docspołeczność wietnamska w polsce polityka migracyjna wietnamu
download 
Report Transcription
społeczność wietnamska w polsce polityka migracyjna wietnamu
Warszawa, czerwiec 2007 SPOŁECZNOŚĆ WIETNAMSKA W POLSCE POLITYKA MIGRACYJNA WIETNAMU Wydział Analiz Migracyjnych, Departament Polityki Migracyjnej Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji SPIS TREŚCI WSTĘP ..................................................................................................................................................... 5 CZĘŚĆ I SOCJALISTYCZNA REPUBLIKA WIETNAMU .......................................................... 7 1. SYTUACJA POLITYCZNA W KRAJU ..................................................................................................... 7 A. PODZIAŁ ADMINISTRACYJNO-POLITYCZNY ......................................................................................... 7 B. USTRÓJ KRAJU I STRUKTURY WŁADZY PUBLICZNEJ ............................................................................ 7 C. SYTUACJA WEWNĘTRZNA .................................................................................................................... 7 D. OCHRONA PRAW CZŁOWIEKA W WIETNAMIE ....................................................................................... 8 E. PRESJA MIGRACYJNA WIETNAMCZYKÓW............................................................................................. 9 2. STOSUNKI ZEWNĘTRZNE WIETNAMU .............................................................................................. 10 A. POLITYKA ZAGRANICZNA WIETNAMU ............................................................................................... 10 B. UCZESTNICTWO W UGRUPOWANIACH I ORGANIZACJACH MIĘDZYNARODOWYCH ............................ 11 3. WIETNAM A POLSKA ......................................................................................................................... 12 A. STOSUNKI POLSKO-WIETNAMSKIE ..................................................................................................... 12 B. INNE FORMY WSPÓŁPRACY DWUSTRONNEJ ....................................................................................... 13 4. SYTUACJA GOSPODARCZA I SPOŁECZNA ......................................................................................... 14 A. WSKAŹNIKI MAKROEKONOMICZNE ................................................................................................... 14 B. WARUNKI ŻYCIA ................................................................................................................................ 15 C. STOPIEŃ URBANIZACJI KRAJU ............................................................................................................ 16 D. PRZESTĘPCZOŚĆ W WIETNAMIE ......................................................................................................... 16 E. HANDEL LUDŹMI ................................................................................................................................ 17 5. STRUKTURA DEMOGRAFICZNA ........................................................................................................ 19 A. STRUKTURA LUDNOŚCI ...................................................................................................................... 19 B. ROZMIESZCZENIE TERYTORIALNE LUDNOŚCI .................................................................................... 20 C. EDUKACJA .......................................................................................................................................... 20 D. MNIEJSZOŚCI ETNICZNE ..................................................................................................................... 21 6. STRUKTURA KULTUROWA I RELIGIJNA ........................................................................................... 21 A. TYP RODZINY ..................................................................................................................................... 21 B. JĘZYK ................................................................................................................................................. 22 C. RELIGIA .............................................................................................................................................. 22 D. ZWYCZAJE ......................................................................................................................................... 22 CZĘŚĆ II POLITYKA MIGRACYJNA SOCJALISTYCZNEJ REPUBLIKI WIETNAMU ... 23 1. STRUKTURY MIGRACYJNE ............................................................................................................... 23 A. INSTYTUCJE PAŃSTWOWE .................................................................................................................. 23 B. ŚRODOWISKA NAUKOWE ................................................................................................................... 24 2. PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA POLITYKI MIGRACYJNEJ PAŃSTWA ................................................... 25 A. POLITYKA WIETNAMU WOBEC EMIGRANTÓW ................................................................................... 25 B. POLITYKA WIETNAMU WOBEC IMIGRANTÓW .................................................................................... 30 C. POLITYKA WIETNAMU WOBEC MNIEJSZOŚCI ETNICZNYCH ................................................................ 32 CZĘŚĆ III SPOŁECZNOŚĆ WIETNAMSKA W POLSCE ......................................................... 34 1. POLSKA JAKO KIERUNEK MIGRACJI................................................................................................ 34 2. PODSTAWY PRAWNE WJAZDU I POBYTU CUDZOZIEMCÓW W POLSCE .......................................... 38 A. WJAZD ORAZ LEGALIZACJE CZASOWE POBYTU CUDZOZIEMCÓW W POLSCE ..................................... 39 B. LEGALIZACJE POBYTU STAŁEGO CUDZOZIEMCÓW W POLSCE ........................................................... 50 1 3. NADANIE POLSKIEGO OBYWATELSTWA .......................................................................................... 55 4. OCHRONA CUDZOZIEMCÓW W POLSCE ........................................................................................... 57 5. WYDALENIE, ZOBOWIĄZANIE DO OPUSZCZENIA TERYTORIUM RP, ZGODA NA POBYT TOLEROWANY ....................................................................................................................................... 62 6. REALIZACJA UMOWY READMISYJNEJ Z WIETNAMEM ................................................................... 67 7. FORMY NADUŻYWANIA PROCEDUR LEGALIZACJI POBYTU ORAZ PRZESTĘPCZOŚĆ OBYWATELI WIETNAMU PRZEBYWAJĄCYCH NA TERYTORIUM RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ .......................... 69 A. USIŁOWANIE LUB DOKONANIE PRZEKROCZENIA GRANICY WBREW PRZEPISOM ............................... 69 B. FORMY NADUŻYWANIA PROCEDUR LEGALIZACJI POBYTU NA TERYTORIUM RP PRZEZ OBYWATELI WIETNAMU ORAZ PRZYCZYNY NEGATYWNYCH DECYZJI W TYM PRZEDMIOCIE ................................... 72 C. PRZESTĘPCZOŚĆ I WYKROCZENIA POPEŁNIANE PRZEZ OBYWATELI WIETNAMU PRZEBYWAJĄCYCH NA TERYTORIUM RP ............................................................................................................................... 78 D. HANDEL LUDŹMI ................................................................................................................................ 81 8. DZIAŁALNOŚĆ GOSPODARCZA WIETNAMCZYKÓW W POLSCE ...................................................... 83 A. STRUKTURA ZATRUDNIENIA WIETNAMCZYKÓW NA POLSKIM RYNKU PRACY .................................. 87 B. NADZÓR I KONTROLA ORGANÓW PAŃSTWOWYCH ............................................................................ 91 9. PROCESY INTEGRACYJNE SPOŁECZNOŚCI WIETNAMSKIEJ W POLSCE ......................................... 96 A. PROBLEMY TERMINOLOGICZNE I DEFINICYJNE ................................................................................. 96 B. WSKAŹNIKI INTEGRACJI ..................................................................................................................... 97 C. POLITYKA INTEGRACYJNA ................................................................................................................. 97 D. KONTEKSTY INTEGRACJI WIETNAMCZYKÓW W POLSCE .................................................................... 99 E. DYNAMIKA PROFILU MIGRANTÓW I ICH STRATEGII MIGRACYJNYCH .............................................. 101 F. KONTEKST KRAJU I SPOŁECZEŃSTWA PRZYJMUJĄCEGO .................................................................. 107 G. POLACY O WIETNAMCZYKACH ........................................................................................................ 111 H. WIETNAMCZYCY W POLSCE W ŚWIETLE WSKAŹNIKÓW INTEGRACJI ............................................... 115 CZĘŚĆ IV PODSUMOWANIE, UWAGI KOŃCOWE I WNIOSKI ......................................... 127 BIBLIOGRAFIA ............................................................................................................................... 134 AKTY PRAWNE ..................................................................................................................................... 134 ARTYKUŁY ........................................................................................................................................... 135 MONOGRAFIE ....................................................................................................................................... 136 OPRACOWANIA .................................................................................................................................... 137 STRONY INTERNETOWE ........................................................................................................................ 138 ZAŁĄCZNIKI ........................................................................................................................................ 140 CZĘŚĆ I ................................................................................................................................................. 140 CZĘŚĆ II ................................................................................................................................................ 141 CZĘŚĆ III ............................................................................................................................................... 142 2 SPIS TABEL TABELA 1. STRUKTURA POPULACJI (MIASTO – WIEŚ) ............................................................................................. 20 TABELA 2. LICZBA WIZ WYDANYCH OBYWATELOM WIETNAMU PRZEZ WOJEWODÓW ORAZ KOMENDANTÓW PLACÓWEK STRAŻY GRANICZNEJ W LATACH 2001-2006 .............................................................................. 40 TABELA 3. LICZBA OBYWATELI WIETNAMU NA TLE OGÓLNEJ LICZBY CUDZOZIEMCÓW UBIEGAJĄCYCH SIĘ W OKRESIE 1.10.2005-31.12.2006 O ZEZWOLENIE NA POBYT REZYDENTA DŁUGOTERMINOWEGO WE ............. 54 TABELA 4. LICZBA DECYZJI WYDANYCH OBYWATELOM WIETNAMU W OKRESIE 1.10.2005-31.12.2006 W SPRAWIE O ZEZWOLENIE NA POBYT REZYDENTA DŁUGOTERMINOWEGO WE (W I I II INSTANCJI) ORAZ LICZBA ODWOŁAŃ SKRAG WNIESIONYCH NA DECYZJE WYDANE W POSZCZEGÓLNYCH INSTANCJACH ....................... 54 TABELA 5. LICZBA OBYWATELI WIETNAMU, KTÓRZY W LATACH 1992-2006 UBIEGALI SIĘ O NADANIE STATUSU UCHODŹCY ................................................................................................................................................... 58 TABELA 6. LICZBA OBYWATELI WIETNAMU W STOSUNKU DO KTÓRYCH ZOSTAŁY WYDANE W LATACH 1992-2006 DECYZJE W I INSTANCJI ................................................................................................................................ 58 TABELA 7. LICZBA ODWOŁAŃ OD DECYZJI WYDANYCH PRZEZ ORGAN I INSTANCJI W SPRAWACH O NADANIE STATUSU UCHODŹCY; LICZBA OBYWATELI WIETNAMU, W STOSUNKU DO KTÓRYCH ZOSTAŁY WYDANE DECYZJE W II INSTANCJI ORAZ LICZBA SKARG SKIEROWANYCH DO WOJEWÓDZKIEGO/ NACZELNEGO SĄDU ADMINISTRACYJNEGO................................................................................................................................... 60 TABELA 8. LICZBA OBYWATELI WIETNAMU OBJĘTYCH WNIOSKAMI O WYDALENIE Z TERYTORIUM RP (WG ORGANÓW WNIOSKUJĄCYCH) ....................................................................................................................... 63 TABELA 9. LICZBA OBYWATELI WIETNAMU, W STOSUNKU DO KTÓRYCH W LATACH 2001-2006 ZOSTAŁY WYDANE PRZEZ ORGANY POSZCZEGÓLNYCH INSTANCJI DECYZJE O WYDALENIU Z TERYTORIUM RP ORAZ LICZBA OBYWATELI WIETNAMU, KTÓRZY ZŁOŻYLI W LATACH 2001-2006 ODWOŁANIE OD POWYŻSZYCH DECYZJI.. 64 TABELA 10. LICZBA OBYWATELI WIETNAMU, W STOSUNKU DO KTÓRYCH W LATACH 2001-2006 ZOSTAŁY WYDANE PRZEZ ORGANY POSZCZEGÓLNYCH INSTANCJI DECYZJE O ZOBOWIĄZANIU DO OPUSZCZENIA TERYTORIUM RP ORAZ KTÓRZY ZŁOŻYLI W LATACH 2001-2006 ODWOŁANIE OD POWYŻSZYCH DECYZJI ............................... 65 TABELA 11. LICZBA MAŁŻEŃSTW ZAWARTYCH PRZEZ OBYWATELI WIETNAMSKICH Z OBYWATELAMI POLSKIMI NA TLE OGÓLNEJ LICZBY MAŁŻEŃSTW ZAWARTYCH PRZEZ CUDZOZIEMCÓW Z POLAKAMI W LATACH 1995-2005 ..................................................................................................................................................................... 74 TABELA 12. LICZBA OBYWATELI WIETNAMU NA TLE OGÓLNEJ LICZBY CUDZOZIEMCÓW ZATRZYMANYCH PRZEZ SG W TRYBIE PRZEPISÓW USTAWY O CUDZOZIEMCACH W LATACH 2001-2006 .................................................. 78 TABELA 13. POSTĘPOWANIE DOTYCZĄCE OBYWATELI WIETNAMU ZATRZYMANYCH W TRYBIE PRZEPISÓW USTAWY O CUDZOZIEMCACH ORAZ OBYWATELI WIETNAMU NIEPODLEGAJĄCYCH ZATRZYMANIU ............................. 78 TABELA14. LICZBA OBYWATELI WIETNAMU PODEJRZANYCH WEDŁUG KWALIFIKACJI PRAWNYCH W LATACH 20002006 ............................................................................................................................................................. 79 TABELA 15. LICZBA ZEZWOLEŃ NA PRACĘ UDZIELONYCH OBYWATELOM WIETNAMU W POLSCE W LATACH 19952006 ............................................................................................................................................................. 88 TABELA 16. ZAREJESTROWANE I AKTYWNE PODMIOTY GOSPODARCZE PROWADZONE PRZEZ WIETNAMCZYKÓW WG KRAJOWEJ EWIDENCJI PODATNIKÓW ........................................................................................................... 91 TABELA 17. NIELEGALNE WYKONYWANIE PRACY PRZEZ WIETNAMCZYKÓW NA TLE INNYCH NARODOWOŚCI W LATACH 2003-2006 ...................................................................................................................................... 91 TABELA 18. LICZBA ZEZWOLEŃ NA NABYCIE NIERUCHOMOŚCI WYDANYCH OBYWATELOM WIETNAMU ................ 93 TABELA 19. LICZBA OBYWATELI WIETNAMU ZGŁOSZONYCH DO UBEZPIECZENIA ZDROWOTNEGO LUB ZAREJESTROWANYCH W CENTRALNYM WYKAZIE UBEZPIECZONYCH (CWU) BEZ ZGŁOSZENIA DO UBEZPIECZENIA ZDROWOTNEGO Z ZAKŁADU UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH (ZUS) LUB KASY ROLNICZEGO UBEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO (KRUS), NARODOWEGO FUNDUSZU ZDROWIA (NFZ) ..................................... 95 TABELA 20: EWOLUCJA DEKLARACJI NIECHĘCI I SYMPATII DO WIETNAMCZYKÓW W BADANIACH CBOS W OKRESIE 1998-2006 .................................................................................................................................................. 111 SPIS WYKRESÓW WYKRES 1. OBROTY TOWAROWE MIĘDZY POLSKĄ A WIETNAMEM (W MLN USD) ................................................... WYKRES 2. PIRAMIDA WIEKU POPULACJI WIETNAMU W 2005 ROKU ....................................................................... WYKRES 3. LICZEBNOŚĆ POSZCZEGÓLNYCH GRUP ETNICZNYCH W WIETNAMIE...................................................... WYKRES 4. WIELKOŚĆ TRANSFERÓW PIENIĘŹNYCH DO WIETNAMU W MLD USD ..................................................... WYKRES 5. MIGRACJE NETTO W WIETNAMIE .......................................................................................................... 13 19 21 28 31 3 WYKRES 6. NAPŁYW DO POLSKI PRZEDSTAWICIELI DZIESIĘCIU NAJLICZNIEJSZYCH NARODOWOŚCI OBCOKRAJOWCÓW JAKO % OGÓLNEJ LICZBY CUDZOZIEMCÓW W LATACH 1990-2004 I 2005 ...................... WYKRES 7. LICZBA OBYWATELI WIETNAMU, KTÓRZY LEGALNIE WJECHALI NA TERYTORIUM RP W LATACH 1994- 36 2006 ............................................................................................................................................................. 37 WYKRES 8. OBYWATELE WIETNAMU, KTÓRZY UBIEGALI SIĘ U WOJEWODÓW O WYDANIE WIZY W TRYBIE ART.33 W * LATACH 2004-2006 ..................................................................................................................................... 41 WYKRES 9. ZAPROSZENIA WYSTAWIONE OBYWATELOM WIETNAMU W LATACH 1998-2006 (WG KATEGORII ZAPRASZAJĄCYCH) ....................................................................................................................................... 43 WYKRES 10. LICZBA OBYWATELI WIETNAMU W STOSUNKU DO KTÓRYCH ZOSTAŁY WYDANE DECYZJE W I INSTANCJI W SPRAWIE O ZEZWOLENIE NA POBYT OBYWATELA UE W LATACH 2004-2006 ............................................. 47 WYKRES 11. LICZBA WYDANYCH PRZEZ WOJEWODÓW DECYZJI I POSTANOWIEŃ W STOSUNKU DO CUDZOZIEMCÓW, KTÓRZY ZŁOŻYLI WNIOSKI O UDZIELENIE ZEZWOLENIA NA ZAMIESZKANIE NA CZAS OZNACZONY W TRYBIE ART.154 UST.1 USTAWY Z DNIA 13 CZERWCA 2003R. O CUDZOZIEMCACH .................................................... 48 WYKRES 12. LICZBA OBYWATELI WIETNAMU, KTÓRZY UBIEGALI SIĘ O ZEZWOLENIE NA OSIEDLENIE SIĘ W LATACH 1994-2006 .................................................................................................................................................... 51 WYKRES 13. LICZBA OBYWATELI WIETNAMU W STOSUNKU DO KTÓRYCH ZOSTAŁY WYDANE DECYZJE W I INSTANCJI W SPRAWIE O ZEZWOLENIE NA OSIEDLENIE SIĘ W LATACH 1994-2006 ......................................................... 51 WYKRES 14. LICZBA CUDZOZIEMCÓW KTÓRYM NA PODSTAWIE ART.8 USTAWY O OBYWATELSTWIE POLSKIM PREZYDENT RP NADAŁ OBYWATELSTWO W LATACH 1992-2006 ................................................................... 56 WYKRES 15. LICZBA WIETNAMCZYKÓW, KTÓRYM NA PODSTAWIE ART.8 USTAWY O OBYWATELSTWIE POLSKIM PREZYDENT RP NADAŁ OBYWATELSTWO W LATACH 1992-2006 ................................................................... 56 WYKRES 16. LICZBA CUDZOZIEMCÓW, W STOSUNKU DO KTÓRYCH W LATACH 2001-2005 WYDANE ZOSTAŁY DECYZJE O WYDALENIU Z TERYTORIUM RP ORAZ LICZBA CUDZOZIEMCÓW WYDALONYCH W LATACH 20012005 Z TERYTORIUM RP (NAJLICZNIEJSZE OBYWATELSTWA) ........................................................................ 66 WYKRES 17. OBYWATELE WIETNAMU, UJAWNIENI SAMODZIELNIE PRZEZ STRAŻ GRANICZNĄ, KTÓRZY DOKONALI LUB USIŁOWALI DOKONAĆ PRZEKROCZENIA GRANICY PAŃSTWOWEJ WBREW PRZEPISOM W LATACH 1997- 2006 ............................................................................................................................................................. 69 WYKRES 18. OBYWATELE WIETNAMU PRZYJĘCI DO POLSKI ORAZ PRZEKAZANI Z POLSKI DO RÓŻNYCH KRAJÓW W RAMACH UMÓW O READMISJI W LATACH 1997-2006 .................................................................................... 72 WYKRES 19. MAŁŻEŃSTWA ZAWARTE PRZEZ OBYWATELI WIETNAMSKICH Z OBYWATELAMI POLSKIMI W LATACH 1995-2005 (WG NARODOWOŚCI MAŁŻONKÓW) ............................................................................................ 75 WYKRES 20. OBYWATELE WIETNAMU PRZEBYWAJĄCY W JEDNOSTKACH PENITENCJARNYCH W LATACH 1990-2006 (WG STANU NA DZIEŃ 31 GRUDNIA DANEGO ROKU) ...................................................................................... 81 WYKRES 21. LICZBA ZEZWOLEŃ NA PRACĘ W POLSCE UDZIELONYCH OBYWATELOM WIETNAMU NA TLE WYBRANYCH KRAJÓW W LATACH 1995-2006............................................................................................... 88 WYKRES 22. LICZBA OBYWATELI WIETNAMU LEGALNIE PRACUJĄCYCH W POLSCE W LATACH 1995-2006 ............ 88 WYKRES 23. PROCENTOWY UDZIAŁ GŁÓWNYCH BRANŻ W OGÓLE WYDANYCH WIETNAMCZYKOM ZEZWOLEŃ NA PRACĘ W LATACH 1995-2006 (W %) ........................................................................................................... 89 WYKRES 24. LICZBA ZEZWOLEŃ NA PRACĘ WYDANYCH OBYWATELOM WIETNAMU WEDŁUG GRUP PRACOWNICZYCH W LATACH 2000, 2003, 2006 ........................................................................................................................ 89 WYKRES 25. PROCENTOWY UDZIAŁ ZEZWOLEŃ NA PRACĘ WYDANYCH WIETNAMCZYKOM W 2006 ROKU (WG WIELKOŚCI ZATRUDNIAJĄCYCH ICH FIRM) .................................................................................................... 90 SPIS MAPEK MAPKA 1. LICZBA OBYWATELI WIETNAMU ZATRZYMANYCH ZA USIŁOWANIE PRZEKROCZENIA LUB PRZEKROCZENIE GRANICY PAŃSTWOWEJ WBREW PRZEPISOM W LATACH 1997-2003 (WG MIEJSCA ZATRZYMANIA) ............... 70 MAPKA 2. LICZBA OBYWATELI WIETNAMU ZATRZYMANYCH ZA USIŁOWANIE PRZEKROCZENIA LUB PRZEKROCZENIE GRANICY PAŃSTWOWEJ WBREW PRZEPISOM W LATACH 2004-2006 (WG MIEJSCA ZATRZYMANIA) ............................................................................................................................................ 71 4 WSTĘP Wietnamczycy już od wielu lat są obecni w polskiej rzeczywistości. Można ich spotkać w dużych miastach, w szczególności na targowiskach i centrach handlowych, gdzie najczęściej zarabiają na swoje utrzymanie. Choć większość z nich traktuje Polskę jako kraj tranzytu, stanowią oni jednak znaczącą grupę narodowościową, która pozostanie w naszym kraju przez długie lata, a być może nawet na zawsze. Polska jest w Europie trzecim (po Francji i Niemczech) skupiskiem Wietnamczyków, którego liczbę według większości źródeł ocenia się obecnie na 20-30 tysięcy. Warto zaznaczyć, że historia ich przyjazdów do Polski sięga lat 60tych XX w. W początkowym etapie była to migracja osób wysoko wykształconych i otwartych na polskość. Obecnie, jak wskazują badania ośrodków naukowych, jednym z ważniejszych jej celów jest edukacja dzieci. Świat Wietnamczyków w Polsce nie ogranicza się do stereotypowego bazaru i lokalu gastronomicznego. Społeczność ta jest solidarna, bardzo dobrze zorganizowana i może się pochwalić znaczącym dorobkiem, nie tylko materialnym, ale i duchowym. Wietnamczycy mają swoje organizacje i stowarzyszenia, kultywujące nie tylko zwyczaje i tradycje, lecz także edukację, literaturę czy też sport. Mimo, że pochodzą z kraju rządzonego przez komunistyczne władze, wielu z nich prowadzi działalność opozycyjną, a ich pobyt w Polsce jest ważną szkołą wartości demokratycznych. Wietnamczycy wydają w Polsce kilkanaście gazet, posiadają ośrodki kultury, organizują liczne wystawy, obchodzą swoje tradycyjne święta oraz aktywnie uczestniczą w życiu religijnym. Tak bogata działalność pokazuje, że społeczność wietnamska posiada znaczny potencjał umożliwiający integrację z polskim społeczeństwem oraz wkład w rozwój naszego kraju. Największym problemem tego środowiska, negatywnie wpływającym na jego funkcjonowanie i odbiór społeczny, nie jest jego status ekonomiczny lub społeczny, lecz sytuacja prawna, gdyż większość Wietnamczyków przebywa w naszym kraju bez właściwego zezwolenia na pobyt, znajdując zatrudnienie w tzw. „szarej strefie”. Sprzyja to izolacji i zamykaniu się dużej części tej społeczności oraz tworzeniu enklaw, w których pracują (niekiedy niezgodnie ze swoim wykształceniem, zainteresowaniami i aspiracjami) i mieszkają. Sytuacja ta sprzyja również licznym nieprawidłowościom, a nawet nadużyciom, zarówno w kontaktach Wietnamczyków z przedstawicielami polskich instytucji publicznych, jak i w stosunkach między nimi samymi. Niniejszy raport skierowany jest przede wszystkim do pracowników administracji publicznej (choć nie tylko), którzy, zajmując się problematyką cudzoziemców w Polsce, wielokrotnie sygnalizowali potrzebę dostępu do szerszej wiedzy o samym Wietnamie, jak i o różnych aspektach pobytu w Polsce kilkudziesięciotysięcznej grupy obywateli tego kraju. Raport ten stanowi zbiór informacji i danych, zgromadzonych zarówno przez urzędy i instytucje państwowe, jak i przez ośrodki naukowo-badawcze. Podczas jego przygotowania przeprowadzono także szereg rozmów z przedstawicielami społeczności wietnamskiej i organizacji, a także z osobami, których wiedza i doświadczenie miały znaczący wpływ na ostateczny kształt dokumentu. W odróżnieniu od większości dostępnych publikacji autorzy opracowania – pracownicy Wydziału Analiz Migracyjnych Departamentu Polityki Migracyjnej MSWiA – skupili się głównie na zagadnieniach znajdujących się w zakresie działalności resortu, w tym na szczególnie wrażliwej (często kontrowersyjnej) materii, jaką jest nielegalna migracja oraz jej przyczyny i skutki. Wskazują oni jednocześnie jak duże szkody może powodować to zjawisko oraz w jaki sposób może rzutować na funkcjonowanie całej społeczności. Raport zawiera zarówno ogólne informacje o samym Wietnamie, polityce migracyjnej tego kraju, jak i szczegółowe dane i komentarze dotyczące wjazdu Wietnamczyków do Polski oraz legalizacji ich pobytu w różnych formach (w tym problemów z ich nadużywaniem). Aby odbiorca lepiej poruszał się w skomplikowanych przepisach ustaw dotyczących statusu prawnego cudzoziemców, raport w odpowiednich rozdziałach zawiera wyciągi z najważniejszych przepisów prawnych w tym zakresie. Być może utrudnia to jego lekturę (czytanie skomplikowanych przepisów wymaga zwiększonej uwagi), pozwala jednak na lepsze zrozumienie powodów i konsekwencji ubiegania się Wietnamczyków o poszczególne rodzaje zezwoleń. Koncepcja raportu zakłada także pokazanie innych obszarów działalności Wietnamczyków: działalności gospodarczej, społecznej, politycznej, kulturalnej, a także problematykę integrowania się z polskim społeczeństwem. Procesy asymilacyjne cudzoziemców w Polsce, z punktu widzenia zadań administracji są stosunkowo nowe i pozostają jeszcze w fazie dyskusji, choć niektóre ich kategorie (np. uchodźcy) objęte są już programami, mającymi na celu ułatwienie funkcjonowania w nowym środowisku. Dlatego też raport stosunkowo dużo miejsca poświęca tym zagadnieniom, zwłaszcza ich aspektom teoretycznym, które w sposób oczywisty są powiązane z odbiorem społecznym poszczególnych grup narodowościowych (wydaje się, że z punku widzenia korzyści, zarówno dla państwa, jak i społeczności wietnamskiej, skuteczna integracja Wietnamczyków w Polsce, jest tematem niezwykle ważnym i aktualnym). Opracowanie niejako w tle przedstawia ewolucję polskiego sytemu migracyjnego po 1989 roku (według stanu prawnego na czerwiec 2007 roku), jego silne i słabe strony, a także obszary, które powinny zostać objęte szczególną uwagą ze strony administracji publicznej. Pokazuje również wielowątkowość problematyki cudzoziemskiej oraz specyficzny charakter migracji Wietnamczyków, odróżniających się od innych grup narodowościowych przebywających na terytorium Polski. Jego autorzy starali się możliwie najszerzej wykorzystać wszelkie dostępne wiadomości odnośnie poszczególnych aspektów pobytu na terytorium Polski dużej społeczności wietnamskiej – zarówno tych, które wzbogacają nasze społeczeństwo i przyczyniają się do rozwoju naszego kraju, jak i tych, które wzbudzają niepokój i nie mogą być akceptowane. Jednocześnie autorzy pragną podziękować wszystkim tym, którzy przyczynili się do powstania niniejszego raportu: instytucjom i urzędom administracji publicznej, organizacjom pozarządowym (zarówno polskim, jak i wietnamskim), ośrodkom naukowo-badawczym oraz osobom prywatnym, a także ekspertom w dziedzinie problematyki wietnamskiej, którzy znaleźli czas, aby z nami porozmawiać. 6 CZĘŚĆ I SOCJALISTYCZNA REPUBLIKA WIETNAMU NUOC CONG HOA XA HOI CHU NGHIA VIET NAM 1. SYTUACJA POLITYCZNA W KRAJU A. PODZIAŁ ADMINISTRACYJNO-POLITYCZNY Socjalistyczna Republika Wietnamu zajmuje terytorium o powierzchni 329,6 tys. km2, liczba ludności kraju wynosi 84 402 966 osób.1 Socjalistyczna Republika Wietnamu (SRW) podzielona jest na 59 prowincji2 oraz 5 miast wydzielonych. Stolicą kraju jest Hanoi z 3 083 800 mln mieszkańców. Do większych miast w państwie zalicza się Ho Chi Minh (dawniej Sajgon) z 5,6 mln mieszkańców; Haiphong; Danang oraz Can Tho. B. USTRÓJ KRAJU I STRUKTURY WŁADZY PUBLICZNEJ Wietnam jest jednopartyjną republiką socjalistyczną, w której kierowniczą rolę pełni jedyna legalna partia polityczna w tym kraju – Komunistyczna Partia Wietnamu (KPW). Sprawuje ona pełną kontrolę nad wszystkimi dziedzinami życia politycznego, społecznego i gospodarczego. Organem wykonawczym KPW jest 150-osobowy Komitet Centralny, którego Sekretarzem Generalnym jest Nong Duc Manh. W Wietnamie brak jest parlamentarnej opozycji politycznej, a nieliczne ugrupowania krytykujące władze państwowe są zazwyczaj powiązane z antykomunistycznymi środowiskami w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych. Ich aktywizacja miała miejsce w drugiej połowie 2006 roku w czasie przygotowań do wizyty w Wietnamie prezydenta Stanów Zjednoczonych, G. W. Busha, oraz szczytem Współpracy Ekonomicznej Azji i Pacyfiku (APEC) w Hanoi. Przykładowe partie opozycyjne to Demokratyczna Partia Wietnamu w Hanoi oraz powstała we wrześniu 2006 roku Wietnamska Partia na Rzecz Postępu w Hue.3 Władzę ustawodawczą w Wietnamie sprawuje Zgromadzenie Narodowe, do którego 498 posłów wybieranych jest w wyborach powszechnych na pięcioletnią kadencję. Zgromadzenie wybiera prezydenta (i wiceprezydenta) na okres 5 lat. Prezydent jest głową państwa i szefem sił zbrojnych, wyznacza także członków rządu. Obecnie (od czerwca 2006 roku) funkcję prezydenta pełni Nguyen Minh Triet. C. SYTUACJA WEWNĘTRZNA Od 1986 roku Komunistyczna Partia Wietnamu rozpoczęła program reform społecznoekonomicznych (tzw. wietnamska odnowa) o dość ograniczonym charakterze, który wynikał z braku woli politycznej. Programowo odrzucono pluralizm jako główną zasadę systemu politycznego państwa. W kwestiach ekonomicznych przy dominującej roli własności państwowej zezwolono na funkcjonowanie sektora prywatnego. Dopuszczono także możliwość dzierżawienia państwowej ziemi przez rolników oraz ich działalność na własny rachunek. Konstytucyjny zapis o kierowniczej roli partii nie pozostawia jednak wątpliwości co do charakteru działań Komunistycznej Partii Wietnamu (KPW) i jej podstawowego celu, 1 Dane demograficzne przytoczono za: IndexMundi (http://www.indexmundi.com/es/vietnam/poblacion.html). Informacja dostępna na stronie internetowej Ambasady Wietnamu w Polsce. 3 Działacze partii uczestniczyli w założycielskiej konferencji Wolnych Związków Zawodowych Wietnamu, która odbyła się w Warszawie w dniach 28-30 października 2006 roku. Informacja za: materiał Departamentu Azji i Pacyfiku Ministerstwa Spraw Zagranicznych. 2 7 jakim jest utrzymanie władzy. Działania partii i aparatu państwa zostały podporządkowane realizacji tej idei zarówno w zakresie polityki wewnętrznej, jak i zagranicznej. Polityka ekonomiczna i społeczna rządu przyniosła obserwowane od początku lat 90. ożywienie gospodarcze i poprawę warunków życia ludności, które z kolei wpłynęło na poprawę nastrojów społecznych, tak w kraju, jak i poza jego granicami. W maju 2002 roku w Wietnamie odbyły się wybory powszechne do Zgromadzenia Narodowego. Wszyscy zgłoszeni kandydaci musieli mieć rekomendacje kontrolowanego przez KPW Wietnamskiego Frontu Niepodległościowego. Zakończony 25 kwietnia 2006 roku X Zjazd KPW nie wniósł nowych elementów do praktyki politycznej i gospodarczej kraju. Potwierdził kontynuację ograniczonych reform i strategii wzrostu oraz wprowadził do statutu partii zmiany umożliwiające jej członkom prowadzenie działalności gospodarczej. Ponadto, przeprowadzono zmiany kadrowe wewnątrz składu KC i BP. Dotychczasowy sekretarz generalny KPW utrzymał swoje stanowisko (zajmuje je od 2001 roku), odeszli natomiast: premier, prezydent i przewodniczący parlamentu. Pomimo dokonanych zmian brak jest nowych twarzy, a osoby mianowane na najwyższe stanowiska państwowe wywodzą się wyłącznie z kręgów działaczy partyjnych. W polityce wewnętrznej Wietnamu jedną z najważniejszych i silnie eksponowanych kwestii pozostaje walka z korupcją, również na wysokich szczeblach władzy. D. OCHRONA PRAW CZŁOWIEKA W WIETNAMIE Na przestrzeni ostatnich lat odnotować można pewien postęp w zakresie przestrzegania praw człowieka w Wietnamie. Brak jest jednak ostatecznych dowodów potwierdzających odejście władz wietnamskich od praktyki prześladowań i więzienia przeciwników politycznych. 4 Do podstawowych naruszeń praw człowieka w Wietnamie należy zaliczyć przypadki ograniczeń lub też naruszeń praw politycznych i osobistych jednostki, a zwłaszcza wolności słowa, wyznania, zrzeszania się i zgromadzeń. Ponadto, obrońcy praw człowieka zwracają uwagę na liczne naruszenia prawa do prywatności, tajemnicy korespondencji oraz brak obiektywnego i sprawnie funkcjonującego systemu wymiaru sprawiedliwości. Stwierdza się także przypadki korupcji oraz nadużyć popełnianych przez funkcjonariuszy państwowych. Władze państwowe w Hanoi stoją na stanowisku sprzecznym z zachodnim paradygmatem uniwersalności praw człowieka i twierdzą, iż pierwszeństwo to należy się zapewnieniu i realizacji przez państwo praw ekonomicznych i społecznych jednostki. Bezpłatna edukacja i opieka medyczna, prawo do pracy i wypoczynku stoją zaś przed swobodami politycznymi. Jednocześnie, władze w Wietnamie twierdzą, że w ich państwie nie ma więźniów politycznych, czy też więźniów sumienia, a osoby przebywające w więzieniach skazane zostały za łamanie obowiązującego w Wietnamie porządku prawnego prawomocnym wyrokiem sądu. Na liście Departamentu Stanu USA w 2005 roku5 wymienionych zostało dziewięć osób więzionych z przyczyn politycznych i religijnych. Unia Europejska prowadzi własną listę więźniów politycznych w Wietnamie, na której widnieje 17 nazwisk oraz listę osób, wobec których zastosowano areszt domowy lub poddano innym formom ograniczenia 4 Wszelkie formy prowadzenia działalności opozycyjnej w stosunku do władz państwowych są zakazane, podlegają również odpowiedzialności karnej. O ile Konstytucja Wietnamu zawiera przepisy gwarantujące podstawowe prawa człowieka, nie są one jednak w praktyce władz państwowych respektowane. Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku podpisanych i ratyfikowanych przez rząd w Hanoi międzynarodowych konwencji praw człowieka (na podstawie materiałów Ministerstwa Spraw Zagranicznych Polski). 5 Zob. Country Reports on Human Rights Practices 2005, Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor, Departament Stanu USA, 8 marzec 2006 roku. Dokument opublikowany na stronie internetowej: http://www.state.gov/g/drl/rls/hrrpt/2005/61632.htm. 8 możliwości swobodnego poruszania się. Unia Europejska domaga się od Wietnamu uwolnienia wszystkich tych osób, co jest realizowane tylko w nielicznych przypadkach przy okazji kolejnych amnestii. Sprawą, która w największym stopniu wpłynęła na międzynarodową ocenę przestrzegania praw człowieka w Wietnamie były rozruchy z udziałem przedstawicieli mniejszości etnicznych na Płaskowyżu Centralnym w latach 2001 i 2004 oraz exodus tych mniejszości do Kambodży.6 Warto również zauważyć, że raporty Human Rights Watch oraz Amnesty International z 2005 roku odnotowały poprawę przestrzegania praw człowieka w tym kraju, pozostawiły go jednak w grupie państw, w których prawa człowieka nie są w zadawalający sposób przestrzegane. Wciąż jednak prowadzony jest dialog na temat poprawy standardów przestrzegania praw człowieka oraz zakazu stosowania tortur w Wietnamie. Dwa razy do roku mają miejsce spotkania ad hoc ambasadorów Unii Europejskiej z przedstawicielami Wietnamu, podczas których reprezentanci Unii wizytują prowincje kraju i sprawdzają stan przestrzegania praw człowieka przez władze lokalne. Ponadto przedmiotem rozmów prowadzonych w ramach UEVietnam Human Right Dialogue (oficjalnego mechanizmu relacji unijno-wietnamskich) jest współpraca w zakresie rozwoju instytucjonalnego, reformy administracyjnej i zarządzania oraz praw człowieka. W 2007 roku Unia Europejska planuje podjęcie działań mających skłonić Wietnam do przestrzegania międzynarodowych konwencji dotyczących przestrzegania praw człowieka oraz zakazu stosowania tortur i zniesienia kary śmierci. Dziedziną praw człowieka, w której nastąpiła zdecydowana poprawa, jest obszar swobód religijnych. W uznaniu pozytywnych zmian, jakie miały miejsce w Wietnamie w ciągu ostatnich kilku lat, Stany Zjednoczone wykreśliły ten kraj w 2006 roku z listy państw, w których wolności religijne nie są respektowane. Chociaż kwestia przestrzegania praw człowieka w Wietnamie jest wciąż podnoszona w kontaktach między Unią Europejską i Stanami Zjednoczonymi a Wietnamem, w ostatnich latach traci ona na ostrości.7 E. PRESJA MIGRACYJNA WIETNAMCZYKÓW Sytuacja polityczna w Wietnamie w połączeniu z dążeniem obywateli tego kraju do poprawy warunków życia, zarówno własnego, jak i swoich rodzin, powoduje rosnącą emigrację do krajów bardziej rozwiniętych gospodarczo. Ukryte bezrobocie w kraju, które szczególnie dotyka regiony wiejskie, ograniczony dostęp do edukacji na wysokim poziomie, a także istniejące ograniczenia w zakresie wolności jednostki są głównymi przyczynami migracji z punktu widzenia Wietnamczyków. Migracje ludności Wietnamu w ciągu ostatnich dziesięcioleci wykazywały wysoką dynamikę. Początkowo miały one charakter wewnętrzny i były wywołane zarówno czynnikami politycznymi, jak i ekonomicznymi. Podczas wojny 1964-1975 na północy przesiedlano mieszkańców miast na tereny wiejskie, a na południu nasilał się napływ ludności do większych aglomeracji. Po wojnie przesiedlenia, które miały głównie podłoże polityczne (m.in. na południe kraju oraz na tereny słabiej zaludnione) objęły ok. 4 mln osób. Spośród 6 W 2001 roku z Wietnamu do Kambodży przedostało się nielegalnie kilkuset przedstawicieli mniejszości z Płaskowyżu Centralnego. Uciekinierzy ci zostali uznani przez ONZ za uchodźców, a część z nich uzyskała azyl w USA. Po załamaniu się trójstronnego porozumienia pomiędzy UNHCR, Wietnamem i Kambodżą część uciekinierów została zawrócona do Wietnamu. Napływ uchodźców do Kambodży trwał jeszcze w 2003 i 2004 roku. W zasadzie liczba osób pochodzenia wietnamskiego składająca wnioski o nadanie statusu uchodźcy na całym świecie jest niewielka. Rzadziej jeszcze, zwłaszcza w Europie, Wietnamczycy uznani zostają za uchodźców (w 2006 roku ogółem na 3 089 wniosków o nadanie statusu uchodźcy stanowiły one 8% tej liczby). Szerzej na stronie UNHCR http://www.unhcr.org/statistics.html. 7 Informacja za: Departament Azji i Pacyfiku, Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP. 9 około 3 mln Wietnamczyków udających się na emigrację w tym czasie, dużą część stanowili uciekinierzy i ich potomkowie (są to m.in. tzw. „boat people”), którzy po klęsce wojsk południowowietnamskich i amerykańskich w 1975 roku przedostali się do krajów Azji Południowo-Wschodniej, do Chin, do USA, Kanady, Australii, Francji, Niemiec i innych państw Europy Zachodniej. W latach 1975-1985 Biuro Wysokiego Komisarza ds. Uchodźców zarejestrowało w regionie południowoazjatyckim około 650 tys. uchodźców. W latach 80. XX wieku rozpoczęła się oficjalna emigracja zarobkowa, która została skierowana do państw byłego ZSRR i niektórych krajów socjalistycznych, obejmując ok. 300 tys. osób. Lata 90. XX wieku charakteryzują się mieszanymi migracjami: oficjalnymi i spontanicznymi, legalnymi i nieudokumentowanymi. W przypadku Wietnamczyków mamy obecnie do czynienia z trzema głównymi grupami emigrantów: pierwszą z nich stanowią pracownicy kontraktowani przez agencje państwowe, druga obejmuje osoby wyjeżdżające na stałe z kraju z powodów politycznych, trzecia, najliczniejsza, dotyczy osób wyjeżdżających z kraju w poszukiwaniu zarobku, bez zgody i wiedzy władz. Z tych dwóch ostatnich kategorii najczęściej wywodzą się osoby nie posiadające tytułu do wjazdu na terytorium państwa migracji docelowej lub tranzytowej z uwagi na brak wizy pobytowej lub właściwego zezwolenia, brak ważnego paszportu albo innego dokumentu podroży. Często osoby te stają się ofiarami wyzysku i handlu ludźmi, co szczególnie dotyczy kobiet i dzieci. Należy zaznaczyć, że społeczność wietnamska za granicą należy do bardzo dobrze zorganizowanych. Prasa, radio i telewizja oraz specjalna wietnamska strona internetowa8 na bieżąco informują o życiu współobywateli za granicą. Wynika to zarówno z solidarności narodowej Wietnamczyków, jak i z aktywności władz w Hanoi, zainteresowanych utrzymywaniem kontaktów z diasporą i jej jednością. 2. STOSUNKI ZEWNĘTRZNE WIETNAMU A. POLITYKA ZAGRANICZNA WIETNAMU Po przystąpieniu w 1995 roku do Stowarzyszenia Narodów Azji Południowo-Wschodniej (ang. Association of South East Asian Nations, ASEAN) Wietnam znacznie zintensyfikował zarówno polityczne, jak i gospodarcze stosunki z jego krajami członkowskimi oraz rozpoczął proces dostosowania ustawodawstwa wewnętrznego do standardów tej organizacji. Charakterystyczną cechą polityki zagranicznej Wietnamu jest pragmatyzm. Państwo to nie angażuje się w wydarzenia polityczne o zasięgu światowym pozostając raczej na uboczu i ograniczając się najczęściej do ich biernej obserwacji. Jest jednak uczestnikiem polityki zagranicznej w regionie Azji Południowo-Wschodniej i aktywnie zabiega o realizację swoich interesów oraz budowę pozycji kraju w regionie. Milowym krokiem w polityce zagranicznej Wietnamu było doprowadzenie w końcu 1991 roku do normalizacji stosunków z Chinami, a także zawarcie w 1999 roku traktatu o granicy lądowej oraz porozumienia o delimitacji granicy morskiej w Zatoce Tonkińskiej w 2000 roku. Mimo, że nie wszystkie kwestie graniczne zostały uregulowane, utrzymywane są regularne kontakty polityczne na najwyższych szczeblach, a Chiny pozostają dla Wietnamu jednym z głównych rynków zbytu oraz jednym z najważniejszych kierunków importu. Ze względu na konieczność utrzymywania źródeł zaopatrzenia dla armii wietnamskiej, ważnym partnerem 8 Patrz: strona informacyjna Quehuong: http://www.quehuong.org.vn/en. 10 Wietnamu jest Rosja, choć wpływy tego kraju, zarówno polityczne jak i gospodarcze, z każdym rokiem maleją. Charakterystyczna jest zmiana tonu oficjalnej prasy, która obecnie coraz bardziej krytycznie ocenia politykę zagraniczną Rosji. Nie bez znaczenia dla zmiany tradycyjnie prorosyjskiego nastawienia elit wietnamskich są nadchodzące z Rosji sygnały o rasistowskich ekscesach wymierzonych m. in. w obywateli wietnamskich, a także oficjalne działania władz rosyjskich zagrażające ekonomicznemu bytowi 100 tysięcznej wietnamskiej diaspory w tym kraju.9 Coraz większego znaczenia nabierają dla Wietnamu stosunki ze Stanami Zjednoczonymi, znormalizowane w połowie lat 90. (w 1994 roku cofnięto amerykańskie embargo na handel z Wietnamem, a w 1995 roku nawiązano stosunki dyplomatyczne i otwarto ambasady). W listopadzie 2000 roku wizytę w Wietnamie, określaną jako przełomową dla stosunków politycznych między obydwoma państwami, złożył prezydent B. Clinton. W listopadzie 2006 roku z trzydniową wizytą w Hanoi przebywał prezydent G. W. Bush, któremu towarzyszyła sekretarz stanu C. Rice. Obecnie USA są głównym odbiorcą wietnamskiego eksportu, który w 2006 roku sięgnął 7,8 mld USD, stanowiąc ponad 1/5 jego całości. Znaczącym symptomem poprawy stosunków stało się w ostatnim czasie ustanowienie współpracy wojskowej i rozpoczęcie szkolenia wietnamskich wojskowych w USA. W czerwcu 2007 roku miała miejsce pierwsza w historii wizyta prezydenta Wietnamu Nguyen Minh Triet w Stanach Zjednoczonych. B. UCZESTNICTWO W UGRUPOWANIACH I ORGANIZACJACH MIĘDZYNARODOWYCH Wietnam, dzięki rozwijaniu współpracy międzynarodowej realizowanej poprzez politykę otwarcia na świat, jest postrzegany jako interesujący partner handlowy i polityczny. Pozytywny wizerunek tworzy również polityczna stabilność (pomimo deficytu demokracji) i nieco powolna, ale konsekwentna reforma struktur państwa, prawa i gospodarki. Proces zmian w tym kraju obrazuje jego uczestnictwo we wszystkich ważnych organizacjach regionalnych i międzynarodowych, z których warto wymienić: Organizację Narodów Zjednoczonych (ONZ), Współpracę Ekonomiczną Azji i Pacyfiku (APEC), Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN), Spotkania na Szczycie Azja-Europa (ASEM), Światową Organizację Zdrowia (WHO), Światową Organizację Handlu (WTO), Grupę Państw Niezaangażowanych (G-77). Od 1996 roku obowiązuje podpisana 17 lipca 1995 roku umowa o współpracy Wspólnoty Europejskiej z Wietnamem. W maju 1999 roku Wietnam stał się też pełnoprawnym członkiem porozumienia o współpracy pomiędzy Unią Europejską i Stowarzyszeniem Narodów Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN) z 1980 roku. W 2002 roku Unia Europejska była głównym partnerem handlowym Wietnamu i jego najważniejszym rynkiem eksportowym. Obecnie UE stopniowo wprowadza większą kontrolę nad importem wietnamskich wyrobów tekstylnych na rynki państw członkowskich, pozostając jednocześnie trzecim największym dawcą pomocy rozwojowej dla tego kraju. Warto również podkreślić, że przedłożony Komisji Europejskiej wniosek Wietnamu o przyznanie temu państwu statusu gospodarki rynkowej w stosunkach z UE może zostać odrzucony ze względu na istnienie w gospodarce wietnamskiej szeregu elementów, które wymagają poprawy bądź zmiany. 9 Związane jest to głównie z wejściem w życie 15 stycznia 2006 roku ustawy o organizacji działalności rynków detalicznych zmieniającej zasady zatrudnienia w handlu detalicznym obcokrajowców przebywających na terytorium Rosji. Por. Marta Jaroszewicz, Leszek Szerepka, Wyzwania migracyjne w państwach wschodniego sąsiedztwa Unii Europejskiej, OSW, Warszawa 2007, s.81. 11 3. WIETNAM A POLSKA A. STOSUNKI POLSKO-WIETNAMSKIE Do 1989 roku stosunki polsko-wietnamskie oparte były na zasadach ideologicznych, a w następstwie przemian ustrojowych w Polsce, po 1989 roku, dokonano ich całkowitego przewartościowania. W dniach 13-15 października 2003 roku oficjalną wizytę złożył w Polsce ówczesny prezydent Socjalistycznej Republiki Wietnamu Tran Duc Luong.10 W styczniu 2005 roku miała miejsce oficjalna wizyta w Wietnamie M. Belki, premiera Rzeczpospolitej Polski. Podczas VI Szczytu ASEM (Spotkania na Szczycie Azja-Europa) w Helsinkach (10 września 2006 roku) premier J. Kaczyński spotkał się z premierem Nguyen Tan Dung.11 Przedmiotem rozmowy były kwestie zwiększenia planowanego kredytu na inwestycje w sektorze stoczniowym i energetycznym oraz polski deficyt w obrotach handlowych z tym krajem. Utrzymywane są także regularne kontakty międzyparlamentarne, m.in. w formie wizyt grup parlamentarzystów. Stosunki dwustronne Polski z Wietnamem regulują m.in. następujące umowy o współpracy w dziedzinie nauki i techniki12 (1999), o pomocy prawnej w sprawach cywilnych, rodzinnych i karnych13 (1993), protokół o obowiązywaniu umów14 (2000), odnoszący się m.in. do umów: o ochronie inwestycji i o unikaniu podwójnego opodatkowania (1994), o współpracy w transporcie morskim (1995), oraz umowa o współpracy w zakresie zwalczania przestępczości zorganizowanej15 (2003), a także umowa o readmisji16 (2004). Na etapie negocjacji znajduje się umowa w sprawie wzajemnej ochrony informacji niejawnych. W dwustronnej współpracy gospodarczej dominowały elementy pomocowe. W ramach pomocy kredytowej i bezzwrotnej w latach 1960-1970 Polska zbudowała lub wyposażyła w Wietnamie ok. 20 obiektów (m.in. stocznię w Ha Long, zakłady naprawcze taboru kolejowego w Gia Lam, kopalnię węgla kamiennego w Cam Pha, cukrownie, zakłady przemysłu maszynowego i inne). W 1996 roku podpisane zostało porozumienie w sprawie uregulowania zadłużenia Wietnamu wobec Polski. 10 W trakcie wizyty w Polsce w październiku 2003 roku prezydentowi Socjalistycznej Republiki Wietnamu towarzyszyli ministrowie: Handlu i Edukacji; wiceministrowie: Spraw Zagranicznych, Przemysłu, Rolnictwa, Finansów, Edukacji oraz Nauki i Technologii, którzy odbyli spotkania i rozmowy ze swoimi polskimi odpowiednikami. 11 We wrześniu br spodziewana jest wizyta premiera SRW w Polsce. 12 Umowa z dnia 28 maja 1992 r. między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Socjalistycznej Republiki Wietnamu o współpracy kulturalnej i naukowej (Dz. U. z 1993 r. Nr 125, poz. 571, 572). 13 Umowa z dnia 22 marca 1993 r. między Rzeczpospolitą Polską a Socjalistyczną Republiką Wietnamu o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych, rodzinnych i karnych, (Dz. U. z 1995 r. Nr 55, poz. 289). 14 Protokół z dnia 18 lipca 2000 r. między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Socjalistycznej Republiki Wietnamu w sprawie obowiązywania dwustronnych umów w stosunkach między Rzeczpospolitą Polską a Socjalistyczną Republiką Wietnamu, (M. P. z dnia 2002 r. Nr 6, poz. 129). 15 Umowa z dnia 28 lipca 2003 r. między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Socjalistycznej Republiki Wietnamu o współpracy w zwalczaniu przestępczości zorganizowanej (Dz. U. z 2004 r. Nr 216, poz. 2197). 16 Umowa z dnia 22 kwietnia 2004 r. między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Socjalistycznej Republiki Wietnamu o przekazywaniu i przyjmowaniu obywateli obu państw (Dz. U. z 2005 r. Nr 156, poz. 1306). 12 WYKRES 1. OBROTY TOWAROWE MIĘDZY POLSKĄ A WIETNAMEM (W MLN USD) 17 300 259,5 250 200 173,9 150 169,6 100 102,9 124,1 124,1 69,4 50 0 20,6 2001 18,8 18,8 2002 2003 Eksport z Polski 50,5 2004 50,3 2005 2006 Import do Polski Źródło: Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP Głównym polskim towarem eksportowym pozostają przetwory spożywcze pochodzenia zwierzęcego, w tym mleko w proszku (ok. 30% wartości eksportu) oraz farmaceutyki, wyroby stalowe i maszyny górnicze. W imporcie dominuje: obuwie (ok. 40%), artykuły spożywcze (kawa, zupy w proszku), wyroby odzieżowe i wyroby przemysłu lekkiego. Zmiana struktury i skokowy wzrost wartości polskiego eksportu do Wietnamu w 2004 roku nastąpiły dzięki realizacji dostaw w ramach polskiego kredytu w wysokości 70 mln USD, przeznaczonego na modernizację wietnamskiego przemysłu stoczniowego (udzielonego na podstawie umowy międzyrządowej z 1998 roku). Obecnie trwają rozmowy dotyczące przyznania Wietnamowi kolejnego kredytu (w wysokości ok. 280 mln USD), który miałby być przeznaczony na rozbudowę przemysłu stoczniowego oraz budowę zespołu elektrowni i kopalni odkrywkowej węgla kamiennego w środkowej części tego kraju. B. INNE FORMY WSPÓŁPRACY DWUSTRONNEJ W latach 90. minionego wieku najważniejszą dziedziną polsko-wietnamskiej współpracy kulturalnej była konserwacja zabytków. W 1994 roku otwarty został kompleks muzealny zabytków architektury sakralnej w My Son koło Da Nang, odrestaurowany przez specjalistów z Przedsiębiorstwa Państwowego Pracownie Konserwacji Zabytków. W 1998 roku polscy konserwatorzy zakończyli prace w dwóch obiektach w kompleksie pałacowym w Hue (były one finansowane ze środków pochodzących z konwersji części wietnamskiego zadłużenia wobec Polski w wysokości ponad 1 mln franków szwajcarskich). Wietnam był jednym z sześciu głównych partnerów Polski we współpracy na rzecz rozwoju.18 W grudniu 1998 roku w Polsce zostało reaktywowane Towarzystwo Przyjaźni PolskoWietnamskiej. W Wietnamie działa Towarzystwo Przyjaźni Wietnamsko-Polskiej oraz Klub Absolwentów Polskich Uczelni z kilkoma oddziałami terenowymi poza Hanoi. 17 Zwiększająca się wymiana handlowa z Wietnamem charakteryzuje się ujemnym saldem dla Polski. Deficyt ten pozostaje w znacznie korzystniejszej dla nas proporcji eksport/import w porównaniu z parametrami wymiany polsko-chińskiej, czy polsko-koreańskiej (dane szacunkowe za Ministerstwem Spraw Zagranicznych RP). Warto zauważyć, że polski eksport w dużej części jest realizowany przez pośredników, którymi bardzo często są obywatele Wietnamu przebywający w Polsce. Nadal polscy eksporterzy w stosunkowo niewielkim stopniu nawiązują bezpośrednie kontakty z importerami w Wietnamie. 18 Wietnam był głównym beneficjentem polskiej pomocy rozwojowej w regionie Azji Południowo-Wschodniej. 13 4. SYTUACJA GOSPODARCZA I SPOŁECZNA Wietnam jest krajem rozwijającym się dynamicznie o dużej gęstości zaludnienia. Największy postęp gospodarczy i znaczący spadek poziomu biedy zostały osiągnięte w latach 1986-1997. Średni roczny stopień wzrostu gospodarczego w Wietnamie w okresie od 1993 roku do 1997 roku wynosił blisko 9%. Kryzys azjatycki z 1997 roku uwidocznił problemy ekonomiczne kraju i stworzył okazję dla oponentów wprowadzanych reform gospodarczych do znaczącego spowolnienia działań ukierunkowanych na promowanie otwartej gospodarki. W okresie od 1997 roku do 2004 roku pomimo kryzysu w regionie i pewnego spowolnienia gospodarki światowej, wskaźnik wzrostu PKB nadal był wysoki i wahał się w granicach 6,8%. Ostatnie dwa lata wskazują na wzrost gospodarczy rzędu 7,8%-8% w skali roku. Powyższa sytuacja powiązana jest niewątpliwie z faktem, iż wietnamscy politycy od 2001 roku trwale deklarują powiązanie gospodarki kraju z zasadami gospodarki rynkowej i międzynarodowej integracji ekonomicznej. W grudniu 2001 roku weszło w życie dwustronne porozumienie handlowe między Wietnamem i Stanami Zjednoczonymi, które przyczyniło się do kontynuacji szybkich reform w strukturze wietnamskiego handlu i całej gospodarki. Skutkiem podpisanego porozumienia eksport Wietnamu do Stanów Zjednoczonych w dwóch kolejnych latach zwiększył się dwukrotnie. Po przystąpieniu Wietnamu do Światowej Organizacji Handlu (WTO) w styczniu 2007 roku analitycy spodziewają się kolejnej fali wzrostów w gospodarce i dalszej liberalizacji. Warto podkreślić, że procent ludności dysponującej dochodem poniżej 1 USD na dzień zmniejszył się zdecydowanie i jest obecnie mniejszy od poziomu notowanego w takich państwach jak: Chiny, Indie i Filipiny.19 A. WSKAŹNIKI MAKROEKONOMICZNE Odnotowany w Wietnamie wzrost PKB w 2006 roku wyniósł 8,17%.20 Wielkość PKB liczona według parytetu siły nabywczej wyniosła w 2006 roku 258,6 mld USD, z czego udział poszczególnych sektorów gospodarki w wyprodukowanym PKB kształtował się następująco: sektor usług 38,1%, przemysł 41,8%, rolnictwo 20,1%. Wielkość PKB Wietnamu per capita wyniosła w 2006 roku 3 100 USD. Poziom inflacji w kraju uplasował się na poziomie 7,5% w 2006 roku. 21 Wielkość siły roboczej w Wietnamie to 44,58 mln osób (dane na 2006 rok), z czego 56,8% zatrudnionych jest w rolnictwie i rybołówstwie, 37% w przemyśle i 6,2% w usługach.22 W strefie zurbanizowanej poziom bezrobocia wynosi 4,4% w całej populacji (bezrobotne kobiety stanowią 3,9%, a mężczyźni 4,8% ogólnej liczby bezrobotnych). Oficjalny wskaźnik bezrobocia według danych Głównego Urzędu Statystycznego Wietnamu odnotowywał spadek z poziomu 6,42% w 2000 roku do poziomu 5,31% w 2005 roku.23 19 Informacja pochodzi z dokumentu CIA World Factbook dostępnego na stronie https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/vm.html oraz strony internetowej AsiaViews http://www.asiaviews.org/?content=153499ym32dddw4&headline=20070809020753. 20 Według danych Vietnam Bussiness Forum (http://vibforum.vcci.com.vn); CIA World Factbook podaje wielkość 7,8%. 21 Dla porównania wskaźniki makroekonomiczne Polski: wzrost PKB: 5,8% (2006), PKB: 542,6 mld dol (PPP, tj. wg siły nabywczej w 2006r.), w tym usługi 64%, przemysł 31,2%, rolnictwo 4,8%, PKB per capita: 14,100 USD, inflacja: 1,3% (2006), wskaźnik bezrobocia: 14,90% (listopad 2006-PAIiIZ). 22 Na podstawie informacji uzyskanych z oświadczenia prasowego udostępnionego podczas konferencji prasowej rządu z Hanoi w grudniu 2006r., którego tekst znajduje się na stronie internetowej: http://www.mofa.gov.vn/en/tt_baochi/nr041126171753/ns070116155315. 23 Dane ze strony wietnamskiego Głównego Urzędu Statystycznego (General Statistics Office of Vietnam): http://www.gso.gov.vn/default_en.aspx?tabid=467&idmid=3&ItemID=4683. Informacja konsultowana była również z materiałami dostępnymi na stronie www.indexmundi.com. 14 B. WARUNKI ŻYCIA Według danych CIA oraz statystyk NationMaster, wskaźnik zadowolenia z życia wśród mieszkańców Wietnamu kształtuje się na relatywnie niskim poziomie i wynosi 6,1.24 Według tych samych źródeł, 61,4% populacji jest zwolennikami prawicowej opcji politycznej, i zaledwie 0,5% wykazuje lewicowe poglądy. Oznacza to całkowity brak zaufania do sprawujących rządy w Wietnamie i stoi w sprzeczności z oficjalną propagandą, według której wzrost gospodarczy i działania władz mają pozytywny wpływ na stosunek Wietnamczyków do rządzących i ich poparcie dla ideologii komunistycznej. Niezależnie od tych ocen, niewątpliwie sytuacja gospodarcza spowodowała poprawę warunków życia mieszkańców. Również w ośrodkach wiejskich, wraz z uzyskiwaniem lepszych wyników i zysków z produkcji rolnej, poziom życia lokalnych społeczności stopniowo się poprawia. Udział gospodarstw rolnych, w których dochód na osobę jest najniższy, stale się zmniejsza. Konsekwentnie maleje stopień uzależnienia od uprawy zbóż i wzrasta spożycie innych produktów spożywczych, w tym luksusowych. Na wsi jednak wciąż brak jest dostępu do usług bankowych, a zapowiedzi rządu o stworzeniu nowych miejsc pracy odnoszą się zazwyczaj do obszarów miejskich, gdzie występuje już dobra infrastruktura, m.in. drogi i banki. Władze w Hanoi szacują, że w 2006 roku w ramach pomocy państwa udzielanego inwalidom wojennym, ofiarom przemocy rodzinnej oraz nad osobami będącymi pod opieką państwa wybudowano 50 tys. nieruchomości i dodatkowo odnowiono 30 tys. nieruchomości dla osób potrzebujących. Łączny koszt tej inwestycji wyniósł ponad 440 mld VND.25 Zgodnie z danymi Światowej Organizacji Zdrowia26 wietnamski system zdrowia plasuje się na 51 miejscu (na 191 uwzględnionych w statystyce). W porównaniu z innymi państwami o podobnym poziomie rozwoju gospodarczego, Wietnam jest przykładem kraju, w którym jakość życia i podstawowe indeksy wskazują na osiągnięcie dużego postępu. Przykładowo, średnia długość życia w Wietnamie wynosi ponad 71 lat i jest zdecydowanie dłuższa od średniej długości życia notowanego w krajach regionu Azji Południowo-Wschodniej.27 Jednocześnie dostęp do opieki medycznej jest utrudniony ze względu na ograniczoną sieć placówek oraz słaby poziom ich wyposażenia. Właściwie jedynie Hanoi i Ho Chi Minh dysponują szpitalami na europejskim poziomie. W 2006 roku w Wietnamie odnotowano 74,3 tys. przypadki malarii, 66 tys. zachorowań na dengę (gorączka krwotoczna), a także 7,3 tys. przypadków wirusowego zapalenia wątroby (typu A i B). Warto podkreślić stosunkowo wysoką liczbę osób zarażonych HIV (według danych na grudzień 2006 – liczba osób zarażonych HIV wynosi 115 800, a na AIDS zmarło 11 700 osób).28 W 2002 roku 400 tys. osób miało dostęp do Internetu, a w 2006 roku było ich prawie 11 mln. W kwietniu 2003 roku Ministerstwo Edukacji i Szkoleń oraz Ministerstwo Telekomunikacji i 24 Wskaźnik zadowolenia z życia oszacowywany jest na podstawie badań prowadzonych na reprezentatywnej dla całego społeczeństwa grupie. Pokazuje on, jak różnią się oceny ludzi co do ogólnego poziomu ich zadowolenia z życia w skali od 1 do 10, gdzie 10 oznacza pełne zadowolenie z życia. W niektórych państwach ze względu na duży odsetek populacji mieszkającej na wsi lub też dużą liczbę osób nieumiejących czytać i pisać wskaźnik ten może być zaniżony. 25 Informacja dostępna na stronie internetowej wietnamskiego Głównego Urzędu Statystycznego (GSO): http://www.gso.gov.vn/default_en.aspx?tabid=508&ItemID=5739. 26 Autor artykułu zamieszczonego na stronie internetowej agencji informacyjnej Quehuong (http://www.quehuong.org.vn/en/nr061129085334/nr070105085340/ns070105141119/newsitem_print_preview) powołuje się na dane udostępnione przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych Wietnamu. 27 W 2007 roku oczekiwana średnia długość życia w Polsce wynosi 75,19 lat, w tym średnia długość życia kobiet wynosi 79,44 lata a dla mężczyzn tylko 71,18 lat. Informacja dostępna na stronie http://www.indexmundi.com/poland/life_expectancy_at_birth.html. 28 Informacja dostępna na stronie internetowej wietnamskiego Głównego Urzędu Statystycznego: http://www.gso.gov.vn/default_en.aspx?tabid=508&ItemID=5739. 15 Poczty w Wietnamie wspólnie podpisały memorandum pozwalające szkołom ponadgimnazjalnym oraz wyższym szkołom na korzystanie z łączy internetowych. Warto również zwrócić uwagę na bardzo szybki rozwój telefonii komórkowej. O ile w 2003 roku liczba aktywnych numerów telefonicznych wynosiła około 730 tys., to w 2006 roku było ich 9 mln 593 tys., co plasuje Wietnam na wysokim 40 miejscu na świecie. C. STOPIEŃ URBANIZACJI KRAJU Wietnam należy do państw znajdujących się w fazie powolnych, ale stałych migracji ludności z obszarów wiejskich do miast, w związku z czym odsetek ludności w miastach jest nadal niewielki. Ludność miejska w Wietnamie liczy 22,82 mln osób i jej liczba stale rośnie. Jest to spowodowane szybszym procesem urbanizacji, którego wskaźnik w 2006 roku szacowany był na 27,1%. D. PRZESTĘPCZOŚĆ W WIETNAMIE Państwo wietnamskie uznaje zjawiska takie jak: narkomania, prostytucja, rozbój za patologie społeczne. Oficjalnych danych dotyczących przestępczości w Wietnamie nie można jednakże w pełni uznać za wiarygodne, głównie ze względu na istotne różnice w statystykach publikowanych przez Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, Biuro Prokuratora Generalnego oraz sądy. W 2003 roku rząd w Hanoi podjął próbę ujednolicenia tych statystyk i wyznaczył Biuro Prokuratora Generalnego jako odpowiedzialną jednostkę w tym zakresie. Obecnie bardzo trudno jest znaleźć jednak porównywalne statystyki dotyczące przestępczości w Wietnamie. Część z nich jest dla opinii publicznej niedostępna.29 Warto jednak odnotować, że międzynarodowa przestępczość zorganizowana stanowi od 2 do 10% ogółu popełnionych czynów30, a kwestia handlu ludźmi okazuje się coraz większym problemem. Kobiety i dzieci, wysyłane głównie do Chin i Kambodży oraz innych państw regionu Azji Południowej i Wschodniej, coraz częściej stają się przedmiotem nielegalnych transakcji.31 Czynnikiem, który z pewnością utrudnia osiągnięcie szybszego wzrostu gospodarczego i negatywnie wpływa na wizerunek władzy, jest wszechobecna korupcja. Podejmowane w walce z tą patologią kroki nie przyniosły oczekiwanych rezultatów. Według oficjalnych danych przytoczonych w Country Report Viet Nam z 2001 roku, aż 40 % spośród wszystkich ujawnionych przypadków korupcji dotyczyło członków partii, którym udowodniono przyjęcie łapówki w ciągu ostatnich pięciu lat. W 2004 roku uznano bankowość oraz kontrakty związane z eksploatacją gazu i ropy za sfery najbardziej sprzyjające korupcji. Z dniem 1 czerwca 2006 roku weszło w życie nowe prawo antykorupcyjne. Zgodnie z informacją Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, średnia liczba prowadzonych w Wietnamie postępowań karnych wobec osób oskarżonych o dokonanie czynów niezgodnych z obowiązującym porządkiem prawnym wzrosła w latach 2000-2004 o 33,3%.32 Blisko 90% osób powiązanych z przestępstwami takimi jak morderstwo, kradzież, 29 Dokument Biura ds. Przestępstw Narkotykowych NZ (ang. United Nations Office on Drugs and Crime, UNODC), zatytułowany Country Profile Viet Nam 2005, w sposób ewidentny wskazuje na niemożność uzyskania wielu danych. Patrz: Country Profile Viet Nam 2005, UNODC Country Office Viet Nam, 2005, ss.1314. 30 Country Profile Viet Nam, op. cit., s.10 za: Nguyen Xuan Yem, “Extradition, mutual legal assistance and transfer of international offenders in crime prevention”, 2000, s.53. 31 Country Profile Viet Nam, op. cit., s.10 za: Anti-human trafficking Project, dokument projektu VIE/R21. Stanowi on część projektu Krajowego Programu Biura ds. Przestępstw Narkotykowych NZ na lata 2005-2007 zatytułowanego Strengthening the legal and law enforcement institutions in preventing and combating trafficking in persons in Viet Nam. 32 Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Wietnamu, w: Country Profile Viet Nam 2005, op. cit., ss.27-28. 16 miało pośrednie lub też bezpośrednie związki ze środowiskiem handlarzy narkotyków. Zależność tę zauważono między innymi w przypadkach zwalczania fałszerstw pieniędzy: wietnamskich dong, jak i chińskich yuan oraz północnoamerykańskich dolarów. Wietnam jest jednym z pomniejszych producentów opium w regionie; jest jednocześnie krajem tranzytowym dla małych ilości heroiny trafiającej głównie na rynki Azji południowowschodniej. Kraj ten jest również docelowym miejscem przemytu narkotyków, co jest zapewne rezultatem bliskości tzw. „złotego trójkąta” państw (Birma, Laos i Tajlandia), jak i charakteru granicy państwowej. Rząd w Hanoi pomimo wcześniejszych niepowodzeń podejmuje aktywne działania zmierzające do ograniczenia spożycia opium, heroiny i amfetaminy, które wykazuje silną tendencję wzrostową. W Wietnamie wskaźnik osób osadzonych w więzieniu stopniowo wzrasta, i o ile w 1996 roku dane statystyczne wskazywały około 43 tys. osób odbywających karę pozbawienia wolności, to w 1998 roku w więzieniach przebywało ponad 55 tys. osób, z czego 5,5% stanowiły kobiety. W 2005 roku33 w więzieniach przebywało już 88 414 osadzonych. W porównaniu z danymi z 1998 roku ponad dwukrotnie wzrosła liczba kobiet odbywających kary pozbawienia wolności (do 10 990, co stanowiło 12,4% ogółu). O warunkach panujących w wietnamskich więzieniach można się dowiedzieć głównie z oficjalnych raportów, gdyż rząd nie zezwala na niezależne monitorowanie systemu więziennictwa i zatrzymań. Dane dotyczące wszystkich orzekanych i wykonanych wyroków śmierci nie są w Wietnamie publikowane.34 Nieliczne organizacje humanitarne przedstawiają swoje szacunki, które w sposób znaczący różnią się od siebie. E. HANDEL LUDŹMI Kwestią o dość istotnym znaczeniu z punktu widzenia przestępczości w Wietnamie jest handel ludźmi. Proceder ten, uznany w kodeksie karnym za przestępstwo, można podzielić na dwie kategorie, z których jedna dotyczy handlu kobietami, a druga dziećmi. W rzeczywistości jednak granica między nimi jest prawie niezauważalna, gdyż blisko 70% kobiet będących przedmiotem działań przestępczych nie ukończyła jeszcze 20-go roku życia.35 Ocenia się, iż znacząca liczba kobiet i dzieci stała się ofiarą molestowania seksualnego lub też została wykorzystana seksualnie.36 Handel ludźmi zaczął być postrzegany przez władze jako poważny problem już w połowie lat 90. ubiegłego stulecia, kiedy to kobiety, pod pozorem zawierania małżeństw lub pracy w restauracjach przewożone były do Kambodży i Chin37, gdzie większość z nich trafiła na ulice miast i była zmuszana do prostytucji. Dzisiejsze formy handlu ludźmi w Wietnamie są zbliżone do międzynarodowych praktyk w tym zakresie. Powstała sieć osób trudniących się tym procederem stworzona w dużej mierze przez kobiety, które same wcześniej były ofiarami handlu ludźmi.38 Do młodych dziewcząt adresowane są 33 Zob. World Prison Population List (seventh edition), World Females Imprisonment List. Są to dane z połowy 2005 roku. Dokument dostępny na stronie internetowej King`s College London, University of London: http://www.kcl.ac.uk/depsta/rel/icps/world-prison-pop-seventh.pdf. 34 Dane podane za NationMaster.com (http://www.nationmaster.com/country/vm-vietnam/cri-crime). 35 Zob. Country Profile Viet Nam 2005, op. cit., s.28. 36 Zob. Country Profile Viet Nam 2005, op. cit., s.28. 37 Ofiary handlu ludźmi (przymusowe małżeństwa i/lub prostytucja) z północy Wietnamu wysyłane są na południe Chin, zwłaszcza rejony Yunnan i Guangxi. Ofiary handlu transportowane są do miejsca docelowego małymi grupami przez niewielkie przejścia graniczne w okolicy województw Lang Son, Luang Ninh i Lao Cai. Z kolei kobiety i dzieci pochodzące z południa Wietnamu (głównie delta Mekongu) dostają się zazwyczaj do domów publicznych południowej Kambodży, a dalej do Tajlandii oraz Malezji. Nielegalne, tzn. wymuszone małżeństwa kobiet wietnamskich najczęściej zawierane są z mężczyznami z Tajwanu. Dzieci natomiast padają ofiarą niezgodnych z prawem adopcji przez obcokrajowców. 38 Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, 2004 w: Country Profile Viet Nam 2005, op. cit., s.28. 17 oferty pracy w zagranicznych hotelach lub też przedstawiane im są atrakcyjne oferty matrymonialne z zagranicy. W rzeczywistości są one fikcyjne, a większość korzystających z nich kobiet jest zmuszana do pracy w domach publicznych.39 Jeśli chodzi o formy handlu dziećmi, to ich organizatorzy bezpośrednio współpracują z domami publicznymi lub też działają na rzecz agencji adopcyjnych. Według danych Ministerstwa Sprawiedliwości i Narodowego Komitetu ds. Opieki i Ochrony Dzieci, w okresie między 1995 i 2001 rokiem ponad 10 tys. dzieci wietnamskich zostało nielegalnie zaadoptowanych poza granicami kraju, głównie we Francji. Dzieci wietnamskie przysposabiane są również przez rodziców w Stanach Zjednoczonych, Belgii, Kanadzie, Szwecji i Niemczech.40 Rząd Wietnamu jest świadomy skali problemu i podejmuje kroki zmierzające do ukrócenia tego procederu. Między innymi władze przyjęły Program do Walki z Handlem Ludźmi na lata 2004-2010, którego celem jest stworzenie takiego systemu prawnego, który wzmocni zaufanie obywateli do wymiaru sprawiedliwości, znacząco zmniejszy skalę międzynarodowej i transgranicznej przestępczości zorganizowanej, a także korupcji i przestępstw związanych z handlem narkotykami, ludźmi oraz nowoczesnymi technologiami. Dokument ten postuluje także wykorzystanie różnych środków, również edukacyjnych, zmierzających do ograniczenia poziomu przestępczości. Mowa jest w nim między innymi o implementacji układów i porozumień wielostronnych dotyczących ochrony prawnej, walki z terroryzmem i zorganizowaną przestępczością, a także o budowie ośrodków dla osób uzależnionych od narkotyków. Jednocześnie, do tej pory Wietnam nie ratyfikował podpisanej w Palermo w 2000 roku Konwencji Narodów Zjednoczonych o Zwalczaniu Międzynarodowej Przestępczości Zorganizowanej (TOC, Dz. U. z 2003 r. Nr 17, poz. 153), nie podpisał również Protokołu w sprawie zapobiegania, likwidacji i karania handlu ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi, uzupełniającego Konwencję Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej (Dz. U. z 2005 r. Nr 18, poz.161).41 Obecne działania Narodów Zjednoczonych koncentrują się głównie na przekonaniu władz państwowych Wietnamu do włączenia zawartych w Konwencji i Protokole rozstrzygnięć prawnych. Władze w Hanoi zaaprobowały jednak inne programy mające na celu przeciwdziałanie handlowi ludźmi: Narodowy Program Walki z Przestępczością przyjęty na podstawie decyzji nr 19/2004/QD-TTG z 12 lutego 2004 roku, Plan Działania przeciw Prostytucji 2001-2005, Narodowy Program na rzecz Dzieci Wietnamskich 2001-2010, specjalny program kierowany do wykorzystywanych seksualnie dzieci ulicy, oraz tych, które zmuszone zostały do ciężkiej pracy (Narodowy Program na lata 2004-2010 ogłoszony decyzją nr 130/2004/QD-TTg z 14 lipca 2004 roku). Władze współpracują również z międzynarodowymi organizacjami pozarządowymi, a w 2000 roku, stwierdzając konieczność wzajemnego zobowiązania się do zwalczania handlu ludźmi, podpisały porozumienie z Australią. Rząd podjął także współpracę z innymi państwami w ramach Interpolu oraz Asianpolu. Pomimo podejmowanych działań przeciwdziałających handlowi ludźmi, między innymi w postaci w/w programów prewencyjnych i edukacyjnych oraz zapisanym w lokalnych regulacjach prawnych zakazie wszelkich form pracy przymusowej, nie zdają one egzaminu. Jak się wydaje, do podstawowych przyczyn tak dużej skali tego zjawiska w Wietnamie należą z pewnością trudności ze znalezieniem pracy, zwłaszcza na terenach wiejskich, skąd najczęściej pochodzą ofiary. Ponadto, do głównych przyczyn zaliczyć można też niski poziom edukacji oraz małą 39 Ibidem. Country Profile Viet Nam 2005, op. cit., s.28. 41 Tekst oświadczenia rządowego z dnia 27 sierpnia 2004 r. znajduje się na stronie internetowej Sejmu RP http://isip.sejm.gov.pl/servlet/Search?todo=file&id=WDU20050180161&type=2&name=D20050161.pdf. 40 18 skuteczność działań prewencyjnych policji. Wskazuje się, iż w samym społeczeństwie wietnamskim brak jest uwrażliwienia na problem handlu ludźmi, a zjawisko to nie jest uważane za problem społeczny. Dane statystyczne odnoszące się do lat 1998-2003 informują o 1 347 przypadkach wniesionych do sądu spraw karnych, w które zaangażowanych było 2 357 oskarżonych (1 9001 sprawców w 1 050 sprawach o handel kobietami oraz 456 sprawców w 456 sprawach o handel dziećmi).42 Według dostępnych danych, między 1990 a 2000 rokiem około 20 tys. kobiet i dzieci zostało wysłanych do Chin w charakterze panien młodych, pomocy domowych i prostytutek,43 trudno jednak określić jest skalę tego nielegalnego procederu. Zaledwie w przeciągu pięciu lat (19901995) celem wykorzystania seksualnego, bądź też żebractwa ponad 5 tys. kobiet i dzieci sprzedano do Kambodży. Krajem docelowym Wietnamek będących ofiarą handlu ludźmi jest ponadto Singapur, Hong Kong, Makao, Tajlandia, Tajwan, Wielka Brytania, Stany Zjednoczone oraz Czechy. 5. STRUKTURA DEMOGRAFICZNA A. STRUKTURA LUDNOŚCI Ludność Wietnamu szacuje się na 84 402 966 osób(2006).44 Struktura wieku ludności przedstawia się następująco:45 0-14 lat: 26,3% (mężczyźni 11 617 032/kobiety 10 784 264); 15-64 lat: 67,9% (mężczyźni 28 711 464/kobiety 29 205 498); powyżej 65 lat: 5,8% (mężczyźni 1 919 138/kobiety 3 024 960). WYKRES 2. PIRAMIDA WIEKU POPULACJI WIETNAMU W 2005 ROKU 46 Źródło: U. S. Census Bureau 42 Informacja dostępna na stronie internetowej: http://www.no-trafficking.org/content/Country_Pages_Vietnam/overview_vietnam.htm. 43 Informacja za: Zespół ds. Gromadzenia Informacji o Kraju Pochodzenia, Urząd ds. Repatriacji i Cudzoziemców (URiC). 44 Dane za: CIA World Factbook na stronie internetowej: https://www.cia.gov/library/publications/the-worldfactbook/geos/vm.html. 45 Szacunki CIA na rok 2007. 46 Informacja podana za: U.S. Cenzus Bureau znajdująca się na stronie internetowej: http://www.census.gov/cgibin/ipc/idbpyrs.pl?cty=VM&out=s&ymax=250. 19 Zakłada się, iż w 2007 roku roczny przyrost liczby ludności wyniesie 1,004%, a dzietność kobiet będzie na poziomie 1,89. Średnia długość życia w przypadku mężczyzn wynosi 68,27 lat i w przypadku kobiet 74,08 lat. Dla całej populacji wskaźnik ten wynosi 71,07 lat. Generalnie, Wietnam jest społeczeństwem ludzi młodych. Zauważa się przewagę liczby mężczyzn nad liczbą kobiet do 50-go roku życia. W późniejszych latach ma miejsce liczebna przewaga kobiet. Stosunek liczby potomstwa męskiego do żeńskiego wynosi 1,07 w chwili narodzin; 1,077 w przedziale do lat 15-tu; między 15 a 64 rokiem życia różnica osiąga 0,983; natomiast powyżej 65 roku - 0,634. B. ROZMIESZCZENIE TERYTORIALNE LUDNOŚCI Rozmieszczenie ludności jest bardzo nierównomierne, a jego średnia wartość wynosi ok. 250 osób/km2. Gęstość zaludnienia wokół Hanoi i Ho Chi Minh przekracza 1,5 tys. mieszkańców/km2, w deltach Rzeki Czerwonej i Mekongu dochodzi do 1 tys. mieszkańców/ km2, natomiast na terenach górskich i wyżynnych na północy i w południowo-środkowym Wietnamie spada poniżej 20-30 mieszkańców/km2.47 TABELA 1. STRUKTURA POPULACJI (MIASTO – WIEŚ) % OGÓŁ % PRZEDZIAŁ WIEKU % 0-14 15-59 60+ 100,00 26,77 63,31 9,92 MIASTO 100,00 22,13 67,46 10,41 WIEŚ 100,00 28,26 61,98 9,76 MĘŻCZYŹNI 100,00 28,02 63,67 8,32 KOBIETY 100,00 Źródło: Główny Urząd Statystyczny w Wietnamie 25,57 62,97 11,46 TERYTORIUM KRAJU MIASTO-WIEŚ WG PŁCI C. EDUKACJA Nauczanie jest obowiązkowe, powszechne i subsydiowane przez władze wietnamskie do trzeciego poziomu (szkoły gimnazjalne). Jednocześnie państwo dopuszcza możliwość odpłatnego kształcenia w prywatnym szkolnictwie wyższym (college i uniwersytety). Przyjęty jest model brania kredytów państwowych na naukę. Obecność ponad 20 niepublicznych uniwersytetów w Wietnamie otworzyła wielu studentom szansę zdobycia dobrego wykształcenia, choć fakt nieuznawania dyplomów wietnamskich w większości państw świata spowodował, iż znaczny procent studentów wyjeżdża za granicę i tam zdobywa wykształcenie. W 2005 roku rząd Wietnamski zaaprobował reformę szkolnictwa wyższego na lata 2006-2020, na którą zamierzał przeznaczyć blisko 20 mld USD. Rezultatem wprowadzanych zmian ma być osiągnięcie w 2020 roku poprawy poziomu wykształcenia kadry akademickiej, tak aby 40% kadry posiadało tytuł magistra i 25% tytuł doktora; na każde 10 tys. osób przypadać ma 450 studentów. W chwili obecnej Wietnam posiada 137 47 Informacja pochodzi za danymi udostępnionymi przez Urząd ds. Repatriacji i Cudzoziemców (URiC). 20 uniwersytetów i 127 innych szkół wyższych, w których pracuje 40 tys. pracowników naukowych. Wśród tej liczby 20% posiada tytuł doktora, a 33% tytuł magistra.48 D. MNIEJSZOŚCI ETNICZNE Wietnam zamieszkują członkowie 54 oficjalnie uznanych mniejszości etnicznych. Do tych najliczniejszych zaliczane są następujące grupy: Tay 1,9%, Thai 1,7%, Muong 1,5%, Khome 1,4%, Hoa 1,1%, Nun 1,1%, Hmong (znani także jako Miao lub Meo) 1%. Pozostałe mniejszości stanowią 4,1% (wg badania przeprowadzonego w 1999 roku). Etniczni Wietnamczycy (Kinh) stanowią z reguły ponad 95% mieszkańców na terenach najgęściej zaludnionych. Chińczycy (Hoa) zamieszkują głównie w miastach (przede wszystkim w Ho Chi Minh – były Sajgon). Na terenach słabiej zaludnionych (obszary górskie) wzrasta udział innych grup etnicznych. WYKRES 3. LICZEBNOŚĆ POSZCZEGÓLNYCH GRUP ETNICZNYCH W WIETNAMIE Źródło: Asia Recipe(Patrz: strona internetowa http://asiarecipe.com/vietgroups.html) * Grupę Kinh stanowią etniczni Wietnamczycy 6. STRUKTURA KULTUROWA I RELIGIJNA A. TYP RODZINY W Wietnamie obowiązuje tradycyjny patriarchalny model rodziny. Średnio przeciętna rodzina na północy kraju liczy 4,4 osób, a na południu kraju 6,0 osób (model rodziny poszerzonej). Liczby te nie różnią się wiele od tych, które spotyka się w południowo-zachodnich Chinach. Niższy poziom dzietności kobiet w rodzinach zamieszkujących północ kraju, zwłaszcza w dużych miastach, wynika z bardziej konsumpcyjnego podejścia do życia. 48 Informacja podana za Ministerstwem Edukacji Wietnamu znajduje się na stronie internetowej: http://www.vnagency.com.vn/Portada/ES/tabid/147/itemid/25945/Default.aspx. 21 B. JĘZYK Oficjalnym-urzędowym językiem w Wietnamie jest język wietnamski (istnieją trzy jego dialekty: północny, centralny i południowy). Według danych z 1998 roku, posługuje się nim przeszło 77,5 mln obywateli Wietnamu. Cechy charakterystyczne wietnamskiego to monosylabiczność, tonalność i pozycyjność. Jest to język o bardzo dużym zasobie słów. Słownik języka wietnamskiego wydany w 1997 roku zawiera 38 410 haseł. Niezależnie od języka urzędowego, w Wietnamie funkcjonuje ponad 90 innych języków miejscowych. W zasadzie każda z mniejszości etnicznych oraz część z podgrup tych mniejszości posiada swój własny język. Poza językiem wietnamskim i innymi językami miejscowymi, w Wietnamie używany jest język angielski oraz w ograniczonym stopniu języki: francuski, chiński, khmerski oraz języki pozostałych mniejszości etnicznych. C. RELIGIA Największą grupę wyznawców w Wietnamie stanowią buddyści (religię tę wyznaje ok. 50% społeczeństwa). W następnej kolejności znajdują się: katolicy (ok. 8%), cao dai (ok. 1,5%), hoa hao (ok. 1,5%), protestanci (ok. 1,2%) oraz wyznawcy islamu (ok. 0,1%). Do grona nielicznych wyznawców innych religii zaliczyć należy przede wszystkim: hinduistów, bahaistów i mormonów. Ponad 30% społeczeństwa Wietnamu określa się jako niewierzący. D. ZWYCZAJE Wietnamczycy są z natury pragmatykami. Ważne jest dla nich przede wszystkim zaspokojenie codziennych potrzeb. System żywieniowy opiera się głównie na ryżu i warzywach, a uzupełnieniem diety są ryby, krewetki itp. W kuchni wietnamskiej głównym sposobem przyrządzania potraw jest gotowanie w wodzie. W Wietnamie obyczaje związane ze ślubami, pogrzebami, obchodzeniem Nowego Roku i innych świąt są ściśle związane z poczuciem wspólnoty w społeczności wiejskiej. Według tradycji ślub nie jest traktowany jedynie jako związek dwojga ludzi, lecz musi on odpowiadać interesom rodu, rodziny lub na przykład wioski. Powinien on być zawierany w dniu uznanym za szczęśliwy. Wietnam jest krajem, w którym w ciągu roku obchodzone są liczne święta. Najwięcej z nich przypada na wiosnę. Najważniejsze święto to Tet Nguyęn Dan, tj. Nowy Rok wg kalendarza księżycowego obchodzony przez 4 dni (przypada w styczniu lub w lutym). Ponadto, w Wietnamie oficjalnie obchodzone są następujące święta: 1 stycznia (Nowy Rok), 30 kwietnia (Wyzwolenie Sajgonu), 1 maja (Święto Pracy), 2 września (Święto Narodowe Socjalistycznej Republiki Wietnamu), Dzień Nauczyciela, Święto Środka Jesieni. 22 CZĘŚĆ II POLITYKA MIGRACYJNA SOCJALISTYCZNEJ REPUBLIKI WIETNAMU 1. STRUKTURY MIGRACYJNE A. INSTYTUCJE PAŃSTWOWE W Wietnamie nie wyodrębniono do tej pory żadnej centralnej instytucji wyspecjalizowanej w problematyce migracyjnej. Również w narodowym spisie ludności w zasadzie nie ma odniesień uwzględniających szeroko rozumiane ruchy migracyjne. W ostatnim spisie powszechnym ludności (1999) odnotowano jedynie te osoby, które zmieniły miejsce zamieszkania w ciągu ostatnich pięciu lat. Ministerstwa i urzędy centralne zgodnie ze swoimi kompetencjami są odpowiedzialne za niektóre elementy polityki migracyjnej państwa i podejmowane w tym zakresie działania, zadekretowane przez Komunistyczną Partię Wietnamu. Do najważniejszych resortów zajmujących się problematyką migracji należą: Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego (ang. Ministry of Public Security, MPS) zajmuje się m.in.: rejestracją czasowych migrantów oraz problematyką wydaleń zarówno z, jak i do Wietnamu. Do kompetencji tego resortu należy również bezpośrednie zarządzanie obowiązkowym systemem rejestracji gospodarstw domowych (ho khau) oraz zawartą w nim bazą danych czasowych i stałych migrantów. Rejestr ten ani żaden inny system informatyczny nie prowadzi ewidencji nielegalnych migrantów. W strukturach tego ministerstwa funkcjonuje Urząd Kontroli Ruchu Granicznego, z którym stałą współpracę prowadzi polski Zarząd ds. Cudzoziemców Komendy Głównej SG. MPS przy współpracy Straży Granicznej (ang. General Border Command, GBC) prowadzi badania dotyczące skali problemu handlu ludźmi oraz przypadków przemytu ludzi przez granicę państwową. W kompetencji Ministerstwa Spraw Zagranicznych (ang. Ministry of Foreign Affairs, MOFA) oraz Ministerstwa Sprawiedliwości (ang. Ministry of Justice, MOJ) znajduje się imigracja (umowy międzynarodowe, wizy). Z kolei Ministerstwo Pracy, Inwalidów Wojennych i Pomocy Społecznej (ang. Ministry of Labour, War Invalids and Social Affairs, MOLISA) jest bezpośrednio odpowiedzialne za poziom zatrudnienia, kursy i szkolenia zawodowe dla emigrantów wyjeżdżających do pracy. Ścisła współpraca w ramach realokacji grup ludności Wietnamskiej podjęta między MARD49 i MOLISA ma na celu zmniejszenie biedy i podniesienie poziomu życia społeczeństwa.50 Ponadto, w strukturach MOLISY został powołany Departament Zarządzania Zatrudniania Zagranicznej Siły Roboczej (ang. Department for Management of Foreign Employed Labour Forces, DAFELF). Departament ten jest odpowiedzialny za nadzór projektów dotyczących wysyłania za granicę pracowników kontraktowych oraz zarządzanie emigracją pracowników sektora przemysłowego. 49 MARD (ang. Ministry of Agriculture and Rural Development) – Ministerstwo Rozwoju Regionalnego. Dang Nguyen Anh, Cecilia Tacoli, Hoang Xuan Thanh, Migration in Vietnam. A review of information on current trends and patterns, and their Policy implications, Migration Development Pro-Poor Policy Choices in Asia, Dhaka 2003. 50 23 Ministerstwo Finansów (ang. Ministry of Finance, MOF), rozpoczęło program udzielania pożyczek gospodarstwom domowym o niskich dochodach, których domownicy zainteresowani byli czasowym zatrudnieniem poza granicami kraju i tam wyjechali. Narodowy Komitet ds. Ludności, Rodziny i Dzieci (ang. Committee for Population, Family and Childres Affairs) jest kolejną instytucją rządową związaną ze zjawiskiem migracji w sposób pośredni, która badała wpływ migracji na zachowania społeczności lokalnych na danym terenie. Nowym celem działalności Komitetu jest również zwalczanie handlu ludźmi oraz współpraca w tej dziedzinie z innymi ministerstwami w Wietnamie. B. ŚRODOWISKA NAUKOWE Zjawisko migracji a zwłaszcza imigracji nie stanowi przedmiotu szczególnego zainteresowania środowisk naukowych. Z tego też powodu pewne trudności przysparza odnalezienie ośrodków badawczych oraz kadry naukowej zajmujących się na co dzień tą problematyką. Tezę tę potwierdza fakt, iż główne uniwersytety51 w Wietnamie zajmujące się m.in. naukami społecznymi, czyli: National University of Ho Chi Minh City52, Ho Chi Minh City University of Natural Science53, Ho Chi Minh City University of Social Sciences and Humanities54, Hanoi University of Science55 nie poświęcają zbyt wiele uwagi fenomenowi migracji, przyjmując, jak się wydaje, postawę pasywnego obserwatora zachodzących zjawisk. Działalność instytucji naukowych oraz różnego rodzaju programy badawcze, ważne z punktu widzenia wewnętrznych problemów kraju realizowane są we współpracy z organizacjami i instytutami tak europejskimi (Instytut Goethego56, Instytut Konrada Adenauera), jak i amerykańskimi (The McKnight Foundation, The Endowment for Vietnamese Education, Inc.). Ich celem jest między innymi poszukiwanie rozwiązań dotyczących problemów żywnościowych, zwalczania biedy, poprawy sytuacji kobiet i dzieci oraz sposobów na uzyskanie dostępu do wody pitnej przez 50% populacji Wietnamu.57 Należy jednak zwrócić uwagę, iż szereg organizacji regionalnych (ASEAN Focus Group, Migrant Forum In Asia, AsiaRed) jak i wiele ośrodków uniwersyteckich w Australii i Stanach Zjednoczonych coraz częściej przejawia zainteresowanie badaniami i oceną migracji nie tylko na obszarze Azji Południowo-Wschodniej, lecz również w Wietnamie. Warto także odnotować podjętą przez Instytut Badań Europejskich Wietnamskiej Akademii Nauk Społecznych58 inicjatywę przeprowadzenia badań socjologicznych dotyczących diaspory wietnamskiej w Polsce. Zgodnie z tą informacją Instytut zabiega o współfinansowanie tego projektu przez stronę polską.59 51 Pełen spis wietnamskich uniwersytetów również współpracujących z zagranicznymi uczelniami znajduje się na stronie internetowej http://www.findaschool.org/index.php?Country=Vietnam. 52 Zob. http://www.vnuhcm.edu.vn/en/index.htm. 53 Zob. http:// www.hcmuns.edu.vn/hcmuns_english. 54 Zob. http://www.hcmussh.edu.vn/USSH/Organization/ListUnit.aspx?p0=1&p2=1. 55 Zob. http://www.hus.edu.vn/tienganh_ver/index.htm. 56 Zob. http://www.goethe.de/ges/prj/run/kor/enindex.htm. 57 Informacja dostępna na stronie internetowej Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (ang. United Nations Development Programme, UNDP): http://www.undp.org.vn/undpLive/System/What-We-Do/ProjectDetails?contentId=1799. 58 Zob. http://www.vern.org.vn. 59 Wobec powyższego można podejrzewać, iż zbliżająca się w lipcu 2007 roku wizyta przedstawicieli Wietnamu w Polsce, w trakcie której dojdzie do spotkania z polską Strażą Graniczną, będzie miała szerszy merytorycznie charakter. 24 2. PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA POLITYKI MIGRACYJNEJ PAŃSTWA A. POLITYKA WIETNAMU WOBEC EMIGRANTÓW Wietnam stał się częścią międzynarodowego i azjatyckiego rynku pracy stosunkowo późno. Kiedy jego sąsiedzi: Korea Południowa, Singapur, Tajlandia i Malezja notowały w latach 80. XX wieku znaczący wówczas wzrost ekonomiczny, Wietnam przeżywał załamanie gospodarcze, któremu towarzyszyło duże bezrobocie. Po rozpoczęciu procesu reform w kraju stosunek władz w Hanoi do emigracji zarobkowych swoich obywateli uległ zmianie. Wietnam zaczął popierać wyjazdy swoich obywateli, traktując emigrację jako sposób na rozwiązanie niektórych trudnych problemów wewnętrznych: bezrobocia, ubóstwa, niskich zarobków, ale także jako możliwość oddziaływania na współpracę z krajami, w których znajdują się skupiska Wietnamczyków. Biorąc pod uwagę zakres czasowy i kierunki wyjazdów można wyróżnić dwie fale koncesjonowanych przez państwo migracji zarobkowych. W pierwszej połowie lat 80. minionego wieku stosunkowo ograniczony ruch wietnamskich pracowników skierowany został na rynek Związku Radzieckiego i Czechosłowacji. Jednak konflikty pomiędzy Wietnamczykami i pracownikami państw przyjmujących doprowadziły do okresowego załamania się tych migracji oraz czasowego spadku możliwości uzyskania pracy za granicą. W drugiej połowie lat 80. XX wieku w wyniku umów dwustronnych kolejne tysiące wietnamskich pracowników zostało wysłanych do państw bloku socjalistycznego we wschodniej Europie. Umowy te dotyczyły wschodnich Niemiec, Bułgarii i Czechosłowacji. Rok 1989 charakteryzował się najwyższym wskaźnikiem ogólnej liczby pracowników przybyłych do Europy Wschodniej (167 505 osób), wśród których 45% stanowiły kobiety. Według danych odnoszących się do końca lat 80. XX wieku w sumie w krajach Europy Wschodniej pracę wykonywało 217 183 obywateli Wietnamu zatrudnionych na czas określony. Ponad 42% tej liczby (92 tys. osób) stanowiły kobiety. 60 W latach 90. minionego wieku rząd Wietnamu wprowadził serię mechanizmów i polityk regulujących i instytucjonalizujących migracje pracowników. Od 1992 roku podmioty państwowe zostały upoważnione na podstawie umów bilateralnych i udzielanych przez władze licencji do wysyłania pracowników do innych krajów. Nieco wcześniej, począwszy od 1990 roku w wyniku podpisania przez rząd w Hanoi układów z państwami regionu Azji i Dalekiego Wschodu, pracownicy wietnamscy zmienili kierunek migracji, wyjeżdżając do takich krajów jak: Kuwejt, Liban, Arabia Saudyjska, Japonia oraz Korea, a w późniejszym okresie do pozostałych państw regionu (Tajwan, Singapur, Malezja). Obszar Azji stał się więc głównym celem migracji zarobkowych. Na uwagę zasługuje fakt, że w tym okresie podpisano również porozumienia z Japonią i Koreą Południową, które w ramach różnych programów zdecydowały się przyjąć słabo wykwalifikowanych pracowników. W 1994 roku w Japonii przebywało 14 305 pracowników kontraktowych z Wietnamu, gdzie w miejscowych zakładach pracy odbywali szkolenia zawodowe. Z kolei w Korei Południowej w tym samym roku przebywało 20 493 robotników, natomiast w 1997 roku dane wskazywały już na liczbę 22 325 osób.61 W 1998 roku podjęto dalsze działania w celu zwiększenia różnorodności ofert pracy dla Wietnamczyków na podstawie przyjętego przez Centralny Komitet Wykonawczy 60 MOLISA, 1995, ss.1-5 w: Dang Nguyen Anh, Cecylia Tacowi, Hoang Xuan Thanh, Migration in Vietnam. A review of information on current trends and patterns, and their policy implications, Migration Development ProPoor Policy Choices in Asia, Dhaka 2003. 61 MOLISA, 2000, ss.1-5 w: Dang Nguyen Anh, Cecylia Tacowi, Hoang Xuan Thanh, Migration in Wietnam. A review of information on current trends and patterns, and their policy implications, Migration Development ProPoor Policy Choices in Asia, Dhaka 2003. 25 Dekretu 41 CT/TW. Jednocześnie, Dekretem nr 152/1999/ND-CP rząd wietnamski wprowadził zasady nowej polityki zatrudniania pracowników poza granicami kraju. Umożliwiły one między innymi agencjom pośrednictwa pracy (w 2003 roku było ich 159) bardziej efektywne działanie na rynku pracy. Nadzór nad wprowadzaniem nowych procedur i mechanizmów został zlecony Ministerstwu Pracy, Inwalidów Wojennych i Pomocy Społecznej. Od tego momentu pracownicy udający się poza granice kraju zostali zobowiązani do uczestniczenia w kursach językowych oraz szkoleniach na temat zasad, zwyczajów i kultury obowiązujących w krajach swojego przyszłego zatrudnienia, co miało przyczynić się do lepszej integracji w nowym środowisku oraz kształtowania wizerunku Wietnamczyków jako atrakcyjnej siły roboczej. W celu poprawy wykształcenia pracowników udających się do pracy poza granicami kraju, rząd w Hanoi podjął również decyzję o wybudowaniu 10 szkół profilowanych podwyższających kwalifikacje zawodowe osób wyjeżdżających. Zgodnie z przyjętym przez Ministra Pracy, Inwalidów Wojennych i Pomocy Społecznej projektem „Szkolenia zawodowe dla pracowników wyjeżdżających za granicę do 2015”, strona wietnamska zobowiązała się w ciągu najbliższych lat do kontraktowego eksportu swojej dobrze wykwalifikowanej i przygotowywanej do wykonywania określonych zadań kadry. Rosnącej skali migracji zarobkowych towarzyszy wzrost liczby agencji pośredniczących w zatrudnianiu pracowników wietnamskich poza granicami kraju. Jedynie w niewielkim stopniu stanowią one własność prywatną, głównie ze względu na trudności w uzyskiwaniu koncesjonowanych przez władze licencji. Do ich zadań należy m.in. informowanie potencjalnego kandydata o warunkach zatrudnienia, mieszkania oraz oczekiwaniach, jakie muszą spełnić wobec zagranicznych pracodawców. Często dochodzi do sytuacji, w których pracownicy nie otrzymują odpowiedniej wiedzy na ten temat, a ponadto muszą uiszczać wysokie opłaty na pokrycie kosztów zatrudnienia. Wietnamczycy legalnie udający się do Tajwanu, Korei Południowej czy też Bliskiego Wschodu zazwyczaj nie doświadczają problemów z przystosowaniem się do panujących tam warunków życia. Zdarzają się przypadki, że z powodu złej organizacji wyjazdów, w tym np. częstego braku odpowiednich dokumentów i zaświadczeń, stają się oni niekiedy ofiarami pracy w nieodpowiednich warunkach oraz o wiele łatwiej wchodzą w konflikt z władzami państwa przyjmującego. W takich sytuacjach agencje pośrednictwa zazwyczaj nie poczuwają się do żadnej odpowiedzialności. Nie zmienia to faktu, że dla wielu mieszkańców Wietnamu wyjazd do pracy za granicę jest znaczącym sukcesem życiowym i przedmiotem usilnych starań i zabiegów. Szacuje się, że ponad trzy miliony62 Wietnamczyków żyje poza granicami kraju w ponad stu państwach świata (m.in. w Australii 174 200; w Stanach Zjednoczonych 1 223, 736; we Francji 300 000, w Niemczech 83 526, w Kambodży i Laosie 600 000). Źródła nie podają, jaki procent tych migrantów nie posiada legalnego statusu pobytu w/w krajach. Warto podkreślić, że w ramach koncesjonowanych przez państwo kontraktów po 2002 roku Wietnam opuściło rocznie w celach zarobkowych około 60-70 tys. pracowników i specjalistów różnego szczebla. Na tej zasadzie blisko 400 tys. pracowników wietnamskich pracuje obecnie w ponad 40 krajach świata63, w tym m.in. w krajach członkowskich OECD, gdzie według danych z 2001 roku przebywało 35,5 tys. osób.64 62 Teresa Halik, Migrancka społeczność Wietnamczyków w Polsce w świetle polityki państwa i ocen społecznych, UAM, Poznań 2006, ss.23-25. Por. Resorce Book. Migration in the Greater Mekong Subregion, Asian Migrant Centre, Honk Kong 2005, s.5. 63 Informacja za strony Vietnam News Agency z dnia 13 stycznia 2006 roku oraz 11 lutego 2006 roku (http://www.vnanet.vn/Portada/ES/tabid/147/itemid/84710/Default.aspx;http://www.vnagency.com.vn/Portada/E S/tabid/147/itemid/176728/Default.aspx) oraz pracy Dang Nguyen Anh, Cecilia Tacowi i Hoang Xuan Thanh, 26 Warto dodać, że zgodnie z założeniami Ministra Pracy, Inwalidów Wojennych i Pomocy Społecznej, również w 2007 roku Wietnam planuje wysłanie ponad 70 tysięcznej grupy osób do pracy na całym świecie, zwłaszcza do Tajwanu, Malezji i Korei Południowej. W planach jest także nawiązanie współpracy w tej dziedzinie z takimi krajami, jak: Wielka Brytania, Grecja, Kanada i Libia.65 Praktyka ta wydaje się być coraz bardziej opłacalna i prowadzi do częściowej kontroli krajowego rynku pracy.66 Migracje zarobkowe Wietnamczyków mają istotny wymiar finansowy. Wzrastająca wartość przekazów pieniężnych wysyłanych przez pracowników zagranicznych do Wietnamu jest istotnym elementem bilansu płatniczego tego kraju oraz źródłem dochodu, niekiedy tego podstawowego, dla wielu milionów rodzin. Jednocześnie polityka państwa jest pozytywnie nastawiona do przekazywanych z zagranicy środków pieniężnych. Rząd w Hanoi chcąc zachęcić swoich obywateli przybywających i pracujących poza granicami kraju do przesyłania pieniędzy drogą oficjalną, podjął decyzję o wyeliminowaniu podstawowych barier administracyjnych. Mowa jest tu zwłaszcza o odejściu od zasady opodatkowania usługi transferu kwot pieniężnych, czy też umożliwienia odebrania należnej sumy w innej niż wietnamskiej walucie. Konsekwencją tego kroku było zauważalne w połowie 2005 roku zwiększenie wartości transferów pieniężnych do kraju o blisko 2%.67 Ponadto, w 2003 roku znaczącemu wzrostowi uległa liczba banków oraz agencji pośredniczących w przekazywaniu tzw. pieniędzy migranckich. O ile w 2003 roku było ich tylko 40 w całym kraju, o tyle w 2005 roku liczba instytucji finansowych oferujących swoje usługi wzrosła do blisko 100.68 Zarejestrowany dość niewielki procentowy wzrost wielkości przekazów do Wietnamu transferowanych drogą międzybankową wskazywać może na fakt, iż te działania rządu wietnamskiego nie miały dużego odzewu wśród emigrantów i wciąż przesyłają oni zarobione środki finansowe w sposób nieformalny, często wbrew przepisom kraju pobytu. Dane statystyczne wskazują, że o ile transfery pieniężne z zagranicy wzrosły z ponad 2 mld USD w 2002 roku do prawie 5 mld USD w 2006 roku69, to kraj z którego przesyłane są największe sumy (blisko 3 mld USD) to Wielka Brytania.70 Migration In Wietnam. A review of information on current trends and patterns, and their Policy implications. Migration Development Pro-Poor Policy Choices in Asia, Dhaka 2003. 64 International Migration Outlook, SOPEMI 2005. 65 Wystąpienie Dyrektora Departamentu Zarządzania Pracą poza Granicami Kraju w Ministerstwie Pracy Wietnamu, pana Nguyen Thanh Hoa. 66 Strona internetowa wietnamskiej agencji informacyjnej http://www.vnanet.vn. 67 Za informacjami uwzględnionymi na stronie internetowej Stowarzyszenia Narodów Azji PołudniowoWschodniej (ASEAN): http://www.aseanfocus.com/asiananalysis/article.cfm?articleID=897 oraz wietnamskiego Ministerstwa Finansów (MOF): http://www.mof.gov.vn/ItemPrint.aspx?ItemID=29874. 68 Patrz: strona internetowa Ministerstwa Finansów: http://www.mof.gov.vn/ItemPrint.aspx?ItemID=29874. 69 Informacja Ambasady RP w Hanoi. 70 Patrz: informacja wietnamskiej agencji informacyjnej Vietnam News Agency dostępnej na stronie internetowej http://www.vnagency.com.vn/pPrint.aspx?itemid=25719. 27 WYKRES 4. WIELKOŚĆ TRANSFERÓW PIENIĘŹNYCH DO WIETNAMU W MLD USD 2006 2005 2004 2003 2002 2001 0 1 2 3 Źródło: Migration and Remittances Factbook, http://www.worldbank.org/prospects/migrationandremittances 4 Development 5 Prospects Group, Innym równie ważnym aspektem migracji Wietnamczyków jest olbrzymie zainteresowanie młodzieży studiowaniem poza granicami kraju. Każdego roku zwiększa się liczba studentów poszukujących możliwości studiowania poza granicami kraju, co według powszechnej opinii ułatwiać ma dalszy rozwój kariery zawodowej.72 Zainspirowani perspektywą osiągnięcia sukcesu poszukują oni szansy podjęcia nauki na uniwersytetach w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Kanadzie, Australii, Nowej Zelandii i Francji, etc. Za przyzwoleniem władz wietnamskich pewna liczba szkół wyższych z zagranicy (głównie z USA) organizuje rekrutacje swoich przyszłych studentów właśnie w Wietnamie. Zwyczajem stały się wizyty przedstawicieli zagranicznych uniwersytetów prezentujących swoje oferty. Fakt ten stanowić może przykład dla polskich uczelni wyższych, które ze względu na niż demograficzny w Polsce w niedługim czasie będą musiały poszukiwać studentów poza granicami naszego kraju. Ostatnie doniesienia prasowe mówią o wzroście zainteresowania polskich uczelni studentami z Chin. Pomysły te warte są przeanalizowania, jednak pod warunkiem rzeczywistej chęci u potencjalnych studentów kształcenia się w Polsce, a nie zdobycia szansy na przedostanie się na terytorium naszego kraju lub terytorium pozostałych państw członkowskich Unii Europejskiej bez wymaganych dokumentów pozwalających na legalne podjęcie pracy.73 Rząd w Hanoi, wspierając Wietnamczyków zamierzających kształcić się na wyższych uczelniach poza krajem, stoi na stanowisku, iż powyższa praktyka jest zjawiskiem pozytywnym. Jednocześnie, władze państwa liczą na to, że zdobyta poza Wietnamem wiedza zostanie wykorzystana dla „dobra ojczyzny”. Ubocznym skutkiem reform doi moi74 było stopniowe zachęcanie bogatych rodziców studentów do wysyłania dzieci poza granice kraju, 72 Informacja pochodzi z artykułu zamieszczonego na stronie Inter Press Service http://domino.ips.org/ips%5Cesp.nsf/vwWebMainView/0689B626B4B5E6FA80256A08005C31B2/?OpenDocu ment. 73 Ibidem. 74 W roku 1986 zmarł Le Duan (twórca Indochińskiej Partii Komunistycznej) i wietnamscy liderzy uznali konieczność wprowadzenia reform, które pozwolą na utrzymanie władzy w rękach partii, a zarazem wyprowadzą kraj z ekonomicznej przepaści. Na grudniowym zjeździe Partii Komunistycznej wybrano pierwszym sekretarzem umiarkowanego reformatora Nguyen Van Linha oraz wprowadzono program reform zwany doi moi (odnowa). Program ten oparł się na reformie gospodarki, stymulowaniu ekonomicznego wzrostu i rozwiązaniu narastających napięć i problemów społecznych. 28 aby tam zdobywały wiedzę. W drugiej połowie lat 80. działania rządu doprowadziły ponadto do powstania ponad 50 ośrodków rekrutacyjnych, które organizowały wietnamskim studentom wyjazdy głównie do Australii, Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych. Od 1986 roku co roku z takiej możliwości korzysta średnio ok. 1 000 – 1 500 osób. Ponieważ od 1996 roku, kiedy to Ministerstwo Edukacji i Umiejętności wprowadziło możliwość uzyskania 800 stypendiów naukowych rocznie, należy ocenić, że ogólna liczba wyjazdów na studia za granicę od połowy lat 80. minionego stulecia przekroczyła 25 tys. Według Dyrektora Departamentu Stosunków Międzynarodowych w Ministerstwie Edukacji, Tran Van Nhunga75, ponad 100 różnego rodzaju organizacji prywatnych oraz instytucji publicznych uczestniczy w naborze, na podstawie licencji wydawanych przez Ministerstwo Edukacji. Jak już wspomniano, polityka państwa w zakresie migracji zarobkowych jest realizowana przez aparat władzy, który oferuje pomoc przy organizacji wyjazdów i legalizacji pobytu za granicą obywateli Wietnamu. Równocześnie, Dekretem 957/1997/QD-TTg z 11 listopada 1997 roku oraz późniejszym o numerze 210/1999/QD-TTg z dnia 12 listopada 1999 roku rząd Wietnamu dla ułatwienia wyjazdów poza granice państwa swoich obywateli zaaprobował zniesienie zarówno wiz wjazdowych, jak i wyjazdowych z kraju. Powyższy zapis spowodował, iż możliwym stał się powrót do kraju Wietnamczyków bez okazywania wymaganych zwyczajowo wiz oraz uczestniczenia w specjalnych programach reintegracyjnych organizowanych przez władze dla osób, które wbrew obowiązującym przepisom opuściły terytorium Wietnamu. Z kolei placówki dyplomatyczne tego kraju stały się odpowiedzialne za reprezentowanie praw osób pochodzenia wietnamskiego w państwie trzecim, udzielanie wszelkiej koniecznej pomocy, a także gwarantują one emigrantom utrzymanie kontaktu z państwem pochodzenia. Wszystkie te kwestie regulują m.in. Dekrety 05/2000/ND-CP z 3 marca 2000 roku o wjeździe i wyjeździe obywateli Wietnamu oraz 68/2002/ND-CP datowany na 10 lipca 2002 roku a dotyczący małżeństw z obywatelem kraju trzeciego.76 Pomoc ta bywa również realizowana poprzez działania nie zawsze zgodne ze stanem faktycznym, z zasadami prawa i współpracy międzypaństwowej, m.in.: wydawanie nieprawdziwych dokumentów, potwierdzanie nieprawdziwych danych czy chociażby utrudnianie ustalenia niekorzystnego dla obywatela stanu prawnego.77 Władze liczą na to, że tworzące się poza granicami kraju enklawy „nowych emigrantów” będą im sprzyjały i stanowiły przeciwwagę dla wcześniejszej tradycyjnie antykomunistycznej emigracji z południa Wietnamu. Niezależnie od prowadzenia konkretnych działań mających na celu uregulowanie problemów granicznych, rząd Wietnamu prowadzi aktywną politykę na rzecz wspierania swoich obywateli, szczególnie w sytuacji zaostrzania przepisów imigracyjnych przez państwa, w których funkcjonuje liczna społeczność wietnamska. Jako przykład takich działań można wymienić stanowisko rządu w Hanoi z 16 stycznia 2007 roku, w dzień po wejściu w życie w Rosji nowej ustawy regulującej status imigrantów i zasad podejmowania przez nich pracy na terytorium Federacji Rosyjskiej. W oświadczeniu tym stwierdzono, iż władze Wietnamu z szacunkiem odnoszą się do decyzji Federacji Rosyjskiej o podjęciu próby uregulowania 75 Wypowiedź cytowana w artykule Tran Dinh Thanh Lama opublikowanym 27 sierpnia 2001 roku na stronie Inter Press Service pod tytułem: Educación-Vietnam: El imán de las universidades extranjeras. 76 Dekret z 3 marca 2000 roku wprowadził zmiany proceduralne dotyczące uzyskiwania statusu repatrianta oraz określił przywileje i obowiązki tej grupy osób, odnoszące się m.in. do zmiany dokumentu podróży osoby aplikującej o status repatrianta, zawierania małżeństwa, rejestracji urodzin i zgonu. 77 Informacja Ambasady RP w Hanoi. 29 problemów imigracji zarobkowej na terytorium swojego kraju, zwłaszcza jeśli chodzi o zakaz prowadzenia przez cudzoziemców działalności handlowej na targowiskach.78 Powołując się jednak na dobrosąsiedzkie relacje między obydwoma krajami, strona wietnamska zwróciła się z prośbą o zagwarantowanie społeczności wietnamskiej warunków umożliwiających otrzymywanie pozwoleń na zamieszkanie, wykonywanie pracy oraz prowadzenie działań zachęcających tę społeczność do legalnego pobytu w Rosji. Strona wietnamska przypomniała, że na terytorium Federacji, w 20 miastach przebywa obecnie około 80-100 tys. Wietnamczyków. Stworzyli oni blisko 300 przedsiębiorstw w stu procentach posiadający kapitał wietnamski lub też tworzących rosyjsko-wietnamskie joint ventures. Dynamiczny rozwój gospodarczy oraz względy natury politycznej powodują, że Wietnam szuka również sposobów na ułatwienie powrotów swoich obywateli do kraju w celu uzyskania nowych źródeł inwestycji oraz zapewnienia wysoko wykwalifikowanej kadry pracowniczej. W lipcu 2007 roku rząd wietnamski planuje z kolei wprowadzenie kolejnych ułatwień przy przekraczaniu granicy państwowej osobom pochodzenia wietnamskiego legitymizującym się paszportem innego kraju. Polska postrzegana jest jako jeden z atrakcyjniejszych kierunków emigracji społeczności wietnamskiej, tak ze względu na członkowstwo w Unii Europejskiej, jak i tradycyjne związki z Wietnamem. Z punktu widzenia rządu w Hanoi nie bez znaczenia jest również fakt, że Polska wspierała Wietnam podczas wojny narodowowyzwoleńczej z USA. B. POLITYKA WIETNAMU WOBEC IMIGRANTÓW W Wietnamie istnieją dwa rodzaje wiz wjazdowych: wiza jednokrotna i wiza wielokrotna z terminem ważności do 12 miesięcy każda. Wizy wietnamskie nie są przedłużane. Cudzoziemcy przejeżdżający tranzytem przez Wietnam są zwolnieni z obowiązku ich posiadania. Generalnie liczba cudzoziemców wjeżdżających na terytorium Wietnamu w minionych kilku latach wskazuje na tendencję wzrostową. Według wietnamskich danych statystycznych79 w I kwartale 2007 roku Wietnam odwiedziło ponad 1,1 mln zagranicznych turystów (wzrost o 13,7% w porównaniu do analogicznego okresu poprzedniego roku). Najwięcej osób przyjechało z Korei Południowej (ponad 140 tys.), Japonii (około 120 tys.) i USA (również około 120 tys.). Wzrasta liczba bezpośrednich połączeń lotniczych z Europą (obecnie rozważane jest otwarcie bezpośredniego połączenia lotniczego między Hanoi a Pragą). Obywatele polscy zamierzający odwiedzić Wietnam obowiązani są posiadać ważny dokument podróży oraz wizę uprawniającą do wjazdu na terytorium tego kraju. Otrzymanie jej na granicy państwa możliwe jest w przypadku przyjazdu na pogrzeb członka rodziny lub odwiedzin ciężko chorego członka rodziny, pod warunkiem, że przyjazd nastąpił z kraju, w którym Wietnam nie ma placówki dyplomatycznej. Pozwolenie na pobyt wystawia Urząd Kontroli Ruchu Granicznego na przejściu granicznym.80 Może ono zostać odebrane, a termin ważności skrócony może zostać skrócony w przypadku naruszenia prawa lub niezgodności faktycznego celu pobytu z deklarowanym. Polityka przyciągania do Wietnamu kapitału i inwestycji zagranicznych spowodowała pewną liberalizację zasad wjazdu i pobytu cudzoziemców. Od 1 lipca 2006r., gdy w życie weszły 78 Patrz: strona Ministerstwa Spraw Zagranicznych Socjalistycznej Republiki http://www.mofa.gov.vn/en/tt_baochi/pbnfn/ns070116142606. 79 Ibidem. 80 Patrz: Poradnik Polak za Granicą, Ministerstwo Spraw Zagranicznych 2007. Wietnamu (SRW): 30 rozporządzenia nowej ustawy Housing Law, z obowiązku wizowego zwolnione zostały osoby pochodzenia wietnamskiego zamierzającego przekroczyć granicę kraju, zwłaszcza gdy ich celem jest osiedlenie się w kraju, nabycie na własność domu, lub też przebywają w Wietnamie od co najmniej 6 m-cy. 81 Ponadto, Ministerstwo Budownictwa zezwoliło obcokrajowcom na zakup nieruchomości w Wietnamie, choć muszą oni spełniać określone warunki, do których należy m.in.: wymóg dokonania bezpośrednich inwestycji na terytorium Wietnamu oraz działanie na rzecz rozwoju gospodarczego kraju (potwierdzone np. otrzymaniem odznaczeń państwowych SRW). Do podmiotów uprawionych zostali zaliczeni m.in. naukowcy, eksperci i wysoko wykwalifikowani specjaliści oraz współmałżonkowie obywateli Wietnamu. Również zagraniczne organizacje gospodarcze posiadają prawo kupna nieruchomości na użytek swoich pracowników. Osoby dokonujące zakupu mieszkania muszą spełnić trzy warunki: mieszkać i pracować w kraju; przebywać w Wietnamie od co najmniej roku przed złożeniem wniosku; nabyta nieruchomość musi być wykorzystywana na potrzeby danej osoby oraz jej rodziny. 82 Wzrost inwestycji zagranicznych i poprawa poziomu życia powoduje, że obcokrajowcy coraz częściej ubiegają się o zezwolenia na pobyty długoterminowe. Dodatkowo notowane są powroty (repatriacje) Wietnamczyków, którzy często rozpoczynają działalność gospodarczą w swojej ojczyźnie posiadając na ten cel odpowiednie środki. WYKRES 5. MIGRACJE NETTO W WIETNAMIE 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 -0,1 -0,2 -0,3 -0,4 -0,45 -0,51 -0,49 -0,47 -0,43 -0,457 -0,42 -0,4 -0,5 -0,6 Źródło: CIA World Factbook i strona internetowa http://www.indexmundi.com Rząd Wietnamu ma świadomość, iż zapewnienie stabilnego rozwoju i poprawa wizerunku kraju wymaga uregulowania sporów granicznych z państwami sąsiadującymi, które powstały w wyniku trudnych uwarunkowań historycznych. Prowadzone od 2005 roku rozmowy między Wietnamem, Laosem i Chinami doprowadziły do podpisania w Pekinie w dniu 10 października 2006 roku trójstronnego porozumienia, w którym uzgodniono, iż w imię utrzymania pokoju i poprawy dobrosąsiedzkich stosunków między krajami, szczyt góry Khoan La San (Shieng Dashan, w języku chińskim) na 81 Patrz: informacja wietnamskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych dostępna na stronie internetowej: http://www.mofa.gov.vn/en/nr040807104143/nr040807105001/ns070301103846/view. 82 Patrz: Foreigners to be permitted to buy houses in Vietnam, „VietNamNet Bridge”, z 8 maja 2007 roku. 31 wysokości 1864 m n.p.m. stanie się punktem styczności trzech granic państwowych i jednocześnie widocznym symbolem wspólnych interesów Chin, Laosu i Wietnamu. Ważnym rezultatem dwustronnych rozmów w czasie spotkania dotyczącego spraw granicznych między Wietnamem i Laosem poruszanych na dorocznym spotkaniu rządów dwóch państw w Wietnamie, w dniach 28-31 grudnia 2006 roku, było skoordynowanie działań zmierzających do wprowadzenia w życie Umowy o Regulacji Granic Państwowych oraz innych porozumień związanych z kwestią graniczną i terytorium obu państw. Powyższa regulacja odnosiła się do stworzenia odpowiednich warunków gwarantujących społecznoekonomiczny rozwój stref przygranicznych, poprawę bezpieczeństwa granicy państwowej oraz walkę z handlem ludźmi.83 W dniu 27 lipca 2006 roku Wietnam podpisał z Kambodżą memorandum o obustronnym wprowadzeniu ułatwień w ruchu granicznym. Działania te mają doprowadzić do wzrostu liczby przekroczeń granicy między dwoma państwami, tak ze względów gospodarczych (handel przygraniczny), jak i w celach turystycznych. W lutym i w kwietniu 2007 roku miały miejsce dwa kolejne spotkania Wspólnych Komitetów ds. Demarkacji Granicy Państwowej między Wietnamem i Chinami. Obie strony uzgodniły podjęcie działań gwarantujących współpracę przy demarkacji granicy między państwami oraz przyjęcie do 2008 roku wspólnego dokumentu regulującego kwestie graniczne.84 Powyższe działania mają istotny wpływ na zwiększenie się ruchu osobowego pomiędzy Wietnamem i jego sąsiadami oraz przyczyniają się do rozwoju współpracy regionalnej. C. POLITYKA WIETNAMU WOBEC MNIEJSZOŚCI ETNICZNYCH Liczebność i różnorodność występujących na terytorium Wietnamu mniejszości narodowych i etnicznych nie oznacza, iż ich przedstawiciele w zasadniczy sposób zewnętrznie różnią się od ludności rdzennej. W rzeczywistości społeczności te są trudne do odróżnienia od ludności lokalnej. W dużym stopniu jest to również wynikiem prowadzonej przez rząd polityki asymilacji grup etnicznych, której skuteczność ze względów historycznych jest większa na północy niż na południu.85 W drugiej połowie lat 70. XX wieku wiele zróżnicowanych pod kątem przynależności etnicznej osób trafiło do specjalnych obozów pracy, gdzie przechodzili reedukację. Inną metodą stosowaną przez władze były przesiedlenia całych społeczności na tereny Centralnego Płaskowyżu. Na uwagę zasługuje znacząca różnica między teorią a rzeczywistą polityką rządu Wietnamu wobec mniejszości etnicznych. Władze publicznie deklarują zadowolenie z prowadzonej polityki oraz rozwiązań prawnych, które znalazły swoje odbicie w konstytucji kraju, gwarantując mniejszościom etnicznym prawo używania własnego języka, zachowania własnej kultury oraz tradycji. Rząd w Hanoi deklaruje, że z historycznego punktu widzenia komunistyczne władze zawsze wspierały różnorodność kulturową 54 oficjalnie uznanych społeczności zamieszkujących terytorium Wietnamu, ponieważ to one stanowią podstawę współczesnego państwa i obowiązującego systemu politycznego. Z drugiej zaś strony władze stoją na stanowisku, iż większość tych społeczności ma charakter głównie nomadyczny (nie osiedleńczy), a zapewnienie ich rozwoju i stabilizacji wymaga poważnych i nie zawsze 83 Informacja dostępna na stronie internetowej Ministerstwa Spraw Zagranicznych Wietnamu: http://www.mofa.gov.vn/en/nr040807104143/nr040807105001/ns070102144144. 84 Patrz: strona Ministerstwa Spraw Zagranicznych Socjalistycznej Republiki Wietnamu (SRW): http://www.mofa.gov.vn/en/nr040807104143/nr040807105001/ns070226101513. 85 Travel and Ethnic Minorities In Vietnam, na stronie internetowej www.peoplesoftheworld.org/vietnam.jsp. 32 możliwych do zrealizowania nakładów. Powołują się również przy tym na fakt kolaboracji części niektórych grup etnicznych ze stroną amerykańską podczas wojny wietnamskiej oraz dążeń separatystycznych. Przy okazji warto podkreślić, że w opinii polskiej Ambasady w Hanoi mniejszości narodowe w Wietnamie stanowią „częsty obiekt dyskryminacji”, zwłaszcza religijnej. 33 CZĘŚĆ III SPOŁECZNOŚĆ WIETNAMSKA W POLSCE 1. POLSKA JAKO KIERUNEK MIGRACJI Polska jest przykładem kraju europejskiego, w którym diaspora wietnamska należy do jednej z liczniejszych i lepiej zorganizowanych grup migranckich. Ocena jej liczebności jest niezwykle trudna, biorąc pod uwagę fakt, że duży procent Wietnamczyków nie posiada udokumentowanego pobytu w Polsce, a liczne zmiany przepisów prawnych regulujących zasady legalizacji pobytu cudzoziemców od początku lat 90. oraz niekompatybilność niektórych źródeł statystycznych utrudniają szacunki. Nie bez znaczenia jest również fakt, że migracje Wietnamczyków do Polski mają wieloletnie tradycje sięgające dekady lat 70. XX wieku. Zarówno źródła wietnamskie, jak i polskie podają bardzo różniące się szacunki liczebności społeczności wietnamskiej w przedziale od 25-60 tys. osób. Opierając się jednak na danych będących w posiadaniu administracji publicznej można podjąć próbę ostrożnego oszacowania liczby osób tworzących społeczność wietnamską w Polsce (przebywających legalnie w naszym kraju lub posiadających obywatelstwo RP). Ocena ta nie uwzględnia osób przebywających na podstawie wiz pobytowych, z uwagi na krótki termin ich obowiązywania. Przede wszystkim liczba ta obejmuje obywateli Wietnamu posiadających na dzień 31.12.2006 roku ważne karty pobytu (6 971 obywateli). Zgodnie z art.72 ust.1 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 roku o cudzoziemcach kartę pobytu wydaje się cudzoziemcowi, który uzyskał: 1. zezwolenie na zamieszkanie na czas oznaczony; 2. zezwolenie na osiedlenie się (poprzednio: karta stałego pobytu); 3. zezwolenie na pobyt rezydenta długoterminowego UE; 4. status uchodźcy; 5. zgodę na pobyt tolerowany. Przy próbie określenia liczby osób pochodzenia wietnamskiego legalnie przebywających w Polsce uwzględnieni zostali również Wietnamczycy będący członkami rodzin obywateli państw członkowskich UE86, którzy uzyskali zezwolenie na pobyt lub zezwolenie na pobyt czasowy, a także osób przebywających według stanu z dnia 31.12.2006 roku w jednostkach penitencjarnych oraz placówkach detencyjnych. Ponadto, do szacunków włączono osoby, którym w latach 1992-2006 prezydent RP nadał polskie obywatelstwo oraz te, które złożyły do wojewodów wnioski o nadanie obywatelstwa z uwagi na zawarcie związku małżeńskiego z obywatelem polskim. Dodano także liczbę dzieci pochodzących z małżeństw wietnamskich i mieszanych. Szacunkowa liczba osób według kategorii prawnych, wymienionych w powyższym akapicie, wynosi około 5 tys. osób. Do powyższych szacunków należy dodać imigrantów przybyłych do Polski przed rokiem 1992 począwszy od lat 60-tych ubiegłego wieku, których liczba może wynieść ok. 1 tys. osób (z wyłączeniem osób posiadających w dniu 31.12.2006 roku karty pobytu), 86 Pod pojęciem tym rozumiemy oprócz obywateli państw członkowskich Unii Europejskiej również obywateli państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz innych państw, które nie należą do Unii Europejskiej, ale na podstawie umów zawartych z Unia Europejską korzystają ze swobody przepływu osób. Mimo, że zastosowana metoda nie jest precyzyjna (zwłaszcza problemem jest ocena migracji sprzed 1990 roku), to pozwala ona na stwierdzenie z dużym prawdopodobieństwem, że w Polsce przebywa około 13 tys. osób wietnamskiego pochodzenia (obywateli RP i ich dzieci oraz cudzoziemców posiadających zalegalizowany pobyt). Zbliżone szacunki (około 15 tys.) obywateli Wietnamu przebywających legalnie na terytorium RP podaje Punkt Informacyjny Unii Europejskiej87, na którego dane powołuje się Komenda Główna Straży Granicznej. Jak dalece rozbieżne mogą być dane dotyczące liczby legalnie przebywających w Polsce Wietnamczyków mogą świadczyć wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i mieszkań z 2002 r., według których liczba obywateli Wietnamu przebywających w Polsce czasowo powyżej 2 miesięcy wyniosła 833 osoby88. Jeszcze większe rozbieżności mają miejsce przy ocenie liczebności nielegalnych migrantów z Wietnamu. Dane szacunkowe pochodzące z Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego w Hanoi, które zostały przedstawione podczas spotkania Szefów Misji Unii Europejskiej w Wietnamie (spotkanie poświęcone było zagadnieniu migracji do państw UE)89, wskazują, że liczba Wietnamczyków o nieuregulowanym statusie przebywających w państwach członkowskich Unii Europejskiej bez zezwolenia na pobyt wynosi ok. 100 tys. osób, z czego w Polsce mieszka ok. 5 tys. osób. Natomiast według szacunkowych informacji, publikowanych przez polskie środki masowego przekazu, w 2005 roku liczba nielegalnych imigrantów z Wietnamu przebywających w Polsce wyniosła 40 tys. osób90, zaś inne źródła szacują ich liczbę na ok. 30 tysięcy.91 Według opinii T. Halik, ok. 20% obywateli Wietnamu może przebywać na terytorium RP bez wymaganych zezwoleń, natomiast opozycyjna dziennikarka Ton Van Anh szacuje, iż liczba ta jest o wiele wyższa.92 Jak już wspomniano liczba osób pochodzenia wietnamskiego legalnie przebywających na terytorium Polski może wynosić ok. 13 tysięcy. Ponieważ w opinii przedstawicieli społeczności wietnamskiej w Polsce oraz większości badaczy naukowych cała diaspora wietnamska w Polsce jest szacowana na ok. 25-35 tys. osób, liczba nielegalnych migrantów może stanowić ponad 50% tej społeczności. Biorąc pod uwagę liczbę legalnie przebywających na terytorium RP obywateli Wietnamu w latach 1990-2005 należy podkreślić, iż plasują się oni na 4 miejscu wśród wszystkich cudzoziemców przybyłych w tym okresie czasu do Polski. 87 Strona internetowa Punktu Informacyjnego Unii Europejskiej: http://www.europa.delpol.pl. Migracje zagraniczne ludności 2002. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań. Powszechny Spis Rolny, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2003, s. 128. 89 Na podstawie informacji Departamentu Konsularnego MSZ. 90 Imigranci dzielą Europę, w: „Rzeczpospolita” z dnia 8 lutego 2005 roku. Artykuł dostępny na stronie http://old.euro.pap.pl/cgi-bin/raporty.pl?rap=29&dep=63627&lista=7. 91 Francuska choroba a sprawa polska w: „Gazeta Wyborcza” z dnia 14 listopada 2005 r., s.24. 92 Wietnamczycy, kolejno odlicz ,w: „Gazeta Wyborcza”, Stołeczna, z dnia 26 kwietnia 2007 r., s.2. 88 35 WYKRES 6. NAPŁYW DO POLSKI PRZEDSTAWICIELI DZIESIĘCIU NAJLICZNIEJSZYCH NARODOWOŚCI OBCOKRAJOWCÓW JAKO % OGÓLNEJ LICZBY CUDZOZIEMCÓW W LATACH 1990-2004 I 2005 Ukraina Niemcy Białoruś Wietnam Rosja Armenia Francja Wielka Brytania Stany Zjednoczone Indie 0 5 10 lata 1990-2004 15 20 25 30 2005 rok Źródło: International Migration Outlook, SOPEMI 2007. Emigracja obywateli Wietnamu do Polski ma charakter mieszany. Pierwszą grupę napływu Wietnamczyków do Polski stworzyli migranci, którzy przybyli do naszego kraju w latach 60. i 70. XX wieku.93 W tym okresie, korzystając z różnych form kształcenia w Polsce na podstawie umów międzyrządowych, przyjechało do Polski ok. 4 tys. wietnamskich studentów i doktorantów, głównie w dziedzinach technicznych (górnictwo i geologia, budowa okrętów, żegluga i transport morski).94 Napływ ten nie miał charakteru masowego. Przedstawicieli tej grupy cechowało dobre wykształcenie oraz znajomość polskich realiów, języka oraz kultury. Po podjęciu decyzji o pozostaniu w Polsce część z nich zorganizowała przyjazd członków swoich rodzin, tworząc pierwsze zręby systemu tzw. sieci migracyjnej. Warto wiedzieć, że obecnie na podstawie dwustronnych uzgodnień strona polska przyjmuje corocznie do 10 studentów z Wietnamu bez odpłatności za studia i bez świadczeń. 95 W roku akademickim 2003/2004 kształciło się w naszym kraju 266 obywateli Wietnamu: 182 studentów (w tym 15 stypendystów RP96 i 139 osób bez odpłatności za studia), 45 doktorantów (w tym 2 stypendystów RP i 41 osób bez odpłatności za studia) oraz 39 osób na kursach języka polskiego. W 2006 roku nieodpłatnie studiowało w Polsce 40 studentów wietnamskich. Dużo większa ich liczba uczy się na zasadach pełnej odpłatności. Z uczelniami wietnamskimi współpracują bezpośrednio: uniwersytety – Jagielloński, Warszawski, Łódzki, im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Politechnika Warszawska, Politechnika Śląska, Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie oraz Akademia Rolnicza w Szczecinie. 93 Teresa Halik, Migrancka społeczność Wietnamczyków w Polsce w świetle polityki…, op. cit. Ibidem. 95 W bieżącym roku akademickim poza wyznaczonym limitem naukę w Polsce podjęło na tych zasadach 6 obywateli Wietnamu. 96 Ostatnim rocznikiem studentów wietnamskich, któremu przyznano stypendia Rządu RP, była grupa, która rozpoczęła studia w roku akademickim 1999/2000. 94 36 Masowy charakter przybrała kolejna fala migrantów wietnamskich z lat 90. ubiegłego stulecia. W przeciwieństwie do pierwszej grupy (z wyjątkiem studentów i doktorantów) przybysze ci nie znali języka polskiego lub znali go w niewielkim stopniu, a główny motyw ich przyjazdu do Polski stanowił czynnik ekonomiczny. To wówczas, wraz z uruchomieniem w Warszawie „Jarmarku Europa”, Wietnamczycy zaistnieli w świadomości Polaków jako odrębna grupa etniczna przebywająca na terytorium naszego kraju. Pewna grupa Wietnamczyków nie jest zainteresowana legalizacją swojego pobytu, gdyż swoją obecność w Polsce traktują jako czasową. Podejmując pracę osoby te nie płacą podatków, a zarobione pieniądze przekazywane są rodzinom lub wspólnotom w Wietnamie.97 W niektórych przypadkach zaoszczędzone przez nich środki są przeznaczane na nielegalne przekroczenie niemieckiej granicy. WYKRES 7. LICZBA OBYWATELI WIETNAMU, KTÓRZY LEGALNIE WJECHALI NA TERYTORIUM RP W LATACH 1994- 2006 10000 9000 8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych KGSG Za najważniejsze przyczyny napływu wietnamskich migrantów do Polski uważa się 98 zmianę stosunku do migracji samego państwa wietnamskiego, które po wprowadzeniu nowego modelu gospodarki w ramach reform doi moi popiera migracje zarobkowe swoich obywateli. Pojawieniu się w Polsce dużej społeczności wietnamskiej sprzyjał brak właściwie funkcjonujących instytucji państwowych, prowadzących postępowania wobec cudzoziemców oraz kontroli migracyjnej wewnątrz kraju, słabość prawa, a także nieszczelne granice. Zjawiska te były charakterystyczne w pierwszej połowie lat 90. ubiegłego wieku. Ponadto, wzrost liczby obywateli Wietnamu przybywających do Polski we wspomnianym okresie można wiązać z nielegalną migracją z krajów b. ZSRR oraz b. Czechosłowacji, a także z decyzją rządu niemieckiego z końca 1995 roku o odesłaniu 40 tys. obywateli tego kraju, którzy do 1989 roku pracowali w b. NRD i po zakończeniu kontraktów nie powrócili do kraju. Szacuje się, iż przynajmniej część osób zatrudnionych w byłych krajach socjalistycznych, próbując uniknąć wydalenia do Wietnamu, przybyła w tym czasie do Polski. Na powyższą sytuację ograniczony wpływ miała kontrola dokumentów podczas przekraczania granicy państwowej, gdyż przybywający do Polski Wietnamczycy najczęściej posiadali tytuł do wjazdu na terytorium RP. 97 98 Na podstawie informacji uzyskanych z Ambasady RP w Hanoi. Teresa Halik, Migrancka społeczność Wietnamczyków w Polsce…, op. cit., s. 45. 37 Obecnie głównymi kierunkami napływu imigrantów z Wietnamu do Polski są z jednej strony Rosja, Białoruś i Ukraina, a z drugiej strony Słowacja i Czechy, które prowadzą stosunkowo liberalną politykę wizową oraz osiedleńczą wobec obywateli tego kraju.99 Warto jednak zwrócić uwagę, że zdecydowana większość Wietnamczyków przekraczających granicę państwową RP nie przybywa bezpośrednio z terytorium swego kraju. Powyższą tezę potwierdza praktyka, w świetle której polskie konsulaty od kilku lat wydają rocznie obywatelom Wietnamu jedynie około 700 wiz wjazdowych. Poziom około 9 tys. przekroczeń naszej granicy państwowej w roku 2006 świadczy o dużej mobilności tej populacji (chodzi głównie o osoby zamieszkałe w Polsce), która jest związana z prowadzeniem przez nią różnego rodzaju interesów o zakresie transgranicznym. Po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej w maju 2004 r. na granicy zachodniej kraju zniesiono kontrolę celną, czego skutkiem była m.in. możliwość odprawiania towarów importowanych przez Wietnamczyków w dowolnym miejscu w obszarze celnym UE. W nowej sytuacji obywatele Wietnamu przebywający na terytorium RP często udając się za granicę w celu dopełnienia formalności celnych na korzystniejszych dla nich warunkach, dokonując przy okazji okazjonalnych zakupów w większych ilościach na potrzeby własne i swoich rodzin. Warto podkreślić, że obecnie główną przyczyną odmowy wjazdu do Polski wobec obywateli Wietnamu jest brak wizy oraz niezgodność rzeczywistego celu wjazdu cudzoziemca z deklarowanym. Odsetek odmów wjazdu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w stosunku do liczby obywateli Wietnamu, którzy legalnie przekroczyli granicę jest stosunkowo niski i od roku 1996 utrzymuje się na stałym poziomie (w przedziale 0,7 – 1,7%). Jednocześnie warto zaznaczyć, że komendant placówki Straży Granicznej może odmówić wjazdu na terytorium RP, jeżeli cudzoziemiec: 1. nie posiada dokumentu podróży lub wizy, albo nie uiścił opłaty, do której uiszczenia był zobowiązany, jeżeli wymagało tego zachowanie zasady wzajemności w stosunkach z innymi państwami; 2. jego dane znajdują się w wykazie cudzoziemców, których pobyt na terytorium Rzeczypospolitej jest niepożądany; 3. nie posiada środków finansowych lub zezwolenia na wjazd do innego państwa lub na powrót do kraju pochodzenia; 4. okoliczności związane z jego wjazdem na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej wskazują, że wjazd ma cel inny niż deklarowany; 5. istnieje uzasadnione podejrzenie, że jego wjazd lub pobyt na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej spowodowałyby zagrożenie dla zdrowia publicznego; 6. jego wjazd lub pobyt mogą stanowić zagrożenie dla obronności lub bezpieczeństwa państwa albo ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego, bądź jeżeli naruszyłyby one interes Rzeczypospolitej Polskiej; 7. od dnia, w którym poprzednia decyzja o odmowie wjazdu została wydana, nie upłynął rok, a cudzoziemiec nie przedstawił nowych okoliczności w sprawie.100 2. PODSTAWY PRAWNE WJAZDU I POBYTU CUDZOZIEMCÓW W POLSCE Podstawą do przekroczenia granicy i przebywania na terytorium RP cudzoziemców jest posiadanie ważnego dokumentu podróży (paszportu) oraz wizy, albo innego rodzaju zezwolenia na pobyt. 99 Według danych polskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, służby konsularne Republiki Czech wydają obywatelom Wietnamu około 2 tys. wiz miesięcznie. 100 Art.21 ust.1. ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach (Dz. U. z 2006 r. Nr 234, poz. 1694). 38 A. WJAZD ORAZ LEGALIZACJE CZASOWE POBYTU CUDZOZIEMCÓW W POLSCE WIZY I ZAPROSZENIA Zgodnie z art.26 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 roku o cudzoziemcach, wizę wydaje się, w zależności od celu wjazdu i pobytu, jako wizę lotniskową, tranzytową, wjazdową, pobytową, dyplomatyczną, służbową, kurierską czy dyplomatyczną tranzytową. Wizę uprawniającą cudzoziemca do wjazdu na terytorium RP wydaje lub odmawia jej wydania konsul. Wizę w celu wykonywania pracy wydaje konsul właściwy ze względu na miejsce stałego zamieszkania cudzoziemca, po przedstawieniu przez cudzoziemca przyrzeczenia wydania zezwolenia na pracę na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej albo pisemnego oświadczenia pracodawcy o zamiarze powierzenia cudzoziemcowi wykonywania pracy (jeżeli zezwolenie na pracę nie jest wymagane). Wizę dyplomatyczną, służbową, kurierską oraz wizę dyplomatyczną tranzytową wydają lub odmawiają jej wydania: minister właściwy do spraw zagranicznych, konsul, a w szczególnie uzasadnionych przypadkach również komendant placówki Straży Granicznej. Jak już wspomniano, z informacji otrzymanych z Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP wynika, iż polskie placówki konsularne w Wietnamie wydają rocznie ok. 700 wiz101 (w 2006 r. wydano ich 635, w 2005 r. – 855, w 2004 r. – 714, zaś w 2003 – 709). Obywatele Wietnamu występują najczęściej o wizę typu C/02 (wizę pobytową krótkoterminową, która uprawnia do wjazdu i nieprzerwanego pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub kilku pobytów następujących po sobie, trwających przez okres nieprzekraczający łącznie 3 miesięcy w okresie 6 miesięcy liczonych od dnia pierwszego wjazdu), w celu odwiedzin u krewnych przebywających w Polsce na podstawie karty pobytu. Najczęstszą przyczyną odmów wydania wizy obywatelom Wietnamu jest niezgodność faktycznego celu wyjazdu z celem deklarowanym. Dotyczy to przede wszystkim osób zgłaszających chęć podjęcia studiów, w rzeczywistości zaś udających się do Polski w celach zarobkowych. Na mocy ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach również komendant placówki Straży Granicznej może wydać wizę tranzytową lub pobytową w celu odwiedzin, udziału w imprezach sportowych, prowadzenia działalności gospodarczej lub kulturalnej, uczestnictwa w konferencjach międzynarodowych, wykonywania zadań służbowych przez przedstawicieli organu państwa obcego oraz organizacji międzynarodowej. Ponadto, może on wydać wizę w celu naukowym, szkoleniowym i dydaktycznym (z wyłączeniem wykonywania pracy) cudzoziemcowi, który wykaże, że istnieją wyjątkowe i pilne przyczyny, w szczególności humanitarne, zawodowe lub ważny interes Rzeczypospolitej Polskiej, wymagające jego wjazdu i pobytu na jej terytorium lub przejazdu przez to terytorium oraz że z powodów niezależnych od niego i nieprzewidywalnych nie mógł uzyskać wizy od konsula. W innym przypadku komendant placówki Straży Granicznej może wydać wizę wjazdową cudzoziemcowi, który wykaże więzi o charakterze rodzinnym z zamieszkującym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej obywatelem państwa członkowskiego Unii Europejskiej, państwa Europejskiego Obszaru Gospodarczego nienależącego do Unii Europejskiej lub państwa niebędącego stroną umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym, którego obywatele mogą korzystać ze swobody przepływu osób na podstawie umów zawartych przez to państwo ze Wspólnotą Europejską i jej państwami członkowskimi. Wizę może również wydać wojewoda właściwy ze względu na miejsce pobytu cudzoziemca. Za zgodą Prezesa Urzędu do Spraw Repatriacji i Cudzoziemców wojewoda może wydać 101 W tej liczbie zawierają się również wizy wydane obywatelom państw innych niż Wietnam. 39 cudzoziemcowi wizę w trybie art.33 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach.102 Wojewoda wydaje również tzw. „wizy proceduralne”, mające na celu legalizację pobytu cudzoziemca, który złożył wniosek o zezwolenie na pobyt na terytorium RP (określonego rodzaju), a którego dotychczasowe zezwolenie, z uwagi na przedłużające się postępowanie, utraciło ważność. Ponadto, wojewoda może przedłużyć cudzoziemcowi przebywającemu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej wizę, jeżeli są spełnione łącznie następujące warunki: 1) przemawia za tym ważny interes zawodowy lub osobisty cudzoziemca albo względy humanitarne; 2) zdarzenia, które są przyczyną ubiegania się o przedłużenie wizy, wystąpiły niezależnie od woli cudzoziemca i nie były możliwe do przewidzenia w chwili wydania wizy; 3) okoliczności sprawy nie wskazują, że cel pobytu cudzoziemca na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej będzie inny niż deklarowany; 4) nie zachodzą okoliczności, o których mowa w art.42 pkt 2-7 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach.103 Należy zaznaczyć, że od dnia wejścia w życie w/w ustawy wojewodowie nie mają uprawnień do wydawania wiz z prawem do pracy (w świetle art. 46 ust.2 wizę w celu wykonywania pracy wydaje lub odmawia jej wydania konsul właściwy ze względu na miejsce stałego zamieszkania cudzoziemca). Nieliczne wykazane w zestawieniach statystycznych przypadki wydania wspomnianych wiz przez wojewodów w latach późniejszych wynikają z czasu trwania postępowań, rozpoczętych jeszcze przed wejściem w życie niniejszej ustawy. TABELA 2. LICZBA WIZ WYDANYCH OBYWATELOM WIETNAMU PRZEZ WOJEWODÓW ORAZ KOMENDANTÓW PLACÓWEK STRAŻY GRANICZNEJ W LATACH 2001-2006 2001 1444 9788 78 2002 2465 6719 248 2003 911 7836 131 2004 16 7778 0 2005 12 10192 0 2006 9 10941 1 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Głównej Straży Granicznej 0 208 0 238 0 1667 0 1665 0 2153 0 1679 Urzędu ds. Repatriacji i W TYM: OBYWATELE WIETNAMU W TYM: OBYWATELE WIETNAMU TRANZYTOWE WSZYSTKIE OBYWATELSTWA W TYM: OBYWATELE WIETNAMU POBYTOWE WSZYSTKIE OBYWATELSTWA W TYM: OBYWATELE WIETNAMU ROK WSZYSTKIE OBYWATELSTWA Z PRAWEM DO PRACY LICZBA WIZ WYDANYCH PRZEZ KOMENDANTA PLACÓWKI STRAŻY GRANICZNEJ WSZYSTKIE OBYWATELSTWA LICZBA WIZ WYDANYCH PRZEZ WOJEWODÓW 0 0 0 3533 0 15 4506 0 12 3390 0 27 Cudzoziemców oraz Komendy Wizy pobytowej można udzielić, zgodnie z przepisami art. 33 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach, w trybie szczególnym, mimo, że zachodzą okoliczności, na podstawie których należałoby odmówić jej wydania. Następuje to w przypadku, gdy przepisy prawa polskiego wymagają od cudzoziemca osobistego stawiennictwa przed polskim organem władzy publicznej, w przypadku, gdy wjazd na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest niezbędny ze względu na konieczność poddania się zabiegom lekarskim służącym 102 103 Szerzej na ten temat w dalszej części opracowania. Art.43 ust.1 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach. 40 bezpośrednio ratowaniu życia, którym nie może on zostać poddany w innym państwie, jeśli zachodzi wyjątkowa sytuacja osobista wymagająca jego obecności na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, wymaga tego interes Rzeczypospolitej Polskiej lub też zachodzi uzasadnione przypuszczenie, że cudzoziemiec jest ofiarą handlu ludźmi w rozumieniu decyzji ramowej Rady z dnia 19 lipca 2002 r. w sprawie zwalczania handlu ludźmi. Powyższą wizę wydaje konsul albo wojewoda właściwy ze względu na miejsce pobytu cudzoziemca, po uzyskaniu zgody Prezesa Urzędu do Spraw Repatriacji i Cudzoziemców. W latach 2004-2006 obywatele Wietnamu złożyli 144 wnioski o wydanie wizy w trybie art.33 w/w ustawy (obejmowały one 149 osób). Ponad 2/3 wniosków złożonych zostało w województwie mazowieckim. WYKRES 8. OBYWATELE WIETNAMU, KTÓRZY UBIEGALI SIĘ U WOJEWODÓW O WYDANIE WIZY W TRYBIE ART.33 W * LATACH 2004-2006 1% 5% 2% 4% 2% 3% 2% 13% 68% Dolnośląski Małopolski Pomorski Kujawsko-Pomorski Mazowiecki Śląski Lubuski Podkarpacki Zachodniopomorski Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu ds. Repatriacji i Cudzoziemców (URiC) *Wojewodowie: Lubelski, Łódzki, Opolski, Podlaski, Świętokrzyski, Warmińsko-Mazurski i Wielkopolski nie odnotowali we wskazanym okresie żadnego wniosku złożonego w tej sprawie przez obywateli Wietnamu. We wspomnianym okresie Prezes Urzędu do Spraw Repatriacji i Cudzoziemców wydał (w I instancji i po ponownym rozpatrzeniu wniosków) decyzje pozytywne w sprawie wydania wizy w trybie art.33 w/w ustawy 62 obywatelom Wietnamu (130 osób otrzymało decyzję odmowną, z czego 37 osób złożyło wniosek o ponowne rozpatrzenie sprawy). Ubiegając się o ten szczególny rodzaj wizy, obywatele Wietnamu najczęściej uzasadniali swoje wnioski zawarciem, podczas nielegalnego pobytu w Polsce, związku małżeńskiego z obywatelem polskim bądź też zamiarem zawarcia takiego związku, opieką nad dzieckiem uznanym przez obywatela polskiego, jak również chęcią opuszczenia terytorium RP bez poniesienia konsekwencji wynikających z kilkuletniego nielegalnego pobytu w Polsce. Wnioski te w większości przypadków rozpatrywane są negatywnie, gdyż cudzoziemcy nie spełniają wymogów ustawowych, uzasadniających wydanie w/w wizy. Część negatywnych decyzji jest zaskarżana, zaś w odwołaniach obywatele Wietnamu wskazują przede wszystkim na ich wyjątkową sytuację osobistą. Z kolei cudzoziemcy, którzy nie składają odwołań od negatywnych rozstrzygnięć, występują najczęściej z kolejnymi wnioskami o wydanie w/w wizy. Powodem składania ponownych wniosków jest przede wszystkim chęć uniknięcia 41 konsekwencji wynikających z nielegalnego pobytu na terytorium RP w przypadku zatrzymania przez funkcjonariuszy Policji lub Straży Granicznej. Podstawą do wydania cudzoziemcowi wizy pobytowej w celu odwiedzin jest zaproszenie wpisane do ewidencji zaproszeń przez wojewodę właściwego ze względu na miejsce zamieszkania lub siedzibę zapraszającego. Powyższy dokument mogą wystawić: 1. obywatel polski zamieszkujący na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, a także obywatel państwa członkowskiego Unii Europejskiej, państwa Europejskiego Obszaru Gospodarczego nienależącego do Unii Europejskiej lub państwa niebędącego stroną umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym, którego obywatele mogą korzystać ze swobody przepływu osób na podstawie umów zawartych przez to państwo ze Wspólnotą Europejską i jej państwami członkowskimi, oraz członek jego rodziny, zamieszkujący ma Rzeczypospolitej Polskiej i posiadający prawo pobytu lub prawo stałego pobytu na tym terytorium; 2. cudzoziemiec przebywający bezpośrednio przed wystawieniem zaproszenia legalnie przez okres co najmniej 5 lat na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub posiadający zezwolenie na osiedlenie się albo zezwolenie na pobyt rezydenta długoterminowego WE; 3. osoba prawna lub jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, mająca siedzibę na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Zgodnie z przepisami art.16 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 roku o cudzoziemcach, w zaproszeniu zamieszcza się zobowiązanie zapraszającego do pokrycia kosztów związanych z pobytem i wyjazdem zapraszanego cudzoziemca, w tym kosztów ewentualnego leczenia oraz wydalenia z terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Ponadto, na żądanie organu, który przyjął wniosek o wpisanie zaproszenia do ewidencji zaproszeń, zapraszający jest obowiązany przedstawić dokumenty potwierdzające możliwość wywiązania się z zobowiązania do pokrycia kosztów związanych z pobytem cudzoziemca, a w szczególności dokumenty potwierdzające posiadanie źródeł dochodów lub własnych środków materialnych i ich wysokość oraz dokumenty potwierdzające tytuł prawny do zajmowanego lokalu mieszkalnego lub możliwość zapewnienia cudzoziemcowi zamieszkania. Okazanie przez cudzoziemca zaproszenia przy wjeździe na terytorium Rzeczypospolitej stanowi potwierdzenie posiadania przez niego środków finansowych, niezbędnych do pokrycia kosztów wjazdu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, przejazdu przez to terytorium, pobytu na nim i wyjazdu z terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. 42 WYKRES 9. ZAPROSZENIA WYSTAWIONE OBYWATELOM WIETNAMU W LATACH 1998-2006 (WG KATEGORII ZAPRASZAJĄCYCH) 600 500 11 106 15 15 37 19 400 76 18 300 9 22 11 110 143 46 168 433 200 52 55 85 160 139 136 2001 2002 2003 295 230 228 100 188 192 2005 2006 0 1998 1999 2000 2004 Wystawione przez osoby prawne lub jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej Wystawione przez cudzoziemca przebywającego legalnie co najmniej przez 5 lat na terytorium RP Wystawione przez obywatela polskiego Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu ds. Repatriacji i Cudzoziemców W latach 1998-2006 do ewidencji wpisano łącznie 2 999 zaproszeń dla obywateli Wietnamu, co stanowiło ok. 1% od ogółu zaproszeń wystawionych w tym okresie wszystkim cudzoziemcom. Podstawową kategorię zapraszających stanowią obywatele polscy oraz cudzoziemcy pochodzenia wietnamskiego, którzy posiadają uregulowany pobyt na terytorium RP. Najczęściej występują oni o rejestrację zaproszeń dla członków swoich rodzin. Po spełnieniu wszystkich formalnych wymogów zapraszający w przeważającej mierze otrzymują dokumenty, o które wnioskowali, bowiem odsetek odmów wpisu do ewidencji zaproszeń jest marginalny (w latach 1998-2006 wojewodowie wydali zaledwie 57 decyzji negatywnych). Do znacznie rzadszych przypadków należą zaproszenia wystawione przez osoby prawne lub inne jednostki organizacyjne, mające swoją siedzibę na terytorium RP. Wśród przyczyn odmowy wpisu do ewidencji zaproszeń wymienić należy brak środków wystarczających do pokrycia przez osobę zapraszającą obowiązków przyjętych na siebie w związku z wizytą cudzoziemca lub też umieszczenie danych osoby zapraszanej w wykazie osób niepożądanych na terytorium RP. Na podstawie informacji uzyskanych z urzędów wojewódzkich można przypuszczać, iż niewielki odsetek zaproszeń wystawionych dla obywateli wietnamskich wynika z niechęci do ujawniania źródła i wysokości swoich dochodów, co w większości przypadków jest warunkiem niezbędnym do uzyskania dokumentu. Innym przypuszczalnym powodem może być ustawowy wymóg zobowiązania się osoby zapraszającej do pokrycia kosztów związanych z pobytem i wyjazdem zapraszanego cudzoziemca, co ma istotne znaczenie dla obywateli Wietnamu przede wszystkim w przypadku pokrycia ewentualnych kosztów wydalenia cudzoziemca z kraju. Warto również podkreślić, iż znaczna część obywateli Wietnamu, przebywających na terytorium RP bez zezwolenia na pobyt nie ma podstaw prawnych do ubiegania się o wpis do ewidencji zaproszeń dla swoich współobywateli. 43 ZEZWOLENIE NA ZAMIESZKANIE NA CZAS OZNACZONY Przedstawiciele społeczności wietnamskiej w Polsce zgodnie z ustawą z dnia 13 czerwca 2003 roku o cudzoziemcach (Dz. U. z 2003 r. Nr 128, poz. 1175 z późn. zm.) mogą składać wnioski o zalegalizowanie swojego pobytu na terytorium RP na podstawie zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony (instytucja ta wraz z zezwoleniem na osiedlenie się po raz pierwszy została wprowadzona przepisami ustawy z dnia 25 czerwca 1997 r. o cudzoziemcach).104 Zezwolenie na zamieszkanie na czas oznaczony zgodnie z art.53 ust.1105 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach jest udzielane cudzoziemcowi, który m.in.: 104 Cudzoziemcowi można udzielić zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony na podstawie art.17 ust.2 w związku z art.16 pkt 1 tejże ustawy (Dz. U. z 1997 r. Nr 114, poz. 739). 105 Art.53 ust.1 ma brzmienie: „Zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony udziela się cudzoziemcowi, który: 1) posiada przyrzeczenie lub przedłużenie przyrzeczenia wydania zezwolenia na pracę albo pisemne oświadczenie pracodawcy o zamiarze powierzenia cudzoziemcowi wykonywania pracy, jeżeli zezwolenie na pracę nie jest wymagane; 2) prowadzi działalność gospodarczą na podstawie przepisów obowiązujących w tym zakresie w Rzeczypospolitej Polskiej, korzystną dla gospodarki narodowej, a w szczególności przyczyniającą się do wzrostu inwestycji, transferu technologii, wprowadzania korzystnych innowacji lub tworzenia nowych miejsc pracy; 3) zamierza jako osoba o uznanym dorobku artystycznym kontynuować twórczość na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej; 4) bierze udział w szkoleniach i stażach zawodowych realizowanych w ramach programów Unii Europejskiej; 5) zamierza jako członek rodziny zamieszkiwać wspólnie z pracownikiem migrującym, o którym mowa w Europejskiej Karcie Społecznej, sporządzonej w Turynie dnia 18 października 1961 r. (Dz. U. z 1999 r. Nr 8, poz. 67); 6) jest małżonkiem obywatela polskiego; 7) jako członek rodziny cudzoziemca, o którym mowa w art. 54, przybywa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub przebywa na tym terytorium w celu połączenia z rodziną; 8) jest małoletnim dzieckiem cudzoziemca urodzonym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, przebywającym na tym terytorium bez opieki; 9) jest małżonkiem lub pełnoletnim dzieckiem cudzoziemca, o którym mowa w art.54, i przebywał na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej co najmniej przez okres 5 lat na podstawie zezwoleń na zamieszkanie na czas oznaczony udzielonych w związku z okolicznościami, o których mowa w pkt 7; 10) przebywa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony udzielonego w związku z okolicznościami, o których mowa w pkt 7, w przypadku owdowienia, rozwodu, separacji lub śmierci wstępnego lub zstępnego pierwszego stopnia, gdy przemawia za tym szczególnie ważny interes cudzoziemca; 11) przebywa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony udzielonego w związku z okolicznościami, o których mowa w pkt 6, w przypadku owdowienia lub rozwodu, gdy przemawia za tym szczególnie ważny interes cudzoziemca; 12) jest małoletnim dzieckiem cudzoziemca, posiadającego zezwolenie na zamieszkanie na czas oznaczony, urodzonym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej; 13) posiada zezwolenie na pobyt rezydenta długoterminowego WE, udzielone przez inne państwo członkowskie Unii Europejskiej, oraz zamierza wykonywać pracę lub prowadzić działalność gospodarczą na podstawie przepisów obowiązujących w tym zakresie w Rzeczypospolitej Polskiej, podjąć lub kontynuować studia lub szkolenie zawodowe lub wykaże, że zachodzą inne okoliczności uzasadniające jego zamieszkiwanie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej; 14) jest członkiem rodziny cudzoziemca, o którym mowa w pkt 13, z którym przebywał na terytorium innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej, towarzyszącym mu lub chcącym się z nim połączyć; 15) jest ofiarą handlu ludźmi w rozumieniu decyzji ramowej Rady z dnia 19 lipca 2002 r. w sprawie zwalczania handlu ludźmi i spełnia łącznie następujące warunki: a) przebywa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, b) podjął współpracę z organem właściwym do prowadzenia postępowania w sprawie zwalczania handlu ludźmi, c) zerwał kontakty z osobami podejrzanymi o popełnienie czynów zabronionych związanych z handlem ludźmi 44 1) 2) 3) 4) posiada przyrzeczenie lub przedłużenie przyrzeczenia wydania zezwolenia na pracę albo pisemne oświadczenie pracodawcy o zamiarze powierzenia cudzoziemcowi wykonywania pracy, jeżeli zezwolenie na pracę nie jest wymagane; prowadzi działalność gospodarczą na podstawie przepisów obowiązujących w tym zakresie w Rzeczypospolitej Polskiej, korzystną dla gospodarki narodowej, a w szczególności przyczyniającą się do wzrostu inwestycji, transferu technologii, wprowadzania korzystnych innowacji lub tworzenia nowych miejsc pracy; jest małżonkiem obywatela polskiego; jest małoletnim dzieckiem cudzoziemca, posiadającego zezwolenie na zamieszkanie na czas oznaczony, urodzonym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Zezwolenie na zamieszkanie na czas oznaczony wydaje wojewoda właściwy ze względu na miejsce zamierzonego pobytu cudzoziemca na okres nie dłuższy niż dwa lata. Najczęstszym uzasadnieniem wniosków o udzielenie zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony w trybie art.53 w/w ustawy (oraz we wcześniejszych latach na podstawie przepisów ustawy z dnia 25 czerwca 1997 r. o cudzoziemcach), z jakimi obywatele Wietnamu zwracali się do urzędów wojewódzkich, było otrzymanie przyrzeczenia pracy, podjęcie lub kontynuacja studiów w Polsce oraz zawarcie małżeństwa z obywatelem polskim. Można również zauważyć, że dość częstą przesłanką, na którą powołują się wietnamscy wnioskodawcy, jest art.53 ust.5 pkt 2.106 Artykuł ten stanowi, iż wymienione zezwolenie może zostać przyznane w przypadku wykazania przez cudzoziemca istnienia innych okoliczności uzasadniających jego zamieszkiwanie na terytorium RP przez okres dłuższy niż 3 miesiące. Warto podkreślić, że zezwolenie na zamieszkanie na czas oznaczony stało się podstawową formą legalizowania pobytów w sytuacji wyczerpania się pozostałych możliwości ustawowych oraz stopniowego skracania długości okresu minimalnego zamierzonego pobytu, niezbędnego dla uzyskania zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony (od 12 miesięcy w 1997 roku, do 6 miesięcy w 2001 roku oraz 3 miesięcy107 w chwili obecnej). W latach 2001-2006 spośród wszystkich cudzoziemców, 6% obywateli Wietnamu wnioskowało o udzielenie w/w zezwolenia, co sytuuje tę grupę na czwartym miejscu, tuż za Ukrainą, Białorusią oraz Rosją. Z informacji udostępnionych przez Urząd ds. Repatriacji i Cudzoziemców można wywnioskować, iż w ciągu ostatnich dwóch lat (2005 i 2006) najczęściej wskazywanymi przez Wietnamczyków przesłankami do uzyskania zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony w Polsce było otrzymanie zezwolenia na pracę, prowadzenie działalności gospodarczej, małżeństwo z obywatelem polskim lub status członka rodziny obywatela polskiego oraz fakt podjęcia studiów w Polsce. W 2006 roku zauważalnie w stosunku do roku poprzedniego wzrosła liczba wniosków obywateli Wietnamu kierowanych do wojewodów uzasadnianych prowadzeniem (głównie - jeżeli okoliczność, która jest podstawą ubiegania się o to zezwolenie, uzasadnia jego zamieszkiwanie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej przez okres dłuższy niż 3 miesiące. 106 W art.53 ust.5 pkt 2 znowelizowanej ustawy o cudzoziemcach mowa jest o innych okolicznościach, niż tych określonych w pkt 1, 1a i ust.1 ustawy, np. ze względu na więzi o charakterze rodzinnym łączące go z zamieszkującym na tym terytorium obywatelem polskim lub obywatelem państwa członkowskiego Unii Europejskiej, państwa Europejskiego Obszaru Gospodarczego nienależącego do Unii Europejskiej lub państwa niebędącego stroną umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym, który może korzystać ze swobody przepływu osób na podstawie umów zawartych przez to państwo ze Wspólnotą Europejską i jej państwami członkowskimi. 107 Art.53 ust.5 pkt 2 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 roku o cudzoziemcach. 45 przez mężczyzn w wieku 25-54 lat) własnej działalności gospodarczej na terytorium RP108 oraz zawieranie przez nich związków małżeńskich z polskimi obywatelkami. Częstą przyczyną udzielania odmowy tej grupie cudzoziemców zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony są fikcyjne małżeństwa, fikcyjna opieka nad wietnamskimi dziećmi uznanymi przez polskich obywateli oraz gdy cel wjazdu lub pobytu cudzoziemca na terytorium Polski jest inny od deklarowanego. Należy przy tym podkreślić, iż skala tych odmów nie jest wysoka i rocznie waha się w granicy 15-16% ogółu złożonych przez Wietnamczyków wniosków. W postępowaniach, II instancją odwoławczą w sprawach dotyczących zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony jest Prezes Urzędu ds. Repatriacji i Cudzoziemców, który w latach 1998-2006 na 1 128 odwołań wydał 225 osobom pozytywne decyzje, a w przypadku 527 osób utrzymał w mocy decyzję I instancji.109 POBYT OBYWATELA UNII EUROPEJSKIEJ I CZŁONKA JEGO RODZINY Przepisy ustawy z dnia 27 lipca 2002 roku o zasadach i warunkach wjazdu i pobytu obywateli państw członkowskich Unii Europejskiej oraz członków ich rodzin na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2002 r. Nr 141, poz. 1180) stosowane są do obywateli państw członkowskich Unii Europejskiej i członków ich rodzin, a także do obywateli państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz innych państw, które nie należą do Unii Europejskiej, ale na podstawie umów zawartych z Unią Europejską korzystają ze swobody przepływu osób, oraz członków ich rodzin, jeżeli ich pobyt w Polsce przekracza okres trzech miesięcy. Z dniem 1 maja 2004 roku weszły w życie przepisy ustawy z dnia 27 lipca 2002 roku o zasadach i warunkach wjazdu i pobytu obywateli państw członkowskich Unii Europejskiej oraz członków ich rodzin na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, na mocy których wprowadzono instytucje110 „zezwolenia na pobyt czasowy” oraz „zezwolenia na pobyt”, dotyczące obywateli UE oraz członków ich rodzin, a także obywateli państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz innych państw, które nie należą do Unii Europejskiej, ale na podstawie umów zawartych z UE korzystają ze swobody przepływu osób (w tym członków ich rodzin). W statystykach odnoszących się do członków rodzin obywateli UE pochodzących z państw trzecich ubiegających się o zezwolenie na pobyt czasowy w Polsce, Wietnamczycy nie występują. Obywatele Wietnamu ubiegają się natomiast, od czasu wejścia w życie ustawy, o zezwolenia na pobyt, zgodnie z art.8 ust.1 omawianej ustawy, w świetle którego zezwolenie udzielone obywatelowi Unii na podstawie art.5 ust.1111 obejmuje także członka jego rodziny. Zezwolenie w tym trybie udzielane jest na okres pięciu lat, od daty jego wydania i nie zostaje odebrane członkowi jego rodziny w przypadku śmierci (art.10 ustawy). W dotychczasowej 108 Ilość wniosków złożonych w 2005 roku stanowiła zaledwie 3% liczby wniosków powołujących się na art.53 ust.1 pkt 1w roku 2006. 109 Od 2003 roku cudzoziemiec może złożyć skargę na decyzję II instancji do wojewódzkiego sądu administracyjnego, od którego decyzji przysługuje skarga kasacyjna do Naczelnego Sądu Administracyjnego. W 2006 roku złożono 58 skarg do wojewódzkich sądów administracyjnych. Zgodnie z art.57 ust.7 ustawy z 2003 roku do decyzji o odmowie zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony, w której zobowiązuje się cudzoziemca do opuszczenia terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, stosuje się odpowiednio przepisy o postępowaniu w sprawie zobowiązania do opuszczenia terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. 110 Art.4 ust.1 ustawy o zasadach i warunkach wjazdu i pobytu obywateli państw członkowskich Unii Europejskiej oraz członków ich rodzin na terytorium RP. 111 Art.5 ust.1 ma brzmienie: „Zezwolenia na pobyt udziela się obywatelowi Unii, jeżeli: 1) zamierza wykonywać albo wykonuje pracę, wolny zawód lub zamierza prowadzić albo prowadzi działalność gospodarczą na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej przez okres przekraczający 12 miesięcy albo 2) posiada ubezpieczenie zdrowotne oraz środki wystarczające do pokrycia kosztów pobytu bez potrzeby korzystania ze świadczeń pomocy społecznej”. 46 praktyce zaledwie 17 Wietnamczyków ubiegało się o przyznanie zezwolenia na pobyt jako członka rodziny obywatela UE, w tym aż 13 osób w 2006 roku. Decyzji pozytywnych wydano trzynaście (tylko w 2006 roku przyznano dziesięć zezwoleń). W ciągu trzech lat obowiązywania ustawy w sumie 9 kobiet (w tym jedna dziewczynka) w wieku 24-54 lata, będących członkami rodziny obywatela Unii uzyskało zezwolenie na pobyt na podstawie art.5 ust.1 pkt 1. Wśród czterech mężczyzn, którym przyznano analogiczne zezwolenie, tylko jeden w 2005 roku deklarował posiadanie ubezpieczenia zdrowotnego oraz środki wystarczające na pokrycie kosztów pobytu bez potrzeby korzystania ze świadczeń pomocy społecznej (art.5 ust.1 pkt 2). pozostali, którzy otrzymali pozytywne decyzje w 2006 roku, powoływali się na zamiar wykonywania pracy oraz prowadzenie działalności gospodarczej na terytorium Polski przez okres przekraczający 12 miesięcy. W dotychczasowej praktyce nie podjęto jeszcze decyzji odmownej, a wobec jednej osoby postępowanie umorzono. WYKRES 10. LICZBA OBYWATELI WIETNAMU W STOSUNKU DO KTÓRYCH ZOSTAŁY WYDANE DECYZJE W I INSTANCJI W SPRAWIE O ZEZWOLENIE NA POBYT OBYWATELA UE W LATACH 2004-2006 2006 2005 2004 0 2 4 6 8 10 decyzje pozytywne decyzje negatywne umorzenie / pozostawienie wniosku bez rozpoznania Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu ds. Repatriacji i Cudzoziemców 26 sierpnia 2006 roku weszła w życie znowelizowana ustawa z dnia 14 lipca 2006 roku o wjeździe na terytorium RP, pobycie oraz wyjeździe z tego terytorium obywateli państw członkowskich Unii Europejskiej i członków ich rodzin, która wprowadziła instytucje prawa pobytu i prawa pobytu stałego przysługujące obywatelom Unii i członkom ich rodzin. Dostępne dane statystyczne nie uwzględniają jeszcze w pełni wniosków składanych na podstawie przepisów tej ustawy.112 ABOLICJA Długotrwały pobyt na terytorium RP bez zezwolenia licznej grupy obywateli Wietnamu, przy jednoczesnej małej skuteczności przekazywania ich do kraju pochodzenia wywołał pod koniec lat 90. minionego stulecia debatę o zastosowaniu przez władze polskie wobec tych osób abolicji. Zarówno stowarzyszenia skupiające imigrantów wietnamskich, jak i polskie organizacje, zajmujące się problematyką migracyjną coraz częściej w owym czasie sygnalizowały potrzebę zalegalizowania pobytu cudzoziemców, którzy poprzez wieloletnie przebywanie na terytorium RP, podjęcie pracy oraz inne więzi z Polską w dużym stopniu zintegrowali się ze społeczeństwem, a ich dalszy pobyt w naszym kraju ze względów humanitarnych wymagał stosownej inicjatywy ze strony organów władzy państwowej. 112 Wnioski o przyznanie prawa pobytu i prawa pobytu stałego można składać od 26 sierpnia 2006 roku. 47 Na mocy art.154 ust.1 ustawy o cudzoziemcach z 2003 roku przez okres 4 miesięcy113 obowiązywał przepis pozwalający na zalegalizowanie pobytu w Polsce cudzoziemcom o nieuregulowanym statusie prawnym, o ile przebywali oni na terytorium co najmniej od 1 stycznia 1997 roku, i złożyli do właściwego terytorialnie wojewody w terminie do dnia 31 grudnia 2003 roku wnioski o udzielenie zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony. Warunkiem udzielenia tego zezwolenia przez wojewodę właściwego ze względu na miejsce pobytu cudzoziemca na okres jednego roku było: wskazanie przez cudzoziemca lokalu mieszkalnego, w którym zamierzał przebywać wraz z tytułem prawnym do jego zajmowania; posiadanie przyrzeczenia wydania zezwolenia na pracę na terytorium RP albo pisemnego oświadczenia pracodawcy o zamiarze zatrudnienia lub powierzenia wykonywania innej pracy zarobkowej. Cudzoziemiec ubiegający się o tę szczególną formę legalizacji pobytu musiał też wykazać, że posiada dochód lub mienie wystarczające na pokrycie kosztów utrzymania i leczenia siebie oraz członków swojej rodziny pozostających na jego utrzymaniu, bez potrzeby korzystania ze wsparcia materialnego ze środków pomocy społecznej przez okres 1 roku. Ponadto, ich pobyt nie mógł stanowić zagrożenia dla obronności lub bezpieczeństwa państwa albo bezpieczeństwa i porządku publicznego albo obciążenia dla budżetu państwa. Obecność obcokrajowca nie mogła naruszać również interesu państwa. WYKRES 11. LICZBA WYDANYCH PRZEZ WOJEWODÓW DECYZJI I POSTANOWIEŃ W STOSUNKU DO CUDZOZIEMCÓW, KTÓRZY ZŁOŻYLI WNIOSKI O UDZIELENIE ZEZWOLENIA NA ZAMIESZKANIE NA CZAS OZNACZONY W TRYBIE ART.154 UST.1 USTAWY Z DNIA 13 CZERWCA 2003R. O CUDZOZIEMCACH 2747 3000 2500 2000 1500 1078 645 1000 164 500 14 86 0 34 0 Udzielenie zezwolenia Odmowa udzielenia zezwolenia Wietnam Umorzenie / Pozostawienie bez rozpoznania Inne Ogółem Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu ds. Repatriacji i Cudzoziemców Z danych przekazanych przez Urząd do Spraw Repatriacji i Cudzoziemców wynika, iż wnioski o udzielenie zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony w trybie art. 154 w/w ustawy złożyło 3 512 cudzoziemców, w tym 1256 (36%) wniosków pochodziło od obywateli Socjalistycznej Republiki Wietnamu. Decyzje pozytywne wydane przez wojewodów dotyczyły 2 747 cudzoziemców, w tym 1 078 (39%) – obywateli Wietnamu (odmówiono udzielenia w/w zezwolenia 164 Wietnamczykom, zaś w przypadku 14 osób postępowanie umorzono lub pozostawiono bez rozpoznania). O małym rozproszeniu tej populacji w Polsce 113 Od dnia wejścia w życie ustawy z dnia 13 czerwca 2003 roku o cudzoziemcach, tj. od 1 września 2003 roku, do 31 grudnia 2003 roku. 48 świadczyć może fakt, iż 65% wszystkich decyzji rozpatrywanych było zaledwie w 4 województwach: mazowieckim, małopolskim, łódzkim oraz dolnośląskim, przy czym suma decyzji z tych trzech ostatnich równała się liczbie wniosków rozpatrzonych przez wojewodę mazowieckiego. Zarówno spośród wnioskujących, jak i spośród osób, które w powyższy sposób zalegalizowały swój pobyt w Polsce, obywatele Wietnamu stanowili drugą (po obywatelach Armenii) najliczniejszą grupę cudzoziemców. Warto również podkreślić, że przepisy zawarte w art.155 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 roku umożliwiły cudzoziemcom nielegalnie przebywającym na terytorium RP opuszczenie Polski w terminie 2 miesięcy od dnia wejścia w życie tej ustawy, bez umieszczenia ich danych w wykazie cudzoziemców, których pobyt na terytorium RP jest niepożądany (czyli tzw. „małej abolicji”).114 Z możliwości tej skorzystało zaledwie sześciu obywateli Wietnamu. Z rozmów przeprowadzonych z przedstawicielami społeczności wietnamskiej w Polsce wynika, iż brak informacji o abolicji i jej potencjalnych skutkach oraz relatywnie krótki okres wyznaczony do składania wniosków były głównymi przyczynami niewielkiego zainteresowania ich współobywateli możliwością skorzystania ze wspomnianych regulacji w szerszym zakresie. Ponadto, obawiano się, iż wiedza na temat nielegalnego pobytu na terytorium RP obywateli wietnamskich zostanie wykorzystana przez odpowiednie polskie instytucje i służby do zintensyfikowania działań, mających na celu wydalenie ich z Polski. Z kolei małe zainteresowanie instytucją wprowadzoną na mocy art. 155 w/w ustawy mogło, w opinii Urzędu do Spraw Repatriacji i Cudzoziemców, wynikać z obawy cudzoziemców co do możliwości ponownego wjazdu na terytorium RP na podstawie wizy. Ograniczony zasięg „dużej abolicji”, przy nadal istniejącej w Polsce wielotysięcznej grupie cudzoziemców (w tym Wietnamczyków), przebywających od dłuższego czasu bez zezwolenia na pobyt w naszym kraju, były powodem wprowadzenia przez Senat poprawki do rządowego projektu kolejnej nowelizacji ustawy o cudzoziemcach z dnia 13 czerwca 2003 roku.115 Zgodnie z tą poprawką, z ponownej abolicji będą mogli skorzystać cudzoziemcy, którzy zamieszkują w Polsce nieprzerwanie co najmniej od dnia 1 stycznia 1997 roku oraz których pobyt na terytorium RP w dniu wejścia w życie w/w przepisów jest nielegalny. Osobom tym zostanie udzielone zezwolenie na zamieszkanie na czas oznaczony na okres 1 roku, o ile nie spowoduje to zagrożenia dla obronności lub bezpieczeństwa państwa albo bezpieczeństwa i porządku publicznego, albo obciążenia dla budżetu państwa lub nie naruszy interesu Rzeczypospolitej Polskiej, w przypadku spełnienia łącznie następujących warunków: 1. złożenia wniosku o udzielenie zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony w terminie 6 miesięcy od dnia wejścia w życie ustawy; 2. wskazania lokalu mieszkalnego, w którym cudzoziemiec zamierza przebywać oraz przedstawienia tytułu prawnego do jego zajmowania; 3. posiadania przyrzeczenia wydania zezwolenia na pracę na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej albo pisemnego oświadczenia pracodawcy o zamiarze zatrudnienia cudzoziemca lub powierzenia mu wykonywania innej pracy zarobkowej, lub pełnienia funkcji w zarządach osób prawnych prowadzących działalność gospodarczą, jeżeli zezwolenie na pracę nie jest wymagane, lub posiadania dochodów lub mienia wystarczających na pokrycie kosztów leczenia, bez potrzeby korzystania ze wsparcia materialnego ze środków pomocy społecznej przez okres 1 roku. 114 Fakt nielegalnego przebywania na terytorium Rzeczypospolitej Polski cudzoziemiec powinien zgłosić organowi Straży Granicznej lub Policji i wykonać decyzję o opuszczeniu kraju w terminie określonym w decyzji. 115 Ustawa z dnia 24 maja 2007 r. o zmianie ustawy o cudzoziemcach oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2007 r. Nr 120, poz. 818). Ustawa wchodzi w życie dnia 20 lipca 2007 roku. 49 Cudzoziemcy mogą skorzystać ze wskazanej możliwości zalegalizowania pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, pod warunkiem, iż nie złożyli oni wniosku o udzielenie zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony w ramach wcześniejszej abolicji. B. LEGALIZACJE POBYTU STAŁEGO CUDZOZIEMCÓW W POLSCE ZEZWOLENIE NA OSIEDLENIE SIĘ Istnieją cztery główne przesłanki umożliwiające uzyskanie przez cudzoziemca, w tym przypadku osobę pochodzenia wietnamskiego, zezwolenia na osiedlenie się w Polsce. Zgodnie z art.64 ustawy z 13 czerwca 2003 roku o cudzoziemcach, zezwolenia na osiedlenie się udziela się cudzoziemcowi, który: 1) jest małoletnim dzieckiem cudzoziemca, posiadającego zezwolenie na osiedlenie się, urodzonym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej; 2) pozostaje w związku małżeńskim, zawartym z obywatelem polskim co najmniej 3 lata przed złożeniem wniosku i bezpośrednio przed złożeniem wniosku przebywał nieprzerwanie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej co najmniej przez 2 lata na podstawie zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony; 3) bezpośrednio przed złożeniem wniosku przebywał nieprzerwanie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej przez okres nie krótszy niż 10 lat na podstawie zgody na pobyt tolerowany lub przez okres 5 lat w związku z uzyskaniem statusu uchodźcy;116 4) jest dzieckiem obywatela polskiego i pozostaje pod jego władzą rodzicielską. Zezwolenia na osiedlenie się udziela się na wniosek cudzoziemca na czas nieoznaczony. W wymienionych w tym przepisie przypadkach wniosek ten może obejmować również dzieci cudzoziemca lub inne osoby pozostające pod jego opieką. Powyższą decyzję wydaje wojewoda właściwy ze względu na miejsce zamierzonego pobytu obcokrajowca. Jak się wydaje, kolejne nowelizacje ustawy o cudzoziemcach miały istotny wpływ na możliwość korzystania przez cudzoziemców z tej formy legalizacji pobytu. Bardzo ogólnikowe i liberalne przepisy dotyczące zezwolenia na pobyt stały zawarte w ustawie z dnia 29 marca 1963 roku zostały zamienione instytucją zezwolenia na osiedlenie się, która została wprowadzona ustawą z dnia 25 czerwca 1997 roku o cudzoziemcach, z późniejszymi zmianami. Art.19 ust.1. tej ustawy stanowił, że zezwolenie na osiedlenie się może być udzielone cudzoziemcowi, jeżeli łącznie spełnia następujące warunki: 1) wykaże istnienie trwałych więzów rodzinnych lub ekonomicznych z Rzeczypospolitą Polską, 2) ma zapewnione w Rzeczypospolitej Polskiej mieszkanie i utrzymanie, 3) bezpośrednio przed złożeniem wniosku przebywał nieprzerwanie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej co najmniej przez 5 lat na podstawie wiz lub zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony117, a na podstawie zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony w celu połączenia z rodziną – przez okres 3 lat. 116 Do pięcioletniego okresu, o którym mowa w ust.1 pkt 3, nie zaliczało się okresu pobytu cudzoziemca na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony udzielonego mu wyłącznie w związku z okolicznością, o której wspominano w art.17 ust. 2 pkt 4. 117 Do pięcioletniego okresu, o którym mowa w ust.1 pkt 3, nie zaliczało się okresu pobytu cudzoziemca na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony udzielonego mu wyłącznie w związku z okolicznością, o której wspominano w art.17 ust.2 pkt 4. 50 WYKRES 12. LICZBA OBYWATELI WIETNAMU, KTÓRZY UBIEGALI SIĘ O ZEZWOLENIE NA OSIEDLENIE SIĘ W LATACH 1994-2006 700 600 500 400 300 200 100 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu ds. Repatriacji i Cudzoziemców Powyższy przepis spowodował kilkuletni spadek liczby wnioskodawców, ponieważ cudzoziemcom trudniej było spełnić precyzyjnie określone wymogi pozwalające na bezterminowy pobyt na terytorium RP. Jednak już w końcu lat dziewięćdziesiątych minionego stulecia zauważyć można było stopniowy wzrost liczby składanych przez obywateli Wietnamu wniosków o zezwolenie na osiedlenie się, co związane było zarówno z perspektywą przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, jak i faktem, że po wieloletnim pobycie na terytorium RP, coraz więcej Wietnamczyków miało formalne podstawy do uzyskania pozytywnych decyzji , niezależnie od dalszych zmian ustawowych, które jeszcze bardziej uszczelniły tę instytucję. Procentowy udział obywateli Wietnamu w ogólnej liczbie cudzoziemców ubiegających się o zezwolenie na osiedlenie się osiągnął swoją największą wartość w 2002 roku i wyniósł 21%. W ciągu kolejnych lat odsetek ten systematycznie zmniejszał się, i w 2005 oraz 2006 roku wahał się w granicy 5% ogólnej liczby złożonych wniosków. W 2006 roku w I instancji wydano obywatelom Wietnamu 4% ogółu decyzji pozytywnych, decyzje negatywne stanowiły 8%, a umorzono lub pozostawiono bez rozpoznania 25 wniosków, co stanowiło 10% ogólnej liczby wniosków umorzonych w roku 2006. WYKRES 13. LICZBA OBYWATELI WIETNAMU W STOSUNKU DO KTÓRYCH ZOSTAŁY WYDANE DECYZJE W I INSTANCJI W SPRAWIE O ZEZWOLENIE NA OSIEDLENIE SIĘ W LATACH 1994-2006 400 350 300 250 200 150 100 50 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 decyzje pozytywne decyzje negatywne umorzenie / pozostawienie wniosku bez rozpoznania Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu ds. Repatriacji i Cudzoziemców 51 Według informacji Urzędu ds. Repatriacji i Cudzoziemców, w latach 1994-2006, Wietnamczykom wydano 2 168 decyzji o udzielenie zezwolenia na pobyt stały lub osiedlenie się. Podstawą prawną większości zezwoleń wydanych w okresie 2004-2005118, zarówno w przypadku kobiet jak i mężczyzn, były przesłanki określone w art.64 ust.1 pkt 1 ustawy z 2003 roku. Na ogólną liczbę 369 pozytywnych decyzji wydanych w 2004 roku obywatelom Wietnamu, na powyższą przesłankę powołały się 42 kobiety i 88 mężczyzn. W roku następnym (wnioski na tej podstawie składano do dnia 1 czerwca 2005 roku, gdy w życie wchodziła nowelizacja ustawy o cudzoziemcach z dnia 22 kwietnia 2005 roku) decyzję pozytywną (173 wydane zezwolenia) otrzymało 67 kobiet i 106 mężczyzn. Ponadto, w ciągu tych dwóch lat na podstawie art.64 ust.1 pkt 2 (stanowiącemu, że zezwolenie na osiedlanie się w Polsce udziela się małoletniemu dziecku cudzoziemca, urodzonemu na terytorium RP, jeżeli co najmniej jedne z przedstawicieli ustawowych posiadał w dniu jego urodzenia zezwolenie na osiedlenie się) przyznano łącznie 31 dziewczętom i 22 chłopcom w wieku do lat 14. W 2006 roku na podstawie znowelizowanej ustawy o cudzoziemcach z 13 czerwca 2003 roku przy uzyskiwaniu zezwolenia na osiedlenie się, Wietnamczycy, w zdecydowanej większości powoływali się na dwie główne przesłanki, w których obcokrajowiec: 1) jest małoletnim dzieckiem cudzoziemca, posiadającego zezwolenie na osiedlenie się, urodzonym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (58% decyzji otrzymanych przez Wietnamczyków w danym roku); 2) pozostawał w związku małżeńskim, zawartym z obywatelem polskim co najmniej 3 lata przed złożeniem wniosku i bezpośrednio przed złożeniem wniosku przebywał nieprzerwanie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej co najmniej przez 2 lata na podstawie zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony (33% decyzji, z czego 82% otrzymali mężczyźni). Warto podkreślić, że organ II instancji, Prezes Urzędu ds. Repatriacji i Cudzoziemców, na 337 osoby odwołujące się od decyzji wojewodów w latach 1998-2006, udzielił zezwolenia na osiedlenie się 137 osobom, a w przypadku 10 osób utrzymał w mocy decyzję I instancji (pozostałe wnioski, w większości zostały skierowane do ponownego rozpatrzenia).119 118 Zezwolenia na osiedlanie się w Polsce cudzoziemców udzielane były na podstawie art.64 ust.1 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 roku (Dz. U. z 2003 r. Nr 128, poz. 1175) w brzmieniu: „Zezwolenie na osiedlenie się udzielane jest: 1) cudzoziemcowi, który spełnia łącznie następujące warunki: a) wykaże istnienie trwałych więzów rodzinnych lub ekonomicznych łączących go z Rzeczypospolitą Polską, b) ma zapewnione w Rzeczypospolitej Polskiej mieszkanie i utrzymanie, c) bezpośrednio przed złożeniem wniosku przebywał nieprzerwanie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie wiz, zezwoleń na zamieszkanie na czas oznaczony lub w związku z posiadaniem statusu uchodźcy, co najmniej przez 5 lat, a na podstawie zezwoleń na zamieszkanie na czas oznaczony, o których mowa w art.53 ust.1 pkt 7-9, przez okres 3 lat; 2) małoletniemu dziecku cudzoziemca, urodzonemu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli co najmniej jeden z przedstawicieli ustawowych posiadał w dniu jego urodzenia zezwolenie na osiedlenie się; 3) cudzoziemcowi, który zawarł związek małżeński z obywatelem polskim, jeżeli bezpośrednio przed złożeniem wniosku przebywał nieprzerwanie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej co najmniej przez 2 lata na podstawie zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony i od dnia zawarcia związku małżeńskiego upłynęły co najmniej 3 lata; 4) cudzoziemcowi innemu niż wymieniony w pkt 1-3, który bezpośrednio przed złożeniem wniosku przebywał nieprzerwanie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie wiz, zezwoleń na zamieszkanie na czas oznaczony lub zgody na pobyt tolerowany przez okres nie krótszy niż 10 lat, a posiadając status uchodźcy 8 lat; 5) dziecku obywatela polskiego, pozostającemu pod jego władzą rodzicielską”. 119 Od 2003 roku cudzoziemiec może złożyć skargę do wojewódzkiego sądu administracyjnego, od którego decyzji przysługuje skarga kasacyjna do Naczelnego Sądu Administracyjnego. Do 2003 roku skargi na decyzję II instancji w sprawie o udzielenie zezwolenia na osiedlenie się kierowane były do Naczelnego Sądu 52 Należy również zauważyć, że po wejściu w życie znowelizowanej ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach (Dz. U. z 2005 r. Nr 94, poz. 788), obcokrajowcy mogą ubiegać się o zezwolenie na pobyt rezydenta długoterminowego Wspólnot Europejskich.120 Z uwagi na powyższe, część Wietnamczyków spełniających kryteria powyższej procedury zrezygnowała ze składania wniosków o zezwolenie na osiedlenie się preferując nowy status umożliwiający m.in. uzyskanie zezwolenia na pobyt czasowy w innym państwie Unii Europejskim. Powyższą tendencję odzwierciedla wykres 13, wskazujący na istotny spadek wniosków składanych przez obywateli Wietnamu o zezwolenie na osiedlenie się. ZEZWOLENIE NA POBYT REZYDENTA DŁUGOTERMINOWEGO WE Na mocy znowelizowanej ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach121 od dnia 1 października 2005 r. cudzoziemcy mogą ubiegać się o zezwolenie na pobyt rezydenta długoterminowego Wspólnot Europejskich. Zgodnie z art.65 w/w ustawy, zezwolenie to udziela się cudzoziemcowi przebywającemu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, bezpośrednio przed złożeniem wniosku, legalnie i nieprzerwanie, co najmniej przez 5 lat122, który posiada: 1) stabilne i regularne źródło dochodu wystarczającego do pokrycia kosztów utrzymania siebie i członków rodziny pozostających na jego utrzymaniu; 2) ubezpieczenie zdrowotne w rozumieniu przepisów o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym lub potwierdzenie pokrycia przez ubezpieczyciela kosztów leczenia na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Przepisu tego nie stosuje się do cudzoziemca: 1) odbywającego studia lub szkolenie zawodowe; 2) posiadającego zgodę na pobyt tolerowany, azyl, status uchodźcy nadany w Rzeczypospolitej Polskiej lub korzystającego z ochrony czasowej; 3) ubiegającego się o nadanie statusu uchodźcy lub o udzielenie azylu; 4) pracownika „au pair”, sezonowego, delegowanego przez usługodawcę w celu transgranicznego świadczenia usług lub usługodawcy świadczącego usługi transgraniczne; 5) przebywającego na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie wizy, o której mowa w art.33 (patrz: rozdział dotyczący wiz), lub zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony udzielonego na podstawie art.53 ust.1 pkt 7; Administracyjnego. W roku 1996, 1998 oraz 2003 złożono do NSA w sumie 30 skarg na decyzję II instancji; w latach 2000-2002 złożono odpowiednio 2, 5 oraz 3 skargi do NSA. 120 Powyższa procedura jest szczegółowo opisana na stronach 51-53 niniejszego dokumentu. 121 Zmienionej ustawą z dnia 22 kwietnia 2005 r. o zmianie ustawy o cudzoziemcach i ustawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2005 r. Nr 94, poz. 788). 122 Do okresu pobytu, o którym mowa, nie zalicza się pobytu cudzoziemca: 1) zatrzymanego, umieszczonego w strzeżonym ośrodku, w areszcie w celu wydalenia, w stosunku do którego został zastosowany środek zapobiegawczy w postaci zakazu opuszczania kraju lub pozbawionego wolności na podstawie orzeczeń wydanych na podstawie ustaw; 2) jako pracownika "au pair", sezonowego, delegowanego przez usługodawcę w celu transgranicznego świadczenia usług lub usługodawcy świadczącego usługi transgraniczne; 3) na podstawie wizy, o której mowa w art.33, lub zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony udzielonego na podstawie art.53 ust.1 pkt 7; 4) jako szefa, członka personelu misji dyplomatycznej, kierownika urzędu konsularnego i członka personelu konsularnego państwa obcego oraz innej osoby zrównanej z nimi na podstawie ustaw, umów lub powszechnie ustalonych zwyczajów międzynarodowych. Do wspomnianego okresu pobytu zalicza się natomiast połowę okresu pobytu cudzoziemca na podstawie wizy udzielonej w związku z odbywaniem studiów lub szkolenia zawodowego lub zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony udzielonego cudzoziemcowi, który podjął lub kontynuował studia lub szkolenie zawodowe na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. 53 6) zatrzymanego, umieszczonego w strzeżonym ośrodku, w areszcie w celu wydalenia, w stosunku do którego został zastosowany środek zapobiegawczy w postaci zakazu opuszczania kraju lub pozbawionego wolności wskutek wykonania orzeczeń wydanych na podstawie ustaw. Zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego WE udziela się na czas nieoznaczony. Uprawnia ono cudzoziemca do uzyskania zezwolenia na pobyt czasowy w innym państwie członkowskim UE, jeżeli zachodzą okoliczności uzasadniające jego zamieszkiwanie w tym państwie oraz jeżeli posiada on stabilne i regularne źródła dochodu oraz ubezpieczenie zdrowotne. Powyższe dotyczy również członków rodziny w/w cudzoziemca. W przypadku, gdy cudzoziemiec stanowi rzeczywiste i poważne zagrożenie dla obronności lub bezpieczeństwa państwa albo dla bezpieczeństwa i porządku publicznego, w decyzji o cofnięciu zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego WE cudzoziemcowi nakazuje się opuszczenie terytorium Rzeczypospolitej. TABELA 3. LICZBA OBYWATELI WIETNAMU NA TLE OGÓLNEJ LICZBY CUDZOZIEMCÓW UBIEGAJĄCYCH SIĘ W OKRESIE 1.10.2005-31.12.2006 O ZEZWOLENIE NA POBYT REZYDENTA DŁUGOTERMINOWEGO WE ROK 2005 2006 Razem UDZIAŁ OBYWATELI WIETNAMU W OGÓLNEJ LICZBIE CUDZOZIEMCÓW W TYM: OBYWATELE WIETNAMU OGÓŁEM WSZYSTKIE OBYWATELSTWA LICZBA WNIOSKÓW LICZBA OSÓB LICZBA WNIOSKÓW LICZBA OSÓB LICZBA WNIOSKÓW LICZBA OSÓB 332 1 485 1 817 339 1 503 1 842 52 118 170 56 121 177 15,66% 7,95% 9,36% 16,52% 8,05% 9,61% Źródło: Urząd ds. Repatriacji i Cudzoziemców TABELA 4. LICZBA DECYZJI WYDANYCH OBYWATELOM WIETNAMU W OKRESIE 1.10.2005-31.12.2006 W SPRAWIE O ZEZWOLENIE NA POBYT REZYDENTA DŁUGOTERMINOWEGO WE (W I I II INSTANCJI) ORAZ LICZBA ODWOŁAŃ SKRAG WNIESIONYCH NA DECYZJE WYDANE W POSZCZEGÓLNYCH INSTANCJACH 2005 4 2006 73 32 31 15 15 Razem: 77 32 31 15 15 Źródło: Urząd ds. Repatriacji i Cudzoziemców UMORZENIE / POZOSTAWIENIE WNIOSKU BEZ ROZPOZNANIA LICZBA LICZBA ODWOŁAŃ OSÓB DECYZJE WYDANE W II INSTANCJI DECYZJE NEGATYWNE ODWOŁANIA OD DECYZJI WYDANYCH W I INSTANCJI DECYZJE POZYTYWNE UMORZENIE / POZOSTAWIENIE WNIOSKU BEZ ROZPOZNANIA DECYZJE NEGATYWNE ROK DECYZJE POZYTYWNE DECYZJE WYDANE W I INSTANCJI 3 3 5 5 0 SKARGI DO WSA/NSA LICZBA SKARG DO WSA 0 LICZBA LICZBA OSÓB SKARG DO NSA 0 0 LICZBA OSÓB 0 Wśród ubiegających się o zezwolenie na pobyt rezydenta długoterminowego UE obywateli Wietnamu dominowali mężczyźni (prawie 65% wszystkich aplikujących), w tym przede wszystkim mężczyźni w przedziale wiekowym 25-54 lata (co odpowiada ogólnemu 54 podziałowi według płci i wieku tej grupy narodowościowej). Wietnamczycy stanowią jedną z największych pod względem liczebności grup cudzoziemców ubiegających się i otrzymujących w/w zezwolenie – w 2006 roku była to trzecia (po Ukrainie i Rosji), najliczniejsza grupa, pod względem liczby złożonych wniosków oraz czwarta (po Rosji, Ukrainie i Indiach), pod względem liczby otrzymanych decyzji pozytywnych. Można przypuszczać, iż powyższy trend utrzyma się także w najbliższych latach (przede wszystkim ze względu na fakt, iż dominującą grupę wietnamskich migrantów stanowią mężczyźni w wieku produkcyjnym, którzy podjęli w Polsce zatrudnienie lub prowadzą własną działalność gospodarczą, tym samym spełniając w znacznej mierze warunki uzyskania wspomnianego zezwolenia). Wydaje się również, że atrakcyjność tej procedury wynika z możliwości ubiegania się o zezwolenie na pobyt czasowy w innym państwie członkowskim UE. 3. NADANIE POLSKIEGO OBYWATELSTWA Zgodnie z art.8 ust.1 ustawy z dnia 15 lutego 1962 roku o obywatelstwie polskim (Dz. U. z 2000r., Nr 28 poz.353) cudzoziemcowi można nadać na jego wniosek obywatelstwo polskie, jeśli zamieszkuje on na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej co najmniej 5 lat na podstawie zezwolenia na osiedlenie się, zezwolenie na pobyt rezydenta długoterminowego Wspólnot Europejskich lub posiadając prawo stałego pobytu. Ust.2 tego przepisu stanowi, że w przypadkach szczególnie uzasadnionych można cudzoziemcowi nadać na jego wniosek obywatelstwo polskie, chociażby nie odpowiadał on warunkom uwzględnionym w ust.1. Ponadto, nadanie obywatelstwa polskiego obojgu rodzicom rozciąga się na ich dzieci, jeśli pozostają one pod ich władzą rodzicielską. W przypadku ukończenia przez dziecko 16 roku życia, następuje to za jego zgodą.123 Jeśli obywatelstwo polskie nadane jest tylko jednemu z rodziców, to rozciąga się ono na dzieci, jeśli: pozostają one pod wyłączną władzą rodzicielską tego rodzica, drugie z rodziców posiada obywatelstwo polskie lub drugie z rodziców wyraziło zgodę przed właściwym organem na nabycie przez dziecko obywatelstwa polskiego. Nadanie obywatelstwa polskiego może być uzależnione od złożenia dowodu utraty lub zwolnienia z obywatelstwa obcego. Każda sprawa rozpatrywana jest indywidualnie. O nadaniu obywatelstwa polskiego orzeka Prezydent RP. Osoby zamieszkałe w Polsce składają wnioski za pośrednictwem wojewody właściwego ze względu na miejsce zamieszkania cudzoziemca, a zamieszkałe za granicą – za pośrednictwem właściwego konsula. Są one wraz z załączonymi dokumentami przesyłane są do Prezesa Urzędu do Spraw Repatriacji i Cudzoziemców, a następnie wraz z jego stanowiskiem – do Kancelarii Prezydenta RP. Dostępne dane statystyczne wskazują, że w poszczególnych województwach wnioskujący obywatele Wietnamu najczęściej powołują się na art. 8 ust.1 ustawy (z wyjątkiem województw świętokrzyskiego, zachodniopomorskiego i lubuskiego). Wynika to z faktu, iż w świetle praktyki i orzecznictwa Wietnamczycy rzadko kiedy występują o nadanie obywatelstwa w trybie szczególnym (art.8 ust.2), który zakłada pewną wyjątkowość sytuacji osobistej wnioskodawcy. W okresie 1.07.2001-1.03.2007) najwięcej wniosków (114) złożono w województwie mazowieckim, następne małopolskim (29), pomorskim (24) i śląskim (22). Dane te wskazują na koncentrację społeczności wietnamskiej na Mazowszu, a także w bardziej rozwiniętych regionach kraju. W okresie od 1 lipca 2001 do 31 grudnia 2006 r. najwięcej wniosków złożono w 2003 r. (68). W 2004 r. złożono 52 wnioski, a w 2005 r. – 54. 123 Szczegółowy tryb postępowania w sprawach o nadanie obywatelstwa polskiego oraz wzory zaświadczeń i wniosków w tych sprawach określa rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 14 marca 2000r. (Dz. U. z 2000 r. Nr 18, poz. 231). 55 WYKRES 14. LICZBA CUDZOZIEMCÓW KTÓRYM NA PODSTAWIE ART.8 USTAWY O OBYWATELSTWIE POLSKIM PREZYDENT RP NADAŁ OBYWATELSTWO W LATACH 1992-2006 2500 2000 1500 1000 500 0 Pozostałe Ukraina b. ZSRR Kanada Rosja Litwa Szwecja Jugosławia Wielka Brytania Bezpaństwowcy Wietnam Szwajcaria Czechy Nigeria Jordania Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych URiC. RFN Białoruś USA Francja Węgry Algieria Austria Izrael Bułgaria Kazachstan Syria Irak Turcja Liban Według informacji zgromadzonych w Centralnym rejestrze danych o nabyciu i utracie obywatelstwa polskiego, udział Wietnamczyków w całkowitej liczbie nadań obywatelstwa polskiego przez Prezydenta RP w powyższym okresie wyniósł jedynie 1%, co plasuje ich na 20 miejscu wśród przedstawicieli wszystkich krajów pochodzenia. Warto odnotować, że w 1995 roku Prezydent nie nadał obywatelstwa polskiego żadnemu Wietnamczykowi, natomiast w 1997 i 2006 roku wskaźnik pozytywnych decyzji był najwyższy i wyniósł 3% ogółu nadań w danym roku. WYKRES 15. LICZBA WIETNAMCZYKÓW, KTÓRYM NA PODSTAWIE ART.8 USTAWY O OBYWATELSTWIE POLSKIM PREZYDENT RP NADAŁ OBYWATELSTWO W LATACH 1992-2006 40 37 35 30 30 25 22 20 18 17 15 14 13 13 10 8 5 2 11 7 8 4 0 0 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych URiC. Inną formą nabywania obywatelstwa polskiego jest procedura określona w art. 10 ust. 1 powyższej ustawy. Przepis ten stanowi, że cudzoziemiec, który zawarł związek małżeński z Polakiem i któremu udzielono zezwolenia na osiedlenie się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz pozostaje co najmniej 3 lata w tym związku, nabywa obywatelstwo, jeżeli w określonym terminie złoży odpowiednie oświadczenie przed właściwym organem, a organ ten wyda decyzję o przyjęciu oświadczenia. Termin do złożenia oświadczenia woli wynosi 6 miesięcy od dnia uzyskania przez cudzoziemca zezwolenia na osiedlenie się albo 3 lata i 6 miesięcy od dnia zawarcia związku małżeńskiego z osobą posiadającą obywatelstwo polskie. 56 Powyższy przepis obowiązuje od 1 stycznia 1999 roku, kiedy to w wyniku nowelizacji ustawy o obywatelstwie (Dz. U. z 1998r., Nr 106 poz.668) zniesiona została zasada, w świetle której cudzoziemka zawierająca związek małżeński z obywatelem polskim nabywała obywatelstwo polskie, jeżeli w ciągu 3 miesięcy od dnia zawarcia małżeństwa złożyła odpowiednie oświadczenie przed właściwym organem i organ ten wydał decyzję o jego przyjęciu. Spowodowało to spadek liczby Wietnamczyków, którym nadano obywatelstwo naszego kraju.124 W tym samym okresie organy rozpatrujące wnioski Wietnamczyków bardziej rygorystycznie zaczęły przestrzegać uzależniania decyzji od zwolnienia z obywatelstwa ich kraju. Kwestia ta była dość istotna z uwagi na fakt, że Wietnamczycy często przedstawiali nieprawdziwe dokumenty i zaświadczenia o utracie swojego obywatelstwa. Dane statystyczne dotyczące stosowania art. 10 w/w ustawy procedury są stosunkowo ograniczone w czasie i obejmują lata 2000-2006. W tym okresie jedynie 12 Wietnamczyków nabyło polskie obywatelstwo. 4. OCHRONA CUDZOZIEMCÓW W POLSCE Na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej cudzoziemcowi udziela się ochrony przez nadanie statusu uchodźcy, udzielenie azylu, udzielenie zgody na pobyt tolerowany oraz przez udzielenie ochrony czasowej125, przy czym obywatele Wietnamu, podobnie jak i inni cudzoziemcy, figurują jedynie w statystykach dotyczących nadania statusu uchodźcy oraz udzielenia zgody na pobyt tolerowany. Status uchodźcy nadaje się cudzoziemcowi, który spełnia warunki określone w Konwencji Genewskiej126 i Protokole Nowojorskim127, a więc przebywa poza swoim krajem pochodzenia, posiada uzasadnioną obawę przed prześladowaniem ze względu na rasę, religię, narodowość, przynależność do określonej grupy społecznej lub poglądy polityczne, z powodu tej obawy nie może lub nie chce korzystać z ochrony swojego kraju pochodzenia i nie zachodzą wobec niego klauzule wyłączające (uchodźcą nie jest osoba, która popełniła zbrodnię przeciw pokojowi, zbrodnię wojenną, zbrodnię przeciw ludzkości, poważne przestępstwo o charakterze niepolitycznym albo czyn sprzeczny z celami i zasadami Narodów Zjednoczonych). Status uchodźcy nadaje się także małżonkowi i małoletniemu dziecku cudzoziemca, jeżeli są objęci wnioskiem o nadanie statusu uchodźcy, oraz małoletniemu dziecku cudzoziemca, urodzonemu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. 124 Przed wejściem w życie tego przepisu nastąpił gwałtowny wzrost liczby małżeństw zawieranych przez obywatelki Wietnamu z Polakami co spowodowało, że wzrosła liczba przypadków wydawania przez wojewodów decyzji o przyjęciu oświadczenia zawarcia związku małżeńskiego, a tym samym ich uznania za obywateli RP. Skalę zawieranych małżeństw w tym okresie obrazuje wykres 20 na stronie 72 niniejszego opracowania. 125 Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Decyzja o udzieleniu cudzoziemcom ochrony czasowej nie została jak dotąd podjęta ani przez Radę Unii Europejskiej, ani przez Radę Ministrów. 126 Konwencja dotyczącą statusu uchodźców, sporządzoną w Genewie dnia 28 lipca 1951 r. (Dz. U. z 1991 r. Nr 119, poz. 515 i 516). 127 Protokół dotyczący statusu uchodźców, sporządzony w Nowym Jorku dnia 31 stycznia 1967 r. (Dz. U. z 1991 r. Nr 119, poz. 517 i 518). 57 TABELA 5. LICZBA OBYWATELI WIETNAMU, KTÓRZY W LATACH 1992-2006 UBIEGALI SIĘ O NADANIE STATUSU UCHODŹCY OGÓŁEM WSZYSTKIE OBYWATELSTWA W TYM: OBYWATELE WIETNAMU ROK LICZBA WNIOSKÓW 1992 423 1993 558 1994 399 1995 714 1996 2 811 1997 3 145 1998 3 103 1999 2 669 2000 3 487 2001 3 303 2002 2 963 2003 3 390 2004 3 632 2005 3 072 2006 3 121 RAZEM: 34 696 Źródło: Urząd ds. Repatriacji i Cudzoziemców UDZIAŁ OBYWATELI WIETNAMU W OGÓLNEJ LICZBIE CUDZOZIEMCÓW LICZBA OSÓB LICZBA WNIOSKÓW LICZBA OSÓB LICZBA WNIOSKÓW LICZBA OSÓB 569 822 537 845 3 213 3 581 3 423 3 061 4 662 4 531 5 165 6 906 8 079 6 860 7 092 56 573 1 3 10 25 149 181 45 25 14 22 26 501 1 3 10 26 159 197 48 25 16 22 26 533 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,04% 0,10% 0,32% 0,94% 4,27% 5,48% 1,52% 0,74% 0,39% 0,72% 0,83% 1,44% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,03% 0,08% 0,29% 0,85% 3,41% 4,35% 0,93% 0,36% 0,20% 0,32% 0,37% 0,94% Z powyższych danych wynika, iż obywatele Wietnamu stanowią stosunkowo niewielką grupę cudzoziemców ubiegających się w Polsce w latach 1992-2006 o nadanie statusu uchodźcy. Warto również podkreślić, że spośród 533 Wietnamczyków aplikujących w minionych 15 latach, aż 356 złożyło wnioski w 2000 i 2001 roku. W pozostałym okresie liczba wnioskodawców z tego kraju była stosunkowo nieliczna i nie przekraczała 1% ogółu cudzoziemców. Ponad 3/4 spośród nich stanowili mężczyźni, przeważnie w wieku od 25 do 54 lat. Niewielki odsetek od liczby wszystkich osób, objętych wnioskami stanowili małoletni poniżej 15 roku życia (33 osoby). TABELA 6. LICZBA OBYWATELI WIETNAMU W STOSUNKU DO KTÓRYCH ZOSTAŁY WYDANE W LATACH 1992-2006 DECYZJE W I INSTANCJI RODZAJ DECYZJI / LICZBA OSÓB ROK 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 DECYZJE POZYTYWNE DECYZJE NEGATYWNE UMORZENIE / POZOSTAWIENIE WNIOSKU BEZ ROZPOZNANIA ZGODA NA POBYT TOLEROWANY 1 3 9 101 187 105 24 2 4 9 25 3 1 - 58 2004 2005 2006 21 16 22 RAZEM: 1 488 Źródło: Urząd ds. Repatriacji i Cudzoziemców 6 50 2 2 W latach 1992-2006 zaledwie jednemu obywatelowi Wietnamu został nadany status uchodźcy, zaś dwóm osobom udzielono zgody na pobyt tolerowany (pozostali wnioskodawcy otrzymali decyzje negatywne lub też ich wnioski pozostawiono bez rozpoznania). Zgodnie z art.15 cytowanej ustawy, cudzoziemcowi odmawia się nadania statusu uchodźcy, jeżeli: 1) nie spełnia warunków do uznania za uchodźcę, o których mowa w Konwencji Genewskiej i Protokole Nowojorskim, w tym w szczególności powołuje się na obawę przed prześladowaniem, którego występowanie ogranicza się do określonych części terytorium jego kraju pochodzenia lub innego kraju, w którym na stałe przebywa, podczas gdy mógł udać się bez przeszkód do innej części terytorium tego kraju oraz korzystać tam z ochrony przewidzianej w art.33 ust.1 Konwencji Genewskiej; 2) zachodzą okoliczności wyłączające uznanie za uchodźcę, o których mowa w Konwencji Genewskiej; 3) uzyskał status uchodźcy w innym państwie, zapewniającym mu rzeczywistą ochronę. Ponadto, cudzoziemcowi odmawia się nadania statusu uchodźcy z powodu oczywistej bezzasadności wniosku o nadanie statusu uchodźcy, gdy wniosek ten: 1) nie daje jakichkolwiek podstaw do uznania, że istnieje uzasadniona obawa cudzoziemca przed prześladowaniem, o którym mowa w art.1A Konwencji Genewskiej (w szczególności, gdy cudzoziemiec podaje inne przyczyny ubiegania się o nadanie statusu uchodźcy niż obawa przed prześladowaniem z powodu swojej rasy, religii, narodowości, przynależności do określonej grupy społecznej lub swoich przekonań politycznych, gdy nie podaje żadnych informacji o okolicznościach związanych z jego obawą przed prześladowaniem, lub też przedstawia dane w sposób oczywisty niewiarygodne, nieprawdopodobne lub fakty niespójne bądź oczywiście sprzeczne); 2) ma na celu wprowadzenie w błąd organu lub nadużycie postępowania o nadanie statusu uchodźcy (w szczególności, gdy cudzoziemiec bez racjonalnego wytłumaczenia nie powiadomił o wcześniejszym złożeniu wniosku o nadanie statusu uchodźcy w innym państwie lub w innych państwach, podaje nieprawdziwe informacje o swojej tożsamości, przedstawia fałszywe dowody, zwłaszcza podrobione albo przerobione dokumenty, uszkodził albo zataił dowód istotny w postępowaniu lub pozbył się go, lub też mając możliwości wcześniejszego złożenia wniosku, wystąpił o nadanie statusu uchodźcy w celu uniknięcia wydalenia); 3) wskazuje na to, że cudzoziemiec przybył z bezpiecznego kraju pochodzenia lub bezpiecznego kraju trzeciego, do którego ma prawo powrotu. Zgodnie z art.2 cytowanej ustawy, bezpieczny kraj pochodzenia to kraj, w którym ze względu na system prawa i jego stosowanie oraz ze względu na stosunki polityczne w nim panujące nie występują prześladowania z powodu rasy, religii, narodowości, przynależności do określonej grupy społecznej lub przekonań politycznych, a organizacjom pozarządowym i międzynarodowym umożliwia się działanie na rzecz przestrzegania praw człowieka. Z kolei bezpieczny kraj trzeci to państwo niebędące krajem pochodzenia cudzoziemca, które ratyfikowało i stosuje Konwencję Genewską oraz Protokół Nowojorski (w szczególności państwo, w którym nie występuje zagrożenie dla życia lub wolności cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy, zapewnia się cudzoziemcom dostęp do postępowania o nadanie statusu uchodźcy, nie występują faktyczne ani prawne ograniczenia 59 wykonywania zadań organizacji pozarządowych działających na rzecz przestrzegania praw człowieka, zapewnia się organizacjom międzynarodowym udział w postępowaniu o nadanie statusu uchodźcy, zaś cudzoziemiec ubiegający się o nadanie statusu uchodźcy nie jest narażony na tortury lub niehumanitarne albo poniżające traktowanie oraz korzysta z ochrony przed wydaleniem, zgodnie z Konwencją Genewską). W decyzji o odmowie nadania statusu uchodźcy cudzoziemcowi udziela się zgody na pobyt tolerowany na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli jego wydalenie: „mogłoby nastąpić jedynie do kraju, w którym zagrożone byłoby jego prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa osobistego, w którym mógłby zostać poddany torturom albo nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu lub być zmuszony do pracy lub pozbawiony prawa do rzetelnego procesu sądowego albo być ukarany bez podstawy prawnej w rozumieniu Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r.”. Również i w tym przypadku URiC, wydając w latach 19922006 decyzje o odmowie statusu uchodźcy, nie dopatrzył się (z wyjątkiem 2 przypadków) przesłanek do jednoczesnego udzielenia obywatelom Wietnamu zgody na pobyt tolerowany128. Postępowanie w I instancji prowadzi Prezes Urzędu do Spraw Repatriacji i Cudzoziemców129, który wydaje decyzje w sprawach o nadanie i pozbawienie statusu uchodźcy. Od decyzji Prezesa Urzędu o odmowie nadania statusu uchodźcy cudzoziemiec może się odwołać do Rady do Spraw Uchodźców, zaś na negatywną decyzję organu II instancji przysługuje skarga do Naczelnego Sądu Administracyjnego (po uprzednim rozpatrzeniu skargi przez wojewódzki sąd administracyjny). TABELA 7. LICZBA ODWOŁAŃ OD DECYZJI WYDANYCH PRZEZ ORGAN I INSTANCJI W SPRAWACH O NADANIE STATUSU UCHODŹCY; LICZBA OBYWATELI WIETNAMU, W STOSUNKU DO KTÓRYCH ZOSTAŁY WYDANE DECYZJE W II INSTANCJI ORAZ LICZBA SKARG SKIEROWANYCH DO WOJEWÓDZKIEGO/ NACZELNEGO SĄDU ADMINISTRACYJNEGO ODWOŁANIA OD DECYZJI WYDANYCH W I INSTANCJI LICZBA OSÓB DECYZJE POZYTYWNE DECYZJE NEGATYWNE UMORZENIE/POZOSTAWIENIE BEZ ROZPOZNANIA ZGODA NA POBYT TOLEROWANY INNE LICZBA SKARG DO WSA LICZBA OSÓB LICZBA SKARG DO NSA LICZBA OSÓB 1992 1993 LICZBA ODWOŁAŃ ROK SKARGI SKIEROWANE DO WOJEWÓDZKIEGO/NACZELNEGO SĄDU ADMINISTRACYJNEGO DECYZJE WYDANE W II INSTANCJI - - - - - - - - - - - 128 Należy w tym miejscu nadmienić, iż w okresie 1.09.2003-1.10.2005 jedną z przesłanek do udzielenia cudzoziemcowi zgody na pobyt tolerowany na terytorium RP był art. 97 ust.4 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (szerzej na temat w/w przepisu w rozdziale dotyczącym wydaleń i zobowiązań do opuszczenia terytorium RP). Ponieważ powyższy przepis był główną przesłanką do udzielenia w/w zgody obywatelom Wietnamu w okresie jego obowiązywania, można przypuszczać, iż na jego podstawie udzielono również zgody na pobyt tolerowany we wspomnianych postępowaniach o nadanie statusu uchodźcy. 129 Do dnia 1 lipca 2001 roku organem I instancji właściwym do wydawania decyzji w sprawie o nadanie statusu uchodźcy w RP był Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji. Od dnia 1 lipca kompetencje w tym zakresie zostały przyznane Prezesowi Urzędu do Spraw Repatriacji i Cudzoziemców. 60 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 4 4 77 78 29 114 124 93 72 79 48 10 10 8 11 12 10 2 2 2 5 5 2 RAZEM: 295 314 0 192 Źródło: Urząd ds. Repatriacji i Cudzoziemców 1 1 2 0 26 52 37 3 3 4 125 3 2 5 4 2 6 16 11 12 1 4 44 28 11 13 1 4 57 Pomimo stosunkowo dużej liczby odwołań składanych we wspomnianym okresie przez obywateli Wietnamu, organ II instancji utrzymywał w mocy wydane wobec nich decyzje przez Prezesa URiC. Tak duży odsetek decyzji negatywnych wydanych w w/w sprawach wynika z braku spełnienia przez wnioskodawców kryteriów przyznania statusu uchodźcy, określonych w prawie międzynarodowym, w oparciu o które prowadzone są postępowania, pomimo wskazywania przez wnioskodawców takich przyczyn jak: 1. pochodzenie z rodzin obszarniczych oraz współpraca w przeszłości rodziców lub dziadków z Amerykanami lub z władzami południowowietnamskimi, 2. religijne – przynależność do kościoła katolickiego oraz do organizacji religijnych (np.: Thanh Hai, Cao Dai, Hoa Hao), 3. antykomunistyczna działalność, 4. bezpodstawne oskarżenie o korupcję, 5. wojna chińsko-wietnamska, 6. przymusowa praca w obozach pracy, 7. inne, w tym powody typowo osobiste, homoseksualizm, ucieczka przed strukturami mafijnymi, etc. W opinii Urzędu do Spraw Repatriacji i Cudzoziemców w zdecydowanej większości przypadków obywatele Wietnamu, są de facto emigrantami zarobkowymi, choć ich kraj pochodzenia nie jest demokracją w rozumieniu europejskich standardów. Analogicznie kształtuje się orzecznictwo Rady do Spraw Uchodźców oraz praktyka większości instytucji i instancji w Unii Europejskiej prowadzących postępowania uchodźcze. Nie oznacza to jednak, że URiC i Rada do Spraw Uchodźców kwestionują brak demokracji i możliwość wystąpienia naruszeń praw człowieka w Wietnamie. Podejmowane decyzje i orzeczenia mają bowiem ścisły związek z indywidualnym charakterem każdego rozpatrywanego wniosku oraz zawartej w Konwencji Genewskiej z 1951 roku definicji uchodźcy. Ponadto, w licznych przypadkach wnioskodawcy deklarowali, że głównymi przyczynami opuszczenia przez nich Wietnamu były powody ekonomiczne i osobiste. Należy jednak podkreślić, że tak duża liczba negatywnie rozpatrzonych wniosków wywołuje duże niezadowolenie części przedstawicieli społeczności wietnamskiej, zwłaszcza działaczy opozycyjnych (jako przykład można przytoczyć apel przedstawicieli Stowarzyszenia na Rzecz Demokracji i Pluralizmu w 61 Wietnamie skierowany do władz polskich, na rzecz przyznania statusu uchodźcy sześciu obywatelom wietnamskim, działaczom wietnamskiego ruchu opozycyjnego).130 Warto również nadmienić, iż od 1 maja 2004 roku obowiązuje w Polsce tzw. rozporządzenie Dublin II131, ustanawiające kryteria i mechanizmy określania państwa odpowiedzialnego za rozpatrzenie wniosku o nadanie statusu uchodźcy, złożonego w jednym z państw członkowskich UE132 przez obywatela państwa trzeciego. Powyższa regulacja obejmuje zarówno cudzoziemców, którzy złożyli w Polsce wniosek o status uchodźcy, a którzy zostali następnie zatrzymani na terytorium państw członkowskich (w związku ze złożeniem kolejnego wniosku o status uchodźcy w innym kraju lub w innych okolicznościach), jak również osoby, które nie ubiegały się w naszym kraju o status uchodźcy, ale Polska była pierwszym państwem członkowskim, do którego przybyły (np.: na podstawie polskiej wizy). W takich sytuacjach Polska jest zobowiązana do przyjęcia na swoje terytorium takiego cudzoziemca i rozpatrzenie wniosku o nadanie statusu uchodźcy po przeprowadzeniu postępowania dowodowego wynikającego z porównania odcisków linii papilarnych danego cudzoziemca gromadzonych w europejskim systemie EURODAC 133 lub w oparciu o inne materiały i informacje (np.: oświadczenia, dokumenty, etc.). W ramach powyższej procedury w roku 2004 do Polski przekazano 4 obywateli Wietnamu (w tym 1 z Wielkiej Brytanii, 2 z RFN oraz 1 z Belgii), w 2005 roku – 9 osób (w tym 8 z RFN oraz 1 z Czech), zaś w 2006 roku – 2 obywateli Wietnamu (obydwu z RFN). 5. WYDALENIE, ZOBOWIĄZANIE DO OPUSZCZENIA TERYTORIUM RP, ZGODA NA POBYT TOLEROWANY Wydalanie cudzoziemców z terytorium Rzeczypospolitej Polskiej odbywa się w trybie decyzji administracyjnej wydawanej przez wojewodę, z urzędu lub na wniosek Ministra Obrony Narodowej, Szefa Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Szefa Agencji Wywiadu, Komendanta Głównego Straży Granicznej, Komendanta Głównego Policji, komendanta oddziału Straży Granicznej, komendanta wojewódzkiego Policji, komendanta placówki Straży Granicznej lub organu Służby Celnej. Decyzję o wydaleniu wydaje się cudzoziemcowi, jeżeli: 1. przebywa na terytorium RP bez wymaganej wizy, zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony, zezwolenia na osiedlenie się lub zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego WE; 2. wykonuje pracę niezgodnie z ustawą z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy albo podjął działalność gospodarczą niezgodnie z przepisami obowiązującymi w tym zakresie w Rzeczypospolitej Polskiej; 130 Wydamy Wietnamczyków komunistom? „Gazeta Wyborcza” z dnia 26 kwietnia 2006 roku. Por. informacja na stronie internetowej http://www.sws.org.pl/wietnam/otwarcie.htm. 131 Rozporządzenie Rady nr 343/2003/WE z dnia 18 lutego 2003 r. ustanawiające kryteria i mechanizmy określania Państwa Członkowskiego właściwego dla rozpatrywania wniosku o azyl, wniesionego w jednym z Państw Członkowskich przez obywatela państwa trzeciego, zmieniające Konwencję wyznaczającą państwo odpowiedzialne za rozpatrywanie wniosków o azyl złożonych w jednym z Państw Członkowskich Wspólnot Europejskich, sporządzoną w Dublinie, dnia 15 czerwca 1990 roku. 132 Rozporządzeniem tym objęte są wszystkie państwa członkowskie UE, Islandia i Norwegia, a od 2007 roku również Szwajcaria. 133 Rozporządzenie Rady nr 2725/2000/WE z dnia 11 grudnia 2000 r. dotyczące ustanowienia systemu EURODAC do porównywania odcisków palców w celu skutecznego stosowania Konwencji Dublińskiej (Dz. Urz. WE L 316 z 15.12.2000). 62 3. nie posiada środków finansowych niezbędnych do pokrycia kosztów pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i nie może wskazać wiarygodnych źródeł ich uzyskania; 4. jego dane są wpisane do wykazu cudzoziemców, których pobyt na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest niepożądany, jeżeli wjazd cudzoziemca na to terytorium nastąpi w okresie obowiązywania wpisu; 5. Jego dalszy pobyt stanowiłby zagrożenie dla obronności lub bezpieczeństwa państwa lub ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego albo naruszałby interes Rzeczypospolitej Polskiej; 6. niezgodnie z przepisami przekroczył lub usiłował przekroczyć granicę; 7. dobrowolnie nie opuścił terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w terminie określonym w decyzji: a) o zobowiązaniu do opuszczenia tego terytorium, b) o odmowie udzielenia zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony, c) o cofnięciu zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony; 8. nie wywiązuje się z zobowiązań podatkowych wobec Skarbu Państwa; 9. zakończył odbywanie kary pozbawienia wolności orzeczonej w Rzeczypospolitej Polskiej za umyślne przestępstwo lub przestępstwo skarbowe; 10. został skazany w Rzeczypospolitej Polskiej prawomocnym orzeczeniem na karę pozbawienia wolności podlegającą wykonaniu i istnieją podstawy do przeprowadzenia postępowania o przekazanie go za granicę w celu wykonania orzeczonej wobec niego kary.134 TABELA 8. LICZBA OBYWATELI WIETNAMU OBJĘTYCH WNIOSKAMI O WYDALENIE Z TERYTORIUM RP (WG ORGANÓW WNIOSKUJĄCYCH) ORGANY WNIOSKUJĄCE O WYDALENIE 2001 2002 2003 2004 2005 2006 187 5 5 61 71 8 205 5 5 61 71 8 91 215 246 67 79 32 LICZBA OSÓB RAZEM LICZBA WNIOSKÓW LICZBA OSÓB KOMENDA GŁÓWNA STRAŻY GRANICZNEJ LICZBA WNIOSKÓW LICZBA OSÓB PLACÓWKI STRAŻY GRANICZNEJ LICZBA WNIOSKÓW LICZBA OSÓB ODDZIAŁY STRAŻY GRANICZNEJ LICZBA WNIOSKÓW LICZBA OSÓB LICZBA OSÓB LICZBA WNIOSKÓW ROK LICZBA WNIOSKÓW Z URZĘDU KOMENDY WOJEWÓDZKIE POLICJI 93 216 246 67 82 33 249 442 268 129 129 256 255 466 284 134 133 259 0 6 8 183 170 128 0 6 8 193 173 132 10 4 53 34 15 0 10 4 54 36 15 0 537 672 580 474 464 424 563 697 597 491 474 432 RAZEM: 337 355 730 737 Źródło: Urząd ds. Repatriacji i Cudzoziemców 1473 1531 495 512 116 119 3151 3254 Od decyzji o wydaleniu, wydanej przez wojewodę (organ I instancji) cudzoziemcowi przysługuje z mocy obowiązującego prawa odwołanie do Prezesa Urzędu do Spraw Repatriacji i Cudzoziemców (organ II instancji). 134 Art.88 ust.1 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach. 63 TABELA 9. LICZBA OBYWATELI WIETNAMU, W STOSUNKU DO KTÓRYCH W LATACH 2001-2006 ZOSTAŁY WYDANE PRZEZ ORGANY POSZCZEGÓLNYCH INSTANCJI DECYZJE O WYDALENIU Z TERYTORIUM RP ORAZ LICZBA OBYWATELI WIETNAMU, KTÓRZY ZŁOŻYLI W LATACH 2001-2006 ODWOŁANIE OD POWYŻSZYCH DECYZJI DECYZJE WYDANE PRZEZ ORGAN I INSTANCJI ODWOŁANIA OD DECYZJI WYDANYCH PRZEZ ORGAN I INSTANCJI DECYZJE WYDANE PRZEZ ORGAN II INSTANCJI SKARGI SKIEROWANE DO NACZELNEGO/WOJEWÓDZKIEGO SĄDU ADMINISTRACYJNEGO 2001 2002 2003 2004 2005 2006 483 499 7 653 677 19 555 571 12 396 413 10 382 391 20 407 414 20 RAZEM: 2876 2965 88 Źródło: Urząd ds. Repatriacji i Cudzoziemców 7 20 12 11 20 22 92 6 12 13 3 6 15 55 6 12 14 3 6 15 56 1 8 9 1 8 9 2 6 4 2 2 16 LICZBA OSÓB LICZBA SKARG DO NSA LICZBA OSÓB LICZBA SKARG DO WSA LICZBA OSÓB LICZBA WYDANYCH DECYZJI LICZBA DECYZJI LICZBA ODWOŁAŃ LICZBA OSÓB LICZBA WYDANYCH DECYZJI ROK 2 6 4 2 2 16 Z powyższych danych wynika, iż zdecydowana większość decyzji wydana została przez organ I instancji na wniosek przede wszystkim oddziałów i placówek Straży Granicznej. Głównymi przyczynami składania przez poszczególne organy wniosków oraz wydawania decyzji o wydaleniu obywateli Wietnamu są: przekroczenie granicy państwowej wbrew przepisom, przebywanie na terytorium RP bez wymaganej wizy lub zezwolenia oraz wykonywanie pracy lub podjęcie działalności gospodarczej niezgodnie z przepisami obowiązującymi w tym zakresie w Rzeczypospolitej Polskiej. Należy przy tym wspomnieć, iż decyzji o wydaleniu z terytorium Rzeczypospolitej Polskiej nie wydaje się cudzoziemcowi, który posiada zezwolenie na osiedlenie się lub zezwolenie na pobyt rezydenta długoterminowego WE. Ponadto, powyższej decyzji nie wydaje się, a wydanej nie wykonuje się, jeżeli zachodzą przesłanki do udzielenia zgody na pobyt tolerowany na podstawie art.97 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jeśli cudzoziemiec jest małżonkiem obywatela polskiego albo cudzoziemca posiadającego zezwolenie na osiedlenie się lub zezwolenie na pobyt rezydenta długoterminowego WE i jego dalszy pobyt nie stanowi zagrożenia dla obronności lub bezpieczeństwa państwa lub bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz jeśli wobec cudzoziemca toczy się postępowanie o nadanie statusu uchodźcy. W przypadkach, w których cudzoziemiec spełnia warunki do wydania decyzji o wydaleniu, ze względu na fakt, iż przebywa na terytorium RP bez wymaganej wizy, zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony, zezwolenia na osiedlenie się lub zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego WE; wykonywał pracę niezgodnie z ustawą z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy albo podjął działalność gospodarczą niezgodnie z przepisami obowiązującymi w tym zakresie w Rzeczypospolitej Polskiej czy też nie posiada środków finansowych niezbędnych do pokrycia kosztów pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i nie może wskazać wiarygodnych źródeł ich uzyskania, cudzoziemiec może być zobowiązany do opuszczenia terytorium Rzeczypospolitej 64 Polskiej w terminie do 7 dni, gdy z okoliczności sprawy wynika, że dobrowolnie wykona ten obowiązek. Decyzję o zobowiązaniu cudzoziemca do opuszczenia terytorium Rzeczypospolitej Polskiej wydaje komendant wojewódzki Policji, komendant powiatowy (miejski) Policji, komendant oddziału Straży Granicznej lub komendant placówki Straży Granicznej (organy I instancji). Od powyższej decyzji cudzoziemcowi przysługuje odwołanie do wojewody właściwego ze względu na siedzibę organu, który wydał decyzję (organ II instancji). TABELA 10. LICZBA OBYWATELI WIETNAMU, W STOSUNKU DO KTÓRYCH W LATACH 2001-2006 ZOSTAŁY WYDANE PRZEZ ORGANY POSZCZEGÓLNYCH INSTANCJI DECYZJE O ZOBOWIĄZANIU DO OPUSZCZENIA TERYTORIUM RP ORAZ KTÓRZY ZŁOŻYLI W LATACH 2001-2006 ODWOŁANIE OD POWYŻSZYCH DECYZJI LICZBA SKARG DO WSA LICZBA OSÓB LICZBA SKARG DO NSA LICZBA OSÓB SKARGI SKIEROWANE DO NACZELNEGO/WOJEWÓDZKIEGO SĄDU ADMINISTRACYJNEGO LICZBA OSÓB LICZBA DECYZJI 24 26 2 2 61 63 2 2 107 108 8 8 RAZEM: 192 197 12 12 Źródło: Urząd ds. Repatriacji i Cudzoziemców DECYZJE WYDANE PRZEZ ORGAN II INSTANCJI LICZBA WYDANYCH DECYZJI 2004 2005 2006 LICZBA OSÓB LICZBA WYDANYCH DECYZJI ROK ODWOŁANIA OD DECYZJI WYDANYCH PRZEZ ORGAN I INSTANCJI LICZBA ODWOŁAŃ DECYZJE WYDANE PRZEZ ORGAN I INSTANCJI 0 0 0 0 0 0 Wydanie cudzoziemcowi ostatecznej decyzji o wydaleniu oraz ostatecznej decyzji o zobowiązaniu do opuszczenia terytorium RP jest podstawą do umieszczenia jego danych osobowych w wykazie cudzoziemców, których pobyt na terytorium RP jest niepożądany. Osoba, której dane figurują w wykazie, nie uzyska zgody na wjazd do Polski (odmowa wjazdu lub odmowa wydania wizy), jak również nie otrzyma zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony oraz zezwolenia na osiedlenie się w kraju.135 Według stanu na dzień 31.12.2006 r., w wykazie tym wpisanych było 2 154 obywateli Wietnamu. Istnieje stosunkowo duża rozbieżność pomiędzy liczbą obywateli Wietnamu, którym poszczególne urzędy wydały decyzje o wydaleniu czy też zobowiązania do opuszczenia terytorium RP, a liczbą osób, które rzeczywiście opuściły nasz kraj lub też zostały z niego wydalone.136 Potwierdza to tezę, iż wydalenie obywatela Wietnamu jest procedurą wyjątkowo trudną i długotrwałą, a realizacja obowiązującej umowy o readmisji nie jest skuteczna. Głównym powodem tej sytuacji jest niemożność potwierdzenia tożsamości osób, wobec których zostały wydane decyzje nakazujące im wyjazd z Polski. 135 Dane cudzoziemca umieszcza się w wykazie na okres: od 1 roku do 5 lat (w zależności od podstawy prawnej wpisu), roku od dnia uregulowania zobowiązań podatkowych wobec Skarbu Państwa lub od daty, w której zobowiązania te uległy przedawnieniu, lub też na okres wynikający z ratyfikowanych umów międzynarodowych obowiązujących Rzeczpospolitą Polską. Ponadto, w przypadku, gdy wjazd lub pobyt cudzoziemca są niepożądane ze względu na zagrożenie dla obronności lub bezpieczeństwa państwa albo bezpieczeństwa i porządku publicznego albo mogłyby naruszyć interes Rzeczypospolitej Polskiej, dane cudzoziemca umieszcza się w wykazie na okres do 3 lat, z możliwością przedłużenia na kolejne okresy nieprzekraczające 3 lat. 136 Odsetek osób wydalonych w stosunku do osób, którym wydano decyzje o wydaleniu wyniósł w latach 20012005 w przypadku obywateli Wietnamu 28%. Dla porównania – dla obywateli krajów najliczniej w tej kategorii reprezentowanych odsetek ten w danym okresie wyniósł: w przypadku Ukrainy – 91%, Bułgarii – 86%, Armenii – 65%, Rosji – 44% (na podstawie danych URiC i KGSG). 65 WYKRES 16. LICZBA CUDZOZIEMCÓW, W STOSUNKU DO KTÓRYCH W LATACH 2001-2005 WYDANE ZOSTAŁY DECYZJE O WYDALENIU Z TERYTORIUM RP ORAZ LICZBA CUDZOZIEMCÓW WYDALONYCH W LATACH 2001-2005 Z TERYTORIUM RP (NAJLICZNIEJSZE OBYWATELSTWA) 14000 13445 12232 12000 10000 8000 6000 3021 4000 2905 2508 1548 849 2000 2484 2398 1093 0 Ukraina Wietnam Bułgaria Wydane decyzje Armenia Rosja Wykonane wydalenia Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu ds. Repatriacji i Cudzoziemców oraz Komendy Głównej Straży Granicznej Większość obywateli Wietnamu, wobec których wykonano decyzję o wydaleniu, została przekazana służbom granicznym Ukrainy, w związku z wykryciem faktu nielegalnego przekroczenia przez nich granicy ukraińsko-polskiej.137 Przeważająca część wymienionych decyzji pozostaje jednak niewykonana, zaś cudzoziemcom tym coraz liczniej udziela się zgody na pobyt tolerowany (w latach 2003-2006 wydano 121 takich zgód). Przepisy ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, na mocy których wprowadzono instytucję zgody na pobyt tolerowany, weszły w życie z dniem 1 września 2003 roku. Zgodnie z przepisami w/w ustawy cudzoziemcowi udziela się zgody na pobyt tolerowany, jeżeli jego wydalenie: 1) mogłoby nastąpić jedynie do kraju, w którym zagrożone byłoby jego prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa osobistego, w którym mógłby zostać poddany torturom albo nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu lub być zmuszony do pracy lub pozbawiony prawa do rzetelnego procesu sądowego albo być ukarany bez podstawy prawnej w rozumieniu Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r.; 2) jest niewykonalne z przyczyn niezależnych od organu realizującego decyzję o wydaleniu lub od cudzoziemca; 3) mogłoby wystąpić jedynie do kraju, do którego wydanie cudzoziemca jest niedopuszczalne na podstawie orzeczenia sądu o niedopuszczalności wydania cudzoziemca albo na podstawie rozstrzygnięcia Ministra Sprawiedliwości o odmowie jego wydania, uwzględniając przyczynę, z powodu której odmówiono wydania cudzoziemca, oraz interes Rzeczypospolitej Polskiej; 4) miałoby nastąpić z innych przyczyn niż zagrożenie dla obronności lub bezpieczeństwa państwa lub bezpieczeństwa i porządku publicznego, a cudzoziemiec jest małżonkiem obywatela polskiego albo cudzoziemca posiadającego zezwolenie na osiedlenie się lub zezwolenie na pobyt rezydenta długoterminowego WE (chyba, że związek małżeński został zawarty w celu uniknięcia wydalenia). 137 Szerzej na ten temat w rozdziale dotyczącym przestępczości. 66 Decyzje w w/w sprawach podejmowane są z urzędu, natomiast w przypadku niedopuszczalności lub odmowy ekstradycji cudzoziemca – na jego wniosek. Cudzoziemcowi, któremu udzielono zgody na pobyt tolerowany, przysługują, zgodnie z art.98 cytowanej ustawy, uprawnienia cudzoziemca, któremu udzielono zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony, o ile przepisy ustawy lub innych ustaw nie stanowią inaczej. Od momentu wejścia w życie w/w przepisów do końca 2006 roku zgodę na pobyt tolerowany udzielono (I lub II instancji) 180 obywatelom Wietnamu. W okresie 1.09.2003-1.10.2005 główną przesłanką do udzielenia w/w zgody był art.97 ust.4 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, zgodnie z którym cudzoziemcowi można było udzielić zgody na pobyt tolerowany na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli jego wydalenie miałoby nastąpić z innych przyczyn niż zagrożenie dla obronności lub bezpieczeństwa państwa albo bezpieczeństwa i porządku publicznego, a cudzoziemiec był małżonkiem obywatela polskiego lub cudzoziemca posiadającego zezwolenie na osiedlenie się. Po uchyleniu tej regulacji przez przepisy ustawy z dnia 22 kwietnia 2005 r. o zmianie ustawy o cudzoziemcach i ustawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw, podstawową przesłanką do udzielania Wietnamczykom zgody na pobyt tolerowany stał się przepis, w świetle którego cudzoziemcowi udziela się w/w zgody, jeżeli jego wydalenie jest niewykonalne z przyczyn niezależnych od organu wykonującego decyzję o wydaleniu lub od samego cudzoziemca. Główną przyczyną stosowania wobec Wietnamczyków powyższego przepisu jest brak możliwości ustalenia tożsamości, brak dokumentów oraz podawanie przez Wietnamczyków fałszywych danych osobowych, jak również informacje Ambasady Wietnamu w Polsce stwierdzające, iż osoby o wskazanych danych osobowych nie figurują w rejestrach obywatelskich. W takich przypadkach Wietnamczykom (z uwagi na niemożność wydalenia) wydawana jest zgoda na pobyt tolerowany, przy czym, zgodnie z art.102 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, zgodę tę cofa się, jeżeli m.in. ustanie przyczyna, dla której została ona udzielona. Jak podkreśla Wojewoda Wielkopolski, trudno jednak oczekiwać, aby obywatele Wietnamu, którzy uzyskali w ten sposób zezwolenie na pobyt, podawali przy innych okazjach swoje prawdziwe dane. 6. REALIZACJA UMOWY READMISYJNEJ Z WIETNAMEM Brak skutecznej możliwości wydalania obywateli Wietnamu do kraju pochodzenia sygnalizowany był przez służby realizujące tę procedurę już od momentu pojawienia się w Polsce pierwszych większych skupisk nielegalnych migrantów z tego kraju. Dopiero 22 kwietnia 2004 r., po sześciu latach negocjacji, udało się doprowadzić do zawarcia umowy między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Socjalistycznej Republiki Wietnamu o przekazywaniu i przyjmowaniu obywateli obu państw.138 Polska jest jednym z nielicznych państw Unii Europejskiej obok Niemiec, Słowacji i Wielkiej Brytanii (Memorandum of understanding – tzn. umowa nieformalna), które mają podpisaną dwustronną umowę o readmisji z władzami Socjalistycznej Republiki Wietnamu. Trzy inne państwa – Belgia, Francja i Czechy – aktualnie oczekują na zawarcie tego typu porozumienia. 138 Umowa z dnia 22 kwietnia 2004 r. między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Socjalistycznej Republiki Wietnamu o przekazywaniu i przyjmowaniu obywateli obu państw (Dz. U. z 2005 r. Nr 156, poz. 1306) weszła w życie z dniem 14 maja 2005 r., jednakże zgodnie z art.11 postanowień Umowy nie stosuje się wobec obywateli jednej ze stron, jeżeli zostało ustalone, że wjechali oni na terytorium państwa drugiej strony przed dniem wejścia w życie Umowy. 67 Wietnam nie ma natomiast podpisanej umowy o readmisji z Unią Europejską, nie prowadzi też w tej sprawie żadnych negocjacji. Zgodnie z procedurą, w przypadku zatrzymania obywatela Wietnamu, który przebywa na terytorium Polski wbrew obowiązującym przepisom, a następnie jego osadzeniu w ośrodku detencyjnym, niezwłocznie zostaje wszczęte postępowanie mające na celu ustalenie jego tożsamości. W sytuacji, gdy cudzoziemiec podlegający wydaleniu oświadczył, iż granicę Polski przekroczył po wejściu w życie w/w umowy, zostaje wszczęta procedura readmisyjna. Natomiast cudzoziemcy, którzy przekroczyli polską granicę przed tą datą, podlegają procedurze weryfikacyjnej tożsamości za pośrednictwem Ambasady Socjalistycznej Republiki Wietnamu w Warszawie. Od momentu obowiązywania umowy o readmisji pomiędzy Rządem Rzeczypospolitej Polskiej i Rządem Socjalistycznej Republiki Wietnamu zostały przesłane przez Zarząd do Spraw Cudzoziemców Komendy Głównej Straży Granicznej 324 wnioski o readmisję obejmujące 225 osób, w tym 99 wniosków ponownych, które zostały przesłane stronie wietnamskiej w przypadku otrzymania decyzji negatywnej w sprawie potwierdzenia tożsamości, pojawienia się nowego materiału dowodowego lub w przypadku nieudzielenia przez stronę wietnamską odpowiedzi w określonym przez w/w umowę czasie. Skuteczność realizacji tej umowy budzi jednak wątpliwości wobec faktu, iż na jej podstawie strona polska przekazała do kraju pochodzenia zaledwie 56 obywateli Wietnamu (stan na dzień 22.06.2007 r.). Na stosunkowo słabe efekty realizacji umowy miały wpływ przede wszystkim bezpośrednie działania osób objętych procedurami wydaleniowymi. Bardzo często obywatele Wietnamu w przesyłanych do ambasady wnioskach paszportowych podawali inne dane personalne, niż w deklaracjach readmisyjnych. Należy dodać, iż cudzoziemcy ci nie podawali również informacji o osadzeniu w ośrodku detencyjnym (prawie wszystkie wnioski, które zostały przesłane stronie wietnamskiej dotyczyły osób, które oczekiwały na weryfikację tożsamości w aresztach w celu wydalenia i w ośrodku strzeżonym dla cudzoziemców). Inną formą unikania wydalenia z Polski przez Wietnamczyków jest zaniżanie przez osoby pełnoletnie wieku, co skutkuje umieszczeniem ich w placówkach interwencyjnych dla małoletnich. W latach 2002-2004 161 Wietnamczyków przebywało w warszawskich placówkach, stanowiąc najliczniejszą kategorię cudzoziemców (na kolejnych miejscach znaleźli się obywatele Rumunii – 71 osób, Indii – 28 oraz Chin – 14). Umieszczenie dzieci cudzoziemskich w powyższych obiektach jest mało skuteczne, bowiem większość przywiezionych tam osób oddala się samowolnie (częściej w grupach niż samotnie) i trudno stwierdzić, co się potem z nimi dzieje.139 W dniach 23-25 maja 2007 roku w siedzibie KGSG w Warszawie odbyło się spotkanie przedstawicieli Urzędu Kontroli Ruchu Granicznego Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego w Hanoi z przedstawicielami Komendy Głównej Straży Granicznej w celu oceny realizacji w/w umowy oraz znalezienia nowych sposobów zmierzających do zwiększenia jej efektywności. Spotkanie zakończyło się podpisaniem protokołu uzgodnień, w którym strona wietnamska wyraziła zgodę na cykliczne wizyty robocze grupy ekspertów wietnamskich w Polsce, organizowane w celu potwierdzania obywatelstwa wietnamskiego i wystawiania zastępczego dokumentu podróży na terytorium RP w stosunku do osób zatrzymanych w związku z nielegalnym pobytem lub usiłowaniem przekroczenia granicy wbrew przepisom. 139 Maria Kolankiewicz, Dzieci cudzoziemskie bez opieki w Polsce, w: „Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka”, Nr 12, 2005, s.81. 68 Ponadto, kwestia readmisji i realizacji postanowień obowiązującej Umowy, jak również współpraca obu państw w zakresie zwalczania przestępczości zorganizowanej (w tym przede wszystkim zorganizowanego przemytu osób i nielegalnej migracji) były przedmiotem rozmów podczas wizyty w Polsce, w dniach 23-27 maja 2007 roku delegacji Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego Socjalistycznej Republiki Wietnamu, z Wiceministrem Tran Dai Quang na czele. W wyniku podjętych ustaleń, w dniach 10-14 września 2007 r. ma się odbyć pierwsza robocza wizyta w Polsce przedstawicieli władz Wietnamu. Efektem prac ekspertów z tego kraju będzie wydanie dokumentów podróży, umożliwiających w ramach umowy o readmisji powrót do Wietnamu kolejnych obywateli tego państwa, podlegających wydaleniu z terytorium RP. 7. FORMY NADUŻYWANIA PROCEDUR LEGALIZACJI POBYTU ORAZ PRZESTĘPCZOŚĆ OBYWATELI WIETNAMU PRZEBYWAJĄCYCH NA TERYTORIUM RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ Z uwagi na położenie geopolityczne oraz długość odcinka granicy zewnętrznej Unii Europejskiej, Polska jest atrakcyjnym szlakiem tranzytowym, a także docelowym dla cudzoziemców, w tym również dla obywateli Wietnamu. W dalszej części opracowania przedstawione zostały sytuacje, które decydują o „nielegalnym statusie” migrantów. Są to przypadki, w których cudzoziemcy usiłowali lub dokonali przekroczenia granicy państwowej RP wbrew przepisom lub których zezwolenie na pobyt utraciło ważność bądź też podjęli zatrudnienie bez zezwolenia140. A. USIŁOWANIE LUB DOKONANIE PRZEKROCZENIA GRANICY WBREW PRZEPISOM Obywatele Wietnamu stosunkowo często występują w statystykach Straży Granicznej jako osoby dokonujące przekroczenia granicy państwowej wbrew przepisom. WYKRES 17. OBYWATELE WIETNAMU, UJAWNIENI SAMODZIELNIE PRZEZ STRAŻ GRANICZNĄ, KTÓRZY DOKONALI LUB USIŁOWALI DOKONAĆ PRZEKROCZENIA GRANICY PAŃSTWOWEJ WBREW PRZEPISOM W LATACH 1997-2006 350 300 250 200 150 100 50 0 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Komendy Głównej Straży Granicznej (KGSG) W roku 1997 Wietnamczycy stanowili 0,6% wszystkich cudzoziemców (ujawnionych samodzielnie przez Straż Graniczną), którzy dokonali lub usiłowali dokonać przekroczenia granicy państwowej wbrew przepisom. W 2001 roku odsetek ten wzrósł do poziomu 7,7%, zaś w 2005 roku (po okresowych wahaniach) wyniósł 9%. Powyższe dane wskazują na 140 Szacunki dotyczące liczby nielegalnych wietnamskich migrantów w Polsce przedstawione zostały na s. 32 niniejszego opracowania. 69 relatywnie duży udział obywateli Wietnamu w tym procederze w odniesieniu do liczby wszystkich ujawnionych cudzoziemców (widoczny stały trend wzrostowy do 2001 roku). Skala przestępczości granicznej Wietnamczyków może wynikać ze zwiększającej się presji migracyjnej ze strony obywateli Wietnamu, jak również z większej wykrywalności przestępstw – przede wszystkim na skutek uszczelnienia granic, w związku z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej oraz przygotowaniami do przystąpienia do strefy Schengen. Należy w tym miejscu także podkreślić, iż szacunki te nie odzwierciedlają w pełni liczby przekroczeń granicy RP wbrew przepisom, gdyż część migrantów wietnamskich wjeżdża na terytorium naszego kraju na podstawie sfałszowanych lub podrobionych dokumentów.141 Dane o zatrzymanych cudzoziemcach na granicy państwowej są pośrednio również informacjami o kierunkach migracji, w tym zorganizowanych szlakach nielegalnych migrantów. MAPKA 1. LICZBA OBYWATELI WIETNAMU ZATRZYMANYCH ZA USIŁOWANIE PRZEKROCZENIA LUB PRZEKROCZENIE GRANICY PAŃSTWOWEJ WBREW PRZEPISOM W LATACH 1997-2003 (WG MIEJSCA ZATRZYMANIA) Na granicy morskiej: 1 osoba Na granicy lotniczej: 78 osób Na granicy z RFN: 346 osób Na terytorium kraju: 30 osób Na południowym granicy: 95 osób Na wschodnim odcinku granicy: 430 osób odcinku Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych i materiałów Komendy Głównej Straży Granicznej 141 Szerzej na ten temat w dalszej części opracowania. 70 MAPKA 2. LICZBA OBYWATELI WIETNAMU ZATRZYMANYCH ZA USIŁOWANIE PRZEKROCZENIA LUB PRZEKROCZENIE GRANICY PAŃSTWOWEJ WBREW PRZEPISOM W LATACH 2004-2006 (WG MIEJSCA ZATRZYMANIA) Na terytorium kraju: 127 osób Na granicy zewnętrznej UE: 356 osób (z czego 334 osoby na granicy z Ukrainą) Na granicy wewnętrznej UE: 178 osób (z czego 105 osób na granicy z RFN) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych i materiałów Komendy Głównej Straży Granicznej Z informacji Straży Granicznej wynika, iż w przeważającej większości przypadków obywatele Wietnamu przebywający nielegalnie na terytorium RP wyjeżdżają z kraju pochodzenia legalnie, drogą lotniczą, głównie do Federacji Rosyjskiej lub do innych państw b. ZSRR (Białoruś, Ukraina), na podstawie wiz pobytowych, uzyskanych w przedstawicielstwach tych krajów. Następnie, już w trakcie pobytu za granicą nawiązują kontakt z organizatorami przemytu ludzi, z pomocą których przedostają się na terytorium RP (najczęściej poza przejściami granicznymi). Z Polski wietnamscy migranci najczęściej usiłują przedostać się wbrew przepisom do Niemiec, przy czym zazwyczaj ma to miejsce na przejściach granicznych. Przekroczenie granicy państwowej wbrew przepisom odbywa się przeważnie w sposób zorganizowany, w grupach liczących 5-15 osób. Preferowaną metodą przerzutu jest ukrycie się w naczepach pojazdów ciężarowych. Tezę o traktowaniu Polski przez część migrantów wietnamskich jako kraju tranzytowego, leżącego na szlaku prowadzącym do państw Europy Zachodniej (Wielkiej Brytanii, Francji, Włoch) oraz czasami dalej do krajów Ameryki Północnej (Stanów Zjednoczonych, Kanady) potwierdzają również dane dotyczące liczby Wietnamczyków, przyjmowanych przez polską Straż Graniczną w ramach umów o readmisji (przede wszystkim z RFN). Jednocześnie część Wietnamczyków zatrzymanych na terytorium RP przekazywana jest służbom ukraińskim, jak 71 również władzom w Hanoi – na podstawie zawartych umów o readmisji.142 Warto zauważyć, że liczba Wietnamczyków przekazanych z Polski, pomimo zauważalnego spadku w 2006 roku, znacząco przewyższa liczbę osób przyjętych do naszego kraju (przyczynia się do tego obserwowany od 2002 roku stały spadek liczby Wietnamczyków przekazywanych polskim służbom granicznym). WYKRES 18. OBYWATELE WIETNAMU PRZYJĘCI DO POLSKI ORAZ PRZEKAZANI Z POLSKI DO RÓŻNYCH KRAJÓW W RAMACH UMÓW O READMISJI W LATACH 1997-2006 300 250 200 150 100 50 0 1997 1998 1999 2000 2001 Przekazani do Polski 2002 2003 2004 2005 2006 Przekazani z Polski Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Komendy Głównej Straży Granicznej Zagrożenie nielegalną migracją ze strony obywateli Wietnamu (zarówno tranzytową, jak i pobytową) ma charakter stały, co wynika przede wszystkim z liczności społeczności wietnamskiej w Polsce i Europie Zachodniej. Część Wietnamczyków po przedostaniu się do naszego kraju podejmuje nielegalnie pracę, aby zgromadzić środki finansowe na przerzut do pozostałych państw UE. Należy jednak podkreślić, iż większość wietnamskich migrantów traktuje Polskę jako kraj docelowej migracji. B. FORMY NADUŻYWANIA PROCEDUR LEGALIZACJI POBYTU NA TERYTORIUM RP PRZEZ OBYWATELI WIETNAMU ORAZ PRZYCZYNY NEGATYWNYCH DECYZJI W TYM PRZEDMIOCIE Ze względu na coraz bardziej szczelne przepisy wprowadzane przez kolejne zmiany ustaw o cudzoziemcach, przy dużej skali pobytów bez zezwoleń, bardzo często obserwuje się zjawisko nadużywania przez obywateli Wietnamu wszelkich form legalizacji pobytu na terytorium RP. INSTYTUCJE URZĄD DO SPRAW REPATRIACJI I CUDZOZIEMCÓW STWIERDZONE FORMY NADUŻYWANIA PROCEDUR LEGALIZACJI POBYTU I PRZYCZYNY NEGATYWNYCH DECYZJI W TYM PRZEDMIOCIE KOMENDA GŁÓWNA STRAŻY GRANICZNEJ Zawieranie małżeństw z obywatelami polskimi w celu legalizacji pobytu Uznawanie przez obywateli polskich dzieci obywatelek Wietnamu w zamian za przyjęcie korzyści majątkowych Ubieganie się o udzielenie zezwolenia na pobyt w województwie innym, niż faktyczne miejsce zamieszkania Wykorzystywanie procedury statusu uchodźcy w celu czasowej legalizacji pobytu (znaczenie tej możliwości spadło po wejściu w życie przepisów Ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach) Zawieranie małżeństw z obywatelami polskimi w celu legalizacji pobytu Źródło: Opracowanie własne na podstawie materiałów Urzędu ds. Repatriacji i Cudzoziemców oraz Komendy Głównej Straży Granicznej 142 Szerzej na temat umowy z Wietnamem w dalszej części opracowania. 72 URZĘDY WOJEWÓDZKIE STWIERDZONE FORMY NADUŻYWANIA PROCEDUR LEGALIZACJI POBYTU I PRZYCZYNY NEGATYWNYCH DECYZJI W TYM PRZEDMIOCIE DOLNOŚLĄSKI KUJAWSKO-POMORSKI LUBELSKI LUBUSKI ŁÓDZKI MAŁOPOLSKI MAZOWIECKI Zawieranie małżeństw z obywatelami polskimi w celu legalizacji pobytu Wykonywanie pracy bez stosownego zezwolenia lub podejmowanie działalności gospodarczej wbrew przepisom Nieprawidłowości w dokumentacji prowadzonej działalności gospodarczej (na podstawie dokumentacji dotyczącej legalizacji pobytu) Próby wyłudzenia dokumentu (karty pobytu) na podstawie danych personalnych innego obywatela Wietnamu Uzyskiwanie zameldowania w miejscach innych niż faktyczne miejsce zamieszkania Zawieranie małżeństw z obywatelami polskimi w celu legalizacji pobytu Brak danych Zawieranie małżeństw z obywatelami polskimi w celu legalizacji pobytu Prowadzenie działalności gospodarczej niezgodnej z obowiązującymi przepisami (na podstawie dokumentacji dotyczącej legalizacji pobytu) Nieprawidłowości w dokumentacji prowadzonej działalności gospodarczej Zawieranie małżeństw z obywatelami polskimi w celu legalizacji pobytu Próby skorumpowania urzędników stanu cywilnego w celu ominięcia obowiązujących przepisów Wykonywanie pracy bez stosownego zezwolenia Udostępnianie cudzoziemcom lokali mieszkalnych, w których na małej powierzchni zamieszkuje (lub jest wyłącznie zameldowanych i obecnych w lokalu tylko podczas wywiadu przeprowadzanego przez funkcjonariuszy Policji) od kilku do kilkunastu osób Posługiwanie się fałszywymi dokumentami (wizami z prawem do pracy) Uznawanie przez obywateli polskich dzieci obywatelek Wietnamu w zamian za przyjęcie korzyści majątkowych Zawieranie małżeństw z obywatelami polskimi w celu legalizacji pobytu Zawieranie małżeństw z obywatelami państw członkowskich UE (w tym głównie z obywatelami Czech) w celu legalizacji pobytu Zawieranie małżeństw z obywatelami Wietnamu, którzy wcześniej uzyskali zezwolenie na osiedlenie się lub zezwolenie na pobyt rezydenta długoterminowego WE w celu legalizacji pobytu Zgłaszanie do legalizacji pobytu przez obywateli Wietnamu posiadających zezwolenie na osiedlenie się w Polsce, ich rzekomych dzieci, pojawiających się w Polsce nielegalnie (na ogół przez granicę z Czechami) tuż przed uzyskaniem pełnoletniości Uznawanie przez obywateli polskich pozamałżeńskich dzieci obywatelek Wietnamu, przebywających na terytorium RP nielegalnie (uznania następują w różnych urzędach stanu cywilnego) w zamian za przyjęcie korzyści majątkowych 73 Posługiwanie się fałszywymi dokumentami Podawanie fałszywych danych osobowych Brak danych Brak przypadków nadużywania procedur legalizacji pobytu Brak przypadków nadużywania procedur legalizacji pobytu Zawieranie małżeństw z obywatelami polskimi w celu legalizacji pobytu Brak przypadków nadużywania procedur legalizacji pobytu Zawieranie małżeństw z obywatelami polskimi w celu legalizacji pobytu Brak danych Uznawanie przez obywateli polskich dzieci obywatelek Wietnamu w zamian za przyjęcie korzyści majątkowych Zawieranie małżeństw z obywatelami polskimi w celu legalizacji pobytu Prowadzenie działalności gospodarczej, nieprzynoszącej korzyści gospodarce krajowej Posługiwanie się fałszywymi dokumentami Zawieranie małżeństw z obywatelami polskimi w celu legalizacji pobytu Uznawanie przez obywateli polskich dzieci obywatelek Wietnamu w zamian za przyjęcie korzyści majątkowych OPOLSKI PODKARPACKI PODLASKI POMORSKI ŚLĄSKI ŚWIĘTOKRZYSKI WARMIŃSKO-MAZURSKI WIELKOPOLSKI ZACHODNIOPOMORSKI Źródło: Opracowanie własne na podstawie materiałów Urzędów Wojewódzkich Z informacji znajdujących się w posiadaniu w/w urzędów wynika, że jedną z najczęściej stosowanych form nadużywania procedur legalizacji pobytu obywateli wietnamskich w Polsce jest zawieranie małżeństw, w tym przede wszystkim z obywatelami polskimi w zamian za korzyści materialne lub niematerialne (np. gwarancja otrzymania pracy), a także uznawanie przez obywateli polskich dzieci obywateli Wietnamu w zamian za przyjęcie korzyści majątkowych. TABELA 11. LICZBA MAŁŻEŃSTW ZAWARTYCH PRZEZ OBYWATELI WIETNAMSKICH Z OBYWATELAMI POLSKIMI NA 143 TLE OGÓLNEJ LICZBY MAŁŻEŃSTW ZAWARTYCH PRZEZ CUDZOZIEMCÓW Z POLAKAMI W LATACH 1995-2005 1995 1996 MAŁŻEŃSTWA POLSKO-WIETNAMSKIE PGÓŁEM 60 121 3 240 3 154 1997 1998 1999 262 561 3 372 77 2000 2001 2002 66 107 75 2003 2004 2005 126 119 258 3 969 3 639 3 537 3 495 3 552 3 967 4 080 3 483 Źródło: Główny Urząd Statystyczny, M. Okólski, Recent Trends in International Migration. Poland 2000, CMR Working Papers No.39 oraz E. Kępińska, Recent Trends in International Migration. The 2006 SOPEMI Report for Poland, CMR Working Papers No.15/73 143 W rozumieniu danych Głównego Urzędu Statystycznego, małżonek cudzoziemski to osoba zamieszkała na stałe w kraju innym niż Polska (w tym również obywatel polski). 74 WYKRES 19. MAŁŻEŃSTWA ZAWARTE PRZEZ OBYWATELI WIETNAMSKICH Z OBYWATELAMI POLSKIMI W LATACH 1995-2005 (WG NARODOWOŚCI MAŁŻONKÓW) 350 300 250 200 150 100 50 0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 Polski mąż, w ietnamska żona 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Polska żona, w ietnamski mąż Źródło: Główny Urząd Statystyczny oraz dane GUS, w: M. Okólski, Recent Trends in International Migration. Poland 2000, CMR Working Papers No.39 oraz E. Kępińska, Recent Trends in International Migration. The 2006 SOPEMI Report for Poland, CMR Working Papers No.15/73 Powyższe zestawienie pokazuje, iż w latach 1997-1998 nastąpił gwałtowny wzrost liczby małżeństw zawieranych przez Wietnamczyków z obywatelami polskimi – w 1998 roku byli oni trzecią najliczniejszą grupą cudzoziemców, wstępujących w związki małżeńskie z Polakami (po obywatelach Niemiec i Ukrainy). Można również zauważyć, że liczba zawartych związków przez kobiety i mężczyzn jest nieomal równa, choć wg badań populacja kobieca w społeczności wietnamskiej wynosi jedynie 30%. Zjawisko licznych mieszanych małżeństw w tym okresie czasu można tłumaczyć zapowiedzią zmian legislacyjnych uszczelniających system legalizacji pobytu cudzoziemców. Potrzeba zdecydowanej zmiany zasad udzielania wiz i zezwoleń oraz wprowadzenia szeregu przepisów pozwalających na skuteczniejsze zwalczanie nielegalnej migracji były powodem uchwalenia ustawy z dnia 25 czerwca 1997 roku o cudzoziemcach, regulujących kwestie wizowe i pobytowe. Na mocy tej ustawy m.in. zniesiono możliwość wielokrotnego przedłużania wiz pobytowych oraz wprowadzono w życie instytucję zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony, precyzyjnie określającą warunki udzielania cudzoziemcom tego typu zezwolenia. Na decyzję Wietnamczyków o zawieraniu związków małżeńskich miała również wpływ zmiana przepisów ustawy o obywatelstwie polskim.144 W jej wyniku uchylono przepis, stanowiący, iż cudzoziemka, która wyszła za mąż za obywatela polskiego, z mocy prawa nabywała polskie obywatelstwo, jeżeli w ciągu trzech miesięcy od dnia zawarcia związku złożyła odpowiednie oświadczenie przed właściwym organem. Odnotowany w 2004 roku wzrost liczby małżeństw mieszanych (w tym przypadku skala była jednak zdecydowanie mniejsza) można z kolei tłumaczyć zarówno przystąpieniem naszego kraju do Unii Europejskiej, jak i wejściem w życie ustawy z dnia 13 czerwca 2003 roku o cudzoziemcach. Zgodnie z tym przepisem obcokrajowiec, małżonek obywatela polskiego, pozostający w związku małżeńskim przez co najmniej 3 lata, uzyskuje zezwolenie na osiedlenie się już po 2 latach pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony. Ponadto, otrzymanie zezwolenia na osiedlenie się pozwala cudzoziemcom, którzy pozostają co najmniej 3 lata w związku małżeńskim z obywatelem polskim, ubiegać się o obywatelstwo naszego kraju. W 2004 r. weszły w życie przepisy rozporządzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z 144 Z dniem 1 stycznia 1999 roku weszły w życie przepisy ustawy z dnia 24 lipca 1998 r. o zmianie niektórych ustaw określających kompetencje organów administracji publicznej – w związku z reformą ustrojową państwa (Dz. U. z 1998 r. Nr 106, poz. 668), zmieniające przepisy ustawy z dnia 15 lutego 1962 r. o obywatelstwie polskim. 75 dnia 9 lutego zmieniające rozporządzenie w sprawie wykonywania pracy przez cudzoziemców bez konieczności uzyskania stosownego zezwolenia145, na mocy których małżonkowie obywateli polskich, przebywający na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie zgody na zamieszkanie na czas oznaczony udzielonego w związku z zawarciem małżeństwa nabywają prawo wykonywania pracy bez konieczności uzyskania formalnego zezwolenia. Należy również wspomnieć, iż w wyniku zmiany przepisów ustawy o cudzoziemcach (nowelizacja z 2005 r.) w stosunku do cudzoziemca – małżonka obywatela polskiego lub cudzoziemca posiadającego zezwolenie na osiedlenie się lub zezwolenie na pobyt rezydenta długoterminowego WE – nie wykonuje się decyzji o wydaleniu z terytorium RP. Wynikające z przedstawionych powyżej danych statystycznych trendy w liczbie małżeństw polsko-wietnamskich oraz przytoczone uwarunkowania prawne zdają się potwierdzać opinię poszczególnych urzędów państwowych o wykorzystywaniu przez wietnamskich imigrantów instytucji małżeństwa wyłącznie w celu legalizacji pobytu na terytorium RP. Według informacji Sudeckiego Oddziału Straży Granicznej, skala tego zjawiska na obszarze podlegającym jego kompetencjom może sięgać nawet 80% zawieranych małżeństw. Niekiedy zjawisko to związane jest z próbą skorumpowania urzędników stanu cywilnego w celu ominięcia obowiązujących przepisów.146 Podstawą ustawową dla wszczęcia postępowań sprawdzających przez wojewodów są najczęściej okoliczności wskazujące, iż jedno z małżonków przyjęło korzyść majątkową w zamian za wyrażenie zgody na zawarcie związku. W wielu przypadkach wskazuje na to sytuacja społeczna współmałżonka Polaka – dotyczy to w szczególności osób bez środków do życia, bezrobotnych, samotnie wychowujących dzieci, pochodzących z najuboższych obszarów kraju, gdzie wśród mieszkańców występuje zjawisko wykluczenia społecznego. Inną często spotykaną przesłanką do weryfikacji związków stanowią sytuacje, w których partnerzy nie wypełniają prawnych obowiązków wynikających z zawarcia małżeństwa, nie zamieszkują wspólnie, nie spotkali się nigdy przed zawarciem małżeństwa, nie mówią językiem zrozumiałym dla obojga, nie są zgodni co do dotyczących ich danych osobowych i innych istotnych okoliczności, które ich dotyczą, a także gdy jedno z małżonków lub oboje małżonkowie w przeszłości zawierali już związki dla pozoru. W przypadku niektórych województw wynikiem przeprowadzanych postępowań administracyjnych oraz działań kontrolnych ze strony organów Policji oraz Straży Granicznej był odpływ obywateli Wietnamu do innych rejonów kraju. Warto podkreślić, że w świetle opinii urzędów wojewódzkich znacznym ułatwieniem zalegalizowania pobytu jest fakt, iż przepisy prawne nie zobowiązują pracowników Urzędów Stanu Cywilnego do weryfikacji, czy cudzoziemcy wstępujący w związek małżeński przebywają na terytorium RP na podstawie ważnego zezwolenia na pobyt. Ponadto, jak wynika z informacji Mazowieckiego UW, bardzo często zdarzają się wśród obywateli wietnamskich przypadki bigamii. Są one wynikiem zawierania przez obywateli Wietnamu związków małżeńskich z obywatelkami polskimi pochodzenia wietnamskiego, które do 1998 145 Dz. U. z 2004 r. Nr 27, poz. 238. Przykładem tego procederu może być zatrzymanie w lipcu 2007 roku przez funkcjonariuszy świętokrzyskiej policji kierowniczki jednego z urzędów stanu cywilnego, podejrzanej o przyjmowanie łapówek w zamian za udzielanie obywatelom Wietnamu fikcyjnych ślubów z Polakami (http://www.policja.pl/portal/pol/1/7497). Oprócz urzędniczki zatrzymano również dwóch pośredników – obywatela Wietnamu i Polski. Jak wynika z ustaleń, przestępczy proceder trwał w latach 2001-2003 i obejmował swoim zasięgiem cztery województwa. Z doniesień prasowych (Zagłębie papierowych małżeństw, w: „Przegląd” z dnia 16 lipca 2007 r., s.52) wynika, iż śluby udzielane były bez zachowania odpowiednich terminów i formalności, zaś opłata dla pośredników za pomoc w zawarciu fikcyjnego małżeństwa wynosiła ok. 2 000 zł. Policjanci szacują, że w sumie 120 osobom (połowę stanowią Wietnamczycy) zostaną postawione w tej sprawie zarzuty. 146 76 roku na mocy korzystnych dla nich przepisów, nabywały automatycznie obywatelstwo naszego kraju, z tytułu małżeństwa z Polakiem. Niektóre z tych osób, posługując się fałszywymi dokumentami, zawarły następnie małżeństwa z Wietnamczykami, z którymi nie tylko pozostawały w związkach faktycznych – ale jak wykazały prowadzone w Mazowieckim UW postępowania – pozostawały z nimi nieprzerwanie od przyjazdu do Polski w małżeństwie, dopuszczając się tym samym bigamii. Choć w opinii większości urzędów największe natężenie procederu zawierania małżeństwa w celu legalizacji pobytu przypadło na połowę lat 90., to według Urzędu do Spraw Repatriacji i Cudzoziemców, skala tego zjawiska jest wciąż znaczna. Innym, często stosowanym sposobem uzyskiwania przez Wietnamczyków zezwolenia na pobyt jest uznawanie przez obywateli polskich dzieci obywatelek wietnamskich, w zamian za przyjęcie korzyści majątkowych. W świetle obowiązujących przepisów działanie takie skutkuje nabyciem przez nieletniego Wietnamczyka obywatelstwa polskiego, co stanowi podstawę do zalegalizowania także pobytu matki. W skrajnych przypadkach, odnotowanych przez Mazowiecki oraz Wielkopolski UW, obywatel polski uznawał wielokrotnie, w przeciągu kilku miesięcy, dzieci różnych matek pochodzenia wietnamskiego. Proceder ten jest trudno wykrywalny ze względu na fakt, iż postępowania w tych sprawach prowadzone są w różnych urzędach stanu cywilnego, na terytorium całego kraju. Na terenie województwa mazowieckiego odnotowano również przypadki zgłaszania przez Wietnamczyków posiadających zezwolenie na osiedlenie się w Polsce, ich rzekomych dzieci, które przedostały się na terytorium RP wbrew przepisom tuż przed uzyskaniem pełnoletniości, w celu zalegalizowania ich pobytu. Wśród praktykowanych przez Wietnamczyków nadużyć procedur legalizacji pobytu należy wymienić także realizowanie obowiązku meldunkowego w województwach niebędących faktycznym miejscem ich zamieszkania i zatrudnienia. Wynika to z przekonania, iż w województwach, w których liczba Wietnamczyków jest niewielka, będzie łatwiej uzyskać zezwolenie na pobyt. Jednocześnie, obywatele Wietnamu niejednokrotnie posługują się fałszywymi dokumentami oraz podejmują próby ich wyłudzenia (np. kart pobytu), na podstawie danych personalnych innych obywateli swojego kraju. Wprowadzenie w 2003 roku instytucji pobytu tolerowanego stało się obszarem nadużyć proceduralnych przez osoby wobec których wydano decyzje o wydaleniu. Urząd do Spraw Repatriacji i Cudzoziemców oraz Mazowiecki Urząd Wojewódzki odnotowały przypadki podawania przez obywateli Wietnamu fałszywych danych osobowych, uniemożliwiających uzyskanie dokumentu podróży, a tym samym wykonanie tych decyzji. W tej sytuacji, wojewodowie wydają cudzoziemcom zgodę na pobyt, wprowadzając de facto do obrotu fikcyjne dane dotyczące tożsamości. Nadużywaniu przez obywateli Wietnamu na tak dużą skalę przepisów ustawy o cudzoziemcach sprzyja bardzo dobrze funkcjonująca sieć powiązań, umożliwiająca uzyskiwanie informacji dotyczących procedur legalizacyjnych w Polsce. Ponadto, warto podkreślić, że duża liczba nielegalnych migrantów, która wiąże swoje interesy oraz przyszłość z Polską, jest silnie zmotywowana, aby wszelkimi sposobami uzyskać prawo do pobytu w naszym kraju. 77 C. PRZESTĘPCZOŚĆ I WYKROCZENIA PRZEBYWAJĄCYCH NA TERYTORIUM RP POPEŁNIANE PRZEZ OBYWATELI WIETNAMU Konsekwencją przekroczenia granicy wbrew przepisom jest w większości przypadków brak tytułu prawnego do pobytu na terytorium Polski, oraz podjęcie zatrudnienia lub działalności gospodarczej wbrew obowiązującym przepisom. Powyższa sytuacja może również mieć miejsce wobec cudzoziemców, których prawo do pobytu na terytorium RP wygasło. TABELA 12. LICZBA OBYWATELI WIETNAMU NA TLE OGÓLNEJ LICZBY CUDZOZIEMCÓW ZATRZYMANYCH PRZEZ SG W TRYBIE PRZEPISÓW USTAWY O CUDZOZIEMCACH W LATACH 2001-2006 BRAK DOKUMENTÓW UPRAWNIAJĄCYCH DO POBYTU NA TERYTORIUM RP WYKONYWANIE PRACY LUB PROWADZENIE DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ BEZ ZEZWOLENIA NIEWYKONANIE DECYZJI O WYDALENIU LUB ZOBOWIĄZANIU DO OPUSZCZENIA TERYTORIUM RP ZAGROŻENIE BEZPIECZEŃSTWA I PORZĄDKU PUBLICZNEGO USIŁOWANIE PRZEKROCZENIA LUB PRZEKROCZENIE GRANICY PAŃSTWOWEJ WBREW PRZEPISOM POWÓD ZATRZYMANIA OBYWATELI WIETNAMU ZATRZYMANI (OGÓŁEM) W TYM OBYWATELE WIETNAMU 2001 2002 2003 2004 2005 5990 8204 7725 7603 6600 419 561 566 294 305 385 440 471 119 149 18 60 18 43 15 14 11 - 64 109 16 61 77 54 21 2006 5845 443 307 12 8 3 106 7 INNE ROK Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Komendy Głównej Straży Granicznej TABELA 13. POSTĘPOWANIE DOTYCZĄCE OBYWATELI WIETNAMU ZATRZYMANYCH W TRYBIE PRZEPISÓW USTAWY * O CUDZOZIEMCACH ORAZ OBYWATELI WIETNAMU NIEPODLEGAJĄCYCH ZATRZYMANIU 55 11 55 ZWOLNIENIE 7 6 5 10 17 PRZEKAZANIE INNYM ORGANOM 351 511 488 212 212 297 WYSTĄPIENIE Z WNIOSKIEM O UDZIELENIE ZGODY NA POBYT TOLEROWANY 13 13 - PODJĘCIE DECYZJI O ZOBOWIĄZANIU DO OPUSZCZENIA TERYTORIUM RP 419 561 566 294 305 443 WYDALENIE 2001 2002 2003 2004 2005 2006 WYDANIE DECYZJI ZOBOWIĄZUJĄCEJ DO OPUSZCZENIA TERYTORIUM RP UMIESZCZENIE W OŚRODKU STRZEŻONYM LUB OSADZENIE W ARESZCIE W CELU WYDALENIA ZATRZYMANI OBYWATELE WIETNAMU WYSTĄPIENIE Z WNIOSKIEM O WYDALENIE ROK DOPROWADZENIE DO GRANICY PAŃSTWOWEJ POSTĘPOWANIE WOBEC OSÓB ZATRZYMANYMI ORAZ OSÓB NIEPODLEGAJĄCYCH ZATRZYMANIU 3 1 8 170 75 - 1 21 13 53 19 17 12 47 43 34 11 44 52 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Komendy Głównej Straży Granicznej 78 * Dane ujęte w powyższej tabeli częściowo przenikają się w poszczególnych kategoriach. Odzwierciedlają one bowiem charakter czynności podejmowanych wobec zatrzymanych cudzoziemców, które nie w każdym przypadku są takie same (zależą od okoliczności zatrzymania). W związku z powyższym wartości poszczególnych kategorii danych przy próbie ich podsumowania w poszczególnych latach nie dadzą ogólnego wyniku, znajdującego się w kolumnie pn. Zatrzymani obywatele Wietnamu. Z powyższych danych wynika, iż liczba zatrzymanych obywateli Wietnamu stanowi w poszczególnych latach od 4% do 7,5% wszystkich zatrzymanych przez Straż Graniczną cudzoziemców. W przypadku Wietnamczyków najczęstszym powodem naruszania ustawy o cudzoziemcach jest brak dokumentów uprawniających do pobytu na terytorium Polski oraz usiłowanie przekroczenia lub przekroczenie granicy wbrew przepisom. W przeważającej mierze skutkowało to wystąpieniem przez właściwe organy z wnioskiem o wydalenie z terytorium RP. Ponadto, stosunkowo często występują oni jako osoby podejrzane o popełnienie następujących czynów: organizowania oraz przekraczania granicy państwowej przy użyciu przemocy, groźby, podstępu lub we współdziałaniu z innymi osobami, a także, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej, umożliwianie innej osobie pobytu na terytorium Polski wbrew przepisom. TABELA14. LICZBA OBYWATELI WIETNAMU PODEJRZANYCH WEDŁUG KWALIFIKACJI PRAWNYCH W LATACH 2000- 2006 CUDZOZIEMCY (OGÓŁEM) 5 1 4 1 3 26 RAZEM 2000 16 3 6 2001 20 14 4 4 1 1 2002 26 54 1 2 6 1 1 2003 63 44 2 5 19 1 4 2004 36 37 7 4 1 2 1 2005 69 171 15 1 1 9 1 18 2006 200 21 9 5 3 2 3 1 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Komendy Głównej Straży Granicznej INNE PRZESTĘPSTWA NARUSZENIE PRZEPISÓW USTAWY O PRZECIWDZIAŁANIU NARKOMANII USZCZUPLENIE CŁA, UCHYLANIE SIĘ OD OBOWIĄZKU CELNEGO (PRZEMYT) HANDEL LUDŹMI TRANSFER WARTOŚCI DEWIZOWYCH LUB KRAJOWYCH ŚRODKÓW PŁATNICZYCH UDZIAŁ W ZWIĄZKU LUB GRUPIE ZORGANIZOWANEJ, MAJĄCYCH NA CELU PRZESTĘPSTWO POŚWIADCZENIE NIEPRAWDY W DOKUMENCIE, WYŁUDZENIE W/W POŚWIADCZENIA POSŁUGIWANIE SIĘ DOKUMENTEM INNEJ OSOBY LUB BEZPRAWNE PRZEWOŻENIE W/W DOKUMENTU FAŁSZERSTWO DOKUMENTU LUB POSŁUGIWANIE SIĘ FAŁSZYWYMI DOKUMENTAMI TERYTORIUM RP UŁATWIANIE INNEJ OSOBIE POBYTU NA UDZIELANIE POMOCY W PRZEKROCZENIU GRANICY PAŃSTWOWEJ WBREW PRZEPISOM ORGANIZOWANIE PRZEKROCZENIA GRANICY PAŃSTWOWEJ WBREW PRZEPISOM PRZEPISOM PRZY UŻYCIU PRZEMOCY PRZEKROCZENIE GRANICY PAŃSTWOWEJ WBREW ROK PRZEKROCZENIE GRANICY PAŃSTWOWEJ WBREW PRZEPISOM KWALIFIKACJA PRAWNA 25 49 92 142 89 288 270 3376 2840 2289 2737 4415 4630 4817 Obywatele Wietnamu znajdują się również w gronie cudzoziemców podejrzewanych o popełnienie przestępstw przeciwko wiarygodności dokumentów, w tym przede wszystkim o posługiwanie się fałszywymi dokumentami oraz poświadczanie nieprawdy w celu osiągnięcia korzyści osobistych (np. uzyskania pozwolenia na wjazd na terytorium RP). 79 Porównując skalę nadużywania przez Wietnamczyków procedur dotyczących wjazdu i pobytu na terytorium RP należy stwierdzić, że mniejszą grupę w ujęciu statystycznym SG stanowią osoby podejrzane o popełnienie przestępstw skarbowych i wykroczeń skarbowych przeciwko obowiązkom celnym oraz zasadom obrotu z zagranicą towarami i usługami, jak również przeciwko obrotowi dewizowemu. W latach 2000-2006 Straż Graniczna odnotowała 34 przypadki przemytu towarów z udziałem obywateli Wietnamu. Do najważniejszych towarów przemycanych przez wietnamskich migrantów należą samochody, dewizy, tekstylia, płyty CD oraz narkotyki. Biorąc pod uwagę dynamikę obrotów handlu zagranicznego z Wietnamem (w którym zdecydowanie przeważa import do Polski) w ostatnich latach, można przypuszczać, iż skala przestępczości związanej z przemytem towarów do naszego kraju będzie się w przyszłości zwiększać. INNE FORMY PRZESTĘPCZOŚCI W opinii Policji przestępczość gospodarcza obywateli Wietnamu polega w głównej mierze na imporcie towarów do Polski za pośrednictwem fikcyjnych spółek oraz na prowadzeniu działalności mającej na celu unikanie płacenia podatków i innych obciążeń finansowych, wynikających z przepisów. Powyższe cele realizowane są poprzez fałszowanie dokumentów oraz zacieranie śladów przepływu towarów (tworzenie, a następnie szybkie likwidowanie spółek), a także poprzez działalność korupcyjną. Podmiotem korupcji są często pracownicy służb celnych, od których oczekuje się obniżenia realnej wartości importowanych towarów (głównie tekstyliów). Według cytowanej wcześniej Ton Van Anh, dziennikarki Radia Wolna Azja147, część hurtowni opanowana jest przez pracowników wietnamskich służb specjalnych, dla których ważnym kryterium dostępu do towarów dobrej jakości jest lojalność wobec komunistycznych władz Wietnamu. W opinii dziennikarki to ich właśnie Polacy często mylą z mafią wietnamską. Działalność obywateli Wietnamu rzadko jest przedmiotem dochodzeń policyjnych i prokuratorskich w sprawach związanych z przestępczością przeciwko życiu i zdrowiu oraz z jej zorganizowaną formą. Jednocześnie przedstawiciele tej grupy narodowościowej stają się także ofiarami przestępców (chodzi głównie o rozboje i kradzieże), ale w ich mniemaniu wykrywalność tych czynów jest niska, a działalność Policji mało efektywna. W świetle policyjnych statystyk w latach 1998-2006, 236 obywateli Wietnamu otrzymało status pokrzywdzonego. 147 Te państwo do dupa jest, w: „Gazeta Wyborcza”, Duży Format, nr 19, z dnia 28 maja 2007 roku. 80 WYKRES 20. OBYWATELE WIETNAMU PRZEBYWAJĄCY W JEDNOSTKACH PENITENCJARNYCH W LATACH 1990-2006 (WG STANU NA DZIEŃ 31 GRUDNIA DANEGO ROKU) 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Tymczasow o aresztow ani Skazani Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Centralnego Zarządu Służby Więziennej W latach 1990-2006 odsetek Wietnamczyków w stosunku do ogólnej liczby cudzoziemców tymczasowo aresztowanych wynosił w poszczególnych latach od 0,4% do 6,3%, natomiast w przypadku obywateli Wietnamu, skazanych prawomocnym wyrokiem odsetek ten wynosił we wspomnianym okresie od 0,2% do 3,9% od ogółu cudzoziemców. Mimo, iż liczba Wietnamczyków skazanych i osadzonych w jednostkach penitencjarnych nie jest wysoka, Policja uważa, że skala przestępstw popełnionych przez tę kategorię cudzoziemców jest wielokrotnie wyższa, a ich słaba wykrywalność wynika z hermetyczności środowiska. Unikanie przez Wietnamczyków kontaktów z Policją oraz rozwiązywanie sporów i konfliktów wewnątrz społeczności, przy jednoczesnych barierach wynikających z braku wiarygodnych tłumaczy po stronie organów ścigania, jest powodem licznych stereotypów i domniemań (np. że Wietnamczycy nie płacą podatków, bazarami rządzą mafie, rozpowszechniony jest handel ludźmi), których weryfikacja nie do końca jest możliwa. D. HANDEL LUDŹMI Zgodnie z art.253 kodeksu karnego osoba zajmująca się handlem ludźmi, nawet za ich zgodą, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3. Polski kodeks karny nie zawiera jednak definicji handlu ludźmi, co było przyczyną trudności interpretacyjnych dla prokuratorów i sędziów.148 We wrześniu 2003 r. Polska ratyfikowała Protokół o zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu za handel ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi, uzupełniający Konwencję Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej, przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 15 listopada 2000 r. – tzw. Protokół z Palermo149, zawierający poszerzoną definicję handlu ludźmi. W świetle art.3 powyższego dokumentu: a) handel ludźmi oznacza werbowanie, transport, przekazywanie, przechowywanie lub przyjmowanie osób z zastosowaniem gróźb lub użyciem siły lub też z wykorzystaniem innej formy przymusu, uprowadzenia, oszustwa, wprowadzenia w błąd, nadużycia władzy 148 Wskazówki metodyczne dla prokuratorów prowadzących lub nadzorujących postępowania karne w sprawach dotyczących handlu ludźmi, Biuro ds. Przestępczości Zorganizowanej Prokuratury Krajowej, www2.mswia.gov.pl/download.php?s=1&id=1322. 149 Dz. U. z 2005 r. Nr 18, poz. 160. Protokół ten, ratyfikowany przez Polskę w dniu 26 września 2003 roku, wszedł w życie 25 grudnia 2003 roku. 81 lub wykorzystania słabości, wręczenia lub przyjęcia płatności lub korzyści dla uzyskania zgody osoby mającej kontrolę nad inną osobą, w celu wykorzystania. Wykorzystanie obejmuje, jako minimum, wykorzystanie prostytucji innych osób lub inne formy wykorzystania seksualnego, pracę lub usługi o charakterze przymusowym, niewolnictwo lub praktyki podobne do niewolnictwa, zniewolenie albo usunięcie organów; b) zgoda ofiary handlu ludźmi na zamierzone wykorzystanie, o którym mowa w punkcie a), nie ma znaczenia, jeżeli posłużono się którąkolwiek z metod, o której mowa w punkcie a); c) werbowanie, transport, przekazywanie, przechowywanie lub przyjmowanie dziecka celem jego wykorzystania uznawane jest za „handel ludźmi” nawet wówczas, gdy nie obejmuje żadnej z metod, o której mowa w punkcie a); d) dziecko oznacza osobę, która nie ukończyła osiemnastego roku życia. Według Komendy Głównej Straży Granicznej, w przypadku nielegalnych migrantów pochodzących z Wietnamu zarówno proceder handlu ludźmi, jak i przerzutu cudzoziemców przez polską granicę ma charakter zorganizowany, a zajmują się nim grupy przestępcze o niejednolitej strukturze – najczęściej w ich skład wchodzą obywatele Polski, Ukrainy, Wietnamu, Niemiec, Czech. Grupy te mogą działać na terytorium kilku państw, a główni organizatorzy przeważnie nie są zaangażowani bezpośrednio w przerzut, lecz tylko sprawują nadzór i koordynują całe przedsięwzięcie. Z danych Biura do Spraw Zwalczania Przestępczości Zorganizowanej Prokuratury Krajowej wynika, iż w latach 2001-2005 polskie prokuratury oskarżyły o handel ludźmi 326 osób. Wśród oskarżonych 76 osób to cudzoziemcy (głównie obywatele Bułgarii – 37 oraz Ukrainy – 24), z których 4 to obywatele Wietnamu. Z kolei w prowadzonych w latach 1995-2005 postępowaniach, w których Polska była krajem docelowym, prokuratorzy ujawnili 469 pokrzywdzonych (w większości przypadków ofiarami handlu ludźmi były obywatelki Białorusi – 212 oraz Ukrainy – 149), w tym 7 obywateli Wietnamu (6 kobiet i 1 mężczyzna). Przypadek Wietnamczyka został szczegółowo opisany w literaturze, jako że był on jedynym mężczyzną wśród ujawnionych w latach 1995-2005 wśród cudzoziemców przebywających w Polsce.150 Ponadto, we wspomnianym okresie było to 150 Zbigniew Lasocik (red.), Handel ludźmi. Zapobieganie i ściganie, Katedra Kryminologii i Polityki Kryminalnej IPSiR, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2006, s.252, 257. Sprawę pokrzywdzonego obywatela Wietnamu wyodrębniono z postępowania wszczętego w 2003 r. w Zarządzie Operacyjno-Śledczym KGSG w Wydziale X zamiejscowym w Kielcach. Pokrzywdzonym był 34-letni mężczyzna – obywatel Wietnamu, z zawodu rolnik, wykorzystywany w Polsce do niewolniczej pracy na bazarach. Jeden z późniejszych oskarżonych zaproponował pokrzywdzonemu pomoc w nielegalnym przedostaniu się na terytorium Polski (miało to kosztować 3 tys. USD). Pokrzywdzony zgromadził jedynie 2 tys. USD, resztę zaś pożyczył od oskarżonego i miał tę kwotę odpracować. Grupa, której padł ofiarą, była zhierarchizowana – różne osoby wykonywały określone czynności na poszczególnych etapach przestępstwa. Jedna osoba załatwiała paszport i wizę, druga odbierała ofiarę w Moskwie i zapewniała jej nocleg, a następnie przewoziła w okolice polskiej granicy. Kolejna osoba przeprowadzała Wietnamczyka nielegalnie przez granicę, jeszcze inna załatwiała fałszywe dokumenty. Pokrzywdzony był świadom ryzyka wykorzystywania lub zmuszania do pracy w kraju docelowym, ale nie doświadczył fizycznych niebezpieczeństw podczas podróży do Polski. Praca polegała na sprzedaży różnego rodzaju towarów na targowiskach. Pierwszy „pracodawca” wietnamskiego imigranta sprzedał go innemu obywatelowi Wietnamu, który także czerpał korzyści z jego nieodpłatnej, niewolniczej pracy. Po kilku tygodniach pokrzywdzonego poinformowano, że nie dostanie zapłaty przez pięć lat. Wtedy zrozumiał, że jest przymuszany do pracy niewolniczej i zawiadomił organy ścigania. Aresztowano trzech członków tej grupy przestępczej – wszyscy to obywatele Wietnamu. O dwóch z nich wiadomo, iż przebywali na terytorium RP legalnie, utrzymując się z działalności gospodarczej. Podejrzani ci zadeklarowali niskie dochody. W 2004 roku Prokuratura Okręgowa w Kielcach skierowała do sądu przeciwko wszystkim trzem cudzoziemcom akt oskarżenia. Por. Rusłan Antoniewski, Izabela Koryś, Imigranci o nieuregulowanym statusie: społeczne i ekonomiczne aspekty funkcjonowania w Polsce, ISS, Warszawa 2002. 82 jedyne prowadzone postępowanie, w którym ofiara – cudzoziemiec wykorzystywana była do celów innych niż seksualne. Informacje uzyskane w wyniku prowadzonych postępowań, potwierdzają tezę, iż Polska jest zarówno krajem tranzytowym dla nielegalnych migrantów, jak i krajem docelowym, w którym obywatele Wietnamu, działając w zorganizowanych grupach, są często nie tylko sprawcami przestępstw, ale także ofiarami i pokrzywdzonymi. Jednocześnie należy podkreślić, iż oficjalne statystyki kryminalne nie oddają, w dalekim nawet przybliżeniu, rozmiarów przestępczości rzeczywiście popełnionej.151 W przypadku handlu ludźmi dysproporcje te pogłębione są jeszcze dodatkowo przez nieskuteczną identyfikację ofiar – zatrzymywanie na granicy państwowej nielegalnych migrantów nastręcza bowiem organom ścigania poważnych trudności w określeniu, czy mają do czynienia ze zjawiskiem przemytu ludzi, czy też z procederem handlu ludźmi (w pierwszym przypadku imigrant płaci przemytnikom za pomoc w nielegalnym przekroczeniu granicy i po przedostaniu się na terytorium kraju docelowego rozstaje się z nimi bez żadnych zobowiązań, w drugim zaś przypadku ofiara nie ma możliwości decydowania o sobie i po przekroczeniu granicy następuje jej wykorzystanie). Jak wynika z informacji Ministerstwa Sprawiedliwości zjawisko to jest szczególnie istotne w przypadku obywateli Wietnamu, gdyż zniewolenie może nastąpić dopiero po przekroczeniu granicy, kiedy ofiara jest zmuszana do pracy w celu odpracowania kosztów podróży i wyrobienia stosownych dokumentów. Odbieganie danych statystycznych od rzeczywistego obrazu zjawiska handlu ludźmi potęguje również niewłaściwa kwalifikacja prawna zarzucanych czynów oraz brak współpracy z polskimi organami ścigania ze strony ofiar tego procederu. Ponadto, w przypadku obywateli Wietnamu sytuację komplikuje także fakt, iż środowisko wietnamskie (jak wynika z rozmów przeprowadzonych z badaczami kultury wietnamskiej w Polsce), preferuje rozwiązywanie wszelkich konfliktów w ramach własnej społeczności (z przypadkami samodzielnego „wymierzania sprawiedliwości” włącznie), unikając tym samym angażowania w takich sytuacjach przedstawicieli polskich organów ścigania. Skuteczna identyfikacja przez przedstawicieli organów ścigania ofiar handlu ludźmi wśród obywateli Wietnamu jest kluczowa z punktu widzenia dalszych działań podejmowanych wobec tych osób. Niewłaściwe rozpoznanie sprawy lub jego brak skutkuje najczęściej natychmiastową deportacją imigrantów (na podstawie przesłanki, jaką jest nielegalny pobyt cudzoziemca na terytorium RP), co uniemożliwia wykrycie przypadków handlu ludźmi oraz zgromadzenie materiału dowodowego pozwalającego na skazanie sprawców tych przestępstw. 8. DZIAŁALNOŚĆ GOSPODARCZA WIETNAMCZYKÓW W POLSCE Społeczność wietnamska, jako jedna z najliczniejszych grup cudzoziemców, jest przedmiotem wielu badań naukowych. W badaniach tych podejmowana jest m.in. kwestia działalności gospodarczej Wietnamczyków. Jak już wielokrotnie zauważono, Warszawa jest miastem, które przyciągnęło największą liczbę imigrantów z tego kraju i w którym są oni szczególnie widoczni. Dlatego też, w ramach projektu „Warszawa i jej mieszkańcy” prowadzonego przez Instytut Studiów Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego w 2003 roku, dużą uwagę poświęcono tej właśnie grupie.152 W ramach w/w badania dokonano m.in. obserwacji 151 Paweł Horoszowski, Kryminologia, PWN, Warszawa 1965, s.53. Aleksandra Grzymała-Kazłowska, Migranci z krajów mniej rozwiniętych gospodarczo niż Polska: przypadek Wietnamczyków, w: J. Grzelak, T. Zarycki (red.), „Społeczna mapa Warszawy…”, op. cit., s.390-391. 152 83 terenowej Stadionu Dziesięciolecia, pogłębionych wywiadów z liderami społeczności wietnamskiej, a także z przedstawicielami firmy Damis-s organizującej targowisko. Na tej podstawie można stwierdzić, że 39% wszystkich warszawiaków mogło być klientami Wietnamczyków, kojarzonych powszechnie przede wszystkim z handlem lub gastronomią. Obserwacje te znajdują swoje potwierdzenie w oficjalnych statystykach. Podczas realizacji powyższego badania Wietnamczycy oceniali liczbę prowadzonych przez nich restauracji w Warszawie na 30-40, a barów na 300-400. Liderzy społeczności wietnamskiej podkreślali także, że przedsiębiorcy wietnamscy tworzą miejsca pracy dla Polaków, a migranci wietnamscy korzystają z usług firm polskich. Lokale gastronomiczne umiejscawiane były przy głównych ulicach i placach, zarówno w ścisłym centrum, jak i w innych dzielnicach, zwykle tam, gdzie przepływ pieszych był największy, czyli w okolicach bazarów i dworców.153 Najwcześniej działalnością gospodarczą zajęli się wietnamscy absolwenci polskich uczelni skupieni w Towarzystwie Społeczno-Kulturalnym Wietnamczyków. Powstałe w 1986 roku Stowarzyszenie wynajmowało stoiska w dużych domach towarowych i organizowało tam sprzedaż różnych artykułów. Wiele osób z tej grupy stało się później poważnymi biznesmenami.154 Na terenie Warszawy i województwa mazowieckiego, gdzie mieszka większość przebywających w Polsce Wietnamczyków, handel skupia się przede wszystkim na terenie: – Stadionu Dziesięciolecia (Jarmark Europa) w Warszawie, – Centrum Handlu Hurtowego „Maximus” w Nadarzynie, – Chińskiego Centrum Handlowego w Wólce Kosowskiej. Jeszcze do niedawna Stadion X-lecia był miejscem, w którym pracowała największa liczba Wietnamczyków. Najlepszym w historii działającego na Stadionie „Jarmarku Europa” okresem był rok 1997, gdy funkcjonowało tam ok. 7000 podmiotów gospodarczych. Na stadionie zakupów dokonują mieszkańcy Warszawy i okolic oraz cudzoziemcy z różnych krajów. Stadion stanowi także atrakcję dla zachodnich turystów. Sprzedaż hurtowa prowadzona jest do godziny 8.00 rano, a sprzedaż detaliczna do godziny 15.00. Cudzoziemiec chcący prowadzić działalność handlową na stadionie musi mieć uregulowany status prawny w Polsce. W ramach obserwacji stwierdzono, że Wietnamczycy koncentrują się w pewnych częściach bazaru. Ich stoiska ciągną się od ulicy Zielenieckiej i biegną w kierunku ul. Zamoyskiego oraz ulokowane są wzdłuż torów kolejowych. Liczne stoiska ulokowane są także w okolicach dworca PKS Stadion. Wietnamczycy jako pierwsi migranci zaczęli oferować na bazarach na szeroką skalę szybkie i tanie dania etniczne, co dało im przewagę na rynku. Kupcy wietnamscy handlowali głównie tanimi ubraniami oraz kosmetykami, biżuterią, płytami CD, meblami, raczej nie zajmowali się sprzedażą droższych ubrań, jak np.: płaszczy czy garniturów. Zauważono, że w okresach gorszej koniunktury kupcy azjatyccy radzili sobie lepiej niż polscy. Wywoływało to niechęć ich polskich kolegów i powodowało działania mające na celu ograniczenie działalności przez Wietnamczyków, np. poprzez składanie donosów na policję. Przewaga konkurencyjna Wietnamczyków wynikała m.in. z niższych cen, zakupów hurtowych bezpośrednio u producentów w Azji, wspólnego z innymi Wietnamczykami importu do Polski. Ponadto, sprzedawane przez nich towary nie miały opinii produktów najgorszej jakości (W tym momencie warto zauważyć, że towary te najczęściej pochodziły i wciąż pochodzą z Chin, a sprowadzane są do Polski przez port w Hamburgu oraz lotnisko we Frankfurcie nad Menem. Po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej, w ramach wspólnego rynku, ich odprawa celna miała zazwyczaj miejsce na 153 154 Ibidem, s.395-398. Ibidem, s.403. 84 terenie Polski, a ostatnio, coraz częściej, jest prowadzona na terytorium Republiki Czech). Nie mając dostępu do taniego i dobrze zorganizowanego systemu dystrybucji, polscy kupcy zarzucali Wietnamczykom oszustwa celne i podatkowe. Stwierdzono także zjawisko nieformalnego podnajmowania miejsc handlowych, ale rzadko zdarzało się, by jeden Wietnamczyk wynajmował kilka stoisk.155 Awansem zawodowym dla Wietnamczyków jest przejście od dystrybucji towarów do importu, co wymaga jednak posiadania zarejestrowanej w Polsce firmy i kapitału finansowego. Kolejne etapy rozwoju to import na własne potrzeby, następnie dla innych kupców, i w końcu założenie hurtowni. W trakcie badania stwierdzono, że Wietnamczycy na Stadionie Dziesięciolecia handlowali podobnym towarem w zbliżonych cenach. Przypuszcza się, że wąska grupa biznesmenów zajmuje się importem określonych towarów i kontroluje ich sprzedaż. Współpraca kupców pozwala obniżyć koszty importu. Stadion Dziesięciolecia pełni ponadto funkcje integracyjne w stosunku do społeczności wietnamskiej, jest miejscem kontaktów towarzyskich, wymiany informacji. Powstało tu także wiele punktów usługowych i sklepów zaspokajających potrzeby społeczności wietnamskiej.156 Stadion X-lecia jest również tym miejscem, gdzie pracuje największa liczba Wietnamczyków i gdzie powstało centrum życia wietnamskich migrantów. Firma Damis-s zarządzająca Jarmarkiem Europa ocenia, że liczba stanowisk handlowych wynajętych przez osoby pochodzenia wietnamskiego wynosiła średnio: w 2003 roku – 1285; w 2004 roku – 1251; w 2005 roku – 1240; w 2006 roku – 1192; 157 w 2007 roku – 1179 (do maja 2007 roku). Liczby te zostały określone na podstawie wietnamsko brzmiących nazwisk, które znajdują się w bazie podmiotów gospodarczych dzierżawiących miejsca handlowe na Stadionie X-lecia, a nie na podstawie ich obywatelstwa. Osoby wynajmujące stoiska okazywały zaświadczenia o prowadzeniu działalności gospodarczej, numery NIP i REGON. Zarząd nie ewidencjonuje rodzaju prowadzonej działalności handlowej ani rodzajów sprzedawanych towarów i nie dysponuje danymi na temat obrotów osiąganych przez handlowców. Wiadomo jednak, że z reguły Wietnamczycy zajmują się sprzedażą odzieży i obuwia. Także badanie przeprowadzone przez A. Grzymałę-Kazłowską pokazało, iż na Stadionie „Jarmark Europa” oraz na okolicznych terenach, działa przynajmniej 1 100 – 1 200 stanowisk wietnamskich.158 155 Monika Szulecka w swoich badaniach dotyczących funkcjonowania społeczności wietnamskiej na Stadionie X-lecia zwróciła uwagę na aspekt ekonomiczny. A mianowicie z jednej strony obecność licznej grupy azjatyckich podmiotów gospodarczych daje wiele korzyści: miejsca pracy, możliwość nabycia w korzystnej cenie różnych towarów, rozwój infrastruktury nastawionej na obsługę cudzoziemców, a więc wynajmu mieszkań, usług transportowych. Z drugiej jednak strony, to właśnie ekspansji społeczności wietnamskiej i sprzedawanych przez nią towarów przypisywany jest upadek wielu polskich firm produkcyjnych, „wykończenie” poprzez nieuczciwą konkurencję polskich handlarzy. Więcej w: Monia Szulecka, Bezpieczeństwo i porządek prawny na targowisku „Jarmark Europa” w perspektywie użytkowników i obserwatora, Praca magisterska, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2005. 156 Ibidem, s.404-411. 157 Informacja z Damis-s– spółki zarządzającej “Jarmark Europa” . 158 Liczba ta obejmuje wyłącznie te stanowiska, gdzie towary są sprzedawane przez Wietnamczyków lub gdzie są sprzedawane jedynie wietnamskie produkty. W badaniu mogły zostać pominięte stoiska wietnamskie obsługiwane przez nie-Azjatów. 85 Z doniesień prasowych wiadomo, iż w ostatnim czasie miejsce dotychczasowej działalności handlowej ulega pewnym zmianom. Przykładem może być sytuacja w likwidowanym obecnie „Jarmarku Europa” w Warszawie. Spółka zarządzająca Damis-s postanowiła podnieść znacznie czynsz, co spotkało się z ogromnym protestem kupców wietnamskich. Wcześniej podobna sytuacja miała miejsce w Wólce Kosowskiej. Niektórzy już teraz próbują przenosić swoje interesy na bardziej peryferyjne obszary, gdzie ich zdaniem koszty prowadzenia działalności gospodarczej są niższe i gdzie panuje większa swoboda działania. W tym miejscu należy również powiedzieć o zmniejszającym się znaczeniu handlu targowiskowego z powodu m.in. wciąż rosnących wymagań klientów, a także rozwoju konkurencyjnych form handlu w postaci hipermarketów i licznych sklepików w mniejszych miastach. Trudno jest określić, jakie handlujący na bazarach Wietnamczycy osiągają dochody. Jest to uzależnione od miejsca prowadzonej działalności, wielkości stoiska, rodzaju czy też gatunku oferowanego towaru. Według sprzedawcy jeansów na Stadionie X-lecia koszty jego działalności są stosunkowo wysokie: codzienny dojazd taksówką (preferowany z uwagi na brak dokumentów, zmniejsza szanse zatrzymania przez policję) kosztuje 10 zł; na swój kiosk wydaje od 100 do 200 zł dziennie; miejsca na stadionie kosztują od 300 do 1 500 zł miesięcznie; za mieszkanie w bloku płaci 1 500 zł, do tego dochodzą koszty wyżywienia (minimum 400 zł w miesiącu) oraz ewentualnego leczenia.159 Zarząd Chińskiego Centrum Handlowego ocenia liczbę pawilonów wynajmowanych aktualnie przez firmy, których właściciele są pochodzenia wietnamskiego, na 351. Są to zarówno osoby fizyczne, jak i prawne. Zarząd nie posiada informacji na temat obrotów osiąganych przez te firmy. Zdecydowana większość towarów sprzedawanych na terenie Chińskiego Centrum Handlowego przez osoby pochodzenia wietnamskiego to odzież i obuwie. Zarząd Centrum Handlu Hurtowego „Maximus” współpracuje aktualnie ze 153 firmami, których właścicielami lub współwłaścicielami są osoby narodowości wietnamskiej. Dominującą formą prawną tych firm jest spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. Stoiska prowadzone przez Wietnamczyków można spotkać także na innych bazarach w Warszawie. Wietnamczycy podejmują pracę najczęściej w małych, kilkuosobowych firmach.160 Zgodnie z obiegową opinią, decydują się oni zatrudnić w tzw. ”small biznesie”, 159 Te państwo do dupa jest, w: „Gazeta Wyborcza”, Duży Format, nr 19/2007, z 28 maja 2007 roku. W 2003 roku dokonano analizy wydanych w 2003 r. przez Wojewódzki Urząd Pracy w Warszawie decyzji. Analiza ta potwierdziła utrzymywanie się stałej tendencji, jeżeli chodzi o zakres i profil działalności „firm wietnamskich”. Są to zazwyczaj małe podmioty prowadzące działalność gastronomiczno-handlową. Charakterystyka wybranych losowo wniosków o wydanie zezwolenia na pracę obywatela Wietnamu (w województwie mazowieckim) przedstawiała się następująco: 1. kucharz – bar azjatycki, 2. kierownik baru, 3. szef kuchni chińsko–wietnamskiej (w zakresie obowiązków: „tłumaczenie z jęz. wietnamskiego w barze”), 4. prezes firmy (profil działalności spółki: handel, tekstylia, meble ogrodowe), 5. handlowiec – firma zarejestrowana w mieszkaniu prywatnym („znajomość języka wietnamskiego niezbędna do nawiązywania kontaktów handlowych”), 6. członek zarządu – stan zatrudnienia w spółce: 6 osób, w tym 4 wietnamskich członków zarządu („niezbędna znajomość języka wietnamskiego w związku z prowadzonymi kontaktami handlowymi z Wietnamem”), 7. handlowiec – firma zarejestrowana w mieszkaniu prywatnym, 8. handlowiec – stan zatrudnienia: 4 osoby, rejestracja podmiotu w mieszkaniu prywatnym (zakres obowiązków: „sprzedaż i rozliczenia z zagranicą”), 9. szef kuchni – bar orientalny na dworcu PKS, 10. szef kuchni – bar, 11. kierownik hurtowni spożywczej, 12. wiceprezes zarządu – firma zarejestrowana w prywatnym mieszkaniu („negocjacje z klientami zagranicznymi”), 160 86 związanym głównie z handlem i usługami. Jest to związane z wielkością kapitału, jakim dysponują. Miejsce pracy ogranicza się do handlu odzieżą i tekstyliami oraz prowadzenia tzw. małej gastronomii, oferującej potrawy kuchni wschodniej. Badania GUS poświęcone przedsiębiorstwom z udziałem kapitału zagranicznego wskazują, że wśród przedsiębiorstw prowadzonych przez Wietnamczyków dominują firmy zajmujące się drobnym handlem oraz gastronomią. GUS nie odnotował w swoich badaniach przedsiębiorstw wietnamskich działających w sekcjach PKD (Polska Klasyfikacja Działalności): „transport, gospodarka magazynowa i łączność” oraz „obsługa nieruchomości i firm”. Jedynie w latach 1993-1995 w badaniach GUS uczestniczyło od 3 do 5 firm działających w sekcji PKD „przetwórstwo przemysłowe”. Zdecydowana większość z badanych przez GUS firm prowadzonych przez Wietnamczyków zatrudnia do 9 osób.161 A. STRUKTURA ZATRUDNIENIA WIETNAMCZYKÓW NA POLSKIM RYNKU PRACY Analiza danych dotycząca podejmowania pracy w Polsce przez cudzoziemców wskazuje, iż wykształcają się pewne obszary koncentracji i specjalizacji przybyszów z niektórych krajów. Dotyczy to także Wietnamczyków, którzy wśród Azjatów stanowią dominującą grupę ubiegającą się o prawo do pracy. Spośród krajów azjatyckich najwięcej zezwoleń w 2006 roku, podobnie jak w latach ubiegłych, przyznano obywatelom wietnamskim – 999 (ogółem cudzoziemcom wydano 10 754 zezwoleń, z czego ok. 9% stanowiły zezwolenia dla obywateli Wietnamu). Najczęstszym motywem przyjazdu Wietnamczyków do Polski jest czynnik ekonomiczny. Zasadnicza większość Wietnamczyków ubiegała się oficjalnie o pracę w latach 1995-2000 osiągając najwyższą liczbę w roku 1997, kiedy wydano im ponad 2 tys. zezwoleń. W 2004 roku nastąpił nieznaczny wzrost wydanych zezwoleń na pracę w stosunku do roku 2003, co było spowodowane przeprowadzoną wówczas abolicją dla cudzoziemców przebywających w Polsce nielegalnie. 13. szef kuchni – duża restauracja, 14. handlowiec – (zakres obowiązków: „współpraca z rynkiem wietnamskim”) – rejestracja podmiotu w mieszkaniu prywatnym. Powtarzającym się argumentem wnioskodawców jest wskazywanie na handlowy charakter podmiotu, współpracę z kontrahentami wietnamskimi i, co za tym idzie, konieczność znajomości języka wietnamskiego. 161 Rodzaj działalności gospodarczej prowadzonej przez dany podmiot zakodowany jest w numerze REGON, wg klasyfikacji PKD. Informacja o kraju pochodzenia osoby fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą uwzględniana jest przez GUS dopiero od kilku miesięcy, w związku z czym, niemożliwe jest jeszcze uzyskanie danych na ten temat. GUS prowadzi natomiast badania podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego, w tym wietnamskiego. Badania te nie obejmują jednak wszystkich podmiotów. GUS nie dysponuje także pełnymi danymi dotyczącymi podmiotów zatrudniających mniej niż 9 osób. Podejmowanie działalności gospodarczej w Polsce przez obywateli innych państw reguluje obecnie ustawa z dnia 2 lipca 2004 roku o swobodzie działalności gospodarczej (Dz. U. z 2004 r. Nr 173, poz. 1807 z późn. zm.). Do obywateli Wietnamu stosuje się art.13 ust.2 w/w ustawy, w świetle którego obywatele państw nie będących członkami Unii Europejskiej, Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz państw, które nie zawarły umów ze Wspólnotą Europejską pozwalających ich obywatelom na korzystanie ze swobody przedsiębiorczości, mogą podejmować i prowadzić działalność gospodarczą na terytorium RP na takich samych zasadach jak obywatele polscy, jeśli posiadają w RP zezwolenie na osiedlenie się, zezwolenie na pobyt rezydenta długoterminowego WE, zezwolenie na zamieszkanie na czas oznaczony udzielone w związku z okolicznością, o której mowa w art.53 ust.1 pkt 7, 13 i 14 ustawy o cudzoziemcach (patrz: przypis nr 111), zgodę na pobyt tolerowany lub status uchodźcy. Inne osoby zagraniczne mogą także podejmować i wykonywać działalność gospodarczą w formie spółki komandytowej, komandytowo-akcyjnej, z ograniczoną odpowiedzialnością i akcyjnej, a także do przystępowania do takich spółek oraz obejmowania bądź nabywania ich udziałów lub akcji, o ile umowy międzynarodowe nie stanowią inaczej (art. 13 ust.3 ustawy). 87 WYKRES 21. LICZBA ZEZWOLEŃ NA PRACĘ W POLSCE UDZIELONYCH OBYWATELOM WIETNAMU NA TLE WYBRANYCH KRAJÓW W LATACH 1995-2006 14000 12000 10000 8000 6000 4000 2000 0 1995 1996 Ukraina 1997 Wietnam 1998 Niemcy 1999 2000 Wlk.Brytania 2001 Francja 2002 2003 2004 2005 USA Chiny Białoruś Rosja 2006 Źródło: Krajowy Urząd Pracy i Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej TABELA 15. LICZBA ZEZWOLEŃ NA PRACĘ UDZIELONYCH OBYWATELOM WIETNAMU W POLSCE W LATACH 1995- 2006 % WYDANYCH CUDZOZIEMCOM LICZBA WYDANYCH OBYWATELOM WIETNAMU ZEZWOLEŃ NA PRACĘ ROK ZEZWOLEŃ NA PRACĘ 1995 1 079 1996 1 221 1997 2 041 1998 1 779 1999 1 467 2000 1 230 2001 933 2002 947 2003 630 2004 1 063 2005 1 067 2006 999 Źródło: Krajowy Urząd Pracy oraz Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej 10,3 10,2 13,3 10,5 8,6 6,9 5,5 4,1 3,3 8,5 10,3 9,2 WYKRES 22. LICZBA OBYWATELI WIETNAMU LEGALNIE PRACUJĄCYCH W POLSCE W LATACH 1995-2006 2500 2000 1500 1000 500 0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Źródło: Krajowy Urząd Pracy oraz Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej 88 WYKRES 23. PROCENTOWY UDZIAŁ GŁÓWNYCH BRANŻ W OGÓLE WYDANYCH WIETNAMCZYKOM ZEZWOLEŃ NA PRACĘ W LATACH 1995-2006 (W %) 100% 80% 60% 40% 20% 0% 1995 1996 1997 1998 1999 handel 2000 2001 hotele, restauracje 2002 2003 2004 2005 2006 inne Źródło: Krajowy Urząd Pracy oraz Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej W 1995 roku handel i gastronomia były liczone łącznie WYKRES 24. LICZBA ZEZWOLEŃ NA PRACĘ WYDANYCH OBYWATELOM WIETNAMU WEDŁUG GRUP PRACOWNICZYCH W LATACH 2000, 2003, 2006 900 właściciele 800 700 pracownicy wykwalifikowani 600 kadra kierownicza, doradcy,eksperci 500 400 inne 300 200 robotnicy przy pracach prostych 100 0 2000 2003 2006 Źródło: Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Najczęściej ubiegano się o zezwolenie na pracę w funkcji właściciela lub współwłaściciela firmy. W kategorii tej obywatele Wietnamu dominowali w 2000 roku. Mniej zezwoleń na pracę otrzymywały osoby z grupy kierowniczej, doradczej oraz pracownicy wykwalifikowani. Natomiast wśród Wietnamczyków ubiegających się o pracę w Polsce praktycznie nie było pracowników przy pracach prostych. Wśród pracodawców zatrudniających obywateli Wietnamu przeważają małe i średnie firmy (np. w 2006 roku ponad 80% stanowiły firmy zatrudniające do 9 osób, 11,5% – firmy posiadające od 10 do 49 pracowników). 89 WYKRES 25. PROCENTOWY UDZIAŁ ZEZWOLEŃ NA PRACĘ WYDANYCH WIETNAMCZYKOM W 2006 ROKU (WG WIELKOŚCI ZATRUDNIAJĄCYCH ICH FIRM) 0,80% 11,50% 87,70% 0-9 zatrudnionych 10-49 zatrudnionych 50-249 zatrudnionych Źródło: Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Jak wynika z powyższych danych Wietnamczycy pracujący w Polsce zaangażowani są zazwyczaj w małych (zatrudniających 5-9 osób), najczęściej rodzinnych firmach. Często też są właścicielami lub udziałowcami tych firm. Migranci z Wietnamu ubiegają się przede wszystkim o zezwolenia na okresy dłuższe niż 3 miesiące (ponad 90% zezwoleń). Wnioski o zezwolenie na pracę w Polsce dotyczą głównie osób posiadających średnie wykształcenie (od 40 do 51%). W 2002 roku najwięcej wśród nich legitymizowało się wykształceniem wyższym (42%). * Wraz z napływem pracowników cudzoziemskich na początku lat 90. XX wieku podjęte działania, mające na celu ograniczenie szarej strefy, nie były skuteczne. Z jednej strony Państwowa Inspekcja Pracy podjęła środki prawne wobec nielegalnie pracujących cudzoziemców, z drugiej zaś skala prowadzonych kontroli była zbyt mała aby w sposób skuteczny przeciwdziałać temu zjawisku. Sytuację tę zaobserwowano również w latach 1993-1997, pomimo że wzrastała liczba zarejestrowanych podmiotów gospodarczych prowadzonych przez Wietnamczyków. W 2004 roku nastąpił nieznaczny wzrost liczby działających wietnamskich podmiotów gospodarczych w stosunku do roku 2003, co było spowodowane przeprowadzoną wówczas abolicją dla cudzoziemców przebywających w Polsce nielegalnie. Wzrost ten nastąpił pomimo faktu, że w tym samym roku weszły nowe przepisy kodeksu handlowego nakładające na osoby zakładające nowe spółki prawa handlowego obowiązek wnoszenia kapitału zakładowego w znacznie wyższej niż dotychczas kwocie.162 162 Art.624 ust.1. W terminie trzech lat od dnia wejścia w życie ustawy spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, o których mowa w art.612, dokonają podwyższenia kapitału zakładowego co najmniej do wysokości 25 000 złotych oraz spełnią wymogi dotyczące minimalnej wartości udziału określone w art.154 ust.2. Najpóźniej w terminie pięciu lat od dnia wejścia w życie ustawy spółki te dostosują wysokość kapitału zakładowego do wymagań określonych w art.154 ust.1 (Kodeks Spółek Handlowych). 90 TABELA 16. ZAREJESTROWANE I AKTYWNE PODMIOTY GOSPODARCZE PROWADZONE PRZEZ WIETNAMCZYKÓW WG KRAJOWEJ EWIDENCJI PODATNIKÓW ROK LICZBA AKTYWNYCH PODMIOTÓW W DANYM ROKU (Z REJESTRACJĄ FORMALNĄ) 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 4 14 18 255 370 595 856 1 160 1 371 1 555 1 717 2 230 2 748 2 971 Źródło: Ministerstwo Finansów163 B. NADZÓR I KONTROLA ORGANÓW PAŃSTWOWYCH 164 ODDZIAŁY KONTROLI LEGALNOŚCI ZATRUDNIENIA URZĘDÓW WOJEWÓDZKICH Według danych Ministerstwa Pracy w 2006 roku służby kontroli legalności zatrudnienia stwierdziły 1 718 przypadków nielegalnego wykonywania pracy przez cudzoziemców, w tym również Wietnamczyków. Wykryte i udokumentowane przypadki dotyczą przede wszystkim jednostek zajmujących się handlem hurtowym i detalicznym – 1 399. Liczba ta jest zgodna z przekazanymi informacjami, co w pewnej mierze wynika z faktu, iż cudzoziemcy stosunkowo rzadko są kontrolowani w tym zakresie. TABELA 17. NIELEGALNE WYKONYWANIE PRACY PRZEZ WIETNAMCZYKÓW NA TLE INNYCH NARODOWOŚCI W LATACH 2003-2006 OBYWATELSTWO ARMENIA BIAŁORUŚ BUŁGARIA CHINY FRANCJA NIEMCY 2003 2004 2005 2006 158 358 323 7 20 37 103 406 126 10 11 14 103 473 101 5 43 10 84 509 115 20 2 3 163 Krajowa Ewidencja Podatników (KEP) zawiera dane podatników, płatników podatków oraz płatników składek na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne w zakresie określonym ustawą z dnia 13 października 1995 r. o zasadach ewidencji i identyfikacji podatników i płatników (Dz. U. z 1995 r. Nr 142, poz. 702 z późn. zm.). Naczelnicy urzędów skarbowych na podstawie zgłoszeń identyfikacyjnych/aktualizacyjnych NIP podmiotów podlegających obowiązkowi ewidencyjnemu prowadzą ich ewidencję oraz przekazują do bazy KEP informacje pochodzące z tych zgłoszeń. W Krajowej Ewidencji Podatników znajdują się dane od roku 1993; dane za lata 1993-1996 pochodzą z zasobów informacyjnych tworzonych na podstawie obowiązującej wówczas ustawy z dnia 8 stycznia 1993 r. o podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym (Dz. U. z 1993 r. Nr 11, poz. 50 z późn. zm.). 164 Od 1 lipca 2007 roku kontrolę legalności zatrudnienia przejęła Państwowa Inspekcja Pracy. Wcześniej kontrolę legalności zatrudnienia sprawowali wojewodowie. 91 MONGOLIA RUMUNIA ROSJA TURCJA UKRAINA WLK. BRYTANIA STANY ZJEDNOCZONE WIETNAM POZOSTAŁE RAZEM 58 22 45 21 1 378 13 25 85 161 2 711 34 5 31 13 866 10 8 54 104 1 795 36 16 26 5 741 1 13 31 76 1 680 76 14 36 691 20 42 106 1 718 Źródło: Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej W 2006 roku jedynie 2% przypadków nielegalnego zatrudnienia cudzoziemców stwierdzonych w rezultacie kontroli oddziałów kontroli legalności zatrudnienia Urzędów Wojewódzkich dotyczyło Wietnamczyków. Na tle innych narodowości obywatele Wietnamu zajmowali odległe 36 miejsce. W stosunku do wydanych zezwoleń na pracę dla Wietnamczyków w 2006 roku udział nielegalnie zatrudnionych wyniósł zaledwie 4%. Podobnie sytuacja wyglądała w poprzednich latach, np. w 2003 roku, gdy nielegalne zatrudnienie Wietnamczyków stanowiło zaledwie 3% ogółu stwierdzonych przypadków wykonywania pracy przez cudzoziemców wbrew obowiązującym przepisom.165 Czynności nadzorczo-kontrolne przeprowadzane przez inspektorów pracy w zakresie przestrzegania przepisów prawa pracy przez podmioty gospodarcze prowadzone przez obywateli Wietnamu dotyczyły zarówno prawnej ochrony pracy, jak również przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Działalność kontrolowanych podmiotów koncentrowała się głównie na branży gastronomicznej. Stwierdzone nieprawidłowości dotyczyły przede wszystkim: - nieprawidłowo prowadzonej dokumentacji pracowniczej, tj. braku potwierdzenia pracownikowi na piśmie rodzaju i warunków kolejnej umowy o pracę, nierzetelnego sporządzania umów o pracę oraz ich rozwiązywania, nieprawidłowego prowadzenia akt osobowych pracowników, a ponadto niesporządzania i niewydawania świadectw pracy byłym pracownikom; - przestrzegania przepisów dotyczących czasu pracy, w tym w szczególności zatrudniania w godzinach nadliczbowych, prawidłowego prowadzenia rozkładu oraz ewidencji czasu pracy, rekompensowania pracy w godzinach nadliczbowych; - przestrzegania przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, tj. sporządzania dokumentacji powypadkowej, udostępniania pracownikom instrukcji BHP, poddania pracowników szkoleniom BHP, skierowania pracowników na badania lekarskie.166 ORGANY KONTROLI SKARBOWEJ W ocenie organów kontroli skarbowej działalność gospodarcza obywateli Wietnamu najczęściej jest prowadzona bez zorganizowanego zakładu pracy, w szczególności na bazarach oraz jako handel obwoźny.167 165 Trzeba jednak zaznaczyć, iż zakres działalności oraz stan etatowy służb kontroli legalności zatrudnienia powoduje, że Inspektorzy Oddziałów Kontroli Legalności Zatrudnienia Urzędów Wojewódzkich nie mają możliwości skontrolowania dużej liczby podmiotów gospodarczych. Zapowiedz reaktywowania w lipcu br. działalności Państwowej Inspekcji Pracy może tą sytuację zmienić. 166 Informacje z Państwowej Inspekcji Pracy. 167 Informacje z Ministerstwa Finansów. 92 W trakcie kontroli stwierdzano zwykle nieprawidłowości polegające na zaniżaniu przychodów z prowadzonej działalności na skutek nie zaewidencjonowania faktycznej sprzedaży towarów handlowych. Zauważono także zjawisko zakładania fikcyjnych spółek, których członkami zarządu zostawali Wietnamczycy zwerbowani na targowiskach, wyrażający zgodę na zarejestrowanie firmy na swoje nazwisko. Firmy te następnie w swoich księgach poświadczały nieprawdę, bowiem nie dokumentowały faktycznego obrotu towarowego, służyły jedynie do legalizacji towaru niewiadomego pochodzenia, będącego w posiadaniu innych, kontrolowanych spółek. Ujawniono także nieliczne przypadki postępowań w zakresie nieujawnionego przychodu do opodatkowania. Ponadto, kontrole skarbowe oraz prowadzone czynności obserwacyjno-kontrolne wykazały także przypadki prowadzenia niezarejestrowanej działalności gospodarczej przez obywateli Wietnamu. W niektórych województwach – np.: lubelskim, łódzkim, opolskim nie podano żadnej liczby skontrolowanych podmiotów. Można to tłumaczyć z jednej strony brakiem znaczących podmiotów gospodarczych w danym roku, ponieważ przedmiotem postępowania są zazwyczaj małe, rodzinne firmy prowadzące działalność gastronomiczno-handlową. Z zaś tym, że tzw. „small biznes” prowadzony przez Wietnamczyków nie wywołuje zainteresowania organów kontroli skarbowej z powodu niskich obrotów oraz działalności handlowej i usługowej na niewielką skalę. Jednocześnie w/w organy nie kontrolują wszystkich podmiotów gospodarczych działających na danym terenie, w danym roku. Warto zaznaczyć, że niekompletne i niewłaściwe rejestracje dokonywane przez Wietnamczyków w organach podatkowych wynikały z nieznajomości przepisów prawnych i były typowe dla danej grupy podatkowej (zarówno dla cudzoziemców, jak i dla obywateli polskich). NABYWANIE NIERUCHOMOŚCI PRZEZ OBYWATELI WIETNAMU Cudzoziemcy, którzy nie są obywatelami państw członkowskich Europejskiego Obszaru Gospodarczego powinni uzyskać zezwolenie na zakup w Polsce nieruchomości oraz gruntów168. Liczba zezwoleń uzyskanych przez obywateli Wietnamu jest niewielka, pewien jej wzrost nastąpił w latach 1996-1997, 1999 i 2006. Warto zwrócić uwagę, że w 1991 i 1998 r. obywatele Wietnamu w ogóle nie występowali o zezwolenia na nabycie nieruchomości 169. TABELA 18. LICZBA ZEZWOLEŃ NA NABYCIE NIERUCHOMOŚCI WYDANYCH OBYWATELOM WIETNAMU LICZBA WYDANYCH ZEZWOLEŃ 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 NA NABYCIE NIERUCHOMOŚCI NA NABYCIE LOKALI 4 1 2 4 5 13 10 0 13 5 2 3 1 4 1 1 0 2 2 168 Ustawa z dnia 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców (tekst jednolity: Dz. U. 2004 nr 167 poz. 1758). 169 Informacje Departamentu Zezwoleń i Koncesji MSWiA. 93 2002 2003 2004 2005 2006 3 3 2 7 14 2 2 1 2 Źródło: Opracowanie własne na podstawie informacji Departamentu Zezwoleń i Koncesji MSWiA Powyższe dane mogą świadczyć o niewielkim zainteresowaniu Wietnamczyków zakupem nieruchomości w Polsce. Należy jednak pamiętać, że ustawa nie uwzględnia spółdzielczych lokali własnościowych, gdyż nie posiadają one wyodrębnionych ksiąg wieczystych i ten rodzaj własności nie jest związany z udziałem w gruncie oraz nie dotyczy cudzoziemców, którym udzielono zezwolenia na pobyty długoterminowe ( z obowiązku uzyskania zezwolenia zwolnieni są m. in. cudzoziemcy zamieszkujący w Polsce co najmniej 5 lat od uzyskania zezwolenia na osiedlenie się oraz cudzoziemcy będący małżonkami obywateli polskich i zamieszkujący w Polsce co najmniej 2 lata od uzyskania zezwolenia na osiedlenie się, jeżeli nabywana nieruchomość stanowić będzie wspólna własność małżonków). Niezależnie od tych wyłączeń można stwierdzić, iż stopień zainteresowania Wietnamczyków zakupem nieruchomości w Polsce jest niewielki, zwłaszcza w przypadku terenów i gruntów. PAŃSTWOWA INSPEKCJA SANITARNA Zakłady gastronomiczne prowadzone przez obywateli Wietnamu mieszkających w Polsce są przedmiotem zainteresowania Państwowej Inspekcji Sanitarnej, w zakresie jej kompetencji, czego dowodem jest stosunkowo wysoka liczba kontroli. W 2005 roku organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej: - nadzorowały ogółem 57 135 obiektów gastronomicznych (restauracji, barów i zakładów małej gastronomii), w tym 430 prowadzonych przez Wietnamczyków (0,75% ogółu nadzorowanych); - skontrolowały ogółem 42 825 w/w obiektów (75% nadzorowanych), w tym 394 prowadzonych przez Wietnamczyków (91,6% wszystkich obiektów prowadzonych przez Wietnamczyków); - przeprowadziły 666 kontroli i rekontroli ww. obiektów; - nałożyły 221 mandatów, na sumę 54 700 PLN; - wydały 7 decyzji o unieruchomieniu obiektów prowadzonych przez Wietnamczyków.170 W 2006 roku organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej: - nadzorowały ogółem 58 178 ww. obiektów gastronomicznych, w tym 436 prowadzonych przez Wietnamczyków (0,75% ogółu nadzorowanych); - skontrolowały ogółem 42 033 ww. obiektów (72,2% nadzorowanych), w tym 399 prowadzonych przez Wietnamczyków (91,5% wszystkich obiektów prowadzonych przez Wietnamczyków); - przeprowadziły 710 kontroli i rekontroli w/w obiektów; - nałożyły 249 mandatów, na sumę 63 250 PLN; - wydały 16 decyzji o unieruchomieniu obiektów prowadzonych przez Wietnamczyków. Do najczęściej stwierdzanych nieprawidłowości w zakładach prowadzonych przez Wietnamczyków należały: 170 Informacje Głównego Inspektora Sanitarnego. 94 - - brak bieżącego porządku i czystości w pomieszczeniach (brudne meble, urządzenia, sprzęt, naczynia); brak segregacji produktów spożywczych przechowywanych w urządzeniach chłodniczych; nieprawidłowe przechowywanie żywności, szczególnie nietrwałej mikrobiologicznie (niepoddane obróbce cieplnej, np.: wędliny, surowe mięso), poza urządzeniami chłodniczymi; przygotowywanie potraw od surowca przy braku możliwości zapewnienia prawidłowych warunków obróbki wstępnej surowców; używanie do produkcji surowców pochodzenia azjatyckiego bez etykiet w języku polskim; brak badań do celów sanitarno-epidemiologicznych zatrudnionych pracowników; nieprawidłowa (brak lub brudna) odzież ochronna pracowników. Państwowa Inspekcja Sanitarna skontrolowała 399 restauracji, barów i zakładów małej gastronomii, co stanowiło w 2006 roku ponad 90% prowadzonych przez Wietnamczyków obiektów. Daje to podstawę do ich legalnej działalności gastronomicznej, choć skala przyznanych mandatów wskazuje na to, iż stały nadzór nad tą działalnością jest uzasadniony i powinien być kontynuowany. UBEZPIECZENIE SPOŁECZNE I ZDROWOTNE OBYWATELI WIETNAMU MIESZKAJĄCYCH W POLSCE Według danych Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w lutym 2007 roku w Centralnym Rejestrze Ubezpieczonych (CRU) zarejestrowanych było 2700 ubezpieczonych, którzy podali w zgłoszeniu do ubezpieczenia obywatelstwo wietnamskie. Liczba obywateli Wietnamu zgłoszonych do ubezpieczenia zdrowotnego jest niewielka. Z doniesień obiegowych wynika jednak, iż Wietnamczycy tradycyjnie korzystają z medycyny homeopatycznej, a grupy bardziej zamożne korzystają z prywatnych usług medycznych. W tym kontekście należy pamiętać, że stosunkowo wysoka liczba Wietnamczyków o nieuregulowanym statusie pobytu nie ma możliwości zarejestrowania się w CRU. TABELA 19. LICZBA OBYWATELI WIETNAMU ZGŁOSZONYCH DO UBEZPIECZENIA ZDROWOTNEGO LUB ZAREJESTROWANYCH W CENTRALNYM WYKAZIE UBEZPIECZONYCH (CWU) BEZ ZGŁOSZENIA DO UBEZPIECZENIA ZDROWOTNEGO Z ZAKŁADU UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH (ZUS) LUB KASY ROLNICZEGO UBEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO (KRUS), NARODOWEGO FUNDUSZU ZDROWIA (NFZ) ODDZIAŁ NFZ 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 BRAK IDENTYFIKATORA ODDZIAŁU DOLNOŚLĄSKI 2 1 6 15 4 17 1 2 3 1 6 2 8 1 1 1 4 1 1 7 8 4 13 1 1 10 1 8 4 18 17 136 1 1 KUJAWSKO-POMORSKI LUBELSKI LUBUSKI ŁÓDZKI MAŁOPOLSKI MAZOWIECKI OPOLSKI 1 4 2 14 1 ZGŁOSZENIE Z MSWIA O NADANIU NUMERU PESEL RAZEM (BEZ ZGŁOSZENIA DO UBEZPIECZENIA Z ZUZ LUB KRUS) 1099 11 1103 56 2 7 4 29 8 3 9 1 2 6 11 23 54 25 107 26 191 6 30 225 112 743 1 4 33 2 9 3 95 1 PODKARPACKI 1 3 1 1 1 2 1 1 3 17 7 42 20 46 PODLASKI POMORSKI SLĄSKI 13 3 ŚWIĘTOKRZYSKI 2 WARMIŃSKOMAZURSKI 1 1 3 4 ZACHODNIOPOMORSKI 42 5 16 14 10 5 10 8 68 117 4 10 1 1 1 4 8 3 14 4 19 7 2 1 4 7 20 41 31 214 245 356 65 1 428 2 416 WIELKOPOLSKI RAZEM 10 3 2 Źródło: Narodowy Fundusz Zdrowia 9. PROCESY INTEGRACYJNE SPOŁECZNOŚCI WIETNAMSKIEJ W POLSCE A. PROBLEMY TERMINOLOGICZNE I DEFINICYJNE Na skutek napływu dużej liczby migrantów wywodzących się z różnorodnych kręgów kulturowych, integracja imigrantów jest coraz bardziej palącym problemem państw członkowskich Unii Europejskiej. Termin integracja jest podstawowym pojęciem używanym przez administracje państw przyjmujących migrantów na określenie procesu włączania się społeczności imigranckich do głównego nurtu społeczeństwa przyjmującego: mówi się o integracji migrantów, programach integracyjnych, pre-integracyjnych czy re-integracyjnych, nastawieniu pro-integracyjnym pewnych grup cudzoziemców itp. O integracji mówią wszyscy, stała się ona słowem powszednim, mimo, że nie ma jednej przyjętej je definicji. Warto zauważyć, że środowiska naukowe, w odróżnieniu od administracji, operują bardziej rozbudowanym aparatem terminologicznym odnoszącym się do takiego procesu jak np.: asymilacja, akulturacja, adaptacja, izolacja, separacja, marginalizacja itd.171 Pierwszy unijny Podręcznik integracji dla osób odpowiedzialnych za kształtowanie i wdrażanie polityki172 proponuje zrezygnować z szukania jednej definicji integracji na rzecz przedstawienia tego zjawiska w sposób bardziej opisowy, czyli poprzez określenie celów integracji oraz jej wskaźników. Jako cel integracji wskazuje się samowystarczalność migranta w nowych dla niego warunkach. Zdaniem autorów Podręcznika, rządy szukać powinny dróg umożliwienia imigrantom prowadzenia niezależnego życia w aspektach takich jak: mieszkanie, praca, edukacja, sieci społeczne i uczestnictwo w społeczeństwie. Za podstawę udanej integracji uważa się dostęp do rynku pracy oraz oświaty, jak również znajomość języka państwa przyjmującego. Powyższe elementy wpływają bowiem w największy sposób na częstotliwość kontaktów społecznych migranta i typ jego społecznych interakcji. Pierwszy Podręcznik zwrócił również uwagę na dodatkowy bałagan terminologiczny dotyczący zdefiniowania samych pojęć „imigrant”, czy „mniejszość”. Nie ma też zgody co do tego, czy traktować „imigrantów” jako grupę czy zbiór jednostek lub podgrup określonych na podstawie kraju pochodzenia, etniczności, religii, płci, wieku, powodu przyjazdu (migranci zarobkowi, uchodźcy, członkowie rodzin), wykształcenia. 171 Maciej Ząbek, Problemy adaptacji kulturowej migrantów, w: Maciej Ząbek (red.), Między piekłem a rajem. Problemy adaptacji kulturowej uchodźców i imigrantów w Polsce, Trio, Warszawa 2002, ss.7-23. 172 Podręcznik integracji dla osób odpowiedzialnych za kształtowanie i wdrażanie polityki, Wspólnoty Europejskie, listopad 2004. 96 B. WSKAŹNIKI INTEGRACJI Pierwszy Podręcznik na temat integracji podaje następującą typologię wskaźników integracji: - obiektywne („hard”) – statystycznie wychwytywalne, wynikające z systemu prawnego i instytucjonalnego państwa przyjmującego, jak na przykład poziom zatrudnienia czy dostęp do pewnych praw (prawo do opieki zdrowotnej, oświaty, prawa obywatelskie); - subiektywne („soft”, „invisible”) – odnoszą się bardziej do zachowań, odczuć jak np. zadowolenie z pracy czy poczucie przynależności do kraju przyjmującego, zaufanie do instytucji publicznych. Wskaźniki subiektywne są bardziej deklaratywne niż mierzalne. Wskaźniki obiektywne mają charakter ilościowy. Badaniom wskaźników subiektywnych służą raczej metody jakościowe, pogłębione wywiady nakierowane na uzyskanie wypowiedzi dotyczących zadowolenia z życia, deklaracji dobrego lub złego samopoczucia w kontekście przyjmującym, dobrej lub złej oceny kontaktów z tym kontekstem, umiejętności radzenia sobie z nim, poczucia emocjonalnych więzi z reprezentantami społeczeństwa przyjmującego. Postępujące procesy globalizacyjne sprawiają, że lista wskaźników, które uwzględnić należy przy opisie procesu integracyjnego stale się wydłuża. Obserwujemy szybkie zmiany profilu nowych migrantów, intensyfikacji ulegają kontakty między członkami poszczególnych diaspor w różnych państwach przyjmujących oraz kontakty imigrantów z krajem pochodzenia i vice versa. Rodzi to potrzebę bliższego przyjrzenia się roli państwa pochodzenia w procesie integracji migranta, jego polityki, która może być neutralna, przyjazna bądź wroga integracji emigranta w nowych otoczeniu społeczno-kulturowo-instytucjonalnym. Powyższe dotyczy również wspólnot religijnych, z których wywodzą się migranci. Ciągłym zmianom podlega też struktura rynku pracy państwa wysyłającego, przyjmującego oraz innych państw, które na pewnym etapie procesu migracyjnego mogą się cudzoziemcowi wydać atrakcyjniejsze niż państwo, w którym właśnie przebywa. Doprowadzić to może do reemigracji i przerwania procesu integracyjnego. W pewnym powiązaniu ze zmianami na rynkach pracy ewoluują też szanse integracyjne, jakie oferuje migrantowi społeczeństwo przyjmujące. Dynamika kontekstu procesu integracyjnego, jak i całego procesu migracyjnego, jest więc dziś znacznie większa niż w przeszłości: Technologie informatyczne (tanie rozmowy telefoniczne, Internet), transportowe (częstsze wizyty w kraju pochodzenia), telewizja satelitarna, większa dostępność filmów, muzyki itd. z kraju pochodzenia, większe zaangażowanie państw pochodzenia w sprawy diaspor, większe zaangażowanie struktur wyznaniowych w sprawy diaspor) doprowadziły do wytworzenia się dużych wspólnot transnarodowych. Przepływy i odpływy migracyjne się przenikają, a etniczność grup osiedleńczych jest cały czas odświeżana przez nowoprzybyłych.173 Sprawę komplikuje dodatkowo specyfika kolejnych pokoleń wywodzących się ze środowisk imigracyjnych, które, mając już własny dyskurs, postrzegane są przez społeczeństwa przyjmujące, a często również przez społeczeństwo wysyłające, czy pokolenie rodziców/dziadków, w kategoriach kojarzonych z pierwszym pokoleniem migrantów. C. POLITYKA INTEGRACYJNA STANDARDY MIĘDZYNARODOWE Pierwszy Podręcznik określił zadania dla rządów państw członkowskich UE w sposób następujący: Chcąc by imigranci czuli się częścią naszego społeczeństwa musimy traktować ich partnersko oraz zapewnić, że będą mieć właściwe narzędzia do pełnego uczestnictwa w 173 Leo Lucassen, David Feldman, Jochen Oltmer (red.), Paths of Integration: Migrants in Western Europe (1880-2004), Amsterdam University Press, s.17. 97 życiu naszych społeczeństw. Integracja jest ciągłym, dwukierunkowym procesem opartym o wzajemne prawa i obowiązki ze strony tak imigrantów, jak i społeczeństwa przyjmującego.174 Zalecił on rządom pochylenie się nad zagadnieniami takimi jak: oferta integracyjna dla nowoprzybyłych, uczestnictwo obywatelskie, warunki mieszkaniowe, opieka zdrowotna, oświata, czy rynek pracy. Przywołał takie standardy europejskie jak równość, niedyskryminacja, solidarność, otwartość, uczestnictwo i tolerancja. Podkreślił też potrzebę ścisłej współpracy i partnerstwa między organizacjami rządowymi, pozarządowymi, pracodawcami, związkami zawodowymi, organizacjami religijnymi, społeczeństwem, stowarzyszeniami migrantów a mediami, a ponadto potrzebę zapewnienia dostępu do instytucji, służb i środków uczestnictwa obywatelskiego oraz otwartość życia stowarzyszeniowego, od klubów sportowych po partie polityczne, na społeczności imigranckie. W zaprezentowanym w maju 2007 roku drugim Podręczniku poświęcono więcej uwagi analizie sytuacji integracyjnej w Europie zgodnie z wypracowanymi wcześniej wskaźnikami integracji skupiając się na: warunkach mieszkaniowych, integracji ekonomicznej migrantów (zatrudnienie, samozatrudnienie) oraz uczestnictwie obywatelskim migrantów. Ostatnim trendem w polityce integracyjnej państw członkowskich UE jest wprowadzanie obowiązkowych programów integracyjnych dla wszystkich cudzoziemców. Programy obejmują naukę języka kraju przyjmującego oraz opanowanie podstawowej wiedzy obywatelskiej. Od zaliczenia odpowiednich programów uzależnione jest otrzymanie zgody na pobyt czasowy, stały czy przyznanie imigrantowi obywatelstwa. Z kolei Rada Europy w swym Religion and the integration of immigrants 175 podkreśla potrzebę zabezpieczenia zasady wolności religijnej w krajowej legislacji oraz informowania mniejszości o jej prawach jak również opinii publicznej kraju przyjmującego o specyfice nowych grup. POLITYKA INTEGRACYJNA RP Przykład społeczności wietnamskiej w Polsce doskonale pokazuje braki polskiej polityki integracyjnej. W obowiązującym ustawodawstwie polskim nie funkcjonuje obecnie żadna podstawa prawna umożliwiająca szczególne działania integracyjne skierowane do konkretnej grupy narodowościowej. Funkcjonują jedynie Indywidualne Programy Integracji skierowane do osób, które otrzymały w Polsce status uchodźcy. 176 Obywatele Wietnamu przebywający w Polsce nie posiadają z reguły statusu uchodźcy, dlatego też nie uczestniczą w w/w programach. Jednostki polskiej administracji odpowiedzialne za problematykę integracyjną nie prowadziły badań dotyczących społeczności wietnamskiej w Polsce. Wiedza na temat tej społeczności pochodzi z szerszych projektów jak np. Empowering migrants, który realizowała IOM we współpracy z Caritasem oraz ogólnych spotkań i konsultacji ze stowarzyszeniami imigranckimi w Polsce, jak np. debata Problemy i bariery integracji imigrantów w Polsce, która odbyła się w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej (MPIPS) w styczniu 2006 roku. W opinii Departamentu Pomocy i Integracji Społecznej MPiPS wskazane jest prowadzenie działań integracyjnych dla wszystkich imigrantów przebywających legalnie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Będzie to możliwe dzięki nowemu instrumentowi finansowemu 174 Podręcznik integracji…, op. cit., s.16. Religion and the integration of immigrants, Rada Europy, Strasburg 1999. 176 Ustawa z dnia 12 marca 2004r. o pomocy społecznej (Dz. U. Nr 64, poz.593 z późniejszymi zmianami). 175 98 wprowadzanemu przez Unię Europejską w ramach ramowego programu Solidarność i Zarządzanie Przepływami Migracyjnymi na lata 2007-2013, a w szczególności Europejskiemu Funduszowi na rzecz Integracji Obywateli Krajów Trzecich. Prawa mniejszości narodowych i etnicznych reguluje ustawa.177 Art. 2 tej ustawy zawiera definicje mniejszości narodowej i etnicznej oraz wylicza mniejszości narodowe i etniczne występujące w Polsce - żeby pewną wspólnotę można było uznać za mniejszość narodową lub etniczną, jej członkowie muszą posiadać obywatelstwo polskie, a ona sama musi spełniać łącznie sześć warunków, przy czym pięć warunków jest wspólnych, a jeden określa różnicę między nimi. Mniejszością narodową lub etniczną jest więc, według tej definicji, grupa obywateli polskich, która spełnia następujące kryteria: 1. jest mniej liczebna od pozostałej części ludności RP; 2. w sposób istotny odróżnia się od pozostałych obywateli językiem, kulturą lub tradycją; 3. dąży do zachowania swego języka, kultury lub tradycji; 4. ma świadomość własnej historycznej wspólnoty narodowej i jest ukierunkowana na jej wyrażanie i ochronę; 5. jej przodkowie zamieszkiwali obecne terytorium RP od co najmniej 100 lat. Za mniejszość narodową uznaje się grupę, która utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie, a za mniejszość etniczną grupę nieutożsamiającą się z takim narodem. Mniejszości narodowe w RP to mniejszości: białoruska, czeska, litewska, niemiecka, ormiańska, rosyjska, słowacka, ukraińska i żydowska, etniczne: karaimska, łemkowska, romska, tatarska. Społeczność wietnamska w Polsce nie jest więc mniejszością w rozumieniu ustawy i nie może korzystać z jej rozwiązań. Warto również podkreślić, że wolność religijną gwarantuje Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej oraz Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (Dz. U. z 1989 r. Nr 29, poz. 155 z późniejszymi zmianami), a cudzoziemcy w sposób nieskrępowany mogą wyznawać swoją religię. Debata w MPiPS dobitnie pokazała, że każda społeczność imigrantów jest specyficzna i wymaga określonego podejścia w kwestii integracji. W związku z tym działania wspierające integrację winny opierać się na informacji i wiedzy o specyfice poszczególnych grup imigranckich. Nie ma jednak podstawy prawnej do objęcia taką polityką społeczności wietnamskiej w Polsce. Brak też kadr, które dysponowałyby rzetelną wiedzą na temat imigrantów z Wietnamu, ich bagażu kulturowego, ich specyfiki integracyjnej w Polsce. Pewne nadzieje w tym względzie daje uruchomienie studiów wietnamistycznych na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Kolejnym wnioskiem z debaty jest brak skutecznego systemu przepływu informacji między organizacjami pozarządowymi, imigranckimi, imigrantami a sektorem rządowym, co zostało uznane za główną barierę w podejmowaniu efektywnych działań wspierających procesy integracyjne. D. KONTEKSTY INTEGRACJI WIETNAMCZYKÓW W POLSCE KONTEKST KRAJU, SPOŁECZEŃSTWA POCHODZENIA Kultura pochodzenia ukształtowana w toku burzliwej historii Wietnamu, bogatej w wojny i zabory, sprawia, że badacze bardzo wysoko oceniają możliwości adaptacyjne 177 Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym (Dz. U. Nr 17, poz. 141 z późń. zm.). 99 Wietnamczyków do zmiennych warunków kulturowo-społecznych. W okresie od XIII do XX wieku Wietnamczycy oswoili terytorium daleko szersze od ich pierwotnych siedzib. Migracje, wielokulturowość oraz zdolności dostosowawcze wpisane są w historię Wietnamu. Poza ekspansją samych Wietnamczyków podlegali oni też zakusom azjatyckich i pozaazjatyckich potęg (Chiny, Francja, USA), które pragnęły narzucić im swoją kulturę, co zakończyło się skuteczną obroną wietnamskiej obyczajowości. Integracyjną strategię imigranta z Wietnamu w świetle jego kultury pochodzenia scharakteryzować można następująco: Wietnamczycy ze swą tradycją eklektyzmu mogą chcieć zapożyczać z zachodniej cywilizacji rozmaite jej elementy, jednak zawsze pragną pozostać Wietnamczykami.178 Nasuwa się tu pytanie o to, które elementy cywilizacji zachodniej mogą być dla Wietnamczyków atrakcyjne, a które nie, które ich przyciągają, które są im obojętne a których zdecydowanie nie przyjmą? Badacze kładą szczególny nacisk na komunitarny charakter społeczeństwa wietnamskiego, gdzie powinności na rzecz rodziny i wspólnoty stanowią rdzeń życia społecznego, w przeciwstawieniu do zachodniego indywidualizmu i atomistycznego pojmowania społeczeństwa.179 Do Wietnamu odnoszony jest cały zestaw tzw. „wartości azjatyckich”, na które składają się: podporządkowanie się liderom, szacunek dla władzy, prawo (prymat prawa zwyczajowego nad stanowionym), porządek oraz orientacja wspólnotowa, kładąca nacisk na pierwszeństwo dobra wspólnoty ponad prawami jednostki, nacisk na wartości rodzinne.180 Tradycyjna struktura społeczna opierała się na rodzinie wielopokoleniowej skupionej wokół patriarchy. Rodziny łączyły się do pracy i obrony w lang. Lang było podstawową jednostką społeczno-ekonomiczną. Silny był związek z rodziną i terytorium. Do lang przyznawali się wszyscy, którzy się z niego wywodzili i mieli w nim groby przodków. Osoba bez lang spotykała się z pogardą, mówiono o niej „człowiek z czterech stron świata”. Zmiana miejsca zamieszkania postrzegana była jako zjawisko naganne. Do dziś pytanie o miejsce zamieszkania jest pytaniem o wieś rodzinną. Więzy rodzinne są w kulturze pochodzenia imigrantów z Wietnamu bardzo silne. Każdy ma określoną rolę i znaczenie. Poszczególne osoby w rodzinie wzajemnie się uzupełniają, pozostając niekiedy we wzajemnej opozycji (np. rola matki i ojca). Określone są także role i obowiązki dzieci wobec rodziców czy wzajemne stosunki między rodzeństwem. Podkreślana jest rola starszych ludzi, jako tych, którzy mają największe doświadczenie i wiedzę. Badani podkreślają, że najbardziej charakterystyczne dla kraju pochodzenia są „rodzina i więzy rodzinne. Musi być szacunek, dzieci muszą szanować starszych i rodziców”.181 W Wietnamie dadzą się wyodrębnić dwa poziomy tradycji: tradycja wielka – konfucjańska i mała, czyli tradycja kultów wspólnoty wiejskiej. Kontekst kraju pochodzenia jest rzeczywistością dynamiczną. W drugiej połowie XIX wieku Francja stworzyła Indochiny, co zaowocowało pojawieniem się zjawiska migracji 178 Adam W. Jelonek, Wartości azjatyckie – manifest polityczny czy kategoria kulturowa, w: Adam W. Jelonek (red.), Wietnamczycy: systemy wartości, stereotypy Zachodu, Scholar, Warszawa 2004, s.11. 179 Adam W. Jelonek, Wartości azjatyckie – manifest polityczny czy kategoria kulturowa, w: Adam W. Jelonek (red.), Wietnamczycy: systemy wartości, stereotypy Zachodu, op. cit., s.18. 180 Ibidem, s.23. 181 Katarzyna Głowala, Zrozumieć Wietnamczyków, w: M. Ząbek (red.), Między piekłem a rajem. Problemy adaptacji kulturowej uchodźców i imigrantów w Polsce, op. cit., s.145. 100 zewnętrznej. Wtedy to migracja zewnętrzna zyskała przyzwolenie społeczne. Największe znaczenie dla dynamiki zmian kontekstu kraju pochodzenia ma realizowana od 1986 roku polityka doi moi, tworząca nowe rodzaje powiązań społecznych, sprzyjająca urbanizacji. 182 Na skutek zmian społecznych w kraju pochodzenia w Wietnamie zaczął zanikać model rodziny wielkiej ho (obejmowała, poza rodzicami i dziećmi, dalsze kręgi pokrewieństwa w linii męskiej, żyjące pod jednym dachem), a upowszechnia się model rodziny małej, zwanej gia dinh, powiększonej o grupę znajomych i przyjaciół. FUNKCJONOWANIE ELEMENTÓW KONTEKSTU POCHODZENIA W WARUNKACH KRAJU PRZYJMUJĄCEGO Z założenia kultura społeczeństwa przyjmującego dla cudzoziemców, którzy nie zamierzają się osiedlić, nie jest kulturą aspiracji. Realizacja celów Wietnamczyków zamieszkałych w Polsce nie wymaga od nich asymilacji czy akulturacji. Mamy więc do czynienia z adaptacją. Zdaniem T. Halik, współistnienie w Wietnamie tradycji wielkiej – konfucjańskiej i małej – kultów wspólnoty wiejskiej przekłada się na ogląd rzeczywistości kulturowej migranta w kraju przyjmującym. Tradycją wielką w przypadku Polski miałaby być tradycja kulturalna Polski, a tradycja mała to tradycja kultury wietnamskiej.183 W badaniach imigranci z Wietnamu podkreślają specyfikę relacji społecznych kraju pochodzenia. Ten typ więzi przenoszony jest na sytuację emigracyjną. Wzorzec kultury kraju pochodzenia przenoszony jest na nowe relacje sąsiedzkie, co daje poczucie swojskości i bezpieczeństwa.184 W dużej mierze Wietnamczycy starają się mieszkać blisko siebie, wykorzystują powiązania rodzinne i koleżeńskie, są dobrze zorganizowani wewnętrznie w ramach sieci rodzinnych, sąsiedzkich i towarzyskich. Badania dowodzą, że różnice kulturowe dotyczą zwłaszcza definiowania pewnych pojęć jak: prywatność, szczerość, lojalność w stosunkach międzyludzkich, oczekiwanej i dopuszczalnej bliskości psychicznej i fizycznej. Należy też pamiętać, że tradycja wietnamska nie pozwala na narzekanie i skarżenie się, zwłaszcza w kontakcie z gospodarzem.185 W Wietnamie istnieje tradycja aktywności grupowej: kluby towarzyskie i sportowe, co znajduje przełożenie na organizację wewnętrzną społeczności wietnamskiej i uczestnictwo w podobnych instytucjach w Polsce. E. DYNAMIKA PROFILU MIGRANTÓW I ICH STRATEGII MIGRACYJNYCH Społeczność wietnamska w Polsce nie jest społecznością homogeniczną. Zmienne socjologiczne, za pomocą których można opisywać tę grupę pozwalają na wyodrębnienie z niej wielu typów migranta wietnamskiego w RP, z których każdy będzie miał własną trajektorię integracji społecznej i kulturowej. Zmienna długości pobytu pozwala wyodrębnić dwie wyraźne grupy, będące podstawą podziału społeczności Wietnamczyków w Polsce: pierwszą falę migracyjną z lat 50. – 80. XX wieku oraz drugą falę migracyjną, która napłynęła do Polski po 1989 roku. Celem migracji pierwszej fali przybyszów było zdobycie wykształcenia (studenci i doktoranci – w PRL 182 Adam W. Jelonek, Wartości azjatyckie – manifest polityczny czy kategoria kulturowa, w: A. W. Jelonek (red.), Wietnamczycy: systemy wartości…, op. cit., s.23. 183 Teresa Halik, za: K. Głowala, Zrozumieć Wietnamczyków, w: M. Ząbek (red.), Między piekłem a rajem. Problemy adaptacji kulturowej uchodźców…, op. cit., s.145. 184 Katarzyna Głowala, Zrozumieć Wietnamczyków, w: M. Ząbek (red.), Między piekłem a rajem. Problemy adaptacji kulturowej uchodźców…, op. cit., s.146. 185 Teresa Halik, Ewa Nowicka, Wietnamczycy w Polsce…, op. cit., s.59. 101 wykształciło się cztery i pół tysiąca Wietnamczyków). Po 1989 roku napływali do Polski głównie migranci zarobkowi (w mniejszym stopniu uchodźcy przed prześladowaniami politycznymi lub religijnymi). Inna jest liczebność obu grup. Osiedleńcy z pierwszej fali są stosunkowo nieliczni, podczas gdy imigracja po 1989 roku była bardziej masowa i liczona jest w dziesiątkach tysięcy. Przy zmiennej pochodzenie społeczne badacze zauważają, że wśród obu grup przeważa pochodzenie inteligenckie, potem robotnicze, a na końcu chłopskie. Skoro pierwszą grupę stanowili studenci i doktoranci (zakładać można, że wywodzący się ze środowisk inteligenckich) powstaje następująca zależność – im dłuższy pobyt danej grupy migrantów w Polsce tym większy odsetek osób pochodzenia inteligenckiego. Różne są profile edukacyjne dwóch podstawowych fal migracji wietnamskiej do Polski. Pierwsza grupa to diaspora wywodząca się z komunistycznego Wietnamu, która musiała spełniać wygórowane wymogi władz swojego państwa. Wyjazd z kraju był wówczas nagrodą. Kandydaci musieli udowodnić odpowiedni poziom intelektualny (również ideologiczny) oraz mieli obowiązek wykazać się w nowym kraju wysokimi standardami pracy, obowiązkowości, ale też pozytywnymi cechami interpersonalnymi. Przybysze po roku 1989 charakteryzują się gorszym przygotowaniem, innymi parametrami wykształcenia, innym poziomem ogólnej erudycji, przygotowania zawodowego, obycia z zasadami porządku prawnego. Odsetek osób z wykształceniem wyższym wśród Wietnamczyków w Polsce spada w miarę zmniejszania się długości pobytu. Nowi migranci mają częściej gorsze wykształcenie i nie znają języka polskiego (choć wielu ukończyło studia wyższe), ale nie pracują w Polsce w swoim zawodzie. Brak jest wystarczających danych na temat zatrudnienia w kraju pochodzenia przed podjęciem migracji do Polski. Co do zatrudnienia w Polsce, to większość Wietnamczyków zatrudnionych jest w handlu i gastronomii, przy czym osoby pozostające w Polsce dłużej są właścicielami dużych, dobrze prosperujących firm, a osoby przebywające w Polsce krócej – pracownikami najemnymi. Znaczenie ma również kontekst kraju przyjmującego poszczególne fale migracyjne z Wietnamu. Pierwsza fala migracyjna docierała do Polski socjalistycznej, jednego z głównych sojuszników Wietnamu w latach izolacji tego kraju na arenie międzynarodowej i w Azji. Związki polityczne państw nie były bez znaczenia. Świat socjalistyczny postrzegany był jako bliższy, bardziej swojski. Grupa przyjeżdżająca po 1989 roku przybywała już do Polski demokratycznej. Więzi z poprzedniej epoki miały wciąż pewne znaczenie in plus dla postrzegania Polski przez imigrantów, ale nie miały już znaczenia dla społeczeństwa przyjmującego. Ważne dla procesu integracji jest też niewątpliwie miejsce zamieszkania przed podjęciem decyzji o emigracji. W obu grupach niewielu jest imigrantów podejmujących migrację zewnętrzną z regionów wiejskich (brak informacji na temat ich losów migracyjnych wewnątrz kraju, czy jest to ludność typowo miejska czy imigranci ze wsi do miast, którzy po pewnym okresie spędzonym w mieście zdecydowali się na wyjazd za granicę). Wśród regionów pochodzenia dominują: Hanoi, Nghe An, Nam Dinh, Thanh Hoa, Ha Dong i Sajgon. Kwestią pierwszorzędną dla procesu integracji są strategie życiowe i migracyjne migrantów. Wietnamczycy podejmują migracje z planem długiego pobytu, niewielu jednak ma zamiar nie wracać. Nawet jeśli migracja ta ma charakter osiedleńczy, nie deklarują oni często chęci pozostania w Polsce, gdyż taka deklaracja mogłaby być odebrana jako „zdrada” kraju 102 pochodzenia. Rzadko jednak mają plany pozostania w Polsce na dłużej, czy też na stałe. Strategia obecności na rynku pracy opiera się na tendencji do otwierania rodzinnych interesów, które uważane są za najbezpieczniejsze i pozwalające na dłuższe pozostanie w Polsce. Migracja Wietnamczyków jest migracją inwestycyjną, przy czym największą rolę odgrywa tu inwestowanie w byt i przyszłość dzieci. Pierwsze pokolenie wykazuje skłonność do zamykania się we własnej grupie. Wolą wchodzić w nowe społeczeństwo na drodze adaptacji nie indywidualnej, lecz grupowej. Jak już wspomniano strategie migracyjne nie są statyczne i ewoluują w miarę rozwoju procesu migracyjnego. Taką ewolucję strategii migracyjnej od strategii bliżej nieokreślonego czasowo powrotu do strategii migracji osiedleńczej zauważyć można w przypadku dwóch grup tj. części pierwszej fali migracyjnej, która po kilkudziesięciu latach spędzonych w Polsce decyduje się na ostateczne osiedlenie oraz osób pozostających w związkach mieszanych, posiadających w Polsce mieszane rodziny oraz urodzone, a także skolaryzowane w RP potomstwo. Etniczność nie jest zmienną różnicującą Wietnamczyków w RP, z których wszyscy należą do większościowej w Wietnamie grupy Wietów. Inaczej jest z religią. W badaniach jakościowych większość rozmówców deklaruje areligijność. Przeważająca część Wietnamczyków w Polsce kojarzonych jest z buddyzmem w odmianie wietnamskiej, swoistym fenomenem jest pojawienie się licznej grupy imigrantów z Wietnamu deklarujących przynależność do Kościoła katolickiego. Społeczność wietnamska jest również podzielona ze względu na przekonania polityczne. Część diaspory przyjmuje postawę neutralną wobec reżimu kraju pochodzenia, część jest wyraźnie prorządowa. Dość aktywną, choć, jak się wydaje, mniejszościową grupę stanowią przeciwnicy reżimu w Wietnamie. O losach integracyjnych danej społeczności migranckiej często decyduje sytuacja rodzinna jej członków. W przypadku Wietnamczyków w Polsce zdecydowana większość migrantów ma rodziny i dzieci, przy czym Wietnamczycy w Polsce są społecznością endogamiczną. Zmienna płci równie często determinuje procesy integracyjne społeczności imigranckich. Wśród imigrantów wietnamskich w Polsce 30% to kobiety. Sytuacja obu płci z punktu widzenia integracji jest jednak inna. Domeną kobiety jest raczej dom i rodzina. Czynniki kulturowe kraju pochodzenia ograniczają swobodę działania kobiety wietnamskiej w Polsce. Kultura wietnamska, ograniczając aktywność towarzyską kobiet, ogranicza tym samym ich potencjał integracyjny. Dynamika procesów migracyjnych obejmuje pojawianie się kolejnych pokoleń wywodzących się z pierwszego pokolenia danej grupy migrantów. Tzw. drugie (i kolejne) pokolenia często mają już własną specyfikę kulturową, własne strategie migracyjne i integracyjne. Nowe pokolenie Wietnamczyków, urodzone w Polsce, ma inne niż rodzice podejście do wielu kwestii. Przede wszystkim pojawia się indywidualizm, który zaczyna przeważać nad poczuciem solidarności grupowej. Wybory drugiego pokolenia są często problematyczne w relacji z pokoleniem rodziców, gdyż młodzi często daleko odchodzą od tradycji kultywowanych przez starszych. Niezwykle ważną dla integracji zmienną jest status prawny imigrantów. W świetle wyników niniejszego raportu co najmniej połowa migrantów z Wietnamu to osoby o nieuregulowanej sytuacji prawnej (szerszy komentarz znajduje się w dalszej części raportu). 103 W kontekście profilu migrantów warto przytoczyć wyniki badań empirycznych przeprowadzonych na przełomie lat 2000/2001 przez T. Halik specjalizującą się w migracjach i migranckich społecznościach z krajów azjatyckich w Polsce – ze szczególnym uwzględnieniem społeczności wietnamskiej.186 Badania te, zostały w prawdzie przeprowadzone na stosunkowo niewielkiej grupie osób (zbadano 128 odpowiedzi ankietowanych; 103 to respondenci – „zwykli ludzie” oraz 25 studentów i doktorantów), a upływ czasu i dynamika migracji z Wietnamu ma również swoje znaczenie, to jednak są one jednak wartościowe i interesujące. W świetle wyników przeprowadzonych ankiet migrantów z Wietnamu można również scharakteryzować w następujący sposób: PŁEĆ I WIEK Migranci wietnamscy to najczęściej mężczyźni, którzy stanowią około 70% dorosłej populacji Wietnamczyków w Polsce. Rozpiętość ich wieku wynosi od 20 do 60 lat, zaś rozpiętość wieku kobiet od 18 do 54 lat.187 STAN CYWILNY I RODZINA Ponad połowa respondentów - migrantów wietnamskich ma rodzinę. Największy udział wśród osób pozostających w związkach małżeńskich stanowią migranci przebywający ponad 6 lat, zaś ci, którzy przebywają w Polsce dość krótko, do około roku, są stanu wolnego. T. Halik twierdzi, iż około 80% wśród deklarujących pozostających w związku małżeńskim ma, co najmniej, 1 dziecko. MOTYWY PRZYJAZDU DO POLSKI Wśród motywów przyjazdu Wietnamczyków do Polski można wyróżnić przede wszystkim czynnik ekonomiczny, ale także, choć w mniejszej skali, naukowy. Wietnamscy migranci zarobkowi są określani przez zespół badawczy jako „zwykli ludzie”. Zajmują się głównie drobnym handlem i gastronomią. Sami badani twierdzą, iż migracja ekonomiczna nie jest podejmowana przez najbiedniejszych – migracja „za chlebem”, lecz w celu poprawienia sytuacji materialnej swojej lub rodziny – migracja „za chlebem z masłem”. SKUPISKA MIGRANTÓW WIETNAMSKICH Wietnamczycy zamieszkują w dużych miastach, powyżej 500 tys. mieszkańców, a także, choć nielicznie, w małych miasteczkach o liczbie mieszkańców do 20 tys. Największym skupiskiem imigrantów z Wietnamu jest Warszawa – blisko 2/3 ogółu.188 W innych miastach, jak np.: Łódź, Szczecin, Gdańsk, Bydgoszcz, Kraków, Katowice, Wrocław, Zielona Góra, ich liczba najczęściej nie przekracza zazwyczaj 300 osób.189 POCHODZENIE TERYTORIALNE Większość imigrantów z Wietnamu pochodzi z dużych miast jego północnej części. Zdaniem T. Halik, zdarzają się osoby wywodzące się z terenów wiejskich i na ogół są to migranci 186 Teresa Halik przeprowadziła badanie sondażowe na terenie Warszawy, stosując metodę indywidualnego wywiadu ankieterskiego. Można wyróżnić dwie grupy respondentów: pierwszą, którą określić można jako „zwykli ludzie” zajmujący się drobnym handlem, np. na bazarach i osoby prowadzące punkty gastronomiczne oraz studenci i doktoranci. Kwestia legalności pobytu nie była tu brana pod uwagę. 187 Dane Departamentu Ochrony Granic, Migracji i Uchodźstwa z MSWiA z 2000 r. za: T. Halik, Migrancka społeczność Wietnamczyków w Polsce …, op. cit. 188 Od wspomnianego badania minęło ponad 6 lat i obecnie wiemy z nowszych źródeł, tj. z informacji od wojewodów, iż nastąpił proces przemieszczania się obywateli Wietnamu związany z prowadzeniem małych, rodzinnych firm gastronomiczno-handlowych tzw. „small biznes”, w wyniku czego liczba migrantów znacząco spadła. Sytuacja ta dotyczy także małych miasteczek. 189 Teresa Halik, Migrancka społeczność Wietnamczyków w Polsce…., op. cit., s.61. 104 przedostający się do Polski nielegalnie. Stosunkowo duża część Wietnamczyków pochodzi z Hanoi (prawie 1/3 migrantów), kolejne zaś miasta to: Nghe An, Nam Dinh, Thanh Hoa, Ha Dong. Z południowej części Wietnamu najliczniej reprezentowane są Da Nang, Hue i Sajgon. Ciekawe jest, iż większość migrantów z miast północnego Wietnamu jako cel swojego przyjazdu deklaruje pracę i naukę, natomiast przybysze z terenów południowych – najczęściej odwiedziny rodziny, przyjazd do przyjaciół lub cel turystyczny. POCHODZENIE SPOŁECZNE I POZIOM WYKSZTAŁCENIA Połowa badanych osób deklaruje pochodzenie inteligenckie, a następnie robotnicze, a najmniej pochodzenie chłopskie.190 Poziom wykształcenia imigrantów wietnamskich jest dość wysoki. Spora ich grupa legitymuje się wykształceniem wyższym 191, przy czym większy odsetek dotyczy mężczyzn niż kobiet. Istotnie więcej osób-migrantów przebywających w Polsce nie krócej niż 10 lat deklaruje wykształcenie wyższe (również ze stopniem naukowym). Wśród osób najmłodszych (20-35 lat), deklarujących jako cel przyjazdu pracę, nie ma osób z wykształceniem podstawowym. STATUS ZAWODOWY Zgodnie z badaniem, imigranci wietnamscy przed przyjazdem do Polski reprezentowali następujący status zawodowy: student, handlarz, nauczyciel, pracownik biurowy, inżynier, nauczyciel akademicki, krawiec, kierowca, robotnik, żołnierz. Wśród zawodów deklarowanych przez kobiety podawano najczęściej: nauczycielka, urzędniczka. Duża jest jednak grupa kobiet, która nie miała konkretnego zawodu i pracy w Wietnamie. AKTYWNOŚĆ ZAWODOWA Wietnamczycy są widoczni przede wszystkim jako drobni handlarze, obecni najczęściej na bazarach bądź barach z kuchnią azjatycką.192 Wielu Wietnamczyków posiada swoje firmy handlowe, hurtownie, gabinety medycyny naturalnej, zakłady fryzjerskie. Kolejną grupę stanowią studenci i doktoranci polskich uczelni państwowych oraz prywatnych. Jest również grupa gorzej wykształcona i o niższym statusie ekonomicznym. Stanowi ona większość wśród społeczności wietnamskiej. Ta grupa Wietnamczyków wykazuje słabą znajomość języka polskiego, nawet często ograniczoną do kilku słów. Jak twierdzą T. Halik i E. Nowicka193, długość pobytu nie wpływa istotnie na zwiększenie znajomości języka polskiego, co świadczy o małej skłonności tej grupy do integracji. Osoby należące do omawianej grupy społecznej postrzegają naukę języka polskiego jako trudne zadanie.194 190 Lucyna Piwowarczyk, Pracownicy cudzoziemscy na polskim rynku pracy. Przypadek Ukraińców i Wietnamczyków, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2005. 191 Z pewnością próba w badaniu sondażowym nie stanowi odzwierciedlenia całej zbiorowości Wietnamskiej przebywającej w Polsce. Z podanej informacji przez Zachodniopomorski Urząd Wojewódzki wynika, iż podejmowanie pracy na bazarach lub targowiskach jest zupełnie niezależne od wyuczonego zawodu, czy też posiadanego wykształcenia. 192 Przeciętny Wietnamczyk zajmujący się handlem na Stadionie X-lecia rozpoczyna swój dzień pracy o godz. 2 nad ranem. Zazwyczaj już o ok. godz. 3 jest na terenie targowiska, gdzie przebywa do godz. 14. Po powrocie do domu i posiłku, często zajmuje się porządkowaniem swojego towaru (przeszywa metki, guziki etc.). Praktycznie więc na działalność poza zawodową większość Wietnamczyków nie ma czasu (Te państwo do dupa jest, w: „Gazeta Wyborcza”, Duży Format, nr 19, z dnia 28 maja 2007 roku). 193 Teresa Halik, Ewa Nowicka, Wietnamczycy w Polsce. Integracja czy izolacja?, Instytut Orientalistyczny, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2002. 194 Aleksandra Grzymała-Kazłowska, Migranci z krajów mniej rozwiniętych gospodarczo niż Polska: przypadek Wietnamczyków, w: Janusz Grzelak, Tomasz Zarycki (red.) ,„Społeczna mapa Warszawy”, ISS, UW, Warszawa 2004. 105 WNIOSKI Z PROFILU: Długość pobytu i wyższe wykształcenie pierwszej fali imigrantów wietnamskich w Polsce sprawia, że to z tej grupy wywodzą się dzisiejsi liderzy społeczności wietnamskiej w Polsce. Ta pierwsza diaspora stanowiła podstawę wietnamskiej sieci migracyjnej w Polsce zapewniającej wymianę informacji oraz kładącej podwaliny pod wietnamski system handlowy. Ta grupa pozostając wierna Wietnamowi lojalnie wrosła też w nowy kraj, mieszkając w nim w całkowitej zgodzie z panującym porządkiem społeczno-prawnym. Posiadła świetną znajomość kraju przyjmującego we wszystkich jego aspektach. Kolejni imigranci zdobywali od nich właśnie wiedzę o tym, jak sobie radzić w nowym środowisku. Grupa dawnych studentów samookreśla się jako „polscy Wietnamczycy”, „wietnamscy Polacy”, „Wietnamczycy z polską duszą”. Fakt, że większość imigrantów wietnamskich w Polsce wywodzi się z miast wydaje się być czynnikiem pro-integracyjnym. Imigranci wietnamscy chętniej osiedlają się w miastach również w Polsce, gdzie panuje większa otwartość w stosunku do nowoprzybyłych. Imigranci pochodzący z miast są też lepiej poinformowani o specyfice współczesnego świata oraz są bardziej niż imigranci z wietnamskiej wsi zaznajomieni z zasadami funkcjonowania gospodarki rynkowej. Również stosunkowo wysoki odsetek osób wykształconych wśród Wietnamczyków powinien sprzyjać integracji, ponieważ z badań wynika, że imigranci posiadający dyplom ukończenia wyższej uczelni wykazują większą skłonność do asymilacji. Cel migracji i strategie migracyjne mają duży wpływ na przebieg tego procesu. Kształtuje się on, w sposób oczywisty, w kontaktach ze społeczeństwem przyjmującym. Oznacza też zapoznawanie się ze specyfiką kraju przyjmującego oraz wprowadzanie nowych elementów kulturowych do własnych wzorców. Bardzo ważna jest przy tym jest wola migranta do zapoznania się z dorobkiem społeczeństwa przyjmującego. Z profilu migranta wietnamskiego w Polsce wynika, że kontakty z Polakami podporządkowane są ogólnym celom migracji. Mają, jak się to określa, charakter „zadaniowy”, czyli kręgi kontaktów społecznych traktowane są jako środek do uzyskania celu np. skończenia studiów, zdobycia środków na inwestycję w Wietnamie lub reemigrację na Zachód. Wietnamczycy nawiązują więc i podtrzymują tylko te kontakty, które służą powyższym celom. Ważny czynnik pro lub anty-integracyjny to czas trwania kontaktu społecznego. Wietnamczycy w Polsce przewidują co prawda długi pobyt w kraju docelowym, niewielu jednak dopuszczają myśl pozostania w Polsce na stałe. Utrzymywanie świadomości możliwości ostatecznego powrotu (nawet jeśli w rzeczywistości taka sytuacja zdarza się rzadko) jako elementu strategii migracyjnej nie sprzyja działaniom zmierzającym do integracji w kraju, który i tak zamierza się opuścić. Mimo, iż migranci Wietnamscy deklarują chęć powrotu do Wietnamu nie ma w ich przypadku, tak jak w przypadkach imigrantów z innych kultur, „mitu powrotu”, który uniemożliwiałby imigrantom z Wietnamu zakorzenienie się w polskiej rzeczywistości, inwestowanie w kraju przyjmującym czy sprzyjanie kontaktom dzieci z rówieśnikami z kraju przyjmującego. Przywiązanie do kraju przodków przekłada się raczej na próby konsolidowania społeczności wietnamskiej, solidaryzm z nowoprzybyłymi rodakami, udzielanie im pomocy (porady prawne, wyjaśnianie specyfiki polskiej sytuacji kulturowej itp.). Strategia migracyjna stawiająca Polskę jako kraj docelowy prowadzi do wzrostu prób legalizacji pobytu, m.in. poprzez zawieranie małżeństw z obywatelami polskimi, co znajduje odzwierciedlenie w danych zwanych obiektywnymi wskaźnikami integracji. 106 Wynikające ze specyfiki kulturowej kraju pochodzenia oraz z nieuregulowanego statusu prawnego wchodzenie w nowe społeczeństwo na drodze adaptacji nie indywidualnej, lecz grupowej, ma dwojakie znaczenie dla integracji. Z jednej strony grupa pozwala na szybszą orientację w nowej rzeczywistości, amortyzuje szok kulturowy wywołany nieznanym imigrantowi otoczeniem, z drugiej jednak stanowi też narzędzie kontroli i narzędzie sankcji w stosunku do osób wyłamujących się z akceptowanych przez grupę strategii, co w kontekście integracji stanowić może hamulec. Kultura kraju pochodzenia ułatwia oparcie procesu migracyjnego na sieci różnorakich kontaktów. Mniejsze kontakty kobiet ze światem pozarodzinnym wynikające z kultury pochodzenia również ograniczają możliwości integracyjne kobiet (mniej kontaktów ze społeczeństwem przyjmującym, mniejsza aktywność na rynku pracy, słabsza znajomość języka itp.). Jest rzeczą charakterystyczną, że w badaniach o negatywnych doświadczeniach z instytucjami polskimi mówią niemal wyłącznie mężczyźni. Tendencja do zamykania się we własnej grupie może wynikać z więzów opartych na kulturze kraju pochodzenia, z założonej strategii migracyjno-integracyjnej, ale może też być wynikiem negatywnych doświadczeń w kontaktach ze społeczeństwem przyjmującym, bądź jego instytucjami, będąc rodzajem strategii obronnej. Stan cywilny imigrantów wietnamskich (większość posiada rodziny i dzieci) nie jest czynnikiem pro-integracyjnym przy założeniu, że Wietnamczycy w Polsce są społecznością właściwie endogamiczną. F. KONTEKST KRAJU I SPOŁECZEŃSTWA PRZYJMUJĄCEGO Otwarcie granic, liberalizacja życia gospodarczego, wzrost gospodarczy sprawiły, że do Polski zaczęli coraz liczniej napływać cudzoziemcy. Dla społeczeństwa polskiego, właściwie homogenicznego etnicznie i kulturowo, kwestie takie jak imigracja, obcość czy wielokulturowość były zjawiskami zupełnie nowymi. W badaniach sondażowych 195 Polacy niezmiennie potwierdzają, że są narodem o silnym poczuciu tożsamości. W badaniu CBOS z 2002 roku 88% ankietowanych twierdziło, że odczuwa dumę z faktu bycia Polakiem. Poczucie to częściej jest typowe dla osób starszych, niż młodych. W większym stopniu dumę z polskości deklarują osoby słabiej wykształcone, łączy się ona również z silniejszą religijnością, a także prawicowymi poglądami politycznymi. Deklaracje ankietowanych dotyczące poczucia dumy narodowej wyraźnie różnicuje miejsce zamieszkania (59% na wsi, 60% w małych miastach i 37% w największych aglomeracjach). Tylko 5% mieszkańców wsi stanowią osoby, które nie odczuwają dumy ze swej przynależności narodowej, podczas gdy wśród mieszkańców największych miast deklaracje tego rodzaju są zdecydowanie częstsze (18%). Nowoprzybyli zastawali również społeczeństwo niemal homogeniczne pod względem religijnym. Mimo iż zdecydowana większość Polaków uważa się za katolików i wyraża silne przywiązanie do swojej religii, co znajduje potwierdzenie w deklaracjach dotyczących znaczenia religii w codziennym życiu, jak również w poziomie uczestnictwa w praktykach religijnych, jednocześnie nie dyskredytują oni innych religii i wyznań. Przytłaczająca większość badanych (87%) uważa, że każda religia jest tak samo dobra. Prawie trzy czwarte ogółu ankietowanych twierdzi, że Bóg czczony w różnych religiach, to w rzeczywistości ten sam Bóg. Tyle samo respondentów sądzi, że wszystkie religie mają tak naprawdę jeden cel, do którego prowadzą człowieka. Stosunkowo najwyższy poziom relatywizmu w sferze moralności zanotowano wśród młodszych ankietowanych, wśród mieszkańców większych 195 CBOS, O tożsamości Polaków. Komunikat z badań, Warszawa, kwiecień 2002 oraz CBOS, Samoidentyfikacje i duma narodowa Polaków. Komunikat z badań, Warszawa, październik 2004. 107 miast, osób ze średnim i wyższym wykształceniem oraz najlepiej oceniających własny status materialny.196 Mimo że zjawiska migracyjne w Polsce są przez Polaków zauważane większość z nas nie postrzega Polski jako kraju imigracyjnego. W badaniu CBOS z 2004 roku ponad dwie trzecie badanych uważało, że osoby, które nielegalnie przekraczają granicę naszego kraju, traktują Polskę jako kraj tranzytowy w drodze na Zachód. Opinie w tej kwestii różnicował poziom wykształcenia i wysokość dochodów. Respondenci o niższej pozycji społeczno-zawodowej, a szczególnie robotnicy niewykwalifikowani, częściej niż inni wskazywali na Polskę jako kraj docelowy nielegalnych migrantów. Być może dlatego, że postrzegają ich jako konkurentów na rynku pracy oraz częściej niż pozostałe grupy mają z nimi kontakt w swoim miejscu pracy.197 Wśród przybyszy do Polski istnieje wyraźny podział narodów, które są przez Polaków akceptowane bądź odrzucane jako potencjalni migranci.198 Można łatwo zauważyć, że na ogół większą sympatią Polacy darzą mieszkańców krajów rozwiniętych, należących do bogatego Zachodu, niż przedstawicieli krajów biedniejszych. Ciekawy jest przypadek stosunku do Japończyków. Cieszą się oni sympatią Polaków znacznie częściej niż dwa inne umieszczone na liście narody Dalekiego Wschodu – Chińczycy i Wietnamczycy. Może to wskazywać, że w kształtowaniu się stosunku Polaków do innych cudzoziemców większą rolę odgrywają względy cywilizacyjne niż kolor skóry czy rysy twarzy. Japończycy, uznawani jako część rozwiniętego, bogatego Zachodu, traktowani są podobnie jak inne narody z tego kręgu cywilizacyjnego.199 Zgodnie z tym mechanizmem Polacy raczej za niekorzystne uważają przebywanie w naszym kraju obywateli WNP, Wietnamczyków, Turków, Arabów oraz imigrantów z Afryki.200 Ciekawy wniosek przyniosły badania z 2005 roku, w których odnotowano znaczny wzrost deklaracji niechęci do narodów niezachodnich, głównie kosztem spadku obojętności. Świadczyć to może o postępującej polaryzacji stosunku naszych rodaków do innych narodów.201 Wiedzy na temat postrzegania przez Polaków obcości i swojskości dostarczyły także inne badania z 2005 roku. Pytano w nich o zagadnienia tożsamości narodowej oraz kwestie obecności i funkcjonowania w Polsce mniejszości narodowych i etnicznych. Prawie trzy czwarte badanych (71%) uznało, że możliwe jest, aby ktoś miał dwie ojczyzny, czuł się związany z dwoma krajami. Cechy, które Polacy uznali za decydujące o przynależności członka mniejszości do narodu polskiego to „aby on sam czuł się Polakiem” (blisko 70%), „by był obywatelem Polski” (34%), „by był polskiego pochodzenia” (jedno z rodziców przynajmniej by było Polakiem, 25%), „by mieszkał na stałe w Polsce” (23%), „by mówił po polsku” (20%), „by był katolikiem” (14%). Znaczące, że język, jako wyznacznik polskości, zajmuje dość odległą pozycję. Zwolennikami związku narodowości z religią są przede wszystkim osoby najbardziej zaangażowane religijnie. 196 CBOS, Polacy wobec różnych religii i zasad moralnych katolicyzmu. Komunikat z badań, Warszawa, czerwiec 2006. 197 CBOS, Przemycanie ludzi do Polski. Komunikat z badań, Warszawa, wrzesień 2004. 198 CBOS prowadzi badania dotyczące stosunku Polaków do innych narodów regularnie od 1993 roku. 199 CBOS, Czy Polacy lubią inne narody? Komunikat z badań, Warszawa, styczeń 2003. 200 CBOS, Obcokrajowcy w Polsce. Komunikat z badań, Warszawa, sierpień 2004. 201 CBOS, Sympatia i niechęć do innych narodów. Komunikat z badań, Warszawa, grudzień 2005. 108 Przekonanie, że można czuć się związanym z dwoma krajami, bliższe jest mieszkańcom większych miejscowości. Odsetek osób zgadzających się z tym poglądem zdecydowanie rośnie również wraz z poziomem wykształcenia i dobrą oceną swojej sytuacji materialnej. Prawie połowa badanych zgadza się z poglądem, że osoby niebędące Polakami, ale mieszkające na stałe w Polsce, powinny jak najszybciej przyjąć polską kulturę i język jako własne, niemal taka sama liczebnie grupa jest przeciwnego zdania. Sprzeciw wobec przymusu asymilacji zdecydowanie częściej wyrażają osoby lepiej wykształcone, mieszkające w dużych miastach, dobrze oceniające swoje warunki materialne. Wśród respondentów starszych, słabiej wykształconych oraz mieszkańców wsi wzrasta odsetek tych, którzy twierdzą, że powinno się jak najszybciej przyjmować język i kulturę miejsca zamieszkania. Ponad połowa badanych nie miałaby nic przeciwko sąsiadom o kulturze i tradycji innej niż polska, natomiast jedna czwarta uważa, że takie sąsiedztwo nie jest korzystne. Przy pytaniu o prawa, jakie powinny, zdaniem Polaków, przysługiwać mniejszościom narodowym i etnicznym mieszkającym na terenie Polski, wyraźna większość ankietowanych uznała, że przedstawiciele mniejszości narodowych powinni mieć prawo do nauki języka mniejszości w szkołach oraz możliwość uczenia się w swoim języku. Więcej wątpliwości budziło prawo do korzystania z pomocy finansowej państwa na podtrzymywanie kultury i tradycji. Polacy zdają się więc być otwarci na kwestię wielokulturowości.202 Wyniki badań opublikowanych w styczniu 2007 roku pokazują, że największy dystans społeczny203 dzieli Polaków od Żydów i Chińczyków. