Podiganje na svesta_..

Transcription

Podigawe na SVESTA vo
vrska so RODOVITE PRA[AWA
vo srednite u~ili{ta
vo Republika Makedonija
ISKUSTVA I PREPORAKI
Uredni~ka: Du{ica Dimitrovska Gajdoska
Podigawe na svesta vo vrska so rodovite pra{awa vo srednite
u~ili{ta vo Republika Makedonija Iskustva i preporaki
1
2
Podigawe na SVESTA vo
vrska so RODOVITE
PRA[AWA vo srednite
u~ili{ta vo Republika
Makedonija
ISKUSTVA I PREPORAKI
3
Podigawe na svesta vo vrska so rodovite pra{awa vo
srednite u~ili{ta vo Republika Makedonija
Iskustva i preporaki
Izdava~: Evro-Balkan Press
Istraùva~ki centar za rodovi studii
Bul. “Partizanski odredi” 63
1000 Skopje
www.euba.org.mk
e-mail: [email protected]
Godina na izdavawe: 2004
Uredni~ka na edicijata na ICRS: Katerina Kolozova
Glaven i odgovoren urednik na Evro-Balkan Press:
Ema Markoska-Mil~in
Dizajn i pe~atewe: Koma lab.
Lektura: Tatjana Mitrevska
Copyright©Evro-Balkan Press 2004. Site prava se zadràni.
Sekoe neovlasteno koristewe na tekstot vo celost ili na
delovi od nego podleì na odgovornost spored Zakonot za
avtorsko pravo i srodni prava na Republika Makedonija.
Publikuvaweto na ovaa kniga e finansiski poddràno
od strana na Institutot za trajni zaednici – ITZ i
Amerikanskata agencija za me|unaroden razvoj USAID.
Stavovite i mislewata navedeni vo ovaa zbirka tekstovi
gi zastapuvaat mislewata na avtorite na sekoj od
poedine~nite tekstovi i nu`no ne gi otslikuvaat mislewata
na ITZ ili USAID.
CIP - Katalogizacija vo publikacija
Narodna i univerzitetska biblioteka
Sv. Kliment Ohridski, Skopje
4
Sodrìna
I Za proektot
7
II Rabota so nastavnicite
13
1. @arko Trajanoski:
Demokratsko obrazovanie i kriti~ko mislewe
13
2. Bobi Badarevski:
Analiza i sledewe na nastavata od rodova
perspektiva
17
3. Ema Petreska:
Kriti~ko ~itawe na mediumskite sodrìni od
rodov aspekt
23
4. Elizabeta [eleva:
Analiza na nastavnite sodrìni od predmetot
Maj~in jazik i literatura
33
5. Despina Angelovska:
Analiza na sredno{kolskite lektiri od rodova
perspektiva
37
6. Primer od rabotata na nastavnicite:
Tatjana Tr~kovska, DSU “Ko~o Racin” Veles
46
III Rabota so u~enicite
49
1. Mitko ê{larov i Daniela Adamova:
Rodova senzibilizacija preku vodewe u~eni~ki
proekti - iskustvo i perspektivi
49
2. Primer od rabotata na u~enicite:
DSU “Georgi Dimitrov”
53
Podigawe na
na svesta
svesta vo
vo vrska
vrska so
so rodovite
rodovite pra{awa
pra{awa vo
vo srednite
srednite
Podigawe
u~ili{ta vo
vo Republika
Republika Makedonija
Makedonija Iskustva
Iskustva i
i preporaki
preporaki
u~ili{ta
5
6
I
Za
proektot
Organizator:
Istraùva~ki centar za rodovi studii,
Institut “Evro-Balkan”, Skopje
Poddràn od:
Institut za trajni zaednici
Vo sorabotka so:
Ministerstvo za obrazovanie i nauka na
Republika Makedonija,
Dràvnite sredni u~ili{ta
“Georgi Dimitrov” i
“Zefqu{ Marku” od Skopje,
“Ko~o Racin” od Veles i
“Goce Del~ev” od Kumanovo
Podigawe na
na svesta
svesta vo
vo vrska
vrska so
so rodovite
rodovite pra{awa
pra{awa vo
vo srednite
srednite
Podigawe
u~ili{ta vo
vo Republika
Makedonija Iskustva
Iskustva i
i preporaki
preporaki
u~ili{ta
7
1. Za idejata
Proektot “Podigawe na svesta vo vrska so rodovite pra{awa vo srednite
u~ili{ta vo Republika Makedonija” ima{e za cel da pridonese za rodova
senzibilizacija na nastavni~kiot kadar i na u~enicite i da vodi kon integracija na rodovite pra{awa vo nastavnata programa na srednite u~ili{ta
vo Republika Makedonija. Aktivnostite vo ramkite na proektot bea osmisleni kako fakultativni programi i inicijativi na dve nivoa - so oddelni
aktivnosti nameneti za nastavnicite i aktivnosti prilagodeni za
sredno{kolcite. Delot namenet za nastavnicite se realizira{e preku
serija obuki za rodova senzibilizacija na nastavnicite po istorija, filozofija, psihologija, literatura i sociologija. U~enicite bea vklu~eni vo
specifi~ni aktivnosti, kako debatni klubovi, rabotilnici i nastani.
Rodovata senzibilizacija go zasega na~inot na pretstavuvawe/prenesuvawe
na nastavnite sodrìni zacrtani vo godi{nite planovi, preku:
‚
otvorawe na diskusija so u~enicite za eventualnoto prisustvo na stereotipi vo nastavnite sodrìni i koristenata literatura;
‚
detektirawe na seksisti~kiot diskriminatorski govor kako vo nastavnite sodrìni taka i vo izlagawata na u~enicite;
‚
promovirawe na interaktivnata nastava, vo ~ii ramki bi se promovirala rodovo-~ustvitelna aktivnost vo ramki na redovnata nastava.
Efektite na programata se dvojni: posredni i neposredni. Obukata na nastavnicite pridonese za rodovata ~uvstvitelnost vo ramkite na sekoja od
poedine~nite nastavni oblasti i posredno, be{e prenesena vrz u~enicite.
Rabotilnicite i debatnite klubovi gi otvorija pra{awata na rodovata ednakvost i za statusot na rodovite me|u sredno{kolcite i vo nastavnata programa i razvija podlaboka ~uvstvitelnost za rodovite pra{awa me|u samite
u~enici. Aktivnostite koi gi vklu~uvaa u~enicite bea zamisleni kako
povratna sprega i voedno inicijativa za rodovo senzitivniot pristap na
nastavnicite. Debatnite klubovi, kako ve}e razrabotena forma na diskusija, garantiraa odr`livot na proektot i po zavr{uvaweto na negovoto formalno traewe i obezbedija forum za kontinuirana debata na dvete celni
grupi (nastavnicite i u~enicite). Prednost na vakvata forma e prostorot
{to na u~enicite }e im ja doveri ulogata na doma}ini i na inicijatori na
diskusiite.
8
Ovaa bro{ura ja sumira ednogodi{nata programa i }e da sluì kako
pomo{en materijal za podgotovka na strategiite za ponatamo{na integracija na rodovite aspekti vo ramkite na srednoto obrazovanie. Preporakite i
iskustvata sodràni vo prilozite koi se pomesteni vo bro{urata treba da
sluàt kako vodilki vo rodovata senzibilizacija na sredno{kolskata nastavna programa.
2. Cel na proektot
Razvivawe ~uvstvitelnost kaj nastavni~kiot kadar i kaj u~enicite od srednite u~ili{ta vo Makedonija za rodovite problemi, odnosno razvivawe na
mo}ta za detektirawe na rodovite stereotipi i rodovata neednakvost i na
sposobnosta za kriti~ko razmisluvawe za niv. Specifi~na cel na proektot e
da se zgolemi zastapenosta na rodovite pra{awa i rodovata perspektiva vo
nastavnata programa i socijalnata sredina na srednite u~ili{ta vo Makedonija.
3. Rezultati
Neposredni rezultati:
I. Integrirawe na rodovata perspektiva vo ramkite na nastavnata programa
(vo ramkite na predmetite istorija, literatura, psihologija, sociologija i
filozofija)
II. Pottiknuvawe na interesot na pra{awata za rodoviot odnosi, statusot na
rodovite i rodovata ednakvost me|u sredno{kolcite vo Makedonija preku
rabotilnici, diskusioni grupi, organizacija na nastani.
Dolgoro~ni rezultati;
Samostojni inicijativi na nastavnicite i sredno{kolcite {to }e ja pottiknuvaat svesta za rodovite pra{awa.
4. Celna grupa:
Direktni celni grupi:
20 nastavnici po nekolku predmeti vo 4 sredni u~ili{ta vo Skopje, Kumanovo i Veles.
U~enicite vo soodvetnite sredni u~ili{ta, okolu 100-150 u~enici koi }e
zemat u~estvo vo debatnite grupi i vo organizacijata na nastanite.
Indirektna celna grupa:
Nastavnicite koi ne minat obuka, preku debatnite klubovi koi }e prodolàt
da funkcioniraat vo ramkite na u~ili{tata; sredno{kolskata populacija
koja ne be{e opfatena od programata, no vrz koja posredno }e vlijaat ~lenovite na debatnite klubovi; site u~enici od u~ili{tata vo koi predavaat
nastavnicite koi ja posetuvaa obukata.
9
5. [to ponatamu:
Ednogodi{niot proekt be{e zamislen kako pilot faza ~ii sledni ~ekori }e
bidat osmisleni vrz osnova na
a) rabotata na debatnite klubovi na u~enicite i forumite vo ramkite na
klubovite;
b) evaluacijata na delot od rabotata so nastavnicite sprovedena po zavr{uvaweto na ciklusot od {est ednodnevni sesii;
v) anketa za implementacija na ve{tinite steknati za vreme na obukite, koja
}e bide sprovedena slednata godina; i
g) ovaa bro{ura so preporaki.
6. Koj u~estvuva{e vo proektot
Tim na Istraùva~kiot centar za rodovi studii
Direktorka na ICRS:
Katerina Kolozova
Koordinatorka na proektot:
Du{ica Dimitrovska Gajdoska
Asistantka na proektot:
Dragana Karovska
Tim {to rabote{e so u~enicite
Mitko ê{larov, Ministerstvo za obrazovanie
Daniela Adamova, Ministerstvo za obrazovanie
Tim {to rabote{e so nastavnicite
Elizabeta [eleva, UKIM, ICRS
@arko Trajanoski, Helsin{ki komitet za ~ovekovi prava, ICRS
Bobi Badarevski, ICRS
Emilija Petreska, Sovet za radiodifuzija, ICRS
Despina Angelovska, ICRS
Nastavnici koi u~estvuvaa vo proektot
DSU “Georgi Dimitrov”, Skopje
Marina Lavajkovska, profesorka po istorija
Lena Ristovska, profesorka po psihologija
Violeta Bogleva, profesorka po sociologija
Valentina Micunovska, direktorka
Zlata Por~i}, profesorka po makedonski jazik i literatura
Risto ûlev, profesor po etika
DSU “Ko~o Racin”, Veles
Aneta Smilevska, profesorka po psihologija
Bo{ko Karaxov, profesor po sociologija
Sa{ko Nikolovski, profesor po istorija
Jovica Temov, profesor po makedonski jazik i literatura
Tatjana Tr~kova, profesorka po filozofija
Cvetanka Karamankova, profesorka po makedonski jazik i literatura
Magdalena Saretinova, profesorka po makedonski jazik i literatura
10
DSU “Goce Del~ev”, Kumanovo
Keti Domazetovi}, profesorka po pedagogija
Sowa Cvetkovska, profesorka po istorija
Zoran Petru{evski, profesor po sociologija
Sowa Aleksievska, profesorka po psihologija
DSU “Zefqu{ Marku”, Skopje
Ni|ar Nagavci, profesorka po sport i sportski aktivnosti
Besim Limani, profesor po albanski jazik i literatura
Zaim Zimeri, profesor po istorija
Kemal Ajdini, u~ili{en pedagog
]aim Seladin, profesor po hemija
11
I. Rabota so nastavnicite
Prva sesija, 22 noemvri 2003 godina
@arko Trajanoski: Demokratsko obrazovanie i kriti~ko mislewe I del
Rabotilnica (traewe 120 minuti)
Emilija Petreska: Analiza na mediumite od rodov aspekt I del
Vtora sesija, 13 dekemvri 2003 godina
@arko Trajanoski: Demokratsko obrazovanie i kriti~ko mislewe II del
Bobi Badarevski: Metodika na nastavata I del
Predavawe i rabotilnica (traewe 60 minuti)
Treta sesija, 20 mart 2004 godina
Bobi Badarevski: Metodika na nastavata II del
Predavawe i rabotilnica (traewe 105 minuti)
Elizabeta [eleva: Analiza na nastavnite sodrìni od predmetot Maj~in jazik
i literatura I del
Predavawe i diskusija (60 minuti)
êtvrta sesija, 3 april 2004 godina
Bobi Badarevski: Metodika na nastavata III del
Predavawe i rabotilnica (90 minuti)
Despina Angelovska: Analiza na lektirite od rodova perspektiva
Elizabeta [eleva: Analiza na nastavnite sodrìni od predmetot Maj~in jazik
i literatura II del
Petta i {esta sesija, 22 maj 2004 godina
Bobi Badarevski: Metodika na nastavata IV del
Predavawe i rabotilnica (120 minuti)
Emilija Petreska: Analiza na mediumite od rodov aspekt II del
Prezentacija na ideite za istraùvawe na u~enicite pred nastavnicite
(traewe 45 minuti)
Popolnuvawe na evaluacionite formulari
(traewe 60 minuti)
Bobi Badarevski, Emilija Petreska, @arko Trajanoski: Usna evaluacija, preporaki, planovi za ponatamu
(traewe 45 minuti)
12
II
@arko Trajanoski
Rabota so
nastavnici
Demokratsko
obrazovanie i
kriti~ko
mislewe
Programa
I Socijalni o~ekuvawa vo pogled na rodot
1. Rabota vo grupi na tema stereotipi (30 minuti)
2. Voveduvawe na rodovo-~uvstvitelni temi (45 minuti):
- distinkcija pol-rod
- socijalna diskriminacija/socijalno isklu~uvawe/
socijalna nevidlivost
- ~ovekovite prava na ènite
- nasilstvo vrz ènite
II Metodolo{ki nasoki za voveduvawe na rodovo-~uvstvitelni
pra{awa
1. [to e kriti~ko mislewe (bura na idei – 15 minuti)
2. Pretpostavki za kriti~ko mislewe
- demokratska u~ilnica
- nadminuvawe na dogmatski pristap
- po~ituvawe na razliki
- sloboda na mislewe i izrazuvawe
- kriti~ko pra{uvawe kako pretpostavka na kriti~ko
mislewe
Vremetraewe na rabotilnicata: 240 minuti
Demokratsko obrazovanie i kriti~ko mislewe
Eden od najinteresnite problemi i predizvici vo gra|anskoto/demokratskoto obrazovanie e kako da se izbegne stapicata, odnosno mo`niot
ras~ekor pome|u sodrìnata i formata na pou~uvaweto i promoviraweto.
