Raport o sytuacji Polonii i Polaków za granicą 2012

Transcription

Ministerstwo Spraw Zagranicznych
Raport o sytuacji
Polonii i Polaków za granicą
2012
Warszawa 2013
Copyright © by Ministerstwo Spraw Zagranicznych 2013
Koncepcja
Wojciech Tyciński
Redakcja
Zespół pracowników Departamentu Współpracy
z Polonią i Polakami za Granicą MSZ
Korekta
Zespół pracowników Departamentu Współpracy
z Polonią i Polakami za Granicą MSZ
Redakcja techniczna i projekt okładki
Michał Rytter RYTTER INVESTMENT
ISBN 978-83-63743-17-8
Wydawca:
Al. J. Ch. Szucha 23, 00-580 Warszawa
www.msz.gov.pl
Druk:
RYTTER INVESTMENT Zbigniew Rytter
ul. Bielska 61/1, 09-400 Płock
www.rytter.pl
Spis treści
Wstęp. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
Komentarz do publikacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
I
Polonia i Polacy za granicą w raportach ambasad
i konsulatów generalnych oraz głównych organizacji polonijnych. . . . . . . 11
1.1. Argentyna, Urugwaj, Paragwaj. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
1.1.1. Raport Ambasady RP w Buenos Aires. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
1.1.2. Informacja Związku Polaków w Argentynie . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
1.2. Australia.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
1.2.1. Raport Ambasady RP w Canberze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
1.3. Austria . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
1.3.1. Raport Ambasady RP w Wiedniu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
1.3.2. Informacja Wspólnoty Polskich Organizacji w Austrii
– „Forum Polonii” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
1.4. Belgia . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
1.4.1. Raport Ambasady RP w Brukseli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
1.4.2. Informacja organizacji polonijnych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
1.5. Białoruś. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
1.5.1. Raport Ambasady RP w Mińsku. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
1.6. Brazylia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
1.6.1. Raport Ambasady RP w Brasilii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
1.6.2. Informacje dotyczące organizacji polonijnych. . . . . . . . . . . . . . . . 53
1.7. Czechy . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
1.7.1. Raport Ambasady RP w Pradze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
1.7.2. Informacja Kongresu Polaków w Republice Czeskiej. . . . . . . . . . . 60
1.8. Dania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
1.8.1. Raport Ambasady RP w Kopenhadze. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
1.8.2. Informacje organizacji polonijnych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
1.9. Francja . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
1.9.1. Raport Ambasady RP w Paryżu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
1.10. Grecja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
1.10.1. Raport Ambasady RP w Atenach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
1.10.2. Informacje organizacji polonijnych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
1.11. Hiszpania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
1.11.1. Raport Ambasady RP w Madrycie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
1.12. Irlandia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
1.12.1. Raport Ambasady RP w Dublinie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
1.12.2. Informacja Polskiego Ośrodka Społeczno-Kulturalnego
w Dublinie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
1.13. Islandia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
1.13.1. Raport Konsulatu Generalnego RP w Reykjaviku . . . . . . . . . . . 112
1.13.2. Informacja organizacji polonijnych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
1.14. Kanada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
1.14.1. Raport Ambasady RP w Ottawie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
3
Raport ‘2012
1.15. Kazachstan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.15.1. Raport Ambasady RP w Astanie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.16. Litwa . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.16.1. Raport Ambasady RP w Wilnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.16.2. Informacja Związku Polaków na Litwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.17. Łotwa . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.17.1. Raport Ambasady RP w Rydze. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.17.2. Informacja Związku Polaków na Łotwie. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.18. Mołdawia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.18.1. Raport Ambasady RP w Kiszyniowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.19. Niderlandy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.19.1. Raport Ambasady RP w Hadze. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.19.2. Informacja Forum Polskich Szkół w Niderlandach . . . . . . . . . .
1.20. Niemcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.20.1. Raport Ambasady RP w Berlinie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.20.2. Informacja Konwentu Organizacji Polskich w Niemczech . . . . .
1.21. Norwegia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.21.1. Raport Ambasady RP w Oslo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.21.2. Informacja organizacji polonijnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.22. Rosja . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.22.1. Raport Ambasady RP w Moskwie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.22.2. Podsumowanie informacji organizacji polskich. . . . . . . . . . . . . .
1.23. Republika Południowej Afryki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.23.1. Raport Ambasady RP w Pretorii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.23.2. Informacja organizacji polonijnych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.24. Rumunia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.24.1. Raport Ambasady RP w Bukareszcie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.24.2. Informacja Związku Polaków w Rumunii. . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.25. Stany Zjednoczone. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.25.1. Raport Ambasady RP w Waszyngtonie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.26. Szwecja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.26.1. Raport Ambasady RP w Sztokholmie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.26.2. Informacja Kongresu Polaków w Szwecji . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.26.3. Informacja Zrzeszenia Organizacji Polonijnych w Szwecji. . . . . .
1.27. Turcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.27.1. Raport Konsulatu Generalnego RP w Stambule. . . . . . . . . . . . .
1.28. Ukraina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.28.1. Raport Ambasady RP w Kijowie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.28.2. Dezyderaty organizacji mniejszości polskiej na Ukrainie. . . . . . .
1.29. Węgry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.29.1. Raport Ambasady RP w Budapeszcie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.29.2. Informacja organizacji polonijnych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.30. Wielka Brytania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.30.1. Raport Ambasady RP w Londynie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.31. Włochy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.31.1. Raport Ambasady RP w Rzymie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.31.2. Struktura organizacji polonijnych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4
127
127
134
134
143
150
150
158
159
159
161
161
171
177
177
186
187
187
194
197
197
202
204
204
209
211
211
215
216
216
226
226
233
241
246
246
250
250
258
260
260
264
265
265
283
283
289
II
Działalność instytucji państwowych
na rzecz Polonii i Polaków za granicą
(główne kierunki działalności, nakłady finansowe,
rekomendacje na przyszłość). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291
2.1.
2.2.
2.3.
2.4.
2.5.
2.6.
2.7.
2.8.
2.9.
2.10.
Kancelaria Senatu RP. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ministerstwo Edukacji Narodowej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ministerstwo Gospodarki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ministerstwo Sportu i Turystyki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ministerstwo Spraw Zagranicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
292
302
310
317
332
346
360
369
370
372
III
Raporty najważniejszych krajowych
organizacji pozarządowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377
3.1. Stowarzyszenie „Wspólnota Polska”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 378
3.2. Fundacja „Pomoc Polakom na Wschodzie”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401
3.3. Fundacja „Semper Polonia” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418
5
Wstęp
Skomplikowane dzieje Polski, a zwłaszcza dramatyczny ciąg wydarzeń
w ubiegłym stuleciu, sprawiły, że miliony naszych Rodaków znalazły się – często wbrew swej woli - poza obecnymi granicami kraju. Także w ostatnich latach
odzyskanej wolności i demokracji, mamy do czynienia ze zjawiskiem swobodnej migracji zarobkowej na obszarze Unii Europejskiej, z czego do tej pory skorzystały ponad 2 miliony obywateli Rzeczypospolitej.
Na przestrzeni ponad dwudziestu lat odrodzonej Polski Ministerstwo Spraw
Zagranicznych, Senat RP, a także inne podmioty krajowe uczyniły bardzo wiele,
aby wspomagać rozproszonych po świecie Polaków i ludzi polskiego pochodzenia. Pomoc ta przybiera różne formy: od konkretnych działań przy realizacji wspólnych projektów, często z wydatnym wsparciem finansowym, poprzez
stawianie postulatów dotyczących respektowania praw mniejszości polskich
w krajach ich zamieszkania – aż po gesty symboliczne, które często są tak ważne zarówno dla Polaków w kraju, jak i na obczyźnie. Takimi są uroczystości
rocznicowe, jubileusze, opieka nad miejscami polskiej pamięci w świecie czy
popularyzacja i kultywowanie ustanowionego nie tak dawno Dnia Polonii i Polaków za granicą.
Wszystkim tym inicjatywom powinno towarzyszyć dokumentowanie wszelkich płaszczyzn współpracy oraz starań na rzecz wzmocnienia kondycji Polonii
i Polaków w świecie. Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą resortu spraw zagranicznych po raz drugi podjął ambitną próbę stworzenia
opracowania, które byłoby swoistym kompendium wiedzy o naszej diasporze.
Jest nim prezentowany tutaj Raport o sytuacji Polonii i Polaków za granicą, kolejny po Raporcie z roku 2009. Powstanie tego obszernego dokumentu nie byłoby
możliwe bez udziału instytucji rządowych, organizacji pozarządowych, naszych
placówek dyplomatyczno-konsularnych i - co najważniejsze - organizacji i stowarzyszeń Polonii, których działalności Raport poświęcony jest w sporej części.
Zapraszając Państwa do lektury i refleksji, pragnę zatem wyrazić podziękowanie wszystkim, którzy przyczynili się do powstania Raportu. Pragnę również
zachęcić Państwa do dalszego angażowania się we współpracę z Polonią i Polakami rozsianymi po świecie. Czyńmy to z pożytkiem dla Polski oraz dla tych
milionów ludzi na wszystkich kontynentach, którzy czują się związani z Ojczyzną i dzięki którym Polska ma jedną z największych diaspor na kuli ziemskiej.
Radosław Sikorski
Minister Spraw Zagranicznych
7
Raport ‘2012
Wprowadzenie
Ministerstwo Spraw Zagranicznych pragnie przekazać do Państwa rąk uaktualniony i poszerzony Raport o sytuacji Polonii i Polaków za granicą. Podobnie jak jego pierwsza edycja z 2009 roku, to obszerne, wiarygodne i wnikliwe
opracowanie przedstawia rozmiary, stan i kondycję wielomilionowej polskiej
diaspory w świecie.
Polaków, bądź ich potomków, można spotkać w każdym zakątku kuli
ziemskiej. Liczne i liczące się zbiorowości istnieją w większości państw Europy,
w Ameryce Północnej - głównie w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, w Ameryce Południowej - w Argentynie i Brazylii, na kontynencie afrykańskim w Republice Południowej Afryki oraz w Australii. Na potrzeby tej pracy zdecydowaliśmy wybrać 33 państwa (o 3 więcej niż w 2009 roku) ze wspomnianych
pięciu kontynentów z najliczniejszymi społecznościami polskimi lub takimi,
których problemy mają wymiar polityczny i wpływają na politykę Rzeczypospolitej Polskiej lub państwa zamieszkania.
Wśród założeń, jakie przyjął zespół przygotowujący Raport było unikanie
ocen zbiorowości polskich i dywagacji na ich temat oraz rezygnacja ze zbędnej publicystyki. Intencją opracowania jest bowiem dostarczenie maksymalnej,
możliwej do uchwycenia wiedzy o Polonii i Polakach w świecie. Jednak nawet
w najbardziej zobiektywizowanej pracy trudno ustrzec się przed poglądami czy
sądami wartościującymi. Prezentujemy więc Czytelnikom Raportu paletę opinii
o społecznościach polskich w poszczególnych krajach, korzystając z następujących źródeł informacji:
–– polskich placówek dyplomatyczno-konsularnych;
–– samych zainteresowanych, czyli głównych organizacji polskich i polonijnych;
–– instytucji państwa polskiego, zajmujących się tą problematyką, przede
wszystkim Senatu RP i wielu resortów rządowych i agend państwa;
–– najważniejszych i z największym stażem oraz dorobkiem organizacji pozarządowych.
Zwracając się do innych instytucji współpracujących z Polonią i Polakami
za Granicą o przedstawienie ich punktu widzenia, chcieliśmy uzyskać różnorodność spojrzenia na te same społeczności, zjawiska i procesy. Byliśmy pewni,
że może to tylko wzbogacić tworzoną bazę wiedzy i informacji – i tak się chyba
stało.
Placówki zagraniczne MSZ poprosiliśmy o dostarczenie podstawowych informacji o polskich zbiorowościach – o ich historii, liczebności, o czołowych organizacjach, najważniejszych problemach, pozycji w kraju zamieszkiwania i polityce prowadzonej wobec nich przez miejscowe władze. Pytaliśmy o wizerunek
Polski, Polaków i polskości w miejscowych mediach i podręcznikach szkolnych.
8
Organizacje polskie i polonijne poprosiliśmy o wyszczególnienie najważniejszych – ich zdaniem – problemów oraz oczekiwań wobec Polski i władz
państwa, w którym działają.
Instytucje państwowe przedstawiły dotychczasowe działania na rzecz Polonii i Polaków poza granicami, w tym ponoszone nakłady finansowe, oraz rekomendacje na przyszłość. Również organizacje pozarządowe zrelacjonowały nam
i oceniły dotychczasową współpracę ze społecznościami polskimi i zaproponowały kierunki działań w przyszłości.
Mamy świadomość, że nie wszystko mogło się powieść. Wspomniany subiektywizm relacji pogłębia też to, że niezależnie, czy mówimy o urzędach, instytucjach czy organizacjach, autorami opinii i ocen są realni ludzie, różniący
się od siebie i mający różną optykę na strategię współpracy państwa z diasporą.
Wiemy też, że w obszernym Raporcie nie zostały poruszone wszystkie nasuwające się tematy, z pewnością nie osiągnięto maksymalnej szczegółowości
analiz, nie przedstawiono pełnej informacji nawet o tak ważnych dziedzinach,
jak edukacja czy media. Nie można jednak zapominać, że sytuacja Polonii i Polaków rozsianych po świecie jest bardzo dynamiczna i trudno tu o kategoryczne
stwierdzenia i sztywno potwierdzone diagnozy.
Za koncepcję, konstrukcję Raportu i ostateczne wnioski, Ministerstwo
Spraw Zagranicznych, a zwłaszcza jego Departament Współpracy z Polonią
i Polakami za Granicą, bierze oczywiście pełną odpowiedzialność. Mimo sygnalizowanych niedoskonałości zachowujemy przekonanie, że przyjęta metoda
i powstały przy jej użyciu Raport zaowocuje wiedzą, która dotrze do wszystkich zainteresowanych, na przykład do osób w Polsce, które podejmują liczne
przedsięwzięcia dla Polonii i Polaków, a nie zawsze dysponują pełną i aktualną
informacją na temat odbiorców swych działań. Jeśli Raport tę lukę wypełni,
to zrealizuje jedno z zadań, jakie Ministerstwo Spraw Zagranicznych, z mocy
prawa koordynator współpracy Polski z Polonią i Polakami za granicą, przed
sobą postawiło.
Jednym ze współautorów Raportu, ale i ważnym odbiorcą jego treści, jest
Polonia i Polacy poza granicami Rzeczypospolitej. Nasi polonijni partnerzy
będą mogli zapoznać się z większością działań, jakie państwo polskie podejmuje z myślą o nich. Raport ma im pokazać nasze – czyli strony polskiej – zamiary,
możliwości, ograniczenia, interesy i priorytety. Naszą intencją było danie wyrazu upodmiotowieniu Polonii, stworzenie jej szansy wypowiedzenia się o sobie.
Podkreślmy tu potrzebę partnerskich stosunków, jakie powinny nas łączyć. Jest
to tym istotniejsze, że Raport opublikowany zostaje w przełomowym momencie
wdrażania przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych długo wypracowywanej
nowej strategii współdziałania i współpracy z narodową diasporą.
Dziękujemy wszystkim instytucjom, urzędom i organizacjom oraz reprezentującym je osobom, które wniosły wkład swej wiedzy, doświadczenia i pracy,
stając się tym samym współtwórcami Raportu o sytuacji Polonii i Polaków za
granicą.
9
Raport ‘2012
Komentarz do publikacji
Raport o sytuacji Polonii i Polaków za granicą 2012 jest drugą publikacją przygotowaną przez Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą MSZ. Przedstawia on najważniejsze zjawiska z życia Polonii i Polaków, ich oczekiwania wobec
krajów zamieszkania oraz władz Polski i wszystkich instytucji współpracy. Relacjonuje
działalność instytucji państwowych na rzecz Polonii i Polaków za granicą i raporty
najważniejszych krajowych organizacji pozarządowych. Ten wielogłos opinii różnych
środowisk stanowi o polemicznym charakterze publikacji, który MSZ zachowało
w oryginalnym brzmieniu. Jednocześnie, Raport stanowi niezwykle ważną dokumentację istotnych zmian w trybie i charakterze współpracy z Polonią i Polakami za granicą, które miały miejsce w 2012 roku.
W roku 2012 decyzją Parlamentu RP budżet Ministerstwa Spraw Zagranicznych
został zwiększony o środki przeznaczone na wsparcie Polonii i Polaków za granicą,
którymi dotychczas dysponował Senat RP. Tym samym, jako organ administracji
rządowej odpowiedzialny za koordynację polityki zagranicznej i współpracy z Polakami zamieszkałymi za granicą, MSZ przejęło po raz pierwszy odpowiedzialność za
dysponowanie rezerwą celową budżetu państwa przeznaczoną na współpracę z Polonią i Polakami za granicą. Rezerwę tę wydatkowano w trybie otwartego konkursu na realizację zadania publicznego „Współpraca z Polonią i Polakami za granicą
w 2012 r.”, zgodnie z ustawą o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie,
w oparciu o wymogi formalno-prawne i dyscyplinę finansów publicznych. Konkurs
został przeprowadzony w oparciu o priorytety działań zawarte w Planie Współpracy
z Polonią i Polakami za granicą w 2012 roku. Zasadami realizacji Planu były: nadrzędność interesu państwa polskiego, poszanowanie podmiotowości Polonii i Polaków
za granicą, racjonalność, jawność, przejrzystość i celowość wydatkowania środków
w sposób zgodny z polityką państwa w sferze Polonii i Polaków za granicą oraz aktywizacja środowisk polskich na rzecz korzystania z istniejących środków finansowych.
Szczególnym staraniem resortu było ogłoszenie konkursu natychmiast po wejściu w życie ustawy budżetowej, rzetelna ocena wniosków konkursowych i szybkie
przekazanie środków na zadania zlecone wnioskodawcom na podstawie zawartych
umów. W wyniku oceny projektów i programów zgłoszonych na ponad 130 mln
zł, przyznano ponad 52 mln zł na realizację zadań w pięciu priorytetowych obszarach tematycznych. Jednocześnie, i zgodnie z ich wcześniejszymi postulatami, konkurs dał organizacjom pozarządowym autonomię wyboru projektów konkursowych
do realizacji oraz trybu przekazania organizacjom polonijnym środków finansowych
w uzgodnionej wysokości.
W 2010 r. MSZ rozpoczął proces wzmacniania dyscypliny zasad i procedur zarządzania środkami budżetowymi przekazywanymi ambasadom i konsulatom na realizację zadań polityki zagranicznej we współpracy z Polonią i Polakami za granicą.
Pozytywne rezultaty wdrożonej i udoskonalanej przez dwa lata praktyki zdeterminowały zarządzanie rezerwą celową w tym trybie, a analiza sprawozdań wnioskodawców
dotacji z wykonania zadań zleconych dowiodła trafności tej decyzji.
Planując zadania na rok 2013, MSZ przeprowadziło konsultacje społeczne Planu
współpracy z Polonią i Polakami za granicą w 2013 r. i ogłosiło konkurs w październiku 2012 r., zastrzegając w postanowieniach umów zobowiązanie dla podmiotów
pozarządowych do terminowego przekazywania środków beneficjentom za granicą.
10
I
Polonia i Polacy za granicą w raportach ambasad i konsulatów
generalnych oraz głównych organizacji polonijnych
Struktura raportów placówek
• Informacje podstawowe, organizacje, pozycja w krajach zamieszkania
• Główne problemy, polityka władz miejscowych
• Kierunki współpracy polskich placówek z Polonią i Polakami za granicą
• Wizerunek Polski w mediach i podręcznikach szkolnych
Struktura informacji organizacji polonijnych
• Najważniejsze problemy środowiska polonijnego/polskiego/migracji
• Oczekiwania od władz miejscowych
• Oczekiwania od podmiotów polskich zaangażowanych we współpracę
z Polonią i Polakami za granicą
Raport ‘2012
1.1. Argentyna, Urugwaj, Paragwaj
1.1.1. Raport Ambasady RP w Buenos Aires
Informacje podstawowe, organizacje, pozycja w krajach zamieszkania
Z trzech państw tworzących okręg konsularny Argentyna jest krajem o największym potencjale gospodarczym i największej liczbie ludności – ponad 40 mln mieszkańców. W Argentynie mieszka ok. 120 tys. potomków Polaków, choć w zależności
od sposobu szacowania, ich liczbę określa się nawet na 500 tys. Ostatnia duża grupa
emigracji z Polski – ok. 14 tys. osób – miała miejsce po II wojnie światowej. Późniejsze fale emigracji politycznej lub zarobkowej z Polski do Argentyny już nie docierały.
Bardzo nieliczne są powroty do kraju pochodzenia rodziców lub dziadków.
W Urugwaju liczbę potomków Polaków ocenia się na ok. 1.000 osób; po 1950 r.
bardzo niewielka liczba Polaków przybyła do tego kraju na stałe. Podobnie przedstawia się sytuacja w Paragwaju, gdzie liczebność Polonii szacowana jest na 800 osób.
Większość potomków Polaków (ponad 90 proc.), zamieszkałych w Argentynie,
Urugwaju i Paragwaju posiada obywatelstwo kraju zamieszkania, które nabyli przez
urodzenie tam. Obecnie stanowią grupę zróżnicowaną ekonomicznie i kulturowo.
W Argentynie ok. 16 tys. osób posiada potwierdzone obywatelstwo polskie; we
wszystkich trzech krajach rośnie zainteresowanie potwierdzaniem obywatelstwa RP.
W Argentynie, Polonia zamieszkuje głównie aglomerację Buenos Aires oraz
prowincję Misiones (Posadas, Oberá, Wanda), choć mniejsze skupiska występują
również w Rosario, Cordobie, Santa Fé, Mendozie i Comodoro Rivadavia. Polonia
i Polacy mieszkający w Argentynie nie mają statusu mniejszości narodowej. Aktywność Polonii skupia się w dużej mierze (choć nie tylko) wokół Domów Polskich
w poszczególnych miastach. W ostatnich latach widoczna jest tendencja obejmowania współpracą środowisk niezwiązanych rodzinnie z Polską, także poprzez intensywniejsze oddziaływanie na szeroko pojęte wspólnoty lokalne (także poprzez narzędzia internetowe). Wychodzą dwie gazety polonijne: Głos Polski (dwutygodnik)
i Nasza Gazeta (miesięcznik), emitowane są regularne audycje radiowe o profilu
społeczno-kulturalnym związane z Polską, animowane przez działaczy polonijnych.
W ostatnich trzech latach powstało też kilka portali internetowych związanych z historią Polaków w regionie (przede wszystkim w Argentynie).
Organizacje polonijne
Większość organizacji polonijnych skupiona jest w federacji o nazwie Związek
Polaków w Argentynie (ZPA), z siedzibą w Buenos Aires. Poza ZPA pozostają niektóre istotne organizacje, takie jak Stowarzyszenie Polskie w Wandzie czy Ognisko
Polskie.
Ze względu na małą liczebność Polonii urugwajskiej, jej ramy organizacyjne nie
są tak zwarte jak w Argentynie. W Urugwaju znajduje się siedziba USOPAŁ (Unia
Stowarzyszeń i Organizacji Polonijnych w Ameryce Łacińskiej). Życie polonijne
w części skupia się wokół utworzonego w 2011 r. Konsulatu Honorowego w Montevideo, działa Stowarzyszenie Grupa Słowiańska (Fray Bentos).
12
Informacje z placówek MSZ; stanowiska organizacji polonijnych
W Paragwaju działa Konsulat Honorowy w Asunción, Polacy skupieni są w organizacjach w Carmen del Paraná oraz Encarnación.
W Argentynie sieć organizacji i instytucji życia polonijnego ma bogatą historię
sięgającą korzeniami XIX w. Jednym z największych i najbardziej aktywnych skupisk polonijnych jest rejon Buenos Aires, gdzie istnieją przede wszystkim organizacje o charakterze społeczno-kulturalnym. I tak od wielu lat działają:
• Polska Macierz Szkolna – sekcja ZPA
• Biblioteka Polska im. Ignacego Domeyki – sekcja ZPA
• Sekcja Opieki Społecznej – sekcja ZPA
• Polski Ośrodek Młodzieżowy – sekcja ZPA
• Zespół tańca „Nasz Balet” – sekcja ZPA
• Centrum Pamięci Bohaterów Polskich
• Związek Polaków w Berisso
• Stowarzyszenie Polskie w Llavallol
• Stowarzyszenie Polskie w Dock Sud
• Stowarzyszenie Polskie „Ignacy Paderewski” w Quilmes
• Stowarzyszenie Polskie „Bartosz Głowacki” w Valentin Alsina
• Klub Polski
• Stowarzyszenie Polskie „Generał Sikorski” w Berazategui
• Stowarzyszenie Absolwentów Polskich w Argentynie
• Klub Polek w Argentynie
• Stowarzyszenie Polskie w San Martin
• Instytut Kultury Polskiej „Biały Orzeł” w Merlo
• Stowarzyszenie Polskie „Mikołaj Kopernik” w San Justo
• Argentyńsko Polskie Stowarzyszenie Kulturalne
• Argentyńsko-Polskie Stowarzyszenie Kulturalne w La Plata
• Polskie Towarzystwo Kulturalne im. F. Chopina w Villa Martelli
• Polski Klub Kulturalny im. A. Mickiewicza w Wilde
• Stowarzyszenie „Ognisko Polskie”
Organizacje harcerskie:
• Związek Harcerstwa Polskiego w Argentynie: drużyny w Martin Coronado,
Burzaco, Quilmes
Organizacje kombatanckie:
• Stowarzyszenie Polskich Kombatantów
Organizacje religijne
• Polska Misja Katolicka w Maciaszkowie
Organizacje sportowe:
• Polonia Fútbol Club
13
Raport ‘2012
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
W pozostałych regionach kraju działają:
Związek Polaków w Córdoba
Stowarzyszenie Nueva Polonia w Córdoba
Stowarzyszenie Polskie w Santa Fé
Stowarzyszenie Polskie „Dom Polski” w Rosario
Stowarzyszenie Polskie „Federico Chopin” w Rosario
Stowarzyszenie Polskie „Dom Polski” w Comodoro Rivadavia
Związek Polaków w Mendoza
Związek Polaków w Mar del Plata
Stowarzyszenie Polskie w Posadas
Centrum Kulturalne Argentyńsko-Polskie w Oberá
Stowarzyszenie Polskie w Wandzie
Stowarzyszenie Polskie w Azara
Główne problemy, polityka władz miejscowych
Argentyna, Urugwaj i Paragwaj ukształtowały się historycznie jako kraje migrantów: osoby urodzone na ich terenie nabywają z mocy prawa obywatelstwo
miejscowe i traktowane są na równi z pozostałymi obywatelami. Nie ma tu żadnych
przejawów dyskryminacji.
Ze względu na rozległość kontynentu (co jest szczególnie istotne w odniesieniu
do Argentyny), środowiska polskie często żyją w rozproszeniu, a realizacja wspólnych
przedsięwzięć wymaga znacznego wysiłku logistycznego i nakładów finansowych.
Z punktu widzenia relacji z krajem pochodzenia, istotnym problemem jest
brak znajomości języka polskiego, którym posługuje się jedynie niewielki procent
potomków Polaków, co z kolei utrudnia dostęp do polskiej kultury i poznanie
współczesnej Polski. Nauczanie języka polskiego w Argentynie odbywa się przede
wszystkim w szkołach sobotnich zrzeszonych w Polskiej Macierzy Szkolnej będącej
sekcją Związku Polaków w Argentynie. Nauczanie odbywa się w kilku ośrodkach
skupionych w aglomeracji Buenos Aires, jak również w miastach Rosario i Cordoba, Wanda i Posadas. Nauczyciele języka i kultury polskiej delegowani do pracy
w Argentynie prowadzili zajęcia w miejscowościach Wanda, Apóstoles, Azara (prowincja Misiones) oraz Comodoro Rivadavia (prowincja Chubut). Ośrodkiem pracy
dydaktycznej z młodzieżą jest Szkoła Polska im. Tysiąclecia Chrztu Polski działająca
na terenie ośrodka oo. Franciszkanów w Martin Coronado k. Buenos Aires. Osoby
zainteresowane literaturą dotyczącą Polski i w języku polskim oraz historią polskiej
emigracji mogą korzystać z zasobów Biblioteki Polskiej im. Ignacego Domeyki
w Domu Polskim w Buenos Aires.
Kierunki współpracy
Ambasada RP wspiera działania organizacji polonijnych na rzecz wzmocnienia
spoistości środowisk polonijnych i siły ich oddziaływania na społeczności lokalne,
z drugiej zaś stara się przybliżać zmiany modernizacyjne w Polsce, a także jej historię
i kulturę. Dobrym przykładem wspólnego sukcesu była organizacja Roku Chopi-
14
nowskiego, Roku Janusza Korczaka, czy włączenie polonijnych instytucji kultury
do obchodów Nocy Muzeów w 2012 r. w Buenos Aires. W ramach tego ostatniego przedsięwzięcia placówka wspólnie z organizacjami polonijnymi zorganizowała wielkoformatową wystawę fotograficzną w stołecznym Ogrodzie Botanicznym
– miejscu bardzo licznie uczęszczanym przez mieszkańców Buenos Aires, Targi
Książki Polskiej poświęcone publikacjom o Polsce oraz wystawę plastyczną artystów
polonijnych. Innym ważnym wspólnym polem aktywności jest wsparcie działań
na rzecz zachowania historii i poloników związanych z polską migracją w regionie,
w tym działania na rzecz zwiększenia ich uniwersalizacji i dostępności (digitalizacja, wsparcie dla stron internetowych związanych z historią Polaków w regionie).
W 2012 r. powstała Polsko-Argentyńska Izba Handlowa skupiająca przedsiębiorców, w tym pochodzenia polskiego, której działania wspierają więzi z krajem na
rzecz rozwoju dwustronnych kontaktów gospodarczych.
Przedsięwzięcia polonijne o charakterze stałym:
• Dni Kultury Argentyńsko-Polskiej, II połowa roku
• Festyny Narodowościowe z udziałem Polonii:
–– Oberá (Prowincja Misiones), pierwszy tydzień września
–– Rosario (Prowincja Santa Fe), listopad
–– Comodoro Rivadavia (Prowincja Chubut), wrzesień
–– Martinez (Prowincja Buenos Aires), wrzesień
• Harcerski Złaz Św. Jerzego w Polskim Ośrodku Młodzieżowym – kwiecień
Zawody sportowe:
• Amatorska Liga Piłki Nożnej AIFA z udziałem drużyny Polonia F.C.
• Turniej piłkarski stowarzyszeń polonijnych w Polskim Ośrodku Młodzieżowym
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Polonica w Argentynie:
Dom Polski w Buenos Aires (dzielnica Palermo, ul. Borges 2076)
Kościół polski w Buenos Aires (dzielnica Palermo, ul. Mansilla 3847)
Polska Misja Katolicka w Martin Coronado, Prow. Buenos Aires
Pomniki Papieża Jana Pawła II (m.in. w Buenos Aires, Esquel)
Dom Polski w stylu podhalańskim w Parku Narodów w Oberá, Prow. Misiones
Muzeum Osadnictwa Polskiego w Kolonii Wanda, Prow. Misiones
Plac Polonia w Kolonii Wanda, Prow. Misiones
Plac im. Roberta Adolfa Chodasiewicza w Santo Tomé, Prow. Santa Fé
Muzeum rodziny Szychowskich, La Cachuera, Prow. Misiones
Polski ośrodek kolonijny La Granja, prow. Córdoba
Schronisko „Marek Gaiński”, Tunuyán, Prow. Mendoza
Obraz Polski i Polaków w mediach
Polska jest stosunkowo mało obecna w mediach regionu, choć najważniejsze
i najbardziej dramatyczne wydarzenia ostatnich lat zostały żywo odnotowane. Ob-
15
Raport ‘2012
raz Polaków mieszkających w Argentynie to - generalnie rzecz ujmując - wizerunek
ludzi pracowitych i rzetelnych, żyjących przede wszystkim z pracy własnej, a także
religijnych. Polska jest pozytywnym przykładem udanej transformacji gospodarczej
i politycznej oraz krajem, który potrafił stawić czoła światowemu kryzysowi.
Wizerunek Polski w podręcznikach szkolnych
Polska jest marginalnie obecna (wzmianki w kontekście II wojny światowej)
w podręcznikach argentyńskich, urugwajskich i paragwajskich, których treść skupia
się na historii regionu.
1.1.2. Informacja Związku Polaków w Argentynie
Najważniejsze problemy środowiska polonijnego
Jednym z problemów społeczności polskiej w Argentynie jest odległość, która
nas dzieli od Ojczyzny. Podróże do Polski są, jak na tutejsze warunki kosztowne,
co uniemożliwia w większości wypadków bezpośredni częsty kontakt z Polską i jej
rzeczywistością.
Poważną barierą w kontakcie z Polską jest brak znajomości języka polskiego
wśród nowych pokoleń: jest to jeden z ważniejszych problemów do rozwiązania
przez Związek Polaków. Niestety, brak kwalifikowanych nauczycieli ze znajomością
nie tylko języka, ale też odpowiednich sposobów nauczania, jest w tej chwili jednym
z najważniejszych problemów.
Brak napływu nowych fal emigrantów w ostatnim półwieczu spowodował też
pewien zastój budowania polskiej tożsamości. Często, zwłaszcza na prowincji, przekazuje się młodym pokoleniom tradycje świąt narodowych czy religijnych, polskie
zwyczaje kulinarne, piosenki czy tańce ludowe, ale mało się wie o tym, jaka jest
Polska dzisiaj. Dużym wyzwaniem jest przyciągnięcie do aktywności polonijnej
młodych pokoleń: tradycyjne formuły działalności nie zawsze im wystarczają. Ze
względu na postępującą integrację ze społecznością argentyńską, działalność polonijna musi siłą rzeczy być adresowana do szerokiego grona odbiorców. Szansą jest
coraz powszechniejszy dostęp do nowych technologii i nowych środków komunikacji, co wszakże nie jest możliwe bez pewnych nakładów na sprzęt i opłaty za bieżącą
eksploatację i utrzymanie (administrowanie stronami, opłaty abonamentowe etc.).
Częste kryzysy ekonomiczne charakteryzujące historię Argentyny ostatniego półwiecza, spowodowały zubożenie społeczeństwa, w tym Polaków tu mieszkających.
Widocznym efektem tego zjawiska jest stan posesji należących do poszczególnych
organizacji.
Remont i modernizacja obiektów należących do polskich organizacji w Argentynie nie są możliwe w oparciu o fundusze miejscowe: konieczne jest wsparcie ze
strony władz polskich. Powierzchnię w odnowionych obiektach łatwiej jest przeznaczyć do komercyjnej eksploatacji, co pozwala organizacjom polonijnym na zdobycie środków na działalność statutową. Osiągane dochody są niezbędne do pokrycia
bieżących wydatków na eksploatację budynków. Odnowione obiekty zmieniają na
16
korzyść wizerunek Polski i Polaków w oczach argentyńskiego społeczeństwa: łatwiej
przyciągnąć jest osoby ze środowiska polskiego, ale też pozyskać społeczności lokalne niezwiązane rodzinnie lub uczuciowo z Polską.
Oczekiwania w stosunku do władz miejscowych
Spodziewamy się od władz miejscowych poparcia dla wspólnych przedsięwzięć,
współpracy z instytucjami kulturalnymi, naukowymi, sportowymi czy społecznymi. Nie odczuwamy dyskryminacji polskiej społeczności: Argentyna jest krajem
otwartym dla cudzoziemców i buduje swoją tożsamość na podstawie różnorodności
kulturowej swych obywateli i mieszkańców. Przyszłość jest w dużej mierze w naszych rękach.
Oczekiwania w stosunku od podmiotów polskich zaangażowanych
we współpracę z Polonią i Polakami za granicą
Bardzo zależy nam na możliwości przyjazdu kwalifikowanych nauczycieli języka
polskiego oraz instruktorów (animatorów kultury), którzy mogliby nam pomoc
poprawić poziom nauczania zarówno języka, jak i wiedzy o Polsce współczesnej.
Istotne byłoby dla nas zwiększenie tempa i regularności wymiany w zakresie archiwaliów i, ogólnie rzecz biorąc, dokumentowania spuścizny polskiej w Argentynie:
chodzi o środki na konserwowanie i dokumentację zasobów, jak i na przyjazd polskich specjalistów w dziedzinach z tym związanych. Dla naszych zespołów tańca
ludowego istotne byłoby odnowienie zasobu strojów oraz współpraca z polskimi
choreografami.
Zależy nam również na stypendiach dla naszej młodzieży, które by umożliwiały
studia w Polsce. Oczekujemy, że polska placówka w Buenos Aires będzie - tak jak
dotychczas - współpracowała z nami. Dzięki wsparciu z jej strony łatwiej jest nam
kontaktować się z instytucjami w Polsce i współpracować z instytucjami argentyńskimi, dla których poparcie Ambasady RP ma wielkie znaczenie. Liczymy więc na
dalszą współpracę.
Liczymy, że polskie instytucje i władze będą mogły wspierać, zarówno merytorycznie, jak i finansowo, naszą działalność: wspólne projekty i wysiłki przynoszą
efekt synergii i przyczyniają się do kształtowania pozytywnego wizerunku społeczności polskiej i Polski w Argentynie.
Jan Stachnik
Prezes Związku Polaków w Argentynie
Marta Bryszewska
Bibliotekarz Związku Polaków w Argentynie
17
Raport ‘2012
1.2. Australia
1.2.1. Raport Ambasady RP w Canberze
Informacje podstawowe
Początki polskiej imigracji do Australii sięgają XIX w., choć do końca II
wojny światowej była ona nieliczna (w 1947 r. mieszkało tam ok. 6,5 tys. osób
urodzonych w Polsce). Najważniejsze okresy polskiej imigracji to lata 1947-54
(ponad 50 tys. osób), 1957-66 (prawie 15 tys. osób) i 1980-91 (ponad 25 tys.
osób). Wśród członków Polonii australijskiej urodzonych w Polsce można zatem umownie wyróżnić grupy emigracji powojennej z końca lat 40. i początku
lat 50. oraz emigracji „solidarnościowej” z lat 80. XX wieku. Obecnie napływają do Australii młodzi Polacy, którzy podejmują studia albo przyjeżdżają na
kontrakty do pracy. Część z nich zamierza osiedlić się na stałe. Są też przypadki
osób przesiedlających się z W. Brytanii, Irlandii oraz USA. Najliczniejsze skupiska osób polskiego pochodzenia to stany Wiktoria i Nowa Południowa Walia.
Na liście największych grup etnicznych, Australijczycy o polskich korzeniach
plasują się w drugiej dziesiątce.
Spis powszechny z 2011 r. ukazał zmiany, jakie zaszły w Polonii australijskiej
od czasu poprzedniego w 2006 r. W 2011 r. pochodzenie polskie zadeklarowało 170.347 osób, co stanowi wzrost o 3,85 proc. w stosunku do 2006 r.
(163.802). W obliczu wzrostu całej populacji Australii o 8,3 proc., oznacza
to jednak relatywny spadek liczebności Polonii w stosunku do całej ludności
kraju. Liczba osób deklarujących pochodzenie polskie wzrosła w większości stanów, z wyjątkiem Australii Południowej. Największy procentowy wzrost zanotował stan Queensland (o 10,3 proc).
Między 2006 i 2011 r. nastąpił spadek liczby osób urodzonych w Polsce
z 52.253 do 48.677, tzn. o ok. 7 proc. Spadek miał miejsce we wszystkich
stanach, z wyjątkiem Terytorium Północnego i jest związany z odchodzeniem
pokolenia emigracji powojennej. Między 2006 i 2011 r. nastąpił spadek liczby
osób mówiących w domu po polsku - z 53.390 do 50.692, tj. o ok. 5 proc.,
przy czym było tak we wszystkich stanach z wyjątkiem Queensland, gdzie liczba użytkowników języka polskiego wzrosła.
Liczba osób deklarujących pochodzenie polskie
VIC
2011 53.191
2006 52.105
NSW
48.155
46.629
QLD
24.183
21.685
WA
18.642
17.585
SA
17.972
18.032
ACT
4.034
3.837
TAS
3.388
3.193
NT Łącznie
772 170.347
736 163.802
Liczba osób urodzonych w Polsce
2011
2006
18
VIC
NSW
16.381 14.328
18.070 15.225
WA
5.563
5.728
SA
5.547
6.240
QLD
5.053
5.068
ACT
1.022
1.083
TAS
659
739
NT
100
100
Łącznie
48.677
52.253
Liczba osób używających języka polskiego
2011
2006
VIC
NSW
16.476 14.857
17.785 15.496
SA
6.240
6.917
WA
6.022
6.098
QLD
5.107
4.997
ACT
1.143
1.176
TAS
761
820
NT
95
101
Łącznie
50.692
53.390
VIC – Wiktoria, NSW – Nowa Południowa Walia, WA – Australia Zachodnia, SA – Australia
Południowa, QLD – Queensland, ACT – Australijskie Terytorium Stołeczne, TAS – Tasmania,
NT – Terytorium Północne
[Powyższe dane dla całej Australii ze spisu z 2011 r., pochodzące z tabeli wygenerowanej dla całego kraju, nie zgadzają się z liczbami powstałymi z sumowania danych z tabel wygenerowanych
dla poszczególnych stanów. Różnice są marginalne i statystycznie nieistotne.]
Struktury organizacyjne
Polonia australijska jest dobrze zorganizowana. Istnieje wiele organizacji polonijnych, w dużej mierze zrzeszonych w strukturze nadrzędnej, jaką jest Rada
Naczelna Polonii Australijskiej, założona w 1950 r. Polska obecność w tym kraju obejmuje domy i kluby polskie, szkoły, festiwale kultury, zespoły folklorystyczne, teatry, harcerstwo, kluby sportowe, stowarzyszenia kombatantów, kluby seniora, organizacje opieki społecznej, ośrodki religijne, itd. Istnieją polskie
czasopisma, stacje radiowe i portale internetowe. W poszczególnych stanach
działają federacje organizacji polskich, do których należy od kilku do kilkudziesięciu stowarzyszeń. Poza strukturami Rady Naczelnej działa m.in. Australijski
Instytut Spraw Polskich (AIPA), założony w 1991 r., adresowany do polonijnych intelektualistów, stawiający sobie za cel głównie promocję spraw polskich
w Australii oraz dialog ze środowiskami żydowskimi.
Pozycja w kraju zamieszkania
Polacy zamieszkali w Australii w przeważającej większości mają uregulowany status prawny, z reguły posiadając obywatelstwo australijskie. Liczebność
Polonii i jej pozycja społeczna nie znajdują niestety odpowiedniego odzwierciedlenia w życiu politycznym państwa. Skuteczność lobbingu politycznego środowisk polonijnych, ze względu na niewielki udział Australijczyków polskiego
pochodzenia w polityce, jest mało zauważalna. Przedstawiciele polskiej diaspory rzadko kandydują do parlamentów stanowych, zbyt mało jest ich też w lokalnych samorządach. Brak polityków i urzędników polskiego pochodzenia na
szczeblu federalnym i stanowym istotnie utrudnia realizację działań lobbingowych na rzecz interesów społeczności polonijnej i interesów państwowych. Za
to stosunkowo wysoka jest pozycja Polonii australijskiej w życiu naukowym
i artystycznym kraju.
Polityka władz miejscowych
Polska grupa etniczna uchodzi za jedną z najlepiej zintegrowanych z „głównym nurtem” społeczeństwa australijskiego. Jako jedna z bardziej aktywnych
w dziedzinie podtrzymywania i promowania dziedzictwa kulturowego kraju
19
Raport ‘2012
pochodzenia cieszy się prestiżem, którego efektem jest np. udział wysokich
przedstawicieli władz w organizowanych imprezach. Władze australijskie
wspierają wszelkie formy aktywności etnicznej, a Polonia w dużym stopniu korzysta z dobrodziejstw polityki wielokulturowości. Organizacje polonijne z powodzeniem zapewniają sobie dofinansowanie przez władze stanowe i federalne
kosztów bieżącej działalności i realizacji rozmaitych projektów.
W 2013 r., w ramach dostosowania programu do procentowego udziału
grup etnicznych w społeczeństwie, zgodnie z wynikami ostatniego spisu powszechnego, publiczne radio SBS zwiększyło liczbę audycji w językach azjatyckich kosztem audycji w językach europejskich. W rezultacie liczba godzin
polskiego programu radiowego SBS spadła o połowę.
Kierunki współpracy polskich placówek z Polonii i Polakami
Ambasada RP w Canberze i Konsulat Generalny RP w Sydney utrzymują
dobre kontakty z Polonią. W wielu przypadkach mają one wymiar aktywnej
i efektywnej współpracy. W ostatnich latach jej przykładami były wydarzenia
związane z Rokiem Chopinowskim (I Międzynarodowy Konkurs Chopinowski w Australii, zorganizowany w Canberze z inicjatywy Ambasady, koncerty
chopinowskie organizowane przez obie placówki RP etc.) i Rokiem Miłosza
(np. wydarzenie poetycko-muzyczne zaprezentowane przez AIPA w placówkach), inne projekty kulturalne (np. tournée pianisty Rafała Łuszczewskiego
uświetniające polską prezydencję w UE) i akademickie (np. seria sympozjów
nt. migracji i wielokulturowości zorganizowana przez Ambasadę we współpracy
z AIPA z udziałem polskich naukowców) oraz inicjatywy mające na celu rozwój
dialogu polsko-żydowskiego (np. upamiętnienie H. Sławika zorganizowane
w Melbourne we współpracy z AIPA, wieczory poświęcone I. Sendler i J. Karskiemu w Konsulacie z udziałem AIPA i artystów polonijnych, wielka wspólna
impreza w Melbourne Ambasad RP i Izraela, upamiętniająca I. Sendler). Środowiska polonijne współpracowały z placówkami także m. in. w sprowadzeniu
do Australii wystawy „Akcja AB-Katyń. Zagłada polskich elit”, upamiętnieniu
rocznicy 30-lecia „Solidarności”, itd. Ponadto Domy Polskie i lokalne organizacje w Melbourne, Adelaide, Brisbane i Perth udzielają Konsulatowi pomocy
w organizacji i przeprowadzaniu dyżurów paszportowych oraz wyborów.
Placówki RP wspierają oświatę polonijną. Współpracują z organizacjami
polonijnymi przy przedsięwzięciach edukacyjnych, np. konkursach językowych
i warsztatach. Obok propagowania i inspirowania inicjatyw czysto edukacyjnych, duże znaczenie ma wspieranie przedsięwzięć rozwijających i wzbogacających inne dziedziny polonijnej aktywności młodych ludzi (zespoły taneczne,
harcerstwo i sport). Do wyzwań kulturalnych należy wspieranie artystów polonijnych (szczególnie młodych) i ich promowanie w ogólnym nurcie kultury
australijskiej, m. in. dążenie do tego, aby popularne wśród Polonii młodzieżowe zespoły folklorystyczne występowały podczas imprez organizowanych przez
tutejsze instytucje kulturalne, nie zaś tylko w polskich ośrodkach. Ważne jest
20
również nowoczesne docieranie z informacją i ofertą kulturalną do polonijnej młodzieży. Wyzwaniem jest tu rozwijanie kontaktów i współpracy z australijskim impresariatem sprowadzającym na antypody europejskie propozycje
kulturalne. Integralne znaczenie ma udzielanie wsparcia festiwalom polonijnej
kultury w dużych ośrodkach miejskich (PolArt, Polish Christmas at Darling
Harbour w Sydney, Polish Festival at Federation Square w Melbourne, Polish
Harvest Festival „Dożynki” w Adelaide). Zadaniem placówek pozostaje też pozyskiwanie Polonii do wspierania polskich interesów w Australii, w tym m.
in. inspirowanie rozwoju polonijnych organizacji o charakterze lobbingowym
i profesjonalnym (biznesmenów, lekarzy, prawników, architektów etc.) oraz
wspieranie organizacji w utrzymywaniu efektywnych kontaktów z władzami
australijskimi, umożliwiających m. in. skuteczne pozyskiwanie środków z budżetu państwa na rozmaite przedsięwzięcia promujące polską kulturę i obecność w Australii.
Obraz Polski i Polaków
Polska wywołuje w Australii skojarzenia pozytywne lub neutralne. W ostatnich latach wzrosła u Australijczyków świadomość sukcesu gospodarczego RP,
w tym uniknięcia skutków globalnego kryzysu. Ponadto Polska staje się coraz
bardziej popularna jako cel turystyczny w ramach podróży po Europie. Historycznie budzi skojarzenia z F. Chopinem, Janem Pawłem II, L. Wałęsą i „Solidarnością”, a także z T. Kościuszką (jego imię nosi najwyższa góra kontynentu)
oraz podróżnikiem i odkrywcą P. E. Strzeleckim. Pozytywną opinią cieszą się
członkowie polskiej grupy etnicznej, jako osoby solidne, pracowite i kreatywne.
Problem stanowi nadal rozpowszechniony w niektórych środowiskach stereotyp „polskiego antysemityzmu”. W mediach pojawia się określenie „polskie
obozy koncentracyjne”, którego tło może stanowić – obok braku wiedzy historycznej – niechęć do Polski i Polaków (zwłaszcza w pewnych środowiskach
żydowskich). Częstotliwość występowania tych sformułowań zmniejszyła się
jednak, m. in. w wyniku konsekwentnych interwencji polskich placówek,
zwłaszcza po wspólnym apelu Ambasadorów RP i Izraela do czołowych mediów, oraz po wielu udanych imprezach o tematyce polsko-żydowskiej, zorganizowanych przez placówki RP we współpracy z instytucjami australijskimi
i organizacjami polonijnymi.
21
Raport ‘2012
1.3. Austria
1.3.1. Raport Ambasady RP w Wiedniu
Według szacunków Ambasady RP Polonia austriacka liczy ok. 80 tys. osób,
z czego zdecydowana większość mieszka w Wiedniu i okolicach. Ok. 20 tys. osób
ma obywatelstwo austriackie. Większe skupiska Polonii istnieją również w Linzu,
Grazu, Salzburgu, Innsbrucku i Klagenfurcie, natomiast mniejsze grupy w Burgenlandzie, Steyr i Bregencji.
Według danych austriackiego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych na 31
grudnia 2012 r., w Austrii zameldowanych było 58.090 obywateli polskich (z
czego 38.761 w Wiedniu), w tym zatrudnionych 23.952.
Austriacką Polonię tworzy:
• emigracja przedwojenna i okresu II wojny światowej - byli robotnicy przymusowi i więźniowie hitlerowskich obozów koncentracyjnych, pozostali po
wyzwoleniu w Austrii;
• emigracja lat 1980-89 - największa fala polskiej emigracji powojennej. Tylko w 1981 r., po wprowadzeniu w Polsce stanu wojennego, w Austrii pozostało ok. 30 tys. Polaków. Następne lata przynosiły dalszy napływ nowej
emigracji, której duża część przemieściła się do innych krajów, m.in. do
USA, Kanady, RPA, Australii. Część z tej grupy pozostała w Austrii i stanowi aktualnie zdecydowaną większość dzisiejszej Polonii;
• emigracja lat 1989-2004 - Polacy przybyli do Austrii po 1989 r. w celu podjęcia nauki i poszukiwania lepszych warunków pracy i życia;
• najnowsza - po przystąpieniu Polski do UE w 2004 r. i otwarciu austriackiego rynku pracy 1 maja 2011 r. Liczba Polaków zatrudnionych w Austrii
wzrosła z 18.293 (stan na 30.04.2011 r.) do 23.952 (stan na 31.12.2012 r.)
tj. o 31 proc.
Organizacje
Na terenie Austrii działa ok. 50 polonijnych organizacji (związków, stowarzyszeń, klubów, towarzystw, grup), zrzeszających 1-2 proc. zamieszkałych Polaków.
Poza strukturami organizacyjnymi, w Austrii żyje stosunkowo liczna grupa osób
polskiego pochodzenia, zajmująca często wysoką pozycję społeczną. Mieszka
i pracuje tu wielu absolwentów polskich uczelni, artystów oraz cenionych fachowców różnych zawodów (m.in. profesorów różnych specjalności, ponad 300
polskich lekarzy specjalistów, 300 księży katolickich oraz znaczna grupa inżynierów, architektów i techników). Od 1990 r. działa organizacja „parasolowa”–
Wspólnota Polskich Organizacji w Austrii - „Forum Polonii”, zrzeszająca ok. 20
organizacji. Jej głównym zadaniem jest reprezentowanie Polonii na platformie
polityczno-społecznej i działania na rzecz aktywizacji i integracji Polonii w Au-
22
strii. „Forum Polonii” animuje i koordynuje odbywające się od 21 lat Dni Polskie w Austrii. Od 2012 r. jego prezesem jest Teresa Kopeć. Poza Forum działają
Kongres Polonii w Austrii, zrzeszający ok. 12 organizacji oraz Polonijna Platforma Dialogu w Austrii i Porozumienie Chrześcijańsko-Patriotyczne.
Główne samodzielne organizacje to Związek Polaków w Austrii „Strzecha”,
(powstał w 1894 r., jedna z najstarszych organizacji polonijnych w Europie),
Stowarzyszenie Polskich Inżynierów i Techników w Austrii, Stowarzyszenie „Galicja”, Stowarzyszenie Polonii w Tyrolu, Austriacko-Polskie Stowarzyszenie na
rzecz Popierania Sztuki i Wolnego Czasu „Polonez”.
Polonia austriacka od lat stara się o uzyskanie statusu grupy narodowościowej w Wiedniu (sprawa dotyczy obywateli austriackich pochodzenia polskiego
zamieszkałych w mieście). Aktualnie status grup narodowościowych w Austrii
mają: Chorwaci, Węgrzy, Słoweńcy, Czesi, Słowacy i Romowie. Przyznanie
takiego statusu umożliwia utworzenie Rady Doradczej (Beirat) jako gremium
doradczego dla Rządu Federalnego, dostęp do środków finansowych służących
wspieraniu grup narodowościowych (ogółem ok. 3,8 mln euro rocznie), uzyskanie wsparcia dla nauczania w szkołach języka ojczystego, kultury i mediów
oraz na działalność organizacyjną. Z wnioskiem o przyznanie grupie polskiej statusu grupy etnicznej wystąpił na początku 1996 r. Związek Polaków w Austrii
“Strzecha” przy poparciu Zarządu Forum Polonii. W maju 2001 r. przedstawiciel
Urzędu Kanclerskiego, powołując się na ekspertyzę prof. A. Reiterera, przekazał
ustnie Zarządowi ZPwA „Strzecha”, a następnie Zarządowi Forum Polonii, negatywne stanowisko w tej sprawie – z uwagi na niespełnienie kryteriów ustawowych. W maju 2012 r. przedstawiciele Polonii złożyli w Urzędzie Kanclerskim
nowy, przygotowany przez prof. Grzegorza Janusza z Zakładu Praw Człowieka
UMCS, wniosek o przyznanie wiedeńskim Polakom statusu grupy narodowościowej. Wniosek przedstawia mankamenty i wysuwa argumenty potwierdzające
spełnianie przez grupę polską wymogów w rozumieniu ustawy o grupach narodowościowych. Jego złożenie umożliwiło wznowienie niezakończonej procedury uznania polskiej grupy narodowościowej w Wiedniu oraz stworzyło nowe
pola i możliwości dla skutecznych działań Polonii, pomimo, że na razie strona
austriacka podtrzymuje swoje negatywne stanowisko. Sprawa była też przedmiotem zainteresowania niezależnych obserwatorów Rady Europy z Komitetu
Doradczego (Konwencja ramowa o ochronie mniejszości narodowych) oraz Komitetu Ekspertów (Karta języków regionalnych lub mniejszościowych), badających na miejscu sytuację grup narodowościowych i kontrolujących przestrzeganie Konwencji oraz wdrożenie jej zaleceń. W opiniach obu Komitetów, Austria
dotychczas nie wdrożyła w pełni ich zaleceń ponownej analizy wniosku polskiej
grupy. Oba wyraziły też duże zainteresowanie sprawą złożenia przez grupę polską
nowego wniosku.
23
Raport ‘2012
Austria należy do państw aktywnie wspierających cudzoziemców i ułatwiających im integrację z własnym społeczeństwem. Nie występują przeszkody
w umacnianiu więzów Polonii z krajem i jego kulturą i ułatwianiu współpracy zainteresowanych podmiotów w Polsce i Austrii. Pomimo braku statusu grupy etnicznej, organizacje polonijne uzyskują materialne i finansowe wsparcie od władz
rządowych, miast, dzielnic, stowarzyszeń kulturalnych i rad integracyjnych oraz
ze środków UE. Wsparcie to dotyczy głównie działalności kulturalnej. Istotnym
warunkiem uzyskania dofinansowania od władz jest wymóg integracyjnego polsko-austriackiego charakteru danego projektu. Wielkość środków nie jest duża.
Podstawowym źródłem wsparcia są środki będące w gestii wydziałów kultury
władz miejskich, skąd również dofinansowywane są imprezy polonijne. Środki
te stanowią zdecydowaną większość uzyskiwanych na miejscu przez organizacje
polonijne.
Kierunki współpracy polskich placówek z Polonią i Polakami za granicą
Działania Ambasady RP ukierunkowane są głównie na zapewnienie Polonii
jak najszerszego dostępu do dóbr kultury narodowej i możliwości kultywowania
polskości, nauki języka polskiego, wspierania i rozwijania kontaktów z Ojczyzną,
podniesienia rangi i znaczenia Polonii w Austrii, w tym szczególnie inicjowanie
i wspieranie starań o uzyskanie statusu grupy narodowościowej, inspirowanie
i wspieranie działalności Polonii w życiu kulturalnym, naukowo-oświatowym
i gospodarczym oraz opieki nad miejscami pamięci narodowej w tym kraju.
Główną imprezą polonijną wspieraną przez placówkę są organizowane od 1991 r.
Dni Polskie w Austrii. W 2012 r. trwały one od 8 września do 20 października
i obejmowały 43 imprezy. Ambasada utrzymuje stałe kontakty i współpracuje
z mediami polonijnymi oraz promuje polskich artystów – twórców w ramach
„Galerii Jednego Obrazu”, działającej od 2004 r. w siedzibie Wydziału Konsularnego. We współpracy z Polską Misją Katolicką oraz Wspólnotą Polskich Księży
w Austrii wspiera imprezy kulturalne, popularyzujące polskie tradycje i obyczaje:
msze z okazji Świąt 3 Maja i 11 Listopada, msze na Kahlenbergu z okazji rocznicy Odsieczy Wiedeńskiej, połączone z dożynkami oraz mszę w czasie uroczystości na terenie b. obozu koncentracyjnego KZ Mauthausen.
W sferze gospodarczej Ambasada wspiera redakcję czasopisma polonijnego
„Polonika” oraz Wydział Promocji Handlu i Inwestycji w organizacji od 2005 r.
konkursu na „Lidera Biznesu Polska-Austria”. Wspiera też działalność Stowarzyszenia Polskich Inżynierów i Techników w Austrii.
Inne działania to:
–– pomoc materialna Szkolnemu Punktowi Konsultacyjnemu przy Ambasadzie RP w Wiedniu oraz ok. 30 punktom nauczania języka polskiego
w szkołach austriackich, Szkółce Polonijnej w Innsbrucku oraz powstałej
w 2012 r. w Wiedniu Pierwszej Społecznej Szkole Polskiej;
–– prowadzenie we współpracy z partnerami austriackimi i polonijnymi (gł.
Centrum Informacyjno-Doradczym IBZ Polonia) działalności informacyj-
24
no-doradczej wśród Polaków pracujących w Austrii; 19 - 20 maja 2012 r.
we współpracy z ZUS odbyły sie zorganizowane z inicjatywy Ambasady Dni
Otwarte ZUS-u w Wiedniu;
–– współpraca z organizacjami polonijnymi, Radą Ochrony Pamięci Walk
i Męczeństwa oraz Austriackim Czarnym Krzyżem w opiece nad miejscami
pamięci narodowej, upamiętnieniu związanych z nimi faktów i postaci oraz
organizacji uroczystości rocznicowych;
–– pomoc Stowarzyszeniu Pomocy dla Bezdomnych „Bogdan” w zakresie opieki nad ok. 200 polskimi bezdomnymi na terenie Austrii.
W ciągu ostatnich trzech lat w społeczeństwie austriackim zdecydowanie
zmienił się obraz Polski i Polaków. Wśród doniesień mediów o Polsce przeważają
kwestie związane z gospodarką. Zwraca uwagę bardzo pozytywny ton publikacji
odnoszących się do wskaźników polskiej gospodarki, w odróżnieniu od innych
państw UE pogrążonych w kryzysie (Polska „zieloną wyspą”). Media austriackie
interesują się inwestycjami infrastrukturalnymi (budownictwo, drogownictwo),
systemem bankowym oraz rynkiem ubezpieczeń. Są to tradycyjne kierunki ekspansji gospodarczej przedsiębiorstw austriackich w Polsce. Praktycznie zanikły
dowcipy o Polakach. Nasi rodacy także nie zajmują już w mediach czołowych
miejsc w rankingach przestępczości. Pozytywnie odbierana jest działalność polskich przedsiębiorców i pracowników. Kojarzą się oni zazwyczaj z konkurencyjną
ceną i dobrą jakością pracy.
W 2012 r. w doniesieniach austriackich mediów o Polsce zdecydowanie dominował temat Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej EURO 2012. Wydarzenie
to stało się pretekstem do zwiększonej liczby publikacji o naszym kraju, przy
czym wyraźnie przeważał pozytywny obraz. Podkreślić należy, że dziennikarze
austriaccy interesowali się nie tylko kwestiami związanymi ściśle z turniejem,
przygotowaniami lub jego przebiegiem. Poruszano szersze konteksty sytuacji gospodarczej Polski, jej pozycji w regionie i w UE, relacji z sąsiadami oraz aspiracji
politycznych. Analizowano wewnętrzną sytuację polityczną RP, w tym kwestie
związane z zapewnieniem bezpieczeństwa. Generalnie ton doniesień medialnych
w Austrii dotyczących RP należy, szczególnie w 2012 r., ocenić jako rzeczowy
i bardzo pozytywny. Tym niemniej, pomimo dużej aktywności miejscowej Polonii, zwłaszcza na płaszczyźnie kulturalnej i gospodarczej i prezentowaniu stosunkowo ciekawej oferty, pozostaje ona niemal praktycznie nieobecna w tutejszych
środkach masowego przekazu.
Coraz rzadziej pojawiają się w mediach austriackich takie sformułowania jak
„polskie obozy pracy”, „polski obóz koncentracyjny” czy „obóz koncentracyjny
w Polsce”. Redakcje tłumaczą z reguły, iż użycie słowa „polski” służyło tylko ukazaniu geograficznego położenia. Po interwencjach Placówki redakcje zamieszczają sprostowania i przeprosiny.
25
Raport ‘2012
Polska problematyka w podręcznikach historii w szkołach austriackich jest szeroko obecna, w zasadzie bez poważniejszych błędów rzeczowych i tendencyjnych
ujęć. W zasadzie w odniesieniu do wszystkich epok, informacje o historii Polski,
oczywiście w kontekście europejskim i dwustronnym, pojawiają się dość obszernie.
Zdecydowana większość podręczników wymienia króla Jana III Sobieskiego
jako dowódcę polskiej jazdy pod Wiedniem w 1683 r., która zdecydowała o zwycięstwie nad Turkami oraz informację o I rozbiorze Polski w 1772 r. W podręcznikach
są również informacje o ataku Niemiec na Polskę 1 września 1939 r., eksterminacji polskich elit, przymusowych wysiedleniach Polaków z terenów okupowanych
przez Niemców. Bywają też informacje o pracy przymusowej Polaków w czasie
wojny. Obszernością i szczegółowością zwracają uwagę informacje o prześladowaniu i eksterminacji Żydów. Dużo miejsca poświęca się hitlerowskim obozom koncentracyjnym, których celem było „wyniszczenie przez pracę”, ale i stworzeniu kategorii „obozów zagłady”, gdzie miało dojść do wymordowania wszystkich Żydów.
Jest mowa o zagazowaniu, w takich stworzonych przez Niemców miejscach jak
Auschwitz-Birkenau, Majdanek, Sobibór, Treblinka, Bełżec, 3-4 mln osób. Generalnie można stwierdzić, w podręcznikach austriackich nie ma określeń lub faktów,
które w jakikolwiek sposób rzucałyby negatywne światło na udział Polski i Polaków
w II wojnie światowej.
Jeśli chodzi o historię najnowszą, Polska pojawia się jako część bloku sowieckiego (Układu Warszawskiego), po czym prezentowane jest doświadczenie „Solidarności”, wybory 4 czerwca 1989 r. i postać Lecha Wałęsy. Jest też informacja
o wstąpieniu Polski do UE.
1.3.2. Informacja Wspólnoty Polskich Organizacji w Austrii –
„Forum Polonii”
Najważniejsze problemy
–– uzyskanie statusu grupy narodowościowej dla grupy polskiej w Wiedniu
(obywateli austriackich polskiego pochodzenia). Na razie stanowisko władz
jest negatywne, ale w maju 2012 r. przedstawiciele Polonii złożyli nowy
wniosek, który umożliwia wznowienie sprawy. Polonia austriacka nadal będzie pracować nad tym problemem. Oczekujemy od władz polskich wsparcia w tej sprawie;
–– zabezpieczenie dla organizacji polonijnych w Austrii stałego miejsca spotkań, którego od czasu przejęcia Domu Polskiego przez Polską Akademią
Nauk w 1982 r. Polonia nie posiada. Zawarta 19 września 2012 r. umowa/
deklaracja reguluje zasady wynajmu pomieszczenia na potrzeby biura dla
Wspólnoty Polskich Organizacji w Austrii – „Forum Polonii”. Nie zaspokaja to potrzeb Polonii ze względu na ograniczone możliwości lokalowe (55
m kw.). Uzyskanie statusu grupy narodowościowej wiąże się z konkretnymi przywilejami, zarówno finansowymi jak i natury społeczno-politycznej,
gdyż daje możliwość uczestnictwa w gremiach o charakterze doradczym
26
––
––
––
––
przy Rządzie Federalnym. Polonia potrzebuje Centrum Polskiego, które
byłoby miejscem spotkań, jak również i centrum lobbingu na rzecz Polski;
wsparcie dla działań informacyjno-doradczych skierowanych do nowej emigracji zarobkowej. Zachodzi potrzeba ściślejszej współpracy w dziedzinie
bieżących regulacji prawnych, jak również finansowej na pokrycie wydatków na utrzymanie Polonijnego Centrum Informacyjno-Doradczego – IBZ
Polonia. Centrum współpracuje z Ambasadą RP, udziela bezpłatnych porad
osobom, które pozostają w trudnej sytuacji materialnej;
działalność oświatowa i nauka języka polskiego. W Wiedniu działa Szkolny Punkt Konsultacyjny przy Ambasadzie RP. Na terenie Austrii istnieje
ok. 30 punktów nauczania języka polskiego w szkołach austriackich (gdzie
polskie dzieci mogą pobierać naukę raz w tygodniu przez dwie godziny),
Szkółka Niedzielna w Innsbrucku oraz powstała w 2012 r. Pierwsza Społeczna Szkoła Polska w Wiedniu. To jednak za mało. Obawiamy się, że bez
zdecydowanych działań ze strony polskich instytucji wspierających naukę
języka, historii i literatury polskiej, coraz mniejsza część tzw. drugiej generacji będzie zainteresowana Polską, a tym samym stracimy potencjał polskich
„ambasadorów”;
opieka nad miejscami pamięci narodowej związanych z obozami masowej
zagłady w Austrii. Do miejsc, w których ginęli Polacy należą obozy w Mauthausen, Gusen, Ebensee oraz wiele innych. Opieka nad nimi, udział
w uroczystościach rocznicowych, składanie kwiatów są stałym elementem
zainteresowania i działalności Polonii. Wnioskujemy o przyznanie pomocy
finansowej na ten cel.
władze Polski powinny doceniać obecność Polonii w Austrii i starać się o jej
dowartościowanie poprzez podkreślanie jej znaczenia w tym kraju. Najlepszą metodą jest włączanie przedstawicieli Polonii w oficjalne spotkania
polskich władz z władzami austriackimi. Kontakty tego rodzaju są nie do
przecenienia, ze względu na możliwość wpływu na decyzje na szczeblu federalnym i krajowym.
Oczekiwania wobec władz miejscowych
Polonia austriacka oczekuje, iż stosunki między oboma krajami doprowadzą do uzyskania statusu mniejszości narodowej dla grupy polskiej mieszkającej
w Wiedniu.
Oczekiwania wobec podmiotów polskich zaangażowanych
Nasze relacje z instytucjami polskimi zaangażowanymi we współpracę z Polonią i Polakami w Austrii układają się dobrze. Wnioskujemy o dalsze poparcie
rządu RP, które powinno nastąpić poprzez ściślejszą współpracę oraz o włączanie
przedstawicieli Polonii do oficjalnych spotkań z władzami austriackimi.
Prezes Wspólnoty Polskich Organizacji w Austrii Forum Polonii
mgr inż. Teresa Kopeć
27
Raport ‘2012
1.4. BELGIA
1.4.1. Raport Ambasady RP w Brukseli
Informacje podstawowe, organizacje polonijne, pozycja w kraju
zamieszkania
Wychodźstwo polskie do Belgii ma swoją długą historię – od emigracji politycznej po powstaniach 1830 i 1863 r. poprzez emigrację zarobkową w okresie
międzywojennym, w okresie II wojny światowej i po wojnie, emigrację solidarnościową - aż po współczesną migrację zarobkową.
Liczbę Polaków i osób polskiego pochodzenia szacuje się na ok. 90 tys.
(w tym 60 tys. to tzw. migracja zarobkowa). Największe skupiska polonijne
znajdują się w Brukseli, Liege i Charleroi. Pracownicy migrujący zamieszkują
głównie miasta o największym potencjale gospodarczym - Brukselę i Antwerpię. W samej stolicy można ponadto wyróżnić, zwiększającą się ciągle, grupę
pracowników instytucji europejskich. W strukturze społeczno-zawodowej Polonii belgijskiej widoczne są zmiany dotyczące drugiej i trzeciej generacji, a więc
osób urodzonych i wykształconych już tutaj, posiadających obywatelstwo tego
kraju. Duża część tego środowiska ukończyła studia wyższe i podejmuje pracę
w firmach lub w instytucjach międzynarodowych, osiągając liczące się sukcesy
w pracy zawodowej oraz działalności społecznej i politycznej - korzystając z pełnych praw przysługujących wszystkim obywatelom. Migranci zarobkowi mogą
podejmować pracę i legalizować swój pobyt wg ułatwionych zasad, obowiązujących od 2006 r. Belgia stała się szczególnie atrakcyjna dla osób migrujących
po 1 maja 2009 r., kiedy to otworzyła rynek pracy dla obywateli z EŚW. Kraj
oferuje obywatelom UE możliwości zatrudnienia, przede wszystkim osobom
z wyższym wykształceniem. Ale branża budowlana zdecydowanie dominuje
w sferze zatrudnienia polskich mężczyzn, kobiety natomiast najczęściej znajdują pracę w firmach sprzątających. Bardzo dobrze rozwinięta jest swoista „infrastruktura”polska. Tylko w stolicy jest ok. 30 sklepów spożywczych (ich liczba
wciąż wzrasta), piekarni, zakładów mechanicznych, etc.
W Belgii działa ponad 50 organizacji polonijnych o różnym charakterze:
kulturalnym, kombatanckim, religijnym, ekonomicznym. Naczelną strukturą,
koordynującą aktywność Polonii oraz reprezentującą ją na zewnątrz, jest Rada
Polonii Belgijskiej, której zarząd wykazuje stosunkowo dużą aktywność, podejmując działania integrujące środowiska polonijne oraz pobudza ich aktywność.
Do głównych zadań RPB należy reprezentowanie spraw polskich (w tym lobbing na rzecz Polski), rzetelna informacja o Polsce, udzielanie pomocy Polakom
w trudnej sytuacji. Efektem jest stworzenie w 2008 r., wraz z Wydziałem Konsularnym Ambasady, Punktu Informacyjno-Konsultacyjnego, gdzie wolontariusze udzielają porad m.in. z zakresu mechanizmów podejmowania pracy,
legalizacji pobytu, czy zapewniają bezpłatną pomoc psychologiczną i logopedyczną dla najmłodszej i najuboższej Polonii. Inną organizacją ogólnokrajową
28
jest Polish Expat Network – Belgium, powstała jako klub towarzyski w 2004 r.
w celu zrzeszenia Polaków mieszkających na stałe i pracujących w Belgii. To
zdecydowanie najprężniejsza, gromadząca młodsze pokolenie Polaków organizacja. Celem sieci jest promowanie polskiego dziedzictwa i tradycji oraz polskiej
myśli, zdobyczy polskiej kultury i sztuki na arenie międzynarodowej, ze szczególnym naciskiem na społeczność belgijską.
Wśród kurczącej się grupy kombatantów (pozostało kilkanaście osób) działa m.in. Związek Kół I Dywizji Pancernej Gen. St. Maczka i Stowarzyszenie
Polskich Kombatantów, zaangażowane szczególnie w organizację uroczystości
upamiętniających wyzwolenie Belgii przez polskich żołnierzy. Z oczywistych
powodów ich aktywność zdecydowanie spada.
Polska Macierz Szkolna (niedawno obchodziła 60-lecie istnienia) opiekuje
się Ośrodkiem Millenium w Comblain-la-Tour, gdzie organizowane są kolonie
letnie i zimowe dla dzieci polonijnych oraz wakacje dla emerytów. Tamtejszy
Dom Polski Millenium obejmuje 2-hektarowy ośrodek szkoleniowy i wakacyjny, stanowi centrum życia polonijnego w Belgii i jest własnością PMS.
Od 1997 r. działa w Brukseli Centrum Polskie. Dzięki inicjatywie PMS
oraz Polskiej Misji Katolickiej wydzierżawiony został wtedy budynek, w którym mieszczą się m.in. sala widowiskowa, sala do zajęć sportowych i hotel.
Odbywają się tu także imprezy kulturalne, konferencje, spotkania polonijne
i okolicznościowe.
Dużą aktywność wykazuje Związek Polaków w Belgii (szczególnie jego
limburskie oddziały), działający przeważnie w środowisku tzw. starej emigracji. Koncentruje on działalność na obchodach świąt państwowych, urządzaniu
konkursów teatralnych, świąt sportowych i edukacyjnych, kolonii letnich.
Ważną rolę w życiu polonijnym odgrywają chóry, np. Antwerpia, Św. Grzegorza, Lajkonik, Moniuszko oraz zespoły folklorystyczne – Czarna Góra, Spotkanie, Jasna Woda, Krakus, centra kulturalne w Antwerpii, Brukseli, Liege,
Genk.
Od dwóch lat w Antwerpii prężnie działa organizacja Children of Europe,
która koncentruje się na najmłodszej Polonii, organizując dla niej warsztaty,
szkolenia, wyjazdy, zrzeszając ją w zespole muzyczno-tanecznym, którego oferta
skierowana jest bardzo często do środowiska belgijskiego. Children of Europe
współpracuje ściśle z władzami Antwerpii, od których niebawem ma dostać lokal na siedzibę organizacji i redakcji wydawanej przez nią gazety „Antwerpia po
polsku”. W sierpniu 2012 r. organizacja otworzyła Centrum Pomocy Prawnej,
gdzie można otrzymać poradę prawną, psychologiczną oraz porady z dziedziny ubezpieczeń, podatków i zatrudnienia. Aktywne w życiu polonijnym jest
stowarzyszenie Emstacja. Przygotowuje informacyjny portal internetowy, a ponadto jest inicjatorem i organizatorem belgijskiego finału WOŚP.
W 2011 r. powstała organizacja BeKaP czyli Brukselski Klub Polek, założony przede wszystkim przez osoby pracujące w instytucjach europejskich.
W celach statutowych zawarto m.in. działalność charytatywną na rzecz kobiet
29
Raport ‘2012
i dzieci mieszkających w Brukseli bez względu na ich przynależność narodową
czy organizowanie wydarzeń mających na celu promowanie kultury polskiej
i integrację środowiska polskiego z belgijskim. Ważną funkcję integrującą społeczność polską w Belgii spełniają media polskie i polonijne. Najpopularniejsze
z nich to bezpłatne: „Gazetka” (mies. Stow. Polaków w Belgii); Nowinki organizacji non profit ASBL (poradnictwo, sprawy środowiska migracji zarobkowej,
etc.); „Plus +”(wydawane przez Centrum Edukacji i Kultury Polskiej „Plus”);
„Listy z Daleka”(pismo Ogólnoświatowego Korespondencyjnego Klubu Emigrantów); wspomniana „Antwerpia po Polsku”(miesięcznik migracji zarobkowej we Flandrii); „Dzień Dobry”(periodyk Koła Kulturalnego Belgijsko-Polskiego z regionu Centrum). Ponadto nadaje niezależne prywatne radio i portal
społecznościowy Radio Róża.
Polonią belgijską i Polakami zamieszkałymi w poszczególnych regionach
Belgii opiekuje się także Polska Misja Katolicka, mająca swoje siedziby we
wszystkich większych skupiskach rodaków. Obowiązki Rektora PMK pełni ks.
prałat Ryszard Sztylka. Księża są bardzo aktywni i wspomagają działania na
rzecz Polonii. Przy misji działają Stowarzyszenia Mężów Katolickich, Bractwa
Żywego Różańca, Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Polskiej, Klub Inicjatywy Katolickiej, Fundacja Jana Pawła II. Co rok organizowane są 3 pielgrzymki
polonijne (Montaigu, Banneux, Ressaix), w których uczestniczy znaczna liczba
pielgrzymów.
Polonia od lat zamieszkująca Belgię ma ugruntowaną pozycję społeczną
i ekonomiczną. Posiada stałe dochody z pracy zawodowej czy emerytury. Korzysta z pełnych praw przysługujących obywatelom belgijskim. Wśród osób,
które ze względów politycznych musiały zrzec się obywatelstwa polskiego, notuje się zainteresowanie ponownym jego otrzymaniem. Nowa Polonia (głównie
zarobkowa) może podejmować pracę i legalizować pobyt według ułatwionych
zasad, obowiązujących od 2006 r. Belgijski rynek pracy dla Polaków otwarto 1
maja 2009 r. Usługi świadczone przez polskich pracowników fizycznych, pracujących zarówno w branży budowlanej, jak i w tzw. titres-service, zatrudniającym
pomoce domowe, są wysoko oceniane przez tutejszych mieszkańców.
W Belgii funkcjonują cztery Szkolne Punkty Konsultacyjne (SPK) podlegające Ośrodkowi Rozwoju Edukacji Polskiej za Granicą. Działają przy Ambasadzie lub są jego filiami. Są to: SPK im. Joachima Lelewela (w Brukseli), filia
SPK - im. Jana Pawła II (przy Polskiej Misji Katolickiej, przy którym działa
też polskie przedszkole), SPK im. gen. St. Maczka (w Antwerpii) oraz SPK
w Mons. Placówki te kształcą w sumie ponad 2 tys. uczniów. Plany uspołecznienia SPK przygotowywane przez MEN spotykają się z wyjątkowym niepokojem rodziców. Rady rodziców wysłały listy do MSZ i MEN w tej sprawie oraz
zorganizowały protest.
W Brukseli znajduje się również prywatny ośrodek realizujący uzupełniający
plan nauczania MEN - Polskie Centrum Kształcenia im. Jana Pawła II. Sekcja
Polska w Szkole Europejskiej, z siedzibą w Brukseli, dostępna jest głównie dla
30
dzieci pracowników instytucji europejskich, UE, NATO i polskich przedstawicielstw dyplomatyczno-konsularnych.
Z punktu widzenia konsulatu, najpoważniejsze problemy występują w środowisku ostatniej migracji zarobkowej. Z uwagi na słabą znajomość języka
miejscowego mają problemy z komunikacją w tutejszych urzędach, do tego
brak znajomości przepisów prawnych obowiązujących w KB prowadzi w wielu
wypadkach do interwencji konsuli, a przede wszystkim doprowadza do poczucia wyobcowania i niskiego poziomu integracji ze środowiskiem belgijskim
(w przeciwieństwie do tzw. starej Polonii). Wiele problemów dotyka sfery zatrudnienia. Polacy przyjmują często każdą nadarzającą się okazję i bez podpisania umowy (lub podpisując dokument, którego treści nie znają), przyjmują
pracę nielegalną, bez odprowadzania składek społecznych i na ubezpieczenie
zdrowotne.
Niepokojąco rośnie liczba bezdomnych i wykluczonych społecznie Polaków. Po ankiecie jednej z organizacji zajmującej się tą grupą, okazuje się, że
bardzo często są to ofiary wypadków w pracy, którą podjęły nielegalnie i nie
opłacały składek społecznych. Problemy finansowe doprowadziły je często do
alkoholizmu, a to z kolei do bezdomności. Przypadki nielegalnego zatrudnienia
choć nadal istniejące i liczne, są dużo rzadsze niż przed 2009 r. Nie wydaje się,
w związku z tym, by portal internetowy utworzony przez skrajnie prawicową
partię Vlaams Belang, nawołujący do pisania donosów na nielegalnych mieszkańców lub pracowników, był wymierzony w Polaków. Nie zgłoszono nam też
żadnej sprawy, w której nielegalnie pracujący obywatel polski byłby ofiarą takiego donosu.
Niestety żadna z organizacji polonijnych nie stanowi silnego lobby wobec
władz belgijskich. Brakuje też wzajemnej współpracy pomiędzy tymi organizacjami. Od kilku lat z trudnościami organizacyjnymi i finansowymi boryka się
istniejąca od 1947 r. Biblioteka Polska w Brukseli. Przez 20 lat otrzymywała
fundusze z Senatu RP za pośrednictwem „Fundacji Oświata Polska za Granicą”.
Było to jej jedyne źródło finansowania; mimo długiego istnienia, nie udało się
jej wypracować sponsoringu lub składek członkowskich). Formuła, tego niegdyś zasłużonego miejsca kultury polonijnej, niestety się wyczerpała. Brakuje
zainteresowania jej losem ze strony nie tylko czytelników, ale też organizacji.
Przez lata nie udało się znaleźć godnych „spadkobierców”, którzy mogliby kontynuować działanie biblioteki i stworzyć z niej instytucję dynamiczną i nowoczesną, jaka znalazłaby odbiorców nie tylko wśród młodszej Polonii, ale też
wśród międzynarodowej społeczności Brukseli, choćby studentów wydziałów
slawistyki. Rozważając możliwe rozwiązania, najlepsza wydaje się propozycja
skatalogowania zbiorów oraz przekazania najcenniejszych do Biblioteki Narodowej w Polsce, a reszty do wybranej biblioteki belgijskiej (uniwersyteckiej?),
lub innych ośrodków, w których bywają Polacy.
31
Raport ‘2012
Władze belgijskie nie stosują wobec grupy polskiej jakichś szczególnych
form postępowania. Zgodnie z doktryną Królestwa Belgii, nie ma tutaj instytucji prawnej mniejszości narodowych. W 2012 r., roku wyborów lokalnych,
nowym zjawiskiem było duże zainteresowanie polityków belgijskich zachęcaniem Polaków do większej aktywności: udziału w głosowaniu, ale też włączaniem na listy wyborcze obywateli polskich zamieszkujących gminy. Na listach
ugrupowań politycznych znalazło się kilkunastu Polaków (choć na razie – na
dość odległych miejscach). Mimo, iż podjęli oni wspólne inicjatywy zachęcenia
społeczności polskiej do głosowania na swoich kandydatów, proporcjonalnie
niewielu Polaków wpisało się na listy głosujących (po rejestracji udział w wyborach jest w Belgii obowiązkowy).
Warto wspomnieć również o inicjatywie Chrześcijańskich Związków Zawodowych ACV-CSC, które zatrudniły tłumaczy oraz polskojęzycznych pracowników, by Polakom wyjść naprzeciw. Ponadto ACV-CSC wydaje broszury
informacyjne po polsku. Organizacje belgijskie zajmujące się bezdomnymi, starają się z kolei korzystać z pomocy polskojęzycznych wolontariuszy do porozumiewania się z polskimi bezdomnymi. Antwerpia, w 2011 i 2012 r., otworzyła
na zimę noclegownie dla Polaków.
W 2012 r. Ambasada działała na rzecz mobilizacji środowisk polonijnych
do czynnego uczestnictwa we wszystkich przejawach życia kraju zamieszkania oraz pozyskiwania Polonii i Polaków do wspierania polskich interesów.
W związku z Planem MSZ Współpracy z Polakami i Polonią na 2012 r., placówka wyznaczała organizacje jako partnerów realizujących projekty, które wypełniały priorytety zawarte w Planie. Pod auspicjami Wydziału Konsularnego
powstało w sumie 19 projektów. W 2012 r. placówka poszukiwała partnerów
do realizacji zadań związanych z nowymi inicjatywami skierowanymi do najuboższych rodaków z migracji zarobkowej i nie tylko (otwarcie punktu pomocy
prawnej i punktu dla kobiet dotkniętych przemocą w rodzinie). Dwie organizacje wyraziły gotowość do podjęcia się zadania licząc na otrzymanie konkursowego grantu na 2013 r., za pośrednictwem organizacji pozarządowych.
Placówka w Brukseli współpracuje z ośrodkami edukacyjnymi finansowanymi
przez MEN: Zespołem Szkół im. Lelewela w Brukseli, Zespołem Szkół im. gen.
S. Maczka w Antwerpii. Każda z tych szkół działa aktywnie, przyjmując coraz
więcej uczniów i organizując lub współorganizując wiele uroczystości.
Przewodnictwo RP w Radzie UE w II połowie 2011 r. pozostawiło po
sobie wyjątkowe wrażenie w zakresie pozytywnego postrzegania Polski, które utrzymuje się do dziś. W mediach belgijskich była ona komentowana jako
„widoczna prezydencja”, podczas której Polska wzbudziła zaufanie i zademonstrowała pewność siebie. Z kolei organizacja w Polsce mistrzostw EURO 2012
32
dała nam możliwość promocji w belgijskich mediach obrazu Polski jako kraju
dynamicznego i nowoczesnego. Czołowy dziennik „Le Soir” napisał, że podczas EURO 2012 Polska obaliła negatywne stereotypy na swój temat. W mediach belgijskich w ostatnim czasie nie odnotowano negatywnych wypowiedzi
skierowanych przeciw Polakom. Ze strony Polonii, Rada Polonii Belgijskiej,
a szczególnie Zjednoczenie Polskie w Belgii, stawiają sobie za cel utrzymanie
pozytywnego wizerunku Polski.
Nie zaobserwowano wyraźnych przekłamań czy nierzetelnych informacji
na temat Polski w belgijskich podręcznikach szkolnych. Nadal natomiast nie
dowiemy się z nich zbyt wiele o sukcesach Polski. Jako data rozpoczęcia II wojny światowej figuruje rok 1940, a ilustracje w podręcznikach pokazują polską
husarię walczącą przeciwko wojskom niemieckim wyposażonym w nowoczesne czołgi. Interwencje Szkolnego Punktu Konsultacyjnego im. Gen. Maczka
w Anwterpii niestety nie przyniosły oczekiwanego efektu bowiem ewaluacje
podręczników są przeprowadzane przez odpowiednie Ministerstwo bardzo
rzadko.
1.4.2. Informacja organizacji polonijnych
(zebrane opinie Rady Polonii Belgijskiej, Polskiej Macierzy Szkolnej, Związku
Polaków w Belgii, organizacji Emstacja, Children of Europe oraz Brukselskiego
Klubu Polek)
Najważniejsze problemy środowiska polonijnego/polskiego/migracji
Rada Polonii Belgijskiej, Brukselski Klub Polek (BeKaP), Emstacja i organizacja Children of Europe zwracają uwagę na niski poziom integracji Polonii
między różnymi środowiskami oraz na słabą integrację Polaków (migracji zarobkowej) ze społecznością belgijską. Polacy bardzo rzadko głosują w wyborach lokalnych, rzadko angażują się też w miejscowe przedsięwzięcia, jak np.
dzielnicowe chóry, uliczne wyprzedaże, działalność tak licznych tu organizacji
pozarządowych. Zjawisko wyobcowania wiąże się przede wszystkim ze słabą
znajomością języka francuskiego, flamandzkiego lub nawet angielskiego, poczuciem niepewności i swego rodzaju „tymczasowości”, jako, że zazwyczaj pobyt w Belgii planowany jest jako krótki wyjazd zarobkowy.
Organizacje podkreślają nieznajomość przepisów (sprawy rodzinne, administracyjne, podatkowe, obawy w związku z założeniem własnego biznesu),
systemu prawnego i struktur samorządowych (czego można oczekiwać od gminy). Świadomość prawna pracowników migrujących jest bardzo niska, a często
w ogóle jej brak. W wielu przypadkach prowadzi to do patologii, takich jak
bezdomność i alkoholizm. Children of Europe, działające na terenie Antwerpii potwierdza obserwacje BeKaP-u zwracając jeszcze uwagę na roszczeniową
33
Raport ‘2012
postawę wielu Polaków, którzy mają wysokie oczekiwania wobec miejscowej
administracji. Rada Polonii Belgijskiej zaznacza jednak, że problem ten nie
dotyczy tzw. starej Polonii, która jest bardzo dobrze zintegrowana i świetnie
daje sobie radę wśród społeczności belgijskiej. Rada wskazuje też na problem
dzieci w wieku przedszkolnym, które przyjeżdżając wraz z rodzicami „wpadają”
w zupełnie nowe środowisko. Prowadzi to często do problemów z asymilacją,
a to z kolei do złego zakwalifikowania i pokierowania w systemie szkolnictwa.
Z myślą o nich Sekcja Społeczna Rady Polonii Belgijskiej otworzyła Punkt
Konsultacyjno – Informacyjny, gdzie dzieci mogą znaleźć bezpłatną pomoc
psychologiczną i logopedyczną.
BeKaP zwraca z kolei uwagę na problemy dotyczące rodzin i dzieci w kontekście zjawiska eurosierot, czyli dzieci rozłączonych z rodzicami lub jednym
z nich, wychowywanymi przez dalszą rodzinę, które bywa, że po latach przyjeżdżają do KB. Dzieci są zagubione i wyobcowane. Bywa, że sprawiają problemy
wychowawcze, wpadają w tak zwane złe środowisko i mają kłopoty z prawem.
Organizacja Emstacja zauważa znikomą ilość wykształconych i zaangażowanych w działalność polonijną ekspertów. Zwraca uwagę na incydentalność i wybiórczość działań zamiast solidnej i kompleksowej współpracy u postaw oraz
niską motywację Polaków do działań na rzecz swojej wspólnoty. Polska Macierz
Szkolna widzi potrzebę działającej na co dzień organizacji, która koordynowałaby kontakty między wszystkimi organizacjami polonijnymi. Związek Polaków
w Belgii działający przeważnie w środowisku tzw. starej emigracji, koncentrujący swoją działalność na organizowaniu obchodów świąt państwowych, zwraca
uwagę na małe zainteresowanie ich działalnością wśród tzw. młodej Polonii.
ZPB zdaje sobie jednak sprawę, że potrzeby nowej migracji są zupełnie inne.
Większość organizacji oczekuje od władz wsparcia finansowego. Rada
Polonii Belgijskiej złożyła niedawno wniosek do właściwego ministra o dofinansowanie działalności i oczekuje na jego rozpatrzenie. Oczekiwania wobec
władz dotyczą też również współpracy na partnerskich zasadach i pomocy
w uzyskiwaniu dofinansowań. Jak zaznacza organizacja Emstacja, celu tego nie
da się osiągnąć dopóki środowiska polonijne będą słabo zorganizowane i nie
wykształcą kompetentnej reprezentacji. Stowarzyszenia liczą na pomoc władz
miejscowych w formie udostępniania, po niższych kosztach, w zależności od
potrzeb: lokali, sal lekcyjnych, sprzętu itp. Warto wspomnieć o znakomitej
współpracy Belgijsko-Polskiego Koła Kulturalnego z miastem Charleroi, które
wspiera organizację od 25 lat.
34
Oczekiwania organizacji wobec podmiotów polskich zaangażowanych we
współpracę z Polonią i Polakami
Organizacje oczekują wsparcia i pomocy w rozmowach z władzami lokalnymi (np. z burmistrzami dzielnic) oraz pomocy w zdobywaniu funduszy. W tym
przypadku liczą na kursy i szkolenia na temat zarządzania i finansowania struktur polonijnych, większego doradztwa na temat pozyskiwania środków, a przede
wszystkim jasne i nie pozostawiające wątpliwości kryterium pozyskiwania środków z MSZ na działalność. Polska Macierz Szkolna podkreśla potrzebę uzasadnienia odrzucenia wniosku o dofinansowanie do MSZ. Ponadto wszystkie
zrzeszenia liczą na ciągłą współpracę z Ambasadą i jej Wydziałem Konsularnym
oraz na wsparcie inicjatyw podejmowanych przez organizacje. Rada Polonii
Belgijskiej proponuje wykorzystać potencjał Polonii i utworzyć organ doradczo-opiniodawczy przy Ambasadzie RP lub Wydziale Konsularnym w Brukseli,
postuluje także o nieuspołecznianie szkolnych punktów konsultacyjnych oraz
pomoc w utrzymaniu Biblioteki Polskiej w Brukseli.
35
Raport ‘2012
1.5.
BIAŁORUŚ
1.5.1. Raport Ambasady RP w Mińsku
Białoruski spis narodowy z 2009 r. wykazał 295 tys. osób deklarujących
polską narodowość. Jest to znacząco mniej niż w czasie poprzedniego spisu
(wg danych z 1989 r. na Białorusi mieszkało 396 tys. Polaków). Spadek liczebności ludności polskiej wynika do pewnego stopnia z postępującej asymilacji
i kryzysu demograficznego. Nie bez znaczenia mogą być także mankamenty
metodologiczne spisu, a także atmosfera polityczna niesprzyjająca demonstrowaniu przynależności do polskiej społeczności. Nieoficjalnie szacuje się,
że na Białorusi może mieszkać ok. 1,1 mln osób polskiego pochodzenia.
Skupiska polskie rozmieszczone są nierównomiernie. Najwięcej osób narodowości polskiej zamieszkuje Grodzieńszczyznę – ok. 231 tys. (wg spisu
2009). Większe skupiska polskie występują ponadto w obwodach: brzeskim
(ok. 17 tys.), mińskim (ok. 18 tys.) oraz rejonie brasławskim obwodu witebskiego. Język polski jako ojczysty wskazuje 15 tys. osób.
Polacy zamieszkali na Białorusi stanowią ludność autochtoniczną o historycznym rodowodzie sięgającym do czasów I Rzeczypospolitej. Zwarty
teren zamieszkania polskiej mniejszości rozpoczyna się w rejonie granicy
wzdłuż trasy Białystok–Grodno i ciągnie się nieprzerwanie do Lidy – Wilna
– Ostrowca – jezior brasławskich.
W wyniku wielowiekowego współistnienia, powstała na tym obszarze
społeczność polsko‑białoruska o trudnej do określenia granicy podziału narodowego. W przeszłości podziały przebiegały tu najczęściej wg kryterium
wyznaniowego lub pozycji społecznej.
Proces wypierania polskości z tych ziem i rusyfikacji kultury, który rozpoczął się po Powstaniu Styczniowym, osiągnął szczyt w okresie władzy sowieckiej. W latach 1937–1956 żywioł polski został zdziesiątkowany. W 1949 r.
zlikwidowano wszystkie istniejące na terenie białoruskiej SRR szkoły polskie,
a używanie języka polskiego w oficjalnych kontaktach zostało zakazane. Prawie całą inteligencję polską dotknęły represje władz. Wiele osób, zwłaszcza
tych o wyższej pozycji społecznej, zamożniejszych i bardziej wykształconych,
skorzystało wtedy z możliwości powojennej repatriacji do Polski.
W 1978 r. tzw. doktryna Raszydowa spowodowała ostateczną likwidację
na Białorusi oświaty narodowej – w tym istniejących ośrodków kultury polskiej. Doprowadzono do ruiny materialnej obiekty kultury polskiej i zabytki
architektury narodowej. Wprowadzono znaczne ograniczenia w funkcjonowaniu obiektów sakralnych.
Odrodzenie narodowe Polaków rozpoczęło się tutaj dopiero w końcu lat
80-tych.
36
Organizacje
Polacy z Białorusi utworzyli po rozpadzie ZSRR szereg organizacji i stowarzyszeń kulturalno-oświatowych w celu kultywowania swej tożsamości
narodowej. Największym z nich był do 2005 r. (kiedy to władze zdelegalizowały zarząd ZPB) Związek Polaków na Białorusi, który liczył wtedy ok. 20
- 22 tys. członków. Obecnie, liczba ta spadła, jednak precyzyjne dane nie są
możliwe do uzyskania. Część członków ZPB jest nieaktywna z obawy przed
represjami.
Przy ZPB działa szereg stowarzyszeń środowiskowych jak: Stowarzyszenie
Żołnierzy Armii Krajowej, Stowarzyszenie Polaków Ofiar Represji Politycznych - Sybiracy, Stowarzyszenie Kombatantów Polskich, Towarzystwo Plastyków Polskich, Polskie Towarzystwo Lekarskie, Klub Inteligencji Polskiej,
Towarzystwo Młodzieży Polskiej, chory, zespoły artystyczne.
Obok ZPB działa liczące ok. 600 członków Stowarzyszenie „Polska Macierz Szkolna”. Jego działalność adresowana jest głównie do nauczycieli języka polskiego oraz młodzieży, m.in. poprzez organizowanie nauki języka
polskiego. Przy PMS działają: Duszpasterstwo Nauczycieli, Klub Studentów
Polskich skupiający stypendystów Fundacji Semper Polonia, Wspólnota
Młodej Polonii, Uniwersytet III wieku i inne.
Republikańskie Zjednoczenie Społeczne „Harcerstwo” działa od 2000 r.
jako samodzielna zarejestrowana organizacja. Działalność obejmuje obszar
całej Białorusi.
Istnieją również organizacje o zasięgu lokalnym, takie jak Mińskie Kulturalno – Oświatowe Stowarzyszenie Polaków na Białorusi „Poloniczka”, Towarzystwo Kultury Polskiej Ziemi Lidzkiej w Lidzie, Grodzieńskie Zjednoczenie Społeczne „Klub Polskich Tradycji Narodowych”.
Polacy stanowią na Białorusi liczącą się mniejszość narodową, zwłaszcza
na Grodzieńszczyźnie. Pod względem statusu ekonomicznego i społecznego
nie odbiegają na ogół od reszty społeczeństwa. Warstwa inteligencji osób polskiego pochodzenia, nadwątlona w wyniku represji stalinowskich i powojennej repatriacji, powoli odtwarza się.
Prawa mniejszości polskiej zostały określone zapisami artykułów 13-17
Traktatu między Rzeczpospolitą Polską a Republiką Białoruś o dobrym sąsiedztwie, przyjaznych stosunkach i współpracy. Praw mniejszości polskiej dotyczy
też białoruska ustawa RB „O mniejszościach narodowych w Republice Białoruś”
z 1992 r., ustawa RB „O stowarzyszeniach” z 1994 r. a także – częściowo inne dokumenty prawa wewnętrznego.
Dokumenty te określają prawa polskiej mniejszości w sposób satysfakcjonujący, zgodny z międzynarodowymi standardami. Inaczej sprawa wygląda
z praktyczną realizacją tych zapisów, która – już co najmniej od 8 lat - budzi
istotne zastrzeżenia. Co więcej, późniejsze akty prawa RB i nowelizacje już
37
Raport ‘2012
istniejących dokumentów dodatkowo zawężają możliwości swobodnego realizowania przez osoby należące do mniejszości należnych im praw. Generalnie - prawa te nie są na Białorusi właściwie przestrzegane, zwłaszcza prawo do
tworzenia swych organizacji, wydawnictw i aktywności w życiu społecznym.
Polityka władz białoruskich wobec miejscowych Polaków jest wypadkową
szeregu czynników, takich jak autorytarny charakter systemu politycznego
i dążenie państwa do objęcia kontrolą wszystkich form aktywności obywateli,
nadal funkcjonujące w różnych dziedzinach życia poradzieckie stereotypy,
pozycja międzynarodowa Białorusi, i inne.
Działania władz białoruskich dotykające osób polskiego pochodzenia są
wymierzone w demokratyczne zasady funkcjonowania społeczeństwa i prawa
człowieka, w tym prawo do wolności zgromadzeń, wypowiedzi, samoorganizowania się grup społecznych, dostępu do mediów, wyrażania i kultywowania swojej tożsamości narodowej. Akcja podjęta przeciw Związkowi Polaków
na Białorusi w 2005 r. wiąże się z tym, iż w tamtym czasie była to największa
na Białorusi niezależna organizacja społeczna.
Przed zaplanowanym na marzec 2005 r. kolejnym zjazdem ZPB, władze
usiłowały za pomocą niedopuszczalnych nacisków, doprowadzić do wyboru
lojalnego wobec siebie kierownictwa Związku. Działania te nie przyniosły
oczekiwanego skutku; większością głosów na prezesa wybrana została mało
znana nauczycielka – Andżelika Borys (w 2010 r. zastąpiła ją Andżelika Orechwo, a od listopada 2012 r. prezesem jest Mieczysław Jaśkiewicz). Następnie władze RB - z pominięciem wszelkich zasad demokracji - wyznaczyły
posłuszny sobie “zarząd” Związku Polaków na Białorusi (kierowany obecnie
przez Mieczysława Łysego) i zdelegalizowały zarząd wybrany demokratycznie, odbierając następnie lojalnym wobec niego strukturom ZPB większość
(14) ufundowanych przez Polskę tzw. Domów Polskich, pełniących funkcję
centrów działalności organizacyjnej, kulturalnej, oświatowej lokalnych społeczności polskich. Zamknięto redakcje niezależnych czasopism mniejszości
polskiej. Wobec działaczy uznających zarząd kierowany przez A. Borys zastosowano różne formy represji. Pomimo brutalnych nacisków, Związek Polaków na Białorusi kierowany przez wybrany demokratycznie Zarząd prowadzi
nadal – choć w ograniczonym zakresie – działalność statutową.
Na początku 2010 r. nastąpiło zaostrzenie postawy Mińska wobec ZPB
i kolejna fala represji. Kontrolowany przez władze państwowe „zarząd” ZPB
przejął, przy pomocy sił porządkowych, jeden z ostatnich współpracujących
z demokratycznym zarządem ZPB - Dom Polski w Iwieńcu.
Po zmanipulowanych wyborach prezydenckich na Białorusi w grudniu
2010 r., fala represji wobec demokratycznych środowisk dotknęła także działaczy polskich. Najbardziej drastycznym przykładem jest przesłuchanie, pobicie i pozbawienie wolności Andrzeja Poczobuta przewodniczącego Rady
38
Naczelnej Związku Polaków na Białorusi, jednocześnie niezależnego dziennikarza i współpracownika „Gazety Wyborczej”.
Prowadzone są też inne działania: ograniczanie oświaty polskiej, kontaktu
z Polską i żywym językiem polskim, odcinanie wsparcia finansowego z RP,
zniechęcanie Kościoła do angażowania się w sprawy mniejszości polskiej, itd.
Z różnym natężeniem prowadzone są działania skierowane przeciw realizacji
Ustawy o Karcie Polaka. Oprócz kampanii medialnej, podjęto i zrealizowano
szereg inicjatyw ustawodawczych nakierowanych przeciw posiadaczom tego
dokumentu.
Pomimo niesprzyjającej „aury” dla polskości, Związek Polaków na Białorusi przeprowadził bez przeszkód w listopadzie 2012 r. kolejny (drugi po
zdelegalizowaniu) walny zjazd ZPB połączony z wyborami do władz Związku. Władze białoruskie nie interweniowały.
Kierunki współpracy polskich placówek z Polonią i Polakami za
granicą
Utrzymująca się od dłuższego czasu nieprzychylna atmosfera wokół organizacji polskich i generalnie wobec wszelkich działań mających na celu
krzewienie kultury i oświaty polskiej na Białorusi, spowodowała konieczność
przeformułowania priorytetów współpracy konsulatów RP z miejscowymi
Polakami. Monitorowanie stanu realizacji praw mniejszości polskiej i (w razie potrzeby) podejmowanie bieżących interwencji, stało się w tej sytuacji
jednym z zadań nadrzędnych.
Istotnym zadaniem pozostaje troska o miejsca pamięci narodowej, na
którą kierowana jest inicjatywa polskich środowisk na Białorusi, zwłaszcza
młodzieży. Ostatnio udało się w ten sposób uporządkować lub odnowić –
przy udziale placówek RP - znaczną liczbę polskich cmentarzy, kwater lub
pojedynczych mogił żołnierskich.
Jeśli chodzi o niezwykle istotną sprawę, jaką jest bezpośrednie wspieranie
inicjatyw mniejszości polskiej i jej aktywności w sferze kulturalnej i oświatowej, może się ono odbywać i odbywa stosownie do istniejących warunków.
Na możliwości pomocy z Polski ograniczająco wpływają restrykcyjne przepisy białoruskie i negatywne nastawienie władz (np. blokowanie realizacji
polskich przedsięwzięć kulturalnych).
Niezależnie od tego, MSZ nakreśliło w Planie współpracy z Polonią i Polakami za granicą na rok 2013 główne kierunki, które powinny być uwzględniane (w miarę możliwości) w działaniach wobec mniejszości polskiej na
Białorusi, w tym m.in.:
• Utrzymanie stanu i rozwój oświaty dla mniejszości polskiej,
• Wspieranie wyjazdów edukacyjno-wypoczynkowych do Polski młodzieży polskiego pochodzenia,
• Doskonalenie kwalifikacji nauczycieli języka polskiego i nauczających
w języku polskim,
39
Raport ‘2012
• Zwiększenie obecności polskiej kultury na Białorusi, zwłaszcza kultury
wysokiej i jej najnowszych osiągnięć,
• Rozszerzenie wymiany młodzieży (pochodzenia polskiego z RB i młodzieży z Polski) w ramach współpracy szkół, drużyn harcerskich, duszpasterstwa akademickiego, kołek zainteresowań,
• Włączanie do aktywności polonijnej środowisk niezrzeszonej polskiej
inteligencji,
• Jak najszersze informowanie społeczności polskich o przysługujących
im prawach i standardach międzynarodowych w sferze mniejszości
narodowych,
• Wspieranie tworzenia klubów polskiego biznesu, ośrodków informacji
gospodarczej,
• Ułatwianie nawiązywania kontaktów biznesowych z Polską.
W oficjalnych mediach można zaobserwować zjawisko blokady informacji o tematyce polskiej. Wyjątek stanowią negatywne zjawiska z dziedziny
polityki, gospodarki. Szeroko nagłaśniane w miejscowych mediach, mają pogorszyć wizerunku Polski. W księgarniach i kioskach brakuje polskiej prasy
i książek. W prasie oficjalnej pojawiają się antypolskie artykuły, związane np.
z historią. W białoruskiej TV emitowane są seriale historyczne ukazujące
w nieprawdziwym świetle wiele wydarzeń i faktów (okres międzywojenny)
lub podobne w ocenie przeszłości filmy ukraińskie i rosyjskie (o powstaniu
Chmielnickiego czy wypędzeniu Polaków z Moskwy w 1612 r.). W prasie
obwodowej i rejonowej na Grodzieńszczyźnie do niedawna szeroko prowadzono kampanię związaną z wprowadzeniem przez Polskę Ustawy o Karcie
Polaka. Brzeskie media poświęcają natomiast sporo uwagi problematyce
transgranicznej oraz działalności Konsulatu Generalnego RP, ze szczególnym
uwzględnieniem projektów z zakresu dyplomacji publicznej i kulturalnej.
Relacje utrzymane są na ogół w tonie neutralnym. Powyższe dotyczy także
mediów tradycyjnie „sceptycznych” wobec Polski.
Prezentowany obraz Polski i Polaków jest zróżnicowany, zależy od rodzaju
mediów, stopnia ich podporządkowania władzom, ale też od samych dziennikarzy, ich rzetelności i zaangażowania. Zważywszy na sąsiedztwo i wspólną
wielowiekową historię, informacji o Polsce jest bardzo mało. Oprócz doniesień przedstawiających Polskę w negatywnym świetle, czy tendencyjnych reportaży, wyreżyserowanych wywiadów dla aktualnych potrzeb politycznych
- pojawiają się, acz sporadycznie, związane z Polską materiały przygotowane obiektywnie, najczęściej na tematy neutralne politycznie (kultura, nauka
itp.).
40
Specyfiką państwa pod rządami prezydenta A. Łukaszenki jest instrumentalne traktowanie historii jako jednego z elementów oficjalnej ideologii
państwowej. Historia nie podlega tu swobodnym badaniom naukowym, ale
stanowi dyscyplinę ustalonych koncepcji i poglądów, wedle których społeczeństwo białoruskie winno być edukowane i wychowywane. Większość
poglądów historycznych stanowi automatyczne przeniesienie z historiografii
radzieckiej z lekkimi modyfikacjami, polegającymi głównie na eliminacji klasycznych marksistowskich terminów typu „walka klas”. Poniżej scharakteryzowane są niektóre koncepcje historyczne, propagowane w obowiązujących na
Białorusi podręcznikach szkolnych, a szczególnie na szczeblu akademickim:
• Już od czasów średniowiecznych Polska stanowiła główną przeszkodę do
emancypacji ziem białoruskich, a tereny obecnej Białorusi miały stanowić dla niej główny teren ekspansji politycznej i terytorialnej (aby
podporządkować sobie te tereny, Polacy popierali rabunkowe i niszczycielskie najazdy tatarskie).
• Przemilcza się lub pomija ścisłe związki Korony Polskiej z Wielkim Księstwem Litewskim (szczególnie od Unii Lubelskiej 1569 r. wprowadzającej unię realną). Wielkie Księstwo przedstawia się jako samodzielny
byt państwowy, prowadzący swobodną i niezależną politykę wewnętrzną
i zagraniczną bez jakichkolwiek związków z Polską. Symptomatyczne
jest przy tym wyliczanie jego kolejnych władców (np. książę Władysław
Zygmuntowicz, książę Jan Zygmuntowicz), bez informacji, że byli oni
jednocześnie królami Rzeczypospolitej Obojga Narodów (Władysław
IV, Jan II Kazimierz). W koncepcji Wielkiego Księstwa Litewskiego
współczesna historiografia białoruska popada również w konflikt z historiografią litewską, postrzega się bowiem w tym organizmie państwowym twór polityczny – protoplastę państwa białoruskiego, w którym
prym i główną rolę wiodła szlachta białoruska, a centrum decyzyjnym
miał być Mińsk.
• Rozbiory i upadek Rzeczypospolitej w końcu XVIII w. przyjmowane są
z wielkim „zrozumieniem” – upadło państwo, które dla innych narodów było tyranem. W dostaniu się ziem białoruskich pod rządy carskie
nie upatruje się żadnego zagrożenia narodowego – wręcz przeciwnie –
wszelkie przeciwności łagodzić miała wspólna wiara – prawosławie oraz
bliskość językowa, kulturowa i mentalna. Zamianę dominacji szlachty
polskiej na rosyjską przyjmuje się wręcz z satysfakcją, minimalizując
skutki tego procesu dla ziem białoruskich w postaci wstrzymania emancypacji szlachty białoruskiej i postępującej rusyfikacji tych ziem.
• Powrót odrodzonej Rzeczypospolitej po I wojnie światowej na jej historyczne tereny, czyli zachodnią część obecnej Białorusi, jest oceniany zdecydowanie negatywnie; okres ten nazywa się w podręcznikach „czasami
polskimi”, „polską administracją” lub nawet „polską okupacją”. Rozwój
41
Raport ‘2012
polityczny, ale i także ekonomiczny tych ziem, miał zostać powstrzymany przez powrót czynnika polskiego, podczas gdy wschodnia część, jako
Białoruska Republika Sowiecka (od daty jej powstania liczy się oficjalnie
ciągłość obecnego państwa), przeżywać miała okres intensywnego rozwoju gospodarczego i edukacyjnego; przemilcza się natomiast sowieckie
represje. Polityka państwa polskiego na terenie „okupowanych” ziem
białoruskich zorientowana miała być wyłącznie na ich eksploatację przez
polskie ziemiaństwo i utrwalanie zastoju ekonomicznego i oświatowego.
By podtrzymać polskie panowanie stosowano „terror polityczny”, czego
najjaskrawszym przykładem było powstanie – jak się wielokrotnie określa na Białorusi – „obozu koncentracyjnego” w Berezie Kartuskiej, mającego być narzędziem walki narodowościowej z intensywnie rodzącym
się ruchem narodowościowym wśród Białorusinów.
• Nie występuje w zasadzie termin „II wojna światowa”, pisze się o „wielkiej wojnie ojczyźnianej”; data 1 września 1939 r. jest natomiast „pojęciem pustym”, a data „początku wojny” określana jest jednoznacznie
– 22 czerwca 1941 r.
• 17 września 1939 r. funkcjonuje wyłącznie jako data wyczekiwanego
przez miejscową ludność końca polskiego panowania i zjednoczenia
ziem zachodnich ze wschodnią Białorusią (o związanej z tym tragedii
i deportacjach Polaków nie pisze się). Jeżeli wspomina się (rzadko !)
o ataku III Rzeszy na Polskę 1 września, to często w kontekście ponoszenia za to częściowej winy przez samą Polskę w wyniku odrzucenia przez
nią oferty współpracy z ZSRR. Przemilcza się natomiast pakt Ribentropp–Mołotow i sojusz rosyjsko-niemiecki. II wojna światowa funkcjonuje jedynie w kontekście wojny ojczyźnianej 1941–1945, która miała
przynieść wolność innym narodom, w tym polskiemu.
• Pozytywnie przedstawia się zmiany powojenne i powstanie „obozu
państw socjalistycznych”. Jego ostateczny upadek i rozpad ZSRR przypisuje się głównie „wyścigowi zbrojeń”, narzuconemu przez Zachód.
Takie kwestie, jak system totalitarny, zarówno w wymiarze ludzkim,
jak i ekonomicznym, relatywizuje się, a o narastających protestach wewnętrznych, np. powstaniu „Solidarności”, nie wspomina się wcale.
W tym kontekście rozpad ZSRR i obozu socjalistycznego nie jest postrzegany pozytywnie, a powstanie państwa białoruskiego przedstawia
się jako konieczność ratowania spuścizny po Związku Sowieckim.
Oprócz tych generalnych koncepcji nasila się nowe zjawisko – sięganie
do nazwisk znanych osób, urodzonych na ziemiach białoruskich. Proces ten
w dużym stopniu wynika z przekonania o konieczności poszukiwania nowych bohaterów i wzorców zachowań, przy posiadaniu dość skromnego panteonu bohaterów własnych, ograniczonego głównie do mocno wyeksploatowanych, nieprzystających do rzeczywistości, postaci z czasów ZSRR. Osoby
symbolizujące prawdziwy białoruski ruch narodowy z przyczyn politycznych
42
są celowo pomijane. W oficjalnej propagandzie zaczęto więc sięgać do postaci, zaliczanych na ogół do polskiego obszaru historycznego i kulturowego.
Najbardziej spektakularne przykłady to: działacze polityczni i narodowowyzwoleńczy – Kościuszko, Niemcewicz, Traugutt, poeci i pisarze – Mickiewicz,
Orzeszkowa, Rodziewiczówna, Kraszewski, muzycy – Ogiński, Moniuszko,
malarze i graficy – Orda, naukowcy – Domeyko.
Od kilku lat nie doszło do spotkania w ramach wspólnej polsko-białoruskiej komisji ekspertów do spraw weryfikacji treści podręczników szkolnych
do historii. W ocenie polskich placówek, brakuje przesłanek pozwalających
sądzić, że w dającej się przewidzieć przyszłości stan ten ulegnie poprawie.
43
Raport ‘2012
1.6. BRAZYLIA
1.6.1. Raport Ambasady RP w Brasilii
Brazylia była celem kilku fal emigracji, począwszy od drugiej połowy XIX w.
do lat 30-tych XX w. i bezpośrednio po II wojnie światowej. Przybysze z Polski
rozbiorowej figurują w brazylijskich rejestrach zazwyczaj jako obywatele państw
zaborczych. Wg różnych źródeł liczebność Polonii oscyluje w granicach od 800
tys. do 2 mln, często pada 1,5 mln. Szacuje się, że w samym tylko stanie Parana mieszka ponad milion osób posiadających co najmniej jednego przodka
polskiego pochodzenia. Jednak nie ma jednoznacznych danych dla obliczenia
tej populacji.
Pod koniec lat 30-tych XX w. Konsulat Generalny RP w Kurytybie, za pośrednictwem polskich nauczycieli i inspektorów oświaty, dokonał spisu ludności polskiej. Zgodnie z tamtymi ustaleniami, Polacy stanowili ok. 10 proc.
mieszkańców stanu Parana. Należy zakładać, że powyższa proporcja przedstawicieli Polonii do reszty mieszkańców stanu (liczy on obecnie 10,5 mln mieszkańców) nie uległa od tamtego czasu zasadniczej zmianie, a już z pewnością nie
zmalała (większość rodzin polonijnych na terenach wiejskich jest wielodzietna).
Wiele dużych skupisk polonijnych mieści się też w stanie Rio Grande do Sul,
znacznie mniej w Santa Catarina. Mniej liczebne grupy diaspory znajdują się
w stanach Sao Paulo, Rio de Janeiro, Espirito Santo, Minas Gerais, Bahia oraz
Goias. Skupiska Polaków i potomków imigrantów polskich w różnych regionach Brazylii są zróżnicowane, co wynika z takich czynników jak okres osiedlenia w Brazylii, wykształcenie, zawód, pochodzenie etniczne, stopień identyfikacji z kulturą polską, znajomość języka i tradycji narodowych. Trudno zatem
mówić o jednolitym obrazie Polonii brazylijskiej.
Za początek polskiego osadnictwa w południowych stanach Brazylii uznaje
się lata 1869 –1871, kiedy to pierwsze zorganizowane grupy emigrantów założyły siedliska najpierw w Brusque (pierwsza grupa osadników – Kolonia Sixteen Loots), w stanie Santa Catarina, a następnie wokół Kurytyby (Pilarzinho,
Abranches), gdzie wioski polskie stopniowo tworzyły pierścień wokół miasta,
nazwany później Nova Polonia. Część osadników udawała się dalej na południe, do prowincji Santa Catarina i Rio Grande do Sul, a także do zachodniej
części stanu Parana, aż do granicy z Argentyną i Paragwajem. Do 1890 r. na
południe Brazylii przybyło ok. 10 tys. ludzi. Fala emigracyjna, zwana wówczas
„gorączką brazylijską”, przybrała na sile w latach 90-tych XIX w. Rząd Brazylii podpisał wtedy kontrakty z trzema prywatnymi firmami na przewiezienie
z Europy 750 tys. ludzi, którzy mieli otrzymać darmowe przydziały ziemi. Wiadomość ta przedostała się szybko do Galicji i zaboru rosyjskiego, wywołując
ogromne zainteresowanie biedoty wiejskiej. Tysiące ludzi likwidowało dobytek
i udawało się do portów w Niemczach i we Włoszech. „Gorączka brazylijska”
44
miała trzy etapy. Pierwszy (1890–1892) objął ok. 63 tys. chłopów z Królestwa,
drugi (od 1895 r. do początku XX w.) dotyczył głównie Galicji, skąd wyjechało
ok. 25 tys. osób, a trzeci (1911–1912) objął głównie mieszkańców Podlasia
i Lubelszczyzny, w liczbie ok. 10 tys. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości
fala emigracji opadła. Niemniej jednak, do wybuchu II wojny światowej do
Brazylii wyjechało jeszcze ok. 40 tys. obywateli polskich, częściowo przy organizacyjnym wsparciu Ligi Morskiej i Kolonialnej. Ok. 20 – 30 tys. Polaków, przeważnie inteligencji, dotarło tu podczas wojny i bezpośrednio po niej, osiedlając się głównie w miastach. Wg „Kalendarza Ludu” z 1948 r., skład społeczny
przybyszów z Polski był następujący: chłopi – 95 proc., robotnicy i rzemieślnicy
– 3,5 proc., kupcy – 1 proc., inteligencja – 0,5 proc., jeśli chodzi o aglomerację
Sao Paulo, środowisko polonijne składa się częściowo z potomków imigrantów
polskich, którzy przybyli tutaj pod koniec XIX w. w poszukiwaniu pracy, na
nowo tworzonych plantacjach kawy, a następnie w rozwijających się branżach
przemysłu. W dużej mierze, podobnie jak w Porto Alegre, stolicy stanu Rio
Grande do Sul, są to potomkowie polskich Żydów. Trzeba podkreślić, że o ile
imigranci pochodzenia żydowskiego na ogół nie posiadali wykształcenia i najczęstszym ich zajęciem był drobny handel, o tyle ich dzieci i wnuki z reguły
zdobyły wykształcenie i w wielu przypadkach należą do elity intelektualnej,
politycznej i artystycznej. Inną grupę tej diaspory stanowią potomkowie byłych
żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, którzy przybyli głównie z Anglii, w drugiej połowie lat 40-tych. Imigracja późniejsza, z lat 1950–1990, ma
charakter indywidualny, związany najczęściej z zawieraniem związków małżeńskich z Brazylijczykami.
Aktualnie najważniejszym powodem osiedlania się Polaków w Brazylii są
względy rodzinne, czyli mieszane małżeństwa, jednak jest to zjawisko marginalne. Brazylia już od lat nie oferuje żadnych ułatwień dla imigrantów, ani nie jest
konkurencyjna płacowo dla Europejczyków. Sporadyczne są przypadki reemigracji. Młodzi przedstawiciele Polonii, studiujący na polskich uczelniach, po
uzyskaniu dyplomu niejednokrotnie podejmują decyzję o pozostaniu w Polsce.
W wyniku procedury potwierdzania obywatelstwa RP po 2004 r., paszportem
polskim legitymuje się na dzień dzisiejszy kilka tysięcy osób.
Organizacje
Jedyną organizacją, a raczej ogólnokrajowym ruchem polonijnym, jest
BRASPOL (Centralna Reprezentacja Wspólnoty Brazylijsko-Polskiej), założona w 1990 r. z inicjatywy ówczesnego Rektora Polskiej Misji Katolickiej – ks.
Benedykta Grzymkowskiego oraz byłego burmistrza miejscowości Araucaria
– Rizio Wachowicza, który od początku pełni funkcję prezesa. Wg jego informacji, Braspol działa w 334 miejscowościach w 16 stanach kraju. Liczbę tę
trudno zweryfikować. Bardzo rzadko ukazuje się biuletyn Braspolu, „Kurier”,
oraz wydawany w Rio Grande do Sul „Kurierek”. Organizacja nie ma stałej
45
Raport ‘2012
siedziby. Często korzysta z pomieszczeń Towarzystwa im. Marszałka J. Piłsudskiego w Kurytybie.
Największą pod względem majątku organizacją polonijną pozostaje Sociedade Uniao Juventus, które powstało ze stopniowego połączenia się wielu
organizacji w Kurytybie. Za rok jej powstania uważa się 1898. W ostatnich
latach liczne nieruchomości, które organizacja posiadała w centrum Kurytyby,
zamieniono na nowoczesną siedzibę na obrzeżach miasta. W związku z brakiem
środków finansowych na dokończenie inwestycji, zdecydowano sprzedać budynek należący w okresie międzywojennym do Centralnego Związku Polaków
w Brazylii (sfinansował go Senat RP). Od końca lat 90-tych XX w. budynek
pełnił rolę centrum kulturalnego Uniao Juventus, a pieniądze na remont w latach 2000–2001 ponownie wyasygnował Senat RP. Obecnie Uniao Juventus
nie prowadzi działalności polonijnej.
Jedną z najaktywniejszych organizacji polonijnych w Kurytybie jest Towarzystwo im. Marszałka J. Piłsudskiego (zał. 1936). Rdzennie polskie towarzystwo, współpracujące w okresie PRL z rządem londyńskim, dopiero w 1996 r.
zmieniło statut, dopuszczając członkostwo Brazylijczyków polskiego pochodzenia (wcześniej członkami mogli być wyłącznie obywatele polscy). Towarzystwo
regularnie organizuje spotkania - cieszące się niesłabnącą popularnością polskie
obiady oraz spotkania okolicznościowe. Jego siedziba mieści przy tym zespół
folklorystyczny „Wisła”. Najstarszą organizacją polonijną w Ameryce Łacińskiej (zał. 1890) jest Towarzystwo im. T. Kościuszki w Kurytybie. Jeszcze kilka
lat temu groził mu upadek, a zabytkowej siedzibie przejęcie przez prywatne
osoby. Dzięki staraniom Konsulatu Generalnego RP w Kurytybie i polonijnego
działacza Jose Gorskiego, sytuacja Towarzystwa poprawiła się. Zobowiązało się
ono także udostępniać siedzibę na potrzeby nowo powstałego „Domu Kultury Polska – Brazylia”, który uroczyście otwarto we wrześniu 2012 r. W Porto
Alegre, w stanie Rio Grande do Sul, istnieje zasłużone i aktywne Towarzystwo
„Polonia” (zał. ok. 1897). Regularnie organizuje dni polskie z okazji Święta 11
Listopada i inne spotkania. W ramach organizacji istnieje zespół folklorystyczny. W Erechim aktywnie działa Towarzystwo „Rui Barbosa”, Zespół Folkloru
Polskiego „Jupem” z kapelą „Stare Wiarusy” oraz Centrum Języka i Kultury
Polskiej, prowadzące kursy polskiego i choreografii. Szczególną rolę na mapie
polonijnej zajmuje Nova Prata, gdzie mieszka wiceprezes Braspolu, Andre Hamerski. Podejmowane są tam rozmaite przedsięwzięcia kulturalne, promocyjne
i ludowe (działa zespół folklorystyczny „Kalina”), które swoim zasięgiem często
obejmują cały stan Rio Grande do Sul. Taki charakter miały uroczystości, spotkania i kursy w 2012 r., w związku z pobytem w Nova Prata, w charakterze
woluntariuszki, byłej przewodniczącej Związku Polaków na Białorusi, Andżeliki Borys.
Towarzystwo „Polonia” (zał. 1991) we Florianopolis w stanie Santa Catarina, kontynuuje tradycje Towarzystwa 3 Maja (zał. 1918). Organizacja skupia
elitę polonijną miasta. W gminie Itaiopolis działa Polskie Stowarzyszenie Kul-
46
turalne, prowadzone przez polskie siostry zakonne, organizujące kursy języka
polskiego. Działa przy nim zespół folklorystyczny „Więzy Polskie”. Warto dodać, że na terenie trzech południowych stanów Brazylii, działa łącznie ponad 30
polonijnych zespołów folklorystycznych. Młodą, ale prężną organizacją w stanie Santa Catarina, jest Towarzystwo „Varsovia” z Sao Bento do Sul. Towarzystwo otrzymało teren pod budowę od władz miasta.
W okręgu konsularnym Kurytyby jest wiele miejscowości, w których przedstawiciele Polonii są znaczącą grupę mieszkańców, niejednokrotnie z wpływami
we władzach samorządowych. We wszystkich z nich kultywowane są polskie
tradycje i ludowe obyczaje. W wielu panuje przychylna atmosfera dla rozwoju
współpracy kulturalnej i gospodarczej z Polską. Na szczególne wyróżnienie zasługują działania polonijne podejmowane w stanie Rio Grande do Sul - w miejscowościach Guarani das Missoes i Dom Feliciano, a w stanie Parana – w Sao
Mateus do Sul. Guarani das Missoes to gmina licząca ok. 10 tys. mieszkańców,
z czego blisko 80 proc. ma polskie pochodzenie. Usytuowana jest nieopodal
granicy z Argentyną. Głównym źródłem dochodów mieszkańców jest rolnictwo. Gmina co dwa lata organizuje największy festyn polonijny, zwany w Brazylii „Polfest”. Władzę sprawują tam od zawsze przedstawiciele Polonii. Dom
Feliciano od kilku lat stara się aktywizować mieszkańców na rzecz podtrzymywania tradycji, języka i poszerzania wiedzy o polskiej kulturze. W tym celu,
przy wsparciu polskimi funduszami, wykorzystuje pobyty polskich woluntariuszy, którzy prowadzą zajęcia z mieszkańcami. Niezwykle aktywny jest oddział
Braspolu w Sao Mateus do Sul. W gminie działa też organizacja „Acepol” oraz
zespół folklorystyczny „Karolinka”. W 2012 r., z okazji 100-lecia gminy, wydano album dokumentujący m.in. historię emigracji polskiej do tej miejscowości. W latach 2010 – 2012 dr Krzysztof Smolana z Archiwum Akt Nowych
w Warszawie, w trakcie cyklicznych pobytów w Kurytybie, rozpoznał archiwalia polonijne w różnych ośrodkach stanu Parana. Wyłonił się z tego zamysł
utworzenia w Parana archiwum Polonii brazylijskiej. Ważną rolę odgrywa Memoriał Imigracji Polskiej – Park im. Jana Pawła II w Kurytybie. Został założony
w 1979 r. po wizycie Papieża Jana Pawła II i dziś jest jedną z najciekawszych
atrakcji turystycznych miasta. Parkiem zarządza Polska Misja Katolicka i Braspol, w porozumieniu z Fundacją Kulturalną Miasta Kurytyby. Tradycyjnie organizowane są tam uroczystości na cześć Matki Boskiej Częstochowskiej, Świąt
Wielkanocnych, Bożego Narodzenia oraz 3 Maja.
Coraz większą rolę odgrywa Katedra Języka Polskiego, istniejąca od 2008 r.
na Uniwersytecie Federalnym stanu Parana. Oprócz studiów dla potencjalnych
polonijnych nauczycieli języka, w ramach Centrum Współczesnych Języków
Obcych organizowane są kursy języka polskiego, na różnych poziomach zaawansowania, w budynkach Uniwersytetu i Stanowej Szkoły Colegio Estadual
do Parana. Wykładowcy i studenci Katedry współorganizowali z Konsulatem
RP w ostatnich latach wiele wykładów i seminariów, jak również wystawy
(m.in. poświęcone Konstytucji 3 Maja). Na terenie aglomeracji Sao Paulo dzia-
47
Raport ‘2012
ła Brazylijskie Towarzystwo Kultury Polskiej im. J. Piłsudskiego – tutejsza najstarsza organizacja polonijna, która w 2012 r., w ramach IV Pikniku Polskiego
obchodziła 120. rocznicę powstania.
Polskie Stowarzyszenie Edukacyjno-Kulturalne „APOLEC” powstało
w 2006 r., jako próba integracji środowisk polonijnych w Sao Paulo. Przez
pierwsze lata działało w dziedzinie kulturalnej, popularyzowało historię i tradycję narodową, wydając czasopismo „Głos Polonii Paulistańskiej” oraz organizując uroczystości. Niestety nie posiada własnej siedziby. Przeżywa trudności
organizacyjne, związane z dymisjami i wyborami kolejnych organów statutowych. Dom Kultury Polskiej im. Sanguszki, bardzo zasłużona dla Polonii paulistańskiej organizacja, znacznie ograniczyła działalność w 2010 r. po sprzedaży
siedziby (w planach jest zakup nowej). Kapelania Polska, oprócz duszpasterstwa
w języku polskim (niedzielne msze, organizacja polskich świąt religijnych), wykazuje dużą aktywność w zakresie utrzymania tradycji oraz rozpowszechniania
polskiej historii i kultury. Salon Kapelanii jest aktualnie jedynym pomieszczeniem w Sao Paulo, którym miejscowa Polonia może dysponować na patriotyczno-rocznicowe i kulturalne uroczystości. Prowadzona przez ks. kapelana strona
internetowa zawiera skatalogowane zbiory biblioteczne, a także archiwum zdjęć
i materiałów historycznych dokumentujących dzieje Polonii paulistańskiej. Polonijna drużyna harcerska „Orzeł Biały” liczy kilkunastu harcerzy i zuchów
i jest oficjalnie zarejestrowana w Stowarzyszeniu Skautów Brazylijskich. Uczestniczy w biwakach oraz innych formach popularyzujących ideę skautowską, jak
również w polonijnych imprezach. Żeński Chór Polski w Sao Paulo uświetnia
występami polonijne imprezy religijne, patriotyczne i kulturalne, a także popularyzuje polską kulturę i tradycję podczas przeglądów i festiwali chórów grup
narodowościowych zamieszkałych w tej wielkiej metropolii.
W Rio de Janeiro działają trzy organizacje i instytucje polonijne. Najstarszą,
o ponad 120-letniej tradycji, jest Towarzystwo Dobroczynne „Polonia”. Pomimo doskonałej bazy lokalowej z m.in. Domem Młodzieży, jego działalność ma
charakter ograniczony. Oprócz spotkań z okazji świąt narodowych oraz uroczystości religijnych i rocznicowych, w siedzibie prowadzony jest również kurs
języka polskiego. Obok Towarzystwa, działa tu Stowarzyszenie Kombatantów
Polskich, największa w Brazylii organizacja głównie byłych żołnierzy Polskich
Sił Zbrojnych na Zachodzie. Niestety stopniowo wygasza działalność, z uwagi
na kurczący się krąg członków w bardzo zaawansowanym wieku. Największą
imprezą Stowarzyszenia jest coroczna, przygotowywana wespół z dowództwem
brazylijskich sił zbrojnych w Rio, uroczystość składania wieńca pod pomnikiem
żołnierzy poległych w II wojnie światowej. Tutejsza Kapelania Polska, istniejąca
od lat 50-tych XX w., jest miejscem cotygodniowych spotkań przedstawicieli
Polonii, głównie starszej. Kilka razy w roku mają tu miejsce uroczystości religijne i patriotyczne oraz jubileusze. Jest też kurs języka polskiego, w którym
uczestniczy ok. 12 osób.
48
Historia Polonii w Aguia Branca (Orzeł Biały) w stanie Espirito Santo sięga
przełomu lat 20-tych i 30-tych XX w. i związana jest z akcją osiedlania polskich
chłopów przez specjalnie utworzone Towarzystwo Kolonizacyjne w Warszawie.
Polscy koloniści wnieśli zasadniczy wkład w ekonomiczno-społeczny rozwój
miasta i regionu. Potomkowie naszych imigrantów stanowią tu ok. 40 proc.
mieszkańców. Istnieje unikalny polski cmentarz. Działalność rozwija Polskie
Stowarzyszenie Kulturalne, które ma doskonałą bazą lokalową - Dom Polski,
zbudowany z dotacji Senatu RP. Utworzono w nim Muzeum Imigranta Polskiego. Działa też zespól tańca ludowego. Odbywają się kursy polskiej kuchni,
zajęcia popularyzujące tradycje ludowe i elementarną znajomość języka polskiego. Tradycyjną imprezą jest Festyn Imigranta Polskiego. W 2012 r. odbył się
już po raz dwunasty. Święto to jest najważniejszym wydarzeniem kulturalnym
w Aguia Branca.
Nieliczni imigranci polscy i ich potomkowie żyjący w stanie Minas Gerais to
głównie mieszkańcy Belo Horizonte. W mieście nie ma organizacji polonijnej.
Od 2010 r., pod patronatem konsulatu w Sao Paulo oraz przy wsparciu konsula
honorowego RP w Belo Horizonte, prowadzony jest kurs języka polskiego.
Niewielka (ok. 20 – 30 osób) Polonia w stanie Bahia zamieszkuje głównie
w jego stolicy, Salvadorze, gdzie działa oddział Braspolu. Nie ma własnej siedziby. Członkowie spotykają się kilka razy w roku, najczęściej z okazji najważniejszych świąt religijnych.
Na terenie stanu Goias istnieje oddział Braspolu. Ten oddział też nie ma
własnej siedziby, organizuje co pewien czas imprezy okolicznościowe. W stolicy
państwa, Brasilii, nie ma żadnej organizacji polonijnej. Działa tu jednak bardzo
ważny ośrodek, Katedra Cypriana Norwida na Uniwersytecie w Brasilii, zatwierdzona aktem rektora tej uczelni w 2011 r. Jest to projekt akademicki mający na celu promowanie języka, literatury i kultury polskiej, zarówno poprzez
tworzenie warunków ich nauczania, jak i innych działań (m.in. przekładowych,
wydawniczych). Dzięki współpracy z Ambasadą RP, prowadzony jest regularny
Lektorat Języka Polskiego, cieszący się dużym powodzeniem wśród studentów.
Są też zajęcia z literatury polskiej, prace przekładowe, seminaria, cykle wykładów. Jak dotąd wykłady na zaproszenie Katedry wygłosili prof. Ryszard Nycz
z UJ oraz prof. Włodzimierz Krysiński z Uniwersytetu Montrealskiego.
Poza nielicznymi wyjątkami, Polonia w Brazylii nie stanowi istotnej siły
społecznej, ekonomicznej ani politycznej. Osoby polskiego pochodzenia nadal związane są w większości z rolnictwem – ok. 60 proc. mieszka na obszarach wiejskich. Potomkowie imigrantów pochodzenia inteligenckiego stanowią
mniejszość, głównie w Sao Paulo i Rio de Janeiro. W kulturze, sztuce, nauce,
medycynie czy handlu oraz w życiu politycznym tych metropolii, wysoką pozycję osiągnęły osoby pochodzenia żydowskiego. Potomkowie polskich imigrantów, podobnie jak inne grupy etniczne, nie mają specjalnego statusu prawnego.
49
Raport ‘2012
W Brazylii nie notuje się przypadków łamania praw lub swobód obywatelskich napływowych mniejszości etnicznych, w przeciwieństwie do mniejszości
indiańskich. Osoby urodzone w Brazylii uzyskują obywatelstwo z mocy prawa
(ius soli – prawo ziemi). Z tego tytułu ok. 99 proc. tutejszej Polonii posiada
obywatelstwo brazylijskie. Mimo, że formalnie nie wymaga się nabycia obywatelstwa od cudzoziemców-rezydentów, to dostęp do niektórych zawodów (np.
tłumacz przysięgły, urzędnik państwowy) uwarunkowany jest jego posiadaniem. W Brazylii przebywa wielu duchownych z Polski (ponad 100). Obecnie
Rektorem Polskiej Misji Katolickiej w Brazylii jest ks. Zdzisław Malczewski.
Polonia w Brazylii nie zgłasza problemów natury prawnej lub politycznej.
Władze brazylijskie nie prowadzą żadnej polityki etnicznej, z wyjątkiem polityki wobec Indian. Osoby pochodzenia polskiego, których ogromna większość to trzecie, czwarte lub piąte pokolenie urodzone już tutaj są traktowane
równoprawnie, jak wszyscy inni obywatele. Środowiska polskie nie domagają
się żadnego specjalnego traktowania. W stanach Parana, Santa Catarina i Rio
Grande do Sul ustanowiono Dzień Imigranta Polskiego. Stany Parana i Santa
Catarina obchodzą go 2 maja, a Rio Grande do Sul – 3 maja. Często takie dni
ustalane są również przez rady miast, gdzie mieszka znacząca liczbę potomków
imigrantów polskich (np. Sao Bento do Sul).
Kierunki współpracy polskich placówek z Polonią
Konsulat Generalny RP w Kurytybie podtrzymuje i rozwija dobre kontakty
z Braspolem oraz pozostałymi organizacjami polonijnymi. Ważne jest uczestnictwo w organizowanych przez nie uroczystościach, zapewnianie im materiałów informacyjnych o Polsce, pomocy do nauki języka polskiego, wsparcie
w opiece nad polonijnymi pamiątkami i archiwami, jak również promowanie
turystyki do Polski.
Wielką popularnością cieszy się organizowany od 2007 r. grudniowy Festiwal Dziecięcy i Młodzieżowy Folkloru Polskiego. W imprezie uczestniczą
grupy dziecięce i młodzieżowe nie tylko z Kurytyby i okolic, ale nawet z Rio
Grande do Sul. Przyjazd do Kurytyby i udział w Festiwalu stanowi dla dzieci
i instruktorów zarówno atrakcję, jak i silny bodziec do całorocznej pracy.
W ostatnich latach w okręgu konsularnym, a zwłaszcza w samej Kurytybie,
znacznie wzrosło zainteresowanie kulturą polską. Współpraca z lokalnymi instytucjami, zainicjowana przez placówkę polską i entuzjastycznie podjęta przez
lokalnych partnerów, zaowocowała obecnością polskich artystów na największych międzynarodowych imprezach artystycznych regionu, takich jak Międzynarodowe Warsztaty Muzyczne, Międzynarodowe Biennale Tańca i Międzynarodowe Biennale Sztuk Wizualnych, Tydzień Kultury Europejskiej i Maraton
Kulturalny. W ostatnich latach miały miejsce także ważne wydarzenia, m.in.,
koncert Adama Makowicza i Krzysztofa Jabłońskiego w ramach obchodów
50
Roku Chopinowskiego, koncert Anny Marii Jopek z brazylijskim artystą Ivanem Linsem, występ dyrygenta Antoniego Wita z Orkiestrą Symfoniczną Stanu Parana – gorąco przyjęte przez publiczność. W ramach obchodów 100-lecia
Uniwersytetu Federalnego Stanu Parana w Kurytybie, brazylijscy organizatorzy
zaprosili do udziału w finałowym koncercie Krzysztofa Pendereckiego.
Coraz większą popularnością, nie tylko ze strony Polonii, cieszy się organizowany od 2009 r. (przez wszystkie trzy polskie placówki) Festiwal Kina Polskiego. Filmy prezentowane są w większych miastach i głównych ośrodkach
polonijnych, z napisami w wersji brazylijskiej, przez co docierają do większego
grona odbiorców. Ponadto, podejmowane są działania mające na celu docieranie do osób polskiego pochodzenia liczących się w środowiskach brazylijskich
elit, a pozostających poza zasięgiem organizacji polonijnych. W 2011 r., dzięki
współpracy z Fundacją Szkoła Liderów, kolejna grupa młodych przedstawicieli
polonijnych elit przebywała w Polsce na warsztatach. Następna edycja programu odbyła się w Porto Alegre w grudniu 2012 r.
Z punktu widzenia interesów RP, Polonia w Brazylii może odegrać znaczącą rolę. Przyczynia się do lepszej współpracy polskich i brazylijskich władz
samorządowych, co ma wpływ na wzrost wymiany kulturalnej i handlowej.
W przyszłości, w związku z procesami demograficznymi zachodzącymi w Polsce, nie można wykluczyć zainteresowania brazylijskiej Polonii osiedleniem się
w ojczyźnie przodków.
Cele priorytetowe Konsulatu RP w Sao Paulo obejmują: pogłębianie znajomości polskiej kultury, języka oraz tradycji narodowych wśród młodego pokolenia Polonii; popularyzację wiedzy o historii Polski, w tym o dziejach współczesnych i sukcesie polskiej transformacji; dokumentowanie i upowszechnianie
wiedzy o dziejach Polonii brazylijskiej i jej wkładzie w rozwój społeczno-ekonomiczny Brazylii. Od 6 lat placówka wspiera kursy języka polskiego, które
cieszą się coraz większym powodzeniem nie tylko wśród potomków polskich
imigrantów, ale i wśród Brazylijczyków. W Sao Paulo liczba chętnych z reguły
przewyższa liczbę wolnych miejsc. Aktualnie w okręgu konsularnym działa 5
kursów językowych (po 2 w Sao Paulo i Rio de Janeiro oraz 1 w Belo Horizonte), w których uczestniczy łącznie ok. 140 osób. Prowadzony jest także jedyny
w Ameryce Łacińskiej kurs języka polskiego online, z którego korzysta ok. 200
osób. Adresatem wsparcia przez placówkę jest również chór polski oraz drużyna
harcerska w Sao Paulo, a także zespół tańca folklorystycznego w Aguia Branca. Zaangażowanie konsulatu jest szczególnie ważne w przygotowaniu imprez
dla szerokiej publiczności, nie tylko polonijnej (np. uroczystości beatyfikacyjne
Jana Pawła II w maju 2011 r. w Kapelanii Polskiej w Sao Paulo, relacjonowane przez prasę i telewizję, Festiwal Imigranta Polskiego w Aguia Branca oraz
