeeronderzoek
Wai Kin Man
Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten - Reinwardt Academie - Cultureel Erfgoed - Tentoonstellen - 07-01-2010
Inhoudsopgave
Voorwoord…………………………………………………………………………………………………………
2
Samenvatting / Summary……………………………………………………………………………….
3
Inleiding……………………………………………………………………………………………………………
4
H.1
Papier
1.1
1.2
1.3
1.4
1.5
1.6
geschiedenis papier…………………………………………………………………………………………
wat is papier en karton?………………………………………………………………………………..
waaruit bestaat papier?………………………………………………………………………………….
productie papier………………………………………………………………………………………………
papiersoorten………………………………………………………………………………………………….
kartonsoorten………………………………………………………………………………………………….
H.2
12
14
16
19
20
21
Technische mogelijkheden
2.1
2.2
2.3
2.4
bewerken en afwerken……………………………………………………………………………………
verbindingstechnieken/middelen……………………………………………………………………
sterkte …………………………………………………………………………………………………………….
brand en water………………………………………………………………………………………………..
25
34
47
51
H.3
Conservering…………………………………………………………………………………………………
56
H.4
Duurzaamheid………………………………………………………………………………………………
58
H.5
Papier- en kartontoepassingen………………………………………………………………..
69
H.6
Tentoonstellingstechnische mogelijkheden van papier………………………
108
H.7
Papier en karton in de praktijk: interviewresultaten……………………………
112
Conclusie…………………………………………………………………………………………………………
122
Literatuurlijst…………………………………………………………………………………………………
124
Afbeeldingenlijst…………………………………………………………………………………………..
129
Bijlagen
I
Drop Paper / Sound Paper (sample)
II CD-ROM video’s papier-en kartontoepassingen
III Informantenlijst
IV Folder ‘Paper ABC’ (overzicht papiersoorten)
1
Voorwoord
Deze scriptie is het eindresultaat van mijn onderzoek naar papier en karton in de tentoonstellingsvormgeving. Papier heb ik van jongs af aan een
fascinerend materiaal gevonden. Als kind hield ik mij al bezig met origami, een Japanse papiervouwkunst, en andere papiertechnieken. Ik vind het
bijzonder hoe er uit een vel papier als het ware kleine sculpturen kunnen ontstaan door simpelweg te vouwen.
Elke papiersoort kent zijn eigen specifieke karakter, zoals kleur, geur, structuur en zelfs klank. Luchtpostpapier bijvoorbeeld geeft een heldere
klank als er lichtjes tegen aan wordt getikt, terwijl aquarelpapier een doffe klank laat horen. Laatst ontdekte ik ‘sound paper’, uit Bhutan, waarin
kleine zaadjes zijn verwerkt. Bij het schudden van dit papier hoort men een soort regengeluid. Papier blijft me altijd verrassen, omdat dit één van
de weinige materiaalsoorten is die in ontelbare verschijningsvormen aanwezig is.
Tijdens mijn stage bij de Holland Papier Biënnale in het Museum Rijswijk maakte ik kennis met papierkunstenaars die mij hebben geïnspireerd met
hun kunstwerken: van minuscule vouwsels tot en met grote kunstinstallaties. Zij hebben mij laten zien dat je met papier zoveel meer kunt doen en
gaandeweg ontdekte ik een papierwereld die voor velen nog onbekend is. Zo is er binnen de architectuur en design de laatste paar jaren
regelmatig geëxperimenteerd met papier. Er zijn huizen en meubels gebouwd van karton en ook is er een kantoor dat helemaal uit karton bestaat.
Het leek mij interessant om deze toepassingen over te brengen naar de tentoonstellingswereld en te onderzoeken wat er zoal op dit gebied uit
papier en karton is gebouwd.
Ten slotte wil ik via dit voorwoord graag de volgende personen bedanken: mijn begeleider van de Reinwardt Academie drs. Han Meeter voor zijn
betrokkenheid en adviezen, Anne Kloosterboer voor haar begeleiding tijdens mijn werkzaamheden bij de Holland Papier Biënnale en de
geïnterviewde personen voor hun informatie.
2
Samenvatting
In deze scriptie wordt er onderzocht wat de mogelijke papier-en kartontoepassingen zijn bij het ontwerpen en uitvoeren van tentoonstellingen.
Hierbij wordt er niet alleen gekeken naar de tentoonstellingswereld, maar ook naar gebieden erbuiten, zoals architectuur, interieur, kunst en
design. Op deze gebieden wordt er namelijk regelmatig met papier en karton geëxperimenteerd. Het is interessant om de relatie te bekijken tussen
tentoonstellingen en de hierboven genoemde disciplines en te achterhalen welke papieren kartontoepassingen binnen deze disciplines tevens uit
te voeren zijn in de tentoonstellingsbouw. Aangezien papier niet een gebruikelijk bouwmateriaal is in tentoonstellingen is er ook aandacht besteed
aan de redenen hiervoor en hoe dit op te lossen is. Wellicht kan dit materiaal een goed alternatief zijn voor bestaande bouwmaterialen. Het is
uiteindelijk de bedoeling om de lezer kennis te laten maken met de talrijke mogelijkheden die papier/karton biedt. De resultaten van dit onderzoek
kunnen leiden tot nieuwe inzichten en toepassingsmogelijkheden van papier en karton in erfgoedtentoonstellingen.
Summary
In this thesis I will do a research upon the possibilities of paper and cardboard in exhibitions. I will not only take a look at exhibitions, but also at
architecture, interior, art and design. In these fields the designers have regularly experimented with paper/cardboard. It is interesting to see the
relation between exhibitions and earlier mentioned disciplines and to find out which methods also can be applied to exhibitions. Since
paper/cardboard isn’t a regular building material in exhibitions, there will also be a focus on the reasons behind it and how to solve it. Maybe this
material can be a good alternative for the existing materials. The intention is to show the reader how many possibilities there are with the usage of
paper/cardboard as a building material. The results of this research can possibly result to new applications of paper/cardboard in cultural heritage
exhibitions.
3
Inleiding
In het dagelijks leven komen we veel in aanraking met papier: de krant bij het ontbijt, reclamefolders op de deurmat, koffie in een kartonnen
beker of een flesje parfum in een luxe verpakking. Papier wordt voornamelijk beschouwd als schrijf-, print-, hygiëne- of verpakkingsmateriaal,
maar de laatste jaren wordt het ook gebruikt voor 3D-creaties. Hierbij zijn de toepassingen groter dan we denken; papier is een materiaalsoort dat
veel mogelijkheden kent in haar presentatie. Niet alleen op het vlak van tentoonstellen, maar ook op het gebied van kunst, architectuur, mode,
interieur en design. Ontwerpers uit de verschillende disciplines vinden het een uitdaging om de mogelijkheden van papier te onderzoeken. Er wordt
altijd van uitgegaan dat papier alleen kan worden gebruikt voor creaties van tijdelijke aard, maar er kunnen ook sterke constructies van gemaakt
worden met een lange levensduur, zoals meubels en zelfs gebouwen. Het is moeilijk voor te stellen dat een stoel uit papier gemaakt kan worden,
laat staan een schoolgebouw, maar papier is daar wel degelijk toe in staat.
Aangezien bovenstaand genoemde disciplines een aanvulling kunnen zijn op of inspiratie kunnen bieden aan de tentoonstellingsvormgeving, volgt
nu een korte introductie op het gebruik van papier in de ontwerpwereld. Er zal eerst ingegaan worden op de Japanse papiercultuur, aangezien in
Japan een rijke traditie van papiertoepassingen heerst.
Papiertraditie in Japan
Japan heeft een unieke papiercultuur waar papier zich sterk heeft ontwikkeld over een periode van meer dan 1400 jaar. Daar wordt washi
(verzamelterm voor Japans papier) van oudsher beschouwd als een waardevol en bruikbaar materiaal. Het werd oorspronkelijk gebruikt voor
religieuze doeleinden, maar al snel drong het door in alle aspecten van het dagelijkse leven van de Japanners. Nog steeds zijn er veel
papiertoepassingen te vinden in Japan, zoals kleding, kamerschermen, gelakte papieren dozen en hoeden, waaiers en vloerlampen. Een van de
redenen voor deze lange traditie, is omdat het Japanse washi papier erg sterk is. De sterkte wordt verkregen door de extreem lange vezel: deze is
nl. 2-15 mm lang. In het Westen zijn de vezels slechts 2 mm lang. Papier was zo belangrijk dat het als exportproduct, na rijst, op de tweede
plaats stond. Ook het klimaat wordt als reden genoemd. Japan kent een sterk wisselend, vaak warm en vochtig klimaat. Er zijn bijvoorbeeld maar
liefst 24 seizoenen in de bergen. Als beschermingsmiddel tegen de verschillende weertypes gebruikte men vroeger geïmpregneerd papier. Daarom
kent dit land een groot assortiment aan geïmpregneerde papiersoorten en impregneermiddelen (zoals zeewierlijm). Deze waterafstotende
papiersoorten worden tegenwoordig nog steeds verwerkt in sommige kimono’s, regenkleding en paraplu’s.1
1
Nancy Williams, More paperwork. Exploring the potential of paper in design and architecture (Londen 2005) 8.
4
In Japan heerst er veel respect voor papier. Men beschouwt papier als een sterk en volwaardig bouwmateriaal en steekt er
ook veel tijd en energie in het ontwikkelen van nieuwe papiertoepassingen. Vanwege de papiertraditie komen wellicht de
baanbrekende 3D-ontwerpen hoofdzakelijk uit dit land. Er is bijvoorbeeld zelfs een auto ontwikkeld, waarvan de binnen- en
buitenkant gebouwd is van washi. 2
In Japan zijn de papiertoepassingen duidelijk zichtbaar, zoals de shoji (met papier beplakte schuifdeuren). In het Westen
is het gebruik van papier in mindere mate en vaak verborgen, zoals het honingraatkarton dat als kernlaag vormt in deuren.
De IKEA is hier een goed voorbeeld van. De meubels zijn vaak gefabriceerd van honingraatkarton dat gelamineerd is met
houten plaatmaterialen, wat de meubels licht van gewicht maakt.
Papier is niet alleen licht, maar kent ook flexibele en sterke eigenschappen, waardoor het materiaal perfect is voor gebruik
binnen de architectuur. Dankzij de Japanse architect Shigeru Ban is papier naar de voorgrond gebracht. Na de aardbeving in
Kobe in 1995 ontwierp Ban kartonnen noodwoningen, waarna hij zich specialiseerde in de kartonbouw. Hij heeft een reeks
van unieke gebouwen, bruggen en paviljoenen ontworpen, waarbij hoofdzakelijk karton als bouwmateriaal werd gebruikt.
Karton is goedkoop, recyclebaar en makkelijk verkrijgbaar. Voor hem redenen om gebouwen te ontwerpen waarbij speciaal
ontwikkelde waterbestendig papier en gelamineerde kartonnen kokers worden gebruikt. Hij heeft het onmogelijke mogelijk
gemaakt en is daarom voor velen een inspiratiebron. Aangezien hij als dé kartonpionier wordt beschouwd, wordt er verderop
in deze scriptie meer aandacht aan hem besteed (zie hoofdstuk 5 papier-en kartontoepassingen, blz. 69).
Afb. 1 boven: Shoji
Afb. 2 onder: Honingraatkarton
in deur
Afb. 3 Noodwoningen, Japan
2
Afb. 4 ‘Boathouse', Frankrijk
Afb. 5 Japans paviljoen, expo 2000, Hannover
5
Dit alles houdt niet in dat de rest van de wereld op het gebied van papier achterblijft. Integendeel, ontwerpers in het Westen beseffen dat papier
tot bijna alles in staat is. Kijk bijvoorbeeld naar een school in Essex, Groot-Brittannië, ontworpen door Spence Associates met Shigeru Ban als
adviseur. Hierbij zijn muren en dak geïnspireerd door de Japanse vouwkunst, origami. Origami die wordt toegepast binnen de architectuur wordt
ook wel kirigami genoemd: een combinatie van snijden en vouwen. Ook de invloed van de vouwkunsttechniek op tentoonstellingen zal later
worden behandeld.
Het bouwen van kartonnen noodhuizen ziet men ook in het Westen terug. Reeds in de jaren vijftig is er in de V.S. geëxperimenteerd met
kartonnen constructies.3 In 1954 was de Amerikaanse architect Buckminster Fuller één van de eerste personen geweest, die een kartonnen
koepelhuis had ontworpen, waarmee hij een prijs won op de Milaan Triënnale. Vervolgens zijn er in de jaren zestig en zeventig verschillende
kartonnen noodhuizen (in de vorm van een koepel) gebouwd door o.a ‘Container Corporation of America’ (fabrikant in golfkarton dozen).
Op de bijgevoegde Cd-rom is een video te zien hoe zo’n koepel wordt gebouwd.
v.l.n.r
afb. 6
afb. 7
afb. 8
3
Opbouwen van kartonnen koepel
McGill Dome
Kartonnen koepels
Roger Sheppard e.a., Paper houses. Build a livable, enduring house of paper (Caerfyrddin 1974) 6.
6
In de jaren zeventig is de Amerikaanse architect Frank Gehry op het gebied van interieur één van de eersten
geweest, die gebruik ging maken van karton bij het ontwerpen van stoelen en tafels. Hij is geïnteresseerd in
karton, omdat het goedkoop, makkelijk voorhanden, veelzijdig en eenvoudig te bewerken is. Om dezelfde
redenen heeft het echter ook een ‘goedkoop’ imago en dit is één van de redenen waarom karton nooit aansloeg
in de ontwerpwereld. Hier is echter op het gebied van de architectuur en interieur de laatste tijd verandering
ingekomen, doordat duurzaamheid een trend is geworden. Op dit imagoprobleem zal in de scriptie uitgebreid
worden ingegaan.
Ook op het gebied van mode is papier een uitdagend materiaal voor modeontwerpers. Deze jurken zijn een
ontwerp van de Braziliaanse ontwerper Jum Nakao. Door te vouwen, krullen en snijden worden flexibele
Afb. 9 Kartonnen stoel
Ontwerp: Frank Gehry
papieren ontwerpen gecreëerd.
Afb. 12 Het zwarte papieren paviljoen vertoont grote
gelijkenis met de hoepelrok van Jum Nakao
Afb. 10 Papieren jurk
Ontwerp: Jum Nakao
Afb. 11 Hoepelrok van papier
Ontwerp: Jum Nakao
7
Het onderzoek
Mijn afstudeerproject zou aanvankelijk plaatsvinden bij het Museum Rijswijk in het kader van de Holland Papier Biënnale. Dit is een
tweejaarlijks internationaal evenement over papierkunst waar (inter)nationale papierkunstenaars hun werk presenteren. Hier zou ik een
tentoonstelling over papierkunstenaars realiseren, maar na het uitwerken van het tentoonstellingsconcept is mijn koers gewijzigd. Tijdens het
project in Rijswijk maakte ik kennis met de hedendaagse papierkunst, maar raakte ik gaandeweg ook meer verdiept in papier en karton als
bouwmateriaal voor tentoonstellingen. In de architectuur zag ik voorbeelden als huizen en paviljoens van karton, maar ook op het gebied van
interieur, design en tentoonstellingen is gebruikgemaakt van dit materiaal. Papier wordt echter niet op grote schaal gebruikt. Dit komt met name
door de onbekendheid met papier, waardoor het een beperkt imago heeft. Desondanks hebben papier en karton veel te bieden: het is o.a
goedkoop, sterk en licht. Door de veelzijdigheid van dit materiaal zie ik veel mogelijkheden voor toepassingen in de tentoonstellingsvormgeving. Ik
wilde dit in eerste instantie koppelen aan het oorspronkelijke afstudeerproject (tentoonstelling over papierkunstenaars), maar het nieuwe
onderzoek bleek te omvangrijk te zijn om de tentoonstelling er nog aan vast te koppelen. Daarom is dit nu een op zichzelf staand onderzoek
geworden, los van de Holland Papier Biënnale.
Doelstelling
Het doel van dit onderzoek is het achterhalen van de mogelijke papieren kartontoepassingen bij het ontwerpen van tentoonstellingen. Hierbij
wordt niet alleen gekeken naar het erfgoedveld, maar wordt er tevens aandacht geschonken aan disciplines buiten dit veld, zoals architectuur,
interieur, kunst en design, waar regelmatig en misschien zelfs meer met papier en karton geëxperimenteerd wordt. Als de mogelijkheden met
papier/karton buiten het tentoonstellingsgebied tevens binnen de tentoonstellingswereld zijn te gebruiken, kan het de tentoonstellingsontwerpers
inspireren en aanzetten tot het creëren van constructies waar ze voorheen nooit aan gedacht hebben.
Zowel papier als karton worden bij dit onderzoek betrokken, omdat beide materialen los van elkaar of gecombineerd als bouwmateriaal toegepast
kunnen worden. Hopelijk kan de uitkomst van dit onderzoek een bijdrage leveren aan nieuwe inzichten en toepassingsmogelijkheden van papier en
karton in de tentoonstellingsbouw.
8
Doelgroep
De doelgroep van dit onderzoek is erfgoedinstellingen, tentoonstellingsontwerpers, studenten van de Reinwardt Academie en aanverwante
opleidingsinstellingen
Vraagstelling
Tijdens het onderzoek is de vraagstelling gaandeweg gewijzigd. De vraagstelling luidde voorheen als volgt: Wat zijn de voor- en nadelen van het
gebruik van papier en karton voor het ontwerpen en uitvoeren van 3D-constructies in tentoonstellingen?
Tijdens het onderzoek kwam ik tot het besef, dat ik mijn oude vraagstelling te beperkt vind. Het is waardevol om de voor- en nadelen in kaart te
brengen, maar het leek mij nog interessanter om te bekijken welke consequenties dit heeft of kan hebben op het gebied van tentoonstellen. Uit de
voordelen vloeien namelijk veel mogelijkheden voort voor het ontwerpen en uitvoeren van tentoonstellingen. Toen ik alle voor-en nadelen in kaart
had gebracht, kreeg ik daarmee tegelijkertijd ook een overzicht van de vele eigenschappen van papier. Het viel mij op dat, in vergelijking met de
voor-en nadelen, door het blootleggen van de papiereigenschappen veel meer toepassingsmogelijkheden te achterhalen zijn. Dat wil zeggen, bij de
papiervoordelen zijn de bijbehorende papiermogelijkheden beperkter. Ik besloot daarom om mij op de eigenschappen van papier te concentreren.
Aangezien het gebruik van papier niet vrij gebruikelijk is, kan ik hopelijk door het tonen van de mogelijkheden toepassingen laten zien waar
voorheen niet bij werd stilgestaan of zelfs als onrealiseerbaar werd gezien.
De nieuwe vraagstelling luidt nu als volgt:
Wat zijn de gebruiksmogelijkheden van papier en karton voor het ontwerpen en uitvoeren van 3D-constructies in tentoonstellingen?
9
Opbouw scriptie
Hoofdstuk één gaat in op de historie en productie van papier. Verder wordt er een overzicht getoond van verschillende papieren kartonsoorten.
Vervolgens wordt er in hoofdstuk twee de technische mogelijkheden van papier onderzocht, zoals sterkte, bewerking, verbindingstechnieken en
maatregelen tegen brand en vocht.
Aansluitend wordt er in het derde hoofdstuk aandacht besteed aan conservering, omdat bij erfgoedtentoonstellingen rekening moet worden
gehouden met het verantwoord opstellen van de collectie.
In hoofdstuk vier wordt de duurzaamheid van papier besproken. Er is nu namelijk een milieudiscussie gaande, waarbij de nadruk wordt gelegd op
het gebruik van duurzame en milieuvriendelijke materialen. Er zal worden bekeken in hoeverre de papierproductie milieuvriendelijk is.
Daarna worden er in hoofdstuk vijf papieren kartontoepassingen getoond die als voorbeeld kunnen dienen voor erfgoedinstellingen.
In het zesde hoofdstuk komen vervolgens de mogelijkheden van papier en karton in tentoonstellingen aan bod.
Ten slotte zal in hoofdstuk zeven aandacht worden besteed aan de interviewresultaten van het onderzoek naar het gebruik van papier en karton in
de praktijk.
Onderzoeksmethode
Literatuuronderzoek
-Enkele bezoeken aan vakbibliotheken, zoals TU Delft , Academie van Bouwkunst (Amsterdam) en Instituut Collectie Nederland hebben mij
informatie opgeleverd over papier/ karton in de architectuur en erfgoedinstellingen. Verder gaf literatuur op het gebied van
tentoonstellingsvormgeving en (eco)design veel inspiratie. Op het gebied van ecodesign is veel referentiemateriaal te vinden. Papier/karton is
daarin vaak als innovatief en duurzaam materiaal gebruikt voor diverse producten.
Internet
-Er is veel gebruikgemaakt van het internet voor het vinden van papieren kartontoepassingen in binnen-en buitenland en voor algemene
informatie over papier en karton.
Gesprekken met instellingen die betrokken zijn bij papier en karton
-Via o.a. het Kenniscentrum Papier en Karton en het Informatiecentrum Papier en Karton heb ik nuttige informatie verkregen over papier/karton en
tevens verwijzingen naar personen die in de papierwereld werkzaam zijn.
10
Interviews met bedrijven die karton/papier maken of leveren
-Er zijn bezoeken gebracht aan papieren kartonbedrijven
-Er zijn gesprekken gevoerd met personen die betrokken zijn bij papier/kartonprojecten.
Interviews met musea, tentoonstellingsbedrijven en stand/decorbouw
-Er zijn interviews afgelegd om te achterhalen of karton wordt toegepast in tentoonstellingen en wat de ervaringen hiermee zijn.
Materiaalonderzoek
-Onderzoek naar verschillende soorten papier/karton. Hiervoor zijn bezoeken aan papieren kartonfabrikanten en een materialenbeurs (Materia)
afgelegd.
11
H. 1
Papier
1.1
Geschiedenis van papier
Het woord papier komt van de papyrusplant, een moerasplant die in Egypte langs de Nijl groeit. Uit deze
plant werden door de Babyloniërs, Egyptenaren en Romeinen een papierachtig materiaal gemaakt door
Papiermonster
Papyrus
stengeldelen en bladeren in een vlechtwerk samen te pletten.
De uitvinding van ‘echt’ papier (gevormd door het filtreren van plantaardige vezels uit water) wordt
toegeschreven aan de Chinezen en dateert uit de Han-dynastie (202 v.Chr. tot 220 n.Chr.). Vanuit China
verspreidde de techniek van het papiermaken zich naar Korea en Japan. Tussen de 7e en 9e eeuw was er
Papyrus
op cultureel gebied veel uitwisseling tussen deze landen door heen en weer reizende boeddhistische monniken. Papier werd vooral gebruikt voor
religieuze doeleinden, met name voor het verspreiden van boeddhistische teksten. Dit leidde tot ontwikkelingen op het gebied van nieuwe
materialen en technieken. In het Oosten kent men een methode waarbij gebruik wordt gemaakt van een schepraam. De in het water verspreide
vezels worden op een raam geschept en vormt na het drogen een laag papier.
4
In Europa werd de kunst van het papiermaken geïntroduceerd door de Arabieren. Zij namen tijdens de slag om Taklos bij Samarkand in 751 n.Chr.
een paar Chinese papiermakers gevangen. De Arabieren leerden van hen het vak en al gauw begon de export van papier naar het Westen. Spanje
is het eerste land van Europa dat papier produceerde, waarbij gebruik werd gemaakt van papiermolens. Deze methode van papiermaken
verspreidde zich over de rest van Europa. De locatie van papierproductie werd bepaald door twee factoren:
-De aanwezigheid van grondstoffen: voordat papier werd gemaakt van vezels van bomen, werden lompen oftewel afgedragen katoenen kleding
voor de papierproductie gebruikt. Deze lompen waren voornamelijk beschikbaar in stedelijke centra.
-De aanwezigheid van kracht/energie: de vezels moesten gemalen worden, waar waterkrachtmolens of windmolens voor werden ingezet.
In Nederland was de papierindustrie van de 17e tot de 19e eeuw voornamelijk geconcentreerd op de Veluwe, vanwege de aanwezigheid van
waterkracht, en in de Zaanstreek, vanwege de aanwezigheid van windkracht en grondstoffen. Op de Veluwe was het hoogteverschil gering,
4
Inge Evers, Het complete papierboek (de Bilt 1991) 8.
Zie ook: Josep Asuncion, The complete book of papermaking (Londen 2001) 15.
12
waardoor de waterkracht niet voldoende energie opleverde voor de productie van hoge kwaliteit papier. Op de Veluwe werd daarom voornamelijk
verpakkingspapier geproduceerd en in de Zaanstreek wit schrijfpapier.
Rond 1670 was er in Holland een belangrijke technische vernieuwing op het gebied van papiermaken, namelijk de introductie van de ‘hollander’.
Met deze machine konden niet alleen lompen maar ook touwen en visnetten als grondstof worden gebruikt. De beschikbaarheid van grondstoffen
werd hierdoor aanzienlijk vergroot. Bovendien konden de grondstoffen met dit apparaat in vergelijking met een papiermolen op een efficiëntere
wijze tot pulp worden gemaakt.5
In de 18e eeuw kwamen vervolgens de grote machines op, waarmee massaproductie mogelijk werd gemaakt. Aan het einde van de 18e eeuw werd
chloor toegepast om katoen, de grondstof voor papier, te bleken. Begin 19e eeuw werd de papiermachine uitgevonden die de productiecapaciteit
van papier vergrootte.
Door de uitvinding van de papiermachine begin 19e eeuw werd de papierproductie gemechaniseerd, wat resulteerde in een verhoogde
productiecapaciteit van papier. In dezelfde eeuw werd de tot dan toe belangrijkste grondstof voor papier, namelijk katoen, vervangen door hout. In
de 20e eeuw werden nog meer verbeteringen aan de papiermachine aangebracht , waardoor de papierproductie met steeds hogere snelheid en
kwaliteit kon plaatsvinden. Rond 1985 vond een verder belangrijke ontwikkeling plaats, namelijk de ontwikkeling van bleekmethoden die zonder
elementair chloor werken.6
Het grootste verschil tussen papiermaken in het oosten en het westen ligt wellicht in de waarde van handgemaakt papier in het oosten. Daar heeft
papier een grotere gebruikswaarde. In het oosten wordt papier niet alleen als schrijfmateriaal beschouwd, maar wordt het ook gebruikt in
bijvoorbeeld de binnenhuisarchitectuur, kleding en gebruiksvoorwerpen, zoals parasols. Handgemaakt papier voldoet beter aan de vraag naar
beperkte hoeveelheden en brede keuze in verschillende soorten, dus er zijn meer toepassingen mogelijk. Als er sprake is van grote hoeveelheden
maar met een beperkte variatie in soorten, is een technische standaardproductie meer geschikt.7
5
6
7
Peter Gentenaar, Papier en vuur (Rijswijk 1998) 167.
13
1.2 Wat is papier en karton?
Papier
Er zijn verschillende definities van papier, waaronder de volgende:
“Om als echt papier te worden beschouwd, moeten de dunne vellen uit vezels bestaan, die zodanig zijn fijngemaakt dat elke vezel een aparte
eenheid is geworden. Ze worden met water vermengd en dan in de vorm van een dun laagje met een zeef omhoog gehaald. Het water loopt door
de kleine openingen in de zeef weg. Op het oppervlak van de zeef blijft een samenhangende laag vezels achter. Dit dunne vezelweefsel is papier.”8
-Dard Hunter- de papierexpert van de twintigste eeuw
“Een vervlochten blad uit natuurlijke vezels, al of niet geplet, om de samenhang tussen de vezels te vergroten.”
9
- VAPA, opleidingscentrum van de Nederlandse papier-, karton- en golfkartonbranche
“Papier is gemaakt van vezels van verschillende lengtes en breedtes, afkomstig van verschillende planten die veel cellulose bevatten”10
-Walter Hamady- papiermaker
“Het papier moet pure cellulosevezels bezitten en de verbindingen tussen de vezels ontstaan door waterstofbruggen” 11
-Taco van Iersel- architect en kartonexpert
Als er naar bovenstaande definities wordt gekeken, kan men zich afvragen of papiersoorten die zowel natuurlijke als niet-natuurlijke vezels
bevatten, zoals glasvezel en polyester, nog steeds als papier kunnen worden gedefinieerd. Zo bestaat er een papiersoort DuraBook dat volledig uit
synthetische stoffen bestaat, maar het lijkt op en voelt als papier. Bovendien worden er boeken van gemaakt. Vallen deze papiersoorten dan nog
onder de categorie papier? Zijn er regels opgesteld, waarin staat aangegeven wanneer een materiaal papier genoemd kan worden door te kijken
naar de verhouding natuurlijke vezels en niet-natuurlijke vezels/vulstoffen? Om hier meer helderheid in te krijgen is er contact opgenomen met het
Kenniscentrum voor Papier en Karton. Er blijkt dat hier al uitgebreid onderzoek naar is gedaan, waarbij is geconcludeerd dat er geen eenduidige
8
Dard Hunter, Papermaking, the history and technique of an ancient craft (New York 1974) 5.
J.H. Bos, Het papierboek (Houten 1995) 15.
10
Silvie Turner, The book of fine paper (New York 1998) 19.
11
Taco van Iersel, Cardboard architecture (Arnhem 2006)7.
9
14
definitie van papier bestaat.12 Verschillende branches, zoals de verpakkingsindustrie, grafische industrie en archiefinstellingen hanteren elk een
eigen definitie van papier. Iemand kan bijvoorbeeld Durabook als papier beschouwen, terwijl een ander dit niet tot papier rekent. Mocht een
papiersoort overigens deels uit synthetische en natuurlijke stoffen bestaan, dan wordt dit composietpapier genoemd.
Karton
Papier en karton lijken op het eerste gezicht twee verschillende materialen, maar in feite bestaan ze uit dezelfde grondstoffen: plantaardige vezels.
Eenvoudig gezegd is karton niets anders dan extra dik papier, opgebouwd uit meerdere lagen. Er zijn twee methoden om de lagen op elkaar aan te
brengen:
1. Plakken met behulp van een plakmiddel, zoals zetmeel of synthetische lijm.
2. Koetsen: de lagen papier worden op de papiermachine in natte toestand direct op elkaar gebracht.
13
Het voornaamste verschil tussen papier en karton is het gewicht. Om onderscheid te maken tussen papier en karton heeft de papieren
kartonindustrie de volgende definitie opgesteld: Papier met een gewicht boven de 250 g/m2 wordt karton genoemd.14
Het gewicht van papier wordt uitgedrukt in het aantal gram per vierkante meter (g/m2). Een voorbeeld: 100-grams papier betekent dat één
vierkante meter van dit papier een gewicht heeft van 90 gram.
12
13
14
gesprek met dhr.Hooimeijer, directeur Kenniscentrum Papier en Karton (21-09-2009)
Taco van Iersel, Cardboard architecture, 7.
15
1.3 Waaruit bestaat papier?
Papier is opgebouwd uit vezels die vrijwel altijd van plantaardige oorsprong zijn. Eerst zullen de primaire grondstoffen beschreven worden en
daarna oud papier, dat tegenwoordig veel gebruikt voor de papierproductie.
Primaire grondstoffen
De volgende primaire vezelgrondstoffen worden toegepast bij de papierproductie:
1) Hout
2) Eénjarige planten: suikerriet en bamboe, linters (product van katoenplant), esparto (grassoort), vlas, stro, java-jute
(Kenaf).
Afb. 13
Papiervezels, 200 maal
vergroot
1) Hout
Het grootste deel van de vezels voor de papierindustrie bestaat uit houtvezels. Deze kunnen afkomstig zijn van ruim 25.000 plantensoorten met
een verhoutende stengel, maar daarvan is slechts een klein gedeelte geschikt om papier van te maken. Dit heeft te maken met de verschillen in
opbouw en chemische samenstelling. Naaldhout is meestal geschikter dan loofhout, omdat de vezels van naaldhout langer zijn. Langere vezels
vormen een steviger netwerk wat resulteert tot sterker papier. Met lange vezels wordt hier bedoeld 2-5 mm voor naaldhout en 1-2 mm voor
loofhout.15
De chemische samenstelling van een houtvezel bestaat uit::
-cellulose
-hemicellulose
-lignine
-oplosbare stoffen
-anorganische zouten
15
Bos, J.H. e.a., Het Papierboek (Houten 1995) 25.
16
Cellulose is een polysacharide (koolhydraat, onoplosbaar in water) die de plant stevigheid geeft.
Hemicellulose komt in alle lagen van de celwand voor en is een soort natuurlijke lijm die de vezels aan elkaar bindt tijdens de papierproductie.
Het is gevoeliger voor water dan cellulose en speelt hierdoor een rol bij het opzwellen van de vezel.
Lignine dient als watervast hechtmateriaal en geeft stevigheid aan het hout. Dit is een nadelig bestanddeel voor de papiermaker, omdat lignine
onder invloed van zuurstof en licht ervoor zorgt dat papier vergeelt (denk bijvoorbeeld aan kranten die na verloop van tijd vergelen en bros
worden).
Oplosbare stoffen, deze organische stoffen zijn oplosbaar in water. Deze groep bevat hinderlijke harsen die nadelig zijn voor de papierproductie.
Anorganische stoffen zijn voor maximaal 0,5% in hout aanwezig. Het gaat om stoffen als ijzer, mangaan en zink die een storende invloed hebben
op de bleking en celstofbereiding. De overige stoffen bestaan uit onschadelijke zouten. 16
Naaldhout (bijv. den en spar) en loofhout (bijv. berk, beuk en esp) zijn de twee belangrijkste houtsoorten die in Europa worden gebruikt voor de
papierproductie. Ze komen voor een groot deel uit productiebossen en plantages in Scandinavië, Zuidwest-Europa en Noord-Amerika. Voor de
papierindustrie wordt vooral dunningshout (kleine bomen en snoeihout zoals takken en kleine stammen) en zagerijresten gebruikt.
De dikkere stamdelen en de grotere bomen gaan richting de zagerijen en belanden in de bouw-, meubel- en verpakkingsindustrie.17
2) Eénjarige planten
Ongeveer 94% van de plantaardige vezels voor de papierindustrie is afkomstig van hout. De overige 6% bestaat uit grassoorten - waartoe
suikerriet, bamboe, graanstro, rijststro en esparto behoren - en overige planten, zoals katoen, vlas en Java-jute. Grassen hebben een kortere
vezellengte dan zachthout en zijn daarom minder geschikt voor sterkere papieren. Het gehalte aan zeer kleine vezels (kartelcellen) zijn tot 30%
aanwezig in grassen. Deze kartelcellen zijn te klein om een bruikbaar vezelmateriaal te creëren en worden in sommige gevallen (bij suikkerriet)
verwijderd. Daarentegen levert de katoenplant vezels van zeer goede kwaliteit.18
16
17
18
J.H. Bos,Het papierboek (Houten 1995) 25-29.
http://www.papierenkarton.org (Papier en het bos)
17
Oud papier
In Nederland is oud papier de belangrijkste grondstof voor nieuw papier en karton. Bij de papierproductie wordt gebruik gemaakt van circa 75%
oud papier en 25% verse houtvezels (zie figuur 1). Nederland loopt voorop wat betreft het recyclen van papier. Oud papier bestaat uit onder
andere kranten, tijdschriften, reclamefolders, verpakkingen, eierdozen, cadeaupapier, boeken, printer-, fax- en kopieerpapier. Papier kan niet
oneindig gerecycled worden: na vijf tot zes keer zijn de vezels versleten. Ze zijn dan te kort voor het maken van een goede kwaliteit papier of
karton. Nieuwe, verse houtvezels zijn dus altijd nodig.19
Afb.14 Verhouding vezelinzet tussen oud papier en verse vezels
Pre-consumer en post-consumer gerecycled papier
Bij gerecycled papier is er een onderscheid te maken tussen pre-consumer en post-consumer gerecycled papier. Pre-consumer gerecycled papier is
oud papier dat nog geen volledige levenscyclus heeft doorlopen. Er is nog geen gebruikgemaakt van dit papier. In dit geval gaat het voornamelijk
om papierafval van papierfabrieken. Post-consumer gerecycled papier is oud papier dat wel een levenscyclus heeft doorlopen; dit papier is al een
keer gebruikt. Hierbij kan men denken aan kranten, telefoonboeken, tijdschriften etc.20
19
http://www.prn.nl/index.php?menu_base_id=1&id=61&taal=nl (stichting papier recycling Nederland) (08-07-2009)
20
http://www.environmentalpaper.org/PAPER-DEFINITIONS.html (Papier definities) (geraadpleegd: 08-07- 2009)
18
1.4
De productie van papier
De grondstof voor papier en karton is pulp. Dit wordt gemaakt van zowel oud papier als van hout. Oud papier wordt eerst opgelost in water en
vervolgens gereinigd. Bij hout geldt een andere voorbewerking: daar worden de twee belangrijkste ingrediënten vezels en lignine van elkaar
gescheiden. Lignine is een bindstof die de vezels bij elkaar houdt. De scheiding van deze twee stoffen kan op chemische en mechanische wijze
gebeuren. De overgebleven bruine vezels bevatten nog steeds een hoeveelheid lignine. Om die te verwijderen worden de vezels gebleekt,
waardoor de vezels witter worden. Nu is er een mengsel ontstaan dat pulp genoemd kan worden.
De pulp (oud papier, hout of een combinatie van beide) bestaat uit 99% water en wordt op een lopende langzeef verdeeld. Het water verdwijnt
grotendeels uit de pulp en de nog natte vezels blijven over. Deze worden geperst en gedroogd: het papier loopt hierbij over talrijke, met stoom
verhitte walsen. Aan het einde van dit droogproces bevat het papier nog 5 à 10% water (afhankelijk van het papiersoort). Het papier kan
eventueel bewerkt worden door het glad te maken of door een extra coatinglaagje op aan te brengen. Vervolgens wordt het papier om een grote
rol gewikkeld (tambour) en tot kleinere rollen gesneden. Met behulp van dwarssnijmachines kan het papier tot vellen gesneden worden.21
Afb. 15
21
Pulp
Afb. 16
Langzeef
Afb. 17
Drogen
Afb. 18
Tambour
http://www.vnp-online.nl/index.cfm?firm=vnp&fuseaction=show.page&pageid=13 (productieproces van papier) (geraadpleegd: juli 2009)
19
1.5
Overzicht papiersoorten
Er bestaan verschillende papiersoorten die voor allerlei doeleinden worden gebruikt. De samenstelling van papier bepaalt de eigenschappen en de
geschiktheid voor het gebruiksdoel. De samenstelling is het mengsel van vezelgrondstoffen en hulpstoffen waaruit het papier of karton bestaat.
Hulpstoffen van papier zijn bijvoorbeeld water, vulstoffen (bijv. calciumcarbonaat), kleurstoffen, opwitters en lijmmiddelen. De toevoeging van
deze hulpstoffen helpt om de schrijfbaarheid en drukbaarheid van papier te vergroten. De kwaliteit van papier wordt ook sterk beïnvloed door het
proces van bewerkingen die de grondstoffen ondergaan. De samenstelling van papier is zo ruim, dat er daarom meer dan 3000 soorten papier
bestaan. Die kunnen globaal als volgt ingedeeld worden:
1. Grafisch papier
2. Papier en karton voor verpakkingsdoeleinden
3. Hygiënisch en sanitair papier
4. Speciale papieren
Voor een beknopt overzicht van het aantal papiersoorten met elk zijn specifieke
doeleinde wordt er doorverwezen naar de bijlage “Paper ABC”.
Afb. 19 Dagelijks gebruikte papiersoorten
20
1.6
Kartonsoorten
Er zijn verschillende kartonsoorten, maar hier zal alleen ingegaan worden op de soorten die gebruikt voor het bouwen van 3D-constructies.
De meest gebruikte soorten zijn:
1.
2.
3.
4.
5.
Honingraatkarton
Rondkarton
Golfkarton
Massief karton
Vormkarton (of 3D- karton)
1. Honingraatkarton
Honingraatkarton bestaat uit kartonnen platen met een honingraatstructuur aan de binnenkant. De kern is een dicht op elkaar gevouwen papier of
karton dat als een harmonica uit elkaar getrokken wordt. Op deze manier ontstaat er een honingraatstructuur. Dankzij deze structuur is het
honingraatkarton licht van gewicht, bestand tegen een hoge druk en verbuigingen.22
Standaardmaten: breed: 1.20-1.50 meter, lang: 2.40-3.60 meter
Gewicht: ca. 150 tot 700 g/m2
Dikte: ca. 10-100 mm
Transport
verpakkingen
Beschermende
verpakkingen
Constructie
toepassingen
Communicatie
toepassingen
Glasstroken
Integrale verpakkingen
Kernmateriaal voor meubels
en deuren
Displays
Gatenplaten
Buffers
Betonbekisting
Promotieverpakkingen
Pallets
Hoekbeschermers
Panelen
Reclamedragers/
communicatiemedium
Afdekplaten
Crash pads
(in bijv. autodeuren)
Afb. 20 Honingraatkarton
Etalagemateriaal
Afb. 21 Honingraatkern
Standbouw
22
www.besin.nl (fabrikant honingraatkarton) (geraadpleegd: 04-08-2009)
21
2. Rondkarton
Rondkarton wordt onderverdeeld in rechtgewikkelde, spiraalgewikkelde en vierkante kokers.
Spiraalgewikkelde kokers worden vervaardigd door meerdere lagen papier spiraalsgewijs op elkaar te verlijmen.
Op afbeelding 22 is te zien hoe de rollen papier door een wikkelmachine worden afgerold. De wanddikte wordt
bepaald door de hoeveelheid rollen papier die wordt ingezet. De lengte is onbeperkt, maar wegens
transportredenen gelimiteerd.
Rechtgewikkelde kokers worden vervaardigd uit één brede rol papier. Deze rol wordt afgerold op een stalen as en
verlijmd (met zetmeellijm of pva-lijm) totdat de gewenste wanddikte is bereikt.
Afb. 22 Rondkarton in
verschillende formaten
Het voordeel van deze kokers is dat ze tot een bijna oneindige dikte gewikkeld kunnen worden. Het nadeel is dat
de lengte beperkt is (dit is afhankelijk van de breedte van de rol papier). De binnen- en buitenkant van de kokers
kunnen van een andere laag papier worden voorzien.23
Beide typen kokers zijn verkrijgbaar in de volgende standaardmaten:
Diameter: 20 tot 635 mm
Lengte: 6 tot meer dan 12.000 mm
Wanddikte: 1 tot meer dan 20 mm
Afb. 23 wikkelmachine
Verschillende toepassingen van rondkarton:
Transportverpakkingen
Beschermende verpakkingen
Constructietoepassingen
Communicatietoepassingen
toepassingen
Wikkelkern voor o.a
film, folie, textiel, papier, metaal,
etiketten, tape
Verpakkingskokers voor o.a profielen en
andere langwerpige producten,
levensmiddelen
Wandconstructie,
huizen, bruggen
Verticale of horizontale steun voor displays
Verzendkokers voor o.a documenten,
monsters en posters
Betonbekisting
Promotieverpakkingen
Etalagemateriaal
23
http://www.corexgroup.com/nl/spiraal_kokers_hulzen (fabrikant rondkarton) (geraadpleegd 04-08-2009)
22
3. Golfkarton
Golfkarton bestaat uit één of meerdere lagen gegolfd papier dat gecombineerd is met één of meerdere lagen vlak papier. De afzonderlijke lagen
papier worden liners genoemd en bestaan meestal uit sterke papiersoorten. De golf wordt ook wel flute/fluting genoemd en is noodzakelijk om de
liners uit elkaar te houden. Er kunnen de volgende combinaties gemaakt worden:
-single walll: één fluting en twee liners
-double wall: twee flutings en drie liners
-triple wall: drie flutings en vier liners
De golfrichting en de golfhoogte bepalen de sterkte van het karton. Een staande golf geeft meer sterkte dan een liggende golf. Er zijn verschillende
golfhoogtes die in combinatie met het aantal golven per meter met een letter worden aangegeven (zie onderstaand schema).24
Golfkarton wordt vooral gebruikt voor transportverpakkingen (bijvoorbeeld koelkasten, televisies, voedingsmiddelen en fietsen) en voor displays.
Type golf
(flute)
Golfhoogte in mm
(gemiddeld)
Aantal golven per
meter
(gemiddeld)
A (grof)
5,0
110
C (grof)
3,8
130
B (fijn)
2,6
150
E
1,2
300
F (micro)
0,7
450
G&N (micro)
0,5
550
24
Afb. 24 golfkarton
http://www.golfkarton.org/ (vereniging golfkarton) (geraadpleegd 04-08-2009)
23
4. Massief karton
Massief karton is opgebouwd uit verschillende lagen op elkaar geplakte papier, waarvan de buitenste laag meestal gevormd wordt door een sterke
liner, zoals kraftpapier (sterk pakpapier). De boven- en onderkant is vaak beplakt met een laag wit of bruin papier met vochtwerende
eigenschappen. Dit maakt het mogelijk om massief karton te gebruiken in vochtige omstandigheden. Met een PE-coating kan het karton nog beter
bestendig gemaakt worden tegen vocht. 25
Massief karton weegt tussen de 500 en 1200 g/m2.
Afb.25
Doos van massief karton
Afb. 26
Schematisch overzicht
opbouw van massief karton
5. Vormkarton (3D-karton)
Vormkarton wordt ook wel 3D-karton genoemd, omdat het in
bijna alle driedimensionale vormen beschikbaar is. Vormkarton
bestaat uit gerecyclede papierpulp dat in een bepaalde vorm
wordt geperst, zoals eierdozen en fruitschaaltjes. Vormkarton
ziet men ook terug in industriële verpakkingen,
Afb.27
Verschillende vormen van
vormkarton
wegwerpserviesgoed en wegwerpartikelen voor ziekenhuizen.
25
http://www.smurfitkappa-solidboardsolutions.com (geraadpleegd 04-08-2009)
Zie ook: http://www.scapackaging.nl/nl/verpakkingen/verpakkingsmaterialen/massief_karton/ (geraadpleegd 04-08-2009)
24
H.2 Technische mogelijkheden
In dit hoofdstuk worden de technische aspecten behandeld. Hierbij wordt er gekeken naar:
-welke hulpmiddelen geschikt zijn om karton te bewerken
-op welke manieren karton afgewerkt kan worden
-welke technieken er worden gebruikt om van karton een 3D-constructie te maken
-welke verbindingstechnieken en verbindingsmiddelen geschikt zijn voor karton
Er is veel bekend over het bewerken en afwerken van papier en karton in de grafische industrie en verpakkingsindustrie, maar over karton voor
3D-constructies in tentoonstellingen is echter weinig bekend. Ook in de literatuur is slechts beperkte informatie beschikbaar, en dan is het vooral
gericht op de architectuur. Toch niet geheel onbelangrijk, aangezien veel informatie toe te passen is op de tentoonstellingsbouw. Om meer
hierover te weten te komen, vonden er gesprekken plaats met de volgende bedrijven die ervaring of kennis hebben met het bewerken en afwerken
van karton: twee houtindustriebedrijven, een tentoonstellingsbedrijf, twee kartonbedrijven en een kartonwinkel die honingraatkarton meubels
maakt en verkoopt.
Het internet is een goede bron geweest voor het vinden van informatie over de technische mogelijkheden van papier/karton. In het bijzonder
websites van kartonfabrikanten, interieurbedrijven, designbedrijven en de kunstwereld leverden bruikbare informatie op. Een goed voorbeeld is
Xanita, een honingraatkartonfabrikant die op haar website een platform heeft opgericht waar architecten, ontwerpers, drukkerijen, fabrikanten en
aanverwante professionals hun ontwerpideeën op het gebied van honingraatkarton met elkaar delen. Hier zijn ook talrijke voorbeelden en video’s
van te zien. Zo is er bijvoorbeeld op een filmpje te zien hoe karton bewerkt kan worden met een lasermachine. Dit platform maakt dat de
informatie op deze site up-to-date is.
In het algemeen zijn de technieken en het gereedschap voor karton nog niet zo verfijnd en uitgebreid als voor het bewerken van hout.
Karton dat momenteel wordt geproduceerd is voornamelijk voor verpakkingsgebruik etc. De meeste machines zijn hierop ingesteld, maar karton
dat gebruikt wordt voor het maken van grote 3D-constructies vraagt om een andere bewerkingstechniek en dito machines. Hiervan zijn niet veel
machines op de markt verschenen. De machines die er geschikt voor zijn, hebben als bijkomend nadeel dat ze vrij prijzig zijn.
25
2.1 Bewerken en afwerken
Zagen en snijden
Karton is een vrij zacht materiaal, dat gemakkelijk te bewerken is met handgereedschap en elektrisch gereedschap. Dit kan zowel met een
eenvoudige stanleymes, als met gereedschap dat gericht is op houtbewerking. Karton en hout zijn immers gemaakt van dezelfde grondstof.
Karton is echter kwetsbaarder, dat vraagt om gereedschap dat het karton niet al te veel zal beschadigen. De voorkeur gaat uit naar een zaag met
hele fijne tanden boven een zaag met groffe tanden. Hoe fijner het gereedschap, des te minder rafels er bij de afgezaagde randen zullen ontstaan.
Als men karton met bijvoorbeeld een lintzaagmachine bewerkt, zullen er redelijk gladde randen ontstaan. Dit gereedschap is geschikt voor zeer
lange zaagsneden en het smalle zaaglint maakt het bovendien mogelijk om gemakkelijk zaagsneden met bochten te maken.
Tegenwoordig kan karton met een geavanceerde computergestuurde snijmachine bewerkt worden.
Deze machine wordt ook wel sample machine of CNC-snijmachine (Computer Numerical Control
oftewel computergestuurd) genoemd. Na het invoeren van een ontwerptekening in de computer zal de
machine vervolgens aan de hand van dit ontwerp de vormen uit het karton snijden.
Een CNC-snijmachine biedt veel voordelen ten opzichte van bovengenoemde gereedschappen: het
snijden gebeurt in snel tempo op een nette (gladde randen) en zeer nauwkeurige wijze. Tevens
kunnen er vrijwel alle mogelijke vormen uit gesneden worden en modellen die uit meerdere lagen
bestaan.
Afb. 30 Lintzaagmachine
Afb. 28 CNC-snijmachine snijdt
honingraatkarton
Afb. 29 Computergestuurde snijmachine
26
Verder kan karton ook bewerkt worden met een lasermachine die werkt als een plotter. Met behulp van laserstralen worden er op een vlotte
manier sneden gebrand in het karton. Aangezien papier gevoelig is voor hoge temperaturen kunnen er lichte brandvlekjes ontstaan.
Een aantal filmpjes over de werking van de CNC-snijmachine en de lasermachine is te zien op de bijgevoegde cd-rom.
Deze filmpjes laten zien hoe en welke vormen er uit karton gesneden kunnen worden.
Enkele voorbeelden van producten van karton die met behulp van CNC-snijmachines of lasermachines zijn bewerkt:
Met een CNC-snijmachine of lasermachine kunnen gedetailleerde vormen uit het karton gesneden
worden.
Afb. 31 links: bomen van honingraatkarton (van kunstenaar Ferry Staverman),
Afb. 32 rechts: vlinder van honingraatkarton
27
Afb.33-37 v.l.n.r
Grote en kleine platen karton kunnen met behulp van een
CNC-snijmachine of lasermachine gemakkelijk bewerkt
worden
28
Stansen
Naast snijden en zagen is karton gemakkelijk te stansen
in allerlei vormen en maten.
Afb. 38 Stansgaten
Afb. 39-40
Hier is honingraatkarton gebruikt als display voor kleding. Op een
creatieve manier is er gebruikgemaakt van de stanstechniek.
29
Lamineren, coaten, en beprinten
Karton is direct beprintbaar, bijv. digitaal te
bedrukken op flatbedprinters en zeefdrukautomaten.
Verder laat het zich gemakkelijk lamineren.
Er kunnen andere plaatmaterialen opgeplakt
worden, zoals aluminium en staal.
Verder is het aanbrengen van een coatinglaag ook
mogelijk. Coatings zijn er in verschillende
dessins. De randen kunnen handmatig of
machinaal met geavanceerde machines
afgedicht worden.
Afb. 41-44 v.l.n.r
Er is een ruime keuze aan dessins.
30
Behangen
Karton leent zich goed voor behangen. Op behanggebied zijn er voortdurend nieuwe ontwikkelingen, waaronder het 3D-behang Paperforms.
De ontwerper Jaime Salm heeft 3D-tegelbehang van gerecycled papier ontworpen, waarmee een ruimte op een makkelijke en snelle
manier ingericht kan worden. Dit zou ook geschikt kunnen zijn om kartonnen 3D-constructies mee af te werken. Deze ‘PaperForms’ zijn permanent
(met behangplaksel) of tijdelijk (met dubbelzijdig tape) te bevestigen. Er zijn verschillende patronen in diverse kleuren of zelf te verven in de
gewenste kleur.26
Afb. 45-50 v.l.n.r
Paperforms tegelbehang
van Mio Design
26
http://www.mioculture.com (geraadpleegd 13-08-2009)
Zie ook: Alastair Fuad-Luke, The eco-design handbook-a complete sourcebook for the home and office (2007) 178.
31
Vouwen
Eén van de elementaire technieken van papier is vouwen, waar origami, een Japanse papiervouwkunst, een belangrijke rol in speelt (ori’ betekent
vouwen en ‘gami’ papier). Hierbij worden figuren in model gevouwen zonder gebruik te maken van knippen, lijmen of andere technieken. In de
loop der tijd zijn er verschillende origamistijlen ontstaan, waarbij er soms wel geknipt en gelijmd wordt. Origami bestaat al ruim 2000 jaar en werd
in het Westen slechts als kinderhobby beschouwd27, maar sinds kort wordt beseft dat origami een uitdaging vormt voor disciplines als design en
architectuur. Een voorbeeld hiervan is de ‘Papton chair’ (zie afbeelding 51) die helemaal uit een stuk karton bestaat en door verschillende vouwen
tot een stoel wordt gevouwen. Het is een uitdaging om de juiste vouwen te berekenen voor een stevige constructie. Veel ontwerpers passen deze
techniek toe op de meest uiteenlopende materialen: er wordt niet alleen gevouwen uit papier, maar uit ook rubber, aluminium en kurk. Origami is
van nature gebaseerd op geometrie, want elke vouw is een rechte lijn. In het tentoonstellingsontwerp Trial and Error (zie blz.88 ) staan de
geometrische lijnen centraal. Deze tentoonstelling bestaat enkel uit op elkaar gestapelde gevouwen wanden van karton.
Sophia Vyzoviti beschrijft in haar boek “Supersurfaces’ de techniek van ‘folding’, wat een speelse manier van ontwerpen is. Dit is een relatief
nieuwe stroming binnen de architectuur. In dit boek worden allerlei vouwen getoond die tijdens het ontwerpproces als hulpmiddel gebruikt kunnen
worden.28 Het geeft de ontwerper alle ruimte om vrijuit te experimenteren met verschillende vormen. Niet door middel van schetsen op papier
maar met papier leert men de vormen op een andere manier te benaderen.29
30
In Vyzoviti’s andere boek ‘Folding ‘Architecture –Spatial, structural
and organizational diagrams’ laat ze de mogelijkheden van de
vouwtechniek zien, waarin inspirerende voorbeelden staan die ook
toegepast kunnen worden op de tentoonstellingsvormgeving.
Afb. 51.a Papton chair van karton
(Fuchs en funke)
27
28
29
Afb. 51.b De vouwwijze in een paar stappen.
Rick Beech, Origami, het complete handboek over papiervouwkunst (Utrecht 2003) 11.
Sophia vyzoviti, Supersurfaces-folding as a method of generating forms for architecture, products and fashion (2006) 5.
http://www.delta.tudelft.nl/nl/archief/artikel/vouw-een-gebouw/17024 (geraadpleegd: 06-08- 2009)
32
Met karton kunnen niet alleen strakke, maar ook organische vormen gevouwen worden, wat goed bij het werk van archirect/kunstenaar Horst
Kiechle te zien is. Door middel van vouwen, buigen en snijden zijn er fantasierijke vormen gecreëerd.
Afb. 52.a Horst Kiechle in zijn atelier
Afb. 52.b Kartonnen sculptuur (prototype) van Horst Kiechle
33
2.2 VERBINDINGSMIDDELEN EN TECHNIEKEN
Er zijn verschillende verbindingen mogelijk voor papier en karton, zoals puntverbindingen (bout- of schroefverbindingen), vlakverbindingen (lijmen
van grote oppervlakken) schuifverbindingen en vouwen en nieten. In dit hoofdstuk zal eerst uitgebreid worden ingegaan op lijmen, omdat dit een
veel voorkomende verbindingstechniek is bij papier.
Lijmen
Papier en karton lenen zich goed voor vlakverbindingen, en deze verbinding komt dan in de praktijk ook regelmatig voor, waarbij vaak PVA-lijm
(polyvinylacetaat oftewel witte houtlijm) wordt toegepast. Deze houtlijm wordt gebruikt voor het lijmen van hout, maar is ook geschikt voor papier
en karton. Het polyvinylacetaat is opgelost in water, waardoor deze lijm dik en melkachtig van structuur is. Na gebruik droogt de lijm transparant
op. PVA-lijm is in principe niet geschikt voor buitentoepassingen, omdat water de lijm oplost. Er zijn echter wel aangepaste versies van de
traditionele houtlijm ontwikkeld voor verbindingen die vocht- of waterbestendig uitgevoerd moeten worden. 31 Door de toevoegingen van vulstoffen
zijn er verschillende kwaliteiten houtlijmen die tegen vocht en water bestand zijn. Deze lijmen zijn ingedeeld volgens de D-classificatie, zoals
omschreven in de Europese/Nederlandse norm NEN-EN-204. De kwaliteit loopt uiteen van D1 t/m D4, waarbij D4 de hoogste waterbestendigheid
aanduidt.
32
Voor de traditionele houtlijm varieert de droogtijd van enkele uren tot enkele dagen terwijl sneldrogende houtlijmen al na vijf minuten
opgedroogd zijn.
De effectiviteit van de lijmverbinding hangt onder andere af van de grootte van het contactoppervlak. Hoe groter het oppervlak, des te beter de
hechting. Op een groot oppervlak zijn namelijk meer bindingsplaatsen aanwezig. Verder zijn voor een goede verbinding de volgende drie zaken
van belang:
-Het oppervlak dient zo schoon mogelijk te zijn, d.w.z. dat het vrij moet zijn van stoffen die een binding tussen de lijm en het papier kunnen
verhinderen.
-Hoe ruwer het oppervlak, des te beter de verbinding. Papier heeft van nature een vezelstructuur en heeft daarom een uitstekend oppervlak voor
lijmen. Bij een glad oppervlak daarentegen kan er veel minder contact gemaakt worden.
-De lijm moet het oppervlak van een voorwerp goed kunnen bevochtigen en deze moet vloeibaar genoeg zijn om in alle poriën en kieren door te
kunnen dringen. Papier heeft een poreuze structuur dat een grote capillaire zuigkracht heeft. Als gevolg hiervan dringen vloeistoffen snel en diep in
het materiaal door.33
31
32
33
http://www.nrk.nl/SiteCollectionDocuments/VNL-brochure_DHZ_1999.pdf (Lijmsoorten)(geraadpleegd 16-08-2009)
http://www.denbraven.be/Documents/11_LIJMEN_KLASSEMENT_NL.pdf (classificatie lijmen)(geraadpleegd 16-08- 2009)
W. Roelofs, Uitgangspunten bij het gebruik van synthetische materialen voor conservering en restauratie, verstevigen, lijmen, vernissen (Amsterdam 1991) 8.
34
Er zijn verschillende voor- en nadelen van een lijmverbinding bij papier en karton:
Voordelen
-Lijmen van grote oppervlaktes is vrij eenvoudig
-De verbindingskrachten worden gelijkmatig verdeeld. Er zal dus een gelijkmatige spanningsverdeling in de verbinding ontstaan. Dit in
tegenstelling tot een boutverbinding waarbij de spanning geconcentreerd is op één punt in plaats van het gehele oppervlak. Als bij papier de
spanning op één punt zit, is de kans op scheurvorming groot.
-Lijmen veroorzaakt geen structuurverandering in de te lijmen materialen. Het materiaal raakt bijvoorbeeld niet vervormd of verzwakt, wat wel bij
nieten of vouwen het geval is.
-Gewichtsbesparing: met lijm kan men een lichte constructie bouwen. Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld boutverbindingen, waarbij het karton
door dit bevestigingsmateriaal meer gewicht krijgt.
-Verschillende materialen kunnen met elkaar verbonden worden. Op karton kan men andere en zeer dunne materiaalsoorten opplakken.
-Een lijmverbinding is vaak onzichtbaar
-Een lijmverbinding is in staat verschillen in uitzetting en krimp tussen de verlijmde materialen op te vangen.
Nadelen
-Men moet rekening houden met een drogings- of verhardingstijd
-Lijmen kunnen gevoelig zijn voor omgevingsinvloeden, zoals vocht en temperatuur
-Lijmen kunnen stoffen bevatten die schadelijk zijn voor de gezondheid
-Bij het lijmen moet men eisen stellen aan de werkomgeving, zoals de gebruikstemperatuur en stofvrijheid
-Lijmverbindingen zijn vaak niet eenvoudig meer los te maken34
-Een lijmverbinding is slecht bestand tegen afpelkrachten. Afpellen houdt in dat alle kracht op één vlak van de
lijmverbinding komt te staan, waardoor deze overbelast wordt en bezwijkt (zie afbeelding hiernaast).
34
Afb. 53
Afpelkracht
M. de Jager, Lijmen, Chemische feitelijkheden (Goes 1997) 3.
35
Een goed voorbeeld van een met lijm verbonden vlakverbinding is het kartonnen kantoor van het
grafisch ontwerpbureau Scherpontwerp in Eindhoven. Scherpontwerp wilde een nieuw interieur en had de hulp ingeschakeld van
het architectenbureau Ro&Ad. Dit bureau kwam met het ontwerp van een kartonnen interieur. De kasten en bureaus bestaan uit
grote platen honingraatkarton die op maat zijn gezaagd en op elkaar zijn gelijmd.35
Afb. 54 Kartonnen kantoor
35
Afb. 55 kartonnen bureau
http://www.besin.com/ (Besin fabrikant honingraatkarton) (geraadpleegd 02-08-2009)
36
Plakband
Plakband is een veel voorkomende bevestigingsmethode voor papier en karton in de verpakkingsindustrie. Een bekend voorbeeld zijn de
plakrandjes van zelfklevende enveloppen. Deze eenvoudige methode is ook toepasbaar op grote kartonnen constructies.
Plakband kan men onderverdelen in twee soorten:
-Enkelzijdig
-Dubbelzijdig
Enkelzijdige plakband heeft een lijmlaag aan één zijde van de drager, waarmee men twee (overlappende) materialen, bijvoorbeeld papier, aan
elkaar kan bevestigen. Dubbelzijdige plakband heeft aan beide zijden van de drager een plakkende laag, waarmee men materialen op elkaar kan
bevestigen.
De kwaliteit van de lijmlaag en het materiaal van de drager lopen uiteen: de lijmlaag bestaat in gevarieerde sterktes en de drager kan bestaan uit
bijvoorbeeld papier, kunststof en linnen. Papierplakband is geschikt voor het tijdelijk vastmaken en ter versterking van gevouwen tekeningen.
Ducttape is een stevig plakband met een drager van kunststof dat veel wordt gebruikt voor al dan niet permanente bevestigingen.
Plakband heeft een aantal voordelen: de lijmlaag is van een gelijkmatige dikte en er is geen probleem met morsen (in tegenstelling tot vloeibare
lijm). Verder kan plakband in elke gewenste maat geknipt worden.
Op de volgende pagina zijn enkele voorbeelden te zien van kartonnen kasten, die in elkaar zijn gezet met dubbelzijdig plakband.
37
Waybasics, een Amerikaanse interieurwinkel verkoopt via het internet tafels en kasten van karton. De meubels worden
plat aangeleverd, waarna de consument de gekochte aankoop zelf in elkaar dient te zetten. De meubels bestaan uit
gerecycled golfkarton, dat voorzien is van dubbelzijdig plakband op de bevestigingspunten. Door middel van dit
verbindingsmiddel is er geen ingewikkeld gereedschap nodig. Het dubbelzijdige plakband zorgt voor een onzichtbare
hechting en het karton blijft onbeschadigd.36
De consument kan zelf de grootte van de kast bepalen, omdat deze uit losse modules bestaat. Naar eigen wens kunnen er
modules aan toegevoegd of weggehaald worden. De eenvoudige verbindingsmethode maakt het mogelijk dat er op een
snelle en creatieve manier gebouwd kan worden. De modules van de groene kast (zie linksonder) zijn met elkaar verbonden door middel van een
met dubbelzijdig plakband bevestigde metalen draaiplaatje, waardoor de blokken in verschillende richtingen en afzonderlijk van elkaar
rondgedraaid kunnen worden. Dit laat zien dat door middel van een eenvoudige plakbandtechniek een schijnbaar onbeweeglijke kast toch
geroteerd kan worden.
36
http://www.waybasics.com/shop/home.php (Way Basics) (geraadpleegd 02-08-2009)
Afb. 56-57
Way basics kasten
38
Klittenband
Een andere bevestigingsmethode is klittenband: een veelgebruikt middel in de textielindustrie, maar ook zeer geschikt voor papier en karton.
Klittenband bestaat uit twee lagen:
-de haakzijde: een laag van textiel bedekt met kleine haakjes
-de luszijde: een laag bedekt met harige lusjes
Als de lagen worden samengedrukt, haken de haakjes zich in de lusjes wat leidt tot een verbinding.37 De achterzijde is al dan niet voorzien van een
lijmlaag, zodat dit net als plakband op materiaal geplakt kan worden. De sterkte van een klittenbandverbinding is afhankelijk van het volgende:
-het oppervlak van de verbinding (d.w.z de grootte van de gebruikte klittenband)
-de mate waarin de haakjes zich vasthaken in de lusjes (hoe goed is de sluiting aangedrukt?)
-de aard van de verbonden oppervlakken (is het oppervlak stijf of flexibel?)
-de richting van de scheidende kracht (haaks of parallel)
Op de volgende pagina zijn voorbeelden te zien van constructies met klittenband.
Afb. 58 Close-up klittenband.
links:haakzijde, rechts: luszijde
Afb. 59
Deze stand van Serigrafia (Verenigde Staten) bestaat uit
honingraatpanelen die met klittenband zijn bevestigd aan een
aluminium frame. Deze methode maakt het mogelijk om de stand
snel en eenvoudig op en af te bouwen.
37
http://www.alfatex.nl (klittenband) (geraadpleegd 15-09 2009)
39
Afb. 62-63 Opbergsysteem met klittenband
Afb.60-61
Opbergsysteem met klittenband
Bij dit opbergsysteem zijn, net als bij de
Dit opbergsysteem dat aan de muur of los in de ruimte
kartonnen kokers, de blokvormige
gezet kan worden, bestaat uit rondkarton in
onderdelen op alle mogelijke manieren aan
verschillende diameters. De kokers zijn aan elkaar
elkaar te bevestigen. Het (zwarte)
bevestigd d.m.v klittenband. Dit klittenband bevindt
klittenband is aan de randen vastgehecht.
zich op beide uiteinden van de kokers. Het voordeel van
Overigens zijn de verschillende groottes
deze bevestigingsmethode is dat ze op verschillende
van de modules ruimtebesparend, omdat ze
manieren aan elkaar gehecht kunnen worden. Dit
na gebruik in elkaar geschoven kunnen
maakt het mogelijk om dit systeem aan te passen aan
worden wat een voordeel oplevert bij het
iedere situatie.
vervoeren en opbergen.
40
Vouw- en schuifverbindingen
Vouwen en schuiven is een veelgebruikte methode bij papier en karton. Deze wordt vaak toegepast in het ontwerp van interieur en meubels en de
verpakkingsindustrie.38 Denk bijvoorbeeld aan de tussenschotten in wijndozen. Er zijn verschillende soorten schuifverbindingen mogelijk, zoals het
aanbrengen van inkepingen in kartonnen onderdelen, waardoor elk onderdeel in elkaar kan worden gestoken totdat de gewenste vorm en grootte
verkregen is. Op onderstaande afbeeldingen zijn voorbeelden van scheidingspanelen te zien. Het voordeel van deze methode is dat het gebruik van
gereedschap overbodig wordt gemaakt. De constructies zijn na gebruik gemakkelijk te demonteren, waarna de losse onderdelen op elkaar
gestapeld kunnen worden, zodat er een klein volume ontstaat, wat gunstig is bij het transporteren.
Afb. 66 Scheidingspaneel op
een fashion beurs in Milaan
Afb. 64 Scheidingspanelen (Nomad-System) van golfkarton.
38
Afb. 65
De losse onderdelen van het
Nomad-System.
Afb. 67 Scheidingspaneel van
Rondkarton, Yksi Expo in
Eindhoven
Mick Eekhout e.a., Cardboard in architecture (Amsterdam 2008) 81.
41
Afb. 70-71
De buitenwand van een woonhuis is
afgesloten met kartonnen kokers. Elke koker
heeft een insnijding waardoor ze in elkaar
geschoven kunnen worden. Deze
verbindingsmethode zorgt voor een lucht- en
winddichte afsluitingslaag.
Afb. 68-69
boven: display van honingraatkarton in een
publieke ruimte.
onder: close-up van display
42
Deze bouwblokken van golfkarton, Bloxes genaamd, laten een combinatie zien van vouwen en in elkaar schuiven. Elk ontwerp wordt eerst in elkaar
gevouwen, waarna een blokje met uitsteeksels ontstaat. Vervolgens worden de blokken in elkaar geschoven. Deze bouwblokken bieden een grote
mate van ontwerpvrijheid, waardoor er ruimte ontstaat om de meest uiteenlopende constructies te bouwen: van scheidingswanden, podia, stoelen,
tafels, huisjes tot fantasiefiguren. Het is eenvoudig te demonteren zonder dat het materiaal beschadigingen oploopt.
39
Afb. 72-75
linksboven: Bloxes als scheidingswand.
Linksonder: Bloxes vouwen
Boven:Bloxes
Rechts:Bloxes-man
39
www.bloxes.com (geraadpleegd 16-09-2009)
43
Paneelverbindingen
Schroefverbindingen zijn voor karton niet zo geschikt, omdat het zachte kartonmateriaal niet goed bestand is tegen de schroefconstructie. Als men
toch schroefverbindingen wil toepassen, is het raadzaam, om net als bij beton, met pluggen te werken. Er zijn speciale paneelverbinders
ontwikkeld voor honingraat- en andere sandwichplaten. Door middel van deze verbinder kunnen losse onderdelen stevig met elkaar verbonden en
van elkaar verwijderd worden.
Deze paneelverbinders zijn speciaal ontwikkeld
voor Xanita honingraatkarton
en in verschillende kleuren beschikbaar.
Daarnaast zijn ze ook ideaal om
de open randen van het karton mee af te dekken.
Afb. 76-77 boven, v.l.n.r
Paneelverbinder ‘Rapidjoint’
Afb. 78-79 onder Paneelverbinders Xanita
44
Verbindingen voor rondkarton
De architect Shigeru Ban heeft veel bouwwerken van rondkarton gemaakt, waarbij hij gebruik heeft gemaakt van verschillende
verbindingstechnieken, zoals blokverbindingen, stalen kabels, tie straps en trosverbinding.
Afb. 82-84
Japans paviljoen,
Tie-straps
Afb. 85-86 Boathouse, trosverbinding
Afb. 80-81
Blokverbinding
45
Conclusie verbindingstechnieken- en middelen
Er zijn verschillende mogelijkheden om papier en karton te verbinden. In de verpakkingsindustrie zijn er veel eenvoudige technieken en middelen
te zien, zoals vouwen, insteken, nieten, lijmen, plakken, die toepasbaar zijn op kartonnen 3D-constructies. Een groot voordeel hiervan is dat er
geen speciaal gereedschap aan te pas hoeft te komen, zodat zelfs een leek de constructies eenvoudig in elkaar kan zetten. Een groot deel is
geschikt voor demontabel bouwen, zoals de paneelverbindingen voor honingraatkarton. Hierdoor kan men flexibel bouwen en de materialen
hergebruiken. Sommige middelen vanuit de bouwindustrie zijn niet geschikt voor karton, zoals schroeven, maar er worden gaandeweg steeds
meer middelen en technieken ontwikkeld voor karton als bouwmateriaal.
46
2.3
Sterkte
Sterkte is een belangrijke constructieve materiaaleigenschap. Hieronder wordt verstaan: de spanning waarbij het materiaal net wel of net niet
bezwijkt (breuksterkte). Momenteel zijn er geen vuistregels beschikbaar om de mechanische eigenschappen van karton te bepalen. Die zijn echter
wel bekend in de verpakkingsindustrie. Op het gebied van de bouwkunde is er echter nauwelijks iets over bekend. Er zijn wel verschillende
projecten geweest, waarbij kartonconstructies zijn berekend met betrekking tot trek- en druksterkte, piekbelasting en kruip. De berekeningen
varieerden van project tot project en waren alleen van toepassing op karton dat is gebruikt tijdens het project. De kwaliteit van de kartonsoorten
verschillen namelijk sterk van elkaar (dit hangt af van de gebruikte lijmsoort en vezels). Ook de omgevingsfactoren en tijdsduur waren niet
hetzelfde. Die informatie is dus niet algemeen toepasbaar op iedere kartonsoort. Momenteel doet de Technische Universiteit in Delft uitgebreid
onderzoek naar karton dat specifiek ontwikkeld wordt voor de bouwindustrie en hoopt in de toekomst duidelijke technische specificaties te kunnen
vaststellen. Niet alleen in Delft, maar over de hele wereld wordt er onderzoek gedaan naar de verschillende soorten papier en karton door te kijken
naar het opstellen van sterkteklassen, certificering, ontwerpeisen etc. Rondkarton uit bijvoorbeeld Duitsland en Japan is geschikt voor constructies,
omdat het meer primaire houtvezels bevat, die bijdragen aan de sterkte van karton. In Nederland bestaat karton voornamelijk uit gerecycled
papier dat minder sterk is.40 Er zijn wel berekeningen verricht om te bepalen hoeveel gewicht karton kan dragen, bijvoorbeeld door Shigeru Ban en
kartonfabrikanten, zoals Besin en Xanita. Maar de resultaten zijn dan alleen van toepassing op hun eigen product.
Afb. 87 Oppervlaktegewicht van
honingraatkarton (fabrikant Besin)
40
Elise van Dooren, e.a., Cardboard in architecture. A house of cardboard (Amsterdam 2008) 91.
47
De sterkte van papier hangt in het algemeen af van een aantal factoren:
Lengte van de vezels
De sterkte van papier en karton is afhankelijk van de lengte van de vezels. Hoe langer de vezel, des te sterker het papier. Vlas en hennep hebben
lange vezels. Dit in tegenstelling tot sisal en yucca, waarbij de vezels korter zijn. Tevens hangt de sterkte af van de hoeveelheid verse houtvezels
en gerecyclede vezels. Gerecyclede vezels zijn korter dan houtvezels en daardoor minder sterk.
Vezelrichting
De richting van de vezels wordt ook wel de looprichting genoemd. Papier is het zwakst langs de looprichting; het is daar makkelijker te scheuren.
Dwars op de looprichting is papier sterker en stijver. Handgeschept papier heeft geen looprichting omdat de vezels alle kanten opgaan. Hierdoor
heeft het papier in alle richtingen dezelfde sterkte.
Vochtgehalte
Karton is een hygroscopisch materiaal, wat inhoudt dat het vocht uit de omgeving aantrekt. Hierbij geldt dat hoe meer vocht, des te zwakker het
materiaal.41
Constructie
De sterkte hangt niet alleen af van de vezels en vochtgehalte, maar ook van de structuur van het ontwerp. De TU Delft heeft bijvoorbeeld een test
uitgevoerd waarin de sterkte van liggers werd gemeten door verschillende structuren te vergelijken. Er werden twintig tot veertig cm lange liggers
gemaakt door laagjes karton op elkaar te lijmen. Deze werden op twee steunpunten gelegd en vervolgens werd er met behulp van een machine de
druk in het midden opgevoerd totdat de ligger zou breken. Uit deze test bleek dat een ligger met verticale laagjes vier keer zo sterk is dan een
ligger met horizontale laagjes. Dit laat zien dat door simpelweg de richting van de laagjes te veranderen een sterkere constructie gecreëerd kan
worden. Ook is er gemeten in hoeverre karton kan vervormen, voordat het breekt. Met de verzamelde informatie over sterkte en vervorming is er
een computermodel gemaakt, waarmee uitgerekend kan worden of een kartonnen constructie op alle vlakken sterk genoeg is. Als er bijvoorbeeld
een kartonnen brug wordt ontworpen, kan er met dit model berekend worden hoeveel personen de brug kan dragen.42
41
42
Taco van Iersel, Cardboard architecture (Arnhem 2006) 50.
http://www.delta.tudelft.nl/nl/archief/artikel/huis-bij-het-oud-papier/16653 (geraadpleegd 02-09-2009)
48
‘The material doesn’t have to be strong to make a strong structure” (Shigeru Ban)
In 2008 heeft de architect Shigeru Ban een Japans theehuis gebouwd van papier en vrij dun karton en wilde hiermee bewijzen dat met ‘zwak’
materiaal een stevige constructie gebouwd kan worden. Voor de bouw van het theehuis werden uit karton vierkante kartonnen balken gemaakt,
die over elkaar heen zijn geschoven.43
Afb. 88 Japans theehuis
Afb. 89 Japans theehuis
binnen
43
http://www.shigerubanarchitects.com/ (geraadpleegd: 02-09-2009)
49
Origami en sterkte
Het kartonnen schoolgebouw Westborough school in Essex (Engeland) is onder andere gebaseerd op origami, de Japanse kunst van het papier
vouwen.44 (zie ook blz. 32). De architecten van Cottrell&Vermeulen zochten naar de structurele mogelijkheden van karton en kwamen uit op
vouwstructuren. Dit blijkt een sterke constructie te zijn en er werd daarom besloten om het in het hele ontwerp van het gebouw door te voeren.
Zelfs op de buitenwanden van de school is het vouwthema zichtbaar door hierop vouwinstructies van een kraanvogel af te beelden. De kraanvogel
is een bekend vouwfiguur in de origami.45 Een ander voorbeeld waarmee met vouwconstructies een sterk ontwerp verkregen wordt, is de Trial and
Error tentoonstelling die van karton is gemaakt (zie blz. 88).
Afb. 90 linksboven
Westborough school in Essex
Afb. 91 boven
Vouwinstructies van kraanvogel
op buitenwanden
Afb. 92 links
Maquette Westborough school in
Essex
Afb. 93
Trial and Error tentoonstelling
Bovenaanzicht vouwstructuren
44
http://www.origami-osn.nl/drupal/nl/content/wat-origami (wat is origami) (geraadpleegd 03-08- 2009)
Phyllis Richardson, XS green: big ideas small buildings (Londen 2007) 97.
Zie ook: Nancy Williams, More paperwork.Exploring the potential of paper in design and architecture (Londen 2005) 101.
45
50
2.4 Brand en water
Brand
In Nederland gelden er brandveiligheideisen voor tentoonstellingen in een openbare ruimte, zoals een museum. Hoewel er al tentoonstellingen van
karton zijn gebouwd, is men in het algemeen nog steeds sceptisch over de brandwerendheid en water- en vochtbestendigheid ervan. Karton is
immers een zeer brandbaar materiaal, dat tevens gevoelig is voor vocht en water.
Per 1 november 2008 zijn er landelijke voorschriften tot stand gekomen voor het brandveilig gebruik van bouwwerken. Met de inwerkingtreding
van het Besluit brandveilig gebruik bouwwerken, kortweg het Gebruiksbesluit, zijn de gemeentelijke voorschriften komen te vervallen en geldt er
nu één landelijke set aan voorschriften. Er is dus een eind gekomen aan de onnodige verschillen tussen plaatselijke bouwverordeningen.46 In het
Gebruiksbesluit staan de volgende twee artikelen die onder andere betrekking hebben op tentoonstellingen van papier/karton:
Artikel 2.1.3 Aankleding in een besloten ruimte
Artikel 2.1.4 Brandveiligheid stands, kramen, schappen,
podia en andere inrichtingselementen
1. Aankleding in een besloten ruimte mag geen brandgevaar opleveren.
Dit gevaar is niet aanwezig indien:
a. de aankleding een navlamduur heeft van ten hoogste 15 seconden en
een nagloeiduur van ten hoogste 60 seconden;
b. de aankleding onbrandbaar is, of
c. de aankleding een ondergeschikte bijdrage aan het brandgevaar levert
Staatsblad 2008 327 4
2. De verticale vrije ruimte tussen de vloer van een besloten ruimte voor
het verblijven of het vluchten van meer dan 50 personen en niet op de
vloer aangebrachte aankleding is ten minste 2,5 m, tenzij:
a. de aankleding onbrandbaar is;
b. de aankleding een ondergeschikte bijdrage aan het brandgevaar levert, of
c. de aankleding zich bevindt boven een gedeelte van een vloer waar
zich geen personen behoren te bevinden.
3. De aankleding in een besloten ruimte mag bij brand geen druppelvorming
geven boven een gedeelte van een vloer bestemd voor gebruik door personen.
4. Bij apparatuur en installaties die warmte ontwikkelen mag, ter
voorkoming van brand, de temperatuur van een gedeelte dat in aanraking
kan komen met de aankleding van een besloten ruimte, niet hoger worden
dan 90 °C. Dit geldt niet voor zover de aankleding onbrandbaar is.
5. In een besloten ruimte zijn geen met brandbaar gas gevulde ballonnen aanwezig.
1. In een voor publiek toegankelijke ruimte opgestelde stands,
kramen,
schappen, podia en andere inrichtingselementen zijn brandveilig.
2. Aan het in het eerste lid gestelde is voldaan indien een naar
de lucht
toegekeerd onderdeel van het inrichtingselement:
a. onbrandbaar is, bepaald volgens NEN 6064: 1991, inclusief
wijzigingsblad A2: 2001;
b. een dikte heeft van ten minste 3,5 mm, en voldoet aan klasse
4 als
bedoeld in NEN 6065: 1991, inclusief wijzigingsblad A1: 1997, of
c. een dikte heeft van minder dan 3,5 mm en over de volle
oppervlakte is verlijmd met een onderdeel als bedoeld onder b.
Bij artikel 2.1.3 wordt er gekeken naar de aankleding van een besloten ruimte. Een besloten ruimte is bijvoorbeeld een hal, schoolgang of een
tentoonstellingsruimte. Bij aankleding kan men denken aan wandbekleding, plafondversieringen, sokkels, tafels, kunstobjecten etc.
46
http://www.vrom.nl/pagina.html?id=37222 (Gebruiksbesluit) (geraadpleegd 01-09-2009)
51
Bij artikel 2.1.4 gaat het over constructies van grote omvang, waar mensen in of op kunnen gaan staan, zoals een stand, kraam of paviljoen.
Gedachtegang van dit artikel is: voorkomen dat een situatie wordt gecreëerd, waarin mensen helemaal omsloten worden door brand.
Wat is de consequentie van dit Gebruiksbesluit op het maken van papieren tentoonstellingen?
Het doel van het Gebruiksbesluit is om de verantwoordelijkheid bij de gebruiker en/of tentoonstellingsontwerper te leggen. Hij is diegene, die
verantwoordelijk is voor een brandveilig ontwerp van een tentoonstelling. Indien de tentoonstellingsontwerper zijn twijfels heeft over het al dan
niet voldoen aan de brandveiligheidsvoorschriften, dient hij contact op te nemen met de brandweer of brandveiligheidsadviseur, zodat hij zich
tijdig kan laten adviseren. Vaak vinden ontwerpers de esthetische waarde belangrijker dan de brandveiligheid. De brandveiligheidseisen worden
vaak als te duur en te beperkend gezien. Ter voorkoming van ongewenste verassingen wordt het juist aangeraden om bij ingewikkelde constructies
en projecten, waar veel brandbaar materiaal in is verwerkt, tijdig contact op te nemen met de brandweer. Hierdoor kunnen de
brandveiligheidseisen in het ontwerp worden meegenomen en kan het oorspronkelijke idee en de esthetische waarde van het ontwerp behouden
blijven.
Verder is er in artikel 2.1.3.b is de bepaling te lezen, dat de aankleding een ondergeschikte bijdrage aan het brandgevaar levert. Hier valt eigenlijk
uit af te leiden, dat de aankleding geen bezwaar oplevert en goedgekeurd wordt, als deze van beperkte omvang is. Voorbeeld: wanneer een
kunstenaar in een museum een object wil plaatsen, dat gemaakt is uit vrij brandbaar materiaal, maar tegelijkertijd klein van omvang is, kan er
toch goedkeuring aan worden verleend. Wanneer er sprake is van een groot kunstwerk, zou het probleem opgelost kunnen worden door het object
te impregneren. Er zijn hier dus geen eenduidige richtlijnen voor.47
Wanneer dit wordt toegepast op papier, houdt het in dat een papieren constructie, die niet brandwerend is gemaakt tóch in een publieke ruimte
tentoongesteld kan worden. Het hangt dus af van de omvang van de constructie. Als er sprake is van een aantal kleine constructies, zoals een
stoel en een vitrinekast van karton, is er geen probleem. Maar als het om een grote aankleding gaat, zoals een aantal hoge kartonnen
vitrinekasten naast elkaar die gezamenlijk een grote omvang hebben, wordt het kritisch. Er ontstaat namelijk het risico dat mensen helemaal
omsloten kunnen worden door brand. In dit geval moet er uitgeweken worden naar artikel 2.1.4.
In dit artikel wordt er verwezen naar klasse 4, die verwijst naar de mate waarin het materiaal bestand is tegen brandvorming. In Nederland gelden
brandklassen 1 tot en met 4, waarbij klasse 1 overeenkomt met het meest bestand tegen brandvorming en klasse 4 het minst bestand tegen
47
Gesprek met brandveiligheidsadviseur Amsterdam Amstelland (01-09 2009)
52
brandvorming.48 . Ook de rookvorming is in deze klassering meegenomen: een bijna onbrandbaar product dat veel rook verspreidt scoort daarmee
slechter (dus hoger in de schaalklasse). Let wel: een kartonnen constructie valt pas onder klasse 4 nádat deze behandeld is met brandwerende
stoffen. Een grote kartonnen constructie, die in een openbare ruimte is geplaatst en waarin men kan gaan staan, voldoet pas na behandeling aan
klasse 4. De brandwerendheid van karton kan verhoogd worden door het brandvertragend te maken. Voordat hierop wordt ingegaan, zullen eerst
de begrippen brandwerend en brandvertragend worden verklaard:
Brandwerend: “Een materiaal is brandwerend als het bij brand gedurende een bepaalde tijd enkele belangrijke eigenschappen in voldoende mate
behoudt. Een brandwerend materiaal hoeft niet onbrandbaar te zijn. Een houten scheidingswand bijvoorbeeld, kan voldoende brandwerend zijn,
maar is wel brandbaar.
Brandvertragend: een materiaal is brandvertragend als een toevoeging of behandeling de brandbaarheid vermindert in vergelijking met niet
behandeld materiaal. Het zegt niets over de brandwerendheid.”49
Papier is een zeer brandbaar materiaal, maar uit onderzoek blijkt dat karton vergelijkbaar is met brandend hout: hoe dikker het materiaal, des te
beter de brandwerendheid. Verder bevat karton vulstoffen die brandvertragend werken, zoals calciumcarbonaat (CaCO3) en drukinkt (stoffen die in
gerecycled papier voorkomen). 50 Calciumcarbonaat is een mineraal dat een hoofdbestanddeel is in rotsgesteenten als marmer, kalksteen of krijt.
Calciumcarbonaat zorgt ervoor dat papier er helder, wit en ondoorschijnend uitziet. Het heeft als eigenschap om zuurstof af te stoten tijdens een
brand, wat helpt bij het vertragen van het brandproces.
51
Volgens een onderzoek verricht door TU Delft zorgen deze vulstoffen zelfs voor een
betere brandbestendigheid bij karton dan bij hout. Naast deze vulstoffen kan karton voorzien worden van een coating, zoals een PE-laag
(polyethyleen). Bij verbranding wordt er een aslaag gevormd op het karton, die het karton beschermt tegen verdere verbranding.52
De architect Taco van Iersel heeft in 2003 een feesttent (Multished) van karton gebouwd waar een PE-laag op werd aangebracht, waardoor de tent
voldeed aan de vereiste brandklasse 4.53 Verder is er een ontwikkeling gaande, waarbij vormkarton (3D-karton) tijdens het productieproces branden vochtwerende stoffen aan toegevoegd zijn. Tijdens het persen van de papierpulp in een vorm, drijft de pulp in een bindmiddel. Aan de
bindmiddel worden stoffen toegevoegd waarmee het karton zijn branden vochtwerendheid kan behalen.
48
49
50
51
52
http://www.joostdevree.nl/bouwkunde2/begrippen_b_br_bz.htm (brandklassen) (02-09 2009).
Nico Schellingerhout, Bouwkunde, materialen in het bouwbedrijf (Groningen 2004) 27.
Taco van Iersel, Cardboard architecture (Arnhem 2006) 28.
http://www.blob.tudelft.nl/onderzoek_item.php?project=8&taal=en (the fire resistance of cardboard) (02-09 2009).
http://www.support.bwk.tue.nl/SUPporter/SUPporter2_2004-2005/karton2.pdf (build with cardboard) (02-09 2009).
53
53
Dus kort samengevat kunnen de volgende brandmaatregelen worden getroffen:
-karton impregneren met brandvertragende stoffen, zoals (an)organische zouten.
-tijdens het productieproces brandvertragende vulstoffen toevoegen
-het aanbrengen van een brandwerende coatinglaag (bijvoorbeeld PE-laag)
Water
Wanneer papier in contact komt met water, verliest het al snel zijn vorm en sterkte, behalve als er bepaalde stoffen of een coating aan zijn
toegevoegd. In keukenpapier bijvoorbeeld zitten vulstoffen die ervoor zorgen dat het papier niet snel scheurt. Er is een voorbeeld van een
kartonnen bootrace, waarbij de kartonnen boten van een waterbestendige laag zijn voorzien middels lijm-en vernisbehandelingen. De duur van de
waterbestendigheid is minstens gelijk aan de duur van de race (in dit geval drie rondjes rond een 183 meter lange parcours).54
Er bestaan verschillende manieren om papier waterbestendig te maken. Denk bijv. aan oppervlaktebehandelingen of het toevoegen van een
vochtbestendige laag tijdens het productieproces, zoals polyethyleen. Deze laag wordt ook wel PE-laag genoemd en is bijvoorbeeld te vinden op
melkpakken en diepvriesdozen. Het kan tevens toegepast worden op buitenconstructies waarbij er sprake is van een hoge
luchtvochtigheidsgraad.55
Er zijn producten op de markt gebracht die papier zowel waterbestendig als brandwerend maken, zoals het product ‘Polyrhea’. Dit recent
ontwikkelde product wordt momenteel gebruikt voor de kartonnen noodtenten ‘Pappeo’. ‘Polyrhea’ zorgt ervoor dat het karton brandwerend,
waterdicht en uv-bestendig is. Bovendien is het een milieuvriendelijk product.56 Er zijn ook andere producten op de markt die niet milieuvriendelijk
zijn wat als nadeel heeft dat het na gebruik moeilijker te recyclen is.
Afb. 94 Pappeo noodtent
54
55
56
Afb. 95 Pappeo noodtent schetsontwerp
http://www.gcbr.com/schedule.html (the great cardboard boat regatta)(03-09 2009)
Richard Cottrell e.a., Constructing a prototype cardboard building (1999) 10.
Gesprek met dhr. J. Sietsma (Pappeo) (03-09 2009).
54
Conclusie brand en water
Het Gebruiksbesluit geeft een eenduidige landelijke richtlijn aan. Toch is er bij artikel 2.1.3.c sprake van enige subjectiviteit. Terwijl de één een
papieren constructie beschouwt als een ‘ondergeschikte bijdrage’, vindt de ander het wellicht te groot van omvang. Als het toch wordt
goedgekeurd, wordt de situatie wellicht te gevaarlijk bij het uitbreken van een eventuele brand. Bij grote constructies die onder artikel 2.1.4
vallen is het raadzaam om het vooraf door de brandweer na te laten kijken. De tentoonstellingontwerper is dan ingedekt en komt niet voor
ongewenste verassingen te staan. Verder kan men aan de brandeisen voldoen door het materiaal waterbestendig en brandwerend te maken. De
methodes en behandelingen hiervoor worden nog steeds doorontwikkeld.
55
H. 3
Conservering
In erfgoedtentoonstellingen wordt rekening gehouden met het verantwoord opstellen van de collectie. Sommige tentoonstellingsmaterialen
kunnen, als gevolg van hun samenstelling, schade aanrichten aan objecten (er kunnen vluchtige gassen en dampen vrijkomen uit de materialen).
Hout en houthoudende producten, zoals papier geven azijnzuur af dat invloed kan hebben op bepaalde objecten. In dit hoofdstuk wordt de vraag
behandeld in hoeverre papier als tentoonstellingsmateriaal een schadelijke invloed op de tentoongestelde objecten heeft. Bij het onderzoeken van
deze vraag zal een vitrinekast van karton als voorbeeld worden genomen.
Karton is gemaakt van gerecycled papier dat uit houtvezels bestaat. Houtbevattende producten geven azijnzuur af dat de natuurlijke degradatie
van organisch materiaal (zoals prenten, documenten en textiel) versnelt en corrosie veroorzaakt bij metalen voorwerpen.57 Azijnzuur ontstaat door
een natuurlijke afbraak van cellulose in karton. Dit proces kan vertraagd worden, maar is niet geheel tegen te gaan. Het karton houdt een
bepaalde hoeveelheid van het gevormde azijnzuur vast en de rest van het azijnzuur verdwijnt uit het karton door ofwel verdamping of afbraak.58
Azijnzuurproductie
Azijnzuuropslag
Emissie en afbraak van
azijnzuur
Of het vrijgekomen azijnzuur een effect zal hebben op het tentoongestelde object hangt af van het materiaal van het object. Zo zal bijvoorbeeld
een object van plastic geen last ervan krijgen. Ook is de tijdsduur van de tentoonstelling (tijdelijk of permanent) van belang. Indien foto’s voor een
langere tijd in een vitrinekast van karton worden bewaard, is het raadzaam om het karton te laten testen met behulp van de Photographic Activity
Test (PAT). Met behulp van deze test worden de mogelijke wisselwerkingen tussen karton en foto’s voorspeld.59
Wanneer men wil nagaan of het vrijgekomen azijnzuur schadelijk is voor de objecten, moet men de concentratie azijnzuur gaan opmeten. Als er
hoge concentraties worden aangetroffen, kunnen de volgende maatregelen getroffen worden ter beperking van de azijnzuuremissie:
57
58
59
LCM, Preventieve conservering (Amsterdam 2002) 76.
M.F.E Schoute, J.C. van Broekhuizen, Vergelijkend chemisch onderzoek van karton (Amsterdam 1996) 7.
http://www.imagepermanenceinstitute.org/shtml_sub/srv_pat.asp (photographic activity test) (geraadpleegd:14-07 2009).
56
-
Aanbrengen van een verflaag op karton, maar let wel: de verf zal de emissie van gassen niet verhinderen, maar hooguit vertragen.
Bovendien kan de verf op zijn beurt ook schadelijke gassen gaan afgeven. Uiteindelijk zal de emissiereductie 60 tot 80% bedragen.
-
Aanbrengen van een coatinglaag, maar ook hierbij geldt, dat de gasemissie niet volledig tegengehouden kan worden, maar hooguit
vertraagd wordt.
-
Ventileren, bijvoorbeeld d.m.v ventilatiegaten, waardoor azijnzuur de mogelijkheid krijgt om te verdwijnen en minder geconcentreerd op
een plek aanwezig is.60
Behalve azijnzuur kunnen er ook andere schadelijke gassen vrijkomen, bijvoorbeeld uit lijmsoorten. Ook bij folie, houtcomposietplaten etc kan er
een schadelijke gasemissie ontstaan.
Als men azijnzuur helemaal wil vermijden, kan er gekozen worden voor zuurgebufferd karton, een veelgebruikt kartonsoort in archiefinstellingen.
Hier is calciumcarbonaat (CaCo4) aan toegevoegd dat een binding aangaat met zuur uit de lucht en objecten. Dit heeft als gevolg dat het zuur
geneutraliseerd wordt. Er is zuurgebufferd karton verkrijgbaar dat geschikt is voor het maken van constructies, zoals vitrines. Dit kartonsoort heeft
echter als nadeel dat de aanschafprijs hoger ligt.
Voor tijdelijk gebruik kan karton een optie zijn, maar voor permanent gebruik is het wellicht meer raadzaam om te kiezen voor een vitrinekast van
inert materiaal, zoals glas en metaal. Vooral als het gebruik van inert materiaal uiteindelijk goedkoper blijkt te zijn dan karton. Als er bij een
kartonnen vitrinekast extra maatregelen genomen moeten worden om de azijnzuuremissie zoveel mogelijk te beperken, kunnen de kosten
namelijk hoog oplopen.
60
W. Roelofs, J.A.Mosk, Depot-inrichting en archiefconservering (Amsterdam 1993) 143.
Zie ook: LCM, Preventieve conservering, (2002) 32.
57
H.4 Duurzaamheid
In dit hoofdstuk wordt ingegaan op het begrip duurzaamheid en hoe papier daarin een milieuvriendelijke rol kan spelen.
In deze tijd is duurzaamheid een trend en in de ontwerpwereld is dat te zien aan de nadruk die wordt gelegd op het
gebruik van duurzame en milieuvriendelijke materialen. Bovendien is met de toenemende bouwregelgeving gericht op
duurzaam bouwen het milieu een belangrijk aspect geworden waarmee ook tentoonstellingsontwerpers rekening
moeten houden. Zij bepalen immers welke materialen in hun ontwerp worden gebruikt.
Maar wat houdt de term duurzaamheid precies in? In het Brundtland rapport van 1987 wordt voor het eerst officieel
Afb. 96 Duurzaamheid
gesproken van ‘Sustainable’ (in het Nationaal Milieu Beleidsplan van 1988 is deze term vertaald als ‘duurzaamheid’). Het
rapport is geschreven door de World Commission on Environment and Development (WCED). In de conclusie van dit rapport
wordt aangegeven dat de belangrijkste mondiale milieuproblemen onder andere het gevolg zijn van de niet duurzame consumptie en productie.61
Het Brundtland-rapport riep daarom op tot duurzame ontwikkeling, dat als volgt wordt gedefinieerd:
Een ontwikkeling die voorziet in de behoefte van de huidige generatie zonder daarmee voor de
toekomstige generaties de mogelijkheden in gevaar te brengen.62
Duurzaamheid wordt ook wel nauwer omschreven: het vinden van een evenwicht tussen de drie
basisconcepten: samenleving, natuur en economie (zie afbeelding 96). Dit wordt ook wel de Triple P
genoemd: people, planet en profit. Reeds in de jaren zeventig was duurzaamheid bekend geworden
dankzij personen als Victor Papanek. Hij was een sterke voorstander van sociaal en ecologisch
verantwoord ontwerpen van producten. Papanek baarde opzien met zijn boek “Design for the real world”
(1972), waarin hij alle ontwerpers opriep om op een verantwoorde manier te ontwerpen. In afbeelding 87 laat
Afb. 97 Designing for the real word, Papanek
Papanek zien dat ontwerpers weinig rekening houden met ‘echte problemen’ in de wereld.63
Vaak worden de begrippen duurzaamheid en ecologisch verantwoord en milieuvriendelijk in één adem genoemd
61
62
63
http://www.worldinbalance.net/agreements/1987-brundtland.php (Brundtland rapport) (geraadpleegd:05-08-2009)
http://www.ipdubo.nl/handleiding/watisdubo/wat_is_duurzaam_bouwen.htm (duurzaam bouwen) (geraadpleegd: 05-08-2009)
Aaris Sherin, Sustainable. A handbook of materials and applications for graphic designers and their clients (Massachusetts 2008) 18.
58
en door elkaar gebruikt. Het begrip duurzaamheid is echter breder: het houdt namelijk in dat het gebruik van natuurlijke, sociale en economische
bronnen in evenwicht is met het behoud van de aarde voor de toekomstige generaties. Ecologisch verantwoord en milieuvriendelijk slaan
voornamelijk op de natuurlijke omgeving, terwijl duurzaamheid ook de sociale en economische implicaties erbij betrekt.64
Duurzaamheid: hot item
Men is nu nog bewuster geworden van de milieuproblemen en het begrip duurzaamheid sinds Al Gore’s documentaire “An Inconvenient Truth”
(2006) over de negatieve consequenties van de wereldwijde klimaatverandering en de Cradle to Cradle filosofie (2002). Cradle to cradle betekent
letterlijk ‘van wieg tot wieg’, waarmee bedoeld wordt dat alle materialen na hun leven in het ene product nuttig kan worden ingezet in een nieuw
product zonder dat hierbij kwaliteitsverlies optreedt. Ze gaan hierbij uit van de gedachte ‘afval is voedsel’. Er wordt nieuw leven in het oude
materiaal geblazen door het in een oneindige kringloop te hergebruiken.65
Tentoonstellingsontwerpers kunnen een bijdrage leveren aan het milieu door middel van het maken van een duurzame tentoonstelling.
Een duurzame tentoonstelling kan men o.a. op de volgende manieren bereiken66:
-Vermindering energieverbruik
-Vermindering gebruik van schadelijke stoffen
-Gebruikmaken van materialen die gerecycled kunnen worden
-Gebruikmaken van materialen die hergebruikt kunnen worden (demontabel bouwen)
Na afloop van een tentoonstelling gaat veel bouwmateriaal verloren, omdat het moeilijk te scheiden is, of zodanig vervuild of beschadigd is geraakt
dat het niet meer bruikbaar is. Het is dus belangrijk om tijdens het ontwerpproces voor materialen te kiezen die zo milieuverantwoord mogelijk
zijn. Er zijn verschillende duurzame materialen in de omloop die als alternatief kunnen worden ingezet in tentoonstellingen. Papier kan een goede
optie zijn en is tot op zekere hoogte een milieuvriendelijk materiaal.
64
Aaris Sherin, Sustainable. A handbook of materials and applications for graphic designers and their clients (Massachusetts 2008) 13.
http://www.cradletocradle.nl/home/321_wat-is-cradle-to-cradle.htm (wat is cradle to cradle) (05-08-2009)
66
http://blog.orselli.net/2008/03/green-exhibit-design-interview-with-tim.html (ExhibiTricks, Green exhibit design: an interview with Tim McNeil)(05-08-2009)
65
59
Bovendien is papier een duurzaam product te noemen, juist omdat het heel kort wordt gebruikt. Bij het maken van een product moet er namelijk
ook gekeken worden naar hoe lang het product mee moet gaan. Het moest passen bij de tijdsduur dat het mee moet gaan. Als er een
tentoonstelling gemaakt wordt dat van tijdelijke aard is, leent karton met zijn korte gebruiksduur zich daar goed voor.
Het informatiecentrum Papier en Karton vindt ook karton en papier uitstekend bouwmateriaal, maar bij hen wordt het juist niet duurzaam
genoemd: “Wanneer je duurzaam(langer te kunnen bestaan) wil bouwen en dat is tegenwoordig heel belangrijk kan je dat doen door juist geen
duurzame middelen toe te passen bijvoorbeeld voor tijdelijke locaties. Karton en papier zijn daarom als potentieel bouwmateriaal op de kaart
gezet.”
67
Het informatiecentrum ziet karton dus als niet duurzaam middel, omdat het voor tijdelijk gebruik is.
Dat karton geschikt is voor duurzaam bouwen, daar is geen verschil in mening over. Wel kan de één karton een duurzaam product vinden, terwijl
de ander, zoals het informatiecentrum Papier en Karton, het juist geen duurzaam product vindt, omdat het voor tijdelijk gebruik is. Er moet echter
bij gebruiksduur onderscheid gemaakt worden tussen twee soorten levensduren: de gebruiksduur en technische levensduur van een product. De
gebruiksduur van bijvoorbeeld een krant is één dag, maar technisch gezien gaat een krant veel langer mee.
Bij een oude auto is het net omgekeerd: bij een oldtimer bijvoorbeeld gaat de technische levensduur steeds verder naar beneden. Er moet steeds
meer onderhoud verricht worden om de technische levensduur te verlengen. Bij karton zijn de technische levensduur en gebruiksduur bij tijdelijke
tentoonstellingen min of meer op elkaar afgestemd, dus in dat opzicht is het juist wel duurzaam te noemen. Als er namelijk materiaal wordt
gebruikt dat langer meegaat, komt de sloopfase te vroeg en wordt er onnodig een grote bijdrage aan de afvalberg geleverd. Karton en papier
daarentegen vervult zijn functie voor een bepaalde tijd en kan vervolgens zonder problemen in de ecologische cyclus verdwijnen.
67
68
68
http://www.papierenkarton.org/index.php?id=25 (bouwen met karton en papier) (geraadpleegd:10-09-2009)
Interview met Taco van Iersel.
Zie ook: Peter Gentenaar, Papier op de vlucht (Leiden 2006) 222-223. (Taco van Iersel, e.a., Wegwerparchitectuur voor de eeuwigheid? Bouwen met karton)
60
Voorbeelden van duurzaam gebruik van karton
Een duurzame school van karton
Een goed voorbeeld waarbij karton als duurzaam materiaal is ingezet is de Westborough school in Essex (Engeland) Deze school is een project dat
in 2002 gerealiseerd is door Buro Happold en Cottrell and Vermeulen. Het doel van dit project is om zoveel mogelijk gerecycled en recyclebaar
materiaal te gebruiken. De verwachte levensduur van deze school is twintig jaar en na deze periode kan al het gebruikte bouwmateriaal tot 90%
gerecycled worden. De school bestaat voornamelijk uit gerecycled karton die de kinderen zelf hebben verzameld. Niet alleen de kinderen, maar ook
de buurt is betrokken bij dit project over duurzaamheid.69
Afb. 98 Westborough school
69
Phyllis Richardson, XS green:big ideas, small buildings (Londen 2007) 92.
Zie ook: Alastair Fuad-luke, The eco-design handbook: a complete sourcebook for the home and office (Londen 2007) 238.
61
Op afbeeldingen 99 en 100 is een ‘duurzaamheidtentoonstelling’ te zien. Dit soort tentoonstellingen hebben meer bekendheid gegeven aan het
begrip duurzaamheid bij een massapubliek.70 In dit tentoonstellingsontwerp zijn kartonnen kokers gebruikt in verschillende diameters. Het karton
is onbewerkt, zodat de materiaalkeuze makkelijk te herkennen is en het een milieuvriendelijke uitstraling geeft. Het gebruik van karton sluit hierbij
duidelijk aan bij het tentoonstellingsthema ‘duurzaamheid’.
Afb.99-100
Big&Green: Toward Sustainable Architecture in the 21st Century
Ontwerp: James Hicks
National Building Museum
70
Jan Lorenc e.a., What is exhibition design? (Mies 2007) 25.
62
Papierproductie en milieu
Papier heeft doorgaans een soort van ‘milieuachtig’ en ‘groen’ imago, maar vaak wordt er niet beseft dat de gangbare papierproductie erg
belastend voor het milieu kan zijn. Toch is er in de scriptie verkondigd dat papier tot op zekere hoogte een milieuvriendelijk karakter heeft. Dit is
ook juist, mits er sprake is van duurzame papierproductie. In het volgend stuk zullen de nadelige gevolgen van de productie van papier op het
milieu aan bod komen gevolgd door welke maatregelen genomen kunnen worden om deze negatieve gevolgen in te perken.
Voor de papierproductie is veel energie nodig. Als er bij de opwekking van energie fossiele brandstoffen (zoals olie, steenkolen en gas) zijn
gebruikt, leidt dit tot de productie van koolstofdioxide (CO2). De uitstoot van koolstofdioxide in de atmosfeer leidt tot een toenemend
broeikaseffect, dat één van de redenen is van de hedendaagse klimaatverandering.
Ook wordt er veel water verbruikt: voor de productie van 1 ton papier is tot 20 keer zoveel water nodig. Het gebruikte water in de papierfabriek is
zo vervuild dat het eerst gezuiverd moet worden door een afvalwaterzuiveringsinstallatie (AWZI), voordat het in een rivier terecht kan Hierbij gaat
het vooral om organisch materiaal, zoals zetmeel. Het zetmeel wordt in de AWZI afgebroken tot water en koolstofdioxide. Als het water niet
schoongemaakt zou worden, zou er een groot risico bestaan op algengroei en het verdwijnen van zuurstof in het water, wat leidt tot sterfte van
vissen en waterplanten.
Verder kan de papierproductie gevolgen hebben voor de grondwaterspiegel, indien het water uit de grond is genomen. In gebieden waar het
wegpompen van water tot verlaging van de grondwaterspiegel leidt, heeft het uitdroging van het land als gevolg. Als er weggepompt wordt in
gebieden waar het grondwaterspiegel anders te hoog zou worden, heeft het juist een positief effect.
Bij de productie van papier worden chemicaliën en vulstoffen gebruikt, zoals tolueen, methanol en formaldehyde, die schadelijk kunnen zijn voor
het milieu.71
71
http://www.bbcfocusmagazine.com/qa/recycling-paper-bad-environment (is recycling paper bad for the environment) (geraadpleegd:10-09-2009)
63
Ook wordt papier gebleekt waarbij de gekleurde bestanddelen in de papierpulp zo veel mogelijk worden afgebroken. Dit bleekproces is onder
andere noodzakelijk voor:
-het verwijderen van lignine uit pulp
-het verbeteren van de optische kwaliteiten van papier en karton
-de vermindering van het risico op vergeling
- de verbetering van de bedrukbaarheid.
-het ontinkten van gerecycled papier72
Chloor leidt echter in combinatie met hout tot de uitstoot van een zeer gevarieerde hoeveelheid aan toxische stoffen, waaronder dioxine. Dit is een
buitengewoon giftige stof, die verbonden wordt aan geboorteafwijkingen en kanker. Het gebruik van chloor is echter zeer sterk gedaald en
tegenwoordig worden milieuvriendelijkere alternatieven toegepast, waarover later zal worden behandeld.
Verder komen er bij de productie schadelijke stoffen vrij, waaronder:
-Zwaveldioxide (SO2): dit gas is een bijproduct van de celluloseproductie en als het in aanraking komt met vochtige lucht ontstaat er zwavelzuur,
een stof die bijdraagt aan zure regen en verzuring.
-Stikstofoxide (NO en NO2): deze gassen komen vrij bij verbranding. In vochtige lucht kunnen ze gevormd worden tot salpeterzuur, dat vervolgens
weer leidt tot zure regen.
73
Bij het droogproces in de papierfabriek ontstaat warme lucht dat het verdampende water opneemt, zodat lucht met een hoger vochtgehalte de
fabriek verlaat. Deze warme lucht wordt vermengd met de buitenlucht. De mate van vocht die de buitenlucht kan opnemen hangt af van de
temperatuur: hoe hoger, des te meer vocht kan er worden opgenomen. Als de temperatuur laag is of daalt, heeft dit condensatie tot gevolg en
worden er waterdruppels gevormd. Als de temperatuur boven nul graden is, zal dit leiden tot mist en een soort van miezerregen. Als de
temperatuur onder de nul graden is, leidt dit tot mist en sneeuw. Deze sneeuw is geen natuurlijke sneeuw, maar een hele fijne sneeuw, die
industriesneeuw wordt genoemd. Als de lucht niet schoon is, maar chemische stoffen bevat, wordt de industriesneeuw en de miezerregen een
probleem. De vorming van mist is een soort horizonvervuiling en wordt daarom als een milieuprobleem beschouwd.
72
73
http://papierpraat.nl/nieuw/index.php?page=papierproductie (productieproces papier) (geraadpleegd:10-09-2009)
http://www.paperprofile.com/documents.html (schadelijke stoffen bij papierproductie) (geraadpleegd:10-09-2009)
64
Voor het produceren van papier wordt er hout van bomen gebruikt. Natuurlijke bossen en oerbossen (bossen waar de mens nog nooit heeft
ingegrepen) herbergen complete ecosystemen en bestaan uit een grote variëteit aan boom-, planten-, en diersoorten. In landen waar nog
oerbossen zijn, zoals Canada en Finland, worden deze bossen aangetast. Er worden jaarlijks miljarden bomen omgehakt wat vele gevolgen heeft
voor de aanwezige ecosystemen. De oorspronkelijke bossen maken plaats voor productiebossen van één en dezelfde boomsoort, de zogenaamde
monoculturen. In deze productiebossen is er weinig biodiversiteit. De plantages worden namelijk om de zoveel tijd gekapt waardoor het niet
mogelijk is om een stabiel ecosysteem te creëren. Een hergeplant bos kan nooit de gevarieerde flora en fauna van een oerbos evenaren, maar het
leidt juist tot een verarming ervan. Ook de plantages in de zuidelijke landen, zoals de eucalyptusbomen, tasten het milieu aan: de intensieve teelt
heeft geleid tot bodemerosie en verdroging.
74
Al eerder werd gewezen op het broeikaseffect. Ook de transport van grondstoffen en papier/karton leidt tot de productie van koolstofdioxide. Een
papierfabriek heeft voor het kiezen van een vestigingsplaats twee mogelijkheden:
-Direct naast de celstoffabriek of er zelfs volledig mee geïntegreerd. Aangezien deze fabrieken in dunbevolkte gebieden staan (daar waar de
bossen zijn) moet papier over een lange afstand worden vervoerd.
-Daar waar de meeste papierafnemers zijn, dus in dichtbevolkte gebieden. De transportweg van papier naar klant is in dit geval korter, maar de
transportweg van de grondstof celstof is lang. Een bijkomend nadeel is dat de celstof alleen droog kan worden vervoerd. Bij geïntegreerde
productie is deze stap niet nodig, maar bij gescheiden productie is een extra droogproces nodig wat weer leidt tot een verhoogd energieverbruik.
Hoe zit het met de oud papierproductie?
Voor het verwijderen van de drukinkt moeten energie en chemicaliën worden gebruikt, dus het is niet geheel duurzaam en milieuvriendelijk te
noemen. Maar ten opzichte van de papierproductie van verse celstof is er voor het ontinkten en recyclen van oud papier 20 keer minder hout, 100
keer minder water en 3 keer minder energie voor nodig. Tevens zijn er minder chemicaliën nodig en vindt er 35% minder watervervuiling en 74%
minder luchtvervuiling plaats. Uit 1 ton oud papier kan tot 900 kg kringlooppapier worden gefabriceerd, terwijl er 2 tot 3 ton hout nodig is om 1
ton klassiek wit papier te produceren. Vroeger werden voor het ontinkten vooral producten gebruikt op basis van chloor, maar tegenwoordig
worden steeds meer milieuvriendelijkere methodes toegepast. Bovendien worden de reststoffen na de ontinkting hergebruikt. Het minerale
gedeelte gaat naar de staalindustrie of wegenbouw, terwijl het organische gedeelte gebruikt kan worden als meststof. Al met al is de productie van
74
http://www.volkskrant.nl/archief_gratis/article722890.ece/Toch_maar_kringlooppapier (‘Toch maar kringlooppapier’, productiebossen) (geraadpleegd:10-09-2009)
65
kringlooppapier twee keer minder schadelijk voor het milieu dan wit papier. Daar staat weer tegenover dat kringloopfabrieken vaak gebruik maken
van fossiele grondstoffen, terwijl papierfabrieken die nieuwe vezels als grondstof gebruiken hun energie doorgaans opwekken uit houtafvalresten.75
Duurzame papierproductie
Hergebruik materialen
Er zijn veel problemen in kaart gebracht, die door veel organisaties en bedrijven zijn gesignaleerd. Er is nu een trend opgekomen om papier te
produceren dat voornamelijk is gebaseerd op herbruikbare en biologisch afbreekbare grondstoffen.
Duurzame energie
Aangezien er veel energie wordt gebruikt voor de papierproductie, is het aan te raden om voor duurzame energie te kiezen, d.w.z. energie
opgewekt uit schone, onuitputtelijke bronnen, zoals wind- en zonne-energie.
Als de papierfabriek over een eigen energiecentrale bezit, kan de centrale zo geregeld worden dat de stoomproductie op het productieproces wordt
afgestemd. Hierdoor kunnen rendementen van meer dan 80% bereikt worden, dus 80% van de in de brandstof aanwezige energie wordt ook
nuttig ingezet. Het zou bovendien ideaal zijn als de energiecentrale ook zou worden gestookt met afvalstoffen uit de papierproductie.
Schoon water/gesloten circuit
Wat het water betreft, moet er een afvalwaterzuiveringssysteem aanwezig zijn, dat ervoor zorgt dat het water schoon de fabriek uitgaat. Ook kan
men ervoor kiezen om water te gebruiken in een gesloten circuit.
75
http://www.mvonederland.nl/aandeslagmetmvo/mvointernationaal/sectoren/grondstoffen/papierenkarton/feitenencijfers (geraadpleegd:10-09-2009)
Zie ook: http://www.bbcfocusmagazine.com/qa/recycling-paper-bad-environment (is recycling paper bad for the environment) (geraadpleegd:10-09-2009)
66
Duurzame productiefabriek
De beste manier om te achterhalen of een fabriek milieubewust te werk gaat, is door te controleren of er een MilieuManagementSysteem (MMS)
gehanteerd wordt. Een internationaal erkende standaard voor zo’n MMS is ISO14001, of de minder bekendere EMAS (Eco-Management and Audit
Scheme).76
Verder heeft de Europese Unie het Europees Ecolabel uitgebracht; een Europees milieukenmerk voor non-foodproducten en
diensten, dat hoofdzakelijk betrekking heeft op de milieubelasting van de fabriek.
Het Europees Ecolabel stimuleert duurzame consumptie en productie. Er zijn criteria opgesteld die betrekking hebben op de
hele levenscyclus van een product of dienst: van grondstoffen, energiegebruik, schadelijke stoffen tot afval.77
Duurzaam bosbeheer
Bij het aanschaffen van een verantwoorde papiersoort moet er behalve naar de productiewijze van de fabriek ook
Afb. 101 Europees Ecolabel: '
Met de bloem kies je voor groen'
gekeken worden naar de herkomst van de vezels. Sinds de jaren negentig is er veel belangstelling voor
duurzaam bosbeheer, waarbij er vooral wordt gericht op ecologische, sociale en economische aspecten.
De voornaamste doelstellingen zijn:
-sparen van biologische diversiteit
-optimaliseren van ecologische, sociale en economische zaken voor gemeenschappen afhankelijk van bossen
-in stand houden van normale ecologische processen
78
Afb. 102 FSC-logo
In Nederland is de bekendste organisatie voor duurzaam bosbeheer het Forest Stewardship Council (FSC). Het FSC
werkt met het “Chain of custody”-systeem. Dit houdt in dat de organisatie de hele productiecyclus van hout tot
eindproduct (niet alleen papier) controleert. Alleen wanneer het hele traject van bosbeheer, transport en verwerking
aan de FSC-normen voldoet, mag een product het FSC-logo dragen.
76
77
78
79
79
http://www.duurzaamuitgeven.nl/index.php?option=com_content&view=article&id=22&Itemid=10 (duurzame papierproductie) (geraadpleegd:10-09-2009)
http://www.smk.nl/nl/s357/SMK/Programma-s/Europees-Ecolabel/c340-Europees-Ecolabel (Europees Ecolabel) (geraadpleegd:12-09-2009)
t http://www.duurzaamuitgeven.nl/index.php?option=com_content&view=article&id=19&Itemid=17 (duurzaam bosbeheer) (geraadpleegd:12-09-2009)
http://www.fscnl.org/nl/index.phtml (Forest Stewardship Council) (geraadpleegd:12-09-2009)
67
Milieuvriendelijkere bleektechnieken
Zoals eerder genoemd, werd er vroeger chloor gebruikt bij het bleken van papier. Tegenwoordig worden milieuvriendelijkere methodes toegepast,
zoals het gebruik van niet gechloreerde actieve stoffen, zoals zuurstof, ozon en waterstofperoxide. Ook chloordioxide wordt toegepast, die geen
giftige verbindingen in het milieu aangaat.
De gebruikte bleektechnieken worden aangeduid met de letters ECF en TCF.
ECF (Elemental Chlorine Free) houdt in dat er geen chloor maar chloordioxide in combinatie met waterstofperoxide is gebruikt in het proces. De
chloorverbindingen die tijdens het bleken met chloordioxide ontstaan, zijn biologisch afbreekbaar.
TCF (Totally Chlorine Free) is een methode die gebaseerd is op waterstofperoxide en ozon. Deze term is misleidend, omdat chloorvrij papier niet
bestaat. Alle hout bestaat namelijk van nature uit organische chloorderivaten.
Overigens is uit onderzoek gebleken dat voor het milieu beide methoden evenveel voordelen bieden. De lozingen van zowel EFC als TFC zijn
recyclebaar en in beide gevallen zijn er geen sporen van dioxines meer in het afvalwater.
Ten slotte zijn er ook bleekmethodes in ontwikkeling zonder waterlozing maar waarbij men een gesloten systeem probeert te creëren met
hergebruik van residuen. Deze nieuwste ontwikkeling wordt aangeduid met TEF (Totally Effluent Free).80
80
http://www.belgochlor.be/nl/H310.htm (‘Hoe zit dat met chloor en het bleken van papierpulp?’) (geraadpleegd:12-09-2009)
68
H.5 Papier-en kartontoepassingen
In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de toepassing van papier en karton in tentoonstellingen en op andere gebieden (architectuur, interieur, design
en kunst). Via gesprekken, literatuur en internet is erachter gekomen welke tentoonstellingen van papier/karton zijn ontworpen. De hierbij
betrokken personen zijn telefonisch geïnterviewd of benaderd via e-mail. De verkregen informatie geeft meer inzicht in hun ervaringen met het
gebruik van papier/karton en welke mogelijkheden dit materiaal biedt voor de tentoonstellingsvormgeving. Bij sommige papieren
kartonvoorbeelden staat geen of weinig informatie vermeld. Er is wel contact met de desbetreffende bedrijven (Stange Design en Büro MüllerRieger) opgenomen, maar ze waren niet in staat om nadere informatie erover te verschaffen.
Aan de hand van praktijkvoorbeelden worden de diverse papieren kartontoepassingen getoond. Eerst zullen de toepassingen aan bod komen
binnen de tentoonstellingsvormgeving, vervolgens zullen de toepassingen erbuiten worden behandeld, zoals architectuur, interieur, design en
kunst. De resultaten hiervan zouden de tentoonstellingsontwerpers kunnen inspireren tot vernieuwende constructies binnen
erfgoedtentoonstellingen.
69
Museum Twentse Welle (Enschede)
Tentoonstelling De kracht van quilts, 2008
Dit museum toont het cultuur- en natuurhistorisch erfgoed van
Twente. Het opende zijn deuren in 2008 met een
wisseltentoonstelling over quilts. Er moesten op korte termijn
tijdelijke tentoonstellingsmeubels gemaakt worden.
Studio LaMeul, verantwoordelijk voor het ontwerp en
uitvoering van de tentoonstelling, stelde voor om gebruik te
maken van honingraatkarton. Dit materiaal is makkelijk te
bewerken, snel leverbaar en paste in het budget van het
museum. Er is het volgende gemaakt van honingraatkarton:
dragers voor de quiltdoeken, bank, pilaren, podium en
vitrinekasten.
Basismateriaal: honingraatkarton
Ontwerp: Studio La Meul
Afb. 103-107
Boven naar beneden,
links naar rechts:
-vitrinekasten
-bank
-dragers voor quiltdoeken
-podium
-sokkels
70
Imagine IC (Amsterdam)
Tentoonstelling Multiple M, Moslims, Mode en Muziek
sept 2007 - jan 2008
Imagine Identity and Culture is een centrum dat persoonlijke verhalen van
migranten en hun nakomelingen in Nederland presenteert via onder andere
tentoonstellingen. Multiple M was een reizende tentoonstelling over jongeren
met een islamitische achtergrond. In deze tentoonstelling werd ingezoomd op de
lifestyles van deze jongeren. Wederom was Studio LaMeul verantwoordelijk
voor het ontwerp en uitvoering van deze tentoonstelling. Er moest rekening
gehouden worden met het vervoeren van de tentoonstellingsonderdelen,
aangezien de tentoonstelling zou afreizen naar andere locaties. Daarom viel de
keuze op honingraatkarton. Met dit materiaal zijn computertafels, een
computerzithoek en fotopanelen gemaakt. Naast het lichte gewicht, was ook de
kenmerkende uitstraling van honingraatkarton doorslaggevend voor de keuze
van karton geweest. Imagine IC wilde graag een moderne, opvallende
tentoonstelling. De open honingraatkern gecombineerd met de blauw/witte print
gaf het geheel de gewenste uitstraling. Het enige nadeel waren de hoge
kosten voor de beprinting.
Afb. 108 Computerzithoek
Ontwerp: Studio La Meul
71
Afb 109 Links: Imagine IC, computertafels
Afb. 110 rechts: Imagine IC, fotopanelen
72
Axis Gallery, Tokio (Japan)
Tentoonstelling Alvar Aalto
1986
Deze tijdelijke meubel- en glastentoonstellling van Alvar Aalto werd gehouden in
opdracht van Museum of Modern Art New York. Aanvankelijk was het de bedoeling dat
er veel hout in de tentoonstellingsruimte verwerkt zou worden, zodat het een
weerspiegeling zou zijn op Aalto’s houten meubelstijl. Het beperkte budget
verhinderde echter het intensieve gebruik van hout. En aangezien al het materiaal na
de tentoonstelling weggegooid zou worden, werd er gezocht naar een goedkoper
alternatief op hout. Er werd besloten om met gerecyclede kartonnen kokers te werken
om plafondpanelen, displays en andere onderdelen te bouwen. Het karton gaf tevens
de uitstraling van hout weer. Dit is de eerste keer dat Shigeru Ban rondkarton toepast
in zijn werk en het wordt daarom ook wel het begin van de ‘papierarchitectuur’
genoemd. Ban is toen ervan overtuigd geraakt dat dit het bouwmateriaal van de
toekomst zou worden.
Na dit project heeft hij nog vele andere kartonprojecten uitgevoerd:
Afb. 111-112
Alvar Aalto tentoonstelling
van meubels, paviljoenen, tentoonstellingen tot (nood)huizen.81
Ontwerp: Shigeru Ban
Basismateriaal: rondkarton
81
Juhani Pallasmaa e.a., Alvar Aalto-through the eyes of Shigeru Ban, p.69
73
Nomadic Museum
New York, Los Angeles, Californie, Beijing, Parijs,
Tokio, Mexico (2002-heden)
Shigeru Ban heeft de reizende fototentoonstelling “Ashes and Snow” ontworpen in opdracht van de
Canadese fotograaf Gregory Colber.
Colber was niet geïnteresseerd in het tentoonstellen van zijn werk in bestaande musea; hij gaf liever
de voorkeur aan een zogenaamd 'nomadisch museum, oftewel een reizende fototentoonstelling ter
grootte van 4000 tot 5000 m2 die over de hele wereld zou gaan. De startsein van dit wereldtournee
vond plaats op Pier 54 aan de Hudson River in New York. Vanwege de enorme constructie moest er