Imeno, kako da se bide demokrati~en pri pou~uvaweto i promoviraweto
demokratija? Vo taa nasoka, razvojot na kriti~koto mislewe i pottiknuvaweto da se preispituva avtoritetot se samo osnovni preduslovi. Toa e
pri~inata zo{to ekspertite po pou~uvawe na demokratija pretpo~itaat
nastavni programi koi }e bidat ne samo vo funkcija na pottiknuvawe na
kriti~koto mislewe, tuku i vo funkcija na pottiknuvawe na demokratski
postapki i procesi, koi postojano }e go imaat predvid (idniot) gra|anin
kako aktiven demokratski ~initel.
13
Me|utoa, edna od osnovnite slabosti na gra|anskoto obrazovanie e otsustvoto na rodova perspektiva. Gra|aninot (imenka od ma{ki rod!) obi~no se
pretstavuva kako apstraktna edinka li{ena od polovi/rodovi atributi, a
narodot/demosot kako polovo/rodovo neizdiferencirana masa. Ottamu,
potrebata od rodovo senzibilizirawe se zgolemuva kako {to se zgolemuva
svesta deka demokratijata e nezamisliva bez idealot na polova/rodova
ednakvost. Za da se promovira idealot na polova/rodova ednakvost, za da
se pretstavat demokratskite principi, strategii i politiki na polova/
rodova ednakvost, neophodno e usvojuvawe na rodovata perspektiva.
Za da se usvoi rodova perspektiva vo gra|anskoto/demokratskoto obrazovanie, potrebna e transformacija na nastavnite programi. Nitu edna
aktivnost naso~ena kon postignuvawe na rodova ednakvost i fakti~ka ramnopravnost me|u polovite ne moè da bide do kraj izvedena bez promeni vo
nastavnite programi vo osnovnoto i srednoto obrazovanie. Promenite
treba da ovozmoàt menuvawe na percepcijata i doìvuvaweto na ulogata
na polovite i kriti~ki stav kon tradicionalnite modeli i dosega{nite
sfa}awa na istoriskiot razvitok. Promenite ne mora nu`no da se ostvaruvaat vo nasoka na oblikuvawe nov predmet vo koj }e se razrabotuvaat
sodrìni povrzani so ednakvosta na polovite od istoriski, biolo{ki,
op{testveno-socijalen, kako i od aspekt na konceptot za ~ovekovite prava
i slobodi; tie moè da se ostvarat i so vnesuvawe soodvetni sodrìni vo
ve}e postoe~kite predmeti (literaturata, istorijata, filosofijata, sociologijata, gra|anskoto obrazovanie, biologijata itn.).
Za da bide uspe{na strategijata na vnesuvawe soodvetni sodrìni vo ve}e
postoe~kite predmeti, istata mora da se potpira vrz dobro osmislena
metodologija. Zatoa i ulogata na instruktorot vo prvata sesija, od edna
strana, be{e vo nasoka na promocija na na~inite na koi moè da se vovede
distinkcijata rod/pol i, od druga strana, so postojan osvrt vrz metodite na
kriti~ko mislewe koi bea promovirani pri voveduvaweto na
distinkcijata.
Vo prviot del od prvata sesija be{e ilustriran rabotilni~kiot pristap
(rabota so grupi) na tema rodovi stereotipi i socijalni o~ekuvawa vo pogled na rodot. U~esnicite bea podeleni vo dve grupi i od sekoja grupa be{e
pobarano da podgotvi ìvotna biografija, po~nuvaj}i od najranite detski
denovi pa s$ do krajot na ìvotot. Vo kratki crti, ednata grupa ima{e
zada~a da se fokusira vrz ìvotnata prikazna na edno devoj~e, a drugata
grupa vrz ìvotnata prikazna na edno mom~e. Otkako prikaznite bea podgotveni, od pretstavnikot/pretstavni~kata na grupite be{e pobarano da go
smenat gramati~kiot rod i imeto na glavniot lik vo prikaznata. Bojana
stana Bojan, a Aleksandar - Aleksandra. îtaweto na prikaznite predizvikuva komi~ni reakcii preku koi doa|aat do izraz na{ite negativni stereotipi za razli~nite socijalnite ulogi i o~ekuvawa vo odnos na ènskite i
ma{kite deca. Isto taka, rabotilnicata e pogodna i za pokrenuvawe odredeni pra{awa vo vrska so socijalnoto o~ekuvawe na seksualnata orientacija, so ogled na toa {to onaa/onoj koj/a ja ~ita ìvotnata prikazna se
14
nao|a vo nedoumica dali da go smeni i polot na seksualniot partner na
Bojan i Aleksandra.
Vo vtoriot del od prvata sesija be{e ilustrirana tehnikata „mozo~na bura
(na idei)” i nejzinata poleznost pri voveduvaweto na kontroverznite
(sporni) temi od oblasta na rodovata problematika. Potoa, niz konkretni
primeri, na nastavnicite im bea predo~eni nekolku tehniki za rabota so
kontroverzni temi: kako da se pokrenuvaat kontroverznite pra{awa, kako
da se obezbedi atmosfera na sorabotka i po~ituvawe vo u~ilnicata, kako
da se kontrolira dinamikata vo u~ilnicata, kako da se obezbedi podednakvo u~estvo na devoj~iwata i mom~iwata vo u~ilnicata. Poseben osvrt
be{e daden na tehnikata na kriti~ko pra{uvawe, kako preduslov za obezbeduvawe na atmosfera na kriti~ko mislewe.
Vtorata sesija zapo~na so „bura na idei” na tema „diskriminacija”. Potoa
bea otvoreni pove}e kontroverzni pra{awa vo vrska so rodovata diskriminacija i ~ovekovite prava na ènite. Bea dadeni mnogubrojni
metodolo{ki naznaki za na~inot na koj moè da se vovedat ovie temi pri
obrabotkata na postojnite sodrìni od nastavnite programi. Iako od
u~esni~kite/u~esnicite be{e pobarano da imaat postojan osvrt, ne samo
vrz sodrìnite {to se promoviraat, tuku i vrz tehnikite {to se koristat
za nivno {to pouspe{no promovirawe, vo u~ilnicata na momenti
otsustvuva{e atmosfera na kriti~ko mislewe, i odreden del od grupata ne
be{e vo sostojba da vnimava na koristenite tehniki. [tom }e se pokrene{e
odredeno kontroverzno pra{awe od rodova tematika, nekoi nastavni~ki/
nastavnici bea tolku involvirani vo zastapuvaweto na odredena dogmatska pozicija, {to ne bea vo sostojba da gi sledat metodolo{kite naznaki:
na koj na~in podobro da se pristapi na nekoja kontroverzna tema, i koi
metodi i tehniki se najsoodvetni za re{avawe na postoe~kite konflikti i
drugite zastoi {to moè da se javat vo procesot na kriti~koto mislewe.
Vakvite konflikti vo ramkite na grupata bea iskoristeni kako primeri za
da se predo~i prirodata i vidot na konfliktot, za poso~uvawe na odredeni rodovi stereotipi koi leàt vo osnova na konfliktot, kako i za ilustrirawe na odredeni tehniki za razre{uvawe ili izbegnuvawe na konflikti koi moàt da ja naru{at atmosferata na kriti~ko mislewe.
15
16
Bobi Badarevski
Analiza i
sledewe na nastavata od rodova
perspektiva
Programa
Cel:
Integracija na principot na rodovata perspektiva vo analizata i
sledeweto na nastavata, nastavnata sodrìna i didakti~ko-tehni~kite
metodi.
Zada~i:
1. Da se usvojat znaewa i ve{tini vo sledeweto na rodovite karakteristiki
vo nastavniot proces;
2. Da se obrabotat empiriski podatoci i tehniki na zabeleùvawe na
rodovite komponenti na nastavata;
3. Da se analiziraat oddelni didakti~ki elementi od rodova gledna
to~ka;
4. Da se analizira sodrìnata na nastavnite ~asovi;
5. Didakti~ki da se formuliraat nastavnite edinici so cel podednakva
rodova zastapenost.
Metodi:
1. Teoretski prezentacii;
2. Prakti~ni primeri za sledewe i analiza na nastavata;
3. Obuka vo sostavuvawe na pra{alnici i tabeli za sledewe i analiza.
Vreme na obukata: 375 minuti
Analiza i sledewe na nastavata od rodova
perspektiva
Vo ramkite na rabotilnicata “Analiza i sledewe na nastava od rodova
perspektiva”, kako del od proektot za rodova senzibilizacija i
pottiknuvawe na kriti~ko mislewe vo nastavata, bea postaveni temi i
problemi koi se odnesuvaa na metodolo{kite i teoretskite aspekti na
rodovo-inkluzivniot kurikulum. Nastavnicite se zapoznaa so konceptite
rod, pol i srodnite koncepti od rodovata teorija i metodologija.
Pra{aweto na rodot kako determinira~ki faktor vo vospitno-obrazovniot
proces se nametna kako centralno vo na{ite razgovori. Bea analizirani
situacii od nastavnite ~asovi kade {to nastavnicite go zabeleàle
Podigawe na
na svesta
svesta vo
vo vrska
vrska so
so rodovite
rodovite pra{awa
pra{awa vo
vo srednite
srednite
Podigawe
u~ili{ta vo
vo Republika
Makedonija Iskustva
Iskustva i
i preporaki
preporaki
u~ili{ta
17
vlijanieto na rodoviot identitet vo komunikacijata i recepcijata na
nastavnata sodrìna. Kako novina vo analizata na nastavniot proces,
be{e dogovoreno rodovata perspektiva i rodovata faktorska analiza na
nastavniot proces da se prifati kako rabotna hipoteza.
I pokraj razbirlivo pokaàniot somne` i rezerva kon temata, nastavnicite
projavija podgotvenost za sorabotka. Rezerviranosta se odnesuva{e na
osnovnite pretpostavki od ponudenata rodova analiza na nastavniot
proces, posebno za mestoto, ulogata i vlijanieto {to nastavnikot gi ima vo
procesot na nastavata, formiraweto na klimata vo odelenieto i odnosot
kon u~enicite. Osnovnata teza {to ja istaknuvaa nastavnicite se potpira{e
vrz liberalnite ideologii i pretpostavki za nediskriminatorskiot
odnos vo obrazovniot proces, ili vrz pretpostavkata deka tie ne
manifestiraat, nitu praktikuvaat diskriminatorski odnos kon svoite
u~enici spored rodot; implikaciite od taa teza se deka rodot nema
nikakva determinira~ka funkcija vrz nastavniot proces i deka rodovata
analiza treba da gi otkriva „klasi~nite diskriminatorski praktiki” kako
ostatoci od s$ u{te neemancipiranite odnosi vo op{testvoto.
Vaka otprilika izgleda{e „odbranata” na nastavnicite, koja
pretpostavuvam deka bi ja spodelile mnogu drugi nastavnici, profesori
i drugite u~esnici vo obrazovanieto vo Republika Makedonija. Spored
toa, treba povtorno da se obrazloì i da se pozicionira kako realnost
„napado”, odnosno tezata deka rodot e determinira~ki faktor vo
vospitno-obrazovniot proces (i ottamu da se obrazloì i potrebata od
razvivawe na posebni metodi vo nastavata so site propratni elementi),
da se podigne svesta za prisustvoto na rodovata dimenzija vo obrazovniot
proces i da se postavat principi koi bi bile patokaz za ponatamo{ni
strate{ki re{enija.
Rodot i obrazovanieto
[to e rod? Konceptot rod e komplementaren na konceptot pol. Konceptot
na rodot sekoga{ stoi vo relacija so konceptot na polot. Tie se tretiraat i
kako sinonimi, ili dokolku se pravi razlika me|u niv, se smeta deka polot
go odreduva rodot. No, neli site znaeme deka ponekoga{ èna(pol) ili
ma`(pol) ne pravi ènski(rod) ili ma{ki(rod) raboti. Toa {to sakam da
istaknam e deka da se bide, da se izgleda, da se odnesuva rodovo, odnosno
ènski ili ma{ki, e ne{to koe{to ne zavisi od polot, iako sekoga{ e
povrzano so nego. Dokaz za toa e socijalnata i istoriska promenlivost na
ona {to se smeta za ènsko ili ma{ko, {to ukaùva na izvorot na takvite
koncepti, bez razlika dali tie ne{ta se izvr{eni od ma` ili èna.
Pa sepak, iako rodot e ne{to {to ne e postojano ({to ukaùva na negovata
relativnost), sepak e ne{to {to go imame i go doìvuvame kako centralno
vo sopstveniot identitet. No toj ne gi odreduva samo individualnite
psiholo{ki percepcii: rodot e toj {to razli~no n$ opredeluva vo
op{testvoto. Da se bide ma{ko ili ènsko, podrazbira nekakvi apriorni
socijalni ulogi, status, mo} i pozicija. So eliminacijata na postoe~kite
predrasudi vo vrska so toa {to moàt, smeat, treba da pravat ma{kite
ili ènskite, ne zna~i deka }e dojdeme do nekakvi ~isti koncepti na
18
rodot spored koi lu|eto }e go delat socijalniot ìvot soglasno nivnite
rodovi identiteti. Problemot e vo toa {to samite rodovi identiteti
se bazi~ni socijalni kategorii i relacii na ne-mo}, ne-ramnopravnost,
ne-ednakvost. Eliminacijata na rodovata ne-mo}, ne-ramnopravnost, neednakvost zna~i eliminacija na realnosta na rodovite kategorii. Kako
i da e, ona na {to tekovno moème da se potpreme kako na strategija e
sproveduvawe na rodovata perspektiva koja pretstavuva procenka na
imlikaciite za ènite i maìte na sekoja planirana akcija, vklu~uvaj}i
go tuka i obrazovanieto vo site oblasti i na site nivoa. Toa e strategija
so koja iskustvata i problemite na ènite i maìte stanuvaat integralen
del na dizajniraweto, implementacijata, monitoringot i evaluacijata na
politikite i programite vo sferata na vospitno-obrazovniot proces
Da se vratime na na{iot problem. Kako e mo`no da se prepravame ili da
se ubedime deka subjektot na obrazovniot proces e li~nosta bez razlika
na nejziniot rodov identitet; deka rodoviot identitet e irelevanten za
primaweto na porakata, znaeweto, vospitanieto? Dali navistina nekoi
nastavnici veruvaat vo toa deka u~enicite, pa i tie samite, go ostavaat
svojot rodov identitet pred portite na u~ili{teto, i taka „pro~isteni”
ostvaruvaat komunikacija na li~nosti? Sosema sprotivno na vakvoto
samozalaùvawe, }e istaknam deka rodot kako edna od centralnite odliki
na na{iot psiholo{ki i socijalen identitet e sekoga{ ve}e prisuten vo
koja bilo socijalna relacija, vklu~uvaj}i ja i onaa na obrazovniot proces,
i gi „filtrira” porakite koi gi primame, razbirame ili ispra}ame.
Takvoto filtrirawe e dvojno: preku kategorijata na rodot i preku
predrasudite so koi e opkruèna dadenata kategorija (ma{ko/ènsko) vo
opredelen socio-kulturen kontekst.
Pozitivnata diskriminacija i nastavata
Nekoi od nastavnicite, u~esnici na rabotilnicata, smetaa deka nivnite
stavovi kon u~enicite se sekoga{ korektni zatoa {to ne gi diskriminiraat
spored rodot. Baraweto na rodovata perspektiva da se obra}aat kon
u~enicite kon ma{ki/ènski, spored niv, zna~i naru{uvawe na osnovnite
~ovekovi prava. No dali e toa navistina taka? Nekolku pretpostavki leàt
vo osnovata na vakvite stavovi. Prvo, tie smetaat deka tie li~no re{avaat
dali nekomu }e se obratat akcentiraj}i go rodot, i vtoro, deka lu|eto
imaat prava samo kako li~nosti, no ne i kako èni ili maì.
Kako prvo, treba da se znae deka volevite aktivnosti vo sloèni strukturni
relacii se samo efekt, posledica od primarnite svojstva i mehanizmi na
takvite relacii. Vo na{iov slu~aj, èlbata ili voljata da ne se obra}ame
kon rodoviot identitet na u~enicite e ~ista zabluda: treba ~esno da
se priznae deka stanuva zbor za edno golemo samozalaùvawe; dokolku
na{iot rodov identitet e sekoga{ ve}e del od nekakva socijalna relacija,
toga{ toj e prisuten i vo ramkite na obrazovnite relacii. Implicitnite
poraki, stavovi, interesi, dvièwa, statusnite simboli, oblekata,
direktno gi determiraat relaciite vo obrazovniot proces i relaciite
na nastavniot ~as, odelenieto ili klasot. Ne stanuva zbor za toa dali
ènskite ili ma{kite kako ~ove~ki su{testva imaat ili ne podednakov
19
kapacitet za sovladuvawe na odredeni problemi ili u~ewe. Stanuva
zbor za toa deka rodoviot identitet na odreden na~in ja modificira, ja
voobli~uva, ednostavno, na nuèn na~in ja determinira projavata na eden
ist kapacitet kaj ènskite ili ma{kite na razli~en na~in. Obra}aweto
kon rodovite identiteti vo obrazovniot proces zna~i borba so „dadenata”
neednakvost, neramnopravnost me|u ma{kite i ènskite, a so strategija na
takanare~enata pozitivna diskriminacija, obrazovniot proces treba da gi
eliminira rodovite pretpostavki i predrasudi za pouspe{no sovladuvawe
na odredena oblast na znaewe, oblast na interesi ili razli~ni tipovi na
povedenija. Rodovata perspektiva vo obrazovanieto ne zna~i stavawe na
rodot vo zagradi, tuku direktno soo~uvawe so nego i negova dekonstrukcija,
relativizacija.
Rodovata perspektiva vo analizata i sledeweto
na nastavata
Postojat li metodi na nastavniot proces {to bi ja zadovolile rodovata
perspektiva? Kako treba da izgleda analizata i sledeweto na nastavata od
rodova perspektiva? Toa se pra{awa koi baraat celosno nova strategija,
ne samo vo metodite na nastava, tuku i vo ramkite na celoto obrazovanie.
Iznao|aweto razli~ni didakti~ko-pedago{ki sredstva nema da ja ispolni
celta dokolku site ostanati elementi vo vospitno-obrazovniot proces
ostanat nepromeneti. Rodovo-inkluzivniot kurikulum ne zna~i samo,
kako {to mnogumina mislat, postignuvawe na rodova ramnopravnost vo
u~ili{tata. Iako stanuva za zbor za globalna akcija vo svetski ramki,
rodovata perspektiva ne zna~i sekade isto. Vo nekoi zemji ili kulturi }e
zna~i zgolemuvawe na brojot na devoj~iwata vo u~ili{tata ili promena
na stavot kon nivnite kapaciteti koi tradicionalno se sfa}aat kako
inferiorni.
Bi moèle da izdvoime pove}e sektorski celini vo eden po{irok akcionen
plan za Rodovo-inkluzivniot kurikulum, koi bi imale specifi~ni
programski celi i zada~i:
U~ili{ten menaxment, nastavnici i
u~ili{ten personal
1.
Organizacija na obuki, rabotilnici za nastavnicite vo sorabotka so
u~ili{nite upravni strukturi, roditelite i roditelskite odbori,
so cel da se obezbedi baza na osnovni informacii i znaewe za
pra{awata na rodot i negovata uloga vo obrazovniot proces.
Nastava, nastaven i obrazoven proces
1. Obezbeduvawe na takov vid nastava koja{to po svojata sodrìna,
jazik i metodologija }e im ovozmoì na devoj~iwata i mom~iwata
da gi ispolnat svoite edukativni-vospitni potrebi, i voedno }e gi
relativizira tekovnite granici na rodovite identiteti koi pre~at vo
ispolnuvaweto na celite i zada~ite na kurikulumot;
20
2. Organizirawe posebni ~asovi na nastava kade {to kriti~ki }e se
analiziraat rodot, rodovata podelba na trudot vo semejstvoto,
u~ili{tata, odnosno vo op{testvoto po{iroko;
3. Izbor na posebni didakti~ki metodi i sredstva koi po svojata struktura
i dinamika vo celost kriti~ki gi razvivaat interesite na u~enicite.
Obrazovni sodrìni i materijali
1. Obezbeduvawe na nastavni sodrìni i u~ebnici koi se rodovo
~uvstvitelni vo pogled na jazikot, ilustraciite i primerite {to gi
sodràt ili prikaùvaat;
2. Obuka na nastavnicite i u~enicite za kriti~ka recepcija na nastavnite
sodrìni;
3. Ravivawe na predlozi i posebni re{enija za odredeni tematski
edinici koi se prepoznaeni kako rodovo ne~uvstvitelni.
Stavovi i odnesuvawe kon devoj~iwata
1. Obrazovniot proces treba da gi stimulira devoj~iwata da gi
sogleduvaat faktorite koi gi ograni~uvaat vo razvivaweto na nivnite
kapaciteti;
2. Posebni programi so koi se stimuliraat devoj~iwata da pokaàt
pogolem interes za oddelni oblasti, kako {to se prirodnite i
tehni~kite nauki;
3. Da se obezbedi monitoring sistem koj bi gi za{titil od rizi~ni ili
nezakonski aktivnosti {to se temelat na rodovo-seksualno nasilstvo.
Analizata i sledeweto na nastavata so koi se tretiraat rodovite
determinira~ki komponenti vo nastavniot proces, pretstavuvaat
specifi~ni metodi vo ocenkata na postignatiot uspeh vo eden rodovosenzibilen kurikulum. Tie se temelat na rodovata analiza koja pretstavuva
niza od metodski sredstva preku koi moème da ja analizirame rodovata
pozicioniranost na u~enicite, nivniot me|useben odnos vo razni sociopoliti~ko-kulturni konteksti, nivniot status, pristapot do odredeni
resursi i dr. Standardnite metodi na analiza i sledewe na nastava
pokaùvaat interes samo za nekoi nejzini tehni~ki karakteristiki i ne se
osvrnuvaat na socijalnata dimenzija kako realen faktor. Pra{aweto na
rodot, nacionalnata pripadnost, klasata, rasata, se smetaat za nadvore{ni
faktori i iako imaat vlijanie na postignuvaweto na obrazovnite celi,
sepak se neimanentni vo procesot na postignuvawe uspeh.
Moème da izdvoime tri glavni indikatori vo analizata i vo sledeweto
na nastavata, koi ponatamu moè da se razloùvaat na pospecifi~ni:
1. Pristapot kon obrazovnite dobra;
2. Podednakva raspredelba na resursite vo obrazovanieto, po~nuvaj}i od
obrazovniot menaxment, pa s$ do naglednite sredstva;
3. Postignuvaweto i uspehot na mom~iwata i devoj~iwata soglasno
rodovo senzibilniot kurikulum.
21
Za potrebite na analizata i sledeweto na nastavata neophodno e da se
razvijat posebni {emi na beleèwe, kako {to se pra{alnici, statisti~ki
tabeli, deskriptivni analizi, kvantitativni i kvalitativni podatoci i
dr. Ovie {emi na beleèwe moè da se upotrebuvaat za bilo koj del od
obrazovniot proces, za koja bilo cel vo ramkite na rodovata perspektiva.
So kombinirawe na metodite na analizata i sledeweto na nastavata,
sistemite na sledewe i so beleèwe na razli~nite aspekti ili nivoa na
nabquduvawe }e se postignat komleksni i pocelosni pretstavi za toa kako
rodovata dimenzija gi opredeluva obrazovnite aktivnosti. Rezultatite
od analizata na podatocite treba da pretstavuvaat osnova za kreirawe na
nastavnite planovi i programi, nastavnite sodrìni, stilovite na nastava
koi bi gi ispolnile celite na rodovata perspektiva, odnosno na rodovoinkluzivniot kurikulum. Pa sepak, kako {to prethodno napomenavme,
rodovata senzibilizacija treba da se gradi postapno i na site nivoa.
Na krajot, bi moèle da zaklu~ime deka rodovata perspektiva vo
obrazovanieto e pozitivna, afirmativna akcija so koja se obezbeduvaat
uslovi za edno poramnopravno, pouspe{no i poefektivno obrazovanie,
obrazovanie za site.
22
Ema Petreska
Kriti~ko
~itawe na
mediumskite
sodrìni od
rodov aspekt
Cel:
Zapoznavawe so mo`nostite i na~inite za kriti~ko ~itawe na mediumskite
sodrìni kako eden od faktorite koi imaat vlijanie vo procesot na u~ewe
ulogi, stavovi, vrednosti, normi.
Teoretski osnovi:
Albert Bandura - Teorija za socijalno u~ewe, Xorx Gerbner - Teorija za kultivacija, rezultati od istraùvawa za “mo}ta na ubeduvawe” na mediumite.
Na~in na rabota:
Na ~asovite, zaedno so nastavnicite, }e bidat analizirani nekolku vidovi
mediumski sodrìni:
• tekstovi od vesnici i televiziski prilozi - analiza na upotrebenite
termini (prisustvo ili otsustvo na rodova ~uvstvitelnost vo terminologijata) i na kontekstualizacijata na sodrìnite;
• televiziski reklami - }e se baraat i poso~uvaat stereotipite za rodovite koi, preku vizuelniot i govorniot del na porakite, se nudat kako
ulogi za identifikacija;
• televiziski emisii nameneti za tinejxerskata publika - koi se
sodrìnite za koi se informira, vo kakov kontekst se staveni informaciite, dali i kakvi vrednosti se proteìraat i preporauvaat kako
skripti za uspeh;
• tinejxerski spisanija - analiza na fotografiite i tekstot na naslovnite
stranici od aspekt na rodot.
Traewe: 90 minuti
Kriti~ko ~itawe na mediumskite sodrìni od
rodov aspekt
Mediumite, kako vaèn faktor vo socijalizacijata na li~nosta, imaat
golemo vlijanie vrz u~eweto ulogi, vrednosti i normi, i vrz formiraweto
na stavovite {to ja so~inuvaat osnovata na svetogledot na ~ovekot. Bi bilo
naivno da se veruva deka mediumite svoeto vlijanie go ostvaruvaat preku
Podigawe na
na svesta
svesta vo
vo vrska
vrska so
so rodovite
rodovite pra{awa
pra{awa vo
vo srednite
srednite
Podigawe
u~ili{ta vo
vo Republika
Makedonija Iskustva
Iskustva i
i preporaki
preporaki
u~ili{ta
23
1
Morgan, M. and
Signorielli, N.
“Cultivation Analysis:
Conceptualization
and Methodology”
vo Signorielli, N. and
Morgan, M. (Eds.)
Cultivation Analysis:
New Directions in
Media Effect Research
(Sage Newbury Park
1990, str.: 18);
ednostavno „vlevawe” na porakite vo umovite na lu|eto. Vsu{nost, bi
bilo mnogu posoodvetno da se govori za eden proces na kultivirawe koj
„...podrazbira dolgotrajni, kumulativni posledici od izloènosta na, vo
su{tina, povtorlivi i stabilni sistemi od poraki (t.e. mediumska
sodrìna, z.m.), a ne na neposredni kusoro~ni odgovori ili individualni
interpretacii na sodrìnata”1. Pritoa, sodrìnata na svesta kultivirana
od mediumite ne e sostavena tolku od specifi~ni stavovi i sfa}awa,
kolku od {iroka, osnovna, globalna pretpostavka za „faktite“ na ìvotot.
Ottamu, ednakvo naivno bi bilo i da se smeta deka sekoja li~nost, vo sekoj
mig e svesna za toa kolku nekoj nejzin stav e izgraden pod vlijanie na mediumskite sodrìni na koi bila izloèna vo tekot na ìvotot.
Pe~atot, radioto i televizijata ne se samo obi~ni transmiteri na informaciite do publikata. Porakite {to tie gi prenesuvaat, vo procesot na
modelirawe od surovina vo gotov proizvod, pominuvaat niz „sitoto” na
novinarskiot um koj, kolku i da se trudi, ne moè da obezbedi celosna objektivnost pri tretiraweto na vesta, za{to i novinarite se lu|e koi pominale niz sopstveniot proces na socijalizacija, izgraduvaj}i se vo li~nosti
so svoi stavovi, doblesti i slabosti, sfa}awa i predrasudi. Osven toa,
mediumskite sodrìni se prekr{uvaat i niz u{te edna prizma, onaa na
ureduva~kata politika od koja se rakovodat urednicite koga opredeluvaat
{to e vest, a {to ne e, i koja vest kakvo i kolkavo vnimanie zasluùva.
Vsu{nost, mediumite ja vr{at t.n. Agenda - Setting, odnosno odreduvaat koi
temi }e & gi prezentiraat na publikata i na kakov na~in. Pritoa, tie
moèbi i ne uspevaat da & kaàt na svojata publika {to da misli, no
sekako & kaùvaat za {to da razmisluva. Treba da se ima predvid deka
lu|eto sekojdnevno se vo direkten kontakt so mal, ograni~en del od okolinata i oti „nivnata percepcija za op{testvenata realnost e pod silno
vlijanie na posreduvanite iskustva - ona {to go gledaat, slu{aat i ~itaat
od masovnite mediumi. Kolku pove}e ~ovekovata slika za realnosta proizleguva od simboli~kata sredina na mediumite, tolku e pogolemo nivnoto
op{testveno vlijanie”2.
2
Bandura,
A. Social
Learning Theory
(Englewood
Cloffs, NJ:
Prentice-Hall,
1977, str.:40);
Eden od glavnite problemi so koi se soo~uvaat ènite za temite od nivni
specifi~en interes vo posreduvanata mediumska realnost - e nivnata
nevidlivost, odnosno nekoristeweto na ènite kako glavni subjekti i kako
izvori na informacii vo napisite. Potkrepata za vakvoto tvrdewe, me|u
drugoto, moè da se najde vo Proektot za globalen monitoring na mediumite 2000 (Global Media Monitoring Project - GMMP 2000) koj be{e sproveden vo
70 dràvi na 1 fevruari 2000 godina. Primerokot za ova istraùvawe vo
Republika Makedonija se sostoe{e od vkupno 48 novinarski napisi od pet
dnevni vesnika. Analizata pokaà deka, od vkupno 111 subjekti vo napisite, 12 se èni, a 99 se maì, odnosno maìte kako subjekti se prisutni
re~isi 8 pati pove}e otkolku ènite. I, da spomeneme u{te eden interesen
podatok za „vidlivosta” na subjektite: kolku od niv bile citirani vo storiite - tri od ènite i 30 od maìte.
24
Praktikata pokaùva deka neretko, duri i koga nekoj nastan e organiziran
od èni i na nego u~estvuvaat èni, i toa vidni stru~waci, i koga diskutiraat na taa tema kako relevantni govornici i izvori na informacii,
postoi mo`nost tie da bidat prenebregnati.
Kako dobra ilustracija kako da se detektiraat vakvite slu~ai, moè da
posluì primerot so na~inot na koj dva od dnevnite vesnici - „Dnevnik” i
„Utrinski vesnik” se osvrnaa na êtvrtata nacionalna sredba na
prateni~kite koja{to se odrà na 4 noemvri 2003 godina, a ~ija tema be{e
„Prostitucija - mo`nosti i re{enija”.
Slika 1
„Utrinski vesnik”, 5 noemvri 2003, str. 5
Vo kriti~koto ~itawe na
napisite „Vo Makedonija
‘operiraat’ okolu tri iljadi prostitutki” (Slika 1)
i „Prostitucijata stanuva
se poorganizirana” (Slika
2), od pomo{ }e bide
sporedbata na odgovorite
na
slednive
nekolku
pra{awa:
• Za kakov nastan stanuva
zbor?
• Dali na nego prisustvuvale èni?
• Dali nekoja od niv e
stru~wak?
• Ima li èni koi se na
pozicija {to im dava mo}
da odlu~uvaat i da predlagaat zakoni?
• Koj s$ e citiran?
• Na koja stranica se objaveni izve{taite (i {to govori
toa za vnimanieto {to & e
posveteno na taa tema)?
îtatelot koj bi go pro~ital
samo tekstot vo „Utrinski
vesnik”, bi ostanal pokus za
soznanieto deka podatocite
za sostojbata so prostitucijata vo Makedonija poteknuSlika 2
vaat od istraùvawe ~ii re„Dnevnik”, 5 noemvri 2003, str. 17
zultati bile prezentirani
od edna èna-stru~wak. I ne samo toa, bi ostanal neinformiran i za toa
deka na debatata, osven pratenici, prisustvuvale i prateni~ki, i oti najmalku edna od niv aktivno u~estvuvala vo diskusijata.
25
Pri kriti~koto ~itawe na mediumite potrebno e da se imaat predvid i
ramkata i vramuvaweto. Ramkata e kognitivna struktura vo svesta na
lu|eto, bazirana vrz porane{nite iskustva koi se ~uvaat/memoriraat i
pretstavuvaat ramka za interpretirawe na novoto iskustvo. Na novinarite, taa im ja olesnuva selekcijata i obrabotkata na informaciite.
Recipientite pak, ja koristat za da gi prerabotat novite informacii {to
gi dobile.
Vo novinarstvoto postoi i t.n. vramuvawe koe e vrzano za toa kako }e bide
prezentirana odredena storija - na primer od aspekt na opkruùvaweto vo
koe }e bide smestena.
Slika 3
„Dnevnik” 15 oktomvri 2003, str. 15
Tokmu preku funkcioniraweto na kognitivnata ramka na novinarite i
urednicite i preku vramuvaweto, pra{awa koi se od va`nost, duri i od
ìvotna va`nost za ènite mnogu ~esto ne go dobivaat tretmanot {to go
zasluùvaat, pa duri i ostanuvaat nevidlivi.
Va`nosta na vramuvaweto moè da se ilustrira preku primerot so 15-ta
stranica od izdanieto na „Dnevnik” od 15 oktomvri 2003 godina (Slika 3).
Za ovaa stranica da se „pro~ita” kriti~ki, od rodov aspekt, odnosno za da
se vidi tretmanot {to go imaat temite vrzani za ènite, ne e dovolno samo
da se pro~itaat tekstovite. Potrebno e da se zemat predvid i nekolku drugi
elementi:
• Na koja stranica vo vesnikot e objaven tekstot?
• Na koe mesto od stranicata se nao|a?
26
•
•
•
•
Kolku e dolg?
Dali e pridruèn so fotografija?
Kakvi se temite na tekstovite koi se objaveni okolu nego?
Dali toj e postaven na povidlivo ili na pomalku vidlivo mesto vo odnos na niv?
Na ovaa stranica, tretirani so ednakva va`nost, se nao|aat kusite tekstovi
„Rakot ne izbira po vozrast” i „Masovno pravewe ajvar”. Prviot napis e
posveten na kampawata za redovni ginekolo{ki pregledi vo ramkite na
borbata protiv rakot na dojkata. Ovaa akcija, me|u drugoto, e pottiknata i
od faktot {to stotici èni umiraat od rak na dojkata poradi nenavremeno
dijagnosticirawe, iako do somneòt {to vodi do mamografija se doa|a
preku eden relativno ednostaven samopregled. Vtoriot napis pak, govori
za toa kako {est èni-~lenki na Zdruènieto na doma}inki, za ~etiri
dena, napravile 60 kilogrami ajvar. Bez nikakvo potcenuvawe za aktivnosta na doma}inkite, prigotvuvaweto olkavo koli~estvo ajvar ne e nitu
tolku retko, nitu tolku nevoobi~aeno.
Slikata za vramuvaweto e nadopolneta so prisustvoto na tret tekst na
stranicata: „@enite ne si gi znaat pravata”. Toj e dvojno pokus od prethodnite dva, se odnesuva na prezentacijata na knigata „Polo`bata i pravata na
vrabotenata èna” od profesorkata Gzime Starova, i ne uspeva da dade
dovolno informacii za toa do kakvi soznanija do{la avtorkata.
Ovie tri teksta se objaveni na dnoto od 15 stranica, kako del od rubrikata
„Omnibus”, koja e zarodi{ na zabavnite podlistoci „Vikend” i „Antena”.
Slikata za toa kakvo vsu{nost zna~ewe im e dadeno, se nadopolnuva so podatokot {to nad niv, vo gorniot desen agol, za da padne vedna{ v o~i, se
nao|a napisot nasloven „Bule }e gi istakne nozete i dekolteto na Mis
Makedonija”. Ovoj tekst, vo koj ènata e pretstavena preku ona so {to, i
toa kolku e prisutna vo mediumite - telo i seksepilot - e pridruèn so
fotografija na stavata na najubavata Makedonka vo 2003 godina.
Mediumite ~esto posegnuvaat kon prenaglasuvaweto na fizi~kiot izgled i
na seksepilot kako kon sredstvo za privlekuvawe publika. @ena so zavodliv izgled e ~estopati mamkata {to treba da go privle~e kupuva~ot bez
ogled dali stanuva zbor za reklama za avtomobil, naslovna stranica na
enigmatsko spisanie ili sredna stranica na dneven vesnik, ili pak,
spisanie nameneto za tinejxerite. Eden od na~inite da se proveri ova
tvrdewe e analizata na naslovnite stranici (naslovite i fotografiite).
Osobeno podatliva za vakva analiza, pri koja moè da se upotrebi obrazecot daden podolu, e naslovnata stranica na spisanieto „Tin {ema”.
27
Slika 4.
Naslovna stranica na spisanieto
“Tin {ema” br. 37, od 12 fevruari 2004.
Slika 5
Naslovna stranica na spisanieto
“Tin {ema” br. 51, od 20 maj 2004.
28
Analiza na naslovna stranica
Fotografii
1. Na fotografiite, kolkav e brojot na maìte i na ènite:
èni_______
maì_______
ne moè da se opredeli_______
2. Na koi sferi od op{testvenoto ìveewe im pripa|aat li~nostite
na fotografiite:
pea~(k)i/muzi~ar(k)i
èni_______
maì_______
akter(k)i
èni_______
maì_______
sportist(k)i
èni_______
maì_______
maneken(k)i
èni_______
maì_______
politi~ar(k)i
èni_______
maì_______
drugo ({to)
èni_______
maì_______
3. Na {to e fokusirana fotografijata:
glavata/liceto
èni_______
maì_______
torzoto
èni_______
maì_______
nozete
èni_______
maì_______
celoto telo
èni_______
maì_______
drugo ({to)
èni_______
maì_______
29
4. Oblekata na li~nostite na fotografiite e:
klasi~na
èni_______
maì_______
sportska
èni_______
maì_______
sekojdnevna
èni_______
maì_______
provokativna
èni_______
maì_______
vulgarna
èni_______
maì_______
ja nema
èni_______
maì_______
drugo ({to)
èni_______
maì_______
5. Kakov e izrazot na nivnite lica:
vesel/nasmean
èni_______
maì_______
taèn
èni_______
maì_______
naluten
èni_______
maì_______
provokativen
èni_______
maì_______
bezizrazen
èni_______
maì_______
drugo ({to)
èni_______
maì_______
6. Kolkav e brojot na li~nosti fotografirani vo provokativni pozi:
èni_______
maì_______
7. Od koj pol e li~nosta koja zazema centralno mesto na naslovnata
stranica:
ènski_______
ma{ki_______
8. Ocenete go izgledot na li~nosta {to go zazema centralnoto mesto
na naslovnata stranica. Izberete po edna od kategoriite navedeni vo
pra{awata od 2 do 5 i opredelete dali pozata vo koja e fotografirana
e provokativna.
pra{awe br. 2 __________________
pra{awe br. 3 ______________
pra{awe br. 4 __________________
pra{awe br. 5 ______________
dali li~nosta e fotografirana vo provokativna poza
da ___
ne ___
30
Naslovi
1. Naslovite {to gi pridruùvaat fotografiite se:
- ve molam, ocenete go sekoj naslov oddelno i ozna~ete dali se odnesuva na
fotografija na koja (s)e ma`(i) ili èn(i):
zabaven
vkupno_______
za èni_______ za maì_______
informativen
vkupno_______
za èni_______ za maì_______
„bombasti~en”
vkupno_______
za èni_______ za maì_______
vulgaren
vkupno_______
za èni_______ za maì_______
drugo ({to)
vkupno_______
za èni_______ za maì_______
Pri sveduvaweto na dobienite rezultati moè da pomognat slednive
pra{awa:
• Spored rezultatite, kolkav e brojot na ènite i kolkav e brojot na
maìte na fotografiite na naslovnata stranica?
• Kakov e rasporedot, po rod, na li~nostite vo sferite na op{testveniot
ìvot?
• Na {to se fokusirani fotografiite na ènite i na {to fotografiite
na maìte?
• Kakva e oblekata na ènite i kakva na maìte?
• Kakvi se izrazite na licata na maìte i na ènite?
• Kolku maì i kolku èni se fotografirani vo pozi {to moè da se
ocenat kako provokativni?
• Komentirajte gi centralnite li~nosti na naslovnite stranici spored
odgovorite na pra{awata 7 i 8.
• Komentirajte gi va{ite naodi za naslovite.
Ovie nekolku stranici pretstavuvaat samo otvorawe temi za razmisla,
davawe nasoki kako da se pro~ita tekstot zad tekstot, ili okolu nego.
Ova e samo kus uvid vo skrienite poraki koi ~ovek moèbi i ne e svesen
deka gi prima dodeka go ~ita svojot omilen vesnik. Primerite dadeni
vo ovoj tekst se zemeni od pe~atenite mediumi za{to se najpodatlivi
za prenesuvawe vo pi{ana forma. Me|utoa, nasokite za nivno kriti~ko
~itawe, so malo prilagoduvawe, moè da se upotrebat i na televiziskite i
radio sodrìnite i na bilbordite, voop{to na sekoe sredstvo upotrebeno
za da se prenese nekoja poraka. Rezultatite se ednakvo va`ni, neretko duri
i pova`ni, od samata informacija.
31
Koristena literatura:
1. Bandura, A. Social Learning Theory (Englewood Cloffs, NJ: Prentice-Hall, 1977)
2. Ginneken, J. van “Understanding Global News: A Critical Introduction”(Sage
Publications, 1998)
3. „Dnevnik” br. 2278, 15 oktomvri i br. 2296, 5 noemvri 2003 godina
4. Kun~ik, M. i Cipfel, A. „Voved vo naukata za publicistika i
komunikacii” (Fondacija „Fridrih Ebert” Kancelarija Skopje, 1998)
5. Lont, C. M. (Ed.) Women and media: content, careers, and criticism (Belmont:
Wadsworth Publishing Company, 1995);
6. Morgan, M. and Signorielli, N. “Cultivation Analysis: Conceptualization and
Methodology” vo Signorielli, N. and Morgan, M. (Eds.) Cultivation Analysis: New
Directions in Media Effect Research (Sage Newbury Park, 1990)
7. Spears, G. & Seydegart, K. witk additional analysis by Gallagher, M. “Who
Makes the News: Global Media Monitoring Project 2000” (World Association for
Christian Communication, 2000)
8. „Utrinski vesnik” br. 1314, 5 noemvri 2003 godina.
32
Elizabeta [eleva
Analiza na
nastavnite
sodrìni od
predmetot Maj~in
jazik i literatura
Celi:
Sozdavawe preduslovi za raspoznavawe i identifikuvawe na rodovite
obrasci i stereotipi, koi uporno opstojuvaat vo nastavata i niz nastavnite
pomagala, formiraj}i ja pri toa patrijarhalnata, rodovo ne~uvstvitelna i
nepravedna raspredelba na rodovite ulogi. Otvorawe rasprava zaedno so
nastavnicite za mo`nostite na eden kriti~ki pristap kon vospostavenite
modeli na rodot vo knigite (lektirite) i u~ebnicite (i rabotnite listovi)
po makedonski jazik i literatura. Prou~uvawe i diskusija za slikata na
ènata vo literaturata.
Teoriski osnovi:
]e se koristi postojnata literatura, {to ve}e ja ima vo prevod (na
makedonski jazik), za formiraweto na imagolo{kite stereotipi, me|u koi
stereotipite za ènata i nacijata. Primer: knigata na Najra Juval Dejvis:
“Rodot i nacijata”; knigata na Svetlana Slap{ak “@enskite ikoni na
20 vek”; knigata “Balkanskiot mit” od Dejvid Noris; zbornikot “@eni,
sliki, izmislici” od Branka Arsi}.
Na~in na rabota:
Zaedno so nastavnicite interaktivno }e se analiziraat (}e se tolkuvaat
od aspekt na rodovata asimetrija, premol~ano odobreniot “govor na
nepristojnosta”, zadadenite rodovi ulogi, vklu~itelno, naglasenata
upatenost kon teloto za devoj~iwata, sovetite za dieti i qubov):
a) sodrìnite od u~ili{nite pomagala po literatura,
b) sodrìnite od mladinskiot pe~at (tekstualen del)
v) sodrìnite od reklamnite poraki (tekstualen del)
g) sodrìni od filmski inserti
Traewe: 105 minuti
Dali postoi rodova neutralnost?
- me|u neutralnosta i slepiloto Vo inaku ~estite promeni i „reformi” na nastavnite programi i pomagala
vo na{eto {kolstvo - dosega, za àl, ostanuva voop{to „ne~epnat” eden
su{testven problem - problemot na rodovata senzitivnost. Stanuva zbor
Podigawe na
na svesta
svesta vo
vo vrska
vrska so
so rodovite
rodovite pra{awa
pra{awa vo
vo srednite
srednite
Podigawe
u~ili{ta vo
vo Republika
Makedonija Iskustva
Iskustva i
i preporaki
preporaki
u~ili{ta
33
za eden od centralnite i sekako kontroverzni problemi od ìvotot na
u~enicite - koi tn. „zaobikolna programa” gi prepu{ta na edna krajno
povr{na, neseriozna ili proizvolna interpretacija.
Ovaa rodova premol~anost ili slepilo stanuva osobeno nezgodna tokmu vo
ramkite na eden od klu~nite nastavni predmeti, kako {to e makedonskiot
jazik i literaturata. Imeno, za literaturata kako umetnost se znae deka
taa vo najgolema merka gi manifestira i sodrì problemite svrzani so
steknuvaweto i oformuvaweto na (li~niot) identitet, vklu~uvaj}i go vo
tie ramki, sekako, poloviot, odnosno rodoviot identitet kako rezultanta
i pokazatel na socio-kulturnoto modelirawe na identitetite. Od druga
strana, i na samiot adolescentski period, kako presvrtna razvojna faza
kon zrelosta, mu se pripi{uva centralno zna~ewe tokmu vo osoznavaweto
i oblikuvaweto na rodoviot identitet.
No, da vidime {to i kako im nudat postoe~kite nastavni programi po
literatura na na{ite u~enici vo srednite u~ili{ta i dali tie voop{to
davaat nekakva poddr{ka na rodovata identifikacija, nudej}i soodvetni
identifikaciski modeli. Na primer, dali e ènata voop{to prisutna vo
identitetskite obrasci na na{ite u~ebnici, dali vo dovolna merka i na
kakov na~in e zastapena samata rodova komponenta?
Prvi~niot uvid vo ovaa sfera e pove}e od porazitelen, no i dovolno
pou~en za prezemawe natamo{ni ~ekori vo rodovata senzibilizacija na
na{eto {kolstvo. Na po~etok, treba da ukaème na paradoksot deka ènite
se ko-avtor(k)i na ovie u~ebnici, no deka ovaa nivna (mehani~ka) rodova
zastapenost, sepak, ni{to ne menuva vo pogled na rodovata senzitivnost.
Taa ostanuva sosema zapostavena i nekriti~ki otfrlena.
Koga stanuva zbor za èni-pisatelki i poetesi i nivniot knièvnoumetni~ki pridones, rabotite se odnovo alarmantni: od siot korpus na
tretirani avtori, vo prva godina se spomenuvaat samo Sapfo i @or`
Sand, ednata kako liri~ar, drugata kako pisatelka na romani vo feqton,
no nema nitu eden zbor za nivnata avtenti~na tvore~ka i voop{to ìvotna
egzistencija i isklu~itelnost. Vo vtora godina, ènski imiwa voop{to i
ne figuriraat na spisokot na relevantni avtori, dodeka vo treta godina
e spomenata samo @ermen de Stal, kako avtorka na dva romana kade {to
figuriraat nekoi novi ènski likovi.
[to se odnesuva do izborot i repertoarot na ènskite likovi, ulogi ili
poprvo streotipi, i ovoj spisok e, isto taka - pokazatelen. Taka, vo prva
godina, ja pronao|ame „ozboruva~kata” od satiri~nite pesni na Simonid,
mitolo{kite su{testva od ènski rod, kako nimfi i sireni; no, nad s$,
pasivnite ènski likovi, kako Penelopa ili Blaguna, obete opi{ani so
nekolku zbora. Vo vtora godina ja imame trpelivata selanka Grizelda,
kako nagraden obrazec na ènsko povedenie; anti-majkata na Hamlet; @an
d’Ark kako nacionalen simbol i borec; kalu|erkata Suzana, kako primer
na buntovni~ka protiv nametnatiot crkoven red, kako i mitolo{kite
34
su{testva od redot na lamjite, nare~nicite, samovilite vo na{iot folklor.
Vo treta godina, tuka se trpelivata prostitutka Sowa Marmeladova, so 2-3
zbora opi{anata Ana Karenina, kako i na{ite besmrtni stradalni~ki od
tipot na grabnatata nevesta Cveta; pe~albarskite èni, kako Simka, ili
patriotski alegori~nite „Majka Makedonka” i Neda. Tuka se i „obi~ajno”
(~itaj, so sila) omaènite Keva/ Efka, kako i mladata Stojanka od „ôrbaxi
Teodos” (koja smee samo pove}ekratno da mie ~a{i), kako i, sepak, svetliot
primer na urbaniziranata (zgora na toa, od maòt nenatepanata) selanka
Dosta. I, tolku od spisokot na modelativni urneci! No, sosema oskuden e i
samiot opis i tolkuvaweto na ènskite likovi, odnosno, prostorot {to im
e na istite posveten vo tekstot na samiot u~ebnik. @enskite ulogi pritoa
se sveduvaat na ubavinata (kako li~na „zasluga”); domot (kako edinstveno
produktivno pole, no i „eksluzivno” zadolènie na ènata) i - se razbira
- maj~instvoto, kako edinstvena motivacija (i vrednosen parametar) na
ènskite likovi. Drugoto e izbri{ano, nepostoe~ko, nepriznaeno, zo{to
ne i nepoèlno?
I, kone~no, dokolku gi prebroime vizuelnite ilustracii na koi
figuriraat èni, odnosno, rodovata zastapenost vo grafi~kata oprema na
na{ite u~ebnici, doa|ame do brojkata 6 (vkupno {est) za prvite 3 godini.
Zastapeni se glava na boìca i èna so lira vo prva godina, naslovnata
strana od romanot „Gargantua” vo vtora godina, i slikite na Delakroa
„Sloboda”, odnosno „Prebirawe” na Mile i edna akterka vo treta
godina. Samo tolku od „ilustrativnosta” & e dodelena na celata (ostanata)
polovina od ~ove{tvoto, ~itatelstvoto i u~eni~kiot auditorium!
[to moème na krajot da zaklu~ime od ovie sumarni zabele{ki? Prvo i
osnovno, kanonot na na{ite knièvni vrednosti e isklu~itelno ma{ki.
Vtoro, „kanoniziranite” ènski likovi se glavno pasivni u~esni~ki
vo svoite ìvoti (pominati, glavno, vo ~ekawe na maìte), bez realni
mo`nosti za izbor i, naj~esto, vo `rtvena ili barem gubitni~ka uloga.
Pokraj toa {to se mo{ne retki, ènskite likovi se sosema povr{no
obraboteni vo u~ebnicite. Nivniot domen ostanuva da bide „rozovoto
geto” na semejstvoto i domot. Treto, postoe~kite (premol~ano, no ne
pomalku efektivno zadadeni) rodovi stereotipi vlijaat ograni~uva~ki
vrz pretstavata za sebe, {to, vrz osnova na ponudeniot knièven materijal,
moàt da ja formiraat u~eni~kite vo pogled na svojot rodov identitet.
êtvrto, definiciite vo u~ebnicite se izrekuvaat isklu~ivo vo ma{ki
rod (na primer, „toj, poetot vo intimnata lirika sekoga{ zboruva vo prvo
lice”, iako istiot ànr go praktikuvaat i ceneti poetesi).
I sosema na krajot - za rodovite predrasudi se veli deka se (pomalku
ili pove}e) suptilni i nevidlivi za „neobu~eno” oko. Tie se dolàt
na seprisutniot seksizam, kogo go otkrivame i kako vgraden segment na
edukativno-didakti~kata norma i kako prirodna sostojba, {to e otade
diskusija (makar {to e, vsu{nost, proizvod na edna dopolnitelna,
socio-kulturna nadgradba i zadadenost). Sepak, toa e zastarena i, so
ogled na sovremeniot ìvoten stil - podednakvo na maìte, kako i na
35
ènite - potpolno neupotrebliva konvencija. So samoto toa odbivna,
pa duri i opasna zabluda. Bidej}i, takva kakva {to e, taa ostava dovolno
prostor edinstvenite obrasci za identifikacija adolescentkite poprvo
da gi nao|aat vo potro{uva~ki orientiranite tin-spisanija i prete`no
„seksualiziranata” estradna ènstvenost! Pravej}i ja, na toj na~in,
klasi~nata (retrogradna) zamena na rodot so pol!
Zad prividnata neutralnost i objektivnost na (knièvnata) istorija, vo
onaa forma, vo koja{to im ja nudime na na{ite sredno{kolci, vsu{nost
stoi edna, ni malku naivna i mo{ne delotvorna politika na pretstavuvawe
i isklu~uvawe. Eden siv i suvoparen svet na bezli~ni i, vsu{nost, bezmalu
von- ili edno-rodovi su{testva. Svet, vo koj{to rodovo otsustvuva (ili e
nesrazmerno postavena) barem ednata polovina od gra|anstvoto.
36
Despina Angelovska
Analiza na
sredno{kolskite
lektiri od
rodova
perspektiva
Cel:
Voved vo kriti~koto ~itawe na zadadenite lektiri od rodova perspektiva,
so analiza gi ovie naracii kako eden od faktorite koi imaat vlijanie vrz
konstruiraweto na rodovite ulogi i stereotipi i vrz gradeweto na vrednosniot i normativniot sistem na sredno{kolcite. Krajnata cel e razvivawe ~uvstvitelnost kaj nastavni~kiot kadar i kaj u~enicite od srednite
u~ili{ta vo Makedonija za rodovite problemi, odnosno mo} za detektirawe na rodovite stereotipi i rodovata neednakvost i sposobnost za
kriti~ko razmisluvawe za niv.
Teoriski osnovi:
Kolozova Katerina (uredila), Hrestomatija na klasi~ni tekstovi od
oblasta na rodovata teorija, Evro Balkan Press, Skopje, 2003;
Branka Arsi} (priredila), @ene, slike, izmi{qaji, Centar za ènske studije, Beograd, 2000;
Xudit Batler, Problemi so rodot, ICRS, Institut “Evro-Balkan”, Skopje,
2003.
Na~ini na rabota:
Na ~asovite, zaedno so nastavnicite, }e bidat analizirani nekolku izbrani lektiri vrz koi }e se napravi kriti~ka analiza od aspekt na rodovata
teorija, osobeno stavaj}i go akcentot vrz gradeweto na rodovite/polovite
podelbi i stereotipi koi se zastapeni vo niv i koi voedno vospostavuvaat
mehanizmi na identifikacija/diskriminacija kaj ~itatelite. Pritoa }e
se napravi voved vo rodovoto teorisko promisluvawe na identitarnite
kategorii i osobeno na gradeweto na slikata na drugiot, nacionalniot/
etni~kiot/rasniot/klasniot identitet kako rodovo odreden i op{testveno
i istoriski konstruiran. Celta na kriti~kiot pristap e dekonstrukcijata
na rodovite stereotipi i ulogi i rekonceptualizacijata na identitetot
kako otvorawe na mo`nostite za gra|anska “dejstvitelnost”. Politikata na
dezidentifikacijata kako klu~na za reartikulacijata na demokratski natprevar ~ii osnovi treba da se neguvaat vo ramkite na obrazovniot proces i
srednite u~ili{ta.
Traewe: 45 minuti
Podigawe na
na svesta
svesta vo
vo vrska
vrska so
so rodovite
rodovite pra{awa
pra{awa vo
vo srednite
srednite
Podigawe
u~ili{ta vo
vo Republika
Makedonija Iskustva
Iskustva i
i preporaki
preporaki
u~ili{ta
37
Zabraneto ~itawe
I.
Tragi~nata prikazna za Herkulina Barben
Razmisluvaj}i za sredno{kolskite lektiri od rodova perspektiva vo ramkite na ovoj proekt koj ja ima za cel rodovata senzibilizacija na
sredno{kolskite nastavni programi, no i na zasegnatite nastavnici (i
u~enici), namesto voved, bi sakala da zapo~nam so “vistinska prikazna”.
Storijata e tokmu za edna nastavni~ka, Herkulina Barben, za koja pi{uva
francuskiot istoriograf i filozof, M.Fuko (1926-1984g) vo svoeto delo
Herculine Barbin, dite Alexina B. Présenté par Michel Foucault (Paris, Gallimard, 1978).
Vo 1868 g. Abel Barben, vo bedniot iznajmen stan, umira od truewe so
jaglerod-dioksid od pe~kata. Abel, koj imal 29 godini i rabotel na
èlezni~kata stanica vo Pariz, ostavil zad sebe dnevni~ki zapis koj
svedo~i za o~ajot {to go dovel do samoubistvo. Abel, koj bil krsten kako
Adelaida Herkulina Barben, porasnal kako devojka. Najgolemiot del od
svojot ìvot taa go pominala vo ènskite instituti, i blagodarej}i na
odli~nite oceni po~nala da predava vo ènsko u~ili{te. Tamu, Herkulina
sre}no se vqubila vo edna nastavni~ka, poleka prepoznavaj}i ja, na svoe
sopstveno iznenaduvawe, prirodata na taa bludna strast. Gre{nosta na
polo`bata vo koja se na{la ja navela Adelaida da mu se obrati na
sve{tenikot, koj ja upatil na medicinskite avtoriteti. Doktorot pred
sebe videl li~nost so ma{ki izgled, so rudimentarni verzii na genitalni
organi od obata pola, bez matka. Vo 1860 g., vo svojata dvaeset i prva
godina, Adelaida Herkulina povtorno oficijalno bila zapi{ana vo
mati~nata kniga kako Abel, i od toga{ po~nuva da ìvee kako ma`.
Dnevni~kiot zapis {to toj go ostava zad sebe, literaren i sentimentalen,
go opi{uva sre}niot devoj~inski period so relativna socijalna
integracija i so zna~aen akademski uspeh. No, koga dnevnikot preminuva na
Abelovata prikazna, tekstot stanuva nervozen i nesreden, so mnogu
povtoruvawa, stanuva nekoherenten. Abel se ~uvstvuva osameno i
posramoteno, vo nemo`nost da se vrati kaj onie koi go poznavale/
priznavale kako èna. Stanuvaj}i posvesen, otsega, za toa {to se o~ekuva od
nego seksualno, toj ja gubi nade`ta deka }e moè da gi zadovoli potrebnite
kriteriumi. Vo me|uvreme, site rabotni mesta za koi se prijavuva baraat
iskustvo. Abel ima rabotno iskustvo kako nastavni~ka, no vo toa vreme na
maìte ne im bila dostapna kariera vo ènsko u~ili{te. Na krajot, toj
spadnal na toa da ja moli svojata siroma{na majka za pari. Vo eden
socijaliziran, kulturno konstruiran svet vo koj polovite ulogi se
dramati~no polarizirani, Herkulina/Abel ne moè da preìvee ni kako
èna, nitu kako ma`. Bidej}i zna~ewata na ènskosta koi se obidel da gi
usvoi najmnogu {to moèl go regrutirale kako èna, toj naprosto ne moèl
da stane poinakov, maskulin subjekt, koj }e dejstvuva kako takov i }e gi
reproducira konvencionalno usvoenite ma{ki zna~ewa. Vo sredinata na
19-ot vek, koga ìvee Abel, srede buròaskata i provinciska Francija,
polaritetot na dozvolenite oblici na subjektivnost bil navistina
ekstremen. Lesno e da se vidi, iako avtorot na zapisot toa ne go teoretizira,
38
kolku bi bilo te{ko - i socijalno i psiholo{ki - da se stane pripadnik na
sprotivniot pol/rod vo takvi okolnosti.
Fuko, avtorot na predgovorot na izdanieto na dnevnikot na Herkulina
Barben, vo svoite dela gi analizira efektite na kulturata i na~inite na
koi kulturata ni o(ne)vozmoùva da kaème ne{to za sebe. Op{testvata n$
regurutiraat kako subjekti, veli Fuko, tie n$ pot~inuvaat – n$ subjektiraat
– so svoite vrednosti. Site odnosi, tvrdi povtorno Fuko, se odnosi na mo}.
Roditelite, nastavnicite, lektirite, gi pot~inuvaat decata dodeka gi
socijaliziraat. Prenesuvaweto na znaeweto podrazbira podu~uvawe,
u~eweto podrazbira pokoruvawe, veli Fuko. Toj gi analizira dràvnite
institucii, me|u koi, se razbira, u~ili{tata, kako strukturi na mo}.
Rodovata teorija, koja vo golema merka se inspirira i od teorijata na
Fuko, ima za cel tokmu da izvr{i kriti~ka analiza na narativnite
strukturi i na politi~kite i kulturnite konvencii koi{to gi produciraat
i reguliraat op{testvenite i rodovite razliki. [koluvaweto, zasnovano
vrz tradicionalnite predava~ki metodi i programi, pridonesuva za
odrùvaweto na rodovata podelba vo i nadvor od u~ili{teto. Svesno ili
nesvesno, nastavnikot voedno moè da bide zastapnik i prenositel na
sistemot na rodova podelba.
3
Mnogu
feministi~ki
teoreti~arki
smetaat deka
polovata
diskriminacija
e vo osnovata
na site drugi
diskriminacii
i ja gledaat
rodovata
razlika kako
mesto na
neednakvata
podelba na
op{testvenata
mo}.
Zemaj}i go primerot na tragi~nata prikazna za Herkulina Barben,
nastavni~kata hermafrodit so nestabilen identitet, faten/a vo stapicata
na edno polovo/rodovo polarizirano op{testvo, `rtva na prohibitivniot
diskurs na ednozna~niot pol, i zemaj}i ja rodovata/polovata diskriminacija kako povrzana so drugite tipovi diskriminacii3, bi sakale,
vsu{nost, da go postavime pra{aweto za toa kolku situacijata e poinakva
vo aktuelnoto makedonsko op{testvo, odnosno, dali sovremenite sredno{kolski obrazovni programi pomagaat da se izleze od tie bipolarni i,
ottuka, diskriminira~ki, isklu~uva~ki, represivni ramki i praktiki?
Rodovata teorija im pristapuva na identitetite kako na op{testveno i
istoriski konstruirani, i ottuka, povrzani so sistemite na mo}. U~ej}i n$
da go gledame rodot kako op{testvena konstrukcija i kulturno prenosliv
organizator na na{iot vnatre{en i nadvore{en svet, obelodenuvaj}i go
rodot kako vidliv, sovremenata feministi~ka teorija ni dava instrument
so golema subverzivna mo}. Ottuka, na naraciite za identitetot (me|u koi
spa|aat i lektirite) }e im pristapime kako na op{testveni, politi~ki i
ekonomski konstrukcii, a na identitetite, vo kontekst na rodovokriti~kata
analiza
na
sredno{kolskite
lektiri,
kako
na
tekstualizirani.
II.
Tragi~nata prikazna za Cveta
Da ja ostavime sega nastrana kutrata nastavni~ka Herkulina Barben dodeka
pominuva niz (samo)ubistvenoto (vo rodovo represivni uslovi) iskustvo
na zaguba na jasnite polovi/rodovi identiteti, i da frlime pogled kon
sredno{kolskite lektiri od rodova perspektiva, za da vidime kakvi modeli za (dez)identifikacija ni nudat tie. Ne zadrùvaj}i se podetalno vrz
39
4
Vidi Elizabeta
[eleva
vo istovo
izdanie: “Dali
postoi rodova
neutralnost?me|u
neutralnosta i
slepiloto-”
5
Vidi go izdanieto
na dramite na
Dejan Dukovski,
kade avtorkata na
predgovorot za
Balkanot ne e mrtov,
Ana Stojanoska,
pi{uva:“SEKOGA[
na po~etokot e
Makedonska Krvava
Svadba” vo Dejan
Dukovski, Drami,
Proarts, Skopje, 2002
6
Vidi
aktancijalniot
model kaj Anne
Ubersfeld, Lire le
théâtre, éd.Sociales,
Paris, 1977
nastavnite programi po literatura koi se ve}e obraboteni vo tekstot na
Elizabeta [eleva4, bi sakale da se sosredoto~ime samo vrz edna od zadadenite lektiri vo nastavnata programa za sredno obrazovanie, dramsko
delo koe e paradigmati~no za makedonskata nacionalna knièvnost i dramatika (i podednakvo paradigmati~no za sredno{kolskite nastavni programi po literatura)5. Stanuva zbor, zna~i, za famoznata Makedonska krvava svadba (1900g.) od Vojdan êrnodrinski, „tatkoto na makedonskata drama” i za nejziniot centralen lik, mladata Cveta, devstvenata heroina na
ovaa svoevidna „kolektivna naracija”, koja mnogu ~esto bila, i s$ u{te e
izdignuvana na nivo na realnost i ima potreba od dekonstrukcija. I tokmu
na istata bi sakale da & pristapime od rodova perspektiva. Ovoj inicijatorski tekst na makedonskata dramatika, vo koj se proklamira makedonskiot identitet, se zasnova vrz konstruiraweto i pretstavuvaweto na
drugosta kako etni~ka i rodova. Od edna strana, Makedonska krvava svadba
se bazira vrz diskursot na interkulturniot konflikt vo koj Drugiot e sataniziran – spored imperativot na traumatskoto istorisko iskustvo. Od
druga strana, ènata, odnosno Cveta, e izdignata na nivo na kolektiven
simbol. Toa svedo~i voedno i za eden kontinuitet na balkanskata/
makedonskata rodova konstrukcija. Najbitnoto svojstvo/kvalitet na Cveta
vo dramata e nejzinata „nacionalna devstvenost”, taa e garancijata za
odrùvaweto na simboli~kiot nacionalen i patrijarhalen poredok. Ulogata na Cveta e paradigmati~na za tradicionalnata konstrukcija na ènskiot lik vo makedonskata (balkanskata) literatura. Devstvenosta i „~istotata” na ènite, kako vrednost na simboli~kiot kapital na ma{kata
loza, ja garantira „~istotata” na nacijata. Devstvenosta i nepotur~uvaweto
na Cveta vo Makedonska krvava svadba, i po cena na nejzinata smrt, ja
odrùva „~istotata” na makedonskata nacija.
Dokolku vrz Makedonska krvava svadba go primenime modelot na
aktancijalnata analiza6, zaklu~uvame deka Cveta e samo pasiven objekt (na
ma{koto libido i èlba za mo}), a ne e aktiven subjekt. Ottuka, za nea bi
moèle da kaème deka e simboli~ki „nema”. Vo piesata, taa biduva kidnapirana, zatvorena vo harem, izdrogirana, oslobodena, podgotvena da
bide omaèna i najposle ubiena – od ma{kite subjekti na dejstvieto. I taa
umira so nacionalniot ideal na usnite: „Umrev, ama Tur~inka ne stanav!”.
Ako pogledneme u{te poblizu, }e vidime deka vo Makedonska krvava svadba,
modelot na hrabrata makedonska devica Cveta e izgraden tokmu kako sprotivnost na slabite, za{to se izme{ani, odnosno, potur~eni, Krstana i
Petkana. Cveta go otelotvoruva idealot na nacionalniot i patrijarhalniot poredok, a bidej}i identitetot, koj{to e rezerviran za nea e onoj na
simbol na kolektivniot identitet, taa samata mora da bide ubiena na krajot na piesata. Nejziniot individualen ènski identitet treba da bide
`rtvuvan na kolektivniot nacionalen (ma{ki) identitet. Taa li~no mora
da bide izbri{ana od scenata, mora da bide apstrahirana, nejzinoto
krevko, smrtno telo mora da is~ezne, za da ostane vo se}avawata samo kako
ve~en nacionalen simbol. Vsu{nost, vo piesata na êrnodrinski ima eden
mo{ne ambivalenten i voznemiruva~ki mig, mig koga se rasprsnuvaat
tradicionalnite i konvencionalnite patrijarhalni granici na bitovata
drama, moment na presvrt i subverzija na nacionalnata tragedija. Toa e mig
40
7
Vidi Froma I.
Zeitlin, Playing the
Other: Gender and
Society in Classical
Greek Literature,
The University of
Chicago, 1996
8
Svetlana Slapsak,
“Haremi,
nomadi: Jelena
Dimitrijevic”,
vo Zene, slike,
izmisljaji, priredila
Branka Arsic,
Centar za zenske
studije, Beograd,
2000.
9
Froma I.Zeitlin,
op.cit.
koga Cveta ja prezema ulogata na subjekt, sledej}i ja pozitivnata aktancijalna strelka na èlbata, edinstveniot moment koga taa aktivno u~estvuva
vo dramata, menuvaj}i ja nejzinata o~ekuvana nasoka. Toa e momentot na
scenata na sudeweto, pojava 11, IV, kade Cveta treba da svedo~i pred valijata i pred svoeto semejstvo deka taa, po svoja sopstvena volja, saka da
stane turska anama.
Toa e scenata kade site (nacionalni i patrijarhalni) stegi se rasprsnuvaat
i Cveta, izdrogirana od Osman beg, potvrduva deka e volna da si go promeni identitetot i deka e vqubena vo Osman beg (tokmu ovaa scena stanuva
klu~na vo sovremenata piesa na Dejan Dukovski Balkanot ne e mrtov).
@enata - simbol na nacionalniot i patrijarhalniot identitet vo Makedonska krvava svadba, barem za mig, za eden subverzivno performativen mig,
odbiva da ja igra svojata konvencionalna uloga, odnosno ja menuva ulogata.
Nejzinoto telo, dotuka nevidlivo, devstveno, prikrieno, vo patrijarhalniot makedonski kontekst, odedna{ stanuva vidlivo, zavodlivo, provokativno, mo}no vo novata anamska, orientalno erotizirana odora. Vovedena
vo tajnite na setilnite zadovolstva od strana na Krstana i Petkana, Cvetinata seksualnost stanuva o~igledna (poradi toa i taa treba da bide pokriena so orientalniot vel, za{to gletkata e zastra{uva~ka, nepodnosliva,
gletka na nejziniot izme{an, ne~ist ènski identitet). Taa vsu{nost ovde
go igra Drugiot7, ili poto~no Drugata (èna). Migot na pojavuvaweto na
makedonskata devica Cveta, garancijata na ~istiot makedonski identitet,
na scenata na Makedonska krvava svadba, kako druga, kako potur~ena, kako
izme{ana, moè kriti~ki da se pro~ita kako simptom na traumatskite osnovi na nacionalniot (makedonski) identitet koj se gradel tokmu vrz
isklu~uvaweto na drugiot/ènata. Orientalnoto, turskoto, na Balkanot,
vo kontekstot na vospostavuvaweto na nacionalniot identitet i na nacionalnite dràvi, se javuva kako traumatska to~ka od koja so negirawe, zaborav ili nostalgija vo nacionalnata kultura se ostvaruva noviot identitet
(toa e ona {to Svetlana Slap{ak go narekuva „balkanski orientalizam”)8.
Kako migot na prepoznavaweto vo starogr~kata tragedija, kako vo Ojdip
tiranin od Sofokle, vo Makedonska krvava svadba, vo ovaa scena se odigruva prepoznavaweto na alter egoto. Toa nepoznato, skrieno ili potisnato jas e vsu{nost Drugiot vo sebe, toa e moèbi izme{aniot i podloèn
na „tu|i” vlijanija (balkanski) identitet, no, pred s$, toa e Drugata èna.
Cveta, taa vsu{nost samo krevka èna koja po definicija e podlo`na na
me{awe i mimetizam (ènata kako mimeti~koto bitie par ekselans!) ,
po~nuva da zboruva i gleda dvojno, vo toj mig na igrawe na Drugiot/
Drugata. Taa e ve}e premnogu nacionalno, kulturno, pa i rodovo izme{ana,
za da ostane ~ista. Toa e nejziniot grev. Poradi toa i taa mora da umre. Kako
{to starogr~kiot teatar, vo kontekst na starogr~kata demokratija zasnovana vrz isklu~uvaweto na ènite, strancite i robovite ja pretstavuval i
koristel ènata so cel da zamisli pocelosen model za ma{kata sebnost9, i
vo nego „igraweto na drugiot” se upotrebuva za sopstvenoto otvorawe kon
izgonetite emocii na strav i soàluvawe, taka, vo Makedonska krvava
svadba, Cveta “go igra drugiot” za ma{kite subjekti koi se pretvoraat vo
gleda~i. Taa minuva niz toa uàsno, izme{ano “ènsko” iskustvo, i gi preispituva za niv ma{kite dominirani vrednosti. Na krajot, tragedijata
obi~no se zatvora so potvrduvaweto na ma{kiot, ~esto paternalisti~ki
41
op{testven poredok, i toa e tokmu ona {to se slu~uva vo Makedonska krvava
svadba so ubivaweto na Cveta. No, pred toa, sepak ma{koto gledi{te kon
drugosta biduva otvoreno. I toa e ona koe{to ovde Cveta go performira.
III.
ûdesnata prikazna za Orlando
Godinata na vtoroto izdanie na Makedonska krvava svadba, 1928, vo koe avtorot veli deka stanuva zbor za eden alegoriski, univerzalen oddel na
naru{eni odnosi i nedoverba kon drugiot za{to i po prestanokot na turskoto vladeewe, „~esta na mnogu Cveti e igra~ka vo racete na novite srpski i gr~ki Osmanbegovci”, e voedno godinata koga e izdaden romanot Orlando na angliskata pisatelka Virxinija Vulf (1882-1941g), edna od
najbitnite avtorki vo istorijata na modernata literatura, i - nezastapena
vo spisokot na lektiri za srednoto obrazovanie. Za razlika od Fukoovoto
prikaùvawe na tragi~nata rodova transformacija na Herkulina vo Abel
Barben, i za razlika od tragi~noto iskustvo so zagubata na identitetot na
Cveta vo Makedonska krvava svadba, Virxinija Vulf vo svojot roman Orlando (1928g.) ja raskaùva ìzneradosnata polova i rodova transformacija
na Orlando, sledej}i gi negovite ~udesni pate{estvija niz vekovite i
identitetite. Preispituvaj}i gi zna~ewata na ma{kosta i ènskosta, onaka
kako {to tie se menuvale od XVII do XX vek vo Evropa, V. Vulf pravi svoeviden feministi~ki pregled na istorijata. Pi{uvaj}i go svojot „predolg
roman za da bide {ega, no premnogu frivolen za da bide seriozna kniga”,
Vulf pi{uva roman za rodoviot ambigvitet, pravej}i komi~na, no seriozna
analiza na ulogata na ènata vo istoriskoto i sovremenoto op{testvo.
Prikaùvaj}i go Orlando vo negovite bezbrojni razli~ni identiteti i
ulogi, Vulf si poigruva so arbitrarniot i „neprirodniot” status na rodovite ulogi.
Orlando, menuvaj}i gi svoite identiteti/polovi, vr{i subverzija na
patrijarhalnata hegemonija i nejziniot rodovo polariziran svet.
Problematiziraj}i go vo svoeto delo odnosot me|u polot i pismoto, i
parodiraj}i ja kulturnata pasivnost {to patrijarhalnata kultura im ja
nametnuva na ènite, Virxinija Vulf go otvora patot kon tekstualiziranata ènska imaginacija. Ukaùvaj}i na konstitutivnata uloga na polot vo
tekstualnosta, Vulf istovremeno ja dekonstruira idejata za fiksniot polov identitet, {to e eden od klu~nite paradoksi vo nejzinoto delo. Orlando, izleguvaj}i od svetot na binarni polovi opozicii, subverzivno
poigruvaj}i so konstruiranite identiteti, prikaùvaj}i ja nivnata mobilnost, fluidnost, voedno izleguva i od spisokot na zadadeni lektiri za
srednoto obrazovanie, koj za àl ostanuva rodovo ne~ustvitelen i nudi
stereotipno ograni~uva~ki modeli.
42
IV..
Zabraneto ~itawe
10
Vidi
Virxinija Vulf,
Sopstvena soba,
Sigmapres,
Skopje, 1998
11
Petar
Krstev, „Dvoen
pogled“, str. 243, vo
Od drugata strana na
normalnoto, mitovi
za sekoj den, Magor,
Skopje, 2002
12
Dubravka Ugresic,
Stereotyping, at:
www.xs4all.nl/
~pressnow/about/
debate/ contribution/
ugresic.html
Vo vremeto koga Virxinija Vulf go pi{uva svojot roman Orlando, taa vo
britanskite biblioteki naiduva na knigi napi{ani samo od ma{ki avtori. Tokmu taa neednakvost i }e bide pojdovnata inspiracija za nejziniot
esej za ènite i romanot, Sopstvena soba10. Nejzinoto delo, vo kontekst na
ma{ki dominiraniot kulturen poredok i na patrijarhalno represivniot
red, & dava glas na ènskata razli~nost i polifonija, razli~nost koja so
vekovi bila osudena na potisnuvawe i ti{ina. No i denes, iako ènite s$
pove}e pi{uvaat, vo bibliotekite s$ u{te ima mnogu pove}e knigi
napi{ani od maì, odo{to od èni. I vo samata lista na lektiri za
sredno{kolskoto obrazovanie na koja se osvrnuvame, nezastapenosta na
ènski avtorki e pove}e od o~igledna, taa e duri i otvoreno
diskriminira~ka. Edna od retkite pisatelki koja se obrabotuva e
francuskata avtorka @or` Sand, koja - ironi~no - bila prinudena da se
potpi{uva so ma{ki psevdonim, edinstven na~in da se nametne kako avtor
vo ma{ki dominiraniot kontekst vo koj pi{uvala. Takviot izbor s$ u{te ja
privilegira monolitnosta na tradicionalisti~kite „fali~ki” diskursi
nasproti polimorfnosta i polifonijata na razli~nite naracii.
Knièvnosta, spored odredeni teoreti~arki na feminizmot i postkolonijalizmot, vo izvesna mera e politi~ki odredena (vo taa smisla, potrebno e
voedno da se preispitaat zadadenite lektiri za srednoto obrazovanie vo
nivnite politi~ki implikacii). I ona {to e navidum neutralno, ~esto
krie ne tolku proyirni strukturi na mo}. Analizata od rodova perspektiva
istite gi obelodenuva i preispituva, imaj}i ja za cel pogolemata ednakvost
i pravi~nost vo zastapenosta. Rodovata perspektiva treba da ni posluì
kako alatka za kriti~ka analiza na vidlivite, no i na „skrienite”
obrazovni programi koi ja sodràt ideologijata na obrazovanieto kako
institucija. Ottuka, neophodno e izborot na sredno{kolski lektiri da
bide kriti~ki revidiran, voedno i poradi opasnosta od gradewe na
stereotipni identitarni konstrukcii koja proizleguva od ograni~enosta i
zakr`lavenosta na ponudeni modeli/knigi za (dez)identifikacija. „Za
mene vo taa re~enica se krie najdlabokata interpretacija na celokupnata
balkanska problematika: vo edno op{testvo, vo koe lu|eto se vo sostojba da
poveruvaat deka nivnite identiteti (ne samo polovite tuku i nacionalnite,
teritorijalnite, kulturnite, itn.) se iskonski dadeni i nepromenlivi,
deka pome|u razli~nite sliki sozdadeni za samiot sebe nema proodnost i
deka, sledstveno, se isklu~uvaat me|usebno od tie pretstavi, pa zatoa se vo
neprekinata vojna - zna~i, vo takvoto op{testvo ni{to ne moè da se
ospori, vo nego e vozmo`na samo vojna do kraj, zakostenite i izvitoporeni
identiteti do posleden zdiv se borat za dominantna uloga”, veli
teoreti~arot na kulturata Petar Krstev vo eden svoj esej11. Vo vremeto vo
koe stereotipite & prethodat na samata knièvnost12, potrebni se strategii
za nivno dekostruirawe. Treba da se razotkrijat vidlivite i skrienite
rodovi stereotipi koi ja prodolùvaat rodovata diskriminacija. Ottuka,
nastavnata programa po literatura za sredno obrazovanie s$ u{te ima
potreba da se revidira i da se otvori kon integracija na raznolikite,
multikulturni knièvnosti i razli~nite naracii i kulturi, koi
43
pretstavuvaat bitni pojavi vo sovremenata literatura. Kako {to toa
duhovito go veli Xudit Batler, edna od teoreti~arkite na rodot, potrebno
e da se voznemirat rodovite udobnosti, potrebna e mobilizacija,
subverzivna konfuzija i proliferacija na rodovi/identiteti.
13
Vidi Dubravka
Ugresic, Zabranjeno
citanje, Geopoetika i
Omnibus, Beograd,
2001
14
Dajana Ilam,
«Cemu citanje?»
vo Genero, br
2/3, zenske studije i
komunikacija, Centar
za zenske studije,
Beograd, 2003
Vo vremeto na tehnolo{ki razvoj vo koe kultura, ~itaweto, ako ne e
otvoreno zabraneto13, vo najmala raka e dovedeno vo pra{awe, bi sakale da
se zaloìme tokmu za nego. Za{to ~itaweto e neophodno dokolku
op{testvoto go vrednuva misleweto kako takvo. Potrebno e da se najdat
na~ini za sozdavawe i odrùvawe na prostorot za kriti~ko mislewe i
~itawe vo ramkite na obrazovanieto. Knièvnosta go pretstavuva faktot
deka ne{to preostanuva – deka postoi rezidium, ostatok od minatoto koj
bara da bide promislen kako pra{awe za idninata14. Knièvnosta go pottiknuva misleweto, taa postavuva pra{awa, (kako {to toa go sugerira
M.Blan{o „knièvnosta po~nuva vo migot koga knièvnosta stanuva
pra{awe”). Bidej}i ~itaweto e neophodno za razvojot na kriti~koto misleweto, bitno e obrazovnite programi po literatura da ne povikuvaat na
uniformno, stereotipno i nekreativno ~itawe.
I tokmu vo ime na kreativnosta i razli~nosta, bi sakala, namesto zaklu~ok,
da citiram eden ènski glas, edna pisatelka koja isto taka ne se obrabotuva vo ramkite na sredno{kolskite lektiri, a koja, od druga strana, so
svoeto knièvno delo i avtorskite postapki na karnevalizacija, parodija
i ironija neumorno gi preispituva utvrdenite balkanski stereotipi i
balkanskiot ma~izam, dekonstruiraj}i gi utvrdenite i zakoraveni patrijarhalni identiteti. Bi sakala da zavr{am citiraj}i ja Dubravka Ugre{i}
- davaj}i & go na toj na~in zasluèniot prostor koj ne & bil otstapen vo
ramkite na programata po literatura - vo nejzinite polni so (crn) humor
razmisluvawa za odnosot na ènite i knièvnosta.
„Vo eden star sovetski film („êtirieset i prv”, snimen spored
istoimeniot roman na B. Lavrewev) postoi edna scena. Prikaznata zboruva
za mladata, hrabra crvenoarmejka koja go zarobila neprijatelot, ubaviot
belogardiski oficer. Tie dvajcata go minuvaat vremeto vo pustinskata
koliba ~ekaj}i da naide nejzinata edinica. Crvenoarmejkata so {iroko i
nedogmati~no srce se vqubuva vo svojot ubav ideolo{ki neprijatel. Vo eden
mig na nejziniot zarobenik mu snemuva hartija za vitkawe cigari. Taa
velikodu{no mu ja nudi na zarobenikot edinstvenata skapocenost {to ja
poseduva, skromniot bele`nik so svoite sopstveni stihovi. Beliot oficer
go zamotuva tutunot so stihovite na crvenoarmejkata i pred o~ite na
filmskite gleda~i drsko pu{i, s$ dodeka ne go ispu{i i posledniot stih.
Moème li da zamislime obratna scena ? Ne. Bidej}i citiranata scena,
kolku i da e naivna i trogatelna, e mnogu pove}e od filmska scena, taa e
metafori~ko rezime na istorijata na ènskata pismenost, odnosot na
ènite kon sopstvenata kreativnost, odnosot na maìte kon ènskata
kreativnost. (...) Da se vratime na po~etokot i da kaème deka istorijata
na ènite, knigite i na ~adot e nerazdelna, taa e re~isi zaedni~ka. Samo
ènite i knigite se paleni na inkviziciskite kladi (udelot na maìte vo
44
15
Dubravka Ugresic
Zabranjeno citanje,
Geopoetika i
Omnibus, Beograd,
2001
istoriskiot pepel e statisti~ki zanemarliv!). @enite-ve{terki (pismenite èni) i knigite (izvorot na znaewe i na uìtok) se proglasuvani
vo istorijata na ~ove{tvoto, sekoga{ koga toa bilo potrebno, za |avolsko
delo. Toj ma|epsan krug se zatvora vo metaforata na samubistvoto na
Silvija Plat, koja go prekratila svojot ìvot klavaj}i ja glavata vo
ku}niot krematorium, vo rernata, vo suvenirnata replika na pekolot. Da
ja prekineme na{ata ta`na prikazna na ova mesto so eden posvetol,
povtorno ruski primer. Edna moskovska majka bila mo{ne zagrièna za
svojot sin, iako za toa nemalo pri~ina: sinot bil odli~en u~enik, qubitel
na knièvnosta, idolopoklonik na Pu{kin… Sepak, taa majka strepela od
najgolemoto zlo, drogata, pa za sekoj slu~aj redovno gi prebaruvala xebovite
na svojot sin. Eden den taa kone~no go na{la ona {to go barala: malo,
temnokafeno grut~e vnimatelno zavitkano vo folija. Namesto da go
uni{ti zlokobnoto grut~e, taa hrabra èna odlu~ila vrz sebe da ja proveri
mo}ta na drogata. Iako nemala ba{ nikakvo iskustvo, nekako smotala
xoint i zapalila. Op{toto ~uvstvo na lagodnost i opu{tenost grubo go
prekinal sinot koj se pojavil na vratata.
Kade e moeto grut~e? –viknalo mom~eto.
Go ispu{iv – rekla vedro majkata.
Grut~eto ne bilo ha{i{ kako {to mislela majkata, tuku zemja od
navodniot grob na Pu{kin, relikvija na sinot. Taka majkata go ispu{ila
Pu{kin. Taka taa hrabra èna, i ne znaej}i, se odmazdila za stihovite na
nesebi~nata crvenoarmejka pretvoreni vo pepel. Taka taa anonimna èna, i
ne znaej}i, moèbi otvorila nova, revolucionerna stranica vo istorijata
na knièvnosta. Velam: moèbi. Za sekoj slu~aj: & blagodarime!”15
45
Primer od rabotata na nastavnicite
vo ramkite na obukata
“Analiza i sledewe na nastavata
od rodova perspektiva”
obu~uva~ Bobi Badarevski
Forma za sledewe na nastavata
Tematski
celini i
nastavni
sodrìni
Broj na
~asovi
Konkretni
celi
Didakti~ki
nasoki
Korelacija
me|u tematski
celini i me|u
nastavnite
predmeti
Poster izraboten od Tatjana Tr~kova, profesorka po filozofija vo DSU
“Ko~o Racin” od Veles
Slika 6
46
Slika 7, 8, 9
47
48
Mitko ê{larov
Daniela Adamova
III
Rabota so
u~enicite
Rodova
senzibilizacija preku vodewe
u~eni~ki proekti iskustvo
i perspektivi
Kontekst
U~ili{teto, vo koe mladite gi pominuvaat najva`nite godini od svojot
ìvot i razvoj, e edno od klu~nite mesta ne samo za steknuvawe znaewa, tuku
i za sozdavawe na li~ni pogledi i na~in na odnesuvawe kon op{testvenite
normi i odnosi. Istovremeno, pod vlijanie na “ìvotot na u~ili{teto”
rodovite go formiraat svojot psiho-socijalen identitet. Vo toj proces,
pred u~enicite od razli~en rod sredinata postojano postavuva razli~ni
barawa i o~ekuvawa, implicitni i ekplicitni, ~ie prifa}awe vodi kon
razli~na socijalna adaptacija i kompetentnost.
Trgnuvaj}i od vakvite soznanija, pri dizajniraweto na proektot Rodova
senzibilizacija vo srednite u~ili{ta osobeno vnimanie se posveti
na rabotata so u~enicite, na nivnoto aktivno vklu~uvawe i u~estvo vo
rodovite “problemi”. Celta be{e da se pottiknat u~enicite samite da
otvorat pra{awa povrzani so rodovite relacii i tie samite (vo ramki na
ponudena metodologija) da pokrenat akcii za nivno re{avawe.
Tokmu zatoa, mnogu zna~ajno be{e vo u~ili{teto da se kreira atmosfera
vo koja }e moè neoptovareno da se diskutira za “~uvstvitelni” temi koi
direktno se odnesuvaat na rodovite pra{awa. Na toj na~in se stimulira
avtenti~noto u~estvo na u~enicite, {to podrazbira razvivawe na nivnata
nezavisnost i avtonomnost, na kriti~kata svesnost i potencijalot da
se spravat so kompleksnite vlijanija vo nivniot sekojdneven ìvot na
kompetenten, kreativen, sloboden i socijalno odgovoren na~in.
Bidej}i za razvivawe na vistinsko u~estvo na u~enicite mnogu se bitni i
celokupnite odnosi {to vladeat vo u~ili{teto i u~ili{nite organizaciski
strukturi, paralelno so “zajaknuvaweto” na u~enicite, tim na eksperti
rabote{e i so nastavnicite vo u~ili{tata. Pritoa, akcentot be{e staven
na razgleduvawe na nastavnite programi i nivnata obremenetost so
rodovi stereotipi, kako i na pronao|aweto metodi za razvivawe na rodovo
senzibilizira~ki pristap vo nastavata vo u~ili{tata.
Pri~ina za vakviot pristap be{e ubeduvaweto deka razvojot na
avtenti~noto odnesuvawe, kompetenciite i ve{tinite ne se odviva samo na
li~no, individualno nivo, tuku zavisi od celokupnite uslovi i odnosi vo
u~ili{teto. U~enicite stanuvaat onolku kompetentni kolku {to sredinata
im dozvoluva da bidat, no istovremeno tie treba da se ohrabrat da vlijaat
vrz uslovite i da gi promenat mo`nostite {to im se na raspolagawe. Toa
zna~i deka u~ili{teto treba da obezbedi uslovi za u~enicite avtenti~no
da u~estvuvaat vo ìvotot na u~ili{teto i da predizvikuvaat promeni
Podigawe na
na svesta
svesta vo
vo vrska
vrska so
so rodovite
rodovite pra{awa
pra{awa vo
vo srednite
srednite
Podigawe
u~ili{ta vo
vo Republika
Makedonija Iskustva
Iskustva i
i preporaki
preporaki
u~ili{ta
49
vo okolinata, so {to istovremeno se obezbeduvaat i uslovi tie da se
osposobuvaat da ja prezemat odgovornosta za svoite ìvoti i kompetentno
da dejstvuvaat vo socijalniot i op{testveniot ìvot.
Akcija
Proektnite aktivnosti i rabotata so u~enicite na u~eni~ki proekti moè
da se podelat vo nekolku fazi:
• faza na podgotovka na u~enicite
• faza na istraùvawe
• faza na akcija
• faza na promeni
Vo fazata na podgotovka, so u~enicite bea realizirani rabotilnici vo
sekoe u~ili{te so grupi od 30 do 35 u~enici, so ednakov broj mom~iwa i
devoj~iwa.
Celta na ovie rabotilnici be{e u~enicite da sfatat deka razlikite vo
doìvuvawata, mestoto i ulogite na rodovite se socijalno determinirani
i deka neednakvosta me|u rodovite se pottiknuva i se odrùva kako
rezultat na stereotipite. Istovremeno, u~enicite moèa samite da uvidat
deka postojat razliki me|u tradicionalnite sfa}awa i o~ekuvawa koi se
odnesuvaat na rodovite, a gi nametnuva sredinata i vistinskite potrebi i
ulogi na rodovite vo realniot ìvot.
Rabotilnicite bea dobra osnova za razvivawe na diskusija za toa kade
se prepoznavaat u~enicite - vo tradicionalnite rodovi ulogi ili,
pak, nivnite realni potrebi i ulogi vo ìvotot im nametnuvaat i
karakteristiki koi dotoga{ gi smetale karakteristi~ni za drugiot rod.
Po rabotilnicite, u~enicite imaa mo`nost da otvorat diskusii vo
svoite sredini i da ja razgleduvaat sostojbata vo u~ili{tata od rodova
perspektiva so cel da pronajdat tema na koja{to bi sakale da rabotat i
koja{to odgovara na nivnite momentalni potrebi.
Celta na slednata sredba so u~enicite, povtorno vo site u~ili{ta
oddelno, be{e da se selektiraat temite na koi{to tie }e realiziraat svoi
u~eni~ki proekti. Zna~ajno e {to ovaa faza na proektot pretstavuva{e i
prvo iskustvo na u~enicite na vistinska me|usebna sorabotka i u~ewe
niz akcija na temi koi se odnesuvaat na rodovite pra{awa. Istovremeno,
moèa da go sogledaat zna~eweto na informiraweto i povratnata
informacija, odnosno razmenata na ideite so ramnopravno u~estvo
na golem broj u~enici. Ovaa faza e zna~ajna i po toa {to pretstavuva
voveduvawe na demokratski procesi pri donesuvawe pravila i proceduri,
kako i odlu~uvawe spored pravata na u~estvo na sekoj ~len na u~eni~kata
zaednica.
50
Od golemiot broj idei, u~enicite gi prifatija slednite proekti:
• Razlikata me|u mom~iwata i devoj~iwata vo upotrebata na cigarite,
alkoholot i drogite – u~enici od Gimnazijata ”Georgi Dimitrov”,
Skopje;
• Odnosot na nastavnicite kon u~enicite od razli~en rod – u~enici od
Gimnazijata ”Goce Del~ev”, Kumanovo;
• Dali postoi prijatelstvo me|u mom~iwata i devoj~iwata – u~enici od
Gimnazijata ”Ko~o Racin”, Veles;
• Sorabotkata i druèweto me|u u~enicite od razli~en rod – u~enici od
Gimnazijata ”Zef Qu{ Marku”, Skopje.
Otkako bea izbrani temite, u~enicite podelija ulogi vo ramki na svoite
timovi, i rabotea na donesuvawe plan na istraùvawe, a potoa i na samoto
istraùvawe. Sekoj plan na istraùvawe gi opfati slednite komponenti:
• cel na istraùvaweto (u~enicite utvrduvaa dali go istraùvaat
problemot/pojavata vo celina ili samo oddelen nejzin aspekt. Na
primer: da se utvrdat razlikite vo stavovite me|u mom~iwata i
devoj~iwata vo vrska so pu{eweto, alkoholot i drogata (”Georgi
Dimitrov”, Skopje); da se utvrdi dali postoi razli~en tretman na
nastavnicite pri ocenuvaweto na u~enicite od razli~en rod (”Goce
Del~ev”, Kumanovo);
• strategii, metodi i tehniki na rabota (u~enicite go opredeluvaa
na~inot na koj }e se sprovede istraùvaweto; naj~esto sproveduvaa
anketi kako i intervjua so u~enici i nastavnici);
• u~esnici na istraùvaweto (vo ramki na timovite, u~enicite podelija
ulogi: edni podgotvuvaa instrumenti za istraùvaweto, drugite gi
sproveduvaa, tretite obrabotuvaa podatoci itn.);
• predviduvawe na prepreki i strategii za nadminuvawe (na primer
{to }e se slu~i dokolku ne se dozvoli anketata da se sprovede vo
u~ili{teto; {to dokolku nastavnicite ne sakaat da odgovorat; {to }e
se slu~i ako odgovorat samo devoj~iwata, a ne i mom~iwata i sl., so
ponudeni mo`ni alternativni re{enija za eventualnite prepreki);
• organizacija i sproveduvawe na istraùvaweto (u~enicite gi
predvidoa site tehni~ki detali za sproveduvawe na istraùvaweto:
koga, kako, kade itn.);
• obrabotka na podatocite (sumirawe na podatocite, analiza i
izveduvawe zaklu~oci);
• prezentirawe na naodot od istraùvaweto (osobeno interesen del
od fazata na istraùvawe be{e prezentiraweto na rezultatite.
U~enicite, spored svoite planovi na istraùvawe, gi prezentiraa
rezultatite na razli~ni na~ini i pred razli~en auditorium. Naj~esto,
prezentacijata be{e pred drugite klasovi vo ramki na edna generacija,
pred nastavnicite, pred site u~enici na u~ili{tata, a pretstavnici
na timovite u~enici od site u~ili{ta imaa i prezentacija pred
grupata nastavnici od site u~ili{ta koi u~estvuvaa vo proektot,
koordinatorite i edukatorite na proektot od Institutot ”Evro
Balkan”.
51
Perspektivi
So realizacijata na u~eni~kite proekti se napravi obid da se dobie
poinakvo iskustvo na u~enicite od ona {to tie dosega go praktikuvale
vo tretiraweto problemi od rodova perspektiva. Pritoa, o~igledni bea
promenite vo kvalitetot na u~estvoto, kako i vo iskustvoto koe{to nosi novi
znaewa za u~enicite. Metodologijata na rabota na proektite im ovozmoì
na u~enicite ramnopravno u~estvo i odlu~uvawe vo samiot proces na
realizacija na proektite, kako i neposredno iskustvo vo spravuvaweto so
li~nite rodovi predrasudi i sogleduvawe na predrasudite na sredinata
vo koja{to u~at i ìveat. Niz u~estvoto vo ”rodovite proekti”, u~enicite
stanaa pootvoreni za diskusija na vakov vid temi i posamouvereni vo
iskaùvaweto na svoite stavovi. Tie ”nau~ija” da prepoznaat rodova
dimenzija vo svoite sekojdnevni relacii, da definiraat i da istraùvaat
problem so novi strategii i ve{tini.
Bidej}i vo fazata na akcija u~enicite prodolìja sami da dejstvuvaat
vo sredinata spored dobienite rezultati od istraùvaweto, ostanuvaat
otvoreni pra{awata: dali se dovolni steknatite informacii i
znaewa za da moàt da prezemat konkretni ~ekori vo re{avaweto na
identifikuvanite problemi, dali im e neophodna poddr{ka i vodewe
od vozrasnite, dali kratkoto iskustvo od ovie proekti e dovolno da go
prifatat kako relevantna vrednost i obrazec na odnesuvawe.
So odgovorite na ovie pra{awa }e se nadopolnat znaewata za poefikasen i
celosen pristap vo rabotata so u~enicite na rodovi pra{awa, a promenite
}e bidat vistinski dokolku se uspee iskustvoto na akcija da stane iskustvo
na u~ewe i da dobie posebno i li~no zna~ewe za u~enicite.
52
Primer od rabotata na u~enicite:
DSU “GEORGI DIMITROV”, SKOPJE
Magdalena Milo{evska II3
Vo na{eto u~ili{te se konstituira{e grupa od okolu 24 u~enici (mom~iwa
i devoj~iwa) od II godina na dobrovolna osnova, odnosno se prijavija onie
u~enici koi imaa èlba da rabotat na Proektot za rodova senzibilizacija
me|u u~enicite vo srednite u~ili{ta.
Na prvata na{a sredba so edukatorite gospodinot Mitko i gospo|icata
Daniela bevme zapoznaeni so celta na ovoj proekt, t.e. voo~uvaweto
na razlikite me|u mom~iwata i devoj~iwata i nivnite rodovi ulogi.
Rabotevme vo oformeni ènski i ma{ki grupi i gi iznesuvavme svoite
mislewa i stavovi za navedenite razliki.
Na vtorata sredba pristapivme kon izbirawe na problem koj }e go
istraùvame. So mnozinstvo glasovi od ponudenite predlozi go odbravme
problemot “Razlikite me|u mom~iwata i devoj~iwata vo upotrebata na
droga, alkohol i cigari”.
So izbiraweto na problemot i nasokite na na{ite edukatori, sami
pristapivme kon pravewe plan na istraùvaweto, utvrduvaj}i ja celta,
metodite i tehnikite preku koj }e se vr{i istraùvaweto.
Celta na istraùvaweto be{e da utvrdime ~ija zastapenost e pogolema
(na mom~iwata ili devoj~iwata) vo upotrebata na droga, alkohol i cigari
i da se utvrdat stavovite me|u niv za navedenite pojavi.
Vo prou~uvaweto na ovie pojavi se koristi statisti~kiot metod i
istraùva~kata tehnika anketa. Se podelivme vo tri grupi i sekoja grupa
ima{e svoj koordinator so zada~a da se podgotvat po pet pra{awa za sekoja
pojava (cigari, droga i alkohol) za podocna da moè da se formulira
aketniot list (pra{alnikot). Otkako bea sostaveni pra{awata se sostanaa
koordinatorite na grupite i go sostavivme pra{alnikot so 15 pra{awa.
Na po~etokot na anketata stoe{e identifikacija na polot. Pra{awata
bea od zatvoren tip so zaokruùvawe po eden od ponudenite odgovori.
Opredelivme deka anketata }e se vr{i vo na{ata gimnazija na okolu 300350 ispitanici. Gi raspredelivme pra{alnicite po klasovi.
2.U~enicite - koordinatori na ovoj proekt zaedno so svoite profesori,
bevme povikani na sredba vo Institutot “Evro Balkan”- organizatorot na
proektot. Na ovaa sredba prezentiravme koj problem }e go istraùvame i
planot na istraùvaweto, zaedno so drugite u~ili{ta koi u~estvuvaat vo
proektot.
Za da go izvedeme anketiraweto na klasnite ~asovi, pobaravme odobrenie
od upravata na u~ili{teto. Anketiraweto go izvr{ivme vo I, II i III godina
na pribli`no ist broj mom~iwa i devoj~iwa.
53
Po zavr{uvaweto na anketiraweto, pristapivme kon obrabotuvawe na
dobienite podatoci. Gi prebroivme anketite i selektiravme 289 anketni
listovi koi gi zadovoluvaa kriteriumite za analiza. Okolu 40 u~enici ne
go opredelile polot i ne bea zemeni predvid pri analizata. Na obrabotkata
na podatocite rabotea 10 u~enici, vo 5 grupi so po 2 u~enika (edniot gi
~ita{e, a drugiot ra~no gi evidentira{e rezultatite od anketite). Potoa
gi sumiravme vkupnite dobieni rezultati za sekoe pra{awe oddelno
broj~ano i vo procenti. Potoa so pomo{ na profesorot po matematika,
dobienite rezultati gi vnesovme vo kompjuter i gi pretstavivme so tabeli
na folija za da moème da gi prezentirane na grafoskop.
Od prvi~nata analiza na dobienite rezultati dojdovme do slednite
zaklu~oci:
1. Pu{eweto kako pojava e pozastapena kaj devoj~iwata. Od iskazite
moè da se zaklu~i deka pove}e od polovinata mom~iwa i devoj~iwa ne
pu{at (50-60%).
2. Pieweto alkohol kako pojava e pozastapena kaj mom~iwata. Isto taka
moè da se zaklu~i deka ne e zanemarliv procentot na devoj~iwata koi
povremeno pijat alkohol.
3. Drogata kako pojava, pogolema zastapenost ima kaj mom~iwata.
Za prezentacijata da ne bide samo izloùvawe na dobienite podatoci,
dvajca u~enici bea zadolèni da napravat po eden poster (karikatura)
za sekoja pojava (pu{eweto, alkoholot i drogata) za nagledno da se
pretstavat istite.
Prvata prezentacija be{e interna, vo na{eto u~ili{te samo pred
na{ite edukatori i del od profesorite, koi bea del od ovoj proekt.
3.Od obrabotkata na dobienite rezultati osven prvi~nite zaklu~oci, za
narednata u~ebna godina planirame da napravime podlabinska analiza.
Isto taka sakame da im se zablagodarime na organizatorot na proektot
”Evro Balkan” {to n$ vklu~i vo ovoj proekt i na direktorkata so site
profesori od na{ata gimnazija, koi ni izlegoa vo presret i gi podràa
na{ite idei.
Slika 10
Del od u~enicite od DSU ”Georgi Dimitrov” koi u~estvuvaa
vo proektot
54
Podigawe na svesta vo vrska so rodovite
pra{awa vo srednite u~ili{ta vo Republika
Makedonija
Iskustva i preporaki
Uredni~ka
Du{ica Dimitrovska Gajdoska
Izdava~
Evro-Balkan Press
Istraùva~ki centar za rodovi studii
Bul. “Partizanski odredi” 63
1000 Skopje
www.euba.org.mk
e-mail:[email protected]
Godina na izdavawe
2004
Uredni~ka na edicijata na ICRS
Katerina Kolozova
Glaven i odgovoren urednik na Evro-Balkan Press
Ema Markoska-Mil~in
Dizajn i pe~atewe
Koma lab.
55

Podiganje na svesta_..

Transcription

Similar documents

вовед во науката за публиcистика и комуникаcии