Piknik Polski w Sao Paulo, z udziałem miejscowych środowisk artystycznych,
naukowych i dziennikarskich). Spośród inicjatyw placówki warto wymienić
występy teatru polonijnego z Toronto z przedstawieniami o Chopinie i Marii
Skłodowskiej-Curie, spektakle poetyckie poświęcone Czesławowi Miłoszowi,
51
Raport ‘2012
a także wystawy z okazji Roku Korczakowskiego i 200-lecia urodzin Chopina oraz uroczystości rocznicowe w hołdzie Janowi Pawłowi II, M. Skłodowskiej-Curie i I.J. Paderewskiemu. W ostatnich latach konsulat wspierał także
młodych polonijnych twórców filmowych z Sao Paulo przy realizacji filmów
dokumentalnych o Koperniku, Chopinie i Skłodowskiej-Curie. W miarę możliwości, placówka wspiera też kształtowanie nowych elit Polonii, głównie poprzez dotowanie uczestnictwa w programach Szkoły Liderów Polonijnych.
W celu udokumentowania zasług i dorobku polskich imigrantów w Brazylii, Konsulat Generalny RP w Sao Paulo wspiera finansowo utrzymanie i systematyzowanie zbiorów Muzeum Imigranta Polskiego w Aguia Branca, jak
również tworzenie internetowej bazy zbiorów Biblioteki Polskiej i Archiwum
Polskiego w Sao Paulo. Najważniejszym zadaniem jest zgromadzenie i zabezpieczenie przed utratą licznych dokumentów z historii Polonii paulistańskiej,
która, jak dotąd, nie doczekała się opracowania naukowego.
Miejscowe media w sensie politycznym Polską nie interesują się. Należy zaznaczyć, że odnosi się także do innych państw europejskich i Polska nie jest tu
wyjątkiem. Jednakże w ostatnich trzech latach wydarzenia związane z Polską
pojawiały się w miejscowych mediach częściej niż poprzednio. Dużo uwagi
poświęcono katastrofie smoleńskiej, uroczystościom beatyfikacji Jana Pawła II
oraz, w szczególności, Mistrzostwom Europy w Piłce Nożnej. W reportażach
o EURO 2012 dominowało uznanie dla dobrej organizacji imprezy i świetnej
architektury stadionów. Przy tej okazji pojawiło się też sporo informacji o atrakcjach turystycznych Polski. Ostatnio, w relacjach na temat kryzysu gospodarczego w krajach UE, Polska bywa wymieniana jako kraj o szybko rozwijającej się
gospodarce i infrastrukturze, posiadający sprawny system bankowo-finansowy.
W związku z ważniejszymi wydarzeniami kulturalnymi z udziałem polskich
twórców, jak np. koncerty w ramach Roku Chopinowskiego, pokazy filmów
lub wystawy polskich twórców, w prasie specjalistycznej pojawiały się bardzo
pozytywne recenzje, podkreślające światowy poziom naszych artystów. Można
więc stwierdzić, że Polska i Polacy przedstawiani są na ogół pozytywnie, z dużą
dozą sympatii oraz uznania dla osiągnięć transformacji ostatniego dwudziestolecia. Zdarzające się niekiedy w artykułach prasowych nieścisłości czy przekłamania, nie wynikają z reguły ze złej woli dziennikarzy, ale raczej z braku ich
rzetelnej wiedzy.
Brazylia nie ma powszechnie obowiązującego wykazu podręczników. Poszczególne stany, a nawet szkoły, mają pełną dowolność w ustalaniu podręczników, z których korzystają nauczyciele. Podręczniki historii zawierają niewiele
informacji o dziejach powszechnych.
52
Historia Polski nie jest tu wyjątkiem. Najważniejsze wydarzenia przywoływane w podręcznikach – geneza i wybuch II wojny światowej, powstanie „Solidarności” i rola Lecha Wałęsy w obaleniu komunizmu, a także znaczenie pontyfikatu Jana Pawła II, przedstawione są obiektywnie, chociaż skrótowo. Inne
nazwiska naszych rodaków, postaci zasłużonych dla nauki i kultury światowej,
jak Kopernik, Chopin czy Maria Skłodowska-Curie są mało znane przeciętnemu Brazylijczykowi i nie zawsze kojarzone z Polską.
1.6.2. Informacje dotyczące organizacji polonijnych
Potomkowie polskich emigrantów przez długie lata zajmowali stosunkowo
niską pozycję społeczną, głównie ze względu na swój status majątkowy i etniczny. Duża część przedstawicieli Polonii, którzy ukończyli studia wyższe i osiągnęli wysoki status, nie jest zainteresowana aktywną działalnością polonijną.
Polonijni politycy bardzo rzadko angażują się w budowanie wizerunku polskości i Polski, a w walce o głosy wyborców rzadko prowadzą kampanie, by zdobyć
głosy Polonii jako grupy społecznej. Nie sprzyja to budowie silnej wspólnoty.
Większość brazylijskiej Polonii niewiele wie o Polsce, jej mieszkańcach, historii, geografii, roli we współczesnym świecie, wkładzie Polaków do światowego
dziedzictwa. Szacuje się, że mniej niż 10 proc. Polonii posługuje się jeszcze,
w jakimś stopniu, językiem polskim.
Oczekiwania od władz miejscowych
W ostatnich latach władze brazylijskie z coraz większą tolerancją i sympatią
odnoszą się do przejawów wielokulturowości swoich obywateli, która wzbogaca
kulturę brazylijską jako taką. Ułatwia to rozmowy na temat współpracy kulturalnej, turystycznej i akademickiej z Polską na szczeblach samorządowych i regionalnych. Wpływa na rosnące wsparcie instytucji brazylijskich dla kulturalnej
działalności organizacji polonijnych. Nie należy jednak oczekiwać systematycznego ani zinstytucjonalizowanego wsparcia władz Brazylii dla tej działalności.
Życzliwość, z jaką spotykają się organizacje polonijne w niektórych ośrodkach
wynika raczej z sympatii osobistej prefektów (niekiedy mających polskie korzenie). Konsulaty dbają o utrzymanie dobrych kontaktów politycznych na szczeblu władz stanowych i samorządowych oraz utrzymują współpracę z ważniejszymi mediami, w celu kształtowania obiektywnego wizerunku Polski.
we współpracę z Polonią
Wśród najbardziej pożądanych działań należy wymienić:
–– działania na rzecz zaangażowania MEN we współpracę ze szkołami
w miejscowościach polonijnych w zakresie organizacji lekcji języka polskiego oraz wiedzy o Polsce; współpracę polskich uczelni z Katedrą Po-
53
Raport ‘2012
––
––
––
––
––
54
lonistyki na Uniwersytecie Federalnym w Kurytybie oraz z Katedrą im.
Cypriana Kamila Norwida na Uniwersytecie w Brasilii; organizację pobytów edukacyjno-wypoczynkowych dla młodzieży polonijnej w Polsce;
pomoc w zaopatrywaniu szkół w polskie podręczniki i materiały;
popularyzowanie w Brazylii polskich dokonań naukowych i akademickich; promocję wśród przedsiębiorstw w Polsce możliwości inwestycyjnych w przemyśle rolno-spożywczym w brazylijskich miejscowościach
polonijnych; działania na rzecz zachowania archiwaliów polskiego dziedzictwa w Brazylii;
pomoc polonijnym publikacjom (Polonicus) i mediom internetowym
informującym o polonijnych wydarzeniach i promującym Polskę;
doprowadzenie do wydania podręcznika lub książki o historii Polski
w języku portugalskim; działania na rzecz zachowania majątku i polonijnego charakteru najstarszych organizacji (zwłaszcza Towarzystwa im.
T. Kościuszki w Kurytybie); przeznaczanie większych środków na wspieranie już rozwijanej działalności (chóry, zespoły ludowe, kursy języka
polskiego);
sprowadzanie z kraju nauczycieli języka polskiego, instruktorów tańca ludowego, specjalistów- muzealników do uporządkowania zbiorów
(Aguia Branca);
organizowanie i finansowanie przez władze krajowe wyjazdów do Polski
grup aktywistów polonijnych, by poznali kraj przodków; podjęcie działań w celu stworzenia możliwości odbioru TV Polonia lub innej stacji
polskojęzycznej.
1.7. CZECHY
1.7.1. Raport Ambasady RP w Pradze
Kwestia mniejszości polskiej w Czechosłowacji pojawiła się po zakończeniu
I wojny światowej i związana była z przynależnością państwową Śląska Cieszyńskiego. Po okresie sporów z lat 1918–1920 ostatecznie o jego podziale zadecydował arbitraż Konferencji Ambasadorów w Paryżu 28 lipca 1920 r. Czechosłowacji przypadło 1.272,8 km2 powierzchni byłego księstwa z 311 tys. ludzi,
cały karwiński region węglowy oraz kolej bogumińsko-koszycka. Cieszyn został
podzielony na dwie części. Po czechosłowackiej stronie powstało nowe miasto –
Czeski Cieszyn. Na Zaolziu pozostało ok. 120 - 150 tys. Polaków.
Wg spisu z 2011 r., 39.269 osób deklaruje narodowość polską, a 18.242 (4
proc. ogółu cudzoziemców), ma polskie obywatelstwo. Zgodnie z wynikami
spisu, ponad 50 tys. osób uważa język polski za ojczysty. Z kolei ok. 80 tys. obywateli czeskich deklaruje, że ma polskie korzenie. W sumie więc szacuje się, że
w Republice Czeskiej mieszka ok. 130 tys. osób polskiego pochodzenia, co stanowi 1,2 proc. ludności kraju. Większość z nich – ok. 110 tys. osób – mieszka
w okolicach Zaolzia i pobliskiej Ostrawy. W wyniku migracji, coraz więcej osób
przemieszcza się w głąb kraju. Największe skupiska obywateli polskich zamieszkujących w Republice Czeskiej odnotowuje się na Zaolziu, w środkowych Czechach, Pradze, oraz w krajach: kralovohradeckim, libereckim i pardubickim.
Wśród Polaków duży odsetek osób jest w wieku produkcyjnym. Z danych
na temat zatrudnienia wynika, iż w Republice Czeskiej zatrudnionych jest
21.430 osób (15.911 mężczyzn i 5.519 kobiet), w tym 1.712 osób prowadzi
działalność gospodarczą.
Skład socjalny polskiej mniejszości w Czechach tworzy kompletną strukturę społeczną. Obecne zmiany pokazują, że tradycyjne utożsamianie Polaków
z pracą w kopalniach i w przemyśle ciężkim to już przeszłość.
Na ośmiu uniwersytetach w RCz można język polski studiować jako samodzielny kierunek (Brno, Hradec Králové, Olomouc, Opava, Ostrava, Pardubice, Plzeň, Ústí na Labem).
Organizacje
Do „aksamitnej rewolucji” 1989 r., jedyną organizacją polską w Czechosłowacji był Polski Związek Kulturalno-Oświatowy. W 2012 r. obchodził 65-lecie
swego istnienia. Jest największą organizacją mniejszości polskiej w Republice
Czeskiej (ok. 14 tys. członków), a także jedną z największych organizacji zrzeszających Polaków żyjących poza granicami Polski. Cennym dorobkiem Związku było utworzenie 84 Miejscowych Kół, ponad 40 Domów PZKO, wielu zespołów chóralnych, małych zespołów wokalnych, grup folklorystycznych oraz
zespołów teatralnych.
55
Raport ‘2012
Po 1989 r. reaktywowano niektóre przedwojenne organizacje polskie, np.
Towarzystwo Nauczycieli Polskich, Harcerstwo Polskie w Republice Czeskiej,
Macierz Szkolną, Polskie Towarzystwo Medyczne. Powstało kilkanaście nowych organizacji, m.in. Klub Kultury, Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich,
Stowarzyszenie Rodzina Katyńska i in. Jesienią 1989 r., w okresie głębokich
przemian ustrojowych, politycznych i społecznych, przy ówczesnym Forum
Obywatelskim powstała Sekcja Polska, przekształcona następnie w Radę Polaków. Rada przyczyniła się do powołania w 1993 r. Kongresu Polaków w Republice Czeskiej. Organem wykonawczym Kongresu jest dziewięcioosobowa
Rada. Jej prezesem jest dr Józef Szymeczek, historyk, wykładowca na Uniwersytecie w Ostrawie, wybrany na Zgromadzeniu Ogólnym KP w 2012 r. na czwartą już kadencję. Kongres zrzesza 31 organizacji polskich. Jego przedstawiciele
uczestniczą w posiedzeniach Rady ds. Mniejszości przy Rządzie RCz. Co roku
Kongres organizuje bądź współorganizuje imprezy kulturalne, np. wakacyjne
kursy młodzieżowe – taneczny, teatralny, Zlot Młodzieży, Trzynieckie Lato Filmowe, Festiwal Piosenki Harcerskiej, konkurs recytatorski „Kresy” itp. Kongres
Polaków prowadzi również Ośrodek Dokumentacyjny, który gromadzi materiały i publikacje o losach i aktywności Polaków na Zaolziu.
Organizacje polskie istnieją także poza Zaolziem. W Pradze działają dwie
- reaktywowany w 1990 r. Klub Polski (w Lyse nad Łabą ma filię), będący
kontynuatorem pierwotnej organizacji, oraz założone w 1990 r. Stowarzyszenie
TramPOlina. Odnotować również należy aktywność Stowarzyszenia Rodziców
i Przyjaciół Szkoły, które skupia się głównie na wspieraniu Szkolnego Punktu Konsultacyjnego im. św. Jadwigi przy Ambasadzie RP w Pradze. Aktualnie
Klub liczy około 150 członków. Stowarzyszenie TramPOlina działa na rzecz
integracji rodzin pochodzenia polskiego mieszkających na stałe lub tymczasowo
w Pradze, umożliwia dzieciom kontakt z językiem polskim, kulturą, tradycjami
i obyczajami.
Polska mniejszość w Czechach jest na piątym, co do liczebności, miejscu
wśród mniejszości narodowych w RCz - po Ukraińcach, Słowakach, Wietnamczykach i Rosjanach, a drugą - po Słowakach - mniejszością autochtoniczną.
Zachowuje łączność z krajem, podtrzymuje lokalną odmianę śląskiego dialektu
języka polskiego oraz oryginalną kulturę. Dzięki licznym szkołom polskim, tradycji zdobywania wykształcenia w Polsce, przywiązaniu do edukacji jako istotnej wartości, Zaolzie stale dysponuje silnym polskim zapleczem intelektualnym
prawników, lekarzy, inżynierów, twórców kultury i menedżerów. Oparciem dla
wielu rodzin polskich na Zaolziu pozostaje także silna tożsamość religijna związana z przynależnością do kościoła ewangelickiego wyznania augsburskiego.
Polonia brała aktywny udział w procesie transformacji ekonomicznej realizowanej w Republice Czeskiej. Dzięki jej intensywnej współpracy z polskimi
przedsiębiorcami oraz rozwojowi własnej działalności gospodarczej, nasz kraj
56
jest obecnie trzecim partnerem handlowym Czech. Wiele osobistości z kręgu
miejscowej Polonii było nagradzanych przez władze obydwu krajów za wybitne
osiągnięcia na polu ekonomicznym oraz rozwój bilateralnych stosunków gospodarczych. Przykładowo można tu wymienić doc. Jerzego Cienciałę, laureata
nagrody „Menadżer roku 2008”, byłego dyrektora Huty Trzyniec, obecnie rektora Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości w Ostrawie, braci Waldemara, Adama
i Mariusza Wałachów, właścicieli firmy WALMARK z Oldrzychowic, laureatów nagrody „Przedsiębiorca roku 2010”. W innych dziedzinach wskazać należy na wybitnych lekarzy: doc. Bogusława Chwajola i prof. Stanisława Czudka,
chirurga uhonorowanego dorocznym tytułem “Lekarz Republiki Czeskiej” czy
prof. Daniela Kadłubca, znanego etnografa i kulturoznawcę.
We władzach samorządowych Województwa Morawskośląskiego jest obecnie trzech Polaków - radnych. Są to: Pavel Kawulok (CSSD) z miejscowości
Hrádek, Henryk Małysz (KSCM) z miejscowości Horní Suchá oraz Karel Wiewiórka (KSCM) z miejscowości Karviná. Kilkoro Polaków jest we władzach
i samorządach miast i gmin na Zaolziu, jak np. wiceburmistrz Czeskiego Cieszyna, Stanisław Folwarczny (ODS), wicestarosta Bystrzycy, Roman Wróbel
(CSSD).
Główne problemy, w tym ewentualne przejawy przemocy wobec Polaków
Na obszarze Republiki Czeskiej nie odnotowuje się naruszenia praw osób
pochodzenia polskiego ani stosowania dyskryminacji wobec obywateli RP na
stałe tam zamieszkałych. Standardy europejskie praw mniejszości narodowych,
zakotwiczone także w ustawodawstwie czeskim, są generalnie przestrzegane i z
uwagą studiowane przez miejscowe władze samorządowe, które pragną tu zachować poprawność polityczną.
Zdarzają się jednak przypadki nieprzychylności lokalnych samorządów wobec niektórych kwestii związanych ze szkolnictwem mniejszościowym. Głośny
w 2007 r. casus szkoły polskiej na Tarasie w Trzyńcu, którą samorząd miasta
postanowił arbitralnie połączyć z inną polską placówką, stał się modelowym
sprawdzianem dla skuteczności prawodawstwa czeskiego w zakresie praw
mniejszości polskiej, jako jedynej posiadającej w Republice rozwiniętą sieć
szkół stopnia podstawowego. Sprawdzian ten okazał się dla władz korzystny,
a ostateczny werdykt przedstawiający stanowisko rządowej agendy (sekretariat
ds. mniejszości), opublikowany w 2008 r. w raporcie na temat sytuacji mniejszości w RCz, uznał decyzje samorządu trzynieckiego o likwidacji polskiej szkoły za nieuzasadnioną, naruszającą prawo i ład społeczny.
Rekrutacja dzieci do szkół polskich, z roku na rok przynosząca coraz mniejszą liczbę chętnych do nauki w tych placówkach, stanowi poważne zagrożenie
dla przetrwania edukacji w języku macierzystym. Nie zmienią tego najbardziej
nawet korzystne dla mniejszości zapisy ustawodawstwa czeskiego, ustalające
niezbędne limitowane kwoty uczniów na jedną klasę.
57
Raport ‘2012
Nierozwiązaną kwestią pozostaje zwrot bądź przyznanie rekompensaty za
majątki przedwojennych polskich organizacji na czeskim Śląsku Cieszyńskim,
zwłaszcza przejęte jako mienie poniemieckie, należące do Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Sportowego „Beskid Śląski” oraz Macierzy Szkolnej. Wątek
restytucji majątków został podjęty w Uchwale X Zgromadzenia Ogólnego
Kongresu Polaków w RC oraz przy okazji spotkania z goszczącym na Zaolziu
wiceministrem spraw zagranicznych RP. Przygotowana przez Kongres Polaków
pod koniec 2008 r. dokumentacja inwentaryzująca straty polskie została przedłożona władzom czeskim z wnioskiem o zadośćuczynienie.
Na terenach zamieszkałych przez autochtoniczną ludność polską (Zaolzie)
lokalne władze samorządowe coraz lepiej rozumieją potrzeby mniejszości polskiej, starając się wypełniać w praktyce zapisy międzynarodowych uregulowań
prawnych, implementowanych do ustaw krajowych w tym zakresie. Współpraca między samorządami gmin a organizacjami polskiej mniejszości przebiega na
ogół pozytywnie. Samorządy respektują prawo mniejszości do informacji w języku macierzystym, także w postaci dwujęzycznych napisów w nazewnictwie
ulic i obocznych nazwach gmin na tablicach przy wejściu do urzędów. Organizacje polskie korzystają z dotacji na cele kulturalne oraz utrzymanie edukacji
w języku polskim w 24 szkołach stopnia podstawowego i w kilku placówkach
stopnia średniego. Z dotacji utrzymuje się również prasa polskojęzyczna: m.in.
ukazujący się w nakładzie 5 tys. egz. „Głos Ludu” (trzy razy w tygodniu), miesięcznik „Zwrot” oraz gazetki dla dzieci „Ogniwo” i „Jutrzenka”.
Regulacje prawne Republiki Czeskiej w zakresie szkolnictwa polskiego
wprowadziły zasadę limitu uczniów na klasę inną, niż stosowana wobec szkół
większościowych, znacznie obniżając ich liczbę. Od 2000 r. w miejscowościach,
w których mniejszość polska stanowi 10 proc. populacji, realizowana jest zasada
dwujęzyczności (w kraju jest to 31 miejscowości). Do chwili obecnej proces
wprowadzania dwujęzyczności zakończyło 17 gmin. Koszty są zwracane gminom z budżetu państwa. Zdarzają się nadal, chociaż w mniejszym nasileniu
niż w początkach wprowadzania dwujęzyczności, przypadki niszczenia tablic
w języku polskim.
Kierunki współpracy polskich placówek z Polonią i Polakami
Ambasada RP w Pradze i Konsulat Generalny RP w Ostrawie uzgadniają między sobą współpracę ze środowiskiem polonijnym Republiki Czeskiej.
Dotyczy to przedsięwzięć o charakterze kulturalnym, naukowym i ekonomicznym, w tym głównie:
–– wspierania oświaty polonijnej, promocji Polski i polskiej kultury (dostarczanie pomocy naukowych, pomoc w organizacji przedsięwzięć o charakterze kulturalnym, edukacyjnym i społecznym);
58
–– organizowania wyjazdów edukacyjnych do kraju, związanych z poznawaniem historii i kultury polskiej;
–– pomocy finansowej i logistycznej w organizacji wypoczynku letniego
młodzieży z Zaolzia;
–– współpracy z organizacjami zrzeszonymi w Kongresie Polaków w Republice Czeskiej;
–– działań patronackich placówek przy znaczących przedsięwzięciach
polonijnych;
Obraz Polski w mediach czeskich można ocenić w szeregu dziedzinach jako
pozytywny. Wzmocniony został znacząco bardzo dobrą oceną mediów w odniesieniu do przygotowań i organizacji Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej
EURO 2012, często w szerszym kontekście osiągnięć gospodarczych i walorów
turystycznych. W ostatnim okresie jednak na medialnym wizerunku Polski niekorzystnie odbija się negatywna kampania wokół jakości polskich produktów,
głównie spożywczych.
Na pogłębienie pozytywnego wizerunku Polski i utrwalanie dobrej opinii
sąsiada, nadal w RCz niedostatecznie poznanego i często ocenianego przez
pryzmat stereotypów bądź niewiedzy, pracuje nie tylko Ambasada w Pradze,
Konsulat Generalny w Ostrawie, ale także aktywnie działający Instytut Polski
w Pradze. Współpraca z najważniejszymi przedstawicielami opiniotwórczych
środowisk (w tym TV publiczną, dziennikami o zasięgu krajowym, a także czeskim radiem) owocuje szeregiem pozytywnych wystąpień, artykułów, wywiadów i audycji radiowych o Polsce.
Dużą rolę w kształtowaniu pozytywnego obrazu Polski odgrywają również
organizacje polonijne. Ich działalność na płaszczyźnie kulturalnej i gospodarczej przyczynia się do lepszego przedstawiania wizerunku Polski w Republice
Czeskiej.
Od klasy siódmej uczniowie zapoznają się z dziejami Polski od średniowiecza do współczesności na podstawie kontaktów czesko-polskich. Przybliża się
im sylwetki wielu znaczących postaci polskiego życia politycznego, nauki i sztuki, a także kluczowe wydarzenia polskiej historii. Informacje o Polsce pojawiają
się przede wszystkim w kontekście polsko-czeskich relacji i przedstawiane są
zazwyczaj z perspektywy czeskiej wizji historii. Niestety, nie ma zbyt wielu informacji o polskim wkładzie w kulturę po II wojnie światowej. O wiele więcej
można się natomiast dowiedzieć o ważnych postaciach polskiej polityki powojennej, w których prezentowaniu przeważa rzeczowość. Pozytywnie są oceniani
zwłaszcza papież Jan Paweł II oraz Lech Wałęsa. Większość pozostałych postaci
jest charakteryzowana przeważnie neutralnie. Należy zaznaczyć, że w podręcznikach do nauczania historii zainteresowanie polską mniejszością narodową
59
Raport ‘2012
w Czechosłowacji i w Republice jest wciąż marginalne. Oprócz niedokładnych
i często rozbieżnych danych o liczbie ludności polskiej podczas pierwszego powszechnego spisu ludności w Republice Czechosłowackiej, z podręczników do
historii powszechnej o czeskich Polakach nie można się praktycznie niczego
dowiedzieć. W wielu przypadkach można byłoby oczekiwać szerszego pola oceny, z uwzględnieniem wszystkich ważnych dla opisywanych zdarzeń czynników
historycznych, jednak w większości nie budzą one wątpliwości, zarówno jeśli
chodzi o fakty, jak i sferę ich interpretacji. Wyjątkiem są wydarzenia na pograniczu w latach 1918-1920 oraz w 1938 r., którym wszystkie podręczniki
poświęcają najwięcej uwagi.
Podsumowując, w podręcznikach szkolnych generalnie za mało jest informacji o Polsce, mogłyby one być bardziej rozbudowane, tworząc korzystniejszy
wizerunek.
1.7.2. Informacja Kongresu Polaków w Republice Czeskiej
Najbardziej palące i aktualne problemy mniejszości polskiej w Republice
Czeskiej to:
Problemy z wdrażaniem standardów europejskich
Brak jest mechanizmów (stosownych przepisów prawa) zobowiązujących
gminy do respektowania zobowiązań państwa czeskiego podjętych z chwilą
podpisania i ratyfikowania postanowień międzynarodowych dotyczących praw
mniejszości - Europejskiej Karty Języków Regionalnych lub Mniejszościowych.
Przede wszystkim chodzi o Komitety ds. mniejszości narodowych i sprawy podwójnego nazewnictwa.
Komitety ds. mniejszości narodowych
Ustawa o gminach nr 128/2000 umożliwia w gminach, w których żyje więcej niż 10 proc. obywateli narodowści innej niż czeskiej, powołanie do życia
przy organach samorządu gminnego Komitetów ds. mniejszości narodowych.
W 2004 r. Komitety powstały w 40 miejscowościach. W absolutnej większości
chodzi o gminy i miasta Śląska Cieszyńskiego. W myśl tej ustawy, Rada gminy ma wybrać przewodniczącego komitetu i określić liczbę członków, których
zgłaszać mogą organizacje mniejszościowe. W praktyce Rady gmin w większości przypadków same nominują członków komitetów, często bez konsultacji
z organizacjami mniejszościowymi w danej gminie. W niektórych przypadkach
zgłoszenia organizacji polskich zostały odrzucone, w innych zaś zgłoszone przez
organizacje osoby były zmuszone, wskutek nacisków władz gminy, wycofać
swoje kandydatury. Po ostatnich wyborach komunalnych odnotowuje się jednak postępującą poprawę, szczególnie w mieście i gminie Trzyniec, gdzie żyje
największe skupisko Polaków i gdzie sytuacja zmieniła się na ich korzyść. Prze-
60
wodniczącym Komitetu został Polak. Istnieją też inne przykłady dobrej pracy
komitetów (Wędrynia, Bystrzyca, Czeski Cieszyn).
Okręgowy Komitet ds. Mniejszości Narodowych powstał również przy
Urzędzie Województwa Morawskośląskiego w Ostrawie. Członków wybrano
jednak z klucza politycznego. Polacy posiadają w nim 4 przedstawicieli, co zadowala. Po wyborach w 2012 r. liczba ta została utrzymana, a przewodniczącym
okręgowego (wojewódzkiego) Komitetu ds. mniejszości ponownie został Polak.
Podwójne nazewnictwo
Ratyfikacja przez RCz w 2006 r. Europejskiej Karty Języków Regionalnych
lub Mniejszościowych i na jej podstawie nowelizacja ustawy o gminach, umożliwiły wprowadzenie dwujęzyczności w gminach zaolziańskich, w których żyją
Polacy. W myśl ustawy, dwujęzyczne napisy można wprowadzić w gminach,
gdzie żyje więcej niż 10 proc. obywateli narodowości innej niż czeskiej, pod
warunkiem, że organizacje polskie wystąpią same z takim wnioskiem, ale który
wcześniej musi pozytywnie zaopiniować radzie gminy Komitet ds. mniejszości
narodowych.
Prawo do dwujęzyczności przysługuje w 31 gminach zamieszkałych przez
mniejszość polską (dotychczas wprowadzono je w 17 gminach, a w innych 5
procedowanie trwa). Problemem jest brak przepisów wykonawczych i niespójność z innymi regulacjami ustawowymi (np. o ruchu drogowym; w myśl Karty
dwujęzyczność powinna obejmować także tablice wjazdowe i nazwy ulic), przy
braku mechanizmu egzekwującego od gmin respektowanie przyjętych nałożonych ustawą zobowiązań, utrudnia to skuteczną realizację należnego polskiej
mniejszości prawa do dwujęzycznych napisów. Osobnym problemem jest
zjawisko niszczenia polskich napisów (w latach 2009 - 2012 incydenty takie
wystąpiły kilkadziesiąt razy). Szczególne napięcia budzi dwujęzyczność tablic
wjazdowych i ulic.
Zwrot mienia Macierzy Szkolnej w Czechosłowacji i Polskiego
Towarzystwa Turystyczno-Sportowego „Beskid Śląski”
w Republice Czechosłowackiej
Obie organizacje zawiązały swą działalność w 1920 r. Ich aktywność gospodarcza zaowocowała znaczącymi majątkami w postaci budynków i parceli.
Po przyłączeniu Zaolzia do Polski, oba związki zostały włączone do struktur
ogólnopolskich. W czasie niemieckiej okupacji zlikwidowano je, majątek zagrabili Niemcy, a czołowych działaczy poddano surowym prześladowaniom. Po II
wojnie światowej, w myśl obowiązującego prawa, związki ogłosiły wznowienie
działalności. Władze czeskie nie wypowiadały się na temat reaktywacji polskich
organizacji, ale ostatecznie w latach 1947–1948 odmówiły legalizacji, oznajmiając, że ich reaktywacji nie przyjmują do wiadomości, ponieważ wg oceny władz
program organizacji jest „niezgodny z obecną polityczną organizacją życia publicznego”. Majątku zagrabionego przez Niemców władze czeskie Polakom nie
61
Raport ‘2012
zwróciły także po 1989 r. Macierz Szkolna i „Beskid Śląski” wystosowały liczne
memoriały i żądania do rządu czechosłowackiego a potem czeskiego w sprawie zwrotu majątku, zagrabionego po wojnie przez państwo czechosłowackie.
Polacy zaolziańscy stoją na stanowisku, że decyzje o likwidacji polskich związków i zagrabieniu ich majątków w czasie niemieckiej okupacji zostały podjęte
w nadzwyczajnych warunkach, gdy obszar Zaolzia był przyłączony najpierw do
Polski, a później do Niemiec i znajdował się w stanie okupacji. Ponieważ były
to akty bezprawia i gwałtu, krzywdy powinny być zrekompensowane. Polacy na
Zaolziu mają świadomość tego, że pełny zwrot majątków przedwojennych nie
jest obecnie z wielu względów możliwy. Oczekują jednak konkretnego rozwiązania. Z tego powodu żądają poważnego potraktowania sprawy, podnoszenia
jej w rozmowach kompetentnych przedstawicieli i urzędów, których wynikiem
będzie doprowadzenie do złagodzenia krzywd, jakich dokonał rząd czechosłowacki na Polakach w latach 1945–1952, przejmując majątek Macierzy Szkolnej i „Beskidu Śląskiego” jako mienie poniemieckie. Obie poszkodowane organizacje upoważniły Radę Kongresu Polaków o występowanie w ich imieniu
w kwestii zwrotu mienia. Rada Kongresu Polaków w Republice Czeskiej podejmowała tematykę zwrotu majątków podczas spotkań na różnych szczeblach
administracji państwowej, każdorazowo uzyskując zapewnienia strony czeskiej,
iż postulaty polskiej mniejszości będą życzliwie rozpatrywane. Organizacje polskie w Republice Czeskiej oczekują od polskich władz podejmowania rozmów
na szczeblu rządowym, które pomyślnie zakończyłyby tę sprawę.
Dr Józef Szymeczek
Prezes Kongresu Polaków w RCz
62
1.8. DANIA
1.8.1. Raport Ambasady RP w Kopenhadze
Początki emigracji polskiej do Danii sięgają końca XIX w. Sezonowa emigracja zarobkowa do Danii z Galicji i południowych obszarów Królestwa Polskiego zapoczątkowana została przyjazdem w 1893 r. ok. 400 osób na wyspy
Lolland-Falster. W latach 1893–1914 liczba sezonowych emigrantów z ziem
polskich wzrosła z około 400 do 14,5 tys. Emigracja sezonowa miała wyraźną
specyfikę. Kobiety z Polski pracowały przy uprawie buraków (stąd nazwa „emigracja buraczana”) oraz pomagały w gospodarstwach hodowlanych i rolnych na
Zelandii. Mężczyźni natomiast karczowali wrzosowiska, wykonywali prace melioracyjne, budowali kolej na Jutlandii, a także pracowali w cegielniach. Wśród
pracowników sezonowych kobiety stanowiły ponad 80 proc. W 1929 r. liczbę
Polaków osiadłych w Danii szacowano na ok. 11 tys. osób. Z tego okresu zachowały się dwie kolebki Polonii duńskiej – Izba Polska w Taagerup (Lolland-Falster) i sanktuarium św. Michała w Pindstrup (Północna Jutlandia), miejsce
dorocznych pielgrzymek Polonii. Obie są ikonami Polonii duńskiej tamtego
czasu. Po zakończeniu II wojny światowej w Danii znalazło się, wg ogólnych
szacunków, 5.500-6.000 polskich uchodźców, jednak wskutek repatriacji i reemigracji pozostało tu ok. 600-800 osób. W latach 50-tych i 60-tych XX w.
ok. 1,5 tys. Polaków uzyskało status uchodźców. W tym czasie rozpoczęły się
też wyjazdy Polek w celach matrymonialnych. W latach 1969–1974 doszło do
emigracji o charakterze narodowościowym, w następstwie kampanii antysemickiej w Polsce; w Danii osiedliło się wówczas ok. 4 tys. osób, w tym ok. 3 tys.
pochodzenia żydowskiego. W sporej części była to emigracja wysoce wykształcona – profesorowie, inżynierowie, artyści, nauczyciele, studenci. Od 1982 r.
napłynęła kolejna fala emigracji politycznej – solidarnościowej.
Polonia w Danii w statystykach duńskich ujęta jest w dwóch grupach - są
to imigranci z Polski oraz ich potomkowie. Zgodnie z tym, w 1999 r. Polonia
duńska liczyła 12.106 osób, w 2005 r. – 14.518, w 2007 r. – 17.022, w 2009 r.
– 27.198 osób. Wg danych z 1 stycznia 2013 r., w Danii żyje 34.005 osób
polskiego pochodzenia. Struktura tej społeczności jest następująca: 29.903 osoby to imigranci w pierwszym pokoleniu, z czego 5.069 ma już obywatelstwo
duńskie. Pozostałe 4.102 osoby to imigranci w drugim lub kolejnym pokoleniu – w tej grupie 1.919 osób posiada obywatelstwo duńskie. Polacy, zgodnie
z danymi za 2012 r. stanowią drugą (po imigrantach z Turcji) grupę narodowościową w Danii.
W całym 2012 r. w Danii pracowało 32.967 obywateli polskich (na cały
etat lub część). Polonia duńska i migranci zarobkowi są mocno rozproszeni
po całym kraju. Największe grupy mieszkają w gminach Kopenhaga, Aarhus,
Odense, Horsens i Aalborg.
63
Raport ‘2012
Organizacje
Polonia duńska nie ma rozbudowanej struktury organizacyjnej, a działające
w Danii organizacje polonijne posiadają głównie członków rekrutujących się
spośród zakorzenionych tu Polaków. Przybywający w ostatnich latach migranci
zarobkowi nie stworzyli do tej pory swojego stowarzyszenia, jednocześnie rzadko przystępują do już istniejących. Funkcjonuje Federacja Organizacji Polskich
i Polsko-Duńskich „Polonia” będąca organizacją parasolową zrzeszającą samodzielne organizacje regionalne. Działają także związki nie należące do Federacji.
I tak: Związek Polaków w Danii (od 1928 r.), Związek Żydów z Polski w Danii
(1969 r.), Polskie Stowarzyszenie Społeczno-Kulturalne „Ognisko” (1983 r.),
Polski Klub Dyskusyjny „Agora” (1996 r.), Towarzystwo Krzewienia Oświaty
Polskiej w Danii (1997 r.). Istnieją organizacje regionalne – Polski Związek
w Alborgu (1994 r.), Polski Związek w Aarhus (1994 r.), Polski Związek w Sonderborgu (2003 r.), Związek Polsko-Duński w Nastved (1994 r.), Związek Polaków w Danii w Maribo (1994 r.), Związek Polaków w Danii Oddział Fionia,
Towarzystwo Przyjaciół Izby Polskiej w Taagerup.
Polonia duńska nie ma swoich przedstawicieli pochodzących z wyborów
w parlamencie ani w lokalnych samorządach. Nie udało jej się też wypracować
pozycji poprzez aktywność w głównych partiach politycznych. W centralnej
i lokalnej administracji można odnotować szereg polsko brzmiących nazwisk.
To drugie i trzecie pokolenie emigracji. Członkowie Polonii pracują w bankowości i przemyśle, są przedsiębiorcami. Pojedyncze osoby pracują na wyższych szczeblach w mediach, w organizacjach społecznych, charytatywnych, na
uczelniach.
• Charakterystyka dynamiki migracji zarobkowej z uwzględnieniem
nowych zjawisk
Napływ polskiej migracji zarobkowej rozpoczął się po akcesji Polski do Unii
Europejskiej. Na pełen lub część etatu zatrudnionych było: w 2008 r.- 27.151
Polaków, w 2009 r.- 23.209, w 2010 r. - 22.535, w 2011 r. - 29.593, w 2012 r.
- 32.967. Napływ nowych pracowników jest tendencją stałą i wg szacunków
wzrastającą.
Polacy zatrudnieni są głównie w branżach: usługowej, w przemyśle, w rolnictwie, w budownictwie, handlu i hotelarstwie. Ok. 4 proc. polskich imigrantów
prowadzi samodzielną działalność gospodarczą (zarówno migranci zarobkowi,
jak i osoby osiadłe w Danii na stałe). Podobnie jak w latach poprzednich, nowo
przybywający Polacy to ludzie młodzi. Migranci zarobkowi z Polski są też zdecydowanie młodsi niż migranci z innych państw Europy Środkowo-Wschodniej.
W ostatnich latach zwiększyła się liczba dzieci i młodzieży wśród rodzin migranckich - z 8 do 10 proc. ogółu. Wielu pracowników migrujących decyduje
64
się także na założenie rodziny. Średnio w latach 2006-2010 w Danii rodziło się
rocznie 348 polskich dzieci.
Polonia osiadła w Danii oraz nowi przybysze mają odmienne problemy. Polacy, którzy w Danii przebywają od wielu lat, najczęściej swobodnie poruszają
się na tutejszym rynku pracy. Część z nich ma potrzebę utrzymania głównie
kulturowej więzi z Polską, którą realizuje poprzez udział w różnych wydarzeniach kulturalnych.
Głównym problemem pracowników migrujących jest nieznajomość języka
duńskiego lub innego języka obcego, np. angielskiego.
Migranci nie stworzyli dotąd struktur pozwalających na wymianę doświadczeń lub świadczenie wzajemnej pomocy. Świadome tego duńskie władze przygotowują publikacje w języku angielskim i coraz częściej w języku polskim
(zwłaszcza w sprawach podatkowych, bezpieczeństwa pracy), dotyczące spraw
związanych z pobytem pracowników w Danii.
Działają trzy regionalne centra Work in Denmark, wspierane przez duńską
Agencję Rynku Pracy, gdzie Polacy mogą, uzyskać informację, także po polsku,
o formalnościach związanych z podjęciem zatrudnienia. Istnieje też polskojęzyczna infolinia Work in Denmark. Również największy w Danii związek zawodowy 3F ma stronę internetową w języku polskim, a także polskojęzyczną
infolinię.
Jak podają duńskie statystyki (dane za 2012 r.), z państwowej pomocy społecznej w grupie polskich imigrantów korzysta 1.472 mężczyzn (12,9 proc. ich
ogółu) i 2.722 kobiet (24 proc. ogółu kobiet).
Organizacje polonijne w Danii często nie są w stanie sprostać potrzebom
nowo napływających w celach zarobkowych grup Polaków. Organizacje nie
mają wystarczającego zaplecza, by mimo chęci, móc świadczyć pomoc, jakiej
oczekują nowo przybyli – m.in. w zakresie tłumaczeń, wypełniania formularzy,
czy reprezentowania w urzędach.
• Zmieniająca się sytuacja polskich migrantów zarobkowych na
rynku pracy w okresie 2009-2012
Kilkuletnia już obecność Polaków na duńskim rynku pracy oznacza coraz
większe obeznanie migrantów z panującymi tu zasadami oraz duńskim prawem dotyczącym kwestii pobytowych, uznawalności wykształcenia, a także
praw i obowiązków pracowniczych. W ciągu ostatnich lat pojawiła się w Danii
pewna liczba polskich biur księgowych i doradczych, pomagającym Polakom,
którzy nie znają języka duńskiego czy angielskiego.
65
Raport ‘2012
• Ocena sytuacji szkolnictwa i oświaty polskiej w odniesieniu do
potrzeb pracowników migrujących (realizacja dyrektywy 77/486/
EWG z 25 lipca 1977 roku)
Dyrektywa ta transponowana jest do duńskiego ustawodawstwa rozporządzeniem z 22 lipca 2002 r. o nauczaniu języka ojczystego w szkole podstawowej
dzieci obywateli z państw członkowskich UE, państw objętych umową o Europejskim Obszarze Gospodarczym, Wysp Owczych i Grenlandii.
Zgodnie z rozporządzeniem, nauczanie języka ojczystego (w tym polskiego)
dotyczy dzieci w szkole podstawowej, od 1 do 9 klasy. Gminy mogą wprowadzić lekcje języka ojczystego także w zerówce. Nauczanie to jest obowiązkiem nałożonym na te gminy, gdzie chętnych do nauki będzie 12 dzieci danej
narodowości i gdzie można zapewnić wykwalifikowanego nauczyciela. Nauka
powinna odbywać się w wymiarze od 3 do 5 godzin tygodniowo. Wymiar ten
może być zmniejszony do 2 lekcji, w klasach od 1. do 3., jeżeli liczba dzieci nie
przekracza 8.
Na gminy nałożony jest obowiązek informowania rodziców o możliwości
nauczania potomostwa języka ojczystego. Informacji takiej nie ma jednak na
stronach wszystkich gmin duńskich.
Nauka języka polskiego w oparciu o te przepisy odbywa się w szkołach
w następujących miastach: Kopenhaga, Greve, Sonderborg, Hillerod (łącznie
uczy się tam ok. 140 dzieci), a także w Odense, Aarhus, Randers, oraz Esbjerg.
Z uwagi na konieczność przypominania władzom duńskim o ciążącym na
nich obowiązku wynikającym z przepisów o nauczaniu języka polskiego jako
ojczystego, ogromne znaczenie ma wspieranie organizacji takich jak Towarzystwo Krzewienia Oświaty Polskiej w Danii, zrzeszające nauczycieli polskiego
oraz wywierających nacisk na władze lokalne, poprzez stałe monitorowanie polityki gmin w zakresie realizacji dyrektywy.
Istotną rolę w edukacji dzieci polskich migrantów zarobkowych, mają
w Danii Szkolne Punkty Konsultacyjne w Kopenhadze i Viborgu. Aktualnie
uczą ponad 300 dzieci. SPK realizują polskie programy nauczania, co ma szczególne znaczenie dla dzieci z rodzin, które zamierzają powrócić do Polski. Dzieci
polskie uczą się także języka w grupach przy kościołach, w których służą polskie
siostry zakonne, a także w grupach przy organizacjach polonijnych.
• Polityka danego państwa wobec migrantów, z uwzględnieniem
realizacji dyrektywy 2004/38/WE Parlamentu Europejskiego
i Rady z 29 kwietnia 2004 r. w sprawie prawa obywateli Unii
i członków ich rodzin do swobodnego przemieszczania się i pobytu
na terytorium państw członkowskich
Podstawowe znaczenie dla wdrażania postanowień dyrektywy ma Rozporządzenie w sprawie pobytu w Danii cudzoziemców, do których stosują się zasady UE nr 474 z 12 maja 2011 r.
66
Obywatele Unii mogą wjeżdżać do Danii i przebywać na jej terytorium do
3 miesięcy od daty wjazdu, a jeśli efektywnie poszukują pracy –do 6 miesięcy.
Jedynym wymogiem jest posiadanie ważnego dowodu osobistego lub paszportu. Członkowie rodzin obywateli UE mogą przebywać na terenie Danii przez
taki sam czas, ale obywatele państw objętych obowiązkiem wizowym, muszą
mieć wizę.
Placówka nie odnotowała przypadków zgłoszenia przez obywateli RP działań władz imigracyjnych, które można by uznać za naruszenia postanowień
dyrektywy. Według wiedzy Referatu Konsularnego Ambasady RP, przepisy
dyskryminacyjne, które nakładałyby na przybywających tu Polaków wymogi
odmienne niż w przypadku obywateli innych państw UE, nie są wobec nich
stosowane.
Imigranci z prawem pobytu (w tym rezydenci UE) mogą korzystać z bezpłatnej nauki języka duńskiego. Przysługuje ono przez przynajmniej dwa, a maksymalnie trzy, lata pobytu w Danii.
• Bezdomność i wykluczenie społeczne
Zgodnie z danymi Narodowego Duńskiego Instytutu Badań Społecznych,
za 2011 r. liczba zarejestrowanych tu bezdomnych to 5.290. Spośród nich 52
proc. przebywa w Kopenhadze i okolicznych gminach. Dane nie podają jednak
kraju pochodzenia bezdomnych czy ich obywatelstwa. Szacunki organizacji
pozarządowej „Projekt Udenfor” wskazują, że ponad 500 osób bezdomnych
w Kopenhadze to emigranci, w tym 30-40 Polaków. Nasi bezdomni, wg tej
organizacji, należą w większości do grupy szczególnie narażonych, z problemami uzależnienia alkoholowego czy narkomanii lub cierpiących na chorobę
psychiczną. Warto odnotować, że od 2011 r. duńskie władze zaprzestały deportowania osób bezdomnych będących obywatelami unijnymi.
• Wpływ kryzysu na zwiększenie mobilności i powroty polskich
pracowników migrujących
Polscy migranci zarobkowi rzadko decydują się na pozostanie w Danii na
dłuższy czas. Statystyki z lat 2000-2008 wykazały, do Danii przyjechało wtedy
łącznie polskich imigrantów. Większość z nich relatywnie szybko opuściła ten
kraj. Przykładowo, połowa z tych, którzy przybyli w 2006 r., wyjechała z Danii
do stycznia 2009 r.
Rekordowa liczba 8.804 Polaków przyjechała do Danii w 2008 r. W tymże
roku wyjechało 2.220 osób. W 2009 r. przyjechało 4.608, a wyjechało 2.981
Polaków, w 2010 r. przyjechało 3.850 a wyjechało 2.057 obywateli RP (210
osób wyjechało do innego kraju).
W 2012 r. Polacy w Danii pozostają największą grupą imigrantów pochodzących z krajów UE, ze stałym napływem nowych osób i dość dużą rotacją.
Stały napływ i odpływ pracowników polskich w Danii utrzymuje się na względ67
Raport ‘2012
nie podobnym poziomie, dlatego trudno jest mówić o wpływie kryzysu na mobilność i powroty do tego kraju.
• Formy współpracy placówek z organizacjami polskich migrantów
zarobkowych
Jak już powiedziano wcześniej, w Danii nie ma organizacji polskich migrantów zarobkowych. Wynika to głównie z tego, że niewiele osób zostaje tu na
dłużej niż kilka lat. Ze względu na brak sformalizowanej współpracy migrantów
zarobkowych, działalność Ambasady ogranicza się do działań informacyjnych
i pomocy indywidualnym osobom.
W Kopenhadze działa polski klub w związkach zawodowych 3F. Współpraca placówki w dużej mierze opiera się na wymianie informacji z polskimi
działaczami związkowymi. Część Polaków, z uwagi na swoją pozycję czy zawód
udziela, także charytatywnie, pomocy rodakom (np. polscy lekarze i ich małżonki, czy też polscy księża). To właśnie od nich Ambasada często otrzymuje
sygnały o konieczności podjęcia interwencji czy też udzielenia pomocy.
Wydział Promocji Handlu i Inwestycji Ambasady organizuje, także z udziałem związków zawodowych, Duńskiej Inspekcji Pracy czy urzędu podatkowego, seminaria dla firm świadczących usługi (głównie budowlane), by zapoznawać pracowników migrujących z duńskimi zasadami bezpieczeństwa pracy itp.
• Współpraca urzędów konsularnych z lokalnymi organizacjami
pozarządowymi i administracją lokalną w kwestiach socjalnych,
obrony praw pracowniczych, dyskryminacji polskich obywateli
na miejscowych rynkach pracy, inicjatywy urzędów konsularnych
Sprawy polskich obywateli, którym placówka udziela pomocy, są zróżnicowane i wymagają interwencji w szeregu instytucji. Dlatego w kwestiach prawa
pracy Ambasada nie ma sformalizowanej współpracy z instytucjami duńskimi.
W Danii nie ma instytucji o scentralizowanych kompetencjach, zbliżonych do
Polskiej Inspekcji Pracy. Pracownicy nie objęci układami zbiorowymi, z uwagi
na nieprzystąpienie do związków zawodowych, mają bardzo ograniczone możliwości złożenia skargi gdy pracodawca nie wywiązuje się ze swoich obowiązków. Najczęściej możliwości te ograniczają się do kroków cywilnoprawnych.
W kwestiach socjalnych placówka współpracuje głównie z właściwymi
oddziałami w gminach duńskich (zwłaszcza w kopenhaskiej). Współpraca
obejmuje w szczególności pomoc bezdomnym. Dzięki współdziałaniu z pozarządową organizacją Projekt Udenfor (opiekuje się bezdomnymi), udaje się
wyposażyć polskich bezdomnych, którzy nie chcą powrócić do Polski, w dokumenty tożsamości (co pomaga np. przy ich kontaktach z policją). Współpraca
68
z gminami obejmuje także pomoc w uzyskaniu paszportu lub załatwienie innych konsularnych spraw przez osoby mało sprawne fizycznie, niesłyszące czy
też upośledzone umysłowo.
Placówka nawiązała bliską współpracę z Duńskim Urzędem Skarbowym
SKAT. Cel to wypracowanie kampanii informacyjnej w języku polskim, która mogłaby zaowocować mniejszą ilością problemów polskich pracowników
w sprawach podatkowych (przede wszystkim w sprawach rejestracji zagranicznych pojazdów; niedopatrzenie tego obowiązku wiąże się z surowymi karami
finansowymi).
WPHI podjął interwencję w duńskim Ministerstwie Gospodarki, w sprawie
RUT, mającą na celu zapewnienie przestrzegania zasad uczciwej konkurencji
wobec polskich przedsiębiorców.
Zainteresowanie duńskich mediów tematyką polską jest umiarkowane
i wzrasta w czasie wydarzeń o ogólnoeuropejskim zasięgu, stawiających Polskę
w centrum uwagi. W ostatnich dwóch latach były to: polska prezydencja w Radzie UE w II połowie 2011 r. oraz współorganizacja EURO 2012. Temat Polski programy ogólnokrajowej telewizji i radia poruszają w niewielkim stopniu
i Polskę lub sprawy z nią związane wymieniają jedynie sygnalnie. Natomiast tematy polskie występują dość często w powszechnej w Danii prasie lokalnej i na
stronach internetowych o tematyce kulturalnej, turystycznej oraz dotyczących
Polaków pracujących w Danii.
Ukazujące się w duńskich mediach artykuły o Polsce, dotyczą w głównej
mierze sytuacji gospodarczej i prezentują nasz kraj jako atrakcyjny dla inwestorów, podkreślając dobry stan polskiej gospodarki na tle większości krajów europejskich. Publikacje te w znacznej większości wpływają korzystnie na wizerunek
naszego kraju, a wiele spośród nich podkreśla znaczenie Polski jako coraz bardziej liczącego się partnera. Informacje na temat polsko-duńskiej współpracy
gospodarczej pojawiają się głównie w kontekście duńskich inwestycji w Polsce
oraz sukcesów kilku dużych duńskich koncernów (Rockwool, Danfoss, Carlsberg) na polskim rynku. Wiele komentarzy pozytywnie ocenia też obecność
Polaków na duńskim rynku pracy i dostrzega znaczenie polskich pracowników
dla duńskiej gospodarki. Jednocześnie obecne są też negatywne głosy przedstawicieli duńskich związków zawodowych, krytykujących polskich imigrantów
za akceptowanie niższych stawek wynagrodzenia niż ustalone w wyniku duńskich porozumień zbiorowych.
W mediach duńskich wciąż obecne są informacje o wykroczeniach i przestępstwach Polaków na terenie Danii, jednakże ilość takich doniesień medialnych maleje. Pozytywnym zjawiskiem jest to, że Polacy coraz mniej kojarzeni są
tu z przestępczością, a w coraz większym z fachowością. Odnosi się to nie tylko
do polskich imigrantów zarobkowych, ale także do sprawności kraju (prezyden-
69
Raport ‘2012
cja w UE, EURO 2012). Składa się to na coraz lepszy wizerunek Polski wśród
Duńczyków.
Sytuacja wewnętrzna, czy też polska polityka zagraniczna nie budzą szczególnego zainteresowania duńskich mediów. Komentarze pojawiają się jednak
w trakcie omawiania polityki UE oraz zgodności (lub jej braku) polskich i duńskich stanowisk w obszarach współpracy w ramach UE (np. polityka rolna)
lub na szerszych forach (zmiany klimatyczne). Media duńskie podejmują też
kwestię sprawności polskiego wymiaru sprawiedliwości, systemu więziennictwa, także w kontekście przestrzegania praw człowieka.
Media duńskie odnotowują też wydarzenia kulturalne związane z Polską.
Publikuje się recenzje książek polskich autorów.
W 9-klasowej duńskiej szkole podstawowej historia jest nauczana na poziomie klas 3-9 a potem w 3-letnim liceum. Jej nauczyciele mają pełną dowolność
wyboru materiałów, jednak muszą zrealizować pewien zestaw zagadnień z okresu od czasów prehistorycznych do współczesności. W centrum zainteresowania
jest historia Królestwa Danii. Podręczniki są dwojakiego rodzaju – przedstawiają wydarzenia chronologicznie (dotyczy to głównie licealistów) lub podchodzą
do tematów problemowo, tj. osią dla wydarzeń historycznych są tematy takie
jak np. demokracja, wolność, prawa człowieka i obywatela (przede wszystkim
na poziomie szkoły podstawowej). Duńscy nauczyciele mają do tu wyboru kilkanaście propozycji, w tym podręczniki podstawowe i uzupełniające. W książkach najchętniej wykorzystywanych przez nauczycieli szkół podstawowych,
temat Polski pojawia się na ogół w dość ograniczonym zakresie. Trochę lepiej
wygląda to na poziomie liceum, w obu przypadkach jednak informacje o Polsce
dotyczą okresu od 1914 r. do wstąpienia naszego kraju do UE. Zdecydowanie
najwięcej informacji o Polsce powiązanych jest z II wojną światową i powstaniem ”Solidarności”. Treści są obiektywne, często z pewną dozą sympatii dla
Polski. W przypadku Holokaustu, wyraźnie pisze się o obozach koncentracyjnych i zagłady na terenach Polski, zorganizowanych przez niemieckich nazistów.
1.8.2. Informacje organizacji polonijnych
Zamieszczone poniżej informacje są cytatami z odpowiedzi organizacji
polonijnych działających w Danii na ankietę Referatu Konsularnego Ambasady RP w Kopenhadze.
Informacja Federacji Organizacji Polskich i Polsko-Duńskich „Polonia”
„Zrzeszona Polonia duńska robi się mniejsza, jest niewystarczająco widoczna, ponieważ nie posiada środków na działania promujące ją wśród tutejszych
70
Polaków. Należący do związków polskich są coraz starsi, młodych jest coraz
mniej, ponieważ nie ma co im zaproponować. Istnieje więc wielka potrzeba,
aby wspierać finansowo imprezy polonijne służące wzrostowi ilości członków
w organizacjach. Federacja Polonia ma za zadanie obronę dobrego imienia
Polski i Polaków oraz prawdziwe przedstawianie historii Polski. Im Federacja
będzie większa, tym samym będzie skuteczniejsza w swoim działaniu. Jednocześnie większa organizacja ma większy potencjał, aby promować Polskę wśród
Duńczyków.”
„Federacja Polonia w Danii” wydaje Informator Polski, który wspiera
Wspólnota Polska. Nie mamy jednak środków na rozprowadzenie Informatora. Informator promuje Federację Polonia. Wydarzenia polonijne w Danii są
dokumentowane poprzez Polowizję. Polowizja jest całkowicie zależna od dofinansowania, zatem wymaga wsparcia finansowego”.
„Bardzo byśmy cenili sobie bezpośredni kontakt z kulturą polską w formie
koncertów, kabaretów itp. Polonia duńska jest za mała i nie stać jej na zapraszanie artystów”.
Emigracja zarobkowa
„W dalszym ciągu należy uaktualniać informacje zawarte w broszurach, jak
i informacje dostępne na stronach internetowych o życiu i pracy w Danii”.
„Jest potrzeba zakładania klubów polskich szczególnie dla tych Polaków,
którzy nie są w Danii na stałe. Ta forma byłaby niezobowiązująca, a emigracja zarobkowa nie garnie się do przynależności związkowych. Miejsca spotkań
w klubach polskich stworzyłyby możliwość wzajemnej pomocy poprzez wymianę doświadczeń, a przy okazji relaksu, integracji społecznej i towarzyskiej.
Do tego celu potrzebne są lokale finansowane przez stronę polską. Ambasada
mogłaby wskazać te miejscowości, w których polskie kluby powinny powstać”.
Język polski i tradycje polskie
„Dzieci i młodzież pochodzenia polskiego powinny mieć zapewnioną naukę
języka polskiego, poznawanie kultury i historii polskiej w ramach obozów i kolonii w Polsce oraz igrzysk sportowych. Młodzi Polacy powinni zwiedzać Polskę
i będąc w gronie rówieśników zawiązywać przyjaźnie, które byłyby bodźcem do
zwiększania wiedzy o Polsce. Bardzo ważne jest także aktywne uświadamianie
rodziców o ważności nauczania języka polskiego ich dzieci”.
„Duńskie gminy finansują tylko naukę języka ojczystego. Od duńskich
władz lokalnych oprócz wsparcia moralnego Federacja nie może oczekiwać
wsparcia finansowego”.
71
Raport ‘2012
Oczekiwania wobec podmiotów polskich zaangażowanych we współpracę
„Wobec podmiotów polskich zaangażowanych we współpracę z Polonią
i Polakami za granicą oczekujemy głównie wsparcia finansowego, gdyż wydatki
organizacyjne i administracyjne są podstawą jakiejkolwiek działalności. Takie
wydatki ponosi również Federacja. Pomoc finansowa jest niezbędna do organizowania Zlotów Polonii, które stworzyłyby możliwości spotkań i nowych
kontaktów w celu rozwoju Federacji. Wydawanie Informatora Polskiego, bez
wsparcia finansowego na jego produkcję oraz rozprowadzenie jest niemożliwe.
Porto w Danii jest bardzo drogie. Również jedyna w Danii polonijna telewizja
- Polowizja jest całkowicie zależna od dofinansowania.
Z uwagi na nieduże rozmiary duńskiej Polonii, istotne byłoby dofinansowanie imprez kulturalnych jak koncerty, kabarety, występy polskich artystów,
a także finansowanie lokali klubów polskich.
W naszej ocenie, posiadanie Karty Polaka, która świadczy o przynależności do narodu polskiego, miałoby duże znaczenie dla wielu osób pochodzenia
polskiego. Warta rozważenia byłaby zmiana regulacji dotyczącej Karty Polaka,
rozszerzająca zakres jej obowiązywania”.
Informacja Towarzystwa Krzewienia Oświaty Polskiej w Danii
„Potrzeby polskiego środowiska oświatowego w Danii: dzieci, rodzice, nauczyciele i zadania realizowane przez TKOP:
–– stały monitoring realizacji zarządzenia duńskiego ministra ds. edukacji
o prawie dzieci obywateli EU do nauki ojczystego języka – prawo do
informacji na stronach internetowych gmin o możliwości nauki języka
polskiego, prawo do informacji w szkołach przyjmujących polskie dzieci,
prawo do wpisu na świadectwo przedmiotu Język Polski jako Ojczysty,
–– system interwencji w przypadku naruszania prawa lub nie wywiązywania
się z jego paragrafów,
–– wprowadzanie polskiego modułu kulturowego do gminnego modelu integracji polskich uczniów,
–– integracja polskiego środowiska oświatowego w Danii i krajach nordyckich – kursy, konferencje, sympozja, a także działalność TKOP w ramach Nordyckiej Unii Oświaty Polonijnej,
–– system informacji o realizacji w Danii Konwencji o Prawach Dziecka,
szczególnie art. 2 o prawie dziecka do tożsamości – strona internetowa
TKOP,
–– monitoring polityki edukacyjnej Danii wobec języka ojczystego dzieci
migrujących – tłumaczenie i popularyzacja kolejnych raportów duńskich,
–– promocja polskiego języka i polskiej kultury – udział w Festiwalach
Językowych,
72
–– prowadzenie dokumentacji polskiego dziedzictwa w Danii odniesieniu
do polskich nauczycieli”.
„Przestrzeganie zarządzenia w odniesieniu do dzieci polskich – informacja na
stronach wszystkich gmin, informacja w szkołach, działania edukacyjne wobec
duńskich nauczycieli co do pozytywnych skutków dwujęzyczności i wspierania
tożsamości dziecka migracyjnego dla podniesienia jego samooceny i rozwoju:
–– bliższy kontakt duńskich nauczycieli polskich uczniów dwujęzycznych
z nauczycielami j. polskiego,
–– wprowadzenie do liceów oferty Język Polski jako Obcy,
–– opracowanie procedury do wprowadzenie na świadectwa ukończenia
szkoły przedmiotu Język Polski jako Ojczysty”.
–– „Wykazanie zainteresowania sytuacją edukacyjną polskich uczniów i nauczycieli w Danii,
–– podjęcie dialogu międzyrządowego w odniesieniu do realizacji zarządzenia o prawie do nauki języka ojczystego, egzekwowanie wcześniejszych
ustaleń i zobowiązań,
–– reagowanie na wnioski, raporty i informacje przedkładane władzom polskim przez TKOP, w Danii – raport TKOP dla MEN 2009 r., wnioski
z konferencji „Od migracji do integracji” w 2011, dostarczanie informacji zwrotnej,
–– urealnienie systemu konsultacji społecznych – Plan Współpracy MSZ na
2013 r. został przygotowany bez konsultacji ze środowiskami edukacyjnymi w krajach nordyckich,
–– wsparcie ekonomiczne dla projektów TKOP – doposażenia w środki
informatyczne, sfinansowanie nowoczesnej strony internetowej TKOP,
wyposażenie nauczycieli w komputery, drukarki, iPady itd.,
–– dofinansowanie konferencji i szkoleń dla nauczycieli i działaczy oświatowych w Danii, organizowanych przez NUOP jako forum do wymiany
doświadczeń i realizacji wspólnych przedsięwzięć”.
73
Raport ‘2012
1.9. FRANCJA
1.9.1. Raport Ambasady RP w Paryżu
Brak podstaw prawnych oraz technicznych możliwości prowadzenia rejestru
Polaków przyjeżdżających do Francji, zarówno przez instytucje francuskie jak
i polskie powoduje, że precyzyjne określenie liczby Polaków, przebywających
w tym kraju nie jest możliwe. Opierając się jednak na szacunkach prowadzonych spraw oraz obserwacjach konsulatów RP można przyjąć, iż liczba Polaków
i osób polskiego pochodzenia we Francji oscyluje wokół miliona. Szacunki te są
wynikiem analizy opartej m.in. na rejestrach urodzeń dzieci polskich we Francji, rejestrach paszportowych czy obserwacji rosnącego zapotrzebowania Polaków na zapewnienie polskiej edukacji potomstwu. Liczba ta obejmuje Polaków
i osoby polskiego pochodzenia, przybyłe do Francji w różnych okresach historycznych, jak również ich potomków, a więc osoby, które będąc pochodzenia
polskiego często mają obywatelstwo polskie i francuskie lub tylko francuskie.
W historii diaspory polskiej we Francji wyodrębnić można kilka zasadniczych fal emigracji. Jedną z najważniejszych była tzw. Wielka Emigracja polityczna Polaków, po upadku Powstania Listopadowego w 1831 r., uważana za
jeden z najciekawszych ruchów emigracyjnych ówczesnej Europy. Do Francji,
głównie do Paryża, przybyło wówczas ok. 5 tys. uchodźców, wśród których
znaleźli się m.in. Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Fryderyk Chopin, Józef Bem, gen. Józef Dwernicki, książę Adam Czartoryski. Druga znacząca fala
emigracji politycznej Polaków do Francji przypada na lata 1871-1918. Trzeci okres to historia masowej emigracji w latach 1918-1945. Początkowo były
to rzesze robotników przybywających na północ i północny wschód Francji
w celach zarobkowych, następnie znacząca fala emigracyjna Polaków-żołnierzy,
walczących za wolność Polski i Francji, a po zakończeniu wojny również spore
grupy ludności cywilnej, uwolnionej z obozów niemieckich oraz ich rodziny.
Czwarta fala emigracyjna Polaków przypada na lata powojenne i tworzy dzieje
współczesnej diaspory polskiej we Francji. Obejmuje ona istotną grupę Polaków, przybyłych z PRL, późniejszych azylantów politycznych, przyjeżdżających
do Francji po każdym z przełomowych wydarzeń politycznych w latach 1956,
1968, 1981-82. Z najnowszej historii naszej diaspory można wyróżnić piąty
okres wzmożonej emigracji Polaków. Wstąpienie Polski do UE w 2004 r., zapewniające swobodę przepływu osób w zjednoczonej Europie, ułatwiło Polakom, poszukującym „lepszego życia” wyjazd za granicę, a otwarcie francuskiego
rynku pracy w 2008 r. dla obywateli polskich - swobodę samozatrudnienia i podejmowania pracy we Francji.
Diasporę polską we Francji tworzą reprezentanci prawie wszystkich warstw
społecznych, grup zawodowych oraz wiekowych: od osób szlachetnie urodzonych po klasę robotniczą, od pracowników naukowych, studentów, pracowników umysłowych po pracowników fizycznych i sezonowych. Z konsulatami
74
najczęściej kontaktują się obywatele polscy w wieku 20-45 lat, podejmujący
naukę bądź pracę zawodową we Francji. Migranci zarobkowi nie wykazują woli
integrowania się między sobą oraz nawiązywania kontaktów ze „starszą” polską
emigracją. Integrowanie się przedstawicieli tej fali stanie się możliwe prawdopodobnie dopiero po osiągnięciu przez nich celów migracji, tj. stabilizacji materialnej i społecznej. Niestety wielu z nich z powodu braku przygotowania zawodowego czy nieznajomości języka, napotykając na trudności, popada w kłopoty
i w konsekwencji dołącza do grup ludzi wykluczonych, a nawet bezdomnych,
z powodu uzależnień czy konfliktów z prawem.
Organizacje
Organizacje polonijne odzwierciedlają wszelkie środowiska, niektóre grupy
zawodowe, jak również kolejne fale polskiej emigracji we Francji. Można wyodrębnić siedem grup instytucji i organizacji: historyczne, zasłużone organizacje z czasów Wielkiej Emigracji, stowarzyszenia kombatanckie, stowarzyszenia
zawodowe, stowarzyszenia kulturalno-oświatowe, stowarzyszenia prowadzone
przez osoby duchowne, stowarzyszenia rodziców uczniów Szkoły Polskiej, jej
fili oraz Sekcji Polskich w liceach międzynarodowych oraz stowarzyszenia francusko-polskie. Podstawą funkcjonowania jest z reguły francuska ustawa o stowarzyszeniach z 1901 r., która zapewnia istotne ulgi podatkowe oraz uprawnienia do gromadzenia funduszy, organizowania zbiórek, przyjmowania darów
oraz dotacji na cele działalności statutowej.
Tradycyjnie, emigracyjne życie kulturalne i intelektualne koncentruje
się w Paryżu i jego okolicach, gdzie funkcjonuje najwięcej organizacji polonijnych. Swoje siedziby mają tu najstarsze organizacje i stowarzyszenia polonijne, założone jeszcze przez Wielką Emigrację. Najbardziej zasłużonymi są:
Towarzystwo Historyczno-Literackie (wcześniej Towarzystwo Literackie zał.
w 1832 r.), Biblioteka Polska (zał. w 1836 r.), Polska Misja Katolicka we Francji (zał. w 1836 r.), Towarzystwo Opieki nad Polskimi Zabytkami i Grobami
Historycznymi we Francji (wcześniej Komitet Ochrony Grobów Polskich zał.
w 1841 r.), Dzieło Św. Kazimierza (zał. w 1846 r.), Szkoła Polska (wcześniej
Szkoła Narodowa Polska zał. w 1842 r.).
Stowarzyszenia kombatanckie liczne, choć zróżnicowane, koncentrują się na
pielęgnowaniu tradycji i organizowaniu imprez rocznicowych i obchodów narodowych we współpracy z francuskimi organizacjami kombatanckimi. W celu
ożywienia swoich struktur, stowarzyszenia weterańskie podejmują próby restrukturyzacji, tak aby możliwe było przyjmowanie osób młodszej generacji.
Kilka lat temu Stowarzyszenie Polskich Kombatantów zostało przemianowanie
na Stowarzyszenie Polskich Kombatantów i ich Rodzin we Francji. Spośród
organizacji zawodowych należy wymienić działające od 95 lat Stowarzyszenie
Inżynierów i Techników Polskich, Stowarzyszenie Lekarzy Polskiego Pochodzenia, Stowarzyszenie Architektów Polskich, Stowarzyszenie Polskich Artystów
Muzyków we Francji, Polskie Stowarzyszenie Autorów, Dziennikarzy i Tłu-
75
Raport ‘2012
maczy w Europie. Wszystkie one organizują spotkania, konferencje, odczyty,
sympozja i są bardzo aktywne. Największą grupę stanowią stowarzyszenia i organizacje o charakterze kulturalnym i oświatowym, spośród których najbardziej
znany i zasłużony dla kultury polskiej jest założony przez Jerzego Giedroycia
w 1946 r. Instytut Literacki w Maison Laffitte. Wielkim osiągnięciem Instytutu
był redagowany przez J.Giedroycia i ukazujący się do 2000 r. miesięcznik polityczno-literacki „Kultura” oraz „Zeszyty Historyczne”.
Istotną inicjatywą środowisk polskich i polonijnych we Francji na rzecz
integracji Polonii było powołanie w 2001 r. w Rochefort Kongresu Polonii
i Stowarzyszeń Przyjaźni Francusko-Polskiej. Kontynuacją tego spotkania był
zorganizowany w Lens w 2002 r. Krajowy Zjazd Polonii i Stowarzyszeń Polsko-Francuskich. Podczas Zjazdu przyjęto dwa ważne dokumenty: „Kartę Polonii
we Francji” oraz „Deklarację”. W 2004 r. podczas Kongresu Polonii Francuskiej, który odbył się w Paryżu powołano do życia Federację Polonii Francuskiej i wybrano Radę Polonii Francuskiej, jednakże większość organizacji polonijnych nie przystąpiła do FPF (m.in. Towarzystwo Historyczno-Literackie).
Obok Federacji Polonii Francuskiej, na północy Francji działa jeszcze jedna organizacja polonijna o charakterze federacyjnym tj. Kongres Polonii Francuskiej
- Maison de la Polonia de France (zał. w 1949 r.). Wobec jednak braku pełnej
reprezentacji środowisk polonijnych w jednej federacyjnej organizacji, zintegrowanie Polonii i stworzenie struktury reprezentującej cale francuskie środowisko
polonijne nie zostały dotychczas zrealizowane.
Status społeczno–ekonomiczny diaspory polskiej we Francji dla poszczególnych grup emigrantów jest zróżnicowany i zależy od wielu czynników. Podstawową i najbardziej liczną zbiorowość wspólnoty tworzą potomkowie pokolenia
emigracji międzywojennej o charakterze zarobkowym (głównie północ Francji), emigranci wojenni i polityczni, a także współcześni emigranci ekonomiczni ostatniej dekady. Emigranci międzywojenni oraz ich potomkowie cieszą się
słusznym szacunkiem społeczeństwa francuskiego. Wielokrotnie, zwłaszcza na
północy Francji, podkreślane są ich zasługi i rola, jaką odegrali w budowaniu
dobrobytu kraju, poprzez ciężką pracę w górnictwie, przemyśle czy rolnictwie.
Status urodzonych i wykształconych we Francji Polaków, potomków emigracji
wojennej i politycznej, nie odbiega od pozycji porównywalnej im społecznie
klasy francuskiej. Stereotypowe postrzeganie Polaków, akcentujące tradycyjnie
katolicką obyczajowość, czy antysemityzm słabnie. Dodatkowo, polska emigracja młodszego i średniego pokolenia przybywająca do Francji w ostatnich
latach, dobrze wykształcona, znająca język francuski i dobrze asymilująca się we
Francji, stale poprawia wizerunek Polaków jako dobrych pracowników i studentów, łatwo adaptujących się do nowych warunków. Budowanie pozytywnego wizerunku Polaków, obywateli Europy, zostało dodatkowo wzmocnione
podczas Polskiej Prezydencji w Radzie UE oraz mistrzostw EURO 2012.
76
Ze strony środowisk polonijnych zgłaszane są sprawy, które stanowią dla
nich istotne problemy. Odnoszą się one np. do konkursowych zasad finansowania projektów z funduszy polonijnych i zbyt krótkich terminów na zgłaszanie
projektów, które nie dają szans na właściwe merytoryczne opracowanie szczegółów często bardzo wartościowych projektów i w konsekwencji prowadzenie
działań przy wysokim ryzyku braku uzyskania finansowania takich projektów.
Istnieje potrzeba udokumentowania wielu obiektów i dokumentów, należących do polskiego dziedzictwa materialnego i duchowego, digitalizacji dokumentacji i publikacji polonijnych oraz konieczność wspólnego działania w tym
zakresie środowisk polonijnych.
Występuje niepewność dot. utrzymania i finansowania szkolnictwa polskiego we Francji w związku z planami uspołecznienia Szkolnych Punktów
Konsultacyjnych.
Placówka odnotowuje też krytyczne uwagi co do braku opracowanych podstaw prawnych dla właściwego funkcjonowania sekcji polskich w liceach międzynarodowych we Francji.
Mające dłuższą historię organizacje polonijne odczuwają brak zainteresowania i wspólnej płaszczyzny dla współpracy pomiędzy najnowszą emigracją
ekonomiczną i „starszą” Polonią.
Do pozytywnych zjawisk środowisko polonijne zalicza:
–– kontynuowanie współpracy z Radą Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa z Towarzystwem Opieki nad Polskimi Zabytkami i Grobami Historycznymi we Francji w zakresie odnawiania polskich historycznych
grobów na cmentarzach Paryża;
–– zapoczątkowanie projektu dokumentowania Polskich Grobów i Zabytków Historycznych na cmentarzach Francji poprzez doprowadzenie do wydania albumu o cmentarzach paryskich i polskiej nekropolii
w Montmorency;
–– kontynuowanie projektu prezentowania objazdowej wystawy Stowarzyszenia Polskich Kombatantów i ich Rodzin we Francji pt. „Cena Wolności, Polacy na frontach II wojny światowej”, prezentowanej w różnych
regionach Francji;
–– rozpoczęcie działalności nowej polonijnej szkoły KLEKS w regionie Bordeaux, prowadzonej przez stowarzyszenie polonijne dla dzieci najnowszej fali emigrantów;
–– powstanie nowego portalu internetowego iFrancja, prezentującego informacje o Polsce i bazę danych o wydarzeniach kulturalnych i polonijnych we Francji;
–– powstanie i kontynuacja wydawania przez Wydział Konsularny Ambasady RP w Paryżu informatora pt. „Niezbędnik Polaka we Francji” będącego kompendium wiedzy o warunkach życia i pracy we Francji, o przepisach prawnych, o zakresie pomocy, jaką polscy migranci mogą uzyskać
77
Raport ‘2012
zarówno ze strony polskiego konsula, jak i francuskiej opieki społecznej,
który upowszechniany jest zarówno na stronach internetowych ambasady, jak i w formie książkowej.
Zgodnie z doktryną narodu francuskiego i zasadą ustrojową państwa jednolitego narodowo, nie ma we Francji instytucji prawnej mniejszości narodowych. Mieszkający we Francji Polacy uważani są przez władze za Francuzów
zarówno wtedy gdy mają tylko obywatelstwo francuskie, jak również wtedy
gdy prócz francuskiego posiadają też obywatelstwo polskie. Polacy którzy nie
mają obywatelstwa francuskiego, są traktowani jak cudzoziemcy, jako obywatele UE. Władze francuskie nie prowadzą żadnej specjalnej polityki wobec grup
narodowych lub etnicznych cudzoziemców zamieszkałych we Francji, traktując
wszelkie ich inicjatywy jako społeczne.
Jednym z postulatów wielu organizacji polonijnych wobec lokalnych
i oświatowych władz francuskich jest prośba o preferencje w udostępnianiu
lokali na działalność, w tym na nauczanie języka polskiego. Postulaty te są często rozpatrywane negatywnie i uzasadniane szczegółowymi przepisami np. dotyczącymi bezpieczeństwa, mimo Dyrektywy Rady UE w sprawie kształcenia
dzieci pracowników migrujących z 1977 r., która nakłada na państwa przyjmujące pracowników migrujących z państw UE zobowiązanie do podjęcia środków mających na celu promowanie i koordynację nauczania języka ojczystego
oraz kultury kraju pochodzenia dla dzieci migrantów objętych obowiązkiem
szkolnym.
W ramach partnerskiej współpracy polskich urzędów konsularnych ze środowiskiem polonijnym planowane jest odwoływanie się nie tylko do potencjału
intelektualnego tradycyjnych organizacji polonijnych, które były i nadal pozostają niezawodnym sojusznikiem Polski, lecz również do Polonii niezrzeszonej,
często nieznającej już języka polskiego, a także osób, które opuściły Polskę korzystając z otwartego rynku pracy w UE. Od 2012 r. organizacja wsparcia Polonii i Polaków za granicą została przekazana Ministrowi Spraw Zagranicznych.
Podstawową formułą są teraz konkretne projekty, które odmieniły wydatkowanie funduszy państwowych na zadania w sferze współpracy z Polonią i Polakami
za granicą. Ścisła współpraca z placówkami RP, przy których tworzone są rady
polonijne, pozwoli na lepszy przepływ informacji i wybór najlepszych inicjatyw
do zrealizowania.
Materiały medialne poświęcone Polsce mają na ogół charakter informacyjny
i pozytywny. Umacnia się obraz Polski jako kraju aktywnego i ambitnego członka UE. Obserwujemy pozytywne komentarze dotyczące polskiej gospodarki,
78
charakteryzujące się ugruntowaną wiedzą o polskim sukcesie w czasie kryzysu w Eurolandzie. Obszerniejsze informacje nt. Polski zostały przedstawione
np. w trakcie dwugodzinnego entuzjastycznego reportażu państwowej telewizji
France 2 pt. „Rewanż hydraulika” (czerwiec 2012 r.), co w kontekście osławionej kampanii o „polskim hydrauliku” szczególnie przyczyniło i przyczynia
się do odwrócenia wizerunku najnowszej polskiej emigracji jako zagrożenia dla
lokalnego rynku pracy. Polscy pracownicy najczęściej są oceniani jako fachowcy
(szczególnie pracownicy fizyczni, budowlani), a ich kwalifikacje, pracowitość
i kompetencje cieszą się dobrą opinią.
Jeśli chodzi o politykę wewnętrzną i zagraniczną RP, francuscy dziennikarze
koncentrują się na ogół na aktualnościach oraz tematach kontrowersyjnych.
W porównaniu do okresu prezydencji Polski w Radzie UE oraz EURO 2012
zainteresowanie mediów Polską zmniejszyło się. Natomiast coraz większe zainteresowanie budzi polski sukces gospodarczy, który wyraźnie wzmacnia pozytywny obraz Polski kojarzonej obecnie z dynamiką i przedsiębiorczością. Pomimo czasami wyrażanych wątpliwości co do stanu przygotowań infrastruktury
na EURO 2012, ostatecznie po otwarciu i zakończeniu turnieju wizerunek ten
dodatkowo się wzmocnił bo w świadomości publicznej pozostał obraz dobrej
organizacji turnieju i nowoczesności.
Oprócz stereotypowych tematów poruszających kwestie aborcji, prawa gejów, prawa kobiet, zarobków, zwiększa się liczba reportaży o sukcesach indywidualnych Polaków na wsi i w mieście, o młodzieżowej kulturze czy problemach
dnia codziennego. Obraz Polski i Polaków jest znaczenie bliższy rzeczywistości
niż kiedykolwiek wcześniej.
Pozytywny odbiór zakłócany jest przez odnotowywaną w szpitalach i na posterunkach policji bezdomność wśród Polaków, co często wiąże się z przestępczością, a nawet przypadkami zgonów. We Francji nie występują poważniejsze
przejawy antypolskości. Zgłaszane przypadki skarg Polaków na złe traktowanie
ich przez administrację francuską wynikają często z nieznajomości języka, przepisów i norm zachowania obowiązujących we Francji.
Historia Polski w podręcznikach francuskich jest przedstawiana w bardzo
niewielkim zakresie, nieprecyzyjnie, czasem nawet błędnie i głównie ograniczona jest do XX w. i historii najnowszej. Najczęściej informacje o Polsce występują
w związku z: początkiem II wojny światowej (wrzesień 1939 r.), powstaniem
i działalnością „Solidarności”, wyborem Polaka na papieża, rozbiorami Polski,
polskimi powstaniami narodowymi, odrodzeniem państwa polskiego po I wojnie światowej. Niestety występują warianty w przekazie wiedzy, np. data napadu Niemiec hitlerowskich na Polskę (jedno zdanie) powiązana jest z reakcją na
to wydarzenie Francji i Anglii. Szerzej przedstawiana jest rola Polski w procesach transformacyjnych w Europie Środkowej i Wschodniej oraz odzyskanie
przez Polskę niepodległości w 1918 r. Informacje te są wmontowywane w cały
79
Raport ‘2012
kompleks wydarzeń historycznych, związanych z przeobrażeniami w Europie.
Obraz Polski w podręcznikach historii ma najczęściej barwę heroiczną i martyrologiczną. Stałe miejsce na kartach podręczników związane jest głównie z kampanią wrześniową 1939 r. i wybuchem wojny. Informacje o naszym kraju są
najczęściej odpersonifikowane, chociaż nazwiska papieża Jana Pawła II i Lecha
Wałęsy to najczęściej spotykana ilustracja procesu przemian politycznych XX w.
w Polsce i Europie Środkowej (powstanie Solidarności, stan wojenny, Okrągły
Stół, kampania prezydencka L. Wałęsy).
W podręcznikach do historii brakuje wiadomości lub są one nieprecyzyjne,
m.in. o zapleczu intelektualnym „Solidarności” (np. B. Geremek, T. Mazowiecki, L. Kołakowski); o Powstaniu Warszawskim (odróżnianie jego historii tak
by nie mylono go z Powstaniem w Getcie Warszawskim; o przewrocie majowym i J. Piłsudskim; o rozbiorach Polski i czasach świetności przedrozbiorowej;
o T. Kościuszce i jego działaniach w Europie i Ameryce; o władcach Polski np.
Kazimierzu Wielkim czy St. A. Poniatowskim; o historii Konstytucji 3 maja;
o M. Koperniku).
Jednocześnie postacie takie jak F. Chopin czy M. Skłodowska-Curie nie zawsze skojarzone są z ich polskim pochodzeniem i obywatelstwem, a akcentowane są tylko ich związki z Francją.
80
1.10. Grecja
1.10.1. Raport Ambasady RP w Atenach
Najliczniejsze grupy polskich imigrantów napłynęły do Grecji po 1982 r.
w związku z wprowadzonymi przez ówczesnego ministra spraw zagranicznych,
a obecnego prezydenta Karolosa Papulianisa, ułatwieniami wizowymi i otwarciem, w ślad za tym, tzw. obozów przejściowych dla potencjalnych emigrantów
do Kanady, USA czy Australii. Dla większości Polaków Grecja była tylko krajem tranzytowym, a nie ostatecznym celem podróży. Część przybyłych Polaków
starała się także o zatrudnienie „na czarno”. Zwykle były to niezbyt dobrze płatne zajęcia w sektorze rolniczym lub budowlanym. Wielu Polakom nie udało
się wyjechać do krajów docelowych i zostali zmuszeni do pozostania w Grecji,
bądź do powrotu do Polski lub wyjazdu do innego kraju europejskiego. Po
1990 r. Ambasady USA, Kanady i Australii w Atenach zakończyły kwalifikację
Polaków na emigrację do ich krajów.
Szybki rozwój gospodarczy Grecji po 1991 r. i związane z tym duże zapotrzebowanie na siłę roboczą, spowodował wzrost przyjazdów Polaków za pracą.
Otworzyły się możliwości pracy sezonowej w rolnictwie, przy zbiorach owoców i oliwek oraz w budownictwie, zwykle niewymagające specjalnych umiejętności. Liczba obywateli polskich w Grecji zwiększyła się jeszcze bardziej po
1995 r., kiedy zniesiono obowiązek wizowy wobec Polaków. W 1997 r. wybór Aten na miejsce Olimpiady 2004 sprawił, że gwałtownie wzrosła liczba
inwestycji. Dynamika rynku pracy zaowocowała wzrostem zapotrzebowania na
niewykwalifikowaną siłę roboczą z Polski. Miejscem, w którym Polacy chętnie osiedlali się, stały się Ateny. Z jednej strony miasto oferowało wiele miejsc
pracy, z drugiej istniała tutaj dobrze rozwinięta sieć wsparcia w postaci polskiej
szkoły, parafii, sklepów, restauracji, biur pośrednictwa pracy, itp.
W latach 1994 - 2004, okresie największego napływu Polaków do Grecji,
ich liczbę szacowano nawet na 200 tys. Wówczas Grecja zdecydowała się na
legalizację pobytu nielegalnych imigrantów. W trakcie tej akcji ok. 13 tys. Polaków zalegalizowało pobyt w Grecji. Badania greckich i polskich naukowców
wykazały, że do 2004 r. dominującą grupą greckich Polaków byli mieszkańcy
„Polskiej Enklawy”, której centrum była parafia Serca Chrystusa Zbawiciela
w Atenach. Dawała ona nie tylko wsparcie duchowe, ale odgrywała też istotną
rolę w tworzeniu polskiej sieci wsparcia – punktów konsultacyjnych, punktów
wymiany informacji o pracy, i co najważniejsze, w utworzeniu polskiej szkoły.
Imigranci pochodzili najczęściej z Małopolski i Podkarpacia, gdzie emigracja
ma podłoże ekonomiczne. Osoby te miały niskie wykształcenie i wykonywały
prace nie wymagające szczególnych kwalifikacji. W większości też nie legalizowały pobytu i najczęściej nie znały języka greckiego, gdyż wsparcie udziela-
81
Raport ‘2012
ne przez instytucje polskiej enklawy pozwalało na znalezienie pracy u innych
rodaków.
Sytuacja na greckich wyspach była nieco odmienna. Polacy pozostawali tam
po sezonie turystycznym i zatrudniali się na czarno na budowach, w rolnictwie,
a także w rybołówstwie. Po rozpoczęciu sezonu, wracali do zajęć w hotelarstwie
i gastronomii. Ze względu na to, że nie mieli kontaktu z innymi Polakami
i nie mogli liczyć na ich wsparcie takie, jak w Atenach, szybciej się integrowali
z miejscowymi społecznościami. Wiele osób nabyło biegłą znajomość języka
greckiego.
Po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej, sytuacja uległa zmianie.
W pierwszym okresie, Polacy, jako obywatele UE, mieli pełny dostęp do greckiego rynku pracy. Jednocześnie przestali być celem kontroli służb imigracyjnych. Mogli już korzystać z greckich instytucji rynku pracy, a także występować
o stałe, legalne zatrudnienie. Po 2008 r. Polacy zaczęli szerzej rejestrować się
w urzędach pracy i korzystać z pomocy społecznej – zasiłków mieszkaniowych,
zasiłków dla bezrobotnych, służby zdrowia, itp. W większym zakresie zaczęli
wysyłać dzieci do szkół greckich. Zmiany związane z przyjęciem przez Grecję regulacji unijnych dotyczących rynku pracy, polityki emigracyjnej, zaczęły
sprzyjać integracji Polaków.
Polacy mieszkający w Grecji, od samego początku pobytu, stworzyli dość
efektywny system samoorganizacji społecznej. Oparty był na więziach nieformalnych – należeli do niego właściciele polskich sklepów, pośrednicy pracy, wynajmujący mieszkania, właściciele prywatnych polskich szkół, restauratorzy. Od
początku bardziej zaradni i przedsiębiorczy organizowali pracę innym, zresztą
zarabiając na tym. Powstanie tego systemu zostało wymuszone przez brak jakiejkolwiek polityki integracyjnej obcokrajowców w Grecji. Polacy traktowani
byli jak nielegalni emigranci, w związku z czym nie mogli korzystać z atrybutów
państwa, takich jak system edukacyjny, bankowy czy ubezpieczeń społecznych.
Z drugiej strony, Polacy przybywający do Grecji byli słabo wykształceni, nie
znali miejscowego języka i musieli uzależnić się od tych, którzy znali grekę lub
język angielski i zostali pośrednikami z instytucjami greckimi.
W systemie tym istotną rolę zaczął odgrywać polski kościół oraz kilka kluczowych osób z polskiej społeczności. Osoby te zdominowały na wiele lat środowisko polskiej emigracji nie tylko w Atenach, ale i w całej Grecji. Miały
one wpływ na tworzenie polskich organizacji, a także na ich profil działania,
wynikający z sytuacji i warunków życia emigrantów. Wielu z nich skupiło się na
działaniach samopomocowych. Każda organizacja miała członków związanych
wspólnotą problemów i interesów, w tym finansowych.
Według danych spisu powszechnego 2011 r., liczebność Polaków i Polonii
greckiej przekraczała 12 tys. W 2013 r. Ambasada RP szacuje, iż liczba ta spadła
poniżej 10 tys.
82
Obecnie w Grecji zarejestrowanych jest 11 organizacji zrzeszających Polaków mieszkających w tym kraju. Część z nich całkowicie zaniechała działalności
lub działa w bardzo ograniczonym zakresie. Charakteryzuje je bardzo nikła baza
członkowska i silnie scentralizowana władza. Pomimo deklaracji woli utworzenia Kongresu Polonii Greckiej, składanych przez te organizacje podczas okresowych spotkań w Ambasadzie w Atenach, nie poczyniono żadnych dalszych
kroków w tym kierunku.
Ograniczonymi formami działalności wykazują się następujące organizacje:
Zrzeszenie Polaków w Grecji „Mieszko”, Związek Polaków Zachodniej Grecji
i Wysp Jońskich z siedzibą w Patrze, Związek Polaków na Krecie, Związek Polaków w Messynie z siedzibą w Kalamacie, Niezależny Związek Polonii Greckiej
z siedzibą w Atenach, Stowarzyszenie Polskich Inżynierów i Techników w Grecji z siedzibą w Atenach, Związek Polonijnych Klubów Sportowych „Panpolonikos”, Klub biznesu „Agora” oraz grupa artystów plastyków. Aktywne są
także dwa portale polonijne: www.polonorama.com i www.athenianobserver.
eu. Ukazują się pisma: „Tygodnik Ateński” (dawny „Kurier Ateński”), dwutygodnik „Polonia” oraz periodyk „EKG” wydawany przez księży jezuitów z polskiej parafii.
Najbardziej aktywny w organizowaniu imprez polonijnych jest Zespół
Szkół przy Ambasadzie RP wraz z funkcjonującymi tam Radami Rodziców.
Pozycję społeczną polskiej emigracji zarobkowej warunkuje jej niski poziom
wykształcenia i brak znajomości języka greckiego. Mężczyźni mają najczęściej
wykształcenie zawodowe i podejmują prace fizyczne w budownictwie i remontach, a kobiety prowadzą gospodarstwa domowe, dorabiając przy sprzątaniu
mieszkań, opiece nad dziećmi i osobami starszymi.
Wyższą pozycję społeczną mają przede wszystkim przedstawiciele starszej
emigracji i osoby w związkach mieszanych – często z wyższym wykształceniem.
Ci, którzy mają stałą pracę, pomimo niezbyt wysokich zarobków w Grecji, nie
cierpią niedostatku. Część z nich pomaga rodzinom w kraju lub buduje tam
domy.
Charakterystyczne jest, że Polacy żyjących na wyspach lub w miastach poza
Atenami, mają wyższą pozycję społeczną. Z uwagi na niedużą liczebność, nie
tworzą tam polskich enklaw i dzięki temu szybciej uczą się języka greckiego, co
z kolei przyspiesza ich integrację z miejscową społecznością. Dzieci tych Polaków uczą się w greckich szkołach, kończą liceum i podejmują studia wyższe,
także w Polsce.
Pozycja polityczna Polonii nie jest wysoka, przede wszystkim ze względu na
brak silnej organizacji polonijnej oraz nikłe zainteresowanie życiem politycznym kraju osiedlenia. Znaczna część Polaków planuje powrót do kraju w bliższej lub dalszej przyszłości. Obecny kryzys już wywołał sporą falę powrotów.
83
Raport ‘2012
Grecja dopiero niedawno zaczęła wprowadzać elementy polityki integracji
obcokrajowców. Pierwszym krokiem było wprowadzenie pomocy w nauce języka greckiego dla dzieci rozpoczynających naukę. Ministerstwo Edukacji założyło 26 międzykulturowych szkół na obszarach o znacznym odsetku imigrantów, kładąc nacisk na rekrutację nauczycieli władających językami ojczystymi
uczniów. W żadnej z nich nie ma jednak lekcji języka polskiego.
Edukację w języku polskim zapewnia Zespół Szkół im. Z. Mineyki przy
Ambasadzie RP w Atenach. Szkołę tę finansuje i nadzoruje MEN (ORPEG).
Szkoła Polska naucza na poziomie podstawowym, gimnazjum i liceum. Obecnie uczy się tam 324 dzieci w systemie ramowym i 540 w systemie uzupełniającym. Nauka w liceum jest częściowo odpłatna. Poza szkołą w Atenach, działają filie w Salonikach i na wyspie Santorini, obsługującej także Kretę. Dalsze
funkcjonowanie szkoły jest ważnym problemem dla społeczności polonijnej.
Ostatnie zapowiedzi na temat zmiany statusu szkoły oraz zaniechania naboru
do klas I podstawówki i gimnazjum, wywołały kolejną falę niepokojów i pytań
kierowanych do Ambasady.
W związku z wyjazdami Polaków z Grecji liczba uczniów w tej szkole w ciągu ostatnich dwóch lat istotnie zmniejszyła się. Dotyczy to jedynie nauczania
ramowego, natomiast liczba uczniów nauczania uzupełniającego wzrosła.
Kryzys grecki spowodował obniżenie stopy życiowej wielu mieszkających
tam Polaków. Wielu z nich zdecydowało się więc na powrót do Polski lub wyjazd do innych krajów europejskich (W. Brytanii, Irlandii, Niemiec). Równocześnie Wydział Konsularny Ambasady RP odnotował znaczny wzrost wniosków o udzielenie bezzwrotnych zapomóg.
W Grecji są także bezdomni Polacy, łącznie kilkadziesiąt osób. Stanowią
margines polskiej emigracji. Najczęściej są pozbawieni środków do życia i uzależnieni od alkoholu lub narkotyków. Większość zerwała kontakt z rodziną
w Polsce. Niektórych poszukuje polski wymiar sprawiedliwości. Do tej pory
czuli się bezpieczni, gdyż do 2012 r. Grecja faktycznie nie realizowała wniosków
Europejskiego Nakazu Aresztowania. Obecnie, kiedy zaczęto tu komputeryzować system ewidencji skazanych i poszukiwanych, szanse Polaków, którzy
weszli w konflikt z prawem, na ukrywanie się, są coraz mniejsze.
Współpraca placówki RP z władzami miejscowymi układa się pomyślnie,
chociaż występują opóźnienia w przesyłaniu dokumentów przez stronę grecką.
Kierunki współpracy placówki z Polonią i Polakami w Grecji
Ze względu na niewielką dynamikę organizacji polonijnych, współpraca
Ambasady ze środowiskiem polskim koncentruje się na wspólnych przedsięwzięciach i współdziałaniu z faktycznymi ośrodkami polonijnymi, tzn. ze szkołą polską oraz z parafią. Fundusze konsularne służą zakupom książek i szkolnych pomocy naukowych, dofinansowaniu imprez kulturalnych, kolonii dla
polskich dzieci itp. Od 2009 r. Wydział Konsularny wraz z parafią organizują
84
i dofinansowują kurs języka greckiego dla obywateli polskich. Planowane są
dalsze kursy i wykłady zwiększające wiedzę Polaków o greckich przepisach,
zwłaszcza dotyczących pracy, ubezpieczeń oraz załatwiania spraw w urzędach,
a także kursy podnoszenia kwalifikacji zawodowych. Podczas organizowanych
przez Ambasadę spotkań, żywo dyskutowane są kwestie aktywizacji organizacji polonijnych. Działalność placówki ma też na celu wzrost świadomości
praw administracyjnych i pracowniczych Polaków w Grecji jako obywateli UE.
W 2012 r. odbyły się też konsultacje z przedstawicielami ZUS i NFZ.
Obraz ten jest w Grecji generalnie pozytywny, choć miejscowe media nie
poświęcają Polsce szczególnej uwagi. Za to polska mniejszość opisywana jest
jako najlepiej zorganizowana spośród innych grup imigrantów. Jako przykład
podawana jest prężnie funkcjonująca Szkoła Polska w Atenach oraz jej filie
w Salonikach i na wyspach.
Szersze zainteresowanie medialne Polska wywołała w związku z mistrzostwami piłkarskimi EURO 2012. Ulubienicą greckich mediów była wówczas
mieszkająca tu od lat atrakcyjna Polka, która pojechała do kraju i tam dzielnie kibicowała greckiej drużynie. Nieliczne były informacje o przestępstwach
popełnionych przez Polaków. Wyjątkiem była sprawa zamordowania, na tle
rabunkowym, greckiego przedsiębiorcy na wyspie Mykonos przez grupę obywateli polskich.
Program nauczania historii w Grecji opiera się na eksponowaniu dziejów narodowych i regionalnych. Wzmianki o Polsce są wybiórcze i ograniczone głównie
do XX w. Na podstawie podręczników do historii kl. III gimnazjum i III liceum
można ogólnie stwierdzić, że wątek polski pojawia się przy okazji następujących
tematów: wybuchu II wojny światowej, powstania „Solidarności”, Powstania Listopadowego 1830 r.
W gimnazjalnym podręczniku historii, jako przyczynę wybuchu II wojny
światowej podaje się m.in. utworzenie polskiego korytarza oddzielającego Prusy
od Gdańska i, że „Hitler pod pretekstem istnienia ludności niemieckiej na tych
terenach zażądał przyłączenia ich do Rzeszy i dlatego zwrócił się przeciwko Polsce”. Z kolei pakt Ribbentrop-Mołotow określony jest jako pakt o nieagresji, bez
objaśnienia, że dotyczył porozumienia hitlerowskich Niemiec i sowieckiej Rosji
w celu agresji na Polskę. Rola Rosji sowieckiej przedstawiana jest tak, jakby nie
była zaangażowana w najazd na Polskę we wrześniu 1939 r. Na temat strat wojennych pada wyłącznie wzmianka o zniszczeniu 80 proc. polskiego przemysłu.
W podręczniku licealnym te same tematy są nieznacznie bardziej rozbudowane, przy czym nie pada polska nazwa Gdańska a niemiecka ”Danzig” – pisana
alfabetem greckim. W rozdziale poświęconym okresowi „zimnej wojny” znalazła
się wzmianka o latach 1980-81, w tym m.in. o powstaniu „Solidarności” i „prze-
85
Raport ‘2012
wrocie wojskowym gen. W. Jaruzelskiego”. W końcowej części podręcznika,
w rozdziale poświęconym wielkim osobowościom XX w. wspomniana jest Maria
Curie, ale bez podania jej pełnego nazwiska i narodowości.
1.10.2. Informacje organizacji polonijnych
Najważniejszym problemem zarówno dla środowiska polonijnego, jak i społeczeństwa greckiego, jest kryzys i związane z nim obniżenie dochodów, utrata
pracy i niepewność co do dalszej przyszłości w tym kraju.
Ponownie pojawiły się obawy o przyszłość Szkoły Polskiej w Atenach w związku z enigmatycznym projektem uspołeczniania polskich placówek oświatowych
za granicą oraz zaniechaniem naboru do klas I szkoły podstawowej i gimnazjum.
Zarówno Szkoła Polska, jak i działające organizacje polonijne, oczekują od
władz greckich ulgowego traktowania w przypadkach wynajmu pomieszczeń lub
boisk sportowych na imprezy. Efektem kryzysu jest to, iż dawniej można było
takie pomieszczenia lub tereny sportowe uzyskać nieodpłatnie lub za niewielką
kwotę, a obecnie żądane są wysokie opłaty.
Polonią i Polakami za granicą
Środowiska polonijne oczekują przede wszystkim wsparcia finansowego ich
inicjatyw. Ostatnio np. jedno ze stowarzyszeń wystąpiło z wnioskiem o zorganizowanie szkolenia dla działaczy polonijnych, na temat sposobów korzystania
z dotacji ze środków UE.
86
1.11. Hiszpania
1.11.1. Raport Ambasady RP w Madrycie
Informacje podstawowe, emigracja zarobkowa, pozycja Polonii w kraju
zamieszkania
Hiszpania do czasu wejścia Polski do Unii Europejskiej nigdy nie była celem
masowych wyjazdów obywateli polskich. Obecnie można wyodrębnić trzy grupy Polaków zamieszkałych w tym kraju:
–– niewielka grupa (kilkadziesiąt rodzin) tzw. starej Polonii, osiadłej tu
przed lub podczas II wojny światowej, posiadającej również obywatelstwo hiszpańskie. Do grupy tej w latach 60-tych i 70-tych dołączyło
kilkuset osób w wieku ponad 65 lat, którzy według danych hiszpańskich
osiedlili się w Hiszpanii już jako emeryci a poprzednio zamieszkiwali
w innych krajach europejskich, np. w Wielkiej Brytanii;
–– liczniejsza grupa (kilka tysięcy osób), która przybyła do Hiszpanii w latach 80-tych i 90-tych, przeważnie w poszukiwaniu czasowego zatrudnienia, ale - wykorzystując koniunkturę polityczną - znalazła tu stałą
pracę i zalegalizowała pobyt. Dotyczy to głównie młodej inteligencji
technicznej i zawodów artystycznych (np. muzycy), jak również sporej
liczby polsko-hiszpańskich małżeństw, które zdecydowały się na zamieszkanie tutaj. Również i w tej grupie większość osób posiada także obywatelstwo hiszpańskie;
–– najliczniejsza grupa obywateli polskich, przybyła do Hiszpanii przede
wszystkim po 2006 r., kiedy kraj ten otworzył, tuż po Wielkiej Brytanii,
swój rynek pracy dla obywateli nowych członków UE. Jest to typowa
migracja zarobkowa w przeważającej większości z tych terenów w Polsce,
gdzie jest największe bezrobocie. Znalazła zatrudnienie głównie w rolnictwie, budownictwie i wszelkiego rodzaju usługach.
W przypadku dwóch pierwszych grup, ich status społeczny nie odbiega od
standardów hiszpańskich. W przypadku trzeciej grupy jest bardzo zróżnicowany. Są wśród niej zarówno drobni przedsiębiorcy, menadżerowie oraz kadra
techniczna pracująca w firmach hiszpańskich czy oddziałach międzynarodowych korporacji, jak również lekarze i inni profesjonaliści. Jednak zdecydowana
większość to osoby o niezbyt wysokim statusie społecznym, o czym przesądza
słabe wykształcenie i nieznajomość języka hiszpańskiego lub innego obcego. To
wszystko utrudniało im start zawodowy i społeczny. Większość osób z tej grupy
po kilku latach pracy decydowała się jednak na dłuższy pobyt i sprowadzenie
rodziny do Hiszpanii.
Bardzo dynamiczny wzrost emigracji zarobkowej do Hiszpanii w ciągu
ostatnich 10 lat wynikał przede wszystkim z wczesnego otwarcia rynku pracy
dla obywateli nowych państw członkowskich UE oraz dużego zapotrzebowania
na pracowników, szczególnie w budownictwie i rolnictwie. Ta sytuacja powo-
87
Raport ‘2012
dowała, że pracownicy migrujący mogli z łatwością zarejestrować swój pobyt
oraz stosunkowo łatwo, nawet przy ograniczonej znajomości języka, znaleźć
pracę na wielu budowach na terenie całej Hiszpanii, czy pracę sezonową przy
zbiorach produktów rolnych.
Zgodnie z danymi władz hiszpańskich, liczba obywateli polskich zarejestrowanych jako stali mieszkańcy Hiszpanii wynosiła:
Rok
1996
2000
2004
2005
2006
2007
2008
2010
Liczba
3.172
8.143
23.617
34.600
48.031
70.850
86.995
87.255
W ostatnich dwóch latach liczba obywateli polskich, którzy zarejestrowali
w Hiszpaniii pobyt stały pozostaje na poziomie ok. 84 – 86 tys.. Na koniec
czerwca 2012 r. status taki miały 84.620 osoby.
Zgodnie z danymi na 30 czerwca 2012 r., najwięcej obywateli polskich zamieszkuje w następujących prowincjach:
Wspólnota Madrytu – 20.762; Katalonia – 17.073; Andaluzja – 11.588;
Walencja – 8.136; Aragon – 5.015; Baleary – 5.011; Wyspy Kanaryjskie –
4.225; Kastylia i Leon – 3.468; Kastylia – La Mancha – 2.186; Murcja – 2.012;
Asturias – 1.678; Kraj Basków – 944; Galicja – 826; Navarra – 659; Estremadura – 459; Kantabria – 436; La Rioja – 303; Ceuta 10 i Melilla 26.
Poza oficjalnymi danymi dotyczącymi zarejestrowanych pobytów, tutejszy
Zakład Ubezpieczeń Społecznych prowadzi również odrębne statystyki cudzoziemców, którzy pracując w Hiszpanii odprowadzają składki ubezpieczeniowe.
Na 30 czerwca 2012 r. w Hiszpanii zarejestrowanych było 1.748.415 takich
cudzoziemców, z czego 658.794 z krajów UE. Liczba zarejestrowanych i płacących składki ubezpieczeniowe obywateli polskich wynosi 23.144, z czego
17.162 osoby zatrudnione są na zasadach ogólnych, 2.842 osoby prowadzą
własną działalność gospodarczą, 3.983 zatrudnione są w rolnictwie, 1.989
w gospodarstwach domowych, 299 w górnictwie i 23 w sektorze morskim.
Dla porównania, w tym samym okresie zarejestrowanych było także 27.272
obywateli Francji, 32.134 obywateli Wielkiej Brytanii, czy też 25.629 obywateli Niemiec. Zdecydowanie największą liczbę cudzoziemców z obszaru Unii
Europejskiej stanowią obywatele Rumunii (258.969) oraz Bułgarii (51.446).
Poza wspomnianymi zasadami ogólnymi, obywatele polscy zatrudniani są
również na rynku hiszpańskim na podstawie ustawy o Delegowaniu pracowników w ramach świadczenia usług. (Dyrektywa Parlamentu UE nr 99/71/WE
88
z 16 grudnia 1996 r.). Należy podkreślić, że kryzys gospodarczy w Hiszpanii i związany z tym jeden z najwyższych w Europie wskaźników bezrobocia,
przede wszystkim w sektorze budowlanym i usługowym, skutkuje spadkiem
możliwości zatrudnienia polskich pracowników. Przykładowo liczba pracowników odprowadzających składki na ubezpieczenie społeczne na dzień 31 grudnia
2010 r. wynosiła 28.816 (obecnie 23.144). To spadek o ponad 5 tys. osób,
ale w ocenie Ambasady na chwilę obecną powroty pracowników do Polski nie
mają jeszcze charakteru zjawiska masowego. Wielu ludzi w przypadku utraty
pracy wykorzystuje nabyte prawo do korzystania z zasiłków dla bezrobotnych
i liczy na to, iż wprowadzane reformy gospodarcze przyniosą przynajmniej
pewną poprawę na rynku pracy. Ponadto część pracowników sprowadziła do
Hiszpanii rodziny i w czasie lepszej koniunktury bez większych trudności zaciągnęła kredyty na zakup mieszkania. Niestety obecnie, w czasie głębokiego
kryzysu, rozwiązanie problemu zaciągniętych zobowiązań jest bardzo trudne.
Ambasada szacuje liczbę obywateli polskich przebywających w Hiszpanii,
zarówno w okresie krótkich pobytów do trzech miesięcy jak i dłużej, na 130
- 150 tys. (liczba szacunkowa, bowiem do oficjalnych danych osób z zarejestrowanym pobytem należy również dodać członków rodzin oraz inne osoby,
którym numer NIE (Número de Identidad de Extranjero), jaki otrzymuje cudzoziemiec przy rejestracji nie jest potrzebny. Dotyczy to głównie dość licznej
grupy pracowników, którzy od kilku lat przyjeżdżają do Hiszpanii i podejmują
pracę sezonową.
Warto również zauważyć, iż Polonia w Hiszpanii - według oficjalnych danych - jest bardzo młoda; średnia wieku zarejestrowanych obywateli polskich
wynosi 33,1 lat.
Polacy w Hiszpanii na ogół cieszą się dobrą opinią; są uważani za ludzi dobrze przygotowanych do wykonywania różnych zajęć i chętnych do pracy. Polscy pracownicy są konkurencyjni pod względem fachowości, jak i dokładności
czy sumienności. Większość najnowszej emigracji zarobkowej znalazła pracę
w rolnictwie, budownictwie i przemyśle. W większości są to osoby chętnie integrujące się ze środowiskiem polonijnym, najczęściej mieszkające tam, gdzie już
przebywają inni Polacy. Odrębną częścią społeczności są ludzie młodzi i podejmujący pracę sezonową, najczęściej w sektorze turystyki, gastronomii, rolnictwie i budownictwie. Ci często nie identyfikują się z Polonią, określając się jako
mieszkańcy Polski tymczasowo pracujący za granicą. Na chwilę obecną, Polonia
i Polacy w Hiszpanii nie mają żadnej reprezentacji politycznej, co wynika m.in.
ze stosunkowo krótkiego pobytu w tym kraju.
Polakom przebywającym w Hiszpanii przysługują takie same prawa (poza
wyborczym do parlamentu krajowego) co wszystkim rodowitym obywatelom
hiszpańskim. Należy dodać, że w Konstytucji hiszpańskiej, mimo bardzo dużych różnic między poszczególnymi regionami autonomicznymi (np. Katalonia, Kraj Basków, Galicja) nie występuje pojęcie mniejszości narodowych.
89
Raport ‘2012
Aktualnie w okręgu konsularnym Wydziału Konsularnego Ambasady RP
w Madrycie działają 24 organizacje polonijne. Skupiają one jednak tylko niewielką grupę Polaków zamieszkałych w okręgu:
• Stowarzyszenie Polaków w Hiszpanii „Orzeł Biały” założone w 1993 r.
z siedzibą w Alcalá de Henares (35 km od Madrytu). Skupia głównie
młodą emigrację zarobkową ostatnich lat. Prowadzi sobotnią szkołę oraz
organizuje szkolne imprezy sportowe.
• Hiszpańsko-Polskie Stowarzyszenie Kulturalne „FORUM” założone
w 1994 r. z siedzibą w Madrycie. Powstałe z inicjatywy grupy rodzin
polsko-hiszpańskich, prowadzi głównie działalność oświatową (dwie największe sobotnie szkoły w Hiszpanii). Stowarzyszenie od lat organizuje
przy wsparciu Ambasady kurs metodyczny dla nauczycieli polonijnych
ze wszystkich szkół polonijnych w Hiszpanii. Kurs prowadzą wykładowcy uczelni polskich. Ponadto Stowarzyszenie organizuje imprezy kulturalne o tematyce polskiej, koncerty i szkolne imprezy sportowe.
• Stowarzyszenie Rodziców Dzieci Mówiących po Polsku „Polonica”,
z siedzibą w Alcalá de Henares. Powstało w 2003 r. niezależnie od „Orła
Białego”. Prowadzi własną szkołę sobotnią. W 2008 r. współorganizowało z urzędem miasta drugi „ Międzykulturowy Tydzień w Alcala”, oraz
wspólnie z Ambasadą i urzędem miasta wystawę „Rzeczpospolita Narodów”. Posiada przydzielony przez miasto mały lokal w Centro Civico.
Obecnie liczy ok. 130 członków. W 2011 r. organizacja przygotowała
szereg imprez, w tym wspólnie ze stowarzyszeniem „Orzeł Biały”, obchody upamiętnienia rocznicy Katastrofy Smoleńskiej, jak również współorganizowała spotkanie marszałka Senatu RP Bogdana Borusewicza
z Polonią hiszpańską. Ponadto przy udziale Ambasady i urzędu miasta
organizacja przygotowała imprezy historyczne czczące udział Polaków
w II wojnie światowej.
• Stowarzyszenie „Nasz Dom” z siedzibą w Getafe (ok. 15 km od Madrytu). Powstało w 2001 r. Prowadzi działalność w środowisku robotniczym
i drobnych przedsiębiorców. Liczy 250 członków. Organizuje polonijne
imprezy sportowe i koncerty polskich artystów. Prowadzi zespół tańca
ludowego. Po uzyskaniu dotacji „Wspólnoty Polskiej”, Stowarzyszenie
prowadzi punkt informacji i doradztwa prawnego dla nowej emigracji,
współfinansowany przez urząd miasta Getafe.
• Stowarzyszenie „Dom Polski w Getafe”. Organizacja powołana
w 2007 r. przez członków Stowarzyszenia „Nasz Dom”. Ma na celu
doprowadzenie do powstania pierwszego w historii domu polskiego
w Hiszpanii. „Nasz Dom” działający obecnie wraz ze Stowarzyszeniem
„Dom Polski w Getafe” to najbardziej dynamiczne organizacje polonijne w okręgu konsularnym. Prezes obu stowarzyszeń Andrzej Janeczko,
90
•
•
•
•
•
•
jako jedyny reprezentant Polonii hiszpańskiej uczestniczy w spotkaniach,
konferencjach i forach polonijnych w kraju i za granicą.
Stowarzyszenie Polaków w Hiszpanii „Klub Wawel” z siedzibą w Vicalvaro (jedna z peryferyjnych dzielnic Madrytu). Organizacja jest jedną
z najmłodszych, ale i najbardziej dynamicznie działających w Hiszpanii.
Od powstania w 2009 r. prowadzi własną szkołę, organizuje imprezy
sportowe oraz kulturalne o tematyce polskiej. Niektóre z nich były organizowane wspólnie przez kilka organizacji polonijnych regionu Madrytu. Dzięki doskonałej współpracy z lokalnymi władzami Vicalvaro,
Stowarzyszeniu udało się wspomóc polskich organizatorów Światowych
Dni Młodzieży w Madrycie, podczas których Polskie Centrum obsługujące pobyt kilkunastu tysięcy pielgrzymów z Polski zostało zlokalizowane w Vicalvaro. Podczas Dni zorganizowano również szereg imprez dla
przedstawicieli młodzieży polonijnej z całego świata.
Europejskie Stowarzyszenie Studentów „Victoria” z siedzibą w Madrycie. Powstało w 2010 r. Aktywnie uczestniczy wraz z innymi stowarzyszeniami w przygotowaniu imprez Wielkiej Orkiestry Świątecznej
Pomocy. Od niedawna uruchomiło też punkt porad prawnych dla obywateli polskich zamieszkałych w Madrycie.
Stowarzyszenie Kulturalno-Sportowe ”Polonia” w Mostoles k. Madrytu, grupujące przedstawicieli najnowszej emigracji. Powstało w 2007 r.
Obok pomocy Urzędowi Miasta w corocznym organizowaniu festiwalu
filmowego, organizowało imprezy sportowe.
Stowarzyszenie Krzewienia Kultury Fizycznej w Hiszpanii – Polonijny Klub Olimpijczyka „DYSKOBOL” z siedzibą w Alcala de Henares.
Liczy kilkunastu członków, prowadzi jednak bardzo aktywną promocję
sportu polonijnego, szczególnie wśród młodzieży szkolnej. Członkowie
wspomagają inne stowarzyszenia w Madrycie i okolicy przy organizacji
rekreacyjnych imprez sportowych i rodzinnych. Stowarzyszenie m.in.
zorganizowało w rocznicę katastrofy smoleńskiej bieg im. Piotra Nurowskiego, w którym uczestniczyli zarówno Polacy, jak i Hiszpanie z w
Alcala de Henares. Ponadto w roku olimpijskim zorganizowano specjalne zajęcia i konkursy poświęcone tradycjom olimpijskim dla uczniów
polonijnych szkół w Madrycie i okolicach.
Stowarzyszenie im. Karola Wojtyły w Segovii. Istnieje od 2006 r. Prowadzi sobotnią szkółkę dla dzieci oraz zajęcia przedszkolne w języku polskim (wycieczki, pikniki, zabawy).
Stowarzyszenie Polaków Zamieszkałych w Avili „Casa de Copernico”. Powstało w marcu 2006 r. Liczy ok. 40 osób. Organizuje z pomocą
Ambasady wystawy o Polsce i imprezy dla mieszkańców Avili, propagujące polską kulturę (m.in. koncert fortepianowy, koncert chórów z Polski, filmy i reportaże o Polsce). W 2011 r. zorganizowało imprezę sporto-
91
Raport ‘2012
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
92
wą z okazji prezydencji polskiej w Radzie UE z udziałem przedstawicieli
władz miasta i Ambasady.
Stowarzyszenie Kulturalne Polsko-Aragońskie z siedzibą w Saragossie. Zarejestrowane w 2002 r. Liczy ok. 50 członków. W latach 20062007 organizowało stoisko polskie podczas festynu narodów i regionów
w Saragossie. Prowadzi własną szkołę.
Stowarzyszenie Społeczno-Kulturowe „Nasz Dom” w Aragon, z siedzibą w Saragossie, także liczy ok. 50 członków.
Stowarzyszenie Kulturalne Polaków w Hiszpanii „Pireneje”. Utworzone w 2011 r. w wyniku odejścia części członków Stowarzyszenia
„Nasz Dom” w Aragon.
Stowarzyszenie Polaków w Asturias „NIKE” z siedzibą w Oviedo. Powstało w 2010 r. Skupia kilkudziesięciu członków. Od chwili powstania
koncentruje się na integrowaniu własnego środowiska.
Stowarzyszenie Kulturalne Baskijsko-Polskie „Arrano-Zuria”
(„Orzeł Biały”) w Zeanuri (Kraj Basków). Działa od 1998 r. i skupia
głównie przedstawicieli świata muzycznego.
Stowarzyszenie Kulturalne „Polonia w Galicji”. Powstało w marcu
2006 r. w Santiago de Compostela. Liczy 60 członków. Corocznie organizuje imprezę kulturalną „Wielkanoc Polska w Santiago” (Pascua Polaca
en Santiago) oraz inne wydarzenia, jak pokazy filmowe i wystawy.
Stowarzyszenie Kulturalne Przyjaźni Polsko-Hiszpańskiej „Kopernik” w Murcji. Powstało w marcu 2006 r. Kieruje nim tamtejszy konsul
honorowy RP. Liczy ok. 40 członków. Co roku organizuje polskie stoisko
w czasie „Dni Murcji”, jak również szereg wystaw i festiwali filmowych
we współpracy z Ambasadą i Instytutem Polskim w Madrycie.
Stowarzyszenie Polskich Lekarzy i Personelu Sanitarnego w Hiszpanii „Polonia Medica” z siedzibą w Murcji. Skupia profesjonalistów,
prezesem jest również konsul honorowy w Murcji - lekarz radiolog.
Stowarzyszenie Centrum Kultury Polskiej w Walencji. Powstało
w 2011 r. Zorganizowało szereg wystaw artystów polskich zamieszkałych
w Walencji oraz wspólnie z konsulem honorowym RP w tym mieście
pokaz filmów polskich. Prowadzi własny punkt nauczania.
Stowarzyszenie Polsko-Kanaryjskie „Arka” z siedzibą w Adeje na
Teneryfie. Promuje kulturę polską organizując koncerty i wystawy. Od
2011 r. prowadzi niewielką szkółkę polonijną.
Stowarzyszenie Kulturalno Sportowe Polaków w Hiszpanii „Sparta
– Alcala” z siedzibą w Alcalá de Henares. Prowadzi działalność sportową
organizując turnieje i igrzyska stowarzyszeń różnych grup emigrantów
zamieszkałych w mieście.
Polish Professionals in Madrid - Stowarzyszenie utworzone w 2012 r.,
zrzesza Polaków pracujących w hiszpańskich oraz międzynarodowych
firmach z siedzibą w Hiszpanii. Organizacja planuje promować m.in.
polsko-hiszpańską współpracę gospodarczą.
• „Klub Polski Fuengirola”. Założony w 2000 r., z siedzibą w małej miejscowości Fuengirola, niedaleko Malagi. Członkowie (ok. 50) to polscy
emigranci, którzy całe życie zawodowe lub większą jego część spędzili
na obczyźnie, głównie w krajach skandynawskich i w Wielkiej Brytanii.
Klub organizował pawilon polski na dorocznym festynie narodów we
Fuengiroli, będącym wizytówką grup etnicznych z kilkudziesięciu krajów, obecnych na Costa del Sol. Obecnie wskutek problemów wewnątrzorganizacyjnych praktycznie zawiesił działalność.
W okręgu Konsulatu Generalnego RP w Barcelonie działają następujące
organizacje:
• Stowarzyszenie Kulturalne Katalońsko – Polskie w Barcelonie – najstarsza w Katalonii i na Balearach, istniejąca od 2000 r. organizacja polonijna, zarazem dotychczas najbardziej dynamiczna spośród wszystkich
w okręgu konsularnym. Jej działalność stoi obecnie pod znakiem zapytania, bowiem z powodu braku funduszy otrzymywanych w ubiegłych
latach ze „Wspólnoty Polskiej”, likwidacji musiał ulec jedyny w Katalonii punkt doradczo–informacyjny dla Polaków mieszkających lub zamierzających się osiedlić w Katalonii, który zdążył się na stałe wpisać
w rzeczywistość polonijną i udzielać skutecznej pomocy licznym rodakom znajdującym się w trudnej sytuacji. Podstawowym problemem stowarzyszenia jest oparcie działalności na istnieniu siedziby, będącej miejscem spotkań, kursów językowych, projekcji filmowych oraz czytelnią
i wypożyczalnią książek. Brak finansów na wynajem lokalu spowoduje de
facto zanik organizacji, która prowadzi także sobotnią szkółkę dla dzieci
polonijnych.
• Stowarzyszenie Kulturalne l’Aplec Cultural Polonès – Català w Lloret de Mar. Powstało w 2009 r. i koncentruje się na działalności związanej z muzyką. Zorganizowało drugą już edycję Międzynarodowego Festiwalu Chórów Akademickich, w której udział wzięło dziesięć zespołów
z kilku krajów.
• Stowarzyszenie Polaków na Majorce również boryka się z problemami
finansowymi; ze względu na kryzys gospodarczy nie udaje się pozyskiwanie nawet niewielkiego wsparcia ze strony miejscowych władz, dawniej
hojnie subwencjonujących działalność organizacji imigrantów; obecnie
stowarzyszenie koncentruje się przede wszystkim na prowadzeniu sobotniej szkółki i organizowaniu imprez okolicznościowych.
• Reaktywowane w 2012 r. przez jedną z założycielek (wcześniej przez kilka lat zawieszone) stowarzyszenie z Majorki Centrum Sztuki i Kultury
Polskiej, nie prowadzi praktycznie żadnej działalności, bowiem większość artystów, którzy przed kryzysem mieszkali na wyspie, utrzymując
93
Raport ‘2012
się ze sprzedaży własnych dzieł, zdecydowała się na powrót do kraju lub
na wyjazd poza ogarniętą recesją strefę euro.
Problemem zdecydowanej większości stowarzyszeń działających w Hiszpanii był dotąd brak własnych siedzib. Praktycznie uniemożliwiało to taką działalność jak porady w sprawie pracy, wymiana ofert pracy i mieszkania, porady
prawne. Stowarzyszenie „Dom Polski w Getafe” we współpracy z urzędem miasta, „Wspólnotą Polską” i WK Ambasady uruchomiło Punkt Informacyjno-Doradczy dla Polaków w Regionie Autonomicznym Madrytu. Punkt oferuje
bezpłatną pomoc w załatwianiu tego rodzaju spraw.
W 2001 r., także stowarzyszenia polonijne postanowiły stworzyć wspólną
reprezentację. Na I Zjeździe Polonii Hiszpańskiej w marcu 2001 r., w miejscowości Fuengirola (30 km od Malagi), opracowano projekt statutu organizacji
parasolowej o nazwie Federacja Organizacji Polskich i Hiszpańsko-Polskich
w Hiszpanii. Akt Założycielski podpisano 8 listopada w Ambasadzie RP w Madrycie. 5 lipca 2002 Federacja została zalegalizowana przez hiszpańskie Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i wpisana do Krajowego Rejestru Stowarzyszeń.
Niestety, do dziś organizacje nie zdołały porozumieć się co do wyboru zarządu
federacji.
Należy podkreślić, że tak jak w wielu środowiskach polonijnych, także
i wśród Polonii hiszpańskiej, większość organizacji przywiązuje wielką wagę
do samodzielności i niezależności. Brak ogólnokrajowej federacji nie zmienia
jednak faktu, iż niektóre stowarzyszenia ściśle współpracują ze sobą przy organizacji niektórych imprez. Takimi imprezami w 2011 r. były wspólne obchody
upamiętnienia rocznicy katastrofy pod Smoleńskiem, spotkanie Marszałka Borusewicza z Polonią hiszpańską, czy też wspólny udział w przygotowanej w madryckiej katedrze mszy związanej z beatyfikacją Jana Pawła II. Należy również
podkreślić dobrą współpracę szkół polonijnych przy organizowaniui imprez
międzyszkolnych, jak konkurs czytania, konkurs recytacji poezji Miłosza czy
też międzyszkolne turnieje sportowe.
Aby ułatwiać tę współpracę, ambasador RP od paru lat zaprasza na doroczne spotkanie prezesów organizacji polonijnych z całej Hiszpanii. Podobne spotkania przygotowują także same organizacje.
Oświata polonijna, życie kulturalne, współpraca stowarzyszeń z władzami
lokalnymi
Aktualnie w okręgu konsularnym Ambasady RP w Madrycie działa, pod
patronatem stowarzyszeń, 9 sobotnich szkół polonijnych:
• Szkoła Stowarzyszenie Polaków w Hiszpanii „Orzeł Biały” w Alcala de
Henares - Torrejón de Ardoz;
• Szkoły Hiszpańsko-Polskiego Stowarzyszenia Kulturalnego „Forum” (2)
w Madrycie i w Mostoles;
94
• Szkoła Stowarzyszenie Rodziców Dzieci Mówiących po Polsku „Polonica” – w Alcala de Henares;
• Szkoła Stowarzyszenie „Klub Wawel” – w Vicalvaro;
• Szkoła Stowarzyszenie im. „Karola Wojtyły” - w Segovii (sobotnia szkółka dla dzieci kilku pierwszych klas oraz przedszkolne zajęcia w języku
polskim);
• Szkoła Stowarzyszenia Kulturalnego Polsko-Aragońskiego w Zuera;
• Punkt Szkolny Stowarzyszenia „Arka” – Adeje (Wyspy Kanaryjskie);
• Punkt Szkolny Stowarzyszenia Centrum Kultury Polskiej – Walencja.
Niezależnie od nich istnieje też Szkolny Punkt Konsultacyjny przy Ambasadzie RP, który w roku szkolnym 2010/2011 obejmował nauczaniem uzupełniającym ok. 80 uczniów. Ze względów organizacyjnych w 2010 r. nauczanie
przeniesiono poza siedzibę Ambasady do pomieszczeń szkolnych przydzielonych przez władze lokalne.
Największą ze szkół polonijnych jest „Forum” w Madrycie z ponad 200
uczniami. Łącznie ok. 700 dzieci uczy się we wszystkich szkołach pod kierunkiem ponad 50 nauczycieli.
W okręgu konsulatu w Barcelonie działają:
• Szkoła Polska przy Stowarzyszeniu Kulturalnym Katalońsko – Polskim
w Barcelonie;
• Szkółka Polska Pompeia w Barcelonie, zorganizowana i finansowana
przez grupę rodziców i całkowicie niezależna od jakichkolwiek struktur
stowarzyszeniowych;
• Wesoła Polska Szkoła na Majorce prowadzona w stolicy wyspy przez Stowarzyszenie Polaków na Majorce.
Należy zaznaczyć, iż większość organizacji polonijnych działających w Hiszpanii podkreśla wsparcie i pomoc, jaką uzyskują od władz lokalnych. Przedstawiciele władz miejskich są zawsze obecni na imprezach stowarzyszeń w Alcala
de Henares, Getafe, Vicalvaro, Segovii, Avili, Saragossie czy też Santiago de
Compostela. W znaczących imprezach z udziałem Ambasadora RP, np. upamiętniających rocznicę katastrofy smoleńskiej, związanych z Prezydencją w UE
czy też imprezach upamiętniających udział Polaków w II wojnie światowej brali
osobiście udział burmistrzowie takich miast jak Alcala de Henares czy Avila.
Stowarzyszenia polonijne często otrzymują pomoc władz lokalnych, które
umożliwiają im korzystanie z pomieszczeń należących do miasta przy organizacji imprez kulturalnych. Ponadto wszystkie szkoły polonijne korzystają nieodpłatnie z pomieszczeń w szkołach hiszpańskich, przydzielonych przez lokalne
władze oświatowe. Nowym zjawiskiem wynikłym z kryzysu gospodarczego
i próbą racjonalizacji wydatków wskutek ograniczeń przez władze lokalne środków finansowych na kulturę i oświatę, są informacje, iż stowarzyszenia mogą
95
Raport ‘2012
nadal korzystać z pomieszczeń bezpłatnie natomiast muszą pokrywać wydatki
związane z ich utrzymaniem.
Ważnymi elementami życia kulturalnego Polonii są imprezy z okazji polskich świąt narodowych organizowane zarówno przez Ambasadę jak i przez
działające stowarzyszenia. Do tradycyjnych imprez należą choinki dla dzieci, Jasełka, uczestnictwo w lokalnych imprezach wielokulturowych, a nawet współorganizowanie ich z miejscowymi władzami (np. Alcalá de Henares, Saragossa,
Avila, Murcia czy Santiago de Compostela). W Somosierze istnieje też rodzaj
„muzeum” bitwy w Przełęczy Somosierra. Jest to zbiór pamiątek polskich,
w większości z okresu wojen napoleońskich, oraz wydawnictw na temat bitwy
zgromadzonych przez proboszcza miejscowej parafii.
Przedstawiciele Polonii aktywnie uczestniczą w imprezach kulturalnych Instytutu Polskiego - zarówno w Madrycie, jak i w innych miastach (Murcja,
Walencja, Pampeluna). Ciekawe przedsięwzięcia kulturalne organizuje również
działający w Madrycie Teatr Replika, prowadzony przez polskiego aktora i reżysera Jarosława Bielskiego. W Bibliotece Publicznej Vallecas (dzielnica Madrytu)
istnieje wydzielona część pn. Centrum Kultury Polskiej, gdzie społeczność polonijna może korzystać z książek, wydawnictw i filmów polskich.
Jak w wielu krajach, także i w Hiszpanii dużą rolę w życiu polonijnym odgrywają parafie katolickie, w których pracują polscy księża. Działalność duszpasterską prowadzą: Kapelania Polska w Madrycie oraz Kapelania Polska w Alcala de Henares. Księża polscy działają również w innych miejscowościach, np.
w Saragossie i Huelvie, a także, w okręgu konsulatu w Barcelonie, w podbarcelońskim L’Hospitalet będącym siedzibą kapelanii polskiej w Katalonii. Msze
polskie odbywają się w każdą niedzielę i z okazji najważniejszych świąt kościelnych z udziałem setek Polaków. Poza znaczeniem liturgicznym, są też elementem integrującym środowisko. Szczególnie ważne są uroczystości z okazji świąt
Bożego Narodzenia oraz Wielkanocnych. Ponadto księża polscy uczestniczą
we wszystkich imprezach lokalnych stowarzyszeń polonijnych, w tym przede
wszystkim w imprezach szkolnych oraz imprezach organizowanych dla dzieci
i młodzieży.
Obraz Polski i Polaków w mediach, wizerunek Polski w podręcznikach
szkolnych
Nie odnotowuje się (poza sporadycznymi przypadkami) występowania
w Hiszpanii tzw. antypolonizmów. W Katalonii Polacy są traktowani ze szczególną sympatią, ze względu na fakt, iż mieszkańców tego regionu tradycyjnie
określa się mianem polacos, mającym źródło w historycznej, etnicznej i językowej odrębności Katalończyków i pozostałych mieszkańców kraju.
Bardzo pozytywnie hiszpańskie media relacjonowały organizację i przebieg
Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej EURO 2012. Polskę chwalono za sprawną organizację, gościnność i generalnie znakomitą atmosferę podczas Turnieju.
Hiszpańscy dziennikarze obecni w Gniewinie, gdzie bazę treningową miała re-
96
prezentacja Hiszpanii, zachwycali się Trójmiastem i bardzo gorącym przyjęciem
przez Polaków.
Stosunkowo wiele miejsca hiszpańskie gazety poświęcają sytuacji gospodarczej w Polsce, oceniając ją jako „pozytywną”, „do pozazdroszczenia” czy „najlepszą w UE w czasach wszechobecnego kryzysu”. Podkreśla się, że polska gospodarka jako jedyna w Unii „oparła się kryzysowi”, odnotowując wzrost nawet
w najtrudniejszych dla krajów wspólnoty miesiącach. Przyczyn takiego stanu
media dopatrują się przede wszystkim w bardzo sprawnym wykorzystaniu przez
Polskę środków unijnych. Regularnie informują też o nowych inwestycjach
hiszpańskich firm na polskim rynku (Ferrovial, Acciona, Sando, Inditex) oraz
inwestycjach hiszpańskiego sektora bankowego w Polsce (przede wszystkim
Banco Santander). Podkreśla się, że w dobie kryzysu polski rynek stał się dla
wspomnianych firm jeszcze bardziej atrakcyjny, pozwalając na generowanie zysków, co na rodzimym rynku jest znacznie trudniej osiągalne.
Odnotowuje się też stanowisko Polski w kwestiach klimatycznych, w tym
wypełniania zobowiązań wynikających z Protokołu z Kioto i twardej pozycji
negocjacyjnej polskich władz w sprawie braku zgody na szybkie odchodzenie
od węgla w polityce energetycznej. Przypomina się o tym, że Polska będzie
organizatorem 19 Szczytu Klimatycznego w listopadzie 2013 r. Tak więc wizerunek Polski i Polaków w hiszpańskich mediach jest generalnie pozytywny bądź
neutralny. Należy wszakże podkreślić, że Polska należy raczej do grupy krajów,
którymi hiszpańskie media interesują się umiarkowanie.
Podręczniki hiszpańskie w minimalnym stopniu poruszają tematykę polską,
pojawia się ona jedynie w podręcznikach do historii w czwartej klasie czteroletniego obowiązkowego gimnazjum. Pierwszy raz wspomina się o Polsce (Wielkim Księstwie Warszawskim) przy okazji wojen napoleońskich, jako o kraju
sprzyjającym Francji. O Polsce pisze się jako o jednym z krajów, które uzyskały
niepodległość w wyniku rozpadu europejskich cesarstw po I wojnie światowej. W kontekście nazizmu i II wojny światowej pojawia się informacja, że
atak Niemiec na Polskę dał początek wojnie. O Polsce wspomina się także przy
opisie bloku sowieckiego, jako jednym z krajów, które rozwinęły przemysł ciężki; pojawia się także wzmianka o Układzie Warszawskim. We fragmentach na
temat przemian demokratycznych w 1989 r. w Europie Środkowej i Wschodniej, w części podręczników (Oxford Education), podkreślona jest rola Polski
– pierwszego kraju, gdzie został obalony system totalitarny (rola „Solidarności”,
Kościoła i Jana Pawła II), podana jest data utworzenia rządu T. Mazowieckiego.
W innych podręcznikach Polska nie zajmuje w tym okresie miejsca pierwszoplanowego – wspomina się, że gen. Jaruzelski podjął rozmowy z L. Wałęsą,
w konsekwencji czego Polska rozpoczęła przemiany i stopniowe zbliżenie się do
standardów Unii Europejskiej.
97
Raport ‘2012
Stowarzyszenia Polaków w Hiszpanii oczekują pomocy finansowej wspierającej ich działalność. Dotyczy to przede wszystkim szkolnictwa polonijnego,
gdyż ze względu na niskie dochody wielu osób opłaty wnoszone przez rodziców za naukę dzieci nie wystarczają na pokrycie wszystkich kosztów związanych
z utrzymaniem szkół. Kwestia ta nabiera szczególnej wagi w świetle zapowiedzi władz lokalnych, iż nadal będą udostępniać bezpłatnie pomieszczenia dla
szkół, ale pod warunkiem pokrywania przez użytkowników części kosztów ich
utrzymania.
Część organizacji przygotowuje również szereg ciekawych projektów związanych z ogólną promocją kultury polskiej skierowanych zarówno do Polonii,
jak i obywateli hiszpańskich i innych grup etnicznych zamieszkałych w tym
kraju. Jednak bez wsparcia finansowego realizowanego takich projektów ich
realizacja nie byłaby możliwe.
98
1.12. IRLANDIA
1.12.1. Raport Ambasady RP w Dublinie
nowych zjawisk
Według ostatniego spisu powszechnego (Census) irlandzkiego Centralnego
Biura Statystycznego, z 10 kwietnia 2011 r. w Republice Irlandii przebywało
ponad 120 tysięcy obywateli polskich. Nie wszyscy Polacy wzięli udział w spisie. Istnieją grupy rodaków, które np. czasowo pracują bez umowy, członkowie
rodzin pomagający przy domu lub w zajmowaniu się dziećmi oraz osoby, które
pomimo groźby grzywny za brak udziału w spisie, zdecydowały się nie wziąć
w nim udziału.
Powyższe dane wskazały, iż Polacy są w Irlandii najliczniejszą grupą imigrantów, a w domach językiem polskim posługuje się więcej osób niż irlandzkim (pierwszy oficjalny język państwa). Wzrost liczby Polaków od 2006 r. do
2011 r. o prawie 94 proc. można wytłumaczyć tym, iż w 2006 r. do Irlandii
przyjechało najwięcej naszych rodaków (nadano 93.787 numerów PPS (Personal Public Service – odpowiednik NIP i PESEL), jednak większość z tych osób
nie wypełniła kwestionariusza spisowego. Osoby, które przebywały w Irlandii
kilka tygodni lub miesięcy, nie uczestniczyły w większym stopniu w życiu społecznym. Dodatkowo nie było jeszcze większości polskich organizacji, instytucji
polonijnych czy mediów (radio, gazety, strony internetowe, itp.).
Wydział Konsularny Ambasady RP w Dublinie szacuje, iż liczba obywateli
polskich, przebywających tu w celach zarobkowych to ok. 150 tysięcy. Są to
dane orientacyjne i kalkulowane na podstawie Cenzusu 2011, danych z rejestrów WK oraz wydanych numerów PPS (odpowiednik polskiego PESEL/
NIP). Liczbę wydanych numerów PPS pokazuje tabela 1.
Tabela 1: numery PPS nadane polskim obywatelom w latach 2004 – 2012
Rok
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012*
Liczba PPS
27.295
64.731
93.787
79.816
42.553
13.794
8.742
8.087
8.663
*Źródło: Department of Social Protection
99
Raport ‘2012
Powyższe statystyki to jedynie dane szacunkowe, gdyż numery PPS nadawane są także pracownikom sezonowym. Istnieje również niewielka grupa osób,
która podjęła zatrudnienie na terytorium Republiki Irlandii bez numeru PPS,
zatem pracuje tam nielegalnie. Polacy są najliczniejszą grupą migracji zarobkowej w Irlandii. Pod względem zachowań na rynku pracy nie odbiegają znacznie
od innych grup imigrantów: duża część z nich wykonuje, pomimo wysokich
kwalifikacji, mniej prestiżowe, a co za tym idzie gorzej płatne prace. Powszechna jest opinia, iż Polacy to odpowiedzialni i sumienni fachowcy, którym bardzo
zależy na pracy.
• Zmieniająca się sytuacja polskich migrantów zarobkowych
na rynku pracy w okresie 2009-2012
Od maja 2004 r. obywatele polscy mają na terytorium Irlandii takie same
prawa, jak obywatele pozostałych państw Unii Europejskiej oraz są traktowani
na równi z Irlandczykami. Oznacza to także pełny dostęp do świadczeń socjalnych (zasiłki, renty i emerytury, świadczenia rodzinne, itp.) po spełnieniu
tych samych wymogów, co reszta obywateli UE. W latach szybkiego rozwoju
gospodarczego (2004 – 2007) do Irlandii przyjeżdżali głównie młodzi ludzie
po studiach lub w czasie ich trwania. Często praca w Irlandii była ich pierwszą
w życiu. Do Irlandii migrowały też całe rodziny. Polacy zatrudniani byli głównie w budownictwie, gastronomii, jak również w sektorach: informatyczno-komputerowym, finansowym (szczególnie w bankach), w agencjach rekrutacyjnych oraz na różnych szczeblach administracyjnych.
Jednak gdy rozpoczął się kryzys gospodarczy (lata 2008 – 2009), w pierwszej kolejności zwolnień doświadczyli imigranci, w tym Polacy. Dlatego stopa
bezrobocia wśród naszych rodaków jest nieco wyższa, niż wśród Irlandczyków.
Wynika to głównie z zasady, że najpierw zwalniane są osoby z najkrótszym
stażem (najczęściej imigranci). Oznacza to też, że część Polaków pozostaje w Irlandii pobierając zasiłek, zapomogę dla poszukujących pracy lub inną formę
pomocy. W ocenie specjalistów od rynku pracy, starają się oni przeczekać recesję w nadziei na powrót do pracy gdy recesja minie. Na razie jednak poziom
bezrobocia w Irlandii ciągle rośnie i aktualnie oscyluje wokół 15 proc.
Z danych Ministerstwa ds. Socjalnych dotyczących nadawania obcokrajowcom numerów PPS (tabela 1) wynika, iż liczba polskich migrantów zarobkowych od 2009 r. jest ustabilizowana na poziomie ok. 8.000 – 9.000 rocznie.
Placówka nie zarejestrowała masowej fali powrotów, czy przemieszczania się do
innych państw UE.
100
EWG z 25 lipca 1977 r.)
Na terenie Irlandii przebywa obecnie ok. 15.000 polskich dzieci i młodzieży
w wieku szkolnym1. Dynamiczny rozwój szkolnictwa polskiego w Republice
od 2004 r., a zwłaszcza w latach 2008/2009, doprowadził do powstania 24
szkół uzupełniających w całym kraju.
W pięciu Szkolnych Punktach Konsultacyjnych przy Ambasadzie RP w Dublinie naukę pobiera 2.650 uczniów, natomiast w 21 szkołach społecznych
nauczaniem objętych jest ponad 1.500 dzieci. Stanowi to nieznaczny wzrost
w stosunku do poprzednich lat, jednakże nadal jest to zaledwie ok. 27 proc.
wszystkich dzieci w wieku szkolnym.
Jednocześnie placówka odnotowuje liczne zapytania i inicjatywy zakładania kolejnych punktów nauczania języka polskiego i historii. W bieżącym roku
szkolnym uruchomiono 6 nowych ośrodków oświatowych, co wskazuje na
istnienie dużego zapotrzebowania na to nauczanie oraz potwierdza stabilizację
polskiej społeczności w Irlandii. Wyrazem wzrostu zorganizowania jest również
powołana w kwietniu 2012 r. Polska Macierz Szkolna w Irlandii. Organizacja
ta, zrzeszająca szkoły polonijne, ma na celu koordynację i wsparcie działalności
szkół w kontaktach z władzami irlandzkimi.
Stopień realizacji dyrektywy 77/486/EWG w Irlandii od wielu lat jest znikomy. Ze względu na oszczędności w budżecie, nadal nie przewidziano na to
środków finansowych. Nauka języka ojczystego dzieci migrantów z krajów UE
nie jest w żadnej formie wspierana przez władze centralne.
Zmiana tej sytuacji możliwa jest na poziomie szkół średnich. W ramach
programu maturalnego w dwóch ostatnich klasach uczniowie, zwolnieni z obowiązku nauki języka irlandzkiego, mogą uczyć się języka ojczystego2. Decyzja
o wprowadzeniu nauczania języka polskiego należy do dyrekcji danej szkoły. Kluczowe są tutaj rozwiązania na poziomie lokalnym, wprowadzane przy
współpracy polskiej społeczności z władzami szkół i kuratoriów oświaty. Takie
rozwiązania pojawiły się już w niektórych miejscowościach (np. Letterkenny
w hrabstwie Donegal) i stanowią istotne źródło informacji do wypracowania
rozwiązań modelowych.
1
Zgodnie z wynikami spisu powszechnego z 2011 r., w Irlandii zamieszkiwało ponad 10.000 dzieci
w wieku przedszkolnym (od 0 do 4 lat), w tym 8.551 urodzonych w Irlandii, przy ogólnej liczbie
14.172 dzieci w wieku od 0 do 14 lat i 12.357 w wieku od 15 do 24 lat.
2
Prowadzone są prace nad wprowadzeniem języka polskiego do programu szkół podstawowych poprzez
umieszczenia na wykazie świadectwa Junior Certificate Exam.
101
Raport ‘2012
i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie prawa obywateli Unii
W związku z utrzymującym się kryzysem gospodarczym, Irlandia stara się
odpowiednio dostosować swoją politykę migracyjną. Wprowadzane zmiany
mają na celu wyeliminowanie negatywnych skutków dla wewnętrznego rynku
pracy. Dotyczy to w dużej mierze migrantów z państw trzecich, wobec których
obowiązują zaostrzone przepisy kryteriów przyznawania zezwolenia na pracę.
W odniesieniu do obywateli państw członkowskich UE w grudniu 2011 r.
zdecydowano się utrzymać ograniczenia dla obywateli Bułgarii i Rumunii do
końca 2013 r. Jednak w lipcu 2012 r. rząd irlandzki postanowił wobec tych
obywateli zakończyć ograniczenia dostępu do irlandzkiego rynku pracy.
Irlandzkie przepisy implementujące dyrektywę 2004/38/WE były kilkakrotnie zmieniane w celu dostosowania do wymogów prawa unijnego. W wyniku
interwencji Komisji Europejskiej i orzeczeń Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, dokonano zmian m.in. w zakresie trybu wydawania wiz dla członków
rodzin obywateli UE (wymagane dokumenty i termin rozpatrzenia sprawy) czy
umieszczania pieczątek wjazdowych na granicy. W 2011 r. dokonano istotnej
nowelizacji znoszącej, zgodnie z art. 5 ust. 2 dyrektywy, wymóg posiadania wizy
wjazdowej do Irlandii przez obywateli państw trzecich mających kartę pobytu
wydaną przez inne państwo członkowskie, zgodnie z art. 10 dyrektywy.
W Irlandii bardzo dobrze rozwinięta jest pomoc osobom bezdomnym. Istnieje wiele instytucji państwowych (np. działająca przy Ministerstwie ds. Socjalnych – Community Welfare Services, czy współpracująca z Radą Miasta
– Homeless Agency) oraz organizacji pozarządowych (np. Crosscare Migrant
Centre, czy organizacja charytatywna Society of St. Vincent de Paul), które
zajmują się przydzieleniem noclegowni, wydają darmowe posiłki oraz w uzasadnionych przypadkach kupują cudzoziemcom bilet powrotny do kraju.
Do urzędu konsularnego osoby bezdomne zgłaszają się sporadycznie, głównie po wydanie nowego paszportu, gdyż wymienione instytucje i organizacje
nie rejestrują bezdomnych bez okazania ważnego dokumentu tożsamości.
W 2012 r. organizacja Barka, pomagająca bezdomnym Polakom oraz tym
z problemami alkoholowymi, otworzyła swoją filię w Dublinie.
102
Obywatele Polscy, którzy przyjechali w 2006 r., sprowadzają obecnie rodziny (wzrost liczby Polek o ponad 30 tys. oraz dzieci urodzonych w Polsce o ponad 9,5 tys.) lub zakładają rodziny (ponad 10 tys. dzieci urodzonych w Irlandii
posługuje się na co dzień językiem polskim, z czego ponad 8,5 tys. jest w wieku
od 0 do 4 lat). Coraz więcej osób udziela się w życiu społecznym w Irlandii
i coraz bardziej asymiluje z resztą społeczeństwa. Wiele pytanych osób planuje
zostać na wyspie na następnych kilka lat lub na stałe.
Przez ostatnie lata, pomimo kryzysu gospodarczego w Irlandii, nie zauważono fali powrotów naszych rodaków do Polski, czy też przenoszenia się do
innych krajów UE. Można stwierdzić, że poziom emigracji ustabilizował się,
zamiast – jak w latach boomu gospodarczego – gwałtownie wzrastać. Świadczą
o tym także wzrastające statystyki Wydziału Konsularnego, szczególnie w działach cywilno-prawnym oraz opieki konsularnej.
Coraz więcej obywateli RP korzysta z usług działu cywilno-prawnego
(umiejscowienia aktów stanu cywilnego, wydobywanie ich z Polski, zmiany
imion/nazwisk, itp.), z uwagi na to, że ich życie toczy się teraz w Irlandii, a wyjazdy do Polski stają się coraz rzadsze. Do działu opieki konsularnej stale wpływają zapytania o przenoszenie składek na ubezpieczenie społeczne z Polski oraz
o inne świadczenia socjalne i emerytalne, a także pytania o inne aspekty życia
w Irlandii (podatki, ubezpieczenia, leczenie, edukacja, zatrudnienie, obowiązujące prawo etc.). Statystyki działu paszportowego utrzymują się wciąż na wysokim poziomie. Nadal najwięcej paszportów wydaje się dzieciom urodzonym
lub mieszkającym w Irlandii.
zarobkowych
Prowadzona przez Ambasadę RP w Dublinie współpraca z organizacjami
polskimi w Irlandii odbywa się na wielu płaszczyznach.
W obszarze edukacji placówka współpracuje ze szkołami i instytucjami
oświatowymi w celu wzmocnienia potencjału intelektualnego dzieci i młodzieży z rodzin polskich. Realizując te zadania, Ambasada odpowiada na dynamicznie zmieniające się potrzeby miejscowej polskiej społeczności. Wyraża
się to m.in. we wspieraniu działalności szkół społecznych; pomocy w tworzeniu
nowych szkół; organizowaniu szkoleń i konferencji dla nauczycieli i rodziców
czy wspieraniu integracji polskiej oświaty. Z poparciem placówki spotkało się
utworzenie w kwietniu 2012 r. zrzeszenia szkół Polska Macierz Szkolna w Irlandii. Z inicjatywy Ambasady powstała w październiku 2012 r. Rada Konsul-
103
Raport ‘2012
tacyjna ds. oświaty, która będzie analizować rozwiązania proponowane przez
instytucje z Polski i opracowywać odpowiednie założenia. W listopadzie 2012 r.
w Dublinie zorganizowano już po raz drugi, we współpracy z University College Dublin, konferencję oświatową, która zgromadziła nauczycieli, jak i rodziców z całej Irlandii. Jej przedmiotem była dwujęzyczność i związane z tym
konsekwencje dla polskiej oświaty w tym kraju; wystąpili eksperci z Polski, Austrii i Irlandii.
Należy wskazać również istotne projekty z zakresu promocji polskiej kultury
i sztuki. Ambasada wspiera inicjatywy, które umożliwiają dotarcie do szerokiego kręgu odbiorców, a nie tylko polskiej diaspory, np.: Festiwal Sztuki Polskiej
w Limerick, wystawa polskiego plakatu artystycznego, Festiwal Polski w Cork.
W Dublinie działa szereg organizacji, które biorą od kilku lat czynny udział
w tak prestiżowych projektach jak PhotoIreland (przegląd fotografii), Absolut
Fringe Festival (festiwal teatralny) czy Noc Kultury. Również poza stolicą polskie organizacje starają się włączać w lokalne wydarzenia, np. za sprawą corocznego udziału w paradzie z okazji Dnia Św. Patryka.
Wiele ciekawych inicjatyw pojawiło się na przestrzeni 2011 i 2012 r.
w związku z mistrzostwami piłkarskimi EURO 2012. Polacy w Irlandii zaangażowali się aktywnie w promocję Polski, co potwierdziła mnogość i zakres
zorganizowanych imprez.
Istotnym elementem opisywanej współpracy jest także stwarzanie odpowiednich warunków do działania osobom aktywnym w środowisku, takim jak
młodzi liderzy i profesjonaliści. Dla tej grupy w październiku 2012 r. zorganizowano w Dublinie kilkudniowe szkolenie w ramach projektu „Kuźnia Liderów”,
zrealizowanego we współpracy z Forum Polonia z Dublina i Stowarzyszeniem
Szkoła Liderów z Warszawy.
Wprowadzone niedawno zmiany w systemie finansowania współpracy
z Polonią i Polakami za granicą wpłynęły pozytywnie na działalność placówki
w obszarze promocji, pozwalając na podwojenie wysokości funduszy na ten cel
w latach 2011-2012.
Ważnym polem działalności Ambasady są również tzw. programy pomocowe. Ich realizacja polega na wspieraniu projektów skierowanych do osób
wymagających wsparcia psychologicznego, doradztwa prawnego i pomocy społecznej. W ostatnich latach doszło na tym polu do utworzenia kilku prężnie
działających organizacji. Do najważniejszych należą: Centrum Wsparcia i Integracji Together-Razem w Cork, Centrum Pomocy Psychologicznej „Parasol”,
Centrum Konsultacyjne dla Uzależnionych w Dublinie, Polska Sekcja Crosscare i Centrum MyMind.
W celu koordynacji współpracy, Wydział Konsularny Ambasady zorganizował spotkanie z organizacji pomocowymi, na którym omówiono kluczowe
zjawiska i problemy, z jakimi spotykają się one w swojej działalności. W wyniku porozumienia z Centrum Wsparcia i Integracji Together- Razem, placówka
współfinansowała przez 6 miesięcy pilotażowy projekt poradni prawno-socjal-
104
nej i punktu wsparcia edukacyjnego w Cork. Działalność poradni i zajęcia edukacyjne cieszyły się dużym zainteresowaniem uczestników.
obrony praw pracowniczych, dyskryminacji polskich obywateli na
miejscowych rynkach pracy, inicjatywy urzędów konsularnych
W Irlandii funkcjonuje wiele instytucji państwowych, organizacji pozarządowych oraz charytatywnych, które udzielają informacji na temat przysługujących praw, jak również służą poradą, a w niektórych przypadkach nawet
pośredniczą pomiędzy osobą dochodzącą swych praw, a daną instytucją. Ze
względu na to, że diaspora polska jest najliczniejsza, wiele instytucji oferuje
ulotki informacyjne oraz formularze w języku polskim lub zatrudnia polskich
pracowników, aby ułatwić porozumiewanie się.
Ogólnych informacji o prawach obywatelskich i pracowniczych dostarcza
państwowa organizacja Citizens Information, która ma siedziby w każdej większej miejscowości i dobrze rozbudowaną stronę internetową z najważniejszymi
informacjami na temat np. prawa pracy, zasiłków i świadczeń socjalnych, podatków, ubezpieczeń, systemu szkolnictwa czy opieki zdrowotnej. Informacje te
są w kilku językach, także po polsku, i stale uaktualniane. Pracownicy biur CI
służą informacją i poradą, jednak nie ma to charakteru porady prawnej.
National Employment Rights Authority (NERA, Krajowe Biuro Spraw
Pracowniczych) nie tylko służy poradami i informacjami o prawie pracy, ale
również bada zgłoszone przypadki łamania praw oraz może pośredniczyć pomiędzy pracownikiem, a pracodawcą. Obecnie NERA zatrudnia sześciu inspektorów mówiących po polsku. Kolejną istotną organizacją są związki zawodowe SIPTU (obecnie pracuje tam jeden Polak). W Irlandii działa także Rights
Commissioner Service (Pełnomocnik Praw Obywatelskich), którego głównym
zadaniem jest badanie i rozwiązywanie problemów pomiędzy pracodawcami,
a indywidualnymi pracownikami lub grupą pracowników.
Ambasada sporadycznie otrzymuje sygnały o łamaniu praw pracowniczych.
Jeżeli jest pewność, że te prawa zostały naruszone, można wnieść sprawę do
Employment Appeals Tribunal (Trybunał Apelacyjny ds. Zatrudnienia). Państwową instytucją zajmującą się badaniem zaniedbań pracodawców w kwestiach BHP jest Health and Safety Authorithy (HSA, Inspekcja Pracy/BHP).
Wszelkimi kwestiami opieki zdrowotnej oraz leczenia w Irlandii zajmuje
się odpowiednik polskiego Narodowego Funduszu Zdrowia – Health Service
Executive. To instytucja, która rozpatruje roszczenia w sprawach szkód poniesionych w wypadku samochodowym lub wypadku w miejscu pracy oraz roszczenia dotyczące odpowiedzialności cywilnej.
Rządową instytucją, która zajmuje się sprawami socjalnymi oraz przyznawaniem zasiłków, zapomóg, rent i emerytur jest Department of Social Protection
105
Raport ‘2012
(Ministerstwo Opieki Społecznej), które ma oddział w każdej większej miejscowości. Od 2011 r. temu resortowi podlega także instytucja pn. Community
Welfare Services, która pomaga osobom w najtrudniejszej sytuacji materialnej,
a także w wyjątkowych przypadkach losowych.
Osoby, które padły ofiarą dyskryminacji mogą udać się do Rzecznika Praw
Obywatelskich - Office of the Ombudsman. Oprócz Rzecznika skargę można
skierować do Trybunału ds. Równości – The Equality Tribunal oraz Inspekcji
ds. Równości – Equality Authority. W przypadku, jeżeli zaniedbania lub dyskryminacji dopuściła się Garda (tutejsza policja), należy zwrócić się ze skargą
do Komisji Odwoławczej Praw Obywatelskich ds. Policji – Garda Siochana
Ombudsman Commission.
Istnieje także wiele instytucji, które zajmują się m.in. pomocą kobietom,
które padają ofiarami przemocy domowej oraz np. zmuszanym do prostytucji (np. Women’s Aid, Cura), rodzicom samotnie wychowującym dzieci (np.
One Family), osobom starszym (np. Age Action), trudnej młodzieży (np.
YMCA), osobom walczącym z uzależnieniami (np. Coolmine, AA), osobom
bezdomnym (np. Focus Ireland, Merchants Quay Ireland, St. Vincent de Paul).
Wszystkie te instytucje pomagają nie tylko Irlandczykom, czy obywatelom UE,
ale także imigrantom spoza Unii. W wielu pracują Polacy lub osoby znające
nasz język. Informacje w broszurach lub w Internecie są tłumaczone na kilka
języków, w tym na polski.
W Irlandii świetnie zorganizowana jest sieć instytucji i organizacji charytatywnych lub ze statusem NGO. Wiele z nich zajmuje się pomocą mieszkańcom kraju, bez względu na pochodzenie i status, w egzekwowaniu ich praw
obywatelskich i społecznych. Istnieją także organizacje, które pomoc oferują
tylko migrantom. Zazwyczaj mają szeroki wachlarz działalności: pomoc w uzyskaniu świadczeń społecznych, pomoc przy rozliczeniach podatkowych, porady
z zakresu prawa pracy, karnego lub cywilnego. Oferują także inne informacje
oraz odsyłają do odpowiednich instytucji. Najważniejsze z nich to: Crosscare
Migrant Project, Migrants Rights Centre Ireland, Nasc (z siedzibą w Cork),
Doras (z siedzibą w Limerick), Cairde.
Niestety, większość tych instytucji rządowych może udzielić jedynie ogólnych informacji o obywatelach RP korzystających z ich pomocy. Wiąże się to
z irlandzką ustawą o ochronie danych osobowych, która zabrania udostępniania ich osobom postronnym, w tym także placówkom dyplomatycznym.
Obraz Polski i Polaków w mediach irlandzkich ma charakter dość pozytywny. W 2012 r. doniesienia pojawiały się dość sporadycznie, aczkolwiek były
okresy zwiększonego zainteresowania lokalnych mediów polską społecznością
w Irlandii.
Np. w lutym 2012 r., czołowy dziennik irlandzki Irish Independent opublikował artykuł oparty na tekście Gazety Wyborczej o bezrobotnej obywatelce
106
polskiej mieszkającej w Irlandii i rzekomo wykorzystującej tamtejszy system
społeczny. Irlandzki artykuł przeinaczał fakty i wypowiedzi zawarte w polskim
pierwowzorze, zatem list do redakcji wystosował Ambasador RP w Dublinie,
wytykając przekłamania i nieścisłości. Chodziło też o neutralizację spodziewanego wzburzenia społecznego wobec posądzeń wysuwanych przez autorów
artykułu, jakoby Polacy w Irlandii nadużywali irlandzki system ubezpieczeń
społecznych i celowo nie podejmowali pracy.
W irlandzkich mediach przez tydzień toczyła się debata nad artykułem
i listem ambasadora. Przedruk fragmentów listu pojawił się w większości irlandzkich dzienników – dziennikarze powstrzymywali się od własnych komentarzy, skupiając się na ilustracji nieścisłości w irlandzkim artykule i przytaczając
fragmenty listu. Fora internetowe zdominowała debata wokół artykułu, reakcji placówki, a także sytuacji polskich emigrantów oraz wiarygodności i etyki
irlandzkiej prasy. Zdecydowana większość internautów ostro krytykowała artykuł za wybiorczość, tendencyjność i „poszukiwanie taniej sensacji”, bardzo
pozytywnie wypowiadając się o polskiej społeczności w Irlandii.
Sam sprawca zamieszania, Irish Independent, w dniu publikacji artykułu na
swojej stronie internetowej opublikował list ambasadora, po czym zamieścił na
łamach tłumaczenie artykułu z Gazety Wyborczej.
Historia ta wywarła pozytywny wpływ na wizerunek polskiej społeczności
w Irlandii, gruntując opinię o Polakach jako o sumiennych, uczciwych pracownikach, a przy tym ludziach o serdecznym i otwartym usposobieniu.
Kolejny wzrost zainteresowania polską społecznością w Irlandii wiązał się
z mistrzostwami nożnej UEFA EURO 2012. Media opisywały inicjatywy polskich obywateli mieszkających w Irlandii, promujące Polskę jako atrakcyjny
kierunek turystyczny. Pomimo sprawozdawczego charakteru doniesień, ich
wydźwięk był pozytywny: irlandzkich Polaków prezentowano jako aktywnych
i przedsiębiorczych, samoistnie angażujących się w promocję własnego kraju
i wychodzących naprzeciw potrzebom tysięcy Irlandczyków, podróżujących do
Polski na mistrzostwa.
Poza tym doniesienia na temat polskiej diaspory były sporadyczne i koncentrowały się na relacjonowaniu przestępczości z udziałem Polaków oraz na
wypadkach losowych.
Obraz Polski w podręcznikach szkolnych
Informacje o Polsce w irlandzkich podręcznikach szkolnych są tak sporadyczne, że trudno mówić o obecności w nich spójnego obrazu Polski. Ogólne wzmianki pojawiają się głównie w podręcznikach do historii współczesnej
w kontekście wybuchu II wojny światowej oraz obalenia komunizmu w Europie Środkowo-Wschodniej. Z uwagi na pobieżność informacji, zdarzają się nieścisłości. Ambasada podejmuje wtedy interwencje i prosi autorów i wydawców
o umieszczenie sprostowania. Trzeba podkreślić, iż takie „nieścisłości” nie są
107
Raport ‘2012
publikowane celowo, ale biorą się głównie ze skoncentrowania się irlandzkiego
systemu edukacji na historii krajów anglojęzycznych.
1.12.2. Informacja Polskiego Ośrodka Społeczno-Kulturalnego
w Dublinie
Przeważająca liczba Polaków żyjących obecnie w Irlandii wywodzi się z wielkiej fali emigracji zarobkowej z lat 2004-2007, po przystąpieniu Polski do Unii
Europejskiej. W okresie szczytu liczbę Polaków w Irlandii szacowano na ok.
200 tys. osób. Obecne szacunki wskazują na ok. 150 tys., w tym ok. 70 tys.
w Dublinie, przy ogólnej liczbie ludności Irlandii wynoszącej 4,5 mln. Polacy
są największą mniejszością narodowościową w Irlandii - przed Brytyjczykami,
Rosjanami, Litwinami, Brazylijczykami, Rumunami, Chińczykami i Nigeryjczykami. Ze spisu powszechnego z 2011 r. irlandzkiego Centralnego Urzędu
Statystycznego wynika, że język polski jest drugim, po języku angielskim, najczęściej używanym językiem na Wyspie, mimo, że w Irlandii obowiązują dwa
języki urzędowe, angielski i irlandzki (gaelicki).
Liczba Polaków w Irlandii obecnie znacząco nie wzrasta. Coraz częściej
jednak wracają te osoby, które już tu kiedyś mieszkały i pracowały. Starają się
odnawiać swoje znajomości osobiste i zawodowe. Często kontynuują opłacane
z pieniędzy publicznych dokształcanie na kursach FAS (odpowiednik polskiego urzędu pracy). FAS zajmuje się głównie pomocą w znalezieniu pracy dla
osób bezrobotnych, ale także oferuje szeroki wachlarz różnego rodzaju szkoleń
i kursów, zarówno bezpłatnych, jak i płatnych. Pomaga również przekwalifikowywać się pracownikom z ich wyuczonych zawodów na takie, na które istnieje
na rynku popyt.
Najważniejsze problemy Polaków zamieszkałych w Irlandii w 2012 r. wydają się zbliżone do tych, które istniały przed 2009 r., z tym wyjątkiem, że obecnie
są bardziej odczuwalne.
Bezrobocie, jako pierwszy i najważniejszy wyznacznik kryzysu ekonomicznego w Irlandii, dotyczy również Polaków i stanowi dla nich największy
problem. W ostatnich latach zlikwidowano dziesiątki tysięcy miejsc pracy,
a przybyło dziesiątki tysięcy bezrobotnych. W tej sytuacji Polakom jest trudno
znaleźć pracę, zwłaszcza zgodnie z wykształceniem. Równocześnie zwiększyły
się wymagania, np. wymagana jest perfekcyjna znajomość języka angielskiego
na stanowiskach, gdzie ze względu na typ wykonywanej pracy to nie jest konieczne, a przedtem nie odgrywało żadnej roli. Przy staraniu się o pracę wzrosły
również wymagania dotyczące referencji, a równocześnie proponowane wynagrodzenie staje się coraz niższe. I choć wiele z tych problemów dotyczy również
Irlandczyków, to wśród Polaków często panuje przekonanie, że dochodzi do
faworyzowania Irlandczyków w miejscu pracy, że Polakowi trudno się przebić
108
przez struktury i różne układy, że coraz częściej popełniane są ewidentne niesprawiedliwości wobec obywateli innych narodowości, w tym i Polaków.
Z problemem bezrobocia ściśle powiązany jest brak dobrej znajomości
języka angielskiego. Słaby angielski bardzo utrudnia relacje w miejscu pracy,
w urzędzie, na ulicy. W Dublinie i w kilku większych miastach istnieją darmowe kursy języka. Innym problemem, z którym boryka się polska migracja
zarobkowa, jest nostryfikacja dyplomów. Mimo dyrektyw Unii Europejskiej
w tym zakresie, jest wiele zawodów, głównie w służbie zdrowia – np. pielęgniarki, operatorzy maszyn rentgenowskich – oraz innych, w których nostryfikacja
jest utrudniona, a czasem mimo jej uzyskania dyplomu nie uznaje irlandzki
pracodawca.
Wyjątkowo poważne dla Polaków na emigracji są problemy natury społecznej. Bardzo wielu Polaków mieszkających w Irlandii odczuwa osamotnienie.
Zdarzają się przypadki samobójstw. Ludzie bez pracy, bez pieniędzy, bez stałego
zajęcia bardzo łatwo wpadają w depresję lub nałogi. Dlatego należy tu podkreślić wielką rolę placówek doradztwa psychologicznego i psychiatrycznego dla
osób uzależnionych i ich rodzin. Na tego typu placówki jest wielkie zapotrzebowanie. W Dublinie i kilku innych miastach otwierają się poradnie psychologiczne, gdzie organizuje się najrozmaitsze konsultacje i warsztaty wsparcia dla
społeczności polskiej. Niektórzy Polacy wyjechali z Polski uciekając od tamtejszych problemów, mieli nadzieję na lepsze jutro. Rzeczywistość w Irlandii
okazała się inna.
Częstym problemem jest znalezienie polskiej sobotnio-niedzielnej szkoły,
aby dziecko mogło się uczyć języka polskiego. Obecnie tzw. Szkolnych Punktów Konsultacyjnych przy Ambasadzie RP jest 5 na całą Irlandię. W Dublinie
jedna z takich szkół skupia 800 dzieci. Zapotrzebowanie jest ogromne, a miejsc
bardzo mało. Na terenie Irlandii powstało 19 prywatnych szkół weekendowych. Dobiegają jednak głosy, że wobec narastającego kryzysu, nie wszystkich
rodziców stać na prywatne opłacanie nauki w takich szkołach.
Irlandia w bardzo krótkim czasie stała się krajem zróżnicowanym etnicznie.
Doszło do tego po tym, jak na Szmaragdową Wyspę zaczęły napływać grupy
z wielu zakątków świata, szukając lepszego jutra. Nałożyło się na to rozszerzenie
się Unii Europejskiej z konsekwencjami „wędrówki ludów”. Irlandia ochoczo
otworzyła granice dla chętnych do pracy z nowo przyjętych krajów już w maju
2004 r.
Ogólnie panuje przekonanie, że władze tego kraju zrobiły wiele dla obcych
przybyszów, aby ułatwić im pierwsze kontakty z nowym krajem. Przez kilka lat
działało w Irlandii Ministerstwo ds. Integracji, choć o wiele bardziej doceniona
przez społeczność polską była i dalej jest możliwość otrzymania za darmo usługi tłumacza w szpitalu, na konsultacji medycznej, w sądzie, w wielu różnych
urzędach, gdzie brak znajomości języka angielskiego szalenie utrudnia rozmowę
109
Raport ‘2012
bądź nawet czyni ją niemożliwą. Ponadto władze irlandzkie i organizacje pozarządowe przygotowały setki publikacji, dokumentów, informacji, broszur, stron
internetowych w języku polskim i w innych językach, których przedstawiciele
mieszkają w Irlandii.
Polacy, jako obywatele Unii Europejskiej byli i są traktowani zgodnie z prawem UE, a tym samym podlegają prawom, które obowiązują obywateli Irlandii. Tak więc Polacy pracujący tu legalnie i spełniający warunek dwuletniej
rezydencji są uprawnieni do pomocy socjalnej, do otrzymywania zapomóg i zasiłków, do zapomogi mieszkaniowej, do zasiłku na dzieci. Jednak na skutek
kryzysu i cięć budżetowych, wydatki irlandzkiego rządu na świadczenia socjalne
zmniejszają się systematycznie i powstają nowe przepisy z nowymi wymogami,
zaostrzeniami, kontrolami. Są to jednak posunięcia, które dotyczą wszystkich
legalnych mieszkańców Irlandii, bez żadnych podtekstów dyskryminujących.
Należy też odnotować postawy instytucji i organizacji pozarządowych, jak
i prywatnych biznesów, które odnoszą się bardzo życzliwie do pomysłów i inicjatyw Polaków. Irlandczycy pomagają Polakom w różnych przedsięwzięciach
kulturalnych, sportowych, szkoleniowych. Wizerunek Polaków w Irlandii nadal jest pozytywny.
Oczekiwania od podmiotów polskich zaangażowanych we współpracę
z Polakami i Polonią za granicą
W chwili obecnej na terenie Irlandii działa dużo polskich organizacji, które
w miarę swych sił i możliwości starają się dotrzeć do wielu Polaków z wszelkimi
rodzajami programów i imprez. Wśród najbardziej znanych można wymienić
Polski Ośrodek Społeczno-Kulturalny i Towarzystwo Irlandzko-Polskie. To
ostatnie jest najstarszą organizacją polonijną i działa w Irlandii od 34 lat. Polski Ośrodek Społeczno-Kulturalny w Dublinie powstał 26 lat temu i wspólnie
z Towarzystwem Irlandzko-Polskim wykorzystuje w działalności pomieszczenia
tzw. Domu Polskiego. Dom Polski, zabytkowa kamienica w centrum Dublina, jest własnością organizacji o nazwie OGNISKO Ltd. W ostatnich latach
w calej Irlandii pojawiło się dużo nowych organizacji, jak np.: Stowarzyszenie
MyCork, Centrum Together-Razem, które wspiera integrowanie środowisk
polskich z lokalnymi środowiskami irlandzkimi, Polish Art Festival w Limerick,
Polska Biblioteka „Biblary” oraz Zespół Folklorystyczny „Koniczyna”, działające w Dublinie. Ponadto, istnieje wiele wspaniałych oddolnych inicjatyw przy
szkołach sobotnio-niedzielnych, jak np. Polskie Stowarzyszenie Edukacyjne,
które zaangażowane jest w piękne projekty integrowania niepełnosprawnych
ze zdrowymi. Należy również zanotować pojawienie się na scenie dublińskiej
aktywnego Klubu Gazety Polskiej.
Wiele z tych organizacji w swych projektach podejmuje współpracę z Ambasadą RP w Dublinie. Potrzeby finansowe są wielkie, gdy ma się ambitne plany np. w dziedzinie promocji polskiej kultury i sztuki. Polonia irlandzka docenia pomoc i współpracę okazywaną przez pracowników polskiej Ambasady.
110
Mamy nadzieję, że Polski Dom w Dublinie, prowadzony na zasadzie wolontariatu od 26 lat, doczeka się poważnej pomocy inwestycyjnej na przeprowadzenie gruntownego remontu dolnego piętra. Dzięki takiej operacji Polacy
uzyskaliby dodatkowo 100 m kw. pomieszczeń w pięknej zabytkowej XVIIIwiecznej kamienicy w centrum stolicy Irlandii.
Z perspektywy irlandzkiej Polska jawi się jako kraj o znamienitej przeszłości,
wielkiej i bogatej kulturze, potencjalnie wielkich możliwościach biznesowych.
To kraj, który umiał przygotować doskonałe EURO 2012 i którego obywatele
spełniają się na każdym stanowisku pracy. Wobec takiej sytuacji jest imperatywem moralnym dla władz polskich stworzenie autentycznego Polskiego Instytutu Kultury w Irlandii, z zasobną biblioteką, salą reprezentacyjną, etatowymi
pracownikami, centrum informacji turystycznej. Z Irlandii samoloty latają do
co najmniej 10 polskich miast. Ruch jest ogromny. Polska fascynuje Irlandczyków. I być może to właśnie Irlandia, naród, który nie mając żadnych przewinień wobec Polski w przeszłości, pierwszy ponownie pozytywnie odkryje Polskę
dla świata.
Krystyna Pycińska-Taylor
Prezes Polskiego Ośrodka Społeczno-Kulturalnego w Dublinie,
31.12.2012
111
Raport ‘2012
1.13. ISLANDIA
1.13.1. Raport Konsulatu Generalnego RP w Reykjaviku
nowych zjawisk
W ostatnich latach Islandia z kraju wyizolowanego, położonego na dalekiej
północy staje się coraz bardziej wielokulturowa. Według Islandzkiego Urzędu
Statystycznego w styczniu 2012 r. na Islandii mieszkało prawie 21 tys. osób
obcego pochodzenia, co stanowiło 6,6 proc. mieszkańców wyspy. Połowę tej
grupy stanowią Polacy. W styczniu 2012 r. wyspę zamieszkiwało 9.049 obywateli polskich oraz 1.422 osoby, które prócz obywatelstwa RP mają również
islandzkie. Z tej grupy aż 1.018 osób uzyskało obywatelstwo islandzkie w latach 2004-2009. Większość imigrantów na nowy dom wybrała stolicę: w Reykjaviku mieszka 9.191 obcokrajowców, w tym ponad 5 tys. Polaków. Duża
popularnością cieszy się również półwysep Reykjanesbaer, gdzie osiedliło się
1.535 obywateli RP, a także Akureyri - 145 osób, Isafjordur - 190 osób, Akranes
- 268 osób oraz Fjallabyggd- 313 osób pochodzących z Polski. We wspomnianych miastach, poza okręgiem stołecznym, obywatele polscy stanowią znaczącą
większość obcokrajowców.
Zjawisko polskiej emigracji na Islandię jest wciąż relatywnie świeże.
W związku z tym, że do początku lat 90-tych XX w., na wyspę wyjeżdżały tylko
pojedyncze osoby, nie ma tu wielopokoleniowych tradycji emigracji, jak np.
w USA czy w Niemczech. Mimo, iż emigracja Polaków na Islandię to ledwie
ostatnie 20 lat naszej historii, można zauważyć wyraźny jej podział na dwie fazy:
emigrację „przed i po kryzysie”, który dosięgnął Islandię w 2008 r. Fala Polaków
napływających na wyspę w ciągu 20 lat nieustannie rosła, osiągając apogeum
w 2009 r., kiedy to na Islandii przebywało oficjalnie 11.611 osób pochodzenia
polskiego.3 Po przełomowym dla Islandii roku 2009, kierunek migracji odwrócił się i odnotowano zjawisko emigracji z Islandii - choć na dużo mniejszą skalę
niż imigracja z lat poprzedzających kryzys. Liczba Polaków na Islandii w ciągu
ostatnich czterech lat zmniejszyła się prawie o 2.500 osób.
W czasie dobrobytu cele i oczekiwania polskich emigrantów różniły się znacząco od tych po 2008 r. Początek XXI w. był czasem, kiedy na Islandii brakowało rąk do pracy, więc chętnie sięgano po polskich pracowników, szczególnie
do prac, których Islandczycy nie chcieli wykonywać. Wielu Polaków pracowało
przy budowie hut aluminium, w przetwórniach rybnych oraz przy pracach budowlano-wykończeniowych. Cechą charakterystyczną tej emigracji, było to, że
miała ona, z założenia, charakter tymczasowy i tak też była traktowana przez
3
Dane Islandzkiego Urzędu Statystycznego.
112
rząd i obywateli Islandii - pracownicy kontraktowi, którzy przybyli wesprzeć
kraj, ale po wykonaniu zadania wyjadą, więc nie ma potrzeby integrowania ich
ze społeczeństwem.
Pogarszająca się sytuacja ekonomiczna Islandii, spadek wartości korony islandzkiej i coraz mniejsze możliwości znalezienia pracy spowodowały, że Polakom, którzy często utrzymywali dwa domy, przestało opłacać się tutaj pracować. Wyspa leży daleko od Polski, koszty utrzymania są tu wysokie, więc gdy
korona islandzka straciła ponad połowę wartości, korzyści z pracy na wyspie
okazały się mniejsze niż oczekiwania.
Po 2009 r. na Islandii pozostały głównie ci, którzy postanowili trwale przenieść na wyspę swój ośrodek życia. Według badań z 2010 r. wśród Polaków,
można wyciągnąć wniosek, że nawet najgorzej płatna praca lub zasiłek dla bezrobotnych, pozwala na utrzymanie się, opłacenie mieszkania, samochodu czy
wyjazd na wakacje.4 Jest to jeden z głównych argumentów Polaków mieszkających na wyspie i pytanych o powody, dla których zdecydowali tu pozostać.
• Zmieniająca się sytuacja polskich migrantów zarobkowych na
rynku pracy w okresie 2009-2012
Największa zmiana w sytuacji obywateli RP w Islandii, jak i samych Islandczyków, miała miejsce w 2008 r. Lata 2009-2012 były próbą przystosowania się
do nowych warunków ekonomiczno-gospodarczych, w kraju bardzo boleśnie
dotkniętym kryzysem. Najbardziej zauważalną zmianą dla polskich pracowników stało się to, że kryzysu nie wytrzymało bardzo wielu przedsiębiorców
islandzkich (ogłaszali upadłość), co doprowadziło do rekordowego, jak na Islandię, bezrobocia. W 2009 r. bez pracy pozostawało 7,2 proc. ludności.5
Polacy obrali w tym okresie dwie taktyki „przetrwania”. Islandia słynie z dobrych warunków socjalnych, w którym każdej osobie, która utraciła zatrudnienie, a przepracowała wcześniej przynajmniej 12 miesięcy, przysługuje zasiłek
dla bezrobotnych w miesięcznej kwocie ok. 167 tys. koron islandzkich brutto (ok. 4,5 tys. zł). Islandczykom, którzy przed wybuchem kryzysu piastowali
intratne, dobrze płatne stanowiska, ciężko było przyzwyczaić się do „skromnej” pomocy państwa, natomiast Polacy, których dochody rzadko przekraczały
pensję minimalną, byli z tej formy pomocy bardzo zadowoleni. Powszechna
stała się przy tym praca „na czarno”. Sytuację tę odzwierciedlił opublikowany
w sierpniu 2012 r. raport o bezrobociu w Islandii, który wyróżnił trzy grupy:
wszyscy mieszkańcy, mieszkańcy obcego pochodzenia oraz Polacy6.
4
Badania prowadzone w 2010 r. wśród Polonii zamieszkującej Islandię, pod kierownictwem Małgorzaty
Budyty-Budzyńskiej.
5
Islandzki Urząd Statystyczny,
6
Islandzki Urząd Pracy.
113
Raport ‘2012
Drugim sposobem Polaków na przetrwanie kryzysu stało się inwestowanie
we własny rozwój. Coraz więcej obywateli polskich posługuje się biegle językiem islandzkim, co skutkuje pozyskiwaniem lepszych stanowisk pracy, nie dostępnych wcześniej dla obcokrajowców. Szczególnie zauważalnie rośnie liczba
pracowników polskich w usługach, szkolnictwie, biurach tłumaczy. Polacy coraz częściej też decydują się na własną działalność gospodarczą. Wśród polskiej
społeczności na Islandii panuje przekonanie, że łatwiej tu znaleźć pracę i utrzymać dom więc osoby, które po kryzysie w 2008 r. wyjechały do Polski, teraz
wracają na wyspę. Zatem w ostatnich latach emigracja na Islandii zmieniła swój
charakter z tymczasowej, zarobkowej, na bardziej stałą z deklaracją pozostania
na wyspie wraz z rodziną.
EWG z 25 lipca 1977 roku)
System szkolnictwa islandzkiego, gwarantuje swobodny dostęp do bezpłatnej edukacji wszystkim dzieciom, przebywającym na swoim terytorium, objętym obowiązkiem szkolnym, niezależnie od narodowości.
Art. 16 ustawy nr 91 z 2008 r., o szkolnictwie podstawowym, mówi, że
nauczanie powinno odbywać się w języku islandzkim, jednak dopuszczalne jest
nauczanie dodatkowe w języku obcym, dla uczniów innej narodowości. Tacy
uczniowie mają też zajęcia dodatkowe z języka islandzkiego. Szkoła ma prawo
uznać znajomość języka ojczystego ucznia, dla którego język islandzki nie jest
językiem ojczystym, jako część kształcenia obowiązkowego z języków obcych.
Dziecko uczestniczy wtedy w zajęciach z języka polskiego, zamiast obowiązkowego np. duńskiego. Niektóre szkoły islandzkie akceptują również kursy języka
polskiego odbyte w innych placówkach, np. Szkole Polskiej w Reykjaviku oraz
Centrum Językowym Tungumalaver. Z kolei rodzicom takich uczniów zapewnia się dostęp do usług tłumacza w kontaktach ze szkołą.
Od 2008 r. polskie dzieci mają dodatkową możliwość kształcenia się w Szkole Polskiej w Reykjaviku, gdzie dzieci i młodzież mogą uczestniczyć w zajęciach
na poziomie szkoły podstawowej i gimnazjum (do 2012 r. również liceum) oraz
korzystać z porad psychologa, logopedy oraz księgozbioru biblioteki.
Naukę języka polskiego oferuje również instytucja Tungumalaverid, która
organizuje zajęcia z języka polskiego zarówno w formie stacjonarnej, jak i internetowej. Lektoraty przeznaczone są dla dzieci w klasach 7-10 islandzkiej szkoły
podstawowej.
i Rady z 29 kwietnia 2004 r. w sprawie prawa obywateli Unii
114
Islandia jest w specyficznej sytuacji; nie będąc członkiem Unii Europejskiej,
nie podlega bezpośrednio ustawodawstwu wspólnotowemu, natomiast jest
członkiem Układu z Schengen, więc zobowiązana jest przestrzegać praw do
swobodnego przepływu osób w ramach granic państw członkowskich.
Prawa imigrantów na terenie Islandii reguluje szczegółowo ustawa z 15
maja 2001 r. oraz rozporządzenie Rady Ministrów nr 53/2003 z późniejszymi
zmianami. Prawo do pobytu imigrantów w Islandii jest w pełni respektowane
i cieszą się oni takimi samymi przywilejami i obowiązkami, co jej obywatele.
Rząd przez lata nie widział potrzeby integracji pracowników-obcokrajowców
z autochtonami, gdyż traktowano ich jako pracowników tymczasowych, którzy
po zakończeniu pracy czy wygaśnięciu kontraktu powrócą do kraju.
W 2007 r. po raz pierwszy wydano dokument stanowiący o polityce państwa wobec integracji obcokrajowców ze społeczeństwem islandzkim. W dokumencie tym podkreśla się demokratyczny charakter państwa, równość wszystkich osób przebywających na Islandii oraz wolność jednostki - niezależnie od
narodowości, a także obowiązek przestrzegania praw człowieka w każdej sytuacji, szczególnie zaś w systemie szkolnictwa, opieki zdrowotnej, oraz w życiu
zawodowym. Szczególny nacisk kładzie się na naukę języka islandzkiego, który
jest „kluczem do społeczeństwa islandzkiego“ i może determinować stopień
integracji nowych ze społeczeństwem. Dokument dostępny jest na stronie internetowej Ministerstwa Dobrobytu, również w tłumaczeniu na język polski.
Islandia jest krajem o bardzo ciężkich warunkach atmosferycznych, szczególnie w zimie. Polityka państwa przewiduje np. dopłaty do czynszu dla mniej
zamożnych mieszkańców, co powoduje, że problemu bezdomności w zasadzie
nie ma, zarówno wśród obywateli Islandii, jak i imigrantów. Potwierdzają to
badania ankietowe wśród Polonii. Ostatnie badania na temat bezdomności
w mieście Reykjavik przeprowadzone w 2005 r. przez Ministerstwo Dobrobytu, wykazały, że mianem bezdomnych można określić 49 osób, niestety nie
podały ich narodowości, więc można założyć, że byli to obywatele Islandii.7
Wykluczenie społeczne wydaje się być częstym zjawiskiem i ma źródło
w izolowaniu się grup Polaków. Wynika to głównie z braku znajomości języka
islandzkiego, co niesie ze sobą trudności w komunikowaniu, a więc i trudności
z bliższym poznaniem i uczestniczeniem w życiu społecznym. Islandia jest małym państwem, szczególnie dumnym ze swojego języka i dba o jego kultywowanie. O ile turysta na Islandii nie będzie miał problemu w uzyskaniu informacji
7
Raport Ministerstwo Dobrobytu na temat bezdomności- Skýrsla samráðshóps um heimilislausa,
Félagsmálaráðuneytið október 2005.
115
Raport ‘2012
np. w języku angielskim, gdyż ponad 90 proc. obywateli deklaruje jego znajomość, o tyle z osobami mieszkającymi na Islandii w języku obcym rozmawia się
niechętnie. Polacy nie chcą się uczyć islandzkiego, a więc dobrowolnie skazują
się na wykluczenie, mimo iż państwo, teoretycznie, dokłada wszelkich starań,
aby każdy obcokrajowiec miał dostęp do nauki języka. Bezrobotni obcokrajowcy mają wręcz taki obowiązek.
Kryzys ekonomiczny, którego skutki odczuwa cały świat, w niewielkim
stopniu dotknął polskich emigrantów i nie spowodował masowych wyjazdów.
Spadek wartości korony islandzkiej oraz olbrzymie, jak na warunki islandzkie,
bezrobocie były dla Polaków ciężkim doświadczeniem, ale dużo lżejszym niż dla
wielu Islandczyków. Wynika to z tego, że wciąż „młoda“ emigracja nie zdążyła
się tutaj zadłużyć i ostrożnie podchodziła do ewentualnych inwestycji. Pieniądze wysyłano często od razu do Polski, co wiele osób uchroniło przed spadkiem
wartości oszczędności. Wysokie bezrobocie, dla wielu Polaków jest sytuacją wygodną, szczególnie, że prawo islandzkie umożliwia otrzymywanie zasiłku przez
4 lata. Po tym czasie zobowiązania przejmuje opieka społeczna.
Po 2008 r. Islandię opuścili natomiast Polacy, którzy pracowali na utrzymanie rodzin w kraju. Ponad dwukrotny spadek wartości korony spowodował, że
przestało to być opłacalne. Ponieważ wiele osób decydowało się sprowadzić na
wyspę rodzinę, w efekcie liczba Polaków na Islandii nieco się zmniejszyła (w
latach 2009-2012 o ok. 2 tys. osób, wg danych Islandzkiego Urzędu Statystycznego z 1.1.2012 r.).
Pogorszenie sytuacji gospodarczej nie miało też większego wpływu na stosunek Islandczyków do polskich imigrantów. Polacy muszą bardziej mobilizować
się, gdyż doszło do silnej rywalizacji na rynku pracy, natomiast sytuacje bezpośredniej niechęci zdarzają się sporadycznie.
zarobkowych
Konsulat czynnie wspiera inicjatywy miejscowych organizacji polskich.
W czteroletniej historii urzędu udało się utworzyć Szkołę Polską, a dzięki zaangażowaniu w szereg lokalnych projektów zmobilizować powstające tam wspólnoty do lepszego zorganizowania się i aktywności. Obecnie na Islandii działają
trzy aktywne organizacje: Stowarzyszenie Przyjaciół Szkoły Polskiej w Reykjaviku, główny motor działalności kulturalnej wśród Polonii islandzkiej; kulturalno-oświatowy związek Polonii w Fjardabyggd (płn.-wschodnia Islandii) oraz
116
Polskie Towarzystwo Fotograficzne „Pozytywni”. Pozostałe, w tym najstarsze
Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Islandzkiej, pozostają nieaktywne. Szkoła Polska
w roku szkolnym 2012/2013 prowadzi zajęcia dla prawie 180 dzieci w wieku
od 6 do 16 lat. Już po tak krótkim okresie działalności tej placówki odnotowaliśmy zdecydowany wzrost zainteresowania islandzkich instytucji metodyką nauczania w szkole. Konsulat stanowi dla szkoły oparcie logistyczno-merytoryczne, wspierając jej inicjatywy i pomagając w ich realizacji. W I kwartale 2012 r.
zorganizowano szkolenie dydaktyczne dla kadry nauczycielskiej z udziałem
przedstawicieli Ośrodka Rozwoju Polskiej Edukacji za Granicą.
Konsulat Generalny RP w Reykjaviku na bieżąco współpracuje z instytucjami i organizacjami, które mają wpływ na codzienne życie Polonii. Robocze kontakty łączą placówkę ze związkami zawodowymi, urzędami Syslumadura (odpowiednik urzędów wojewódzkich), służbami opieki socjalnej, urzędem pracy
oraz urzędem rejestrowym. Konsulat wielokrotnie zajmował się konkretnymi
przypadkami osób, które czuły się pokrzywdzone lub dyskryminowane przez
instytucje. Każdorazowo udawało się wypracować rozwiązanie satysfakcjonujące obie strony, co dodatkowo stanowiło przykład dla podobnych przypadków
w przyszłości. W czasie kryzysu, który dotknął Islandię w 2008 r. kilkakrotnie
doszło do spotkań informacyjnych dla Polonii z udziałem przedstawicieli różnych instytucji (np. związków zawodowych czy urzędu pracy), gdzie omawiano
bieżącą sytuację na rynku pracy i potencjalne możliwości dla osób, które znalazły się w trudnej sytuacji.
Islandia jest krajem, w którym przypadki rażącej dyskryminacji czy po prostu nierównego traktowania pracowników, zdarzają się bardzo rzadko. Docierające do Konsulatu sygnały o nieprawidłowościach, często okazują się zwykłym
nieporozumieniem wynikającym z trudności komunikowania. Należy podkreślić dużą wagę, jaką strona islandzka do tego przykłada oraz często ponadstandardowe traktowanie takich spraw. Wymowne jest też np. zatrudnianie osób
polskiego pochodzenia w różnych instytucjach, specjalnie dla obsługi naszych
obywateli.
W mediach islandzkich bardzo sporadycznie pojawiają się informacje
o sprawach międzynarodowych. Tylko najważniejsze wydarzenia, zwłaszcza gdy
mają związek z Islandią, zamieszczane są w prasie lub wiadomościach TV.
Polska jest w dalszym ciągu mało znana Islandczykom. Mimo bardzo zauważalnego wzrostu zainteresowania naszym krajem oraz rosnącej liczby tury-
117
Raport ‘2012
stów, która odwiedziła lub zamierza odwiedzić Polskę, znacząca część narodu
tworzy wizerunek Polski przez pryzmat zamieszkujących Islandię Polaków. Sygnały o konfliktach z prawem oraz to, iż tak duży odsetek bezrobotnych stanowią obywatele polscy powoduje, że często pierwsze skojarzenia są negatywne.
Zdecydowanie odmienna jest opinia osób, które były w naszym kraju, osobiście
znają islandzkich Polaków lub współpracują z nimi. Ci Islandczycy są najlepszą
reklamą Polski, ponieważ ich spostrzeżenia i wrażenia są bardzo pozytywne.
Ze względu na stopień izolacji Islandii jako kraju wyspiarskiego, duże znaczenie ma również istnienie bezpośrednich połączeń lotniczych z Warszawą.
Islandzkie podręczniki szkolne Polskę wspominają tylko hasłowo w opisie
ważnych wydarzeń XX w. i wojen światowych. Nauka historii i geografii w programie nauczania szkoły islandzkiej jest sprowadzona do koniecznego minimum i w większości poświęcona jest osadnictwu islandzkiemu oraz geograficznych i geologicznych aspektach położenia kraju.
Najważniejsze problemy środowiska migracji
–– wysokie bezrobocie,
–– możliwość nauki języka ojczystego w miejscowościach oddalonych od
stolicy kraju,
–– bariera językowa,
–– zamykanie się w polskich grupach, brak integracji,
–– brak dostępu do specjalistycznej pomocy w języku polskim, niejednokrotnie niezbędnej. Wiele osób, w tym dzieci, potrzebuje psychologa,
pedagoga oraz pomocy społecznej w postaci zajęć i wsparcia dla osób
z chorobami, uzależnieniami, opiniami specjalistycznych poradni, dysleksją, ADHD itp.,
–– dostęp do informacji.
–– wsparcie i organizacja szerszego dostępu do nauki języka ojczystego (np.
poprzez rozwiązanie sprawy uznawania i uwzględniania na świadectwach
ocen z języka polskiego wystawianych przez nauczycieli w Szkole Polskiej
w Reykjaviku);
–– większy nakład finansowy na wymienionych wcześniej specjalistów posługujących się danym językiem;
–– realne działania na rzecz obcokrajowców, mające na celu większą
integrację.
118
–– wsparcie finansowe i rzeczowe dla szkoły polskiej, jej biblioteki i innych inicjatyw na rzecz dbałości o język, tradycję, historię i tożsamość
narodową;
–– wsparcie instytucjonalne dla specjalistów - psycholog, pedagog, logopeda itp.;
–– promowanie działalności Polonii islandzkiej w Polsce, co pomogło by
w znalezieniu sponsorów i ludzi dobrej woli, którzy mogliby wspierać
naszą działalność.
Katarzyna Rabęda
Dyrektor Szkoły Polskiej w Reykjaviku
119
Raport ‘2012
1.14. KANADA
1.14.1. Raport Ambasady RP w Ottawie
Liczbę Polaków i osób polskiego pochodzenia w Kanadzie szacuje się na ok.
milion (1.021.035) czyli ok. 3 proc. mieszkańców kraju. Polonia mieszka we
wszystkich prowincjach Kanady, głównie w dużych miastach i ich okolicach.
Największym skupiskiem Polaków jest prowincja Ontario, przede wszystkim
w rejonie Toronto i Mississauga, gdzie mieszka 164.085 osób deklarujących
polskie pochodzenie (ok 1,5 proc. mieszkańców prowincji). Inne duże skupiska
znajdują się m.in. w Edmonton (ok. 50 tys.), Vancouver (ok. 40 tys.), Calgary
(ok. 40 tys.), Montrealu (ok. 52 tys.).
Język polski jako ojczysty zadeklarowało 211.175 osób, natomiast włada
nim 242.885, a kolejnych 101.570 deklaruje, że używa go w domu. Interesujących wniosków na temat Polaków w Kanadzie dostarcza analiza ich struktury
wiekowej: wśród podających jedynie polskie pochodzenie zdecydowanie najwięcej jest osób pomiędzy 25 a 44 rokiem życia; stosunkowo dużą zbiorowość
stanowią też osoby powyżej 65 roku życia. W grupie podającej polskie pochodzenie jako jedno z wielu, najwięcej (36,2 proc.) jest młodzieży do 15 roku
życia.
Pierwsze wzmianki o Polakach, którzy osiedlili się w Kanadzie (prowincja
Quebec) datują się na 1752 r. (Dominik Barcz) oraz 1781 r. (August Franciszek
Głąbiński, pierwszy polski lekarz w Kanadzie).
Tutejsza Polonia wywodzi się z trzech wielkich fal emigracyjnych. Historię
masowego wychodźstwa do Kanady rozpoczęli w 1858 r. Kaszubi (78 osadników polskich przybyło do hrabstwa Renfrew w Ontario). Do 1864 r. już
ok. 500 osób osiedliło się na tym terenie. Pierwsza polska parafia w Kanadzie
powstała w 1873 r. w miejscowości Wilno.
W latach 1896-1914 do Kanady przybyło ok. 115 tys. polskich emigrantów. Fala imigracyjna nasiliła się zwłaszcza przed I wojną światową (ok. 60
tys. osób). Wojna zahamowała falę wyjazdów, ale została ona wznowiona już
w 1919 r. i trwała aż do 1928 r. W całym okresie międzywojennym z Polski
dotarło tu ok. 45 tys. emigrantów. Obydwie fale składały się w większości z pozbawionych kwalifikacji osób pochodzących ze wsi. W czasie II wojny światowej, Kanada przyjęła ok. 800 polskich uchodźców. Były wśród nich rodziny
wysokich urzędników, technicy, inżynierowie i specjaliści przemysłu zbrojeniowego. W 1946 r. Kanada przyjęła pierwszą grupę żołnierzy polskich z Włoch
i Europy Zachodniej, byłych jeńców oraz więźniów (ok. 55 tys.). Fala ta reprezentowała niemal wszystkie grupy społeczne, a ok. 20 proc. miało średnie lub
wyższe wykształcenie. Od 1955 r. stopniowo rosła liczba emigrantów polskich.
W latach 1953-71 Kanada przyjęła ok. 55 tys. Polaków, a do roku 1980 dalsze
8 tys. Po 1986 r. emigracja z Polski do Kanady ponownie nasiliła się. Fala ta,
120
zwana „solidarnościową”, liczyła ok. 80 tys. ludzi. W latach 1991-1996 Kanada
przyjęła dalsze 35 tys. Polaków (wysoki odsetek stanowiły tu osoby w wieku
ok. 30 lat, z wykształceniem uniwersyteckim oraz dobrą znajomością jednego z kanadyjskich języków urzędowych). W drugiej połowie lat 90-tych liczba
osób przybywających z Polski w celu osiedlenia się wyraźnie spadła i tendencja
ta nadal się utrzymuje.
Organizacje
Rezultatem kolejnych fal emigracji polskiej była potrzeba zrzeszania się
w organizacjach (głównie samopomocowych) i ożywiona w nich działalność,
nastawiona na zachowanie korzeni kulturowych. Stąd kolejne fale imigrantów
zasilały organizacje już istniejące bądź zakładały własne.
W Kanadzie działa ponad 200 różnorakich organizacji polonijnych - kulturalnych, kombatanckich, religijnych, ekonomicznych, zrzeszając ok. 4 proc.
ogółu zamieszkałych tam Polaków. Centralną organizacją parasolową, rodzajem
federacji większości organizacji, wciąż uznawaną za reprezentanta Polonii, jest
Kongres Polonii Kanadyjskiej. Głównym zadaniem KPK jest reprezentowanie
interesów grupy etnicznej, zarówno wobec władz kanadyjskich, jak i polskich.
Prezesem Kongresu jest Teresa Berezowski, wybrana ponownie na tę funkcję
w październiku 2012 r. Przy KPK działa Komitet Obrony i Propagowania Dobrego Imienia Polaka i Polski, który powstał w 1996 r., by walczyć przeciw zafałszowaniom historii. Monitoruje on anglojęzyczne media, prowadzi badania,
zbiera informacje i przygotowuje materiały, publikując je na stronie internetowej KPK. Inną silną liczebnie organizacją jest Związek Polaków w Kanadzie
(zał. 1907), organizacja kulturalno-oświatowa i ubezpieczeniowa z siedzibą
w Toronto, działająca w prowincji Ontario. W Związku działają liczne kluby:
Polek, filmowy, biznesowy, piłkarski, turystyczny i kultury polskiej. Od 1930 r.
działa również Związek Narodowy Polski w Kanadzie, także jedna z najstarszych tu organizacji polonijnych.
Wiele kobiet skupia się wokół Federacji Polek w Kanadzie (zał. 1956), która
wnosi polskie wartości do kanadyjskiego społeczeństwa poprzez kultywowanie
dziedzictwa narodowego oraz zajmowanie stanowiska w sprawach kobiet i rodziny. Federacja ma obecnie 20 ogniw w całym kraju. Jest też członkiem KPK,
Światowego Zjednoczenia Polek, The Canadian National Council of Women,
oraz The National Citizenship Council. W 2011 r. Federacja zorganizowała
(ponownie) w Toronto wystawę „Polish Spirit”, przedstawiającą sylwetki Polaków zasłużonych dla rozwoju państwa osiedlenia. Z Federacji Polek w Kanadzie wyłonił się też Fundusz Dziedzictwa Polek, którego prezesem jest Jadwiga
Sztrumf.
Stowarzyszenie Polskich Kombatantów w Kanadzie istnieje od 1946 r.
Obecnie liczy ok. 2 tys. członków. W Kanadzie działa także kilkanaście innych
organizacji kombatanckich skupiających swych członków wg formacji wojskowych, np. Stowarzyszenie Żołnierzy I Dywizji Pancernej czy Koło Byłych
121
Raport ‘2012
Żołnierzy AK – Oddział Toronto. Znacząca grupa polskich kombatantów to
członkowie organizacji kanadyjskiej Royal Canadian Legion.
Prężnie funkcjonują Domy Polskie, będące własnością Stowarzyszenia Polsko-Kanadyjskiego oraz SPK.
Związek Harcerstwa Polskiego poza Granicami Kraju Oddział Kanada
(zał. 1955) razem ze Związkiem Harcerstwa Rzeczypospolitej skupia istniejące
w kraju drużyny harcerskie i zuchowe oraz stwarza znakomite warunki do letniego wypoczynku młodzieży polonijnej.
Aktywnie działają organizacje zawodowe, np. Stowarzyszenie Inżynierów
i Techników Polskich w Kanadzie (SITP), Polsko-Kanadyjskie Stowarzyszenie
Przedstawicieli Zawodów Medycznych w Toronto. SITP (zał. 1945, oddział
Mississauga) współpracuje z innymi polsko-kanadyjskimi organizacjami, buduje tradycje polsko-kanadyjskich inżynierów, upowszechnia wiedzę w tym
środowisku i przyczynia się do postępów kanadyjskiej techniki. Ostatnim sukcesem Stowarzyszenia były konferencje poświęcone energetyce jądrowej oraz
energii odnawialnej z udziałem Areva, Westinghouse, Atomic Energy of Canada, Energy Corporation oraz z Niagara Tunnel Project. Promocję stosunków
gospodarczych i handlowych wspomaga Canada-Poland Chamber of Commerce. Na skalę lokalną działalność stymulującą kanadyjsko-polską współpracę gospodarczą próbują prowadzić także: Polsko-Kanadyjskie Stowarzyszenie
Przemysłowców i Profesjonalistów w St. Catharines, Canadian-Polish Business
Association w Windsor i John Paul II – Club 1000 Polish Business and Professional Association w Brampton.
Ogromną rolę w życiu polonijnym odgrywają organizacje popularyzatorsko-naukowe (Polski Instytut Naukowy w Montrealu oraz Kanadyjsko-Polski
Instytut Badawczy w Toronto), organizacje oświatowe (Związek Nauczycielstwa Polskiego [ZNP] w Kanadzie) oraz fundacje polonijne (Fundusz Wieczysty Millenium w Kanadzie, Fundacja Wł. Reymonta w Kanadzie, Fundacja im.
A. Mickiewicza). ZNP (zał. 1962) skupia nauczycieli i dąży do wprowadzania
do szkół kanadyjskich stałego nauczania języka polskiego. Poza tym Związek
organizuje co roku wiele konkursów: np. konkurs „Polonia”, konkurs „Mistrza
Ortografii” oraz konferencje metodyczne dla nauczycieli. Prezesem ZNP jest
Maria Walicka. Ponadto, na Uniwersytecie Torontońskim istnieje Komitet
Wspierania Studentów Polskich (zał. 1988). Jego misją jest zbieranie funduszy
na rozwój studiów polskich na tej uczelni. Palącą potrzebą jest finansowanie
zaawansowanego kursu języka polskiego. Komitet sponsoruje także wybitnych
studentów w aspiracjach edukacyjnych i pracach naukowych oraz organizuje
wieczory tańca i śpiewu, tzw. Spring Soiree, z których dochód idzie na studia
języka i literatury polskiej.
Interesującą działalność podejmują organizacje studenckie, np. Polska Inicjatywa Studentów w Kanadzie (PISK), Stowarzyszenie Polskich Studentów
przy Uniwersytecie Torontońskim oraz organizacja młodych profesjonalistów
- Young Polish Canadian Professionals Association.
122
Poza formalnymi strukturami KPK, dużą rolę w życiu polonijnym odgrywa
wiele organizacji o zróżnicowanym profilu, np. organizacje lokalne (Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Winnipeg, Polonia Centre Inc. w Windsor, Polskie Stowarzyszenie Narodowe w London, Stowarzyszenie Polsko-Kanadyjskie
w St. Catherines), organizacje i instytucje kulturalne (Polskie Centrum Kultury
im. Jana Pawła II w Mississauga, Stowarzyszenie „Ogniwo” w Winnipeg), organizacje sportowe (Klub „Biały Orzeł” w Ottawie, Polsko-Kanadyjski Jacht Klub
„Biały Żagiel”, Polsko-Kanadyjski Jacht Klub „Zawisza Czarny”), istniejące od
2007 r. Stowarzyszenie Polskich Artystów w Nowej Szkocji, organizacje tańca
ludowego w Kanadzie (Zespół Pieśni i Tańca „Swarni z Kanady”, Zespół Pieśni
i Tańca „Tatry”, Polski Dziecięcy, Polski Zespół Folklorystyczny „Lechowia”,
Polski Zespół Folklorystyczny „Podhale”, Zespół „Polonez”), oraz organizacje
skupiające członków wg kryterium miejsca pochodzenia (Związek Podhalan
w Kanadzie, Stowarzyszenie Dziedzictwa Kaszubów w Wilnie, Stowarzyszenia:
Gdańszczan, Warszawiaków, Łodzian, Krakowian).
Pozycja w krajach zamieszkania
Dane spisu powszechnego z 2006 r. potwierdzają zjawisko wyraźnego rozwarstwienia kanadyjskich Polaków. Jednakże w ciągu ostatnich 20 lat ich pozycja ekonomiczna znacznie poprawiła się (spora część imigrantów z lat 90-tych
i późniejszych, to osoby wykształcone i znające język). W życie zawodowe weszło już pokolenie urodzone w Polsce, ale wykształcone w Kanadzie. Ta grupa
ma duże aspiracje edukacyjne i zawodowe.
Polacy i osoby polskiego pochodzenia są reprezentowani we wszystkich grupach zawodowych. Biorąc pod uwagę stanowiska i branże ujęte w spisie 2006 r.,
najwięcej przedstawicieli Polonii kanadyjskiej pracuje w usługach i handlu (23
proc.) oraz w biznesie, finansach i administracji (18 proc.). Znaczącymi grupami są lekarze (2 proc.), prawnicy (3 proc.) oraz nauczyciele i profesorowie
(5 proc. ogółu). Kadra zarządzająca stanowi 10 proc. tej populacji. Co więcej,
wg danych z 2001 r., na 633.965 Polaków, 25 proc. posiadało wykształcenie
niższe niż średnie, 18,9 proc. stopnie uniwersyteckie, w tym 26.900 (4,2 proc.)
stopnie MA, a 6,6 proc. (4.220 osoby) doktoraty.
Reprezentacja Polonii kanadyjskiej w strukturze samorządowej jest skromna. Jednak od 2008 r. pojawiły się pozytywne oznaki bardziej aktywnego udziału Polonii w życiu politycznym. W 2011 r. do parlamentu federalnego wszedł
pierwszy od ponad 140 lat polski imigrant Władysław Lizoń, który reprezentuje partię konserwatywną z okręgu Mississauga East-Cooksville, a także syn
polskich imigrantów Ted Opitz, reprezentujący partię konserwatywną z okręgu
Etobicoke Centre. W maju 2012 r. wicepremierem w prowincji Alberta został
urodzony w Polsce Tomasz Łukaszuk.
123
Raport ‘2012
Większość Polonii ma obywatelstwo kanadyjskie, zachowując przy tym
obywatelstwo polskie. Do nielicznych wyjątków należą osoby z dawnej emigracji, które nie nabyły miejscowego obywatelstwa. Jest także grupa osób oczekujących na uregulowanie statusu pobytu w Kanadzie.
Realizowana tutaj polityka „wielokulturowości” odnosi się w pełni do obywateli polskich i do osób polskiego pochodzenia. Przekłada się to na solidne
przestrzeganie ich praw jako obywateli Kanady i dużej tolerancji dla osób legalnie przybywających do tego kraju z zamiarem osiedlenia.
Pewnym problemem dla Polaków w Quebecu jest brak umowy Polski z tą
prowincją o zabezpieczeniu socjalnym. Stwarza to problemy z odmiennym
traktowaniem Polaków w tej sferze w Quebecu, w porównaniu z Polakami zamieszkałymi na pozostałym terytorium kraju.
Polacy i Polonia niestety nie tworzą silnych i zwartych grup i w konsekwencji nie mają odpowiedniej reprezentacji w kanadyjskim życiu politycznym czy
kulturowym. Prezes KPK T. Berezowski często podkreśla, że Kongresowi zależy
na tym, by rząd kanadyjski liczył się z Polonią, zwłaszcza, że podczas kampanii
wyborczych politycy starają się trafić do różnych grup etnicznych z uwagi na
oficjalnie wpisaną w politykę tego kraju wielokulturowość społeczeństwa.
Najważniejsze kierunki współpracy z Polonią i Kanadyjczykami polskiego
pochodzenia:
• wspieranie nauki języka polskiego (działalność sobotnich szkół polonijnych, współpraca uczelni polskich i kanadyjskich, prezentacja osiągnięć
nauki polskiej, obustronna wymiana doświadczeń poprzez zwiększenie
wymiany studentów);
• podnoszenie statusu społeczności polonijnej;
• podejmowanie inicjatyw na rzecz zachowania polskiego dziedzictwa, dokumentowanie wkładu Polaków w historię oraz upowszechnianie wiedzy
o wybitnych przedstawicielach Polonii, upowszechnianie wiedzy o historii Polonii w Kanadzie;
• wspieranie działań polonijnych promujących Polskę i polską grupę
etniczną;
• obrona dobrego imienia Polski, Polaków i Kanadyjczyków polskiego pochodzenia, uwypuklanie prawdy historycznej w celu budowy kontaktów
między społecznościami etnicznymi;
• monitorowanie respektowania praw Polonii.
Wizerunek Polski oraz jej dorobku kulturalno-naukowego jest bardzo zróżnicowany. Najlepszy jest w środowiskach akademickich, a także niektórych
grupach inteligencji. Wynika to ze szczególnego zainteresowania tych środo-
124
wisk europejskim kręgiem kulturowym. Gdzie indziej wiedza ta jest bardzo
ograniczona.
Media w niewielkim stopniu odnoszą się do wydarzeń w Polsce. Wyjątkiem była katastrofa smoleńska i jej konsekwencje. Ponadto, w ostatnich latach
kanadyjskie media nawiązywały do Polski przy okazji relacjonowania sprawy
Roberta Dziekańskiego czy wydarzeń sensacyjnych, jak np. awaryjne lądowanie
samolotu na Okęciu.
Sporadycznie Polska pojawia się w artykułach związanych z problematyką żydowską i Holocaustem. Fałszywe określenia typu „Polish death camps”
są coraz rzadsze, ponieważ udało się doprowadzić do skoordynowania działań.
Skutkuje to nie tylko zamieszczaniem sprostowań i przeprosin, ale też wciąż
malejącą liczbą takich incydentów. Dziennikarze używają już poprawnego
sformułowania „nazistowskie obozy koncentracyjne” lub „nazistowskie obozy
śmierci”, dodając czasem „na terenie okupowanej Polski”. W tej sprawie polskie
stanowisko aktywnie wspiera rząd kanadyjski, który publicznie piętnuje takie
przypadki.
Media, choć rzadko, pokazują nasz kraj jako państwo, które z sukcesem
wdrożyło wiele reform oraz jest stabilne gospodarczo i politycznie. Niestety,
choć Polaków i osób pochodzenia polskiego w Kanadzie jest ok. miliona, to
Polonia w Kanadzie jest nadal mało widoczna i niedoceniana. Stosunkowo
niewiele pisze się o dorobku kulturowym Polski, wydarzeniach kulturalnych,
atrakcjach turystycznych, przez co Polska może wydawać się Kanadyjczykom
krajem mało ciekawym jako cel podróży.
Pozytywny obraz naszego kraju budowany jest dzięki wydarzeniom promocyjnym, kulturalnym (np. koncerty, pokazy filmowe). W ocenie Kanadyjczyków polskiego pochodzenia aktualny wizerunek Polski staje się coraz bardziej
pozytywny w rezultacie nasilających się kontaktów politycznych, handlowych
i turystycznych. W Toronto, mieście największego skupiska Polonii i Polaków,
a jednocześnie największej metropolii Kanady, do szerokiej publiczności, a nie
tylko do Polonii, trafiają polskie filmy (Toronto International Film Festival,
Hot Docs, „Ekran” Polish Film Festival), a także inne propozycje kulturalne.
Generalnie można powiedzieć, że złe stereotypy odchodzą w niepamięć, ale
na razie nie zastępuje ich żaden spójny obraz Polski. Mamy dobrą opinię, ale
także jeszcze nijaki wizerunek.
W Kanadzie edukacja szkolna leży w kompetencjach rządów prowincji więc
procesy tworzenia programów szkolnych, a tym samym i podręczników, mogą
się od siebie znacznie różnić. W zasadzie, w Kanadzie każda szkoła ma prawo
dostosować sugerowany program nauczania do swoich potrzeb.
W Zachodniej Kanadzie – Kolumbii Brytyjskiej i Albercie, istotne znaczenie
ze względu na duże zróżnicowanie etniczne mieszkańców, ma dostęp do kultury
kraju pochodzenia, tzw. heritage culture. I tak np. informacje o Polsce pojawiają
125
Raport ‘2012
się w podręcznikach nie tylko w kontekście określonych wydarzeń, lecz także
w związku z Rewolucją Francuską, wojnami napoleońskimi, oraz utworzeniem
po I wojnie światowej niepodległego państwa polskiego. W Ontario sprawy
wyglądają trochę gorzej, gdyż tamtejsze podręczniki szkolne marginalizują rolę
Europy. Nacisk kładziony jest na tematy odzwierciedlające wielokulturowość,
ekologię, suwerenność kanadyjską oraz stosunki z USA. Dlatego podręczniki
do historii szkół średnich w Ontario marginalnie traktują sprawy Polski.
Historię Polski omawia się generalnie w ramach nauczania przedmiotów
takich jak „Kanada i polityka świata” oraz „Kanada w XX w.” Uwagę poświęca
się II wojnie światowej i jej konsekwencjom (napaść Niemiec hitlerowskich
na Polskę, Holocaust – pada nazwa Auschwitz/ Birkenau, początek systemu
komunistycznego, pojęcie „żelaznej kurtyny”). Jeśli chodzi o walkę z komunizmem w Polsce, wymienia się głównie Lecha Wałęsę i Jana Pawła II (o polskim
papieżu naucza się również w szkołach średnich na przedmiocie „religie świata”). Minimum informacji poświęcone jest „Solidarności” – wyłącznie w związku z L. Wałęsą.
126
1.15. KAZACHSTAN
1.15.1. Raport Ambasady RP w Astanie
Polska społeczność w Kazachstanie według spisu powszechnego z 2009 r.
liczy ok. 34 tys. osób i jest 15-tą co do wielkości wśród ponad 130 narodowości zamieszkujących ten rozległy kraj. Jednak zważywszy na fakt, że wiele
osób o mieszanym pochodzeniu deklaruje w dokumentach narodowość inną
niż polska, można szacować, że tutejsza Polonia przewyższa 60 tys. Zamieszkuje
głównie obszar centralnego i północnego Kazachstanu, najwięcej w obwodach
północno-kazachstańskim, akmolińskim, karagandyjskim, pawłodarskim i w
samej stolicy Astanie. Mniejsza, ale znacząca liczba, mieszka w Ałmaty i obwodzie ałmatyńskim. W większości są to potomkowie osób deportowanych jako
obywatele ZSRR w 1936 r. z Podola. Bardzo małą grupą są potomkowie polskich zesłańców z XIX w., a nieliczni posiadali obywatelstwo II Rzeczypospolitej. Powszechna jest opinia o polskiej społeczności, jako o jednej z najbardziej
wynarodowionych. Polacy, w znacznie mniejszym stopniu niż jakakolwiek inna
grupa etniczna w Kazachstanie, wykazują przywiązanie do ojczystego języka,
kultury i tradycji. Polska diaspora w większości mieszka na wsi (aż 80 proc.).
Ludność wiejska pracuje w jednostkach gospodarczych wyłonionych z kołchozów i sowchozów. Polacy w miastach to najczęściej osoby z wykształceniem
średnim zawodowym. Bardzo niewielki ułamek stanowią osoby z wyższym wykształceniem (nauczyciele, lekarze, inżynierowie, urzędnicy), a nieliczne osoby,
które osiągnęły wyższy status społeczny i zawodowy, dystansują się od polskości
i ulegają całkowitej asymilacji. Stąd odczuwalny jest brak polskiej elity intelektualnej. Ponadto większość osób, które ukończyły studia w Polsce, nie wraca do
Kazachstanu.
Warto zwrócić uwagę, że osoby polskiego pochodzenia stanowią znaczącą,
jeśli nie najliczniejszą, grupę wśród wyznawców chrześcijaństwa w Kazachstanie. Księża katoliccy pełniący posługę w kościele pochodzą w większości z Polski. Przewodniczącym Konferencji Episkopatu Kazachstanu jest również pochodzący z Polski arcybiskup Tomasz Peta, obecnie obywatel Kazachstanu (w
2008 r. otrzymał Kartę Polaka). Niejednokrotnie trudno oddzielić działalność
polonijną od działalności na rzecz parafii. Wiele organizacji znajduje swą siedzibę czy miejsce spotkań w salach parafialnych. Tu działają też często szkółki
sobotnio-niedzielne kultury i języka polskiego. Księża nie ograniczają swych
działań do duszpasterskich i pełnią w wielu środowiskach rolę liderów społeczności polonijnych.
Organizacje
Pierwsza organizacja polonijna w Kazachstanie powstała w 1989 r. w Kokszetau, wówczas centrum administracyjnym obwodu kokszetawskiego, naj-
127
Raport ‘2012
liczniej zamieszkałego przez Polaków. W 1994 r. na zjeździe Polonii w Karagandzie, powołano do życia Związek Polaków Kazachstanu (ZPK), który jest
największą i jedyną organizacją polskiej diaspory o zasięgu ogólnokrajowym.
Obecnie w jego skład wchodzi 13 organizacji regionalnych.
Według danych ZPK, liczba członków organizacji polonijnych wchodzących w skład ZPK wynosi ok. 3.650 osób. Najbardziej aktywnie działają organizacje z najliczniejszych skupisk Polonii, czyli obwodów: północno - kazachstańskiego, akmolińskiego, ałmatyńskiego i karagandyjskiego. Poza ZPK
działają w Kazachstanie jeszcze dwa stowarzyszenia polonijne: Stowarzyszenie
Polaków,,Polonia” w Astanie i Młodzieżowe Centrum Kultury w Kokszetau.
Od grudnia 2008 r. przy ZPK działa Młodzieżowe Skrzydło Związku – pierwsza w historii kazachstańskiej Polonii organizacja, której celem jest aktywizowanie młodych do działalności społecznej. Dotychczas zorganizowano dwa zjazdy
młodzieży. W ostatnim, który odbył się w 2011 r., uczestniczyło 40 przedstawicieli obwodowych oddziałów ZPK.
Od 2007 r. prezesem ZPK jest Witalij Świncicki, którego na zjeździe
w czerwcu 2012 r. wybrano na drugą kadencję. Od 2010 r. regularnie odbywają
się Zjazdy Rady Koordynacyjnej, dzięki czemu coraz częściej rodzą się wspólne
inicjatywy i realizowane projekty aktywizujące całe środowisko polonijne. Należy odnotować widoczną zmianę pokoleniową wśród liderów. Obecnie są to
przede wszystkim osoby w średnim wieku i niezależne zawodowo. Większość
obecnych prezesów ma wyższe wykształcenie, prowadzi własny biznes, ma dobry kontakt z władzami miejscowymi i cieszy się dużym szacunkiem w swoim
środowisku, nie tylko polonijnym. Warto zwrócić również uwagę na otwartość
prezesów do współpracy z nauczycielami języka polskiego kierowanymi do Kazachstanu przez ORPEG. Często ich inicjatywy i organizowane cykliczne imprezy stają się okazją do spotkań, wymiany informacji, a tym samym jednoczą
środowisko polonijne i motywują do dalszych działań.
W ostatnim czasie wszystkie organizacje polonijne wypracowały nowy program działalności, w którym priorytetem jest promocja polskiej kultury, rozpowszechnianie wiedzy o Polsce i oświata polonijna, a kwestie repatriacyjne
stanowią element programu, nie zaś, jak przez wiele lat, założenie priorytetowe
i jedyne. Wiele uwagi poświęca się pracy nad nowym projektem. Jego głównym
założeniem jest zbiór i uporządkowanie materiałów archiwalnych, informacji
etnograficznych i wspomnień najstarszych zesłańców.
Związek Polaków Kazachstanu ma własną stronę internetową, na której
zamieszcza aktualne informacje o przedsięwzięciach organizacji obwodowych.
Ponadto od wielu lat Dom Polski w Czkałowie zajmuje się drukiem jedynego
w Kazachstanie kwartalnika polonijnego „Głos Polski”, do którego materiały
spływają także od stowarzyszeń i nauczycieli polskiego.
128
Pozycja mniejszości narodowych w kraju zamieszkania
Oficjalnie mniejszości etniczne w Kazachstanie mają zagwarantowane prawa do zachowania i kultywowania tradycji narodowych, języka i kultury. ZPK
(a w związku z tym cała polska społeczność) nie ma odpowiedniego zaplecza
społecznego i wygląda skromnie na tle organizacji innych diaspor o porównywalnej liczebności i podobnych doświadczeniach historycznych (deportacja,
dyskryminacja), w związku z czym wymaga stałego wsparcia z Polski. Niektóre
z organizacji obwodowych otrzymują co roku z budżetu Zgromadzenia Narodu
Kazachstanu, za pośrednictwem Departamentu Kultury Akimatu (odpowiednik polskiego UW), fundusze na działalność. Nie są one jednak współmierne
do potrzeb i zwykle sugeruje się cel ich wykorzystania. Odpowiednie zaplecze
finansowe dałoby z pewnością polskiej społeczności w Kazachstanie większe
pole do działania, a tym samym wzmocniłoby jej status i pozycję.
Od 1989 r. datują się oficjalne kontakty władz RP z polską diasporą w Kazachstanie. Ponad dwudziestoletni okres doświadczeń pozwala ocenić, że działania umacniające polską diasporę i podnoszące jej prestiż, zostały zrealizowane
tylko w niewielkim stopniu. Błędne okazało się założenie, że kształcenie w Polsce młodzieży z Kazachstanu doprowadzi w efekcie do stworzenia miejscowej
inteligencji polonijnej. Rekrutacja wśród Polonii na studia w Polsce jest raczej
formą repatriacji, gdyż praktycznie wszyscy studenci chcą pozostać w Polsce.
Niemniej warto odnotować, że przedstawiciele polskiej mniejszości zajmują
też miejsca we władzach różnych szczebli. Prezesi 8 organizacji obwodowych
ZPK są członkami Zgromadzenia Narodu Kazachstanu (ZNK). Większość
z nich jest członkami Małego (lokalnych, obwodowych) ZNK. W latach 20092010 wiceprzewodniczącym ZNK był prezes Witalij Świncicki. W wyniku wyborów parlamentarnych w styczniu 2012 r., mandat deputowanego Mażylisu
(niższej izby) uzyskał z listy partii rządzącej NUR-OTAN Anatolij Makowski – Polak, były Akim (starosta) rejonu tajynszyńskiego. Kilka osób polskiego pochodzenia wybrano w 2012 r. na deputatów (radnych) lokalnych władz
(Maslichatów).
W Kazachstanie mieszka ponad 130 grup etnicznych. Oficjalnie mniejszości mają tu zagwarantowane prawa do zachowywania i kultywowania tradycji
narodowych, języka i kultury przodków.
Działalność organizacji mniejszościowych w Kazachstanie reguluje ustawa
o językach w Republice Kazachstanu z 1997 r. oraz ustawa Republiki Kazachstanu o Zgromadzeniu Narodu Kazachstanu. Oba zapisy gwarantują swobodę pielęgnowania kultury i języka mniejszości narodowościowych zrzeszonych
w organizacjach.
Społeczność polska nie jest traktowana inaczej niż inne narodowości. Koronnym problemem pozostaje jednak oświata polonijna. Brak podpisanego
nowego Porozumienia między Rządem Republiki Kazachstanu i Rządem RP
129
Raport ‘2012
o współpracy w dziedzinie Edukacji, mimo że jego projekt jest w pełni przygotowany, niesie za sobą wiele problemów związanych z zaproszeniem i przyjazdem nauczycieli, ale i z określeniem ich statusu w miejscowym systemie
oświatowym.
Liczba osób uczących się języka polskiego wynosi obecnie ok. 1.210, wśród
nich 420 to dorośli a 790 - dzieci i młodzież. Zajęcia językowe prowadzą 33
ośrodki oświatowe, w tym: 21 - szkoły, 7- organizacje polonijne, 4 - przy parafiach katolickich i 2 - szkółki sobotnio-niedzielne. Zajęcia w państwowych
szkołach są na podobnym poziomie, choć w wielu ośrodkach zostały zredukowane i na jednego ucznia przypada ok. 2 godzin lekcji fakultatywnych tygodniowo. Uwagę zwraca fakt, iż nauczyciele miejscowi zatrudnieni w szkołach,
również jako wykładowcy innych przedmiotów, skupiają się przede wszystkim
na pracy z dziećmi i młodzieżą, w związku z czym dorośli w środowiskach wiejskich nie mają możliwości nauki języka polskiego. Przekłada się to na poziom
znajomości języka i stanowi barierę np. w realizacji założeń ustawy o repatriacji.
Z pewnością zasadne byłoby skierowanie do tych środowisk dodatkowych nauczycieli z Polski, ale na przeszkodzie stoi brak porozumienia, o którym była
mowa wyżej.
Informacja o sprawach repatriacyjnych prowadzonych przez Wydział
Konsularny Ambasady RP w Astanie
W Wydziale Konsularnym Ambasady RP w Astanie w 2012 r. (do końca
listopada) wydano 83 decyzje o polskim pochodzeniu (w tym 26 dzieciom)
i wystawiono 88 decyzji o przyrzeczeniu wydania wizy repatriacyjnej.
Wyniki te statystycznie nie odbiegają od 2011 r. kiedy to wydano 90 decyzji
o pochodzeniu polskim (w tym 24 dzieciom i) wystawiono 96 decyzji o przyrzeczeniu wydania wizy repatriacyjnej.
Należy nadmienić, że od października 2011 r., po likwidacji etatu konsularnego – a konsul zajmujący ten etat zajmował się głównie sprawami repatriacyjnymi, obowiązki z tym związane zostały przydzielone innemu konsulowi,
zajmującymi się sprawami wizowymi, paszportowymi, prawnymi oraz opieką
konsularną. Specjalnie nie wpłynęło to jednak na spadek liczby przyjmowanych
wniosków repatriacyjnych.
Urząd podejmuje tygodniowo 2 – 3 rodziny polskiego pochodzenia. Rozmowy trwają od godziny do dwóch. W tym czasie wnikliwie sprawdzane są
dokumenty, a sama rozmowa dotyczy znajomości języka oraz polskich tradycji
i zwyczajów. Po przyjęciu wniosku następuje żmudna i pracochłonna procedura
jego opracowania, dlatego przyjmowanie większej liczby wniosków powodowałoby brak płynności w przebiegu procedury repatriacyjnej.
Należy zwrócić uwagę, że bardzo często osoby umówione na spotkanie nie
stawiają się w wyznaczonym czasie, nie uprzedzając wcześniej. Uniemożliwia to
zawiadamianie innych zainteresowanych – oczekujących na liście rezerwowej,
stworzonej dla usprawnienia przyjmowania wniosków). Często też wnioskujący
130
nie mają kompletnych dokumentów i mimo odbytej rozmowy i poświęconego
czasu, wnioski nie mogą być przyjęte. Spowalnia to pracę konsula i wymusza konieczność kolejnych spotkań. Trzeba zaznaczyć, że biorąc pod uwagę rozległość
terytorialną Kazachstanu, konsul zazwyczaj wyraża zgodę na kolejne spotkanie,
bez uprzedniego zapisu, nie wymagając obecności całej rodziny, a jedynie jej
przedstawiciela. Najbardziej intensywny czas przyjmowania wniosków repatriacyjnych to okres wakacyjny oraz ferii zimowe, kiedy studenci, w większości
stypendyści rządu RP, korzystając z obecności w Kazachstanie, chcą złożyć dokumenty repatriacyjne. Aktualnie czas oczekiwania na złożenie dokumentów
wynosi miesiąc. Nie ma zaległości w przekazywaniu dokumentacji do urzędów
w Polsce. Wszystkie wnioski są opracowywane na bieżąco.
Nauczeni doświadczeniem, zdecydowaliśmy nie przyjmować wniosków
o przyznanie wizy repatriacyjnej podczas dyżurów konsularnych. Pojawiają się
na nich bowiem osoby przypadkowe, nieprzygotowane do rozmowy, z wieloma
brakami w dokumentacji.
Kluczowe działania placówki w zakresie wspierania Polaków w Kazachstanie nakierowane są na potrzeby zachowania kultury, tradycji, związków z Polską i kontaktów z rodakami. Stąd jako priorytetowe traktujemy następujące
zagadnienia:
1. Wspieranie oświaty polonijnej poprzez współpracę z nauczycielami i lektorami języka polskiego i organizacjami polonijnymi. Dzięki zabiegom
Ambasady RP w Astanie i KG RP w Ałmaty po kilkuletniej przerwie reaktywowano nauczanie języka w miejscowościach: Tajynsza, Szortandy,
Temirtau i Taraz, gdzie pracują nauczyciele kierowani z Polski. Ponadto
w Tajynszy, która jest jednym z największych skupisk Polaków w kraju, w roku szkolnym 2012/13 zaczęli uczyć dwaj dodatkowi nauczyciele
miejscowi. Łącznie zajęcia z języka polskiego prowadzi 28 nauczycieli
(12 skierowanych z Polski przez ORPEG, 1 pracujący na zaproszenie
organizacji polonijnej oraz 15 nauczycieli miejscowych, którzy pozostają
pod opieką placówki, m.in. poprzez zapewnienie im udziału w kursach
metodycznych w Polsce). Od kilku lat Ambasada organizuje Zjazdy Nauczycieli Języka i Kultury Polskiej. Cykliczne spotkania pozwalają kontrolować sytuację w polonijnych ośrodkach oświatowych, na bieżąco
rozwiązywać problemy, ale są również okazją do wymiany doświadczeń,
w tym w zakresie metodyki nauczania, co jest szczególnie ważne dla nauczycieli miejscowych. Priorytetem pozostaje też wyposażenie gabinetów
języka polskiego. W bieżącym roku szkolnym na 21 szkół, które prowadzą zajęcia języka polskiego, jedynie 4 nie mają samodzielnego gabinetu. Dzięki współpracy z nauczycielami i środkom otrzymanym z Polski,
udało się zrealizować szereg projektów związanych z tworzeniem bazy do
nauczania języka polskiego. Na chwilę obecną większość gabinetów jest
w pełni wyposażona.
131
Raport ‘2012
2. Współpraca ze środowiskami polonijnymi, nauczycielami języka polskiego, stowarzyszeniami Polaków przy realizacji inicjatyw popularyzacji
polskich tradycji i kultury (wystawy, występy zespołów folklorystycznych, aktywizacja autorów do publikacji o tematyce polonijnej), wspieranie imprez aktywizujących uczniów z ośrodków polonijnych. Wspólne
inicjatywy są coraz częstszą formą dydaktyczną, która służy integracji
środowiska i jednocześnie jest formą motywacji uczniów. Wiele imprez
(m.in. Dyktando Języka Polskiego w Astanie, Festiwal Tańca Polskiego
w Pietropawłowsku, Festiwal Polonia Śpiewająca w Kokszetau, Konkursy Recytatorskie w Astanie i Pawłodarze, Dni Kultury Polskiej w Tarazie,
festiwale filmowe w Ałmaty i Szymkiencie) na stałe tkwi w kalendarzu
polonijnym.
3. Współpraca z młodzieżą polonijną (w tym: rekrutacja na studia ze stypendium rządu RP dla osób polskiego pochodzenia, pomoc przy rekrutacji w ramach realizowania programów stypendialnych, pomoc przy
organizacji kursów dla kandydatów na studia w Polsce).
4. Efektywna realizacja Ustawy o repatriacji, w tym szczegółowa analiza
i aktualizacja spraw wszczętych w ubiegłych latach, zapewnienie regularnych informacyjno-konsultacyjnych spotkań z repatriantami. Przeprowadzenie kursów adaptacyjnych i języka polskiego.
5. Efektywna realizacja Ustawy o Karcie Polaka poprzez regularne dyżury
konsularne w odległych ośrodkach polonijnych.
6. Dbałość o upamiętnienie istniejących (oraz poszukiwanie nowych) śladów polskiej obecności w Kazachstanie – miejsc pamięci, zabytków kultury, archiwaliów.
7. Współpraca z organizacjami pozarządowymi, które wspierają Polaków za
granicą (m.in. Stowarzyszenie Wspólnota Polska, Fundacja Semper Polonia, Fundacja Pomoc Polakom na Wschodzie), w tym koordynowanie
rekrutacji na kursy języka i kultury polskiej, pomoc w przygotowaniu
wyjazdów dzieci polskiego pochodzenia na letni wypoczynek do Polski.
8.Świadczenia pomocowe – udzielanie zapomóg finansowych dla osób
polskiego pochodzenia, znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej
i życiowej.
9. Współpraca z duchownymi, pełniącymi posługę w Kazachstanie. Wspomaganie wzajemnych działań na rzecz Polonii skupionej przy parafiach
katolickich.
Temat Polski i Polaków pojawia się w mediach wyłącznie przy okazji wiadomości o aktualnych wydarzeniach. Wydarzeniom szczególnej wagi poświęca
się więcej miejsca (w ostatnich latach tragedia smoleńska czy wybory), jednak
media ograniczają się do przekazu informacji bez komentarzy kształtujących
opinię publiczną. Należy jednak odnotować, że bogactwo imprez promują-
132
cych polską kulturę nie tylko wśród Polonii, ale skierowanych do szerokiego
grona widzów i słuchaczy spowodował, że temat Polaków kazachstańskich
jest coraz częściej obecny w mediach lokalnych, a nawet ogólnokrajowych.
W związku z tym, iż od kilku lat nie wprowadzano zmian w programach
szkolnych i nauczyciele, przede wszystkim historii, posługują się podręcznikami
sprzed wielu lat, temat Polski figuruje w nich jedynie w odniesieniu do okresu wielkiej smuty w Rosji na początku XVII w. (Polacy w roli najeźdźców).
Sporadycznie pojawiają się informacje o rozbiorach Polski i walkach o niepodległość oraz o Wielkiej Emigracji. Wiele miejsca zajmuje deportacja Polaków
do Kazachstanu w XIX w., nie wspomina się jednak o deportacjach w latach
1936-38. Bardzo schematycznie przedstawiany jest okres po odzyskaniu niepodległości (Józef Piłsudski określany jest jako dyktator) oraz agresja niemiecka
na Polskę w 1939 r. Z kolei wydarzenia z 17 września 1939 r. definiowane są
wg retoryki sowieckiej historiografii jako „marsz wyzwoleńczy” lub „wojenne
zajęcie wschodnich ziem Polski, Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi”.
W podręcznikach brakuje obiektywnej informacji o udziale Polski w II wojnie
światowej – o władzach polskich na uchodźctwie, polskim państwie podziemnym, o roli Armii Krajowej, Armii Polskiej czy o Powstaniu Warszawskim. Niemal pominięto również Holocaust. Wybiórczo podaje się fakty z postanowień
konferencji jałtańskiej.
Najszerzej i stosunkowo bezstronnie opisywany jest okres historii najnowszej – fenomen „Solidarności”, obrady Okrągłego Stołu i upadek komunizmu.
O polskiej kulturze w kazachstańskich podręcznikach praktycznie się nie
wspomina. W świadomości uczniów funkcjonują takie nazwiska znanych Polaków, jak Mikołaj Kopernik, Maria Curie-Skłodowska czy Fryderyk Chopin.
Program nauczania w szkołach przewiduje zajęcia z historii Kazachstanu
i historii powszechnej. Należy jednak podkreślić, że główny nacisk kładzie się
na nauczanie historii państwa, niejednokrotnie kosztem lekcji z historii powszechnej i innych przedmiotów. Absolwenci szkół średnich mają więc nikłe
pojęcie o historii i kulturze światowej. Za to dużą rolę w prezentowaniu Polski
i jej kultury oraz kreowaniu jej wizerunku odgrywają nauczyciele języka polskiego, zwłaszcza osoby delegowane do pracy przez Ośrodek Rozwoju Polskiej
Edukacji za Granicą w Warszawie.
133
Raport ‘2012
1.16. LITWA
1.16.1. Raport Ambasady RP w Wilnie
Polacy na Litwie to ludność rdzenna, od wieków zasiedlająca region zwany
Wileńszczyzną. Według spisu powszechnego z 2011 r., jest ich 200.317 osób,
co stanowi 6,6 proc ludności państwa i sprawia, że są największą mniejszością
narodową na Litwie.
Wykres nr 1. Skład
narodowościowy Litwy w 2011 r.
Wykres nr 2. Skład narodowościowy
powiatu wileńskiego w 2011 r.
W stołecznym Wilnie mieszka około 88,4 tys. Polaków (16,5 proc. ludności miasta), w rejonie wileńskim 49,6 tys. Polaków (52 proc. ludności rejonu), w solecznickim - 26,9 tys. (77,7 proc.), w trockim 10,4 tys. (30,2 proc.),
w święciańskim – 7,2 tys. (25,8 proc.) i w szyrwinckim 1,6 tys. (9,1 proc.).
W całym powiecie wileńskim, obejmującym obszary z mniejszymi skupiskami
polskimi, odsetek Polaków wynosi 23 proc.
Dane statystyczne pokazują, że ludność Litwy stale się zmniejsza (w październiku 2012 r. spadła do 2 mln 896 tys.). Proces ten nie omija polskiej społeczności. Wyjeżdża głównie młodzież, udając się na studia lub do pracy do Polski, Wielkiej Brytanii, Irlandii, Niemiec i innych krajów Europy Zachodniej.
Wykres nr 3. Liczebność Polaków na Litwie procentowo w latach 1959-2011
134
Obecnie 77 proc. społeczności polskiej na Litwie uważa język polski za ojczysty. Polska inteligencja zaczyna się tutaj odradzać, ale liczba osób z wyższym
wykształceniem jest nadal niższa od średniej krajowej wynoszącej 21,2 proc.
(138 na każdy tysiąc osób polskiego pochodzenia).
Organizacje
Za oficjalną reprezentację polskiej społeczności uważany jest Związek Polaków na Litwie (ok. 10 tys. członków zrzeszonych w 15 oddziałach i 256
kołach). Jego celem jest obrona praw Polaków oraz wspieranie działalności
kulturalno-oświatowej i gospodarczej. Do największych i najbardziej aktywnych organizacji należą: Stowarzyszenie Nauczycieli Szkół Polskich na Litwie
„Macierz Szkolna”, Związek Harcerstwa Polskiego na Litwie, Centrum Kultury
Polskiej im. St. Moniuszki, Związek Prawników Polaków na Litwie – udzielający wszechstronnej bezpłatnej pomocy prawnej głównie w sprawie zwrotu
ziemi Polakom - obywatelom Litwy, Stowarzyszenie Naukowców Polaków na
Litwie, Stowarzyszenie Inicjatyw Społecznych, Polska Fundacja Kultury im.
Montwiłła, Klub Sportowy „Polonia” w Wilnie, Towarzystwo Gimnastyczne
„Sokół”, Polskie Stowarzyszenie Medyczne na Litwie, Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Polskich na Litwie, cztery organizacje kombatanckie: Dobroczynne Stowarzyszenie Polskich Kombatantów na Litwie, Klub Kombatantów
Żołnierzy Armii Krajowej, Klub Kombatantów Wrzesień 39, Polska Sekcja Wileńskiej Wspólnoty Więźniów Politycznych i Zesłańców, cztery Uniwersytety
Trzeciego Wieku, Akademia Trzeciego Wieku, Katolickie Stowarzyszenie Polaków na Litwie. Reakcją na wzrost naruszeń w zakresie praw człowieka i mniejszości narodowych na Litwie było założenie w Wilnie w 2010 r. Europejskiej
Fundacji Praw Człowieka. Na fali niezadowolenia z przyjęcia nieprzychylnej
redakcji Ustawy o oświacie, w 2011 r. spontanicznie zawiązał się ruch społeczny
„Forum Rodziców Szkół Polskich na Litwie”, inicjator akcji zbierania podpisów
pod petycją i innych akcji protestacyjnych w sprawie powstrzymania niekorzystnych zmian w oświacie mniejszości narodowych na Litwie.
W całym kraju działa ponad 60 polskich amatorskich zespołów artystycznych, dwa amatorskie zespoły teatralne (Polskie Studio Teatralne, Teatr Polski
w Wilnie), Polska Akademia Teatru Niezależnego na Litwie z Solecznickiego
Centrum Kultury, Polski Klub Sztuki Teatralnej oraz liczne teatry szkolne.
Twórcy polskiego pochodzenia zrzeszeni są w dwóch organizacjach plastyków, polskiej orkiestrze kameralnej, Republikańskim Stowarzyszeniu Literatów
Polskich na Litwie oraz kole młodych literatów „Awangarda Wileńska”. W Wilnie działa prywatna Polska Galeria Artystyczna „Znad Wilii”, a także polskie
księgarnie. W rejonach wileńskim i solecznickim działają 44 domy kultury i 68
bibliotek pozostających w gestii samorządów. Siedziby ponad 30 polskich organizacji społecznych mieszczą się w Domu Kultury Polskiej w Wilnie.
Reprezentacją polityczną społeczności polskiej jest Akcja Wyborcza Polaków na Litwie, kierowana przez Waldemara Tomaszewskiego.
135
Raport ‘2012
Polacy, poprzez swą reprezentację w litewskim Sejmie i władzach samorządowych, aktywnie uczestniczą w życiu politycznym kraju. Rosnąca rola polskiej
społeczności w życiu publicznym zauważalna jest głównie poprzez osiągnięcia
polskiej partii Akcja Wyborcza Polaków na Litwie. W wyborach samorządowych w lutym 2011 r. AWPL, startująca w koalicji z Aliansem Rosjan, wystawiła rekordową liczbę list (11 na 60 okręgów wyborczych) oraz rekordową
liczbę kandydatów (422 osoby). Ugrupowanie nie tylko tradycyjnie zwyciężyło
w okręgach: wileńskim (uzyskując 64,72 proc. głosów i 19 mandatów w 27-osobowej radzie) i solecznickim (70,29 proc. poparcia i 22 mandaty w 25-osobowej radzie), ale za największy sukces należy uznać zdobycie drugiego miejsca
w stolicy (15,07 proc. głosów i 11 mandatów w 51-osobowej radzie miasta, co
oznacza niemal podwojenie reprezentacji w samorządzie) oraz stanowiska wicemera. Ponadto AWPL umocniła swoją pozycję w rejonie święciańskim i szyrwinckim. W sumie na „Blok Waldemara Tomaszewskiego” oddano prawie 75
tys. głosów tj. 6,2 proc. wszystkich oddanych w skali całego kraju. Dla partii regionalnej, jaką dotąd była AWPL, zdobycie piątego miejsca wśród ugrupowań
politycznych i 65 (61 jako „blok” + 4 mandaty w rejonie święciańskim, zdobyte
jako partia AWPL) mandatów jest znakomitym osiągnięciem.
Jednak za historyczny sukces partii należy uznać wynik wyborów parlamentarnych w 2012 r. W pierwszej turze wyborów 14 października 2012 r., AWPL
zdobyła 79.825 głosów wyborców (5,83 proc. wszystkich). Dzięki przekroczeniu przez nią 5-procentowego progu, który na Litwie obowiązuje także partie
mniejszości narodowych, po raz pierwszy w parlamencie znalazła się znaczna
reprezentacja AWPL. Ugrupowaniu udało się wprowadzić do Sejmu przedstawicieli nie tylko z okręgów jednomandatowych, ale i z listy krajowej.
Z ogólnej liczby 144 kandydatów, z ramienia AWPL o miejsca w parlamencie ubiegało się 103 Polaków (w 2008 r. na liście AWPL było 110 Polaków).
Z tej listy startowali przedstawiciele dwóch litewskich ugrupowań politycznych:
Litewskiego Ruchu Ludowego (przewodnicząca b. premier K. Prunskienė)
i Aliansu Rosjan, a także przedstawiciele ponad 30 polskich, białoruskich i tatarskich organizacji. AWPL ubiegała się o mandaty w 40 z 71 okręgów jednomandatowych (poprzednio w 22), w tym po raz pierwszy w Kownie i na
Kowieńszczyźnie, w Szawlach, Wiłkomierzu, Kielmach.
AWPL zdobyła 8 miejsc poselskich i utworzyła w sejmie samodzielną frakcję. Wiceprzewodniczącym parlamentu został Jarosław Narkiewicz a Michał
Mackiewicz – wiceprzewodniczącym sejmowego Komitetu Bezpieczeństwa
Narodowego i Obrony oraz przewodniczącym nowopowstałej grupy międzyparlamentarnej ds. kontaktów z Polską. Przewodniczącym sejmowego Komitetu Praw Człowieka wybrano Leonarda Talmonta. Z partii regionalnej, AWLP
stała się poważnym graczem politycznym, wchodzącym w skład koalicji rządzącej. Jej politycy objęli także wysokie stanowiska ministerialne.
136
Ta nowa sytuacja pozwala żywić nadzieję, że problemy Polaków na Litwie
wreszcie doczekają się rozwiązania w ramach systemu politycznego samej Litwy.
Cechą charakterystyczną polskiej oświaty na Litwie jest stosunkowo wysoki stan posiadania szkolnictwa. Obecnie w 78 szkołach i 21 filiach, z klasami z polskim językiem nauczania, uczy się blisko 14 tys. dzieci. Dodatkowo
w miejscowościach, w których nie ma polskich szkół ogólnokształcących, działa
10 szkółek niedzielnych języka polskiego. W ostatnich latach dynamicznie zaczęła rozwijać się sieć przedszkoli polskich. Do 187 grup przedszkolnych w 62
przedszkolach i 57 szkołach uczęszcza 3.900 dzieci. Do matury w szkołach polskich przystępuje co roku ok. 1.400 – 1.500 osób, przy czym procent absolwentów szkół polskojęzycznych, którzy dostają się na studia był w ostatnich latach wyższy (ok. 80) niż w przypadku absolwentów szkół litewskich. Młodzież
polska może studiować po polsku w Centrum Polonistycznym Uniwersytetu
Wileńskiego (licencjat), na Litewskim Uniwersytecie Edukologicznym (d. Pedagogiczny) kształcącym głównie nauczycieli szkół z polskim językiem wykładowym oraz uczyć się w Wileńskiej Szkole Technologii, Biznesu i Rolnictwa
w Białej Wace (oferującej kształcenie zawodowe). Od 2007 r. w Wilnie istnieje
Wydział Ekonomiczno-Informatyczny Uniwersytetu w Białymstoku, pierwszy
zagraniczny wydział polskiej uczelni. Władze Litwy partycypują w kosztach
prowadzenia studiów (koszyk studenta, stypendium państwowe, stypendia socjalne, kredyty), a dyplomy uczelni są uznawane poprzez procedurę nostryfikacji. Uczelnia planuje poszerzenie oferty o nowe kierunki, jednak barierą
ograniczającą jej rozwój jest niewystarczająca baza materialna. W Wilnie od
2009 r. działa Szkolny Punkt Języków Ojczystych, który realizuje kształcenie
uzupełniające dla uczniów chcących kontynuować naukę w Polsce na wszystkich szczeblach edukacji.
Na Litwie działają polskie media. Ukazuje się wiele tytułów prasowych:
dziennik „Kurier Wileński”, „Tygodnik Wileńszczyzny”, „Magazyn Wileński”,
kwartalnik „Znad Wilii”, miesięcznik katolicki „Spotkania” oraz pismo ZPL
– tygodnik „Nasza Gazeta”. Większość z nich ma własne strony internetowe.
Pierwszym na Litwie polskim portalem multimedialnym, prezentującym
polski punkt widzenia, była „Wilnoteka”. Jego redaktorzy są również twórcami
programu telewizyjnego o tym samym tytule, przygotowywanym we współpracy z TV Polonia.
Od 1992 r. w Wilnie nadaje prywatna rozgłośnia polska „Radio Znad Wilii”, założona przez Cz. Okińczyca. Wszystkie media polskojęzyczne istnieją
dzięki ogromnym dotacjom ze strony polskiej, nie otrzymując (z wyjątkiem
kwartalnika “Znad Wilii”) wsparcia finansowego od rządu Litwy; większość
walczy o przetrwanie. Ponadto w Litewskim Radio funkcjonuje polska redakcja, nadająca codziennie półgodzinną audycję. Redakcja mniejszości narodowych w litewskiej TV przygotowuje m.in. 15-minutowy polski program
„Album Wileńskie”. Duszpasterstwo w języku polskim prowadzą przeważnie
miejscowi duchowni, których wspierają księża i zakonnice z Polski. Polskie
137
Raport ‘2012
msze odprawiane są w 18 kościołach Wilna i 54 Wileńszczyzny oraz 7 innych
miejscowościach na pozostałym obszarze Litwy.
Migracja zarobkowa
Migracja zarobkowa na Litwę obywateli polskich jest marginalna. Według
szacunków placówki, dotyczy kilkuset osób rocznie, co potwierdzają dane litewskiego Departamentu Migracji.
Wykres nr 4. Liczba obywateli polskich w RL
800
700
718
600
504
500
439
400
300
200
100
0
Początek
2010
Początek
2011
Początek
2012
Większość z nich to pracownicy delegowani przez polskie przedsiębiorstwa:
Orlen, PZU, TELE-FONIKA Baltics (spółka – córka TELE-FONIKA Kable)
lub pracownicy tymczasowi. Wzrost liczby pracowników z Polski można zaobserwować w czasie remontów dużych przedsiębiorstw, np. rafinerii w Możejkach w 2011 r. (ok. 2 tys. osób). Charakterystyczną cechą polskich migrantów
zarobkowych jest silne podtrzymywanie więzi z Polską, a czasowość pobytu determinuje brak asymilacji z litewskim społeczeństwem. Pracownicy delegowani
na Litwę, nie przenoszą się tutaj z rodzinami, ze względu na bliskość Polski
i dobrą komunikację z największymi polskimi miastami. Przebywają tu jedynie
w dni robocze, często podróżując do kraju.
Główne problemy
Polska społeczność na Litwie zmaga się z szeregiem nierozwiązanych problemów natury prawnej i politycznej, mimo wielokrotnych obietnic władz litewskich i zobowiązań traktatowych:
–– brak wyraźnego postępu w procesie zwrotu ziemi prawowitym właścicielom polskiego pochodzenia, do czego dochodzi nasilające się ostatnio zjawisko renacjonalizacji ziemi z terenami leśnymi, która już została
zwrócona właścicielom,
138
–– niestabilna sytuacja oświaty mniejszości polskiej na Litwie,
–– niemożność korzystania z prawa do używania języka polskiego w przestrzeni publicznej,
–– brak możliwości zapisu imion i nazwisk przedstawicieli mniejszości w języku ojczystym,
–– zwyczaj zmiany granic okręgów wyborczych przed samymi wyborami
parlamentarnymi,
–– negowanie lojalności wobec państwa litewskiego obywateli posiadających Kartę Polaka,
–– brak ustawy o mniejszościach narodowych.
Na pogorszenie statusu mniejszości polskiej wpłynęło przede wszystkim
uchwalenie w marcu 2011 r. przez Sejm litewski Ustawy o oświacie, wprowadzającej tzw. optymalizację szkół (nadającą szkołom litewskim formalne pierwszeństwo przy kompletowaniu klas), obligatoryjny nakaz wykładania części
przedmiotów w szkołach mniejszości po litewsku oraz ujednolicającej egzamin
maturalny z języka litewskiego dla uczniów szkół litewskich i nielitewskich,
bez uprzedniego dostosowania programów nauczania (rząd zapowiedział stosowanie w okresie przejściowym ulg w ocenianiu prac maturalnych z języka
litewskiego dla uczniów szkół mniejszości).
Z chwilą podpisania Konwencji Ramowej RE o Ochronie Praw Mniejszości
oraz polsko-litewskiego Traktatu o przyjaznych stosunkach i dobrosąsiedzkiej
współpracy, strona litewska wzięła na siebie szereg zobowiązań dotyczących
również praw osób należących do wspólnot narodowych. Mimo zapewnień,
że postulaty polskiej mniejszości i władz RP w sprawie poprawy obecnego
statusu mniejszości polskiej na Litwie zostaną zrealizowane, sytuacja Polaków
nie poprawiła się. Władze konsekwentnie realizowały politykę tzw. integracji
mniejszości z litewskim społeczeństwem, w ostatnim okresie najbardziej uderzającą w szkolnictwo. Wejście w życie 1 lipca 2011 r. znowelizowanej ustawy
oświatowej, przyjętej pomimo masowych protestów mniejszości narodowych,
usankcjonowało rozwiązania, które, zdaniem społeczności polskiej, mogą prowadzić do zamykania szkół, a realizacja programów szkolnych i przedszkolnych
w kształcie ujętym w ustawie, osłabi więź młodego pokolenia z polskością. Pominięto także stanowisko przedstawicieli władz RP, a kilkumiesięczne prace komisji, powołanej decyzją premierów obu państw, nie przyniosły oczekiwanych
efektów.
Problem reprywatyzacji ziemi, z punktu widzenia interesów polskiej społeczności, pozostaje nierozwiązany. Proces restytucji, zakończony prawie w całym kraju, w Wilnie i na Wileńszczyźnie ma największe opóźnienia, praktycznie
wykluczające zaspokojenie wszystkich oczekiwań. Przywoływany przez stronę
litewską odsetek 98 proc. zaspokojonych roszczeń w miejscowościach wiejskich
rejonu solecznickiego, czy ponad 87 proc. w miejscowościach wiejskich rejonu
139
Raport ‘2012
wileńskiego, nie odzwierciedla rzeczywistego stanu. Realny odsetek jest trudny do ustalenia, gdyż Narodowa Służba Ziemska nie publikuje statystyki nt.
przywrócenia własności prawowitym pretendentom (w znakomitej większości
obywatelom pochodzenia polskiego), w stosunku do przypadków przekazywania ziemi Litwinom z innych części kraju, dla których stworzono mechanizm
„przenoszenia prawa do ziemi”. Wg szacunków polskiej społeczności, w stolicy,
ziemię zwrócono zaledwie ok. 20 proc. byłych właścicieli, zaś w okolicy Wilna
ziemię odzyskała tylko połowa. Takie działania wpłynęły również na zmianę
stosunków narodowościowych w Wilnie i okolicach, rozbijając zwarte skupiska
polskiej grupy narodowej. Zmiana ustawy o restytucji praw własności (weszła
w życie w lutym 2012 r.), przewiduje możliwość rekompensaty pieniężnej za
niezwróconą ojcowiznę, stosując metodykę rażąco odbiegającą od ceny rynkowej ziemi (niemal stukrotnie zaniżoną).
Mimo wieloletnich negocjacji nie zawarto też polsko – litewskiej umowy
dwustronnej umożliwiającej zapis imion i nazwisk zgodnie z nielitewskimi
zasadami pisowni, a projekt ustawy przewidujący taką możliwość, parlament
Litwy odrzucił 8 kwietnia 2010 r. Na skutek wygaśnięcia z końcem 2009 r.
ustawy o mniejszościach narodowych, przedstawiciele mniejszości zostali pozbawieni prawa do publicznego posługiwania się językiem ojczystym jako lokalnym w miejscach ich zwartych skupisk. Obecnie za używanie podwójnych
nazw ulic na terenach zamieszkałych przez społeczność polską (nawet tam gdzie
Polacy stanowią ok. 80 proc. wszystkich mieszkańców), władze Litwy karzą
kierownictwo lokalnych samorządów karami finansowymi. Kary administracyjne są nakładane również na przedsiębiorców, którzy języka polskiego, obok
litewskiego, używają w napisach publicznych, czy informacyjnych.
Kwestie ochrony mniejszości narodowych zostały zdegradowane również
w wymiarze instytucjonalnym. Od 1 stycznia 2010 r. zakończył działalność
Departament Mniejszości Narodowych i Wychodźstwa przy Rządzie RL, przekazując swoje kompetencje Wydziałowi ds. Mniejszości Narodowych w Ministerstwie Kultury RL. Przedstawiciele mniejszości podkreślają, że nie spełnia on
ich oczekiwań.
Sytuacja polskich migrantów zarobkowych również nie ulega zmianie. Litewski system prawny nie generuje konieczności zrzeszania się w celu obrony praw pracowniczych. Został dostosowany do zasad unijnych i nie stwarza
żadnych problemów w zatrudnianiu obywateli RP. Niemniej jednak Litwa nie
przyciąga obywateli polskich, głównie dlatego, że nie jest atrakcyjnym zarobkowo krajem – średnie pensje są z reguły niższe niż w Polsce. Dodatkowo kryzys
światowy pogłębił te różnice w płacach, a koszty utrzymania na Litwie stały się
nieco wyższe niż w Polsce. Specyfika polskiej migracji zarobkowej na Litwę,
i niewielka liczba osób migrujących, nie pozwalają określić wpływu kryzysu na
zmianę mobilności pracowników migrujących z Polski.
140
Kierunki współpracy Ambasady RP z Polonią i Polakami za granicą
Współpraca placówki ze środowiskiem polskim na Litwie uwzględnia priorytetowe kierunki i cele polskiej polityki zagranicznej, szanując równocześnie
zasadę obywatelskiej lojalności społeczności polskiej, którą tworzą przecież obywatele Litwy. W znacznym stopniu jest również zdeterminowana stanem realizacji praw polskiej mniejszości. Monitorowanie sytuacji mniejszości oraz stopnia realizacji przysługujących jej praw należy do priorytetowych działań urzędu.
Ambasada z wyjątkową uwagą odnosi się do problemów szkolnictwa polskiego
w RL, jako jednego z najważniejszych elementów, wpływających na sytuację
polskiej mniejszości w tym kraju. Częstokroć jest inicjatorem i pośrednikiem
w udzielaniu wszechstronnej pomocy placówkom oświatowym, m.in. na ich
remonty, modernizację i doposażenie, aby mogły konkurować z nowoczesnymi
i pozbawionymi problemów finansowych placówkami litewskimi. W ramach
zainicjowanego w 2011 r. programu pomocowego „Polska szkoła multimedialna na Litwie”, znaczne środki są przeznaczane na wyposażanie szkół w multimedialne pomoce dydaktyczne, szkolenia dla nauczycieli. Od dwóch lat,
specjalne środki idą na poprawę sytuacji edukacyjnej uczniów klas pierwszych
szkół z polskim językiem nauczania. W 2011 r. po raz pierwszy wydelegowano
z Polski nauczyciela do nauczania w polskiej szkole społecznej w Wilnie oraz do
zajęć w szkołach polskich na Wileńszczyźnie. Dofinansowywany jest letni wypoczynek dzieci i młodzieży, szkolne zespoły artystyczne i sportowe, wycieczki
edukacyjno-krajoznawcze. Placówka troszczy się również o podnoszenie poziomu wykształcenia młodzieży polskiej na Litwie. Wspólnie z BUWiWM organizuje egzamin kwalifikacyjny dla osób ubiegających się o studia w Polsce ze
stypendium rządu RP. W efekcie, z takiego wsparcia corocznie korzysta ponad
30 osób. Dzięki pośrednictwu placówki, studenci kształcący się na litewskich
uczelniach są głównymi beneficjentami stypendium Fundacji Semper Polonia,
również MNiSW funduje stypendia najlepszym studentom kształcącym się
w wileńskiej Filii Uniwersytetu w Białymstoku. Zaangażowanie placówki miało także wpływ na perspektywę rychłego pomyślnego rozwiązania problemu tej
uczelni z własną siedzibą. Pozyskane za pośrednictwem Ambasady środki finansowe, zapewniające pokrycie kosztów studiów na filologii polskiej Litewskiego
Uniwersytetu Edukologicznego, pozwoliły na utworzenie w roku akademickim
2012/2013 grupy I roku, chroniąc tym samym polonistykę przed grożącym jej
zamknięciem. Znaczne fundusze są przeznaczane na wspieranie różnorodnych
inicjatyw artystycznych i kulturalnych większości organizacji, w tym ich promocję poza granicami kraju, jak również na ochronę miejsc pamięci narodowej.
Ambasada jest w stałym kontakcie z kierownictwem wszystkich polskich organizacji, starając się wspierać je logistycznie, organizacyjnie i finansowo. Dba
także o uhonorowanie zasług osób zaangażowanych w pomyślny rozwój stosunków polsko-litewskich oraz zasłużonych działaczy polonijnych.
Ze względu na stosunkowo niedużą liczbą obywateli RP migrujących na Litwę, ich kontakt z polską placówką ma charakter doraźny i interwencyjny. Gru-
141
Raport ‘2012
pa ta, z reguły dobrze wykształcona, bez problemów wpisuje się w tutejsze realia
społeczne. Ambasada nie zaobserwowała działań dyskryminujących migrantów
z Polski w zakresie praw pracowniczych czy dyskryminacji na rynku pracy.
Ton publikacji poświęconych sprawom polskim w litewskich mediach nie
uległ zasadniczej zmianie. Obecność polskiej mniejszości narodowej w prasie
litewskiej w latach 2010-2012 wiąże się głównie z problematyką „szkolnictwa mniejszości” i „polityki mniejszości”. Polacy postrzegani są jako jedyna,
w porównaniu z innymi grupami etnicznymi, politycznie aktywna mniejszość
narodowa, która ma przedstawicieli swojej partii pretendujących do wysokich
stanowisk w państwie. Jednakże w opinii mediów ich działalność polityczna
ogranicza się do spraw regionu Litwy Wschodniej i samorządu Wilna. Dodatkowo, w okresie wzmożonej aktywności politycznej, szczególnie kampanii
wyborczych każdego szczebla, społeczność polska na Litwie prezentowana jest
w mediach głównie pod kątem szeroko pojętej „nielojalności” wobec państwa
litewskiego (pikiety, nieuzasadnione żądania polityczne, Karta Polaka) oraz „samowolnej” polityki liderów AWPL w radzie samorządu rejonu wileńskiego,
niezgodnej z interesem państwa (zwłaszcza w kontekście decyzji o reorganizacji
szkół, czy nieegzekwowania nakazu usunięcia polskich nazw ulic z prywatnych
posesji). Tradycyjnie już w obliczu zbliżających się wyborów, tym razem parlamentarnych, V. Landsbergis w swoim komentarzu powrócił do wykorzystywania na Litwie przez Rosję dla celów politycznych miejscowych Polaków, Rosjan
i AWPL. Nieprzychylne komentarze wzbudziło też pośmiertne odznaczenie
wysokim orderem gen. A. Krzyżanowskiego ps. „Wilk”, dowódcy Okręgu Wileńskiego AK, przez Prezydenta RP.
W ostatnim okresie w litewskiej prasie odnotować należy wzrost bardziej
wyważonych publikacji, poświęconych różnym aspektom stosunków dwustronnych. Prasa poświęca też dużo uwagi, wykazując dobrą orientację, sytuacji
na polskiej scenie politycznej i polityce zagranicznej RP.
W marcu 2012 r. uruchomiona została polska wersja portalu Delfi. Adresowana zarówno do Polaków na Litwie, jak i w Polsce, stanowi widoczną
konkurencję dla innych polskojęzycznych mediów w RL (elektroniczna forma
przekazu, szybkość zamieszczania informacji, duża aktywność).
Wizerunek Polski i Polaków w podręcznikach szkolnych w ostatnich latach
nie uległ zasadniczej zmianie. Po okresie zdecydowanie tendencyjnego przedstawiania historii Polski, a zwłaszcza dziejów polsko-litewskich (lata 90. i rozwój tzw. młodego nacjonalizmu litewskiego) po wstąpieniu Polski i Litwy do
UE nastąpiło stopniowe złagodzenie retoryki i wypracowywanie historiograficznych kompromisów. Obecnie nie ma rażących z punktu widzenia polskiej
historiografii przekłamań, widoczna jest też tendencja do bardziej wnikliwych,
142
a co ważniejsze, obiektywnych badań dziejów Polski i stosunków polsko-litewskich. Niemniej jednak, w podręcznikach historii (głównie starszych) nadal zdarzają się nieścisłości, błędy merytoryczne i utarte negatywne hasła, np.
przypadki „zawłaszczania” postaci historycznych, hołdowanie negatywnym
stereotypom Polaków, unikanie wzmianek o wkładzie Polaków w kulturę na
Wileńszczyźnie, manipulacje danymi statystycznymi, zwłaszcza z okresu międzywojnia (na korzyść Litwinów), bądź w ogóle pomijanie wielokulturowości
Wilna i Wileńszczyzny. Wciąż niejednoznacznie bywa przedstawiana Armia
Krajowa, niekiedy dobór i układ informacji sugeruje, że AK działała wspólnie
z Armią Czerwoną. Niemniej należy zauważyć zdecydowane zmiany, jakie zaszły w przedstawianiu polsko–litewskiej historii. Cyklicznie spotyka się powołana w 2003 r. dwustronna komisja ds. podręczników historii i geografii, w gestii
której leży wypracowywanie, obok recenzowania najnowszych podręczników,
kompromisów w kwestiach spornych, skupiając się na różnicach w interpretacjach niektórych faktów i pojęć historycznych. Polscy członkowie komisji są
zadowoleni z przebiegu dotychczasowych prac. Zapowiadano nawet w 2009 r.
ukazanie się wspólnego podręcznika do historii, projekt jednak nie został zrealizowany ze względu na brak funduszy. Ostatecznie w maju 2012 r. Komisja
uznała tworzenie takowego za bezcelowe, a do tego bardzo trudne do realizacji
(wspólna część historii, dotycząca np. Rzeczypospolitej Obojga Narodów dotyczyłaby historii nie tylko Polski i Litwy, ale też Białorusi i Ukrainy).
1.16.2. Informacja Związku Polaków na Litwie
Od dwudziestu lat polska mniejszość narodowa na Litwie publicznie próbuje bronić swych praw obywatelskich w tym kraju. Niestety, władze państwa
należącego do Unii Europejskiej, gdzie mają działać instytucje demokratyczne
i akty prawne broniące interesów i praw mniejszości narodowych, nie tylko nie
ustają w próbach ograniczenia praw tych mniejszości, ale i potęgują swe wysiłki
w kierunku polityki asymilacyjnej względem swych współobywateli – Polaków.
Przybierające na sile praktyki naruszania praw człowieka i dyskryminacji mniejszości narodowej, od stuleci mieszkającej na tych obszarach, skutkują wciąż narastającym konfliktem.
Praktyki te obejmują różne kierunki życia i praw obywatelskich. Przede
wszystkim:
–– językowe, poprzez utrudnianie, a w pewnych kwestiach uniemożliwianie, posługiwania się językiem ojczystym (polskim) w życiu publicznym,
nawet na obszarach, na których Polacy stanowią absolutną większość
mieszkańców;
–– oświatowe, poprzez administracyjne, organizacyjne i finansowe szykanowanie szkolnictwa z polskim językiem wykładowym;
–– majątkowe, poprzez z gruntu nieuczciwy system zwrotu skonfiskowanej
w czasach komunistycznych ziemi. A co za tym idzie, nie tylko odebranie
143
Raport ‘2012
––
––
––
––
majątku obywatelom polskiej narodowości, ale też zmiana składu narodowościowego na obszarach od wieków zamieszkałych przez Polaków;
prawne, poprzez zniekształcenie polskich imion i nazwisk zapisami litewską ortografią w oficjalnych dokumentach;
polityczne, poprzez utrudnianie swobodnego wyboru przedstawicieli do
organów władz;
społeczne, poprzez utrudnienia w nieskrępowanym rozwoju kultury,
wskutek skrajnie niesprawiedliwego przyznawania funduszy dla instytucji polskich;
psychologiczne, poprzez szowinistyczną i oszczerczą propagandę w mediach, oraz wypowiedziach wielu osobistości życia politycznego i społecznego Litwy; odmawianie Polakom prawa do polskiej identyfikacji
narodowej.
Litwa od wieków była państwem wielonarodowym. Ten stan rzeczy zachował się do dziś. Aktualnie Republikę Litewską zamieszkuje nieco ponad 80 proc.
Litwinów, resztę jej obywateli stanowią mniejszości narodowe. Prawa zbiorowe
litewskich mniejszości do 1 stycznia 2010 r. były wyartykułowane w Ustawie
o mniejszościach narodowych. Dokument przyjęty w 1989 r., i znowelizowany
już w niepodległej Litwie (1991 r.), gwarantował pewne prawa społeczne, kulturowe, oświatowe, językowe dla litewskich mniejszości narodowych.
Po przystąpieniu Litwy do NATO i UE, sytuacja litewskich mniejszości
paradoksalnie zaczęła się stale pogorszać. Sejm Republiki Litewskiej anulował
Ustawę o mniejszościach narodowych. Dziś na Litwie nie ma żadnego aktu
prawnego, który chroniłby praw bez mała 20 proc. obywateli.
Niestety, w ciągu przeszło dwudziestu lat niepodległej państwowości Republiki Litewskiej sytuacja społeczności polskiej nie spełnia oczekiwań autochtonicznej, najliczniejszej mniejszości narodowej – polskiej, w naszym kraju.
Oświata polska na Litwie
Konstytucja Republiki Litewskiej i Ustawa o oświacie, która działała do dnia
nowelizacji 17 marca 2011 r., gwarantowały uczniom szkół polskich na Litwie
prawo pobierania nauki w języku ojczystym na poziomie szkoły średniej. Sejm
Republiki Litewskiej – głosami większości parlamentarnej – przyjął w marcu
ub. roku nową Ustawę o oświacie. Niweczy ona tradycyjny model szkolnictwa
polskiego na Wileńszczyźnie.
Wymuszenie na uczniach szkół mniejszości narodowych opanowania różnic programowych z języka litewskiego za okres ośmiu lat szkoły podstawowej
w ciągu dwóch lat, jest ewidentną dyskryminacją ludzi młodych. Takie wymagania zmuszają uczniów klas maturalnych do poświęcania uwagi w klasach XI-XII
opanowaniu języka litewskiego, ograniczając uczenie się innych przedmiotów.
W ciągu przeszło 20 lat niepodległości, system szkolnictwa mniejszości narodowych nie stworzył dla uczniów tego typu szkół uzyskania wykształcenia
144
– włączając w to egzaminy państwowe w języku ojczystym. Absolwenci szkół
polskich, dążąc do jak najlepszych wyników na maturze, starają się poznać terminologię poszczególnych przedmiotów w języku państwowym. W tym celu
korzystają z podręczników litewskich. Doprowadziło to do tego, że poziom
znajomości i używania języka ojczystego w szkołach polskich na Litwie znacznie spadł. Przyczynił się do tego niewątpliwie fakt, że od ponad 10 lat w szkołach polskich na Litwie nie ma egzaminu maturalnego z języka ojczystego. To
rzutuje na poziom jego znajomości, i ogranicza używanie nawet w placówkach,
gdzie powinien być dominującym – w szkołach z polskim językiem nauczania.
Związek Polaków na Litwie wielokrotnie akcentował, że obok konieczności
doskonałej znajomości języka państwowego, polscy uczniowie na Wileńszczyźnie powinni znać też, w dostatecznym stopniu, język ojczysty. Optymizmem
napawa fakt, że władze Rzeczypospolitej Polskiej wspierają aspiracje Polaków
na Litwie w kwestii doskonalenia edukacji w języku polskim.
Niestety, reforma administracyjna, która zlikwidowała takie struktury
jak powiat, nie przekonała władz Republiki Litewskiej do tego, by zaniechać
praktyk dwóch standardów szkolnictwa na Wileńszczyźnie. Wraz z likwidacją powiatów, szkoły z państwowym językiem nauczania, które dotychczas im
podlegały, nie zostały przekazane do gestii samorządów, tylko – litewskiego Ministerstwa Oświaty i Nauki. Można to ocenić, jako kolejny krok izolowania
samorządów od decydowania o sprawach szkół, w których mają się kształcić
dzieci z mniejszości narodowych. W wyniku tej decyzji, szkoły na Wileńszczyźnie nadal pozostają w gestii dwóch organów zarządzania: resortu oświaty
oraz władz samorządowych. Taka sytuacja w republice jest jedynie w rejonach
wileńskim i solecznickim. Nie da się jej pogodzić nie tylko z zasadami demokracji, ale też z respektowaną w Unii Europejskiej samorządnością. Zadaniem
Związku Polaków na Litwie pozostaje, by polskie dziecko na Wileńszczyźnie
zdobywało maturę w języku ojczystym. I by było kształcone w kręgu rodzimej
kultury i tradycji.
Wileńska Filia Uniwersytetu w Białymstoku, która rozpoczęła działalność
przed pięciu laty z inicjatywy popieranej przez Związek Polaków na Litwie,
kształci obecnie 500 studentów na dwóch kierunkach: ekonomii i informatyki.
Dała możność maturzystom szkół z polskim językiem nauczania pobierania
nauki w języku ojczystym.
Jednakże na skutek decyzji władz Litwy w ub. r. wprowadzono wymóg dysponowania określoną powierzchnią na jednego studenta (7 m kw. dla studenta
ekonomii i 12 m kw. dla studenta informatyki – ogółem wg tych norm Filia
powinna dysponować 4.200 m kw. natomiast posiada 1.400 m kw.). Taka sytuacja zagraża istnieniu Wileńskiej Filii UB.
Publiczne używanie języka mniejszości
Litewskie władze sukcesywnie dążą do wyeliminowania z życia publicznego języka polskiego jako języka mniejszości narodowej. Sprzyja temu przyjęta
145
Raport ‘2012
w roku 1995 Ustawa o języku państwowym. Jest preferowana we wszystkich
spornych kwestiach używania języka mniejszości narodowych.
Od przeszło dwóch lat trwają prace nad projektem nowej Ustawy o mniejszościach narodowych, która – zgodnie z koncepcją – miałaby wyraźnie określić,
gdzie i na jakich warunkach używano by języka mniejszości w życiu publicznym (nazwy ulic i miejscowości, używanie języka na szczeblu władz lokalnych).
Niestety, obserwuje się wyraźny brak woli politycznej, która zapaliłaby zielone
światło w korzystaniu z języka polskiego – regionalnego na Wileńszczyźnie.
Należy podkreślić, iż Sejm Republiki Litewskiej w marcu 2000 r. ratyfikował Konwencję ramową o ochronie mniejszości narodowych. Litewska Ustawa
o umowach międzynarodowych w art. 11 stanowi, iż założenia prawa międzynarodowego należy bezwarunkowo stosować w prawie krajowym.
Republika Litewska, niestety, nie ratyfikowała Europejskiej karty języków
mniejszościowych lub regionalnych. Nawet jej nie asygnowała, podczas gdy
uczyniło to 25 krajów Rady Europy. Świadczy to o realnej sytuacji traktowania mniejszości narodowych w naszym kraju. Na poprawę sytuacji, niestety,
nie wpłynął fakt wstąpienia Litwy do UE. Świadczy o tym administracyjne
prześladowanie osób, które podejmują kroki w duchu europejskich ustaleń:
m.in. umieszczają nazwy sklepów, czy kursy autobusów w języku regionalnym
– polskim.
Reprywatyzacja ziemi na Wileńszczyźnie
Na Wileńszczyźnie dotychczas nie zakończono procesu zwrotu ziemi prawowitym właścicielom, którzy zostali jej pozbawieni na skutek nacjonalizacji.
Jeżeli w Litwie centralnej możemy mówić o praktycznie 100-procentowym
zwrocie znacjonalizowanego mienia, to na Wileńszczyźnie – szczególnie zaś
w stolicy – proces ten został karygodnie zahamowany. W 2012 r. zaistniała
swoista nowość: władze dążą do rekompensaty pieniężnej za utracony kiedyś
majątek. Kroki te urągają podstawowym prawom sprawiedliwości społecznej.
Od początku realizacji zwrotu znacjonalizowanego majątku na Litwie zastosowano proceder nie mający analogii w praktyce europejskiej: majątek nieruchomy - ziemię - uczyniono ruchomym. Masowo praktykowano przenoszenie posiadanych areałów ziemskich z terenów całej Litwy pod stolicę. Trudno oprzeć
się myśli, że władze nie miały na celu kolejnego wywłaszczenia autochtonicznej
ludności z majątku.
W wyniku takiej praktyki wytworzyła się sytuacja, że gdy średnio w kraju
zwrócono już ponad 98 proc. ziemi należącej niegdyś do właścicieli, w rejonie
wileńskim procent ten wynosi ok. 75 proc. (należy zaznaczyć, że nie wiadomo
dokładnie, jaki udział w tych procentach stanowią miejscowi byli właściciele, ile
natomiast osoby, które „przeniosły” swą ziemię pod Wilno). W Wilnie zaś, zaledwie 15 proc. byłych właścicieli odzyskało swoją własność. Należy zauważyć,
że w niektórych podwileńskich gminach procent zwróconej ziemi miejscowych
właścicielom nie przekracza 30 proc.
146
„Przenosiny” ziemi doprowadziły do ewidentnych zmian narodowościowych w większości gmin rejonu wileńskiego, co jest sprzeczne z założeniami
Traktatu pomiędzy RL a RP o przyjaznych stosunkach i dobrosąsiedzkiej
współpracy.
Dziś kolejna ekipa rządząca próbuje wmówić ludziom, że zwrot ziemi jest
tuż tuż. Nowy sposób – to wymuszenie u ludzi zgody na przyjęcie pieniężnych
kompensat. Proponowane, nawet w minimalnym stopniu nie odzwierciedlają
prawdziwej wartości ziemi.
Pisownia imion i nazwisk polaków w dokumentach tożsamości
Przedstawiciele społeczności polskiej na Litwie wielokrotnie publicznie deklarowali potrzebę, by obywatele litewscy polskiej narodowości swoje imiona
i nazwiska mogli pisać w oficjalnych dokumentach w oryginale, czyli zgodnie
z pisownią języka polskiego z odpowiednimi znakami diakrytycznymi. Przykładem do takich aspiracji może służyć system polski: tamtejsi Litwini używają
oficjalnej pisowni swych imion i nazwisk w polskich dokumentach tożsamości
zgodnie z litewską diakrytyką.
Mimo wielokrotnych deklaracji i przygotowywanych projektów ustawowych oraz przychylnych wypowiedzi nie tylko litewskich intelektualistów, ale
też przewodniczącej Państwowej Komisji Języka Litewskiego, nie rozstrzygnięto
sprawy zapisu polskich imion i nazwisk w oficjalnych dokumentach obywateli
Republiki Litewskiej.
Niestety, przewodnicząca rzeczonej komisji, Irena Smetonienė, w 2012 r.
utraciła tę funkcję (uchwała Sejmu RL).
Wspieranie kultury narodowej mniejszości
Do stycznia 2010 r. największym i podstawowym dysponentem środków
finansowych na rozwój kultury i tożsamości mniejszości narodowych był Departament Mniejszości Narodowych i Wychodźstwa przy Rządzie Republiki
Litewskiej. Niestety, podział środków między mniejszości narodowe a wychodźstwo był bardzo niekorzystny dla tych pierwszych.
Obecnie politykę państwową wobec mniejszości narodowych w naszym
kraju realizuje Ministerstwo Kultury. Pomoc finansowa z jego strony, niestety, nie potrafi sprostać oczekiwaniom mniejszości narodowych. Budżet resortu na projekty kulturalne wszystkich mniejszości narodowych w naszym kraju
w 2012 r. stanowi 270 tys. lt.
Oczekiwania od władz Republiki Litewskiej
W zakresie oświaty polskiej na Litwie
1. Znowelizować Ustawę o oświacie przyjętą przez litewski parlament 17
marca 2011 r. (Sejm Republiki Litewskiej).
147
Raport ‘2012
2. Przywrócić egzamin z języka polskiego (ojczystego) na maturze (dużej
i małej) na listę egzaminów obowiązkowych (Ministerstwo Oświaty
i Nauki Republiki Litewskiej).
3. Zaopatrzyć polskie placówki oświatowe w podręczniki w języku polskim
(Ministerstwo Oświaty i Nauki Republiki Litewskiej).
4. Zwiększyć współczynnik „koszyczka ucznia” do 30 proc. szkołom miejskim, do 50 proc. – szkołom wiejskim (rząd Republiki Litewskiej).
5. Ustalić, że klasy 1-10 w szkołach z polskim językiem nauczania są formowane przy minimalnej liczbie 5 uczniów, klasy 11-12 – przy minimalnej
liczbie 10 uczniów (rząd Republiki Litewskiej).
6. Objąć nauczycieli, przygotowywanych do pracy w szkołach z polskim
językiem nauczania, kształceniem w języku polskim.
W zakresie publicznego używania języka mniejszości
• Znowelizować Ustawę o języku państwowym, wzbogacając ją artykułem o następującej treści: „Napisy publiczne na terytorium Republiki
Litewskiej są pisane w języku państwowym. W miejscowościach zwarcie
zamieszkałych przez mniejszość narodową, napisy publiczne – obok języka państwowego – są pisane w języku mniejszości narodowej” (Sejm
Republiki Litewskiej, rząd Republiki Litewskiej).
• Ratyfikować Europejską kartę języków regionalnych lub mniejszościowych (Sejm Republiki Litewskiej).
W zakresie reprywatyzacji ziemi na Wileńszczyźnie
• Wykazanie woli politycznej w tej sprawie przez władze Litwy.
• Wyzbycie się błędnego interpretowania interesu Państwa Litewskiego,
wyrażającego się brakiem woli zwrócenia znacjonalizowanych gruntów
obywatelom Litwy narodowości polskiej.
• Zobowiązanie służb odpowiedzialnych za wcielenie w życie reformy rolnej do wykonywania swoich bezpośrednich obowiązków, uzależniając
ich finansowanie od jej wyników.
W zakresie pisowni imion i nazwisk Polaków w dokumentach tożsamości
• Przyjęcie ustawy, zezwalającej na pisownię w dokumentach tożsamości
imion i nazwisk obywateli Republiki Litewskiej, m.in. narodowości polskiej, ze znakami diakrytycznymi.
W zakresie niedostatecznego wspierania kultury i zachowania tożsamości
narodowej mniejszości
• Powołanie odrębnej instytucji państwowej, która realizowałaby przychylną politykę wobec mniejszości narodowych, której też przyświecałoby wspieranie zorganizowanych środowisk społeczności narodowych
148
zamieszkałych na Litwie oraz krzewienie tolerancji względem tychże
mniejszości.
• Niestety, obecny model – przejęty przez Ministerstwo Kultury po likwidacji Departamentu Mniejszości Narodowych przy Rządzie Republiki
Litewskiej – nie może sprostać oczekiwaniom mniejszości narodowych,
w tym – polskiej.
• Środki finansowe, które są przeznaczane na wsparcie inicjatyw kulturalnych mniejszości etnicznych (obecnie – 270 tys. lt w skali roku) należy
zwiększyć 8-krotnie, co byłoby zbliżone do realnych potrzeb.
Oczekiwania od władz Rzeczypospolitej Polskiej:
• Przyznanie wsparcia finansowego dla Wileńskiej Filii Uniwersytetu
w Białymstoku na zakup odpowiedniej działki, co pozwoli spełnić wymogi władz Litwy oraz uruchomić nowe kierunki – studia magisterskie
na kierunku ekonomii oraz licencjackie na innych kierunkach.
• Związek Polaków na Litwie uprzejmie prosi władze RP o nieustanne
skłanianie partnerów litewskich do respektowania przyjętych zobowiązań międzynarodowych w zakresie praw mniejszości narodowych.
Związek Polaków na Litwie będzie kategorycznie i wyraźnie sprzeciwiał się
wszelkim decyzjom władz, skierowanym na uszczuplanie stanu posiadania polskiej mniejszości narodowej i pogarszanie sytuacji.
149
Raport ‘2012
1.17. ŁOTWA
1.17.1. Raport Ambasady RP w Rydze
Pochodzenie, liczebność
Polacy na Łotwie stanowią w dużej części rdzenną mniejszość narodową,
której początki sięgają pierwszego polskiego osadnictwa w czasach Zygmunta
Augusta w XVI wieku. Dotyczy to szczególnie dawnych Inflant Polskich (obecnej Łatgalii/Latgale).
Większość osób narodowości polskiej urodziła się na Łotwie. Po II wojnie
światowej na obszarze obecnej Republiki Łotewskiej osiedliło się: 13.483 Polaków przybyłych z Białorusi, 2.043 z Litwy, 1.846 z Rosji i 947 z Ukrainy.
Była to głównie emigracja zarobkowa w ramach ZSRR. Napływowi Polacy
w dużym stopniu ulegli rusyfikacji, toteż na początku lat 90-tych, gdy Łotwa
proklamowała niepodległość, ponad połowa uznawała język rosyjski za ojczysty,
natomiast tylko 1/3 uznawała za taki język polski, a 17 proc. - język łotewski.
Najwięcej ludności polskiej zamieszkuje w regionie daugavpilskim – ok. 16
tys., z czego w samym mieście Daugavpils (Dyneburg/Dźwińsk) ok. 13 tys., tj.
14,1 proc. ogółu mieszkańców. Drugim pod względem liczebności skupiskiem
Polaków jest Ryga, gdzie mieszka ich ok. 12,5 tys. (tj. 1,9 proc. mieszkańców
Rygi).
Zgodnie z oficjalnymi danymi za rok 20118, osób deklarujących pochodzenie polskie było na Łotwie 45.8929, co stanowi 2,2 proc. ludności kraju. Mniejszość polska jest czwartą pod względem liczebności: po Rosjanach – 543.807
osób (26,6 proc.), Białorusinach – 71.926 osób (3,5 proc.) oraz Ukraińcach –
48.366 osób (2,4 proc.). Zdecydowana większość Polaków, bo 64 proc., mieszka w miastach.
Ludność polska zamieszkująca obszary wiejskie Łatgalii - najuboższego regionu Łotwy, dotkniętego dużym bezrobociem - znajduje się w trudnych warunkach materialnych. Zdecydowana większość starszego pokolenia z miast
utrzymuje się ze skromnych rent i zasiłków, a średnie pokolenie Polaków niejednokrotnie dotknięte zostało bezrobociem. Wykształcona elita, o wysokim
statusie społecznym, stanowi nie wielki odsetek społeczności polskiej.
Z roku na rok zauważa się stopniowy spadek liczebności łotewskich Polaków, co związane jest m.in. z utrzymującym się od dłuższego czasu na Łotwie
ujemnym przyrostem naturalnym oraz emigracją zarobkową (głównie do Irlandii, Wielkiej Brytanii, Norwegii, a także Australii). Należy także dodać, że wiele
8
Wszystkie dane liczbowe pochodzą z Centralnego Urzędu Statystycznego Łotwy – wg stanu na 1 stycznia 2012 roku (w oparciu o wyniki spisu ludności z 2011 r.)
9
Liczba ta zmniejsza się co roku, dla przykładu: w 1989 r. było 60.416, w 2000 r. – 59.505, w 2007 –
54.121 osób.
150
osób uważających się za Polaków, ma wpisaną w dokumentach tożsamości inną
narodowość - najczęściej rosyjską lub białoruską. To skutek wieloletniej polityki rusyfikacji prowadzonej przez władze radzieckie. Ponadto bardzo dużo jest
mieszanych małżeństw, co w sumie powoduje, że szacowana liczba ludności
pochodzenia polskiego jest faktycznie znacznie większa niż wykazywane przez
Łotewskie Biuro Statystyczne (45 tys.). Władze Kościoła Katolickiego na Łotwie obliczają liczbę Polaków na ok. 70 tys. osób.
Główną organizacją skupiającą mniejszość polską jest Związek Polaków na
Łotwie posiadający 15 oddziałów terenowych. ZPŁ w zasadzie nie angażuje
się w życie polityczne i koncentruje się na działalności kulturalnej, oświatowej
i charytatywnej.
Związek cieszy się uznaniem i ma dobrą stabilną pozycję w systemie społeczno-politycznym kraju. 5 kwietnia 2012 r. odbył się w Jekabpils kolejny zjazd
sprawozdawczo-wyborczy ZPŁ, na którym na przewodniczącego Związku wybrano Ryszarda Stankiewicza.
Działalność oddziałów terenowych jest bardzo zróżnicowana. Zdecydowanie najlepiej działa oddział „Promień” w Daugavpils. Sprzyja temu nie tylko zaangażowanie lokalnych działaczy, ale też najliczniejsza społeczność polska oraz
sprzyjające warunki instytucjonalne: jedyny Dom Polski i współfinansowane
przez lokalny samorząd Centrum Kultury Polskiej. Większość oddziałów działa
na miarę swoich możliwości (Rezekne, Jełgawa, Jurmala). Swojego potencjału
zdecydowanie nie wykorzystuje środowisko w Rydze.
Działalność kontynuuje także m.in. Związek Młodych Polaków na Łotwie
(ZMPŁ), który zrzesza studentów polskiego pochodzenia. Jego program został
wzbogacony o nowe studenckie imprezy kulturalne i sportowe. Związek współpracuje nie tylko ze środowiskami studenckimi w Polsce, ale m.in. także ze
studentami polskiego pochodzenia na Litwie. W związki z częstymi zmianami
w składzie zarządu (wyjazdy na staże studenckie), działalność Związku jest dość
chimeryczna.
Pożyteczną pracę prowadzi w Rydze Liga Polskich Kobiet (LPK). Jest to
przede wszystkim działalność charytatywna na rzecz pomocy osobom najstarszym i schorowanym.
Obok wymienionych, funkcjonują także inne niewielkie organizacje: Towarzystwo Historyczne „Inflanty”, dokumentujące ślady polskości w Łatgalii,
Klub Kultury Polskiej „Polonez” w Rydze, który organizuje imprezy kulturalne,
dobroczynne, konkursy i spotkania społeczności polskiej oraz Gawęda”, organizacja promująca (w formie spotkań z Polakami) polski język.
Generalnie należy stwierdzić, że początkowy entuzjazm społeczności polskiej
z lat 90-tych XX w. co do organizacji życia społecznego i polskiej oświaty zdecydowanie osłabł. Złożyło się na to wiele czynników, ale najważniejsze to zmiany
społeczno-ekonomiczne, odchodzenie starszego pokolenia, powstanie luki po-
151
Raport ‘2012
koleniowej. Do tego dochodzą niekorzystne tendencje związane z masową emigracją ekonomiczną z Łotwy w ostatnich trzech latach. Nie ulega wątpliwości,
że dalsze opieranie się na wyłącznie pracy społecznej działaczy polonijnych jest
na dłuższą metę nie do utrzymania. Nie wystarczy wychować bądź wykształcić
liderów polonijnych, trzeba również jakoś ich wynagrodzić za pracę, którą dla
państwa polskiego wykonują z potrzeby serca. W przeciwnym razie będziemy
musieli opierać się jedynie na działaczach w wieku emerytalnym.
Polskie szkoły mniejszościowe
Podstawą prawną istnienia polskich szkół mniejszościowych na Łotwie jest
Ramowa Konwencja o ochronie mniejszości narodowych z 1994 r. oraz Umowa między rządem Rzeczypospolitej Polskiej a rządem Republiki Łotewskiej
o współpracy kulturalno-edukacyjnej z 2006 r., wraz z podpisanym ostatnio
protokołem wykonawczym na lata 2013-2016.
Na szczególne uznanie zasługują dwie polskie szkoły średnie: Państwowe
Gimnazjum Polskie im. Józefa Piłsudskiego w Daugavpils oraz Państwowe
Gimnazjum Polskie w Rēzekne. Obie szkoły osiągają dobre wyniki nauczania
i należą do najlepszych w mieście. Natomiast polska szkoła średnia im. I. Kozakiewicz w Rydze osiąga bardzo przeciętne wyniki. Na uwagę zasługuje również
szkoła podstawowa w Krasławiu (ok. 70 uczniów z zerówką), jeszcze niedawno
zagrożona połączeniem z inną szkołą lokalną. W ostatnim roku uzyskała dobre
wyniki nauczania dzięki wykorzystaniu swoich atutów, czyli posiadaniu własnego budynku, niezłej kadrze pedagogicznej i przychylności władz miejscowych.
Niestety szkoła w Jekabpils przestała działać w formule szkoły mniejszościowej
i utraciła swoją podmiotowość. Uczęszcza tam zaledwie 37 uczniów, którzy nadal uczą się języka polskiego z elementami kultury i geografii, ale polskie klasy
zostały połączone z łotewskimi.
Wymienić jeszcze należy działalność jedynego polskiego przedszkola
w Daugavpils.
W roku 2012/13 naukę w szkołach i przedszkolu polskim na Łotwie podjęło ok. 1.000 dzieci i młodzieży. Proces nauczania wspomaga 8 nauczycieli
delegowanych przez MEN z Polski oraz 9 nauczycieli z Polski zatrudnionych
bezpośrednio przez szkoły. Liczba uczniów w szkołach polskich, z powodu niżu
demograficznego na Łotwie i emigracji ekonomicznej, z każdym rokiem się
zmniejsza o ok. 5 proc.. Znacznie mniej przybywa tu też nauczycieli delegowanych z Polski (vide tabela).
Wpływ na perspektywy rozwoju oświaty polskiej na Łotwie ma także przeprowadzana reforma szkolnictwa, zakładająca m.in. rozszerzenie nauki języka
łotewskiego w szkołach i przedszkolach mniejszości narodowych (tzw. model
łotewski szkolnictwa mniejszościowego). Głównym celem zmian jest zwiększanie liczby godzin nauczanych w języku łotewskim. Zamierzeniem władz oświatowych jest uzyskanie przez maturzystę szkoły mniejszościowej, dwujęzycznej
152
wiedzy umożliwiającej kontynuację nauki zarówno na uczelniach łotewskich,
jak i na uczelniach kraju pochodzenia.
Najbardziej znaczącą pozycję społeczną spośród polskiej mniejszości zajmuje Arcybiskup Rygi, prymas RŁ, Zbigniew Stankiewicz. Pewną rolę odgrywa
też pierwszy minister SZ RŁ J. Jurkans (obecnie na obrzeżach polityki). Polska
mniejszość ma również kilku radnych w miastach lub powiatach (Daugavpils
i Krasław). Generalnie elita wykształconych Polaków o wysokim statusie społecznym stanowi niezbyt wielki procent diaspory.
Inteligencja jest reprezentowana przez przedstawicieli takich zawodów jak
lekarze, prawnicy, nauczyciele. Stosunkowo dużo Polaków (w porównaniu
z innymi mniejszościami narodowymi) pracuje w administracji państwowej
i samorządowej niższego i średniego szczebla. Wynika to z wysokiego stopnia
integracji ze społeczeństwem łotewskim, znajomości łotewskiego i posiadania
miejscowego obywatelstwa.
Relatywnie niewiele osób zajmuje się działalnością gospodarczą. Przeważnie
są to przedstawiciele małego biznesu.
Bardzo dużo Polaków, w szczególności zamieszkujący wiejskie obszary Łatgalii, znajduje się bardzo trudnych warunkach materialnych. Zdecydowana
większość osób starych (bez względu na miejsce zamieszkania) utrzymuje się
z głodowych rent i emerytur.
Migracja zarobkowa
Migracja zarobkowa Polaków na Łotwę jest zjawiskiem stosunkowo nowym
(pomijając okres międzywojenny, kiedy tysiące obywateli polskich przyjeżdżały
na Łotwę do pracy w rolnictwie), wywołanym przystąpieniem obu krajów do
UE, a przede wszystkim rekordowym w skali światowej tempem wzrostu gospodarczego Łotwy w latach 2004 – 2007. Atrakcyjność zarobków przyciągała
pracowników z Polski, znajdujących zatrudnienie głównie w budownictwie, ale
także w rolnictwie i leśnictwie. Sprzyjała temu niewielka odległość od Polski,
łatwość dojazdu (codzienne połączenia autokarowe i lotnicze) oraz odpływ siły
roboczej z Łotwy.
Głęboka recesja gospodarki łotewskiej w latach 2008-2010 skutkowała
gwałtownym wzrostem bezrobocia i spadkiem wynagrodzeń, czyniąc ten rynek pracy nieatrakcyjnym dla pracowników z Polski. W najbliższych latach nie
należy spodziewać się powrotu do dynamiki migracji z Polski z okresu 20052008. Tendencje są jednoznaczne – Łotwa jest teraz jednym z tych krajów UE,
które zmagają się z wysokim ujemnym saldem migracyjnym (w ostatnich latach
wynosi ok. 30 tys. rocznie, co oznacza, że co rok ubywa 1,5 proc. mieszkańców
kraju).
Migracja zarobkowa z Polski pozostaje zatem zjawiskiem marginalnym
i wynosi nie więcej niż 200-250 osób (na pobycie czasowym przebywa obecnie
153
Raport ‘2012
na Łotwie 241 obywateli RP). Większość polskich pracowników pracuje w Rydze i okolicach. Są zatrudnieni przede wszystkim w budownictwie, rolnictwie,
transporcie, przetwórstwie rybnym. W większości mają wykształcenie podstawowe i zawodowe. Z reguły przebywają tu bez rodzin. Ponadto kilkunastu Polaków pracuje na Łotwie w koncernach i korporacjach międzynarodowych na
stanowiskach menadżerskich.
Główne problemy
Wydaje się, że główne problemy leżą po stronie samej Polonii. Coraz trudniej zebrać i przekonać grupę osób do działania na rzecz diaspory. Nawet zmiana przewodniczącego ZPŁ na niedawnym zjeździe (zasłużoną działaczkę starszego pokolenia zastąpił energiczny działacz w średnim wieku) nie przyniosła
spodziewanego impulsu.
Najważniejsze wyzwania stojące przed Polonią to:
–– zapewnianie działania polskiej oświaty przynajmniej na obecnym poziomie (np. poprzez zachęcanie polskich/mieszanych rodzin do posyłania
swoich dzieci do polskich szkół),
–– zajęcie wspólnego stanowiska w sprawie budowy Domu Polskiego
w Rydze (jak na razie od kilku lat funkcjonują różne lokalizacje i wizje
działalności),
–– wznowienie (po przyznaniu środków) w pełnym zakresie działalności
mediów polonijnych,
–– przyciąganie do działalności młodego pokolenia w celu zapewniania ciągłości działania, wzmożenie integrującej i inicjującej roli ZPŁ,
–– rozwijanie form współpracy polsko-polonijnego biznesu (utworzenie, z pomocą Ambasady, rodzaju izby ekonomiczno-handlowej łotewsko-polskiej),
–– próba wykorzystania dostępnych środków pomocowych (unijnych,
szwajcarskich i norweskich) na realizację celów statutowych ZPŁ.
Sposób traktowania polskiej mniejszości narodowej przez władze łotewskie
opiera się na istniejących przepisach prawa miejscowego i międzynarodowego.
Należą do nich Traktat o przyjaźni i współpracy z 1 lipca 1992 r., dwustronna
Konwencja konsularna z 1 lipca 1992 r. oraz Umowa między rządem RP a rządem RŁ o współpracy kulturalno-edukacyjnej z 2006 r. (brak protokołu wykonawczego). Znaczenie ma też ratyfikowana (z dwoma zastrzeżeniami) przez
Łotwę w 2005 r. Konwencja ramowa Rady Europy o ochronie mniejszości narodowych. Poszanowanie praw mniejszości narodowej gwarantuje też łotewska
konstytucja. Należy zauważyć, że konstytucja wprowadza normę szczególnej
ochrony języka łotewskiego. Istnieje ponadto specjalne prawo podkreślające
fundamentalne znacznie łotewskiego - Ustawa o Języku Państwowym. W praktyce przepisy dotyczące pisowni własnych nazw obcych (imion i nazwisk) na
Łotwie, są bardzo podobne do istniejących na Litwie, tzn. wszystkie są odtwa-
154
rzane na piśmie zgodnie z łotewskimi normami i regułami językowymi. Dopuszczalne jest, na wniosek osoby zainteresowanej, po odpowiednim udokumentowaniu, zapisać nazwę własną także w oryginalnej pisowni, oprócz wersji
zgodnej z językiem łotewskim. Dotyczy to aktów stanu cywilnego i paszportów
(ale nie na pierwszej stronie). Sprawa pisowni nazwisk wywołuje na Łotwie
wiele kontrowersji, szczególnie wśród mniejszości rosyjskiej. Mniejszość polska
raczej nie podnosi tego problemu.
Inną, charakterystyczną dla Łotwy, kwestią narodowościową jest bardzo
duży odsetek osób bez obywatelstwa łotewskiego. Tzw. „nieobywatele”, (bezpaństwowcy), których jest ponad 305 tys. (ponad 15 proc. mieszkańców Łotwy), mają prawo stałego zamieszkania i większość przywilejów socjalnych, ale
pozbawieni są m.in. czynnego i biernego prawa wyborczego, wstępowania do
służby państwowej i wykonywania niektórych zawodów. Wśród „nieobywateli”
jest ponad 10 tys. osób (tj. 3,2 proc.) deklarujących pochodzenie polskie. Są to
głównie ludzie, którzy osiedlili się na terenie dzisiejszej Republiki Łotewskiej
po wojnie, a przed rozpadem ZSRR. Polacy, których rodzice/dziadkowie posiadali obywatelstwo łotewskie, z mocy prawa nabyli obywatelstwo. Kwestii nie
posiadania obywatelstwa Łotwy polska diaspora nie porusza. Osobom starszym
nie zależy na jego otrzymaniu, natomiast średnie i młode pokolenie, które bez
trudu by go uzyskało, bądź to poprzez złożenie wniosku bądź zdanie egzaminu
naturalizacyjnego, często woli zachować status bezpaństwowy; jako „nieobywatele” mogą podróżować po EU i krajach byłego ZSRR bez wiz.
Generalnie należy podkreślić, że współpraca polsko-łotewska w zakresie
poszanowania praw polskiej mniejszości narodowej układa się dobrze. Władze
Łotwy uważają mniejszość polską za jedną z najbardziej lojalnych i zasłużonych
wobec państwa. Dlatego wobec naszej mniejszości władze prezentują dobre
i życzliwe nastawienie. Świadczy o tym wiele, jak np. stosunek do realizacji
Ustawy o Karcie Polaka.
Od wejścia ustawy w życie wydano na Łotwie prawie 1400 Kart Polaka.
Spotkało się to z akceptacją miejscowych władz – przy wręczaniu Kart obecni
byli m.in. wicemarszałek parlamentu, minister integracji społecznej, merowie
miast i inne osobistości. Nierzadko uroczystości wręczania Kart Polaka relacjonowały lokalnych media, jako przykład dbania Polski o swoją diasporę.
Kierunki współpracy Ambasady z Polonią i Polakami
Jednym z najważniejszych kierunków współpracy z łotewskimi Polakami
jest utrzymanie ich szkolnictwa. Do tych zadań należą: bieżąca pomoc dla szkół,
uczestnictwo przedsięwzięciach szkolnych, a także działalność polityczna mająca na celu utrzymanie stanu posiadania (spotkania ambasadora z ministrem
edukacji, wizyta polskiego wiceministra EN etc). Dzięki temu nadal istnieje
polska szkoła podstawowa w Krasławiu, a języka polskiego uczy się w szkole
w Jekabpils (mimo zmiany statusu szkoły i niesprzyjających czynników takich
155
Raport ‘2012
jak emigracja, negatywne tendencje demograficzne i niechęć władz lokalnych).
Także szkoły średnie w Rydze, Rezekne i Daugavpils funkcjonują dobrze.
Bardzo ważnym elementem pracy w 2012 r. było wyjaśnienie zmian finansowania pomocy środowiskom polskim i polonijnym. Zamieszanie z terminowym otrzymaniem środków, brakiem finansowania niektórych projektów wywołało negatywne opinie. Brak środków wywołał znaczne ograniczenie mediów
polskojęzycznych, co mogłoby doprowadzić do ich likwidacji. Część środków
udało się pozyskać. Obecnie najważniejszym zadaniem jest przywrócenie poprzedniego stanu mediów, z jednoczesnym podniesieniem profesjonalizmu.
Ambasada RP deklaruje daleko idącą pomoc w staraniach o pozyskanie
przez Polonię budynku/lokalizacji na Dom Polski w Rydze. Na razie jednak
środowisko to nie zajęło jednolitego stanowiska co do obiektu/lokalizacji i koncepcji działania (istnieją trzy różne wskazania forsowane przez różne grupy).
Istotnym elementem pracy z Polonią była realizacja ustawy o Karcie Polaka. Po początkowym znacznym zainteresowaniu, obecnie zgłasza się znacznie
mniej osób. Konsul aktywizuje środowiska wiejskie i małomiasteczkowe, z których napływa najwięcej wniosków.
Ambasador RP powołał Polonijną Radę Konsultacyjną, która jest wykorzystywana w bieżącej pracy z Polonią, w szczególności w inicjowaniu ważnych
wydarzeń i integrowaniu środowiska. Pierwsze posiedzenie Rady miało miejsce
przy okazji oficjalnej wizyty Prezydenta RP na Łotwie.
Rozwój wzajemnych kontaktów pomiędzy RP a RŁ, rozwój współpracy regionalnej oraz przykład Polski jako państwa, którego nie dotknął kryzys ekonomiczny, w zdecydowany sposób przyczyniły się do tego, iż Polska w łotewskich
mediach jest postrzegana jako ważny partner. Media cyklicznie relacjonują wydarzenia polityczne w Polsce, jednak stosunkowo rzadko z komentarzami i opiniami. Publikacje są w większości neutralne i bezstronnie przekazują informacje
z Polski i o Polsce. Podobną neutralność media łotewskie zachowują wobec
polskiej polityki; są to przeważnie relacje bez komentarzy, przedruki z mediów
polskich, rosyjskich bądź zachodnich. W relacjach personalnych, Polacy są
lubiani przez Łotyszy oraz akceptowani jako członkowie miejscowego społeczeństwa. W ostatnich latach wzrastało zainteresowanie Polską, a zwłaszcza jej
gospodarką, którą media przedstawiały jako wzór dobrze funkcjonującej oraz
jako efekt polityki państwa - dzięki czemu Polsce (w odróżnieniu od Łotwy)
udało się uniknąć bolesnych skutków kryzysu. Wizerunek sukcesu polskiej gospodarki dodatkowo wzmocniła aktywna polityka promocyjna Ambasady RP
wobec mediów łotewskich.
Obecnie na Łotwie, zgodnie z zatwierdzonymi w 2008 r. standardami nauczania historii, szkolnictwo średnie korzysta z podręczników opracowanych
156
przez Vadisa Klišānsa. Omawiają one, chronologicznie, wydarzenia historyczne
o dużym znaczeniu dla świata, Europy, Łotwy, a także dla krajów sąsiednich
(Litwy, Estonii). Po raz pierwszy Polska w podręcznikach pojawia się związku z Unią w Krewie w kontekście tworzenia państwowości litewskiej. Więcej informacji autor poświęca Wielkiemu Księstwu Polsko-Litewskiemu (bądź
Rzeczypospolitej) w okresie od XVI do XVIII wieku, ponieważ był to także
ważny okres w historii Łotwy (wojny inflanckie). Po rozbiorach Polski i ich
konsekwencjach, Polska w podręcznikach pojawia się już tylko w związku z wydarzeniami XX., np. odzyskaniem niepodległości, także rolą Polski w kampanii
Łatgalskiej oraz wojną polsko-bolszewicką. Wspominany jest udział Polski w II
wojnie światowej, w tym działalność AK, opór przeciw władzy radzieckiej po
wojnie (aktywność opozycji, dysydentów, „Solidarność”). Polska jest wzmiankowana także w kontekście problematyki krajów postkomunistycznych.
Informacje o Polsce w podręcznikach historii są obiektywnie, bez ocen autora i nie zawierają interpretacji, które z polskiego punktu widzenia mogłyby
zostać uznane za tendencyjne lub wypaczone. Tekst podręczników uzupełniają
obszerne materiały źródłowe, fragmenty tekstów literackich, zdjęcia. Daje to
uczniom możliwość samodzielnej analizy i oceny wydarzeń historycznych.
157
Raport ‘2012
1.17.2. Informacja Związku Polaków na Łotwie
Brak pewności, czy mechanizm wspierania Polaków za granicą w przyszłym
roku będzie funkcjonował w kolejnym (co wynika z doświadczenia 2012 r.).
Nie jest zrozumiałe, dlaczego w geograficznych obszarach wsparcia (PLAN
WSPOŁPRACY Z POLONIĄ I POLAKAMI ZA GRANICĄ w 2013 r.) Łotwa znajduje się na trzecim od końca miejscu, poniżej Uzbekistanu, Turkmenistanu, Islandii, Malty, Rumunii. Łotwa musi być w jednym obszarze z Litwą
albo blisko Litwy, a nie na końcu listy. Jedyny problem do rozwiązania - przywrócenie poziomu dofinansowania działalności Związku Polaków na Łotwie,
tak jak to było w latach 2006-2011.
Wobec władz miejscowych nie ma żadnych oczekiwań. Istnieje jednak możliwość, że ze strony łotewskiej (Urząd Miejski) będziemy oczekiwali współfinansowania 51 proc., jeżeli zostaną przyznane pieniądze na zakończenie remontu
Polskiego Przedszkola w Dyneburgu.
Oczekuje się wsparcia finansowego w celu kontynuacji inwestycji. Niezakończony został ostatni etap remontu Polskiego Przedszkola w Daugavpils,
podstawówka potrzebuje remontu, Dom Polski (remont kosmetyczny, wymiana uszkodzonej podłogi itd.).
Do tej pory Stowarzyszenie „Wspólnota Polska” nie uregulowało należności
w stosunku do „Promienia”, a „Promień” w stosunku do firmy budowlanej,
która wykonywała prace remontowe. Oddział Daugavpilski ZPŁ nie jest w stanie spłacić łącznego długu wysokości 2.577,17 LVL.
Pomimo powyższej sytuacji, będziemy składać wniosek inwestycyjny do
SWP na remont pomieszczeń Domu Polskiego w 2013 r. o wartości 45.556,89
LVL oraz do Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa na renowację Krzyża
na Słobodce po ubiegłorocznej dewastacji Pomnika - 20.312,14 LVL.
158
1.18. MOŁDAWIA
1.18.1. Raport Ambasady RP w Kiszyniowie
Według spisu powszechnego z 1989 r., w dzisiejszej Republice Mołdawii
mieszkało 4.700 osób polskiej narodowości, natomiast spis z 2004 r. wykazał
zaledwie 2.383 osoby deklarujące polską narodowość. Powyższe dane Polonia
mołdawska podważa, jako znacznie zaniżone. Wg nieoficjalnych szacunków,
rzeczywista liczebność społeczności polskiej sięga 20 tys. Jej skupiska rozrzucone są po całym terytorium kraju, jednak przeważająca część zamieszkuje
północną część Mołdawii. Najliczniejsze grupy polskie zamieszkują Kiszyniów,
Bielceh, Komrat, Rybnicę.
Ludność polskiego pochodzenia tereny niegdysiejszej Besarabii zamieszkuje od wielu pokoleń. Część to potomkowie zesłańców i uczestników powstań
narodowych, którzy w obawie przed represjami uciekli w głąb Imperium Rosyjskiego. Inni przesiedlili się z Podola, Pokucia, Bukowiny, także z Galicji, na
tereny między Prutem i Dniestrem. Drugą, znacznie liczniejszą grupą, są osoby
polskiego pochodzenia (lub ich potomkowie), które przyjechały do Mołdawii
w czasach powojennych z innych ówczesnych republik ZSRR, np. litewskiej,
ukraińskiej, białoruskiej. Ułamek procenta społeczności polskiej stanowią obywatele RP, którzy osiedlili się w Mołdawii w ostatnich kilkudziesięciu latach.
Około 80 proc. ludności polskiego pochodzenia mieszka w miastach, z czego 70 proc. stanowią osoby rosyjskojęzyczne, a 10 proc. rumuńskojęzyczne.
Wedle nieoficjalnych szacunków, bierną znajomością języka polskiego może się
wykazać 5-10 proc. społeczności polskiej w Mołdawii, natomiast zaledwie 1-4
proc. posługuje się językiem polskim biegle.
Sytuacja materialna osób polskiego pochodzenia odzwierciedla ogólnie panującą sytuację ekonomiczną kraju i całego społeczeństwa Mołdawii i w zdecydowanej większości przypadków pozostaje bardzo trudna.
Prawa obywateli Republiki Mołdawii do zachowania, rozwoju i wyrażania
własnej tożsamości etnicznej, kulturalnej, językowej i wyznaniowej gwarantuje konstytucja. Mołdawia jest sygnatariuszem Konwencji Ramowej o Ochronie
Mniejszości Narodowych. W 2001 r. przyjęto w RM Ustawa o narodowościach.
Prawa obywateli mołdawskich polskiego pochodzenia gwarantują zapisy
dwustronnego Traktatu o przyjaźni i współpracy z 1994 r. Nie odnotowano
żadnych form dyskryminacji ludności ze względu na jej polskie pochodzenie.
Władze mołdawskie nie przeciwstawiają się rozwojowi aktywności kulturalnej,
oświatowej czy religijnej ludności polskiej.
Najbardziej aktywnymi organizacjami polskimi są: Stowarzyszenie „Dom
Polski” w Bielcach, „Polska wiosna w Mołdawii” w Kiszyniowie, „Jasna Góra”
z siedzibą w Tyraspolu (Naddniestrze) oraz Stowarzyszenie Polaków Gagauzji
w Komracie. Ukazuje się pismo „Jutrzenka”.
159
Raport ‘2012
Organizacje polskie z Mołdawii starają się współpracować z krajowymi organizacjami pozarządowymi wspomagającymi rodaków na obczyźnie. Główne
obszary tej aktywności to:
• wspieranie oświaty polonijnej (kursy językowe, olimpiady języka polskiego, szkoły językowe);
• współpraca z młodzieżą pochodzenia polskiego (rekrutacja na studia do
kraju, stypendia);
• promocja Polski i kultury polskiej poprzez aktywność osób polskiego
pochodzenia (festiwale, imprezy, inicjatywy w sferze kultury i sztuki, pielęgnowania tradycji polskiej);
• świadczenie pomocy socjalnej osobom polskiego pochodzenia w trudnej
sytuacji materialnej.
Należy rozwijać obecne formy współpracy i poszukiwać nowych przede
wszystkim w zakresie wymiany i aktywizacji młodzieży polskiego pochodzenia,
działań promocyjno-kulturalnych, a także aktywizacji gospodarczej społeczności polskich.
160
1.19. NIDERLANDY
1.19.1. Raport Ambasady RP w Hadze
Współczesna Polonia w Królestwie Niderlandów stanowi sumę kilku fal
migracyjnych: emigracji zarobkowej lat 1908–1930, emigracji powojennej
(1946–1949), złożonej z żołnierzy biorących udział w wyzwalaniu tego kraju,
emigracji lat 80., którą zapoczątkowała emigracja solidarnościowa oraz emigracji poakcesyjnej (po otwarciu tego rynku pracy dla Polaków w 2007 r.)
Tabela 1. Migracje Polaków na przestrzeni lat 2003-2011 (w tys.)
Tabela pokazuje, jak narastała liczba imigrantów z Polski po jej przystąpieniu do UE. Bardziej niż na liczby, warto zwrócić uwagę na trend, gdyż liczby
(napływ do Niderlandów w 2011 r. ok. 19 tys. obywateli RP) informują tylko
o osobach zarejestrowanych w gminnej ewidencji ludności. Obejmuje to tylko
niewielką część imigrantów – szacunki władz miejscowych mówią o 200 tys.
Polaków w połowie 2012 r., w tym 20 tys. stanowi tzw. Stara Polonia.
161
Raport ‘2012
Tak wygląda polska imigracja na tle innych krajów.
80 proc. migrantów zarobkowych z Europy Środkowo-Wschodniej to Polacy z Polski – patrz tab.2
Tabela 2.
Zatem na tle innych grup narodowościowych migrujących w ramach UE
w celach zarobkowych Polacy są najliczniejszą grupą w Niderlandach.
Według raportu opublikowanego w 2011 r. przez Biuro Planowania Społecznego i Kulturowego (SCP) nt. Polaków w KN i ich integracji ze społeczeństwem, znaczny procent polskiej młodzieży, która przyjechała tu jest nisko
162
wykształcona. Ok. 16 proc. nie ma pracy. To trzy razy więcej niż w przypadku
Holendrów. Z całości społeczności polskiej w KN ok. 69 proc. ma pracę (taki
sam odsetek co wśród rodowitych Holendrów). 40 proc. uczęszczało na kurs
języka niderlandzkiego. Ok. połowa Polaków ma codzienny kontakt z Holendrami. Zdaniem SCP, Polacy nie mają większych problemów z integracją
ze społeczeństwem i ich poziom wykształcenia oraz pozycja ekonomiczna jest
lepsza niż migrantów z Maroka czy Turcji.10 Polscy obywatele zatrudniani są
głównie w sektorze rolniczym i ogrodniczym oraz w budownictwie. Znaczny
procent polskich pracowników znajduje zatrudnienie w sektorach wrażliwych
(praca sezonowa i zależna od koniunktury), co naraża ich na ryzyko utraty pracy i powoduje, że procent bezrobocia wśród nich jest wyższy (12 proc. populacji pracującej) niż wśród Holendrów (5-7 proc.).
Napływ Polaków do Królestwa Niderlandów nie zmniejszył się odczuwalnie, mimo otwarcia dla nich w 2011 r. niemieckiego i austriackiego rynku pracy. Według specjalistów od migracji pracowniczych, jest to związane z dużym
zapotrzebowaniem na niskokwalifikowaną siłę roboczą w Holandii i bardziej
tolerancyjnym podejściem tutejszych pracodawców do nieznajomości języka
niderlandzkiego przez Polaków (Holendrzy mają świadomość małego zasięgu
swego języka, dlatego sami znają ich na ogół kilka i akceptują wszelkie próby
porozumienia się z nimi).
Organizacje
Liczba organizacji polonijnych w Niderlandach utrzymuje się na stałym
poziomie - istnieje tu ok. 20 polonijnych organizacji społeczno-kulturalnych,
w których aktywnie działa kilkaset osób. Istnieje pewna rywalizacja między
organizacjami starej Polonii i tymi, które próbują stworzyć ofertę dla nowej,
głównie pracowniczej, migracji. Dotarcie do tej drugiej grupy jest stosunkowo
trudne, zwłaszcza że najczęściej są to pracownicy sezonowi, nastawieni na szybkie zarobienie pieniędzy, odłożenie i powrót do kraju.
Rok 2012 przyniósł obchody 20-lecia Sceny Polskiej, zasłużonej w zakresie
organizowania przedstawień teatralnych i przeglądu filmów. Zasługuje ona na
wielkie uznanie i podziękowanie za wytrwałość w szerzeniu polskiej kultury.
Zorganizowane po raz drugi wybory Polaka Roku (inicjatywa powstała
w 2011 r.) pokazują nową tendencję w działalności polonijnej - ciekawą próbę
pokazania, że Polacy osiągają tu sukcesy, przysparzając pożytku Niderlandom
i dumy Polsce. Kapituła wyłania zwycięzców w 5. kategoriach: biznes, kultura,
nauka i technika, młody Polak sukcesu i honorowy Polonus.
Ponieważ gama adresatów aktywności polonijnej jest niezwykle szeroka, wydaje się, że jest miejsce dla różnorodności organizacji, które mogą się uzupełniać
i wspierać.
10
Trouw, de Telegraaf, nu.nl 08.09.2011
163
Raport ‘2012
W następstwie ustaleń Kongresu Organizacji Polonijnych, 7 grudnia
2007 r. powołana została Fundacja PLON, w zamyśle platforma porozumienia
Polaków w Niderlandach. U podstaw jej powołania leżało przekonanie, że jedynie silna instytucjonalnie, zjednoczona Polonia może zaistnieć w świadomości
społeczeństwa i władz jako partner do dialogu, w którym będzie w stanie sygnalizować różnorodne problemy i aspekty życia oraz pracy współczesnej migracji,
przedstawiać propozycje rozwiązań i uczestniczyć w ich realizacji, a tym samym
wywoływać pozytywny rezonans w kontaktach z władzami. Zamysł słuszny,
ale by doprowadzić do faktycznego skutecznego współdziałania trzeba pokonać
bariery różnych wiekowo, społecznie i mentalnie grup Polaków.
Z roku na rok maleje liczba kombatantów, przez co gaśnie aktywność ich
organizacji. Stowarzyszenie Polskich Kombatantów zrzesza obecnie zaledwie
kilku członków, jednak Stowarzyszenie I Polskiej Dywizji Pancernej Niderlandy, w którym działają przede wszystkim dzieci b. żołnierzy, wykazuje dużą aktywność w utrwalaniu wiedzy o Polakach wyzwalających Holandię, ustalania
tożsamości żołnierzy spoczywających na tutejszych cmentarzach, jako nieznani,
i oddawania hołdu poległym. Ta aktywność warta jest podkreślenia i najwyższego uznania, zwłaszcza jak włącza się do niej dzieci i młodzież.
Pozycja starszej emigracji jest ustalona. Cieszy się szacunkiem sąsiadów,
władz, pracodawców. Polacy postrzegani są jako dobrzy pracownicy, solidni
i uczciwi. Posługują się chętnie językiem polskim i tego wymagają od potomstwa. Opanowali też znajomość języka niderlandzkiego, co zwiększa przychylność i akceptację społeczeństwa KN. Rozwój komunikacji i jej taniość spowodowały, że często i chętnie odwiedzają kraj rodzinny.
Nowa emigracja jest bardziej rozproszona, mieszka we wszystkich prowincjach kraju. Ale jednocześnie jest gorzej wykształcona, nie zna częstokroć żadnego języka, nie wykazuje zainteresowania kulturą i językiem kraju, w którym
teraz żyje, co stawia ją w pozycji grupy zmarginalizowanej. Przyglądając się
zjawisku migracji poakcesyjnych, należy zwrócić uwagę na dwie strony problemu. Jedna, to praca Polaków w trudnych warunkach, często w wymiarze
przekraczającym normy, zamieszkiwanie w wieloosobowych pokojach, oddalenie od rodziny i bliskich, samotność, frustracja i zmęczenie. Druga strona
tego samego problemu to pewna nonszalancja polskich pracowników wobec
zwyczajów, regulacji, sposobu życia miejscowego społeczeństwa. Te negatywne
zachowania znajdują najszybciej rozgłos, kształtują i utrwalają stereotypy. Skala
zjawisk negatywnych jest też wypadkową skali migracji, a ta stale rośnie. Kryzys
ekonomiczny nie przyczynił się do powrotu Polaków do ojczyzny, raczej wygenerował zachowania „na przeczekanie”.
164
Główne problemy Polaków na niderlandzkim rynku pracy nie uległy większym zmianom. Nadal najważniejszym problemem jest nierzetelność części
pracodawców, nieodpowiednie warunki zakwaterowania, zawyżanie opłat za
mieszkanie, niewypłacanie pieniędzy za urlop, zasiłków chorobowych i zwalnianie pracowników, którzy mogliby wejść w kolejną, dającą lepsze zabezpieczenie
socjalne, fazę pracy B (faza A – 78 tygodni, faza B – 2 lata). Zatem problemy
w zasadzie pozostały takie same, ale ich skala znacznie wzrosła. Jest to skutek
wzrostu liczby polskich pracowników na tym rynku pracy - z kilkudziesięciu
tysięcy na początku XXI w. do ok. 200 tys. w 2012 r. Bardziej dotkliwa stała
się działalność agencji pośrednictwa pracy, które wykorzystują nieznajomość
języka przez Polaków, ich desperację w poszukiwaniu pracy i liberalizację rynku
pracy, która dokonała się w latach 90. i spowodowała ogromny wysyp agencji,
w dużej mierze pozostających poza kontrolą instytucji państwowych. Biura te
nie są certyfikowane i dobrowolnie zrzeszają się w stowarzyszeniach branżowych, które samodzielnie tworzą kodeksy dobrych praktyk. Ich przestrzeganie
nie ma jednak charakteru obligatoryjnego. Na ok. 12 tys. agencji, tylko 400
zrzeszonych jest w stowarzyszeniu ABU (Holenderski Związek Agencji Pracy
Tymczasowej), które jest fundacją prywatną i ma ambicje kontroli i utrzymywania standardów zatrudnienia. Agencje pracy tymczasowej przywożą do pracy
więcej ludzi niż wynika to z popytu, aby zawsze móc zareagować na ewentualne
zwiększone zapotrzebowanie, czy móc wymienić niechcianego pracownika. Generuje to zjawisko pracowników na „stand by”, niepracujących a zmuszonych
opłacać swe mieszkanie, utrzymywać się i czekać na pracę, bo przecież ktoś
zapłacił za ich podróż, znalazł potencjalną robotę, wpisał do umowy ogromną
karę za jej porzucenie.
Brak pracy i pieniędzy wśród polskich pracowników często prowadzi do
desperacji i zjawisk patologicznych: kradzieże, rozboje, nadużywanie alkoholu.
Problemy Polaków na rynku pracy i w zakresie świadczeń społecznych znajdują częściowe rozwiązanie dzięki pojawieniu się infolinii i punktów pomocy.
Pracują tam po części wolontariusze, po części osoby zatrudniane przez związki
zawodowe czy gminy, a także zakładające fundacje pomocy osobom wykorzystywanym i oszukiwanym. Ich rola jest nie do przecenienia, stanowią niezwykle istotne źródło pomocy dla Wydziału Konsularnego Ambasady RP, którego
szczupła obsada nie pozwala na zajęcie się każdym indywidualnym przypadkiem nieprawidłowości, monitorowaniem go i doprowadzeniem do pomyślnego końca.
Zajęci pracą i utrzymaniem się na rynku pracy Polacy, którzy mają dzieci,
nie zawsze są w stanie zapewnić im taką opiekę, jak wymagają tego miejscowe
standardy. To z kolei prowadzi do pojawienia się w ich życiu instytucji odpowiadających w Niderlandach za ochronę praw dzieci (Raad van Kinderbescherming,
Bureau Jeugdzorg). Instytucje te z reguły nie chcą brać pod uwagę specyfiki sytuacji polskiej rodziny i konsekwentnie realizują obowiązek ochrony praw dziecka
165
Raport ‘2012
i dobro dziecka, zabierając je do rodziny zastępczej. Tylko udowodnienie, że
sytuacja rodziny realnie poprawiła się, może być podstawą do oddania dziecka.
Niechęć takich instytucji do współpracy z WK była wielokrotnie przedmiotem
interwencji u władz, ale bezowocnie.
Jeśli chodzi o realizację Dyrektywy Rady UE w sprawie kształcenia dzieci
pracowników migrujących (77/486/CEE) z 25.07.1977), tutejsze Ministerstwo
Edukacji, Kultury i Nauki, realizując wytyczne dyrektywy i ustanawiając jako
swój priorytet szybką integrację dzieci imigrantów ze społeczeństwem, angażuje się wyłącznie we wspieranie szybkiej nauki języka niderlandzkiego przez te
dzieci. Podejmowane przez placówkę próby przekonania władz oświatowych
o potrzebie wprowadzania do szkół nauki języka polskiego jako potencjalnego
przedmiotu kończonego egzaminem maturalnym, spotykają się z odmową. Być
może liczby zaczną przemawiać na naszą korzyść – przy tak dużej grupie polskich imigrantów i presji z ich strony na wprowadzenie nauki języka ojczystego,
może pojawić się szansa na zmianę.
Obecnie realną ofertą nauki języka polskiego są szkoły społeczne, samofinansujące się, do których chodzą dzieci do lat 12-stu, bądź dwa Szkolne Punkty
Konsultacyjne (Haga i Brunssum), które oprócz języka polskiego, mają w programie elementy historii, geografii i nauki o społeczeństwie. Jest to jednak zbyt
duże obciążenie dla dzieci uczących się w pełnym wymiarze w niderlandzkich
lub międzynarodowych szkołach. Zdania polskich rodziców co do nauki języka
polskiego są podzielone. Ci bardziej świadomi chcieliby utrwalać polskie korzenie swoich dzieci, ci mniej - zdają się na żywioł edukacji miejscowej. Placówka
RP widzi tu swoje zadanie, tyle tylko, że do realizacji potrzeba jeszcze trzech
innych podmiotów: rodziców, dzieci i niderlandzkich władz oświatowych.
Polityka władz miejscowych, z uwzględnieniem dyrektywy 38/2004
Władze niderlandzkie kontynuują prowadzoną w ostatnich latach politykę
szybkiej integracji nowo przybyłych imigrantów ze społeczeństwem. Dotyczy
to również Polaków, których uczestnictwo w różnego rodzaju kursach języka
niderlandzkiego i zajęciach z kultury, historii i zwyczajów holenderskich spotyka się ze wsparciem. Za niezwykle istotne władze samorządowe uznają informowanie polskich pracowników o warunkach pracy na rynku, toteż wspierają
tworzenie punktów informacyjnych i infolinii dla Polaków. Podobnie jak w latach poprzednich, angażują się w to również centrale związków zawodowych.
Władze podejmują też działania zmierzające do wyeliminowania nieuczciwych
pracodawców i agencji. Powołano zespoły do monitorowania i zwalczania zorganizowanej przestępczości na rynku pracy, chociaż nie dopracowano się jeszcze
systemu, gdzie nakładane kary choć w części rekompensowałyby straty polskich
pracowników. Ministerstwo Spraw Społecznych i Zatrudnienia wznawia sukcesywnie broszurę informacyjną w języku polskim pt. „Nowości z Holandii”
i kontynuuje prowadzenie polskojęzycznej strony internetowej z informacjami
pożytecznymi dla polskich migrantów zarobkowych.
166
Władze stosują dyrektywę 38/2004 jak wszyscy członkowie UE. Od czasu
do czasu pojawiały się w mediach głosy, że KN jest zainteresowane dokonaniem
zmian w tej dyrektywie, ograniczających napływ niepożądanych osób, zwłaszcza tych obciążających system społeczny. Scena polityczna była w tym zakresie
bacznie monitorowana przez Ambasadę, zwłaszcza w kontekście szukania przez
Holendrów sojuszników w tej sprawie (np. Niemców). W lutym 2012 r. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Relacji Królewskich wraz z gminami Haga,
Rotterdam, Amsterdam i Utrecht oraz policją ds. cudzoziemców, rozpoczęło
działania na rzecz większej skuteczności wydaleń niepożądanych cudzoziemców
w ramach i na podstawie obowiązującego prawa UE, umożliwiającego uznanie
obywatela Unii za osobę niepożądaną w sytuacji, gdy zagraża bezpieczeństwu,
zdrowiu i moralności publicznej. Chodzi o osoby notorycznie zakłócające porządek publiczny (kradzieże, wandalizm, pijaństwo w miejscach publicznych) do czerwca 2012 r. cofnięto prawo pobytu 30 takim osobom. Ważna wydaje się
współpraca nawiązana przez władze Hagi, Amsterdamu i Utrechtu z Fundacją
„Barka”, w zakresie odsyłania do Polski osób bezdomnych, uzależnionych i nie
rokujących na rynku pracy. „Barka” podejmuje pracę z nimi, znajduje miejsce
leczenia uzależnień w Polsce, pomaga wrócić do kraju, ale nie w jakiś niebyt,
tylko pod opiekę fachowców. W skład teamów pracujących w fundacji, wchodzą byli bezdomni i uzależnieni, co zwiększa ich wiarygodność wobec osób
potrzebujących pomocy.
Niepokój zarówno placówki, jak i władz polskich, wzbudziły listy wysyłane
do parlamentu KN przez Ministra Spraw Społecznych i Zatrudnienia Henka Kampa w 2011 i 2012 r. Dotyczyły potrzeby podjęcia niezbędnych kroków (zaostrzenie przepisów imigracyjnych), by powstrzymać falę imigrantów
z Europy Środkowo-Wschodniej. Ostatni list z sierpnia 2012 r. stanowił swoistą przedwyborczą inwentaryzację działań rządu Marka Ruttego w obszarze
migracji i przekazanie sygnału opinii publicznej, że problem leży w centrum
zainteresowania liberalnej VVD w kontekście wyborów i powyborczej sceny
politycznej. Po protestach strony polskiej wobec pierwotnych planów władz
przedstawianych w pierwszej połowie 2011 r., Haga znacząco zmieniła akcenty
w zamierzeniach względem masowego napływu pracowników z EŚW. Przede
wszystkim polityka migracyjna KN ma być jednakowa dla wszystkich obywateli UE, a nie zróżnicowana w zależności od kraju. Warto odnotować znaczenie,
jakie władze niderlandzkie przywiązują do współpracy i porozumienia z KE
oraz innymi państwami członkowskimi. Jest to istotne novum w porównaniu
do pierwotnego stanowiska Hagi, kiedy to chciano forsować pomysły wydalania bezdomnych i bezrobotnych Polaków, nie oglądając się na stanowisko
kluczowych partnerów. Zdecydowane stanowisko Warszawy i KE (wspólny list
komisarz Reding i komisarza Andora) oraz upadek rządu wspieranego przez
antyimigracyjną Partię Wolności (PVV), doprowadziły do istotnej zmiany
kursu. Konsekwentny sprzeciw władz polskich i kluczowych partnerów w UE
spowodował, że rząd holenderski w znacznie większym stopniu niż w pier-
167
Raport ‘2012
wotnej propozycji podkreśla wolę zwalczania negatywnych zjawisk na rynku
pracy, których ofiarami padają pracownicy z Polski. Wprowadzenie wymogu
rejestracji agencji pracy tymczasowej, wzmocnienie inspekcji pracy i wyposażenie jej w nowe kompetencje, lepsza koordynacja działań między instytucjami
i szczeblami administracji, mają pozwolić władzom niderlandzkim na lepszą
identyfikację skali potrzeb Polaków i innych migrantów zarobkowych z państw
UE (lepsze rozeznanie w ich liczbie, skuteczniejsze zwalczanie wyzysku na rynku mieszkaniowym, dostosowanie szkół do rosnącej liczby uczniów z EŚW).
Wzbudzające największe kontrowersje propozycje wydalania bezdomnych
i bezrobotnych obywateli UE, w znacznej mierze zostały zarzucone. Władze
chcą się skoncentrować na klarownych procedurach postępowania w przypadkach umożliwiających wydalenie z kraju na podstawie obowiązującego systemu
prawnego UE (osoby poszukiwane ENA przez inne państwa, przestępcy oraz
osoby notorycznie naruszające przepisy porządkowe i stanowiące zagrożenie dla
„bezpieczeństwa, zdrowia i moralności publicznej” oraz uznane za nadmierne
obciążenie dla holenderskiego systemu opieki społecznej) oraz na budowę mechanizmów na szczeblu gminnym, zachęcających do dobrowolnego powrotu
osoby, które nie rokują szans na efektywny udział w rynku pracy.
Opisane trendy nie muszą być trwałe. W części tutejszego społeczeństwa
wciąż żywe są przekonania o zagrożeniu ze strony pracowników z „nowych”
państw członkowskich. Dość powszechne oburzenie i rodzaj „kaca moralnego”
po uruchomieniu, z inicjatywy partii Wildersa, portalu internetowego (Polenmeldepunkt) spowodowały, że kwestii tej nie podnosi się na forum dyskusji
publicznych. Uproszczeniem jednak byłoby sądzić, że mamy do czynienia z całkowitą marginalizacją tego zjawiska.
We wspomnianym liście Kampa do parlamentu, niepokojąco brzmią propozycje uzależnienia udzielania pomocy społecznej od znajomości języka niderlandzkiego osoby aplikującej o takie wsparcie oraz od kontroli, czy osoba ubiegająca się o nie ma nadal prawo pobytu w KN. Otwierają one bowiem ścieżkę
do swobodnej interpretacji i oceny poziomu znajomości języka czy szans na
rynku pracy. Propozycje takie są ponadto zaskakujące w kontekście informacji
zamieszczonej przez PLON w liście do ministra Kampa, że mniej niż 1 proc.
migrantów z Europy Środkowo-Wschodniej jest w KN bez pracy i korzysta
z pomocy społecznej. W kontekście danych, że polscy migranci wnoszą wkład
we wzrost gospodarczy Holandii na poziomie 0,31 proc. rocznie lub 1,8 mld
euro, przysparzają 1,2 mld euro dochodu do budżetu KN rocznie, skala obciążenia systemu socjalnego wydaje się marginalna.
Kryzys rozpoczęty w 2008 r., nie wydaje się przynosić w efekcie powrotów
Polaków do kraju. Potwierdziły to konkluzje konferencji poświęconej migracjom zarobkowym, Europejskiej Unii Wspólnot Polonijnych i Ambasady RP
w Berlinie w październiku 2012 r.
13 grudnia 2012 r. Partia na rzecz Wolności (Partij voor de Vrijheid, PVV)
przedstawiła raport nt. funkcjonowania dyskryminacyjnego portalu interneto-
168
wego, zachęcającego Holendrów do składania skarg na osoby z Europy Środkowo-Wschodniej (Meldpunt Midden-en Oost-Europeanen). Ambasada RP
w Hadze od początku istnienia tego projektu domagała się jego likwidacji i jednoznacznego potępienia go przez władze holenderskie. Zdaniem Ambasady,
wyniki tego badania są z naukowego punktu widzenia niewiarygodne.
Odsunięcie daty publikacji wyników badania z maja na grudzień, pozwala
domyślać się, że PVV miało duże problemy z analizą zebranych przez Internet
„wyników” w sposób zgodny z oczekiwaniami władz partii. Pokazuje również,
że inicjatywa PVV z lutego br. była nie tylko dyskryminująca, ale i wyjątkowo
słaba metodologicznie. Możliwość kilkukrotnego składania skarg przez jedną
osobę, całkowicie wypacza wiarygodność tej ankiety. Portal PVV zamknięto 13
grudnia 2012 r.
By rzetelnie poznać nastroje w społeczeństwie holenderskim, MSZ zleciło
Instytutowi Spraw Publicznych w Warszawie i renomowanym ośrodkom badania opinii publicznej w Holandii, przeprowadzenie badań na ten temat. Efekty
kilku miesięcy badań socjologicznych ISP i holenderskiego ośrodka badania
opinii publicznej GfK Nederland zaprezentowano 12 grudnia 2012 r. na kampusie Uniwersytetu w Lejdzie, w Hadze. Pokazały, że obraz Polski i Polaków
w KN jest korzystny i nie pokrywa się z doniesieniami medialnymi.
Ciekawe i oddające klimat dwustronnych stosunków, są ustalenia Konferencji Utrechckiej Polska-Niderlandy, która odbyła się w maju 2012 w Warszawie (odbywa się corocznie od 1999 r.). Rząd niderlandzki powtórzył tam
deklarację prowadzenia polityki przeciw lekceważącym prawo agencjom pracy.
Poinformował, że istnieje ogólnonarodowy plan, który ma poprawić sytuację
mieszkaniową pracowników. W tej sprawie istnieje w tej chwili 8 projektów
pilotażowych. W jeden z nich zaangażowana jest Fundacja PLON, która jest
jednym z sygnatariuszy Deklaracji Poprawy Sytuacji Mieszkaniowej Migrantów
z Europy Środkowo-Wschodniej. Deklarację podpisało 9 regionów niderlandzkich. Wzywa ona do przestrzegania sformułowanych w niej norm oraz wymiany informacji i doświadczeń.
Kierunki współpracy Ambasady RP z Polonią i Polakami za granicą
Współpraca placówki z organizacjami polonijnymi przebiega wielotorowo,
zgodnie ze zróżnicowaniem tego środowiska. Ma wymiar historyczny (otoczenie opieką i wsparciem kombatantów wyzwalających Holandię, udział w uroczystościach rocznicowych w Driel, Osterbeek, Bredzie), kulturalny (cykliczne
koncerty, wieczory poetyckie, przeglądy filmów) i wizerunkowy (zachęcanie
do wspólnej pracy na rzecz poprawy wizerunku Polaków w KN). Szczególnie
ten ostatni kierunek wart jest wyeksponowania. Placówka stara się wypracować mechanizmy i instrumenty budowania pozytywnego wizerunku naszego
kraju i naszych obywateli. Chodzi tu głównie o pokazanie wkładu Polaków
w życie społeczne, kulturalne i ekonomiczne KN, eksponowanie wybitnych
osiągnięć obywateli RP w różnych dziedzinach życia, budowanie relacji pol-
169
Raport ‘2012
sko-niderlandzkich, budzenie zainteresowania w miejscowym społeczeństwie.
Ważne wydaje się tu eksponowanie wspólnych działań Polonii, jedności w różnorodności, a nie odwrotnie. Złe wydarzenia są zdecydowanie bardziej nośne
niż dobre, ale pokazywanie dorobku polskich naukowców, inżynierów, przedsiębiorców, musi z czasem przebić się przez informacje o podpalanych mieszkaniach, demolowanych samochodach czy jeździe po alkoholu praktykowanej
przez naszych rodaków.
W zakresie edukacji polonijnej nie zachodzą w KN znaczące zmiany. Pewien niepokój wzbudziły sygnały z MEN, dotyczące planów uspołeczniania
Szkolnych Punktów Konsultacyjnych, wynikające z nacisków szkolnictwa społecznego na sprawiedliwszy podział funduszy. W przypadku Holandii nie są
one na razie możliwe do zrealizowania w związku z liczną tu obecnością dzieci
pracowników organizacji międzynarodowych, trybunałów, żołnierzy NATO,
które mają prawo do bezpłatnego szkolnictwa w pełnym wymiarze.
Obraz ten nie uległ w ostatnich latach poprawie, a nawet można mówić
o jego „nadszarpnięciu”. Jest to w pewnej mierze wspomniany już wcześniej
efekt skali. W 200-tysięcznej społeczności na obczyźnie, żyjącej w mało komfortowych warunkach, ciężko pracującej i skromnie zarabiającej, konflikty,
depresje i zachowania skrajne zachodzą znacznie częściej niż w grupie 50-60
tysięcznej, jaka tu była jeszcze kilka lat temu. Populistyczni politycy i media
potrafią podnieść je do skali „tsunami” czy katastrofy narodowej. Chłodno myślący pragmatycy widzą jednak wkład we wzrost gospodarczy i wpływy do budżetu KN wnoszone przez pracowników z nowych państw członkowskich UE,
wykonywanie przez nich pracy, której Holendrzy wykonywać już nie chcą, a na
pewno nie za tak skromne pieniądze. Media koncentrują się na zdarzeniach negatywnych, bo to im zapewnia rosnące nakłady. I zjawisko to cechuje większość
mediów na świecie.
Budujący obraz szacunku dla Polaków napotkać można niezmiennie na
terenach wyzwalanych przez polskich żołnierzy. Tam wciąż żywe są uczucia
wdzięczności i wielkiej sympatii dla nich. Zadbane groby obsadzane biało-czerwonymi kwiatami, obchodzone z wielką estymą rocznice wyzwolenia z udziałem władz holenderskich, potomków wyzwolicieli, dzieci i młodzieży napawają
dumą i chęcią upowszechniania w całych Niderlandach.
Holenderskie podręczniki zawierają niewielką ilość informacji o Polsce i Polakach. W tym zakresie na przestrzeni ostatnich lat nie nastąpiły godne odnotowania i analizy zmiany.
170
1.19.2. Informacja Forum Polskich Szkół w Niderlandach
W okresie kryzysu finansowego, wzrastającego bezrobocia na terenie Holandii
pojawiają się następujące kwestie, na które należy zwrócić uwagę.
Utrata pracy przez polskich emigrantów zarobkowych
Dotyka to zwłaszcza pracowników zatrudnionych przez agencje pracy
Uitzendburo. Dzięki aktywnej współpracy polonijnych organizacji ze związkami zawodowymi udało się w pewnym stopniu wpłynąć na poprawę warunków
pracy nowo przybyłych Polaków. Problem nieuczciwych biur pośrednictwa pracy został zdecydowanie podniesiony do wyższej rangi.
Jednak specyfikę niderlandzkich agencji pracy, które w wyspecjalizowany
sposób bardzo często werbują do pracy przez oddziały w Polsce, trudno kontrolować. Wyszukuje się osoby niewykwalifikowane do pracy, która jest słabo
płatna i bardzo uciążliwa, często w niebezpiecznych warunkach. Po dotarciu na
miejsce pracownicy są źle traktowani, uzależnia się ich od agencji ze względu
na tłumaczy polsko-holenderskich, którymi te dysponują. Pracownicy są niedoinformowani o swoich prawach. Ludzi kwateruje się w złych warunkach, np.
w przyczepach kempingowych. Brak znajomości języka i prawa niderlandzkiego utrudnia ofiarom tych agencji dochodzenie swych roszczeń.
Oczekiwania:
• Dalsze wywieranie nacisków przez stronę polską na rząd niderlandzki,
który będzie kontrolował zapowiedziane zmiany wobec agencji pracy
tymczasowej.
Bezdomni
Brak pracy i środków do życia powodują, że liczba bezdomnych wzrasta. Rośnie również liczba alkoholików i uzależnionych, co w skrajnych przypadkach negatywnie wpływa na obraz Polaków za granicą, a tym samym Polski. Zwalnianie
pracowników z dnia na dzień, bez wypowiedzenia z agencji pracy, zdecydowanie
przyczynia się do powstawania tego typu problemów. Brak kampanii informacyjnej i monitoringu w Polsce o stanie rynku pracy w Niderlandach, potencjalnie
zachęca do przyjazdów bez wcześniejszej analizy sytuacji.
Oczekiwania:
• Informacyjna kampania w Polsce monitorująca stan rynku pracy w Niderlandach. Brak informacji potencjalnie zachęca do przyjazdów bez wcześniejszej analizy sytuacji.
Antypolskie nastawienie społeczne
Szeroko zakrojona akcja populistycznej partii PVV szczególnie uderzyła w Polaków. Z inicjatywy jej lidera, Geerta Wildersa, powstał portal, na którym można
składać donosy na Polaków. W prasie pojawiły się liczne artykuły, z których można było się dowiedzieć, że Polacy nie ucząc się niderlandzkiego, nie chcą się inte-
171
Raport ‘2012
grować z miejscowym społeczeństwem. Nikt nie wyjaśniał, że pracownicy czasowi
(dwu-, trzymiesięczni) nie muszą władać doskonale językiem niderlandzkim.
Sytuację podgrzewał minister pracy, Henk Kamp, który wypowiadał się publicznie, że Polacy przyjeżdżają tylko po zasiłki, choć wg oficjalnych informacji
polska grupa pobierała ich najmniej. W społeczeństwie dominowały powielane
stereotypy, uprzedzenia, agresja słowna, dyskryminujące nagłówki w prasie i specjalnie wyszukiwane przypadki złych publicznych zachowań naszych rodaków
prezentowane w telewizji. W całej tej sytuacji można było jednak zauważyć pozytywne reakcje ze strony Holendrów, którzy starali się bronić i wspierać Polaków.
W konsekwencji partia PVV uzyskała w minionych wyborach parlamentarnych
o połowę mniej mandatów poselskich.
Oczekiwania:
• Dalsze wywieranie nacisków przez stronę polską na rząd niderlandzki,
który będzie redukował dyskryminację ze względu na pochodzenie, co
zapewniają dyrektywny unijne.
Problem edukacji polskich dzieci w holenderskich szkołach
Brak znajomości języka nie ułatwia dzieciom startu w nowym środowisku.
Problem się zaostrza, gdy na danym terenie pojawia się większa grupa polskich
dzieci, nieznających języka niderlandzkiego. Narastające problemy z porozumieniem się, zarówno z dziećmi, jak i ich rodzicami, rodzą konflikty i budzą
strach w społeczeństwie niderlandzkim. Szkoły lokalne przy ograniczonym
budżecie szukają własnych sposobów na rozwiązanie tego problemu. Gminy
wspierały inicjatywy nauki języka dla przyjeżdżających Polaków. Dyrektorzy
szkół lokalnych i przejściowych, gdzie dzieci objęte są dodatkowym programem wyrównawczym pod względem języka, sami poszukiwali osób władających zarówno niderlandzkim, jak i polskim, w celu porozumienia się z polskimi
dziećmi. Sporadycznie do organizacji polonijnych docierały informacje o przypadkach dzieci, którym mylnie diagnozowano choroby z powodu trudności
w porozumieniu się zarówno z dzieckiem, jak i z jego rodzicami.
Oczekiwania:
• W Niderlandach nie istnieje polska edukacja w systemie lokalnym,
jak w Danii, Szwecji czy Niemczech. Od 2012 r. wprowadzono po raz
pierwszy pilotażowy program nauki języka polskiego w szkole średniej
Aloysius College w Hadze. Inicjatywa ma przybliżać zainteresowanym
uczniom kulturę i język polski. Na próbę wprowadzenia języka polskiego
jako egzaminacyjnego, na poziomie havo i vwo, tutejsza diaspora polska
oczekuje od dawna. Wiele dzieci nie jest objętych żadną nauką języka
polskiego ze względu na brak możliwości. Polacy w Niderlandach obawiają się, że bez poczynienia odpowiednich kroków, zawężona edukacja
polonijna w połączeniu z brakiem kontaktu z polską tradycją, kulturą
i historią w bliskim otoczeniu, doprowadzi do wynarodowienia sporej
172
grupy dzieci. Oczekujemy silnego poparcia ze strony polskiej na rzecz
wprowadzenia języka polskiego do szkół.
Stan obecny edukacji polonijnej w Niderlandach na rok szkolny
2012/2013
Do trzynastu szkół zrzeszonych w Forum Polskich Szkół, zapisanych jest
ponad 300 dzieci. Prócz nich, prężnie działają szkoły przy polskich parafiach
w Amsterdamie, Meterik i Rotterdamie. Trzecią płaszczyzną edukacji polonijnej są Szkolne Punkty Konsultacyjne w Hadze i w Brunssum, do których
uczęszcza ok. 300 dzieci. Wstępnie szacuje się, że łącznie nauką objętych jest
tysiąc dzieci o polskich korzeniach. Liczba ta, zestawiona z dwustu tysiącami
Polaków w tym państwie, po prostu szokuje.
Polonijne szkolnictwo w Niderlandach pełni często znaczącą rolę społeczną,
jako pośrednik kontaktów z lokalnymi władzami, organizacjami i instytucjami.
W skład zarządów szkół wchodzą rodzice dzieci, którzy ze względu na
płynną znajomość niderlandzkiego, pełnią funkcję pierwszych ambasadorów
polskości. Efektem są liczne inicjatywy współpracy. Napływ polskich dzieci do
Holandii jest stosunkowo nowym zjawiskiem. W naszych szkołach uczy się 300
dzieci w wieku od 3 do 10 lat (rok szkolny 2011/2012), a w roku szkolnym
2010/2011 było ich ok. 200. Starsze dzieci przestają chodzić do szkół społecznych ze względu na brak odpowiedniej kadry pedagogicznej, która mogłaby
zaoferować ciekawszy program. Wówczas, jak ma to miejsce w innych krajach,
do szkół społecznych młodzież uczęszczałaby do 17. lub 18. roku życia.
Zarządy szkół same troszczą się o pozyskanie kadry, a także muszą zadbać
o finansowanie i opłacenie pracy nauczycieli. Koszty pokrywa w znacznej mierze czesne, które płacą rodzice. Nauczyciele w tych szkołach zmieniają się rotacyjnie. Trudno jest utrzymać dobrego pedagoga, oferując mu czasami jedynie
zwrot kosztów dojazdu lub cadeau bonza 40 do 80 godzin pracy w ciągu roku.
Podnoszenie jakości nauczania jest wyzwaniem dla szkół zrzeszonych w FPSN.
Forum nie ma gwarantowanego budżetu rocznego na dofinansowanie przez
państwo polskie, który pozwoliłby opłacić wynajęcie lokali, pracę nauczycieli
czy też działalność oświatową. Proponowane przez MSZ zmiany dofinansowywania szkolnictwa polonijnego, budzą niepewność.
Wydarzenia kulturalne
Forum Polskich Szkół w Niderlandach od lat organizuje Wierszowisko dla
dzieci. Udział w przedsięwzięciu biorą nie tylko uczniowie szkół polonijnych
zrzeszonych w FPSN, ale także innych placówek polonijnych, takich jak Szkolny Punkt Konsultacyjny z Hagi czy szkoły z Niemiec i Belgii. Wierszowisko
urosło do rangi wydarzenia sięgającego poza granice Holandii, na które wszyscy
niecierpliwie czekają. Festiwal Polskiej Poezji Dziecięcej odbywa się corocznie od
trzynastu lat i cieszy się uznaniem w polonijnych organizacjach, które wspierają tę ważną inicjatywę także finansowo. Dla wszystkich uczestników (nie tyl-
173
Raport ‘2012
ko zwycięzców) Forum przygotowuje medale i dyplomy. Laureaci wyłonieni
z występów indywidualnych i zbiorowych otrzymują dodatkowe niespodzianki. Widzowie mogą zdobyć nagrody w przygotowanych dla nich konkursach
wiedzy. Z Festiwalem łączy się konkurs plastyczny, którego finał ogłaszany jest
na Wierszowisku. To wszystko jest możliwe dzięki finansowemu wsparciu, np.
Wspólnoty Polskiej czy Ambasady RP w Hadze. Idea Wierszowiska została
przeszczepiona do Macierzy Szkolnej w Wielkiej Brytanii, gdzie w maju 2012 r.
odbyła się pierwsza edycja konkursu. Bardzo pozytywnie odebrała to tamtejsza
polska diaspora.
Spotkania autorskie
Wyszczególnić należy również inicjatywę spotkań autorskich z ciekawymi
osobami, na które zaprasza się dzieci, nauczycieli i rodziców. W 2012 r. na
zaproszenie przyjechał do Niderlandów Łukasz Wierzbicki, autor książek dla
dzieci. Seria spotkań odbyła się w różnych szkołach i miastach. Innym wyjątkowym wydarzeniem, było spotkanie dzieci z Katarzyną Klich, która prezentowała swoją najnowszą książkę dla dzieci z autorską płytą z piosenkami. W 2011 r.
na zaproszenie FPSN do Niderlandów przyjechał prof. Jerzy Bralczyk. To z inicjatywy FPSN pięciu osobom z polskich środowisk społecznych zostały wręczone medale KEN za szczególne zasługi dla oświaty i wychowania.
Szkolenia
Forum Polskich Szkół w Niderlandach od wielu lat współpracuje z Ośrodkiem Rozwoju Edukacji Polskiej za Granicą z Lublina. Dzięki tej współpracy
udaje się organizować coroczne szkolenia dla nauczycieli polonijnych. Ochotnicy z 13 zrzeszonych szkół chętnie biorą udział w wykładach wykwalifikowanych specjalistów: Małgorzatę Małyską i Jacka Szpunara.
Dzięki możliwości udziału w szkoleniach, nauczyciele nie tylko zdobywają
nową wiedzę czy materiały dydaktyczne, ale także wymieniają doświadczenia.
Spotkania cieszą się dużym zainteresowaniem, ponieważ nauczycielom często
ciężko jest uzyskać informacje o tym, jakimi metodami uczyć dzieci polonijne.
Warsztaty, poza praktycznymi informacjami, dostarczają zrzeszonym w szkołach nauczycielom inspiracji i pomysłów, a przede wszystkim motywacji do
dalszej pracy.
Dzień Edukacji Narodowej
Istnienie i funkcjonowanie szkół polonijnych tak naprawdę opiera się na
pracy nauczycieli - ochotników. To dzięki ich zaangażowaniu, dzieci z rodzin
polskich i mieszanych mogą w Niderlandach uczyć się języka polskiego, poznawać polską kulturę i tradycje. Zarząd FSWPN, jako ośrodek polonijny zrzeszający społeczne (ochotnicze) szkoły polskie, co roku organizuje spotkanie z okazji
obchodów Dnia Edukacji Narodowej. W tym dniu wyrażana jest wdzięczność
i szacunek dla pracy nauczycieli polonijnych. Dodatkową atrakcją obchodów
174
jest możliwość spotkania się nauczycieli z całych Niderlandów. Zarząd Forum
przykłada ogromną wagę do tej imprezy, gdyż jest to jedna z niewielu okazji do
podziękowania nauczycielom i członkom zarządów za ich zaangażowanie i czas,
bez czego szkoły polskie nie mogłyby funkcjonować. Forum Polskich Szkół
w Niderlandach stara się także inicjować spotkania w celu nawiązania kontaktów i współpracy między szkołami.
Strona internetowa
Strona internetowa FPSN jest jednym z najważniejszych środków komunikacji. Umieszczane tam informacje czytają nie tylko osoby związane z działalnością Forum, ale także ludzie na całym świecie. Strona www.fpsn.nl służy nie
tylko informowaniu, ale także wzmocnieniu poczucia jedności między szkołami, poprzez ich przynależność do Forum. Cieszy się dużą popularnością przede
wszystkim ze względu na aktualności o działalności Forum i Polonii w Niderlandach. Zawiera także informacje ogólne o naszym stowarzyszeniu i szkołach
członkowskich (historia, statuty, adresy członków zarządu, linki do stron szkół).
Na stronie znajdują się także informacje o sponsorach i organizacjach z nami
współpracujących, materiały dydaktyczne i ogłoszenia.
Uroczystości patriotyczne i wydarzenia okolicznościowe
W tradycję FPSN wpisane są uroczystości lokalne, które są istotnym elementem w wychowaniu dzieci w duchu patriotyzmu. Lekcją historii Polski
w terenie są obchody na cmentarzach, m.in. w Bredzie i Arnhem, gdzie wspominamy polskich żołnierzy poległych za wyzwolenie Holandii. Poprzedzają je
zajęcia w polskich szkołach. Po uroczystości, odwiedzane są inne miejsca i symbole polskości w Bredzie: muzeum gen. Maczka, czołg niemiecki zdobyty przez
polskich żołnierzy i podarowany miastu po wojnie, czy polski orzeł zwyciężający orła niemieckiego. FPSN stara się promować te wyjątkowe miejsca wśród
dzieci i rodziców, składane są kwiaty i wieńce, zapalane są znicze.
Forum Polskich Szkół we współpracy ze szkołami członkowskimi organizuje wiele innych mniejszych imprez okolicznościowych dla dzieci. Przykłady to
np. obchody „Dnia Dziecka”, „Mikołajek” czy zabawy jesienne lub wieczory
filmowe. Zarząd Forum regularnie zachęca szkoły do inicjatyw i włączania się
w akcje innych placówek. Mając na celu pielęgnowanie i krzewienie języka,
kultury i tradycji polskich, staramy się jednocześnie przyczyniać do integracji
dzieci i dorosłych zrzeszonych w szkołach polskich. Wszystkie szkoły napotykają na te same problemy, wątpliwości i obawy, nie tylko w sferze dydaktyki
i organizacji, ale też wychowania. Problemy te wiążą się także z trudnością pogodzenia dwóch kultur w taki sposób, aby wybrać z nich to, co najcenniejsze,
a jednocześnie niczego nie pomijać. Dlatego ważne jest stymulowanie współpracy i nowych inicjatyw, zwłaszcza gdy podejmowane są z myślą o dzieciach.
175
Raport ‘2012
Oczekiwania:
od władz miejscowych w Niderlandach
• Uzyskanie większej pomocy ze strony samorządów dla dzieci, które
nie znają języka niderlandzkiego, bezpłatne udostępnienie pomieszczeń w miejscowych szkołach na użytek szkół sobotnich nauki języka
polskiego.
od władz RP
• Sprecyzowane stanowisko MEN i MSZ nt. edukacji polskich dzieci poza
krajem.
• Potrzeba większych funduszy dla szkół sobotnich, także nowo
powstających.
• TVP Polonia - konieczna jest poprawa jakości programów informacyjno-edukacyjnych i przywrócenie początkowego charakteru TVP Polonia, aby stacja stała się atrakcyjna dla Polaków poza granicami kraju.
Tym samym, mając na uwadze dobro kształcenia dzieci polskich rozsianych po całym świecie, powinno dojść do zmian programowych służących pomocą w nauczaniu polonijnym. Bogaty wachlarz publicystyczno-kulturalny może stać się źródłem wiedzy w procesie wychowawczym
przyszłego pokolenia ambasadorów polskości. Jednocześnie należy zwrócić uwagę, że w dobie powszechności Internetu, TVP Polonia powinna
posiadać bezpłatną ofertę w Internecie, w celu zwiększenia oglądalności
za granicą. Wykorzystanie tej formy przekazu z pewnością przyczyni się
do zwiększenia zainteresowania programem TVP Polonia, a tym samym
polską kulturą i sztuką. Byłaby doskonałą platformą multimedialną dla
nauczyciela polonijnego, który mógłby w łatwy i przystępny sposób pobierać i odtwarzać z archiwum dowolnie wybrany program, jako nieodzowną pomoc dydaktyczną w nauczaniu języka, historii i geografii.
W konsekwencji, łatwiej byłoby promować Polskę na całym świecie,
w różnych strefach geograficzno-czasowych. W nowej TVP Polonia nie
może zabraknąć programów skierowanych do młodego widza. Należałoby zwiększyć ilość bajek i kreskówek produkcji polskiej, które będą
nie tylko atrakcyjne, ale przede wszystkim wychowawcze i pedagogiczne. W nowym programie ramowym należałoby umieszczać wywiady,
reportaże i poradniki, które będą zachęcać do współpracy z organizacjami i szkołami w określonym miejscu w celu ułatwienia integracji
z otoczeniem.
176
1.20. Niemcy
1.20.1. Raport Ambasady RP w Berlinie
Republikę Federalną Niemiec zamieszkuje szacunkowo ok. 2 mln Polaków
oraz osób pochodzenia polskiego, z czego ok. 1/5 stanowi najnowsza migracja zarobkowa, przybyła do Niemiec po wejściu Polski do Unii Europejskiej
w 2004 r. Na podstawie niemieckich badań statystycznych, które od 2005 r.
uwzględniają również naturalizowanych cudzoziemców i ich dzieci, grupę osób
z tzw. polskim kontekstem migracyjnym szacuje się na ok. 1,5-1,6 mln.
Polska (polskojęzyczna) społeczność w Niemczech nie posiada jednolitego
charakteru, a jej wielkość odbiega od danych niemieckich na temat liczebności
obywateli RP stale mieszkających w RFN (ponad 468 tys. wg statystyk na rok
2011, tj. – ponad 5 proc. ogółu cudzoziemców). Urzędy te, stosując zasadę
wyłączności obywatelstwa, nie ujmują w statystykach osób mających równocześnie obywatelstwo niemieckie i obywatelstwo innego państwa, chociaż faktycznie tolerują faktycznie ten stan u znacznej liczby przesiedleńców. W oficjalnych
niemieckich statystykach grupa polska, pod względem liczebności ustępuje jedynie tureckiej i włoskiej11.
Osoby wywodzące się z Polski można podzielić, według chronologii osiedlania się w Niemczech i posiadanego statusu prawnego, na następujące grupy:
–– Osoby pozostałe na terenie zachodnich Niemiec po II wojnie światowej,
w tym: byli żołnierze PSZ na Zachodzie, więźniowie obozów, robotnicy przymusowi oraz tzw. dipisi (łącznie ok. 40-50 tys. osób). Część ma
obywatelstwo niemieckie lub status bezpaństwowca z prawem stałego
pobytu w RFN; obecnie ze względu na wiek jest to grupa zanikająca.
–– Osoby przybyłe z Polski w ramach tzw. „łączenia rodzin” w latach 19561989, łącznie ok. miliona osób. Przybyli oni do RFN jako tzw. Spätaussiedler (późni przesiedleńcy), deklarując z reguły niemieckie pochodzenie. Posiadają obywatelstwo niemieckie, część z nich zachowała także
obywatelstwo polskie.
–– Osoby posiadające wyłącznie polskie obywatelstwo, z prawem pobytu
w Niemczech: ok. 470 tys. osób, w tym: emigranci polityczni z różnych
okresów, małżonkowie obywateli niemieckich, osoby, które podjęły pracę po wejściu Polski do UE oraz inni emigranci.
Przedstawiona społeczność obejmowałaby więc ok. 2 mln ludzi, którzy –
w różnych falach emigracji - osiedliły się na obszarze obecnej RFN. Należy
jednak zakładać, że duża część, zwłaszcza w środowiskach przesiedleńców, nie
identyfikuje się z polskością.
11
na podst. S. Nagel, Zwischen zwei Welten, http://www.ifa.de/fileadmin/pdf/dokument/polonia2009.pdf
(ostatni dostęp 16.11.12)
177
Raport ‘2012
Jak wynika z najnowszych danych Federalnego Urzędu Statystycznego,
w Niemczech w 2011 r. do Niemiec przybyło ok. 100 tys. obywateli polskich,
ubyło ich natomiast ponad 40 tys., co oznacza saldo dodatnie ok. 60 tys. osób.
Dane te obejmują jednak również migrację krótkotrwałą. Z danych niemieckich urzędów dla obcokrajowców wynika natomiast, iż w 2011 r. do Niemiec
przybyło prawie 50 tys. Polaków, a do Polski wróciło ponad 20 tys., co daje
saldo na poziomie ok. 30 tys. osób.
Wbrew przewidywaniom, na okres po 1 maja 2011 r. przypada jedynie nieznaczny wzrost migracji - o ponad 20 tys. osób, co stanowi niewielki przyrost
w porównaniu ze średnią dla całego roku.
Wartości te dotyczą migracji ogółem. Należy zwrócić uwagę, iż ok. 95 proc.
nowych migrantów jest w wieku produkcyjnym (15 – 64 lat).
Organizacje
W ramach Polonii niemieckiej funkcjonuje z różnym natężeniem ok. 170180 organizacji – społecznych, kulturalnych i branżowych, które skupiają zaledwie drobną część grupy polskojęzycznej w tym kraju. W większości są to albo
organizacje branżowe (lekarze, przedsiębiorcy, prawnicy, nauczyciele języka polskiego) albo niewielkie stowarzyszenia, prowadzące często działalność adresowaną do liczniejszych grup odbiorców i konsumentów kultury lub oświaty polskiej. Poziom zorganizowania społeczności polskiej w Niemczech należy uznać
za niski, co wiąże się nie tylko z cechami tej grupy, ale również tendencjami
współczesnych społeczeństw do atomizacji i prywatności.
Konwent Organizacji Polskich w Niemczech formalnie nie jest zarejestrowaną organizacją, traktowany jest jednak jako główny reprezentant Polonii
niemieckiej wobec władz RP i RFN. Konwent jest radą prezesów czterech ogólnokrajowych organizacji dachowych (Chrześcijańskie Centrum Krzewienia
Kultury i Języka Polskiego, Kongres Polonii Niemieckiej, Polska Rada w Niemczech - Zrzeszenie Federalne, Związek Polaków w Niemczech „Zgoda”). Organizacje te podpisały w 1998 r. porozumienie o powołaniu Konwentu, którego
cele sformułowano następująco: ustalenie wspólnego stanowiska Polonii niemieckiej w sprawach jej dotyczących, reprezentacja interesów Polonii niemieckiej wobec władz i instytucji wszystkich szczebli RFN i RP oraz pozyskiwanie
i dysponowanie środkami finansowymi na działalność organizacji polskich i polonijnych w Niemczech. Od lipca 2012 r. w Berlinie działa Biuro Polonii, które powstało na mocy ustaleń obrad „Okrągłego Stołu” i polsko-niemieckiego
„Wspólnego Oświadczenia” z 12 czerwca 2011 r. podpisanego w Warszawie.
Dyrektorem jest przedstawiciel Konwentu Organizacji Polskich w Niemczech.
Poza Konwentem, pozostaje część organizacji polonijnych, w tym posiadający wielkie tradycje Związek Polaków w Niemczech „Rodło”.
Bardzo ważną instytucją dla życia polonijnego jest Polska Misja Katolicka
w Niemczech. W jej ramach istnieje 66 polskich parafii, w których pracuje ok.
100 polskich księży. W 300 punktach odprawiane są polskie msze, cotygodnio-
178
wo uczestniczy w nich ok. 80 tys. wiernych. Na polską katechezę uczęszcza
8 tys. dzieci, w ok. 50 szkółkach języka polskiego uczy się ich 3,3 tys. Przy
polskich parafiach działają 23 stowarzyszenia, które odpowiadają za działalność
oświatową i kulturalną przy misjach. Polskie parafie są nie tylko ośrodkami
religijności, ale również centrami działań kulturalnych, oświatowych i społecznych. Są też miejscem uwidaczniania się potencjału grupy polskiej, uchodzącej
za nieobecną w życiu publicznym Niemiec.
W XXI w. coraz wyraźniej rośnie przepaść między tzw. Starą i Młodą Polonią. O ile ta pierwsza pozostaje w ramach tradycyjnych organizacji, o tyle druga,
Nowi Polacy (migranci zarobkowi, polscy małżonkowie, studenci itp.) i dorosłe
dzieci przesiedleńców, funkcjonuje przeważnie poza klasycznymi strukturami,
z reguły niewidoczna dla większych instytucji. Ich aktywność obejmuje przede
wszystkim działalność artystyczną, której finansowanie pochodzi z niezależnych, zarówno niemieckich, jak i polskich źródeł, i jest zdobywane poprzez
realizację projektów. Aktywność młodej Polonii można zaobserwować również
na polu poradnictwa socjalnego, które odbywa się głównie za pośrednictwem
platformy internetowej. Podkreślić przy tym należy, że to właśnie efektywne
korzystanie z najnowszych zdobyczy techniki odróżnia Nowych Polaków od
ich starszych kolegów12.
Wśród Polonii spotkać można zarówno osoby, które odniosły sukces zawodowy i uzyskały wysoki poziom stabilizacji życiowej (np. naukowcy, lekarze,
prawnicy, inżynierowie, menedżerowie, architekci), jak również takie, które nie
dostosowały się do miejscowych warunków w stopniu umożliwiającym podjęcie stałej, dobrze płatnej pracy i żyją z zasiłków socjalnych lub pracy dorywczej.
Zdecydowaną większość Polonii stanowi grupa pracowników na średnim i niższym szczeblu wykonawczym.
Obecnie w całej RFN zatrudnionych jest ok. 180 tys. Polaków (ponad
22 tys. więcej niż w roku poprzednim), z czego zdecydowana większość w zachodniej części kraju. Ok. 80 proc. z nich ma ubezpieczenie społeczne.
Rzeczywiste zmiany poziomu zatrudnienia obywateli RP są trudne do oszacowania. Niemieckie statystyki za obcokrajowców uważają wyłącznie osoby bez
obywatelstwa RFN. Dodatkowym utrudnieniem jest legalizacja zatrudnienia
osób, które już przed 1 maja 2011 r. pracowały tutaj bez zezwolenia.
Zniesienie 1 maja 2011 r. wymogu uzyskania pozwolenia na pracę przez
obywateli polskich miało mniejsze znaczenie niż pierwotnie zakładano. Zaobserwowano wtedy co prawda stosunkowo duże zainteresowanie RFN przez
obywateli polskich, ale w kolejnych miesiącach systematycznie malało. Niemniej Polacy stanowią obecnie ok. 2/3 wszystkich nowo zatrudnianych pracowników - obywateli państw, które weszły do UE po 2004 r.
12
Na podst. E.Mansfeld, M.Szaniawska-Schwabe, Nowi pośrednicy – o młodych formach polskiego zaangażowania w Niemczech, http://www.ifa.de/fileadmin/pdf/edition/edi_polen.pdf (ost. dostęp 16.11.12)
179
Raport ‘2012
Stosunkowo niewielkie skutki zniesienia ograniczeń w zatrudnianiu wynikają m.in. z mniejszej obecnie atrakcyjności ekonomicznej niemieckiego rynku
pracy w porównaniu do innych krajów Unii, pojawienia się atrakcyjnych połączeń lotniczych z tymi krajami, gorszą, niż np. w przypadku języka angielskiego, znajomością języka niemieckiego u Polaków, wcześniejszym otwarciem
innych rynków pracy (zwłaszcza brytyjskiego i irlandzkiego) oraz niskim stopniem akceptacji pracowników z nowych państw członkowskich przez niemieckich pracodawców.
Warto zaznaczyć, że już przed otwarciem rynku niemieckiego dla Polaków
zliberalizowano w Niemczech przepisy dotyczące uznawalności świadectw i dyplomów. Dzięki temu obywatele RP, przynajmniej formalnie uzyskali lepsze
możliwości potwierdzenia wykształcenia, i tym samym większe szanse na satysfakcjonującą i dobrze płatną pracę.
Liczba bezrobotnych Polaków w RFN oscyluje wokół poziomu 24 tys. osób
a ich udział wśród bezrobotnych obcokrajowców wynosi nieco ponad 5 proc..
Widoczna jest jednak lekka tendencja wzrostu bezrobocia. Z drugiej strony
obserwuje się stabilizację stosunku pracy, czego dowodzi coraz większa liczba
zatrudnionych podlegających ubezpieczeniu społecznemu.
Kryzys finansowy miał wpływ na zwiększenie mobilności i powroty migrantów zarobkowych do Polski. Był jedną z przyczyn odpływu polskich pracowników z RFN (np. w 2010 r. odnotowano spadek zatrudnienia o ok. 16 tys.
osób). Tendencja ta uległa w 2011 r. odwróceniu (przybyło 22 tys. Polaków),
co należy wiązać m.in. z otwarciem niemieckiego rynku pracy.
Polacy mieszkający w Niemczech nie mają statusu mniejszości narodowej.
Oficjalnie taki status mają jedynie mniejszości: duńska, fryzyjska, Serbołużycka oraz Sinti i Roma, czyli społeczności historycznie zamieszkujące terytorium
Niemiec. Pozostali cudzoziemcy uznawani są za imigrantów. Zgodnie jednak
z zapisami Traktatu między RP a RFN o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy z 17 czerwca 1991 r., osoby polskiego pochodzenia albo „przyznające się
do języka, kultury lub tradycji polskiej” mają prawo do wyrażania i rozwijania swej odrębności. Zgodnie z Traktatem, osobom tym należą się takie same
prawa w kwestii rozwoju tożsamości, jakie przysługują mniejszości niemieckiej
w Polsce.
Nieadekwatna do liczebności pozycja grupy polskiej w Niemczech wynika
z jej małej aktywności publicznej i politycznej, a ta z kolei wynikiem działania
wielu czynników: niskiego stopnia zorganizowania Polonii; braku przywódców
zdolnych do wykorzystania miejscowego potencjału polskiego; zróżnicowanego
statusu pobytu (przesiedleńcy, migranci ekonomiczni o niskiej pozycji społecznej); działań władz niemieckich nastawionych na integrację, a nie wspieranie
rozwoju grupy, nieświadomych znaczenia traktatu polsko-niemieckiego oraz
często traktujących wszystkich przesiedleńców jako Niemców. Przykładem słabości grupy polskiej w Niemczech jest i to, że w ciałach wybieralnych typu
180
Bundestag czy Landtagi, nie ma osób, które kapitał polityczny pozyskiwały
z odwołania się do Polonii niemieckiej.
Główne problemy Polonii w Niemczech
Jak wskazuje raport Instytutu Zachodniego z 2010 r.13, organizacje polonijne w Niemczech napotykają szereg trudności, które znacząco odbijają się
na ich pracy. Jednym z głównych problemów są ograniczone zasoby, zarówno
finansowe, jak i ludzkie. Dla zorganizowanego środowiska charakterystyczne jest skromne zainteresowanie działalnością ze strony młodszego pokolenia
i nowej Polonii, co wpływa na „starzenie się” organizacji. Poważne problemy
przeżywają tradycyjne organizacje polonijne. Liczba członków Zgody i Rodła
zmniejszyła się do poziomu zagrażającego egzystencji tych organizacji, mają
nawet problemy z utrzymaniem własnych domów polskich. Osoby z nowej
emigracji zarobkowej, osiedlające się w Niemczech często na czas określony,
zajęte są tworzeniem podstaw materialnej egzystencji i nie angażują się w sprawy polonijne. Działalność tradycyjnych organizacji może się również wydawać
młodym ludziom, niechętnym do nieodpłatnej pracy na rzecz społeczności,
nieatrakcyjna. Należy wziąć także pod uwagę charakter współczesnych stosunków społecznych, kosmopolityczne nastroje najnowszego pokolenia i powolne
kształtowanie się tożsamości europejskiej w miejsce narodowej.
Organizacje polonijne mają problemy ze zdobyciem funduszy, zwłaszcza na
wsparcie instytucjonalne i systematyczną działalność statutową. Powodem jest
preferowanie przez instytucje finansujące działań projektowych nastawionych
na rozwój kultury. W tej sytuacji dużo trudniej zdobyć wsparcie na działalność
podstawową czy rozwój. Do najważniejszych źródeł finansowania należą składki członkowskie, darowizny od osób fizycznych, wsparcie ze strony polskich
instytucji oraz niemieckie środki publiczne. Część organizacji decyduje się na
samodzielne – bez pośrednictwa struktur dachowych (gdzie indziej zwanych
parasolowymi) – występowanie do władz obu krajów o finansowanie projektów lub szukanie sponsorów i partnerów po obu stronach granicy. Wnioski do
władz niemieckich nie zawsze są pozytywnie rozpatrywane, czego przyczyną
często bywa ich niewłaściwe przygotowanie.
Dodatkowym problemem, który w ostatnim czasie dotknął organizacje
polonijne, było wprowadzenie nowych zasad przyznawania przez rząd RFN
pomocy finansowej projektom z dziedziny kultury i historii. Większość organizacji odniosła się do zmian bardzo negatywnie, obawiając się ograniczenia
dostępu do środków finansowych.
Niedobory w źródłach finansowania oraz brak możliwości zatrudniania pracowników, skutkuje ograniczoną skutecznością organizacji polonijnych i trudnościami w osiągnięciu wysokiego stopnia profesjonalizmu, także w przypadku
ubiegania się o fundusze.
13
M. Nowosielski, Polskie i polskojęzyczne organizacje w Niemczech. Raport z badań. http://www.swp.org.pl/
indexa465.html?id=pwko115_00 (ost. Dostęp 16.11.12)
181
Raport ‘2012
Rozdrobnienie, niewielka liczebność organizacji polonijnych oraz brak powszechnie akceptowanych liderów, zdolnych do budowania zorganizowanej
siły polonijnej, utrudnia skuteczną reprezentację Polonii wobec władz polskich
i niemieckich. Jest ona także zbyt mało widoczna w miejscowych mediach.
W stosunku do potencjału i w porównaniu do innych grup narodowościowych, zbyt mało jest polskich programów radiowych (poza jedną krótką audycją) i telewizyjnych, a także prasy o krajowym zasięgu i portali internetowych.
Pozytywną wiadomością jest to, że polskie kościoły są pełne wiernych, a liczne polskie wydarzenia kulturalne organizowane w całych Niemczech (koncerty,
wystawy, festyny) często przyciągają dużą publiczność.
Najważniejszą kwestią sporną w stosunkach dwustronnych pozostaje nauczanie języka polskiego w Niemczech. Zróżnicowane prawo i praktyka krajów związkowych w dziedzinie oświaty (leży właśnie w kompetencjach landów,
a nie władz federalnych) utrudnia polskiej stronie zajęcie jednolitego stanowiska wobec niemieckich działań na polu rozwoju nauczania języka polskiego. Największe organizacje, prowadzące działalność oświatową w Niemczech,
nie otrzymują w ogóle wsparcia ze strony rządu RFN (Chrześcijańskie Centrum Krzewienia Kultury, Tradycji i Języka Polskiego w Niemczech oraz Polska Macierz Szkolna). Głównym powodem tej sytuacji jest brak, po stronie
niemieckiej, przepisów wykonawczych do wspomnianego Traktatu o dobrym
sąsiedztwie i przyjaznej współpracy, które pozwoliłyby urzędnikom niemieckim
sklasyfikować szkoły polonijne i punkty nauczania języka polskiego tak, aby
można je było wspierać bez wzajemnego naruszania kompetencji landów i federacji. Mimo wielu rozmów na ten temat podejmowanych przez Ambasadę RP
i konsulaty polskie w Niemczech, a także poruszania tej sprawy podczas wizyt
polskich polityków w RFN, do chwili obecnej nie udało się tu znaleźć rozwiązania systemowego. Na szczeblu krajów związkowych wciąż dość powszechna wśród urzędników jest nieznajomość Traktatu. Nastawienie do problemów
grupy polskiej jest zróżnicowane: najbardziej nieprzychylne wydaje się być
w Bawarii, i Hesji, najbardziej konstruktywne w Nadrenii Północnej-Westfalii,
Bremie, Dolnej Saksonii i Berlinie.
W Niemczech języka polskiego jako ojczystego uczy się ok. 6.500 dzieci,
w tym tylko 2.300 w systemie niemieckich szkół publicznych (głównie Nadrenii Północnej-Westfalii), a ponad 4.200 dzieci w szkołach polonijnych. Języka polskiego jako dobrowolnie wybranego obcego uczy się ok. tysiąc dzieci.
Łącznie w Niemczech, uczy się języka ojczystego jedynie ok. 2,5 proc. dzieci
i młodzieży z polskiej grupy w tym państwie. Rodzice niejednokrotnie muszą
organizować nauczanie języka polskiego poza niemieckim systemem oświaty.
Przykład Nadrenii Północnej-Westfalii pokazuje jednak, jak wiele w rozwoju
społeczności polskiej w Niemczech zależy od postawy miejscowych władz.
182
Pomoc finansowa władz RFN dla Polonii niemieckiej, jest niewielka w porównaniu z finansowaniem, jakie otrzymuje mniejszość niemiecka w Polsce od
rządu RP, mimo że obie grupy zrównane są na podstawie Traktatu z 1991 r. Federalne władze dofinansowują polonijne projekty kulturalne niewielką kwotą,
jak na możliwości państwa (łącznie do 300 tys. euro rocznie), oraz w zasadzie
odmawiają środków na wsparcie instytucjonalne, które wzmacniałoby organizacje i ich regularną działalność oświatową i kulturalną.
Rząd federalny RFN zobowiązał się do finansowania Biura Polonijnego
w Berlinie prowadzonego przez Konwent Organizacji Polskich oraz jego portalu internetowego. Na 2012 r. łączna ilość środków, przeznaczonych na te cele
z budżetu federalnego wyniosła 52.980 EUR. Otwarcie Biura oraz ustalenie
regularnych godzin przyjmowania petentów uznane zostało za ogromny sukces
tej organizacji, niestety w dalszym ciągu napotyka ono szereg przeszkód natury
administracyjnej i finansowej, które znacząco utrudniają jego pracę.
Strona niemiecka wywiązała się z podjętego zobowiązania powołania pełnomocników odpowiedzialnych za kontakty z Polakami w Niemczech oraz
obywatelami niemieckimi polskiego pochodzenia i ich organizacji zarówno na
poziomie federalnym, jak i w krajach związkowych. Na szczeblu federalnym
powołano „stanowisko ds. współpracy z obywatelami pochodzenia polskiego
i Polakami w Niemczech” natomiast w krajach związkowych przydzielono tę
funkcję przedstawicielom landowym ds. cudzoziemców. Szeroki zakres ich obowiązków sprawia jednak, że nie mogą poświęcić się wyłącznie sprawom Polonii.
Ważnym krokiem w stronę uhonorowania Polonii jest projekt utworzenia Centrum Dokumentacji Historii i Kultury Polaków w Niemczech, który
w czerwcu 2011 r. uzyskał poparcie polityczne uchwałą Bundestagu. Podczas
warsztatów poświęconych studium wykonalności projektu, które odbyły się
w lipcu 2012 r. w Dortmundzie, postanowiono, że placówka zostanie zlokalizowana w siedzibie Związku Polaków w Niemczech w Bochum i będzie prowadzić nie tylko działalność wystawienniczą i seminaryjną, ale również wirtualną, poprzez portal internetowy. Na ten projekt strona niemiecka przeznaczyła
300 tys. euro.
Kierunki współpracy polskich placówek z Polonią i Polakami
Współpraca ze środowiskami polonijnymi koncentruje się przede wszystkim na promowaniu języka polskiego w Niemczech, a także na wspieraniu
działalności organizacji polonijnych, w szczególności tych, które zajmują się
nauczaniem języka polskiego. Ambasada RP w Berlinie od 2005 r. regularnie
organizuje Ogólnoniemiecką Olimpiadę Języka Polskiego.
Szczególne poparcie udzielone zostało Konwentowi Organizacji Polskich,
co podkreśla znaczenie struktury wypowiadającej się w imieniu licznych organizacji oraz poruszającej ogólne problemy Polonii niemieckiej. Bardzo istotne
znaczenie ma także współpraca z parafiami Polskiej Misji Katolickiej.
183
Raport ‘2012
W związku z tym jednak, że Polonia niemiecka jest zorganizowana jedynie
w niewielkim stopniu, ważne jest docieranie do jednostek i środowisk, które
nie należąc do organizacji, zajmują się sprawami polskimi, biorą udział w licznych przedsięwzięciach i imprezach, przez co są promotorami Polski i kultury
polskiej w Niemczech.
Organizacja imprez integrujących środowiska emigracyjne oraz aktywizujących młode pokolenie Polonii, a także uroczystości związanych z obchodami
rocznic i świąt, są istotne dla zachowania poczucia więzi z krajem. Dyplomaci
i konsulowie dbają także o należyte utrzymanie polskich miejsc pamięci oraz
materialnych dowodów obecności Polaków i polskiej kultury w Niemczech.
Działania polskich placówek wobec strony niemieckiej mają na celu przede
wszystkim zapewnienie pełnej realizacji praw grupy polskiej, które wynikają
z Traktatu z 1991 r.
Ponadto placówki RP aktywnie działają również na rzecz złagodzenia bezdomności. W tym celu konsulaty utrzymują regularne kontakty oraz udzielają
wsparcia noclegowniom, misjom dworcowym, punktom żywieniowym oraz
współpracują z organizacjami pomagającym w wychodzeniu z bezdomności.
Przekaz medialny na temat Polaków jest bardzo zróżnicowany. Z jednej
strony, wyraźnie zauważalna jest poprawa wizerunku – Polskę postrzega się,
zwłaszcza na tle innych członków UE, ciężko przeżywających kryzys, jako kraj
stabilny, o silnej gospodarce. Z drugiej strony, niemieckie media z niepokojem donoszą o wzrastającej liczby kradzieży, przede wszystkim samochodów, na
polsko-niemieckim pograniczu14. Jeśli jednak przyjrzeć się badaniom Instytutu
Demoskopii w Allensbach, o pozytywnym wydźwięku wiadomości o Polakach
i Polsce przekonanych jest 16 proc. Niemców. W porównaniu – zaledwie proc.
uważa, że obraz Polski w niemieckich mediach jest negatywny15.
Pomimo deklarowania całkowitej otwartości (znajdującej często potwierdzenie wśród obywateli Niemiec zaangażowanych w polsko-niemieckie porozumienie) stosunek Niemców do Polaków jest dość obojętny. W dużej mierze
oparty jest niestety na trudnych do wykorzenienia stereotypach, co dotyczy
najczęściej osób, które nigdy nie były w Polsce. Stereotypy o Polakach mają
w Niemczech silne podłoże historyczne, sięgające okresu germanizacji ziem
polskich w XIX w. Powoli jednak, przynajmniej część z nich traci swoje znaczenie, jak choćby mit polnische Wirtschaft o niegospodarności Polaków, który staje
się nieaktualny wobec danych na temat ostatniego kryzysu16. Dodatkowo, według najnowszych badań przeprowadzonych przez Instytut Demoskopii w Al14
A. Sakson, Ambiwalentny obraz Polski w Niemczech, „Biuletyn Instytutu Zachodniego”, nr 101/2012,
url: http://www.iz.poznan.pl/news/537_Ambiwalentny%20obraz.pdf (ost. Dost. 21.11.12)
Na podst. Wyników badań przeprowadzonych przez Instytut Demoskopii w Allensbach. http://www.
portalpoint.info/pdf/Polacy%20i%20Niemcy%20wystawiaja%20sobie%20coraz%20lepsze%20oceny.pdf (ost. Dostąp 16.11.12)
15
16
A. Sakson, dz.cyt.
184
lensbach na temat relacji polsko-niemieckich w latach 1991-2011 r., wizerunek
Polaków w oczach Niemców systematycznie się poprawia, a jedynie Francuzom
okazywane są większe objawy sympatii.
Niestety ocieplenie relacji między społeczeństwami nie idzie w parze z zainteresowaniem sytuacją wewnętrzną Polski i jej rozwojem - zaledwie 6 proc.
ludności niemieckiej deklaruje żywe zainteresowanie tą kwestią, a 43 proc.
Niemców interesuje się nią jedynie w nieznacznym stopniu17.
Po konsultacjach zarówno z przedstawicielami środowisk polonijnych jak
i nauczycielami niemieckimi oraz ekspertami z Niemiecko-Polskiego Instytutu
w Darmstadt (Deutsches-Polen Institut) można stwierdzić, że w programach
i podręcznikach szkolnych historii i kulturze Polski poświęca się niewiele miejsca. Najczęściej temat Polski pojawia się w przy okazji II wojny światowej, polityki odprężenia Willy Brandta oraz demokratycznych przemian zapoczątkowanych przez „Solidarność”. Elementy te są przedstawiane rzetelnie i zgodnie
z prawdą, jednakże raczej w formie wzmianek niż pełnych rozdziałów. Szczegółowe i rzetelne materiały uzupełniające w zakresie polskiej literatury oraz historii zawierają podręczniki wydane przez wspomniany Instytut w Darmstadt.
Zainteresowanie nie tylko samymi podręcznikami, ale także seminariami naukowców Instytutu, cały czas wzrasta. W Bawarii tamtejszy Związek Opieki
nad Grobami Wojennymi wydał uzupełniający podręcznik dla szkół i nauczycieli „Niemcy i Polacy: Drogi do pojednania”, a w Badenii-Wirtembergii podręcznik miejscowej Centrali Kształcenia Politycznego „Niemcy i Europa”.
Zarzut braku rzetelności można by postawić niemieckim nauczycielom,
którzy częstokroć przedstawiają Marię Skłodowską-Curie jako pochodzącą
z Francji Marię Curie lub Fryderyka Chopina jako Francuza. Do grona rozpoznawalnych symboli Polski zaliczyć można papieża Jana Pawła II, Lecha Wałęsę
oraz niekiedy Stanisława Lema.
Historia Polski prezentowana jest w szkołach niemieckich w sposób marginalny. W podręcznikach nie ma żadnej informacji o przyjeździe Ottona III do
Gniezna w roku 1000, brakuje informacji na temat Konstytucji 3 Maja (kompletna nieznajomość tematu wśród niemieckich nauczycieli), rozbiory Polski
zaś to temat w szkołach niemieckich pominięty. W podręcznikach znajdziemy
krótką informację o germanizacji ziem polskich, ale nauczyciele rzadko podejmują ten temat.
W odniesieniu do I wojny światowej, pomija się przebieg działań wojennych na ziemiach polskich. Negatywnie ocenia się natomiast traktat wersalski,
a szczególnie utratę Górnego Śląska.
II wojna światowa prezentowana jest głównie jako okres Holokaustu,
przyczyn wojny upatruje się zaś przede wszystkim w kryzysie społeczno-gospodarczym, rosnącym nacjonalizmie, niesprawiedliwym porządku międzyna17
Na podst. Wyników badań, dz.cyt.
185
Raport ‘2012
rodowym (traktat wersalski). Podręczniki zawierają jedynie krótką informację
dotyczącą ataku na Polskę w 1939 r. Skutki wojny to przede wszystkim: wypędzenie Niemców, straty terytorialne, zniszczenia na terenie Niemiec. Marginalnie potraktowany jest temat strat ludzkich wśród Polaków oraz zniszczeń
wojennych na ziemiach polskich.
Sporadycznie pojawiają się nieprawidłowości, jak np. w materiałach pomocniczych do szkół, gdzie użyto terminu „polskie obozy”. Po interwencji placówki
materiały te wycofano.
Podsumowując, znajomość historii i kultury polskiej wśród Niemców jest
dalece niewystarczająca, a fakty historyczne dotyczące stosunków polsko-niemieckich są często nieuwzględniane.
1.20.2. Informacja Konwentu Organizacji Polskich w Niemczech
Oczekiwania wobec niemieckich władz
• Powołanie fundacji wspieranej przez państwo niemieckie, umożliwiającej
finansowanie oświaty i działalności kulturalnej Polaków w Niemczech;
• Pełna realizacja zapisów polsko-niemieckiego Traktatu między RP a RFN
o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy z 17 czerwca 1991 r.;
• Uznanie Polaków za jedną z grup etnicznych, obok Fryzyjczyków i Cyganów (Sinti i Roma) oraz objęcie ich opieką Konwencji ramowej Rady
Europy o ochronie mniejszości narodowych;
• Umożliwienie nauki języka polskiego jako języka ojczystego, zarówno
w niemieckim systemie szkolnym, jak i pozaszkolnym;
• Pełny dostęp do środków masowego przekazu, a co za tym idzie możliwość realizacji i emisji polonijnego magazynu telewizyjnego i radiowego
oraz finansowania organu prasowego Polonii niemieckiej;
• Pomoc finansowa w utrzymaniu domów polskich i innych placówek polonijnych;
• Dotowanie z funduszu Pełnomocnika Rządu Federalnego ds. Kultury
i Mediów tylko i wyłącznie projektów kulturalnych realizowanych przez
organizacje polonijne.
186
1.21. NORWEGIA
1.21.1. Raport Ambasady RP w Oslo
Liczebność polskiej społeczności w Królestwie Norwegii utrzymywała się
aż do lat osiemdziesiątych XX w. na niewielkim poziomie 1 - 1,5 tys. osób.
W ramach emigracji politycznej, tzw. solidarnościowej, przybyło tutaj ponad
3,7 tys. osób. Cechą wyróżniającą polską społeczność w Norwegii jest jej dynamiczny wzrost po 2004 r. (wówczas w tym kraju zamieszkiwało 11 tys. Polaków) i otwarciu możliwości migracji zarobkowej. Obecnie, jak podaje norweski
Główny Urząd Statystyczny (SSB), na 1 stycznia 2013 r. w Norwegii zarejestrowanych było 77.100 obywateli polskich, co stanowi 17 proc. wszystkich
obcokrajowców tu zamieszkałych. Polacy są aktualnie największą mniejszością
narodową.
Wśród Polaków, 62.800 osób reprezentuje grupę wiekową od 20 do 66 lat,
z czego 44.500 to mężczyźni, a 18.300 kobiety. Zważywszy jednak, że część
Polaków przebywa w Norwegii okresowo, a ich liczba, głównie w branży budowlanej i rolnictwie, rośnie wraz z początkiem sezonu letniego, należy oceniać,
że liczba Polaków w Norwegii kształtuje się na poziomie powyżej 100 tys. Obszarami największej koncentracji polskich pracowników migrujących są regiony: Oslo, Akershus, Buskerud, Rogaland, Hordaland, Vest-Agder, Aust-Agder,
Østfold, Oppland, Sør i Nord Trøndelag i miasta: Oslo, Bergen, Stavanger,
Trondheim.
Migracje Polaków do Norwegii miały i nadal mają charakter płynny. Tylko pewna część osób emigrowała z postanowieniem osiedlenia się tu na stałe.
Większość wyjeżdżała w poszukiwaniu pracy z myślą o powrocie do kraju po
zarobieniu odpowiednich pieniędzy lub odkładała decyzję na później, realizując ważne funkcje życiowe w obu krajach. Czynnikami sprzyjającymi migracji
do Norwegii było duże zapotrzebowanie norweskiego rynku pracy, zwłaszcza
w sektorze budownictwa i niektórych gałęzi przemysłu, a także w sektorze służby zdrowia (co otwierało rynek pracy dla kobiet), poziom zarobków znacznie przewyższający płace w Polsce, wysoko rozwinięty norweski system świadczeń społecznych, a także stosunkowo nieduża odległość i dogodne połączenia
komunikacyjne.
Pozycja zawodowa i społeczna Polaków w Norwegii jest funkcją wielu czynników. Jako młoda emigracja z natury rzeczy nie mogła osiągnąć jeszcze statusu
zawodowego i społecznego porównywalnego z innymi społecznościami z krajów europejskich, jak Szwedzi, Duńczycy, czy Niemcy, a tym bardziej z Norwegami. Polacy uzyskali jednak liczącą się pozycję na rynku usług budowlano-montażowych, zakładając firmy i zyskując w społeczeństwie norweskim opinię
solidnych i ciężko pracujących ludzi. Prezentowany przez Polaków etos pracy
zyskuje także uznanie tutejszych najwyższych władz, których przedstawiciele
187
Raport ‘2012
podkreślają wkład naszych rodaków do dochodu narodowego państwa. Niemniej jednak, obok sektora budowlanego, przetwórstwa spożywczego i branży
sprzątającej, daje się zauważyć wzrost liczby Polaków zatrudnionych w przemyśle, w branży informatycznej, w instytucjach naukowych i kulturalnych. Zwraca uwagę wysoki, w porównaniu do innych grup narodowościowych, poziom
zatrudnienia wśród imigrantów z Polski, sięgający 82 proc. w grupie wiekowej
25-54 lat.
Specyfika branży budowlanej powoduje, że wśród imigrantów z Polski zdecydowanie przeważają rozproszeni po całej niemalże Norwegii mężczyźni, stanowiąc ok. 70 proc. populacji. W ostatnich latach proporcje pomiędzy liczbą
mężczyzn i kobiet wśród imigrantów z Polski zaczynają się nieco zmniejszać, co
wiąże się z przyjazdami rodzin oraz z możliwościami znalezienia przez kobiety
pracy w służbie zdrowia i w branży sprzątającej.
Polska emigracja do Norwegii jest relatywnie młoda zarówno pod względem
wieku, jak i czasu pobytu w tym kraju. Zdecydowana większość polskich migrantów w Norwegii posiada obywatelstwo RP, co wynika z jednej strony z poczucia więzi z Polską i porównywalnych możliwości podróżowania z polskim
paszportem, z drugiej zaś z krótkiego jeszcze okresu przebywania w Norwegii,
który nie uprawnia jeszcze do ubiegania się o obywatelstwo tego państwa.
Polacy generalnie, w odróżnieniu od niektórych innych grup narodowościowych w Norwegii, nie tworzą tzw. polskich osiedli i dążą do możliwie jak
najszybszego osiedlenia się w dzielnicach miast, nie uważanych za typowo imigranckie. Cechą swoistą polskiej społeczności jest inwestowanie w kształcenie
dzieci, czego skutki zaczynają już być widoczne; na norweskim rynku pracy pojawia się drugie pokolenie emigracji z Polski, zdobywające pozycje praktycznie
we wszystkich dziedzinach, począwszy od zawodów inżynieryjno-technicznych,
profesji medycznych aż po adwokaturę i dyplomację. Należy oczekiwać, że ta
tendencja nasili się i w ciągu następnej dekady pozycja naszej grupy etnicznej
w Norwegii znacząco wzrośnie.
Ważną funkcję integracyjno-informacyjną spełniają parafie katolickie, duszpasterstwo polonijne oraz szkoły polskie. Ważnym łącznikiem są polonijne fora
internetowe i portale stwarzające możliwość porozumiewania się w języku ojczystym. Stosunkowo młoda generacja polskich migrantów do Norwegii preferuje także inne formy komunikowania, jak np. media społecznościowe, które
w pewnym sensie zastępują jej dotychczasowe formy kontaktów z rodakami.
Na uwagę zasługuje i to, że członkowie młodej emigracji tworzą własne, mniej
sformalizowane formy organizacyjne, jak Stowarzyszenie Młodych Profesjonalistów, kluby oparte o konkretne zainteresowania kulturalne, sportowe, czy
formy spędzania czasu wolnego. Potrafią także jednoczyć się wokół idei i inicjatyw, takich jak Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy, czy wybory Wybitnego
Polaka.
188
Polacy napotykają w Norwegii problemy typowe dla migrantów zarobkowych, związane z adaptacją do nowych norm i zwyczajów. W odróżnieniu od
migrantów z krajów nordyckich, zwłaszcza Szwedów i Duńczyków, korzystających z przywileju pokrewnego języka i bliskości kulturowej oraz podobieństw
systemów społeczno-politycznych, którym dużo łatwiej odnaleźć się na norweskim rynku pracy, Polacy wykorzystali niszę budowlano-montażową, gdzie te
czynniki nie grają takiej roli. Z drugiej jednak strony ukształtowanie się tzw.
polskiego sektora na norweskim rynku pracy powoduje, że polscy pracownicy
na co dzień nie odczuwają w dostatecznym stopniu potrzeby adaptacji, pogłębienia znajomości języka, poznania kraju oraz identyfikacji i zakorzenienia
w nowym kraju. A to w rezultacie opóźnia procesy adaptacyjne Polaków w norweskim społeczeństwie.
Gospodarka Norwegii w niewielkim stopniu odczuła skutki kryzysu w Europie. Jej rynek pracy nadal przyciąga ludzi z wielu państw, choć jego chłonność
znacząco zmalała. Dotyczy to zwłaszcza branży budowlanej, w której wzrasta
konkurencja, niemniej polskie firmy zachowują ugruntowaną wcześniej pozycję. Daje się też zauważyć zjawisko migracji powrotnej, jednakże jego skala jak
dotąd nie jest znacząca. Wzrost konkurencji na rynku pracy powoduje, że osoby mniej wykształcone i niedostatecznie przygotowane do życia na emigracji,
bez podstawowej wiedzy o kraju i nieznajomości języków norweskiego i angielskiego, mają poważne trudności adaptacyjne, a niekiedy padają ofiarą oszustw
i wykorzystywania w „szarej strefie” rynku pracy.
Specyfika norweskiego systemu państwa dobrobytu, rozwiązań w zakresie
prawa i rynku pracy, ubezpieczeń społecznych, a przede wszystkim przepisów,
procedur i praktyki w obszarze opieki społecznej (w tym głównie w dziedzinie
opieki nad dziećmi) powodują, że polscy migranci, podobnie jak migranci z innych krajów, napotykają trudności z adaptacją do nowych warunków oraz z ich
zrozumieniem i akceptacją. W Norwegii, gdzie udział kobiet w rynku pracy jest
od wielu lat jednym z najwyższych w świecie, został wypracowany system, którego założeniem jest zapewnienie i zagwarantowanie każdemu dziecku w miarę
porównywalnych szans rozwoju. System ten oparty jest o powszechny dostęp
do przedszkoli, do zajęć pozalekcyjnych i innych świadczeń dla rodzin, które
nie są w stanie zapewnić dziecku realizacji potrzeb właściwych dla jego rozwoju.
Rodziny imigrantów, w tym polskich, są dużo mniej aktywne na rynku pracy,
zwłaszcza gdy chodzi o stałe zatrudnienie. W efekcie znacząca część dzieci, pozostaje w wieku przedszkolnym w domach i w mniejszym stopniu integruje się
z rówieśnikami norweskimi. Naturalne różnice kulturowe, niekiedy odmienne
podejście do metod wychowawczych, w tym stosunku do kar cielesnych, stają
się wtedy częstym źródłem sytuacji konfliktowych w relacjach pomiędzy rodzinami imigranckimi a władzami norweskimi, właściwymi w zakresie ochrony
praw i opieki nad dziećmi.
189
Raport ‘2012
Rozwiązania prawa międzynarodowego, m.in. w konwencji haskiej o jurysdykcji, prawie właściwym, uznaniu, wykonaniu i współpracy w zakresie odpowiedzialności rodzicielskiej i środków ochrony dzieci z 1996 r. (Polska jest
jej członkiem, a Norwegia zainicjowała proces przystąpienia do niej), uznające
gestię w zakresie ustanawiania opieki nad dziećmi władz kraju miejsca stałego
pobytu dziecka, a nie władz kraju jego obywatelstwa nie są znane i akceptowane
w społecznej świadomości. Również w środowiskach opiniotwórczych, w tym
medialnych, poziom wiedzy na temat regulacji i praktyki prawno-międzynarodowej jest niewystarczający. To powoduje, że oczekiwania rodziców i opinii
publicznej wobec polskich urzędów konsularnych rozmijają się z możliwościami ich oddziaływania na postępowanie władz norweskich na polu opieki nad
dziećmi. Jakkolwiek skala ingerencji norweskich władz w kwestie opieki nad
dziećmi polskich obywateli, w tym tak radykalnych jak umieszczanie w rodzinach zastępczych, jest stosunkowo niewielka i nie odbiega zasadniczo od poziomu tych ingerencji nie tylko w stosunku do innych grup imigranckich, ale
także w porównaniu do rodzin etnicznie norweskich, niemal każdy taki przypadek zaostrza relacje rodziców z odpowiednimi władzami. Dochodzi do konfliktu, nieporozumień i wszystko wywołuje olbrzymie zainteresowanie mediów
i opinii publicznej. Dochodzi do sytuacji patowych, bowiem zgodnie z norweskim prawem władze decydujące o odebraniu dziecka rodzinie biologicznej są
związane tajemnicą zawodową i nie mogą ujawnić żadnych powodów swojej
decyzji. Punktem wyjścia jest przesłanka, że kontrola sądowa zapewnia ochronę
praw dziecka także przed ewentualnymi nadużyciami lub błędami władz administracyjnych. Podobne rozwiązania stosowane są również w polskim prawie.
Uważa się bowiem, że upublicznianie informacji o powodach ingerencji władz
w sprawy z zakresu opieki mogłoby działać na szkodę dziecka, nawet jeśli nie
w danej chwili, to w przyszłości. Ambasada w każdym przypadku podejmuje
działania, aby posiadając pełnomocnictwo od jednego z rodziców, monitorować postępowanie, m.in. poprzez kontakt z adwokatem. Przedstawiciele Ambasady uczestniczą także w rozprawach sądowych, co jest jednakowoż możliwe
jedynie w przypadku zgody wszystkich stron postępowania.
Stopień zorganizowania Polaków w Norwegii we własnych stowarzyszeniach
pozostaje niewielki w porównaniu do innych liczących się grup narodowościowych. W rezultacie tutejsi Polacy nie mają ogólnonarodowej reprezentacji, która artykułowałaby ich postulaty wobec władz. Przyczyn należy upatrywać m.in.
w dużym rozproszeniu Polaków w Norwegii, przez co organizacje polonijne
mają zasadniczo lokalny charakter.
Ponadto większość Polaków skupia się na realizacji ambicji zawodowych
i materialnych i nie angażuje się szczególnie w miejscowe życie polityczne i społeczne, chociaż sygnałem pozytywnym był udział Związku Polaków we Fredrikstad z polskimi flagami w pochodzie z okazji święta narodowego Norwegii
17 maja 2012 r. Należy także odnotować start niektórych Polaków w ostatnich
wyborach samorządowych z list różnych partii politycznych i podejmowanie
190
aktywności partyjnej przez przedstawicieli młodego pokolenia polskich imigrantów. Warto dodać, że w ostatnich wyborach samorządowych Partia Konserwatywna wyraźnie zwróciła uwagę na Polaków, jako liczący się elektorat.
W Norwegii nie ma problemu masowej bezdomności, ale w działającym od
2011 r. Centrum Informacyjnym Caritas w Oslo, dziennie problemy bytowe
zgłasza od 20 do 30 Polaków.
Przyczyną obiektywną kreującą problemy dla polskich migrantów jest
utrzymywanie się przez dłuższy czas stanu tymczasowości, rozłączenia rodzin,
zamieszkiwania i realizowania ważnych funkcji życiowych w dwóch krajach.
Jednym z kluczowych problemów polskiej społeczności w Norwegii jest
kwestia nauczania języka ojczystego, które odbywa się w systemie gminnym i z
założenia jest narzędziem do zdobycia umiejętności posługiwania się językiem
norweskim. Prawo do nauki języka ojczystego mają uczniowie-imigranci, których znajomość języka norweskiego jest niewystarczająca do porozumiewania
się. Pomoc finansowa państwa na nauczanie języka ojczystego została wstrzymana z dniem wejścia Polski do UE. Dlatego działające w Norwegii szkoły
społeczne pozyskują środki na działalność z jednostek administracji samorządowej. W odniesieniu do zapisów Dyrektywy z 25 lipca 1977 r. 77/486/EWG
w sprawie kształcenia dzieci pracowników migrujących, należy stwierdzić, iż
w praktyce norweska administracja lokalna nie realizuje w pełni satysfakcjonująco jej postanowień w kwestii nauczania języka i kultury ojczystej dzieci
pracowników migrujących.
W norweskich instytucjach, finansowanych przez państwo lub samorządy,
funkcjonuje system dyżurów i obsługi w językach narodowych, w tym w polskim. Również strony internetowe norweskich urzędów i instytucji mających
kontakt z imigrantami i cudzoziemcami zawierają informacje polskojęzyczne.
Publikacja pt. „Nowicjusz w Norwegii”, dostępna w formie książkowej i w
wersji elektronicznej, zawiera wyczerpujące informacje i wskazówki, przydatne
imigrantom i cudzoziemcom, zwłaszcza w początkowym okresie ich pobytu
w Norwegii. Wiele praktycznych informacji w języku polskim zawiera także
strona internetowa Ambasady Królestwa Norwegii w Warszawie.
Aczkolwiek system nadzoru nad przestrzeganiem prawa pracy i praw pracowniczych ze strony takich instytucji, jak Inspekcja Pracy, czy związki zawodowe, jest w Norwegii rozbudowany, mają miejsce przypadki nierespektowania
tych przepisów i nadużyć ze strony niektórych pracodawców wobec pracowników z Polski. Czynnikiem sprzyjającym takim nadużyciom, w tym zatrudnianiu na niższych stawkach, zakwaterowaniu w nieodpowiednich warunkach,
a także zatrudnianiu „na czarno”, jak też nieporozumieniom, jest brak lub słaba
znajomość języka miejscowego, tudzież angielskiego oraz przepisów tego kraju
przez część polskich migrantów zarobkowych.
Ambasada RP monitoruje te zagadnienia i podejmuje działania na rzecz
ochrony praw pracowniczych polskiej migracji zarobkowej. Przekazuje naszym obywatelom podstawowe informacje o warunkach podejmowania pra-
191
Raport ‘2012
cy, rejestracji pobytu, możliwości korzystania z opieki medycznej, prawa do
otrzymywania zasiłków rodzinnych, świadczeń socjalnych, spraw celnych,
podatkowych.
Kierunki współpracy polskich placówki z Polonią i Polakami za granicą
Charakterystyczną cechą współpracy placówki RP w Oslo z Polonią i Polakami jest wielotorowość. Obok współpracy z organizacjami polonijnymi skupiającymi przede wszystkim wcześniejsze fale emigracji do Norwegii, Ambasada
wspiera aktywność społeczną i inicjatywy nowej imigracji, która nie przejawia
jak dotychczas większej skłonności do organizowania się w tradycyjnych formach działalności polonijnej, natomiast potrafi żywo i spontanicznie reagować
na takie inicjatywy, jak np. Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy, współorganizuje imprezy kulturalne i tworzy własne formy współpracy, oparte na wspólnych zainteresowaniach.
Ważne miejsce zajmują konsulaty honorowe, wokół których placówka stara
się skupić przedstawicieli środowiska polonijnego. Wspierane są inicjatywy zarówno wychodzące z tego środowiska, jak i inicjowane przez Ambasadę, przykładowo pokazy polskich filmów, koncerty, Rok Korczaka, konferencja oświaty
polonijnej.
Jakkolwiek polska migracja do Norwegii ma głównie charakter robotniczy
i jest migracją pierwszego pokolenia, należy mieć na uwadze, że coraz więcej Polaków zaczyna zajmować eksponowane i średniego szczebla stanowiska
w instytucjach naukowych, w służbie zdrowia, w szkolnictwie, w przemyśle,
w firmach konsultingowych. Ambicją placówki jest włączanie tych osób w konkretne przedsięwzięcia służące dynamizacji stosunków polsko-norweskich w reprezentowanych przez te osoby obszarach, w tym do współpracy regionalnej
oraz pomiędzy miastami.
Priorytetem działalności Ambasady jest troska o edukację najmłodszych
obywateli polskich. Funkcje i znaczenie polskich szkół społecznych i Szkolnego
Punktu Konsultacyjnego daleko wykraczają poza tradycyjne zadania edukacyjne. Placówka, we współpracy z lokalnymi środowiskami polonijnymi i duszpasterstwem polonijnym, doprowadziła do zorganizowania kilku nowych punktów nauczania przedmiotów ojczystych, które stają się lokalnymi centrami życia
polonijnego.
Współpraca z polskim duchowieństwem jest szczególnie cenna w Norwegii
w związku z rozproszeniem Polaków na rozległym terytorium. Poza Oslo życie
polonijne skupia się często wokół parafii katolickich, które wspomagają Wydział Konsularny w organizowaniu sesji wyjazdowych konsulów, organizowaniu uroczystości z okazji świąt narodowych, opieki nad polskimi grobami oraz
imprez kulturalnych.
192
Obraz Polski i Polaków w mediach norweskich ulega systematycznej poprawie. Zjawisko pojawienia się w Norwegii na przestrzeni ostatniej dekady masowej, w skali tego kraju, imigracji z Polski wpłynęło zdecydowanie na wzrost
zainteresowania Polską. Ważnym czynnikiem stymulującym zainteresowanie
mediów, zwłaszcza lokalnych, jest dynamiczny rozwój polsko-norweskich stosunków bilateralnych, w tym rola, jaką odgrywają Mechanizmy Finansowe
EOG i Norweski Mechanizm Finansowy w pogłębianiu kontaktów i podejmowaniu różnorodnych inicjatyw na szczeblu regionalnym i lokalnym.
Największą siłę nośną mają jednak artykuły i informacje w mediach na temat polskiej gospodarki i porównywanie, że Polska, podobnie jak Norwegia,
dobrze radzi sobie ze zjawiskami kryzysowymi. Niewątpliwie opinia solidnych
pracowników, jaką wypracowali sobie polscy migranci, wpływa na klimat i wydźwięk publikacji w norweskich mediach. Telewizja NRK wyemitowała np.
reportaż o wysokiej pozycji Polaków na norweskim rynku pracy w branży budowlanej i obawach w związku z możliwością powrotu polskich robotników do
Polski, w obliczu rosnących tam płac w tym sektorze. W „Aftenposten” ukazał
się artykuł o kursach prowadzenia działalności gospodarczej w Norwegii po
polsku, informujący o tym, że coraz większa grupa Polaków w Norwegii decyduje się na własną działalność gospodarczą.
Niektóre media, zwłaszcza tabloidy, nagłaśniają przypadki negatywne,
w tym kryminogenne, z udziałem Polaków. Podejmują też tematy o Polakach
w sposób pośredni lub bezpośredni (np. dumping socjalny), w których krytyce
poddaje się także postawę norweskich pracodawców i instytucji. Spektakularnym tematem była np. sprawa polskiej pielęgniarki, którą wyrzucono z pracy
za używanie języka polskiego podczas przerw, zakończoną ostatecznie wypłaceniem odszkodowania i przeprosinami. Media np. krytycznie komentowały
sprawę fatalnych warunków mieszkaniowych kilkunastu Polaków pracujących
na farmie norek w regionie Rogaland. Informowały też o polskich obywatelach
zatrzymanych w Norwegii, którzy w liczbach bezwzględnych znajdują się na
czołowych miejscach, ale w porównaniu do skali polskiej migracji do Norwegii przestępczość wśród Polaków wyraźnie ustępuje przedstawicielom innych
państw i w niewielkim stopniu dotyczy tzw. ciężkich przestępstw. Media informowały też o kolizji promu Stena Line z dźwigiem w Gdyni oraz o utonięciu
czterech polskich turystów we fiordzie Etnefjorden w regione Hordaland.
Wzrasta liczba artykułów o Polsce jako atrakcyjnym celu turystyki. Szeroko
relacjonowane są wydarzenia sportowe, w których rywalizacja Justyny Kowalczyk z norweskimi narciarkami zajmuje poczesne miejsce. Media odnotowały
polskie pochodzenie srebrnego medalisty w szermierce Bartosza Piaseckiego.
Pozytywne relacje o Polsce towarzyszyły mistrzostwom Europy w piłce nożnej. Przy okazji relacjonowania wizyty norweskiej pary królewskiej w Polsce,
telewizja NRK wyemitowała krótki reportaż o problemach polskiej diaspory
w Norwegii, wskazujący w szczególności na kłopoty wynikające z braku zna-
193
Raport ‘2012
jomości języka norweskiego. Znacząco zwiększyła się liczba publikacji na tematy kulturalne, m.in. o poezji W. Szymborskiej, A. Zagajewskiego, muzyce
W. Lutosławskiego, R. Blechacza, tłumaczeniu „Dzienników” Gombrowicza,
czy o polskim jazzie.
Zainteresowanie Polską przejawia się także w liczbie publikacji na tematy historyczne związane z naszym krajem. „Aftenposten” poinformował np., że dokumentacja udostępniona przez archiwa USA wskazuje, że dopiero w 1990 r.
USA przyznały, iż sprawcami zbrodni katyńskiej byli Rosjanie a nie nazistowskie Niemcy, pomimo, iż fakt ten znany był Amerykanom już od 1943 r. Wizerunek Polski w norweskich mediach można określić jako generalnie
pozytywny lub neutralny.
W norweskich podręcznikach znajduje się niewielka ilość informacji o innych krajach. W odniesieniu do Polski, dwudziestolecie międzywojenne pojawia się w kontekście relacji polsko-norweskich z perspektywy wymiany handlowej i interesów gospodarczych obydwu krajów. Okres II wojny światowej
podręczniki wspominają w kontekście obrony Narwiku i udziału w niej ok. 5
tysięcy polskich żołnierzy. Ponadto, uczeń może dowiedzieć się o niemieckim
obozie Auschwitz-Birkenau. Odnośnie do współczesnej Polski, wśród laureatów Pokojowej Nagrody Nobla publikowana jest sylwetka Lecha Wałęsy.
Warto mieć na uwadze, że w Norwegii nauka o przeszłości nie jest priorytetową. Bardziej niż na zapamiętanie faktów, zwraca się uwagę na procesy
historyczne i ich wpływ na współczesność. Norweskie programy nauczania
skupiają się na historii i kulturze Norwegii, jak i innych krajów nordyckich
i w stosunkowo niewielkim stopniu obejmują problematykę historyczną dotyczącą innych krajów Europy. Nauczyciele mają jednak możliwość, w ramach
programów autorskich, uwzględniania wpływu dziedzictwa zagranicznego na
literaturę kulturę norweską.
Sytuacja polskich imigrantów w Norwegii i ich problemy są typowe dla
pierwszego pokolenia migrantów zarobkowych. Obok osób dynamicznych
i wykształconych, poszukiwanych fachowców, dobrze radzących sobie w obcym kraju, istnieje znacząca grupa osób bez odpowiednich kwalifikacji, które
trudniej adaptują się do odmiennych warunków i zwyczajów. Ogromną przeszkodą dla wielu migrantów jest brak nie tylko znajomości języka norweskiego,
ale także, a może przede wszystkim, niedostatek wiedzy o kraju pobytu, jego
przepisach, warunkach na rynku pracy i zwyczajach.
Aczkolwiek dostęp do wiarygodnych informacji dotyczących przepisów
prawnych i funkcjonowania imigrantów w Norwegii, w tym w języku polskim,
194
jest zapewniony ze strony administracji norweskiej w stopniu porównywalnym
jedynie z innymi krajami nordyckimi, wiele przykładów wskazuje, że część polskich migrantów nie korzysta z tych źródeł. W tej sytuacji wiele problemów wynika z nieporozumień lub nieznajomości rzeczy i część Polaków napotyka trudności w załatwianiu spraw w urzędzie zatrudnienia i dobrobytu społecznego
NAV, w tym związanych z zabieraniem świadczeń chorobowych osobom, które
za zgodą lekarza rodzinnego podjęły leczenie w Polsce, zabieraniem i wstrzymywaniem świadczeń rodzinnych, zatrzymywaniem wypłaty zasiłku chorobowego
pacjentom, którzy ze względu na barierę językową wyjeżdżają do Polski, niezamawianiem tłumacza na spotkania z chorymi. To powoduje, że chorzy boją się
korzystać ze zwolnienia chorobowego, aby nie stracić pracy. Dla części polskich
migrantów, zwłaszcza w rodzinach, w których pracuje zawodowo tylko jedna
osoba, problemem jest mało satysfakcjonująca sytuacja ekonomiczna, co pogłębia trudności adaptacyjne w nowym środowisku.
Nieporozumienia i nieznajomość prawa najczęściej leżą u podstaw formułowania przez niektórych migrantów zarzutów o przejawy dyskryminacji na
rynku pracy i mieszkaniowym, co nie wyklucza, że takowe także mają miejsce.
Innym istotnym problemem jest deficyt prawników w zakresie prawa pracy,
ubezpieczeń, odszkodowań powypadkowych, w tym tylko jeden mówiący w języku polskim.
Środowiska polskie oczekują od władz miejscowych równego traktowania
w zakresie świadczeń socjalnych, zdrowotnych i emerytalno-rentowych. Kwestią wzbudzającą ostatnio kontrowersje i debatę, także w norweskich mediach,
jest tzw. eksport świadczeń socjalnych. Chodzi o dodatek na małe dzieci. Podnosi sie, że dodatek, wypłacany na dzieci pracownika przebywające za granicą,
jest nieporównywalnie wysoki w stosunku do dodatku wypłacanego w Norwegii ze względu na różnice w sile nabywczej pieniądza.
Podnoszona jest także kwestia pomocy w dochodzeniu swoich praw, np. poprzez darmowe poradnictwo prawne w języku polskim dla osób z najniższymi
dochodami rocznymi lub dla osób, które straciły pracę.
Wskazuje się na potrzebę dotowania kursów języka norweskiego lub darmowego kursu dla rodziców z dziećmi, dla jednego z małżonków, dla osób
o niskim dochodzie rocznym lub osób, które pobierają świadczenia dla bezrobotnych. Podkreśla się potrzebę centralizacji systemu pomocy w nauczaniu
języka norweskiego.
Oczekuje się zwiększenia polskojęzyczności stron internetowych urzędów
i policji.
Postulowane jest wsparcie władz dla szkół polonijnych w postaci pomocy
w wynajmie odpowiednich sal, jak i dofinansowaniu tego wynajmu.
195
Raport ‘2012
Wskazuje się na potrzebę weryfikacji kwalifikacji nauczycieli dwujęzycznych uczących w systemach komunalnych, traktowanych jako nauczyciele
dwujęzyczni, jak też zmniejszenia niedoboru tych nauczycieli.
Postuluje się kampanię informacyjną na temat obowiązujących w Norwegii
praw i przepisów, a także zwiększenie wysiłków w walce z nielegalnym rynkiem
pracy, np. przez znaczne podniesienie kar za najem pracowników „na czarno”
i wprowadzenie bardziej rygorystycznego systemu zwalczania dumpingu socjalnego i przestępczości gospodarczej.
Wskazuje się na nierówny dostęp do różnych dotacji i uprawnień, z których
korzystają inne grupy narodowościowe, np. polskojęzycznych audycji informacyjno-oświatowych na antenie radiowej i telewizyjnej we współpracy z czołowymi mediami publicznymi Norwegii.
Oczekuje się ujednolicenia systemu oświaty polonijnej poprzez zrównanie
szkół społecznych ze szkołami finansowanymi z budżetu państwa i traktowania
wszystkich dzieci jednakowo poprzez zmiany systemu finansowania, określenie
i stworzenie statusu nauczyciela polonijnego, wypracowanie ujednoliconego
systemu świadectw.
Postuluje się podniesienie kwestii edukacji i nauki języka polskiego dzieci
migrantów w rozmowach na szczeblu międzypaństwowym, z uwzględnieniem
włączenia do nich osób prowadzących placówki oświatowe. Środowisko polskie
wskazuje na potrzebę zorganizowania przynajmniej jednego w roku szkolnym
spotkania lub warsztatów dla nauczycieli oraz dyrektorów szkół w celu wymiany doświadczeń, prezentacji nowych pomocy dydaktycznych, przedstawienia
i dyskusji na temat nowo powstałych programów nauczania.
Postuluje się uproszczenie systemu grantów na projekty z zakresu działalności polonijnej, przyznawanych poprzednio przez Senat, a obecnie przez MSZ,
wskazując na potrzebę wnikliwej analizy środowiska w każdym kraju i nie opierania się na stereotypie mówiącym, że w bogatej Norwegii Polonia też musi być
zasobna.
196
1.22. ROSJA
1.22.1. Raport Ambasady RP w Moskwie
Polska diaspora powstała w wyniku trwających od połowy XVIII w. przemieszczeń ludności polskiej (najczęściej przymusowych) w głąb europejskiej
części Rosji, do Azji Środkowej, na Syberię i na Kaukaz. Do pierwszych zesłań
Polaków (jeńców wojennych) doszło w XVII w. Następną grupę zesłańców stanowili konfederaci barscy oraz uczestnicy powstań: kościuszkowskiego, listopadowego i styczniowego. Po 1864 r. pojawiły się fale emigracji zarobkowej,
w tym do Baku, na Daleki Wschód i do Azji Środkowej. I wojna światowa spowodowała przemieszczania się polskiej ludności w głąb Rosji, w związku z poborem do armii rosyjskiej i ewakuacją Królestwa Polskiego (1915 r.) oraz guberni kowieńskiej, wileńskiej, grodzieńskiej i wołyńskiej. Przesiedleńcy skupili
się m.in. w dużych aglomeracjach miejskich: piotrogrodzkiej i moskiewskiej.
Duża część przesiedlonych Polaków wróciła do kraju w latach 1918 – 1924
w ramach spontanicznej ewakuacji, a także repatriacji przewidzianej w traktacie
ryskim (1921 r.). Polacy, którzy pozostali na terenie Rosyjskiej Federacyjnej
SRR, stali się ofiarami masowych represji, zwłaszcza w latach 1936 – 1938. Kolejna, duża grupa Polaków trafiła na tereny obecnej Rosji w wyniku 5 fal deportacji z terenów II Rzeczypospolitej, zajętych przez ZSRR po 17 września 1939 r.
Sytuacja wielu Polaków uległa pewnej poprawie po wznowieniu stosunków
dyplomatycznych między rządem ZSRR a rządem RP w Londynie. Istotna
część z nich opuściła ZSRR wraz z armią gen. Andersa w 1942 r. lub z armią
gen. Berlinga (1943-45). W latach 1945-47 dalsze rzesze byłych obywateli II
RP powróciła do Polski w ramach repatriacji. Ostatnią szansą powrotu do kraju
innych grup Polaków była tzw. repatriacja gomułkowska lat 1956-61, zakończona umową między PRL a ZSRR o zniesieniu podwójnego obywatelstwa.
Pozbawiało to rodaków pozostałych w ZSRR możliwości posiadania polskiego
obywatelstwa (poza nielicznymi wyjątkami).
Do 1988 r. Polacy w Rosji byli pozbawieni podstawowych praw przysługujących mniejszościom i grupom narodowym, takich jak np. prawa do własnych
stowarzyszeń, instytucji społeczno-kulturalnych, szkolnictwa i prasy. Bycie Polakiem wiązało się z szykanami związanymi z trudnościami w znalezieniu pracy,
awansu służbowego, uniwersyteckiego wykształcenia czy też wyboru miejsca
zamieszkania. Zmiany społeczno-polityczne w ZSRR w okresie tzw. „pierestrojki” ożywiły środowiska polskie. Od jesieni 1988 r. zaczęły powstawać polskie
stowarzyszenia i związki kulturalno-oświatowe, a z ich inicjatywy – punkty nauczania języka polskiego, dystrybucji prasy czy biblioteki. Od podpisania traktatu między RP a FR w 1992 r., nastąpiło ożywienie kontaktów organizacji
polskich z Polską. Traktat zawiera zapisy chroniące prawa Polaków w Rosji do
kontaktu z Macierzą.
197
Raport ‘2012
Społeczność polska w Rosji jest zróżnicowana zarówno pod względem stopnia samookreślenia narodowego, znajomości języka ojczystego, wykształcenia,
statusu materialnego, jak i aktywności społeczno-politycznej. Według spisu powszechnego z 2010 r., polska grupa narodowościowa w Federacji Rosyjskiej
liczy 47.125 osób. W opinii działaczy polskich liczba ta może być kilkakrotnie wyższa. Polacy i osoby pochodzenia polskiego w Rosji nie tworzą zwartych grup, mieszkają w rozproszeniu. Największe skupiska osób narodowości
polskiej występują w Moskwie, Sankt Petersburgu i Tomsku oraz w obwodach:
irkuckim, tiumeńskim, omskim, nowosybirskim, amurskim i w Krajach Chabarowskim i Stawropolskim.
Organizacje
W Federacji Rosyjskiej działa 81 organizacji polskich. Funkcjonuje Federalna Polska Narodowo-Kulturalna Autonomia „Kongres Polaków w Rosji”
(FPN-KA), do której należy 48 organizacji działających na terenie 5 okręgów
konsularnych placówek RP (od kwietnia 2012 r. istnieje jeszcze smoleński
okręg konsularny, do którego należy organizacja społeczna „Dom Polski” oraz
szkoła sobotnio-niedzielna).
W listopadzie 2012 r. w Moskwie odbył się V Zjazd Kongresu Polaków
w Rosji połączony z obchodami 20-lecia organizacji. Udział w nim wzięło ponad 50 przedstawicieli organizacji z całej Rosji. W skład Kongresu przyjęto
wówczas 4 nowe organizacje regionalne: z Pietropawłowska Kamczackiego,
Wołogdy, Petersburga i Nowogrodu Wielkiego. Prezesem FPN-KA ponownie
została Halina Subotowicz-Romanow.
W moskiewskim okręgu konsularnym, spośród 36 organizacji, 35 posiada
osobowość prawną. Praktycznie wszystkie mają własne lokale. Na Syberii i Dalekim Wschodzie działa ok. 10 organizacji, w tym Polska Kulturalna Autonomia „Ogniwo” w Irkucku, Autonomia Narodowo-Kulturalna „Dom Polski”,
Centrum Kulturalno-Historyczne w Krasnojarsku, Stowarzyszenie Polskiej
Kultury „Nadzieja” w Ułan-Ude, Stowarzyszenie Społeczno-Kulturalne „Wisła”
w Wierszynie, Dom Polski „Ognisko” w Usolu Syberyjskim.
W obwodzie kaliningradzkim istnieje 6 organizacji: Wspólnota Kultury
Polskiej w Kaliningradzie, Wspólnota Kultury Polskiej w Gusiewie, Wspólnota
Kultury Polskiej w Bałtijsku, Wspólnota Polaków w Czerniachowsku, Wspólnota Kultury Polskiej im. J. Kochanowskiego w Oziersku oraz 3 organizacje bez
osobowości prawnej. W Kaliningradzie istnieje tzw. Regionalna Autonomiczna
Polska Organizacja Narodowo-Kulturalna „Polonia”, która zgodnie z miejscowym ustawodawstwem reprezentuje interesy społeczności polskiej wobec władz
obwodu. Jedynie WKP z Ozierska posiada własną siedzibę.
W Sankt Petersburgu, w którym działa jedyny w Rosji Dom Polski, istnieje
kilka organizacji polskich powstałych ok. 1991 r., m. in. Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe „Polonia” im. A. Mickiewicza, Związek Polaków w Sankt
Petersburgu im ks. A. Małeckiego. Inne organizacje to Stowarzyszenie Kultural-
198
no-Oświatowe „Polonia” w Archangielsku i Miejski Społeczny Ruch Kulturalno-Oświatowy „Polonia Kotłaska” w Kotłasie. Polacy w północnej Rosji mają
zapewnione wystarczające warunki dla zachowania i rozwoju tożsamości narodowej i kulturalnej. W St. Petersburgu jest rosyjska szkoła państwowa z poszerzonym programem nauczania języka polskiego. Działa też katedra polonistyki.
Zdecydowana większość organizacji polskich w Rosji zajmuje się przede
wszystkim oświatą i zachowaniem tradycji narodowych. Społeczność polskiego
pochodzenia jest głównie rosyjskojęzyczna. Realizacja ustawy o Karcie Polaka
wywarła mobilizujący wpływ na część członków organizacji polskich, którzy
podjęli intensywną naukę języka, ale pokazała, że organizacje nie docierają do
większości osób polskiego pochodzenia zamieszkujących Rosję. Osoby, które
dotąd nie miały kontaktu z organizacjami polskimi, stanowią znaczący procent
wśród ubiegających się o przyznanie Karty Polaka.
Ze względu na znaczne rozproszenie środowisk polskich na obszarach Rosji
(poza Kaliningradem) i problemy komunikacyjne, współpraca pomiędzy organizacjami w skali całego państwa jest bardzo utrudniona.
Pozycja społeczności polskiej w Federacji Rosyjskiej nie uległa zmianom
w porównaniu z sytuacją opisaną w raporcie z 2009 r. Poziom społeczno-zawodowy tego środowiska nie wyróżnia się na tle całego społeczeństwa rosyjskiego.
Główne problemy
Obecnie głównym problemem organizacji polskich jest małe zaangażowanie
młodzieży w ich działalność kulturalno-oświatową. W dalszym ciągu poziom
znajomości języka polskiego wśród członków organizacji jest stosunkowo niski.
Stałym problemem podczas ubiegania się o Kartę Polaka i podczas procesu repatriacji, oprócz słabej znajomości języka, jest utrudniony dostęp do dokumentów potwierdzających polskie pochodzenie. Wynika to często z uwarunkowań
historycznych kształtujących życie grupy polskiej w byłym ZSRR (zesłanie,
brak możliwości zabrania mienia z miejsca deportacji, braki w archiwach).
Podstawowe akty prawne regulujące prawa osób polskiego pochodzenia to:
–– Traktat między Rzeczpospolitą Polską a Federacją Rosyjską o przyjaznej
i dobrosąsiedzkiej współpracy z 1992 r.
–– Ustawa Federalna o stowarzyszeniach społecznych z 1995 r. określająca
zasady działania autonomii narodowo-kulturalnych.
–– Ustawa Federalna o autonomii narodowo-kulturalnej z 1996 r. określająca zasady możliwości organizowania się, zrzeszania i działania mniejszości narodowych.
–– Rozporządzenie Prezydenta Federacji Rosyjskiej o zatwierdzeniu koncepcji państwowej polityki narodowościowej w FR z 1996 r.
199
Raport ‘2012
–– Ustawa Federalna o organizacjach niekomercyjnych, która określiła
zasady rejestracji państwowych organizacji niekomercyjnych w formie
partnerstwa niekomercyjnego, instytucji, autonomicznej organizacji niekomercyjnej, fundacji, stowarzyszenia, związku, założycielami których
nie są organy władzy państwowej i (lub) organy samorządu terytorialnego. Z dużym niepokojem środowiska polskie przyjęły nowelizację Ustawy Federalnej z 1995 r. o organizacjach niekomercyjnych, która weszła
w życie w listopadzie 2012 r. Wprowadziła ona obowiązek rejestracji
organizacji niekomercyjnych jako spełniających funkcję „agenta zagranicznego” w przypadku otrzymywania środków finansowych z zagranicy.
Mimo, iż określono, że zasady te dotyczą wyłącznie organizacji prowadzących działalność polityczną, nie rozwiało to obaw. Obecnie trwają
prace nad nową Ustawą o mniejszościach narodowych.
W dalszym ciągu nie wszystkie organizacje otrzymują dostateczne wsparcie
ze strony władz miejscowych. Pomoc dotyczy na ogół użyczenia lokali na działalność organizacyjną – tak jest w Krasnodarze, Permie, Tiumeniu, Tomsku,
Smoleńsku i Petersburgu. Niektóre organizacje otrzymały lokale w szkołach,
muzeach itp.: w Jarosławiu, Piatigorsku, Jużno-Sachalińsku, Czelabińsku, Władywostoku, Jekaterynburgu, Smoleńsku, Ufie.
Kierunki współpracy polskich placówek z Polakami w Rosji
Działania konsulów prowadziły do zwiększania efektywności wykorzystania
przekazywanych z kraju środków. Najważniejszymi obszarami współpracy były
oświata polska, kultura, promocja, aktywizacja środowisk polskich. W związku
ze zmianą systemu finansowania współpracy z Polonią i Polakami za granicą,
prowadzono akcję informacyjną na temat nowych zasad.
Wszystkie te działania będą kontynuowane i rozszerzane. Planowane są
m.in. następujące przedsięwzięcia:
–– organizowanie corocznych zjazdów nauczycieli języka polskiego. Pierwszy odbył się w 2012 r. Celem jest efektywna poprawa poziomu nauczania języka, integracja nauczycieli, zachęcenie do intensywniejszych kontaktów między środowiskami polskimi,
–– organizowanie dla młodzieży polskiego pochodzenia egzaminów na studia w Polsce,
–– wspieranie kursów liderów organizacji społecznych dla młodzieży polskiego pochodzenia,
–– pomoc w rozwijaniu technik medialnych i Internetu w propagowaniu
działalności polonijnej,
–– opieka nad miejscami pamięci narodowej.
Obraz Polski w świadomości Rosjan jest kształtowany przede wszystkim
przez pryzmat wspólnej historii, w tym m. in.:
200
–– wojny polsko-rosyjskiej 1609–1619 (wojna moskiewska), obecnie rocznica wypędzenia wojsk polskich z Kremla, 4 listopada, jest świętem
narodowym,
–– Dzień Jedności Narodowej,
–– rozbiorów Polski,
–– wojny polsko – sowieckiej 1919 – 1921,
–– zbrodni katyńskiej i II wojny światowej,
–– powstania Solidarności w latach 80-tych,
–– rozwoju współczesnej Polski i jej miejsca w Unii Europejskiej,
–– katastrofy smoleńskiej.
Historię i bieżące wydarzenia polityczne, dziennikarze niektórych mediów
wykorzystują do przedstawiania Polski jako kraju mało przychylnego Rosji.
Wśród Rosjan Polska coraz częściej zyskuje wizerunek kraju, który po przystąpieniu do UE rozwija się dynamicznie, kraju nowoczesnego, respektującego
w pełni zasady demokracji. W dalszym ciągu utrzymuje się zainteresowanie
dorobkiem polskiej kultury.
W sprawie Katynia media interesowały się orzeczeniem Międzynarodowego
Trybunału Sprawiedliwości w Strasburgu w sprawie tzw. skarg katyńskich, starająć się przedstawić orzeczenie jako sukces Rosji. Podkreślano, iż mord w Katyniu został uznany za zbrodnię wojenną i nie znaleziono żadnych nowych okoliczności, które zmuszałyby władze Rosji do wznowienia śledztwa. Zwracano
także uwagę na fakt, iż słuszność skarg krewnych ofiar została uznana tylko
częściowo, a MTS nie zgodził się na zasądzenie im „sprawiedliwej rekompensaty”. Jednocześnie media podkreślały, iż orzeczenie nie zakończyło sporu wokół
tragedii i że pokonanie nieufności pomiędzy Rosją i Polską jest kluczowe dla
zbliżenia Rosji z Europą, a rosyjska polityka europejska nie będzie skuteczna
jeśli Polska pozostanie głównym oponentem. Media zauważały, że w rosyjsko-polskich relacjach nie było w ostatnich latach szczególnych osiągnięć, ale i nie
doszło do głębszego kryzysu. Żywo komentowano historyczną wizytę Patriarchy Rosji i Wszechrusi Kiriła w Polsce.
Bardzo pozytywnie oceniano wydawanie wiz dla obywateli rosyjskich
w związku z Mistrzostwami EURO-2012. Ten pozytywny wizerunek zakłóciły
jednak doniesienia o konflikcie między kibicami polskimi i rosyjskimi.
W związku z rozpoczęciem działalności przez Centra Dialogu i Porozumienia w Rosji i Polsce, w prasie rosyjskiej pojawiły się artykuły, w których podejmowano próbę przybliżenia całej idei i historii tych inicjatyw oraz rolę Grupy
ds. Trudnych w całym procesie dialogu polsko-rosyjskiego. Należy podkreślić,
że większość materiałów o Polsce ukazuje się głównie w mediach internetowych, rzadziej natomiast na łamach najważniejszych dzienników i tygodników.
Z kolei w telewizji i w radio temat pojawiał się sporadycznie.
W Obwodzie Kaliningradzkim najważniejsze wydarzenie roku 2012 - wejście w życie umowy o małym ruchu granicznym i płynące stąd korzyści dla
201
Raport ‘2012
mieszkańców obwodu, nie spotkało się niestety z tak życzliwym zainteresowaniem, jak w mediach polskich.
W podręcznikach do nauki historii, problematyka stosunków polsko-rosyjskich jest przedstawiana co najmniej nieprecyzyjnie. Przykładowo: wg opinii
prowadzących zajęcia z historii nauczycieli pochodzenia polskiego, zbrodnia
katyńska porównywana jest do losu żołnierzy radzieckich, którzy zginęli w niewoli polskiej po wojnie 1920 r. Marginalizuje się historię polskich powstań
listopadowego i styczniowego, niektórzy autorzy wręcz pomijają te wydarzenia.
1.22.2. Podsumowanie informacji organizacji polskich
Najważniejsze problemy środowisk polskich w FR
–– wzrost średniej wiekowej osób zaangażowanych w działalność polonijną,
–– słabe zainteresowanie działalnością polonijną ze strony młodzieży i osób
w wieku średnim,
–– kryzys tradycyjnych form działalności, niedostosowanych do wyzwań
cywilizacyjnych XXI w.,
–– brak lokali, ograniczający możliwość prowadzenia działalności statutowej,
–– brak konsultacji z organizacjami mniejszości narodowych przy opracowywaniu ustaw dotyczących polityki państwa w stosunku do tych
organizacji,
–– brak regulacji prawnych na temat uwzględnienia w budżecie FR dofinansowania narodowo-kulturalnych autonomii mimo, iż ustawa o nich
przewiduje wsparcie finansowe,
–– słaba znajomość języka polskiego wśród osób polskiego pochodzenia,
brak wykwalifikowanych nauczycieli,
–– problem z rejestracją polskich szkół niedzielnych przy rosyjskich szkołach ogólnokształcących, co uniemożliwia zwiększanie liczby etatów dla
nauczycieli.
–– praktyka konsultacji przed wprowadzaniem zmian do ustawodawstwa
regulującego działalność stowarzyszeń narodowościowych w Rosji. Przykład: w 2012 r. organizacje polskie zmuszone były do przerejestrowania
narodowo-kulturalnych autonomii w związku z wprowadzeniem zmiany do Ustawy „O Stowarzyszeniach Niekomercyjnych” i przymusowych
zmian w nazewnictwie Stowarzyszeń;
–– brak państwowego programu i standardów nauczania języka ojczystego mniejszości i grup narodowych. Oświata polonijna nie występuje
w ogólnorosyjskim programie nauczania. W Umowie Ministerstw EN
202
Rosji i Polski zabrakło artykułu o oświacie polonijnej i regulacji prawnej
zapraszania nauczycieli języka polskiego do organizacji polskich;
–– nierozwiązany problem lokalu Domu Polskiego w Moskwie na prowadzenie działalności statutowej Domu oraz Kongresu Polaków w Rosji;
–– przedstawiciele grupy polskiej w Rosji oczekują na uznanie Polaków za
naród represjonowany.
–– wsparcie dla idei współtworzenia sieci instytucjonalnych i prywatnych
powiązań polsko-rosyjskich np. w ramach imprez kulturalnych i naukowych, wyjazdów turystycznych do Polski, wymiany młodzieży, podróży
studyjnych;
–– zwiększenie udziału społeczności polskiej w Rosji w polskich przedsięwzięciach promocyjnych i gospodarczych na tym terenie, w celu społecznej i gospodarczej aktywizacji, zwłaszcza możliwości uruchamiania
własnej działalności gospodarczej;
–– wypracowanie nowej formuły historycznego porozumienia pomiędzy
RP i FR, gwarantującej odpowiednio szeroki dostęp do prawdy o historii
stosunków polsko-rosyjskich, co pomogłoby zwiększyć autorytet grupy
polskiej w rosyjskich środowiskach;
–– działania ukierunkowane na podniesienie rangi i znaczenia osób polskiego pochodzenia w życiu politycznym, społecznym, gospodarczym,
naukowym i kulturalnym Rosji;
–– dopracowanie zasad i priorytetów polityki stypendialnej, szersza popularyzacja i zapraszanie do kontynuowania nauki na polskich uczelniach,
z zapewnieniem dalszej perspektywy studiowania na europejskich uniwersytetach.
203
Raport ‘2012
1.23. Republika Południowej Afryki
1.23.1. Raport Ambasady RP w Pretorii
Okręg konsularny Pretorii obejmuje 9 państw Południa Afryki (Republika
Namibii, Republika Zambii, Republika Zimbabwe, Republika Botswany, Republika Mozambiku, Królestwo Malawi, Republika Lesotho, Królestwo Suazi,
Republika Południowej Afryki - RPA). Zamieszkuje w nim ponad 30 tys. obywateli polskich.
Krajem, w którym osiedliła się największa liczba Polaków, jest RPA. Na
jej przykładzie widać dwie tendencje migracji rodaków. Część Polonii osiadłej
w RPA po kilkudziesięciu latach życia i pracy w tym kraju, przenosi swoje „centrum interesów życiowych” do Polski lub do innego kraju (głównie w Europie
Zachodniej). Tę drugą decyzję podejmują w większości przedstawiciele młodszego pokolenia. Do RPA ponownie, ale w nieporównywalnie mniejszej skali, napływają Polacy młodego pokolenia, a głównym powodem jest łączenie
rodzin. Oba te „strumienie” nie równoważą się, a jednocześnie są zjawiskiem
dość osobliwym i raczej nie wpływają na liczebność Polonii w RPA. Warto też
podkreślić wzrastające zainteresowanie cudzoziemców o polskich korzeniach
potwierdzeniem przynależności do polskiego narodu i uzyskaniem potwierdzenia posiadania polskiego obywatelstwa. Liczba wniosków składanych za pośrednictwem Ambasady RP systematycznie wzrasta. W pozostałych państwach
okręgu konsularnego ruchy migracyjne są zdecydowanie mniejsze, a liczbę Polonii i Polaków w nich osiadłych szacuje się na ok. 700 osób (Zimbabwe) i 300
osób łącznie w Zambii, Namibii, Mozambiku, Botswanie i Lesotho.
Osadnictwo polskie w Afryce Południowej było skutkiem kilku fal emigracji. W okresie międzywojennym na tę część kontynentu przybyło kilka tysięcy
obywateli polskich, głównie pochodzenia żydowskiego. Okres II wojny światowej to kolejna fala emigracji z terenów polskich - łącznie kilkanaście tysięcy
Polaków - żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych oraz osób cywilnych. W 1943 r.
Afryka Południowa przyjęła transport 500 polskich dzieci przybyłych z ZSRR,
z których większość, podobnie jak część zdemobilizowanych żołnierzy PSZ,
pozostała tam po zakończeniu wojny. Do Afryki Południowej przybyła również grupa weteranów wojennych, głównie z Wielkiej Brytanii oraz z obozów
dla uchodźców w Niemczech, Austrii i Włoszech. W latach 60-tych rozpoczął
się tu okres znacznego wzrostu gospodarczego. Zapotrzebowanie na wykwalifikowaną kadrę specjalistów stworzyło możliwość podjęcia pracy przez dużą
liczbę polskich inżynierów, techników, lekarzy. Największą grupę polskich emigrantów przybyłych do RPA stanowiła emigracja „solidarnościowa”. Miejscowe
władze stworzyły Polakom bardzo dobre warunki pracy i osiedlenia się. W latach 80-tych i 90-tych napłynęła do RPA znacząca grupa polskich specjalistów,
przede wszystkim na kontrakty koncernów przemysłowych. Koniec lat 90-tych
204
ubiegłego stulecia oraz ostatnich kilkanaście lat wiązały się ze znacznym zahamowaniem napływu imigrantów do RPA. Obecna polityka migracyjna oraz
polityka państwa w sferze zatrudnienia nie tworzy zachęt dla cudzoziemców
zainteresowanych podjęciem pracy lub prowadzeniem działalności gospodarczej w RPA. Migrujący do RPA Polacy mogą napotkać problemy natury administracyjnej w uzyskaniu zezwolenia na pracę. Jednak nie zmienia to dobrego
obrazu Polaków w RPA. Z racji wykształcenia i kwalifikacji, osiągnęli w tym
kraju wysoką pozycję społeczną i zawodową.
W RPA na przestrzeni ostatnich 30 lat powstało kilkanaście organizacji polonijnych. Większość z nich funkcjonuje do dzisiaj, niektóre – choć nie uległy rozwiązaniu – nie prowadzą działalności, a kilka znacznie ją ograniczyło.
Najbardziej aktywne są organizacje nie ukierunkowane w swoich programach
i statutach na określony segment odbiorców – członków, lecz prowadzące działalność o szerokim zasięgu przedmiotowym. Najważniejsze z nich to:
–– Zjednoczenie Polskie w Johannesburgu (istnieje od 65 lat, działa przy
nim zespół ludowy Orzeł Biały, wydawca dwumiesięcznika „Wiadomości Polonijne”);
–– Unia Stowarzyszeń Polonijnych w Pretorii (organizuje m.in. comiesięczne spotkania Klubu Filmowego w Ambasadzie RP);
–– Zjednoczenie Polskie Vaal Triangle (skupione w Vanderbijpark, posiada
jako jedyne własną siedzibę, zespół muzyczny, a nawet kabaret);
–– Stowarzyszenie Polskie w Kapsztadzie (istnieje od 60 lat, organizator polskiego teatrzyku, biblioteki, a także wydawca miesięcznika
„Dwukropek”);
–– Stowarzyszenie Polskie w KwaZulu-Natal (działające w Durbanie, wydawca biuletynu „Komunikat”);
–– Komitet Obchodów Lotów nad Warszawę (organizuje coroczne imprezy
upamiętniające czyn bojowy lotników południowoafrykańskich podczas
Powstania Warszawskiego);
–– Stowarzyszenie Techników Polskich;
–– Fundacja Dziedzictwa Polskiego (działa na rzecz zachowania śladów polskości w RPA);
–– Związek Sybiraków Południowej Afryki.
Organizacje te animują życie kulturalne i towarzyskie w miastach i prowincjach. Prawie wszystkie wydają magazyny informacyjno-kulturalne. Niestety,
organizacje napotykają na pokoleniową lukę i brak zainteresowania osób młodych kontynuacją pracy społecznej. Całość animacji życia polonijnego opiera
się na stosunkowo niewielkiej liczbie osób ze starszego pokolenia. Nie odnotowuje się większego zainteresowania ze strony młodszych, którzy mogliby kontynuować ich prace i kultywowanie polskości w ramach polonijnych struktur.
Rozdrobnienie strukturalne organizacji i brak możliwości utworzenia jednej
reprezentacji Polonii w RPA jest zarówno ich siłą, jak i słabością.
205
Raport ‘2012
Społeczność polska w RPA osiągnęła w większości wysoką pozycję zawodową i materialną. Trudno jednak doszukiwać się obecności jej przedstawicieli na
krajowej scenie politycznej, co w warunkach społeczno-politycznych RPA ma
swoje uzasadnienie. Młoda generacja Polaków wchodzących dopiero na rynek
pracy może napotkać na trudności związane z uzyskaniem zatrudnienia z uwagi na priorytety polityki rządowej. Przedstawiciele średniej generacji posiadają
ustabilizowaną pozycję zawodową, zajmując ważne stanowiska w strukturach
przedsiębiorstw będących filiami koncernów międzynarodowych lub w rodzimych przedsiębiorstwach bądź bankowości.
Sytuacja Polaków w RPA ulega zmianie wraz przemianami zachodzącymi
w państwie i społeczeństwie. Duży wpływ mają czynniki zewnętrzne, do których należy przede wszystkim plaga przestępczości. Biorąc ponadto pod uwagę
rosnące bezrobocie, wzrost kosztów utrzymania, brak perspektyw zapewnienia
należytego wykształcenia na skutek obniżenia poziomu nauczania, zagrożenie
HIV/AIDS i innymi chorobami, ocena sytuacji, nastroje i poczucie stabilności wśród Polonii południowoafrykańskiej ulegają znacznemu obniżeniu. Brak
optymizmu co do perspektyw życiowych powoduje nasilenie wyjazdów z RPA
specjalistów i wykształconych młodych ludzi. Polacy, wykorzystując przynależność Polski do Unii Europejskiej, próbują wiązać plany życiowe z Polską lub
innymi krajami europejskimi, mając nadzieję znaleźć tam pracę, o którą coraz
trudniej w drugiej ojczyźnie. Część starszego pokolenia również poważnie myśli
o powrocie do Polski na stałe lub też takie decyzje podejmuje.
Republika Południowej Afryki nie prowadzi szczególnej polityki w stosunku do swoich obywateli, którzy jednocześnie posiadają obywatelstwo innego
kraju, nie wspiera, ale też nie tworzy przeszkód do funkcjonowania organizacji
skupiających osoby należące do danego narodu. Nie odnotowano przejawów
dyskryminacji ze względu na pochodzenie lub wyznanie, nie było przypadków
odmiennego traktowania Polaków, zarówno tych, którzy mają podwójne obywatelstwo, jak i tylko obywateli RP. Placówce nie są znane odstępstwa od norm
w tym zakresie. Na sytuację Polaków mają wpływ ogólne warunki panujące
w krajach południa Afryki, zwłaszcza w RPA, które dotyczą całej białej populacji, w szczególności dotyczące zatrudnienia, perspektyw zawodowych, warunków życia, pracy, nauki.
Działalność Ambasady w zakresie współpracy z Polonią i na jej rzecz,
prowadzona jest w różnorakich formach, obejmuje wiele dziedzin, realizuje
szereg celów i priorytetów formułowanych przez władze polskie, a jednocześnie wynika z potrzeb Polonii w RPA, zróżnicowanej generacyjnie. Wspólnie
z placówką RP, polskimi księżmi z Towarzystwa Chrystusowego, szkołami polonijnymi, ośrodki polonijne organizują obchody świąt narodowych i świąt li-
206
turgicznych. Wysoko cenione są tradycyjne spotkania odbywające się regularnie
z okazji rocznic i świąt w Ambasadzie. Współpraca ze środowiskiem polonijnym obejmowała w ostatnim czasie przede wszystkim: wydarzenia artystyczne,
kulturalne i rocznicowe, jak choćby współorganizację obchodów 30-rocznicy działalności Zjednoczenia Polskiego Vaal-Triangle. Co roku odbywają się
liczne spotkania z okazji świąt państwowych i narodowych, ważnych rocznic.
Szczególnie uroczyście obchodzona jest rocznica Lotów nad Warszawę, upamiętniająca czyn bojowy lotników południowoafrykańskich niosących pomoc
powstańcom warszawskim w sierpniu 1944 r. Jest to największa impreza rocznicowa w RPA organizowana przez organizacje polonijne, jedyna z tak dużym
udziałem przedstawicieli całego społeczeństwa. Istotną dziedziną działalności
Ambasady są imprezy i spotkania o charakterze kulturalno-promocyjnym. We
współpracy z Unią Stowarzyszeń Polonijnych w Pretorii animowano Klub Filmowy i projekcje odbywają się raz w miesiącu w siedzibie placówki. Ważna jest
także współpraca z periodykami polonijnymi, które pomagają w aktywizowaniu całego środowiska.
Od wielu lat prowadzona jest ścisła współpraca z Fundacją Dziedzictwa Polskiego na rzecz zachowania śladów polskości w RPA w postaci książek, pamiętników, zdjęć, obrazów, upamiętniania wydarzeń oraz otaczania opieką miejsc
obecności Polaków w Południowej Afryce, założenie i prowadzenie archiwum
zebranych pamiątek, opieki nad grobami polskich żołnierzy i zasłużonych działaczy polonijnych, organizowanie wystaw poloników, publikacji wspomnień.
W katedrze w Oudtshoorn, z inicjatywy „Sybiraków”, w 50-tą rocznicę ich
przyjazdu, powstała kaplica Matki Boskiej Częstochowskiej z kopią obrazu
z Jasnej Góry. W 2008 r. katedra otrzymała od Ambasady wysokiej jakości
fotogramy związane z Jasną Górą, Świętym Obrazem, różnymi uroczystościami religijnymi, pielgrzymkami. W miejskim muzeum znajduje się stała polska
ekspozycja pamiątek związanych z pobytem Polaków w Oudtshoorn. Dla upamiętnienia 70. rocznicy polskich dzieci-uchodźców wojennych przybyłych do
miasta, Ambasada planuje aktywne włączenie się w organizację uroczystości,
w tym m.in. – w ramach projektu polonijnego we współpracy z Hoover Institution przy Uniwersytecie Stanforda - stworzenie wirtualnego albumu o historii
utworzenia sierocińca w Oudtshoorn oraz jego działalności (lata 1942-1947).
W ramach współpracy z duchowieństwem, w pomieszczeniach kościelnych
i salach parafialnych odbywają się zajęcia szkolne, swoje siedziby mają biblioteki
i wypożyczalnie kaset z filmami polskimi, organizowane są ważne uroczystości
polonijne i okolicznościowe.
Uroczystości z udziałem Polonii i Polaków mają charakter otwarty i umożliwiają uczestnictwo również miejscowej społeczności. Formuła ta sprzyja upowszechnianiu dorobku polskiej kultury oraz budowaniu pozytywnego obrazu
społeczności polskiej i Polski, a także podnoszeniu prestiżu naszej grupy narodowościowej w oczach środowisk miejscowych. W działaniach placówki na
rzecz współpracy z Polonią największe znaczenie przywiązywane jest do integra-
207
Raport ‘2012
cji środowisk polonijnych oraz włączania w życie polonijne osób pozostających
dotąd poza aktywnym nurtem działalności polonijnej, zwłaszcza młodzieży.
Współpraca z Polonią w Zimbabwe, liczącą około 1.000 osób, dotyczy
m.in. organizowania pomocy dla najgorzej sytuowanych obywateli polskich,
wspólnego ze środowiskiem polonijnym organizowania przyjęć z okazji świąt
narodowych i religijnych, spotkań z kombatantami i seniorami Polonii, przebywającymi w Zimbabwe i Zambii dziennikarzami, sportowcami, artystami.
Podobne imprezy i spotkania odbywają się w Zambii, przy współudziale konsula honorowego RP w Lusace. Ambasada przekazuje Stowarzyszeniu Polaków
w Zimbabwe oraz Polakom w Zambii (za pośrednictwem konsula honorowego) informacje w sprawach Polonii, o sytuacji w Polsce, w miarę możliwości
książki i filmy o Polsce. Czynione są próby aktywizowania biznesmenów polskiego pochodzenia w celu nawiązania współpracy z firmami z Polski. Należy
podkreślić bardzo dobrą współpracę placówki z polskimi misjonarzami, którzy
oprócz posług religijnych budują i prowadzą szkoły, kursy zawodowe, farmy,
sierocińce, hospicja i domy opieki.
Obraz Polski w RPA jest jednoznacznie pozytywny. Szczególnie dużo uwagi
poświęcano sprawom polskim w czasie sprawowania przez Polskę prezydencji
w Radzie UE.
Wzrost doniesień na temat Polski w prasie i mediach elektronicznych RPA
oraz innych państw regionu spowodowany był mistrzostwami EURO 2012,
którym poświęcono 41 z 52 artykułów prasowych o Polsce. Należy zaznaczyć,
że z perspektywy Południa Afryki sprawy europejskie, zwłaszcza poszczególnych państw europejskich, nie są priorytetowe. Jednak medialne doniesienia
na temat naszego kraju świadczą o pewnym zainteresowaniu miejscowej opinii
publicznej, w tym elit gospodarczo-społecznych i opiniotwórczych, co skutkuje utrwalaniem dobrego wizerunku Polski. Większość zamieszczanych ostatnio
publikacji o Polsce, wyłączając wydarzenia sportowe, dotyczyła sytuacji ekonomiczno-gospodarczej i zazwyczaj miała wydźwięk pozytywny. Nasz kraj jest
zwykle ukazywany jako przykład silnego, wiarygodnego partnera i interesującego rynku.
Miejscowe podręczniki historii generalnie poświęcają sprawom polskim
niewiele uwagi. Ostatnia interwencja w tym zakresie odbyła się w roku 2009 r.,
kiedy Ambasada RP w Pretorii podjęła działania w sprawie błędnego omówienia problematyki ludobójstwa w czasie II wojny światowej w podręczniku nauk
społecznych do klasy siódmej. Zamieszczono w nim m.in. zdjęcia z podpisem
stwierdzającym, że Polska była w latach 1933 – 1945 współwinna śmierci sześciu milionów Żydów. Ambasada złożyła protest u wydawcy podręcznika (do
208
protestu przyłączyły się środowiska żydowskie w RPA), który wyraził pisemne
ubolewanie o popełnionych błędach.
Organizacje polonijne następująco określają swoje najważniejsze
problemy:
a) brak zaangażowania młodego pokolenia w sprawy Polonii
Występuje trudność z pozyskaniem nowych członków przez działające organizacje polonijne, jak również aktywizacja młodego pokolenia Polaków w RPA.
Aktywne uczestnictwo w organizacjach polonijnych jest niewielkie i skupia ok.
1 proc. ogółu społeczności polonijnej. Zauważalny jest postępujący spadek aktywności niektórych organizacji. Mimo stosunkowo licznej Polonii, działalność
większości organizacji opiera się na niewielkiej grupie osób, które od lat pracują
społecznie w poczuciu konieczności podtrzymywania polskiej historii, tradycji, języka. Z natury rzeczy młodsze pokolenie Polaków mieszkających w RPA,
które wrosło już w lokalne społeczności (a niejednokrotnie w nich dorastało),
w większości nieznające języka polskiego, zajęte jest pracą, karierą zawodową,
rodziną i nie jest w stanie lub nie czuje potrzeby poświęcenia się aktywności
społecznej.
b) problemy lokalowe i finansowe
Brak siedzib i lokali jest często główną przyczyną uniemożliwiającą utrzymywanie regularnych kontaktów wśród Polonii. Jedynie Zjednoczenie Polskie
w Vaderbijlpark dysponuje salą widowiskową i salą klubową. Składki opłacane przez członków najczęściej pokrywają jedynie koszty statutowej działalności
i nie wystarczają na organizację dodatkowych projektów.
c) rozproszenie i brak integracji Polonii w RPA
Brak zintegrowanej Polonii, która byłaby w stanie prezentować na zewnątrz
spójne stanowisko w sprawie własnych oczekiwań i interesów, wydaje się mieć
uwarunkowania historyczne i geograficzne. Duży obszar kraju spowodował
rozproszenie Polonii, skupionej wokół miast i regionów. Utworzenie „tematycznych” organizacji polonijnych (Sybiraków, techników, lekarzy, kombatantów) o wąskich celach i ograniczonych potrzebach sprawiło, że wszelkie próby
scalania Polonii odbierane są najczęściej jako odbieranie suwerenności i ograniczanie praw.
RPA jest krajem wielokulturowym i wielojęzycznym. Chociaż praktycznie
językiem komunikacji jest głównie angielski, jednak zgodnie z ustawami aż 11
języków lokalnych ma tutaj status języka urzędowego. RPA nie ma określonej polityki dotyczącej mniejszości narodowych, w związku z tym niezmiernie
209
Raport ‘2012
trudno jest mówić o jakichkolwiek oczekiwaniach wobec władz miejscowych
w stosunku do Polonii.
Spośród oczekiwań środowiska polskiego formułowanych pod adresem
polskich podmiotów należy wymienić:
–– pomoc w dofinansowaniu projektów organizacji oraz ich bieżącej
działalności;
–– regularne dofinansowanie prasy polonijnej, zarówno tej drukowanej, jak
i elektronicznej – będącej często jednym z podstawowych źródeł wiedzy
dla miejscowej Polonii (w RPA nie ma dostępu do polskiej telewizji, radia, prasy codziennej, książek, zaś starsze pokolenie nie zawsze umie (lub
chce) korzystać z Internetu);
–– stworzenie szerokiej oferty stypendialnej dla dzieci z polskim paszportem
nie mówiących po polsku – w postaci kursów przygotowawczych przed
podjęciem studiów w Polsce lub umożliwienie ich podjęcia w formule
statusu cudzoziemca;
–– udostępnienie – możliwie bezpłatnie – kursów multimedialnych nauki
polskiego na różnym poziomie (kursy dla dzieci/młodzieży/dorosłych).
210
1.24. Rumunia
1.24.1. Raport Ambasady RP w Bukareszcie
Według spisu z 2002 r., liczebność mniejszości polskiej w Rumunii szacowana była na 3.559 osób. Język polski jako ojczysty zadeklarowało wówczas
2.690 osób, z czego 2.188 w województwie Suczawa. Natomiast Związek Polaków w Rumunii szacował, że Polaków jest co najmniej dwukrotnie więcej. Nieoficjalne rezultaty najnowszego spisu powszechnego (2011 r.) wykazują 2.583
osoby polskiego pochodzenia, w tym 1.909 w woj. Suczawa. Oznacza to, że
liczebność Polonii maleje.
Porównanie wyników spisu powszechnego z 2002 r. i wstępnych wyników
spisu z 2011 r. przedstawia się następująco:
2002
2011
%
RUMUNIA
3 559
2 583
-27,42
ALBA
7
10
42,86
ARAD
48
31
-35,42
ARGES
2
6
200,00
BACAU
13
15
15,38
BIHOR
22
22
0,00
BISTRITA-NASAUD
5
6
20,00
BOTOSANI
5
4
-20,00
BRASOV
34
17
-50,00
BRAILA
4
3
-25,00
BUZAU
2
4
100,00
CARAS-SEVERIN
24
10
-58,33
CALARASI
4
3
-25,00
CLUJ
30
27
-10,00
CONSTANTA
43
34
-20,93
COVASNA
10
7
-30,00
DAMBOVITA
14
7
-50,00
DOLJ
24
14
-41,67
GALATI
8
6
-25,00
GIURGIU
3
0
-100,00
GORJ
0
0
0
HARGHITA
4
0
-100,00
HUNEDOARA
128
43
-66,41
IALOMITA
3
6
100,00
211
Raport ‘2012
2002
2011
%
IASI
26
20
-23,08
ILFOV
6
20
233,33
MARAMURES
11
10
-9,09
MEHEDINTI
3
6
100,00
MURES
18
16
-11,11
NEAMT
10
8
-20,00
OLT
11
6
-45,45
PRAHOVA
17
11
-35,29
SATU MARE
3
5
66,67
SALAJ
2
4
100,00
SIBIU
43
28
-34,88
SUCEAVA
2 609
1 909
-26,83
TELEORMAN
1
0
-100,00
TIMIS
79
65
-17,72
TULCEA
18
19
5,56
VASLUI
3
0
-100,00
VALCEA
6
0
-100,00
VRANCEA
7
6
-14,29
Miasto Stołeczne
BUKARESZT
246
155
-36,99
Głównym skupiskiem ludności pochodzenia polskiego jest okręg Suczawa
(południe historycznej Bukowiny), m.in. miejscowości Nowy Sołoniec (Solonetu Nou), Plesza (Plesa) i Pojana Mikuli (Poiana Micului), gdzie Polacy –
potomkowie migracji rolniczej i zarobkowej – są etniczną większością. Mimo
życia od kilku pokoleń na ziemi rumuńskiej, zachowali odrębność językową,
obyczajową i narodową.
Środowiska wiejskie Bukowiny są stosunkowo niezamożne, dotykają je problemy gospodarcze i społeczne, charakterystyczne dla całego kraju. Podstawą
utrzymania jest rolnictwo, hodowla i praca sezonowa przy wyrębie lasów oraz
w budownictwie. Ograniczone perspektywy i bezrobocie są powodem narastającej migracji zarobkowej.
Pozostałe większe ośrodki rumuńskiej Polonii to Bukareszt, Jassy i Konstanca, gdzie Polacy to głównie przedstawiciele inteligencji.
Organizacje
Jedyną organizacją jest Związek Polaków w Rumunii. Zorganizowany
w 1946 r. w Bukareszcie zjazd organizacji polonijnych powołał do życia nową
organizację „Dom Polski”, która do maja 1947 r. w 19 oddziałach terenowych
skupiała ponad 5 tys. członków. W latach 1950–1953 rozwiązano w Rumu-
212
nii wszystkie organizacje mniejszości narodowych, w tym także „Dom Polski”,
a jego budynek w Suczawie został skonfiskowany i upaństwowiony. W 1990 r.
reaktywowano organizację polskiej mniejszości, z zachowaniem historycznej
nazwy „Dom Polski”. Pierwszym prezesem został A. Rojowski. Na zjeździe
w 1994 r. Związek Polaków wybrał na prezesa J. P. Babiasza, posła do parlamentu rumuńskiego z ramienia mniejszości polskiej. Po jego śmierci w 2000 r.,
posłem polskiej mniejszości, a potem i prezesem Związku, został prezes stowarzyszenia w Nowym Sołońcu, Gerwazy Longher. Obecnie działa 14 oddziałów,
najliczniejsze i najbardziej aktywne w rejonie Suczawy i w Bukareszcie. Pozostałe oddziały Związku (Jassy, Konstanca) mają niewielu członków.
Polacy mieszkający w Rumunii mają status mniejszości narodowej. Ustawodawstwo zapewnia im wszelkie przywileje wynikające z uregulowań strasburskiej Konwencji Ramowej Rady Europy o ochronie mniejszości narodowych
uchwalonej z 1995 r. W zakresie umów dwustronnych, podstawowe znaczenie
ma podpisany w Bukareszcie 25 stycznia 1993 r. Traktat między Rzeczpospolitą
Polską a Rumunią o przyjaznych stosunkach i współpracy; kwestie ochrony
mniejszości narodowych reguluje art. 15. Praktyka stosowania tego prawa wobec mniejszości polskiej zadowala. Może ona bez utrudnień kultywować język,
tradycje, dziedzictwo kulturowe i religię. Swoje opinie środowisko wyraża swobodnie na łamach czasopisma „Polonus” (dla najmłodszych – „Mały Polonus”).
Rzeczywiste uczestnictwo w życiu kulturalnym, społecznym, gospodarczym
i publicznym jest gwarantowane. W parlamencie interesy polskiej społeczności
obecnie reprezentuje poseł Gerwazy Longher.
Kolejne wybory parlamentarne w Rumunii dowodzą, że środowisko polskie
jest w miarę spójne i solidarne. Równocześnie jednak dane statystyczne wykazują ciągły spadek jego liczebności. Wiąże się to niewątpliwie z najistotniejszymi problemami mniejszości polskiej, do których należy zaliczyć ciężką sytuację
ekonomiczną i utrudniony dostęp do edukacji, szczególnie na Bukowinie. Kryzys gospodarczy i rosnące bezrobocie są powodem ciągłego nasilania się migracji, zarówno w obrębie samej Rumunii - co w sytuacji oderwania się od polskiego żywiołu sprzyja asymilacji - jak i poza jej granice, przy czym Polskę jako cel
wyjazdu wybierają prawie wyłącznie studenci. Ubóstwo i pozostawianie dzieci
podczas wyjazdów zarobkowych pod opieką krewnych często są przyczyną rezygnacji z kontynuowania procesu edukacji po szkole podstawowej. Najlepiej
wykształcony ośrodek polonijny – środowisko bukaresztańskie – starzeje się
i nie jest w stanie podjąć aktywnej działalności. Ten sam proces doprowadził
do ograniczenia lub całkowitego zaniku aktywności w innych dużych miastach – Jassach, Konstancy i Krajowej. Dodatkowym problemem jest bierność
młodego pokolenia. Dzieci i młodzież spoza „polskich wsi” pochodzą głównie
213
Raport ‘2012
z rodzin mieszanych, nie mają możliwości nauki języka polskiego w szkole i w
wielu przypadkach w ogóle nie mówią po polsku, a sama świadomość korzeni
nie przekłada się u nich na chęć działania.
Stosunek władz rumuńskich do mniejszości polskiej nie budzi zastrzeżeń,
jest przyjazny i życzliwy. Uprawnienia wynikające z przepisów prawa są w pełni
respektowane. Na Bukowinie Związek Polaków w Rumunii wraz z władzami
oświatowymi realizują wspólnie program nauczania języka polskiego jako ojczystego na poziomie przedszkolnym oraz szkolnym (szkolnictwo podstawowe
i średnie, w tym jedna dwujęzyczna klasa licealna - z częściowo polskim językiem wykładowym).
Kierunki współpracy Ambasady RP z Polonią i Polakami
–– Wspieranie oświaty polonijnej poprzez poszerzanie dostępu do nauczania w języku polskim, aktywizację młodego pokolenia i pogłębianie jego
związków z Polską – co ma prowadzić do poprawy perspektyw ludzi
młodych i podniesienia rangi miejscowej Polonii. Kompleksowe działania obejmują m.in. doposażenie placówek oświatowych, wspieranie
nauki języka polskiego, konkursów i olimpiad tematycznych, edukacyjnych zajęć pozaszkolnych, warsztatów translatorskich dla młodzieży
i szkoleń metodycznych dla miejscowych nauczycieli języka polskiego
i wychowawców przedszkolnych, a także współpracę przy rekrutacji na
studia w Polsce i koordynację pomocy stypendialnej dla młodzieży studiującej w Rumunii.
–– Wspieranie działalności kulturalnej Związku Polaków, która polega
z jednej strony na akcjach o charakterze ogólnokrajowym (coroczne
„Dni Polskie”, konferencje popularno-naukowe, obchody świąt narodowych i tradycyjnych), a z drugiej strony na inicjatywach stowarzyszeń
i Domów Polskich, których rolą jest integracja i mobilizacja środowiska.
Dofinansowaniu podlegają także polonijne wydawnictwa – periodyki
„Polonus” i „Mały Polonus”, materiały z konferencji, opracowania dot.
historii Polaków w Rumunii, polonijna twórczość literacka.
–– Pomoc osobom starszym, chorym i znajdującym się w trudnej sytuacji
materialnej.
Obraz Polski i Polaków w rumuńskich mediach można określić jako pozytywny, szczególnie pochlebne są komentarze na temat polskiej gospodarki.
Polacy postrzegani są jako dobrzy gospodarze, a Polska jako kraj zorganizowany
i rozwinięty, umiejący walczyć w UE o swoje racje, jednocześnie silnie katolicki.
Antypolonizmy nie występują.
214
W podręcznikach szkolnych Polska występuje rzadko i bez szczególnego
zabarwienia emocjonalnego. Relacjonowane są wydarzenia mające znaczenie
dla obu krajów - z okresu panowania Jagiellonów, Jana III Sobieskiego, Stefana
Batorego oraz z czasów II wojny światowej. Obszerniej i pozytywnie omawiana
jest działalność Solidarności.
1.24.2. Informacja Związku Polaków w Rumunii
Środowisko polonijne, szczególnie żyjące na Bukowinie, ma takie same problemy jak wszyscy mieszkańcy Rumunii – brak miejsc pracy. Według badań
z 2011 r. przeprowadzonych przez doktoranta UJ A. Rossmanitha, duża liczba
osób wyemigrowała „za chlebem”. W migracjach przeważają kobiety, wyjeżdżające najczęściej do Hiszpanii, Portugalii, Włoch. Są to wyjazdy zarówno stałe,
jak i czasowe.
Dotychczasowa współpraca jest oceniana jako bardzo dobra. Po podpisaniu
w 2012 r. porozumienia o współpracy między województwem Suczawa a województwem podkarpackim liczymy na jej dalszy rozwój.
Tak jak do tej pory, oczekujemy na wsparcie ze strony MSZ, Senatu, Stowarzyszenia „Wspólnota Polska”, Fundacji „Pomoc Polakom na Wschodzie”,
Fundacji „Semper Polonia” oraz innych podmiotów polskich zaangażowanych
we współpracę z Polonią i Polakami za granicą.
215
Raport ‘2012
1.25. STANY ZJEDNOCZONE
1.25.1. Raport Ambasady RP w Waszyngtonie
Emigracja Polaków do Stanów Zjednoczonych nabrała dynamiki już w drugiej połowie XIX wieku. Największe jej nasilenie następowało w kilku okresach,
reprezentujących różne fale emigracji, które umownie dzielone są na:
• starą emigrację: najliczniejsza i zarazem najbardziej rozciągnięta w czasie
fala emigracji Polaków do USA, rozpoczęła się po klęsce powstań narodowych i trwała do 1939 r.;
• emigrację „wojenną”, która rozpoczęła się w latach II wojny światowej
i trwała przez kilkanaście lat (głównie b. polscy żołnierze z W. Brytanii
oraz pozostałych zachodnich krajów alianckich);
• emigrację „zarobkową” (największe nasilenie w latach 70-tych XX w.);
• emigrację „solidarnościową”, którą rozpoczęło powstanie NSZZ „Solidarność”, a zakończyły pierwsze wolne wybory w Polsce;
• nową emigrację, inaczej zwaną postsolidarnościową, zarówno tę z przyczyn ekonomicznych, jak i opartą na łączeniu rodzin.
W związku z utrzymującymi się wysokimi barierami emigrowania Polaków
do USA (ograniczenia liczby przyznawanych „zielonych kart” nowym emigrantom z Polski, restrykcyjne wymogi wizowe, wzrost aktywności służb imigracyjnych USA w poszukiwaniu i deportowaniu „nielegalnych”), jak również atrakcyjnością rynków pracy w krajach UE, dynamika tej fali emigracji radykalnie
osłabła. Biorąc pod uwagę kryzys ekonomiczny w USA, w tym trwającą zapaść
na rynku nieruchomości, na którym działa wiele polonijnych firm i pracuje
znaczna część emigrantów z Polski, nie sposób nie zauważyć nasilania się reemigracji Polaków z Ameryki do kraju lub państw Unii Europejskiej.
Warto odnotować, iż obecnie status Polonii odpowiada sytuacji ogólnoamerykańskiej; tworzą ją w znaczącej większości obywatele amerykańscy korzystający z praw i przywilejów gwarantowanych przez prawodawstwo Stanów
Zjednoczonych lub też obywatele z prawem stałego pobytu.
Ogólnokrajowy spis ludności CENSUS 2012 nie zawierał już pytania o pochodzenie narodowościowe mieszkańców USA, z wyłączeniem grup hiszpańskojęzycznych i Azjatów. Coraz trudniej zatem określić rzeczywistą liczbę osób
polskiego pochodzenia w Stanach Zjednoczonych, brak także narzędzi, dzięki
którym liczbę tę można oszacować. Posługując się danymi z sondażu American
Community Survey z 2012 r., w którym badani mogą zadeklarować polskie
pochodzenie, w USA obecnie mieszka 9.659.207 osób polskiego pochodzenia.
Tradycyjnie największe skupiska Polonii to Chicago i okolice oraz Nowy
Jork, przy czym wg danych wspomnianego American Community Survey, stany o największym odsetku mieszkańców polskiego pochodzenia to Wisconsin
216
9,3 proc., Michigan 8,6 proc. Connecticut 8,3 proc., Illinois 7,5 proc. oraz
New Jersey 6,9 proc.
Ciekawym zjawiskiem jest także przepływ Polonii z okolic Chicago czy Nowego Jorku do dalej położonych stanów, głównie Florydy, Georgii, Kolorado
czy Arizony. Przesiedlają się tam osoby posiadające oszczędności wystarczające do życiowej stabilizacji. W pewnym stopniu, co prawdopodobnie związane
jest z pogłębiającym się kryzysem ekonomicznym w USA, obserwujemy też
zjawisko powrotów do Polski zwłaszcza tych osób, które zakończyły już życie
zawodowe i wracają do kraju na emeryturę. Coraz częściej dochodzi do migracji Polonii z miast na przedmieścia, co dowodzi zwiększania się finansowego
i społecznego statusu polskiej grupy etnicznej. Średni roczny dochód tak na
rodzinę, jak i na osobę, plasuje naszą społeczność etniczną wyraźnie powyżej
amerykańskiej przeciętnej. Znacząco niższy jest też odsetek rodzin i osób polskiego pochodzenia z dochodami poniżej granicy ubóstwa, choć problem ten
nadal występuje w centrach dużych metropolii, takich jak Chicago, Nowy Jork
czy Detroit. Istotnym czynnikiem przy wyborze miejsc przenoszenia się Polaków z miast na przedmieścia jest również coraz lepszy dostęp na obszarze tych
ostatnich do:
• mszy w języku ojczystym (systematycznie wzrasta liczba mszy odprawianych po polsku na przedmieściach aglomeracji zamieszkałych licznie
przez Polonię);
• nauki języka polskiego, zarówno dla dzieci nowo przybyłych emigrantów, jak i coraz częściej także dla młodych Amerykanów polskiego
pochodzenia.
Polska grupa etniczna w USA pozostaje wysoko uplasowana pod względem
zamożności, jak i wykształcenia. Warto podkreślić, iż obserwujemy szybką asymilację młodego pokolenia, zarówno urodzonych w USA jak i przyjeżdżających
tu jako dzieci, ze środowiskiem amerykańskim. Ciekawym zjawiskiem jest też
zanik typowo polskich dzielnic w USA (miasto Baltimore w Maryland, dzielnice - Jackowo w Chicago, czy też Greenpoint w Nowym Jorku), w których pozostały wyłącznie osoby o niższym poziomie zamożności, często przebywające
w USA nielegalnie.
Władze stanowe i federalne nie prowadzą odrębnej polityki wobec polskiej
diaspory. Wynika to z wieloetnicznej struktury społeczeństwa amerykańskiego.
Obserwacja zachowań partii politycznych w kampanii prezydenckiej 2012 r.
wskazuje, że polska grupa etniczna jest traktowana w ramach całości społeczeństwa (jako white voters), natomiast wyraźne zabiegi ze strony kandydatów
kierowane są do grupy latynoskiej czy afroamerykańskiej oraz Amerykanów
azjatyckiego pochodzenia.
Wśród emigrantów z Polski powszechna jest świadomość wagi wykształcenia oraz możliwości, jakie niesie za sobą edukacja w społeczeństwie Ameryki.
Znaczący jest odsetek dzieci polskich emigrantów kończących studia i rozpoczynających szeroko rozumiane kariery. Wykształcenie emigrantów z Polski,
217
Raport ‘2012
w tym posługiwanie się językiem angielskim, plasuje ich powyżej średniej
w USA. Ponad 88 proc. urodzonych w Polsce mieszkańców Chicago posiada
wykształcenie średnie, podczas gdy średnia dla całego miasta wynosi 80 proc.
Ponad 30 proc. emigrantów z Polski posiada bądź nabyło w USA wykształcenie
wyższe, natomiast średnia amerykańska jest poniżej 30 proc. Naturalnym skutkiem wyższego odsetka osób wykształconych jest mniejsze bezrobocie wśród
osób zawodowo czynnych, większy też procent reprezentantów Polonii – w stosunku do średniej krajowe – zajmuje wyższe i lepiej płatne stanowiska pracy.
Niestety nadal wciąż relatywnie niski jest odsetek osób polskiego pochodzenia
zatrudnianych na różnych szczeblach administracji amerykańskiej: federalnym,
stanowym, powiatowym i miejskim.
Ciekawych obserwacji dostarczają też dane zaprezentowane przez PIAST
Institute w Detroit, wskazujące jednoznacznie, iż emigranci urodzeni w Polsce zarabiają więcej i są lepiej wyedukowani niż osoby polskiego pochodzenia,
ale urodzone już w USA. Częściej też grupa, która deklaruje Polskę jako kraj
urodzenia, na pytanie gdzie chciałoby mieszkać, wymienia w badaniach duże
miasta oraz brak przynależności do jakiejkolwiek wspólnoty religijnej.
W Stanach Zjednoczonych działają liczne organizacje polonijne. Wybór
Chicago i Nowego Jorku jako miejsca osiedlenia się pierwszej dużej fali emigracji polskiej do USA na przełomie wieków, jak również dynamiczny rozwój ekonomiczny tych aglomeracji w tamtym okresie spowodował, iż właśnie w tych
miastach mają swoje siedziby najsilniejsze, a zarazem najstarsze organizacje polonijne w Stanach Zjednoczonych.
• Związek Narodowy Polski – założona w 1880 r. w Chicago największa
polonijna organizacja bratniej pomocy, licząca ok. 180 tys. członków
(warunkiem członkostwa jest wykupienie polis ubezpieczeniowych organizacji, głównie polis na życie). ZNP - którego majątek szacowany jest
na ok. 0,5 miliarda USD - stanowi organizacyjno-finansowe zaplecze
KPA. ZNP kilka lat temu zakupił dwa mniejsze banki, jest także właścicielem gazety (Dziennik Związkowy, wydawany od 1908 r.) i stacji
radiowej. Niemniej jednak, w związku z utrzymującym się od 2008 r.
kryzysem, głównie finansowym, kondycja Związku i innych podobnych
instytucji pogorszyła się. Od 2005 r. prezesem PNA jest jego wieloletni
sekretarz Frank Spula.
• Kongres Polonii Amerykańskiej – założona w 1944 r. organizacja „parasolowa”, uznawana za reprezentanta środowisk polonijnych w USA.
Choć w jego ramach działa kilkaset organizacji i klubów polonijnych,
środki na utrzymanie struktury krajowej KPA pokrywane są w całości
przez ZNP. Centrala Kongresu mieści się w Chicago i sprawuje nadzór
nad 30 wydziałami stanowymi i oddziałami w 18 stanach (wydziały finansują swoją działalność ze składek członkowskich) oraz Biurem KPA
w Waszyngtonie. Najwyższą władzą jest Krajowa Rada Dyrektorów składająca się ze 125 osób wybieranych przez wydziały stanowe i organizacje
218
•
•
•
•
•
•
krajowe oraz 10 dyrektorów wybieranych przez samą Radę. Od 2005 r.
prezesem KPA jest Frank Spula. Utrzymanie unii personalnej prezesa
KPA i ZNP uważane jest za gwarant finansowego bezpieczeństwa ponadstanowej struktury Kongresu.
Zjednoczenie Polskie Rzymsko-Katolickie w Ameryce – najstarsza organizacja polonijna w USA o charakterze „bratnim”, założona w 1873 r.
W ostatnim czasie, ZPRKA dokonało kilku udanych przejęć mniejszych
organizacji polonijnych o charakterze ubezpieczeniowym. Zjednoczenie
jest także właścicielem i głównym sponsorem działalności Muzeum Polskiego w Ameryce – największej tego typu instytucji w Stanach Zjednoczonych. Prezesem ZPRKA od 2010 r. jest Joseph Drobot.
Związek Polek w Ameryce – utworzony w 1898 r. Źródłem jego utrzymania są również ubezpieczenia. Związek był jednym z założycieli KPA.
Prezesem Związku jest Delphine Huneycutt.
Związek Podhalan w Ameryce Północnej – utworzony na przełomie
1928/29 r., posiada ok. 75 kół (z czego aktywnie działa ponad 60) w 4
stanach. Siedzibą organizacji jest Dom Podhalan w Chicago. Od 2011 r.
prezesem Związku jest Andrzej Gędłek. Za promocję polskiej kultury
ludowej w USA Związek wyróżniony został m.in. medalem Zasłużony
Kulturze Gloria Artis, przyznanym przez Ministra Kultury i Dziedzictwa
Narodowego RP. W 2009 r. ZPPA obchodził 80-lecie istnienia.
Związek Klubów Polskich – założony w 1925 r. jako organizacja charytatywna zrzeszająca kluby reprezentujące wioski, miasta, powiaty i województwa różnych regionów Polski na terenie Chicago (pod obecną
nazwą działa od 1928 r.). Do Związku należy 37 klubów regionalnych.
Działalność organizacji koncentruje się na organizowaniu dorocznej
Parady 3 Maja – największej masowej imprezy polonijnej w Chicago.
ZPK organizuje też coroczne „dożynki” polonijne. Od 2008 r. prezesem
Związku jest Tadeusz Czajkowski. Przy ZKP działał Komitet Budowy
Pomnika Katyńskiego.
Legion Młodych Polek - powstał we wrześniu 1939 r. Jest organizacją
niedochodową. Fundusze na finansowanie akcji charytatywnych uzyskuje z organizowania Bali Amarantowych, jednego z największych przedsięwzięć charytatywnych Polonii w USA. Z uzyskanych środków Legion
przekazał kilka milionów dolarów na cele dobroczynne, w tym na cele
społeczne w Polsce. Prezeską organizacji jest Teresa Skawski.
Instytut Piłsudskiego – misją Instytutu założonego w 1943 r. w Nowym Jorku jest gromadzenie, przechowywanie i konserwacja dokumentów oraz innych materiałów historycznych cennych dla Polski i Polonii, udostępnianie zbiorów badaczom, prowadzenie badań z dziedziny
współczesnej historii Polski i Polonii, popularyzacja historii i kultury
polskiej. IP działa w oparciu o zbiory archiwalne i biblioteczne, prowadząc działalność naukową, wydawniczą, popularyzatorską i edukacyjną.
219
Raport ‘2012
• Polski Instytut Naukowy (PIASA) – założony w 1942 r. jako organizacja niedochodowa o profilu naukowo-kulturalnym; głównym celem aktywności jest upowszechnianie wiedzy o Polsce i Amerykanach polskiego
pochodzenia. Prowadzi działalność naukowo-badawczą, wszechnicową
i wydawniczą, organizując sympozja i konferencje naukowe. Współpracuje z amerykańskimi organizacjami akademickimi.
• Polsko-Słowiańska Federalna Unia Kredytowa – utworzona w 1976 r.,
by pomagać emigrantom, którzy po przyjeździe do Nowego Jorku nie
mieli historii kredytowej i którym amerykańskie banki nie chciały udzielać pożyczek na kupno i remonty nieruchomości w zaniedbanej podówczas dzielnicy Greenpoint. Obecnie z ponad miliardem dolarów aktywów, jest największą etniczną unią kredytową w USA i jedną ze stu
największych unii kredytowych w tym kraju. Z wypracowanego zysku
Unii korzystają członkowie i organizacje lokalne (szkoły, parafie, harcerze, organizacje studenckie itp.). PSFUK udziela dotacji członkom
i organizacjom członkowskim, przyznaje stypendia, wspiera polonijną
działalność społeczno-kulturalną i edukacyjną oraz inne inicjatywy lokalnych społeczności.
• Stowarzyszenie Weteranów Armii Polskiej w Ameryce (SWAP) - najstarsza w świecie samopomocowa organizacja byłych polskich żołnierzy,
działająca nieprzerwanie od 1921 r. Kwatera główna mieści się na Manhattanie. SWAP zajmuje się również działalnością wydawniczą, m. in.
od 1921 r. wydaje nieprzerwanie miesięcznik “Weteran” - najstarsze tego
typu polskie czasopismo w świecie. Ostatnio SWAP, w ramach działalności edukacyjnej i popularyzatorskiej, wydaje książki i produkuje filmy
dokumentalne. Organizuje doroczne zjazdy, okolicznościowe imprezy,
wykłady, pokazy filmów oraz uczestniczy we wszystkich ważnych wydarzeniach polonijnych. Coraz aktywniejsze w podejmowanych działaniach - obok organizacji „starej” Polonii - stają się organizacje młode, nierzadko działające jako profesjonalne
instytucje kulturalne, takie jak Paderewski Symphony Orchestra (jedyna taka
instytucja promująca polską muzykę poważną w USA), Towarzystwo Sztuki/
Society for Arts (m.in. organizator Festiwalu Filmów Polskich w Ameryce) czy
też organizacje zawodowe, wśród których najaktywniejsze to Związek Lekarzy
Polskich w Chicago, Związek Polsko-Amerykańskich Inżynierów, Advocates
Society, a także Polish American Chamber of Commerce, grupująca biznesmenów polskiego pochodzenia.
Dużą rolę w polonijnym życiu odgrywają kluby sportowe, które organizując doroczne turnieje i zawody ożywiają życie Polonii i sprzyjają integracji jej
społeczności.
220
Niestety w ostatnich latach daje się zauważyć spadek aktywności poszczególnych organizacji polonijnych, a tym samym zmniejsza się ich znaczenie
polityczne.
Istotną rolę w życiu polskiej diaspory w USA odgrywają ośrodki duszpasterskie. Wedle szacunków Ambasady RP, w całych Stanach Zjednoczonych jest ich
blisko 350. Polonijne parafie też ulegają przeobrażeniom, głównie ze względu
na procesy asymilacyjne i ruchy migracyjne Polonii; powoduje to kurczenie
się liczby „czysto” polskich parafii. Kościoły te służą poza polską, także innym
grupom etnicznym, a księża poza językiem polskim prowadzą duszpasterstwo
coraz częściej w języku angielskim, a i hiszpańskim. W USA działają także kościoły innych wyznań. m.in. Cerkiew Prawosławna, Świadkowie Jehowy, czy
Polski Narodowy Kościół Katolicki. Ten ostatni zachował silne wpływy wśród
członków Związku Narodowego Polskiego/Kongresu Polonii Amerykańskiej.
Kościół posiada swój organ prasowy „Wola Boża”. Działa przy nim także kilka
organizacji m.in. grupa ubezpieczeniowa – Polska Narodowa „Spójnia”, Towarzystwo Niewiast Polskich Adoracji Najświętszego Sakramentu oraz Towarzystwo Młodzieży „Zmartwychwstanie”. Drugą wspólnotą z grupy starokatolickich jest Kościół Starokatolicki Mariawitów w Ameryce Północnej. Wg danych
wspólnoty, ma ona 350 tys. wiernych, z czego większość to potomkowie polskich emigrantów. Zwierzchnikiem jest abp Robert Zaborowski, a siedziba Kościoła znajduje się w Wyandotte (Michigan).
Przy parafiach działają również polskie szkoły sobotnie języka polskiego, do
których uczęszczają dzieci i młodzież z tutejszych rodzin polonijnych - najczęściej są to jedyne miejsca, gdzie dzieci mogą porozumiewać się w języku
polskim. Rozproszenie miejsc zamieszkania powoduje, że młodzi Polacy mają
rzadkie okazje do spotkań i kontaktów z naszym językiem. W ostatnich latach
liczba szkół sobotnich utrzymuje się na podobnym poziomie. Większość szkół,
znajdujących się pod merytoryczną opieką Komisji Oświatowej KPA w Chicago bądź Centrali Polskich Szkół Dokształcających w Nowym Jorku, powstała
z inicjatywy komitetów rodzicielskich bądź wywodzącego się z KPA Zrzeszenia
Nauczycieli Polskich w Ameryce. Pewną nowością jest pojawienie się w szkołach sobotnich klas dla dzieci z rodzin mieszanych, które mają trudności z posługiwaniem się językiem polskim.
Największym problemem środowiska polonijnego jest jego niewielka aktywność w amerykańskim życiu politycznym. Tam, gdzie pojawiają się polscy
kandydaci do legislatur miejskich, stanowych czy federalnych, zwraca uwagę
ich niewielki, a czasami nawet żaden związek z tutejszymi partiami politycznymi i opieranie poparcia na środowiskach polonijnych (Foryś, Góral, Andrzejewski). Wyniki spisu Census 2000 - ostatniego, w którym polska grupa etniczna była ujęta w badaniach, wyraźnie wskazują, że polskie głosy poparcia nie
wystarczą do wygrania w żadnym z okręgów do kongresu USA, a co najwyżej
221
Raport ‘2012
do władz miejskich czy gminnych (przykłady to Hamtarmck, MI, Justice, IL,
Tinley Park, IL - miasta, którymi rządzą polscy burmistrzowie).
Kwestią determinującą charakter działań polskich konsulatów jest duże
rozproszenie środowiska polonijnego. Utrudnia to komunikację z urzędami, zwłaszcza przy aplikowaniu przez obywateli RP o paszporty. Na szczęście
w 2010 r. dzięki mobilnemu sprzętowi komputerowemu, pozwalającemu na
pobieranie danych biometrycznych poza konsulatami, wznowione zostały dyżury w odległych miastach i stanach, co Polonia zawsze docenia. Konsuli wspierają wtedy konsulowie honorowi bądź organizacje polonijne, a także ośrodki
duszpasterskie.
Warto zwrócić uwagę, że w sytuacjach wymagających masowej reakcji Polonii, organizacje jak i osoby indywidualne potrafiły przeprowadzić dobrze skoordynowane akcje. Fundacja Kościuszkowska i KPA, a także inne organizacje
polonijne stanowczo domagały się od administracji szybkiej reakcji na błąd
prezydenta B. Obamy w jego wypowiedzi podczas ceremonii odznaczeniowej
J. Karskiego. W opinii większości organizacji polonijnych reakcja administracji
waszyngtońskiej była spóźniona i nieodpowiednia do popełnionego lapsusu.
Wspólne działania organizacji polonijnych są też widoczne w prowadzeniu akcji
lobbingowej na rzecz objęcie Polski Visa Waiver Program. Istotą akcji jest zmasowane pisanie listów do kongresmenów USA, a wzory listów można znaleźć na
stronach internetowych organizacji oraz w polonijnych gazetach. Tego typu akcje (VWP czy wcześniejszy lobbing na rzecz członkostwa Polski w NATO) mają
jednak charakter incydentalny. Ukazuje to niezbędność dalszych działań w celu
wzmocnienia aktywności nie tylko organizacji polonijnych, ale całych środowisk na rzecz bieżącej szeroko rozumianej promocji Polski w USA. Jednym ze
sposobów jest wspieranie nowych inicjatyw młodego pokolenia czy organizacji,
takich jak Quo Vadis w Chicago czy APAC w Waszyngtonie.
W związku z kurczącą się bazą członkowską organizacji starej Polonii, jak
również dopiero tworzącą się bazą członkowską nowych inicjatyw, podstawowym problemem jednych i drugich jest brak funduszy na działalność statutową. Wydaje się, iż optymalnym rozwiązaniem finansowego wspierania tych
organizacji jest pomoc przy realizacji konkretnych projektów. Wprowadzone
w Polsce zmiany w przestrzeni finansowania współpracy z Polonią i Polakami za
granicą spowodowały, iż organizacje zaczęły konkurować między sobą o wsparcie finansowe i dostrzegły, że otrzymują je inicjatywy najlepsze i najciekawsze.
Wspomniane zmiany skłoniły nadto większość organizacji do bliższej współpracy z konsulatami RP. Wydaje się również, że konsultacje w sprawie oświaty
polonijnej, a także programu współpracy z Polonią i Polakami za granicą, przyczyniły się do dobrego klimatu na linii placówka RP – organizacje polonijne. Te
ostatnie poczuły się bowiem współodpowiedzialne za kształt przyszłych relacji
i zaangażowane w sprawy Polski.
Ogromnym problemem, z jakim borykają się polscy obywatele, stały się
nasilone akcje przeciwko nielegalnym imigrantom i znaczny wzrost areszto-
222
wań. Obecnie sytuacja nieco ustabilizowała się, choć liczba zatrzymanych nadal
pozostaje wysoka. Niestety często są oni poddawani nierównemu traktowaniu
w ośrodkach deportacyjnych, zdarza się, iż organy amerykańskie nie spełniają
procedury notyfikacyjnej, brakuje też stosownej informacji o możliwości skorzystania z bezpłatnej komunikacji telefonicznej z konsulem. Same deportacje
są przeprowadzane dość opieszale, co stanowi dolegliwość ponad miarę zarzucanego występku. Należy tu podkreślić, iż właśnie wśród tej grupy jest wiele osób,
które pomimo nieuregulowanego od lat statusu pobytu w USA, prowadzą tu
zarejestrowaną działalność gospodarczą i regularnie płaca podatki. Mimo to,
zatrzymane w przypadkowy sposób, osoby takie są osadzane w więzieniach i deportowane do Polski.
Na sytuację pewnej liczby Polaków i osób polskiego pochodzenia w USA
mogą mieć wpływ zmiany w prawie imigracyjnym, jakie przyjęto w ostatnich
latach. Wejście w życie ustawy Immigration and Reform Act (zwanej Dream
Act), czyli amnestii dla osób, które jako dzieci nielegalnie przyjechały do USA
pod opieką rodziców oraz umorzenie postępowań deportacyjnych wobec osób,
które nie są przestępcami i których sprawy nie kwalifikują się jako priorytetowe
(zgodnie ze zmianami wprowadzonymi przez administrację B. Obamy w 2010
i 2011 r.) mogą stanowić szansę dla nielegalnych imigrantów na uregulowanie
swojego statusu. Brak jest jednak danych o tym, kogo z polskich imigrantów
mogą te zmiany objąć.
Priorytetowe działania placówek RP we współpracy ze środowiskami polonijnymi w USA dotyczą wspólnych projektów w zakresie promocji pozytywnego wizerunku Polski, przeciwdziałania stereotypom zwłaszcza na polu stosunków polsko-żydowskich oraz korygowania fałszywych odniesień do okresu II
wojny światowej (tzw. „polskie obozy koncentracyjne”), umożliwienia stałego
dialogu przedstawicieli Polonii z najwyższymi władzami RP, pomocy oświacie polonijnej, a także inspirowania Polonii do angażowania się w działalność
polityczną w strukturach administracji amerykańskiej oraz lobbingu na rzecz
włączenia Polski do VWP.
Promocja kultury i języka polskiego jest sztandarowym zadaniem, które realizuje się poprzez szkoły polonijne, ale także poprzez wspierane przez placówki
wydarzenia organizowane przez środowiska polonijne. Należy jednak zwrócić
uwagę, iż znaczna część Amerykanów polskiego pochodzenia nie włada językiem polskim, stąd działania placówek RP należy prowadzić w języku angielskim. Szansą na dotarcie do tej wielkiej grupy jest także korzystanie z nowoczesnych narzędzi komunikowania, w tym mediów społecznościowych.
Nowym elementem jest podejmowanie prób aktywizujących środowiska
polonijne do zadań politycznych. Przykładem niech będzie wsparcie, jakiego
MSZ udzieliło pierwszej konferencji American Polish Advisory Council Waszyngtonie. Spotkanie to posłużyło do przedstawienia misji APAC i popula-
223
Raport ‘2012
ryzacji koncepcji większego zaangażowania Polonii w USA. Takie konferencje,
podobnie jak chicagowskie spotkanie Quo Vadis w 2012 r., mają się odbywać
corocznie, będąc praktycznie jedyną możliwością budowania kompetencji tych
inicjatyw na amerykańskim rynku politycznym.
Innym pozytywnym zjawiskiem są początki procesu integrowania się polonijnego samorządu gospodarczego. W 2012 r. w Chicago miał miejsce pierwszy
zjazd polsko-amerykańskich izb gospodarczych oraz polonijnych organizacji
o charakterze biznesowym z całych Stanów Zjednoczonych.
Generalny ton komentarzy na temat Polski i Polaków należy uznać za obiektywny i przychylny. Utrwala się korzystne prezentowanie Polski przez pryzmat
członkostwa w UE i NATO, jako kraju będącego zaufanym sojusznikiem USA
i uczestnikiem operacji militarnych w Iraku i Afganistanie. Częstotliwość informacji o Polsce jest jednak wyraźnie niższa w porównaniu z doniesieniami o wydarzeniach i problemach międzynarodowych oraz poświęconych państwom
Europy Zachodniej.
W odniesieniu do sytuacji gospodarczej oraz aspektów aktualnego kryzysu
ekonomicznego, media zwracają uwagę na dość stabilną pozycję Polski w ostatnich latach oraz na utrzymującą się jej odporność na skutki kryzysu, a także na
jej walory turystyczne. Z tych przyczyn, rośnie zainteresowanie mediów amerykańskich problematyką polską oraz regionu Europy Środkowo-Wschodniej.
W 2012 r. uwagę mediów amerykańskich przyciągały też przygotowania do
Mistrzostw EURO 2012 w Polsce i na Ukrainie, jak i ich sam przebieg.
W miarę utrwalania się pozytywnych tendencji polskiej gospodarki oraz
wzrostu zamożności Polonii w USA, stopniowo tracą na znaczeniu negatywne
stereotypy zaliczające Polaków do grona niewykwalifikowanej siły roboczej czy
mówiące o polskim antysemityzmie (choć wciąż to jeszcze występuje). Coraz
rzadziej, ale jednak, w mediach amerykańskich, a nawet w wypowiedziach polityków (gafa prezydenta Obamy), pojawiają się sformułowania o „polskich obozach koncentracyjnych”, a także niewyszukane dowcipy o Polakach. W większości przypadków zdecydowana reakcja placówek dyplomatyczno-konsularnych
RP, często połączona z protestami Polonii, przynosi rezultat w postaci korekty
takich określeń. W związku z gafą B. Obamy wielokrotnie podkreślano, że Polska to wypróbowany sojusznik USA. Należy zaznaczyć, że wśród bardzo licznych komentarzy w tej sprawie, pojawiły się również opinie, że zdecydowana
postawa polskich władz domagających się przeprosin, to nadmierna ingerencja
w politykę wewnętrzną USA w kontekście wyborów.
Wśród innych kwestii o negatywnym wpływie na wizerunek Polski, wymienić należy doniesienia o aktach wandalizmu wobec obiektów żydowskich
w kraju oraz opublikowane w kontekście EURO 2012 kilka artykułów o różnorodnych przejawach chuligaństwa stadionowego.
224
W USA nie istnieje jednolity państwowy system akredytacji i/lub oceny
podręczników szkolnych. Ich dobór i wykorzystanie leżą w gestii władz lokalnych. Ponadto w większości szkół podręcznik jest dodatkowym źródłem informacji w stosunku do materiałów przygotowywanych przez nauczyciela. Nie
ma powszechnie przyjętych minimów programowych, zaś zakres treści obowiązujących na kolejnych etapach kształcenia określany jest bardzo ogólnie. Nie
ma zatem możliwości wpływania na treści podręczników w oparciu o kontakty
z urzędami federalnymi.
Jednakże historia Polski i jej kultura omawiane są w większości amerykańskich podręczników szkolnych. Zakres tych treści jest zróżnicowany, a w wielu
z nich bardzo ograniczony. W zdawkowej formie wzmiankowane są zabory i powstania narodowe XIX w. W nielicznych podręcznikach omawiane są postaci
T. Kościuszki i K. Pułaskiego oraz M. Kopernika. Z historii najnowszej, informacje o Polsce pojawiają się przy okazji wybuchu II wojny światowej, okupacji
i Holocaustu, a następnie powstania „Solidarności” i działalności L. Wałęsy.
225
Raport ‘2012
1.26. SZWECJA
1.26.1. Raport Ambasady RP w Sztokholmie
Szacuje się, iż liczebność Polonii szwedzkiej wynosi obecnie ok. 110 tys. osób.
Emigracja Polaków do Szwecji następowała etapowo. Kulminacja miała miejsce
po przystąpieniu Polski do UE i otwarciu szwedzkiego rynku pracy. Włączenie Polski do strefy Schengen, a co za tym idzie zniesienie kontroli granicznej,
zwłaszcza na przejściach morskich w bazach promowych, stanowi dodatkowy
bodziec migracyjny.
Organizacje
W 1996 r. powstała w Sztokholmie Polska Rada Kultury, będąca nieformalnym forum współpracy środowisk polonijnych na terenie stolicy. Ok. 5 proc.
Polonii należy do dwóch ogólnoszwedzkich związków konfederacyjnych – Kongresu Polaków w Szwecji (KPS) i Zrzeszenia Organizacji Polonijnych (ZOP)
w Szwecji. KPS zrzesza ok. 30 organizacji. Prezesem jest Michał Bieniasz. ZOP
zrzesza ok. 20 organizacji; przewodniczy mu Teresa Sygnarek.
Emigracja sprzed 1989 r. to w większości osoby dobrze osadzone w środowisku szwedzkim i mające ustabilizowaną sytuację materialną i społeczną. Emigracja najnowsza to przekrój dzisiejszego polskiego społeczeństwa. Na tle innych
grup etnicznych w Szwecji, Polonia wykazuje wyraźnie wyższy od przeciętnego
poziom wykształcenia i średni status materialny. Uznaną pozycję Polacy mają
w sferze nauki i kultury oraz polscy lekarze i stomatolodzy. Wielu Polaków ma
małe prywatne firmy handlowe, usługowe, budowlane. Działa kilkanaście polskich restauracji i sklepów z polską żywnością. Wybory parlamentarne i komunalne w 2010 r. potwierdziły rosnący udział środowiska polskiego w życiu politycznym Szwecji.
Charakterystyka dynamiki migracji zarobkowej z uwzględnieniem nowych
zjawisk
Według szwedzkich statystyk, po przystąpieniu Polski do UE do tego kraju
przybyło na stałe ok. 32 tys. Polaków, z czego nieco ponad 17 tys. w okresie
2009-2012. Szacunkowa liczba Polaków bez uregulowanego statusu prawnego
to ok. 10 tys. Czyni to Szwecję znaczącym krajem przeznaczenia z perspektywy
migracji Polaków w celach zarobkowych po 2004 r.
Szwecja należała do grupy państw, które nie zastosowały restrykcji w dostępie
do rynku pracy dla obywateli nowych państw członkowskich po tzw. „dużym
rozszerzeniu” UE w 2004 r. Migracja obywateli polskich do Szwecji charakteryzuje się stabilnym, kilkutysięcznym napływem pracowników, osób prowadzą-
226
cych samodzielną działalność gospodarczą oraz członków ich rodzin. Polacy, tak
jak wszyscy obywatele UE, mają w Szwecji takie same prawa jak pracownicy
szwedzcy. Dane zbierane przez placówki RP pokazują, iż pewne praktyki dyskryminujące mają jednak miejsce, chociaż nie noszą znamion systemowych.
Od rekordowego roku 2006, w którym pobyt w Szwecji zarejestrowało
6.932 Polaków, przez kilka lat notowano spadek liczby zarejestrowanych pobytów. Najmniej było ich w 2009 r., po którym nastąpił wyraźny wzrost.
Utrzymująca się w Szwecji niższa stopa bezrobocia, wyższe zarobki (pomimo
wyższych kosztów utrzymania) oraz stosunkowo proste i przejrzyste procedury
rejestracji pobytu, owocują brakiem istotniejszej tendencji do powrotów do kraju, który dał się zaobserwować w ostatnich latach w innych, dotkniętych kryzysem, państwach UE.
• Zmieniająca się sytuacja polskich migrantów zarobkowych na rynku
pracy w okresie 2009-2012
Migrację po 2004 r. charakteryzuje większa liczba osób decydujących się na
stałe osiedlenie się w Szwecji. Jej nowa fala ma kilka wspólnych cech i można ją
podzielić na kategorie:
1. Typowa migracja zarobkowa - przyjeżdżający do pracy na kilka miesięcy,
przesyłający zarobione pieniądze do Polski. W tej grupie są zarówno kobiety, jak i mężczyźni, często jedyni żywiciele rodzin. Ze względu na cel
przyjazdu, poświęcają się pracy i nie biorą czynnego udziału w życiu miejscowej Polonii. Znajdują pracę najczęściej w zawodach niewymagających
wysokich kwalifikacji;
2. Osoby wysoko kwalifikowane przyjeżdżające na kontrakty. Są to m.in. lekarze, pielęgniarki, inżynierowie oraz inni specjaliści z branży budowlanej,
a także coraz liczniejsi pracownicy z sektora IT;
3. Polacy przyjeżdżający z rodzinami, z zamiarem podjęcia pracy i osiedlenia
się. W tej grupie występują zarówno osoby wysoko kwalifikowane, jak i bez
kwalifikacji. Ze względu na chęć stałego zamieszkania, uczestniczą często
w życiu Polonii. Jest to najszybciej rosnąca grupa wśród nowo przybyłych
obywateli polskich.
Liczebność Polonii i Polaków w Szwecji jest trudna do precyzyjnego oszacowania ze względu na intensywny ruch osobowy. Obejmuje osoby urodzone
w Polsce, urodzone w Szwecji potomstwo obywateli polskich, a także osoby
o nieuregulowanym statusie i pracowników sezonowych. Liczebność Polonii
szacuje się na ok. 100-110 tys. (osób zarejestrowanych w szwedzkich urzędach
jako urodzonych w Polsce jest 73 tys.).
Od 1 stycznia 2009 r. do 31 grudnia 2012 r. liczba wydanych obywatelom polskim zezwoleń na pobyt w Szwecji w związku z podjęciem pracy lub
227
Raport ‘2012
prowadzeniem działalności gospodarczej wyniosła 9.539 (8.656 – pracownicy
najemni, 883 - osoby prowadzące samodzielną działalność gospodarczą). Polska
od lat zajmuje pierwsze miejsce na liście krajów UE, których obywatele rejestrują
swój pobyt w Szwecji, stanowiąc w 2011 r. 23,4 proc. ogółu zarejestrowanych
obywateli UE. Jednak wśród osób samozatrudnionych odsetek ten sięga niemal
50 proc., a wśród pracowników najemnych – 30 proc. Utrzymującą się od lat
tendencją jest znaczna przewaga kobiet nad mężczyznami wśród osób samozatrudnionych, stanowiących najbardziej dynamiczną grupę osób poszukujących
pracy za granicą.
Tabela 1: liczba zezwoleń na pobyt wydanych obywatelom Polskim
w latach 2009-2012
Kategoria
2009
2010
2011
2012
Pracownik najemny
1.699
1.965
2.569
2.423
samozatrudnienie
162
209
296
216
student
103
134
135
209
nieaktywny zawodowo
135
114
115
104
członek rodziny
1.581
1.426
1.900
1.787
rodzice i dzieci powyżej 21 r. ż.
9
4
3
8
inne pokrewieństwo
352
376
371
371
inny
3
3
2
5
razem:
4.044
4.231
5.391
5.123
Źródło: Migrationsverket, marzec 2013
Na szwedzkim rynku pracy dominują Polacy świadczący usługi budowlane
oraz związane ze sprzątaniem (głównie kobiety), a także z opieką nad osobami
starszymi. Po kryzysowym roku 2009 koniunktura w szwedzkiej branży budowlanej znacząco poprawiła się. Liczba Polaków przybywających podjąć pracę sezonową w rolnictwie i leśnictwie, a także przy zbiorze runa leśnego, tradycyjnie
rośnie w czasie wakacji.
Pojawiła się także większa grupa absolwentów szkół wyższych, którzy nie znaleźli pracy w Polsce. Po przybyciu do Szwecji inwestują w naukę języka i własny
rozwój. Poszukiwaną profesją są nadal lekarze i pielęgniarki. Zgodnie z danymi
z Krajowej Rady Zdrowia i Opieki Społecznej, 50 proc. nowo wykształconych
lekarzy pochodzi z zagranicy, w tym z Polski. Rokrocznie pracę podejmuje tu ok.
stu Polaków z „białego personelu”.
Problemy i trudności, które napotykają polscy pracownicy, wynikają w dużej
mierze ze specyfiki tutejszego rynku pracy, ale zależą też od charakteru pobytu
i wykonywanego zawodu. Doświadczenie minionych lat wskazuje, że problemy
nie pojawiają się w sektorze państwowym, który zatrudnia np. pielęgniarki czy
lekarzy. Na pracodawców nie skarżą się też zatrudnieni w dużych firmach, związanych umowami zbiorowymi ze związkami zawodowymi.
228
W 2010 r. Konfederacja Szwedzkich Związków Zawodowych opublikowała
raport o warunkach pracy i zatrudnienia osób pracujących przy trzech trwających inwestycjach infrastrukturalnych. Wynika z niego, że obecne regulacje
prawne dotyczące pracowników delegowanych skutkują tzw. dumpingiem płacowym w stosunku do pracowników szwedzkich. W raporcie podkreślono problemy związane z bezpieczeństwem w miejscu pracy oraz niższymi zarobkami
(55-80 proc. poziomu płacy Szwedów).
EWG z 25 lipca 1977 r.
Z Raportu Nordyckiej Unii Oświaty Polonijnej z 2.10.2012 r. (rozdział
o Szwecji) wynika, iż na szczeblu centralnym wszystkie rozporządzenia i zalecenia „wyglądają zachęcająco”. W terenie natomiast, gdzie władze gminne lub
szkolne decydują o sposobie dalszej edukacji nowo przybyłego ucznia, obraz ten
jest mniej korzystny. Strona szwedzka, reprezentowana przez rozmaite jednostki
administracji lokalnej, tłumaczy się brakiem środków finansowych.
Polityka danego państwa wobec migrantów, z uwzględnieniem realizacji
dyrektywy 2004/38/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 29 kwietnia
2004 r. w sprawie prawa obywateli Unii i członków ich rodzin do
swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytorium państw UE
Szwedzką politykę wobec imigrantów cechuje duża otwartość i dążenie
do zapewnienia obcokrajowcom praw, obowiązków i możliwości rozwoju takich, jakie mają rdzenni mieszkańcy Szwecji. Kontynuują ją kolejne rządy, bez
względu na opcję polityczną. Napływ cudzoziemców (co roku zgodę na pobyt
w Szwecji uzyskuje średnio ok. 100 tys. obcokrajowców, a więc prawie 1 proc.
populacji kraju) nie napotyka na społeczny sprzeciw, a niechęć do obcokrajowców, dająca się czasem zaobserwować szczególnie w małych miastach lub na wsi,
wiąże się raczej z obawami natury ekonomicznej niż przesądami na tle rasowym.
Miejscowe rozwiązania dotyczące imigracji wyróżniają się pozytywnie na tle rozwiązań w innych krajach UE. Uznawane za liberalne, szwedzkie unormowania
zostały dodatkowo złagodzone w grudniu 2008 r. przepisami sankcjonującymi
tzw. legalną migrację z krajów trzecich. M.in. stworzono możliwość otrzymania
pozwolenia na pracę i pobyt przez cudzoziemców spoza UE jedynie na podstawie promesy zatrudnienia.
Każdy resort, w ramach swoich kompetencji, odpowiada za integrację imigrantów z resztą społeczeństwa. Działania te koordynuje Ministerstwo ds. Zatrudnienia oraz działający w jego ramach Minister ds. Integracji. Wśród zadań
jest zapewnienie równego traktowania wszystkim mieszkańcom Szwecji, bez
względu na ich pochodzenie etniczne. Warto też wymienić np. dostępne dla
nowo przybyłych kursy języka szwedzkiego, pomoc w znalezieniu pracy, kursy
229
Raport ‘2012
na uczelniach umożliwiające nostryfikację zagranicznych dyplomów, kursy zawodowe i doszkalające, zajęcia z języka szwedzkiego jako obcego oraz z języka ojczystego dla dzieci migrantów (prawo do dwóch godzin w tygodniu, realizowane
w przypadku polskich dzieci przez osoby polskojęzyczne z przygotowaniem do
zawodu nauczyciela) w ramach państwowej edukacji w szkołach podstawowych
i średnich, działania antydyskryminacyjne, wspieranie organizacji pozarządowych działających na rzecz migrantów.
Szwecja implementowała dyrektywę 2004/38/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 29 kwietnia 2004 r. w sprawie prawa obywateli Unii i członków
ich rodzin do swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytorium państw
członkowskich. Polskie konsulaty nie odnotowują skarg co do naruszania przez
Szwecję zapisów tej dyrektywy w stosunku do obywateli polskich, jak również
obywateli państw trzecich – członków rodzin obywateli polskich. Wątpliwości
w tym zakresie budzi tylko wydawanie przez szwedzkie sądy wobec niektórych
skazanych obywateli polskich nakazu deportacji po wykonaniu wyroku pozbawienia wolności z orzeczonym okresem zakazu powrotu do Szwecji.
Nie są znane przypadki ograniczania swobody przepływu osób, w tym wydalania obywateli polskich, którzy przekroczyli 3-miesięczny okres pobytu, jak
również osób, które korzystały z prawa pobytu i stanowiły potencjalne nieracjonalne obciążenia dla miejscowego systemu pomocy społecznej. Wręcz przeciwnie, działania miejscowe na rzecz nielicznych bezdomnych obywateli polskich
oraz sygnały świadczące o pomocy socjalnej udzielanej przez miejscowe urzędy
osobom, które do takich świadczeń nie kwalifikowały się, świadczą o elastyczności uregulowań systemu szwedzkiego.
Rejestracja pobytu obywateli polskich powyżej 3 miesięcy odbywa się w sposób uproszczony, a dokumenty wymagane przez Urząd Migracyjny do wydania poświadczenia rejestracji są precyzyjnie określone. Placówki RP w Szwecji
nie odnotowują zapowiedzi sygnalizujących zamiary podjęcia przez ten kraj zaostrzania zapisów prawa, które mogłyby potencjalnie naruszać postanowienia
dyrektywy w odniesieniu do obywateli państw UE.
W Szwecji nie prowadzi się rocznych statystyk bezdomności. Wśród obywateli polskich jest ona marginalna (nieoficjalne dane mówią o ok. 20 bezdomnych
osobach na terenie Sztokholmu, w tym 3-4 osoby w okresie zimowym). Pomimo
to problematyka ta jest stale obecna w bieżącej pracy konsulatów RP w Szwecji.
Współpracują one z urzędem miasta i organizacjami charytatywnymi w pilotażowym projekcie „Crossroads”, którego celem jest pomoc w wychodzeniu z bezdomności przebywającym w stolicy Szwecji obywatelom UE. Zaangażowanie
konsulów służy monitorowaniu sytuacji i zapobieganiu zjawisku, które w innych
krajach europejskich stanowi poważny problem polskiej emigracji zarobkowej.
Wydział Konsularny Ambasady RP uczestniczył m.in. w pozyskiwaniu polskoję-
230
zycznych pracowników zatrudnionych w ramach projektu. Ma też stały kontakt
w sprawach dotyczących obywateli polskich korzystających z usług centrum projektu, zaprasza innych do wspólnych inicjatyw (przedstawienie działalności centrum na konferencji konsulów państw UE w Sztokholmie podczas polskiej prezydencji w Radzie UE w październiku 2011 r.), uczestniczy w dniach otwartych.
Zainteresowanie polskich pracowników migrujących powrotami do kraju
jest niewielkie. Z danych własnych polskich placówek, a także z informacji uzyskanych od organizacji polonijnych i instytucji skupiających Polaków w Szwecji
wynika, że powrót na stałe do Polski nie jest realnie rozpatrywaną alternatywą
dla osób, które znalazły już w Szwecji pracę i mieszkanie. Przykładowo na ok.
300 uczniów szkoły polskiej w Sztokholmie, nauki w nowym roku szkolnym nie
podjęło w sierpniu 2012 r. w związku z powrotem do kraju jedynie 2 uczniów.
Sporadyczne zainteresowanie powrotem do kraju zgłaszają polskim placówkom
w Szwecji również osoby w wieku emerytalnym.
Na nieduże zainteresowanie powrotami do Polski migrantów zarobkowych
w kontekście kryzysu niewątpliwy wpływ ma dynamika i siła gospodarki szwedzkiej, która zanotowała spadek jedynie w roku 2009, a w późniejszym okresie
należała do najszybciej rosnących w Europie. Poziom bezrobocia w Szwecji jest
znacząco niższy niż w Polsce i wynosi 7,4 proc. (grudzień 2012). W świetle tych
danych decyzja o poszukiwaniu możliwości pozostania na szwedzkim rynku pracy jawi się jako racjonalna.
Do Polski wracają natomiast dość licznie ci, którym nie udało się znaleźć
w Szwecji stałej pracy lub których pracodawcy (w wielu przypadkach inni obywatele polscy) nie okazali się wiarygodni (nie zaoferowali obiecanego zatrudnienia bądź nie wypłacili wynagrodzenia).
zarobkowych
W Szwecji nie istnieją wyodrębnione organizacje polskich migrantów zarobkowych. Wynika to w znacznej mierze z tego, iż obywatele polscy korzystają
z tych samych praw pracowniczych, w tym wolności zrzeszania się, co obywatele
szwedzcy i mogą wstępować do szwedzkich związków zawodowych, organizacji
pracowniczych i społecznych, zrzeszeń pracodawców itp., z czego często korzystają. Niemniej warto odnotować działania urzędów konsularnych skierowane
do określonych środowisk, ułatwiające ich funkcjonowanie w Szwecji lub realizację istotnych dla nich postulatów, np. udział w przy organizowaniu konferencji
231
Raport ‘2012
polskich nauczycieli w Szwecji i w Skandynawii. Do środowisk polskich migrantów zarobkowych skierowana jest także popularna publikacja „Vademecum
Polaka w Szwecji”, zaktualizowana po raz trzeci w 2011 r.
Urzędy konsularne RP podejmowały szereg działań zapobiegających wykorzystywaniu polskich pracowników współpracując przy tym z miejscowymi
urzędami i partnerami społecznymi (Urząd Podatkowy, Urząd Migracyjny, Kasa
Ubezpieczeń Społecznych, Urząd ds. Bezpieczeństwa i Higieny Pracy, związki
zawodowe). Rozszerzono ofertę informacyjną dla migrantów zarobkowych. Na
stronach internetowych placówek znajdują się informacje o szwedzkich uregulowaniach w zakresie rynku pracy, prawach pracowniczych i dane teleadresowe związków zawodowych wraz z danymi kontaktowymi osób mówiącymi po
polsku.
Prócz III edycji „Vademecum Polaka w Szwecji” opracowano „Praktyczny poradnik dla obywateli polskich zamieszkałych w Szwecji”. Odbywały się
też spotkania informacyjne dla migrantów zarobkowych. Ponadto, konsulaty
wspierały inicjatywy organizacji polonijnych na rzecz nowo przybyłych, takie
jak centrum informacji komputerowej, punkt pomocy dla matki i dziecka, czy
kursy języka szwedzkiego w Sztokholmie. Warto też odnotować organizowanie
przez konsulaty RP w Szwecji, we współpracy z oddziałem ZUS w Szczecinie,
„Dnia Otwartego Zakładu Ubezpieczeń Społecznych” oraz wydanie „Praktycznego przewodnika w sprawie emerytur i rent”.
Niezależnie od wspomnianych form pomocy, monitorowano przypadki
dyskryminacji zawodowej i nieprzestrzegania prawa pracy wobec polskich obywateli. W ramach interwencji powiadamiane były szwedzkie instytucje odpowiedzialne za ochronę praw pracowniczych i BHP. Utrzymywano także ścisłe
kontakty z Urzędami Pośrednictwa Pracy w zakresie udzielania aktywnej pomocy Polakom poszukującym zatrudnienia. Nadal zdarzają się przypadki, że Polacy
podejmują pracę bez podpisania umowy, co naraża ich na trudności z udowodnieniem istnienia stosunku pracy i uzyskaniem praw do zabezpieczeń społecznych i zdrowotnych. Placówki RP wielokrotnie zapewniały w takich wypadkach
pomoc konsularną, w tym związaną z powrotem nieubezpieczonych obywateli
polskich do kraju. W przypadkach nierzetelności pracodawców wobec polskich
migrantów zarobkowych (najczęściej dotyczy to nieopłacenia faktur bądź niewypłacenia wynagrodzenia), urząd konsularny w Sztokholmie pośredniczy w kontaktach poszkodowanych pracowników ze szwedzką izbą komorniczą, a także
prawnikami, w tym polskojęzycznymi, specjalizującymi się w prawie pracy.
232
W centrum zainteresowania naszych placówek pozostawała w latach 20092012 problematyka handlu ludźmi do celów prostytucji i pracy przymusowej.
Konsulowie uczestniczyli w seminariach i spotkaniach na te tematy, opracowano
też informację na stronę internetową.
Obraz Polski i Polaków w szwedzkich środkach masowego przekazu ulega
stałej poprawie. Pozytywny wizerunek kształtowany jest przede wszystkim poprzez dostrzeganie przez media aktywności naszego kraju na arenie regionalnej
i europejskiej. Stosunkowo szeroko i pozytywnie komentowana była pierwsza
prezydencja Polski w Radzie UE w 2011 r. Dość często odnotowywane są także
intensywne stosunki polityczne, gospodarcze i kulturalne między Polską i Szwecją oraz dobre wyniki gospodarcze Polski i możliwości inwestycyjne w naszym
kraju. Korzystny jest także obraz polskiego pracownika w Szwecji.
W mediach szwedzkich pojawiają się także komentarze krytyczne wobec
„polskiego tradycjonalizmu” światopoglądowego oraz wskazujące na brak poszanowania dla mniejszości, w tym seksualnych. Krytyczne spojrzenie na Polskę
wynika często z braku wiedzy na jej temat oraz utrzymującej się obojętności
szwedzkiego społeczeństwa wobec „Europy Wschodniej”, do której w dalszym
ciągu zalicza się Polskę.
W przypadku Szwecji nie odnotowuje się problemu nierzetelności przedstawiania Polski, jej kultury i historii, w miejscowych podręcznikach. Pojawiające
się w nich sporadycznie stereotypy, uogólnienia czy też pominięcia istotnego
wkładu Polski do kultury europejskiej, wynikają raczej z niedostatecznej wiedzy
autorów aniżeli z celowego działania. Placówki RP oraz polonijne organizacje
nauczycielskie stale monitorują tę tematykę i na bieżąco zwracają uwagę na niedociągnięcia właściwym instytucjom.
1.26.2. Informacja Kongresu Polaków w Szwecji
Przy rozpatrywaniu problemów środowiska polonijnego w Szwecji należy
osobno zanalizować podstawowe grupy to środowisko stanowiące. Zwłaszcza, że
podziały te są przez te grupy świadomie zachowywane.
„Stara emigracja”
Polacy przybyli tu przed 1989 r. Zarówno szczątkową emigrację wojenną
i pierwszych lat po wojnie, jak i tzw. „emigrację solidarnościową”, można już
dziś traktować łącznie. W swej przeważającej części to ludzie dobrze wrośnięci
w szwedzkie realia, o ustabilizowanej sytuacji materialnej i socjalnej.
233
Raport ‘2012
Z Polską łączą ich przede wszystkim więzy emocjonalne. Stanowią podstawowy skład organizacji polonijnych, mających na ogół charakter środowiskowy.
W grupie tej istnieją podziały będące zaszłością z czasów sprzed transformacji,
gdy w Szwecji działała zarówno zorganizowana emigracja niepodległościowa, jak
i stworzona z inspiracji placówek PRL sieć organizacji sprzyjających ówczesnemu reżimowi.
Przy ustabilizowanej osobistej sytuacji materialnej w Szwecji, przedstawiciele
tej grupy po latach emigracji niekiedy wracają do Polski - na ogół zabezpieczeni szwedzką emeryturą i szwedzkim paszportem. Nie jest to zjawisko masowe,
ale zdecydowanie rośnie. Wśród tej grupy najwięcej można także zaobserwować
prób budowania biznesu w Polsce lub wejścia ze swoim szwedzkim biznesem do
Polski.
Głównym problemem tej grupy jest wiek. Procent emerytów z każdym rokiem się zwiększa, coraz więcej też wśród nich jest osób samotnych. Szwedzki
system socjalny zabezpiecza oczywiście należną opiekę - niestety nie zawsze jest
on dostosowany do potrzeb emeryta z grupy imigranckiej. Istnieje np. zjawisko
utraty języka nabytego, w tym wypadku szwedzkiego, przez imigrantów w podeszłym wieku. Pomoc okazywana przez organizacje, czy opieka znajomych i przyjaciół nie zawsze wystarcza, szczególnie w wypadkach nagłych.
Nowo przybyli
Swego rodzaju skostniałość struktur polonijnych, ich powolność w dopasowaniu działalności do wymagań wszechobecnych zmian powoduje, że coraz
trudniej identyfikować się nowej emigracji z tym, co „stare” związki i stowarzyszenia proponują. Wiele nowych inicjatyw skierowanych do tej grupy spotkało
się jednak z dużym zainteresowaniem. Organizując kursy języka szwedzkiego dla
nowo przybyłych, organizacje Kongresu Polaków w Szwecji zmuszone były wynajmować sale na mieście, bo własne lokale nie były w stanie pomieścić wszystkich chętnych. Wszelkiego rodzaju spotkania informacyjne dotyczące szwedzkich przepisów imigracyjnych, rynku pracy, sposobów szukania mieszkań zawsze
cieszą się dużą frekwencją.
Daleko tu jednak do identyfikacji owych kursantów, czy uczestników spotkań z grupą, jaką jest Polonia. Tu identyfikacja następuje jedynie z ludźmi w tej
samej sytuacji. Wspólne są realia dnia dzisiejszego - trudności związane ze znalezieniem się w nowym kraju, język, praca, mieszkanie - i wspólne oczekiwania
co do jutra. Wszystko inne zostaje często odrzucone, w tym także organizowane
działania, jako pozostałość dnia wczorajszego - balast, który zostawili poza sobą
wyjeżdżając z Polski.
Młodzież
Problemem środowisk polonijnych, nie tylko w Szwecji, jest sprawa młodzieży. Młodzież polskiego pochodzenia na Zachodzie ma trudności z językiem
polskim. Identyfikuje się zdecydowanie chętniej z krajem zamieszkania, a fakt
234
przynależności do narodu polskiego jest na ogół pojęciem abstrakcyjnym, egzotycznym i często skrywanym na zewnątrz.
Organizacje polonijne, jeśli leżą w sferze zainteresowań młodzieży, są traktowane w przeważających przypadkach jako ewentualna możliwość darmowych
wakacji w Polsce, wyjazdów na festiwale i podobne imprezy.
W wypadku niespełnienia oczekiwań bardzo szybko tracą wszelkie zainteresowanie. Brak im motywacji mieszczącej się w uznawanych i cenionych przez
nich wartościach. Ocena ta jest oczywiście bardzo skrócona. Istnieją bez wątpienia przykłady odbiegające od tego obrazu. Nie można jednak na siłę budować pozytywnej oceny całości, opierając się jedynie na dobrych, ale procentowo
znikomych przypadkach. W chwili obecnej, promując polskość, ukazuje się ją
najczęściej, jako alternatywę. Młodzi ludzie nie chcą być inni od rówieśników.
Dla nich inny oznacza najczęściej gorszy. Oni chcą być tacy sami, albo nawet
lepsi, by być akceptowanymi. Dotyczy to zarówno kręgu przyjaciół i znajomych
na dziś, jak też myślenia o przyszłości - pracy, miejscu w społeczeństwie kraju,
w którym mieszkają. Odchodzenie od polskości jest więc w przypadku młodzieży instynktowną często formą samoobrony przed wyobcowaniem z najbliższego
środowiska.18
Zorganizowane harcerstwo jest próbą przełamania tej tendencji. W Sztokholmie działają dwie, niezależne od siebie organizacje. Niezależny Hufiec Harcerski
„Kaszuby” i w ramach Kongresu Polaków w Szwecji Hufiec „Tatry”, wchodzący
w skład Związku Harcerstwa Polskiego poza Granicami Kraju (Londyn), obecnie ograniczony do zastępu dziewcząt. W 2011 r. powstała nowa drużyna w Goteborgu, z harcówką w tamtejszym ośrodku Polonia Center (Kongres Polaków).
Sztokholmski Hufiec „Tatry” w ramach kontaktów międzynarodowych zaprosił
do Szwecji troje młodych ludzi z Estonii, którzy po ukończonym tu kursie instruktorskim założyli drużynę harcerską w Tallinnie. Było to faktycznym odrodzeniem Harcerstwa Polskiego w Estonii, zniszczonego w 1940 r.
Pozytywnym zjawiskiem jest wyraźna skłonność do poszukiwania i powrotu
do korzeni wśród trzeciego i dalszych pokoleń dawnych emigrantów, i to bez
nacisków często już niemówiących po polsku rodziców. Młodzi ludzie, na ogół
samotni, w przedziale 18-30 lat, stanowią znaczny procent emigracji ekonomicznej ostatniego okresu. To grupa hermetyczna, chętnie spędzająca wolny czas
razem, grupa, w której dominującym elementem łączącym są problemy dnia codziennego (praca, mieszkanie, słaba lub żadna znajomość języka szwedzkiego).
Ta grupa jest zdecydowanie najbardziej podatna na różne zagrożenia. Wobec
trudności współpracy z nimi, wybrano alternatywę pracy dla nich. Ogromne
znaczenie ma tu zagospodarowanie wolnego czasu. Kongres Polaków w Szwecji
sporym nakładem kosztów sponsoruje np. koncerty znanych polskich zespołów
młodzieżowych. Zostało to przez tę grupę zauważone, powoli nawiązywane są
kontakty.
„MODA NA POLSKOŚĆ” - Tezy do projektu pracy wśród młodego pokolenia Polaków poza Polską
- opracowanie Kongres Polaków w Szwecji.
18
235
Raport ‘2012
Elity
W społecznościach emigracyjnych, nie tylko w Szwecji, charakterystyczna
jest alienacja zdecydowanej większości przedstawicieli pewnych grup, takich jak
naukowcy czy artyści. Jest zrozumiałe, że w procesie tworzenia się więzi społecznej brak tu elementu koniecznego - łączności psychicznej. Kontakty, czy
sporadyczna współpraca, możliwa jest oczywiście w związkach intencjonalnych,
jest jednak niemożliwa jako coś naturalnego i spontanicznego. W ich wypadku
alienacja od środowisk emigracyjnych ma podświadomie funkcję pozytywną, bo
stwarza teoretycznie szerszy obszar działania. Alienacja taka nie czyni trwałych
szkód, zwłaszcza, że towarzyszą jej akceptacja siebie i najczęściej akceptacja ze
strony innych. Nie zamyka ona również możliwości okazjonalnej współpracy,
a grupie posługiwania się autorytetami stojącymi blisko.
Analizując struktury polonijne, ubolewa się często nad wyobcowaniem z aktywnej pracy w organizacjach jednostek szczególnie wartościowych – na przykład naukowców czy właśnie artystów. Nie należy jednak zapominać, że alienacja społeczna jest tu wynikiem alienacji wewnętrznej, która oprócz negatywnych,
ma w tych przypadkach najczęściej także przeważające pozytywne skutki, takie
jak rozwój wewnętrzny, poczucie autonomii - weryfikuje zakres indywidualnych
potrzeb i możliwości - służy najczęściej przyspieszonemu rozwojowi jednostki.
Za zjawisko niezmiernie pozytywne, zmieniające dotychczasowy obraz, uznać
należy np. powstanie w 2004 r. nieformalnego klubu mających polskie korzenie profesorów i wykładowców szwedzkich wyższych uczelni, który okazał się
wartością trwałą. Nieformalny charakter grupy pozwala jednostkom zachować
niezależność, a przynależność do niego wyzwala i jasno określa to, co je łączy.19
Nie ma powodu przypuszczać, że inne prawa rządzą w społecznościach relatywnie niewielkich, jakimi są grupy polonijne, niż w organizmach większych.
Wspomniana uprzednio skostniałość tradycyjnych struktur polonijnych prowadzi także do „alienacji produktu”, jakim jest w tym wypadku instytucja społeczna, czyli organizacja polonijna w dotychczasowej formie, a to w żadnym
wypadku nie służy samoidentyfikacji z grupą nowo przybyłych emigrantów ani
młodzieży polonijnej. Zjawisko to zaobserwować można zresztą w większości
krajów osiedlenia Polaków, a szczególnie wyraźnie w działaniu struktur ponadkrajowych - kontynentalnych, nie mówiąc już o ogólnoświatowych.
Osobnym zagadnieniem, nie bez wpływu na taką sytuację, czynnikiem przyspieszającym taką alienację i pogłębiającym skutki, są także naciski i próby wywierania wpływu na samorządność struktur polonijnych z kraju. W Szwecji na
szczególne preferencje mogą liczyć organizacje kobiece i młodzieżowe oraz takie,
których głównym celem jest zwalczanie nietolerancji, rasizmu, ksenofobii, czy
Zobacz referaty seminarium „Prawa mniejszości etnicznych w Unii Europejskiej- standardy i rzeczywistość” - Sztokholm, 23-24.IX.2006 - do pobrania: www.polskakongressen.se/minority/seminarium_eu.pdf
19
236
wykluczeni społecznie z różnych powodów. Dla nich istnieje najwięcej gotowych już programów rządowych, w których rozdzielane są znaczne sumy dla
organizacji pragnących włączyć się w ich realizację. Tych możliwości organizacje
polonijne nie wykorzystują najlepiej choć istnieje kilka stowarzyszeń zrzeszających kobiety polskie w Szwecji.
Stosunek władz szwedzkich, zarówno instytucji centralnych, jak i lokalnych,
w stosunku do imigrantów wyraźnie określa prawo. Organizacje ogólnokrajowe
mają możliwość korzystania z dotacji państwowych na swą działalność.
Także na szczeblu terenowym, pomoc dla lokalnych organizacji imigranckich zapewniają specjalne wydziały zarządów gminnych. Niestety, w praktyce
sytuacja w poszczególnych regionach potrafi być diametralnie różna. Zależy to
oczywiście od sytuacji ekonomicznej, ale z raportów organizacji terenowych
można wnosić, że także od dobrej woli urzędników. Incydenty typu „polskie
obozy koncentracyjne” są w Szwecji sporadyczne. Jest to wynik w dużej mierze
natychmiastowych i zdecydowanych reakcji zarówno Kongresu Polaków20, jak
i Ambasady RP.
Edukacja
Państwo szwedzkie zapewnia naukę tzw. „języka rodzinnego” dla wszystkich
dzieci imigrantów21. Niestety, ze względu na duże odległości i nierównomierne
osiedlenie, nie wszystkie dzieci polskiego pochodzenia mogą z tego korzystać nie zawsze może być spełniony wymóg minimum pięciu uczniów, by nauczyciel
przyjeżdżał. Osobnym problemem jest poziom i zakres proponowanego nauczania. Sytuację może poprawić dalszy rozwój szkół społecznych w aranżacji organizacji polonijnych.
Szkolnictwo ponadpodstawowe i wyższe - Szwedzki system pomocy stypendialnej zarządzany przez CSN22 daje możliwość otrzymania pomocy stypendialnej na naukę w gimnazjum (klasa 10-12) oraz na szwedzkich wyższych
uczelniach, także dla młodzieży cudzoziemskiej, pod określonymi warunkami23. Dotyczy to przede wszystkim dzieci cudzoziemców oficjalnie pracujących
w Szwecji. Niestety, informacja ta nie jest umieszczona na stronach CSN po
polsku, a jedynie po szwedzku.
Młodzież polskiego pochodzenia (obywatele szwedzcy) może także otrzymać pomoc stypendialną w wypadku podjęcia studiów w Polsce. Warunkiem
jest, aby uczelnia i jej poziom, zatwierdzone zostały przez Urząd ds. Szkolnictwa
20
http://www.polskakongressen.se/akt_120621_svd.html
21
Utbildningsutskottet betankande 1996/97: UbU12 http://www.riksdagen.se/sv/Dokument-Lagar/
Utskottens-dokument/Betankanden/Hemsprak_GK01UbU12/
22
Centralna Komisja ds. Pomocy Finansowej dla Osob Pobierających Naukę (Centrala studiestodsnamnden - CSN) www.csn.se, strony informacyjne po polsku: http://www.csn.se/en/2.135/2.763
23
http://www.csn.se/utomlands/utlandsk-medborgare/villkor
237
Raport ‘2012
Wyższego, jako spełniające wymagane standardy. Także studia online poza Szwecją, w którymś z krajów EES (w tym Szwajcaria), a więc i w Polsce, uprawniają
do pomocy stypendialnej. Jest to obwarowane szeregiem warunków, ale stanowi
dobrą alternatywę dla młodzieży polskiego pochodzenia.
Sprawy socjalne
Dzieci - Inicjatywy tworzenia przedszkoli polskich w Szwecji, jako nie najlepiej mieszczące się w ramach polityki integracyjnej, niespecjalnie mogą liczyć
na pomoc państwa. Zupełnie inne warunki mają w Szwecji grupy uznane za
mniejszości narodowe - Finowie, Samowie, Romowie i Żydzi. Bajki dla dzieci
w telewizji szwedzkiej nadawane są także w tych czterech wersjach językowych.
Fińskie przedszkola funkcjonują znakomicie. Redakcja polska w Szwedzkim
Radio, powstała na fali sympatii do Polski w czasie stanu wojennego, została
zlikwidowana z argumentacją, iż Polacy mieli już czas, by się w szwedzkim społeczeństwie zintegrować.
Emeryci - Dwie powstałe samodzielnie (w Sztokholmie) i jedna w ramach
Kongresu Polaków w Szwecji (w Goteborgu) polskie organizacje emeryckie, tzw.
Kluby Seniora, mają możliwość korzystania z dotacji lokalnych władz samorządowych. Wspomniane wyżej problemy ludzi starszych nadal czekają jednak
na rozwiązanie. Istnieje wyraźna potrzeba, aby pracownice opieki społecznej
odwiedzające osoby starsze i chore, wymagające pomocy w prostych czynnościach domowych, mówiły językiem podopiecznych. Jest to realizowane w miarę możliwości. W środowisku polskim rozważa się możliwości zorganizowania
tego typu usługi z językiem polskim jako specjalizację na zasadzie prywatnego
przedsiębiorstwa, bądź spółdzielni w aranżacji jednej z organizacji i zaoferowania współpracy szwedzkim urzędom. Dwie takie próby założenia polskich domów spokojnej starości, w Goteborgu i w Surahammar koło Vasteras, upadły ze
względów ekonomicznych. Placówki te miały spełniać także inne zadanie, gdyż
pod szwedzkim kierownictwem mogłyby się stać swego rodzaju „śluzą”, umożliwiającą „łagodne” wejście na szwedzki rynek pracy i tak przyjeżdżających tu lekarzy, pielęgniarek i niższego personelu. Plany te nie zostały zarzucone - wymagają
jednak solidnego opracowania i zaangażowania strony szwedzkiej, jak i polskiej.
Sprawy pracownicze
Duży napływ do Szwecji pracowników, szczególnie branży budowlanej, spotkał się z zainteresowaniem szwedzkich związków zawodowych. Przedstawiciele
Szwedzkiego Związku Zawodowego Budowlanych nie tylko chętnie brali udział
w spotkaniach informacyjnych organizowanych dla nowo przybyłych przez
Kongres Polaków w Szwecji, interweniowali w sprawach pracowniczych, ale także angażowali się w organizację wolnego czasu Polaków, wspierając utworzoną
przy Związku Polaków w Sztokholmie drużynę piłki nożnej Polonia- GOL2224.
Oczywiste jest, że to zainteresowanie polskimi pracownikami przez szwedzkie
24
http://www.polskakongressen.se/biuletyn/biuletyn_0805.html
238
związki zawodowe, informacje których udzielali i zaproszenia do współpracy
mają na celu przede wszystkim ochronę wywalczonych praw dla pracowników
szwedzkich, jednak korzyści z tej współpracy odnoszą wszyscy.
Kultura
Jeden z najbardziej znanych polskich twórców w Sztokholmie twierdzi, że
na poczcie szwedzkiej, wielu zatrudnionych przy nocno-porannym sortowaniu
listów to polscy malarze i poeci. Oczywiście istnieje w Szwecji system stypendialny. Zawiaduje nim Urząd ds. artystów25 - instytucja podległa rządowi i dysponująca pieniędzmi z budżetu. Jest to suma niebagatelna, ok. 120 mln koron
(60 mln PLN). Przydzielane są z tego stypendia – ok. 1.700 rocznie, zarówno
indywidualne, jak i na projekty. Pokaźną część budżetu stypendialnego zabierają jednak tzw. państwowe gwarancje dochodu dla artystów. Tych szczęśliwców jest w całej Szwecji i mają zagwarantowane dożywotnie minimum 260 tys.
koron (130 tys. PLN) rocznie. Kto może takie stypendium dostać ? Decydują
parytety - płci, dziedziny sztuki, a także miejsce zamieszkania. W efekcie, wśród
największych szwedzkich artystów dożywotnio utrzymywanych przez państwo,
znalazł się jeden clown i dwie panie garncarki26. Niestety, parytetu: Szwed „urodzony”i „nabyty”nie wprowadzono - na liście nie ma w ogóle obcych nazwisk.
Wszelkie próby stworzenia w Szwecji polonijnych struktur zrzeszających artystów nigdy nie dały trwałego rezultatu - poza jednym wypadkiem. Zauważono,
że istnieje nisza, że nie ma w Szwecji związku karykaturzystów i rysowników prasowych - i taki właśnie szwedzki związek utworzyli tu Polacy. Z czasem pojawili
się oczywiście i rodowici Szwedzi jako członkowie, ale zarząd jest i długo jeszcze
chyba pozostanie polski. Związek ten o nazwie HumorKompaniet27 zorganizował trzy znaczące konkursy międzynarodowe. Na ostatni przysłano ponad tysiąc
rysunków z 52 krajów. Wystawy pokonkursowe pokazywano w wielu miastach
Szwecji, także w gmachu szwedzkiego Riksdagu oraz w Parlamencie Europejskim w Brukseli. Niestety, ani razu w Polsce, choć tytuł jednego z konkursów
brzmiał „Polska-Szwecja, jak postrzegamy się nawzajem”.
Podstawowym warunkiem w stosunkach kraj - Polonia jest odpowiedzialne
i adekwatne do proporcji partnerstwo. Ta zasada winna dotyczyć takich dziedzin
jak kultura i polskie dziedzictwo narodowe, informacja, edukacja, obrona dobrego imienia Polski i Polaków, a nawet gospodarka. Wiele projektów polonijnych
nie zostałoby nigdy zrealizowanych bez merytorycznej i finansowej pomocy
z kraju. Wiele z tych projektów dobrze służy Polsce w budowaniu jej pozytywnego wizerunku. Polacy poza krajem rozumieją, że ta opinia ma także pozytywny
25
http://www.konstnarsnamnden.se/Stipendier
26
http://www.konstnarsnamnden.se/default.aspx?id=11885
27
www.humorkompaniet.com
239
Raport ‘2012
wpływ na ich sytuację w kraju osiedlenia. Interes jest zatem wzajemny. W każdym interesie obowiązują jednak reguły - komunikowanie między partnerami,
przekonanie o szczerości intencji, uczciwość działań i transparentność finansów.
Niestety, standardem jest nieodpowiadanie przez podmioty krajowe na listy
od Polonii, nawet na te, które organizacje ogólnokrajowe piszą do instytucji mających za zadanie łączność z Polonią i opiekę nad nią.
Organizacje pozarządowe dystrybuujące dotychczas sumy z budżetu państwa
na pomoc dla Polonii, nigdy nie uważały za stosowne powiadomić szukających
dotacji dla swych projektów organizacji polonijnych, o powodach odrzucenia
ich wniosków. Tajemnicą zaś otoczone były motywy przyznania i wysokości
dotacji przyznanych. Tego typu praktyki nie mogą mieć miejsca, gdy chodzi
o pieniądze publiczne.
Wzajemnego zaufania nie budzi także, zwłaszcza wśród dawnej emigracji politycznej, a więc ludzi zasłużonych dla odzyskania przez kraj niepodległości, tolerowanie przez najwyższe urzędy państwa, jako przedstawicieli Polonii, byłych
apologetów PRL, przez wiele lat działających poza krajem na szkodę organizacji
niepodległościowych. Trudno mówić na temat oczekiwań Polonii wobec podmiotów krajowych zaangażowanych we współpracę z nią dziś, bez porównania
z dyskusją nad Rządowym Programem Współpracy z Polonią i Polakami za granicą zaakceptowanym na posiedzeniu Rady Ministrów 10 października 2002 r.,
a poddanym pod dyskusję w środowiskach polonijnych w sierpniu 2005 r. Są
tam punkty, które mimo swej (nadal) aktualności nie zostały nigdy zrealizowane:
–– Wykorzystywanie ważnych świąt państwowych (w tym Dnia Polonii i Polaków
za Granicą - 2 maja), rocznic i jubileuszy dla popularyzacji wkładu Polski
i Polaków za granicą w rozwój kultury i cywilizacji świata,
–– Rozwijanie współpracy z Kościołem rzymskokatolickim oraz innymi kościołami i związkami wyznaniowymi w organizowaniu społecznych, kulturalnych
i oświatowych funkcji parafii polskich poza granicami kraju,
–– Rozszerzanie informacji o Polonii w kraju (prasa, radio, telewizja), wprowadzanie problematyki polonijnej do programów szkolnych i na kierunkach humanistycznych studiów wyższych,
–– Ustanowienie nagrody Ministra Spraw Zagranicznych dla najlepszych prac
magisterskich i doktorskich poświęconych problematyce polonijnej,
–– Pomoc w kształceniu w państwach zamieszkania i w Polsce młodzieży polskiego
pochodzenia, szczególnie w kierunkach zapewniających odpowiednie zatrudnienie w tych państwach,
–– Udzielanie pomocy merytorycznej i organizacyjnej w tworzeniu Klubów Biznesu i Izb Handlowych,
–– Rozwój współpracy kraju z polonijnymi środkami przekazu (finansowe i merytoryczne wsparcie prasy polskojęzycznej, pomoc dla polonijnych programów
radiowych i telewizyjnych oraz rozwój kontaktów placówek dyplomatycznokonsularnych z mediami polonijnymi,
240
–– Szersze włączanie inteligencji polonijnej i młodzieży w działalność Instytutów
Polskich za granicą.
Telewizja Polonia to osobny temat. Na pewno nie jest dziś ona o Polonii,
bo sprawy polonijne zajmują w jej programie część marginalną. Nie jest także
dla Polonii, gdyż coraz szerzej dostępne inne kanały w języku polskim (zarówno
z satelity, jak i coraz częściej w TV kablowej) są zdecydowanie chętniej oglądane.
Nie jest ona także zdecydowanie telewizją Polonii, ponieważ jej zdanie, opinie
ani nawet sugestie nie mają najmniejszego znaczenia w układaniu programu.
Wysłany przed ponad rokiem list z propozycjami podpisany przez sześć polonijnych organizacji krajowych, do dziś nie doczekał się odpowiedzi. Od podmiotów polskich zaangażowanych we współpracę Polonia oczekuje partnerstwa.
Michał Bieniasz
Kongres Polaków w Szwecji
Sztokholm, 15 października 2012 r.
1.26.3. Informacja Zrzeszenia Organizacji Polonijnych w Szwecji
Najważniejsze problemy środowiska polonijnego/polskiego/emigracji:
Podział Polonii
Problemy, z jakimi boryka się diaspora polska w Szwecji, wynikają głównie
z podziału, który nastąpił w ostatnich latach pomiędzy tzw. „starą” a „nową” Polonią. Ta pierwsza ma wypracowane struktury organizacyjne, dużą świadomość
społeczną i stosunkowo znaczny udział w polonijnym życiu organizacyjnym.
Wśród członków tej części diaspory polskiej widzimy chęć i starania, aby następne pokolenia, dzieci i młodzież skupiały się w organizacjach w celu utrzymania polskości oraz zachowania polskiej kultury i polskich tradycji. Organizacje
wchodzące w strukturę Zrzeszenia Organizacji Polonijnych w Szwecji, sprawnie dostosowały się do nowej sytuacji po wejściu Polski do Unii Europejskiej
i otworzyły się na nowo przybyłych, oferując im m.in. kursy języka szwedzkiego,
pomoc w załatwianiu ważnych spraw w nowym miejscu osiedlenia, spotkania
informacyjne z przedstawicielami urzędów szwedzkich i placówek RP. Dzieci
nowo przybyłych Polaków stanowią wysoki procent członków organizacji Zrzeszenia. Gorzej z młodzieżą i dorosłymi. Większość nowo przybywających nie
chce angażować się społecznie i przyjmuje postawę konsumpcyjną.
Priorytetem dla dużej części tych osób jest szybka poprawa sytuacji materialnej. Tak samo spora część młodzieży przybyłej z Polski w ostatnich latach, wykazuje brak zainteresowania wartościami narodowymi. Oczywiście tacy ludzie
nigdy nie będą wartościowymi i cenionymi ambasadorami polskości w kraju zamieszkania. W tej kwestii należałoby sporządzić strategię działania ukierunkowanego na tę właśnie grupę. Dodatkową przeszkodą w zorganizowaniu działalności
polonijnej, która zadowoliłaby wszystkie grupy, jest brak lokali związkowych.
241
Raport ‘2012
Brak polskich lokali
Problemem dla większości organizacji polonijnych, są wysokie koszty lokalowe. Jeszcze na początku lat 90-tych organizacje wchodzące w skład Zrzeszenia
Organizacji Polonijnych miały kilkanaście lokali klubowych. Obecnie pozostały dwa: lokale klubowe mają (czytaj: wynajmują) T.P. Ogniwo w Sztokholmie
i Związek Kulturalny w Goteborgu. Koszty najmu wielokrotnie przekraczają
wysokość dotacji, jakie organizacje otrzymują na działalność i istnieje poważne zagrożenie utrzymania tych dwóch ostatnich lokali. Dużym problemem jest
brak polskiego lokalu w płd. Szwecji, gdzie mieszka duża liczba starej emigracji
i tej nowo przybyłej. W samym Malmö zarejestrowanych jest 17 organizacji polonijnych, które z pewnością mogłyby szerzej działać gdyby istniał polski lokal.
Polskie szkoły i nauka języka polskiego
Kryzys finansowy powoduje, że wiele rodzin nowo przybyłych, jak również
tych, co stracili pracę, znajduje się w ciężkiej sytuacji ekonomicznej. Dotyka to
przede wszystkim dzieci, które już i tak znajdują się w trudnej sytuacji spowodowanej wyjazdem rodziców z kraju. W wielu gminach uczniowie nie otrzymują
dostatecznej pomocy w języku polskim w początkowej fazie adaptacji w szwedzkiej szkole, co powoduje stres, szczególnie u małych uczniów, w pełni pozbawionych możliwości komunikowania. Brak środków na finansowanie sektora
publicznego, zarówno w Polsce jak i w Szwecji, powoduje zmniejszanie dotacji
na szkolnictwo. Szkolny Punkt Konsultacyjny w Sztokholmie przy Ambasadzie
RP, nazywany Szkołą Polską, do której uczęszcza przeszło 200 dzieci z regionu
stolicy, boryka się z coraz większymi problemami. Groźba likwidacji tej placówki
niepokoi całą polonijną społeczność. Pozbawiłoby to możliwości powrotu do
polskiego systemu szkolnego dzieci, których rodzice przebywają poza Polską
chwilowo i planują powrót do kraju. Oczekujemy od MEN i rządu polskiego,
że do likwidacji tej placówki nie dojdzie, a wręcz przeciwnie – że powstanie
więcej placówek uzupełniania nauki o przedmioty ojczyste dla dzieci i młodzieży
w Göteborgu i Malmö. Zorganizowanie wolnego czasu dla dzieci i młodzieży,
zwłaszcza w okresie wakacji i ferii jest niezwykle kosztowne, szczególnie dla rodzin wielodzietnych. Wyjazd na kolonie do Polski stanowi podobny wydatek.
Dlatego wiele dzieci spędza czas wolny na ulicy lub samotnie w domu.
Trudności w pozyskaniu środków ze strony państwa szwedzkiego
Większość środków finansowych od rządu szwedzkiego dla imigrantów jest
przeznaczona na odgórnie zdefiniowane projekty. Jest to problem szczególnie dla
naszych organizacji młodzieżowych, ponieważ polska młodzież nie „wpisuje się”
w priorytetowe projekty rządu szwedzkiego. Dla przykładu: w 2013 r. projekty,
które otrzymają państwowe dotacje, dotyczą m.in. zabójstwa i przemocy na tle
honoru, organizowania tzw. samotnie przybyłych do Szwecji dzieci z Afganistanu i Somalii, wymuszanych małżeństw, wspierania środowisk LGBTiQ (lesbijki,
geje, biseksualni, transpłciowi i queers) itp.
242
Szwecja jest jednym z niewielu państw europejskich, które aktywnie wspiera
organizowanie się imigrantów i współfinansuje ich działalność. Władze uznają
też prawo do bezpłatnego nauczania języka ojczystego w szkołach, zatrudniają
jego nauczycieli i ponoszą koszty materiałowe i lokalowe z tym związane. Język
polski, na równi z pozostałymi językami imigranckimi, ma status przedmiotu
nadobowiązkowego w szkołach podstawowych (kl.1-9) i ponadpodstawowych
(3 lata). Oceny z niego są równouprawnione z ocenami z innych przedmiotów
i zaliczane przy rekrutacji na wyższe uczelnie.
Urzędy nadrzędne
Naszym urzędowym szwedzkim partnerem do współpracy w latach 70-tych
i 80-tych był Urząd ds. Imigrantów z liberalną polityką w stosunku do imigrantów i uchodźców. W latach 90-tych polityka ta została zmieniona i ukierunkowana na integrację obcokrajowców w społeczeństwie szwedzkim, współpracę z którymi przejął Urząd ds. Integracji. Jego działania koncentrowały się na
pierwszych latach imigranta w Szwecji, a kierunek działalności był organizacjom
przez ten urząd narzucany. Polityka ta była przedmiotem krytyki ze strony organizacji imigranckich i w 2007 r. Urząd ds. Integracji został zamknięty, a jego
działalność podzielono pomiędzy inne urzędy. Organizacje etniczne podlegają
obecnie pod Urząd ds. Młodzieży, który wspiera dotacjami na działalność i administrację duże organizacje (powyżej 1000 członków) oraz posiada fundusze
na wspomniane wyżej projekty. Zrzeszenie Organizacji Polonijnych w Szwecji
wchodzi w skład ogólnokrajowej organizacji parasolowej SIOS, Podmiot ds.
Współpracy dla Organizacji Etnicznych w Szwecji. Jest to bardzo ważna organizacja, która ma duży wpływ na politykę państwa, m.in. poprzez możliwość
wyrażania opinii na temat jego polityki. W skład SIOS wchodzą 22 największe etniczne organizacje parasolowe, które reprezentują ok. 80 tys. członków
w przeszło 300 członkowskich organizacjach lokalnych. SIOS posiada oddziały
regionalne: SIOS Vastra Gotaland w Goteborgu, SIOS Mellansverige w Sztokholmie, SIOS Syd w Malmö oraz Komitet ds. Kobiecych (SIS Kvinnokommitte). Wiceprezes Zrzeszenia Organizacji Polonijnych w Szwecji, Maria Olsson
została w 2012 r. wybrana na prezesa SIOS. Kasjer Zrzeszenia Jadwiga Malocco
wchodzi w skład zarządu SIOS w Göteborgu. Prezes Zrzeszenia Teresa Sygnarek
wchodzi w skład zarządu SIOS w Malmö. Eva Nordin z Towarzystwa Polaków
Ogniwo (organizacji członkowskiej Zrzeszenia) przewodniczy pracom Komitetu
SIOS ds. Kobiet. Tak więc polska reprezentacja w SIOS jest, poprzez działaczy
Zrzeszenia Organizacji Polonijnych w Szwecji, zarówno duża, jak i politycznie
znacząca. Niemniej jednak czynimy ciągłe starania i prowadzimy lobby wobec
władz szwedzkich, aby zauważyły potrzeby wszystkich grup narodowościowych,
nawet tych, które reprezentują państwa unijne.
243
Raport ‘2012
Język polski
Od władz szwedzkich oczekujemy poprawy w zakresie pomocy dla nowo
przybyłych obywateli polskich oraz dla uczniów rozpoczynających naukę
w szwedzkich szkołach i radykalnego zwiększenia ilości godzin lekcyjnych w języku ojczystym.
Kultura i tradycje
Oczekujemy także, aby państwo szwedzkie, w myśl idei o wielokulturowym
społeczeństwie, zaczęło wspierać przedsięwzięcia mające na celu krzewienie kultury grup etnicznych oraz współpracę kulturową pomiędzy różnymi grupami
narodowościowymi.
Ogólny ruch polonijny
Sprawą dla nas podstawową jest dalsza integracja ruchu polonijnego w Europie i na świecie. Dlatego też oczekujemy wyraźnego wsparcia merytorycznego
i finansowego krajowych, kontynentalnych i światowych struktur polonijnych,
takich jak Europejska Unia Wspólnot Polonijnych i Rada Polonii Świata. Od
wielu, wielu lat służymy Polsce i promujemy naszą Ojczyznę Polskę w krajach
zamieszkania. Potrzebujemy jednak do tego wsparcia ze strony Parlamentu
i traktowania nas jako partnera godnego zaufania.
Ministerstwo Spraw Zagranicznych (MSZ) jako nowy współpartner
MSZ przejęło środki finansowe na wspieranie Polonii, które dotychczas były
w gestii Senatu RP i określiło zasady działania na rzecz Polonii i Polaków za
Granicą w Planie Współpracy. Zrzeszenie Organizacji Polonijnych w Szwecji
w uwagach do Planu MSZ zwróciło uwagę na szereg aspektów, m.in. na:
–– marginesowe potraktowanie działalności organizacji polonijnych,
–– brak określenia polityki wobec integracji ruchów polonijnych w Europie
i na świecie,
–– przypisanie niskiej rangi krzewieniu kultury polskiej, a w szczególności pominięcie działalności folklorystycznej, która nie tylko promuje polską kulturę i tradycję, ale pełni także ważną rolę w wychowaniu w polskości dzieci
i młodzieży,
–– brak uwzględnienia działalności sportowej prowadzonej przez organizacje
polonijne,
–– szereg zadań wprowadzonych do Planu Współpracy, które dotychczas były
domeną Ministerstwa Edukacji Narodowej i Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Odnośnie konkretnych uwag i oczekiwań wobec
współpracy z MSZ, Zrzeszenie podpisuje się pod uchwałami i apelami IV
Zjazdu Polonii i Polaków z Zagranicy, który odbył się w sierpniu 2012 r.
244
Rola organizacji polonijnych
Oczekujemy, że polscy deputowani do Parlamentu Europejskiego reprezentować będą również interesy Polaków zamieszkałych poza krajem. Mamy nadzieję na bardziej ożywione kontakty z przedstawicielami Parlamentu Europejskiego, Sejmu i Senatu RP. Nasze organizacje winny być naturalnym miejscem
spotkań polskich posłów i senatorów z Polakami mieszkającymi lub czasowo
przebywającymi w Szwecji. W uwagach do Planu Współpracy z Polonią MSZ
podkreślaliśmy, że rola organizacji polonijnych jako partnera i koordynatora
przedsięwzięć powinna być w tym Planie jasno określona.
Rola placówek konsularnych i organizacji pozarządowych
W związku z dużym napływem obywateli polskich do Europy, w tym również do Szwecji, zwiększyło się obciążenie konsulatów, natomiast liczba etatów
na placówkach zmniejszyła się. Rola MSZ w realizacji Rządowego Programu
została określona jako szczególna ze względu na fakt, że MSZ odpowiada za politykę zagraniczną państwa i dysponuje siecią placówek dyplomatycznych i konsularnych, które są bezpośrednim kanałem kontaktu z Polonią i Polakami za
granicą. Po przeniesieniu środków na wspieranie Polonii z Senatu RP do MSZ,
działalność konsulatów, jako odbiorców projektów polonijnych jest w naturalny
sposób zwiększona.
Nasza współpraca z organizacjami pozarządowymi skoncentrowana była od
wielu lat głównie na współpracy ze Stowarzyszeniem Wspólnota Polska (SWP),
która zawsze była naszym strategicznym współpartnerem i naturalnym kanałem
w dialogu z krajem. Jesteśmy przekonani, że SWP dzięki swojej długoletniej pracy i doświadczeniu, będzie nadal wspierać nas w działaniach na rzecz integracji
Polonii w Szwecji, w Europie i na świecie przy pomocy i zrozumieniu ze strony
Ministerstwa Spraw Zagranicznych.
Teresa Sygnarek
Prezes Zrzeszenia Organizacji Polonijnych w Szwecji
Malmö, 1 października 2012 r.
245
Raport ‘2012
1.27. TURCJA
1.27.1. Raport Konsulatu Generalnego RP w Stambule
Informacje podstawowe, organizacje, pozycja w kraju zamieszkania
Obecność polska w Turcji ma długą tradycję. Na terenie tego kraju znalazła
schronienie część uczestników Powstania Listopadowego (1831 r.), Wiosny Ludów (1848 r.), Powstania Styczniowego (1863 r.). Szeregi emigrantów powiększyły się także po I i II wojnie światowej oraz w latach 1980-tych. Polonię turecką można podzielić na trzy środowiska, ukształtowane w różnych warunkach.
1. Mieszkańcy założonej w 1842 r. słynnej wsi Adampol (Polonezköy) położonej niedaleko Stambułu. Miejscowość miała „dwóch ojców”: Adama
Czartoryskiego (1770-1861) i Michała Czajkowskiego (1804-1886).
Osadę założono na gruntach wydzielonych z folwarku należącego do francuskich lazarystów, na podstawie decyzji księcia A. Czartoryskiego, przywódcy emigracyjnego stronnictwa Hotel Lambert. To właśnie od jego
imienia nadano miejscowości nazwę - Adampol. Organizacją życia w osadzie zajął się M. Czajkowski (w Turcji znany jako Mehmed Sadyk Pasza)
i jego żona, Ludwika Śniadecka, której grobowiec znajduje się na cmentarzu w Adampolu. Do pierwszych osadników Polonezköy należeli uchodźcy z Polski po Powstaniu Listopadowym, powstaniu galicyjskim i klęsce
Wiosny Ludów, a także Polacy walczący w wojnie krymskiej 1856 r. Wioska uchodzi za symbol przyjaźni turecko-polskiej. W Polonezköy znajdują
się ważne miejsca pamięci narodowej. Do najważniejszych należy założony w połowie XIX w. cmentarz katolicki, na którym znajduje się ok. 270
grobów Polaków walczących za ojczyznę, a także osadników i ich rodzin.
Do innych istotnych miejsc pamięci należą: kościół Matki Boskiej Częstochowskiej z 1914 roku, Dom Kultury, a także Dom Pamięci Zofii Ryży,
jeden z najstarszych budynków Adampola, pełniący rolę lokalnego muzeum, bardzo licznie odwiedzanego przez Turków i Polaków. W czterech
izbach zgromadzono fotografie, dokumenty, historyczne wydania książek, dawne stroje, a także pozostałe pamiątki związane z historią osady,
skompletowane dzięki zaangażowaniu i ofiarności mieszkańców. Obiekt
odnowiono dzięki wspólnym staraniom samorządu wsi, Rady Ochrony
Pamięci Walk i Męczeństwa oraz Konsulatu Generalnego RP w Stambule.
Poza wymienionymi miejscami, w Polonezköy znajdują się liczne tablice
pamiątkowe, dokumentujące historię osady: poświęcone ks. Czartoryskiemu oraz M. Czajkowskiemu mieszczące się przed Domem Kultury,
tablica ku czci Adama Mickiewicza, tablica wmurowana na 150-lecie osady, a także tablica informacyjna o historii Adampola na głównym placu
miejscowości. Obecnie Polonezköy jest wioską turystyczną, odległą o 15
km od Stambułu, po azjatyckiej stronie cieśniny Bosfor, i jest idealnym
miejscem na odpoczynek od zgiełku miasta. Mieszka tu blisko 30 rodzin
246
polskiego pochodzenia, co stanowi ok. 30 proc. populacji wsi. Społeczność Polonezköy to dość jednolite środowisko, połączone wspólnymi
korzeniami i wyróżniające się odrębnością kulturową i religijną. Nie powoduje to jednak konfliktów z lokalną społecznością muzułmańską. Dla
większości mieszkańców Polonezköy najważniejszym źródłem utrzymania
są prowadzone pensjonaty, hotele i restauracje. Atrakcyjności turystycznej, obok wspomnianej infrastruktury, sprzyja także nadany w 1994 r. wsi
i przyległym terenom leśnym status parku przyrodniczego. Do organów
samorządowych zalicza się zebranie mieszkańców, a także 5-osobową radę
wsi i wójta, wybieranych w wyborach powszechnych na okres 5 lat. Obecnie funkcję wójta sprawuje Antoni Vilkoşevski.
2. Pracownicy zatrudnieni na kontraktach przy budowach obiektów użyteczności publicznej, przebywający czasowo na terenie Turcji. Ich liczba
szacowana jest na kilkadziesiąt osób, przebywających zazwyczaj na kilkuletnich kontraktach.
3. Małżeństwa Polek z Turkami (takich jest więcej) oraz Polaków z Turczynkami. Ta społeczność to ok. 200 rodzin rozproszonych po całym kraju.
Wiele mieszka w Stambule. Ich status społeczny i materialny jest zróżnicowany, podobnie jak aktywność społeczna (na ogół niewielka). W większości tych rodzin dzieci wychowywane są zgodnie z miejscowymi obyczajami i tradycjami. Wiele z nich słabo, lub w ogóle nie mówi po polsku.
Biorąc pod uwagę status prawny w kraju zamieszkania, znaczna część Polonii, w tym wszyscy mieszkańcy Polonezköy, posiada także tureckie obywatelstwo, co umożliwia im korzystanie z pełni praw. Status prawny osób z wyłącznie obywatelstwem polskim jest regulowany ogólnymi przepisami dotyczącymi
cudzoziemców. Nie odnotowano przypadków dyskryminacji obywateli RP.
Pewną słabością polskiej społeczności są ujawniające sie okresowo trudności w wypracowaniu wspólnego stanowiska w istotnych sprawach. Do jednych z najistotniejszych problemów Polonezköy należą dążenia władz lokalnych do przejęcia kolejnych części areałów leśnych będących w posiadaniu wsi.
Do najpoważniejszych wyzwań należy plan zagospodarowania przestrzennego
osady wraz z przyległymi terenami, nad którym prace toczą się od kilku lat
i poddawane są wpływom różnych grup interesów. Realizacja tego projektu
bez uwzględnienia stanowiska społeczności Polonezköy może doprowadzić do
zaburzenia historycznego charakteru wsi, jako że obszary ją otaczające miałyby
być przeznaczone pod zabudowę mieszkalną i infrastrukturę wielkomiejską.
Kierunki współpracy polskich placówek z Polonią
Do zadań placówek RP w Turcji należy współpraca ze środowiskami polonijnymi (przede wszystkim z mieszkańcami Polonezköy) w celu kultywowania
i popularyzacji polskich tradycji i obyczajów, a także tworzenia warunków dla
247
Raport ‘2012
umacniania tożsamości narodowej osób polskiego pochodzenia. Jedna z najważniejszych kwestii to promocja i zachowanie znajomości języka polskiego.
Materiały dydaktyczne rozdawane są m.in. w trakcie corocznie organizowanych
pikników polonijnych, służą także jako pomoce naukowe dla szkółki niedzielnej
w Stambule. Istotne miejsce w pro-polonijnych działaniach placówek zajmuje
ochrona i inwentaryzacja miejsc pamięci narodowej. Do jednych z najważniejszych projektów związanych z ochroną tej pamięci należały prace porządkowe
i renowacyjne na cmentarzu w Polonezköy (2011 r.), a także prace porządkowe na
cmentarzach Feriköy, Haydarpaşa (nagrobek gen. Mariana Langiewicza), a także
w Muzeum A. Mickiewicza w Stambule w 2012 r. Pielęgnacji pamięci narodowej służą także coroczne obchody dnia Wszystkich Świętych na cmentarzach, na
których spoczywają Polacy. Dużą rolę odgrywa także powołane w 2011 r. przez
mieszkańców Polonezköy Stowarzyszenie Dziedzictwa Kościoła p.w. Świętej
Marii oraz Katolickiego Cmentarza w Adampolu. Celem działania stowarzyszenia jest zachowanie historycznego i katolickiego charakteru cmentarza. Placówki
RP wielokrotnie inicjowały i współorganizowały wydarzenia kulturalne służące
integracji środowisk polonijnych, a także rozszerzeniu kręgu osób pozytywnie
nastawionych do Polski i Polonii. Do najważniejszych niedawnych wydarzeń
można zaliczyć współorganizację, wraz z samorządem Polonezköy, koncertu
Tomasza Strahla z Uniwersytetu Muzycznego Fryderyka Chopina (Warszawa)
oraz Metina Ülkü z Uniwersytetu Sztuk Pięknych im. Mimara Sinana (Stambuł)
w Polonezköy w ramach obchodów Święta 3 Maja oraz Dnia Polonii w 2011 r.
W 2012 r. Polonezköy obchodził 170-lecie istnienia. Doszło do wielu imprez
kulturalnych, wzmacniających nie tylko więzi między Polakami mieszkającymi
w Polonezköy, ale także Polonii z Macierzą. Najważniejszym z nich był koncert
galowy (październik 2012 r.) z udziałem wybitnych polskich artystów (Tadeusza
Strugały i Piotra Palecznego) w jednej z najbardziej prestiżowych sal Stambułu
– Aya Irini. Obchody 170-lecia Polonezköy, organizowane przez mieszkańców,
były okazją do wręczenia Odznaki Honorowej Ministra Spraw Zagranicznych
„Bene merito” Jolancie Adamskiej (długoletniemu pracownikowi ROPWiM, za
ochronę polskiego dziedzictwa narodowego w Polonezköy) oraz, w imieniu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Brązowego Medalu „Zasłużony dla
Kultury Gloria Artis” Yurdaerowi Altıntaşowi (wybitny grafik pochodzenia polskiego, za zacieśnianie relacji polsko-tureckich i promocję Polski w Turcji). Do
corocznych wydarzeń spajających Polonię i jej poczucie tożsamości, należą pikniki polonijne i spotkania dla dzieci organizowane z okazji Mikołajek w Stambule i Izmirze. Także Mistrzostwa Europy w Piłce Nożnej EURO 2012 stały się
doskonałą okazją do integracji społeczności polonijnej.
Ważne oraz integrujące Polonię Izmiru okazały się wydarzenia organizowane
we wsparciu i współpracy z Konsulatem przy udziale lokalnej Polonii: koncert
Tomasza Stańki na XIX Izmirskim Festiwalu Jazzu Europejskiego oraz koncert
zespołu muzyki klezmerskiej KROKE na dorocznym Międzynarodowym Festiwalu Izmirskim.
248
Istotną rolę w promowaniu polskości i integrowaniu środowisk odgrywa
duszpasterstwo polonijne. Proboszczem Polonezköy jest franciszkanin ks. Dariusz Wiśniewski, który dojeżdża tam ze Stambułu i odprawia msze w języku
polskim w każdą sobotę oraz w święta, a także niedzielne msze dla Polonii stambulskiej w kościele św. Antoniego w Stambule.
Na uwagę zasługują także fora i grupy internetowe na Facebook’u i yahoogroups.com, moderowane przez Polki mieszkające w Stambule, a także portal
dla Polonii tureckiej „Polonia w Stambule” na wordpress.com, skierowany zarówno do Polaków tam mieszkających, jak i do osób zainteresowanych Turcją.
Obraz Polski i Polaków w mediach. Wizerunek Polski w podręcznikach
szkolnych
Media tureckie jedynie sporadycznie informują o Polsce, np. przy okazji ważnych wydarzeń międzynarodowych, w jakie zaangażowany jest nasz kraj. Polska postrzegana jest jako integralna część Zachodu i pełnoprawny członek UE
i NATO. We współczesnych tureckich podręcznikach szkolnych historia Europy
i państw europejskich w ogóle zajmuje niewielką część. Turcja przedstawiana
jest tam niekiedy w opozycji do Europy – głównego rywala cywilizacyjnego, co
wynika z etnocentrycznego obrazu historii kraju. Nauczanie historii jest w Turcji
mocno nasycone ideą państwowotwórczą i narodową. Na tym tle obecność Polski w podręcznikach jest symboliczna, ograniczająca się do wzmianek w historii
Imperium Otomańskiego. Biorąc pod uwagę wzajemne relacje między Rzeczpospolitą a Imperium, warto przypomnieć, że jako jedyne nie uznało ono rozbiorów Polski. We wspólnej historii obu krajów istotną rolę odegrali także Polacy,
którzy przebywali na terenie Imperium Otomańskiego. Do ważniejszych z nich
należą: Konstanty Borzęcki – Mustafa Celaleddin (pradziadek znanego poety
tureckiego Nazıma Hikmeta), Antoni Iliński – Pasza Iskender (generał armii
tureckiej), a także wspomniany Michał Czajkowski, znany tu jako Sadyk Pasza.
249
Raport ‘2012
1.28. UKRAINA
1.28.1. Raport Ambasady RP w Kijowie
Według ostatniego spisu powszechnego (2001 r.), na Ukrainie mieszka ok.
144 tys. osób deklarujących narodowość polską. Wyniki tego spisu wskazały na
znaczny spadek liczebności tej grupy w porównaniu do spisu z 1989 r., kiedy
polską narodowość zadeklarowało 219 tys. osób. W 2013 r. odbędzie się kolejna akcja spisowa. Działacze największych polskich organizacji na Ukrainie
oceniają, że dane te są zaniżone i że mniejszość polska liczy od 300 tys. do
ponad miliona osób.
Dane spisowe mówią, że najwięcej osób pochodzenia polskiego mieszka
w obwodzie żytomierskim – ok. 49 tys., potem w płoskirowskim (chmielnickim) – 29 tys., a następnie we lwowskim – 18 tys. Taki terytorialny rozkład
diaspory to skutek wydarzeń historycznych: większość polskiej ludności województw lwowskiego, tarnopolskiego, stanisławowskiego i wołyńskiego przedwojennej Rzeczypospolitej po 1944 r. przesiedliła się lub została przesiedlona
do Polski. Na miejscu pozostali Polacy, którzy już dawniej stali się obywatelami Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Rad, czyli mieszkający na wschód
od granicy polsko-radzieckiej wyznaczonej traktatem ryskim w 1921 r. Warto
przypomnieć, że w ramach tzw. „korienizacji” władze radzieckie w latach 1925–
1935 utworzyły z części ziemi żytomierskiej tzw. Polski Rejon Narodowy im.
J. Marchlewskiego ze stolicą w Dołbyszu (w latach 1926-1939 Marchlewsk),
chcąc wychować kadry do wykorzystania w „rewolucyjnym marszu na Zachód”; Polacy stanowili 70 proc. z 50-tysięcznej ludności rejonu. Eksperyment
się nie powiódł, wkrótce po likwidacji PRN na całej Ukrainie wobec Polaków
rozpoczęły się trwające od 1936 do 1938 r. krwawe represje (m. in. w ramach
tzw. „operacji polskiej” NKWD), w efekcie których liczba Polaków Ukrainy
drastycznie zmalała. Ponad 10 tys. Polaków z samej „Marchlewszczyzny”, a także z innych terenów Ukraińskiej SRR, zostało wywiezionych w głąb ZSRR,
głównie do Kazachstanu. Tym, którzy przeżyli, i tym, którzy powrócili z Azji
Środkowej, udało się zachować w większości „polskie papiery” – dokumenty
z wpisem o pochodzeniu narodowym. Tymczasem na Zachodniej Ukrainie
po 1945 r. często warunkiem pozostania na miejscu i uniknięcia repatriacji,
zwłaszcza w rodzinach mieszanych, była rezygnacja z zapisu o polskiej narodowości w dokumentach osobistych. Ponadto zapis o narodowości (w aktach
stanu cywilnego, w dokumentach tożsamości) często bywał arbitralnie zmieniany, niekiedy też sami Polacy deklarowali narodowość ukraińską bądź rosyjską,
z obawy przed ujawnieniem „inności” kulturowej, która w czasach ZSRR mogła być pretekstem do represji.
Dane na temat liczebności Polaków, a co najmniej osób świadomych swego polskiego pochodzenia, utrzymujących kontakt z językiem i kulturą polską,
250
najprawdopodobniej wymagają znacznej korekty w górę w stosunku do wyników spisu z 2001 r. Szacunkowymi danymi placówek konsularnych RP, znacznie przewyższającymi dane oficjalne, dysponujemy dla następujących okręgów
konsularnych:
• Kijowski
Mieszka tu ok. 100 tys. osób pochodzenia polskiego, z czego oficjalnie przyznających się do polskiego pochodzenia 16 tys. (wg spisu – ok. 6,9 tys.).
• Łucki
Według danych spisu, na jego terenie miało mieszkać zaledwie 2,8 tys. osób
narodowości polskiej, zdaniem organizacji polskich jest ich kilkanaście tysięcy.
• Odeski
Do polskiego pochodzenia wg szacunków KG RP w Odessie przyznaje się
tu 36 tys. osób.
• Sewastopolski
Liczba osób polskiego pochodzenia to ok. 5 tys. (3, 8 tys. wg spisu).
• Winnicki
W tym okręgu zamieszkuje największe skupisko ludności polskiej: w obwodzie żytomierskim ok. 200 tys. (wg spisu 49 tys.), w obwodzie płoskirowskim
(chmielnickim) ponad 130 tys. (wg spisu 23 tys.), w winnickim między 80
a 100 tys. (wg spisu 3,7 tys.)
W życiu publicznym w okresie pierestrojki rozpoczął się proces odrodzenia
polskości, który przybrał na sile po rozpadzie ZSRR i odzyskaniu niepodległości przez Ukrainę. Masowo zaczęły powstawać polskie organizacje. Jedną z najwcześniej utworzonych było Towarzystwo Kultury Polskiej Ziemi Lwowskiej
(1988 r.), w tym samym roku powstała w Kijowie Polska Sekcja Kulturalno-Oświatowa przy Ukraińskim Towarzystwie Przyjaźni i Łączności Kulturalnej
z Zagranicą, w 1989 r. przekształcona w samodzielne Polskie Stowarzyszenie
Kulturalno-Oświatowe (PSKO) na Ukrainie. W 1991 r. II Kongres Polaków
Ukrainy zamienił PSKO w Związek Polaków na Ukrainie (ZPU). Organizacja ta od początku działała najaktywniej na Ukrainie centralnej i wschodniej.
Natomiast organizacje powstające na Ukrainie zachodniej w większości weszły
w skład powołanej w 1992 r. Federacji Organizacji Polskich na Ukrainie (FOPnU), z siedzibą we Lwowie. W kolejnych latach obie organizacje rozszerzyły
swój obszar działania na całą Ukrainę, przyjmując formę stowarzyszeń parasolowych, w skład których wchodzą organizacje mniejszości polskiej, działające
w terenie, jako członkowie zbiorowi.
W wielu rejonach rozpoczęto z końcem lat 1980-tych działania na rzecz
obrony interesów mniejszości polskiej. Podjęto starania o zwrot zabranych
w przeszłości kościołów rzymskokatolickich. Rozpoczęło się odrodzenie życia
religijnego. Te procesy zachodziły najbardziej dynamicznie właśnie w środkowych i zachodnich regionach Ukrainy, gdzie znajdują się największe zwarte skupiska ludności polskiej.
251
Raport ‘2012
Ludność pochodzenia polskiego, zamieszkująca Ukrainę Słobodzką i Południową oraz Donbas i okręgi przemysłowe nad Dnieprem, w zdecydowanej większości ma charakter napływowy. Znalazła się tutaj na skutek różnych
wydarzeń politycznych lub ekonomicznych, jakie miały miejsce na przestrzeni
XIX i XX w. Są to w części potomkowie zesłańców, osiedlonych przymusowo
przez carat po powstaniach, a także ludności byłego Królestwa Polskiego, która
znalazła się na tych terenach w wyniku ewakuacji podczas I wojny światowej.
Kolejne fale ludności polskiej napłynęły na te tereny z innych części ówczesnej
USRR, w efekcie przesiedleń sowieckich, administracyjnych nakazów pracy, ale
także dobrowolnie z przyczyn ekonomicznych.
Polska jako pierwsza uznała niepodległość Ukrainy w 1991 r. i otworzyła
swoje granice dla obywateli wschodniego sąsiada. Szerokim echem odbiło się
także wsparcie Polaków udzielone tzw. pomarańczowej rewolucji. W efekcie
Polska stała się popularna i jest pozytywnie odbierana przez większość Ukraińców, o czym świadczy i to, że język polski jest na trzecim miejscu wśród języków
obcych wybieranych przez uczniów i studentów. Nowym zjawiskiem jest powstawanie organizacji polskich, takich jak „Orzeł Biały”, utworzony w 2011 r.
we Lwowie i liczący obecnie ponad 300 członków; są to ludzie stosunkowo
młodzi, aktywni zawodowo, często z dobrą pozycją w świecie biznesu.
Po 1991 r. na Ukrainie pojawiła się kilkutysięczna rzesza obywateli Polski,
służbowo lub w interesach przebywających tu długoterminowo bądź na stałe:
przedsiębiorców, specjalistów i menedżerów, duchownych, pracowników nauki
i oświaty. Środowisko to, choć spełnia kryteria „Polonii”, jest dosyć zatomizowane; częściowo jego interesy reprezentuje (głównie w wymiarze gospodarczym, choć również społecznym i kulturalno-towarzyskim) Międzynarodowe
Stowarzyszenie Przedsiębiorców Polskich na Ukrainie z siedzibą w Kijowie.
Organizacje
Zdecydowana większość organizacji Polaków na Ukrainie zrzeszona jest
w dwóch centralach – Federacji Organizacji Polskich na Ukrainie oraz w Związku Polaków na Ukrainie. Formalna siedziba Federacji znajduje się w Kijowie,
we Lwowie (tu mieszka też Emilia Chmielowa, prezes FOPnU od chwili jej
powstania) urzęduje Zarząd Główny. Natomiast centrala Związku Polaków na
Ukrainie mieści się w Kijowie, a obowiązki prezesa Związku od 2011 r. pełni
Antoni Stefanowicz.
Mimo hierarchicznej struktury obu parasolowych instytucji, organizacje
lokalne mają dużą autonomię, a ich ranga i znaczenie zależą od liderów i aktywności środowisk polskich. Największa liczba polskich organizacji działa na
terenie lwowskiego okręgu konsularnego – ponad 120, łuckiego – 23, odeskiego – 10, oraz sewastopolskiego – 8. Łącznie na Ukrainie działa ponad 320
organizacji polskich. Największą po FOPnU i ZPU jest Towarzystwo Kultury
Polskiej Ziemi Lwowskiej z 20 oddziałami, skupiającymi oficjalnie ok. 15 tys.
członków.
252
Wiele z organizacji ma własny, określony profil działalności. W sferze kultury działa, np. bardzo aktywne Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych we Lwowie, skupiające twórców nie tylko polskiej narodowości. Istnieje kilkadziesiąt
zespołów artystycznych, funkcjonują teatry, np. działający na profesjonalnym
poziomie amatorski Teatr Ludowy we Lwowie, Teatr im. J. I. Kraszewskiego
w Żytomierzu, czy też lwowski teatr dziecięcy „Baj”, istniejący od ponad 40 lat.
Powstały też polskie organizacje o profilu zawodowym, jak np. Związek Lekarzy Polskich na Ukrainie, Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich na Ukrainie
czy Związek Nauczycieli Polskich na Ukrainie. Na wzmiankę zasługuje młode
Stowarzyszenie Lekarzy Polskiego Pochodzenia na Wołyniu, niezwykle aktywne (w ciągu kilku miesięcy istnienia zorganizowało już dwie duże międzynarodowe konferencje naukowe). Najnowszym stowarzyszeniem środowiskowym
jest działający w Kijowie Związek Przedsiębiorców Polaków Ukrainy, powołany
do życia w 2012 r.
Polacy na Ukrainie jako grupa nie wyróżniają na tle całego społeczeństwa
statusem społeczno-ekonomicznym. Stosunkowo wysoki jest udział Polaków
wśród przedstawicieli wolnych zawodów, nauczycieli (także akademickich)
i specjalistów różnych branż.
Nowym jakościowo zjawiskiem wśród polskiej społeczności było powołanie
w 2011 r. Partii Polaków Ukrainy (PPU). W założeniu w 2015 r. ma ona reprezentować polską mniejszość w wyborach lokalnych, a w 2016 r. w wyborach do
Rady Najwyższej. Na przewodniczącego partii wybrano Stanisława Kosteckiego, który z tej okazji złożył mandat prezesa ZPU. Jednak do jesieni 2012 r. PPU
nie udało się dokonać wymaganej przez prawo ukraińskie rejestracji.
Osób manifestujących polską tożsamość brakowało w parlamencie ukraińskim kadencji 2006-2012, choć było w nim kilka osób z rodzin mieszanych
i pamiętających o swych polskich korzeniach. Polacy nie zajmują również eksponowanych stanowisk we władzach centralnych na Ukrainie. Nieliczni, głównie w winnickim i lwowskim okręgu konsularnym, pracują w lokalnych organach przedstawicielskich i samorządowych.
Główne problemy
Pomoc materialna ze strony państwa ukraińskiego dla organizacji polskich
jest od lat znikoma. Władze centralne praktycznie nie dotują organizacji mniejszościowych. Jedynym przykładem ciągłej pomocy dotacyjnej jest wsparcie
„Dziennika Kijowskiego”, dwutygodnika w języku polskim o zasięgu ogólnoukraińskim, który otrzymuje ją od 1992 r. (wraz z sześcioma innymi gazetami
mniejszości narodowych). Już w 2009 r. dotacje zostały znacznie zmniejszone,
natomiast od 1 stycznia 2011 r. całkowicie wstrzymane w związku z likwidacją
Państwowego Komitetu Ukrainy ds. Narodowości i Religii oraz przekazaniem
jego kompetencji Ministerstwu Kultury. Dopiero pod koniec 2011 r. sytuacja
253
Raport ‘2012
zaczęła się normować. Sporadycznie władze lokalne dotują konkretne imprezy niewielkimi sumami, bądź udostępniają lokale (na ogół bardzo skromne)
bezpłatnie albo za niewielką opłatą. W wielu przypadkach organizacje polskie
muszą jednak za pomieszczenia płacić, w skrajnych przypadkach na zasadach
komercyjnych. W co najmniej jednym przypadku doprowadziło to do zadłużenia organizacji na wielką sumę.
Coraz częściej odnotowywane jest wsparcie władz lokalnych dla powstających pracowni języka polskiego w szkołach oraz wprowadzania języka polskiego do programów nauczania jako dodatkowego lub fakultatywnego. Niestety,
brakuje systemowych rozwiązań, potrzebnych dla zagwarantowania właściwego
poziomu tej nauki.
Obecnie na Ukrainie działa ponad 250 zarejestrowanych szkół sobotnio-niedzielnych oraz punktów nauczania języka polskiego – często przy organizacjach mniejszości polskiej i parafiach rzymskokatolickich. Razem z ośrodkami,
które z różnych przyczyn nie mają rejestracji, uczą one co najmniej 50 tys.
osób rocznie. Z nauki języka korzystają osoby w różnym wieku, niezależnie od
narodowości.
Chociaż szkolnictwo polskojęzyczne i nauczanie języka polskiego nie napotyka w ostatnich latach na większe przeszkody ze strony władz ukraińskich,
zwłaszcza lokalnych, to jednak boryka się z wieloma problemami. Żadna z 5
publicznych szkół z polskim językiem nauczania nie jest objęta dostateczną
opieką ze strony państwa ukraińskiego. Szkolnictwo mniejszości polskiej odczuwa brak odpowiedniej bazy materialnej, nauczycieli i niedobór podręczników. Przyznać trzeba jednak, że równie trudne są warunki funkcjonowania
całego szkolnictwa publicznego na Ukrainie.
Co pewien czas pojawiają się sygnały o trudnościach z formalizacją pobytu
na Ukrainie nauczycieli delegowanych z Polski na podstawie porozumienia resortów oświaty obu państw. Niezbędne jest zatem dążenie do dalszego upraszczania związanych z ich wyjazdami przepisów ukraińskich, które są trudne do
przebrnięcia.
Współpraca dwustronna w zakresie ochrony grobów i miejsc pamięci narodowej nadal wymaga doskonalenia. Stan wielu cmentarzy polskich na Ukrainie
– mimo wysiłków strony polskiej i w wielu przypadkach także miejscowych
władz – nie zadowala. Udało się jednak ograniczyć proces dalszej degradacji
Cmentarza Łyczakowskiego we Lwowie i doprowadzić do regularnego ewidencjonowania stanu polskich zabytków – najcenniejszych z historycznego i architektonicznego punktu widzenia, oraz ich stopniowego remontowania. Niestety,
w znacznie gorszym stanie są inne nekropolie, np. polska część Cmentarza Bajkowa w Kijowie. W latach 2010-2012 miał miejsce znaczny postęp w zakresie upamiętnienia polskich ofiar zbrodni katyńskiej na Ukrainie. 21 września
2012 r. Prezydent RP otworzył zbudowany przez Radę Ochrony Pamięci Walk
i Męczeństwa Polski Cmentarz Wojenny w Kijowie-Bykowni. Trwają działania
na rzecz budowy cmentarzy ofiar zbrodni nacjonalistów ukraińskich na Woły-
254
niu. Konsulaty RP na Ukrainie wspierają działania miejscowej ludności polskiej
oraz wolontariuszy z kraju na rzecz porządkowania i renowacji polskich mogił
na zabytkowych cmentarzach sprzed 1917 r., a także cmentarzach wojennych
z różnych okresów (I wojna światowa, wojna o niepodległość 1918-1921, II
wojna światowa).
Nadal nie została rozwiązana kwestia zwrotu budynków kościelnych wspólnotom rzymskokatolickim, w których zdecydowaną większość stanowią Polacy.
Przykładowo – parafianie od lat ubiegają się o odzyskanie kościoła św. Marii
Magdaleny we Lwowie, użytkowanego jako koncertowa sala organowa. Proces
restytucji tego mienia na terenach należących w przeszłości do parafii nadal
jest bardzo trudny, zarówno dla władz ukraińskich, jak również dla hierarchii
kościelnej; dotyczy to również wielu innych wyznań.
W skali całej Ukrainy ukazuje się kilkanaście gazet i druków polskojęzycznych w nakładach od 500 do 10 tys. egzemplarzy, dofinansowywanych z budżetu państwa polskiego za pośrednictwem konsulatów i organizacji pozarządowych. Do ważniejszych, ukazujących się cyklicznie tytułów, należy zaliczyć
m. in. „Kurier Galicyjski”, „Dziennik Kijowski”, „Krynicę”, „Monitor Wołyński”, „Mozaikę Berdyczowską”. Stały program w języku polskim emituje lokalny ośrodek TV w Żytomierzu, w obwodzie lwowskim („Radio Lwów”) i żytomierskim nadawane są też polskojęzyczne audycje radiowe.
Mniejszość polska, jak i inne grupy narodowe i etniczne na Ukrainie, jest
chroniona zarówno przez wewnętrzne prawo ukraińskie, jak i międzynarodowe
akty prawne.
Prawa osób należących do mniejszości zapisane są w Konstytucji Ukrainy,
ustawie o mniejszościach narodowych na Ukrainie z 25 czerwca 1992 r. oraz
dekrecie prezydenta o powołaniu Funduszu Rozwoju Kultur Mniejszości Narodowych Ukrainy. Ukraina jest ponadto stroną Ramowej Konwencji Rady
Europy o Ochronie Mniejszości Narodowych.
Sprawy mniejszości polskiej uwzględnione zostały w Traktacie między
RP a Ukrainą o dobrym sąsiedztwie, przyjaznych stosunkach i współpracy
z 18 maja 1992 r.
Nie można mówić o istotnych uchybieniach w przestrzeganiu przez władze ukraińskie praw mniejszości polskiej zapisanych w wymienionych dokumentach. Istniejące problemy wynikają bardziej ze słabości demokratycznych
struktur, barier biurokratycznych i trudności ekonomicznych niż świadomie
realizowanej polityki państwa. Pojawiające się sytuacje skierowane przeciwko
osobom należącym do mniejszości polskiej lub np. polskim miejscom pamięci
mają z reguły charakter przejściowy lub lokalny.
255
Raport ‘2012
Kierunki współpracy polskich placówek z osobami należącymi
do mniejszości polskiej
1. Nauka języka polskiego, szerzenie wiedzy o Polsce, jej dziejach i kulturze
Działania na rzecz upowszechniania języka polskiego należą do najważniejszych zadań Ambasady RP i wszystkich konsulatów na Ukrainie.
Wspierane są wszystkie formy: nauki języka – szkoły z polskim językiem
nauczania, nauka języka jako obcego (obowiązkowa i fakultatywna), kursy
językowe, szkoły sobotnio-niedzielne, zarówno poprzez dbałość o warunki
do nauki (np. pozyskiwanie środków i sponsorów remontu sal na pracownie językowe), jak i dostarczanie podręczników, literatury i materiałów
dydaktycznych, pomoc w organizacji wyjazdów do Polski, doskonaleniu
umiejętności i podnoszeniu kwalifikacji nauczycieli. Nauka polskiego
w takim ujęciu powinna być elementem upowszechniania wiedzy o Polsce
dawnej i współczesnej, jej kulturze i dorobku.
2. Aktywizacja polskiej diaspory na rzecz pozyskiwania środków na działalność
W zmienionych warunkach dofinansowywania działalności polskiej
mniejszości na Ukrainie istotne jest rozpowszechnianie wiedzy o samoorganizacji i planowaniu, pozyskiwaniu środków materialnych na działalność, kształtowaniu programu tej działalności i identyfikacji potrzeb
środowiska.
3. Dokumentacja ważnych wydarzeń z historii Polski, miejsc pamięci i zabytków, życiorysów wybitnych Polaków
Z uwagi na długą obecność Polaków na terenie dzisiejszej Ukrainy,
a także różnego rodzaju migracje trwające także obecnie, na Ukrainie pozostało wiele śladów polskiej kultury materialnej, wymagających utrzymania, odbudowy lub innej formy przemyślanego zagospodarowania. Są
tu tysiące zabytków sakralnych wymagających renowacji. Oznacza to potrzebę wyselekcjonowania (we współpracy ze stroną ukraińską) obiektów
najbardziej wartych utrzymania, określenia zaangażowania finansowego
obu stron, wydzielenia obszarów najbardziej godnych miana Wspólnego
Dziedzictwa, które może i powinno stać się spoiwem i mostem kulturowym między oboma narodami. Opieka nad miejscami pamięci narodowej
– wspólnie z lokalnymi organizacjami polskimi i odpowiednimi instytucjami w Polsce – to również jedno z ważnych zadań polskich placówek.
Istotnym aspektem działań powinno być też dokumentowanie losów Polaków na Ukrainie.
4. Kultura
W 2012 r. po raz pierwszy – dzięki środkom z MSZ – konsulaty mogły
w szerszym wymiarze rozwinąć działania na styku dyplomacji polonijnej,
publicznej, kulturalnej czy historycznej, pozyskawszy dużo lepsze instrumenty docierania do rodaków, którzy są zarówno odbiorcami, jak i współorganizatorami wielu projektów.
256
5.
6.
7.
8.
Mówiąc o dyplomacji publicznej i kulturalnej na Wschodzie, nie należy
pomijać kwestii skutecznego docierania do środowisk polskich z atrakcyjną ofertą promocji polskich doświadczeń ostatnich dziesięcioleci, a zwłaszcza współczesnej polskiej kultury „wysokiej”.
Nie negując potrzeby inwestowania w wartościowe inicjatywy z zakresu kultury popularnej i folklorystycznej, należy zwrócić uwagę na skutki
zbyt jednostronnego podejścia, które może doprowadzić do nadmiernej
„skansenowości” polskiej kultury na Ukrainie. Bardzo istotne jest rozszerzeaie polskiej oferty kulturalnej o propozycje dla młodzieży i bardziej wymagającego odbiorcy.
Rozwój mediów w języku polskim
Świat mediów ulega olbrzymim przeobrażeniom, spowodowanym
m.in. rozwojem komputeryzacji, Internetu, sieciowych form prasy, radia
i telewizji. Stwarza to nowe szanse – np. przez coraz większą dostępność
prasy i informacji w dowolnym języku, ale z drugiej kreuje nowe wyzwanie, domagając się doskonalenia narzędzi do przekładów językowych, dbałości o należyty poziom językowy i wizyjny itp.
Realizacja Ustawy o Karcie Polaka
Karta Polaka pozostaje podstawowym instrumentem przyczyniającym
się do pogłębienia znajomości języka polskiego oraz kultury i tradycji polskiej. Dzięki przywilejom, jakie mają jej posiadacze, również w przyszłości
powinna pomagać w identyfikacji środowisk polskich i umacnianiu więzi
ich przedstawicieli z Macierzą.
Rozwój międzyregionalnej współpracy polsko-ukraińskiej
Polega na wzajemnych odwiedzinach samorządów poszczególnych rejonów Polski i Ukrainy w celu prezentacji polskich dobrych praktyk w zakresie samorządu, na wymianie szkolnej, grup młodzieżowych, zespołów
artystycznych czy sportowych. W wielu wypadkach właśnie organizacje
polskie, umiejętnie wspomagane przez konsulaty, są swoistym motorem
i bazą dla rozwoju tej współpracy.
Organizacja wydarzeń polsko-ukraińskich adresowanych do szerokich kręgów odbiorców, w które zaangażowana jest polska diaspora.
Obraz Polski, kreowany przez media na Ukrainie, opiera się przede wszystkim na eksponowaniu polskiego członkostwa w Unii Europejskiej i NATO,
oraz na przedstawianiu Polski jako kraju, który z sukcesem wdrożył reformy
systemowe, dzięki czemu osiągnął znaczącą pozycję w Europie. Euroatlantyckie
usytuowanie Polski często zestawiane jest z – nadal silną na Ukrainie – rosyjską
sferą wpływów, szczególnie w kulturze i ekonomii. Polska przedstawiana jest
jako atrakcyjna alternatywa dla przestrzeni postsowieckiej. Szczególnie pozytywny wpływ na nasz wizerunek miała wspólna organizacja finałów Mistrzostw
EURO 2012; podkreślano dobre przygotowanie miast-gospodarzy, świetną
atmosferę imprezy oraz wysiłki agend polskiego państwa na rzecz sprawnego
257
Raport ‘2012
przekraczania granicy (w tym kontekście media często omawiają praktyczne
aspekty polskiej polityki imigracyjnej, w tym wydawania wiz).
Wizerunek Polski w ukraińskich podręcznikach szkolnych nie zmienił się
znacząco w ostatnich latach i na ogół ma pozytywny wydźwięk. Autorzy podręczników, omawiając okres po ogłoszeniu niepodległości Ukrainy w 1991 r.,
podkreślają rozwój i znaczenie bilateralnej współpracy transgranicznej. Lepiej mogłaby być przedstawiona trudna historia po 1939 r. Podręczniki nie
poświęcają dużo uwagi objaśnieniom tła historycznego w stosunkach polsko-ukraińskich. Nie wyjaśniają, że I Rzeczpospolita była wielonarodowościową
unią, w której swobodnie i równolegle mogły rozwijać się poszczególne języki,
zwyczaje i religie. Brak też wskazówki, że negatywny obraz przeszłości Polski
jest w dużej mierze dziełem sowieckiej propagandy. W 2011 r. ukazał się polecany przez ministerstwo edukacji podręcznik do historii najnowszej (11 klasa)
autorstwa F. H. Turczenki. Konsekwentnie Polesie i Chełmszczyzna określane
są w nim mianem ziem ukraińskich. Dość rzetelnie została tam natomiast opisana wojna obronna 1939 r., z podkreśleniem walki Ukraińców w szeregach
Wojska Polskiego. Wspomniano jednak o pacyfikacjach, jakich rzekomo miało
się dopuszczać „sfrustrowane porażkami” WP. W podręczniku przedstawiono zbrodnię katyńską. Autor bardzo skrótowo wspomina o rzezi wołyńskiej,
przedstawiając ją jako efekt braku porozumienia między polskim i ukraińskim
podziemiem; przyznaje, że w jej wyniku masowo wyniszczono ludność polską
i częściowo ukraińską. Zamieszczono też informację o powojennych przesiedleniach ok. 1 mln Polaków i 520 tys. Ukraińców. Autor podręcznika stwierdza, że
po wojnie polskie władze (nie wspomina o tym, iż były narzucone przez ZSRR)
stosowały surowe sankcje wobec ludności ukraińskiej, których kulminacją była
akcja „Wisła”, w trakcie której przesiedlono 150 tys. Ukraińców. Wg Turczenki,
wielu ludzi zmarło w wyniku głodu i chorób oraz było osiedlanych na zrujnowanych gospodarstwach.
1.28.2. Dezyderaty organizacji mniejszości polskiej na Ukrainie
Organizacje mniejszości polskiej przekazały autorom Raportu szereg opinii
i dezyderatów, dotyczących diagnozy ich sytuacji, oczekiwań wobec miejscowych władz oraz podmiotów polskich współpracujących z Polonią i Polakami za granicą. Szczegółowe materiały, przedłożone przez Federację Organizacji Polskich na Ukrainie, oraz w imieniu Związku Polaków na Ukrainie przez
redaktora naczelnego „Dziennika Kijowskiego”, publikujemy w załączeniu.
Z informacji mniejszych organizacji przytoczyć warto następujące obserwacje
i oczekiwania:
258
Najważniejsze problemy środowiska
1. Rozdrobnienie środowiska polskiego (głównie na wschodzie i południu
Ukrainy) i trwająca niechęć do ujawniania polskiego pochodzenia.
2. Słaby poziom integracji w działaniach; w niektórych przypadkach zbyt
ostra rywalizacja.
3. Malejąca liczba osób młodych zainteresowanych działalnością społeczną.
4.Niewystarczające wsparcie finansowe strony ukraińskiej dla przedsięwzięć dla organizacji, mimo obowiązku ustawowego oraz niewielka pomoc w udostępnianiu lokali na działalność.
1. Usprawnienie realizacji polsko-ukraińskiej umowy o współpracy w dziedzinie kultury, nauki i oświaty z 1997 r., w zakresie przyjmowania przez
stronę ukraińską nauczycieli kierowanych przez władze polskie do pracy
w szkołach i punktach nauczania języka polskiego. Mimo zmian w ukraińskim prawie imigracyjnym w latach 2011-2012, procedury związane
z legalizacją pobytu, obowiązkiem podatkowym, pozwoleniem na pracę
itd. nadal są nad wyraz uciążliwe.
2. Pełniejsza realizacja postanowień umów, w tym Traktatu o dobrym sąsiedztwie, przyjaznych stosunkach i współpracy z 1992 r., które gwarantują polskiej mniejszości narodowej prawo do nauki języka polskiego.
Nadal pojawiają się trudności w stworzeniu warunków do nauczania go
jako języka mniejszości (brak pomieszczeń i środków na zatrudnianie
kwalifikowanej kadry, mała dostępność podręczników i pomocy naukowych, odpowiednich do miejscowych programów).
1. Wsparcie dla Polaków na Ukrainie na rzecz korzystania przez nich z pełni praw mniejszości narodowych oraz umacniania ich pozycji w państwie, czego celem będzie odbudowa polskich elit na Ukrainie.
2. Pomoc na rzecz rozszerzania dostępu do nauczania i doskonalenia znajomości języka polskiego oraz jak najszerszego dostępu do dóbr kultury
narodowej.
3. Wspieranie działalności gospodarczej mniejszości polskiej.
259
Raport ‘2012
1.29. WĘGRY
1.29.1. Raport Ambasady RP w Budapeszcie
Według spisu powszechnego na Węgrzech w 2001 r., 2.962 osoby zadeklarowały polskie pochodzenie i poczucie przynależności do kultury i tradycji
polskiej. Według szacunków Ambasady RP, liczba obywateli polskich na Węgrzech wynosi ok. 2.800, natomiast liczba osób polskiego pochodzenia sięga
ok. 4 tys. Zdaniem przewodniczącej Ogólnokrajowego Samorządu Narodowości Polskiej, Polonia na Węgrzech to ok. 6 tys. osób. Największym skupiskiem
Polaków jest Budapeszt. Potomków pierwszej fali emigracji spotkać można na
północy Węgier (okolice Miszkolca). Skupiska polskie to także miasta Eger,
Győr, Pécs, Segedyn, Szolnok, Veszprém.
Pierwsza fala zorganizowanej emigracji napłynęła ze Spisza, Podhala,
okolic Muszyny i Krynicy w XVIII w. Połowa XIX w. to fala emigracji politycznej po polskich powstaniach narodowych oraz polskich uczestników walk niepodległościowych na Węgrzech. W końcu XIX i początku XX
w. na Węgry dotarła emigracja zarobkowa, głównie górnicy. W tym okresie
powstała polska kolonia w Köbánya (dziś X dzielnica Budapesztu). Ostatnia fala tradycyjnie rozumianej emigracji to okres II wojny światowej na Węgrzech pozostała część z ponad 100 tys. polskich uchodźców cywilnych
i wojskowych. Emigrację powojenną tworzą Polacy, którzy osiedlali się tu
przede wszystkim ze względów osobistych, znacznie rzadziej ekonomicznych.
Właśnie ta grupa jest obecnie najbardziej aktywna. Część aktywnych społecznie Polaków żyjących na Węgrzech nie ma jednak miejscowego obywatelstwa,
tym samym nie może korzystać z systemu tzw. samorządności mniejszościowej
stworzonej na Węgrzech na początku lat 90-tych. Społeczność polska, poza kilkoma przypadkami, nie jest widoczna na eksponowanych stanowiskach, w życiu politycznym, społecznym i kulturalnym kraju.
Na tym tle grupa Polaków/obywateli polskich, określana jako tzw. migracja zarobkowa, jest raczej nowym zjawiskiem. Przystąpienie Węgier i Polski do
Unii Europejskiej nie spowodowało jednak widocznej zmiany w strukturze
społeczności polskiej na Węgrzech. Według Ministerstwa Gospodarki Węgier,
w tutejszym Urzędzie Pracy w 2009 roku zgłoszono 1.112 pracujących obywateli RP. W roku 2010 było ich 1.303, w 2011 – 1.524, a w 2012 – 1.574.
Jednocześnie w tych latach węgierski odpowiednik ZUS odnotował w 2009 r.
1.597 ubezpieczonych pracowników – obywateli RP. W latach kolejnych było
to odpowiednio: w 2010 r. – 1.533 osoby, w 2011 – 1.563 i w 2012 – 1.611.
Dodatkowo zarejestrowano osoby delegowane (tzw. hosting): w 2010 r. – 1125
osób, a w 2011 r. – 800.
260
Organizacje
Na Węgrzech działają znaczące organizacje polonijne. Najstarsze to: Polskie
Stowarzyszenie Kulturalne im. gen. J. Bema (od 1958 r., 6 oddziałów) i Stowarzyszenie Katolików Polskich na Węgrzech p.w. Św. Wojciecha (od 1993 r.,
2 oddziały). Stosunkowo nowe jest Stowarzyszenie Polonia Nova. Wśród organizacji działających także poza stolicą wymienić należy Polskie Stowarzyszenie
Kulturalne im. Jana Sobieskiego (Győr), Polsko - Węgierskie Stowarzyszenie
Kulturalne - Klub Polonia w Eger czy Stowarzyszenie Przyjaźni Polsko - Węgierskiej w Szeged.
Zgodnie z ustawodawstwem węgierskim miejscowa Polonia posiada, obok
innych 12 grup narodowościowych, oficjalny status mniejszość narodowej.
Daje on ogromne możliwości prawne, organizacyjne i finansowe dla działalności polonijnej, takiej jak np. tworzenie placówek oświatowych, wydawanie
gazet i periodyków, tworzenie stałych audycji radiowych i telewizyjnych, inicjowanie działań służących pielęgnowaniu tradycji. Problemem jest jednak brak
obywatelstwa węgierskiego u części Polonii, co utrudnia aktywnym osobom
udział w systemie samorządów mniejszościowych, utworzonym na początku
lat 90-tych. W 2006 r. Zgromadzenie Narodowe Węgier przegłosowało w nim
zmiany. Najistotniejszą z nich jest to, że kandydat na radnego do samorządu
mniejszościowego musi posiadać rekomendację organizacji mniejszościowej.
Obecnie społeczność polska ma na Węgrzech 52 samorządy, w tym w 16 dzielnicach Budapesztu oraz 33 innych miejscowościach. Główne problemy, polityka władz miejscowych
Państwo węgierskie, jako członek UE, zobowiązało się przestrzegać umowy międzynarodowe dotyczące ochrony praw migrantów, w tym dyrektywę
77/486/EWG z 25 lipca 1977 r. ws. kształcenia dzieci pracowników migrujących.
Z perspektywy polskiego pracownika migrującego nie zawsze jest ona w pełni
realizowana. W odniesieniu do jej art. 1 i 2, dzieci pracowników migrujących
mogą zostać przyjęte do szkoły węgierskiej (po spełnieniu formalności).
Jednakże wielu rodziców – imigrantów nie korzysta z tego wskutek kilku
istotnych utrudnień. Trudności finansowe państwa węgierskiego wpłynęły wyraźnie na wstrzymanie programu wsparcia imigrantów, np. w zakresie zapewnienia darmowych, dodatkowych lekcji języka węgierskiego, mających na celu
ułatwienie przyjmowania ich do lokalnego systemu oświaty. Szkoły przyjmują
więc dzieci imigrantów do klas węgierskich zgodnie z wiekiem, gdzie dziecko
uczęszczając w normalnym trybie często nie uzyskuje promocji na rok następny, bowiem traktuje się ten rok jako „zerowy”. Rodzice, którzy planują pobyt
na Węgrzech do 4 lat, chroniąc swoje dzieci przed tą potencjalną porażką edukacyjną, szukają możliwości realizacji obowiązku szkolnego w szkołach międzynarodowych, bądź akredytowanych przez inne państwa (szkoła austriacka,
261
Raport ‘2012
francuska, brytyjskaj itp.), gdzie system wsparcia jest zdecydowanie lepiej zorganizowany i dziecko nie traci roku. Na terenie Węgier dzieci pracowników
migrujących mogą korzystać z nauki w języku polskim w Szkolnym Punkcie
Konsultacyjnym (SPK) w Budapeszcie, który podlega bezpośrednio Ośrodkowi Rozwoju Polskiej Edukacji za Granicą (ORPEG) z siedzibą w Warszawie.
Kształcenie w szkole obejmuje trzy poziomy: szkołę podstawową, gimnazjum
i liceum (12 oddziałów). Szkoła realizuje program uzupełniający, tzn. prowadzi
zajęcia z wybranych przedmiotów nieobjętych nauczaniem w szkołach macierzystych (język polski, wiedza o Polsce). Realizowany program nauczania z tych
przedmiotów zgodny jest z ramami programowymi kształcenia uzupełniającego
dla szkolnych punktów konsultacyjnych poza granicami kraju.
Liczba uczniów Szkolnego Punktu Konsultacyjnego w Budapeszcie od 2009 r.
Rok
szkolny
Semestr
Liczba uczniów
w SPK
Liczba uczniów
pracowników
migrujących
2009/10
2009/10
2010/11
2010/11
2011/12
2011/12
2012/13
I
II
I
II
I
II
I
100
95
99
100
87
85
90
68
69
75
76
60
57
63
Procent liczby
uczniów
pracowników
migrujących
w stosunku do
pozostałych
uczniów %
68
72,63
75,75
76
69
67
70
Jednocześnie na Węgrzech funkcjonuje inna polska placówka szkolna. Ogólnokrajowa Szkoła Polska (OSP) działa od września 2004 r., a utworzona została
w wyniku przekształcenia dotychczasowego modelu nauczania tzw. „szkół niedzielnych”. Założycielem OSP, działającej w oparciu o przepisy węgierskiego
Ministerstwa Oświaty i mającej status szkoły uzupełniającej, jest Ogólnokrajowy Samorząd Mniejszości Polskiej. W odróżnieniu od tzw. „szkół niedzielnych”, OSP pracuje w oparciu o ujednolicony program nauczania. Język polski
jest tu przedmiotem, z którego ocena może być wpisywana (na życzenie ucznia)
na świadectwie szkoły węgierskiej. Uczeń może uzyskać zwolnienie z obowiązku uczenia się jednego języka obcego na rzecz języka ojczystego. System ten
pozwolił stać się językowi polskiemu jednym z przedmiotów uznawanych na
świadectwie maturalnym. OSP jest placówką należącą do narodowego systemu
oświaty węgierskiej i finansowaną z budżetu państwa. Obecnie w skład szkoły
wchodzi 18 oddziałów nauczania (28 klas) na terenie całego kraju. W roku
szkolnym 2005/2006 uczyło się w nich 218 uczniów w wieku od 6 do 19 lat,
którzy jednocześnie są uczniami podstawowych i średnich szkół węgierskich.
262
W roku szkolnym 2012/2013 uczy się 164 uczniów (obecnie tylko ze środowiska polonijnego).
Obecnie brak jest potwierdzonych informacji o bezdomnych obywatelach
polskich czy Polakach ze społeczności polskiej na Węgrzech. Sporadycznie, np.
w sezonie turystycznym, pojawiają się osoby, które przebywają na Węgrzech
bez środków do życia i miejsca zamieszkania/noclegu, które można ewentualnie określić mianem polskich „czasowych” bezdomnych. Obecnie wiadomo
o dwóch takich osobach. Z uwagi na swobodne przekraczanie granic, liczba ta
może się zmieniać.
W ostatnim okresie nie odnotowano gwałtownego wzrostu mobilności
wśród pracowników migrujących związanej z kryzysem. Pojawiają się informacje o powrotach Polaków/obywateli polskich na stałe do kraju, dotyczą jednak
przede wszystkim emerytów, którzy mogą sobie na to pozwolić. Trudno uznać
to jednak za trend masowy. W 2009 r. węgierski ZUS przekazywał do Polski
109 rent i emerytur. W 2010 r. - 115, w 2011 – 117, a w 2012 – 118. Podobnie
przyjazdy i wyjazdy pracowników migrujących są stałym zjawiskiem wynikającym z potrzeb firm, które ich zatrudniają.
W mediach węgierskich odnotowuje się wzrost zainteresowania Polską.
Wynika to m.in. z aktywności w sferze politycznej (np. objęcia przez RP przewodnictwa w Grupie Wyszehradzkiej, wizyty Ministra Spraw Zagranicznych
w Budapeszcie). Zainteresowanie Polską pobudzał też kalendarz działań polonijnych; wrzesień jest miesiącem szeregu uroczystości upamiętniających polskie
uchodźstwo na Węgry podczas II wojny światowej (wiele z nich odnotowały
węgierskie media). Od zmiany rządu w 2010 r. utrzymuje się ogólne pozytywne postrzeganie Polski i Polaków oraz naszych wzajemnych relacji w wymiarze
historycznym i współczesnym. W wymiarze stricte politycznym, pozytywny
dotąd obraz Polski nie zmienił się. Publikacje zazwyczaj z aprobatą odnoszą się
zarówno do działań polskiego rządu, jak i do wydarzeń w Polsce. Odnotować
należy nowe pozytywne akcenty, zwłaszcza dotyczące gospodarki.
Historia Węgier i historia powszechna w tutejszych szkołach traktowane
są na równi. Najpierw omawiana jest powszechna, potem wydarzenia danej
epoki w odniesieniu do Węgier. Głównym przedmiotem nauczania historii na
Węgrzech są kraje Europy Zachodniej, później Europa Środkowa (w tym Polska) w formie rozproszonej. Historia Polski w wielu okresach ściśle splata się
z historią Węgier, toteż Polska i Polacy są często ważnym elementem materiału
nauczania nie tylko historii powszechnej, ale także dziejów Węgier. Lekcji poświęconych tylko historii Polski nie ma. W zakresie historii powszechnej Polska pojawia się głównie przy omawianiu wydarzeń w Europie Środkowej lub
istotnych z punktu widzenia historii świata, np. wojen z Turcją, II wojny świa-
263
Raport ‘2012
towej, „Solidarności”, pontyfikatu Jana Pawła II itp. Polska i Polacy pojawiają
się w rozdziałach o wspólnych władcach, wspólnych wojnach wyzwoleńczych
itp. Jednak istotne dla nas wydarzenia własnej historii są często ujęte krótko
i ogólnie.
Problemem dla środowiska polskiego jest sposób finansowania działalności,
zarówno na Węgrzech, jak i w Polsce. Nie chodzi w tym przypadku o wielkość
sum, którymi dofinansowane są poszczególne programy i projekty, ale o sposób
składania wniosków, ich opiniowania, aż do efektów końcowych, tzn. otrzymania środków. Obecne zasady uniemożliwiają planowanie programów kulturalno-oświatowych i innych.
Podobnie ważnym problemem jest niezrozumiałe rozbicie środowiska polonijnego i panująca w nim niezgoda. Widoczna jest także niezgodność interesów
pokolenia starszego i młodszego, co utrudnia koordynację programów odpowiadających oczekiwaniom obydwu grup.
Znaczny problem stanowi ostatnio brak możliwości i środków na działalność charytatywną – pomoc dla coraz większej grupy ludzi starszych, chorych
i zubożałych.
Współpraca z władzami miejscowymi, zarówno na szczeblu rządowym,
ministerialnym, jak i samorządowym, zadowala. Oczekiwane jest zakończenie
reformy sposobów dofinansowywania działalności, np. zmiany podmiotów,
w tym ministerstw, które się tym zajmują.
Środowisko polonijne na Węgrzech opowiada się za częstszymi kontaktami,
łącznie z kontrolą działania przez organa polskie. Węgierscy Polacy oczekują od
władz polskich, aby wypróbowany już koordynator spraw polonijnych - Stowarzyszenie „Wspólnota Polska” - w przyszłości pozostała głównym partnerem.
264
1.30. WIELKA BRYTANIA
1.30.1. Raport Ambasady RP w Londynie
Do XIX w. nieliczni Polacy przybywali do Anglii w charakterze dyplomatów, podróżników, uczonych i studentów. Polską emigrację (polityczno-wojskową) na Wyspy Brytyjskie zapoczątkowała klęska Powstania Listopadowego. W sposób widoczny jej liczebność zmieniła dopiero II wojna światowa.
W 1940 r., wraz z rządem II RP, polskimi politykami, działaczami kulturalnymi
i społecznymi, na terenie Zjednoczonego Królestwa (ZK) przebywało ok. 30
tys. wojskowych i 3 tys. cywilów. Pod koniec wojny, w 1945 r., było tam już
ok. 95 tys. Polaków (w tym 54 tys. żołnierzy). W 1949 r., na skutek nowego
podziału politycznego i terytorialnego Europy, na terenie ZK znalazło się ok.
160 tys. Polaków (z tego 10 proc. w Szkocji).
O specyficznym charakterze polskiego wychodźstwa stanowiła dominująca
rola wojska. Osoby cywilne – przede wszystkim rodziny żołnierzy oraz osoby
wywiezione do obozów koncentracyjnych i obozów pracy w okupowanej Europie - były w szeregach tej społeczności zdecydowaną mniejszością. Jako całość,
grupa ta jednomyślnie opowiedziała się przeciwko ustanowionej w Polsce nowej władzy i poparła londyński Rząd RP na Uchodźstwie, tworząc emigrację
niepodległościowo-polityczną. Geograficzne rozmieszczenie brytyjskiej Polonii
od lat 50-tych pozostaje bez zasadniczych zmian. Największym skupiskiem jest
Londyn, gdzie mieszka jedna trzecia całej polskiej wspólnoty. Kolejne większe ośrodki to: Manchester, Birmingham, Bradford, Leeds, Wolverhampton,
Nottingham, Sheffield, Coventry, Leicester, Swindon, Bristol, Birmingham,
Edynburg, Glasgow, Northampton, Derby i Slough. Ponadto, mniejsze skupiska rozlokowane są od Invergordon w Szkocji po Plymouth w południowo-zachodniej części kraju.
Istnienie polskich wspólnot lokalnych z reguły wiązało się z działalnością
parafii oraz kół Stowarzyszenia Polskich Kombatantów i organizacji zrzeszonych w Zjednoczeniu Polskim w Wielkiej Brytanii. Mimo znaczącego stopnia wewnętrznej integracji wychodźstwa polskiego, socjologowie brytyjscy nie
uważają polskich wspólnot za getta etniczne, choć wskazują na ich zwartość
i odmienność. Jednocześnie podkreśla się wciąż zbyt mały udział wspólnoty
polskiej w głównym nurcie życia gospodarczego, politycznego, społecznego
oraz kulturalnego kraju, a także w brytyjskiej administracji oraz w sektorze
opieki społecznej.
Jeśli chodzi o liczebność tradycyjnej Polonii, można mówić jedynie o danych szacunkowych. Statystyki brytyjskie nie uwzględniają bowiem osób pochodzenia polskiego, a jedynie urodzonych w Polsce. Według szacunków Ambasady grupa ta liczy od 120 - 150 tys.
265
Raport ‘2012
Zdecydowana większość osób, które przybywały do Wielkiej Brytanii od
2004 r., wypracowała skuteczny model funkcjonowania w miejscowym środowisku oraz ma dobrą orientację co do przysługujących im praw i korzystania z pomocy wyspecjalizowanych brytyjskich instytucji, systemu pomocy
socjalnej.
Dominujący motyw przyjazdu do tego kraju to chęć poprawy warunków
życia i wykorzystanie nowych szans rozwoju zawodowego. Charakterystyczne
cechy dominującej części migracji zarobkowej to mobilność, elastyczne reagowanie na zmienne warunki, szybkie dostosowanie się.
Według brytyjskiego urzędu statystycznego (Office for National Statistics ONS), liczba rezydentów z Polski (dane za okres lipiec 2010 - czerwiec 2011),
wyniosła 587 tys., z czego:
• na obszarze administracyjnym Anglii zamieszkuje 500 tys. Polaków,
w tym:
–– 8 tys. - Północno-Wschodnią Anglię;
–– 45 tys. - Północno-Zachodnią Anglię;
–– 55 tys. - Yorkshire i okolice;
–– 56 tys. - wschodnie Midlands (środkowo-wschodnia część Anglii);
–– 48 tys. - zachodnie Midlands (środkowo-zachodnia część Anglii);
–– 46 tys. - Południowo-Zachodnią Anglię;
–– 56 tys. - Wschodnią Anglię;
–– 60 tys. - Południowo-Wschodnią Anglię, z wyłączeniem stolicy WB
i okolic;
–– 126 tys. - tzw. Greater London.
• 18 tys. polskich obywateli przebywa w Walii;
• 57 tys. – w Szkocji;
• 12 tys. – na terenie Irlandii Północnej.
Struktura narodowościowa obcokrajowców, zamieszkujących
poszczególne regiony WB (dane za okres: 07.2010-06.2011)
Źródło: Office for National Statistics, 2012
1
2
3
4
5
tysiące
Region kraj pochodze- Sza- CI
WB
nia imigrantów cunek +/Wielka
Brytania
Indie
694 36
Polska
587 33
Pakistan
442 29
Rep. Irlandii
407 28
Niemcy
295 24
Region
WB
Londyn
1
2
3
4
5
Płn.-Wschód
1
266
tysiące
kraj pochodze- Sza- CI
nia imigrantów cunek +/-
Indie
Bangladesz
Polska
Rep. Irlandii
Nigeria
253
135
126
121
106
26
19
19
18
17
Indie
81
14
Pd.-Wschód
Indie
15
4
1
2
3
4
5
Niemcy
Chiny
Polska
Pakistan
10
8
8
7
4
3
3
3
2
3
4
5
Płn.
Zachód
1
2
3
4
5
68
47
45
45
20
11
9
9
9
6
1
2
3
4
5
Yorkshire i The
Humber
74
55
35
23
16
12
11
8
7
6
1
2
3
4
5
Wsch.
Midlands
61
56
22
21
19
13
12
8
8
7
1
2
3
4
5
Zach.
Midlands
46
31
29
22
19
10
8
8
7
6
Indie
Polska
Pakistan
Rep. Irlandii
Niemcy
648
500
420
351
259
38
33
30
28
24
Poland
Indie
Niemcy
Rep. Irlandii
Bangladesz
18
12
10
8
6
4
3
3
3
2
Polska
Indie
Rep. Irlandii
Niemcy
Pakistan
57
24
22
22
17
8
5
5
5
4
Rep. Irlandii
Polska
Litwa
Indie
Łotwa
25
12
10
10
4
8
6
5
5
3
Szkocja
Indie
Pakistan
Polska
Rep. Irlandii
Jamajka
88
80
48
40
28
14
13
10
9
8
1
2
3
4
5
Płn.
Irlandia
Wschód
1
2
3
4
5
Poland
Germany
India
Rep. Irlandii
Rep. Pd. Afryki
Walia
Indie
Polska
Niemcy
Pakistan
Rep. Irlandii
1
2
3
4
5
12
12
12
11
Anglia
Pakistan
Polska
Indie
Niemcy
Rep. Irlandii
1
2
3
4
5
60
60
56
49
Pd. Zach.
Pakistan
Indie
Rep. Irlandii
Poland
Germany
1
2
3
4
5
Polska
Niemcy
Rep. Pd. Afryki
Rep. Irlandii
Polska
Indie
Rep. Irlandii
USA
Niemcy
56
40
33
29
24
13
11
10
9
8
1
2
3
4
5
267
Raport ‘2012
Wedle informacji brytyjskiego Ministerstwa Pracy i Emerytur, w latach
2010-11 obywatelom polskim przyznano 81.180 numerów ubezpieczenia
(National
Insurance Number
- NIN),
że Polacy
byli najliczniejszą
obcokrajowców.
W stosunku
doco
latoznacza,
poprzednich,
roczna
alokacja NIN dla naszy
grupę etniczną spośród obcokrajowców. W stosunku do lat poprzednich, rocz69.940 NIN
w latach
2009-2010
(druga
pod względem
grupa etniczna) i 13
na alokacja
dla naszych
rodaków
wynosiła
69.940 wwielkości
latach 2009-2010
2009
grupa
etniczna
wśród wszystkich
obcokrajowców).
(druga
co (najliczniejsza
do wielkości grupa
etniczna)
i 134.360
w latach 2008-2009
(najliczniejsza
grupa etniczna
wśród
obcokrajowców.
W stosunku
do latwszystkich
poprzednich,obcokrajowców).
roczna alokacja NIN dla naszych rodaków wynosiła
Struktura narodowościowa obcokrajowców, którym przyznano narodowe nume
69.940 w latach 2009-2010 (druga pod względem wielkości grupa etniczna) i 134.360 w latach 2008Źródło:
Department
forobcokrajowców,
Workwszystkich
and Pensions,
2012
2009
(najliczniejsza
grupa etniczna
wśród
obcokrajowców).
Struktura
narodowościowa
którym
przyznano narodowe
numery
ubezpieczenia
Struktura narodowościowa obcokrajowców, którym przyznano narodowe numery ubezpieczenia
Źródło:
Department
for Work
and Pensions,
2012 2012
Źródło:
Department
for Work
and Pensions,
Szacunki dotyczące
liczbyliczby
obcokrajowców,
zamieszkujących
WB (lipiec 2010 - czerwiec
2011)
Szacunki
dotyczące
obcokrajowców,
zamieszkujących
WB (lipiec
Źródło:
Office
for
National
Statistics,
2012
2010 - czerwiec 2011)
Szacunki
dotyczące
liczby
Źródło:
Office for National
Statistics,
2012 obcokrajowców, zamieszkujących WB (lipiec 2010 - cze
Źródło: Office for National Statistics, 2012
CI +/- oznacza przedział ufności (współczynnik prawdopodobieństwa, wyznaczający rzeczywistą
wartość parametru; im wyższy, tym większa granica błędu/możliwość odchylenia)
Wpływ pracowników z Polski na brytyjska gospodarkę
Raporty brytyjskich ministerstw: DWP, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych - Home Office
(HO),
czy oznacza
ONS, publikowane
kwartalnie
jako wynik jednorazowych
badań, podtrzymują
CI
+/przedział
ufnościlub
(współczynnik
prawdopodobieństwa,
wyznaczają
CI +/- oznacza przedział ufności (współczynnik prawdopodobieństwa, wyznaczający rzeczywistą wartość
pozytywną
ocenę
wpływu
otwarcia
brytyjskiego
rynku
pracy
1
maja
2004
r.
dla
nowych
krajów
parametru;
im wyższy,
tym większa granica
błędu/możliwość
odchylenia) granica błędu/możliwość odchylenia
wartość
parametru;
im wyższy,
tym większa
członkowskich UE. Analizy potwierdzają, że otwarcie tego rynku było korzystne dla gospodarki
brytyjskiej, gdyż pracownicy z tych państw, w tym z Polski, wypełniają luki w zatrudnieniu oraz
Wpływ
pracowników z Polski na brytyjska gospodarkę
redukują regionalne niedobory siły roboczej, stanowiąc równocześnie niewielkie obciążenie dla
Raporty
brytyjskich
DWP, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych
brytyjskiego
opiekiministerstw:
społecznej.
Wpływ systemu
pracowników
z Polski na brytyjska gospodarkę
(Home Office
HO),
czy
ONS,
publikowane
kwartalnie
wynik
Warto również zaznaczyć, że z opublikowanego
w styczniu lub
2012jako
r. przez
DWPjednoraportu nt.
wykorzystywania
środków
przeznaczonych
dla
osób
pozostających
bez
pracy
w
WB2
wynika,
że z 5,5
razowych badań,
potwierdzają
pozytywną
ocenę wpływu
otwarcia brytyjskiego
Raporty
brytyjskich
ministerstw:
DWP, Ministerstwa
Spraw
Wewnętrz
(HO), czy ONS, publikowane kwartalnie lub jako wynik jednorazowych
pozytywną ocenę wpływu otwarcia brytyjskiego rynku pracy 1 maja 2004 r
268
członkowskich UE. Analizy potwierdzają, że otwarcie tego rynku było korzy
2
http://statistics.dwp.gov.uk/asd/asd1/adhoc_analysis/2012/nat_nino_regs.pdf
rynku pracy 1 maja 2004 r. dla nowych krajów członkowskich UE. Analizy
potwierdzają, że otwarcie tego rynku było korzystne dla gospodarki brytyjskiej,
gdyż pracownicy z tych państw, w tym z Polski, wypełniają luki w zatrudnieniu
oraz redukują regionalne niedobory siły roboczej, stanowiąc równocześnie niewielkie obciążenie dla brytyjskiego systemu opieki społecznej.
Warto zaznaczyć, że z opublikowanego w styczniu 2012 r. przez DWP
raportu nt. wykorzystywania środków na rzecz osób pozostających bez pracy
w WB27 wynika, że z 5,5 mln osób, które ubiegają się o wsparcie, tylko 6,4
proc. nie posiadało obywatelstwa brytyjskiego (ok. 370 tys., z czego 25 proc.
pochodziło z innych państw UE; Polacy stanowili siódmą co do wielkości grupę
ubiegających się o wsparcie, przede wszystkim o zasiłki dla bezrobotnych.
mln W
osób,
które ubiegają
się o wsparcie,
tylko 6,4 proc.
nie posiadało
brytyjskiego
specjalnym
dodatku
poświęconym
obywatelom
RP,obywatelstwa
opublikowanym
(ok. 370.000 osób, z czego 25 proc. pochodziło z innych państw UE; Polacy stanowili siódmą pod
w sierpniu 2011 r., ONS podaje, że od momentu rozszerzenia UE w 2004 r.
względem wielkości grupę ubiegających się o wsparcie, przede wszystkim o zasiłki dla bezrobotnych.
PolacyWstanowili
średnio 66 proc. przyjezdnych z nowych państw członkowspecjalnym dodatku o polskich obywatelach, opublikowanym w sierpniu 2011 r., ONS
skich.
Ich
liczba
wzrosła
z 75 tys.
grudniu
532 66
tys.
w przyjezdnych
grudniu z
podaje, że od momentu
rozszerzenia
UE ww
2004
r. Polacy2003 r.
stanowilido
średnio
proc.
2010 r.,
jednak
od
ponad
trzech
lat
przyrost
ten
maleje
w
2007 r.
przybyło
nowych państw członkowskich. Ich liczba wzrosła z 75 tys. w grudniu 2003 r. do 532 tys. w 96
grudniu
2010Polaków,
r., jednak od
trzech lat
ten39
wykazuje
tys.
aleponad
w 2009 r.
– przyrost
już tylko
tys. tendencję malejącą - w 2007 r. przybyło 96
tys. Polaków, ale już w 2009 r. - tylko 39 tys.
Szacowana liczba polskich rezydentów zamieszkujących WB.
Szacowana liczba polskich rezydentów zamieszkujących WB.
Zatrudnienie Polaków w WB.
269
Raport ‘2012
Zatrudnienie Polaków w WB
Zgodnie z raportem ONS, poakcesyjna struktura wiekowa Polaków przebywających na terenie WB uległa zmianie: obecnie 86 proc. polskich rezydentów
to osoby w wieku 16-64 lata, podczas gdy w 2003 r. stanowili jedynie 55 proc.
PolacyZgodnie
są najliczniejszą
grupą
etniczną
wśród
obywateli
grupy
państw
A8; naj- na
z ww. raportem
ONS,
poakcesyjna
struktura
wiekowa
Polaków
przebywających
terenie
zmianie: obecnie
86(ok.
proc.122
polskich
rezydentów
to osoby23
w wieku
większaWBichuległa
zamieszkuje
Londyn
tys. osób),
co stanowi
proc. 16-64
ogółulata,
podczas
w 2003 r. stanowili oni jedynie 55 proc.. Polacy są najliczniejszą grupą etniczną wśród
Poloniigdy
w WB.
obywateli grupy państw A8; największa liczba polskich rezydentów zamieszkuje Londyn (ok. 122 tys.
Raport objął również dane o poziomie zatrudnienia Polaków, który wyniósł
osób), co stanowi 23 proc. ogółu Polonii w WB.
84,6 proc. wśród osób w przedziale wiekowym 16-64 lata (449.888 osób –
Raport
objął
również dane
poziomie zatrudnienia
wyniósł 84,6na
proc.
wśród
dane za
II kw.
2011 r.).
Dlaoporównania,
średniPolaków,
poziomktóry
zatrudnienia
bryosób w przedziale wiekowym 16-64 lata (449.888 osób - dane za II kw. 2011 r.). Dla porównania,
tyjskim rynku pracy wyniósł w omawianym okresie 70,4 proc. Z kolei poziom
średni poziom zatrudnienia na brytyjskim rynku pracy wyniósł w omawianym okresie 70,4 proc..
bezrobocia wśród obywateli polskich w II kw. 2011 r. wyniósł 5,5 proc. (przy
Liczba zatrudnionych na Wyspach Polaków wzrosła o 60 tys. osób w stosunku do I kw. 2011 r.;
średniej
krajowejwśród
wynoszącej
poziom
bezrobocia
obywateli wówczas
polskich w II7,9
kw.proc.).
2011 r. wyniósł 5,5 proc. (przy średniej krajowej
W
raporcie
Krajowego
Instytutu
Badań
Ekonomicznych i Społecznych
wynoszącej wówczas 7,9 proc.).
(National
Institute
for Economic
and Ekonomicznych
Social Research
– NIESR),
jak iInstitute
w po- for
W raporcie
Krajowego
Instytutu Badań
i Społecznych
(National
wstałymand
naSocial
zlecenie
Komisji
Europejskiej
raporcie:
„Labour
mobility
within
Economic
Research
– (NIESR),
jak i w powstałym
na zlecenie
Komisji
Europejskiej
raporcie:
„Labour
the of
EU enlargement
- The impact of and
enlargement
and the functioning
the transitional
the EUmobility
- The within
impact
the functioning
of the of
transitional
arrangements”,
szacuje
się, żesię,
napływ
obywateli obywateli
z grupy państw
A8 w latach
2004-2009
arrangements”,
szacuje
że napływ
z grupy
państw
A8 wprzyczynił
latach się
do
wzrostu
brytyjskiego
PKB
o
0,38
proc.
(4,91
mld
GBP).
W
wyżej
wymienionym
okresie
wartość
2004-2009 przyczynił się do wzrostu brytyjskiego PKB o 0,38 proc. (4,91 mld
brytyjskiej gospodarki wzrosła o 98 mld GBP, w tym, zdaniem NIESR, blisko 5 proc. (4,9 mld GBP),
GBP). W wymienionym okresie wartość brytyjskiej gospodarki wzrosła o 98
stanowił udział obcokrajowców z grupy państw A8. Wg raportu, w okresie pierwszych 5 lat od
mld GBP, w tym, wg NIESR, blisko 5 proc. (4,9 mld GBP), stanowił udział
rozszerzenia UE do WB przybyło 1,5 mln obcokrajowców z nowych państw członkowskich, z czego
obcokrajowców
z grupy
Wg raportu,
5 latstwierdził
od
700
tys. z Polski, przy
czympaństw
500 tys.A8.
Polaków
osiadło tuwnaciągu
stałe.pierwszych
Raport NIESR
rozszerzeniażeUE
donapływowi
WB przybyło
1,5 mln obcokrajowców
z nowych
jednocześnie,
dzięki
do WB pracowników
z grupy A8, wydajność
pracy w państw
tym. okresie
wzrosła
o 0,95 proc.,znatomiast
przyrost
był proporcjonalny
wzrostu
członkowskich,
czego 700
tys. PKB
z Polski,
przy czymdo500
tys.populacji.
Polaków osiadło
tu na statystyczne
stałe. Raporto stwierdził
że dzięki napływowi do WB
praDane
obywatelachjednocześnie,
polskich zamieszkałych/zarejestrowanych
w państwie
urzędowania,
tym pracownikach
migrujących.
cowników zwgrupy
A8, wydajność
pracy w tym okresie wzrosła o 0,95 proc.,
natomiast
przyrost
PKB danych
był proporcjonalny
do wzrostu
Zgodnie
z publikacją
urzędu statystycznego
ONS) zepopulacji.
spisu ludności Census 2011,
liczba obywateli Polski zamieszkujących WB wzrosła z 58 tys. w 2001 r. (0,1 proc populacji kraju) do
270
Dane statystyczne o obywatelach polskich zamieszkałych/
zarejestrowanych w państwie urzędowania, w tym pracownikach
migrujących
Zgodnie z danymi urzędu statystycznego ONS ze spisu ludności Census
2011, liczba obywateli RP zamieszkujących WB wzrosła z 58 tys. w 2001 r.
(0,1 proc populacji kraju) do 579 tys. w 2011 r. (1 proc. populacji). Obywatele polscy stanowią tu drugą co do wielkości grupę etniczną. Jak informuje
ONS, Polska była w 2011 r. jednym z trzech krajów (razem z Indiami i Pakistanem), z których wzrost napływu obywateli stanowił niemal jedną czwartą ogółu
wszystkich obcokrajowców przyjeżdżających do WB. ONS szacuje, że wzrost
liczby naszych obywateli tu rezydujących wynosi 897 proc. w skali dekady; dla
porównania, taki wzrost liczby rezydentów z Indii wynosi 52 proc., a Pakistanu – 56 proc. Dane ze spisu różnią się od szacunkowych, którymi do tej pory
posługiwał się ONS (w sierpniu 2012 r. szacował liczbę obywateli polskich tu
zamieszkałych na 687 tys. Powodem różnic może być zawodność narzędzi stosowanych w czasie spisu oraz niechęć części Polaków do wzięcia w nim udziału.
Polskie konsulaty odnotowują stale rosnącą dynamikę czynności konsularnych,
co wskazuje na powiększanie się grupy Polaków osiedlających się w Wielkiej
Brytanii.
Ponadto, zgodnie z danymi spisu, największa koncentracja obywateli RP
jest w okolicach zachodniego Londynu, Slough czy niewielkiej miejscowości
Boston w hrabstwie Lincolnshire; jednakże na pięć największych okręgów administracyjnych, zamieszkiwanych przez Polaków, przypada jedynie 9 proc. ich
ogółu, co sugerować może nierównomierne rozproszenie wspólnoty polskiej.
ONS podaje, że najwięcej obywateli polskich zamieszkuje kolejno: Ealing –
21.500 osób (6,4 proc. ogólnej liczby mieszkańców okręgu), Slough – 8.300
(5,9 proc.), Boston – 3 tys. (4,6 proc.); Haringey w Londynie - 10,9 tys. (4,3
proc.) i Hounslow w Londynie – 10,4 tys. (4,1 proc. ogółu mieszkańców).
Tymczasem z poprzedniej informacji ONS o migracji wynikało, że zgodnie z danymi IPS (International Passenger Survey), spośród napływających
w 2011 r. obcokrajowców, Polacy stanowili czwartą co do wielkości grupę imigrantów, czyli 6,4 proc. ogółu (po Indiach, Chinach i Pakistanie). W grupie
państw, do których w 2011 r. wyjechali rezydenci WB (zarówno obywatele,
jak i obcokrajowcy), Polska zajęła czwartą pozycję z liczbą 20 tys. osób, które
opuściły WB (po Australii, USA, Indiach i Francji – ex aequo z Polską). Dodatkowo, raport demograficzny ONS za 2011 r. pokazał, że Polki są największą
grupę narodowościową matek rodzących dzieci w WB, z liczbą ponad 20 tys.
urodzeń w 2011 r. (2,8 proc. urodzeń wszystkich dzieci). Dla porównania, w latach 2002-2004 liczba urodzeń przez polskie matki była na tyle niska, że nie
odnotowano jej w tabeli.
271
Raport ‘2012
Problematyka ochrony praw polskich pracowników migrujących do
Wielkiej Brytanii
Syntetyczne stanowisko kraju urzędowania w zakresie swobody
przepływu osób
Rząd brytyjski kontynuuje prace nad przeglądem kompetencji UE-WB:
Review of the Balance of Competences (RBoC), w ramach którego zamierza przeanalizować swobodę przepływu osób z punktu widzenia dostępu obywateli
nowych państw członkowskich UE do rynku pracy i ich uprawnień do korzystania z opieki społecznej (przegląd wdrożenia i funkcjonowania swobody
przepływu osób prowadzi Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (Home Office
– HO), a dotyczących uprawnień do świadczeń społecznych – Ministerstwo
Pracy i Emerytur (Department for Work and Pensions – DWP); rząd koalicyjny
sądzi, że wnioski z przeglądu RBoC mogą zawierać propozycję założeń zmian
w polityce wizowej w stosunku do obywateli państw A8 (kraje Europy Środkowo-Wschodniej) oraz A2 (Rumunia i Bułgaria), a nawet argumentację dla
powrotu do systemu kontrolowanej imigracji, w tym – w zakresie konieczności
uzyskiwania wiz, pozwoleń na pobyt, pracę, czy wiz studenckich, szczególnie
w świetle zniesienia okresów ochronnych dla obywateli Bułgarii i Rumunii pod
koniec 2013 r.
Wypowiedzi czołowych polityków, w tym: Premiera Davida Camerona, Minister Spraw Wewnętrznych Theresy May, czy Ministra Pracy i Emerytur, Iana
Duncana Smitha wskazują, że działania w obszarze usztywnienia przepisów migracyjnych i dostępu do świadczeń społecznych zmierzają m.in. w kierunku
wydłużenia okresu kwalifikującego do otrzymania świadczeń społecznych, dostępu do bezpłatnej opieki medycznej czy mieszkań socjalnych (rząd koalicyjny
rozważa wydłużenie tego okresu z 6 miesięcy do 1-2 lat, a w przypadku mieszkań socjalnych – nawet do 5). W uzasadnieniu zmian podaje się m.in. zjawiska
takie, jak zawieranie fikcyjnych małżeństw, czy jednoczesne korzystanie z systemu świadczeń społecznych w kraju pochodzenia i w Wielkiej Brytanii. Wg
brytyjskich opinii, naruszenia czy nadużycia w tym obszarze nie są znaczne, ale
wymagają większej uwagi jednostek administracyjnych celem ich zwalczania28.
W ramach planowanego uproszczenia przepisów dotyczących uprawnienia do świadczeń, WB zamierza
wprowadzić obowiązek posiadania permanentnej rezydentury, której otrzymanie byłoby poświadczeniem „związania się z krajem” i deklaracji chęci długotrwałego pobytu w WB (strona brytyjska miałaby
wprowadzić obowiązek posiadania permanentnej rezydentury także dla obywateli WB występujących
o przyznanie świadczeń w celu uniknięcia zarzutów dyskryminacyjnych). Ponadto rozważa się wprowadzenie rozwiązań, które umożliwiałyby rejestr czy śledzenie takich informacji jak liczba obcokrajowców
uprawnionych do zasiłku, kraj pochodzenia itd., poprzez m.in. kartę benefit entitlement, potwierdzającą
długość pobytu na terenie WB i regularne odprowadzanie podatków; uzyskanie takiej karty warunkowałoby np. wpisanie na listę oczekujących na przydział mieszkania socjalnego, gdzie rząd planuje wprowadzić zasadę przyznania pierwszeństwa obywatelom WB, a kolejno obcokrajowcom posiadającym powiązania zawodowe lub rodzinne z danym regionem). Rząd informuje również, że alternatywą dla zasiłków
z wydłużonym okresem kwalifikowania byłyby zasiłki kontrybucyjne, co oznacza, że o ich przyznanie
mogłyby ubiegać się te osoby, które odprowadziły do brytyjskiego budżetu już określoną kwotę w postaci
podatków lub składek na ubezpieczenie społeczne - przyjmuje się, że taka klasyfikacja byłaby sprawiedliwsza w stosunku do obcokrajowców, zatrudnionych od dłuższego czasu w WB.
28
272
Nasiliły się negatywne odniesienia do skutków migracji w wypowiedziach
członków rządu, w związku z wiosennymi konwencjami partyjnymi. Zgodnie
z niedawną propozycją premiera Camerona, okres otrzymywania zasiłku dla
bezrobotnych przez obywateli nowych członków UE zostałby skrócony do 6
miesięcy od momentu rejestracji, natomiast nawet 5 lat musieliby oni czekać na
uprawnienia do występowania o przydział mieszkania socjalnego. Dla porównania, Wicepremier Nick Clegg oznajmił, że w kwestii polityki wizowej jego
partia (Liberalnych Demokratów - LD) rozważałaby wprowadzenie systemu
depozytów w wysokości 1.000 GBP w przypadku obywateli państw, z których
do ZK znacząco napływają migranci, zwłaszcza nielegalni (opłata wnoszona
byłaby w trakcie składania wniosku wizowego i zwracana w chwili opuszczenia
WB).
Ogłoszenie powyższych planów usztywnienia przepisów wizowych na razie
nie znajduje większego potwierdzenia w praktyce/konkretnych propozycjach
zmian prawnych; zgodnie z nieoficjalnymi informacjami brytyjskiej administracji, propozycje polityków nie znajdują na razie odzwierciedlenia w wytycznych przekazywanych ministerstwom co do ewentualnych zmian przepisów
w zakresie napływu osób do WB z innych państw UE. Wydaje się zatem słuszne, by wnioskować, że większość dotychczasowych zapowiedzi usztywnienia
przepisów wynika z uwarunkowań innych niż ekonomiczne, zaś debata w zakresie migracji ma podłoże polityczne i służy umacnianiu pozycji konserwatywnych lub eurosceptycznych posłów. Można też sądzić, że w rezultacie wrogiego
nastawienia obywateli WB do napływających obcokrajowców, wywołanego
m.in. utrzymującym się wysokim bezrobociem, powyższe zapowiedzi są próbą
łagodzenia negatywnych nastrojów społecznych. Warto też wskazać na pewien rozdźwięk wśród koalicjantów, czy samej Partii LD w kwestii proponowanej nowelizacji przepisów migracyjnych; w opinii
V. Cable’a, Min. ds. Przedsiębiorczości, przemówienie premiera o ograniczaniu
napływu migracji to negatywny sygnał dla biznesu, świadczący o zamykaniu
brytyjskiego rynku pracy dla obcokrajowców, co może wpływać niekorzystnie
na podaż wykwalifikowanych pracowników w WB w przyszłości. Również inni
politycy LD podkreślają poparcie Partii dla swobody przepływu pracowników
i migracji, wskazując, że ewentualną zmianę stanowiska w tym zakresie musiałaby potwierdzić konferencja partyjna.
Podjęte i planowane działania państwa urzędowania (legislacyjne
i administracyjne) w obszarze SPO, w tym w szczególności zaostrzające
lub mogące zaostrzyć przepisy bądź praktykę odnoszącą się do migrantów
zarobkowych.
Brytyjska Grupa Parlamentarna ds. Unijnych Reform w Izbie Gmin (All-Party Parliamentary Group for European Reform), w skład której wchodzą
przedstawiciele wszystkich partii parlamentarnych, przystąpiła 5 marca 2013 r.
do pilnego przeglądu przepisów związanych z dostępem do systemu opie-
273
Raport ‘2012
ki społecznej dla obcokrajowców. Przegląd ten miałby być podstawą zmiany
przepisów prawnych i ograniczenia dostępu do świadczeń dla obywateli nowych państw UE (zwłaszcza Bułgarii i Rumunii, przy czym obostrzenia dotyczyłyby także obywateli WB, w celu uniknięcia zarzutów o dyskryminację).
Ogłaszając przegląd, wskazano na szereg nieścisłości w obowiązującym prawie
- na luki prawne w zakresie regulacji zabezpieczeń społecznych, problemy z ich
interpretacją, czy definicjami (np. osoby zatrudnione sezonowo nie uzyskują
automatycznie uprawnień do świadczeń społecznych/zasiłków, tak jak to jest
w przypadku osób samozatrudnionych w momencie przyjazdu do WB). Min.
I. D. Smith podkreślił także potrzebę stosowania testu na „związanie się z krajem” i „fizycznego przebywania” na terenie WB (jego podstawę prawną stanowi
dyrektywa 2004/38/WE), który powinien warunkować możliwość pełni korzystania z systemu opieki społecznej. Minister odniósł się również do kwestii „eksportowania” brytyjskich świadczeń29, podając jako przykład zasiłki na
dzieci dla rodziców pracujących w WB, ale których dzieci mieszkają w Polsce.
Stwierdził on, że jest to wprawdzie zgodne z przepisami i zasadami rozporządzeń unijnych, niemniej jednak WB (jak i np. Niemcy), dokona przeglądu
zasad, na jakich przyznawane są uprawnienia obcokrajowcom do świadczeń
z pomocy społecznej. Obserwujemy zatem zbliżenie stanowiska niemieckiego i brytyjskiego (oraz austriackiego i holenderskiego), co przejawiło się m.in.
przedłożeniem przez wszystkie te państwa listu KE, w którym domagały się
przeglądu przepisów w zakresie swobody przepływu osób na poziomie unijnym
(zbieżność stanowisk tych krajów jest dla WB korzystna nie tylko ze względu
na większe możliwości lobbowania w UE na rzecz zmian w tym zakresie, ale też
z uwagi na szerszy zakres oddziaływania na eurosceptyczną prasę, czy pozyskanie poparcia prawicowego elektoratu i pokazania, że WB nie jest w tej sprawie
odosobniona).
Istotny z punktu widzenia Polski jest też przegląd przepisów dotyczących
uznawania kwalifikacji w zawodach medycznych. Stanowisko WB zmierza ku
29
29 stycznia br. Min. Sajid Javid z HM Treasury przedstawił w Izbie Gmin informację o łącznej liczbie
dzieci zamieszkałych w innych państwach UE i EOG, na które WB przekazuje środki w ramach wypłat zasiłków na dzieci. Z łącznej liczby 40.171 dzieci, których rodzice/opiekunowie są uprawnieni do
otrzymywania tego świadczenia, nieco ponad 60 proc. (25.659) mieszka w Polsce (kolejno: 2,6 tys.
w Irlandii, 2 tys. - Francji, i ponad 1,8 tys. – Słowacji), a 2.278 prawnym opiekunom 3.829 dzieci
przebywających w Polsce przysługiwały ulgi podatkowe na dziecko (połowa z łącznej liczby 6.838
wszystkich dzieci z państw UE i EOG. Należy jednak wskazać, że łączna liczba uprawnionych do
pobierania zasiłku na dziecko w WB wynosi 7,5 mln (13 mln dzieci), z czego 24.082 to obywatele
państw UE i EOG (40.171 dzieci), w tym Polaków – jedynie 15.499 (25.659 dzieci). Z ulg podatkowych na dziecko korzysta z kolei w WB łącznie 5,2 mln rodzin (lub prawnych opiekunów 9,3 mln
dzieci), z czego 4.011 stanowią opiekunowie 6.838 dzieci z innych państw UE i EOG. Warto wskazać,
że w trakcie publikacji tych danych, skupiono się jedynie na informacjach dotyczących obywateli (i
dzieci) obcokrajowców; danych nie przedstawiono w odpowiedniej proporcji i perspektywie, gdyż
stosując nawet dosyć duże uproszczenie, uwzględniając, że 7,5 mln osób uprawnionych jest w WB do
pobierania zasiłku na dziecko, to z tego tylko ok. 0,32 proc. stanowią obywatele innych państw UE/
EOG (a ok. 0,21 proc. - Polacy). Podobnie, jeśli porównać procentowy udział obywateli państw UE/
EOG uprawnionych do ulg podatkowych na dzieci, wynosi on ok. 0,08 proc. Uwzględniając dodatkowo szacunki o liczbie obywateli RP, stanowiących ok. 1 proc. populacji WB, z powyższych danych
wynika, że tylko znikomy ich odsetek zainteresowany jest otrzymywaniem takich świadczeń.
274
planom przywrócenia obligatoryjnych testów z języka angielskiego dla lekarzy
i pielęgniarek, oraz – w przypadku lekarzy - poszerzania kwalifikacji zawodowych przez udział w zalecanych przez brytyjską Krajową Izbę Lekarską (General
Medical Council) kursach, zakończonych testami. WB rozważa obecnie kilka
rozwiązań, np. uwzględniające wykorzystanie nowego europejskiego systemu
ESCO, którego celem jest ułatwienie porównywalności kwalifikacji; testy językowe byłyby zróżnicowane, uwzględniając zarówno dbałość o dobro/zdrowie
publiczne (pacjentów), ale również – unijna zasadę proporcjonalności.
Syntetyczny opis i ocena dotychczasowej współpracy placówek
dyplomatyczno- konsularnych) z Polonią w zakresie problematyki
ochrony praw polskich pracowników na miejscowym rynku pracy.
Konsulaty kontynuują współpracę z organizacjami polonijnymi wskazanymi w raporcie wyjściowym. Ciekawą inicjatywą, współorganizowaną przez
Zjednoczenie Polskie w Wielkiej Brytanii była konferencja, która odbyła się 25
marca 2013 r. na Uniwersytecie w Birmingham poświęcona zjawisku migracji
z tzw. krajów A-8 i A-2. Zgromadziła naukowców zajmujących się tą problematyką a także przedstawicieli Parlamentu Europejskiego, instytucji rządowych
oraz władz samorządowych. Częścią jej programu były warsztaty pokazujące
wpływ migrantów na usługi publiczne, rozwój regionalny oraz społeczności lokalne. Wśród przedstawionych tez, mających oparcie w badaniach, warto wymienić: ograniczony zakres korzystania migrantów z usług publicznych, w tym
zwłaszcza medycznych (wiąże się to z niskim średnim wiekiem migrantów),
dodatni bilans między wartością PKB wytwarzaną przez migrantów a kosztami
ponoszonymi przez budżet z tytułu świadczeń i usług publicznych do nich kierowanych, znaczna skłonność migrantów do zakładania działalności gospodarczej, a także słaba reprezentacja polityczna i brak zaangażowania w miejscowe
życie polityczne.
Wśród lokalnych przedsięwzięć z udziałem działaczy polonijnych warto
zwrócić uwagę na działalność organizacji o nazwie MIRA (Migration Integration in Rural Areas). Jest to projekt finansowany przez samorząd lokalny
(Hereford) i skierowany do migrantów z krajów A-8. W jego ramach m.in.
prowadzono naukę języka angielskiego dla dorosłych, zatrudniono dwujęzycznych asystentów nauczycieli w szkołach, prowadzono warsztaty na temat prawa
pracy, szkolono lokalną policję, a także pomagano bezdomnym. Większość beneficjentów programu MIRA stanowili obywatele polscy, Polacy byli także jego
współorganizatorami.
Organizacje
Cechą wyjątkową emigracji niepodległościowej był jej wysoki poziom
zorganizowania.
Głównym ośrodkiem polskości jest Londyn, gdzie znajdują się siedziby
władz emigracyjnych i organizacji polskich. Ożywienie ruchu polonijnego
275
Raport ‘2012
i jego rozwój nastąpiły po wojnie. Podporządkowany został polityczno-społecznemu i kulturalnemu życiu Polaków na emigracji oraz stworzył „Polskę poza
Polską”. Najważniejsze z nich to, m.in.: Biblioteka Polska (od 1943 r.), Instytut
Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego (1945 r.) – największa polska placówka muzealna i archiwalna poza krajem, Stowarzyszenie Polskich Kombatantów
SPK, (1946), Ognisko Polskie w Londynie (1940 r.). W 1974 r. otwarto Polski
Ośrodek Społeczno-Kulturalny, który mieści największe i najważniejsze polskie organizacje, m.in.: Biblioteka Polska, Instytut im. Józefa Piłsudskiego, teatr
dla dzieci i młodzieży, kluby, galeria sztuki, SPK, Zjednoczenie Polskie w WB,
Polski Uniwersytet na Obczyźnie, Polskie Towarzystwo Naukowe, Stowarzyszenie Techników Polskich, Związek Pisarzy Polskich, Związek Dziennikarzy RP,
Zrzeszenie Studentów i Absolwentów, Polska Macierz Szkolna.
Znaczna część instytucji związanych z wojskowością została ulokowana
w Szkocji, głównie w Glasgow i Edynburgu. Działalność Rządu Polskiego na
Uchodźstwie (1939-1990) w istotnej mierze zdeterminowała życie polityczne
i społeczne emigracji niepodległościowej.
Obecnie funkcje organizacji „parasolowej”, koordynującej prace polskich
środowisk, spełnia, powstałe w 1947 r., Zjednoczenie Polskie w Wielkiej Brytanii, skupiające kilkadziesiąt organizacji kombatanckich, młodzieżowych,
oświatowych, kobiecych, charytatywnych, instytuty i fundacje, a także struktury najnowszej migracji zarobkowej. Zjednoczenie jest uznawane za głównego
reprezentanta Polonii wobec władz brytyjskich i polskich.
Bardzo rozbudowaną i aktywną strukturą jest działające od 1946 r. Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, w którym obecnie toczy się ożywiona międzypokoleniowa dyskusja na temat dalszej działalności. Obecny Zarząd realizuje podjętą w 2010 r. decyzję o stopniowej likwidacji SPK, sprzedaży domów
kombatanta w terenie i powołaniu nowej struktury, o charakterze fundacji,
która wspierałaby różnorodne inicjatywy polonijne.
W związku z przyjazdem na Wyspy dużej liczby imigrantów z dziećmi oraz
znacznym przyrostem tutaj liczby nowonarodzonych polskich dzieci, wzrasta
znaczenie i oczekiwania w stosunku do Polskiej Macierzy Szkolnej za Granicą
(PMS) – powołanej przez gen. Andersa w 1953 r., w celu wzięcia pod opiekę
powstających samorzutnie w wielu skupiskach polskich szkół sobotnich. PMS
dostarcza szkołom podręczniki, mapy, czasopisma i w miarę możliwości wspiera je finansowo; jest największym za granicą wydawcą polskich podręczników
(ponad 80 pozycji). Wg PMS, w Wielkiej Brytanii istnieje blisko 130 szkół
sobotnich z ponad 500 nauczycielami, do których uczęszcza ok. 12 tys. dzieci.
Od 1947 r. działalność wydawniczą prowadzi londyńskie Wydawnictwo
Katolickie „Veritas” oraz oficyna Polskiej Fundacji Kulturalnej (od 1963 r.).
Wśród tytułów prasowych, które ukazywały się na przestrzeni lat, należy wymienić m.in. wychodzący od 1940 r. „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”,
„Tydzień Polski”, „Gazetę Niedzielną” (ta ostatnia do 2010 r.), dwutygodnik,
a obecnie miesięcznik, „Nowy Czas” oraz „Wiadomości PMK – Czyn Katolic-
276
ki”. Liczną grupę stanowią gazetki związków kombatanckich, periodyki najnowszej migracji zarobkowej oraz portale internetowe (Emito.net, Glasgow24,
mojawyspa.net, gbritain.net, elondyn.co.uk, londynek.net, Artlinks). W Londynie nadawany jest dwujęzyczny program „Radio Orla” oraz „RadioPRL24”.
W Glasgow można słuchać radia internetowego. Godzinne pasma po polsku
nadaje Radio Szkocja i Radio Leith w Edynburgu. BBC Coventry & Warwickshire wypuszczało w eter polski program „Poles Apart”, ale BBC podjęło
decyzję o zakończeniu działalności rozgłośni z dniem 31 grudnia 2012 r).
Wraz z pojawieniem się migrantów zarobkowych, powstały ich stowarzyszenia, np. Polish City Club, Polish Professionals in London i Polish Psychologists’
Club, Stowarzyszenie Poland Street, North East Polish Community Organisation (NEPCO) w Newcastle Upon Tyne, Merseyside Polonia (Liverpool),
Stowarzyszenie Polskie w Irlandii Północnej, Polish Youth Organization „Kameleon”, Polish Abroad, zrzeszające grono młodych i wykształconych Polaków,
Stowarzyszenie na rzecz nowo przybyłych Polaków (Nottingham), Polonia
Nottingham, Pegaz w Newcastle Upon Tyne, Stowarzyszenie Współpracy Polsko-Walijskiej, Europia (Manchester), Rada Stowarzyszeń Polskich w Edynburgu, Szkocko-Polskie Towarzystwo Kulturalne w Edynburgu, Polskie Stowarzyszenie Społeczno-Oświatowe w Glasgow, Stowarzyszenie Polskie w Inverness,
Stowarzyszenie Polskie w Aberdeen, Stowarzyszenie Polaków w Fife „MOST”,
United Polish Falkirk, Polska Grupa Wolontariuszy w Edynburgu „Świetlica”,
Stowarzyszenie Polskie w Irlandii Północnej, Stowarzyszenie ds. Festiwalu Kultury Polskiej w Edynburgu.
Ustabilizowana pozycja zadomowionej i zasiedziałej emigracji, o stosunkowo dobrym statusie ekonomicznym i zawodowym, często różni się od sytuacji
nowo przybyłych na Wyspy migrantów zarobkowych, którzy nierzadko nie
mają podstawowej znajomości języka angielskiego i wykonują przeważnie prace
fizyczne. Jednak migracja ta to także wykształceni profesjonaliści, pracujący np.
w bankach londyńskiego City.
Część Polaków osiadłych w Wielkiej Brytanii po wojnie nie przyjęła obywatelstwa brytyjskiego i w związku z tym są nadal obywatelami polskimi ze statusem stałego rezydenta. Korzystają z większości praw w takim samym zakresie
jak obywatele WB. Polacy przybyli w ostatnim czasie, korzystają z pełni praw
przysługujących zarobkowym migrantom UE, w tym również prawa do głosowania w wyborach lokalnych władz i do Parlamentu Europejskiego.
Obecny kryzys finansowy, i będąca jego konsekwencją recesja gospodarcza,
stwarza nowe zagrożenia dla pozycji społecznej i ekonomicznej Polaków. Coraz częściej polskie rodziny zwracają się o pomoc socjalną do władz lokalnych,
większość jednak nie planuje na razie powrotu do kraju. Obywateli polskich
nie chroni parasol politycznej poprawności. Wobec pogarszającej się sytuacji
277
Raport ‘2012
gospodarczej, zauważa się pewien wzrost liczby sytuacji, w których Polacy stają
się obiektem niechęci ze strony mieszkańców Wielkiej Brytanii.
Podstawowy dylemat emigracji niepodległościowej to niemożność zapewnienia ciągłości funkcjonowania wielu organizacji. Dopuszczenie do działania,
a zwłaszcza zgoda na otrzymywanie prominentnych funkcji przez osoby z najnowszej emigracji, napotyka w praktyce na spore trudności, z uwagi na niechęć
i brak zrozumienia po obu stronach. U podstaw różnic światopoglądowych leży
inny rodowód i cele poszczególnych środowisk.
Innym problemem był, odnotowany w raporcie Zjednoczenia Polskiego,
wzrost w 2008 r. (o 20 proc.) liczby nagłośnionych w mediach brytyjskich incydentów wymierzonych w członków polskiej społeczności (co najmniej 60
przypadków). Ponad połowa z nich wydarzyła się w małych miejscowościach.
W Anglii, w Szkocji oraz w Irlandii Płn. zjawiska te związane są z nasilającym
się kryzysem gospodarczym i wzrostem bezrobocia, które dotyka zarówno pracowników miejscowych, jak i Polaków. W Irlandii Płn. zachowania antypolskie mają też źródło w zadawnionych problemach polityczno-społecznych tego
regionu.
Istotne problemy polskich migrantów zarobkowych do Wielkiej Brytanii
po 2004 r. to:
–– nikła znajomość języka angielskiego, nierzadko jej pełny brak, co zmniejsza szanse na lepiej płatną pracę, dostęp do pomocy medycznej, a także
uzależnia takie osoby od innych, naraża je na różne niebezpieczeństwa,
np. ze strony nieuczciwych pośredników pracy;
–– nieznajomość praw pracowniczych (płaca minimalna, nadgodziny, zaległości w wypłatach, urlopy, zwolnienia lekarskie, warunki BHP), co
powoduje nierówne traktowanie;
–– podatność na przestępcze działania ze strony nieuczciwych pośredników
pracy (często jeszcze na etapie rekrutacji w Polsce), a także oszustów wyłudzających zasiłki;
–– brak znajomości zasad brytyjskiego systemu opieki społecznej, szczególnie w sprawach rodzinnych, co przekłada się na nieufność i niechęć Polaków do kontaktów ze służbami socjalnymi w sytuacji zagrożeniu dobra
lub bezpieczeństwa, np. dziecka;
–– trudności w odnalezieniu się w wielokulturowym i wielonarodowym
społeczeństwie;
–– utrata pracy wskutek kryzysu gospodarczego. Coraz więcej jest sytuacji
kiedy utracie źródła dochodu towarzyszy utrata miejsca zamieszkania,
co wpływa na wzrost liczby osób bezdomnych. W 2012 r. w samym
tylko Londynie było ok. 500 bezdomnych Polaków, co stanowi 11 proc.
wszystkich bezdomnych w stolicy. Zwiększyła się też liczba osób żyjących
na granicy minimum socjalnego. Trudna sytuacja gospodarcza sprawia,
278
że dochodzi do opóźnień w wypłatach świadczeń, a osoby wnioskujące
obecnie o ich przyznanie, napotykają na trudności proceduralne i wydłużanie czasu podejmowania decyzji przez urzędy (zaostrzenie kryteriów przyznawania zasiłków, mniejsza pula pieniędzy na działania socjalne wspierające mniejszości etniczne).
–– w 2012 r. pierwszy raz od lat spadła liczba notowanych przez Ambasadę
RP zatrzymań polskich obywateli (ok. 4.600, w 2011 r. było to ok. 5 tys.
– dane obejmują okręg konsularny Ambasady, tzn. południową Anglię).
Najczęściej Polacy zatrzymywani są za kradzieże (25 proc.), następnie za
wykroczenia pod wpływem alkoholu i za napaści (po 14 proc.). Co 10.
osoba zatrzymywana jest na podstawie Europejskiego Nakazu Aresztowania. W 2012 r. problemem pozostawała przemoc domowa. Polki są
jedną z najliczniejszych grup klientek takich organizacji jak „Womens
Refuge”, które pomagają kobietom - ofiarom przemocy domowej i ich
dzieciom.
Na uwagę zasługują także kwestie edukacji dzieci i młodzieży z polskich
rodzin. Niedostateczna liczba punktów nauczania języka polskiego (szkoły sobotnie) powoduje, iż w języku ojczystym mówi coraz mniej dzieci z rodzin migrantów zarobkowych. Bez stosownego wsparcia ze strony państwa polskiego
sytuacja będzie się pogarszać.
Nie lepiej jest ze znajomością języka angielskiego. Jej niski poziom powoduje opóźnienia w podjęciu nauki w szkołach brytyjskich, a w konsekwencji zły
start i słabsze wyniki w nauce.
Poważne trudności w nauce pojawiają się także w adaptacji dzieci przeniesionych ze szkoły w Polsce do szkoły brytyjskiej i odwrotnie. Częste są przypadki alienacji i odrzucenia, występowania problemów psychologicznych, wychowawczych, etc.
Polska grupa narodowa korzysta z praw w takim samym zakresie jak inni
obywatele Zjednoczonego Królestwa lub inne grupy etniczne. Wsparcie finansowe dla polskich domów dziennego pobytu czy szkół przedmiotów ojczystych, jest rezultatem wniosków składanych indywidualnie do władz szczebla
lokalnego.
Administracja lokalna, komendy policji w hrabstwach, centrale związków
zawodowych i inne instytucje, przygotowują ulotki informacyjne w języku polskim w celu podniesienia poziomu świadomości praw obywatelskich, prawa
pracy i zasad istnienia w lokalnych społecznościach. Władze Szkocji w 2004 r.
zainicjowały program Fresh Talents for Scotland, zachęcający cudzoziemców,
w tym Polaków, do osiedlania się tam.
279
Raport ‘2012
Priorytetowe działania placówek RP w zakresie współpracy z Polonią i Polakami w WB obejmują:
–– wspieranie oświaty polonijnej: finansowanie zakupu podręczników,
książek i pomocy szkolnych, refundowanie kosztów poniesionych przez
szkoły sobotnie na wynajem sal, wspieranie obchodów Dnia Nauczyciela, inauguracji roku akademickiego Polskiego Uniwersytetu na Obczyźnie, zakup sprzętu komputerowego na potrzeby kursów informatycznych
Stowarzyszenie Techników Polskich w Wielkiej Brytanii;
–– promocję Polski i kultury polskiej wobec Polonii i przez Polonię;
–– wspieranie inicjatyw kulturalnych Polonii, opiekę nad kombatantami
i miejscami pamięci narodowej (cmentarze Gunnersbury oraz Highgate);
–– sprawy społeczne: propagowanie wiedzy o prawie pracy w środowiskach
migracji zarobkowej, funkcjonowanie w lokalnych społecznościach,
podnoszenie skuteczności i aktywizacja organizacji polonijnych oraz nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów z władzami, policją, związkami
zawodowymi i innymi instytucjami, zajmującymi się zwłaszcza problematyką pracy i przestrzegania praw pracowniczych przez pracodawców;
–– sprawy inne: np. zwiększenie efektywności pracy konsulatów i zapewnienie sprawniejszej obsługi obywateli polskich poprzez otwarcie Konsulatu
Generalnego RP w Manchesterze).
Polska postrzegana jest przez media brytyjskie przede wszystkim przez pryzmat imigrantów. Jak wykazuje monitoring brytyjskiej prasy (ogólnokrajowej i lokalnej), codziennie ukazuje się kilka artykułów o Polakach. Do końca
2008 r. ok. 80 proc. publikacji miało charakter pozytywny lub neutralny. Prasa
lokalna skupiała się na problemach lokalnych. Temat polskiej emigracji zarobkowej oraz kryzysu gospodarczego, przedstawiany był głównie przez pryzmat
masowych powrotów Polaków do kraju i lepszych perspektyw zarobkowych dla
Polaków w ojczyźnie niż w Wielkiej Brytanii.
W ostatnim okresie proporcje pomiędzy pozytywnymi i negatywnymi artykułami o Polakach zmieniły się na niekorzyść. Antypolski przykład, który
poruszył polską społeczność, to użycie przez felietonistę „The Times” pogardliwego określenia „Polacks”. Nb. felieton piętnował Polaków jako antysemitów.
Odniesienia do Polski zawierają przede wszystkim podręczniki historii. W
przypadku sygnałów o rażących zniekształcenia dotyczących Polski, Ambasada
podejmowała stosowne działania u wydawców. Poważniejszym wyzwaniem niż
błędy faktograficzne są kwestie interpretacji wydarzeń historycznych, szczególnie jeśli chodzi o historię XX w. W brytyjskich podręcznikach często obecna
jest perspektywa oceny wydarzeń historycznych (np. skutków I wojny świato-
280
wej), właściwa dla krajów o przeszłości imperialnej, trudna do zaakceptowania
dla Polski. Problem wymaga głębszego zbadania, w związku z czym PUNO
rewalizuje, z inspiracji Ambasady, projekt badawczy analizy wizerunku Polski
i Polaków w podręcznikach i w innych materiałach edukacyjnych brytyjskich
szkół (dostępne online).
Struktura informacji organizacji polonijnych
1.Praca. 1 maja 2011 r. zniesiono obowiązek rejestracji w ramach Workers
Registation Scheme, który był wielokrotnie krytykowany przez obywateli polskich.
2.Bezdomność. Brak pracy i dochodów powodują, że liczba bezdomnych
środowiskach polskich migrantów zarobkowych wzrasta. Nasila się alkoholizm i inne uzależnienia. Pomoc w powrocie do kraju oferują działające w WB organizacje charytatywne, konsulaty RP, organizacje polonijne.
W ocenie Ambasady, Polacy generalnie nie chcą wracać do kraju.
3. Antymigracyjne nastroje społeczne. Szeroko rozwinięta przez partię
BNP i prawicową prasę akcja antymigracyjna, uderza szczególnie w Polaków, będących największą grupą migrantów z krajów, które przystąpiły
do UE w 2004 r. Od chwili pogorszenia się sytuacji ekonomicznej w WB
liczba napadów na Polaków na tle rasistowskim wzrosła.
4. Problem edukacji polskich dzieci w angielskich szkołach. Brak podstawowej znajomości języka angielskiego nie ułatwia dziecku startu w nowym środowisku. Szok kulturowy dziecka, przybywającego z Polski do
wieloetnicznej Wielkiej Brytanii, doprowadza do konfliktów, szczególnie
w tych szkołach, gdzie są duże grupy polskich dzieci. Różnica w systemach edukacji obu krajów powoduje w wielu wypadkach konieczność
powtarzania przez dziecko roku szkolnego oraz utratę następnego roku,
jeśli wraca do kraju po kilku latach.
1.Praca. Rozszerzenie kompetencji Gangmasters Licencing Authority.
2.Bezdomność. Zwiększenie środków na pomoc dla bezdomnych.
3.Antymigracyjne nastroje społeczne. Konieczność doprecyzowania
przepisów prawa brytyjskiego w sprawie rozgraniczenia między wolnością słowa a rasizmem.
4.Edukacja polskich dzieci. Uzyskanie większej pomocy od samorządów lokalnych dla dzieci, bezpośrednio po przyjeździe do WB, poprzez
umożliwienie im udziału w dodatkowych lekcjach języka angielskiego.
Bezpłatne udostępnianie pomieszczeń w szkołach angielskich na użytek
polonijnych szkół sobotnich uczących przedmiotów ojczystych.
281
Raport ‘2012
Oczekiwania od Rządu RP
1. Utrata pracy. Stały, wszechstronny dopływ informacji o problemach na
rynku pracy w Wielkiej Brytanii. Ścisła kontrola agencji pośrednictwa
pracy w Polsce, które wykorzystując ludzką naiwność, pobierają opłaty za nieistniejące miejsce pracy. Wzmożenie współpracy między polską
i brytyjską policją.
2.Bezdomność. Nasilenie akcji informacyjnej przez instytucje krajowe,
skierowanej do osób zamierzających wyjechać do Wielkiej Brytanii.
3.Antymigracyjne nastroje. Podkreślanie w rozmowach dwustronnych
pozytywnego wpływu polskich migrantów na rozwój gospodarki brytyjskiej.
4.Edukacja. Więcej środków finansowych, wzorem 2012 r. – akcja Departamentu Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą MSZ oraz
konsulatów RP w WB - dla wsparcia istniejących i nowopowstających
sobotnich szkół przedmiotów ojczystych. Bardzo ważne wydaje się też
wydanie podręczników do nauczania w szkołach sobotnich za granicą.
282
1.31. Włochy
1.31.1. Raport Ambasady RP w Rzymie
Według danych włoskiego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, występuje
stały, aczkolwiek niewielki, wzrost liczby Polaków, którzy na przestrzeni ostatnich dwóch dziesięcioleci zdecydowali się na wyjazd do Włoch. W 1990 r.
było ich 12 tys., w 2000 r. - 30 tys., natomiast pod koniec 2003 r. (czyli tuż
przed wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej) - 66 tys. Po pierwszym roku
członkostwa Polski w UE (stan na 31 grudnia 2005 r.), liczebność Polaków, zarejestrowanych na Półwyspie Apenińskim, wynosiła 72.229 osób. W ostatnich
trzech latach tendencja wzrostowa zmalała: i tak 1 stycznia 2009 r. Polaków
było tu 99.389, a w 2010 r. – 105.608.
Zgodnie z dostępnymi danymi na temat polskich imigrantów we Włoszech,
obejmującymi wyłącznie osoby o uregulowanym statusie pobytu oraz nie
posiadające obywatelstwa włoskiego, Polaków zarejestrowanych na terytorium całego Półwyspu Apenińskiego, jest obecnie ponad 109 tys. Liczba ta nie
obejmuje osób, które nie dopełniły obowiązku legalizacji pobytu, posiadających
także obywatelstwo włoskie oraz dzieci wpisanych do dokumentów rodziców.
Biorąc pod uwagę kategorie nie wykazane w statystykach, aktualną liczebność
polskich obywateli zamieszkałych w tym kraju można szacować na ok. 140
- 150 tys. Z punktu widzenia ogólnej sytuacji imigracyjnej we Włoszech, Polacy stanowią prawie 2,5 proc. ogółu zarejestrowanych cudzoziemców, będąc
zarazem dziewiątą co do wielkości społecznością etniczną (piątą wśród nacji
Europy, a drugą spośród krajów UE). Dane ze spisu powszechnego z 2011 r.
nie są do tej pory dostępne.
Stałą i prawdopodobnie najważniejszą cechą polskiej imigracji we Włoszech
jest wysoki współczynnik obecności kobiet (ponad 70 proc). Sytuacja ta spowodowana jest, niezmiennie od lat, zdecydowaną przewagą ofert zatrudnienia dla
cudzoziemek we włoskich gospodarstwach domowych.
Kolejną cechą jest znaczny odsetek osób z wykształceniem średnim
i wyższym, co uwydatnia się szczególnie przy porównaniu z tymi wskaźnikami
co do społeczeństwa włoskiego. Jeszcze bardziej znamienne jest to wśród
polskich imigrantek. W odniesieniu do Polaków, zaznacza się relatywnie młody
wiek pracowników (65 - 70 proc. to osoby w przedziale wiekowym 19 - 40 lat).
Pojawiła się też nowa kategoria imigrantów z Polski – uczniowie i studenci. Potwierdzają to statystyki włoskich szkół wyższych, w których studiujących
Polaków jest coraz więcej. W roku przystąpienia Polski do UE uniwersytety zanotowały wyraźny wzrost zainteresowania podjęciem nauki ze strony
polskich studentów. Aktualnie na włoskich uczelniach uczy się kilka tysięcy
studentów-obywateli RP (dane te nie obejmują programów wymian, takich jak
np. Erasmus).
283
Raport ‘2012
Stosunkowo nowym zjawiskiem jest osiedlanie się całych polskich rodzin
bądź matek z dziećmi, o czym ewidentnie świadczy wzrost liczby polskich
uczniów w tutejszych szkołach (w roku szkolnym 2008/2009, do włoskich
szkół różnego typu uczęszczało 10.872 polskich dzieci, co dawało im 14.
miejsce wśród grup cudzoziemskich). W porównaniu z rokiem poprzednim,
liczba uczniów z Polski w szkołach włoskich zwiększyła się ponad dwukrotnie.
Działalność gospodarcza nie stanowiła dotąd częstego powodu przyjazdu
Polaków, którzy stosunkowo rzadko, na tle innych narodowości, decydują się
na prowadzenie własnej działalności gospodarczej. Z danych na 31 grudnia
2012 r. wynika, że własne firmy zarejestrowało blisko 4 tys. Polaków.
Zmieniająca się sytuacja polskich migrantów zarobkowych na rynku
pracy w okresie 2009-2012
Zdecydowana większość z dzisiejszych imigrantów przyjeżdża do Włoch
znając panujące w tym państwie realia społeczno – ekonomiczne. Co więcej:
często włada również językiem włoskim. Jedną z przyczyn tej nowej tendencji
jest fakt, iż w odróżnieniu od imigrantów przybyłych do Włoch na długo przez
1 maja 2004 r., wśród przyjezdnych coraz liczniej są osoby młode, w dużej
mierze studenci, którzy decydują się na przyjazd nie tylko z powodów ekonomicznych, ale również edukacyjnych, poznawczych i kulturowych.
Wśród nowych tendencji przede wszystkim wyróżnić należy zastąpienie
niemalże wyłącznej od początku lat 90-tych imigracji wahadłowej i sezonowej wyjazdami na dłuższy, często nieokreślony czas, a także zauważalny wzrost
znajomości własnych praw związanych z rzeczywistością migracyjną na unijnym rynku pracy. Coraz mniej Polaków decyduje się na podjęcie zatrudnienia
w bardzo szeroko rozwiniętej włoskiej „szarej strefie”, a znacznie częściej rozwija
własną działalność gospodarczą, głównie usługową. Zauważalna jest ponadto
szybka integracja Polaków z włoskim społeczeństwem oraz widoczna poprawa
ich sytuacji materialnej. Wpływa to na lepsze postrzeganie polskich imigrantów
przez Włochów.
W latach 2009-2012 Polacy nadal, tak jak uprzednio, zatrudniani byli głównie w charakterze pomocy domowych lub opiekunek do dzieci i osób starszych
(kobiety) oraz w budownictwie i rolnictwie (mężczyźni). Na niezmiennym poziomie utrzymywało się też zatrudnienie Polek w służbie zdrowia (pielęgniarki),
ale pojawił się i nowy rynek pracowniczy związany z hotelarstwem, gastronomią, handlem. Wzrasta zatrudnienie kobiet, zwłaszcza młodych w pracy biurowej (w tym w tzw. call centres), co z pewnością wiąże się z coraz większą liczbą
Polek podejmujących regularne studia we Włoszech, zakończone włoskim dyplomem pierwszego (3 lata) lub drugiego (2 lata) stopnia. Sytuacja na rynku
pracy jest zróżnicowana dodatkowo ze względu na podział geograficzny Włoch:
na północy, częściej niż na południu, młodzi Polacy coraz częściej obejmują
284
wyższe i prestiżowe stanowiska. Z drugiej strony, ze względu na przeciągający
się kryzys, wiele osób pozostaje bez stałej pracy i utrzymuje się z zajęć dorywczych, w oparciu o umowy czasowe lub umowy o dzieło, a także kontrakty
sezonowe (sektor rolniczy).
Ocena sytuacji szkolnictwa i oświaty polskiej w odniesieniu do potrzeb
pracowników migrujących (realizacja dyrektywy 77/486/EWG z 25 lipca
1977 roku
W roku szkolnym 2012/2013 na terytorium Republiki Włoskiej działalność oświatowa i pedagogiczna w języku polskim prowadzona jest w Rzymie,
Mediolanie, Bolonii, Neapolu, Arezzo, Ostii, Latinie, Camposampiero k. Padwy oraz Chiampo i Bassano k. Vicenzy. Część szkół to ośrodki publiczne,
pozostałe to zawiązane przez rodziców placówki o charakterze społecznym. Ich
oferta skierowana jest ogółem do blisko 11 tys. uczniów mających obywatelstwo polskie, którzy z racji miejsca zamieszkania wypełniają obowiązek szkolny
we włoskich szkołach podstawowych i średnich.
Największy jest Szkolny Punkt Konsultacyjny przy Ambasadzie RP w Rzymie, do którego wraz z filiami w Ostii, Latinie, Mediolanie i Bolonii uczęszcza
ponad 800 uczniów.
Zarówno w rzymskim, jak i w mediolańskim okręgu konsularnym istnieje
duże zainteresowanie nauczaniem języka polskiego i przedmiotów ojczystych.
Niektóre środowiska polonijne organizują, we własnym zakresie, kursy języka
polskiego i kultury, starają się dowozić na nie dzieci, nawet z odległych miejscowości. Takie ośrodki nauczania funkcjonują w Neapolu, Arezzo, Berici, Camposanpiero, Vincenzy, Genui, Modenie, Turynie, Cesenie, Ferrarze, Padwie
i Trydencie. Są to na ogół inicjatywy grup rodziców, wolontariuszy lub polskich
nauczycieli, których stosunkowo liczna grupa, z przygotowaniem pedagogicznym i odpowiednią praktyką, zamieszkuje na terenie Włoch.
Szkoły publiczne we Włoszech są autonomiczne i samodzielnie podejmują decyzje w sprawie realizacji postanowień dyrektywy Rady nr 77. W żadnej
włoskiej szkole nie ma lekcji języka polskiego, niemniej jednak w niektórych
szkołach w Lacjum, Piemoncie i Lombardii wprowadzono jednorazowe dodatkowe zajęcia z kultury polskiej.
Polityka danego państwa wobec migrantów, z uwzględnieniem realizacji
dyrektywy 2004/38/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29
kwietnia 2004 roku w sprawie prawa obywateli Unii i członków ich
rodzin do swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytorium
państw członkowskich
Włoski rząd Dekretem z mocą ustawy z 6 lutego 2007 r. wprowadził do
systemu prawnego zasady zawarte w dyrektywie 2004/38/WE. Narastające negatywne nastawienie opinii publicznej do obcokrajowców spowodowało, że 1
listopada 2007 r. rząd podjął uchwałę o modyfikacji Dekretu. W uzasadnieniu
285
Raport ‘2012
do zmiany przepisów powołano się na „stan wyjątkowego zagrożenia dla bezpieczeństwa i porządku publicznego”.
Zmiany polegały m.in. na rozszerzeniu katalogu przesłanek zezwalających
na wydalenie z terytorium Włoch obywateli państw UE. Za wystarczające do
wydalenia poszczególnych osób lub całych rodzin uznano nie tylko popełnienie
przestępstwa, ale sam brak zatrudnienia i miejsca stałego zamieszkania, czyli warunki mogące sprzyjać dokonywaniu przestępstw. Na podstawie tychże
przepisów włoska policja przystąpiła do licznych wydaleń obywateli Rumunii,
ale również i obywateli RP, którzy nie posiadali stałego miejsca pobytu. Włoski
rząd nieoficjalnie zaangażował również niektóre organizacje pomocy emigrantom, tak aby pod ich egidą ułatwiać powroty do kraju osobom „niewygodnym”.
Nowelizacja przepisów została poddana ostrej krytyce, zarówno przez radykalną lewicę - jako zbyt restrykcyjna, jak i prawicową opozycję, która uznała ją za niewystarczającą. W rezultacie parlament w ustawowym terminie nie
zatwierdził tych przepisów. 28 lutego 2008 r. rząd podjął kolejną, tym razem
udaną, próbę zmiany przepisów30, które w dużej mierze powielały modyfikacje
z 2007 r.
Ustawa z 15 lipca 2009 r., określana mianem pakietu bezpieczeństwa, była
odpowiedzią włoskiego rządu na presję opinii publicznej i zakończyła implementację dyrektywy 2004/38/WE, wprowadzając szereg nowych uregulowań,
które dodatkowo w 2010 r przybrały formę dekretu zwanego nowym pakietem
bezpieczeństwa. Jego unormowania, zwłaszcza zasady dotyczące wydalania z terytorium Włoch obywateli państw członkowskich UE, odnoszą się również do
obywateli polskich. W nowych uregulowaniach znalazł się zapis, który zezwala
na wydalenie obywatela innego państwa UE, który po okresie 90 dni pobytu na
terenie Włoch nie ma miejsca zamieszkania, pracy, ubezpieczenia zdrowotnego
lub nie jest w stanie udokumentować posiadania określonych ustawą środków
finansowych wystarczających mu na utrzymanie się.
Generalnie władze włoskie, implementując Dyrektywę 38 oraz rozszerzając
w ustawodawstwie katalog zagrożeń, które mogą spowodować wydalenie obywatela unijnego, w sposób łagodny obeszły sens i ducha zapisu Dyrektywy 38.
Bezdomność i wykluczenie społeczne
Ambasada RP nie posiada oficjalnych danych o liczbie bezdomnych Polaków przebywających na terenie Włoch, gdyż takie statystyki nie są sporządzane. Największe grupy bezdomnych są w Rzymie i okolicach (ponad 500 osób,
głównie mężczyzn) oraz w Neapolu. Na północy Włoch zjawisko to prawie nie
występuje - niewielkie grupy kloszardów można spotkać w Ligurii (bezdomni
wędrujący pomiędzy Francją a Włochami) oraz w Mediolanie. Sytuacja w tej
kwestii jest zmienna i uzależniona od różnych czynników, zwłaszcza od pory
roku. Na podstawie informacji współpracujących z konsulatami organizacji poTym razem do nowelizacji Dekretu z 6 lutego 2007 r. wykorzystał dekret z mocą ustawy, ale na podstawie delegacji parlamentu, czyli nie podlegający ponownemu zatwierdzeniu przez parlament.
30
286
zarządowych i humanitarnych można stwierdzić, że liczba takich osób w ostatnim okresie nie wzrasta.
Bezdomnych Polaków we Włoszech można podzielić na dwie podstawowe
kategorie. Jedna to osoby, które przyjechały tu w poszukiwaniu pracy i albo jej
nie znalazły, albo utraciły, bądź pracują dorywczo, co często nie pozwala na wynajęcie mieszkania. Osoby te, pomimo trudności, z jakimi się borykają, często
nie chcą wracać do kraju, głównie ze względu „na wstyd” przed rodziną i otoczeniem, że za granicą im się nie powiodło. Druga kategoria to osoby, które już
w Polsce miały problemy rodzinne lub wiodły bardzo nieregularny tryb życia
i sytuacja, w jakiej się znalazły we Włoszech jest praktycznie „powieleniem” ich
uprzedniej sytuacji w kraju. Często są to osoby, które uciekają przed problemami życiowymi i wolą prowadzić tułaczą egzystencję poza krajem, tam gdzie ich
nikt nie zna.
Wpływ kryzysu na zwiększenie mobilności i powroty polskich
Według obserwacji placówek dyplomatyczno-konsularnych RP, powroty do
kraju polskich migrantów z Włoch nie przybrały, w ostatnich latach, dużych
rozmiarów. Tendencja ta dotyczy głównie osób młodych, wykształconych i dynamicznych, które opuściły Włochy, by przemieścić się do innych państw UE
z lepszym wskaźnikiem zarobków i mniejszym niż we Włoszech bezrobociem
albo tych, którzy przemieścili się z południa Włoch na północ kraju, gdzie znalezienie pracy jest znacznie łatwiejsze.
Główną przyczyną decyzji o wyjazdach z Włoch jest brak stabilizacji zatrudnienia i często bardzo trudne warunki pracy. Do opuszczenia tego kraju
dodatkowo skłania Polaków specyfika miejscowego zatrudnienia. Jedynie sporadycznie można tu liczyć na perspektywę rozwoju zawodowego, czy też na
stałą umowę o pracę. Powszechny jest natomiast brak gwarancji zabezpieczenia
społecznego w przypadku utraty pracy oraz rozpowszechnienie się tzw. „nietypowych umów o pracę”.
Formy współpracy placówek z organizacjami polskich migrantów
zarobkowych
Polacy są stosunkowo najsłabiej zorganizowani spośród innych grup cudzoziemców we Włoszech. Ma na to wpływ dużego rozproszenie naszych imigrantów oraz ich potrzeby zintegrowania się ze środowiskiem włoskim.
Niedawno osiadła we Włoszech migracja zarobkowa potrzebuje znacznego
wsparcia opieki konsularnej i pomocy prawnej, zwłaszcza bieżącej informacji
związanej z miejscem pracy i zamieszkania. Konsulaty takich informacji udzielają telefonicznie i bezpośrednio. Ważną rolę pełnią terenowe dyżury konsularne (Katania, Palermo, Reggio di Kalabria, Neapol, Bolonia, Padwa, Turyn),
287
Raport ‘2012
realizowane we współpracy z konsulatami honorowymi oraz miejscowymi
organizacjami polonijnymi, podczas których konsulowie udzielają wszelkich
informacji, w tym np. o procedurach związanych z legalizacją pobytu, ubezpieczeniem czy poszukiwaniem pracy.
Zarówno Wydział Konsularny Ambasady, jak i Konsulat Generalny w Mediolanie organizują dyżury, w ramach których udzielają Polakom bezpłatnych
porad (Punkty Porad i Informacji Prawnych). Dyżury, na których udziela się
porad z zakresu prawa pracy, zabezpieczeń społecznych oraz prawa cywilnego,
odbywają się w Mediolanie, w Bolonii i w Rzymie. Cieszą się dużym zainteresowaniem rodaków. Od września br. Wydział Konsularny uruchomił też,
w ramach swoich Punktów Porad, konsultacje z psychologiem.
Inną inicjatywą, podjętą przez oba konsulaty, jest organizacja - we współpracy z ZUS - „Dni Poradnictwa w zakresie ubezpieczenia społecznego dla Polaków pracujących lub mieszkających we Włoszech”. Spotkania z ekspertami
ZUS odbyły się w ostatnich dwóch latach siedmiokrotnie w rzymskim okręgu
konsularnym i trzykrotnie w okręgu mediolańskim.
Wydział Konsularny na łamach dwutygodnika „Nasz Świat” (nakład kilkunaście tys. egz.), publikuje, w ramach projektu współpracy WK, ZUS i INPS,
cykl porad z zakresu koordynacji włoskich, polskich i unijnych zabezpieczeń
społecznych.
Wychodząc naprzeciw potrzebom polskich obywateli, Wydział Konsularny
zorganizował w 2012 r. spotkanie z przedstawicielami włoskiego zakładu ubezpieczeń społecznych INPS oraz spotkania z ekspertami związków zawodowych.
Współpraca urzędów konsularnych z lokalnymi organizacjami
pozarządowymi i administracją lokalną w kwestiach socjalnych, obrony
praw pracowniczych, dyskryminacji polskich obywateli na miejscowych
rynkach pracy, inicjatywy urzędów konsularnych
Współpraca z władzami włoskimi układa się dobrze. Konsulaty pozostają
w stałym kontakcie z włoską opieką społeczną, urzędami pracy i administracją
lokalną. Współpraca z włoskimi służbami socjalnymi dotyczy głównie wydawania paszportów obywatelom polskim, potwierdzania ich tożsamości, organizowania transportu chorych do Polski, a także pomocy w załatwianiu formalności
związanych z pobieraniem emerytury lub renty z Polski. Ważnym partnerem
w zakresie pomocy dla imigracji zarobkowej, są miejscowe związki zawodowe,
a w szczególności CISL (Włoska Konfederacja Pracowniczych Związków Zawodowych), której jednym z szefów jest obywatelka RP. Dzięki sieci biur pomocy
prawnej (w każdej większej miejscowości) oraz wykwalifikowanemu w zakresie prawa pracy personelowi, oddziały związków mogą zapewnić kompetentną
i bezpłatną pomoc w najtrudniejszych przypadkach, uwzględniających lokalne
realia. W sprawach wymagających bardziej szczegółowej analizy, na poziomie
przekraczającym kompetencje pracowników Konsulatu, obywatele kierowani
są właśnie tam. Zarówno Wydział Konsularny, jak i konsulat w Mediolanie
288
utrzymują bardzo dobre kontakty i bliską współpracę z INPS (włoski UZS)
i INAIL (Krajowy Instytut Ubezpieczeń od Wypadków przy Pracy i Chorób
Zawodowych), które nawet uruchomiły bezpłatną infolinię w języku polskim.
Obraz Polski i Polaków w mediach pozostaje stosunkowo pozytywny. Niewątpliwie postrzeganie Polski zmieniło się ostatnio na korzyść – z uwagi na mistrzostwa EURO 2012. Wydarzenie to pokazało Polskę nowoczesną, zadbane,
dobrze funkcjonujące miasta i wspaniałe nowe stadiony. Media, o wiele częściej
niż poprzednio, zachęcały do wyjazdów turystycznych do Polski, wskutek czego
konsulaty odnotowały spory wzrost zapytań o wojaże do Polski i o materiały
promocyjne.
Praktycznie we włoskich podręcznikach szkolnych do nauki historii czy geografii nie ma informacji o Polsce. Marginesowo wspomina się jedynie o roli
„Solidarności”, a przy okazji omawiania wielkich postaci, o Polsce wspomina
się wyłącznie przy Janie Pawle II.
Ostatnio, nieco więcej mówi się o roli II Korpusu Polskiego w wyzwoleniu
Włoch w 1944 i 1945 r. Wiąże się to z powstałym niedawno komiksem pt. „Jak
niedźwiedź Wojtek został żołnierzem” (współpraca szkół średnich z Żagania
i Imoli), ale nie jest to lektura w żadnym obowiązkowym włoskim programie
nauczania.
1.31.2. Struktura organizacji polonijnych
Organizacje polonijne działają w ramach federacji, z których największa
i najbardziej licząca się (od 1996 r.) nosi nazwę Związku Polaków we Włoszech
(15 stowarzyszeń), z siedzibą w Rzymie. Każde stowarzyszenie posiada autonomię organizacyjną, programową i finansową. Koordynatorem prac Związku
jest zarząd złożony z 7 osób oraz prezes, którym od marca 2009 r. jest dr Joanna Heyman-Salvadé z Mediolanu. Drugą organizacją federacyjną Polaków jest
Unia Stowarzyszeń Polonijnych powstała w połowie 2011 r.
Większość stowarzyszeń skupia przedstawicieli Polonii i najnowszej migracji
zarobkowej. Ich aktywność skierowana jest na integrację Polaków w obszarze
działalności organizacji, obronę interesów polskiej społeczności, promowanie
pozytywnego obrazu Polski, propagowanie języka i kultury polskiej. Jednak
mimo tych wysiłków środowisko polonijne pozostaje podzielone na tzw. starszą
i nową emigrację. Starsza emigracja jest głównie polityczna, najnowsza zarobkowa i to wyznacza ewidentne różnice ich zasadniczych celów: pierwsza skupiona
jest najczęściej wokół tradycyjnych stowarzyszeń i poświęca wiele energii i zain-
289
Raport ‘2012
teresowania projektom kulturalnym. Nowa na razie zajęta jest głównie poprawą
swojej sytuacji bytowej.
Niewątpliwie największym problemem emigracji we Włoszech jest bezrobocie. Ponieważ dotyka też Włochów, więc nie jest związane z dyskryminacją
Polaków.
Wielu wykształconych polskich emigrantów ma problemy związane z uznawaniem polskich dyplomów– we Włoszech informacje na ten temat są niejasne
i skomplikowane, a procedura bardzo długa. W konsekwencji, liczni imigranci
z Polski pracują na włoskim rynku poniżej posiadanych kwalifikacji.
Stowarzyszenia polonijne - zwłaszcza te w większych miastach (w małych
ten problem nie istnieje, wprost przeciwnie, współpraca z władzami układa się
doskonale) - życzyłyby sobie większego wsparcia urzędów miast, powiatów i regionów dla podejmowanych inicjatyw kulturalnych.
Stanowisko władz lokalnych wobec polskiej społeczności jest pozytywne.
Polacy uznawani są za spokojną i nie stwarzającą problemów społeczność, integrującą się łatwo i szybko ze społeczeństwem włoskim dzięki bliskości kulturowej i cywilizacyjnej.
Poszczególne władze regionalne wspierają, w różnym stopniu, aspiracje
integracyjne i kulturalne Polaków. Spełniając wymogi formalne, Polacy, jak
i inne społeczności etniczne, mogą ubiegać się o wsparcie finansowe dla swoich
inicjatyw i projektów promocji polskiej kultury czy ochrony miejsc pamięci
narodowej. Niejednokrotnie, stowarzyszenia polonijne otrzymują dotacje na
prowadzenie podstawowej działalności organizacyjnej (np. Turyn, Bolonia, Cesena, Trydent, Modena i Mediolan), ale wymaga to od nich dużej zaradności
i aktywności.
Emigranci oczekują od polskich instytucji konkretnych i regularnych informacji, zwłaszcza dotyczących pracy, zamieszkania, spraw socjalnych, etc. Tego
rodzaju informację, wielopłaszczyznowo, starają się zapewnić Konsulaty w Rzymie i Mediolanie oraz instytucje z nimi współpracujące (ZUS, NFZ, PIP i in.).
Jak wynika z corocznego raportu Związku Polaków we Włoszech, współpraca
z placówkami RP oceniana jest przez Polonię włoską jako bardzo dobra. Raport
podkreśla m.in. finansowy wkład placówek w realizację inicjatyw polonijnych,
m.in. koncertów, spotkań z ludźmi kultury i sztuki oraz wystaw.
Z pewną nutą goryczy natomiast akcentuje się niedocenianie środowiska
polonijnego, jako partnera o ewidentnie dużym potencjale i ogromnym bagażu
doświadczeń, które można by wykorzystać.
290
II
Działalność instytucji państwowych
na rzecz Polonii i Polaków za granicą
(główne kierunki działalności, nakłady finansowe,
rekomendacje na przyszłość)
Struktura raportów instytucji pañstwowych
– główne kierunki działalności
– nakłady finansowe
– rekomendacje na przyszłość
Kancelaria Senatu RP
Ministerstwo Edukacji Narodowej
Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego
Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego
Ministerstwo Spraw Wewnętrznych
Ministerstwo Gospodarki
Ministerstwo Sportu i Turystyki
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej
Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa
Raport ‘2012
2.1. Kancelaria Senatu RP
Działania Senatu na rzecz Polonii i Polaków za granicą ze szczególnym
uwzględnieniem lat 2008 – 20121
Senat Rzeczypospolitej Polskiej faktyczną opiekę nad diasporą sprawuje
od 1990 r. Jednakże o funkcji opiekuna Polonii i Polaków za granicą, izba wyższa expressis verbis wypowiedziała się w 80. rocznicę restytucji przedwojennego Senatu Rzeczypospolitej w uchwale z 28 listopada 2002 r.: Obecny Senat
Rzeczypospolitej, ponownie wskrzeszony w roku 1989 po przerwie spowodowanej
czasami okupacji i Polski Ludowej, czuje się spadkobiercą wielkiej tradycji Senatu
Pierwszej i Drugiej Rzeczypospolitej. Ta tradycja zobowiązuje do tego, aby Senat jako izba rozsądku i umiaru, przy najlepszym wykorzystaniu konstytucyjnych
uprawnień, pełnił funkcję strażnika dobrego prawa i stabilizacji politycznej państwa oraz opiekuna Polonii i Polaków za granicą.
Po raz pierwszy środki na wspieranie potrzeb Polonii i Polaków za granicą
Prezydium Senatu RP przyznało 26 lipca 1990 r. Stowarzyszeniu „Wspólnota
Polska”, które do 1993 r. było jedyną organizacją zajmującą się sprawami rodaków. Zakres podejmowanych wówczas zadań był stosunkowo wąski, a kwoty
przeznaczane na ich realizację niezbyt wielkie (1.187.900 PLN), co widać na
wykresie 1. Na wykresie tym pokazano sumaryczne wydatki z części 03 budżetu
państwa (Kancelaria Senatu) na realizację zadań związanych z pieczą nad Polonią i Polakami za granicą od 1990 r. poczynając, a na 2012 – kończąc. Z kolei
w tabeli 3. wyodrębniono także wydatki dotyczące realizowanych w tych latach
zadań o charakterze programowym oraz inwestycyjnym.
Z analizy tej części budżetu wynika, że kwoty na realizację zadań związanych
z Polonią i Polakami za granicą z roku na rok wzrastały. Wyjątkiem była V
kadencja. W czasie jej trwania plan wydatków zmniejszono w 2002 r. o ponad
10 proc. (w kwotach planowanych z 50.640.000 PLN w 2001 do 45.220.000
PLN w 2002 r.). Wysokie wykonanie planu wydatków 2002 r. (99,46 proc.)
zmniejszyło do 8,14 proc. różnicę kwot rzeczywiście wydatkowanych na rzecz
diaspory, liczoną metodą „rok do roku”.
Odmienna, jednakże pod zupełnie innym względem, była VI kadencja.
Wtedy plan wydatków części 03 budżetu państwa (Kancelaria Senatu) w rozdziale 75195 („Pozostała działalność. Opieka nad Polonią i Polakami za granicą”) zwiększono aż o 46,15 proc. (w kwotach planowanych z 51.315.000 PLN
w 2006 do 75.000.000 PLN w 2007 r.), co zobrazowano na wykresie 1.
1
Opracowanie niniejsze jest dostosowaną do potrzeb “Raportu…” wersją publikacji R. Łanczkowskiego
Zarządzanie finansami w realizacji programu pomocy państwa polskiego dla Polonii i Polaków za granicą
na przykładzie Senatu RP po 1989 roku, „Zarządzanie i Edukacja” 2012, nr 80, s. 105 – 132, zob.
http://www.janski.edu.pl/file/uploadFck/ZiENr80.pdf, dostęp: 21 marca 2013 r.. Dane dotyczące
2012 r. zaczerpnięto z dokumentów Biura Polonijnego Kancelarii Senatu.
292
Informacje resortów i instytucji państwa
Wykres 1. Środki (w mln PLN) wydatkowane z budżetów Kancelarii
Senatu na realizację zadań związanych z zaspokajaniem potrzeb Polonii
i Polaków za granicą w latach 1990–2012
80,000
Kwoty →
70,000
74,742
73,100
73,301
74,518
73,736
2007:2006=+43,70%
60,000
50,869
48,967
50,000
46,074
46,641
40,000
40,279
30,000
48,105
44,983
44,892
2002:2001=-8,140%
2012:2011=-86,81%
31,347
20,000
17,785
18,440
10,000
1,188
0,000
4,170 4,364
6,870
12,474
4,995
9,835
→ Lata →
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
Kadencje Senatu Rzeczypospolitej Polskiej:
I kadencja
(18 czerwca 1989 r. – 25 listopada 1991 r.)
II kadencja
(25 listopada 1991 r. – 31 maja 1993 r.)
III kadencja (19 września 1993 r. – 20 października 1997 r.)
IV kadencja (20 października 1997 r. – 18 października 2001 r.)
V kadencja
(19 października 2001 r. – 18 października 2005 r.)
VI kadencja (19 października 2005 r. – 4 listopada 2007 r.)
VII kadencja (5 listopada 2007 r. – 7 listopada 2011 r.)
VIII kadencja (8 listopada 2011 r. – trwa)
W „Projekcie budżetu Kancelarii Senatu na 2007 rok” napisano, iż, szacując
wydatki w zakresie opieki nad Polonią i Polakami za granicą, „uwzględniono
wysokość zgłaszanego przez organizacje pozarządowe zapotrzebowania na dotacje celowe”. Ponieważ to zapotrzebowanie z roku na rok było coraz wyższe,
co potwierdzały: rosnąca liczba organizacji wnioskujących o środki, rosnąca
liczba wniosków i całkowita wysokość kwot, o jakie organizacje występowały
do Senatu, uznano, że proponowane zwiększenie wydatków na zadania programowe i inwestycyjne służyć będzie zapewnieniu pomocy finansowej możliwie
największej liczbie środowisk polonijnych w świecie. Sejm V kadencji propozycję zwiększenia środków na rzecz polskiej diaspory zaakceptował i odtąd plany
wydatków Kancelarii Senatu związane z działaniami na rzecz Polonii i Polaków
za granicą (rozdział 75195) w 2007 r. i w kolejnych latach ani nie uległy zwiększeniu, ani nie były zmniejszane poniżej 75 mln PLN. Zasadniczej zmiany
dokonano dopiero w budżecie Kancelarii Senatu na 2012 r. Z kwoty zaplanowanej na poziomie 2011 r. (zob. tab. 1 i 2) decyzją Sejmu RP pozostawiono
Senatowi jedynie 10 mln PLN. Pozostałe środki zostały przesunięte do budżetu
Ministerstwa Finansów jako rezerwa celowa.
293
Raport ‘2012
Ponieważ w latach 2008 – 2012 nie były zmieniane całkowite kwoty planów wydatków, więc różnicowano jedynie wielkości środków na realizację zadań o charakterze inwestycyjnym (12 mln PLN w 2008; 20 mln w 2009; 15
mln w 2010 i 13 mln PLN w 2011 r. oraz 4.140.000 PLN w 2012), co w konsekwencji powodowało, że zmieniały się również i kwoty dotacji celowych przeznaczane w budżecie Kancelarii Senatu na finansowanie lub dofinansowywanie zadań programowych zlecanych do realizacji: stowarzyszeniom (38,5 mln
PLN w 2008, 31,5 mln PLN w 2009, po 35 mln PLN w latach 2010 – 2011
i 3.320.748 PLN w 2012 r.), fundacjom (odpowiednio: 21,3 mln PLN – 19,6
mln PLN – 22 mln PLN, 24 mln PLN i 2.265.598 PLN) oraz pozostałym jednostkom niezaliczanym do sektora finansów publicznych (3,2 mln PLN – 3,9
mln PLN, po 3 mln PLN w latach 2010 – 2011 i 273.598 PLN w 2012 r.).
Całość planowanych w tym okresie wydatków pokazano na wykresie 2. Przy
czym pamiętać należy, że plan wydatków roku 2012 jest zasadniczo różny od
wersji wyjściowej, albowiem pokazuje kwoty po przejęciu 65 mln PLN przez
Ministerstwo Spraw Zagranicznych.
Wykres 2. Plany wydatków (w tys. PLN) Kancelarii Senatu w latach 2008
– 2012 w rozdziale 75195. Pozostała działalność. Opieka nad Polonią
i Polakami za granicą
80 000,0
70 000,0
12 000,0
3 200,0
60 000,0
20 000,0
15 000,0
3 000,0
13 000,0
3 000,0
3 900,0
50 000,0
40 000,0
38 500,0
35 000,0
35 000,0
31 500,0
30 000,0
20 000,0
10 000,0
0,0
21 300,0
19 600,0
22 000,0
2009
2010
24 000,0
4 140,0
273,6
3 320,8
2 265,6
2008
2011
2012
6230 - dotacje celowe z budżetu na finansowanie lub dofinansowanie kosztów realizacji inwestycji i zakupów inwestycyjnych jednostek
niezaliczanych do sektora finansów publicznych.
2830 - dotacje celowe z budżetu na finansowanie lub dofinansowanie zadań zleconych do realizacji pozostałym jednostkom niezaliczanym do
sektora finansów publicznych
2820 - dotacje celowe z budżetu na finansowanie lub dofinansowanie zadań zleconych do realizacji stowarzyszeniom
2810 - dotacje celowe z budżetu na finansowanie lub dofinansowanie zadań zleconych do realizacji fundacjom
W omawianych latach dokonywano szeregu zmian (przesunięć) w planowanych wydatkach rozdziału 75195 budżetu Kancelarii Senatu. W 2008 r.
(w oparciu o decyzję ministra finansów) zmniejszono do 62 mln PLN środki
przewidziane na realizację zadań o charakterze programowym, zwiększając jednocześnie o 1 mln PLN kwotę zaplanowaną na finansowanie zadań i zakupów
inwestycyjnych. W budżecie 2009 r. decyzją Ministerstwa Finansów o blokowaniu wydatków zmniejszono wydatki na zadania i zakupy inwestycyjne
294
o 895.000 PLN, w związku z czym i środki rozdziału 75195 zostały zmniejszone z 75.000.000 PLN do 74.105.000 PLN (z czego: 19.105.000 PLN –
zadania inwestycyjne). Na 2012 r. Kancelaria Senatu zaplanowała środki w wysokości 75 mln PLN, jednakże na wniosek MSZ decyzją Sejmu RP zostały
one zmniejszone do 10 mln zł. Z kwoty tej 4.140.000 PLN przeznaczono na
realizację zadań inwestycyjnych, zaś 5.860.000 PLN – na zadania o charakterze
programowym
Ze sprawozdań Kancelarii Senatu z wykonania budżetów lat 2008 – 2012
wynika, że w ramach dotacji celowych na dofinansowywanie zadań zlecanych
organizacjom pozarządowym w tym okresie wydatkowano ogółem 306.132
tys. PLN (99,07 proc. z planowanych 310.000 tys. PLN (zob. tabela 1.), z czego na zadania programowe zlecane do realizacji:
• fundacjom (§ 2810) - 99.866 tys. PLN;
• stowarzyszeniom (§ 2820) – 131.230 tys. PLN;
• pozostałym jednostkom niezaliczanym do sektora finansów publicznych
(§ 2830) – 12.409 tys. PLN.
Na finansowanie lub dofinansowanie realizacji inwestycji i zakupów inwestycyjnych wydatkowano 62.627 tys. PLN.
Szczegóły dotyczące kwot wydatkowanych ze środków Kancelarii Senatu
w latach 2008 – 2012 na realizację zadań związanych z potrzebami środowisk
polskich i polonijnych (w układzie klasyfikacji budżetowej) zamieszczono
w tabeli 1.
Tabela 1. Kwoty wydatkowane w latach 2008 – 2012 z budżetu Kancelarii
Senatu na realizację zadań związanych z opieką nad Polonią i Polakami za
granicą.
Rozdział 75195 – Pozostała
Lata
Paragraf działalność. Opieka nad Polo2008 2009 2010 2011 2012
nią i Polakami za granicą
Dotacje celowe z budżetu na
finansowanie lub dofinansowa§ 2810
23.060 21.336 25.014 28.280 2.176
nie zadań zleconych do realizacji fundacjom
finansowanie lub dofinansowa§ 2820
34.582 29.937 32.278 31.141 3.292
nie zadań zleconych do realizacji stowarzyszeniom
finansowanie lub dofinansowanie zadań zleconych do reali§ 2830
4.163 3.366 2.244 2.377
259
zacji pozostałym jednostkom
niezaliczanym do sektora
finansów publicznych
Ogółem (§2810 + §28210 + §2830)
61.805 54.639 59.536 61.798 5.727
295
Raport ‘2012
Rozdział 75195 – Pozostała
Lata
Paragraf działalność. Opieka nad Polo2008 2009 2010 2011 2012
nią i Polakami za granicą
Dotacje celowe na finansowanie lub dofinansowanie
§ 6230
12.937 18.662 14.200 12.720 4.108
kosztów realizacji inwestycji
i zakupów inwestycyjnych
Razem (§2810 + §2820 + §2830 +
74.742 74.301 73.736 74.518 9.835
6230)
Kwoty zaplanowane w latach 2008 – 2012 na realizację zadań związanych z zaspokajaniem potrzeb środowisk polskich i polonijnych poza Polską,
znacznie odbiegały od oczekiwań organizacji pozarządowych, wnioskujących
o środki na realizację zadań do Kancelarii Senatu, co pokazano na wykresie 3.
W ostatnich pięciu latach relacja możliwości części 03 budżetu państwa do potrzeb Polonii i Polaków zawartych implicite we wnioskach składanych do Kancelarii Senatu kształtowała się następująco: 2008 r. – 1:1,85; 2009 r. – 1:1,90;
2010 r. – 1:2,24; 2011 r. – 1:2,54, 2012 r. – 1:2,68. Pamiętać należy, o czym
wspomniano wyżej, że z 75 mln PLN zaplanowanych na 2012 r. w budżecie Kancelarii Senatu pozostawiono jedynie 10, co zmusiło Prezydium Senatu
(uchwała nr 27 z 15 marca 2012 r.) do zmiany dotychczas obowiązujących
zasad przyznawania środków na realizację zadań związanych z zaspokajaniem
potrzeb diaspory (z możliwości ubiegania się o nie zostały wyłączone największe organizacje: m. in. Stowarzyszenie „Wspólnota Polska”, Fundacja „Pomoc
Polakom na Wschodzie”, Fundacja Semper Polonia).
Wykres 3. Kwoty, o jakie organizacje pozarządowe wnioskowały do
Kancelarii Senatu w latach 2008 – 2012 na realizację zadań związanych
z zaspokajaniem potrzeb Polonii i Polaków za granicą
250 000
200 870
200 000
185 188
170 103
168 158
150 000
142 706
138 842
116 755
138 111
148 867
109 695
100 000
50 000
33 011
22 087
30 047
36 321
30 767
0
2008
2009
programowe
296
2010
inwestycyjne
2011
razem
2012
Liczby wyszczególnione na wykresie 3. w sposób nie budzący wątpliwości
pokazują, że z roku na rok rosły sumaryczne kwoty, o jakie polskie organizacje pozarządowe wnioskowały do Kancelarii Senatu. Natomiast pozostający od
2007 r. na niezmienionym poziomie 75 mln PLN „budżet polonijny”, w ciągu
upływających lat podlegał prawom inflacji, której poziom tylko w czasie VII
kadencji przekroczył 13 proc., ponieważ roczne wskaźniki cen towarów i usług
konsumpcyjnych (przy podstawie rok poprzedni = 1002) dla tego okresu kształtowały się następująco: 2008 – 104,2; 2009 – 103,5; 2010 – 102,6 i 20113
– 103,1. Należy też pamiętać o różnicach kursowych podstawowych walut,
w jakich pomoc jest udzielana (średnie kursy walut 2 stycznia 2008 r. wynosiły: 1 USD = 2,4550 PLN, 1 EURO = 3,5975 PLN4, natomiast 30 listopada
2011 r. już było to: 1 USD = 3,4248 PLN, 1 EURO = 4,5494 PLN5). Różnice
kursowe mogą bowiem znacząco wpływać na wysokość kwot, jakie ostatecznie
do środowisk polskich i polonijnych trafiają.
Z rozdziału 75195 budżetu Kancelarii Senatu finansowano realizację zadań
związanych z opieką nad Polonią i Polakami za granicą, sprawowaną od 1990 r.
przez Senat RP. Odbiorcami środków na zaspokajanie potrzeb diaspory były
wyłącznie krajowe organizacje pozarządowe. Środki przyznawano decyzjami
Prezydium Senatu, biorąc pod uwagę opinię komisji właściwej do spraw Polonii i Polaków za granicą oraz szefa Kancelarii Senatu, jako dysponenta środków
budżetowych, po zasięgnięciu opinii organu doradczego, Zespołu Finansów
Polonijnych. Zespół był również miejscem, gdzie koordynowano działania
Kancelarii Senatu i administracji rządowej (ministerstw właściwych dla spraw
zagranicznych, edukacji, nauki i szkolnictwa wyższego, kultury i dziedzictwa
narodowego oraz innych resortów, o ile zachodziła taka potrzeba).
W ostatnich pięciu latach sprawowania przez Senat pieczy nad diasporą,
podobnie jak i w latach wcześniejszych, polskie organizacje pozarządowe wykonywały na rzecz oraz we współpracy ze środowiskami polskimi i polonijnymi
zadania dwojakiego rodzaju:
• programowe (zrealizowano 10.757 zadań ogółem, z tego w roku: 2008 –
2.326; 2009 – 2.550; 2010 – 2.831; 2011 – 2.923; 2012 - 127);
• inwestycyjne (realizowano poza granicami Rzeczypospolitej 140 zadania, z tego w roku: 2009 – 27; 2009 – 38; 2010 – 42; 2011 – 27; 2012
- 6) w 91 obiektach.
Zadania programowe realizowano we wszystkich obszarach geograficznych,
od najbliższych (Litwa, Łotwa, Rumunia, Ukraina) do najdalszych (Nowa Zelandia, Australia, Kanada, USA). Zgodnie z uchwałą nr 154 Prezydium Senatu
2
Źródło: http://www.stat.gov.pl/gus/5840_1634_PLK_HTML.htm, dostęp: 11 grudnia 2011 r.
3
Zob. PKOBP. Prognoza rozwoju sytuacji makroekonomicznej w kraju i na świecie w 2011 roku. Departament Analiz, Warszawa 15 września 2010 r.
4
Zob. Narodowy Bank Polski. Tabele kursów średnich z lat 1984 – 2011, http://www.nbp.pl/kursy/
archiwum/2008.xls, dostęp: 27 grudnia 2011 r.
5
Zob. Narodowy Bank Polski. Tabele kursów średnich z lat 1984 – 2011, http://www.nbp.pl/kursy/
archiwum/2011.xls, dostęp: 27 grudnia 2011 r.
297
Raport ‘2012
z 6 sierpnia 20086 r. oraz 931 z 4 sierpnia 2011 r.7 w sprawie określenia kierunków działań na rzecz Polonii i Polaków za granicą w 2012 r., w latach 2009
– 2012 na realizację zadań programowych Prezydium Senatu przyznało organizacjom pozarządowym środki w wysokości 183.065.706 PLN w kwotach
wyszczególnionych w tabeli 2. W omawianym przedziale czasowym największe
środki przeznaczono na wspieranie oświaty (82.982.759 PLN) i organizacji
pozarządowych (29.998.069 PLN) oraz promocję kultury (28.479.245 PLN).
Najmniej (8.924.743 PLN) na wspieranie kształtowania postaw obywatelskich
w środowiskach polonijnych i polskich oraz pomoc socjalną i charytatywną
(7.792.061 PLN).
Tabela 2. Środki przyznane w latach 2009 – 2011 decyzjami Prezydium
Senatu na realizację zadań programowych wyszczególnionych
w uchwałach nr: 154 z 6 sierpnia 2008 r. i 931 z 4 sierpnia 2011 r.
L.p.
Kierunki  Lata 
2009
2010
2011
2012
1
Wspieranie organizacji
oraz środowisk polonijnych
i polskich w świecie
9.809.965
10.295.541
9.796.245
96.318
2
Wspieranie oświaty
3
4
5
6
Promowanie kultury
polskiej i ochrona
polskiego dziedzictwa
narodowego poza
granicami kraju
Wspieranie kształtowania
postaw obywatelskich
w środowiskach
polonijnych i polskich
Upowszechnianie wiedzy
o Polsce, języku i kulturze
oraz kształtowanie
pozytywnego wizerunku
Polski i Polaków
Pomoc socjalna
i charytatywna
Kierunki 2009 – 2011 Razem
6
25.509.696 26.165.343 27.675.935
3.631.785
8.495.348
8.512.882
10.154.668
1.316.347
2.264.909
3.195.055
3.088.634
376.145
6.888.739
9.107.876
8.620.021
272.193
2.114.98
2.831.297
2.678.569
167.212
55.083.640 60.107.994 62.014.072
5.860.000
Zob. Uchwała nr 154 Prezydium Senatu z 6 sierpnia 2008 r. w sprawie określenia kierunków działań na rzecz Polonii i Polaków za granicą w latach 2009 – 2011, http://ww2.senat.pl/k7/dok/prez/
uch/2008/154.pdf, dostęp: 28 marca 2013 r.
Zob. Uchwała nr 931 z 4 sierpnia 2011 r. w sprawie określenia kierunków działań na rzecz Polonii
i Polaków za granicą w 2012 r., http://ww2.senat.pl/k7/dok/prez/uch/2011/931.pdf, dostęp: 28 marca
2013 r.
7
298
Zadania inwestycyjne, finansowane w części lub całości ze środków Senatu
RP, realizowano w 18 krajach. W latach 2008 – 2012 wydatkowano na ten cel
60.450.3076 PLN. Największe kwoty zasiliły potrzeby Polaków mieszkających
na Litwie (ponad 24 mln PLN), Rumunii (ok. 7 mln PLN) i Ukrainie (ok.
6,5 mln PLN). Zasięg geograficzny i procentowe udziały pomocy udzielanej
przez Senat za pośrednictwem organizacji pozarządowych (przede wszystkim
Stowarzyszenia „Wspólnota Polska”) w omawianym okresie na realizację zadań
służących zaspokajaniu potrzeb środowisk polskich i polonijnych w nich mieszkających pokazano na wykresie 4. Sumaryczne kwoty, jakie w poszczególnych
latach Prezydium przyznało organizacjom pozarządowym na ten rodzaj zadań
to: 12.046.379 PLN w 2008 r.; 18.373.289 w 2009; 13.985.327 w 2010;
11.905.310 w 2011 i 4.140.000 PLN w 2012 r.
Obszary działań inwestycyjnych finansowanych ze środków cz. 03 budżetu
państwa, której dysponentem był szef Kancelarii Senatu dotyczyły:
1) oświaty polonijnej (m. in. budowy nowych obiektów, remontów: szkół
i placówek oświatowych, klas i sal lekcyjnych społecznych szkół sobotnich, a także adaptacji i/lub modernizacji kupowanych bądź przekazywanych nieodpłatnie budynków);
2) tworzenia i rozwoju bazy lokalowej organizacji polonijnych (m. in. budowy i remonty domów polskich oraz innych siedzib organizacji, zespołów i chórów polonijnych oraz redakcji periodyków, wydawnictw i portali polonijnych);
3) ochrony polskiego dziedzictwa kulturowego, a zwłaszcza obiektów zabytkowych.
Wykres 4. Zasięg geograficzny i procentowe udziały pomocy udzielanej
przez Senat Rzeczypospolitej Polskiej za pośrednictwem polskich
organizacji pozarządowych na realizację zadań o charakterze
inwestycyjnym w latach 2008 – 2012
45,00%
40,00%
35,00%
30,00%
25,00%
20,00%
15,00%
10,00%
5,00%
0,00%
%
Litwa
Ukraina
Rumunia
Argentyna
Łotwa
Czechy
Białoruś
Hiszpania
Węgry
Francja
Niemcy
Belgia
Brazylia
Wielka
Brytania
Bułgaria
Armenia
USA
Rosja
40,83%
17,67%
14,88%
8,01%
6,35%
3,58%
3,15%
1,41%
1,16%
0,86%
0,78%
0,53%
0,40%
0,23%
0,07%
0,04%
0,02%
0,02%
299
Raport ‘2012
Podsumowując, należy stwierdzić, że Senat III Rzeczypospolitej był jednym
z wielu podmiotów realizujących politykę polonijną państwa polskiego również
i w wymiarze finansowym. Jego udział w dystrybucji środków służących zaspokajaniu potrzeb polskiej diaspory, co wynika między innymi z opublikowanego w 2007 r. rządowego „Raportu polityka państwa polskiego wobec Polonii
i Polaków za granicą. 1989 – 2005”, nie przekraczał 40 proc. W 2006 r. było
to 38,04 proc. Pozostałymi ok. 60 proc. środków dysponowały różne resorty
(m. in. MSZ, MEN, MNiSzW, MKiDN, MSiT,), których działania w zakresie
realizacji założeń polityki polonijnej – zgodnie z ustawą o działach administracji
rządowej – winne było koordynować Ministerstwo Spraw Zagranicznych.
Ze środków podatnika polskiego, na zaspokajanie różnorakich potrzeb Polonii i Polaków za granicą, izba wyższa w ciągu 23 lat sprawowania faktycznej
opieki nad Polonią i Polakami za granicą, wydatkowała za pośrednictwem polskich organizacji pozarządowych ponad 851 mln PLN. W okresie tym podstawowymi dokumentami, na podstawie których formułowane były kierunki
działań Senatu dotyczące wspierania własnej diaspory były:
• rządowe programy współpracy z Polonią i Polakami za granicą z lat:
1991, 2002 i 2005;
• exposé premierów III Rzeczypospolitej;
• coroczne informacje ministrów spraw zagranicznych wskazujące priorytety polskiej polityki zagranicznej.
Całość poniesionych w latach 1990 – 2012 wydatków (o charakterze programowym i inwestycyjnym), służących budowaniu wielorakich więzi z własną
diasporą, zamieszczono w tabeli 4. W tabeli tej – dla większej przejrzystości
– wyodrębniono też dodatkowo dwie kolumny pokazujące zsumowane kwoty
dla poszczególnych lat i kadencji.
Tabela 3. Zestawienie kwot wydatkowanych w latach 1990-2011 z części
03 budżetu państwa (Kancelaria Senatu) na działania związane z „opieką
nad Polonią i Polakami za granicą”
I
Wydatki na zadania o charakWydatki
Wydatki w katerze:
ogółem
dencjach Senatu
Rok
programowym inwestycyjnym
(kwoty w milionach złotych)
II
III
IV
V
VI
1
1990
0.6379
0.5500
1.1879
2
1991
3.1867
0.9828
4.1695
3
1992
3.8143
0.5500
4.3643
4
1993
4.6248
0.3699
4.9947
L.p.
300
I kadencja(18 VI
1989 r. – 25 XI
1991 r.) 5.3574
II kadencja (25
XI 1991 r. – 31 V
1993 r.) 9.3590
Wydatki na zadania o charakWydatki
Wydatki w katerze:
ogółem
dencjach Senatu
programowym inwestycyjnym
(kwoty w milionach złotych)
5.5000
1.3700
6.8700
III kadencja (19
7.0240
5.4500
12.4740
IX 1993 r. – 20 X
10.9990
6.7860
17.7850
1997 r.) 55.5690
13.2400
5.2000
18.4400
18.4250
12.9220
31.3470
IV kadencja(20
22.8050
17.4740
40.2790
X 1997 r. – 18 X
27.5610
19.0800
46.6410
2001 r.) 167.2340
29.2200
19.7470
48.9670
26.4640
18.5190
44.9830
V kadencja(19
31.7890
14.2850
46.0740
X 2001 r. – 18
32.9820
11.9100
44.8920
X2005 r.) 184.0540
35.4710
12.6340
48.1050
L.p.
Rok
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
17
2006
39.1280
11.7410
50.8690
18
2007
58.9590
14.1410
73.1000
19
20
21
22
2008
2009
2010
2011
61.8050
54.6390
59.5360
61.7980
12.9370
18.6620
14.2000
12.7200
74.7420
73.3010
73.7360
74.5180
23
20127
5.8600
4.1400
10.0000
615.4687
236.3707
851.8394
Razem
VI kadencja(19
X 2005 r. – 4 XI
2007 r.) 123.9690
VII kadencja(5
XI 2007 r. – 7 XI
2011 r.) 296.2970
VIII kadencja
(8 XI 2011 r. –
Kadencje: I - VIII
= 851.8394
Decyzje podejmowane w minionych latach przez Prezydium Senatu, dotyczące zlecania organizacjom pozarządowym zadań związanych z zaspokajaniem
potrzeb Polonii i Polaków za granicą były ostatnim etapem w obowiązującej
w Senacie trójstopniowej procedurze (szef Kancelarii Senatu → Komisja Spraw
Emigracji i Łączności z Polakami za Granicą → Prezydium Senatu). Każdorazowo poprzedzały je konsultacje zarówno z administracją rządową (MEN, MSZ,
MKiDN, MNiSzW), jak również ze stroną społeczną z kraju i z zagranicy.
Dzięki temu przez wszystkie lata sprawowania pieczy nad diasporą, Senat – jak
żaden inny podmiot – spełnił wiele postulatów Polonii i Polaków poza granicami. Zbudował też oparty na partnerstwie sprawnie funkcjonujący system komunikowania się i dialogu ze środowiskami polonijnymi i polskimi w świecie.
System ten, dobrze służąc polskiej racji stanu, pozwalał na swobodne artykułowanie problemów i potrzeb Polonii i Polaków za granicą, a rodaków pragnących utrzymywać kontakty z krajem pochodzenia i zachować swoją tożsamość
narodową, nie narażał na szwank jako lojalnych obywateli innych państw.
ROMUALD ŁANCZKOWSKI,
wicedyrektor Biura Polonijnego Kancelarii Senatu RP
301
Raport ‘2012
2.2. Ministerstwo Edukacji Narodowej
Ministerstwo Edukacji Narodowej realizuje politykę państwa wobec Polaków zamieszkałych poza granicami kraju w zakresie nauczania języka polskiego
oraz podtrzymywania i umacniania poczucia tożsamości narodowej. Podejmowane zadania są zgodnie z kierunkami określonymi w Priorytetach Polskiej Polityki Zagranicznej na lata 2012 – 2016 oraz Rządowym Programie Współpracy
z Polonią i Polakami za granicą.
Główne kierunki działalności MEN na rzecz oświaty polonijnej
1. Kierowanie nauczycieli z Polski do pracy dydaktycznej
w środowiskach polonijnych
W roku szkolnym 2012/2013 w środowiskach polskich w 13 krajach pracuje
80 nauczycieli skierowanych przez Ośrodek Rozwoju Polskiej Edukacji za Granicą. Wspomagają oni miejscową kadrę nauczycielską, wykształconą w Polsce
lub w kraju zamieszkania.
Kierowanie nauczycieli odbywa się zgodnie z następującymi priorytetami:
1. miejsca zesłania Polaków, zwłaszcza Kazachstan i Rosja (Syberia),
2. obszary graniczące z Polską, od stuleci zamieszkałe przez Polaków, będące niegdyś częścią terytorium państwa polskiego. Ludność tych obszarów
często kontaktuje się z Polską. Również osoby innych narodowości zainteresowane są nauką języka polskiego. Typowe obszary to Grodzieńszczyzna, Podole, Brześć, Lwów,
3. duże skupiska Polaków – obszary zasiedlone przez Polaków w sposób
dobrowolny lub przymusowy w różnym czasie i w różny sposób. Są to
zwykle obszary położone z dala od większych ośrodków miejskich z zachowanymi więziami lokalnymi. Typowy przykład to Bukowina.
Nauczyciele kierowani do pracy w środowiskach Polonii i Polaków za granicą wspomagają nauczanie prowadzone przez miejscową kadrę pedagogiczną,
wykształconą w Polsce lub w kraju zamieszkania.
Nauczyciele kierowani są na zaproszenia władz oświatowych danego kraju
oraz organizacji Polaków.
Nauczyciele z Polski pracują w:
1. szkołach publicznych:
• z polskim językiem nauczania (Białoruś, Łotwa),
• z klasami początkowymi z polskim językiem nauczania (Białoruś, Ukraina, Mołdawia),
• z nauczaniem języka polskiego jako ojczystego lub obcego nauczanego
obowiązkowo lub fakultatywnie (Ukraina, Rumunia, Mołdawia, Rosja),
302
2. szkołach społecznych organizacji Polaków (Argentyna, Armenia, Białoruś, Gruzja, Kazachstan, Kirgistan, Litwa, Mołdawia, Rosja, Ukraina,
Uzbekistan).
Zadaniem nauczycieli kierowanych do pracy dydaktycznej za granicą jest
nie tylko nauczanie języka polskiego i historii Polski. Współpracują także z organizacjami Polaków – pomagają w redagowaniu gazet, audycji radiowych i telewizyjnych, organizacji uroczystości z okazji świąt narodowych i religijnych,
inicjują powstawanie drużyn harcerzy i zuchów. Organizują też wyjazdy dzieci
do rodzin i szkół w Polsce.
Kierowani nauczyciele ściśle współpracują również ze środowiskiem lokalnym, promując język i kulturę polską, także upowszechniając wizerunek współczesnej Polski wśród osób bez polskiego pochodzenia.
Tabela nr 1. Liczba nauczycieli skierowanych do pracy wśród Polonii
i Polaków za granicą w roku szkolnym 2012/2013 oraz uczniów objętych
nauczaniem
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
Kraj
Argentyna
Armenia
Białoruś
Gruzja
Kazachstan
Kirgistan
Litwa
Łotwa
Mołdawia
Rosja
Rumunia
Ukraina
Uzbekistan
Razem:
Liczba kierowanych
nauczycieli
1
1
5
1
12
1
1
8
5
6
4
34
1
80
Liczba uczniów
19
100
590
81
791
43
811
817
298
953
306
4.015
97
8.921
2. Wyposażanie ośrodków nauczania języka polskiego za granicą
w podręczniki i pomoce dydaktyczne
W podręczniki i pomoce dydaktyczne wyposażane są zainteresowane ośrodki
nauczania języka polskiego na całym świecie. Zapotrzebowania na podręczniki
składają w Ośrodku Rozwoju Polskiej Edukacji za Granicą za pośrednictwem
właściwego urzędu konsularnego.
W 2012 r. Ośrodek zrealizował 151 zapotrzebowań, wysyłając 20.252 sztuk
podręczników i pomocy dydaktycznych do 20 krajów.
303
Raport ‘2012
Tabela nr 2. Przekazywanie niezbędnych podręczników i pomocy
dydaktycznych służących nauczaniu języka polskiego, historii, geografii,
kultury polskiej oraz innych przedmiotów nauczanych w języku polskim
(rok 2012)
Lp.
Kraj
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
Australia
Austria
Białoruś
Chiny
Czechy
Mołdawia
Hiszpania
Irlandia
Japonia
Kazachstan
Litwa
Łotwa
Niemcy
Rosja
Szwecja
Ukraina
USA
Uzbekistan
Wielka Brytania
Włochy
Razem:
Liczba zrealizowanych
Podręczniki
zapotrzebowań
i pomoce dydaktyczne
1
1
19
1
6
4
1
4
2
11
3
17
9
2
3
28
3
2
33
1
151
291
74
3.331
147
1.431
263
90
607
76
1.492
122
2.066
1.299
203
158
3.597
669
132
4.175
29
20.252
3. Organizacja szkoleń doskonalących dla nauczycieli języka polskiego
i innych przedmiotów nauczanych w języku polskim za granicą
Pomoc metodyczna skierowana jest przede wszystkim do nauczycieli szkół
prowadzonych przez organizacje Polaków, stowarzyszenia rodziców, kościół.
Szkolenia doskonalące nauczycieli w zakresie nauczania języka polskiego, wiedzy o Polsce, seminaria i konferencje organizowane są we współpracy z placówkami dyplomatyczno-konsularnymi. Szkolenia odbywają się zarówno w Polsce,
jak i za granicą, w trybie stacjonarnym i on-line.
W 2012 r. przeszkolono 1.183 nauczycieli z 44 krajów. Zrealizowano 42
szkolenia, w tym 6 w Polsce, 20 za granicą i 15 w trybie on-line. Przeprowadzono także 1 kwalifikacyjny kurs hybrydowy organizacji i zarządzania oświatą
(łączona forma stacjonarna i on-line).
W 2012 r. kontynuowano, we współpracy z MSZ, realizację szkoleń dla nauczycieli szkół z polskim językiem nauczania na Litwie. Podczas dwóch szkoleń
w Polsce, 60 nauczycieli wytypowanych przez Stowarzyszenie Nauczycieli Szkół
304
Polskich na Litwie „Macierz Szkolna”, doskonaliło umiejętności wykorzystania w procesie nauczania sprzętu TIK oraz polskich zasobów edukacyjnych
w Internecie.
Tabela nr 3. Organizacja w kraju i za granicą szkoleń doskonalących
dla nauczycieli prowadzących nauczanie języka polskiego oraz innych
przedmiotów nauczanych w języku polskim za granicą (rok 2012)
L.p.
Kraje
Liczba uczestników
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
Anglia
Australia
Austria
Belgia
Białoruś
Bułgaria
Chiny
Chorwacja
Czechy
Dania
Egipt
Estonia
Finlandia
Francja
Grecja
Hiszpania
Holandia
Irlandia
Islandia
Izrael
Kanada
Kazachstan
Kirgistan
Libia
Litwa
Luksemburg
Łotwa
Maroko
Meksyk
Mołdawia
Niemcy
Norwegia
Rosja
Rumunia
171
27
1
9
102
5
1
1
22
2
1
1
1
34
6
6
46
94
2
1
3
3
3
1
142
2
57
1
2
1
79
1
14
34
305
Raport ‘2012
L.p.
Kraje
Liczba uczestników
35.
36.
37.
38.
39.
40.
Szwajcaria
Szwecja
Tunezja
Ukraina
Uzbekistan
USA
13
4
1
79
3
175
41.
42.
43.
44.
Wenezuela
Węgry
Włochy
Zjedn. Emiraty Arabskie
Razem:
1
10
17
4
1.183
4. Dofinansowanie organizacji wypoczynku letniego dla dzieci
i młodzieży ze środowisk polskich za granicą
Celem obozów edukacyjnych jest umożliwienie doskonalenia umiejętności
posługiwania się językiem polskim, poznanie historii i geografii Polski, tradycji
i kultury narodowej w kontekście dorobku kultury europejskiej i wielokulturowej relacji z sąsiadami, z uwzględnieniem współczesnej kultury młodzieżowej.
W 2012 r. zrealizowano dwa obozy edukacyjne:
1)Letnia akademia młodzieżowych liderów Polonii
Uczestniczyło 511 osób – przedstawicieli młodzieży z takich krajów jak:
Białoruś, Czechy, Hiszpania, Kirgistan, Litwa, Łotwa, Mołdawia, Rosja, Ukraina, Węgry. Obozy zawierały program edukacyjny z zakresu kształtowania
umiejętności liderskich, realizowania i zarządzania projektem, badań potrzeb
środowiska lokalnego, budowania koalicji wokół problemów lokalnych, kształtowania postaw obywatelskich.
2)Wakacyjna szkoła młodzieżowych animatorów środowisk polskich
na Litwie
Obóz zorganizowano w celu wsparcia oświaty polskiej mniejszości narodowej na Litwie, w związku ze zmianami spowodowanymi wejściem w życie 1
września 2011 r. zapisów znowelizowanej Ustawy Republiki Litewskiej o oświacie
z 17 marca 2011 r. Program edukacyjny uwzględniał szczególnie prowadzenia
działalności społecznej w lokalnym środowisku z wykorzystaniem polskich doświadczeń. Uczestniczyło 89 osób.
306
5. Organizacja kształcenia dzieci obywateli polskich czasowo
przebywających za granicą
W celu kształcenia dzieci obywateli polskich czasowo przebywających za
granicą minister właściwy do spraw oświaty i wychowania prowadzi:
a) 67 Szkolnych Punktów Konsultacyjnych (w tym 9 filii) przy polskich
placówkach dyplomatycznych, urzędach konsularnych i przedstawicielstwach wojskowych (uzupełniający program nauczania w zakresie
języka polskiego i wiedzy o Polsce realizuje 14 881 uczniów),
b) Zespół Szkół im. Z. Mineyki przy Ambasadzie RP w Atenach obejmuje
nauczaniem 853 uczniów (ramowy program nauczania realizuje 320
uczniów, zaś program uzupełniający 533 uczniów).
Uczniowie polscy za granicą mogą także uczestniczyć w nauczaniu na odległość prowadzonym przez ORPEG (ramowy program nauczania realizuje 209
uczniów, zaś program uzupełniający 427 uczniów).
6. Delegowanie nauczycieli do pracy w Szkołach Europejskich, sekcjach
polskich w Szkołach Międzynarodowych we Francji i w szkołach
publicznych w Berlinie
Podstawę prawną funkcjonowania Szkół Europejskich stanowi Konwencja
o statucie Szkół Europejskich, sporządzona w Luksemburgu 21 czerwca 1994 r.
(Dz. U. z 2005 r. Nr 3, poz. 10), do której Polska przystąpiła 31 sierpnia 2004 r.
Sekcje polskie istnieją w Szkole Europejskiej Bruksela I i Szkole Europejskiej Luksemburg I. W roku szkolnym 2012/2013 do sekcji polskich w Szkołach Europejskich uczęszcza 349 uczniów. Pracuje w nich 25 nauczycieli skierowanych przez MEN.
Status sekcji w szkołach międzynarodowych we Francji oraz zasady ich funkcjonowania są ściśle określone w prawie francuskim. W chwili obecnej sekcje
międzynarodowe z językiem polskim istnieją w 4 szkołach. W roku szkolnym
2012/2013 uczęszcza do nich 393 uczniów. W celu nauczania języka oraz historii i geografii Polski oddelegowano 22 nauczycieli.
Jeden nauczyciel kierowany jest do sekcji polskich funkcjonujących w trzech
szkołach publicznych w Berlinie. W roku szkolnym 2012/2013 uczęszcza do
nich 167 uczniów.
7. Współpraca w obszarze oświaty z krajami zamieszkania Polonii
i Polaków
Gwarancje dla podtrzymywania tożsamości narodowej, kultury i znajomości języka polskiego wśród Polaków zamieszkałych poza krajem, ujęte zostały
w traktatach międzypaństwowych. Kwestie te znajdują także swoje odzwiercie-
307
Raport ‘2012
dlenie i rozwinięcie w postanowieniach międzynarodowych umów o współpracy kulturalnej i naukowej oraz w porozumieniach o współpracy w dziedzinie
oświaty zawieranych pomiędzy ministrem właściwym do spraw oświaty i wychowania oraz jego odpowiednikami w innych państwach.
20 września 2012 r. podpisany został Program Współpracy w zakresie wspierania nauczania języka ojczystego i kształcenia w języku ojczystym polskiej mniejszości narodowej w Republice Czeskiej.
MEN współpracuje z MSZ na rzecz wypracowania podstaw prawnych współpracy w obszarze oświaty mniejszości polskiej na Białorusi i w Kazachstanie.
8. Wykorzystanie środków unijnych na rzecz Polonii i Polaków za
granicą
Resort edukacji w propozycjach skierowanych do szkół polskich za granicą
wykorzystuje nowoczesne technologie internetowe oraz kompetencje informatyczne uczniów i nauczycieli. Przykładem takich działań jest projekt EFS Otwarta Szkoła – System Wsparcia Uczniów Migrujących, portal społecznościowy
Polska Szkoła, jak również internetowy podręcznik „Włącz Polskę” stworzony
w ramach projektu EFS „Opracowanie i pilotażowe wdrożenie innowacyjnych
programów nauczania dla dzieci polskich przebywających za granicą”.
Podsumowanie
Realizując zadania na rzecz oświaty polskiej za granicą, Ministerstwo Edukacji Narodowej:
1. kontynuuje już sprawdzone formy pomocy oświacie polskiej za granicą: kierowanie nauczycieli z Polski do pracy dydaktycznej wśród Polonii i Polaków za granicą, głównie na Wschodzie, organizowanie szkoleń
doskonalących dla nauczycieli, wyposażanie szkół i ośrodków nauczania
w podręczniki i pomoce dydaktyczne, organizowanie kolonii i innych
form letniego wypoczynku dzieci i młodzieży polonijnej,
2. poszerza ofertę merytorycznego wspomagania szkół polskich poza granicami kraju o nowe programy nauczania, materiały edukacyjne, ofertę
szkoleń,
3.współpracuje z liderami środowisk oświatowych w budowaniu etosu
szkoły polskiej poza granicami kraju jako szkoły nowoczesnej, dającej
dodatkowe możliwości rozwoju, pozwalającej na budowanie przyszłej
kariery zawodowej.
Budowa efektywnego systemu wsparcia szkół, nauczycieli i uczniów poza
granicami kraju wymaga stałych wspólnych działań wszystkich urzędów centralnych oraz parlamentu RP. W dobie intensywnych migracji, największe
wyzwanie stanowi zachowanie łączności młodych Polaków z językiem ojczy-
308
stym i krajem, czyli objęcie nauczaniem języka polskiego jak największej grupy
uczniów polskich za granicą.
Wykonanie planów wydatków Ministerstwa Edukacji Narodowej w latach
2010 – 2012 na realizację zadań związanych ze wspomaganiem nauczania
języka polskiego wśród Polonii i Polaków za granicą
1.
Wykonanie planów wydatków MEN w latach 2010 – 2012
na realizację zadań związanych ze wspomaganiem nauczania języka polskiego wśród Polonii i Polaków za granicą
Razem
Lata
2010
2011
2012
2010 –
2012
0
Finansowanie Polonijnego
(środki na
Centrum Nauczycielskiego
1.454
zadanie
1.454
(od 2011 r. w strukturze ORpkt 2)
PEG)
2.
Finansowanie ORPEG (zespół
szkół i szkolne punkty konsultacyjne przy ambasadach
i konsulatach, delegowanie
nauczycieli do Szkół Europejskich i sekcji polskich
we Francji, nauczanie
na odległość, organizacja
szkoleń dla nauczycieli, kierowanie nauczycieli, zakup
podręczników)
38.549
41.222
41.726
121.497
3.
Wypoczynek letni dzieci i
młodzieży
599
571
680
1.850
4.
Inne doraźne zadania
(zakup lektur, podręczników,
prenumerata czasopism,
szkoły europejskie)
2
86
3
91
5.
Projekty adresowane do
uczniów polskich
za granicą finansowane
ze środków UE
3.629
7.988
5.615
17.232
44.233
49.867
48.024
142.124
Razem
309
Raport ‘2012
2.3. Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa
Wyższego
Główne kierunki działalności w odniesieniu do Polonii i Polaków
za granicą
W porównaniu z sytuacją Polaków i Polonii za granicą przestawioną w Raporcie z 2009 r., działalność Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego na
rzecz Polonii i Polaków za granicą cechuje duży poziom stabilności i długofalowy charakter. Wynika to w znacznej mierze ze specyfiki przedsięwzięć edukacyjnych, które obejmują 2-, 3- lub 5-letnie cykle kształcenia na studiach licencjackich, magisterskich lub jednolitych magisterskich.
Resort kontynuuje działania prowadzone w poprzednich latach, do których
należą:
–– realizacja programów podnoszenia poziomu wykształcenia wśród młodzieży polonijnej,
–– wspieranie katedr języka i kultury polskiej zagranicznych uczelni, w których istnieją lektoraty języka polskiego poprzez kierowanie nauczycieli
akademickich w zakresie nauczania języka polskiego oraz przekazywanie
na ich rzecz pomocy metodyczno-dydaktycznych,
–– pomoc stypendialna dla młodzieży polonijnej i studiującej w kraju zamieszkania, jak też organizacja i finansowanie systemu poświadczania
znajomości języka polskiego, umożliwiającego uzyskanie urzędowego certyfikatu znajomości języka cudzoziemcom i osobom polskiego
pochodzenia.
W ostatnich latach, stan prawny i zakres aktów prawnych, na podstawie
których resort prowadzi działania na rzecz Polonii i Polaków za granicą, nie
uległ zmianie. Obowiązują: ustawa z 27 lipca 2005 r. - Prawo o szkolnictwie
wyższym (Dz. U. z 2012 r., poz. 572 i 742), rozporządzenie Ministra Nauki
i Szkolnictwa Wyższego z 12 października 2006 r. w sprawie podejmowania
i odbywania przez cudzoziemców studiów i szkoleń oraz ich uczestniczenia
w badaniach naukowych i pracach rozwojowych (Dz. U. nr 190, poz. 1406),
rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z 14 grudnia 2006 r.
w sprawie stypendiów dla cudzoziemców polskiego pochodzenia studiujących
w kraju swojego zamieszkania (Dz. U. nr 240, poz. 1743) oraz rozporządzenie
Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z 12 października 2006 r. w sprawie
kierowania za granicę osób w celach naukowych, dydaktycznych i szkoleniowych oraz szczególnych uprawnień tych osób (Dz. U. nr 190, poz. 1405).
Kształcenie w RP studentów pochodzenia polskiego
W stosunku do roku akademickiego 2008/2009, liczba osób polskiego pochodzenia studiujących w roku akademickim 2012/2013 na jednolitych studiach magisterskich, studiach I i II stopnia, zwiększyła się o 1.672
osoby i wynosi 6.135. Przy czym procentowy udział studentów o pol-
310
skich korzeniach w ogólnej liczbie studentów cudzoziemców zmniejszył się
z 40 do 25 proc.. Z tego grona, 218 osób więcej niż w roku bazowym otrzymywało stypendia MNiSW, niemniej jednak udział młodzieży polonijnych
studiującej w Polsce na warunkach stypendialnych utrzymał się na podobnym
poziomie i wyniósł 79 proc. (ok. proc. stanowią studenci polskiego pochodzenia, stypendyści MZ i MKiDN). Łączna liczba stypendystów wynosi bowiem
2.181, w tym 90 osób ze stypendium MZ. 44 otrzymuje stypendium MKiDN.
Na studiach III stopnia i stażach długoterminowych w roku akademickim
2012/2013 przebywało 176 osób polskiego pochodzenia (ok. 18 proc. wszystkich cudzoziemców – doktorantów/stażystów długoterminowych), o 119 osób
mniej niż 4 lata wcześniej. Spadła też liczba stypendiów strony polskiej przyznawanych doktorantom/stażystom pochodzenia polskiego. Ze 130 osób w roku
akademickim 2008/2009, w bieżącym takie wsparcie otrzymało 81 doktorantów/stażystów długoterminowych.
Tabela nr 1. Cudzoziemcy studiujący w polskich uczelniach w roku
akademickim 2012/13.
Studenci 2012/13
polonijni
niepolonijni
RAZEM
Stypendyści MNiSW
Stypendyści MZ
Stypendyści MKiDN
Niestypendyści
RAZEM
2.047
90
44
3.954
6.135
381
12
6
17.762
18.161
2.428
102
50
21.716
24.296
Tabela nr 2. Cudzoziemcy – doktoranci i stażyści długoterminowi
kształcący się w polskich uczelniach w roku akademickim 2012/13.
Doktoranci
i stażyści
długoterminowi
2012/12
Stypendyści MNiSW
Stypendyści MZ
Stypendyści MKiDN
Niestypendyści
RAZEM
polonijni
niepolonijni
RAZEM
77
0
0
99
176
153
1
1
650
805
230
1
1
749
981
311
Raport ‘2012
Tabela nr 3. Cudzoziemcy polskiego pochodzenia kształcący się
w polskich uczelniach w roku akademickim 2012/13 - wybrane kraje.
Kraj
pochodzenia
Ogółem
W tym doktoranci i
OgóW tym studenci
doktoranci stażyści długotermiłem
stypendyści
i stażyści
nowi - stypendyści
studługoterdenci MNiSW MZ MKiDN
MNiSW MZ MKiDN
minowi
Ukraina
1798
477
16
10
79
36
0
0
Białoruś
1756
682
57
22
52
23
0
0
Litwa
802
264
11
4
8
4
0
0
Kazachstan
342
248
1
0
7
5
0
0
USA
223
0
0
0
1
0
0
0
Kanada
187
0
0
0
0
0
0
0
Niemcy
170
0
0
0
1
0
0
0
Rosja
164
87
1
2
11
4
0
0
Czechy
120
97
1
0
2
0
0
0
Szwecja
58
0
0
0
0
0
0
0
Uzbekistan
52
33
1
3
1
1
0
0
Łotwa
46
28
0
2
3
1
0
0
Mołdawia
46
28
1
0
0
0
0
0
Turkmenistan
30
20
0
0
0
0
0
0
Węgry
30
15
1
0
0
0
0
0
Gruzja
27
18
0
0
1
1
0
0
Rumunia
25
21
0
0
2
0
0
0
Brazylia
21
13
0
1
1
1
0
0
Francja
21
0
0
0
1
0
0
0
Wielka
Brytania
20
0
0
0
0
0
0
0
Pomoc stypendialna dla młodzieży polonijnej studiującej w kraju
zamieszkania
Ministerstwo nieustannie stoi na stanowisku, że pomoc stypendialna dla
studiujących w krajach zamieszkania powinna być kierowana do cudzoziemców polskiego pochodzenia, podejmujących kształcenie w filiach zagranicznych
polskich uczelni na studiach I stopnia z jednoczesnym zapewnieniem możliwości kontynuacji nauki na studiach II stopnia w Polsce.
Od 2008 r. MNiSW przeznacza w swoim budżecie środki finansowe na
wypłaty stypendiów dla młodzieży polonijnej studiującej w kraju zamieszkania. Liczba świadczeń wzrosła z 50 w roku akademickim 2008/2009 do 257
w roku akademickim 2012/13. W 2012 r. udzielono wsparcia na poziomie
100 euro miesięcznie, podobnej jak w latach ubiegłych. Pomoc kierowana
312
jest, jak dotychczas, do studentów polonijnych wileńskiej filii Uniwersytetu
w Białymstoku.
Lektoraty języka polskiego w zagranicznych ośrodkach akademickich
oraz kursy języka polskiego jako obcego
Współpraca i pomoc MNiSW dla zagranicznych ośrodków akademickich,
w których funkcjonują katedry lub lektoraty języka polskiego, polega przede
wszystkim na kierowaniu lektorów języka polskiego, zgodnie z zapotrzebowaniem uczelni. Ponadto ośrodki te są nieodpłatnie wyposażane w podręczniki,
słowniki i inne pomoce metodyczno-dydaktyczne.
Dzięki temu Ministerstwo stwarza młodzieży polonijnej, studiującej w kraju swojego zamieszkania, warunki umożliwiające naukę języka polskiego, zapoznanie się z literaturą polską i uzyskiwanie wiedzy o Polsce, jej historii i kulturze.
Działalność MNiSW w tym obszarze uzupełnia bezpośrednią wymianę pracowników naukowo-dydaktycznych polskich szkół wyższych z ich zagranicznymi partnerami.
W porównaniu w rokiem akademickim 2008/2009, w 2012 r. liczba lektorów wzrasta, podobnie jak liczba zagranicznych ośrodków akademickich, do
których są kierowani.
Liczba lektorów wysyłanych w latach 1999-2012
W roku akademickim 2012/13 do 33 krajów w 105 ośrodków akademickich skierowano 110 pracowników dydaktycznych, specjalistów w dziedzinie
języka i kultury polskiej. W 2012 r. po raz pierwszy skierowano lektora do
Kurytyby, głównego ośrodka Polonii w Brazylii.
313
Raport ‘2012
Lektorzy języka polskiego w państwach europejskich
Lektorzy języka polskiego w pozostałych państwach
314
Finansowanie państwowego systemu poświadczania znajomości języka
polskiego cudzoziemcom i osobom polskiego pochodzenia na stałe
zamieszkałym za granicą
System poświadczania znajomości języka polskiego (istnieje od połowy
2004 r.) niezmiennie wykazuje dynamikę wzrostową, co wiąże się ściśle z wejściem w życie 15 sierpnia 2012 r. niektórych przepisów ustawy z 2 kwietnia
2009 r. o obywatelstwie polskim (Dz. U. z 2012, poz.161). Zobowiązują
one osobę ubiegającą się o obywatelstwo RP, m.in. do posiadania znajomości
języka polskiego potwierdzonej urzędowo, o czym mowa w art. 11a ustawy
z 7 października 1999 r. o języku polskim (Dz. U. Nr 90, poz. 999, z późn.
zmianami).
W 2012 r. do egzaminów przystąpiło 1.113 osób, przy czym w porównaniu z 2008 r. liczba zdających podwoiła się i po raz pierwszy przekroczyła
tysiąc osób rocznie. Odsetek osób polskiego pochodzenia wśród zdających,
zmniejszył się w ostatnich 4 latach z ok. 35 proc. do ok. 25 proc.
Nakłady finansowe ponoszone przez MNiSW na rzecz Polonii i Polaków
za granicą
Na koszty kształcenia osób polskiego pochodzenia na poziomie wyższym
składają się koszty świadczeń stypendialnych oraz koszty procesu dydaktycznego. Kwoty wypłaconych stypendiów są refundowane uczelniom przez
Biuro Uznawalności Wykształcenia i Wymiany Międzynarodowej, zaś koszty
procesu dydaktycznego ujmowane są w dotacji na zadania związane z kształceniem studentów i doktorantów, która uczelnie publiczne otrzymują z budżetu państwa. Łączne koszty kształcenia studentów, doktorantów i stażystów
długoterminowych w 2012 r. szacuje się na ok. 32 mln PLN.
Wysokość nakładów MNiSW w ramach stypendiów dla młodzieży polonijnej studiującej w kraju swojego zamieszkania w roku 2011/2012 wyniosła
431 tys. PLN.
Na pokrycie kosztów związanych z kierowaniem do pracy w zagranicznych uczelniach nauczycieli akademickich – specjalistów w zakresie nauczania języka polskiego MNiSW co roku przeznacza kwotę ok. 3,6 mln PLN.
Koszty funkcjonowania systemu poświadczania znajomości języka polskiego utrzymują się na podobnym poziomie i wynoszą ok. 650 tys. PLN,
natomiast wpływy z opłat za egzaminy znacząco wzrosły i w 2012 r. osiągnęły
poziom 450 tys. PLN.
Rekomendacje na przyszłość
Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego rekomenduje:
–– utrzymanie wysokości środków budżetowych na realizację zadań na rzecz
Polonii i Polaków za granicą na co najmniej dotychczasowym poziomie,
–– wykorzystanie, w ścisłej współpracy z MSZ, środków, w rezerwie celowej
budżetu państwa na wspieranie Polonii i Polaków za granicą, na działa-
315
Raport ‘2012
nia w zakresie edukacji, zwłaszcza ma opracowanie i wdrożenie uzupełniających składników istniejącego systemu stypendialnego,
–– przekształcenie istniejącego systemu poświadczania znajomości języka
polskiego jako obcego, opartego na centralnej komisji egzaminacyjnej,
w system zapewniający szerszą dostępność i usprawniający przeprowadzanie egzaminów, przystępowania do nich oraz uzyskiwania certyfikatów.
316
2.4. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa
Narodowego
Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego wraz z instytucjami podległymi realizują cele zagranicznej polityki kulturalnej rządu polskiego, jakimi są
m.in.: budowanie pozytywnego wizerunku Polski i polskiej kultury w świecie,
tworzenie dobrego klimatu dla umacniania więzi środowisk polonijnych z kulturą ojczystą oraz ochrona polskiego dziedzictwa za granicą.
Głównymi celami i zadaniami działalności statutowej MKiDN są:
• zwiększanie obecności polskiej oferty kulturalnej w wybranych krajach
i regionach świata, mające na celu wzmocnienie pozytywnego wizerunku
Polski;
• podkreślanie wkładu najwybitniejszych polskich twórców w kulturę europejską i światową;
• promocja polskiego dziedzictwa kulturowego, popularyzacja i upamiętnianie za granicą postaci i wydarzeń historycznych związanych z Polską, które
pozostawiły istotny i trwały ślad w dziejach kultury europejskiej i światowej;
• gromadzenie danych i wytwarzanie bibliografii poloników zagranicznych;
• konserwacja i restauracja zabytków języka polskiego znajdujących się
w zbiorach obcych;
• wspieranie tłumaczeń literatury polskiej na języki obce poprzez program
translatorski ©POLAND;
• promocja polskiej literatury na międzynarodowych targach książki za
granicą;
• utrzymywanie Cyfrowej Biblioteki Narodowej Polona służącej m.in. instytucjom polonijnym;
• ochrona polskiego dziedzictwa kulturowego za granicą;
• pomoc instytucjom polonijnym i emigracyjnym prowadzącym działalność
w zakresie kultury i ochrony polskiego dziedzictwa kulturowego za granicą,
wspieranie muzeów, bibliotek i archiwów.
Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego w sposób bezpośredni nie
finansuje projektów kulturalnych związanych z aktywnością środowisk polskich
i polonijnych za granicą. Zadanie to spoczywało na Senacie RP, natomiast od
2012 r. finansowanie działań Polonii i Polaków za granicą została przekazana
Ministerstwu Spraw Zagranicznych.
Ochrona spuścizny kulturowej poza granicami Polski należy do najistotniejszych zadań Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Finansowanie
i dofinansowywanie inicjatyw w tym zakresie realizowane jest poprzez Program
MKiDN Dziedzictwo kulturowe (priorytet Ochrona dziedzictwa kulturowego za
granicą obsługiwany przez Departament Dziedzictwa Kulturowego).
Minister KiDN wspiera natomiast działalność na rzecz prezentacji kultury
i dokonań polskich twórców za granicą poprzez system programów własnych,
działania poszczególnych departamentów i instytucji podległych.
317
Raport ‘2012
Działania stypendialne
Program stypendialny Gaude Polonia
Program Stypendialny Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Gaude
Polonia” skierowany jest do młodych twórców z Europy Środkowo-Wschodniej, w pierwszej kolejności z Białorusi i Ukrainy. O stypendium mogą ubiegać
się twórcy reprezentujący następujące dziedziny: film, fotografia, konserwacja
dzieł sztuki, literatura/przekład, muzealnictwo, muzyka, sztuki wizualne oraz
historia i krytyka sztuki, teatru, muzyki i filmu. Celem programu jest budowanie związków z polskością oraz tworzenie płaszczyzny porozumienia na gruncie
współpracy kulturalnej Polski z jej sąsiadami. Półroczne stypendium umożliwia
poznanie współczesnej kultury polskiej oraz doskonalenie warsztatu twórczego
pod opieką uznanych twórców i instytucji kultury w najważniejszych ośrodkach
kultury polskiej. Stypendium przyznawane jest w drodze konkursu otwartego.
Program jest skierowany do profesjonalnych artystów niezależnie od ich pochodzenia narodowego.
Roczna liczba stypendystów przyjmowanych od 2003 r. systematycznie się
zwiększała, by w ostatnich edycjach osiągnąć 48 osób. Program „Gaude Polonia”
prowadzi Narodowe Centrum Kultury, instytucja podległą MKiDN. Od momentu powstania programu przyznano 382 stypendia.
Całkowity budżet programu (bez wyodrębnienia osób o polskim
pochodzeniu):
• 2009 r. – 1.735.000 PLN
• 2010 r. – 1.875.000 PLN
• 2011 r. – 1.491.000 PLN
• 2012 r. – 1.900.000 PLN
Program stypendialny Młoda Polska
Program stypendialny Ministra KiDN „Młoda Polska” przeznaczony jest
dla młodych polskich artystów (do 35 roku życia), którzy mają już wybitne
osiągnięcia w następujących dziedzinach; film, fotografia, literatura, muzyka,
sztuki wizualne, taniec i teatr. Stypendium ma umożliwić laureatom dokonanie
znaczącego postępu w ich karierze artystycznej. Środki mogą być przeznaczone
na realizację konkretnych projektów artystycznych, studia i pobyty twórcze za
granicą lub zakup instrumentów i sprzętu niezbędnego do ich pracy twórczej.
Program prowadzi Narodowe Centrum Kultury.
Całkowity budżet programu (bez wyodrębnienia osób o polskim
pochodzeniu):
• 2009 r. – 2.500.000 PLN
• 2010 r. – 2.820.000 PLN
• 2011 r. – 3.510.000 PLN
• 2012 r. – 3.550.000 PLN
318
„Thesaurus Poloniae”
„Thesaurus Poloniae” to trzymiesięczny program stypendialny Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego realizowany przez Międzynarodowe Centrum
Kultury w Krakowie. „Thesaurus Poloniae” adresowany jest do osób prowadzących badania poświęcone kulturze, historii oraz wielokulturowemu dziedzictwu Rzeczypospolitej, dawnej i współczesnej, oraz szeroko rozumianej Europie
Środkowej. Do udziału w programie zaproszone są zarówno osoby zajmujące
się praktycznym wymiarem zarządzania i ochrony dziedzictwa kulturowego, jak
i teoretycznymi badaniami z zakresu dziedzictwa, historii, socjologii, etnografii,
antropologii.
„Thesaurus Poloniae” realizowany jest w dwóch kategoriach. Pierwsza to
Program Senior adresowany do profesorów i starszych wykładowców akademickich. Druga - Program Junior adresowany do doktorów i doktorantów. Dotychczas odbyło się 6 edycji, w których wzięło 31 naukowców z 19 krajów (Armenia,
Azerbejdżan, Białoruś, Czechy, Francja, Gruzja, Japonia, Mołdawia, Rosja, Rumunia, Słowacja, Węgry, Włochy, Ukraina, Kanada, Serbia, Wielka Brytania,
Iran i USA).
Działania na rzecz wspierania promocji języka i literatury polskiej
Promocją języka i literatury polskiej zajmuje się podległy MKiDN Instytut
Książki. Tworzy atrakcyjną ofertę edytorską, której adresatem są również środowiska polonijne w wybranych krajach.
Prowadzona przez Instytut promocja polskiej literatury za granicą obejmuje projekty skierowane do zagranicznych wydawców, tłumaczy polskich książek
oraz czytelników. Z myślą o Polonii została opracowana oferta programowa mająca zwiększyć zainteresowanie Polaków mieszkających za granicą literaturą polską. Przedstawiciele Polonii mogą również korzystać ze stypendiów pobytowych
dla tłumaczy literatury polskiej mieszkających za granicą. Wśród projektów skierowanych i do środowisk polonijnych wymienić można, np.:
• Poland, program translatorski wspierający przekłady literatury polskiej, adresowany do odbiorców zagranicznych, w tym do przedstawicieli środowisk
polskich za granicą;
• Kolegium tłumaczy, wieloletni program edukacyjno-promocyjny adresowany do tłumaczy literatury polskiej;
• Transatlantyk, przyznawana od 2004 r. nagroda Instytutu Książki dla najwybitniejszego popularyzatora literatury polskiej za granicą;
• Sample Translations ©Poland, program, którego celem jest promocja literatury polskiej za granicą poprzez zachęcanie tłumaczy do przedstawiania
polskich książek zagranicznym wydawcom. Program dotyczy tłumaczy,
którzy dokonują pierwszego przekładu nigdzie dotąd niepublikowanej
książki, ze szczególnym uwzględnieniem dzieł polskiej humanistyki dawnej
i współczesnej, poświęconych historii Polski i jej kulturze, a także literatury
dla dzieci i młodzieży.
319
Raport ‘2012
Stale wzrastająca liczba przekładów współczesnej literatury odzwierciedla
wzrost zainteresowania Polską, a inicjatywy promocyjne podejmowane w czasie
prezentacji literatury polskiej na międzynarodowych targach książek w wielu
krajach – przede wszystkim europejskich – dobrze służą budowaniu nowego
obrazu Polski, atrakcyjnego również dla przedstawicieli środowisk polonijnych
za granicą.
Działania na rzecz Polonii i Polaków za granicą prowadzone za
pośrednictwem Instytutu Adama Mickiewicza
Instytut Adama Mickiewicza jest instytucją MKiDN powołaną w celu upowszechniania wiedzy o Polsce oraz promocji polskiej kultury za granicą. Instytut
bierze również aktywny udział w międzynarodowej wymianie kulturalnej. Część
z działań realizowanych przez IAM znajduje adresatów wśród Polonii i Polaków
za granicą, są to m.in.:
• Portal www.culture.pl, wielojęzyczny zasób informacji o polskiej kulturze
z doniesieniami o aktualnych wydarzeniach kulturalnych odbywających się
w Polsce i za granicą, stanowiącym swoistą bazę wiedzy.
• XXX Letnie Igrzyska Olimpijskie i Paraolimpiada w Londynie, z okazji
których IAM przygotował szeroki program propozycji kulturalnych. Były
realizowane w sierpniu 2012 r., także w ramach projektu polonijnego, który IAM opracował i wyprodukował na zlecenie MKiDN. W jego skład
weszły m.in.:
• Pokazy filmów: Nad życie w reż. Anny Pluteckiej-Mesjasz, Art of Freedom (Sztuka wolności) w reż. Wojtka Słoty i Marka Kłosowicza, Beats
of Freedom, w reż. Wojciecha Słoty, Leszka Gnoińskiego, Bokser w reż.
Tomasza Blachnickiego, Political Dress w reż. Judyty Fibiger, Toys (Zabawki) w reż. Andrzeja Wolskiego.
• Wydarzenia muzyczne: koncert Macieja Maleńczuka, recital Marka
Brachy, koncert kwartetu smyczkowego Meccorre, koncert Motion
Trio, koncert Moniki Kuszyńskiej.
MKiDN, w ramach zadań wspólnych realizowanych z IAM, wspiera także
cyklicznie dwie instytucje polonijne.
• Radio „Znad Wilii”, obejmuje obszar Wilna i Wileńszczyzny, w promieniu 100 km od stolicy Litwy, sięgając Białorusi. Zadaniami Radia jest promowanie i krzewienie kultury polskiej na Litwie oraz utrzymanie tożsamości narodowej. W 2010 r. Radio otrzymało wsparcie finansowe wysokości
30 tys. PLN., w 2011 r. 68.400 tys. PLN., w 2012 r. 80.348 tys. PLN.
• Scena Polska Teatru Cieszyńskiego w Czeskim Cieszynie. Scena ta wywodzi się z amatorskiego ruchu teatralnego i od początku istnienia realizuje
i udoskonala formułę teatru popularnego dla szerokiej widowni na Zaolziu. Jest to placówka umożliwiająca kontakt z polskim językiem literackim
i żywym polskim słowem. Scena Polska Teatru Cieszyńskiego w Czeskim
320
Cieszynie otrzymała dofinansowanie w wysokości: w 2010 r. - 48 tys.PLN,
w 2011 r. – 60 tys. PLN, w 2012 r. – 60 tys.PLN.
Ochrona polskiego dziedzictwa kulturowego poza granicami kraju
Realizacja zadań dotyczących ochrony polskiego dziedzictwa kulturowego
poza Polską spoczywa w głównej mierze na Departamencie Dziedzictwa Kulturowego MKiDN. Jego główne cele i zadania w tym obszarze to:
• organizowanie i udzielanie pomocy w celu zabezpieczenia i konserwacji
dóbr kultury oraz upamiętnienia wybitnych osób lub zdarzeń historycznych związanych z polskim dziedzictwem kulturalnym za granicą;
• promowanie badań naukowych nad polskim dziedzictwem kulturalnym
za granicą;
• informacja i propagowanie wiedzy o polskim dziedzictwie kulturalnym za
granicą przez publikacje, wystawy i środki masowego przekazu;
• współdziałanie z Naczelnym Dyrektorem Archiwów Państwowych w zakresie ochrony i restytucji polskich zasobów archiwalnych za granicą;
• opieka i pomoc organizacjom i instytucjom, polonijnym i emigracyjnym
prowadzącym działalność w zakresie nauki, kultury i ochrony polskiego
dziedzictwa kulturowego za granicą, wspieranie muzeów, bibliotek i archiwów (zwłaszcza członkom Stałej Konferencji Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich na Zachodzie).
Departament Dziedzictwa Kulturowego (do września 2008 r. Departament ds. Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą) ściśle współpracował i współpracuje, m.in. z MSZ, Biurem Polonijnym Senatu RP, instytucjami
kultury, uczelniami, kościołami i związkami wyznaniowymi, placówkami dyplomatyczno-konsularnymi i organizacjami pozarządowymi. Szczególne znaczenie ma współpraca z Biblioteką Narodową i Naczelną Dyrekcją Archiwów
Państwowych.
W latach 2006-2012, dzięki funduszom pochodzącym z Programu Ministra
KiDN oraz z budżetu Departamentu, zrealizowano szereg projektów związanych głównie z pracami dokumentacyjnymi, inwentaryzacyjnymi i konserwatorskimi oraz upowszechnianiem wiedzy na temat dziedzictwa kulturowego
poza granicami Polski.
Zaznaczmy, że inicjowanie i koordynacja działalności związanej z upamiętnianiem historycznych wydarzeń, postaci i miejsc (zwłaszcza cmentarzy wojskowych) ważnych dla historii walk i martyrologii narodu polskiego, należy do
zadań Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa.
Formy ochrony polskiego dziedzictwa kulturowego
Ochrona spuścizny kulturowej znajdującej się poza granicami Polski należy
bez wątpienia do szczególnie istotnych zadań MKiDN. Finansowanie i dofinansowywanie większości inicjatyw w tym zakresie realizowane jest obecnie poprzez
Program MKiDN Dziedzictwo kulturowe (priorytet: Ochrona dziedzictwa
321
Raport ‘2012
kulturowego za granicą) oraz z budżetu Departamentu Dziedzictwa Kulturowego. Budżet Programu MKiDN i Departamentu tylko w części zapewnia finansowanie projektów zgłaszanych przez wnioskodawców. W 2012 r. budżet tego
(Priorytet 4) wyniósł ok. 3.500.000 PLN.
Departament Dziedzictwa Kulturowego prowadzi kompleksową rejestrację
i dokumentację zabytków kultury polskiej i z Polską związanych - w tym cmentarzy i zabytków sepulkralnych za wschodnią granicą (prace dokumentacyjne
obejmują obszar historycznej Rzeczypospolitej w jej granicach z 1772 r.). Dofinansowywane są konkretne projekty prac inwentaryzacyjnych zabytków sztuki
sakralnej, sepulkralnej i świeckiej na terytorium Białorusi, Gruzji, Litwy, Łotwy, Ukrainy i in. Badania terenowe uzupełniane są przez kwerendy archiwalne
w kraju i za granicą. Od 2006 r. Departament koordynuje prace inwentaryzacyjno-dokumentacyjne poloników w muzeach poza krajem. Materiały pozyskane
w trakcie kwerend badawczych są sukcesywnie opracowywane i publikowane.
Przykładowe projekty zrealizowane w obszarze ochrony dziedzictwa
kulturowego
2009
Program MKiDN „Dziedzictwo Kulturowe”
Priorytet 3 „Ochrona dziedzictwa narodowego poza granicami kraju”
Prace inwentaryzacyjne i dokumentacyjne
• Publikacja „Cmentarz Polski w Buczaczu” (Ukraina).
• Inwentaryzacja pałacu Fredrów w Beńkowej Wiszni, etap I (Ukraina).
• Inwentaryzacja grobów na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie - etap II
(Ukraina).
• Inwentaryzacja malarstwa polskiego od XVI do XX w. w zbiorach Lwowskiej Galerii Sztuki. Cz. 1 - opracowanie kolekcji portretów królów pol-
322
•
•
•
•
•
•
•
skich i osobistości dawnej Rzeczypospolitej, Cz. 2 - opracowanie kolekcji
malarstwa rodzajowego, religijnego i pejzażowego (Ukraina).
Inwentaryzacja grobów na Cmentarzu Komunalnym w Czerniowcach etap III (Ukraina).
Inwentaryzacja zabytkowych nagrobków polskich na cmentarzach dawnego województwa wileńskiego, etap I (Litwa).
Inwentaryzacja polskiego dziedzictwa kulturowego na terenie Republiki
Gruzji - etap III (Gruzja).
Inwentaryzacja zasobów Muzeum Polskiego w Rapperswilu (Szwajcaria).
Dokumentacja i rejestracja kamerowa materiałów archiwalnych związanych z Heleną Modrzejewską (Stany Zjednoczone).
Inwentaryzacja i digitalizacja zbiorów artystycznych i archiwalnych Hospicjum i Kościoła św. Stanisława B.M. w Rzymie (Włochy).
Polskie dziedzictwo utracone. Badania, kwerendy naukowe nad polonikami znajdującymi się w Riksarkivet w Sztokholmie (zespół Extranea IX Polen) digitalizacja i opracowanie inwentarza zasobów (Szwecja).
Prace konserwatorskie, remontowo-konserwatorskie, porządkowe
• Osuszenie fundamentów historycznej rezydencji arcybiskupów lwowskich
obrządku łacińskiego we Lwowie (Ukraina).
• Katedra Metropolitalna obrządku łacińskiego we Lwowie – konserwacja
rokokowego ołtarza w kaplicy p.w. Matki Boskiej (Św. Antoniego); konserwacja tkaniny wyszywanej koralikami z antepedium ołtarza głównego;
konserwacja obrazu na zasuwie „Gościnność Abrahama” z ołtarza Św. Trójcy; Kaplica Najświętszego Sakramentu zw. Wiśniowieckich – przeprowadzenie badań i opracowanie programu konserwatorskiego; ołtarz w kaplicy
M.B. Częstochowskiej; witraż „Leopolis opresso”; kamienna kompozycja
rzeźbiarska „Pan Jezus w grobie” (Ukraina).
• Prace porządkowe w celu przygotowania restauracji nagrobków profesorów Liceum Krzemienieckiego na Cmentarzu Bazyliańskim w Krzemieńcu
(Ukraina).
• Rzymskokatolicka katedra p.w. Św. Zofii w Żytomierzu - prace zabezpieczające przed wilgocią (Ukraina).
• Konserwatorskie prace budowlano-konstrukcyjne przy kościele parafialnym p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego w Czerniowcach - sklejenie spękanych sklepień i wzmocnienie wiązarów więźby (Ukraina).
• Rekonstrukcja zabytkowego budynku w kompleksie Klasztoru Ojców Karmelitów Bosych w Berdyczowie – przyszłej siedziby Muzeum Josepha Conrada-Korzeniowskiego (Ukraina).
• Konserwacja i restauracja sklepienia i ścian XVII-XIX w. kopuły kolegiaty
w Żółkwi (Ukraina).
• Restauracja nagrobków na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie - 6 nagrobków (Ukraina).
323
Raport ‘2012
• Konserwacja klasycystycznego marmurowego epitafium Stanisława Baworowskiego z kościoła parafialnego w Kopyczyńcach (Ukraina).
• Kontynuacja konserwacji XVIII wiecznych malowideł ściennych Stanisława Stroińskiego w kościele parafialnym p.w. NMP w Łopatynie - III etap
(Ukraina).
• Konserwacja pomnika Jana Kilińskiego w Parku Stryjskim we Lwowie
(Ukraina).
• Restauracja nagrobków Rodziny Juliusza Słowackiego z okazji „Roku Słowackiego” - Krzemieniec, Cmentarz Tunicki (Ukraina), Wilno, Cmentarz
na Rossie (Litwa).
• Prace konserwatorsko-restauratorskie i rekonstrukcyjne w pałacu Tyszkiewiczow w Zatroczu (Litwa).
• Konserwacja obrazu „Święci Piotr i Paweł” w ołtarzu głównym polskiego
rzymskokatolickiego kościoła parafialnego w Tbilisi (Gruzja).
• Prace konserwatorskie przy dziełach Stefana Norblina - malowidłach ściennych w Sali Orientalnej Pałacu Umaid Bhawan - etap III, okres II (Indie);
malowidłach w sypialni czerwonej i w sali ekspozycyjnej w Pałacu Umaid
Bhawan w Jodhpur - etap IV, okres I (Indie).
• Restauracja drewnianego ołtarza głównego - Kapliczki Bożego Narodzenia
J. Szczepkowskiego w kościele parafialnym w Dourges, region Nord-Pas-de-Calais (Francja).
2010
Program MKiDN „Kultura polska za granicą”
Priorytet 2 „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą”
• Inwentaryzacja malarstwa polskiego od XVI do XX w. w zbiorach Lwowskiej Galerii Sztuki; Cz.1 opracowanie kolekcji portretów królów polskich
i osobistości dawnej Rzeczypospolitej Cz.2 opracowanie kolekcji malarstwa
rodzajowego, religijnego i pejzażowe (Ukraina).
• Inwentaryzacja grobów na Cmentarzu Komunalnym w Czerniowcach –
IV etap (Ukraina).
• Aktualizacja inwentaryzacji grobów polskich na Cmentarzu Bajkowym –
I etap (Ukraina).
• Rezydencje na Ziemiach Wschodnich dawnej Rzeczypospolitej – Wołyń,
etap III (Ukraina.)
• Pozostawione za granicą, ale nie zapomniane. Dokumentowanie polskiego
dziedzictwa kulturowego na Ukrainie (rejon przygraniczny).
• Porządkowanie i inwentarz - Archiwum G. Herlinga-Grudzińskiego w Neapolu – Biblioteka Narodowa (Włochy).
• Działalność Tadeusza Kantora we Włoszech (Ośrodek Dokumentacji Sztuki Tadeusza Kantora Cricoteka).
324
• Porządkowanie i zabezpieczanie zbiorów w instytucjach polonijnych (Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych).
• Opracowanie muzykaliów w Muzeum Polski w Ameryce w Chicago – kontynuacja (Stany Zjednoczone).
• Dokumentacja i rejestracja archiwaliów związanych z Ignacym Janem Paderewskim (Stany Zjednoczone).
• Restauracja nagrobków na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie, Ukraina
– 6 nagrobków.
• Prace konserwatorsko-restauratorskie przy polichromiach ściennych autorstwa Jana Henryka Rosena w Katedrze Ormiańskiej we Lwowie. Etap IV
(Ukraina).
• Konserwacja rzeźby św. Hieronima autorstwa J. J. Pinsla w Muzeum Diecezjalnym w Łucku (Ukraina).
• Rekonstrukcja zabytkowego budynku w kompleksie Klasztoru Ojców Karmelitów Bosych w Berdyczowie – przyszłej siedziby Muzeum Josepha Conrada Korzeniowskiego (Ukraina).
• Prace remontowo-konserwatorskie Kościoła Farnego p.w. Przemienienia
Pańskiego w Nowogrodku, etap II, elewacja frontowa (Białoruś).
• Prace konserwatorsko-restauratorskie i rekonstrukcyjne w pałacu Tyszkiewiczow w Zatroczu, etap II (Litwa).
• Restauracja nagrobka Feliksa Tańskiego na Cmentarzu na Rossie w Wilnie
(Litwa).
• Prace konserwatorskie przy polskich zabytkach w Tbilisi (Gruzja).
• Konserwacja zespołu grafik ze zbiorów artystycznych Towarzystwa Historyczno-Literackiego/Biblioteki Polskiej w Paryżu – Muzeum Narodowe
w Gdańsku (Francja).
• Prace konserwatorskie przy malarstwie ściennym Stefana Norblina w Sali
Muzealnej (hallu) – Etap IV, okres II; prace konserwatorskie przy czterech
obrazach (olejnych na płótnie) Stefana Norblina w Apartamencie Maharadży Pałacu Umaid Bhawan w Jodhpur – Etap V, okres I (Indie).
2011
Program MKiDN „Dziedzictwo kulturowe”
• Inwentaryzacja nagrobków na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie
(Ukraina).
• Inwentaryzacja grobów na cmentarzu rzymsko - katolickim w Daugavpils
(Dyneburgu) - III etap (Łotwa).
325
Raport ‘2012
• Ratowanie archiwaliów o Polakach deportowanych do Komi ASRR (Fundacja Ośrodek KARTA) (Rosja).
• Polonika z Instytutu Historii Rosyjskiej Akademii Nauk w S. Petersburgu
– inwentaryzacja i digitalizacja (Rosja).
• Rękopisy z Biblioteki Załuskich w Bibliotece Narodowej w Petersburgu
(Biblioteka Narodowa) (Rosja).
• Opracowanie i cyfryzacja zbiorów ikonograficznych instytucji emigracyjnych – Londyn (Fundacja Ośrodek KARTA) (Wielka Brytania).
• Dokumentacja i rejestracja kamerowa pamiątek po Ignacym Janie Paderewskim - Zachodnie Wybrzeże USA (Stany Zjednoczone).
• Opracowanie muzykaliów Muzeum Polskiego w Chicago -kontynuacja
(Biblioteka Narodowa) (Stany Zjednoczone).
• Opracowanie zbiorów bibliotecznych Instytutu Józefa Piłsudskiego
w Ameryce (Nowy Jork) - kontynuacja (Biblioteka Narodowa)(Stany
Zjednoczone).
• Digitalizacja i inwentaryzacja zasobów archiwalnych w Kościele i Hospicjum św. Stanisława w Rzymie (Włochy).
• Kwerenda w Dziale Druków Historycznych Biblioteki Państwowej w Berlinie (Biblioteka Narodowa) (Niemcy).
• PODKOWA - Program Ocalenia Dokumentów Kościelnych na Wschodzie.
• Ochrona dziedzictwa archiwalnego w instytucjach polonijnych (Naczelna
Dyrekcja Archiwów Państwowych.
• Interaktywny Gabinet Jana Karskiego - inwentaryzacja i udostępnienie dla
społeczeństwa osobistych pamiątek po prof. Karskim wraz z upamiętnieniem jego roli kuriera Polskiego Państwa Podziemnego.
• Katedra ormiańska we Lwowie. Konserwacja zdemontowanej Golgoty i jej
obudowy (Ukraina).
• Prace konserwatorskie w Katedrze Metropolitalnej obrządku łacińskiego
we Lwowie (Ukraina).
• Kaplica Seminaryjna przy kościele MB Gromnicznej we Lwowie – zabezpieczenie przeciw wilgotnościowe ścian (Ukraina).
• Prace restauratorskie na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie w 2011 r. etap IV (Ukraina).
• Dawne obserwatorium astronomiczno-meteorologiczne im. Marszałka Piłsudskiego na Górze Pop Iwan w Czarnohorze – opracowanie dokumentacji
remontowo-konserwatorskiej (Ukraina).
• Rekonstrukcja zabytkowego budynku w kompleksie Klasztoru ojców Karmelitów Bosych w Berdyczowie (Ukraina).
• Restauracja zespołu polskich nagrobków i grobowców na Cmentarzu Komunalnym w Mohylewie (Białoruś).
• Restauracja nagrobka Konstantego Jeleńskiego wraz z ogrodzeniem na
cmentarzu na Rossie w Wilnie (Litwa).
326
• Prace konserwatorsko-restauratorskie i rekonstrukcyjne w pałacu Tyszkiewiczów w Zatroczu. Kolejny etap (Litwa).
• Prace konserwatorskie malowideł w dawnym karcerze studenckim na Politechnice Ryskiej - etap III (Łotwa).
• Prace konserwatorskie przy 2 olejnych obrazach S. Norblina w Pałacu
Umaid Bhawan w Jodhpur etap V, okres II (Indie).
• Konserwacja zespołu grafik i obrazów ze zbiorów artystycznych Towarzystwa Historyczno-Literackiego/Biblioteki Polskiej w Paryżu (Muzeum Narodowe w Gdańsku) (Francja).
2012
Program MKiDN „Dziedzictwo Kulturowe”
– projekty w trakcie realizacji i rozliczania
• Rękopisy z Biblioteki Załuskich w Bibliotece Narodowej w Petersburgu - II
etap; projekt realizowany przez Bibliotekę Narodową (Rosja).
• Rosyjskie pomiary polskich klasztorów skasowanych w r. 1832 – kwerendy
archiwalne i digitalizacja, etap II (Rosja).
• Archiwalia - polonika z Instytutu Historii Rosyjskiej Akademii Nauk - badania, kwerendy i digitalizacja, II etap (Rosja).
• Inwentaryzacja grobów na Cmentarzu rzymsko-katolickim w Daugavpils/
Dyneburgu - IV etap (Łotwa).
• Uzupełnienie inwentaryzacji grobów polskich na Cmentarzu św. Michała
w Rydze (Łotwa).
• Projekcje medialne modernizowanej ekspozycji Muzeum Polskiego w Rapperswilu (Szwajcaria).
• Opracowanie wybranych kolekcji Muzeum Polskiego w Rapperswilu
(Szwajcaria).
• Rejestracja i dokumentacja szwajcarskich archiwaliów związanych z Ignacym Janem Paderewskim (Szwajcaria).
• Inwentaryzacja i opracowanie zbiorów muzycznych i dźwiękowych Biblioteki Muzeum Polskiego w Ameryce Chicago - V etap (Stany Zjednoczone).
• Porządkowanie i inwentarz Archiwum G. Herlinga-Grudzińskiego w Neapolu (Biblioteka Narodowa) - II etap (Włochy).
• Digitalizacja archiwaliów w Kościele i Hospicjum św. Stanisława w Rzymie
(Włochy)
• Kwerenda w Dziale Druków Historycznych Biblioteki Państwowej w Berlinie (Biblioteka Narodowa) - II etap (Niemcy).
• Cyfryzacja, opracowanie zbiorów ikonograficznych - Londyn - etap II projekt Ośrodka KARTA (Wielka Brytania).
327
Raport ‘2012
• Polskie Liceum w Villard de Lans. Projekt historii mówionej Ośrodka
KARTA (Francja).
• Porządkowanie zbiorów archiwalnych za granicą - udzielenie pomocy 11
ośrodkom polonijnym (w większości przypadków stowarzyszonym w Stałej
Konferencji Muzeów, Bibliotek i Archiwów Polskich na Zachodzie) w zakresie porządkowania, ewidencjonowania, opracowania i zabezpieczenia
zgromadzonych przez nie materiałów archiwalnych. Pomoc świadczona
przez pracowników archiwów państwowych (NDAP) (różne państwa).
• konserwatorskie balkonu wraz z podstawą, stanowiącego zwieńczenie
XVII-wiecznego portalu wejściowego w klasztorze Sióstr Niepokalanek
w Jazłowcu (Ukraina).
• Kaplica Seminaryjna we Lwowie - II etap prac zabezpieczających przed wilgocią (Ukraina).
• Konserwacja kamiennej latarni wieńczącej kaplicę pw. Najświętszego Sakramentu w archikatedrze rzymskokatolickiej we Lwowie (Ukraina).
• Prace restauratorskie na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie - etap V
(Ukraina).
• Prace ratunkowo-dokumentacyjne w kaplicy św. Dominika w kościele podominikańskim w Kamieńcu Podolskim (Ukraina).
• Dawne obserwatorium astronomiczno-meteorologiczne im. Marszałka
Piłsudskiego na Górze Pop Iwan w Czarnohorze – prace konserwatorsko-zabezpieczające, etap I (Ukraina).
• Rekonstrukcja zabytkowego budynku w kompleksie klasztornym oo. Karmelitów bosych w Berdyczowie (w budynku powstanie Muzeum Josepha
Conrada–Korzeniowskiego) (Ukraina)
• Prace remontowo-konserwatorskie dachu kościoła pw. Najświętszego Serca
Jezusowego w Stojanowie, obwód lwowski (Ukraina).
• Prace konserwatorskie w Katedrze Lwowskiej Obrządku Łacińskiego – Kaplica Wiśniowieckich, III etap (Ukraina).
• Prace konserwatorsko-restauratorskie przy polichromiach ściennych autorstwa Henryka Rosena w Katedrze Ormiańskiej we Lwowie - etap VI
(Ukraina).
• Prace konserwatorsko-restauratorskie w kościele p.w. NMP w Łopatynie –
etap VI (Ukraina).
• Konserwacja i montaż grupy rzeźbiarskiej Golgota we Lwowie (Ukraina).
• Konserwacja i restauracja kolegiaty p.w. św. Wawrzyńca Męczennika
w Żółkwi, XVII-XIX w. – marmoryzacje ścian (końcowy etap) oraz portali
z ogrodzenia kolegiaty i przy cerkwi bazyliańskiej (Ukraina).
• Odbudowa Sanktuarium Matki Bożej w Bołszowcach na Ukrainie etap X
(Ukraina).
328
• Prace remontowo - konserwatorskie Kościoła Farnego p.w. Przemienienia
Pańskiego w Nowogrodku, etap IV (Białoruś).
• Prace konserwatorskie przy figurze Chrystusa w kościele pobernardyńskim
w Grodnie (Białoruś).
• Konserwacja stalli w kościele katedralnym p.w. św. Franciszka Ksawerego
w Grodnie – etap II (Białoruś).
• Prace konserwatorskie i aranżacyjne w kościele p.w. św. Katarzyny w Sankt
Petersburgu (Rosja).
• Prace konserwatorsko-restauratorskie i rekonstrukcyjne w pałacu Tyszkiewiczow w Zatroczu - kolejny etap (Litwa).
• Konserwacja nagrobków na cmentarzach w Wilnie: Cmentarz na Rossie
– nagrobek Aurelii z Jakowiczow Radeckiej-Mikuliczowej; Cmentarz Słoneczny (Św. Piotra i Pawła) – nagrobek ks. Zygmunta Lewickiego (Litwa).
• Projekt techniczny remontu drewnianej kaplicy w Skorbucianach, rej. Wileński (Litwa).
• Prace konserwatorskie przy polskich zabytkach w Tbilisi - etap II (Gruzja).
• Konserwacja zespołu grafik i akwarel ze zbiorów artystycznych Towarzystwa Historyczno-Literackiego/Biblioteki Polskiej w Paryżu (Muzeum Narodowe w Gdańsku) (Francja).
Warto również podkreślić znaczenie działań podejmowanych przez Zakład
Narodowy im. Ossolińskich wspólnie z Lwowską Narodową Naukową Biblioteką Ukrainy im. W. Stefanyka. Zakład będzie kontynuował rozpoczętą w 2004 r.
digitalizację zbiorów Ossolineum przechowywanych w Bibliotece im. W. Stefanyka. Nadal skanowane będą zbiory rękopiśmienne, rozpocznie się także digitalizacja najcenniejszych czasopism. W 2012 r. planowane jest wykonanie łącznie
ok. 350 tys. skanów.
Inicjatywy muzealne
Intencją MKiDN jest utworzenie – we współpracy ze stroną ukraińską –
Muzeum Josepha Conrada-Korzeniowskiego w Berdyczowie (Ukraina). Do
końca 2013 r. powstanie koncepcja ideowa stałej wystawy oraz zostaną zakończone prace remontowo-adaptacyjne pomieszczeń przeznaczonych pod przyszłe
muzeum (na terenie klasztoru OO Karmelitów).
W 2012 r. w Muzeum Juliusza Słowackiego w Krzemieńcu (Ukraina) przeprowadzone zostały drobne prace renowacyjne budynku oraz odnowione wnętrza i ekspozycja.
W 2010 r. na wniosek Konsulatu Generalnego RP w Irkucku (Rosja) rozpoczęto projekt konserwatorski pod nazwą „Muzeum Wsi Polskiej w Wierszynie”
(przeniesienie najstarszego domu na działkę obok Domu Polskiego, konserwacja
i urządzenie ekspozycji).
Pod koniec 2012 r. zakończone zostaną prace związane z przygotowaniem
nowej ekspozycji Muzeum Józefa Ignacego Kraszewskiego w Dreźnie (Niemcy).
329
Raport ‘2012
Rozpoczęte zostały również prace nad nową koncepcją aranżacji wnętrz Muzeum Adama Mickiewicza w Stambule (Turcja).
Upamiętnienia
W ostatnich latach starania MKiDN doprowadziły do upamiętnienia tablicami pamiątkowymi lub pomnikami postaci, instytucji i wydarzeń ważnych
w historii i kulturze, m.in.: Juliusza Słowackiego (Krzemieniec i Tarnopol,
Ukraina), Matki Roży Czackiej (Biała Cerkiew, Ukraina), Gustawa Herlinga-Grudzińskiego (Jercewo, Federacja Rosyjska; Aosta, Włochy) Eugeniusza Bodo
(Kotłas, FR), Marii Szymanowskiej (Sankt Petersburg, FR), prof. Stanisława
Zubera (Kucova, Albania), Konstancji Benisławskiej (Posiń, Łotwa), Ignacego
Jana Paderewskiego (Estoril, Portugalia), dwie tablice w Maisons-Laffitte pod
Paryżem (upamiętniające Instytut Literacki oraz wpisanie jego Archiwum na
Listę UNESCO Memory of the World/Pamięć Świata). Ze środków resortu
poddano konserwacji pomnik Jana Kilińskiego w Parku Stryjskim we Lwowie.
W 2012 r., w Kijowie, odsłonięty został pomnik Juliusza Słowackiego (proj.
S. Radwański).
Upowszechnianie wiedzy na temat polskiego dziedzictwa kulturowego
poza Krajem
Wsparcie finansowe MKiDN ułatwia organizację międzynarodowych sesji
i konferencji naukowych, będących jednym z głównych źródeł wymiany informacji o stanie badań, jak również formą integracji środowisk badawczych
Europy Środkowo-Wschodniej. Propagowaniu wiedzy na temat polskiego dziedzictwa kulturowego za granicą służyć będą również finansowane ze środków
ministerialnych kolejne publikacje wyników prac dokumentacyjnych8 (m.in.
w serii wydawniczej Departamentu Dziedzictwa Kulturowego „Poza Krajem”).
• Dwa Kolokwia Naukowe w roku 2009 w ramach przygotowań do Jubileuszu 175-lecia Polskiej Misji Katolickiej we Francji (2009)
• „Sztuka ormiańskiej diaspory” – konferencja międzynarodowa, Zamość,
Lwów, 2010
• I Międzynarodowy Kongres Naukowy: „Stan badań nad wielokulturowym
dziedzictwem dawnej Rzeczpospolitej” (konferencja – wrzesień 2009, Białystok; publikacja 2 tomów książki - 2010)
• II konferencja naukowa „Libri Recogniti”- starodruki polskie w bibliotekach na Wschodzie (2010)
• Sesja: „Dziedzictwo kultury polskiej pogranicza polsko-ukraińskiego”
(Przemyśl 2010)
Wyniki prowadzonych prac są sukcesywnie publikowane przez Międzynarodowe Centrum Kultury
w Krakowie w serii: Materiały do Dziejów Sztuki Sakralnej na Ziemiach Wschodnich Dawnej Rzeczypospolitej, red. nauk. J. K. Ostrowski, cz. I: Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa
ruskiego, T. 1-19, Krakow 1993-2011; cz. II: Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa nowogrodzkiego, red. nauk. M. Kałamajska-Saeed, T. 1-2, Kraków 2003-2006; cz. III: Kościoły
i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa wileńskiego, red. nauk. M. Kałamajska-Saeed, T.1-4,
Krakow 2005-2011. Planowana jest edycja kolejnych tomów serii.
8
330
• Międzynarodowa konferencja naukowa poświęcona problematyce konserwatorskiej związanej z dekoracją elewacji zabytkowych lwowskich kamienic
(Lwów 2010)
• Międzynarodowa Konferencja Naukowa. „Dawne Inflanty Polskie: Dziedzictwo i historia” (Kraków, 2010)
• Międzynarodowa konferencja „Polonia-Europa-Świat. Potrzeby polskiego
dziedzictwa narodowego we Francji” - Livien, 28-29 kwietnia 2011 (Francja)
• Piąte Kolokwium Naukowe w roku 2011 w ramach przygotowań do
175-lecia Polskiej Misji Katolickiej we Francji
• II Międzynarodowy Kongres Naukowy: „Stan badań nad wielokulturowym dziedzictwem dawnej Rzeczypospolitej” w Warszawie (XI, 2012)
„Akademia Nieświeska”
• Międzynarodowa Podyplomowa Letnia Szkoła „Akademia Nieświeska”
jest polsko-białoruskim przedsięwzięciem, którego misją jest szkolenie kadr
konserwatorskich Europy Środkowo-Wschodniej.
• „Akademia Nieświeska” funkcjonuje od 1995 r. Została powołana na mocy
porozumienia o współpracy z 15 listopada 1994 r., pomiędzy Instytutem
Problemów Kultury Republiki Białoruś w Mińsku a Ośrodkiem Ochrony Zabytkowego Krajobrazu w Warszawie. Przedsięwzięcie objęli patronatem ministrowie kultury Polski i Białorusi. Później zasady współpracy
określano kolejnymi porozumieniami w 2003, 2005 i ostatnio w 2008 r.
Obecnie współorganizującymi partnerami są Narodowy Instytut Dziedzictwa w Warszawie oraz Państwowy Białoruski Uniwersytet Kultury i Sztuki
w Mińsku.
331
Raport ‘2012
2.5. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych
Ministerstwo Spraw Wewnętrznych nie dysponuje środkami finansowymi
na wspieranie Polonii i Polaków za granicą. Zgodnie z delegacją ustawy o repatriacji, MSW wnioskuje do MF o uruchomienie z rezerwy celowej budżetu
państwa „Pomoc dla repatriantów” środków finansowych na zadania wynikające z ustawy, realizowane przez MSZ, MEN, wojewodów.
MEN otrzymuje dotację na organizowanie kursów języka polskiego i adaptacyjnych w pierwszym okresie po przesiedleniu się repatriantów. W 2012 r.
na ten cel wypłacono z budżetu państwa kwotę 400 tys. zł.
MSZ otrzymuje dotację na organizowanie kursów języka polskiego dla repatriantów posiadających przyrzeczenie wydania wizy repatriacyjnej, w miejscu
ich zamieszkania poza granicami RP, a także na pokrycie kosztów przyjazdu do
Polski dla repatriantów, którzy nie są w stanie sami ich ponieść. W 2012 r. na
ten cel wypłacono z budżetu państwa kwotę 100 tys. zł.
MSW orzeka w drodze decyzji wysokość jednorazowej pomocy finansowej
dla repatriantów, udzielanej w pierwszym okresie adaptacyjnym. Pomoc obejmuje częściowy zwrot kosztów podróży, zasiłek na zagospodarowanie oraz zasiłek szkolny dla dzieci w wieku 7-18 lat i wypłacana jest przez starostów. W roku
2012 r. wypłacono zasiłki dla repatriantów w łącznej wysokości 1.258.260 zł.
Od początku obowiązywania ustawy o repatriacji, tj. w latach 2001–2012,
złożono ogółem 4.480 wniosków, w tym 3.904 wnioski o wydanie wizy repatriacyjnej i 576 wniosków o udzielenie zezwolenia na zamieszkanie na czas
oznaczony (od sierpnia 2003 r. na osiedlenie się) i wydanie karty pobytu.
W okresie tym do Polski przybyło 4.613 osób w ramach repatriacji, z czego
w kolejnych latach przybywało:
• 2001 r. – 1.000 osób
• 2002 r. – 832 osoby
• 2003 r. – 455 osób
• 2004 r. – 372 osoby
• 2005 r. – 335 osób
• 2006 r. – 321 osób
• 2007 r. – 281 osób
• 2008 r. – 260 osób
• 2009 r. – 214 osób
• 2010 r. – 175 osób
• 2011 r. – 229 osób
• 2012 r. – 139 osób
332
Dane statystyczne za lata 2010 – 2012 dotyczące osiedlonych repatriantów
i członków ich rodzin w poszczególnych województwach:
ROK 2010
Osiedlanie się repatriantów na terenie poszczególnych województw
w 2010 r.
Ogółem
Liczba osób
Liczba
Liczba
Liczba
liczba osieniepolskiego
dzieci (do
dlonych
osiedlonych dorosłych
Województwo:
pochodzenia
rodzin reparepa18 roku osób: (suma
(członków
triantów
triantów
życia)
rubryk 3, 4
rodziny rep.)
i 5)
Dolnośląskie
7
14
5
3
22
Kujawsko –
3
4
1
2
7
pomorskie
Lubelskie
3
3
1
0
4
Lubuskie
2
4
0
0
4
Łódzkie
9
15
6
6
27
Małopolskie
7
8
4
3
15
Mazowieckie
17
27
1
10
38
Opolskie
3
4
1
0
5
Podkarpackie
1
1
0
0
1
Podlaskie
2
2
2
3
7
Pomorskie
12
15
4
7
26
Śląskie
4
7
3
4
14
Świętokrzyskie
Warmińsko-mazurskie
Wielkopolskie
Zachodniopomorskie
RAZEM
0
0
0
0
0
1
1
0
0
1
0
0
0
0
0
1
4
0
0
4
72
109
28
38
175
Przebieg aktywizacji zawodowej repatriantów w 2010 r.
Łącznie
Łączna liczba
Ogólna kwota
liczba
aktywizoWojewództwo
umów realiwanych
wydatkowana
z repa- z praco- zowanych repatriantów na aktywizację
triantem dawcą
w 2010
w 2010
Dolnośląskie
0
3
5
5
59.728,00
Kujawsko –
0
1
2
2
29.885,00
pomorskie
Lubelskie
0
0
0
0
0
liczba umów zawartych w 2010
Lubuskie
0
0
0
0
0
333
Raport ‘2012
Łącznie
Łączna liczba
liczba
aktywizoOgólna kwota
Województwo
umów realiwanych
wydatkowana
z repa- z praco- zowanych repatriantów na aktywizację
triantem dawcą
w 2010
w 2010
Łódzkie
0
17
7
7
270.707,79
Małopolskie
1
3
6
6
42.044,00
Mazowieckie
5
0
6
6
13.524,00
Opolskie
0
1
1
1
23.574,00
Podkarpackie
0
0
0
0
0
Podlaskie
1
2
6
5
32.810,00
Pomorskie
0
2
3
2
21.000,00
Śląskie
0
2
5
5
121.951,37
Świętokrzyskie
Wielkopolskie
Zachodniopomorskie
RAZEM
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
3
3
3
41.643,00
7
34
44
42
656.867,16
Informacja na temat wypłaconych w 2010 r. zasiłków
a) na zagospodarowanie się (art. 17 ust. 1):
Dolnośląskie
liczba
rodzin
14
liczba
osób
28
ogólna kwota wypłaconych
zasiłków
16.099,19
Kujawsko – pomorskie
3
7
55.115,00
Lubelskie
2
3
22.868,65
Lubuskie
2
6
46.266,00
Województwo
Łódzkie
10
34
245.566,08
Małopolskie
9
19
144.417,00
Mazowieckie
14
36
293.444,00
Opolskie
1
2
10.000,00
Podkarpackie
1
1
6.921,38
Podlaskie
4
10
71.580,74
Pomorskie
8
20
158.235,97
Śląskie
4
18
145.202,21
Świętokrzyskie
0
0
0
1
1
6.395,70
Wielkopolskie
2
3
33.150,00
Zachodniopomorskie
1
4
31.276,00
RAZEM
76
192
1.286.537,92
334
b) na remont lokalu mieszkalnego (art. 17 ust. 2 i 3):
Województwo
Liczba
rodzin
Liczba
osób
kwota zwrotu kosztów remontu
Dolnośląskie
4
8
35.444,00
0
0
0
Lubelskie
0
0
0
Lubuskie
2
7
19.462,00
Łódzkie
3
10
41.398,15
Małopolskie
0
0
0
Mazowieckie
2
4
16.927,00
Opolskie
1
2
10.000,00
Podkarpackie
0
0
0
Podlaskie
0
0
0
Pomorskie
2
4
18.945,46
Śląskie
1
2
5.545,09
Świętokrzyskie
0
0
0
0
0
0
Wielkopolskie
1
2
9.703,00
Zachodniopomorskie
1
1
4.852,00
RAZEM
17
40
162.276,70
Informacja na temat wykonanych przez gminy remontów bądź adaptacji
lokali mieszkalnych stanowiących miejsce osiedlenia się repatrianta
w 2010 r. (art. 22 ustawy).
Województwo
Dolnośląskie
Kujawsko –
pomorskie
Lubelskie
Lubuskie
Łódzkie
Małopolskie
Mazowieckie
Opolskie
Podkarpackie
Podlaskie
Pomorskie
Śląskie
Świętokrzyskie
liczba gmin,
które realizowały zadanie
1
liczba wyremontowanych
mieszkań
1
liczba osób, którym wyremontowano mieszkanie
3
0
0
0
0
1
0
0
1
0
1
0
0
1
0
0
1
0
0
1
0
1
0
0
1
0
0
3
0
0
4
0
2
0
0
4
0
0
11.644,57
0
0
17.666,00
0
10.000,00
0
0
19.405,45
0
0
kwota
wydana
9.703
335
Raport ‘2012
Województwo
Wielkopolskie
Zachodniopomorskie
RAZEM
liczba gmin,
mieszkań
liczba osób, którym wyremontowano mieszkanie
kwota
wydana
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
5
5
16
68.419,02
Informacja na temat postępowań w sprawie o uznanie za repatrianta
na podstawie art. 16 ustawy o repatriacji, prowadzonych w 2010 r.
Województwo
Dolnośląskie
Kujawsko –
pomorskie
Lubelskie
Lubuskie
Łódzkie
Małopolskie
Mazowieckie
Opolskie
Podkarpackie
Podlaskie
Pomorskie
Śląskie
Świętokrzyskie
Wielkopolskie
Zachodniopomorskie
RAZEM
336
liczba złożonych
wniosków
3
liczba decyzji
pozytywnych
2
liczba decyzji liczba spraw
negatywnych
w toku
0
1
1
1
0
0
0
0
2
3
2
0
1
0
0
0
0
0
0
1
2
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
1
1
2
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
1
1
0
2
0
0
0
0
13
7
1
7
ROK 2011
w 2011 r.
Ogółem
Liczba osób
Liczba
Liczba
Liczba
osiedlonych dorosłych
dzieci (do
dlonych
Województwo:
pochodzenia
(członków
rubryk 3, 4
triantów
triantów
życia)
rodziny rep.)
i 5)
Dolnośląskie
12
18
3
6
27
Kujawsko –
3
3
2
0
5
pomorskie
Lubelskie
2
2
1
2
5
Lubuskie
4
4
1
1
6
Łódzkie
9
11
4
5
20
Małopolskie
8
14
0
1
15
Mazowieckie
28
38
7
13
58
Opolskie
4
4
1
0
5
Podkarpackie
1
1
0
0
1
Podlaskie
2
4
1
1
6
Pomorskie
5
8
3
4
15
Śląskie
14
27
9
13
49
Świętokrzyskie
Wielkopolskie
Zachodniopomorskie
RAZEM
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
4
7
2
5
14
1
1
2
0
3
97
142
36
51
229
Łącznie
liczba umów
Województwo
z repa- z praco- realizowatriantem dawcą nych w 2011
Łączna liczba
Ogólna kwoaktywizota wydatwanych
kowana na
repatriantów
aktywizację
w 2011
5
85.651,90
Dolnośląskie
Kujawsko –
pomorskie
Lubelskie
0
2
5
0
1
1
1
10.032,00
0
0
0
0
0
Lubuskie
0
0
0
0
0
Łódzkie
0
11
15
15
305.998,52
Małopolskie
0
2
5
5
37.734,00
Mazowieckie
2
5
8
6
49.486,00
337
Raport ‘2012
Łącznie
liczba umów
Województwo
z repa- z praco- realizowatriantem dawcą nych w 2011
Opolskie
0
Podkarpackie
Podlaskie
Łączna liczba
Ogólna kwoaktywizota wydatwanych
kowana na
repatriantów
aktywizację
w 2011
2
25.581,43
1
2
0
0
0
0
0
0
0
1
1
3.828,00
Pomorskie
1
1
3
3
17.200,00
Śląskie
1
8
9
9
229.349,24
Świętokrzyskie
Wielkopolskie
Zachodniopomorskie
RAZEM
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
2
2
2
78.511,00
4
33
51
49
843.372,09
Informacja na temat wypłaconych w 2011 r. zasiłków
Dolnośląskie
liczba
rodzin
13
3
Województwo
liczba
ogólna kwota wypłaconych zasiłków
osób
23
182.854,40
5
39.968,00
Lubelskie
5
9
73.196,95
Lubuskie
3
6
50.000,00
Łódzkie
9
20
157.494,95
Małopolskie
9
19
144.148,00
Mazowieckie
30
63
552.614,00
Opolskie
4
5
37.459,41
Podkarpackie
1
1
8.075,00
Podlaskie
2
4
42.835,30
Pomorskie
9
19
155.477,73
Śląskie
12
41
378.701,45
Świętokrzyskie
0
0
0
0
0
0
Wielkopolskie
4
12
103.708,76
Zachodniopomorskie
0
0
0
RAZEM
104
227
1.926.533,95
338
Województwo
Liczba
rodzin
Liczba
osób
Dolnośląskie
1
2
9.945,00
0
0
0
Lubelskie
2
3
14.324,91
Lubuskie
0
0
0
Łódzkie
5
6
24.704,64
Małopolskie
5
15
34.334,00
Mazowieckie
1
2
9.946,00
Opolskie
1
1
14.238,20
Podkarpackie
0
0
0
Podlaskie
0
0
0
Pomorskie
2
6
29.836,00
Śląskie
4
11
24.642,14
Świętokrzyskie
0
0
0
0
0
0
Wielkopolskie
0
0
0
Zachodniopomorskie
1
1
9.945,30
Razem
22
47
171.916,19
liczba gmin, liczba wyre- liczba osób, którym
Województwo które realizo- montowanych wyremontowano
wały zadanie
mieszkań
mieszkanie
Dolnośląskie
0
0
0
Kujawsko –
0
0
0
pomorskie
Lubelskie
1
1
4
Lubuskie
0
0
0
Łódzkie
0
0
0
Małopolskie
1
1
5
Mazowieckie
0
0
0
Opolskie
1
1
2
Podkarpackie
0
0
0
Podlaskie
0
0
0
Pomorskie
2
2
6
Śląskie
3
5
10
Świętokrzyskie
0
0
0
kwota
wydana
0
0
19.890,60
0
0
24.594,00
0
9.703,00
0
0
19.891,00
56.675,93
0
339
Raport ‘2012
liczba gmin, liczba wyre- liczba osób, którym
Województwo które realizo- montowanych wyremontowano
wały zadanie
mieszkań
mieszkanie
Warmińsko0
0
0
-mazurskie
Wielkopolskie
2
2
4
Zachodniopo0
0
0
morskie
RAZEM
10
12
31
kwota
wydana
0
19.891,00
0
150.645,53
Informacja na temat postępowań w sprawie o uznanie za repatrianta na
podstawie art. 16 ustawy o repatriacji, prowadzonych w 2011 r.
Województwo
Dolnośląskie
Kujawsko –
pomorskie
Lubelskie
Lubuskie
Łódzkie
Małopolskie
Mazowieckie
Opolskie
Podkarpackie
Podlaskie
Pomorskie
Śląskie
Świętokrzyskie
Wielkopolskie
Zachodniopomorskie
RAZEM
340
liczba złożonych
wniosków
3
liczba decyzji
pozytywnych
3
liczba decyzji
negatywnych
0
liczba spraw
w toku
0
0
0
0
0
0
0
1
2
1
0
1
0
0
0
0
0
0
1
2
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
1
0
1
0
0
0
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
2
1
0
1
0
0
0
0
10
7
2
1
ROK 2012
w 2012 r.
Ogółem
Liczba osób
Liczba osieLiczba
Liczba
dlonych
dorosłych
dzieci (do
dlonych
Województwo
pochodzenia
(członków
rubryk 3, 4
triantów
triantów
życia)
rodziny rep.)
i 5)
Dolnośląskie
10
15
2
2
19
Kujawsko –
1
1
0
0
1
pomorskie
Lubelskie
4
4
2
4
10
Lubuskie
1
1
1
3
5
Łódzkie
8
9
1
1
11
Małopolskie
7
9
0
0
9
Mazowieckie
20
22
1
5
28
Opolskie
0
1
0
0
1
Podkarpackie
1
1
0
0
1
Podlaskie
2
3
0
1
4
Pomorskie
5
9
3
1
13
Śląskie
4
10
3
3
16
Świętokrzyskie
Warmińskomazurskie
Wielkopolskie
Zachodniopomorskie
RAZEM
0
0
0
0
0
2
2
0
0
2
3
6
0
1
7
5
7
3
2
12
73
100
16
23
139
liczba umów zawartych
w 2011
Województwo
Dolnośląskie
Kujawsko –
pomorskie
Lubelskie
Łącznie
Łączna liczOgólna
liczba
ba aktywi- kwota wyumów realizowanych datkowana
zowanych repatrian- na aktywiw 2012
tów w 2012
zację
z repatriantem
z pracodawcą
0
5
6
4
132.826,91
0
2
3
3
74.713,00
1
1
1
1
18.939,00
Lubuskie
0
0
0
0
0
Łódzkie
0
2
6
5
94.814,84
341
Raport ‘2012
liczba umów zawartych
w 2011
Województwo
z repatriantem
z pracodawcą
0
1
0
1
1
0
Małopolskie
Mazowieckie
Opolskie
Łącznie
Łączna liczOgólna
liczba
ba aktywi- kwota wyumów realizowanych datkowana
zowanych repatrian- na aktywiw 2012
tów w 2012
zację
1
5
0
1
5
0
7.300,00
28.746,00
0
Podkarpackie
0
0
0
0
0
Podlaskie
0
0
0
0
0
Pomorskie
0
7
7
4
88.431,00
Śląskie
2
8
19
19
322.584,21
Świętokrzyskie
Wielkopolskie
Zachodniopomorskie
RAZEM
1
0
1
1
1.195,00
0
0
0
0
0
0
2
2
2
34.025,60
0
0
1
1
2.634,00
5
29
52
46
806.209,60
Informacja na temat wypłaconych w 2012 r. zasiłków w poszczególnych
województwach
województwo
liczba rodzin
liczba osób
Dolnośląskie
Kujawsko –
pomorskie
Lubelskie
13
24
ogólna kwota
wypłaconych
zasiłków
200.971,63
2
2
9.186,00
2
3
28.362,63
Lubuskie
3
10
59.718,00
Łódzkie
4
6
54.711,06
Małopolskie
7
9
77.926,00
Mazowieckie
24
38
335.912,00
Opolskie
0
1
8.500,00
Podkarpackie
1
1
8.678,60
Podlaskie
2
3
37.505,64
Pomorskie
8
22
181.518,00
Śląskie
3
12
97.288,00
Świętokrzyskie
0
0
0
342
województwo
liczba rodzin
liczba osób
ogólna kwota
wypłaconych
zasiłków
1
1
8.658,54
3
7
57.828,31
4
11
91.495,23
77
150
1.258.260
Warmińskomazurskie
Wielkopolskie
Zachodniopomorskie
RAZEM
województwo
Liczba rodzin
Liczba osób
Dolnośląskie
Kujawsko –
pomorskie
Lubelskie
4
7
23.320,73
1
3
7.940,00
0
0
0
Lubuskie
2
4
19.179,00
Łódzkie
2
6
18.144,98
Małopolskie
4
8
31.203,00
Mazowieckie
4
10
31.900,00
Opolskie
0
0
0
Podkarpackie
0
0
0
Podlaskie
1
1
15.544,65
Pomorskie
0
0
0
Śląskie
2
5
24.078,00
Świętokrzyskie
Warmińskomazurskie
Wielkopolskie
0
0
0
0
0
0
1
2
10.363,10
Zachodniopomorskie
0
0
0
Razem
21
46
181.673,50
województwo
Dolnośląskie
Kujawsko –
pomorskie
Lubelskie
liczba gmin,
mieszkań
1
1
liczba osób,
którym wyremontowano
mieszkanie
3
0
0
0
0
1
1
2
10.363,10
kwota wydana
18.475,32
343
Raport ‘2012
województwo
Lubuskie
Łódzkie
Małopolskie
Mazowieckie
Opolskie
Podkarpackie
Podlaskie
Pomorskie*
Śląskie
Świętokrzyskie
Warmińskomazurskie
Wielkopolskie
Zachodniopomorskie
RAZEM
liczba gmin,
mieszkań
0
1
1
0
0
0
0
1
0
0
0
1
1
0
0
0
0
1
0
0
liczba osób,
którym wyremontowano
mieszkanie
0
2
2
0
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
5
5
10
58.627,52
kwota wydana
0
10.363,10
10.300,00
0
0
0
0
9.126,00
0
0
Informacja na temat prowadzonych w 2012 r. postępowań w sprawie
o uznanie za repatrianta na podstawie art. 16 ustawy o repatriacji
województwo
Dolnośląskie
Lubelskie
Lubuskie
Łódzkie
Małopolskie
Mazowieckie
Opolskie
Podkarpackie
Podlaskie
Pomorskie
Śląskie
Świętokrzyskie
Wielkopolskie
Zachodniopomorskie
RAZEM
344
liczba złożonych wniosków
3
liczba decyzji
pozytywnych
liczba decyzji
negatywnych
liczba spraw
w toku
3
0
0
0
0
0
0
1
0
2
6
0
0
0
0
0
0
0
1
0
1
4
0
0
0
0
0
0
0
0
0
1
1
0
0
0
0
0
0
0
0
0
1
1
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
4
3
0
1
0
0
0
0
16
12
2
3
15 sierpnia 2012 r. weszły w życie przepisy ustawy z dnia 2 kwietnia 2009 r.
o obywatelstwie polskim (Dz.U. z 2012 r., poz. 161), poza rozdziałem 5 – przywrócenie obywatelstwa polskiego, który obowiązuje od dnia 15 maja 2012r.
Ustawa po jej uchwaleniu przez Sejm w 2009 r. została zaskarżona (art.30 –
uznanie za obywatela polskiego) przez Prezydenta RP do Trybunału Konstytucyjnego. 18 stycznia 2012 r. Trybunał Konstytucyjny w pełnym składzie rozpoznał wniosek Prezydenta RP dotyczący zasad uznawania za obywatela polskiego
i orzekł, że art. 30 ustawy z dnia 2 kwietnia 2009 r. o obywatelstwie polskim jest
zgodny z art. 137 Konstytucji. W konsekwencji Prezydent RP podpisał ustawę,
a następnie została ona w dniu 14 lutego 2012 r. opublikowana w Dzienniku
Ustaw z 2012r. pod pozycją 161.
Nowa ustawa określa zasady ogólne oraz reguluje tryb i warunki nabywania
obywatelstwa polskiego, potwierdzania jego posiadania lub utraty, jak również
właściwość organów w tych sprawach oraz prowadzenie rejestrów dotyczących
nabywania i utraty obywatelstwa polskiego. Podtrzymuje ona w przepisie art.
2 dotychczas obowiązującą zasadę ciągłości obywatelstwa polskiego, zgodnie
z którą obywatelami polskimi w dniu wejścia w życie ustawy są osoby, które
posiadają obywatelstwo polskie na podstawie dotychczasowych przepisów. Natomiast w art. 3 wyrażona została zasada wyłączności obywatelstwa polskiego,
zgodnie z którą obywatel polski posiadający równocześnie obywatelstwo innego
państwa ma wobec Rzeczypospolitej Polskiej takie same prawa i obowiązki jak
osoba posiadająca wyłącznie obywatelstwo polskie. Jednocześnie obywatel polski nie może wobec władz RP powoływać się ze skutkiem prawnym na posiadane obywatelstwo innego państwa i na wynikające z niego prawa i obowiązki.
Zasada ta staje się bardzo ważna pod rządami nowej ustawy, która dopuszcza
nabywanie i posiadanie obywatelstwa polskiego przy zachowaniu dotychczas
posiadanego obywatelstwa obcego.
345
Raport ‘2012
2.6. Ministerstwo Gospodarki
Działalność Ministerstwa Gospodarki na rzecz Polonii i Polaków
za granicą
W działaniach resortu i jego placówek zagranicznych (Wydziałów Promocji
Handlu i Inwestycji Ambasad i Konsulatów RP) współpraca gospodarcza z Polonią od lat odgrywa istotne znaczenie. Poziom i wielkość współpracy WPHI
z polonijnymi organizacjami gospodarczymi i biznesowymi zależą od liczebności polskich społeczności w różnych krajach, ich prawnego i społecznego statusu, ale również prężności kulturowej, ekonomicznej i organizacyjnej Polonii
w danym kraju. W działaniach promujących polską gospodarkę na rynkach
międzynarodowych, Ministerstwo Gospodarki stara się dostosować struktury
i formy współpracy do potrzeb środowisk polonijnych, odmiennych w krajach
zachodnich i w państwach powstałych po rozpadzie ZSRR.
Przedsięwzięcia i projekty związane z tą współpracą w sferze gospodarczej
realizowane są przez WPHI w ramach ogólnych planów promocyjnych (i przeznaczanych na nie środków), zatwierdzanych corocznie przez resort.
W ostatnich trzech latach, promocję na zagranicznych rynkach prowadziły ponadto Polska Agencja Informacji i Inwestycji Zagranicznych oraz Polska
Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, obie podległe Ministrowi Gospodarki. PAIiIZ organizując konferencje promujące inwestowanie w Polsce, ściśle
współpracuje z organizacjami polonijnymi działającymi na danym rynku i za
ich pośrednictwem zachęca biznes polonijny. PARP wspiera przede wszystkim
polskie firmy małe i średnie w ich wejściu na zagraniczne rynki i swoją ofertę
kieruje do działających tam polonijnych firm i organizacji biznesowych.
Kraje zachodnie:
Dania, Belgia, Szwecja, Wielka Brytania, Czechy, Węgry, Niemcy, Austria,
Hiszpania, Francja, Norwegia, Islandia, Niderlandy, Irlandia, Litwa,
Portugalia, Grecja, Bułgaria, Cypr, Włochy, Turcja, USA, Kanada.
WPHI na organizowane w tych krajach konferencje, seminaria, targi branżowe i inne imprezy, których zadaniem jest promocja polskiej gospodarki,
produktów i usług oraz inwestowania, zapraszała przedstawicieli miejscowych
polonijnych organizacji biznesowych, oczywiście tam, gdzie takie organizacje
istnieją.
Działalność promocyjną WPHI prowadzą również w ścisłej współpracy
z coraz liczniejszą grupą konsuli honorowych RP, zapraszając przedstawicieli
środowisk polonijnych i organizacji biznesowych do udziału w każdej konferencji czy imprezie promocyjnej, organizowanej przy okazji wizyt przedstawicieli polskiego rządu, w tym kierownictwa MG oraz pobytu misji gospodarczych polskich przedsiębiorstw w danym kraju czy regionie.
Na takich spotkaniach, biznesmeni polonijni i ich organizacje oraz osoby
polskiego pochodzenia, które są właścicielami różnych firm, mają możliwość
346
uzyskania konkretnych ofert współpracy przygotowanych przez polskie firmy
na dany rynek. Ponadto uczestnicy imprez promocyjnych otrzymują wyczerpującą informację o możliwościach inwestowania w Polsce, z uwzględnieniem
uzyskiwania wsparcia finansowego do inwestycji oraz innych możliwości systemowego wspierania promocji i eksportu na różne rynki.
Biznes polonijny ma jednocześnie doskonałą okazję do przekazania swoich
sugestii i rekomendacji w odniesieniu do zmian polskich regulacji prawnych
regulujących prowadzenie działalności gospodarczej, wprowadzenia ułatwień
administracyjnych oraz innych kwestii dotyczących przedsiębiorczości. Rekomendacje polonijnego biznesu są przedmiotem analiz merytorycznych departamentów ministerstwa i niejednokrotnie wykorzystywane przy proponowaniu
zmian legislacyjnych lub nowych rozwiązań systemowych.
Główne kierunki działalności WPHI na różnych rynkach w ostatnich
3 latach:
- na rzecz Polonii duńskiej: organizowanie corocznego seminarium poświęconego tematyce prowadzenia działalności gospodarczej w Danii, w tym
zmian w przepisach podatkowych etc.; wymiana dobrych praktyk, w tym również przekazywanie przygotowywanych przez Wydział raportów branżowych;
konsultacje z polskimi przedsiębiorcami i przekazywanie informacji uzyskiwanych we współpracy z lokalną administracją (m.in. ze SKAT i Ministerstwem
Pracy); wspieranie przedsiębiorstw polonijnych w ramach powołanej do życia
29 sierpnia 2012 r. Polsko-Duńskiej Izby Handlowej - PDCC (założonej z inicjatywy WPHI); integrowanie środowiska w ramach imprez gospodarczych
organizowanych przez WPHI oraz Ambasadę RP; prezentowanie produktów
i usług świadczonych przez przedsiębiorstwa polonijne na stoiskach promocyjnych WPHI przy okazji targów.
Dzisiejsze firmy polonijne w Danii, poza kilkoma wyjątkami, są z reguły niewielkie i najczęściej świadczą usługi (dominują budowlane) lub działają
w handlu na niewielką skalę. Obecność polskich firm w ostatnich latach znacząco się zmniejszyła z powodu kryzysu na rynku duńskim (w tym szczególnie
w sektorze budowlanym/na rynku nieruchomości).
Kontakty WPHI z polskimi firmami mają przeważnie charakter gospodarczo-doradczy i dotyczą głównie dwóch grup, tj. obywateli polskich lub
duńskich polskiego pochodzenia, którzy wyemigrowali do Danii z zamiarem
pozostania w tym kraju (Polonia) i prowadzą tutaj działalność gospodarczą,
oraz obywateli polskich prowadzących działalność gospodarczą w (najczęściej
z wykorzystaniem pracowników delegowanych z Polski), która ma charakter
czasowy, z bliższym lub dalszym horyzontem zakończenia działalności i powrotu do kraju.
- na rzecz Polonii belgijskiej: organizowanie spotkań poszerzających praktyczną wiedzę o prowadzeniu działalności gospodarczej oraz wymogach prawa
347
Raport ‘2012
belgijskiego (np. spotkanie przedsiębiorców polonijnych z belgijską Inspekcją
Pracy), kojarzenie partnerów biznesowych oraz udostępnianie z baz danych
WPHI list kontrahentów belgijskich, w tym polonijnych, polskim firmom oraz
ich kontrahentom belgijskim, wspieranie w rozwiązywaniu bieżących problemów, na jakie napotykają przedsiębiorcy, promocja polskiej przedsiębiorczości
poprzez współpracę z belgijskimi izbami handlowymi (udział w spotkaniach
izby Bepolux), współpraca z polskimi mediami w Belgii w informowaniu Polaków o działaniach WPHI.
Na koniec 2011 r. w gospodarczych rejestrach belgijskich (INASTI) zapisanych było 251 osób z zarejestrowaną działalnością w Polsce a operujących na
rynku belgijskim oraz 8.054 osób zarejestrowanych jako samozatrudnionych,
co daje polonijnym przedsiębiorcom szóstą pozycję.
- na rzecz Polonii brytyjskiej: ścisła współpraca z grupami polonijnymi,
które w swojej działalności ukierunkowane są na tematykę biznesową, aktywny
udział w procesach aktywizacji polskich organizacji biznesowych (np. udział
WPHI w projekcie powołania Polish Scottish Business Club).
Polonia Wielkiej Brytanii należy do jednej z najprężniej działających grup
etnicznych.
Istnieją liczne biznesowe organizacje polonijne o zróżnicowanych profilach,
m.in.: Polish City Club (PCC), Polish Professionals in London (PPL), Poland
Street i wiele innych.
Członkowie PPL oraz PCC aktywnie uczestniczą w realizacji planów działalności promocyjnej Wydziału. Kontakty z nimi pomagają w lepszej penetracji rynku brytyjskiego i realizacji zadań statutowych WPHI w kluczowych
obszarach.
Dodatkowo na terenie Wielkiej Brytanii działa BPCC - British Polish
Chamber of Commerce (Brytyjsko–Polska Izba Handlowa), która jest poważnym partnerem WPHI w realizacji zadań i projektów promocyjnych. WPHI
stale poszerza kontakty z przedstawicielami środowisk polonijnych, prowadzących w tym kraju działalność gospodarczą.
- na rzecz Polonii czeskiej: prowadzenie aktywnej integracji i promocji
polskich polonijnych przedsiębiorstw działających w Republice Czeskiej. Od
trzech lat funkcjonuje stowarzyszenie Klub Polskiego Biznesu w Republice
Czeskiej (Klub Polskeho Kapitalu v Ceske republice), organizacja non-profit,
zrzeszająca osoby prawne i fizyczne, związane ze środowiskiem przedsiębiorców
polskich i polonijnych w Czechach. Klub powstał z inicjatywy oraz przy wsparciu WPHI. Razem realizują one wiele przedsięwzięć i inicjatyw promocyjnych,
zarówno dla przedsiębiorców polskich zainteresowanych rynkiem czeskim, jak
i podmiotów czeskich, potencjalnych inwestorów w Polsce. Tradycją są comiesięczne spotkania członków i przyjaciół Klubu poświęcone merytorycznym
aspektom życia gospodarczego w Czechach.
348
Najważniejszymi przedsięwzięciami współorganizowanymi przez WPHI
i Klub są Czesko-Polskie Fora Gospodarcze. Do tej pory odbyły się dwie edycje, w ramach których przedstawiciele administracji państwowych, organizacji
biznesowych i przedsiębiorcy obu krajów dyskutowali o wzajemnej współpracy
i perspektywach jej rozwoju.
W Republice Czeskiej działa ok. tysiąca spółek prawa handlowego z udziałem kapitału polskiego a ok. półtora tysiąca osób narodowości polskiej prowadzi samodzielną działalność gospodarczą. Skumulowana wartość polskich
inwestycji na koniec 2012 r. wyniosła 1,6 mld EUR. W ostatnich trzech latach
kapitał polski w Czechach powiększał się o ok. 100 - 150 mln EUR rocznie.
Firmy z polskim udziałem, to przede wszystkim przedsiębiorstwa małe i średnie
w całkiem dobrej kondycji ekonomicznej.
- na rzecz Polonii węgierskiej: aktywne zaangażowanie w powołanie Węgiersko-Polskiej Izby Przemysłowo-Handlowej. Niestety Izba nie powstała,
z uwagi na zmiany w węgierskim prawie i zapowiadane wprowadzenie obowiązkowego uczestnictwa w wojewódzkim samorządzie gospodarczym oraz braku
regulacji systemowych w zakresie izb bilateralnych. Powstała jednak inna inicjatywa, której celem jest powołanie Sekcji Polskiej z ramach węgierskiej Krajowej
Izby Przemysłowo-Handlowej w Budapeszcie.
Na Węgrzech nie ma sformalizowanej struktury gospodarczej Polonii jak
i polonijnego biznesu. Przez lata działał nieformalny Klub Polskiego Biznesu,
którego nie udało się przekształcić w formalną strukturę wskutek sprzeciwu
samych przedsiębiorców.
- na rzecz Polonii niemieckiej i austriackiej: WPHI w Berlinie i Kolonii
corocznie organizują spotkania z polonijnymi przedsiębiorcami z różnych regionów Niemiec. W 2011 i 2012 r. odbyły się seminaria i konferencje na temat
energetyki odnawialnej, wspierania kobiet w biznesie i innym zagadnień zgłaszanych przez polonijnych przedsiębiorców w Szlezwiku Holsztynie, Północnej
Nadrenii-Westfalii i Hamburgu.
Podobne działania są prowadzone na terenie rynku austriackiego.
- na rzecz Polonii hiszpańskiej: aktywne działania pobudzające coraz bardziej środowisko polonijne do promocji współpracy gospodarczej z Polską,
poprzez kojarzenie z polskimi firmami poszukującymi możliwości eksportu
na rynek hiszpański, zapraszanie do udziału w organizowanych przez Wydział
targach, seminariach i konferencjach w celu nawiązywania kontaktów z dużymi hiszpańskimi podmiotami gospodarczymi. W 2012 r. WPHI angażował się
i wspierał inicjatywę powołania Stowarzyszenia „Polish Professionals in Madrid”. Byłaby to organizacja o profilu gospodarczo-menedżerskim, skupiająca
młodą emigrację polskich obywateli pracujących na eksponowanych stanowiskach w hiszpańskich i międzynarodowych korporacjach (prezesi, dyrektorzy,
349
Raport ‘2012
kierownicy projektów). W listopadzie 2012 r. odbyło się pierwsze spotkanie
z członkami Stowarzyszenia.
Polonijne środowisko gospodarcze w Hiszpanii jest niewielkie i liczy kilkanaście firm. Dla polsko-hiszpańskich stosunków gospodarczych (wartość obrotów handlowych w 2011r. przekroczyła 6 miliardów euro) mają znaczenie marginalne. Inwestycje polskich firm w Hiszpanii są również małe. Firmy z polskim
kapitałem zakładane przez Polaków to z reguły spółki z o.o., działające głównie
w obszarze szeroko pojętych usług: transport (ludzie i mienie), turystyka, usługi
IT, rolnictwo, pośrednictwo handlowe (eksport-import), małe budownictwo
(ogólne usługi budowlane).
- na rzecz Polonii francuskiej: systematyczna współpraca WPHI w Paryżu
z kręgami Polonii francuskiej w ramach przedsięwzięć informacyjno-promocyjnych; przedstawiciele biznesu polonijnego biorą udział w imprezach promocji
gospodarczej Polski w różnych regionach Francji. Najwięcej inicjatyw realizuje
się w regionach z najliczniejszymi skupiskami Polonii: Ile de France (Paryż),
Nord Pas de Calais (Lille), Rhone Alpes (Lyon) oraz Midi-Pyrenees (Tuluza).
WPHI ma stały kontakt z biznesem polonijnym, współpracując z takimi
organizacjami jak: Polska Izba Przemysłowo-Handlowa we Francji z siedzibą
w Paryżu (zrzeszająca firmy francuskie działające w Polsce, jak i firmy polskie
prowadzące aktywność we Francji), Stowarzyszenie Inżynierów i Techników
Polskich we Francji (organizujące m.in. szereg konferencji promujących dorobek polonijnych naukowców), Klub Biznesu Francja-Polska Rhone-Alpes
w Lyonie, Stowarzyszenie Ile-de-France en Varsovie. Wszystkie one wspierają
inicjatywy polsko-francuskiej kooperacji gospodarczej.
Do innych organizacji polonijnych, z którymi WPHI ma partnerskie stosunki, zaliczają się: Kongres Polonii Francuskiej, Polskie Towarzystwo Historyczno-Literackie i Biblioteka Polska w Paryżu, Maison de la Polonia de France
w Henin Beaumont (Nord Pas de Calais).
W kwestii aktywności gospodarczej rozwijanej przez Polaków we Francji,
na szczególną uwagę zasługują środowiska najmłodszej generacji osiadłych
tu Polaków. Cechuje je wysoka aktywność w sferze gospodarczej (zakładanie
firm), połączona z motywacją do integrowania się i promowania Polski wśród
lokalnych społeczności francuskich. Przykładem dynamiki młodej Polonii jest
uruchomienie w 2012 r. pierwszego regionalnego polsko-francuskiego portalu
społecznościowego StrefaPL, skierowanego do Polaków we Francji, szczególnie
mieszkających na południu kraju. Sam projekt portalu był inicjatywą Polki prowadzącej własną firmę PR w Tuluzie.
WPHI odnotowuje również rosnącą liczbę polskich firm inwestujących we
Francji. Dotyczy to zwłaszcza młodych firm z sektora IT, produkcji przemysłowej oraz przetwórstwa spożywczego. Firmy te chętnie rekrutują pracowników
spośród wspólnoty polonijnej, gdyż prócz wymaganych kwalifikacji, biegle posługują się językiem polskim i francuskim.
350
- na rzecz Polonii norweskiej i islandzkiej: utrzymywanie kontaktów z przedsiębiorcami polonijnymi w Norwegii, którzy korzystają z wiedzy
i wsparcia WPHI, przydatnych w działalności gospodarczej. Wydział udziela
także konsultacji nowo przybyłym do Norwegii Polakom, którzy zamierzają
otworzyć tutaj firmę. Pomoc polega głównie na udzielaniu informacji o tym, co
trzeba brać pod uwagę przy prowadzeniu własnego biznesu oraz o instytucjach
norweskich wspierających rozwój przedsiębiorczości.
Od kilku lat WPHI organizuje u siebie spotkania integracyjne dla biznesu
polonijnego, które są okazją do wymiany doświadczeń i informacji o realnych
warunkach prowadzenia własnej firmy i problemach, na jakie można napotkać
w Norwegii.
Pod koniec 2011 r., z inicjatywy i przy wsparciu WPHI powstała Norwesko-Polska Izba Handlowa (www.npcc.no). Jej założyciele mają ambicje stworzenia platformy integrującej tutejsze polskie środowisko gospodarcze, wspierania
rozwoju bilateralnej współpracy gospodarczej oraz promowania, we współpracy z WPHI, pozytywnego wizerunku Polski wśród społeczności norweskich
przedsiębiorców.
Ze względu na odległość oraz wielkość i charakter Polonii na Islandii,
współpraca z jej przedstawicielami nie jest tak intensywna, jak w Norwegii.
Nie mniej co roku WPHI organizuje w Reykjaviku seminarium informacyjno-promocyjne dla islandzkich firm. Zapraszani są na nie polonijni przedsiębiorcy. W 2012 r. z inicjatywy największych polskich przedsiębiorców na Islandii
(sklepy z polską żywnością) i WPHI zrodziła się koncepcja powołania Polsko-Islandzkiej Izby Gospodarczej, która zrzeszałaby Polaków na Islandii i organizowałaby imprezy promujące Polskę i współpracę dwustronną.
– na rzecz Polonii w Królestwie Niderlandów: WPHI w Hadze przywiązuje dużą uwagę do współpracy z Polonią aktywną biznesowo w Niderlandach, skupioną głównie wokół Stowarzyszenia Przedsiębiorców Polsko-Niderlandzkich SPPN. Od 2007 r. SPPN pod patronatem WPHI, aktywnie
działa na rzecz interesów polskich firm w KN. Misją SPPN jest zrzeszanie
polskich przedsiębiorców, budowanie pozytywnego wizerunku Polski i Polaka
w KN, oraz współpraca z miejscowym środowiskiem administracji i biznesu
na rzecz rozwoju polsko-niderlandzkich stosunków gospodarczych. WPHI we
współpracy z SPPN organizuje spotkania biznesowe, seminaria i szkolenia dla
przedsiębiorców z zakresu aktualnych rozwiązań prawnych i podatkowych, zasad prowadzenia działalności gospodarczej na rynku KN, a także marketingu
i zarządzania firmą. W latach 2010-2012 WPHI we współpracy z SPPN, zorganizował trzy edycje dorocznego Forum Polskiego Biznesu, z udziałem Ambasadora RP oraz kierownictwa Ministerstwa Gospodarki. Forum cieszy się
opinią jednego z największych wydarzeń networkingowych dla polskich przedsiębiorców. Ponadto, istotnym kierunkiem działalności SPPN we współpracy
z WPHI, jest wspieranie aktywności gospodarczej kobiet (Seminarium „Pol-
351
Raport ‘2012
skie Kobiety Biznesu w Holandii” w lutym 2012 r.), stymulowanie zdolności
menadżerskich i kompetencji przedsiębiorców (Warsztaty - Coaching „Liderzy
Biznesu” w maju 2012 r.) oraz dalsza praca na rzecz rozwoju branży budowlanej
poprzez cykl warsztatów i szkoleń (inicjatywa: „Znak Jakości SPPN dla firm
budowlanych”). SPPN jest profesjonalną reprezentacją polskiego biznesu, stale
przyczyniającą się do wzrostu znaczenia polskich firm w Holandii.
W kraju tym mieszka (szacunki) 150-200 tys. Polaków. Wg danych NBP,
skumulowana wartość polskich BIZ w KN na koniec 2010 r. wyniosła ok.
2,2 mld euro. W niderlandzkich Izbach Handlowo-Przemysłowych (KvK) zarejestrowanych jest blisko 8 tys. polskich firm. Najwięcej z nich w branży budowlanej. Inne ważne dziedziny to rolnictwo, ogrodnictwo, sadownictwo, pośrednictwo pracy, transport samochodowy, sprzątanie. Wzrosła liczba polskich
sklepów, restauracji, firm w sektorze usług finansowych, kancelarii prawnych
i podatkowych, firm doradczo-konsultingowych, biur rachunkowości i księgowości, a także innych usługowych: IT, medycznych, tłumaczeń, fryzjerstwa,
salonów kosmetycznych itp.
- na rzecz Polonii amerykańskiej: WPHI w Waszyngtonie i Nowym Jorku
organizują imprezy promocyjne z udziałem misji gospodarczo-promocyjnych
administracji i samorządów szczebla wojewódzkiego. Aktywnie uczestniczą
w nich polonijni biznesmeni i ich organizacje. W USA działa szereg gospodarczych struktur Polonii, w tym Polish American Chamber of Commerce
z Chicago, Polish American Chamber na Florydzie, Polish American Chamber
of Pacific Northwest w Seattle, Atlanta Polish Chamber w Georgii oraz US
Poland Trade Council w Palo Alto. W ścisłej współpracy z konsulami honorowymi RP w różnych stanach, WPHI organizuje wydarzenia promujące Polskę i polska gospodarkę. Kontynuowana i rozwijana jest współpraca z grupami
młodych profesjonalistów polskiego pochodzenia, którzy rozpoczynają pracę
w instytucjach i firmach amerykańskich i mogą w przyszłości stanowić podstawę rozwoju stosunków gospodarczych Polski z USA. Ożywiona jest współpraca
z ekspertami polskiego pochodzenia zatrudnionymi w Waszyngtonie w międzynarodowych organizacjach gospodarczych, m.in. Banku Światowym i Międzynarodowym Funduszu Walutowym.
Nowym kierunkiem współpracy gospodarczej z Polonią USA jest integrowanie polsko-amerykańskiego środowiska biznesowego. W maju br. w Chicago
odbyły się warsztaty menadżerskie “Enhancing Poland – US collaboration in
small business initiatives – challenges and perspectives for the future” zorganizowane przez WPHI Waszyngton D.C. przy współpracy z Kongresem Polonii
Amerykańskiej oraz Polsko-Amerykańską Izbą Handlową w Chicago. Podczas
seminarium dyskutowane były najważniejsze wyzwania, priorytetowe obszary
współpracy oraz niezbędne działania dla budowania trwałego, międzysektorowego partnerstwa, w szczególności na rzecz małych i średnich przedsiębiorstw.
352
Polonia w USA jest najliczniejszą mniejszością polskiego pochodzenia na
świecie. Przedsiębiorczość w jej szeregach jest bardzo ożywiona. Biznesmenów
polskich i polskiego pochodzenia skupia wiele organizacji gospodarczych i izb
handlowych. Do największych należą: Polish American Business Club, Central
European Business Association (CEBA), Pulaski Association of Business and
Professional Men, Polonia Technica, US Poland Chamber of Commerce of
New England, Polsko-Słowiańska Federalna Unia Kredytowa.
- na rzecz Polonii kanadyjskiej: aktywne wspieranie i współpraca z biznesem polonijnym i i jego organizacjami w obszarze promocji dobrego wizerunku
Polski na rynku kanadyjskim. Miejscowa Polonia (ok. milion osób) stanowi
ważny element współpracy obu krajów. Jej przedstawiciele aktywnie uczestniczą we wszystkich sferach życia gospodarczego Kanady.
Osoby o polskich korzeniach wykładają na kanadyjskich uniwersytetach,
pracują w instytutach naukowo-badawczych oraz innych organizacjach naukowo-technicznych. Dzięki nim rozwija się współpraca naukowo-badawcza
pomiędzy uczelniami polskimi i kanadyjskimi. Przykładem realizowany od lat
międzynarodowy program MBA (Uniwersytet Quebec w Montrealu i Szkoła
Główna Handlowa w Warszawie) czy projekty naukowo-badawcze Uniwersytetu Quebeku w Trois-Rivieres z Politechniką Białostocką i Politechniką Śląską.
Według oceny WPHI, w Kanadzie może działać nawet do kilku tysięcy
małych i średnich firm polonijnych, głównie usługowych, nastawionych na
odbiorców etnicznych (usługi budowlane i remontowe, naprawy pojazdów, gastronomia, usługi spedycyjne i biura podróży, usługi prawne, nieruchomości),
ale także zajmujących się produkcją i dystrybucją (np. towarów konsumpcyjnych, mebli), produktów wytwarzanych w oparciu o polskie receptury i technologie (np. żywność) lub pakowanych w Kanadzie. W ostatnich latach dynamicznie rozwijały się firmy dystrybucji polskich produktów spożywczych (np.
sieć supermarketów Starsky w Ontario). Rośnie liczba przedstawicieli handlowych firm polskich eksportujących swoje produkty do Kanady.
Ze środowiskiem polonijnym, głównie poprzez kanadyjsko-polskie izby
handlowe, stowarzyszenia biznesowe i profesjonalne oraz środowiska biznesu
skupione wokół konsuli honorowych (w zachodnich prowincjach), WPHI
utrzymywało w ostatnich latach bardzo ożywione kontakty, zachęcając je do
podejmowania szerszej współpracy handlowej z Polską i działalności gospodarczej w Polsce oraz rozwoju kontaktów z polskimi eksporterami.
W Kanadzie istnieją trzy kanadyjsko-polskie izby handlowe: w Toronto,
Montrealu i Vancouver oraz inne stowarzyszenia profesjonalne (np. Stowarzyszenie Inżynierów Polskich w Kanadzie) i biznesowe (np. Polsko-Kanadyjskie
Stowarzyszenie Środowisk Biznesowych i Zawodowych w Windsor), Stowarzyszenie Młodych Kanadyjsko-Polskich Profesjonalistów (YouNxt), które aktywnie uczestniczy w wydarzeniach promocyjnych.
353
Raport ‘2012
Doceniając rolę Polonii w rozwoju stosunków gospodarczych Polski z Kanadą, WPHI rozpowszechnia wśród niej wiedzę m.in. o sukcesach gospodarczych
Polski, aktualnej wymianie handlowej obydwu krajów, przedsięwzięciach promocyjnych WPHI, a także o roli, zadaniach i danych kontaktowych Wydziału.
- na rzecz Polonii brazylijskiej: głównym kierunkiem działalności WPHiI
w Sao Paulo jest aktywizacja współpracy z gospodarczymi środowiskami polonijnymi w ramach powołanej w 2005 r. Rady Biznesu, która skupia brazylijskich przedsiębiorców polskiego pochodzenia. Rada jest organem opiniodawczo-doradczym Brazylijsko-Polskiej Izby Przemysłowo-Handlowej w Sao Paulo
oraz WPHI Ambasady RP w Brasilii.
Polonia brazylijska jest mało aktywna gospodarczo, co powoduje, że jej
wkład w stosunki gospodarczo-handlowe między Polską i Brazylią jest raczej
niewielki.
- na rzecz Polonii argentyńskiej: podstawowym obszarem współpracy pozostaje działalność promocyjno-informacyjna. W ramach programu promocji,
WPHI sponsoruje druk artykułu w polonijnym miesięczniku „Nasza Gazeta”,
w którym przedstawia ważniejsze wydarzenia gospodarcze w Polsce i osiągane tam wskaźniki ekonomiczne, możliwości współpracy z polskimi firmami,
inwestowania w kraju oraz współpracy z WPHI. Ponadto, WPHI corocznie
przygotowuje co najmniej 3–4 wywiady na tematy gospodarcze Polski, które
emituje polonijna audycja radiowa „Godzina Polska”, a pod koniec roku imprezę promocyjną dla firm współpracujących z Polską, która jest okazją do podsumowania działalności biznesowej roku oraz omówienia perspektyw rozwoju
na rok następny.
W Argentynie współpraca z Polonią w sferze gospodarczej jest coraz słabsza.
Powołana w latach 90-tych Polsko-Argentyńska Izba Handlowa przestała działać już po kilkunastu miesiącach, gdyż zabrakło środków na finansowanie jej
działalności. Trwa to do chwili obecnej.
- na rzecz Polonii w RPA: Działania WPHI polegają głównie na udzielaniu
informacji. Widoczny jest postępujący spadek aktywności organizacji polonijnych, w tym związanych z biznesem. Przy potencjalnie licznej Polonii działalność większości organizacji opiera się na niewielu osobach, które od lat pracują
społecznie w poczuciu ważności podtrzymywania polskiej historii, tradycji, języka. Młodsze pokolenie Polaków w RPA raczej nie zna języka polskiego, zajęte
jest pracą, karierą zawodową, rodziną i nie angażuje się w aktywność społeczną.
Działania WPHI polegają głównie na udzielaniu informacji.
Nakłady finansowe
Większość przedsięwzięć oraz projektów związanych ze współpracą z Polonią w zakresie spraw gospodarczych wydziały promocji, handlu i inwestycji
354
realizują w ramach zatwierdzonego przez Ministerstwo Gospodarki „Planu Promocji” na dany rok kalendarzowy. Otwarty charakter wszystkich przedsięwzięć
promocyjnych, organizowanych przez wydziały na danym rynku umożliwia
obecność przedstawicieli biznesu polonijnego i organizacji biznesowych na każdej imprezie. W zatwierdzonych Planach Promocji każdego WPHI nie występuje wyodrębniona pozycja środków przeznaczonych na promocję współpracy
z organizacjami polonijnymi lub firmami zagranicznymi, których właścicielami
są osoby polskiego pochodzenia lub o polskich korzeniach.
Zgodnie z sugestiami zagranicznych placówek Ministerstwa Gospodarki
(WPHI), działalność resortu na rzecz Polonii i Polaków za granicą będzie koncentrować się na kontynuacji działań już sprawdzonych, skutecznych i przynoszących zakładane efekty. Do ciągłych działań priorytetowych, należy zaliczyć:
–– organizację warsztatów i seminariów dla przedsiębiorców i organizacji
polonijnych w krajach dużych, prężnych gospodarczo, ze znaczącą Polonią, zainteresowaną możliwościami współpracy z Polską;
–– bieżące przekazywanie firmom polonijnym informacji i materiałów
gospodarczych;
–– udział biznesu polonijnego we wszystkich imprezach promocyjnych
WPHI, w tym podczas wizyt przedsiębiorców i misji gospodarczych
z Polski;
–– kontynuację działań na rzecz wzmacniania współpracy z konsulami honorowymi RP oraz organizacjami samorządu gospodarczego przedsiębiorców polonijnych;
–– wspomaganie organizowania się grup młodych profesjonalistów polskiego pochodzenia,
–– wyszukiwanie osób polskiego pochodzenia zatrudnionych na wysokich
stanowiskach na wszystkich szczeblach administracji, w organizacjach finansowych, samorządowych i biznesowych w kraju urzędowania.
Wymienione działania są nierozerwalnie związane z przyjętymi przez kierownictwo resortu priorytetami promocji interesów gospodarczych Polski na
poszczególnych rynkach.
Współpraca z krajami WNP
W przypadku środowisk polskich i polonijnych z terenu b. ZSRR, ważnym elementem jest udzielanie pomocy doradczej, umożliwiającej w przyszłości aktywne włączenie się Polonii do współpracy i w rozwój gospodarczy
Polski (m.in. wyszukiwanie w tych środowiskach kandydatów na przedstawicieli i pracowników polskich firm, pomoc w organizacji wyjazdów grup
biznesu polonijnego do Polski na targi, spotkania biznesowe, seminaria,
szkolenia, staże, pomoc przy tworzeniu bilateralnych izb handlowych).
355
Raport ‘2012
Główne kierunki działalności WPHI na rynku rosyjskim:
–– współpraca z Kongresem Polaków w Rosji oraz z Polsko-Rosyjską Izbą
Handlowo-Przemysłową przy tworzeniu warunków do aktywizacji zaangażowania przedstawicieli środowisk polskich w aktywizację kontaktów
gospodarczych Polski z regionami FR;
–– informowanie o działalności, ofertach współpracy i zapytaniach przedsiębiorstw polonijnych, na stronie internetowej placówki i w biuletynach
informacyjnych Ambasady,
–– informowanie polskich przedsiębiorców, grup biznesu i organizacji samorządu gospodarczego (Moskiewski Klub Przedsiębiorczości) o propozycjach współpracy ze strony organizacji polonijnych;
–– pozyskiwanie stowarzyszeń i przedsiębiorców polonijnych dla przedsięwzięć promocyjno-informacyjnych organizowanych w regionach.
WPHI w Moskwie systematycznie działa na rzecz nawiązywania kontaktów z przedstawicielami miejscowej Polonii, jak i wspiera konkretne
inicjatywy gospodarcze. Skuteczność zależy w dużej mierze od aktywności
samych przedsiębiorców polonijnych. Mimo, iż stopniowo poprawia się sytuacja finansowa środowisk polonijnych a gospodarcze inicjatywy zgłaszane
przez organizacje mają poważniejszy charakter, to firmy polonijne nadal nie
odgrywają istotnej roli w gospodarczych relacjach polsko-rosyjskich.
Polonia w Rosji wciąż pozostaje mało prężną grupą społeczną o niewielkich zasobach materialnych i to utrudnia realizację poważnych przedsięwzięć gospodarczych. Pomimo to pozostaje ważnym partnerem w pracy
promocyjnej WPHI, zaś część zadań na rzecz poprawy wzajemnych relacji
polsko-rosyjskich, opiera się na współpracy z organizacjami polonijnymi.
W ramach bieżącej działalności WPHI oraz w trakcie realizacji przedsięwzięć promocyjno-informacyjnych w regionach, nawiązywane są kontakty
z aktywnymi biznesmenami polonijnymi; takie relacje łączą WPHI ze środowiskami w Krasnodarze, Tomsku, Smoleńsku, Kiemierowie, Saratowie,
Jekaterynburgu, Nowosybirsku, Niżnym Nowgorodzie.
Inicjowana jest współpraca w dziedzinie usług konsultingowych dla polskich przedsiębiorców podejmujących działalność gospodarczą w Rosji.
WPHI angażuje się w działania na rzecz integracji obywateli polskich
zajmujących wysokie kierownicze stanowiska w rosyjskich i zagranicznych
bankach, sieciach handlowych oraz innych firmach na rynku Federacji Rosyjskiej -w bankach, supermarketach, sieciach teleinformatycznych.
Główne kierunki działalności WPHI na Białorusi:
Informowanie aktywnych gospodarczo przedstawicieli Polonii, podczas
seminariów, konferencji, imprez promocyjnych, o aktualnych wynikach
ekonomicznych polskiej gospodarki, możliwościach inwestowania i uzyskania wsparcia finansowego, warunkach prowadzenia działalności gospodarczej (w tym priorytetów dla posiadaczy Karty Polaka) oraz możliwościach
356
zatrudnienia (konsultant, partner handlowy) przy współpracy z polskimi
przedsiębiorcami działającymi na rynku białoruskim.
Oto przedsięwzięcia promocyjne w 2012 r. z udziałem Polaków na
Białorusi:
1. Seminarium w Grodnie nt. rezultatów polskiej prezydencji w Radzie UE
dla biznesu, (współpraca z Polonijnym Ośrodkiem Biznesu i Turystyki
z Grodna przy organizacji).
2. Seminarium w Mińsku nt. aktualnego stanu prywatyzacji w Polsce.
3. Seminarium w Grodnie dla białoruskich studentów pochodzenia polskiego nt. procedur zakładania firmy w Polsce oraz prowadzenia działalności gospodarczej w Polsce.
4. Seminarium w Brześciu nt. pomocy polskich organizacji otoczenia biznesowego w nawiązywaniu kontaktów gospodarczych (współorganizacja
- firma AKC „Most” z Brześcia).
5. Seminarium w Mińsku nt. innowacyjności polskiej gospodarki.
6. Coroczne forum firm w Mińsku z udziałem przedstawicieli polskiego
kapitału.
Obecnie nie ma na Białorusi jednej organizacji polonijnej przedsiębiorców polskiego pochodzenia. Część z nich jest zrzeszona w białoruskich stowarzyszeniach przedsiębiorców i pracodawców, część działa samodzielnie.
Ewentualne możliwości lepszej koordynacji działań pojawią się po powołaniu (z inicjatywy WPHI) Zrzeszenia Polskiego Biznesu w RB, które powstało w listopadzie 2012 r.
Główne kierunki działalności WPHI na Ukrainie:
–– aktywna współpraca z Polsko-Ukraińską Izbą Gospodarczą, Międzynarodowym Stowarzyszeniem Przedsiębiorców Polskich na Ukrainie,
firmami polskimi oraz Polakami tu pracującymi (udział przedstawicieli
WPHI w spotkaniach tych instytucji, organizacja wspólnych konferencji czy seminariów, udzielanie wyjaśnień i odpowiedzi na zapytania).
–– w 2012 r. WPHI w Kijowie zorganizował spotkanie z biznesem polonijnym w Winnicy, spotkanie z biznesem polonijnym obwodu lwowskiego oraz kolejne takie spotkanie w Winnicy podczas wizyty na
Ukrainie Prezydenta RP 20 września 2012 r. Wydział nie odnotowuje
istotnej aktywności firm i organizacji polonijnych na Ukrainie w dziedzinie gospodarki i współpracy gospodarczej z zagranicą.
Główne kierunki działalności WPHI w Mołdowie:
Działalność gospodarcza wspólnoty polskiej w Republice Mołdowy jest
mało zauważalna i ogranicza się w zasadzie do dwóch regionów – Bielc
i Gagauzji, w których działają Polskie Centra Wspierania Biznesu „Polonus”, Stowarzyszenie Polaków Gagauzji oraz kilka firm handlowych rodaków, którzy osiedlili się w tym kraju. Dla konsolidacji polonijnego biznesu
357
Raport ‘2012
czynnikiem kluczowe byłoby powołanie odpowiedniej organizacji, reprezentującej interesy polskich przedsiębiorców z Mołdowy, a następnie wsparcie ich projektów pakietami kredytowymi. Należałoby rozważyć możliwość
włączenia wspomnianych organizacji do realizacji niektórych zapisów w porozumieniach dwustronnych obydwu krajów.
Główne kierunki działalności w Kazachstanie:
–– utrzymywanie stałego kontaktu z liderami Związku Polaków Kazachstanu;
–– kojarzenie firm polskich z przedstawicielami Polonii;
–– udział młodzieży i dzieci z polskich rodzin w kulturalnej części cyklicznych „Wieczorów Biznesu”;
–– współpraca z absolwentami uczelni polskich i kazachstańskich oraz nabór do pracy w WPHI w charakterze pracowników miejscowych.
Wykorzystanie potencjału młodego pokolenia (wykształconego w Polsce
lub na uczelniach Kazachstanu), zainteresowanego współpracą z firmami
polskimi. Sugeruje się organizację specjalnych zjazdów młodego pokolenia
Polaków zamieszkałych w Kazachstanie.
Główne kierunki działalności w Uzbekistanie i Tadżykistanie
(WPHI – Taszkient):
Większość osób aktywnych w organizacjach polonijnych to ludzie starsi, a podstawową formą ich zaangażowania jest działalność artystyczna.
W przypadku młodszego pokolenia jest to nauka języka polskiego. W obu
krajach nie ma firm polonijnych, nie ma też takiego samorządu gospodarczego. Osoby polskiego pochodzenia podejmują natomiast pracę w przedstawicielstwach polskich firm, działających w tych krajów.
Najpoważniejszym problemem tutejszej Polonii jest aktywizacja młodzieży z rodzin o polskich korzeniach. Ma to szczególne znaczenie w kontekście sytuacji gospodarczej (wysokie bezrobocie, inflacja itp.). Rozwiązanie tego problemu wymaga silnego wsparcia, w tym finansowego, na
konkretne działania: powołanie w Taszkencie szkół, w tym zawodowej,
która mogłaby na zlecenie firm polskich prowadzić konkretne szkolenia
i kursy na potrzeby polskiego rynku pracy, stworzenie programu wsparcia
dla przedsiębiorców z polskimi korzeniami w celu intensyfikacji wymiany
handlowej z krajem oraz zakładania firm w Polsce, organizacji staży zawodowych w Polsce, rozbudowy systemu stypendialnego dla młodzieży podejmującej w Polsce naukę.
358
–– Firmy i organizacje polonijne mogą stać się naturalnym partnerem dla
polskich przedsiębiorców w poszczególnych regionach Rosji, o ile będą
spełniać wiele warunków, m.in. dotyczących ich statusu prawno-organizacyjnego (oficjalnie zarejestrowana organizacja społeczna); jeśli
będą skuteczne w poszukiwaniu partnerów biznesowych w regionie,
zajmą się organizacją i obsługą misji gospodarczych z Polski, spotkań
biznesowych, nawiążą dobre kontakty z administracją lokalną, organizacjami biznesowymi i przedsiębiorcami rosyjskimi.
–– Wymogiem zwiększenia aktywności jest lepsza koordynacja działań
na rzecz środowisk polonijnych między placówkami promocji gospodarczej (WPHI) i konsulatami, wypracowanie wspólnej dla obydwu
resortów (spraw zagranicznych i gospodarki) strategii działań ukierunkowanych na wzrost znaczenia Polonii w Rosji (dotyczy to w zasadzie
wszystkich krajów zamieszkałych przez Polaków i Polonię), stworzenia systemu wsparcia środowisk polonijnych, by pobudzać ich aktywność gospodarczą; przykładem skutecznej realizacji takich celów jest
polityka rządu RFN wobec obywateli FR pochodzenia niemieckiego,
z jednej strony przeciwdziałająca przesiedleniom do Niemiec, z drugiej
– umożliwiająca rozwój lokalnych firm, opierając się na niemieckim
kapitale i kredytach bankowych.
359
Raport ‘2012
2.7. MINISTERSTWO SPORTU I TURYSTYKI
Ministerstwo Sportu i Turystyki docenia rolę i wagę zadań wynikających
z „Rządowego Programu Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą”, podpisanego 2 października 2007 r. Resort realizuje w tym zakresie, w ramach swych
kompetencji, liczne zadania o charakterze sportowym i turystycznym o wymiarze społecznym, ekonomicznym oraz moralnym. Sport i turystyka to bowiem
te dziedziny współpracy z Polonią i Polakami za granicą, które w sposób jednoznacznie pozytywny pozwalają na podtrzymywanie kontaktów z ojczyzną, zdobywanie informacji o zmianach w niej zachodzących, czy wręcz są powodem do
utożsamiania się z Polską i dumy z polskich korzeni. Sukcesy odnoszone przez
polskich sportowców sprawiają także, iż ta identyfikacja jest znacznie łatwiejsza.
Ministerstwo realizuje zadanie „Współpraca z Polonią i Polakami za granicą” w ramach programu upowszechniania sportu, finansowanego ze środków
budżetu państwa, wspomaga także rozwój turystyki polonijnej, m.in. poprzez
wspieranie inicjatyw mających temu służyć. Jednym z tego przykładów jest
cykliczne współorganizowanie konferencji naukowej poświęconej turystyce
polonijnej.
Współpraca z Polonią i Polakami za granicą w obszarze sportu
Środki finansowe Ministerstwa Sportu i Turystyki na zadania programu
„Współpraca z Polonią i Polakami za granicą” w latach 2007 – 2012
Kwota dofinansowania
(PLN)
2007
2008
2009
2010
2011
2012
409.000,-
515.820,-
530.000,-
602.000,-
684.650,-
630.000,-
Współpraca z Polonią i Polakami za granicą w programie upowszechniania
sportu realizowana jest w ramach zadania „Promowanie i wspieranie rozwoju
sportu dla wszystkich”, podzadania „Upowszechnianie sportu w społeczeństwie”,
działania „Wspieranie przedsięwzięć w zakresie upowszechniania sportu różnych
grup społecznych i środowiskowych”.
Łącznie, na zadania zlecone związane z upowszechnianiem kultury fizycznej
wśród Polonii, Ministerstwo Sportu i Turystyki przeznaczyło w latach 20072012 środki wysokości 3.371.470,00 PLN.
Trudno jednoznacznie ustalić, ilu przedstawicieli Polonii i Polaków mieszkających za granicą bierze czynny udział w życiu sportowym zamieszkania. Jednak
bez wątpliwości można stwierdzić, iż sport jest istotnym elementem aktywności
i zachowań naszych rodaków na obczyźnie. Największe imprezy sportowe dla
Polonii, przygotowywane i realizowane w Polsce w ramach programu „Współpracy z Polonią i Polakami za granicą”, gromadzą ponad 1.600 rodaków.
360
Konkretne zadania upowszechniania sportu skierowane do środowisk polonijnych oraz poziom ich finansowania w latach 2010 - 2012, przedstawiają trzy
poniższe tabele.
Wykaz zadań dofinansowanych w ramach programu „Współpracy
z Polonią i Polakami za granicą” w 2010 r.
LP
Nazwa organizacji
VIII Światowe Zimowe Igrzyska
Polonijne Zakopane 2010
Solidarna sąsiedzka współpraca
Stowarzyszenie
- organizacja imprez sportowo2. PARAFIADA im. św. Józefa
rekreacyjnych z udziałem Polonii i
Kalasancjusza
Polaków zagranicą
Stowarzyszenie
X Polonijne Igrzyska Młodzieży
3.
„Wspólnota Polska”
Szkolnej im. Jana Stypuły
Obóz sportowy dla koszykarzy KS
Stowarzyszenie
4.
„Sokół” Grodno przy Związku Polaków
na Białorusi
Przygotowanie wystawy poświęconej
5. Polski Komitet Olimpijski
sportowi polonijnemu wraz z
folderem uzupełniającym informacje
Polonijny promocyjny spływ
Klub Ekologiczny –
kajakowy rzeką Bug pod nazwą
6.
Wyszków
„Łączy nas Bug”
Wydanie książki nt.: Światowe Sejmiki
7. Polski Komitet Olimpijski Działaczy Polonijnych PKOl w latach
1989-2009
Zjednoczenie Łemków
XVI Łemkowska Spartakiada
8.
Zarząd Główny – Gorlice
Zamojskie Towarzystwo
I Kresowy Festiwal Polonijny
9.
Krzewienia Kultury
Młodzieży Szkolnej
Fizycznej w Zamościu
Stowarzyszenie
Współpracy PolskaSportowe wakacje dzieci i młodzieży
10. Wschód Lubuski Oddział
rodzin polonijnych z Białorusi,
Wojewódzki –Zielona
Mołdawii, Rumunii i Ukrainy
Góra
Wschowski Uczniowski
Dni litewskich Sołeczników w Ziemi
11.
Klub Sportowy „Korona”
Wschowskiej - II edycja
Namysłowski Klub
V Sztafeta Przyjaźni Namysłów - Lwów
12.
Biegacza KB „ZRYW”
(Kamieniec Podolski 2010)
1.
Stowarzyszenie
Nazwa zadania
kwota dofinansowania w PLN
w 2010
180.000
15.000
190.000
45.000
30.000
10.000
20.000
7.000
30.000
35.000
12.000
8.000
361
Raport ‘2012
LP
Nazwa organizacji
Nazwa zadania
kwota dofinansowania w PLN
w 2010
13.
Odrodzone Towarzystwo
Gimnastyczne „SOKÓŁ” –
Mielec
Obóz przygotowujący i
przeprowadzenie XXVIII
Międzynarodowego Memoriału im.
Gen. W.E. Sikorskiego w ramach III
Karpackiego Rajdu Przyjaźni
20.000
602.000,- PLN
LP
Nazwa organizacji
1.
Namysłowski Klub Biegacza KB
„Zryw” – Namysłów
2
Stowarzyszenie PARAFIADA Warszawa
3
Stowarzyszenie Wspólnota
Polska- Warszawa
4
Polska - Warszawa
5
Polski Komitet Olimpijski
Nazwa zadania
kwota dofinansowania 2011
Sztafeta Przyjaźni NamysłówLwów
9.000
Solidarna Sąsiedzka Współpraca
- organizacja imprez sportoworekreacyjnych z udziałem polonii
i Polaków z zagranicą
XI Polonijne Igrzyska Młodzieży
Szkolnej im. Jana Stypuły Łomża
2011
„Polbasket 2011 Polacy razem” Turniej Koszykarski dla młodzieży
polonijnej i z Polski
XXI Światowy Sejmik Polonijny
PKOl
Przygotowanie i realizacja „XV
Światowych Igrzysk Polonijnych Dolny Śląsk 2011”
Międzynarodowy Olimpijski
Konkurs Plastyczny dla
Dzieci i Młodzieży pt. „Sport
w wyobraźni – Londyn 2012”
10.000
200.000
33.000
38.000
6
Polska – Warszawa
7
Fundacja Młodej Polonii
8
Polska – Warszawa
Young Polonia Cup – turniej
halowej piłki nożnej
31.650
9
Stowarzyszenie Współpracy
Polska-Wschód Lubuski Oddz.
Wojewódzki – Zielona Góra
Sportowe Wakacje dzieci
i młodzieży z rodzin polonijnych
z Białorusi, Mołdawii i Ukrainy
30.000
Polski Związek Żeglarski
Organizacja i prowadzenie rejsu
żeglarsko-motorowodnego
pamięci Gen. M. Zaruskiego
Warszawa - Chersoń
80.000
10
362
200.000
38.000
LP
Nazwa organizacji
Nazwa zadania
kwota dofinansowania 2011
11
Krzewienia Kultury Fizycznej
w Zamościu
II Kresowy Festiwal Polonijny
15.000
684.650,- PLN
LP
Nazwa organizacji
Nazwa zadania
kwota dofinansowania
2012
1.
Polska – Warszawa
Przygotowanie i realizacja „X
Światowych Zimowych Igrzysk
Polonijnych - Dolny Śląsk-Beskidy 2012”
240.000
2
Polska- Warszawa
Przygotowanie i realizacja XII
Polonijnych Igrzyska Młodzieży
Szkolnej im. Jana Stypuły
195.000
3
4
5
6
7
„Polbasket 2012 Polacy razem”
- III Edycja polonijnego Turnieju
Koszykarskiego dla Młodzieży
Polskiej i Polonijnej
Akademia Tenisa Polonijnego
pod patronatem Karoliny WoźPolska - Warszawa
niackiej
Solidarna Sąsiedzka Współpraca
Stowarzyszenie PARAFIADA - organizacja imprez sportoWarszawa
wo-rekreacyjnych z udziałem
polonii i Polaków z zagranicą
Stowarzyszenie Współpracy
Sportowe Wakacje dzieci i
Polska-Wschód Lubuski
młodzieży z rodzin polonijnych z
Oddz. Wojewódzki – Zielona
Białorusi, Mołdawii i Ukrainy
Góra
Polska - Warszawa
Krzewienia Kultury Fizycznej
w Zamościu
II Kresowy Festiwal Polonijny
32.000
68.000
50.000
30.000
15.000
630.000,- PLN
W ramach ustawy budżetowej na 2012 r., na program „Współpraca z Polonią i Polakami za granicą”, realizowany w ramach zadania „upowszechnianie
aktywności fizycznej różnych grup społecznych”, MSiT wykonało zadania wartości 630 tys. PLN.
W programie na 2012 r. najważniejszą pozycją były kolejne, tym razem
Jubileuszowe X Zimowe Igrzyska Polonijne „Śląsk-Beskidy 2012” (25 lutego –
3 marca 2012 r.) na arenach sportowych miast członkowskich Stowarzyszenia
363
Raport ‘2012
Gmin i Powiatów „Śląsk – Beskidy”, tj. Szczyrku, Wisły, Cieszyna, Tychów
i Bielska Białej. Rozegrano zawody w 10 zimowych dyscyplinach, zrealizowano
też bogaty towarzyszący program kulturalny, w tym Światowe Forum Polonijne
(28 lutego w Szczyrku). Tradycyjnie, honorowym patronatem objął Jubileuszowe Igrzyska Prezydent RP. Igrzyska miały też patronat Marszałka Województwa
Śląskiego. Wzięło w nich udział 530 zawodników z 17 krajów świata i kilkudziesięciu zaproszonych gości, a transmisje oraz codzienne programy-relacje
zapewniła TVP Polonia.
Kolejną ważną imprezą w 2012 roku były „XII Polonijne Igrzyska Młodzieży Szkolnej im. Jana Stypuły”, tradycyjnie organizowane w Łomży. Patron
Igrzysk, senator J. Stypuła był założycielem i pierwszym prezesem łomżyńskiego
oddziału „Wspólnoty Polskiej”. Poza granicami Polski, na Wschodzie, nazywany był „ambasadorem polskości”. W Igrzyskach wzięło udział 832 uczestników,
z czego 573 z zagranicy.
Ponadto, w 2012 r., we współpracy ze „Wspólnotą Polską” zorganizowano
III Edycję Turnieju Koszykówki „Polbasket 2012 – Polacy Razem” oraz „Akademię Tenisa Polonijnego” w formie obozu dla dzieci i młodzieży z Białorusi
i Ukrainy.
Stowarzyszenie PARAFIADA im. św. Józefa Kalasancjusza zorganizowało
Polonijny Turniej Piłkarski pn. „Piłka nas zbliża i jednoczy”, w którym udział
wzięło 360 uczestników z Białorusi, Litwy, Rosji, Ukrainy i Polski. Zamojskie Towarzystwo Krzewienia Kultury Fizycznej przeprowadziło II Kresowy
Festiwal Polonijny Młodzieży Szkolnej, a Stowarzyszenie Współpracy Polska-Wschód Lubuski Oddział Wojewódzki, Sportowe Wakacje dla Dzieci Rodzin
Polonijnych z Białorusi, Mołdawii, Rumuni i Ukrainy.
Najistotniejszym zadaniem w 2012 r. realizowanym w ramach programu
„Współpraca z Polonią i Polakami za granicą”, były przedsięwzięcia związane
z Programem Polonijnym przygotowywanym – wspólnie z PKOl – na XXX
Letnie Igrzyska Olimpijskie i XIV Letnie Igrzyska Paraolimpijskie w Londynie.
Pełną informację o programie zawiera raport pn. „Informacja o realizacji programu Polonijnego Centrum Olimpijskiego w czasie Igrzysk XXX Olimpiady
i Igrzysk Paraolimpijskich w Londynie w 2012 roku w Polskim Ośrodku Społeczno-Kulturalnym w Londynie”.
Współpraca z Polonią i Polakami za granicą w obszarze turystyki
Większość zadań skierowanych do Polonii i Polaków za granicą w imieniu
Ministerstwa Sportu i Turystyki realizuje Polska Organizacja Turystyczna - bezpośrednio lub poprzez swoje zagraniczne ośrodki informacji turystycznej, które
na co dzień współpracują z organizacjami polonijnymi. Współpraca dotyczy
w większości wspólnych przedsięwzięć, takich jak imprezy promocyjne, wystawy, koncerty, prezentacje czy seminaria na temat walorów turystycznych Polski.
Ważnym wydarzeniem jeśli chodzi o rozwój turystyki polonijnej, była organizacja 17 listopada 2010 r. w Warszawie I Konferencji naukowej pt. „Turystyka
polonijna – stan i potrzeby”. Była to inicjatywa Ministerstwa Sportu i Turystyki,
Wyższej Szkoły Ekonomicznej ALMAMER w Warszawie oraz Stowarzyszenia
364
Wspierania Rozwoju Turystyki. W dyskusji tendencjach w ruchu turystycznym
Polonii, wzięli udział m.in. przedstawiciele Sejmu i Senatu, MSiT, MSZ, POT,
środowisk naukowych oraz organizacji zajmujących się rozwojem i promocją
turystyki za granicą.
Celem konferencji było omówienie stanu turystyki polonijnej oraz wypracowanie rekomendacji dla jej aktywizacji i rozwoju. Organizatorzy uznali za
wartościowe traktowanie turystyki polonijnej jako najprostszej i najbardziej
skutecznej formy pobudzania i podtrzymywania świadomości polskiego pochodzenia. Na konferencji, z udziałem ponad 100 uczestników, wygłoszono 17
referatów naukowych.
Referat wprowadzający pt.: „Nowa polityka współpracy z Polonią i Polakami za granicą” przedstawił Maciej Szymański, dyrektor Departamentu Współpracy z Polonią MSZ. Teresa Buczak, wicedyrektor Biura Projektu „Promujmy
Polskę Razem” przedstawiła zebranym prezentację na temat zadań realizowanych przez Polską Organizację Turystyczną w kontekście turystyki polonijnej.
Innymi tematami referatów wygłoszonych podczas konferencji były m.in.:
• turystyka etniczna – Polska na tle świata;
• inspirująca i promocyjna rola organizacji pozarządowych;
• aktualne problemy oraz stan prac badawczych;
• promowanie i rozwijanie turystyki polonijnej;
• prognozowane kierunki i możliwości rozwoju;
• turystyka polonijna a UEFA Euro 2012™;
• rola turystyki polonijnej w promowaniu Polski;
• promocyjna rola administracji rządowej i samorządowej – obszary
współpracy, strategia postępowania;
• regionalizacja turystyki polonijnej;
• rola turystyki polonijnej w pobudzaniu świadomości pochodzenia;
• diagnoza stanu obecnego i prognoza rozwoju;
• turystyka polonijna w Polsce i za granicą.
Wygłoszone na konferencji referaty ukazały się w opracowaniu książkowym.
W latach 2008-2012 wydatki Polskiej Organizacji Turystycznej na działania
Polskich Ośrodków Informacji Turystycznej (POIT) na rzecz rozwoju turystyki
polonijnej, wyniosły:
Rok
2008
2009
2010
2011
2012
Razem
Kwota w PLN
44.400
59.800
55.000
50.000
106.400
315.600
365
Raport ‘2012
Szczegółową informację na temat zadań i kwot wydatkowanych przez POIT
w 2012 r. na rynkach ich działania przedstawia poniższa tabela:
Lp.
Wykonawca
Nazwa zadania
Kwota w PLN
2012 rok
1
POIT
Budapeszcie
Imprezy promocyjne i prezentacje
organizowane we współpracy
z organizacjami polonijnymi
3.400
Reklama w prasie adresowana do środowisk
polonijnych
9.800
Prezentacje dla polonijnych biur podróży
podczas dorocznej konwencji SPATA –
Society of Polish American Travel Agents
8.300
2
4
4
5
366
POIT w Nowym
Jorku
POIT
w Amsterdamie
POIT w Wiedniu
Organizacja stoisk informacyjnych podczas
imprez organizowanych przez organizacje
polonijne, ok. 40 imprez
Współpraca z instytucjami polonijnymi przy
organizacji imprez promocyjnych, między
innymi: Gala Polak Roku, premiera filmu
Bitwa Warszawska
Reklama w magazynach polonijnych
Imprezy promocyjne (np. Dzień Sportu
w Wiedniu, Polonijny Bal Wiosny w Wiedniu,
Dzień Polski w Zurychu, Dni Kultury
Polskiej w Hagen) organizowane we
współpracy z Ambasadą RP w Wiedniu oraz
organizacjami polonijnymi
Prezentacje dla mediów polonijnych
poświęcone atrakcjom turystycznym Polski
Organizacja stoisk informacyjnych podczas
imprez organizowanych, między innymi dla
środowisk polonijnych (miedzy innymi: Tydzień Kultury Polskiej w Belfaście, Polish Arts
Festival, Festiwal Multikulturowy w Walii,
POIT w Londynie w POSK podczas Igrzysk XXX Olimpiady oraz
Igrzysk Paraolimpijskich w Londynie)
Klub Ambasadorów Turystyki Polskiej oraz
Młodzieżowy Klub Ambasadorów Turystyki
Polskiej – w ramach działania między
innymi: wysyłka biuletynów informacyjnych
o Polsce, dystrybucja materiałów
promocyjnych.
4.200
20.000
1.600
8.400
5.200
15.500
4.000
Lp.
6
Wykonawca
Nazwa zadania
Kwota w PLN
2012 rok
POIT Bruksela
Bal Polski w Brukseli – elitarne wydarzenie
kulturalne, organizowane rokrocznie pod
patronatem Pierwszej Damy RP. Jest to
doskonała okazja do promocji polskiej
kultury, kuchni, walorów turystycznych
Polski, upowszechnianie marki turystycznej
„Polska” oraz kreowania pozytywnego
wizerunku kraju wśród elitarnych kręgów
europejskich.
26.000
Razem
106.400
W 2013 r., na rynkach działania wybranych POIT, Polska Organizacja
Turystyczna rekomenduje realizację niżej przedstawionych działań, które będą
tam skierowane do środowisk polonijnych. Ich faktyczna realizacja uzależniona
jest od wielkości środków finansowych, które na te zadania otrzymają poszczególne POIT.
Lp.
Wykonawca
Nazwa zadania
1
POIT w Nowym
Jorku
Reklama w prasie adresowana do środowisk polonijnych
2
POIT
w Amsterdamie
Organizacja stoisk informacyjnych podczas imprez
organizowanych przez organizacje polonijne
3
Stoiska informacyjne podczas Imprez promocyjnych
POIT w Wiedniu organizowanych we współpracy z Ambasadą RP w Wiedniu
oraz organizacjami polonijnymi
Prezentacje dla mediów polonijnych poświęcone atrakcjom
turystycznym Polski
4
POIT
w Londynie
5
POIT Bruksela
Organizacja stoisk informacyjnych podczas imprez dla
środowisk polonijnych
Klub Ambasadorów Turystyki Polskiej oraz Młodzieżowy
Klub Ambasadorów Turystyki Polskiej – w ramach działania
między innymi: wysyłka biuletynów informacyjnych
o Polsce, dystrybucja materiałów promocyjnych.
Bal Polski w Brukseli – elitarne wydarzenie kulturalne,
organizowane rokrocznie pod patronatem Pierwszej Damy
RP. Promocji polskiej kultury, kuchni, walorów turystycznych
Polski, upowszechnianie marki turystycznej „Polska” oraz
kreowania pozytywnego wizerunku kraju wśród elitarnych
kręgów europejskich.
Impreza organizowana rokrocznie we współpracy
z wybranym regionem Polski
367
Raport ‘2012
Ministerstwo Sportu i Turystyki zaplanowało, że druga edycja konferencji
naukowej pt. „Turystyka polonijna – stan i potrzeby” odbędzie się w Warszawie
w listopadzie 2013 r.
W zamierzeniach na lata następne, dla osiągnięcia podstawowego celu programu „Współpraca z Polonią i Polakami za granicą” - podtrzymywania i zacieśniania więzi z ojczyzną, wykorzystując wartości i możliwości, jakie oferuje sport, Ministerstwo koncentrować się będzie na następujących kierunkach
działań:
• inspirowanie i popularyzowanie wśród Polonii i Polaków w świecie idei olimpijskiej poprzez różne formy działalności sportowej i kulturalno-oświatowej,
• wspieranie organizowanych w kraju polonijnych imprez sportowych, jak np.
Zimowe Igrzyska Polonijne, Igrzyska Polonijne Młodzieży Szkolnej, obozy
sportowe z udziałem dzieci i młodzieży ze środowisk polonijnych, itp.,
• wykorzystywanie sportu olimpijskiego jako instrumentu zbliżenia Polonii
i Polaków mieszkających poza Polską do kraju pochodzenia,
• zapewnianie udziału olimpijczyków i przedstawicieli PKOl w polonijnych
imprezach sportowych w kraju i za granicą,
• utrzymywanie roboczych kontaktów ze środowiskami polonijnymi o charakterze sportowym, ze sportowcami i trenerami przebywającymi na stałe
lub czasowo poza Polską, inspirowanie ich kontaktów i współpracy z Polonią,
• współudział w organizowanych przez Polonię wydarzeniach promujących
Polski sport i polskich olimpijczyków,
• utrzymywanie stałej współpracy z Komisjami Polonijnymi Senatu i Sejmu
RP.
W zakresie turystyki główny akcent zostanie położony na kontynuowanie
prezentacji Polonii szerokiej oferty polskiego produktu turystycznego, promującego rolę dziedzictwa kulturowego i historycznego, bogactwo krajobrazowe
i architektoniczne Polsk w celu zachęcenia do odwiedzenia macierzy.
368
2.8. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej
Projekt systemowy pn. „Zielona Linia, Centrum Informacyjno-Konsultacyjne Służb Zatrudnienia”, w ramach którego funkcjonował dział „Powroty”,
został zakończony, a obecnie utrzymywane są jego efekty.
1 stycznia 2013 r. Ochotnicze Hufce Pracy przejęły od beneficjenta systemowego Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich utrzymanie przez okres, o którym mowa w art. 57 rozporządzenia Rady (WE) nr 1083/2006 (Dz. Urz. UE
Nr L210) rezultatów projektu „Zielona Linia. Centrum Informacyjno-Konsultacyjne Służb Zatrudnienia”.
Koszty działalności działu „Powroty”, które można bezpośrednio wyodrębnić z budżetu projektu, to:
• w 2011 r.:
–– koszty obsługi redakcyjnej: 154.500,00 PLN;
–– koszty kampanii promocyjnej: 388.071,58 PLN;
–– koszty administracyjne (w tym czynsz, koszty telekomunikacyjne):
33. 032,00 PLN.
• w 2012 r.:
–– koszty obsługi redakcyjnej: 121.640,94 PLN
–– koszty administracyjne (w tym czynsz, koszty telekomunikacyjne):
7.064,76 PLN.
Dodatkowo, w ramach projektu „Zielona Linia (…)” finansowane jest
utrzymanie całego portalu www.zielonalinia.gov.pl, w obrębie którego działa
komponent „Powroty”. Finansowane jest również wynagrodzenie koordynatora zespołu redakcyjnego serwisu Zielona Linia, czy też m.in. wynagrodzenie
grafika i konsultantów infolinii Publicznych Służb Zatrudnienia 19524, którzy
również częściowo angażują się w funkcjonowanie działu Powroty.
Zespół redakcyjny działu „Powroty” we współpracy z ekspertami zewnętrznymi doradza jak przejść przez wszelkie praktyczne i formalne trudności, które użytkownicy portalu mogą napotkać przy przeprowadzce do Polski, a także
m.in. jak poruszać się po rynku pracy, założyć firmę, bądź uzyskać bezzwrotną
pomoc na te działania.
W ramach działalności działu „Powroty” funkcjonuje tzw. sieć wsparcia,
którą tworzą eksperci zatrudnieni w resortach i urzędach centralnych. Z tymi
osobami współpracują redaktorzy działu Powroty, zwracając się o pomoc w odpowiedziach na wyjątkowo trudne pytania użytkowników działu, tudzież o interpretację przepisów prawnych. Eksperci z sieci wsparcia nie są finansowani
ze środków projektu „Zielona Linia (…)”, wspierają merytorycznie redakcję
w ramach swoich obowiązków służbowych.
369
Raport ‘2012
2.9. Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa
Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa jest od kilku lat niezmiennie
jedyną instytucją, której kompetencje obejmują niezwykle szerokie i skomplikowane zagadnienia organizowania akcji ratowania, a także opieki nad grobami, cmentarzami wojennymi i miejscami pamięci Polaków niemal na całym
świecie. Kierunkiem priorytetowym prowadzonych od lat przez Radę prac
wciąż pozostają kraje powstałe po rozpadzie ZSRR, a zwłaszcza Litwa, Białoruś
i Ukraina, w granicach których znajduje się znaczna część utraconych w wyniku
II wojny światowej terenów Rzeczypospolitej.
W związku z tym Rada będzie prowadzić działania dokumentujące polskie
dziedzictwo i polskie ślady za granicą, odkrywanie nowych i utrwalanie istniejących oraz ich ochronę i zachowanie zgodnie z planem na 2013 r.:
Inwestycje – koszt szacunkowy
Remont polskiej kwatery wojennej w Farnym w
Brześciu nad Bugiem.
300.000 PLN
Prace renowacyjne na Polskim Cmentarzu Wojennym w Bolonii.
1.000.000 PLN
Remont generalny kwatery powstańców styczniowych na Cmentarzu Łyczakowskim.
2.000.000 PLN
Remont upamiętnienia gen. Władysława Sikorskiego w Gibraltarze.
50.000 PLN
Remont generalny polskiej kwatery wojennej na
Cmentarzu Janowskim we Lwowie.
realizacja przeniesiona na 2014 r.
Budowa upamiętnienia na miejscu pierwszego
cmentarza polowego w bitwie pod Monte Cassino San Vittore Del Lazio.
50.000 PLN
Remont polskiej kwatery wojennej na cmentarzu
na Antokolu w Wilnie.
realizacja przeniesiona na 2014 r.
Prace archeologiczno-ekshumacyjne w miejscach pochówku żołnierzy Wojska Polskiego,
poległych w obronie Lwowa w 1939 r.
Prace archeologiczno-ekshumacyjne w miejscach pochówku ofiar NKWD we Włodzimierzu
Wołyńskim 1939-1941.
Rzęsa Ruska – remont pomnika Obrońców Lwowa w 1919 r. ; prace archeologiczno-ekshumacyjne w miejscach pochówku ofiar UPA w miejscowości Gaj na Wołyniu.
Prace archeologiczno-ekshumacyjne w miejscu
pochówku żołnierzy Wojska Polskiego, poległych
w lipcu 1941 r. w Skwirze na Ukrainie.
370
150.000 PLN
100.000 PLN
50.000 PLN
50.000 PLN
Bieżąca opieka nad Polskimi Cmentarzami Wojennymi w Uzbekistanie, Kirgistanie, Kazachstanie, Iranie, Libanie, Włoszech, Ukrainie.
600.000 PLN
Generalny remont polskich cmentarzy wojennych w Craiova i Piteszti, gdzie spoczywają polscy uchodźcy z 1939 r.
Mauthausen – wykonanie i montaż tablicy ku
czci Henryka Sławika.
20.000 PLN
Remont kwatery, na której spoczywają policjanci
zmarli w obozie w Ostaszkowie.
50.000 PLN
Sielce, Lenino – remont cmentarzy żołnierzy
Wojska Polskiego w Sielcach i Lenino.
Riazań – remont generalny kwatery żołnierzy AK,
więźniów Gułagu.
Ponadto propozycje wydatkowania środków na utrzymanie upamiętnień
na Kresach w lwowskim i łuckim okręgu konsularnym, przedstawiają się
następująco:
• Zadworze – utwardzanie drogi dojazdowej do pomnika. Ze względu na
kończący się sezon budowlany rozpoczynanie remontu pomnika jest
niewskazane.
• Remont kaplicy na cmentarzu w Zborowie (zabezpieczenie dachu), poświęconej żołnierzom polskim poległym w latach 1914-1920.
• Urządzenie izby pamięci oraz wystawy historycznej w polskiej szkole
w Kostiuchnowce (ZHP Chorągiew Łodzka).
• Budowa pomnika ofiar więzienia NKWD w Kowlu oraz dokończenie
remontu cmentarza legionowego w Kowlu na Gorce (ZHP Chorągiew
Łódzka).
• Budowa dojścia (chodnika) do pomnika na mogile Legionistów poległych w 1914 r. pod Mołotkowem (pomnik znajduje się na prywatnej
posesji miejscowego radnego, obecnie trzeba do niego przechodzić przez
obejście). Jest wstępna zgodę władz i właścicieli terenu.
• Inwentaryzacja i wykonanie projektu renowacji polskiej kwatery wojennej na cmentarzu Janowskim we Lwowie.
• Dokumentowanie polskiego dziedzictwa i polskich śladów za granicą, odkrywanie nowych i utrwalanie istniejących oraz ich ochrona
i zachowanie.
371
Raport ‘2012
2.10.Ministerstwo Spraw Zagranicznych
Główne kierunki działalności, nakłady finansowe, rekomendacje
Ministerstwo Spraw Zagranicznych na mocy Ustawy o działach administracji rządowej z 1997 r. otrzymało kompetencje w zakresie realizacji polityki
polonijnej. Obejmują one reprezentowanie i ochronę interesów polskich obywateli
oraz polskich osób prawnych za granicą, a także współpracę z Polakami zamieszkałymi za granicą, w tym wspieranie polskich instytucji kulturalnych i oświatowych
za granicą. Oznacza to z jednej strony kreowanie i koordynację polityki zagranicznej w wymienionym zakresie, a z drugiej kierowanie działaniami placówek
zagranicznych, które na bieżąco współpracują ze środowiskami polonijnymi
i polskimi w świecie.
Poczynając od 2009 r. – kiedy to powstał w MSZ Departament Współpracy z Polonią (od 2012 r. nosi nazwę: Departament Współpracy z Polonią
i Polakami za Granicą) – wprowadzono nowy mechanizm wydatkowania przez
placówki funduszy na zadania w sferze współpracy z Polonią i Polakami za
granicą. Dążąc do racjonalizacji wydatków, resort odszedł od równomiernego
dzielenia skromnych środków, którymi dysponował i skoncentrował się na zadaniach w tych miejscach na świecie, w których skala wyzwań bywa największa.
Wprowadzono system projektów zgłaszanych przez placówki dyplomatyczno-konsularne. Projekty kwalifikowane są pod kątem ich wartości merytorycznej,
zgodności z priorytetami obszarowymi i geograficznymi.
Zgodnie z wolą i decyzjami Parlamentu podjętymi w 2012 r. nastąpiła istotna zmiana w sposobie finansowego wspierania przez państwo Polonii i Polaków
za granicą. Dysponowanie znaczną częścią środków na wykonywanie zadań
polonijnych powierzono MSZ – organowi władzy wykonawczej, a nie tak jak
w latach poprzednich Senatowi RP – organowi władzy ustawodawczej. Zapewniono w ten sposób zgodność ustawy budżetowej z konstytucyjnym trójpodziałem władzy.
Plan Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą
Decyzja o przeniesieniu w ustawie budżetowej środków na współpracę polonijną z Kancelarii Senatu do MSZ i nadzorowanej przez resort rezerwy celowej, umożliwiła aktywniejsze kształtowanie i prowadzenie polityki w tej sferze.
W tym celu w 2012 r. w DWPPG MSZ powstał szczegółowy Plan Współpracy
z Polonią i Polakami za Granicą, konsultowany także z polskimi podmiotami pozarządowymi oraz organizacjami w wielu krajach. Plan obszernie opisuje
działania mające kreować i odzwierciedlać politykę służącą realizacji racji stanu
państwa.
Głównym zamierzeniem corocznego dokumentu programowego jest włączanie do działania tych wszystkich rodaków i osób polskiego pochodzenia na
obczyźnie, którzy swoimi postawami i aktywnością chcieliby wspierać nasz kraj.
Podstawowe założenia planu to:
372
• AKTYWNA POLITYKA – Minister Spraw Zagranicznych określa strategiczny cel polityki państwa w sferze współpracy z Polonią i Polakami za
granicą, a także obszary aktywności, priorytety, cele i zadania.
• KOORDYNACJA DZIAŁAŃ, WSPÓŁPRACA I SYNERGIA – Minister Spraw Zagranicznych w sferze współpracy z Polonią i Polakami za
granicą koordynuje działania organów rządowych i zaprasza do współpracy kompetentne podmioty spoza sfery budżetowej.
• KONCENTRACJA ŚRODKÓW – przy liczbie polonijnych beneficjentów działań państwa, ograniczonej wyłącznie wielkością środków budżetowych mogących zapewnić skuteczność współpracy, zadania nie będą
rozpraszane na wiele podmiotów pośredniczących.
• AUTONOMIA PODMIOTÓW REALIZUJĄCYCH – podmioty spoza sfery budżetowej, zaangażowane w realizację zadań państwa
w przestrzeni współpracy z Polonią i Polakami za granicą, muszą mieć
zagwarantowaną autonomię działania w ramach osiągania celów przedstawionych w Planie.
• EFEKTYWNA i KONSEKWENTNA KONTROLA – autonomia
podmiotów zaangażowanych w realizację Planu zakłada ich odpowiedzialność za podejmowane działania i zgodne z prawem wydatkowanie
środków finansowych, co będzie weryfikowane przez wewnętrzne kontrole w MSZ, jak i audyt zewnętrzny oraz Najwyższą Izbę Kontroli.
Celem omawianego dokumentu jest wskazanie potrzeb Polski i sposobów
ich skutecznego zaspokajania we współpracy z rodakami i osobami polskiego
pochodzenia za granicą, przy zaangażowaniu środków polskich podatników.
Nie odnosi się on jednak do autonomicznie wytyczanych przez Polonię i Polaków celów działań, ani pożytkowania funduszy, którymi sami dysponują.
Plan współpracy z Polonią i Polakami za Granicą na 2012 rok przewidywał
działania w następujących dziedzinach:
• Edukacja, wspieranie potencjału intelektualnego;
• Prawa mniejszości polskich, Polonii i Polaków za granicą, wspieranie środowisk polskich;
• Komunikowanie, kultura, promocja, mobilizacja;
• Dziedzictwo narodowe i kulturowe, polskie ślady za granicą.
Mając na uwadze dotychczasowe doświadczenia z realizacji Planu, w 2013 r.
wyróżniono pięć obszarów tematycznych, na których mają koncentrować się
działania realizujących go podmiotów:
• Edukacja Polonii i Polaków za granicą, w tym kształcenie młodzieży polonijnej w Polsce.
• Mobilizacja do aktywności we wszelkich dziedzinach życia w państwach
zamieszkania dla promocji Polski i polskości.
• Wspieranie środowisk polskich; prawa mniejszości polskich, Polonii
i Polaków za granicą.
373
Raport ‘2012
• Zaangażowanie Polonii i Polaków za granicą we współpracę gospodarczą
państw zamieszkania naszych rodaków z Polską.
• Wspieranie powrotów Polaków do Ojczyzny.
Konkursy na realizację zadania publicznego „Współpraca z Polonią
i Polakami za Granicą”
Założenia, zasady i priorytety Planu współpracy z Polonią i Polakami za granicą stanowią podstawę do organizacji konkursów na realizację zadania publicznego „Współpraca z Polonią i Polakami za Granicą”. Celem w pełni transparentnych konkursów jest wyłonienie najlepszych projektów we wspomnianych
obszarach tematycznych.
W 2012 r. w ramach procedury konkursowej do Ministerstwa Spraw Zagranicznych wpłynęło 201 wniosków opiewających na łączną sumę 139.589.526,63
PLN, która ponad 2,5 razy przekraczała wielkość rezerwy budżetowej na ten
cel, wynoszącej 52.205.000 PLN. W ramach prac Komisji konkursowej dotację otrzymało 86 wniosków, w tym 69 projektów i 17 programów na łączną
sumę 52.204.969,23 PLN.
Poniższa tabela ilustruje finansowy podział środków na poszczególne
zadania:
Nazwa zadania
Edukacja, wspieranie
potencjału intelektualnego
Polonii i Polaków za granicą
Prawa mniejszości
polskich, Polonii i Polaków
za granicą, wspieranie
środowisk polskich
Komunikowanie, kultura,
promocja, mobilizacja
Dziedzictwo narodowe
i kulturowe, polskie ślady
za granicą
Suma (PLN)
Procentowy
udział środków
Suma środków finansowych
przeznaczonych na projekty
i programy w ramach
poszczególnych zadań (PLN)
40,48%
21.131.480,60
21,21%
11.074.804,56
25,82%
13.479.307,00
12,49%
6.519.377,07
52.204.969,23
Ponadto w 2012 r. resort spraw zagranicznych rozstrzygnął konkurs
„Współpraca z Polonią i Polakami za granicą – organizacja programu wsparcia
finansowego dla młodzieży polonijnej studiującej za granicą”. Celem konkursu
było wyłonienie najlepszego programu realizującego priorytety I i II z obszaru
edukacji oraz wspierania potencjału intelektualnego w dziedzinie współpracy
z Polonią i Polakami za granicą, odpowiadające założeniom Planu na 2012 r.
374
Dotację w wysokości 1. 912.809 PLN otrzymał wniosek Fundacji Semper Polonia „Organizacja programu wsparcia finansowego dla młodzieży polonijnej
studiującej za granicą”.
Także w 2013 r. MSZ przeznaczy środki finansowe (ok. 53 mln PLN) na
konkursowe wyłonienie najlepszych projektów w określonych obszarach tematycznych, odpowiadających założeniom, zasadom i priorytetom Planu na
2013 r. Zgodnie z tym dokumentem, powstałym po konsultacjach z podmiotami pozarządowymi oraz organizacjami Polonii i Polaków za granicą, działania
wnioskodawców mają koncentrować się na:
Numer i nazwa zadania
I Edukacji Polonii i Polaków za granicą, w tym
kształcenia młodzieży polonijnej w Polsce
II Mobilizacji do aktywności we wszelkich dziedzinach życia w państwach zamieszkania dla promocji Polski i polskości
III Wspieraniu środowisk polskich; prawa mniejszości polskich, Polonii i Polaków za granicą
Suma środków finansowych
przeznaczonych na projekty
w ramach poszczególnych
zadań (zł)
20.882.000,00
13.051.250,00
10.441.000,00
IV Zaangażowaniu Polonii i Polaków za granicą we
współpracę gospodarczą państw zamieszkania
naszych rodaków z Polską
2.610.250,00 V Wspieraniu powrotów Polaków do Ojczyzny
Suma (zł)
5.220.500,00
52.205.000,00
W konkursach mogą brać udział jedynie organizacje pozarządowe zarejestrowane na terenie Rzeczypospolitej Polskiej w rozumieniu art. 3 ust. 2 ustawy
z dnia 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie oraz podmioty wymienione w art. 3 ust. 3 ww. ustawy, instytuty badawcze, publiczne i niepubliczne szkoły wyższe, Polska Akademia Nauk i jej
jednostki organizacyjne, jednostki samorządu terytorialnego.
Ministerstwo zdaje sobie sprawę, że rok 2012 był, w związku ze zmianą
reguł, okresem trudnym zarówno dla docelowych beneficjentów – Polonii
i Polaków za granicą, jak i dla krajowych organizacji pozarządowych, które są
partnerami rodaków i „pośrednikami” w finansowym wspomaganiu ich działalności. Dołożono wszelkich starań, aby wskutek tej zmiany nie ucierpiały żadne
wartościowe inicjatywy, a jednocześnie, żeby wszyscy, którzy chcą prowadzić
działania korzystając z pieniędzy polskiego podatnika, mieli świadomość, że
ponoszą za to pełną odpowiedzialność.
Problemy napotykały te podmioty, które dotychczas nie były świadome zasad działania w ramach prawa obowiązującego w zakresie finansowania z bu-
375
Raport ‘2012
dżetu państwa organizacji pozarządowych. Trzeba tu podkreślić, że – mimo
wieloletniego doświadczenia - nie uczestniczyły one dotychczas w procedurach
konkursowych wymaganych przez ustawę.
Analiza medioznawcza
Dążąc do maksymalnie efektywnego wydatkowania środków publicznych,
MSZ dodatkowo zlecił w 2012 r. przeprowadzenie profesjonalnej analizy
mediów polonijnych. Ma to doprowadzić do konsolidacji tytułów i wyboru
najefektywniejszych kanałów komunikowania ze względu na region, grupę
docelową oraz możliwości technologiczne. Sposobem na unowocześnienie mediów ma być przenoszenie ich do Internetu, tworzenie portali informacyjnych
i łączenie mniejszych wydawnictw z większymi. Ponadto resort chce zachęcić
redakcje polonijne do ubiegania się o fundusze z miejscowych źródeł.
Projekty realizowane przez placówki
W 2011 r. MSZ dysponowało budżetem wysokości 10.654.087 PLN
z przeznaczeniem na współpracę z Polonią i Polakami za granicą. Korzystając
z tych środków, placówki dyplomatyczno-konsularne urzeczywistniły 1.315
projektów o charakterze oświatowym, promocyjnym, kulturalnym i innym.
Projekty były realizowane przede wszystkim w 29 krajach, w których tematyka
polonijna stanowi istotną część działalności placówek.
W 2012 r. placówki zagraniczne MSZ zrealizowały 1.990 projektów na
kwotę 24. 463. 081,34 PLN, w tym:
• 669 projektów z dziedziny oświaty na kwotę 11.135.188,69 PLN;
• 1080 projektów z dziedziny kultury i sztuki na kwotę 9. 927.624,74 PLN;
• 58 projektów z dziedziny ochrony miejsc pamięci narodowej na kwotę
1.486.866,27 PLN;
• 183 projekty związane z letnim pobytem dzieci polonijnych na kwotę
1.913.401,64 PLN.
376
III
Raporty najważniejszych krajowych organizacji pozarządowych
Struktura raportów organizacji pozarządowych:
–– najważniejsze kierunki współpracy z Polonią i Polakami za granicą;
–– ocena skuteczności programów wspierających Polonię i Polaków za granicą;
–– ocena współpracy z instytucjami zaangażowanymi w realizację polityki
polonijnej pañstwa;
–– rekomendacje na przyszłość.
Stowarzyszenie „Wspólnota Polska”
Fundacja „Pomoc Polakom na Wschodzie”
Fundacja „Semper Polonia”
Raport ‘2012
3.1. Stowarzyszenie „Wspólnota Polska”
Stowarzyszenie „Wspólnota Polska” jest organizacją pożytku publicznego,
powołaną w lutym 1990 roku. Celem Stowarzyszenia jest zespolenie wysiłków
w umacnianiu więzi Polonii i Polaków zamieszkałych za granicą z Ojczyzną, jej
językiem i kulturą oraz niesienie pomocy w zaspokajaniu różnorodnych potrzeb
Rodaków rozsianych po świecie. Zarząd Krajowy, 25 Oddziałów i 8 Domów
Polonii współpracuje ze wszystkimi organizacjami polonijnymi i polonijnymi
środowiskami zawodowymi w dziedzinie oświaty, nauki, kultury, sportu i turystyki. Stowarzyszenie posiada również jednostki zagraniczne.
Zakres zadań Stowarzyszenia „Wspólnota Polska” dyktowany jest potrzebami Polonii. Uzgodnieniu programu, a także omówieniu wszystkich aspektów
współpracy na najbliższe lata służył IV Zjazd Polonii i Polaków z Zagranicy,
który obradował w Warszawie i Pułtusku w dniach od 24 do 26 sierpnia 2012 r.
Najważniejsze kierunki współpracy z Polonią i Polakami za granicą
Polacy i osoby polskiego pochodzenia zamieszkali za granicą funkcjonują
w określonych zbiorowościach, które określają ich społeczne usytuowanie. Proces powstawania organizacji polonijnych zaspokaja potrzebę odnajdywania się
w środowisku obcym i pozornie nieprzyjaznym osób, posługujących się wspólnym kodem kulturowym i wspólnym językiem symboli. Funkcjonowanie polskich i polonijnych instytucji, stowarzyszeń i organizacji na całym świecie, powstających z reguły bez inspiracji z Polski, świadczy o tym, że zaspokajają one
istotne potrzeby środowisk, w jakich funkcjonują i są niezbędne do utrzymania
stanu posiadania polonijnej społeczności, rozumianego jako znajomość języka
i kultury polskiej.
Stowarzyszenie „Wspólnota Polska” uznaje, że funkcjonowanie w świecie
polonijnych i polskich skupisk jest istotną wartością z punktu widzenia Polski
i może mieć pozytywny wpływ na wizerunek Polski w świecie. Organizacje polonijne mogą być dla władz polskich i władz kraju osiedlenia partnerem współkształtującym wzajemne stosunki. W związku z tym, działania ukierunkowane
na umacnianie pozycji tychże organizacji winny być jednym z zasadniczych
kierunków w programach kierowanych do Polonii i Polaków za granicą. Wspieranie polskich i polonijnych środowisk, w tym w szczególności wspieranie istniejących struktur organizacyjnych, było i jest nadal jednym z podstawowych
celów realizowanych przez „Wspólnotę Polską”. Współpracujemy zarówno
z organizacjami ponadregionalnymi, takimi jak Europejska Unia Wspólnot
Polonijnych, strukturami ogólnokrajowymi, jak Związek Polaków na Litwie
oraz niewielkimi stowarzyszeniami, pomagającymi odnaleźć się w nowym środowisku emigrantom, szukającym lepszego losu, na przykład w Irlandii. Struktury ponadregionalne, przy odpowiednim wsparciu, mogą stać się reprezentacją Polonii i Polaków za granicą na arenie międzynarodowej, mogą aspirować
do roli partnera instytucji ponadnarodowych w zakresie kształtowania polityki
378
Informacje największych organizacji pozarządowych
wobec mniejszości narodowych i etnicznych. Organizacje ogólnokrajowe stają
się partnerem dla władz państwowych w kraju osiedlenia, są też poprzez swoje
działania często postrzegane jako swoista reprezentacja Polski i występując w tej
roli, mają szczególny wpływ na kształtowanie wizerunku Polski w krajach osiedlenia. Organizacje o zasięgu lokalnym, koncentrujące się na rozwiązywaniu
problemów i zaspokajaniu potrzeb, są fundamentem struktur organizacyjnych,
funkcjonującym bezpośrednio w środowisku i na poziomie podstawowym budującym wizerunek zarówno miejscowych Polaków, jak i Polski.
Współpraca międzypokoleniowa
Siła i atrakcyjność polonijnych struktur organizacyjnych na wszystkich poziomach przekłada się wprost na atrakcyjność polskiej tożsamości, na jej żywotność i perspektywy utrwalenia w następnych pokoleniach. Stowarzyszenie
„Wspólnota Polska” współpracuje ze wszystkimi pokoleniami Polonii, najefektywniej z młodzieżą. „Wspólnota Polska” główny kładzie nacisk na kształcenie
liderów organizacji młodzieżowych. Zakładamy, że z czasem to oni przejmą
rolę inspirującą i kierowniczą w tradycyjnych organizacjach polonijnych, oni
też, z większą łatwością pomogą tym strukturom odnaleźć się w zmieniającym
się szybko świecie, stawiającym nowe wyzwania i wymagającym nowych form
działania, np. organizacjami harcerskimi, obok polskiego szkolnictwa, kształtującymi w młodym pokoleniu poczucie więzi z polskością. Bez troski o młodzież działania podejmowane przez polonijne struktury na różnych poziomach
trafią z czasem w próżnię, ich działalność nie zostanie przejęta przez kolejne
pokolenia, zaniknie z braku środowiska, w którym mogłaby funkcjonować.
Dlatego obok wspierania harcerzy i studentów nie pozostawiamy na uboczu
pokolenia najstarszego – do niego skierowana jest oferta pobytów w Polsce,
turnusów rehabilitacyjnych oraz pomoc medyczna i materialna. Podejmujemy
także problem oceny stanu zdrowia populacji polskiej na Ukrainie, w Mołdawii
i Rumunii. Gromadzeniu wiedzy, wstępnej diagnostyce i doraźnemu leczeniu
służy realizowana już po raz trzeci w tych krajach Misja Medyczna SWP. Jednym z nowych wyzwań, przed którym stajemy, jest napływ do krajów „starej”
UE migrantów, poszukujących lepszych warunków życia, możliwości rozwoju i samorealizacji. Opierając się na kilkuletnim doświadczeniu, wyniesionym
z realizacji podobnych przedsięwzięć, wspieramy działania skierowane do tej
grupy poprzez dofinansowywanie szkoleń, punktów informacyjnych, punktów
pomocy prawnej i psychologicznej. Ułatwiając migrantom aklimatyzację w nowych dla nich społeczeństwach, przeciwdziałamy tworzeniu się negatywnych
stereotypów, dotyczących przybyszów z Polski, stereotypów rzutujących na
wizerunek „starej” emigracji, a także samej Polski. Jednocześnie wyposażamy
Polonię w niezbędną wiedzę, która pozwala jej na korzystanie z pełni praw pracowniczych, socjalnych i innych, dotyczących obywateli państw UE.
379
Raport ‘2012
Aktywność środowisk polonijnych
Podnoszenie statusu społecznego Polaków, jako części społeczeństw w krajach zamieszkania to jeden z celów działania Stowarzyszenia „Wspólnota Polska”. Służą mu przedsięwzięcia wspierające organizacje polonijne, w tym również młodzieżowe, branżowe i inne, jak i działania, których adresatami są
konkretni ludzie, zarówno zrzeszeni w organizacjach polonijnych, jak i pozostający dotąd poza obszarem ich działań. Do nich kierujemy oferty szkoleń, staży
zawodowych, kursów – takich form doskonalenia, które zwiększają ich prestiż
zawodowy i społeczny w krajach zamieszkania. Działalność organizacji wymaga
zaplecza lokalowego, a jego brak stawia na pewnym etapie bariery trudne do
pokonania. Z doświadczenia Stowarzyszenia wynika, że z chwilą wejścia w posiadanie własnego lokalu wzrasta aktywność programowa organizacji, wzrasta
także zainteresowanie jej działalnością ze strony osób polskiego pochodzenia,
ale też przedstawicieli innych kręgów kulturowych.
Doświadczenie uczy, że powstawanie organizacji polonijnych następuje
spontanicznie z chwilą, gdy tylko pojawią się warunki umożliwiające ich działanie. Organizacje te pełnią zatem istotne – z punktu widzenia polonijnych
zbiorowości – role; realizują zadania, które w inny sposób nie mogą być podjęte. Ich siła, zasobność i skuteczność świadczy o sile środowiska i wpływa na
postrzeganie związanych z nimi osób polskiego pochodzenia, a pośrednio także
na wizerunek Polski. Zwłaszcza w sytuacji, gdy dla lokalnego, niepolskiego otoczenia, jest oczywiste, że organizacje te korzystają z pomocy Polski. Wiele z tych
organizacji bez pomocy nie będzie realizować podstawowego nawet programu,
nie przetrwa również jako struktura. Pomoc jest niezbędna dla ich istnienia.
Dezintegracja organizacji pociągnie za sobą sukcesywnie osłabienie aktywności
na polu polonijnym ich członków.
Identyfikacja z polskością przez naukę języka
Nauka języka polskiego dla rodzin polskich osiadłych i zamieszkałych za
granicą jest niezbędna do pozytywnej identyfikacji z krajem ojczystym. Świadome dzieci, które wyrastają w dwóch kulturach, są najlepszymi promotorami
Polski. Dla Stowarzyszenia „Wspólnota Polska” zapewnienie nauczania języka
polskiego i przedmiotów ojczystych oraz wychowanie zgodne z polskimi tradycjami i obyczajami pozostaje zadaniem priorytetowym.
Istnieją różne mechanizmy wspierania polskiego szkolnictwa za granicą.
W swoich działaniach Stowarzyszenie wychodzi z założenia, że tam, gdzie
funkcjonuje już oświata polska na poziomie elementarnym, a nawet średnim,
należy dążyć do zapewnienia szkołom wysokiego poziomu i możliwie dużej
atrakcyjności, pomagać w odtwarzaniu i integrowaniu środowisk inteligencji
polskiej, natomiast gdy jej brak należy inicjować powstawanie punktów nauczania lub wprowadzać nowe rozwiązania, mające na celu objęcie nauczaniem
jak największej liczby dzieci i młodzieży. „Wspólnota Polska” dąży do stworzenia systemu wsparcia organizacyjnego, merytorycznego i finansowego dla
380
oświaty poza granicami kraju, polegającego na działaniach skierowanych na
wspieranie i utrzymanie punktów nauczania, utrzymanie i rozwój infrastruktury społecznych i prywatnych szkół sobotnich, remont szkół z polskim językiem nauczania, funkcjonujących w systemie oświatowym kraju zamieszkania.
Oferujemy także polskim szkołom i punktom nauczania bezpośrednie wsparcie
m.in. w postaci zakupu pomocy dydaktycznych dla nauczycieli, wyposażenia
klas lekcyjnych w sprzęt audiowizualny i meble, tłumaczenie i wydanie podręczników dla szkół polskich.
Oświata polska za granicą pełni również ogromną rolę promocyjną w lokalnym środowisku, a działalność prowadzona w placówce oświatowej może
stać się „przewodnikiem po polskiej kulturze”. Dlatego Stowarzyszenie w działaniach skierowanych na wspieranie śródrocznej aktywności szkolnej, w organizowaniu i dofinansowaniu przedsięwzięć o charakterze patriotycznym i okolicznościowym, widzi szansę na nadanie polskiej oświacie za granicą większego
rozmachu. Istotna rola w promowaniu polskiej kultury oraz wiedzy o Polsce
przypada nauczycielowi. W szczególnie trudnej sytuacji znajdują się pedagodzy pracujący społecznie w systemie pozaszkolnym na Wschodzie. Wychodząc
naprzeciw oczekiwaniom oraz uwzględniając trudną sytuację materialną tych
krajów, staramy się zapewnić nagrody finansowe dla nauczycieli aktywnie zaangażowanych w działalność oświatową. Dzieciom znajdującym się w trudnej sytuacji materialnej oraz rodzinom wielodzietnym zapewniamy dofinansowanie
dożywiania w szkole oraz dojazdu w sytuacji, gdy placówka szkolna znajduje się
w znacznej odległości od miejsca zamieszkania ucznia.
Wspieranie różnych systemów oświatowych
Przyjęte strategie i rozwiązania biorą pod uwagę specyfikę potrzeb środowisk, w których prowadzona jest działalność oświatowa oraz różnice w systemach oświatowych krajów zamieszkania. Optymalizację stosowanych działań
„Wspólnota Polska” osiąga dzięki gruntownej wiedzy na temat środowisk,
w których działa. Dzięki bieżącej współpracy z nauczycielami, szkołami, organizacjami oświatowymi i placówkami edukacyjnymi opracowywane są długofalowe i roczne plany uwzględniające potrzeby partnerów polonijnych. Zadania
polskiej oświaty za granicą są zróżnicowane w zależności od kraju, potrzeb oraz
ambicji rodziców i uczniów. Inne oczekiwania mają migranci zarobkowi, przebywający za granicą czasowo, a inne Polacy mieszkający tam na stałe. I jednym,
i drugim należy zapewnić dostosowane do ich potrzeb wsparcie w edukowaniu
dzieci w języku polskim.
Dla większości uczniów jedyną możliwością nauki w języku polskim jest
odpłatne kształcenie w społecznych szkołach „sobotnich”. Polskie szkoły sobotnie działają przy parafiach (głównie w Niemczech, Francji i na Ukrainie),
są skupione wokół organizacji oświatowych (Polska Macierz Szkolna w wielu
krajach, Zjednoczenie Nauczycieli Polskich na Ukrainie, Związek Nauczycielstwa Polskiego w Kanadzie i inne) i innych organizacji polonijnych, a ostatnio
381
Raport ‘2012
są zakładane przez stowarzyszenia i fundacje rodziców – przedstawicieli tzw.
nowej migracji zarobkowej. W skali ogólnoświatowej polonijne szkoły społeczne stanowią około 90% placówek kształcących polską młodzież. Szkoły te
finansowane są praktycznie tylko z pieniędzy pochodzących z czesnego wpłacanego przez rodziców, sponsorów oraz środków pozyskanych z dodatkowej
działalności szkół. Ze względu na ograniczone możliwości finansowe stowarzyszeń polonijnych oraz rodziców, w niektórych krajach samodzielne utrzymanie
punktów nauczania czy szkół sobotnich jest często niemożliwe do zrealizowania, a zdecydowana większość dzieci nie jest objęta nauczaniem w języku ojczystym. Zmniejszenie nierówności w dostępie do oświaty w języku polskim
oraz zaspokajanie rzeczywistych potrzeb w tym zakresie staje się pilną potrzebą
środowisk polonijnych i polskich za granicą oraz wyzwaniem dla Polski. Zarówno szkoły działające w systemie oświatowym kraju zamieszkania (na pozór
samowystarczalne), jak również szeroko rozumiane szkoły prywatne (punkty
nauczania, społeczne szkoły sobotnie) wymagają bardzo poważnego wsparcia w formie środków na wynajęcie i remont lokali, wyposażenie, utrzymanie
punktów nauczania (opłaty czynszowe, eksploatacyjne).
Kolejną potrzebą środowisk oświatowych – rzutującą na jakość nauczania –
jest niedobór podręczników w języku polskim i pomocy dydaktycznych. Władze oświatowe krajów, w których nauczanie odbywa się w ramach miejscowego
systemu oświatowego, są zobowiązane do zapewnienia uczniom odpowiednich
podręczników i pomocy dydaktycznych, opracowanych i przeznaczonych specjalnie dla tej grupy (tak się dzieje w Czechach). Bardzo zła sytuacja pod względem zaopatrzenia w odpowiednie podręczniki panuje na Wschodzie, gdzie
w zasadzie korzysta się z podręczników opracowanych i wydanych w Polsce.
Brak możliwości finansowych, szczególnie w społecznych szkołach sobotnich,
powoduje, że uczniowie i nauczyciele korzystają z materiałów i podręczników,
wybór których podyktowany jest przypadkiem lub łatwiejszym dostępem, a nie
kryteriami merytorycznymi.
Wychodząc naprzeciw potrzebom i oczekiwaniom oświatowych środowisk
polonijnych, Stowarzyszenie „Wspólnota Polska” opracowało kompleksową
ofertę wsparcia procesu edukacyjnego z uwzględnieniem specyfiki kraju, warunków i sposobu nauczania, rozumianego jako wdrażanie działań skierowanych do nauczyciela, ucznia i rodzica. Oferujemy polskim szkołom i punktom
nauczania w poszczególnych krajach odrębne rozwiązania edukacyjne, dotyczące bezpośredniego wsparcia merytorycznego poprzez organizowanie doskonalenia zawodowego (szkolenia, warsztaty i doszkalające kursy metodyczne) w kraju
lub za granicą. Program kursów i szkoleń jest opracowany z uwzględnieniem
systemów oświatowych krajów zamieszkania oraz specyfiki lokalnych środowisk pedagogicznych. Wprowadzenie do oferty kształceniowej różnorodnych
metod angażowania i motywowania ucznia do nauki języka polskiego, geografii, historii oraz zdobywania wiedzy o Polsce współczesnej stwarza dodatkowe
możliwości i szanse na jego rozwój intelektualny i społeczny oraz zachęca do
382
intensywnego i świadomego korzystania z praw mniejszości. Stąd „Wspólnota
Polska” od lat współpracuje przy organizacji konkursów z zakresu historii, geografii, wiedzy o Polsce współczesnej oraz olimpiad języka i literatury polskiej
organizowanych na szczeblu lokalnym lub ponadregionalnym, w kraju lub za
granicą.
Wobec ograniczania liczby delegowanych z Polski nauczycieli, niezwykle
ważne jest umożliwianie dzieciom i młodzieży polskiego pochodzenia przyjazdów do Polski. Dlatego ta właśnie grupa jest głównym adresatem akcji „Lato
z Polską”, przeprowadzanej przez nasze Stowarzyszenie od 2009 r., wspólnie
z naszymi partnerami z zagranicy. W 10-dniowych wakacyjnych pobytach edukacyjnych, zorganizowanych wspólnie z polskimi samorządami, wzięło udział
PRZESZŁO 10 TYS. osób w wieku 10-16 lat.
Akcja „Lato z Polską”
L.p.
Kraj
1
Różne
kraje
Rok 2009 Rok 2010 Rok 2011 Rok 2012
2.500
3.135
1.590
Lata
20092012
856
2
Litwa
0
0
0
280
3
Ukraina
0
0
920
514
4
Rosja
0
0
170
103
RAZEM:
2.500
3.135
2.680
1.753
10.068
Dostosowanie oferty edukacyjnej do zmieniających się potrzeb
Szczególnie istotną potrzebą oświatowych środowisk polonijnych jest zwiększenie zaangażowania ucznia w proces edukacyjny, wprowadzenia do procesu
kształceniowego elementów motywacyjnych, zainteresowanie krajem i kulturą
polską. Zdecydowana większość dzieci i młodzieży polskiej za granicą uczy się
polskiego jako przedmiotu dodatkowego, rezygnując tym samym z czasu wolnego, z rozwoju innych własnych zainteresowań. Obecnie obserwujemy rosnące potrzeby i oczekiwania ze strony nowej migracji, która bardziej świadomie
angażuje się w oświatę polonijną. Oczekujemy, że społeczne szkoły staną się
podstawowymi instytucjami kształcącymi w języku polskim poza granicami
kraju, przy stałym wsparciu metodycznym i merytorycznym ze strony Stowarzyszenia „Wspólnota Polska”, a szkoły funkcjonujące w systemie oświaty kraju zamieszkania będą konkurencyjne, będą zapewniały wysoki poziom i dobrą
ofertę kształceniową w stosunku do szkolnictwa lokalnego. Rozwój szkolnictwa
polonijnego uwarunkowany jest stopniem samoorganizacji środowisk polskich,
jak i w coraz większym stopniu współpracą nauczyciel – uczeń – rodzic. Proponowana obecnie w szkołach funkcjonujących w ramach systemu oświatowego
kraju zamieszkania i w społecznych szkołach sobotnich oferta edukacyjna nie
odpowiada już – innym niż dekada temu – potrzebom rodziców i uczniów,
383
Raport ‘2012
co powoduje, że Polonia i Polacy mieszkający za granicą nie są zainteresowani
edukowaniem dzieci w języku ojczystym, a dążenie do jak najszybszej asymilacji
rodzin polskich, szczególnie w krajach nowej migracji, skutkuje utratą wśród
dzieci i młodzieży polskiej tożsamości narodowej. Naglącą potrzebą szkolnictwa polonijnego jest odpowiednie przygotowanie zawodowe nauczycieli, które
stanowi jeden z podstawowych czynników warunkujących poziom nauczania.
Sytuacja pod tym względem jest bardzo zróżnicowana. Najlepiej jest w krajach
z długą tradycją funkcjonowania oświaty polonijnej (Czechy, Litwa). W pozostałych państwach Europy Środkowej i Wschodniej jest dużo trudniej. Większość z tamtejszych nauczycieli polskiego nie ma wykształcenia polonistycznego, a tylko niektórzy są absolwentami szkół polskich. Nie najlepsza jest również
sytuacja w tych państwach zamieszkania Polonii, do których nie napłynęła fala
wykształconej migracji z Polski w latach osiemdziesiątych i później. Działające
w dotychczasowej postaci polskie szkoły, społeczne i prywatne szkoły sobotnie
oraz punkty nauczania nie nadążają za zmianami w edukacji, zarówno w Polsce
jak i na świecie. Nauczyciele mają słaby kontakt z ośrodkami metodycznymi
i niewielkie możliwości stałego rozwoju zawodowego. Obecnie wybór treści
nauczania, metodyki nauczania, programów oraz wprowadzanie atrakcyjnych
form nauczania (konkursy, olimpiady etc.) w dużej mierze zależy od nauczyciela. Tylko w nielicznych przypadkach są podyktowane systemem oświatowym
kraju zamieszkania (Litwa, Czechy, Ukraina, Białoruś). Głównym zadaniem
nauczyciela jest wypracowanie własnej metody pracy, właściwej dla danego
środowiska, uwzględniającej połączenie doświadczenia lokalnego środowiska
kulturowego z podtrzymaniem znajomości języka polskiego i wychowaniem
w kulturze polskiej, co będzie możliwe w sytuacji, gdy nauczyciel zostanie zaopatrzony w odpowiednią wiedzę, doświadczenie i umiejętności. Działaniem,
które może perspektywicznie pomóc w rozwiązywaniu wielu pojawiających się
w procesie edukacyjnym trudności, są nowoczesne metody nauczania – lekcje
multimedialne, e-learning.
Pobyty edukacyjne w Polsce
Od 22 lat jednym z głównych kierunków działalności Stowarzyszenia
„Wspólnota Polska” jest organizacja pobytów edukacyjno-wypoczynkowych.
Nauka języka polskiego, historii i geografii w połączeniu z wypoczynkiem daje
możliwość nie tylko poszerzenia wiedzy o Polsce, jej dzisiejszych realiach, ale
również utrwala w uczestnikach poczucie tożsamości narodowej. Pobyty edukacyjno-wypoczynkowe mają różnorodną formę, są to m.in.: kolonie i półkolonie, wycieczki edukacyjno-krajoznawcze, warsztaty i obozy czy program szkół
patronackich polegający na wymianie młodzieży szkolnej i nauczycieli – realizowane są przede wszystkim w Polsce, ale również w krajach zamieszkania adresatów projektu. Zapewniają niezbędną praktykę w posługiwaniu się językiem
polskim poprzez kontakt z rówieśnikami mieszkającymi w Polsce. Duże znaczenie podczas przeprowadzania pobytów edukacyjno-wypoczynkowych w Polsce
384
odgrywają wizyty uczestników u rodzin polskich. Mają one formy jedno- lub
wielodniowych odwiedzin – są cenną formą doskonalenia posługiwania się
współczesnym, codziennym językiem polskim oraz nauką obyczajów i współczesnej kultury. Dla większości uczestników wyjazd do Polski jest nagrodą za
postępy w nauce języka polskiego. Sytuacją naszych rodaków, mieszkających
za wschodnią granicą Polski, chcemy zainteresować polską opinię publiczną,
wzmocnić poczucie narodowej solidarności i współodpowiedzialności również
za tych, którzy pozostali poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej. Czynimy
to z przekonaniem, że pomoc Polakom za wschodnią granicą, troska o ich tożsamość narodową i poczucie jedności z ojczyzną jest naszym wspólnym, moralnym i patriotycznym obowiązkiem. Nasi rodacy ze Wschodu, mimo że są
Polakami, polskości uczą się podczas wyjazdów edukacyjnych, podczas których
nauka języka przychodzi dużo łatwiej. Poznanie polskiej kultury oraz osiągnięć
współczesnej Polski pozwoli im zostać najlepszymi ambasadorami Polski w ich
krajach zamieszkania.
Kształcenie polskiej inteligencji
W Polsce studiuje obecnie ok. 7 tys. osób polskiego pochodzenia. Liczba
ta obejmuje wszystkie kraje pochodzenia studentów, roczniki studiów włącznie z rokiem przygotowawczym, doktorantów i stażystów. Tylko około połowa
z nich pobiera stypendium rządowe. Jednocześnie na samej tylko Litwie jest
co roku do tysiąca absolwentów polskich szkół, z czego na studia do Polski
dostaje się ok. 70 osób. Zainteresowanie wśród młodzieży polskiego pochodzenia studiami w Polsce wzrasta na Wschodzie z każdym rokiem, ze względu
na perspektywy zdobycia zawodu i wykształcenia gwarantującego lepszy start
w życie zawodowe w miejscu zamieszkania czy też w Polsce. Równolegle część
wymienionych osób otrzymuje stypendia prywatnych fundacji i stowarzyszeń
lub próbuje samodzielnie utrzymać się podejmując pracę. Jednak dotychczasowa pomoc stypendialna jest niewystarczająca w obliczu tak dużych potrzeb
ze strony młodzieży polskiej pragnącej kształcić się w Polsce. Stowarzyszenie
„Wspólnota Polska” stara się temu zaradzić rozbudowując i przekształcając
działający od wielu lat program stypendialny. Uważamy, że ważnym elementem współpracy ze studentami jest powiązanie otrzymywanej indywidualnej
pomocy z działalnością społeczną – wolontariatem w Polsce przy realizacji projektów o charakterze polonijnym lub w kraju zamieszkania na rzecz lokalnego
środowiska polskiego. Oczekujemy, że dobrze wykształcona i związana z Polską
młoda kadra wstępująca w dorosłe życie będzie pełnić rolę promotorów kultury
polskiej w swoich krajach zamieszkania, rozumiejących potrzebę promocji Polski i obrony jej dobrego imienia. Dotychczasowe doświadczenie Stowarzyszenia
współpracy ze studentami-wolontariuszami zaowocowało uaktywnieniem środowiska studentów polskich szczególnie ze Wschodu. Ponadto, zaangażowanie
w życie społeczne sprzyja ich rozwojowi osobistemu oraz zdobywaniu nowych
385
Raport ‘2012
umiejętności i doświadczenia, co jest szczególnie niezbędne przy poszukiwaniu
pierwszej pracy.
Należy zaznaczyć, że młodzież polska i polonijna na świecie ma różne potrzeby w zakresie zdobywania wykształcenia, jak też inne możliwości finansowe
własne i rodzinne w osiąganiu tego celu, w zależności od kraju pochodzenia
i znajomości języka polskiego. Program pomocy stypendialnej Stowarzyszenia
„Wspólnota Polska” powstał w odpowiedzi na problem dysproporcji w dostępie
do studiów młodzieży polskiej mieszkającej poza granicami Polski. Trudna sytuacja materialna zmusza niejednokrotnie młodych ludzi do porzucenia marzeń
o podjęciu studiów. Ci, którzy mimo wszystko decydują się na ich rozpoczęcie,
stają przed wyzwaniem jakie niesie za sobą przeprowadzka do dużego miasta
czy innego państwa oraz konieczność samodzielnego utrzymania się w nim. Indywidualna pomoc w formie stypendium daje studentowi niezbędne wsparcie
finansowe oraz minimalizuje stres towarzyszący adaptacji do nowego środowiska. Szczególnie na Wschodzie jest zdecydowanie więcej młodzieży, której nie
stać na podjęcie studiów wyższych w kraju zamieszkania czy w Polsce. Konieczna jest więc pomoc finansowa, będąca mobilizacją do zdobywania wyższego
wykształcenia, w celu podniesienia swoich kwalifikacji i kompetencji. Z kolei
młodym ludziom, którzy studiują w Polsce, brakuje motywacji do działania
społecznego na rzecz środowisk polskich czy polonijnych w kraju pochodzenia,
dlatego związanie pomocy materialnej z zaangażowaniem na rzecz rodzimych
środowisk w dalszej perspektywie przyczyni się do wykształcenia polskiej inteligencji. Wykształcona młodzież ma szansę wykreować liderów polonijnych, którzy w swoich środowiskach będą potrafili zaangażować się w promocję Polski,
obronę dobrego imienia Polaków w kraju swego zamieszkania oraz będą pracowali na rzecz miejscowego środowiska polonijnego i współpracy pomiędzy
Polską i krajem pochodzenia. Dzięki finansowemu wsparciu i zaangażowaniu
młodzieży w sprawy społeczne na etapie studiów wyższych można spodziewać
się wychowania liderów w lokalnych środowiskach, a docelowo następców
przewodniczących organizacji polonijnych bardziej światłych i zmierzających
do określonych celów.
Kultura i sport platformą współpracy międzypokoleniowej
Doświadczenie, wyniesione z ponad dwudziestoletniej działalności Stowarzyszenia „Wspólnota Polska”, zarówno we współpracy z nowymi organizacjami, powstałymi na Wschodzie na przełomie lat 80-tych i 90-tych, jak
i ze „starymi” organizacjami polonijnymi, wywodzącymi się niejednokrotnie
jeszcze z XIX-wiecznej emigracji wskazuje, że podstawą ich pracy są szeroko
rozumiane programy kulturalne. Kultura, przede wszystkim popularna, tradycyjna, jest formą działania, w której przede wszystkim manifestuje się polska
tożsamość jej uczestników. Podobnie jak sport, zaspokaja potrzebę wspólnego
działania w ramach wspólnoty ludzi posługujących się tym samym językiem,
używających tego samego kodu kulturowego. Są to zatem działania wzmacnia-
386
jące integrację wspólnoty, umacniające jej tożsamość, podnoszące samoocenę,
a jednocześnie zwiększające atrakcyjność polskiej grupy etnicznej, jako części
współczesnych wieloetnicznych społeczeństw. Ponadto, działania te pozwalają
zaspokajać potrzebę prezentacji polskiego dorobku kulturalnego, będącego powodem do dumy osób pozostających w jego kręgu. W dobie dzisiejszej, kiedy
społeczeństwa rozwiniętych krajów kultywują etniczne odrębności kulturowe,
co więcej wspierają je i utrwalają, niejednokrotnie także na poziomie szkolnym,
wyraźnie zaznaczona tożsamość, połączona z tolerancją dla „inności” jest przez
współobywateli postrzegana, jako czynnik pozytywny, dodatnio wpływający na
ocenę zarówno mniejszości, jak i reprezentowanego przez nią kraju. Aktywność
na polu kultury i sportu amatorskiego zwiększa rozpoznawalność osób polskiego pochodzenia w społeczeństwie, buduje ich pozytywny wizerunek i sprzyja
kształtowaniu pozytywnej opinii o Polsce i jej osiągnięciach.
Rozwój i wspieranie sportu polonijnego był zawsze jednym z istotnych zadań realizowanych przez Stowarzyszenie „Wspólnota Polska”. Pomoc udzielana
polonijnym środowiskom sportowym, poprzez wspieranie klubów i finansowanie sportowych imprez – igrzysk, zawodów, mityngów tworzy tkankę społeczną
wrastającą w większy organizm jakim jest społeczeństwo krajów zamieszkania.
Warto także podkreślić, że w polonijnych i polskich klubach i organizacja sportowych za granicą często funkcjonują również przedstawiciele lokalnych społeczności nie będący z pochodzenia Polakami. To zwiększa lokalną identyfikację
takiej instytucji, postrzeganej, jako „swoja” przez mieszkańców bliższej i dalszej
okolicy. Podobną funkcję pełnią zawody i wszelkiego typu imprezy sportowe.
Poprzez udział sąsiadów, niekiedy dalekich, nagłośnienie w lokalnych mediach,
rozbudzenie emocji na platformie małego, lokalnego patriotyzmu Polacy wrastają w otoczenie. Rolę integrującą cały sport polonijny pełnią Światowe Igrzyska Polonijne, które są platformą spotkania z Polską, z konkretnym miastem
organizującym zawody, z publicznością, dla której Polonia staje się częścią narodowej wspólnoty.
L.p.
Nazwa
Miejsce
Rok
Liczba
osób
1
Światowe Letnie Igrzyska Polonijne 2007
Słupsk
2007
1.080
2
Światowe Zimowe Igrzyska Polonijne 2008
3
Toruń
2009
1.112
4
Zakopane
2010
653
5
Wrocław
2011
1.451
6
Śląsk-Beskidy 2008
Śląsk-Beskidy 2012
650
530
Dokumentowanie spuścizny pokoleń i popularyzacja wiedzy o przeszłości
Niezbędnym elementem właściwej samooceny, ugruntowanej tożsamości
jest wiedza o korzeniach. Potrzebę jej uzyskania i pogłębiania spełnia literatura – naukowa, popularnonaukowa, wspomnieniowa i kronikarska, tworzona
387
Raport ‘2012
w Polsce i w krajach osiedlenia Polaków. W tym działaniu wspieramy działalność wydawniczą, zaspokajając zgłaszane oczekiwania partnerów polonijnych.
Gromadzeniu i udostępnianiu wiedzy o Polonii i Polakach za granicą służy także biblioteka, prowadzona od początku istnienia Stowarzyszenia.
Pozostałości polskiej obecności na Kresach to ogromny zasób zabytków architektury i sztuki, których stan zachowania wymaga natychmiastowych działań. Wychodząc naprzeciw naglącym potrzebom ratowania polskich zabytków,
„Wspólnota Polska” zajmuje się wykonywaniem specjalistycznych prac konserwatorskich i rekonstrukcyjnych m.in. polskich cmentarzy, kościołów, klasztorów, a także ich ewidencjonowaniem i dokumentowaniem. Ze specjalną uwagą
Stowarzyszenie traktuje również dbałość o pamięć przodków spoczywających
poza krajem. W tym celu wspierane są akcje porządkowe polskich cmentarzy,
a także dystrybucja zniczy na polskie nekropolie. Zniszczeniem zagrożone są
również polskie archiwa dokumentujące polskie ślady w świecie, bez pomocy
z Polski części z nich grozi unicestwienie, zaś jedynym ratunkiem jest szybka
digitalizacja.
Obok troski o materialne dziedzictwo narodowe, w podtrzymywaniu tożsamości narodowej niezwykle ważna jest również znajomość historii narodu.
W tym celu „Wspólnota Polska” wspiera inicjatywy popularyzujące wiedzę na
temat polskiej spuścizny kulturowej, historycznych dokonań Polaków, istotnych wydarzeń z kart historii Polski, docierając nie tylko do osób związanych
z Polską, ale i tych nie mających z nią związku etnicznego. Służą temu wydawane publikacje, organizowane wystawy, wykłady i konferencje naukowe, a także
obchody rocznic istotnych dla Polski wydarzeń historycznych, upamiętniające obecność Polaków w przeszłości krajów zamieszkania. Działania te, oprócz
funkcji integrującej środowiska polonijne, służą również wychowaniu w duchu
polskości młodego pokolenia Polonii i Polaków za granicą.
Rozwój środków przekazu informacji
Kolejny problem to niedostateczny stopień popularyzacji wiedzy na temat
historycznych dokonań Polaków, a także ograniczony dostęp do polskiej spuścizny kulturowej. Wynika to z niewystarczającej liczby przedsięwzięć, które
w różnorodny, atrakcyjny sposób prezentowałyby dorobek kulturalny Polaków.
Wielką rolę w propagowaniu i tworzeniu kultury odgrywają media – na mediach polonijnych spoczywają dodatkowe, fundamentalne z punktu widzenia
polityki współpracy z Polonią i Polakami za granicą funkcje. Utrzymywanie
więzi pomiędzy Polonią a krajem, podtrzymywanie kompetencji językowych,
upowszechnianie wiedzy o Polsce – jej historii, kulturze, gospodarce, potencjale rozwojowym, promocja pozytywnego wizerunku Polski, informowanie
o sytuacji i przemianach w Polsce współczesnej, kulturotwórcza, opiniotwórcza i integracyjna rola to tylko niektóre z istotnych elementów misji mediów
polonijnych.
388
Stowarzyszenie „Wspólnota Polska” od lat szczególną rangę przyznaje kanałom przekazu informacji – prasie, radiu, telewizji i Internetowi, gdyż dzięki
nim możliwe jest zintensyfikowanie obecności polskiej kultury nie tylko wśród
społeczności zgromadzonych wokół tradycyjnych organizacji polonijnych, lecz
przede wszystkim wśród znacznie liczniejszej Polonii niezrzeszonej, często nie
mówiącej po polsku, a także wśród osób nie mających etnicznego związku
z polskością. Dlatego Stowarzyszenie dofinansowuje koszty związane z wydawaniem prasy polonijnej, nadawaniem audycji radiowych i telewizyjnych, prowadzeniem portali internetowych. Odpowiadając na zróżnicowane potrzeby
„Wspólnota Polska” wspiera media różniące się charakterem publikacji. Część
czasopism koncentruje się na problematyce regionalnej, publikuje wspomnienia, informuje o uroczystościach, opisuje tradycje itp., inne prezentują na swoich łamach zagadnienia polityczne, historyczne, kulturalne. Aby dotrzeć do jak
największej liczby odbiorców, Stowarzyszenie udziela również pomocy czasopismom wydawanym w języku zamieszkania.
„Wspólnota Polska” prowadzi własny portal, który zawiera przegląd aktualności polonijnych, informacje historyczne, bank danych teleadresowych, informacje o programach pomocowych skierowanych do środowisk polonijnych,
moduł społecznościowo-komunikacyjny, informacje o statusie prawnym Polonii i Polaków w krajach osiedlenia. Portal będzie rozbudowywany w kierunku
interaktywności i włączenia do redagowania treści partnerów polonijnych oraz
umożliwienia małym podmiotom zagranicznym zakładanie własnych stron
WWW w oparciu o moduły implementowane na stronie Świat Polonii.
Aktywność na polu gospodarczym
Rozwój polskiej gospodarki wymaga poszerzania rynków zbytu, jak również
poszukiwania dobrych pracowników lub zaufanych kontaktów do prowadzenia biznesu. Umacnianie więzi między Polską a Polakami mieszkającymi na
obczyźnie i Polonią – jest jednym z podstawowych celów działalności naszego
Stowarzyszenia. Oba założenia mogą być realizowane poprzez wspieranie działalności polonijnych przedsiębiorców lub osób polskiego pochodzenia, mających w kraju zamieszkania odpowiednie kontakty i wiedzę na temat rynku, na
który może, np. wejść polska firma prowadząca działalność gospodarczą w danym kraju czy regionie. Tym samym wspieranie polonijnej przedsiębiorczości
może wpływać na rozwój polskich przedsiębiorstw. Polonia, mająca rozpoznany
rynek w krajach swojego zamieszkania oraz doświadczenie biznesowe i wiedzę,
stanowi olbrzymi potencjał, który chcemy wykorzystać. Elementem stymulującym rozwój każdej dziedziny społecznej czy gospodarczej są pozytywne przykłady osób, którym udało się osiągnąć sukces osobisty czy zawodowy, dlatego
promujemy polonijnych przedsiębiorców, naukowców, jako godnych zaufania
i rzetelnych partnerów do współpracy w prowadzeniu wspólnych przedsięwzięć
gospodarczych.
389
Raport ‘2012
Emigracja i migracje powrotne
Od momentu pogorszenia się koniunktury na rynku pracy w Polsce w roku
2001, wraz z przybliżającą się perspektywą wstąpienia Polski do Unii Europejskiej obserwowane było duże natężenie wyjazdów za granicę. Nie wszystkie
wyjeżdżające osoby decydowały się na definitywne opuszczenie kraju, a pobyt
za granicą często związany był jedynie z zajęciem czasowym. Od kilku lat obserwowana jest fala powrotów wychodźców z krajów, które w przeszłości były
głównymi kierunkami migracji z Polski: z Niemiec, USA i Wielkiej Brytanii.
Powroty mogą wynikać z porażki w przystosowaniu się do życia w innym kraju i być podyktowane przekonaniem, że w kraju rodzinnym sytuacja jest bardziej korzystna niż za granicą. Mogą także wynikać z osiągniętego na wyjeździe
sukcesu, na przykład finansowego, który emigranci chcą przenieść na ojczysty
grunt. Do czynników przyczyniających się do powrotów należą również złe warunki pracy za granicą, takie jak niestabilność zatrudnienia, dyskryminacja ze
względu na pochodzenie, a także niemożność prowadzenia satysfakcjonującego
życia rodzinnego, ale również zgromadzenie odpowiedniej ilości środków finansowych umożliwiających rozpoczęcie działalności gospodarczej w ojczyźnie.
W przypadku Polski mamy do czynienia z powrotami do miejsc pochodzenia oraz osiedlania się w dużych miastach. Często reemigranci są gorzej
wykształceni: posiadają wykształcenie zawodowe i średnie zawodowe, rzadziej
natomiast wyższe. Zdaniem ekspertów, pod względem szans na rynku pracy
w przypadku migrantów powrotnych o niewysokim poziomie kwalifikacji sytuacja może zwiększać ryzyko bezrobocia i sprzyjać trwałej dezaktywizacji na
polskim rynku pracy oraz powtórnej reemigracji. Dlatego wydaje się, że migranci będą stanowić szczególnie wrażliwą na bodźce i wymagającą interwencji
grupę ryzyka na lokalnych rynkach pracy. Jak liczna będzie ta fala powrotów,
ilu polskich emigrantów zdecyduje się na stały powrót do naszego kraju zależeć
będzie m.in. od możliwości osiągnięcia sukcesu materialnego i zawodowego
oraz zachęt do powrotu i pomocy w kraju po powrocie.
Nieliczne inicjatywy ze strony różnych środowisk skierowane na analizę
sytuacji związanych z problematyką migracji powrotnej nie oddają do końca
istoty tak poważnej sprawy. Badania Ośrodka Badań nad Migracjami prowadzone na potrzeby własne oraz dla Rzecznika Praw Obywatelskich wskazują na
słabość wsparcia zapewnianego przez polskie instytucje – urzędy samorządowe,
urzędy pracy, placówki edukacyjne i społeczne. Migranci powrotni mają problemy prawne, z nabyciem nieruchomości, znalezieniem pracy, poruszaniem
się po rynku pracy, powrotem do edukacji dzieci, problemy językowe i kulturowe. Potwierdzają to obserwacje naszego Stowarzyszenia prowadzone w ramach
działań statutowych. Osoby mające środki finansowe, nie potrafią ich dobrze
zainwestować w Polsce ze względu na nieznajomość rynku i realiów. Pracujemy
więc nad stworzeniem ośrodków doradztwa dla osób zainteresowanych powrotem do kraju oraz portalu internetowego dedykowanego do Polonii i Polaków
za granicą. W stacjonarnych punktach doradztwa dla migranta powrotnego
390
eksperci będą umawiani w miarę potrzeb, czas spotkania, miejsce i tematyka
będzie dowolna, co pozwoli odpowiedzieć na indywidualne potrzeby migrantów. Ośrodki będą prowadziły badania potrzeb migrantów.
Działania ośrodków i portalu mają za zadanie ułatwienie spełniania przez
osoby powracające do kraju wymogów administracyjnych charakterystycznych
dla polskiego systemu prawnego i kontekstu lokalnego (np. szeroka i przystępna informacja o możliwościach i sposobach uzyskania meldunku czy założenia
działalności gospodarczej w danej gminie), ale także informowanie o panujących tam warunkach życia. Popularyzowana będzie również informacja na temat dostępności opieki przedszkolnej i szkolnej, możliwościach i sposobach
adaptacji dzieci do polskiego systemu edukacyjnego, a także dostępności opieki
zdrowotnej oraz kwestii bezpieczeństwa osobistego oraz inne praktyczne aspekty życia codziennego w Polsce. Poprzez portal zainteresowane osoby, po uprzednim zalogowaniu się i wypełnieniu ankiety, będą mogły uzyskać informacje oraz
przygotowane przez moderatora serwisu odpowiedzi na zadane pytania. Portal
ten będzie zrzeszać instytucje publiczne oraz organizacje pożytku publicznego,
firmy i przedsiębiorstwa, które będą chciały uczestniczyć w programie pomocy
powrotu dla poszczególnych jednostek społecznych.
Korzystając z wiedzy i kontaktów Stowarzyszenia „Wspólnota Polska” z kręgami polonijnymi na całym świecie, tworzymy Centrum Analiz Migracji Powrotnych, które będzie prowadziło portal internetowy zawierający praktyczne
wskazówki dla migrantów, umożliwiający zbieranie danych, prowadzenie badań i przeprowadzenie analiz. Uruchomiona zostanie również infolinia, która
umożliwi uzyskiwanie dodatkowych, uzupełniających informacji niezbędnych
dla migranta powrotnego. Ważnym działaniem Centrum będzie badanie losów
migrantów powrotnych, analizujące ich readaptację, aspekty związane z funkcjonowaniem na rynku pracy, edukacją dzieci, adaptacją społeczną, aspektami
prawnymi, podatkowymi, życiem materialnym, spędzaniem czasu wolnego,
potrzebami itp. Na podstawie wyników badań, Centrum opracuje również
pilotażowy program wsparcia migranta powrotnego. Zostanie rozpracowana
metodologia pracy z migrantami powrotnymi na zasadzie indywidualnego
wsparcia. Centrum opracuje również program integracji i metodologii pracy
z migrantem powrotnym dla organizacji pozarządowych, instytucji rynku pracy i innych podmiotów wsparcia migranta powrotnego.
Migracje powrotne mają więc różne przyczyny i prowadzą do różnych
konsekwencji, np. społeczności lokalne będą miały do czynienia również z powracającymi do Polski migrantami, których wyjazd nie spełnił ich oczekiwań
dochodowych, zawodowych czy osobistych. Należy przyjąć, że większość tych
osób będzie potrzebowała wsparcia służb zatrudnienia, być może w pierwszej
kolejności także służb pomocy społecznej. Co bardzo istotne, brak sukcesu na
wyjeździe nie musi oznaczać, iż dana osoba nie pozyskała wartościowych, poszukiwanych na lokalnym rynku pracy kompetencji w wyniku doświadczenia
pracy za granicą. Najbardziej adekwatnymi instrumentami wydają się zatem
391
Raport ‘2012
indywidualne programy wsparcia oraz intensywne pośrednictwo pracy, przy
ewentualnym wsparciu psychologicznym.
Ocena skuteczności programów wspierających Polonię i Polaków
za granicą
Istnieje potrzeba skoncentrowania środków przeznaczonych na współpracę
z Polonią i Polakami za granicą – ich umiejscowienie w budżetach różnych
instytucji i ministerstw powoduje, że część działań jest powielanych (np. niedużych imprez organizowanych w Polsce przez środowiska lokalne, na które
zapraszani są uczestnicy ze Wschodu), inne natomiast – np. inwestycje, w tym
remonty szkół polskich i zabytków – znacznie ograniczane, ponieważ wypadają z kręgu zainteresowań instytucji dysponujących przeznaczonymi na ten cel
funduszami.
Ograniczenie dofinansowania ma również istotny wpływ na zmniejszenie
zasięgu występowania pism polonijnych poprzez spadek wolumenu nakładu,
zawężenie kolportażu, co naturalnie prowadzi do uszczuplania grona odbiorców. Należy także wziąć pod uwagę fakt, iż brak środków finansowych powoduje obniżenie jakości ich przekazu zarówno pod względem merytorycznym,
jak i technicznym.
Stowarzyszenie „Wspólnota Polska” w latach 2007-2011 realizowało zadania o charakterze inwestycyjnym zlecone przez Senat PR oraz Ministerstwo
Kultury. Dotacje przeznaczone były przede wszystkim na remonty lub budowy
szkół i przedszkoli oraz Domów Polskich. Zadania inwestycyjne realizowane
zostały w Europie i w Ameryce Południowej. Szczegółowy Poniższa tabela obrazuje wysokość dotacji przyznanych i zrealizowanych w poszczególnych latach:
Zestawienie zadań inwestycyjnych zrealizowanych przez stowarzyszenie
„Wspólnota Polska” w latach 2007 – 2011
Kwota
przyznanej
dotacji
Ilość zadań
zrealizowanych
Kwota
zrealizowanych
dotacji
24
35
34
22
212
111.370.700,00 zł
168
66.043.711,00 zł
115
12.576.156,00 zł
9.748.674,00 zł
16.784.727,00 zł
10.639.608,00 zł
9.886.617,00 zł
59.635.782,00 zł
1
2
3
4
5
2007
2008
2009
2010
2011
46
36
52
43
35
Razem
Kwota
wnioskowana
12.906.865,00 zł
10.065.613,00 zł
19.223.233,00 zł
13.860.270,00 zł
9.987.730,00 zł
Ilość złożonych
wniosków
42
25
43
36
22
Rok
15.692.341,00 zł
16.992.021,00 zł
26.505.125,00 zł
24.271.611,00 zł
27.909.602,00 zł
Lp.
Ilość zadań
zleconych przez
Senat RP
Dotacje ogółem:
Dotacja Ministerstwa Kultury
6
2007
Ogółem
392
1
116
999.969,00 zł
60.635.751,00 zł
Ocena współpracy z instytucjami wspierającymi Polonię i Polaków
za granicą
Stowarzyszenie „Wspólnota Polska” realizuje zadania programowe zlecone
przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa
Narodowego oraz Ministerstwo Sportu i Turystyki, a także zadania inwestycyjne zlecone przez Kancelarię Senatu RP.
Działania programowe ujęte zostały w projekty dotyczące czterech obszarów
tematycznych.
W ramach obszaru „Edukacja, wspieranie potencjału intelektualnego”,
dofinansowanego przez MSZ, Stowarzyszenie doposaża i wspiera utrzymanie
polonijnych placówek oświatowych; organizuje pobyty edukacyjne w Polsce
oraz wymiany w ramach programu szkół patronackich; dokształca nauczycieli
polonijnych; przeprowadza konkursy i olimpiady; wypłaca stypendia studentom polskiego pochodzenia i opracowuje innowacyjne materiały edukacyjne.
„Prawa mniejszości polskich, Polonii i Polaków za granicą, wspieranie środowisk polskich” to program dofinansowany przez MSZ, zawierający projekty
dotyczące wspierania struktur i działalności bieżącej lokalnych i ponadregionalnych organizacji polonijnych, centrów doradczych dla nowej emigracji oraz
organizacji młodzieżowych i harcerskich. W tym obszarze również znajduje się organizacja przedsięwzięć integrujących Polaków z zagranicy, z których
największym był IV Zjazd Polonii i Polaków z Zagranicy. W poprzednich latach Stowarzyszenie opracowało i wydawało raporty na temat statusu polskich
mniejszości na Litwie i w Niemczech.
Program „Komunikowanie, kultura, promocja, mobilizacja”, na realizację
którego nasze Stowarzyszenie otrzymało środki z MSZ, ma na celu wspieranie
mediów polonijnych; promocję kultury polskiej poprzez organizację festiwali,
plenerów, Dni Kultury; upowszechnianie wiedzy o Polsce i Polakach poprzez
portal „Świat Polonii”, konferencje naukowe i wystawy. W ramach tego obszaru Stowarzyszenie dokształca również animatorów kultury polskiej za granicą,
wspiera organizacje zrzeszające studentów polonijnych oraz przedsięwzięcia
sportowe.
W programie „Dziedzictwo narodowe i kulturowe, polskie ślady za granicą”, który otrzymał wsparcie ze strony MSZ, zawarte są działania Ośrodka
Ochrony Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą, publikacje o tematyce polonijnej oraz dofinansowania polonijnych instytucji kultury i ważnych
imprez folklorystycznych.
W ww. obszarach Stowarzyszenie organizowało i dofinansowywało organizację zarówno przedsięwzięć cyklicznych, jak też pojedynczych, z uwzględnieniem inicjatyw nowatorskich, wynikających ze zmieniających się potrzeb środowisk polonijnych.
Niestety, działania inwestycyjne, zlecone Stowarzyszeniu przez Kancelarię
Senatu RP, zostały bardzo poważnie ograniczone. Szczególnie dziwi fakt, że
wśród wniosków odrzuconych znalazły się inwestycje na Litwie, które miały za-
393
Raport ‘2012
gwarantowane finansowanie przez stronę litewską w wys. 51% kosztów. W ten
sposób straciliśmy możliwość skorzystania z dofinansowania zewnętrznego, co
wywołało protesty środowisk polskich na Litwie.
Podstawowym problemem oświaty polskojęzycznej jest nierówność w dostępie do kształcenia w języku polskim poza granicami kraju. Część polskich
dzieci może uczyć się w języku ojczystym nieodpłatnie w polskojęzycznych
szkołach i klasach należących do systemów edukacji innych państw – z taką
sytuacją spotykamy się na przykład na Litwie, Łotwie i w Czechach. Mniejszość
polska w tych krajach, zakorzeniona od wieków, przetrwała w zwartych skupiskach i utrzymała szkolnictwo mniejszościowe. Działające tam szkolnictwo
mniejszościowe jest zasadniczo „samowystarczalne”, tzn. posiada bazę lokalową,
zasady i ścieżki przygotowywania nauczycieli, programy nauczania i dostosowane do nich podręczniki. Jednak szkoły polskie są mniej atrakcyjne niż pozostałe
oferty edukacyjne większościowego szkolnictwa państwowego. Niedostateczna
konkurencyjność szkół polskich ujawnia się szczególnie na płaszczyźnie infrastrukturalnej: wiele z nich jest niedoinwestowanych, jest to szczególnie widoczne w miejscowościach, w których oświata większościowa inwestuje w nowe
obiekty i nowoczesne pomoce naukowe. Najjaskrawsze przykłady spotykamy
na Litwie. W takiej sytuacji nie dziwi fakt, że wielu polskich rodziców wybiera
dla swoich dzieci „lepszą” niepolską szkołę. Jedynym rozwiązaniem problemu
jest ciągłe inwestowanie w infrastrukturę oświaty polskiej poza granicami kraju, a przede wszystkim w remonty placówek oświatowych i ich nowoczesne
wyposażenie.
Wciąż niewykorzystanym środkiem popularyzowania edukacji polonijnej
są nowoczesne i atrakcyjne metody i formy nauki (nauczanie na odległość, Internet, e-learning). Mogą one stanowić racjonalną odpowiedź na rosnące zainteresowanie Polską, polskim językiem i kulturą na Wschodzie i Zachodzie,
jak również w środowiskach dotąd pomijanych (Brazylia, Argentyna, Kanada).
Duże znaczenie mają portale internetowe – część z nich aktywnie angażuje się
w inicjatywy polonijne, zarówno na lokalnym polu jak i na arenie międzynarodowej. Poprzez swój zasięg i dostępność skutecznie spełniają misję integracyjną, promując m.in. wydarzenia kulturalne czy informując o działalności szkół
polonijnych, motywują do aktywnego udziału w życiu kulturalno-społecznym.
Wykorzystując możliwości Internetu, „Wspólnota Polska” zamierza za jego pośrednictwem upowszechniać polską kulturę, sztukę, a także wiedzę na temat
polskiego dziedzictwa narodowego. Wychodząc naprzeciw potrzebom ułatwienia dostępu do szeroko rozumianej informacji dotyczącej tematyki polonijnej,
Stowarzyszenie planuje wesprzeć budowę Polonijnego Portalu Internetowego,
w którym będzie można znaleźć potrzebną informację: prasową, agencyjną,
newsową, archiwalną, zapisaną w formie tekstu bądź nagrania audio lub wideo
(także z wykorzystaniem transmisji).
394
Aby sprostać wymaganiom współczesnego odbiorcy istotna jest szybkość
przekazu aktualnych informacji, atrakcyjna forma dostosowana do różnorodnych wymagań, a do tego niezbędny jest nieustanny rozwój merytoryczny, ale
też technologiczny, uaktualniane zaplecza technicznego mediów polonijnych.
„Wspólnota Polska” wychodząc naprzeciw tym potrzebom planuje dofinansowanie zakupu specjalistycznego sprzętu i wyposażenia redakcji. Ponieważ
znaczna liczba osób zaangażowanych w tworzenie treści o tematyce polonijnej
to społecznicy-amatorzy, istnieje nagląca potrzeba nieustannego rozwoju kompetencji dziennikarskich.
W przyszłości wielkie znaczenie dla Polaków mieszkających poza granicami
kraju będą miały Domy Polskie oraz działające od wielu dziesięcioleci instytuty i muzea – w nich powinno koncentrować się życie społeczne i kulturalne.
Będzie tak, jeśli w porę zadbamy o kwestię lokalową, w tym przede wszystkim
remonty nieruchomości znajdujących się już w polskich rękach. Będą to inwestycje bardzo opłacalne, szczególnie gdy porównamy je z ewentualnymi kosztami wynajmu sal na całym świecie, w których miałyby się odbywać lekcje języka
polskiego, konferencje, koncerty i inne imprezy kulturalne, w tym Dni Polskie
oraz spotkania promujące polską kulturę i gospodarkę.
W sytuacji otwarcia rynku pracy w Polsce dla pracowników ze Wschodu
powracać będzie w kraju nie podjęta sprawa repatriacji, która w świadomości społecznej pozostaje moralnym zobowiązaniem wobec represjonowanych
rodaków oraz ich potomków, którym ojczyzna nie dała możliwości powrotu.
O potrzebie repatriacji świadczy ponad 200 tysięcy podpisów pod obywatelskim projektem ustawy „Powrót do Ojczyzny”.
Ponadto, na prośbę Prezydium IV Zjazdu Polonii i Polaków z Zagranicy,
jako rekomendacje przedstawiamy uchwały, memoranda oraz wnioski wypracowane przez IV Zjazd.
Wnioski wypracowane przez Komisję ds. relacji kraju z Polakami za
granicą i promocji Polski i przyjęte jako uchwały IV Zjazdu
IV Zjazd Polonii i Polaków z Zagranicy:
1. Apeluje do posłów i senatorów RP o przyjęcie nowej ustawy repatriacyjnej opartej na projekcie Obywatelskiego Komitetu „Powrót do Ojczyzny”. Uchwalenie ustawy stanowiłoby częściowe naprawienie krzywd
doznanych przez Rodaków, a także byłoby hołdem oddanym inicjatorowi tej ustawy, prezesowi Stowarzyszenia „Wspólnota Polska”, Maciejowi
Płażyńskiemu, który zginął pod Smoleńskiem.
2. Wnioskuje o zrównanie praw obywateli polskich urodzonych i zamieszkałych za granicą z obywatelami innych krajów pochodzenia polskiego
w dostępie do możliwości studiowania w Polsce na zasadach stypendysty
Rządu RP.
395
Raport ‘2012
3. Apeluje o konsultowanie programów pomocy dla Polaków w poszczególnych krajach z organizacjami ich reprezentującymi poprzez bezpośredni
kontakt.
4. Apeluje do Polonii i Polaków za granicą, aby popierali udział osób polskiego pochodzenia w życiu politycznym ich krajów zamieszkania, poprzez kandydowanie w wyborach parlamentarnych i lokalnych w tych
krajach, a także liczne głosowanie w wyborach do tych władz.
5. Z najwyższym niepokojem przyjmuje informację o sposobie realizacji
pomocy na rzecz Polonii i Polaków za granicą przez Ministerstwo Spraw
Zagranicznych i zwraca się do Sejmowej Komisji Łączności z Polakami
za Granicą i Senackiej Komisji Spraw Emigracji i Łączności z Polakami
za Granicą o szczególne monitorowanie działań MSZ w tym zakresie.
Niezbędne jest wypracowanie nowych mechanizmów, które uchronią
potencjał instytucjonalny oraz dorobek edukacyjny i kulturowy tych
środowisk.
Wnioski wypracowane przez Komisję ds. oświaty polskiej poza granicami
kraju i przyjęte jako uchwały IV Zjazdu
1.Popieramy poselską inicjatywę nowej ustawy traktującej wyłącznie
o oświacie polonijnej, zrównującej status prawny szkół społecznych
i Szkolnych Punktów Konsultacyjnych. Zwracamy się jednocześnie
z apelem do nowo powstałego Kongresu Oświaty Polonijnej, jako organu partnerskiego dla Stowarzyszenia „Wspólnota Polska”, Ministerstwa
Spraw Zagranicznych i Ministerstwa Edukacji Narodowej o rozszerzenie
działalności o dotychczas niezaangażowane środowiska oświatowe.
2. Zaniepokojeni sytuacją oświaty polskiej na Litwie, spowodowanej wejściem w życie nowej ustawy pogarszającej sytuację prawną polskiego
szkolnictwa i grożącej likwidacją wielu polskim szkołom, zwracamy się
z apelem do władz polskich o dalsze wspieranie polskich organizacji
na Litwie w ich działaniach na rzecz przywrócenia należnych im praw
i możliwości.
3. Apelujemy o przekazanie znacznie wyższych środków przeznaczonych na
edukację polonijną i polską poza granicami kraju na ręce Stowarzyszenia „Wspólnota Polska”, które dysponuje niezbędnym doświadczeniem
i zapleczem. Umożliwi to istotne uproszczenie procedur wnioskowania
o dofinansowanie działalności oświatowej, które w obecnie proponowanym kształcie stanowi ogromną barierę w skutecznym pozyskiwaniu
środków.
4. Apelujemy o rozszerzenie oferty i dostępności szkoleń dla nauczycieli polonijnych oraz kierowanie nauczycieli wykształconych w Polsce do pracy
w szkołach na Wschodzie, ze szczególnym uwzględnieniem Kazachstanu
i innych krajów byłego Związku Radzieckiego, a także do krajów bałkańskich. Natomiast w przypadku krajów Unii Europejskiej i obu Ame-
396
ryk należy wykorzystać potencjał nauczycieli polonijnych pracujących
w szkolnictwie kraju zamieszkania.
5. Apelujemy o jak najszybsze wprowadzenie ustawy o nauczycielach polonijnych, umożliwienie im awansu zawodowego oraz ewentualnego powrotu do zawodu w Polsce.
6. Apelujemy o zwiększenie środków finansowych na: inwestycje, remonty,
dokształcanie nauczycieli, podręczniki, wyjazdy dzieci i młodzieży, popularyzację grup folklorystycznych i inne potrzeby kulturalne i oświatowe w sytuacji uznania oświaty polonijnej za priorytet działań MSZ
oraz stałego wzrostu liczby dzieci i młodzieży w wieku szkolnym poza
granicami kraju. Równocześnie zwracamy uwagę na potrzebę zmiany
dotychczasowych proporcji przekazywania finansów.
Wnioski wypracowane przez komisję ds. Duszpasterstwa Polonii
i Polaków poza granicami kraju i przyjęte jako uchwały IV Zjazdu
Preambuła
IV Zjazd Polonii i Polaków z Zagranicy wyraża słowa najwyższego uznania
wszystkim duszpasterzom i siostrom zakonnym za ich olbrzymi wkład w zachowanie wiary i polskości wśród naszych Rodaków rozproszonych po całym świecie. Polskie ośrodki duszpasterskie stanowią ostoję polskości, bazę i wsparcie dla
działalności większości polonijnych organizacji, której celem jest zachowanie
polskiej tożsamości, krzewienie kultury i tradycji polskich oraz dla nauczania
języka polskiego.
Do Konferencji Episkopatu Polski
1. Polacy rozproszeni w świecie, będący w swojej zdecydowanej większości katolikami, przekraczają swoją liczebnością wielkość kilku diecezji
w Polsce razem wziętych. W związku z tym potrzebują oni trwałej i długoterminowej opieki ze strony Kościoła w Polsce. Zjazd apeluje do Konferencji Episkopatu Polski, by Delegat KEP ds. Duszpasterstwa Polaków
poza Granicami Kraju był oddelegowany tylko do wypełniania tego zadania (episcopus ad personam), a nie łączył go z pracą w diecezji.
2. Polacy, którzy pozostali poza wschodnią granicą Polski, jak i rozproszeni
na terenie byłych republik ZSRR z nadzieją oczekiwali na powrót i odrodzenie się Kościoła katolickiego, starając się przekazać wiarę i język
polski następnym pokoleniom. Zjazd apeluje do Konferencji Episkopatu
Polski o podjęcie starań, by w lokalnych parafiach na Wschodzie msze
święte i nauczanie religii były prowadzone też w języku polskim wszędzie
tam, gdzie o to proszą wierni. Gwarantują im to nie tylko prawa człowieka, ale przede wszystkim oficjalne dokumenty Kościoła.
3.Ośrodki Polskich Misji Katolickich w Europie Zachodniej, których
historia przekracza często okres 100 lat, stanowią wypróbowaną strukturę pracy duszpasterskiej oraz są oparciem dla większości organizacji
397
Raport ‘2012
polonijnych, których działalność służy zachowaniu polskiej tożsamości.
Zjazd apeluje do Konferencji Episkopatu Polski, aby zaniechano podważania celowości funkcjonowania struktur Polskiej Misji Katolickiej.
Zredukowanie duszpasterstwa dla Polaków w Europie Zachodniej do
pracy tylko w parafiach Kościoła lokalnego krajów osiedlenia doprowadzi do jego zmarginalizowania oraz zlikwiduje bazę dla działalności wielu
organizacji polonijnych. Doprowadzi też do wyeliminowania polonijnej
aktywności przyparafialnej.
Do Rządu Polskiego
1. Polskie duszpasterstwo służy dobrze pojętej integracji Polaków w środowiskach lokalnych, dbając przy tym o zachowanie własnej tożsamości naszych rodaków, poprzez prowadzenie nauczania języka polskiego
i przedmiotów ojczystych, organizowanie wszelkiego rodzaju uroczystości religijnych, patriotycznych czy kulturalnych. Zjazd apeluje do Rządu
Polskiego o szersze uwzględnienie w programach współpracy z Polonią
i Polakami za Granicą konieczności finansowego wsparcia tych działań
w parafiach. Dobrze rozumiana kooperacja władz konsularnych z lokalnym duszpasterstwem służy zachowaniu polskiej tożsamości i budowaniu polskiego lobby.
2. Duszpasterstwo polonijne nie jest w stanie udźwignąć całego ciężaru pomocy humanitarnej nad chorymi, więźniami, poradnictwem prawnym
czy socjalnym Polakom, którzy popadli w trudne sytuacje życiowe. Rzesza nowych polskich migrantów szuka w polonijnych ośrodkach duszpasterskich pomocy i wsparcia w różnorodnych sprawach socjalnych,
prawnych itp. Zjazd zwraca się z apelem do Rządu Polskiego o rozszerzenie pomocy w rozwiązywaniu tych problemów.
Wnioski wypracowane przez Komisję ds. obrony dobrego imienia Polski
i Polaków i przyjęte jako uchwały IV Zjazdu
Rozwój oświaty polskiej poza granicami kraju, utrzymanie i pielęgnowanie
polskiej kultury, znajomości języka polskiego wśród młodzieży polonijnej czy
też promocja Polski mogą być skuteczne tylko wtedy, gdy Polska będzie dobrze
postrzegana na arenie międzynarodowej, kiedy imię Polski i Polaków, jej historia i osiągnięcia będą przedstawiane prawdziwie i powszechnie szanowane.
Dlatego zdaniem Komisji obrona dobrego imienia Polski i Polaków ma wielki
wpływ na pierwszorzędne znaczenie dla prawie wszystkich istotnych dla Polonii, Polaków i Polski zagadnień.
1. Zjazd apeluje do władz RP i organizacji polonijnych o propagowanie
i obronę pozytywnego wizerunku Polski i Polaków na świecie.
2. Zjazd wyraża opinię, że należy koordynować zagadnienia obrony dobrego imienia Polski i Polaków na poziomie światowym, w ramach tego
ustanowienie odpowiednich struktur krajowych organizacji polonijnych.
398
3. Zjazd zwraca się do władz Rzeczypospolitej Polskiej i polskich placówek
dyplomatycznych o lepszą współpracę z organizacjami polonijnymi broniącymi dobrego imienia Polski i Polaków.
4. Zjazd apeluje, aby MSZ zdecydowanie reagowało na wszystkie przypadki deprecjonowania w światowych mediach autorytetu głowy państwa
polskiego.
5. Zjazd apeluje do władz polskich i organizacji polonijnych o podjęcie
wszelkich inicjatyw w celu upamiętniania i pielęgnowania miejsc pamięci narodowej i świadectw dziedzictwa kulturowego na obczyźnie.
6. Zjazd apeluje, aby organy władzy państwowej Rzeczypospolitej Polskiej
należycie upamiętniały rocznice zbrodni wołyńskiej, dokonanej na Polakach przez OUN – UPA. Dla zachowania prawdy historycznej należy
mówić otwarcie o zbrodni ludobójstwa na Wołyniu.
Wnioski wypracowane przez Komisję ds. młodego pokolenia i przyjęte
jako uchwały IV Zjazdu
IV Zjazd Polonii i Polaków z Zagranicy apeluje
1. Do Senatu RP/Ministerstwa Spraw Zagranicznych o zapewnienie środków finansowych w celu umożliwienia rozwoju współpracy pomiędzy
organizacjami polonijnymi zrzeszającymi młodzież z różnych krajów poprzez wymiany, szkolenia, wyjazdy i pobyty w krajach współpracujących
ze sobą.
2. Do Senatu RP/Ministerstwa Spraw Zagranicznych o umożliwienie młodym przedstawicielom Polonii i Polaków mieszkającym za granicą bezpośredniego kontaktu z Polską poprzez organizowanie w Kraju i wspieranie uczestnictwa w:
a. Kursach językowych i obozach harcerskich
b. Koloniach dla dzieci i młodzieży
c. Szkoleniach i wydarzeniach kulturalnych
d. Igrzyskach sportowych itp. inicjatywach.
3. Do Stowarzyszenia „Wspólnota Polska” o rozbudowanie na stronie internetowej Stowarzyszenia i regularne aktualizowanie bazy danych organizacji polonijnych na świecie oraz stworzenie platformy komunikacyjnej (np. Facebook) celem umożliwienia kontaktów i przekazywania
informacji o istniejących programach i ofertach dla Polonii.
4. Do Stowarzyszenia „Wspólnota Polska” o stworzenie komórki odpowiedzialnej za udzielanie informacji o możliwościach studiowania w Polsce oraz pomoc w trakcie studiów, zgłaszanie się na studia i aktywizacji zawodowej dla studentów, absolwentów i młodych profesjonalistów
mieszkających poza Polską, ze szczególnym uwzględnieniem krajów na
Wschodzie.
5. Do Rady Polonii Świata i Stowarzyszenia „Wspólnota Polska” o zorganizowanie zjazdu młodzieży polonijnej równolegle z następnym V Zjaz-
399
Raport ‘2012
dem Polonii i Polaków z Zagranicy, przy udziale reprezentantów młodzieży w komitecie organizacyjnym.
Memorandum dotyczące Polaków w Kościele na Wschodzie
Opatrznościowe odrodzenie Kościoła katolickiego w byłym ZSRR ukazało
obecność w nim wiernych różnej narodowości.
Na Białorusi, na Ukrainie i w Rosji ogromną część wiernych nadal stanowią
Polacy. To im przede wszystkim Kościół katolicki zawdzięcza swoje przetrwanie
w czasach prześladowań i odrodzenie po nastaniu wolności religijnej. Po wprowadzeniu do liturgii języków narodowych, wierni narodowości polskiej nie zawsze, pomimo oczekiwań i próśb, mają zapewnioną liturgię w języku polskim.
Dokumenty Kościoła katolickiego stanowczo wskazują na prawa migrantów, grup etnicznych i mniejszości narodowych do liturgii i duszpasterstwa
w ich ojczystym języku.
Zwracamy się – jako uczestnicy IV Zjazdu Polonii i Polaków z 44 krajów
świata – z usilną prośbą do Konferencji Episkopatów Białorusi, Ukrainy i Rosji
o to, by dzięki duszpasterskiej trosce Księży Biskupów Ordynariuszy wierni
narodowości polskiej mieli zapewnioną – jeśli tego pragną – liturgię i opiekę
religijną w języku polskim.
Uchwały IV Zjazdu Polonii i Polaków z Zagranicy
Zjazd wyraża zdecydowany protest przeciwko naruszaniu praw człowieka
i dyskryminowaniu członków Związku Polaków na Białorusi.
Uczestnicy Zjazdu protestują przeciw uchwaleniu przez sejm Republiki
Litewskiej ustawy pogarszającej możliwości nauczania języka polskiego oraz
popierają działania Macierzy Szkolnej i Związku Polaków na Litwie na rzecz
odzyskania należnych im praw i możliwości.
Zjazd wyraża ogromne uznanie nauczycielom polonijnym, duchownym
oraz organizatorom szkolnictwa za ich społeczne zaangażowanie w zachowanie
języka polskiego, tożsamości narodowej i wiary w polskiej diasporze na świecie.
400
3.2. Fundacja „Pomoc Polakom na Wschodzie”
Najważniejsze kierunki współpracy z Polonią i Polakami za granicą
Opis zadań fundacji „Pomoc Polakom na Wschodzie”
Fundacja powstała w 1992 r. jako jedno z narzędzi realizowania polityki
państwa wobec środowisk polskich i polonijnych na terytorium byłych ZSRR
i państw bloku wschodniego. Zgodnie ze statutem, organem kontrolnym
Fundacji jest Rada Fundacji, na czele której stoi Minister Spraw Zagranicznych. Rada powołuje Zarząd, inicjuje kierunki działalności Fundacji, uchwala zasady i kierunki wydatkowania jej środków, zatwierdza programy działania, przyjmuje coroczne sprawozdania Prezydium i Zarządu z działalności
społeczno-gospodarczej.
Zadania określa statut, zgodnie z którym celem Fundacji „Pomoc Polakom na Wschodzie” jest niesienie pomocy oraz wspieranie Polonii i Polaków,
zamieszkujących w krajach b. ZSRR i b. bloku komunistycznego w Europie
Środkowo-Wschodniej poprzez działania na rzecz:
1. podtrzymywania polskości poprzez upowszechnianie znajomości języka
polskiego, polskiej kultury i tradycji narodowych,
2. poprawy sytuacji społecznej, zawodowej i materialnej polskiej grupy et
nicznej,
3. tworzenia przyjaznego klimatu i pogłębiania więzi pomiędzy środowi
skami polskimi i narodami kraju zamieszkania Polaków,
4. pozyskiwania środowisk polonijnych i polskich na Zachodzie do współ
działania w pomocy dla Polaków na Wschodzie,
5. przekazywanie polskich doświadczeń transformacji społecznej, ekono
micznej i politycznej narodom krajów zamieszkania, przy zaangażowa
niu polskich środowisk.
Środowiska polskie w krajach b. ZSRR to bardzo szczególne społeczności,
które w znacznej części pozostały, w wyniku zmian geopolitycznych po II wojnie światowej, w miejscu zamieszkania od pokoleń, natomiast przesunęła się
granica państwa, narzucając tym skupiskom nowe, często nieludzkie warunki.
Długotrwały okres istnienia tych skupisk w systemie totalitarnym spowodował,
że utraciły one nie tylko poczucie bezpieczeństwa, trwałe związki z Macierzą,
kontakt z żywym językiem polskim, wiele cech narodowych, ale i dynamikę
rozwojową, którą udało się w znacznej części odbudować dopiero w Polsce
okresu transformacji ustrojowej i gospodarczej.
Po rozpoczęciu przemian demokratycznych w Polsce i rozpadzie ZSRR,
powstały możliwości działania na rzecz Polaków bądź osób polskiego pochodzenia mieszkających obecnie na Białorusi, Ukrainie, Litwie, Łotwie, w Rosji,
Kazachstanie i innych krajach obszaru. Do końca 2011 r., wsparcie dla Polonii
i Polaków za granicą realizował Senat RP (finansowanie projektów odbywało
się ze środków jego Kancelarii). Zgodnie z przyjętymi przez Senat kierunkami
401
Raport ‘2012
pomocy dla środowisk polskich za granicą, Fundacja finansowała następujące
programy:
Media (drukowane, radio i TV, portale)
Celem programu było wspieranie polskich redakcji prasowych, radiowych
i telewizyjnych oraz organizacji polskich na Wschodzie poprzez dofinansowa
nie upowszechniania polskiego słowa drukowanego, mówionego, przesyła
nego elektronicznie, w celu podtrzymywania i doskonalenia języka polskiego,
umożliwienia dostępu do rzetelnych informacji o wydarzeniach i problemach
w miejscach zamieszkania Polaków na Wschodzie oraz w Polsce, a także kulty
wowania narodowych tradycji oraz obyczajów.
Wsparcie realizowane było na trzech poziomach:
• dofinansowanie kosztów druku i papieru, przygotowania materiałów
do druku, emisji radiowych lub telewizyjnych, zakup czasu antenowego, opłat internetowych oraz przygotowywanie zawartości witryn
internetowych,
• specjalistyczne szkolenia dla dziennikarzy i redaktorów mediów, szkolenia i kursy informatyczne, inne,
• zakup sprzętu— audiowizualnego i komputerowego, zakup oprogramowania i urządzeń peryferyjnych.
Fundacja „Pomoc Polakom na Wschodzie” przekazywała dofinansowanie
dla ok. 90 redakcji mediów drukowanych, radiowych, telewizyjnych i internetowych. Najbardziej zróżnicowane pod względem zarówno częstotliwości
ukazywania się (obejmują wszystkie formy medialne dostępne na rynku), różnorodności odbiorców, jak i profesjonalizmu oraz poziomu merytorycznego, są
polskie media na Litwie. Są najlepiej zorganizowane wśród polskich mediów na
terenie b. ZSRR i mają największy potencjał. Z kolei najwięcej tytułów powstało na Ukrainie, gdzie mieszka druga co do wielkości (po Litwie) społeczność
polska, ale w rozproszeniu. To powoduje, że silniejsze skupiska polskie dążą
do tworzenia własnych tytułów, jako świadectwa swojego prestiżu, aktywności
i siły. Podobne procesy, choć w znacznie mniejszym stopniu, zachodzą na Białorusi i w Rosji.
Warto zwrócić uwagę, że pomimo 20-letniego wspierania rozwoju mediów
na Wschodzie w większości pozostają one amatorskie, funkcjonują przy zarządach organizacji, redagowane są przez dziennikarzy amatorów, dla których jest
to zazwyczaj dodatkowe zajęcie. Czynnikiem hamującym rozwój tych mediów
i ich profesjonalizację, jest brak możliwości planowania ich rozwoju w perspek
tywie dłuższej niż rok. Pociąga to za sobą negatywne konsekwencje, jeśli chodzi o budowanie profesjonalnej kadry dziennikarskiej, a przede wszystkim,
o tworzenie spójnej strategii rozwoju mediów.
402
Tab.1. Wspieranie mediów w latach 2009-20121
Lata
Program
2009
2010
2011
2012
Łącznie
Wspieranie
mediów na 4.717.843,68 6.267.759,43 6.570.692,00 2.297.159,00 19.853.453,68
Wschodzie
W 2012 r. Fundacja otrzymała na program Media 3 mln PLN z czego 360
tys. zostało przekazane Stowarzyszeniu Szkoła Liderów.
7000000
6000000
5000000
4000000
Wspieranie
mediów na
Wschodzie
wschodzie
3000000
2000000
1000000
0
2009
2010
2011
2012
Tab.2. Wspieranie mediów w latach 2009-2012 w poszczególnych krajach
Wspieranie
Lata
mediów na
Łącznie
2009
2010
2011
2012
Wschodzie
Litwa
1.839.333,33 2.246.419,81 2.556.697,00 1.322.616,00 7.965.066,14
Ukraina
1.416.590,80 1.956.194,68 1.959.683,00 528.373,00 5.860.841,48
i Mołdawia
Rosja
194.482,76 341.130,94 323.035,00
62.500,00
921.148,70
UE (Czechy,
Węgry,
Słowacja,
461.321,84 838.368,23 753.561,00 159.170,00 2.212.421,07
Łotwa)
Pozostałe
kraje oraz
533.609,20 499.094,04 581.430,00
0,00
1.614.133,24
działania
w Polsce
1
Kwoty podano w złotych.
403
Raport ‘2012
3000000
2500000
Litwa
2000000
Ukraina
Rosja
1500000
Bialoruś
1000000
Kraje UE
Pozostałe kraje
500000
0
2009
2010
2011
2012
Promowanie kultury polskiej i ochrona polskiego dziedzictwa
narodowego poza granicami kraju
Celem programu jest wspieranie możliwości pielęgnowania i rozwoju kul
tury polskiej w środowiskach Polaków na Wschodzie jako części spuścizny
kulturalno-historycznej, a także zapewnienie rodakom, żyjącym poza krajem,
możliwości udziału w życiu kulturalnym w Polsce, także dokumentowanie
i ocalenie polskiego dziedzictwa kulturalno-historycznego na Wschodzie, przybliżanie go polskim środowiskom na Wschodzie i Polakom w kraju. Pomoc
udzielana przez Fundację obejmowała następujące działania: kultywowanie
polskich tradycji kulturalnych, organizowanie akademii, festiwali, różnego rodzaju obchodów rocznicowych, koncertów, konkursów, spektakli, plenerów,
wyjazdów kulturalno-poznawczych, dni kultury polskiej; organizację zespołów folklorystycznych i nowoczesnych, ich aktywność estradową, dotacje na
wyposażenie audiowizualne, garderobę; zakup materiałów szkoleniowych: video i DVD, kaset i płyt CD z muzyką, literatury i in. dofinansowanie kursów
i szkoleń dla animatorów działalności kulturalnej, nagrody dla instruktorów
i opiekunów inicjatyw kulturalnych, prezentacja polskiej kultury z kraju, dofinansowanie prezentacji artystów krajowych w środowiskach zamieszkania Polaków na Wschodzie. Jeśli chodzi o ochronę dziedzictwa narodowego, wsparcie
obejmowało inicjatywy dokumentujące ślady obecności polskiej, dofinansowanie spotkań, konferencji, obozów i seminariów poświęconych dokumentowaniu śladów polskości na Wschodzie i w Europie Środkowo—Południowej, dofinansowanie organizacji, osób indywidualnych w realizacji badań naukowych
nad spuścizną kulturalno-historyczną w kraju zamieszkania, dofinansowanie
udziału Polaków ze Wschodu w badaniach w Polsce (kwerenda w archiwach
itp.), dofinansowanie przygotowania i publikacji materiałów dokumentujących
404
ślady polskości na Wschodzie i w Europie Środkowo—Południowej (koszty
wydawnicze, dokumentacji filmowej i video, fotograficznej i innej), współfi
nansowanie tworzenia i zachowania miejsc ważnych wydarzeń historycznych,
społecznych, kulturalnych; upamiętnianie postaci Polaków zasłużonych dla
danej społeczności, kraju (izby pamięci, pomniki pamięci narodowej, tablice
pamiątkowe, cmentarze, nagrobki, sztandary, medale pamiątkowe).
Wspieranie przez Fundację kultury polskiej na Wschodzie tradycyjnie re
alizowane było z inicjatywy środowisk polskich. Część wydarzeń miała charakter rocznicowo-akademijny lub ludowy i zaspokajała podstawową aktywność
i wizję działaczy oraz środowisk. Z czasem pojawiły się bardziej atrakcyjne dla
odbiorców działania, które można nazwać lokalnymi instytucjami kulturalnymi, o znaczeniu zarówno dla środowisk polskich, jak i dla ich bezpośredniego sąsiedztwa. Bez wątpienia takimi instytucjami są teatry działające w prawie
wszystkich krajach objętych pomocą Fundacji (Litwa, Ukraina, Rosja, Czechy
i in.). W ostatnich latach pojawiły się nowe środowiska teatralne związane ze
szkołami uzupełniającymi (szkółkami niedzielnymi czy punktami nauki języka
polskiego przy polskich organizacjach). Równie ciekawymi środowiskami, do
których rozwoju walnie przyczyniło się wsparcie z Polski, są środowiska twórców — szczególnie Towarzystwa Sztuk Pięknych (na Ukrainie, Białorusi, środowiska poetyckie z Litwy). Funkcjonują podobnie jak teatry, jako mocne polskie
instytucje kulturalno-artystyczne, będąc istotnym wkładem w rozwój kultury
swoich krajów. Ponadto Fundacja wspiera działalność polskich środowisk naukowych dofinansowując konferencję naukowe, seminaria, wyjazdy, projekty
badawcze i realizowane m.in. przez: Studencki Klub Polski w Żytomierzu i Polskie Towarzystwo Naukowe w Żytomierzu, środowisko naukowe ze Lwowa,
Krzemieńca i Przemyśla realizujące od 1999 r. cykl Spotkań Muzealników, Naukowców i Literatów pn. „Dialog Dwóch Kultur”; środowisko opiniotwórcze,
naukowe w Iwano-Frankiwsku poprzez działalność „Klubu Galicyjskiego”. Realizowane są przedsięwzięcia wydawnicze w postaci np. dwujęzycznych polsko-białoruskich wydań poezji ks. Jana Twardowskiego, i Wisławy Szymborskiej
oraz cyklicznego wydawnictwa pokonferencyjnego „Dialog Dwóch Kultur”.
Kolejną formą działalności na niwie wspierania kultury polskiej i ochrony
dziedzictwa narodowego jest organizowanie miejsc pamięci wybitnych postaci
polskiej kultury, w formie izb pamięci, muzeów, etc. (Muzeum i Archiwum
Węgierskiej Polonii, Grupa Rekonstrukcji Historycznej Legionu Wysockiego
na Węgrzech, Muzeum Anny Krepsztul w Taboryszkach na Litwie, Archiwum
Audiowizualne na Litwie „Multiteka”, Muzeum Etnograficzne w Akbułaku
w Rosji, Obwodowe Komunalne Literacko-Memorialne Muzeum Juliusza Słowackiego w Krzemieńcu, Izba Rzemiosła i Tradycji Polskiego Narodu w Stryju
i Sala Tradycji i Historii im. Karoliny Lanckorońskiej w Nowym Rozdole na
Ukrainie).
405
Raport ‘2012
Tab.3. Wspieranie kultury i dziedzictwa narodowego na Wschodzie
w latach 2009-2012
Program
Wspieranie
kultury
i dziedzictwa narodowego na
Wschodzie
4500000
4000000
3500000
3000000
2500000
2000000
1500000
1000000
500000
0
Lata
2009
2010
2011
2.851.719,12 3.402.887,64 4.078.876,00
2012
342.841,00
Łącznie
10.676.323,76
Wspieranie kultury
polskiej na
Wschodzie
2009
2010
2011
2012
Tab.4. Wspieranie kultury i dziedzictwa narodowego w latach 2009-2012
w poszczególnych krajach
Wspieranie
Lata
kultury
i dziedzic2009
2010
2011
twa narodowego
Litwa
406.797,75 602.573,03 843.169,00
Ukraina
1.081.539,33 1.310.213,48 1.400.225,00
i Mołdawia
Rosja
258.617,98 346.651,69 385.011,00
UE (Czechy,
Węgry,
Słowacja,
245.303,37 286.067,42 336.764,00
Łotwa)
Pozostałe
kraje oraz
592.943,84 413.415,73 627.865,00
działania
w Polsce
406
2012
Łącznie
147.727,00
2.000.266,78
113.636,00
3.911.613,81
0,00
990.280,67
0,00
868.134,79
34.091,00
1.668.315,57
1600000
1400000
1200000
Litwa
1000000
800000
Ukraina
Rosja
600000
Bialoruś
400000
200000
Kraje UE
0
Pozostałe kraje
2009 2010 2011 2012
Edukacja
Celem programu jest odbudowa i doskonalenie znajomości języka polskiego wśród środowisk polskich na Wschodzie Europy oraz krajach byłego bloku
wschodniego. Zachowanie języka jest podstawą utrzymania tożsamości narodowej i głównym celem działalności większości organizacji polskich i polonijnych. Odbudowie potencjału polskości na Wschodzie sprzyja popularyzacja
języka, a więc polskiej kultury i wartości demokratycznych, a także promocja
rosnącej pozycji Polski jako kraju sukcesu, w którym łatwiej rozwinąć ścieżkę
osobistej kariery. Nauka języka motywuje też do rozwoju osobistego i kształcenia się przez całe życie, nie tylko osoby młode, ale również pokolenie starsze, które podejmując wysiłek edukacyjny, otwiera dla siebie nowe możliwości.
Realizowanie tego celu możliwe jest poprzez wspieranie i tworzenie różnych
form nauczania języka polskiego: przedszkoli, szkółek sobotnio-niedzielnych,
kursów języka polskiego itp. oraz pomoc w przygotowaniu kadry posługującej
się językiem polskim; wspieranie katedr i lektoratów języka, kultury i historii
polskiej w krajach zamieszkania Polaków na Wschodzie.
Program umożliwia prowadzenie procesu dydaktycznego i podnoszenie
poziomu kształcenia młodego pokolenia Polaków na Wschodzie, kreowanie
pozytywnego wizerunku mniejszości polskiej w środowiskach inteligenckich
i opiniotwórczych kraju zamieszkania poprzez próbę odrodzenia inteligencji
polskiej jako grupy mniejszościowej wykształconej, świadomej tożsamości narodowej i przysługujących jej praw.
Program realizowany jest na kilku poziomach:
• stworzenia bazy edukacyjnej: poprzez wynajem i adaptację sal dydak
tycznych, zakup wyposażenia i sprzętu oraz materiałów i pomocy
dydaktycznych;
• przygotowania kadry nauczycielskiej w szkolnictwie polskim uzupełnia
jącym: dofinansowanie udziału w szkoleniach i kursach metodycznych,
podwyższających kwalifikacje zawodowe nauczycieli polskich ze Wscho
du, dofinansowanie jej kosztów edukacyjnych oraz wsparcie materialne;
• wsparcie katedr i lektoratów języka polskiego: dofinansowanie konferen
cji i staży naukowych oraz kursów, szkoleń i obozów naukowych, języko
407
Raport ‘2012
wych w Polsce i w kraju zamieszkania, współfinansowanie wydawnictw
naukowych i dydaktycznych, dofinansowanie wydania materiałów metodycznych, pokonferencyjnych i programowych, dofinansowanie wydawnictw w zakresie promocji języka polskiego, dofinansowanie zakupu
sprzętu i wyposażenia;
• wsparcie inicjatyw aktywizujących działalność uczniów: dofinansowa
nie organizacji przedsięwzięć i imprez, w których uczestniczą uczniowie
szkółek sobotnio—niedzielnych (szkoły partnerskie, wymiana uczniów,
wyjazdy edukacyjno-poznawcze, obozy językowe, spotkania tematyczne
itp.)
Nauka języka polskiego w państwach b. ZSRR przeżywa prawdziwy rene
sans — wzrasta liczba punktów jego nauczania. Jest popularny nie tylko wśród
młodzieży, która stawia sobie za cel studia w Polsce, ale również wśród obywateli krajów zamieszkania Polaków. W ciągu ostatnich lat Fundacja przystąpiła
do unowocześniania metodyki nauczania języka poprzez: stopniową wymianę
lektur, ze szczególnym uwzględnieniem polskiej literatury współczesnej; wyposażanie bibliotek w nowoczesne pozycje literatury pięknej, ale również naukowe, wprowadzenie nowych nośników pozycji edukacyjnych, takich jak:
CD, DVD, e-booki, elektroniczne słowniki i inne. W toku organizacji procesu
edukacyjnego Fundacja rozpoczęła propagowanie polskich programów eduka
cyjnych i opieranie go na wymaganiach polskiej podstawy programowej. Sta
ramy się wiązać wysokość pomocy z udziałem szkół i punktów uzupełniających
(z systemem polska szkoła.pl. Fundacja „Pomoc Polakom na Wschodzie”) do
kategoryzacji szkółek sobotnio-niedzielnych, w pierwszym etapie na Ukrainie.
Tab.5. Wspieranie edukacji polskiej na Wschodzie w latach 2009-2012
Program
Wspieranie
edukacji
polskiej na
Wschodzie
Lata
2009
2010
2011
2012
Łącznie
2.216.606,75 2.227.135,33 2.216.955,00 3.502.175,00 10.162.872,08
W 2012 r. Fundacja otrzymała na program Edukacja 4,5 mln PLN, z czego
przekazała Fundacji „Edukacja dla Demokracji” kwotę 997.825 PLN w ra
mach umowy partnerskiej.
408
4000000
3500000
3000000
2500000
2000000
1500000
1000000
500000
0
Wspieranie
edukacji polskiej
na Wschodzie
2009 2010 2011 2012
Tab.6. Wspieranie edukacji polskiej na Wschodzie w latach 2009-2012
Wspieranie
Lata
edukacji
Łącznie
polskiej na
2009
2010
2011
2012
Wschodzie
Litwa
279.831,46 227.876,40 217.303,00 419.909,00 1.144.919,86
Ukraina
1.059.865,17 1.088.314,61 1.084.596,00 1.372.194,00 4.604.969,78
i Mołdawia
Rosja
223.539,33 241.910,11 316.067,00 311.482,00 1.092.998,44
UE (Czechy,
Węgry,
322.137,74
Słowacja,
102.865,17
76.741,57
79.326,00
63.205,00
Łotwa)
Pozostałe
kraje oraz
307.247,20 265.730,34
203034,00
896.761,00 1.672.772,54
działania
w Polsce
1200000
1000000
Litwa
800000
Ukraina
Rosja
600000
Bialoruś
400000
Kraje UE
200000
0
Pozostałe kraje
2009
2010
2011
2012
409
Raport ‘2012
Wspieranie organizacji i środowisk polskich na Wschodzie oraz
kształtowanie postaw obywatelskich.
Celem programu jest wspieranie organizacji polskich i polonijnych na
Wschodzie w ich działalności oraz szeroko pojęta aktywizacja na rzecz swoich środowisk. Celem tych programów jest z jednej strony stworzenie podstawowych warunków do organizacji działalności, a następnie uzyskanie nowych
umiejętności i doświadczenia w działalności społecznej, organizatorskiej i gospodarczej, podniesienie rangi i znaczenia polskiej mniejszości jako aktywnej
grupy inicjatywnej w kraju zamieszkania.
Wsparcie bieżącej działalności organizacji realizowane jest poprzez:
• dofinansowanie kosztów wynajmu lokali, wyposażenia w sprzęty, ich
adaptacji, wykonania drobnych napraw i remontów, opłacenia kosztów
funkcjonowania lokali (energia elektryczna, gaz, Internet i inne), dofinansowanie zakupu materiałów programowych, dofinansowanie zakupu
sprzętu: biurowego, turystycznego, specjalistycznego;
• finansowanie kosztów programowych i organizacyjnych (rejestracje,
zmiany statutów, organizowanie działań wynikających ze zobowiązań
prawnych, i inne);
Drugim ważnym zadaniem w ramach programu aktywizacyjnego, jest
wzmacnianie kompetencji kierownictw już istniejących organizacji oraz kształtowanie liderów dla nowych. Założeniem programu jest umożliwienie zaistnienia polskim społecznościom jako aktywne grupy obywateli, potrafiące konsolidować środowisko i wykorzystywać jego zasoby w celu poprawy jakości życia
i funkcjonowania polskich społeczności oraz prezentacji ich dorobku. Fundacja
kładzie nacisk na projekty wspierające działania na rzecz budowy społeczeństwa
obywatelskiego, partnerstwa inicjatyw obywateli wobec władz samorządowych,
lokalnych i administracji państwowej np. projekty wspierające edukację oraz
umiejętności ich egzekwowania (m.in. fundusze należne mniejszościom narodowym itp.).
Wsparcie Fundacji dla środowisk polskich w niniejszym programie zakłada
pomoc w zakresie:
• organizowania szkoleń liderskich dla działaczy organizacji istniejących
od dawna i nowych, poprzez szkolenia budowanie ich umiejętności zarządczych i organizacyjnych (warsztaty zarządzania projektem, kierowania organizację, mobilizowania środowiska do działań wspólnych), podnoszenia kompetencji świadomości społecznej i prawnej;
• tworzenia sieci liderów środowiskowych, którzy będą dzielić się wiedzą
z organizacjami nowo powstałymi;
• działań integracyjnych dla środowisk liderów (samorządowców, działa
czy politycznych, przedstawicieli organizacji zawodowych);
• organizowania sieci pomocy prawnej dla obywateli polskiego
pochodzenia;
• wspierania postaw przedsiębiorczych wśród środowisk polskich;
410
Środowiska polskie na Wschodzie są szczególna grupą. Mimo, że w znacznej części nie zmieniały miejsca zamieszkania, po przesunięciu granic znalazły
się pod wpływem systemu totalitarnego. Polacy pozbawieni zostali nie tylko
kontaktu z Macierzą, ale poddano ich wynarodowieniu, a niejednokrotnie kolejnym falom represji. Funkcjonują w krajach, gdzie demokracja jest procesem stosunkowo młodym lub gdzie procesy demokratyzacyjne przeplatają się
z autorytarnymi. W większości krajów w obszarze działalności Fundacji prawa
mniejszości narodowych nie są respektowane. Stąd charakter pomocy kierowanej do polskich środowisk: rozwijanie sieci pomocy prawnej i budowanie
świadomości swoich praw. W 2003 r. Fundacja rozpoczęła projekt budowania
Ośrodków Wspierania Przedsiębiorczości dla środowisk polskich. Być może,
pomysł ten był wówczas realizowany przedwcześnie, ale pewne jego elementy
warto wykorzystać ponownie, ze względu na to, że w międzyczasie zmieniły się
warunki zewnętrzne — procesy gospodarcze we wspomnianych krajach znacznie się zdemokratyzowały i łatwiej jest włączyć się nurt przedsiębiorczości. Chodzi o przygotowanie Polaków na Wschodzie do efektywnego funkcjonowania
w ramach gospodarki wolnorynkowej poprzez szkolenia organizowane w kraju
zamieszkania i w Polsce, prowadzenie doradztwa oraz sprzyjanie współpracy
z zainteresowanymi obecnością na tym terenie, przedsiębiorstwami polskimi.
Tab.7. Wspieranie aktywności polskiej na Wschodzie w latach 2009-2012
Lata
Program
Wspieranie
aktywności
polskiej na
Wschodzie
2009
2010
2011
2012
Łącznie
1.628.923,57 1.521.101,15 1.672.857,00 3.000.000,00 7.822.881,72
3000000
2500000
2000000
Wspieranie
aktuwności
y
polskiej na
Wschodzie
1500000
1000000
500000
0
2009
2010
2011
2012
411
Raport ‘2012
Tab.8. Wspieranie aktywności polskiej na Wschodzie w latach 2009-2012
Wspieranie
aktywności
polskiej na
Wschodzie
Litwa
Ukraina
i Mołdawia
Rosja
UE (Czechy,
Węgry,
Słowacja,
Łotwa)
Pozostałe
kraje oraz
działania
w Polsce
Lata
Łącznie
2009
2010
2011
2012
769.193,25
562.404,49
812.442,00
875.023,00
3.019.062,74
238.865,17
264.146,07
276.607,00
466.323,00
1.245.941,24
180.191,01
48.348,31
51.910,00
119.773,00
400.222,32
65.370,78
3.842,70
18.865,00
107.136,00
195.214,48
218.786,50
523.595,53
275.506,00
1.105.778,00 2.123.666,03
1200000
1000000
Litwa
Ukraina
Rosja
Bialoruś
Kraje UE
800000
600000
400000
200000
0
Pozostałe kraje
2009
2010
2011
2012
Pomoc charytatywna dla najbardziej potrzebujących środowisk polskich
i polonijnych w świecie
Środowiska polskie w krajach b. ZSRR oraz b. bloku wschodniego najczęściej były niezamożne. Świadoma polityka państwa i rozproszenie, a także niemożność realizowania swoich celów, spowodowały znaczną pauperyzację tych
środowisk, zwłaszcza na wsi.
Pierwotnie celem programu była doraźna pomoc w najcięższych przypad
kach biedy (osobom samotnym, starszym, chorym lub wykluczonym z różnych
powodów). Drugim, równie istotnym kierunkiem, było dożywianie dzieci, których rodziny żyły w trudnych warunkach. Jeszcze jedną formą pomocy było
dofinansowanie kosztów leczenia, głównie w nagłych przypadkach zachorowań oraz długotrwałych schorzeń. Pomoc charytatywna była rozdzielana od
2009 r. w dwojaki sposób: poprzez organizacje polskie lub parafie katolickie. Ze
względu na zmiany, które zaszły w krajach zamieszkania naszych beneficjentów,
412
obszary nędzy zaczęły się kurczyć. Od 2010 r. Fundacja stara się ograniczać wysokość pomocy charytatywnej doraźnie na rzecz pomocy systemowej: wczesnej
diagnostyki dzieci, młodzieży oraz dorosłych, a także dofinansowania kosztów
leczenia.
Bezpośrednia pomoc charytatywna obejmowała osoby polskiego pocho
dzenia ze względu na wiek, stan zdrowia, ciężkie warunki bytowe oraz dzieci
polskie z rodzin zagrożonych wykluczeniem lub z domów dziecka. Bezpośrednie wsparcie miało charakter jednorazowej zapomogi losowej, dofinansowania
kosztów leczenia.
W latach 2010 i 2011 pomoc charytatywna znacząco wzrosła, gdyż pomoc
finansowa w postaci kosztów edukacyjnych dla nauczycieli została włączona do
pomocy charytatywnej.
Tab.9. Pomoc charytatywna w latach 2009-2012
Program
Pomoc charytatywna
Lata
2009
879.719,10
1600000
1400000
1200000
1000000
800000
600000
400000
200000
0
2010
2011
1.588.635,96 1.554.539,00
2012
0,00
Łącznie
4.022.894,06
Pomoc
charytatywna
2009
2010
2011
2012
Tab.10. Pomoc charytatywna w latach 2009-2012 w poszczególnych
krajach
Pomoc charytatywna
Litwa
Ukraina
i Mołdawia
Rosja
UE (Czechy,
Węgry,
Słowacja,
Łotwa)
Lata
Łącznie
2009
2010
2011
2012
123.123,00
122.471,91
130.337,00
0,00
375.931,91
315.764,04
392.208,99
523.966,00
0,00
1.231.939,03
61.415,73
84.011,24
89.393,00
0,00
234.819,97
39.887,64
23.831,46
6.742,00
0,00
70.461,11
413
Raport ‘2012
Lata
Pomoc charytatywna
Pozostałe
kraje (…)
oraz działania w Polsce
2009
2010
2011
2012
125.258,43
774.202,25
693.652,00
0,00
Łącznie
1.593.112,68
800000
700000
600000
Litwa
Ukraina
Rosja
Bialoruś
Kraje UE
Pozostałe kraje
500000
400000
300000
200000
100000
0
2009
2010
2011
2012
Inwestycje
Fundacja „Pomoc Polakom na Wschodzie” nie wyspecjalizowała się w du
żych działaniach inwestycyjnych. W ciągu ostatnich 4 lat przeprowadziła ich
zaledwie kilka: dokończyła remont własnego ośrodka (adaptacja stry
chu
w domu kultury w Stryju), wyremontowała Gimnazjum im. Jana Śniadeckiego
w Sołecznikach, wymieniła okna i drzwi w Collegium oo.Pijarów w Złoczowie
(Ukraina) oraz wykonała roboty instalacyjne systemu centralnego ogrzewania
w Sobotniej Szkole języka polskiego w Żółkwi (Ukraina).
Tab.11. Inwestycje polskie na Wschodzie w latach 2009-2012
Program
Inwestycje
polskie na
Wschodzie
414
Lata
2009
2010
2011
2012
138.000,00
66.497,80
17.329,00
0,00
Łącznie
221.826,80
140000
120000
100000
80000
Inwestycje polskie
na Wschodzie
60000
40000
20000
0
2009
2010
2011
2012
Tab.12. Inwestycje polskie na Wschodzie w latach 2009-2012
Inwestycje
polskie na
Wschodzie
Ukraina
Lata
2009
2010
2011
2012
138.000,00
48.226,14
17.329,00
0,00
Łącznie
203.555,14
140000
120000
100000
80000
Białoruś
60000
Ukraina
40000
20000
0
2009
2010
2011
2012
Ocena skuteczności programów wspierających Polonię i Polaków
za granicą
Ocena skuteczności programów odbywa się na kilku poziomach: ewaluacyjnym bezpośrednim, pośrednim (wywiady od innych instytucji i organizacji
pozarządowych wspierających środowiska polskie) oraz poprzez wdrażanie nowych programów, których przeprowadzenie wymaga potwierdzenia nabytych
kompetencji.
Fundacja na bieżąco analizuje rezultaty swoich działań, starając się dostosowywać je do bieżących, jak i długofalowych potrzeb środowisk, z którymi
415
Raport ‘2012
współpracuje. W ostatnich latach Fundacja zaproponowała zwiększenie własnych programów, realizowanych poprzez ekspertów z Polski na rzecz środowisk polskich na Wschodzie. Skierowaliśmy szczególną ofertę edukacyjno-szkoleniową do różnych grup wiekowych polskich i polonijnych liderów,
której bezpośrednim celem jest podniesienie jakości zarządzania organizacjami
na Wschodzie: planowanie działalności, jakość sprawozdawczości, etc.
Podstawą realizacji programów Fundacji było zapotrzebowanie zgłaszane
przez środowiska polskie i polonijne. Jak widać z danych, od 2009 r. aktywność
ta stale rosła. Przyczynami wzrostu aktywności środowisk polskich na Wschodzie było wejście Polski do UE, i co za tym idzie, wzrost atrakcyjności Polski
jako kraju umożliwiającego szybszy rozwój kariery. Nauka języka polskiego stała się modna i wśród obywateli krajów zamieszkania naszych rodaków: Ukraińców, Białorusinów, Rosjan, na Kaukazie. Z analiz Fundacji wynika, że jednak
największy wzrost zainteresowania językiem polskim widać na Ukrainie. I to
nie tylko wśród uczniów szkolnictwa uzupełniającego, ale także w aktywności
szkół wyższych, które zaczęły uruchamiać pracownie, lektoraty i katedry języka
polskiego.
Ocena współpracy z instytucjami zaangażowanymi w realizację polityki
polonijnej państwa;
Fundacja „Pomoc Polakom na Wschodzie”, realizując programy wspiera
nia polskich i polonijnych środowisk na Wschodzie, stara się utrzymać stałą współpracę z instytucjami związanymi z opieką nad Polonią i Polakami za
granicą. Są to przed wszystkimi Ministerstwa: Edukacji, Nauki i Szkolnictwa
Wyższego, Kultury i Dziedzictwa Narodowego, także Senat RP, organizacje
pozarządowe pomagające w Polsce (np. Fundacja „Edukacja dla Demokracji”,
Stowarzyszenie Szkoła Liderów), wyższe uczelnie, muzea, oficyny wydawnicze,
a także placówki dyplomatyczno-konsularne RP w krajach zamieszkania środowisk polskich na Wschodzie. Dzięki współpracy z ambasadami i konsulatami,
łatwiej jest uzgadniać konkretne programy i projekty, a także — co jakże ważne
— unikać wzajemnego powielania inicjatyw.
Zachodzące przemiany cywilizacyjne, postępująca globalizacja, rozwój no
wych technologii komunikacji społecznej, a także konieczność racjonalizacji
wydawanych środków, niewątpliwie rodzą potrzebę wdrażania nowych form
działań we współpracy ze środowiskami polskimi i polonijnymi na Wschodzie,
ich uaktywnienie i angażowanie ludzi młodych. Proces ten jednak powinien
być stopniowy, ewolucyjny; nie wolno zaprzepaścić kapitału społecznego budowanego przez ponad 20 lat, wywołując zbędne wstrząsy. Wygaszanie lub
zmiana programów powinny następować wówczas, gdy gotów jest już nowy
model aktywności. Zmiany wskutek przemian cywilizacyjnych, koncentracji
środków, uatrakcyjnienia i aktualizacji oferty, powinny dotyczyć zarówno form,
416
jak i treści. Ewolucyjne podejście do współpracy ze środowiskami polskimi i polonijnymi na Wschodzie pozwala na łatwiejsze zachęcenie młodych Polaków
do aktywności, przy zachowaniu współpracy ze środowiskami działającymi od
dawna. Jest to tym istotniejsze, że dobrze wykształcona młoda polska inteligencja może stać się znaczącym środowiskiem promującym Polskę jako kraj nowoczesny, kraj sukcesu, a jednocześnie wspierającym tendencje demokratyzacyjne
na Białorusi, Ukrainie, w Rosji — krajach, które być może w dalszej perspektywie zechcą powtórzyć polskie doświadczenia transformacyjne i europejskie.
W wielu obszarach kluczowe, dla lepszego funkcjonowania środowisk polskich na Wschodzie, jest rozważenie wieloletniego systemu finansowania programów, zarówno w przypadku szkolnictwa uzupełniającego, jak i mediów polskich i polonijnych. Także pewien rodzaj działalności kulturalnej, obliczonej na
tworzenie tzw. instytucji kultury, które będą oddziaływać na środowisko lokalne i budować wizerunek Polski, perspektywa planowania choćby kilkuletniej
działalności jest niezbędna.
417
Raport ‘2012
3.3. Fundacja „Semper Polonia”
Fundacja SEMPER POLONIA w 2012 r. obchodziła 15-lecie działalności
na rzecz Polonii i Polaków za granicą oraz promocji Polski w świecie. Dorobek
Fundacji to:
• pomoc środowiskom polonijnym i Polakom w 62. krajach świata;
• blisko 12 tys. stypendystów polskiego pochodzenia, studiujących na
wyższych uczelniach w krajach zamieszkania;
• ponad 7 tys. uczniów uczestniczących w kursach „Szansa dla maturzy
stów”, z których ponad 90 proc. dostało się na studia;
• ponad 800 stypendystów Fundacji uczestniczących w praktykach zawo
dowych, z czego ok. 300 otrzymało pracę w polskich firmach;
• wyposażenie 80 uniwersyteckich pracowni języka polskiego za granicą
w książki, pomoce dydaktyczne i komputery (za sumę ok. 9 mln PLN).
Ponadto Fundacja zorganizowaliśmy 15 Klubów Stypendystów w 8 krajach
Europy Środkowo-Wschodniej, założyliśmy 55 Polonijno-Szkolnych Klubów
Olimpijczyka i Polonijnych Klubów Sportowych, przygotowaliśmy 6 plene
rów artystycznych, w których wzięło udział 350 uczestników z 8 krajów, a w
2010 r. uruchomiliśmy portal IUVENUM POLONIA, który cieszy się coraz
większym zainteresowaniem młodej Polonii. Naszym osiągnięciem był również
konkurs im. A. Drawicza, którego laureatami w latach 2000 - 2005 byli m.in.
profesorowie: Norman Davies, Piotr Słonimski i Hilary Koprowski, a także
odsłonięcie pomnika Jana Pawła II w Moskwie w 2011 r.
Od 1997 r., przez pierwsze 5 lat działalności, Fundacja nie korzystała
z żadnego wsparcia publicznego. W latach 2002 -2011 otrzymywaliśmy dofi
nansowanie na realizację większości programów z Senatu RP. Ponadto, w okresie 2003 -2005 Fundacja korzystała także ze środków MENiS na realizację
programu stypendialnego. Sumarycznie, przez 15 lat działalności, Fundacja
SEMPER POLONIA przekazała na rzecz środowisk polonijnych i Polaków
w świecie, pomoc na łączną kwotę 48.626.139 PLN, z czego 4.048.227 PLN
pochodziło z wkładu własnego.
Od czasu publikacji poprzedniego raportu MSZ w 2009 r. kontynuowa
liśmy działania, które dobrze służyły środowiskom polonijnym, ale również wychodząc naprzeciw dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości - podejmo
waliśmy nowe inicjatywy na rzecz polskiej emigracji zarobkowej, szczególnie
w krajach europejskich.
Program stypendialny
Program stypendialny, którego wdrażanie rozpoczęliśmy w 1998 r., jest
stałym i priorytetowym elementem strategii edukacyjno-oświatowej Fundacji
SEMPER POLONIA, adresowanej do młodego pokolenia. Dzięki niemu,
wielu byłych stypendystów Fundacji zajęło znaczącą pozycję w polityce, administracji, gospodarce i kulturze w krajach swojego zamieszkania. Coraz więcej
418
stypendystów aktywnie włącza się w życie organizacji polonijnych, stając się ich
liderami oraz aktywnie uczestniczy w realizacji programów Fundacji i inicjatyw
na rzecz promocji Polski.
Blisko 80 proc. dotychczasowych stypendystów to młodzież polskiego
pochodzenia m.in. z Litwy, Ukrainy, Czech. Śledząc dokonania zawodowo-społeczne byłych stypendystów, jesteśmy z nich coraz bardziej dumni. Szczególny powód do satysfakcji nadszedł w październiku 2012 r., kiedy w litewskich
wyborach parlamentarnych wystartowało 7 byłych stypendystów SEMPER
POLONIA, a blisko 50. brało udział w pracach komisji wyborczych.
W latach 2009 - 2011 procedura naboru stypendystów odbywała się we
współpracy z placówkami dyplomatyczno-konsularnymi RP w krajach realizacji programu. Konsulaty brały udział zarówno w akcji informacyjnej o programie, prowadziły nabór młodzieży, opiniowały składane przez studentów
wnioski stypendialne, jak i uczestniczyły w podpisywaniu umów oraz wypłacie
stypendiów. Mimo ogromnej dokumentacji papierowej, współpraca pomiędzy
Fundacją a konsulatami RP przebiegała bez zastrzeżeń.
Dzięki dofinansowaniu Senatu RP i we współdziałaniu z jego Biurem
Polonijnym, w końcu 2011 r. uruchomiliśmy Zintegrowany Elektroniczny System Stypendialny, za pośrednictwem którego studenci od 2012 r. mogą składać
dokumentację stypendialną przez Internet. System umożliwia też opiniowanie
aplikacji przez konsulaty RP i odsyłanie ich do Fundacji elektronicznie. Wprowadzone zmiany wpłynęły m.in. na ograniczenie dokumentacji papierowej, oraz
usprawniły obsługę programu w placówkach dyplomatyczno-konsularnych.
W omawianym okresie lat 2009-2011, Fundacja otrzymała na pomoc sty
pendialną następujące kwoty z Senatu RP:
• 2009 – 3.819.436 PLN,
• 2010 – 3.766.175 PLN,
• 2011 – 3.840.456 PLN.
Liczba studentów, którzy otrzymali stypendia w latach 2009 - 2011:
• 2009 r. – 1.925;
• 2010 r. – 1.555;
• 2011 r. – 1.474;
• 2012 r. – 649 (liczba potencjalnych stypendystów po podpisaniu umowy z MSZ).
Statystycznie zmniejszająca się od 2009 r. liczba studentów, którzy otrzymy
wali pomoc od Fundacji, była wynikiem dostosowywania stawek stypendialnych do wysokości średnich stypendiów w krajach zamieszkania. Zainteresowanie młodzieży polonijnej naszymi stypendiami w ostatnich latach sukcesywnie
wzrastało. W latach 2009-2010 do Fundacji napływało ok. 2.500 wniosków
w każdym semestrze, zaś w 2011 r. było ich już ponad 3.000. Ze względu na
mniejsze, niż oczekiwaliśmy, dofinansowanie programu stypendialnego przez
Senat RP, Fundacja SEMPER POLONIA mogła zaspokoić niespełna 60 proc.
studentów, którzy ubiegali się o pomoc stypendialną. Od 2008 r. stypendia -
419
Raport ‘2012
w wyniku kryzysu ekonomicznego – są nie tylko czynnikiem motywującym do
nauki, ale coraz częściej stanowią istotną pomoc socjalną, dzięki której młodzież kończy studia.
„Szansa dla maturzystów”
Program „Szansa dla maturzystów” został zapoczątkowany w 1998 r. na Li
twie i na Białorusi. Do tej pory z udziału w kursach skorzystało ponad 8.000
maturzystów polskiego pochodzenia z Białorusi, Kazachstanu, Litwy, Łotwy,
Mołdawii, Rumunii, Czech i Ukrainy.
W działalności SEMPER POLONIA, program ten to pierwszy stopień pomocy adresowanej do młodzieży polskiego pochodzenia. Jego założenia skierowane są do tych, którzy kończą szkołę średnią osiągając dobre wyniki w nauce
i pragną podjąć studia wyższe w kraju zamieszkania.
Udział w kursach „Szansa dla maturzystów” daje możliwość usystematyzo
wania oraz utrwalenia wiedzy zdobytej w szkole średniej oraz pozwala na zdanie
egzaminów maturalnych na jak najwyższym poziomie, a tym samym zwiększa
szanse podczas rekrutacji na uczelnie. Partnerami Fundacji przy realizacji tego
programu są: Polskie Młodzieżowe Centrum Kultury Obwodu Akmolińskiego
w Kokszetau i Gimnazjum Lingwistyczne nr 5 w Astanie (Kazachstan), Związek Polaków w Rumunii, Stowarzyszenie Nauczycieli Szkół Polskich na Litwie
„Macierz Szkolna”, Polska Szkoła Średnia im.J.Piłsudskiego w Daugawpils
i Polska Szkoła Średnia Ogólnokształcąca w Rezekne (Łotwa), Społeczna Organizacja „Polska Wiosna w Mołdawii”, Stowarzyszenie „Dom Polski” w Bielcach
(Mołdawia), Polskie Szkoły Średnie nr 10 i 24 we Lwowie oraz Gimnazjum
z Polskim Językiem Nauczania w Czeskim Cieszynie (Czechy). W 2009 r. Fundacja planuje zaproszenie do współpracy m.in. Szkołę nr 121 z nauczaniem
języka polskiego w Odessie, Krymski Oddział Stowarzyszenia Uczonych Polskich Ukrainy z Symferopola (Ukraina), Kulturalno-Narodową Organizację
Społeczną „Polonia” Republiki Chakasja z Abakanu, Stowarzyszenie „Polaros”
z Jekaterynburga, oraz Stowarzyszenie „Czerwone Maki” z Orenburga (Rosja),
Związek Polaków Armenii w Erewaniu oraz Centrum Poloniusz-Pegaz z Belgradu (Serbia).
W realizację kursów włączają się rodzice uczniów uczestniczących w zajęciach oraz studenci z Klubów Stypendystów SEMPER POLONIA, którzy
współpracują z organizatorami na zasadzie wolontariatu.
Oto liczba uczestników w latach:
• 2009 r. – ok. 1.100 maturzystów;
• 2010 r. – ok. 800 maturzystów;
• 2011 r. – ok. 750 maturzystów;
W 2012 r. Fundacja nie otrzymała dofinansowania na realizację kursów
„Szansa dla maturzystów”.
Obiektywnym rezultatem działań był fakt, że blisko 90 proc. kursantówmaturzystów dostawało się na wyższe uczelnie. Odsetek ten wzrastał w kolej-
420
nych latach programu, dlatego Fundacja uważa kontynuowanie tej inicjatywy
w przyszłości za absolutnie zasadne.
Ex Libris POLONIA
W ramach programu Ex Libris POLONIA doposażamy w książki, pomoce
dydaktyczne, sprzęt komputerowy i audiowizualny polskie i polonijne placów
ki edukacyjne, a także pracownie polonistyczne na wyższych uczelniach. Od
2012 r. udzielamy także wsparcia finansowego szkołom i organizacjom, przy
których funkcjonują szkółki sobotnio- niedzielne, na koszty wynagrodzenia nauczycieli, wynajęcia sal lekcyjnych i na zakup mebli szkolnych.
Regularna pomoc placówkom oświatowym poprzez wyposażanie i zapew
nianie środków finansowych na działalność szkół, pozwala młodemu pokoleniu
Polonii i Polaków za granicą na naukę języka polskiego, a także historii i geogra
fii Polski, na wysokim poziomie. Poprzez te działania Fundacja zapewnia utrzymanie bliższych kontaktów z ojczyzną.
SEMPER POLONIA w latach 2009 - 2011 wyposażyła 270 placówek w 43
krajach (Argentyna, Armenia, Australia, Austria, Azerbejdżan, Bułgaria, Chorwacja, Czarnogóra, Czechy, Estonia, Finlandia, Francja, Gruzja, Hiszpania Holandia, Irlandia, Islandia, Izrael, Kanada Kazachstan, Kirgistan, Litwa, Łotwa,
Mołdawia, Niemcy, Norwegia, Nowa Zelandia, Palestyna, Portugalia, Rosja,
Rumunia, Serbia, Słowacja, Słowenia, Szwajcaria, Szwecja, Ukraina, USA, Uzbekistan, Węgry, Wielka Brytania, Włochy) w książki o wartości 859.583 PLN,
pomoce dydaktyczne o wartości 58.091 PLN oraz sprzęt komputerowy i audiowizualny o wartości 481.940 PLN.
W 2012 r. z Ministerstwa Spraw Zagranicznych otrzymaliśmy 1.693.200
PLN z przeznaczeniem na książ
ki, pomoce dydaktyczne i sprzęt, a także
246.500 PLN na dofinansowanie kosztów wynagrodzenia nauczycieli, wynajęcia sal lekcyjnych i zakup mebli szkolnych.
W porównaniu do 2009 r., zdecydowanie wzrosła liczba instytucji edu
kacyjnych ubiegających się o pomoc. Najbardziej w Wielkiej Brytanii i Irlandii.
Do obsługi tego programu Fundacja wykorzystuje Elektroniczny System
Informacji o zasobach placówek polonijnych (ESI), który umożliwia gene
rowanie raportów i zestawień dotyczących wyposażenia oraz historii pomocy
z podziałem na placówki, w rozbiciu na lata i rodzaj przekazanych przedmiotów. ESI pozwala też na bieżącą kontrolę stanu wyposażenia organizacji polonijnych, ocenę ich potrzeb i zasadności składanych wniosków o doposażenie.
Od 2011 r. z ESI korzystają także polskie placówki dyplomatyczno-konsularne
RP.
Kluby Stypendystów SEMPER POLONIA
Kluby Stypendystów SEMPER POLONIA są nieformalnymi grupami powstałymi z inicjatywy byłych i obecnych stypendystów Fundacji. Pierwsze Kluby zostały założone w 2004 r., a w chwili obecnej działają na Litwie, Łotwie,
421
Raport ‘2012
Ukrainie oraz w Czechach, Rosji, Rumunii i Serbii. Obecnie te młodzieżowe
grupy skupiają ponad 1.500 osób.
W latach 2009 — 2012 Kluby rozwinęły się zarówno pod względem ilo
ści oraz jakości realizowanych projektów, jak i struktur organizacyjnych. Część
z nich podjęła starania w celu zarejestrowania działalności. Rozszerzona została
także grupa odbiorców, dla której Kluby przygotowują projekty edukacyjne,
kulturalne i integracyjne. Obecne uczestnikami projektów są nie tylko studenci, ale także absolwenci polskiego pochodzenia, a co szczególnie istotne,
również koleżanki i koledzy stypendystów z krajów zamieszkania. Kluby działają w oparciu o miejscowe organizacje polonijne i coraz częściej podejmują
współpracę z placówkami konsularno-dyplomatycznymi RP, uczestnicząc w organizowanych przez nie wydarzeniach. Warto także podkreślić stale rosnącą aktywność klubowiczów na portalu IUVENUM POLONIA, ich udział w jego
redagowaniu oraz działaniach na rzecz kreowania nowoczesnego wizerunku
Polski.
W latach 2009 — 2012 projekty klubowe zawierały się w następujących
obszarach:
• doskonalenie znajomości języka polskiego;
• promocja kultury i historii Polski wśród dzieci i młodzieży;
• promocja sportu i aktywności fizycznej wśród młodzieży;
• rozwój przedsiębiorczości i podnoszenie kwalifikacji zawodowych mło
dzieży polskiego pochodzenia;
• współpraca z lokalnymi społecznościami w zakresie inicjowania akcji
charytatywnych na rzecz domów dziecka i osób starszych;
• podejmowanie działań na rzecz zachowania polskiego dziedzictwa
kulturowego.
Działalność klubów stypendystów oparta jest o wolontariat.
Kursy edukacyjno - integracyjne Fundacji SEMPER POLONIA
W latach 2009 - 2011 Fundacja SEMPER POLONIA zorganizowała dla
stypendystów i absolwentów programu stypendialnego oraz młodzieży polskiego pochodzenia aktywnie działającej na rzecz środowiska polskiego w krajach
zamieszkania cykl szkoleń i warsztatów edukacyjno- integracyjnych. Były to:
• warsztaty ekonomiczne - przygotowane we współpracy m.in. z PKPP
„Lewiatan”, Krajową Izbą Gospodarczą oraz Polsko - Ukraińską Izbą
Handlową;
• warsztaty informatyczne — szkolenie stypendystów SEMPER POLONIA kształcących się na kierunkach informatycznych, nastawione na jak
najszersze wykorzystywanie Internetu w działalności Klubów Stypendystów oraz w działaniach na rzecz Polaków w danym kraju;
• warsztaty dziennikarskie - dla młodych Polaków zza granicy, zainteresowanych podjęciem współpracy z TVP Polonia, fundacyjnym por-
422
talem IUVENUM POLONIA oraz mediami polonijnymi w kraju
zamieszkania;
• „Szkoła Liderów” SEMPER POLONIA — adresowana do młodych
liderów polonijnych, dostarczająca wiedzy i umiejętności z zakresu działalności projektowej, wolontariatu i coachingu, ukierunkowana na szerokie włączanie młodej Polonii w działania propolonijne i propolskie.
W szkoleniach uczestniczyło 180 osób, z takich krajów jak: Litwa, Łotwa,
Ukraina, Rosja, Mołdawia, Kazachstan, Czechy, Węgry, Serbia, Czarnogóra,
Francja, Irlandia, Wielka Brytania oraz Brazylia. Towarzyszył temu bogaty program integracyjno-wypoczynkowy.
Szkolenia przyniosły szereg wymiernych efektów. Fundacja zaobserwowała
zwiększenie liczby inicjatyw oddolnych w krajach zamieszkania uczestników,
wywodzących się nie tylko od Klubów Stypendystów, ale też z ich otoczenia.
Związane one były bezpośrednio z potrzebami lokalnych środowisk i przybrały
formę m.in. akcji charytatywnych, prac porządkowych na polskich cmentarzach
czy lekcji polskiego dla młodzieży polskiej. Zaobserwowano, że w upowszechnianiu tych działań w coraz większym stopniu wykorzystywany był Internet.
Zmaterializowały się ponadto plany gospodarcze i dziennikarskie kilkunastu
polskich studentów, którzy założyli własne firmy lub też blisko współpracują
z mediami polonijnymi, a nawet sami przygotowują polskie programy np. TV
Po Lwowsku. Zatem kontynuacja takich projektów, czy to realizowanych przez
SEMPER POLONIA czy inne podmioty działające na rzecz środowisk polskich, jest wskazana.
Jednocześnie Fundacja zauważa, że młodzież polonijna korzystająca z jej
oferty przykłada coraz większe znaczenie do części integracyjnej kursów i szkoleń. Dla wielu uczestników, pobyt w Polsce był swoistą nagrodą za rok wytężonej pracy na uczelni czy w organizacjach, w których działają. Należałoby więc
zwiększyć elementy wypoczynkowo- poznawcze w programach poszczególnych
inicjatyw.
W analizowanym okresie za wzorową należy uznać współpracę Fundacji
z placówkami MSZ na całym świecie. W ich siedzibach oraz w internecie, zamieszczane były liczne materiały informacyjne i promocyjne o ofercie szkoleniowo-wypoczynkowej Fundacji. Przyczyniło się to znacznie do wysokiej
frekwencji tych inicjatyw. Przedstawiciele polskich placówek sprawnie współpracowali z Fundacją, także w zakresie organizacji przyjazdów młodzieży polonijnej do Polski, np. w sprawach wizowych.
Program stażowy
W programie stażowym organizowanym przez Fundację SEMPER POLO
NIA w latach 2009 - 2011 udział wzięły 104 osoby.
Program adresowany do stypendystów Fundacji oraz absolwentów uczelni
wyższych aktywnie działających na rzecz Polonii, ma pomóc im wkroczyć na
rynek pracy, rozpoznać oczekiwania pracodawców i nawiązać kontakty w mię-
423
Raport ‘2012
dzynarodowych firmach. Dzięki stażom zawodowym, stypendyści Fundacji odnajdują ścieżkę własnej kariery i doskonalą znajomość języka polskiego.
Zadanie Fundacji SEMPER POLONIA polegało na nawiązaniu kontaktu
z polskimi firmami, organizacjami i instytucjami, w których kandydaci mogliby
zdobywać doświadczenie zawodowe. Większość firm, w których praktykowali
stażyści wyraziła chęć kontynuowania współpracy z Fundacją i dalszego przyjmowania na staż kandydatów, podkreślając ich zaangażowanie, chęć uczenia
się i kompetencje. Efektem programu stażowego są też propozycje zawodowe
złożone praktykantom. Świadczy to o celowości prowadzenia tego programu.
Przynosi wymierne rezultaty, gdyż głównym jego celem jest umożliwienie młodzieży polonijnej zdobycia doświadczenia zawodowego i ułatwienie wkroczenia
na ścieżkę kariery zawodowej.
Program stażowy cieszy się coraz większym zainteresowaniem stypendystów.
Osoby, które już w nim uczestniczyły, chcą przyjechać na staż powtórnie. Liczba uczestników programu ze względu na kraj pochodzenia: Litwa 26, Ukraina
37, Łotwa 3, Irlandia 2, Mołdawia 1, Czarnogóra 1, Czechy 1, Kirgistan 1,
Rosja 1, inne kraje - 31.
Program „Wspieranie inicjatyw kulturalnych Polonii”
W latach 2009-2012 Fundacja SEMPER POLONIA pomagała ponad
dwudziestu polonijnym zespołom folklorystycznym i ogniskom kultury pol
skiej z całego świata, m.in. zespołowi przy Fundacji „Children of Europe”
z Antwerpii, góralskiemu zespołowi „Pocyrwyiniany” z Chicago”, dziecięcemu
zespołowi „Oberek” z Linzu, młodzieżowym zespołom „Wilia” z Wilna i „Orlętom” z Londynu. Udzieliliśmy wsparci

Raport o sytuacji Polonii i Polaków za granicą 2012

Transcription

Similar documents

insert warszawski

WYDARZYŁO SIĘ PIĄTEGO DNIA FORUM

Magazyn Polski 10/2013

Raport KPRM - Polonia.org === Polonia swiata

Wydanie numer 2/2013 - Kresowy Serwis Informacyjny

Floriade 2014 - Council of Polish Organisations in the ACT Inc.

Założenia polityki ludnościowej Polski 2013

metody, formy i programy kształcenia - E

metody, formy i programy kształcenia - E

Dolnośląska Piłka nr 13

Media Monitoring

najaktywniejsze!

listopad 2010 4I

Polska Agenda Demokratyzacyjna

materia¸yi studia - Narodowy Bank Polski