rekening worden gehouden met verschillende factoren. Behalve dat het opbouwen en afbreken van
de tentoonstelling zo snel mogelijk moest kunnen plaatsvinden, moest er ook gezocht worden naar
een goedkope manier voor het vervoeren van het tentoonstellingsmateriaal die over de hele wereld
zou gaan. Een andere belangrijke factor waar rekening mee moest worden gehouden was de locatie.
De houten pier kon niet al te zwaar belast worden.82
Dit resulteerde uiteindelijk in een niet reizend museum: er werd besloten tot het huren van 148 zes
meter lange containers die zouden worden gebruikt voor een periode van vijf maanden. Zodra de
tentoonstelling elders in de wereld plaats gaat vinden, wordt er aldaar de containers gehuurd. De
enige onderdelen die niet plaatselijk worden gehuurd, zijn het dakmembraan en het kartonnen
dakframe; deze reizen met de tentoonstelling mee.
De kartonnen kolommen zullen na elke tentoonstelling worden afgebroken en gerecycled en
Afb. 113
Nomadic Museum
bij elke nieuwe tentoonstelling weer worden herbouwd. De volgende stop van het nomadisch
museum zal dit jaar in Brazilië zijn. Het rondkarton is momenteel vervangen door bamboe.83
Basismateriaal: rondkarton (64 stuks), 148 containers
82
83
Bridget Vranx, Exhibit Design, high impact solutions, p 170
http://www.ashesandsnow.org/ (Ashes and Snow, The Nomadic Museum) (geraadpleegd 15-08-2009)
74
Afb. 114 boven:Nomadic Museum ’s avonds
Afb. 115 onder: Nomadic Museum binnen
Afb. 116 boven: Nomadic Museum overdag
Afb. 117 onder: Nomadic Museum binnen
75
Papertainer museum, Seoul (Korea)
2006
Dit is een tijdelijk tentoonstellingspaviljoen dat in het kader van het 30-jarige bestaan van de Koreaanse uitgeverij Design House werd opgezet.
Het paviljoen bestaat uit twee gedeeltes: Container Galerij en Papier Galerij. Net als bij het Nomadic Museum wordt ook hier gebruikgemaakt van
containers, kartonnen kolommen en dakspant.84
Afb. 118 Papertainer Museum
84
http://www.shigerubanarchitects.com (Shigeru Ban architectenbureau) (geraadpleegd:16-08-2009)
76
v.l.n.r:
afb. 119 Papertainer Museum voorzijde
afb. 120 Papertainer Museum bovenaf
afb. 121 Papertainer Museum schematische tekening (het bruingekleurde deel geeft de kartonnen kolommen en
dakspant aan)
77
Cosmosprof Fair, Bologna (Italië)
Stand Davines
2007
Dit project werd opgezet voor het internationale cosmeticabedrijf Davines op de Cosmoprof Fair in Bologna 2007. Het is de bedoeling om het idee
van ‘duurzame schoonheid’ over te brengen door gebruik te maken van gerecycled materiaal zoals karton. De scheidingswanden (afb. 122) zijn
van rondkarton die in een speelse, golvende lijn zijn geplaatst. De schermen (afb. 123) bestaan elk uit een kartonnen frame die opgevuld is met
honingraatkarton. Door de open honingraatkern wordt een subtiel lichteffect verkregen. 85
Afb. 122-123 Stand Davines
Basismateriaal: rondkarton en honingraatkarton.
85
http://www.shigerubanarchitects.com/ (Shigeru Ban architectenbureau)
78
Anyang Resort, Anyang (Korea)
Paper Snake paviljoen
2005
In 2005 werd in Korea de Anyang Public Art Project
(APAP) opgezet. Het doel van dit project is om de hele stad te
transformeren tot een kunstpark.
Kengo Kuma & Associates is één van de vele
bedrijven dat wordt ingezet om het Anyang Resort te veranderen tot
een kunstvallei. De architecten ontwerpen een kunstruimte in het
bos waar de bezoekers zich kunnen terugtrekken en tegelijkertijd
Afb. 125
werken kunnen bekijken van verschillende internationale
Deze panelen zijn een
kunstenaars en architecten. Tevens is er uitzicht over de vallei
gebruikelijk materiaalsoort in
beneden. Het idee is om een paviljoen te creëren dat het
de lucht- en ruimtevaart, dat
kronkelende bomenpad volgt; de lijnen in de natuur bepalen de
tegenwoordig veel wordt
ligging van het ‘Papieren Slang Paviljoen’.
toegepast in Japanse
De constructie is gemaakt van een zogenaamd 47 mm dikke
architecturale ontwerpen.
sandwichpaneel. Dit is een sterk en licht
halftransparant materiaal, dat bestaat uit een sandwichstructuur
Afb. 124 Paper Snake paviljoen
van twee lagen FRP-platen (fiberglass reinforced plastic)
met in het midden honingraatkarton. De hoeken en randen
zijn gesealed zodat de hele constructie regenbestendig is.
Vijftien platen van verschillende groottes bestaan elk uit twee of drie subplaten,
wat resulteert in een zeer onregelmatige en dynamische vorm.
86
86
Bridget Vranx, Exhibit design, high impact solutions, (2006) p 230
79
Doordat de panelen halftransparant zijn, ontstaan er licht- en
schaduweffecten. Hierdoor is het paviljoen geheel
geïntegreerd met de natuurlijke omgeving en het weer.
Afb. 126 Paper Snake paviljoen ‘s nachts
80
Op de volgende vijf pagina’s zijn tentoonstellingen te zien die uitgevoerd zijn door Stange Design. Dit is een Duits bedrijf gespecialiseerd in het
ontwerpen en produceren van kartonnen producten, zoals meubels, speelgoed en displays. Behalve producten heeft Stange Design ook
tentoonstellingen gemaakt voor musea en standbouw.
Staatliches Museum für Naturkunde, Stüttgart (Duitsland)
Tentoonstelling Heilpflanzen
oktober 2007 - mei 2008
In dit natuurmuseum, gevestigd in Stüttgart, is een tijdelijke tentoonstelling opgezet
over heilzame planten. Aangezien de tentoonstelling ook zou afreizen naar andere
locaties, wilde het museum daarom een makkelijk verplaatsbaar systeem voor het
tentoonstellingsontwerp. De keuze viel op golfkarton vanwege het milieu, de kosten, het
lichte gewicht en de vouwbaarheid. Het systeem is makkelijk in en uit elkaar te vouwen.
De tentoonstelling bestaat uit ruitvormige displays, waarin hands-on activiteiten zijn
verwerkt.
Ontwerp: Stange Design
Grafisch ontwerp: Raimund Baumann
Basismateriaal: golfkarton
Afb. 127 Displays met hands-on activiteiten
81
Afb. 128-129: displays van golfkarton, tentoonstelling Heilpflanzen
82
Tentoonstelling Alfred Hrdlicka
Nurnberg (Duitsland)
2004
Ontwerp: Büro Müller-Rieger, München
Technische uitvoering: Stange Design
Afb.: 130-133
Rechts: De tentoonstellingswanden van golfkarton
zijn licht van gewicht en makkelijk op te tillen door
één persoon.
83
Tentoonstelling Fokus
Euskirchen (Duitsland)
2006
Deze tentoonstelling laat zien dat karton makkelijk te vouwen is wat de mogelijkheid geeft tot
Afb. 134-135, links en midden: Tentoonstelling Fokus
het creëren van allerlei vormen.
Afb. 136, rechts: Prototype
84
Afb. 137-138
Eén van de voordelen van karton: het is direct printbaar, ook
op groot formaat.
85
Tentoonstelling Leben erlernen, Lernen erleben
München (Duitsland)
2004
Afb. 139-140 Tentoonstelling Leben Erlernen
86
National Museum of Australia
Tentoonstelling Charles Darwin
Canberra (Australië)
Afb. 141-142 Vitrinekast van honingraatkarton (X-board)
Links: Vitrinekast achterkant
Rechts: Vitrinekast voorkant
87
Building Centre Trust
Tentoonstelling Trial and Error
Londen
2003
De tentoonstelling is een lange muur die is opgebouwd uit vijf ongelijk op elkaar
gestapelde wanden van honingraatkarton. Hierdoor ontstaat er tussen de lagen
open ruimtes waarin maquettes van ontwerpers zijn tentoongesteld.
Het karton is brandwerend gemaakt door middel van aluminiumfolie die
weer is afgewerkt met een witte dunne papierlaag. Binnen zeven weken
tijd was de gehele tentoonstelling ontworpen en opgebouwd. Vanwege
de geometrische structuur werd er bewust voor karton gekozen, omdat
met dit materiaal snel en gemakkelijk kan worden gewerkt. De kartonnen wanden
werden voorgesneden aangeleverd en in twee dagen was de
hele tentoonstelling opgebouwd. Vanwege tijden kostenbeperkingen was de
constructie tijdens de ontwerpfase niet uitgebreid onderzocht, dus het gebruik van
karton had ook als voordeel dat er ter plaatse gemakkelijk aanpassingen aan de
tentoonstelling konden worden aangebracht. Het totaalbudget voor het
tentoonstellingsontwerp en constructie kwam net boven de 10.000 pond uit.
Dankzij de goedkope aanschafkosten voor karton,
kon het overgrote deel van het budget
geïnvesteerd worden in arbeids-, ontwerp, en
aftwerkingskosten.87
Afb. 143-144
Ontwerp: Magma Architecture, Buro Happold
87
Helen Gribbon e.a., Structural engineering and design in paper and cardboard, in: M.Eekhout e.a., Cardboard in archicture (Amsterdam 2008) 111.
88
Hiroshima Museum of Modern Art
Tentoonstelling Daniel Libeskind
Japan, 2002
Architect Daniel Libeskind hield een tentoonstelling in het Hiroshima Museum of
Modern Art in 2002, die later in het jaar werd verplaatst naar het ICC Museum in
Tokio. Libeskind heeft voor deze tentoonstelling een aantal bouwmodellen van zijn
recente projecten op grote schaal (1:5) gemaakt van karton. Er werd besloten om
uitsluitend gebruik te maken van karton en papier en wel om de volgende redenen:
-Libeskind had slechts twee maanden de tijd om de hele tentoonstelling op te zetten.
Karton en papier leent zich goed voor snelle ontwerpen en constructies.
-Vanwege de verschillende groottes van de deuropeningen zijn er heel veel kartonnen
panelen van verschillende groottes nodig, die allemaal op maat worden gesneden.
Hierbij wordt de CNC-snijmachine ingezet, die heel snel en accuraat op
maat kan snijden.
-Om de museumvloeren niet al te zwaar te belasten, mogen de
tentoonstellingsmodellen niet uit zwaar materiaal bestaan. Een reden te
meer om voor het lichte bouwmateriaal karton/papier te kiezen.
-De gehele constructie moet makkelijk te onderhouden en te repareren
zijn.
-Verder past papier/karton goed in de Japanse traditie van het gebruik
van papier als bouwmateriaal.88
Ontwerp: Studio Libeskind, Buro Happold
88
Afb. 145-148 Tentoonstelling Daniel Libeskind
Helen Gribbon e.a., Structural engineering and design in paper and cardboard, in: M.Eekhout e.a., Cardboard in archicture (Amsterdam 2008) 109.
89
Euroshop
Stand Projektpilot GMBH
Düssseldorf (Duitsland)
2008
D’Art Design Gruppe is een Duits tentoonstellingsbedrijf dat voor
adviesbureau Projektpilot een stand heeft opgezet tijdens een beurs in
Düsseldorf. Projektpilot verleent zijn consultancy diensten vooral aan
reclame- en ontwerpbureaus. Het is de bedoeling dat er een stand wordt
ontwikkeld dat een eyecatcher is en de filosofie van Projektpilot
weerspiegelt: het verlenen van advies gerelateerd tot het het
implementeren van complexe ontwerpprojecten. Er is een 17 meter
lange 3D-constructie ontstaan die bestaat uit 8140 papieren kokers die
horizontaal op elkaar zijn geplaatst. Uit de uiteinde van elke koker kan een
andere koker worden getrokken, die als lade dient. De papieren koker
heeft een nieuwe functie gekregen. Door eenvoudig papieren materiaal in
een nieuwe en verrassende context te plaatsen, ontstaat op deze wijze
een ongebruikelijke organische kokerconstructie, die zeker de aandacht
trekt. Het is de intentie dat de bezoeker deze installatie zal herinneren en
Projektpilot zal associëren met intelligente implementatie.89
Ontwerp: D’Art Design Gruppe
Basismateriaal: rondkarton
Afb. 149-150
Detail van Projektpilot kokerconstructie.
Koker in de vorm van een lade.
89
D’Art Design Gruppe, informatiebrochure Projektpilot GMBH (2008) 2.
90
Afb. 151-152
Projektpilot kokerconstructie
91
Yeshop in house
Athene (Griekenland)
2008
De modeontwerper Yiorgos Eleftheriades heeft een showroom in Athene, genaamd Yeshop in House en gaf de opdracht aan dARCHstudio om een
nieuwe en frisse uitstraling in zijn showroom te creëren voor de duur van maximaal twee jaar. De knusse huissfeer van de ruimte moet hierbij
benadrukt worden en de al aanwezige meubels, wanden en verlichting mogen niet verwijderd worden. Er wordt besloten om de massief uitziende
meubels aan de muur vast te schroeven zodat er extra vrije ruimte ontstaat. Een boekenkast wordt zijdelings aan de muur vastgeschroefd en
krijgt een nieuwe functie als schoenendisplay. Een tafel wordt omgebouwd tot muurlamp. Aan de muur wordt eerst een kartonnen laag
aangebracht, zodat het lijkt alsof de meubels op een natuurlijke wijze verweven zijn met de muur; het wordt één geheel. Een andere muur krijgt
een meer intiem en huiselijk karakter. Aan deze muur worden displays bevestigd voor accessoires. De kartonnen wand bestaat uit 1500 lagen
karton die ieder handmatig zijn uitgesneden en aan elkaar zijn vastgelijmd. Hier zijn meer dan 2000 patronen voor gebruikt.
90
Ontwerp: dARCHstudio
Afb. 163 interieur Yeshop in house
90
Elina Drossou, Papercut. Milles feuilles, a thousand leaves, dARCHstudio (2008)
92
Afb. 154 Yeshop in house, zijaanzicht
Afb. 155
Yeshop in house, kasten geïntegreerd in de kartonnen muur
Er wordt besloten om voornamelijk gebruik te maken van karton vanwege de volgende redenen:
-De architect Elina Drossou (dARCHstudio) heeft bij voorbaat al interesse om gebruik te maken van karton, want zij beschouwt het als een groot
experiment en uitdaging om hiermee de ruimte te herinrichten.
-Karton heeft een sfeervolle en knusse uitstraling.
-Vanwege het tijdelijke karakter van de inrichting is karton zeer geschikt hiervoor omdat het een ecovriendelijk en 100% recyclebaar
materiaalsoort is.
-Karton is een goedkoop materiaal, wat ook weer goed past bij de tijdelijke aard van de inrichting.
-Afhankelijk van de wijze waarop het wordt gebruikt, kan karton een zware last dragen.
-Het staat in scherp contrast tot de waardevolle textielsoorten en de structuur hiervan.
91
91
Elina Drossou, Papercut. Milles feuilles, a thousand leaves (2008) 1-3.
93
Mafoombey: Space for music
Helsinki (Finland)
2005
Mafoombey is een muziekruimte gemaakt uit golfkarton. Er
is voor dit materiaal gekozen vanwege geluidsisolerende
eigenschappen, de lage kosten en de esthetische uitstraling.
De Mafoombey bestaat uit 360 dubbele lagen karton en
weegt bijna een ton. De afmetingen zijn 2,5 x 2,5 x 2,5
meter. Alle kartonlagen zijn op elkaar gestapeld, waarbij
géén gebruik is gemaakt van lijm. De luidsprekers, stereo’s
en lampen zijn allemaal integraal in het karton verwerkt. De
structuur van het karton zorgt er tevens voor dat het geluid
en licht erdoorheen kan sijpelen. 92 De binnenkant van de
Mafoombey vertoont weelderige, organische vormen wat
sterke overeenkomsten vertoont met de Blob-architectuur,
waarover nu meer volgt op de volgende pagina.
Afb. 156-157 Mafoombey Luisterruimte
Ontwerp: Martti Kalliaila, Esa Ruskeepää en Martin Lukascyk,
studenten architectuur, Helsinki University of Technology
92
Richard Sweeney, Paper - tear, fold, rip, crease, cut, (2009) 172.
Zie ook: http://www.finnishdesignshop.com/newsletter.php?id=8&art=1 (Mafoombey is a space made of corrugated cardboard) (geraadpleegd: 16-09-2009)
94
Blob en papier
De architect Greg Lynn bedacht in 1995 de Blob-architectuur. Blob is
de afkorting voor Binary Large Object en is een belangrijke trend in de
architectuur. Er is geen eenduidige definitie hiervoor, maar simpel gezegd
staat het voor complexe, vloeiende vormen in plaats van
rechthoekige vormen. Sommigen noemen dit een soort barbapapaarchitectuur: vloeren, wanden en plafonds die in elkaar overlopen.
Met behulp van geavanceerde computer software worden
de vormen ontworpen.93 Er zijn een aantal 3D-ontwerpen gemaakt die uiteindelijk zijn
uitgevoerd met karton als basismateriaal.
Paper Parasite
Zo heeft Jochem van Buchem voor zijn afstudeeropdracht
een woonruimte van karton ontworpen: de Paper Parasite. Vanwege het beperkte
imago van karton wilde van Buchem met dit ontwerp bewijzen dat dit materiaal zeer geschikt is
voor het bouwen van een woonruimte.94 Dit ontwerp bestaat uit massief karton en golfkarton dat
door middel van een ribbenstructuur in elkaar is gezet tot een coconvorm (zie ook bijlage)
De toepassing van de blob-architectuur op de tentoonstellingsvormgeving
kan een interessante keuze zijn. Papier leent zich goed voor blob-ontwerpen, omdat
het makkelijk te vormen is. Dit betekent dat er allerlei vrije vormconstructies van papier
gemaakt kunnen worden.
93
94
Afb. 158-159 Paper Parasite, 2004
http://www.blob.tudelft.nl/ (geraadpleegd: 16-09-2009)
Elise van Dooren en Fons Verheijen, Cardboard in architecture, an overview (2008) 37.
95
Blobboard Paviljoen
Blobboard is ontstaan uit een samenwerkingsverband tussen de onderzoeksinstellingen ‘Blobarchitectuur’ en ‘Bouwen met karton’ aan de faculteit architectuur aan de Technische Universiteit
in Delft. Blobboard is karton met dubbel gekromde vlakken. Hierbij dienden honingraatkarton en
eierdozen als inspiratiebron. Het blijkt namelijk erg gemakkelijk te zijn om dubbel gekromde
vlakken te creëren door eierdozen vochtig te maken en vervolgens te laten drogen in de gewenste
vorm. Het honingraatkarton is het materiaal dat al het gewicht draagt . Ook dit materiaal wordt
vochtig gemaakt en in de gewenste vorm te drogen gelegd. Doordat deze methode uitermate
geschikt is voor het maken van organische vormen kan er, zoals op de afbeelding 160 te zien is,
een Blobboard paviljoen uit gecreëerd worden.95
Afb. 160 Blobboard paviljoen
Afb. 161-162
Links: honingraatkarton in blobvorm
Rechts: Blobboard met dubbel gekromde vlakken
95
96
Parapluvormig dak
De ontwerper, Henk van Dijke is geïnspireerd door de natuur en het werk van de Spaanse architect
Antoni Gaudi. De organische vormen die in de natuur te vinden zijn, verwerkt hij ook in zijn werk.
Zo heeft hij met behulp van vormkarton een parapluvormig dak gemaakt. Het dak is op een zodanige
wijze uitgevoerd dat het opgehangen of door palen gesteund kan worden.
96
Door het gebruik van
vormkarton is het mogelijk om complexe vormen, zoals een paraplu te creëren.
Afb. 163 boven: Parapluvormig buitendak
Afb. 164 rechtsboven: Parapluvormig binnendak
96
Afb. 165
Detail van het dak
Zie ook: Alastair Fuad-luke, The eco-design handbook: a complete sourcebook for the home and office (Londen 2007) 254.
97
Darren Knight Gallery
Amorphous Constructions
Sydney (Australië)
1998
Ook in de kunst zijn blobvormen van papier te vinden, zoals bij de architect Horst Kiechle. Hij maakt met behulp van geavanceerde
computersoftware architectonische sculpturen van papier en karton die terug te zien zijn bij gebouwen en meubels. Zijn ontwerp “Amorphous
Constructions’ heeft de structuur van dubbel gekromde vlakken, die ontstaan zijn door vouwen snijtechnieken. Op de volgende pagina is ander
werk van Kiechle te zien: een overhangend dak in een restaurant, waarbij dezelfde vouwtechniek is toegepast.
afb. 166-167 Amorphous Constructions
98
Afb. 156
Een onderdeel van het dak bestaande uit
karton met dubbel gekromde vlakken
Afb. 157 Overhangend dak van karton
Restaurant Bambu in de Overseas Passenger Terminal, Sydney
Aanvankelijk was het de bedoeling dat de dakconstructie van multiplex gemaakt zou worden, maar karton genoot uiteindelijk vanwege het lichte
gewicht de voorkeur. Er zit geen filosofische gedachtegang achter dit ontwerp, maar een praktische: men wilde een verzachting van het licht en
vermindering van de lichtreflectie. Ook de akoestiek in de ruimte speelde een rol bij het ontwerpen van het dak. Karton is een materiaal dat
bekend staat om het geluid te dempen.97
97
http://www.bdonline.co.uk/story.asp?encCode=1011DF10-75A822B5&storyCode=1017438 (geraadpleegd: 16-09-2009)
99
Issey Miyake
Dragon Dance etalage
Japan
Ter promotie van de nieuwe geplooide kledinglijn ‘Dragon Dance’ van de
modeontwerper Issey Miyake is er een serie etalage displays ontworpen.
De afgebeelde dansers beelden in hun kungfu schoenen de drakendans
uit. Het geplastificeerde papier is beprint, ingesneden en gevouwen als
een lantaarn. De vouwen hangen aan fijne draadjes. Dit etalage-ontwerp
toont aan dat door middel van eenvoudige snij- en vouwtechnieken een
soort van beweging in de display ontstaat. Bovendien benadrukken de
papiervouwen de plooien in de kleding. De lantaarntechniek voegt
verder ook spanning en dynamiek aan het geheel toe. Multimedia, zoals
televisie, hoeft hierbij niet aan te pas te komen om een 3D-effect te
creëren.98
Ontwerp: Sayuri Shoji
Basismateriaal: geplastificeerd papier
Afb. 170 Etalage Dragon Dance
98
100
Exile
Mats Karlsson
Stockholm (Zweden)
De Zweedse architect Mats Karlsson heeft het kartonnen huis ‘Exile’ ontworpen.
Dit huis is gemaakt van golfkarton en is drie meter lang en drie meter breed.
99 100
Deze constructie wordt als een harmonica uit elkaar getrokken. De ontwerper liet
zich inspireren door origami, de Japanse vouwkunst. De gebruikte vouwen zijn sterk
en flexibel. Het is de bedoeling dat ‘Exile’ per meter wordt verkocht in de goed
uitgeruste winkels.
Aanvankelijk was dit huis ontworpen als noodwoning bij natuurrampen, maar Karlsson
wenste ook dat het andere doeleinden zou hebben, zoals verjaardagsfeestjes of als
onderkomen voor daklozen. Karlsson:”It’s true that one of my intentions was to create
a house for catastrophes, but be a product just as simple and obvious as a
TetraPak.’101 Het karton is waterdicht gemaakt door middel van polyethyleen.
De verwachte levensduur is bij deze constructie beperkt vanwege de UV-straling die
de bovenlaag binnen ongeveer drie tot zes maanden afbreekt.102
Een soortgelijke harmonicatechniek, maar dan op basis van honingraatpapier, is te zien bij Molo Design op de volgende pagina.
van boven naar beneden:
Afb. 171 Exile buiten
Afb. 172 Exile binnen
Afb. 173 Exile schetsonwerp
99
Pernille Jensen, Fold me tight, Architecture magazine Mark 1 Let’s build trees 2005-2006
http://www.forumaid.com/default.asp?sid=889 (Mats Karlsson’s corrugated cardboard house Exile)(geraadpleegd:16-09-2009)
101
TetraPak is een Zweedse multinational en wereldwijd marktleider in kartonnen verpakkingen.
100
101
Molo Design Softhousing en Softwall
Vancouver (Canada)
Softhousing, ontworpen door Molo Design bestaat uit uitrekbare papieren kamers die in een ruimte geplaatst moeten worden (zie afb. 174). Deze
flexibele behuizing is ontwikkeld voor daklozen. Zodra de kamers niet meer worden bewoond, worden ze weer teruggevouwen. Dit project is nog in
ontwikkeling. Softwall is een papieren wand, die samengevouwen wordt aangeleverd. Wanneer de wand wordt uitgetrokken ontstaat er een lichte,
vrijstaande papieren wand die honderd keer groter is dan in gecomprimeerde vorm. De papieren wand is gemaakt van 400 lagen doorschijnend
honingraatpapier, die licht doorgeeft. Bovendien is het brandvertragend en gemaakt uit gerecycled papier. Met deze papieren muur, dat in bijna
elke vorm opgesteld kan worden, kan in een mum van tijd een scheidings- of achtergrondwand worden gecreëerd. Behalve Softhousing heeft Molo
Design ook andere producten uit papier gemaakt, zie pagina 103 en 104.
Afb. 174 Softhousing
Afb. 175 Softwalls, papieren scheidingswanden
die als een harmonica uit elkaar getrokken
kunnen worden.
Afb. 176
Detail Softwall, honingraatpapier
102
Softwall en Softseating
Afb. 177
Softwall in een zwarte kleur voor een dramatisch effect.
Afb. 182 Softwall stapelen
Afb. 178 Flexibele Softseating
Afb. v.l.n.r. 179-181
Softwall met ingebouwde LED-verlichting, zorgt voor bijzondere licht- en schaduweffecten.
103
Softwall
Afb. 182
De Softwalls bestaan uit verschillende hoogtes
die ieder op elkaar gestapeld kunnen worden,
zodat een 3D-effect ontstaat.
Afb. 183
Afb. 184
Met behulp van de papieren wanden kan
een grote of kleine ruimte op een snelle
flexibele wijze ingedeeld worden.
Aan de Softwall kan men lichtgewicht objecten
bevestigen met een speciaal clipsysteem. Voor
musea is dit een mogelijkheid om bijvoorbeeld
foto’s, textiel en foamkarton op te hangen.
104
Drop paper
Drop paper is een product van het bedrijf Procédés Chénel International (Frankrijk). Dit brandwerend papier wordt gebruikt voor onder andere
tentoonstellingen en standbouw. Papier is buigzaam en vouwbaar wat veel ontwerpvrijheid geeft. Het doorschijnende karakter van het papier zorgt
voor bijzondere lichteffecten. Op het papier kunnen gemakkelijk teksten en afbeeldingen geprint worden en bovendien zijn er met behulp van een
lasertechniek vormen uit het papier te snijden (zie afbeelding rechtsonder). In de bijlage is een monster van Drop Paper toegevoegd.
Afb. 185-189 Drop Paper met lichteffecten
105
Afb. 190-194
Zwevende 3D-plafondconstructies van Drop
Paper.
Links onder: Drop Paper is op maat
uitgesneden en in lagen achter elkaar
opgehangen, zodat er een paviljoen ontstaat.
106
Conclusie papier-en kartontoepassingen
De toepassingen laten zien dat papier en karton veel mogelijkheden biedt. Op vormtechnisch vlak waarschijnlijk zelfs meer dan
traditionele bouwmaterialen. Papier is zo gemakkelijk te bewerken, dat je er alle kanten mee op kunt. In tegenstelling tot
bijvoorbeeld hout kan er met papier gemakkelijker hele ongewone en ongebruikelijke constructies gemaakt worden. Bij Blobboard is bijvoorbeeld
te zien dat er vrij organische vormen uit papier kunnen ontstaan. Verder is papier bij uitstek geschikt voor de meest
uiteenlopende vouwconstructies. Er kunnen dus zowel organische als strakke geometrische vormen uit papier gecreëerd worden.
Karton heeft in zijn pure verschijningsvorm al een kenmerkende uitstraling. Als dit ook nog eens in een andere context wordt geplaatst,
wordt er een heel bijzonder en verassend effect gecreëerd. Zie bijvoorbeeld de kartonnen kokers bij Projektpilot (p.90-91): de kokers hebben een
andere functie gekregen en door alle kokers bij elkaar te plaatsen wordt er een esthetisch mooi resultaat verkregen. Het is
simpel, onopvallend materiaal en het op elkaar stapelen van de kokers maakt het tot een eenvoudige constructie, maar het effect dat eruit
voortvloeit is groot.
Papier is licht, dat veel vrijheid geeft in de vormgeving. Aangezien het gewicht geen rol speelt, kan een constructie zo groot,
breed of hoog mogelijk gemaakt worden. Er kunnen dus ook hoge, massief uitziende constructies gebouwd worden wat veel
impact kan hebben. De lichtgewichtheid van papier maakt het tevens ideaal voor reizende tentoonstellingen.
Met papier kan er ook een schijneffect gecreëerd worden. Doordat het een natuurlijke uitstraling heeft, kan men doen voorkomen alsof het
materiaal van hout is (zie Alvar Aalto tentoonstelling, p.73).
Verder kan er flexibel mee vormgegeven worden. Dit is goed te zien bij de uitrekbare Softwalls van Molodesign. Als de
samengevouwen wand uit elkaar wordt getrokken ontstaat er een vrijstaande wand, die op vele manieren opgesteld kan worden.
Naast flexibel vormgeven is het ook flexibel vervoeren: het kan direct ineen gevouwen worden tot een gecomprimeerd geheel.
Al met al laat karton zich in talrijke en diverse verschijningsvormen zien. Aangezien het materiaal vele verschillende eigenschappen bezit (er kan
bijvoorbeeld in gesneden, gevouwen en op geprint worden), heeft dit de ontwerpers en architecten geïnspireerd tot het creëren van de meest
uiteenlopende constructies.
107
H. 6 Tentoonstellingstechnische mogelijkheden van papier/karton
Papier en karton hebben vele eigenschappen die een grote mate van ontwerpvrijheid mogelijk maken.
Dit overzicht laat zien welke eigenschappen papier heeft en welke mogelijkheden die kunnen bieden voor het ontwerpen en uitvoeren van
tentoonstellingen. Op pagina 111 zijn tevens de beperkingen van papier te zien.
Eigenschappen van papier/karton
Tentoonstellingstechnische mogelijkheden
Lichtgewicht
-Grote mate van ontwerpvrijheid, want gewicht speelt nauwelijks een rol:
*zwevende constructies
*groot en massief uitziende constructies
*constructies om plafond te verlagen
-Makkelijk te vervoeren: ideaal voor reizende tentoonstellingen
-Betere arbeidsomstandigheden (tilnorm, arbo-wet)
-Snel en flexibel open afbouwen
Goedkoop
-Tentoonstellingen maken met klein budget
Direct en wereldwijd beschikbaar
-Op korte termijn tentoonstelling bouwen
Een ruim aanbod van 3000 verschillende
papiersoorten
-Grote mate van ontwerpvrijheid
108
Eigenschappen van papier/karton
Eenvoudig te bewerken en te monteren
(bijv. vouwen, in elkaar schuiven, nieten,
plakken, lijmen)
-Geen ingewikkeld gereedschap nodig: dus geen expertise nodig en de mogelijkheid tot inzet
Zacht
-Gemakkelijk te bewerken tot gedetailleerde vormen
Absorberend (vanwege poreuze vezelstructuur)
Behangen
Beplakken
Verven
Lijmen
Beprinten
van vrijwilligers
Allerlei (ongebruikelijke) vormen creëren:
Na het opnemen van vocht kan papier in de gewenste vorm gedroogd worden
(zie Blobpaviljoen)
Isolerend
Geluidsisolerende ruimtes creëren:
bijvoorbeeld paviljoenen in een ruimte waar
veel geluidspresentaties worden gehouden
Halfdoorschijnend (afhankelijk van papiersoort)
Licht- en schaduweffecten (zie bijvoorbeeld Molo softwalls en Droppaper)
Verschillende structuren (zoals
honingraatpapier, golfkarton)
Uitsnijden van patronen
109
Eigenschappen papier/karton
Snijden, vouwen en buigen
-Allerlei vormen en constructies creëren (die moeilijker te maken zijn met andere
materialen), zoals:
*Flexibele vormen
*3D-effecten
*Stevige constructies
Verschillende formaten
-Mini- tot megaconstructies
(zie bijvoorbeeld Shigeru Ban, rondkarton is beschikbaar in diverse diameters en oneindige
lengtes)
Direct printbaar
Grafische mogelijkheden: beletteringen en afbeeldingen
110
Eigenschappen van
papier
Maatregelen
Tentoonstellingstechnische beperkingen
Aanbrengen van waterbestendige coating
-Kost tijd en geld
-Heeft mogelijk nadelige invloed op de afwerking en bedrukking
-Moeilijker te recyclen
--------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------
Geen voorzorgsmaatregelen
In beperkte mate buitententoonstellingen maken.
Aanbrengen van brandwerende coating of
impregneren met brandwerende stoffen
-Kost tijd en geld, beperking op het ontwerp
-Heeft mogelijk nadelige invloed op de afwerking en bedrukking.
-Moeilijker te recyclen
--------------------------------------------------
---------------------------------------------------------------
Geen voorzorgsmaatregelen
-Risico dat tentoonstellingsontwerp wordt afgekeurd.
Vochtgevoelig
Brandgevoelig
111
H. 7
Papier- en kartongebruik in de praktijk: interviewresultaten
Tijdens het onderzoek ben ik de uitspraak tegengekomen dat karton het materiaal van de toekomst is onder andere vanwege de lichtgewichtheid
en milieuvriendelijk karakter. Toch is dit 36 jaar geleden ook al beweerd, maar dan op het gebied van de woningbouw:
“Technisch gesproken kunt u binnen het jaar naar de winkel stappen voor een voorgestanst en voorgerild kartonnen inbouwpakket op maat.
U krijgt dan een handzaam pakket mee dat u alleen maar hoeft uit te vouwen, op te zetten en te monteren [...]
Als na verloop van bijvoorbeeld vijf jaar zijn inbouwpakket hem niet meer bevalt kan hij het bij de fabrikant inleveren. Want karton is gemakkelijk
te recyclen. En de konsument krijgt op zijn meubilair een soort statiegeld retour [...]
Er is geen bouwmateriaal zo gemakkelijk op de juiste maat te snijden als karton. Wij hopen dat er een lezer op de uitdaging wil ingaan. Omdat wij
menen dat het open woningbouwsysteem met gebruik van kartonnen IP’s (inbouwpakketten) inderdaad binnen enkele jaren aan elk Nederlands
gezin een voordelige, snel gerealiseerde eigen woning kan bieden.” 103
In bovenstaand stukje wordt gesteld dat binnen een paar jaar tijd kartonnen woonhuizen in de vorm
van bouwpakketten te koop kunnen worden aangeboden. Ook al zijn er de laatste jaren kartonnen
noodwoningen gebouwd voor mensen, zoals vluchtelingen en slachtoffers van natuurrampen, toch is
deze voorspelling niet waargemaakt. Er is wel een ontwikkeling in de architectuur, interieur en design
waar te nemen, waarin steeds meer geëxperimenteerd wordt met papier/karton als bouwmateriaal. Is
er ook een soortgelijke ontwikkeling gaande in de tentoonstellingsbouw?
Interviews
Ondanks de vele toepassingen die in hoofdstuk 6 de revue zijn gepasseerd, is het gebruik van karton
Afb. 195
Bouwen met karton cartoon
binnen de tentoonstellingsbouw niet gangbaar te noemen. Traditionele bouwmaterialen blijvend overheersend. Om de redenen daarvoor in kaart te
brengen is er daarom middels interviews onderzoek gedaan naar het imago van papier/karton. Niet alleen om een beeld te krijgen van hoe er
tegen het gebruik van papier/karton wordt aangekeken, maar ook om erachter te komen of er misschien, net als in de architectuur, interieur en
design, in de tentoonstellingsbouw een tendens gaande is, waarbij men het gebruik van papier/karton ziet toenemen. Verder is er ook onderzocht
naar de ervaringen van papier-en kartontoepassingen en de voor-en nadelen hiervan voor het ontwerpen en uitvoeren van tentoonstellingen.
103
Jaap de Kreek, Wonen met karton (1974)
112
Hierbij is gebruikgemaakt van een vragenlijst en tevens is er contact opgenomen met professionals die meer gedetailleerde informatie konden
verschaffen over specifieke kwesties, zoals brandveiligheidseisen en technische uitvoering.
Er zijn hiervoor in totaal 40 bedrijven, musea en personen benaderd, zowel binnen- als buitenland. Via via kwam ik erachter waar karton werd
toegepast in tentoonstellingen. Ik nam eerst contact op met een museumconsulent die mij verwees naar het Museum Twentse Welle in Enschede
waar honingraatkarton is toegepast in een tijdelijke tentoonstelling. Deze tentoonstelling blijkt ontworpen te zijn door Saskia Meulendijks van
Studio La Meul, een bedrijf dat onder andere tentoonstellingen maakt en gebruikmaakt van karton. Dit bedrijf was ook verantwoordelijk voor een
tentoonstelling in Imagine IC in Amsterdam (zie blz. 70).
Verder kwam ik tijdens mijn stage bij de Holland Papier Biënnale in Rijswijk achter het bestaan van Stange Design, een Duits bedrijf
gespecialiseerd in golfkarton. Het produceert de meest uitlopende kartonobjecten, displays en houdt zich tevens bezig met het maken van
tentoonstellingen van karton. Dit bedrijf heeft veel ervaring op dit gebied en beschikt over veel technische know-how. Ik hoopte via hen meer te
weten te komen over de technische uitvoering van karton. Helaas kon het bedrijf geen informatie hierover verschaffen. Ik kwam wel via hun
website erachter wie hun opdrachtgevers/samenwerkingspartners zijn. Zo kwam ik in contact met Buro Muller Rieger in Berlijn, een
ontwerpbureau dat in samenwerking met Stange Design een paar tentoonstellingen heeft uitgevoerd. Buro Muller Rieger was verantwoordelijk voor
het ontwerp en Stange Design voor de technische uitvoering.
Vervolgens is er contact opgenomen met:
-Tentoonstellingsbedrijven, ontwerpbureaus en architectenbureaus die zich o.a richten op het maken van tentoonstellingen.
-Stand- en decorbouwbedrijven. Aangezien de stands en decors van tijdelijke duur zijn, moet er in rap tempo open afgebouwd worden.
Lichtgewicht materialen, zoals karton, zouden hier goed in thuis passen.
-Karton-en papierbedrijven
-Grote musea, omdat zij vaak wisselende tentoonstellingen hebben. Karton leent zich goed voor dit soort tentoonstellingen, omdat de
gebruiksduur en technische levensduur van karton bij tijdelijke tentoonstellingen min of meer op elkaar afgestemd zijn.
-De brandveiligheidsadviseur om advies in te winnen over de brandveiligheidseisen
-Taco van Iersel, architect en ontwerper van kartonproducten.
-Els Zijlstra, oprichtster van kenniscentrum Materia. Dit kenniscentrum houdt zich bezig met ontwikkelingen en innovaties van materialen en hun
toepassingen op de architectuur en design. Bij haar is er informatie ingewonnen over de innovatieve toepassingen van karton/papier.
-Jan Paul Reij, oprichter van Beesign Concepts, een bedrijf dat zich specialiseert in honingraatkartonproducten.
113
Voor dit onderzoek zijn de volgende benaderen onderzoekmethodes gehanteerd:
-Interviews (zowel telefonisch als face-to-face)
-Vragenlijst (via e-mail)
Onderzoeksresultaten
Uit het onderzoek zijn de volgende gegevens naar voren gekomen:
-Er is een grote groep die nooit met karton heeft gewerkt, omdat er al bij voorbaat van uit wordt gegaan dat karton niet sterk genoeg zou zijn.
Ook is men niet bekend met de vele toepassingsmogelijkheden dat karton biedt en dat dit materiaal verstevigd, brandwerend en vochtbestendig
gemaakt kan worden.
-Er is een groep is die wel heeft gewerkt met karton, maar toch liever de voorkeur geeft aan ander materiaal. Het verstevigen, brandwerend en
vochtbestendig maken van karton is volgens hen onmogelijk, te kostbaar of het vergt te veel tijd. Bovendien moet honingraatkarton afgenomen
worden in grote aantallen, waardoor het te duur wordt als bouwmateriaal.
-Slechts één bedrijf (Studio LaMeul) gebruikt karton regelmatig als bouwmateriaal.
Uit de interviews is naar voren gekomen dat honingraatkarton het meest wordt toegepast voor constructieve doeleinden, omdat dit karton over
een sterke kern bezit en daardoor veel belasting opvangt. De meningen zijn verdeeld wat betreft de toepassing van papier/karton. De een vindt dit
materiaal absoluut geen potentieel bouwmateriaal, terwijl de ander het als materiaal van de toekomst ziet.
114
Voordelen van karton in de tentoonstellingsbouw
Wat geven de geïnterviewden als redenen op die vóór het gebruik van karton pleiten? hieronder volgt een samenvatting van de positieve
gebruiksaspecten:
Wanneer men kijkt naar de maatschappelijke ontwikkelingen omtrent het milieu dan wordt er vaak van uitgegaan dat het gebruik van karton daar
goed in thuis past. Karton heeft een duurzaam en milieuachtig karakter, waardoor het zich goed leent voor tijdelijke tentoonstellingen. Het is
namelijk recyclebaar en de gebruiksduur en technische levensduur zijn op elkaar afgestemd.
Bijna alle geïnterviewden wijzen op de nu spelende duurzaamheidtrend, die vooral goed tot uitdrukking komt in de architectuur en interieur.
Enkelen geven als voorbeeld dat de Hema een soort van tentoonstelling organiseerde, die deels opgebouwd was uit karton en er komen ook
kartonnen stoelen bij de Hema in de handel, wat vijf jaar geleden ondenkbaar was.
Hoe zit het dan bij permanente tentoonstellingen? Veel geïnterviewden gaan ervan uit, dat karton vaker vervangen moet worden bij permanente
tentoonstellingen, dus er wordt daarom liever met hout gewerkt. Toch zijn ook hier weer oplossingen voor te bedenken. Karton kan verstevigd
worden, waardoor er toch constructies mogelijk zijn met een lange levensduur.
Behalve het duurzaamheidaspect wordt ook lichtgewichtheid als een positieve factor beschouwd. Het blijkt dat het vaak een doorslaggevende
factor is geweest bij reizende tentoonstellingen. Door het mobiele karakter van dit soort tentoonstellingen is het gebruik van lichtgewicht
materialen een groot voordeel. Het constructiemateriaal moet meerdere malen vervoerd en open afgebouwd worden, wat sneller plaatsvindt met
lichtgewicht materialen. Het lichte gewicht is tevens gunstig is op het gebied van de Arbo-wetgeving (tilnorm); de arbeidsomstandigheden zijn
beter voor de werknemers. Ten slotte kan de lichtgewichtheid ook als voordeel hebben dat er op de transportkosten wordt bespaard.
De gemakkelijke bewerking wordt ook als een positief punt beschouwd. Hierbij moet er met name gedacht worden aan printen, snijden en vouwen.
Bovendien kunnen er allerlei gedetailleerde elementen uit karton gemaakt worden, die moeilijker zouden zijn met hout.
Bovendien is karton als basismateriaal ( ‘kaal’ product) goedkoop.
Verder kiezen sommigen uit esthetisch oogpunt voor karton vanwege de pure uitstraling, zoals honingraatkarton die een karakteristieke open
honingraatkern heeft.
Ten slotte speelt bij karton in tegenstelling tot hout het opslagprobleem een minder grote rol. Het wordt eerder weggegooid, waardoor op de
opslagkosten geld wordt bespaard.
115
Nadelen van karton in de tentoonstellingsbouw
Ondanks bovengenoemde voordelen wordt karton toch niet vaak toegepast. Er blijken volgens de ondervraagden te veel nadelen aan vast te
kleven. Hieronder volgt een overzicht van de uitspraken die over de negatieve gebruiksaspecten van karton zijn geplaatst:
-Er is niet veel bekendheid met de vele toepassingsmogelijkheden van karton. Karton wordt vaak geassocieerd met een kartonnen doos, die een
goedkope en shabby indruk geeft. Bovendien zijn er ook andere materialen, die een mooi resultaat opleveren, dus waarom zou men gebruik
moeten maken van karton?
-Karton wordt niet als volwaardig constructiemateriaal gezien. Enkele concrete voorbeelden:
* Als bij brand de sprinklers aangaan, zakt de constructie in
* Er kan niet op locatie gevouwen en gaten in gefrezen worden
* Er kan geen zware kunst aan gehangen worden
* Bevestigingtechnieken zijn moeilijk bij karton, omdat het bijvoorbeeld niet geschikt is voor schroeven en als er eenmaal gaten inzitten is
het niet meer te herstellen
* Als het als constructiemateriaal wordt gebruikt, in bijvoorbeeld gebouwen, dan is het vaak een samengesteld product, bijvoorbeeld een
kartonnen scheidingswand waartegen een plaat, zoals gipswand, tegenaan wordt geplakt. Gips haalt namelijk wel de brandnorm.
-Karton moet branden vochtwerend gemaakt worden. In een publiek ruimte gelden strenge en vrij gedetailleerde brandeisen. Karton dat niet
geïmpregneerd is tegen brand en niet vochtwerend is gemaakt, is goedkoper dan hout. Maar ná deze toepassingen, wordt karton twee tot drie
keer duurder dan hout. Niet alleen de kosten spelen hierbij een rol, vaak wordt het ook omslachtig gevonden. Het kost te veel tijd, en aangezien
tijd geld kost, wordt er liever uitgeweken naar een ander en goedkoper materiaalsoort. Het viel op dat alle instellingen en musea, één museum
uitgezonderd, het karton niet brandwerend hadden gemaakt, omdat het volgens hen niet nodig bleek te zijn. Één geïnterviewde geeft aan dat er
veel sprinklers in het museum zijn geplaatst, wat het brandwerend maken van papier overbodig maakt. Alleen het natuurmuseum in Stuttgart
heeft het karton brandwerend gemaakt middels impregnatie met brandwerende zouten, wat volgens hen veel kosten met zich meebracht.
-Behalve dat het branden vochtwerend maken de kosten flink omhoog trekken, is ook het bewerken van karton vrij duur bij bepaalde
constructies. Er moet namelijk, afhankelijk van de bewerking, uitgeweken worden naar gespecialiseerde snij- en lamineermachines en andere
116
ingewikkelde machines. Dit soort machines zijn er wel, maar deze worden meer gebruikt binnen de meubelindustrie. Binnen de
tentoonstellingsbouw werkt men voornamelijk met houtgereedschap, dat op zich wel kan worden gebruik voor karton, maar het levert dan een
minder fraai eindresultaat op. Ook bewerkingen als printen en lamineren zijn door een aantal geïnterviewden prijzig te noemen.
-Karton raakt snel beschadigd; de mate van de beschadiging hangt onder andere af van de functie van het ontwerp, gedrag van de bezoeker en de
wijze en frequentie van transporteren. Zo zal een stoel van honingraatkarton sneller beschadigd raken dan een fotopaneel, omdat het laatste
nauwelijks wordt aangeraakt. Ook het gedrag van de bezoeker heeft invloed op het materiaal: sommige bezoekers zijn nieuwsgierig naar het
‘onbekende’ materiaal en ‘testen’ dit uit met beschadiging als gevolg.
Verder gaat bij een reizende tentoonstelling de kwaliteit van karton erop achteruit: het gaat o.a lubberen en rafelen.
-Karton, en hierbij gaat het specifiek om honingraatkarton, moet volgens enkele ondervraagden in grote volumes worden afgenomen bij
kartonleveranciers, wil het financieel aantrekkelijk worden. Als er maar af en toe karton wordt ingekocht voor een tentoonstelling, dat ook nog
eens brandwerend moet worden gemaakt, komt men volgens een geïnterviewde op zeer hoge kosten uit.
-Veel geïnterviewden vinden dat het gebruik van karton goed in het duurzaamheidconcept past, maar een enkeling geeft aan dat karton minder
milieuvriendelijk is ten opzichte van een houtproduct met als argument: “Spaanplaat kost 10 euro terwijl honingraatkarton 30 euro kost. Het kost
meer energie om honingraatkarton te maken en de pulp waarmee spaanplaat wordt gemaakt is goedkoper dan pulp die gebruikt wordt voor
papier. Pulp van spaanplaat is een ruw product, terwijl pulp van papier meer stappen moet ondergaan: van papierbak naar nabewerking en ten
slotte toepassing. Tevens kan spaanplaat ongeveer 8 keer gebruikt worden, terwijl karton vaak maar voor eenmalig gebruik is.”
-“Als er wordt gekeken naar de tentoonstellingsbedrijven ziet men dat het merendeel van deze bedrijven eigenlijk het verhuur van hout en panelen
als inkomstenpost heeft. De houten wanden worden hergebruikt en telkens opnieuw voor veel geld verhuurd. In tijden dat ze het niet druk hebben
worden alle tentoonstellingswanden weer opgeknapt en opnieuw beschilderd. Karton is niet vele malen herbruikbaar, want het is veel gevoeliger
dan hout. Het is niet bestand tegen meerdere keren bewerken en komt in feite al snel in de papierbak terecht”.
117
De hiervoor genoemde onderzoeksresultaten laten zien dat men meer nadelen dan voordelen ziet bij het gebruik van karton. Hierin zijn echter nog
niet de resultaten van de interviews met de tentoonstellings-, standbouw- en decorbouwbedrijven in verwerkt. Het merendeel van deze bedrijven
heeft geen ervaring met het gebruik van karton als constructiemateriaal. Slechts twee bedrijven gebruiken het soms (vooral honingraatkarton) en
andere twee bedrijven hebben het vroeger gebruikt. Dit is dan vooral bij tijdelijke toepassingen.
De gebruikte redenen voor het niet toepassen van karton zijn:
-karton is niet sterk genoeg (deze reden wordt door iedereen genoemd)
-karton voldoet niet aan de brandvoorschriften en is te gevoelig voor vocht
-er wordt de voorkeur gegeven aan vertrouwde materiaalsoorten, zoals hout
-er wordt de voorkeur gegeven aan betrouwbare materialen die gecertificeerd zijn. De verhuurder van de ruimte wil dat het bouwmateriaal aan de
kwaliteitseisen voldoet. Er moeten bewijzen aan de verhuurder overlegd kunnen worden, waaruit blijkt dat het materiaal conform de eisen is, zoals
de brandeisen. Als het materiaal niet gecertificeerd is, kan er een bewijs, zoals een testrapport, worden verkregen door het te laten testen. Dit kan
men bijvoorbeeld door het TNO (Nederlandse Organisatie voor Toegepast Natuurwetenschappelijk Onderzoek) laten doen.
Bij bijvoorbeeld hout is het gangbaar dat er gecertificeerd hout wordt verkocht. Gecertificeerd karton komt echter niet zo vaak voor en het kost
dan te veel tijd en geld om het door een organisatie te laten testen.
-er is in het verleden wel mee gewerkt, maar het kost te veel werk om karton sterker te maken door het bijvoorbeeld te lamineren.
-er is in het verleden wel mee gewerkt, maar het kost te veel tijd en geld om karton vocht- of waterwerend te maken.
-karton is niet geschikt voor demontabel bouwen (het raakt te snel beschadigd en is daarom niet bruikbaar in de standbouw waar tentoonstellingen
continu open afgebouwd worden)
-karton is alleen voor tijdelijke projecten te gebruiken.
In de stand-en decorbouw, waar regelmatig open afgebouwd moet worden, wordt de voorkeur gegeven aan materialen die niet alleen licht, maar
ook stevig zijn. Velen zijn van mening dat karton niet over de laatste eigenschap beschikt. De materialen die vooral worden gebruikt zijn hout,
MDF, triplex, multiplex, kunststof, staal en aluminium. Op de vraag of er duurzame materialen worden gebruikt, worden vaak houtsoorten met
FSC-keurmerk genoemd. Men stelt de volgende eisen aan bouwmaterialen: licht, sterk en voldoen aan de brandweervoorschriften. Diegenen die
sporadisch met karton hebben gewerkt, zijn positief over het lichte gewicht, maar het bewerken ervan te lastig. Tevens zou het nemen van
voorzorgsmaatregelen tegen brand, vocht en stabiliteit te veel tijd en geld kosten. Om deze redenen is karton voor hen niet geschikt voor
118
permanent gebruik. Eén geïnterviewde liet weten dat er vroeger in de standbouw veel karton werd toegepast, maar wegens de strenge
brandveiligheidseisen wordt er nauwelijks tot niet geen gebruik meer gemaakt van dit materiaal.
De resultaten van alle geïnterviewden zijn in onderstaand overzicht bij elkaar genomen:
Overzicht voor- en nadelen gebruik van karton in de tentoonstellingsbouw (uitspraken van de geïnterviewden)
Voordelen:
-lichtgewicht (makkelijk te vervoeren en besparing op transportkosten)
-makkelijk bewerkbaar
-kenmerkende uitstraling dat door velen als esthetisch wordt ervaren (bijv. honingraatkarton)
-goedkoop als basismateriaal/onbewerkt product
-milieuvriendelijk en groen imago, en kan gerecycled worden
Nadelen:
-bewerkingen kunnen prijzig uitvallen
-karton is niet sterk genoeg
-karton is niet brandwerend
-karton voldoet niet aan de brandvoorschriften en het kost te veel tijd, geld en moeite om karton brandwerend te maken.
-karton is niet waterbestendig
-het kost te veel tijd, geld en moeite om karton vocht- of waterbestendig te maken.
-karton moet gecertificeerd worden; er wordt de voorkeur gegeven aan betrouwbare bouwmaterialen die gecertificeerd zijn
-honingraatkarton moet in grote aantallen worden afgenomen, wil het betaalbaar blijven. Bij kleine of onregelmatige afnames worden de
aanschafkosten te hoog.
-karton heeft een goedkoop en shabby imago.
-men is niet bekend met karton als constructiemateriaal; er wordt liever de voorkeur gegeven aan traditionele bouwmaterialen
-karton is niet geschikt voor demontabel bouwen (het raakt te snel beschadigd en is daarom niet bruikbaar in de standbouw waar tentoonstellingen
continu open afgebouwd worden)
-karton is minder milieuvriendelijk dan bijv. spaanplaat, omdat het meer energie kost om karton te maken (hierbij gaat het om honingraatkarton)
119
Imago van karton verbeteren
Er zijn ondervraagden die er toch mogelijkheid in zien om karton meer geaccepteerd te krijgen. De volgende oplossingen worden aangereikt:
-Karton kan van het onbekende imago afgeholpen worden, door meer bekendheid te geven aan karton. Als er mensen zijn die ermee aan de slag
gaan en hun creaties tonen, komen meer mensen van het bestaan en mogelijkheden van karton te weten. Piet Boon bijvoorbeeld heeft veel
kartonnen meubels ontworpen, waarmee hij andere ontwerpers heeft geïnspireerd. Een ander voorbeeld is Xanita, een bedrijf dat gerecycled
honingraatkarton produceert en exporteert. Dit bedrijf geeft meer bekendheid aan hun product via hun eigen website. Aan deze website zijn
verschillende communicatiekanalen gekoppeld, zoals Facebook, Twitter, Youtube, Ning en Flickr. Op Xanita worden mensen die met karton werken
ook via een forum en bij elkaar gebracht. Verder is er op hun site te zien wat en hoe er gebouwd kan worden met karton en welk gereedschap
ervoor nodig is. Tevens worden de nieuwste ontwikkelingen omtrent honingraatkarton hierop aangekondigd.
-Honingraatkarton: behalve dat de toepassingen van karton meer bekend en ontwikkeld moeten worden, moet ook de beschikbaarheid ervan
toenemen. Er zijn in Nederland weinig leveranciers die honingraatkarton leveren en als het geleverd wordt, is de kostprijs van kleine leveringen te
hoog. Het moet in grote hoeveelheden afgenomen worden, wil de prijs aantrekkelijk worden.
Conclusie interviews
De resultaten van de interviews geven aan dat er veel onbekendheid heerst over de eigenschappen en mogelijkheden van karton.
Zoals de voorbeelden in voorgaande hoofdstukken hebben aangetoond, heeft karton veel meer verschijningsvormen dan alleen maar een
goedkope kartonnen doos. Zodra hier meer bekendheid aan wordt gegeven, bestaat er een kans dat karton populairder wordt. Bovendien zijn er
nu ook bepaalde ontwikkelingen gaande. Duurzaamheid is momenteel een trend, waar het ‘groene’ imago van papier goed bij past.
Maar zelfs als karton van het imagoprobleem wordt afgeholpen, dan is het nog steeds de vraag of het zal aanslaan. En zal karton daadwerkelijk
populairder worden in de tentoonstellingswereld nu duurzaamheid een rol speelt? In de zakelijke wereld denkt men eerder aan geld; de musea
werken met een vast budget, dus men zoekt liever naar de beste oplossing voor weinig geld. Karton is als basismateriaal wel goedkoop, maar
zodra er een tentoonstelling van wordt gemaakt, kunnen de kosten hoog oplopen, waardoor het mogelijk duurder wordt dan hout. Dit komt onder
120
andere vanwege de maatregelen die genomen moeten worden tegen brand en vocht. Ook het verstevigen, het inzetten van speciale machines om
het karton te bewerken maakt het er niet goedkoper op. Dit is dan ook een reden voor velen om uit te wijken naar traditionele materialen, zoals
hout. Wat de prijs betreft, kan het bij honingraatkarton, afhankelijk van de toepassingen, zelfs duurder uitvallen. Maar het voordeel valt misschien
wel meer te behalen in de keten: het scheelt in opslagruimte, (dus opslagkosten), de arbeidsomstandigheden zijn beter voor de werknemers en
bovendien lichter te vervoeren wat ook doorgevoerd kan worden naar goedkopere transportkosten. Dit allemaal bij elkaar opgeteld, zou de prijs
goed moeten maken. Al met al zijn het lastige knelpunten. De tijd zal uitwijzen hoe het gebruik van papier en karton zich in de toekomst zal
ontwikkelen.
121
Conclusie
In dit onderzoek is geprobeerd te achterhalen wat de mogelijke papier-en kartontoepassingen zijn bij het ontwerpen van tentoonstellingen.
Er zijn veel voorbeelden de revue gepasseerd vanuit disciplines als architectuur, interieur, kunst en design, maar ook op het gebied van
(erfgoed)tentoonstellingen. De toepassingen laten zien dat papier veel mogelijkheden biedt. Op vormtechnisch vlak waarschijnlijk zelfs meer dan
traditionele bouwmaterialen. Door de vele eigenschappen die dit materiaal biedt, is het mogelijk om de meest uiteenlopende en ongebruikelijke
constructies te maken. De veelzijdigheid van papier biedt de ontwerper dus een grote mate van ontwerpvrijheid. Veel toepassingen uit andere
disciplines zijn vertaalbaar naar tentoonstellingen en vice versa. Verder is dit materiaal eenvoudig te bewerken, zodat zelfs een leek een
constructie in elkaar kan zetten. Voor erfgoedinstellingen zou dit financieel interessant kunnen zijn om vrijwilligers in te zetten bij het bouwen van
een kartonnen tentoonstelling.
Toch blijkt in de praktijk dat papier/karton matig wordt toegepast. In het algemeen vindt men dat er te veel nadelen kleven aan dit materiaal en
wordt het daarom niet als hoogwaardig constructiemateriaal gezien. Ook is men niet bekend met de vele toepassingsmogelijkheden dat het biedt.
Velen hebben echter nooit met karton gewerkt, omdat er al bij voorbaat vanuit wordt gegaan dat het te zwak is als bouwmateriaal. Er wordt
momenteel nog steeds onderzoek gedaan naar karton als hoogwaardig bouwmateriaal. Toch ontwikkelt papier zich momenteel sterk: er komen
steeds sterkere papiersoorten op de markt die beter bestand zijn tegen brand en vocht.
Ondanks het feit dat karton toch altijd blijft kampen met een beperkt imago, is karton wel degelijk geschikt tot het bouwen van sterke
constructies. De Japanse architect Shigeru Ban heeft met zijn kartonprojecten bewezen dat de sterkte van de constructie niet per definitie afhangt
van het bouwmateriaal, maar dat een slimme constructie ook stevigheid kan opleveren. Hij heeft als een van de weinigen volhardend doorgezet en
veel tijd en energie in karton gestoken om het tot een hoger niveau te brengen. In Japan is veel papierkennis beschikbaar vanwege de lange
historische papiertraditie. Karton zou van het beperkte imago afgeholpen kunnen worden door er meer bekendheid aan te geven. Als nieuwe en
bestaande toepassingen getoond worden, weten meer mensen van het bestaan af en worden mogelijk andere ontwerpers hierdoor geïnspireerd.
Men moet er ook bij stil staan, dat in het algemeen niet alle objecten bedoeld zijn voor een tijdloos bestaan. Kijk maar bijvoorbeeld naar kleding:
vaak wordt kleding al snel afgedaan als gedateerd en komt het bijvoorbeeld in de kledingbak terecht, terwijl het nog jaren had meegekund. Veel
mensen houden juist van verandering en willen iets nieuws en niet een product dat ze heel hun leven blijven gebruiken. Karton is in vergelijking
met traditionele bouwmaterialen misschien minder sterk, maar heeft de constructie dan van de andere kant het eeuwige leven nodig? Er zijn
122
bijvoorbeeld jaren zestig woningen afgebroken, die technisch gezien prima hadden kunnen blijven staan. Toch moest er plaats gemaakt worden
voor andere woningen, omdat de woonkwaliteit te laag was. De kartonnen school in Essex heeft een technische levensduur van twintig jaar en
misschien komt het ook wel overeen met de beoogde gebruiksduur. Voor tijdelijke tentoonstellingen zou karton heel geschikt zijn met het oog op
levensduur versus gebruiksduur.
Ik heb de indruk gekregen dat er op papier/karton de uitdrukking onbekend maakt onbemind van toepassing is. Veel mensen zijn niet op de
hoogte van de vele mogelijkheden van dit materiaal en gaan er überhaupt al van uit dat het niet sterk genoeg zou zijn voor een bepaalde
constructie zonder er vooraf onderzoek naar te hebben gedaan. Er wordt eerder de nadruk op de beperkingen gelegd, dan op de talrijke
mogelijkheden. Er bestaan namelijk zoveel papiersoorten met ieder zijn eigen eigenschappen en bewerkingstechnieken, dat het veel potentie
heeft. Zoals uit de voorbeelden is gebleken is karton zeker in staat tot constructieve toepassingen in verschillende gebieden, zoals
tentoonstellingen.
Op de bijgevoegde cd-rom zijn video’s te zien, die onder andere tonen hoe een brug van karton gebouwd kan worden, en overige interessante
papier-en kartontoepassingen. Verder is het ook de bedoeling om te laten zien, dat karton veel meer is dan een goedkope supermarktdoos.
Papier kent ook een andere zijde en is nog sterk in ontwikkeling, waardoor hopelijk de klemtoon verschuift van de beperkingen naar de
mogelijkheden van papier en karton.
123
Literatuurlijst
Ambasz, E. e.a., Shigeru Ban (New York 2001).
Eekhout, M. e.a., Cardboard in architecture (Amsterdam 2008).
Beech, R., Origami, het complete handboek over papiervouwkunst (Utrecht 2003).
Bos, J.H. e.a., Het Papierboek (Houten 1995).
Evers, I., Het complete papierboek (de Bilt 1991).
Fuad-luke, A., The eco-design handbook: a complete sourcebook for the home and office (Londen 2007).
Gentenaar, P. e.a., Papier op de vlucht (Leiden 2006).
Hunter, D., Papermaking, the history and technique of an ancient craft (New York 1974).
Iersel, T. van, e.a., Cardboard architecture (Arnhem 2006).
Klanten, R. e.a., Papercraft: Design and art with paper ( Berlijn 2009).
Kreek, J. de, Wonen met karton (Eindhoven 1974).
McFadden, D.R., Slash: Paper under the knife (New York 2009).
McQuaid, M., Shigeru Ban (New York 2006).
Pallasmaa, J. e.a., Alvar Aalto. Through the eyes of Shigeru Ban (Londen 2007).
Reijnders, L., Verven + lijmen: gevaren voor mens en milieu (Amsterdam 1984).
Richardson, P., XS green: big ideas, small buildings (Londen 2008).
Roelofs, W.G.Th., Uitgangspunten bij het gebruik van synthetische materialen voor conservering en restauratie,
verstevigen, lijmen, vernissen (Amsterdam 1991).
Schmidt, P, e.a., Unfolded: Paper in design, art, architecture and industry (Bazel 2009).
124
Sloman, P., Paper: tear, fold, rip, crease, cut (Londen 2009).
Skolnick, L. e.a., What is exhibition design? (Mies 2007).
Turner, S., The book of fine paper (New York 1998).
Williams, N., More paperwork. Exploring the potential of paper in design and architecture (Londen 2005).
Vrancx, B., Exhibit design: high impact solutions (New York 2006).
Roelofs, W.G.Th., Depot-inrichting en archiefconservering, passieve conservering (Amsterdam 1993)
Artikelen
Cottrell, R. e.a., Constructing a prototype cardboard building (1999)
Elina Drossou, Papercut. Milles feuilles, a thousand leaves (2008)
D’Art Design Gruppe, Projektpilot GMBH (2008)
Jensen, P., Fold me tight, Architecture magazine Mark 1 Let’s build trees 2005-2006)
125
Lijst van geraadpleegde URL’s
http://www.sappi.com (de productie van papier: van hout tot gestreken papier)
http://www.papierenkarton.org (Papier en het bos)
http://www.prn.nl/index.php?menu_base_id=1&id=61&taal=nl (Stichting Papier Recycling Nederland)
http://en.wikipedia.org/wiki/Paper_recycling (recycling papier)
http://www.environmentalpaper.org/PAPER-DEFINITIONS.html ( pre-consumer en post-consumer papier)
http://www.vnp-online.nl/index.cfm?firm=vnp&fuseaction=show.page&pageid=13 (productieproces van papier)
http://www.paperonline.org/paper-uses/ (papiersoorten)
http://pers.nl/Naslag/papiersoortennamen.html (papiersoorten)
http://www.corexgroup.com/nl/spiraal_kokkers_hulzen (Corexgroup, kartonnen kokers)
http://www.smurfitkappa-solidboardsolutions.com (Smurfit Kappa, massief karton)
http://www.scapackaging.nl/nl/verpakkingen/verpakkingsmaterialen/massief_karton/ (SCA Packaging, massief karton)
http://www.delta.tudelft.nl/nl/archief/artikel/vouw-een-gebouw/17024 (‘Vouw een gebouw’)
http://www.nrk.nl/SiteCollectionDocuments/VNL-brochure_DHZ_1999.pdf, p.3-4 (Lijmsoorten, hun toepassingen en hun veiligheids-en milieuaspecten voor de
consument)
http://www.denbraven.be/Documents/11_LIJMEN_KLASSEMENT_NL.pdf (classificatie van lijmen)
126
http://nl.wikipedia.org/wiki/Lijmfaalmechanisme (lijmfaalmechanisme)
http://www.besin.com/ (honingraatkarton)
http://nl.wikipedia.org/wiki/Plakband (werking van plakband)
http://www.waybasics.com/shop/home.php (meubels van karton)
http://www.shigerubanarchitects.com/ (Shigeru Ban architectenbureau)
http://www.origami-osn.nl/drupal/nl/content/wat-origami (Origami Sociëteit Nederland, wat is Origami)
http://www.vrom.nl/pagina.html?id=37222 (gebruiksbesluit)
http://www.blob.tudelft.nl/onderzoek_item.php?project=8&taal=en (brandwerendheid bij karton)
http://www.support.bwk.tue.nl/SUPporter/SUPporter2_2004-2005/karton2.pdf (Technische Universiteit Eindhoven, kartononderzoek)
http://www.gcbr.com/schedule.html (the great cardboard boat regatta)
http://www.imagepermanenceinstitute.org/shtml_sub/srv_pat.asp (Photographic Activity Test)
http://www.worldinbalance.net/agreements/1987-brundtland.php (Brundtland rapport)
http://www.ipdubo.nl/handleiding/watisdubo/wat_is_duurzaam_bouwen.htm (duurzame ontwikkeling)
http://www.cradletocradle.nl/home/321_wat-is-cradle-to-cradle.htm (cradle to cradle)
http://blog.orselli.net/2008/03/green-exhibit-design-interview-with-tim.html(ExhibiTricks, ‘Green exhibit design, an interview with Tim McNeil’)
http://www.bbcfocusmagazine.com/qa/recycling-paper-bad-environment (‘is recycling paper bad for the environment’)
http://papierpraat.nl/nieuw/index.php?page=papierproductie (productieproces papier)
http://www.paperprofile.com/documents.html (schadelijke stoffen bij papierproductie)
http://www.volkskrant.nl/archief_gratis/article722890.ece/Toch_maar_kringlooppapier (‘Toch maar kringlooppapier’, productiebossen)
http://www.mvonederland.nl/aandeslagmetmvo/mvointernationaal/sectoren/grondstoffen/papierenkarton/feitenencijfers
(Maatschappelijk en Verantwoord Ondernemen, feiten en cijfers papier papier en karton)
http://www.bbcfocusmagazine.com/qa/recycling-paper-bad-environment (is recycling paper bad for the environment)
http://www.duurzaamuitgeven.nl/index.php?option=com_content&view=article&id=22&Itemid=10 (duurzame papierproductie)
127
http://www.smk.nl/nl/s357/SMK/Programma-s/Europees-Ecolabel/c340-Europees-Ecolabel (Europees Ecolabel)
http://www.duurzaamuitgeven.nl/index.php?option=com_content&view=article&id=19&Itemid=17 (duurzaam bosbeheer)
http://www.fscnl.org/nl/index.phtml (Forest Stewardship Council)
http://www.belgochlor.be/nl/H310.htm (‘Hoe zit dat met chloor en het bleken van papierpulp?’)
http://www.nyc-architecture.com/CHE/CHE-037.htm (Nomadic Museum)
http://www.finnishdesignshop.com/newsletter.php?id=8&art=1 (‘Mafoombey is a space made of corrugated cardboard’)
http://www.blob.tudelft.nl/ (Blob architectuur)
http://www.delta.tudelft.nl/nl/archief/artikel/huis-bij-het-oud-papier/16653
128
Afbeeldingenlijst
Bron:
1.
Shoji
http://www.shoji-tatami.com
2.
Honingraatkarton in deur
http://www.besin.com
3.
Noodwoningen
4.
Boathouse
http://www.shigerubanarchitects.com
5.
Japans paviljoen
6.
Opbouwen koepel
Sheppard, R. e.a., Paper houses. Build a livable, enduring house
of paper.(Caerfyrddin 1974).
7.
McGill Dome
of paper. (Caerfyrddin 1974).
8.
Kartonnen koepels
of paper. (Caerfyrddin 1974).
9.
Stoel F. Gehry
http://www.plushpod.com
10-11
Papieren jurken
Williams, N., More paperwork. Exploring the potential of paper in design
12.
Papieren paviljoen
http://www.chenel.com
13.
Papiervezels
http://nl.wikibooks.org/wiki/Papier
14.
Verhouding vezelinzet
http://www.papierenkarton.org
15.
Pulp
http://www.vnp-online.nl
16.
Langzeef
17.
Drogen
18.
Tambour
19.
The use of paper throughout the day
http://www.paperonline.org/paper-uses
20.
Honingraatkarton
21.
Honingraatkern
Rondkarton
http://www.corexgroup.com
and architecture (Londen 2005).
22.
23.
Wikkelmachine rondkarton:
http://www.corexgroup.com
24.
Golfkarton
http://www.golfkarton.org
25.
Massief karton doos
http://www.hollandagrapacking.nl
129
26.
27.
Massief karton opbouw
http://www.hollandagrapacking.nl
Vormkarton
http://www.epacking.be/food
28.
CNC-snijmachine
http://www.xanita.com
29.
Computergestuurde snijmachine
http://www.stange-design.de
30.
Lintzaagmachine
http://www.werktuigen.nl
31.
Bomen honingraatkarton
http://www.demedici.nl
32.
Vlinder honingraatkarton
33-37. Verschillende figuren van honingraatkarton
38.
Stansgaten
39-40. Display Replay honingraatkarton
Foto gemaakt door W. Man
41-44. Honingraatkarton met coating
45-50.
Paperforms
http://www.mioculture.com/
51a, b.
Papton chair
http://www.fuchs-funke.de
52a.
52b.
Horst Kiechle atelier
http://www.flickr.com/photos/archisculpture/sets/
Horste Kiechle kartonnen sculptuur (prototype)
http://www.designboom.com
53.
Afpelkracht
http://nl.wikipedia.org/wiki/Bestand:Pelmechanisme.png
54-55.
Kartonnen kantoor
http://www.scherpontwerp.nl
56-57.
Waybasic kasten
http://www.waybasics.com
58.
Klitteband
http://nl.wikipedia.org/wiki/Klittenband
59.
Stand Serigrafia
60-61.
Opbergsysteem kokers
http://www.returdesign.se
62-63.
Opbergsysteem blokvorm
http://www.returdesign.se
64-65.
Scheidingspanelen Nomad
http://www.mioculture.com
66.
Scheidingspaneel Fashion beurs
onbekend
67.
Scheidingswand rondkarton Yksi Expo
Foto gemaakt door W. Man
68-69.
Display honingraatkarton
70-71.
Wand van rondkarton
http://www.archi4.be
72-75.
Bloxes
http://bloxes.com
76-79.
Paneelverbindingen
80-86.
Verbindingen voor rondkarton
87.
Oppervlaktegewicht
130
88-89.
Japans theehuis
90-93.
Westborough School
Richardson, P., XS green: big ideas small buildings (Londen 2007).
93.
94-95.
Pappeo noodtenten
http://www.pappeo.com
96.
Sustainability
http://bradley.chattablogs.com/archives/economics/
97.
Designing for the real world
Sherin, A., Sustainable. A handbook of materials and applications
for graphic designers and their clients (Massachusetts 2008).
98.
Westborough school
Richardson, P., XS green: big ideas, small buildings (Londen 2008).
99-100.
Big&Green tentoonstelling
Skolnick, L. e.a., What is exhibition design? (Mies 2007).
101.
Europees Ecolabel
http://www.smk.nl/nl/s357/SMK/Programma-s/Europees-Ecolabel/c340-Europees
102.
FSC logo
http://www.fscnl.org/nl/doc.phtml?p=Logogebruik
103-107.
Twentse Welle
Museum Twentse Welle
108.
Computerzithoek
109.
Computertafels Imagine IC
110.
Fotopanelen Imagine IC
Imagine IC (Amsterda m)
111-112.
Alvar Aalto tentoonstelling
Ambasz, E. e.a., Shigeru Ban (New York 2001).
113.
Nomadic Museum
http://www.nyc-architecture.com/CHE/CHE-037.htm
114-117. Nomadic Museum
118.
Paper Tainer Museum
119-121.
Paper Tainer Museum
122-123. Stand voor Davines
124.
Paper Snake Paviljoen
125.
Paper Snake Paviljoen detail paneel
126.
paper Snake ’s nachts
127.
Display met hands-on activiteit
128-129. Displays van golfkarton
130-133 . Tentoonstelling Alfred Hrdlicka
134-135. Tentoonstelling Fokus
131
136-138
139-140
Tentoonstelling Leben erlernen
141-142
Vitrinekast Charles Darwin museum
http://www.xanita.com/site
143-144
145-148
Tentoonstelling Libeskind
149-150
Projektpolit gmbh
D’Art Design Gruppe, Neus (Duitsland)
151-152
Projektpilot gmbh vooraanzicht
D’Art Design Gruppe, Neus (Duitsland)
153
Yeshop in house vooraanzicht
Darchstudio, Athene (Griekenland)
154-155
Yeshop in house zijaanzicht
Darchstudio, Athene (Griekenland)
156-157
Mafoombey
Sloman, P., Paper: tear, fold, rip, crease, cut (Londen 2009).
158-159
Paper Parasite
Fuad-luke, A., The eco-design handbook: a complete sourcebook for the
home and office (Londen 2007)
160-162
Blobboard paviljoen
163-165
Parapluvormige dak
166-167
Armorphous Constructions
http://www.darrenknightgallery.com
168
Onderdeel dak restaurant Bambu
169
Overhangende dak restaurant Bambu
170
Etalage Dragon Dance
Williams, N., More paperwork. Exploring the potential of paper in design
and architecture (Londen 2005).
171-173
Exile
Iersel, T. van, e.a., Cardboard architecture (Arnhem 2006).
174-176
Molo Design Softwalls en Softhousing
http://www.molodesign.com
177-181
Molo Design Softwalls
http://www.molodesign.com
185-189
Drop Paper, lichteffecten
http://www.chenel.com
190-194
Drop Paper
http://www.chenel.com/
195
‘Nieuw:bouwen met karton’ cartoon
http://www.fnvbouw.net/weblog/index.php/regio1/more/bouwen-met-karton-inopmars/
132

Tentoonstellingen van Papier

Transcription

Similar documents

december 2011

`IJstijdkunst` in Qurta

nrs 1-100 - Liberaal Archief

Kvbk Cultureelerfgoed - Cultureel Erfgoed

2016 Plattegrond en informatie voor bezoekers

VPK personeelskrant december 2014 NL

Eenvoudige Interface Schakelingen, Owen Bishop

Merovingers in een villa 2 - Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

de lagen van jeruzalem

PDF, 5052 kb

Troika mei

Open pdf - Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

Simonis Buunk - Kunsthandel Simonis en Buunk

Open pdf - Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed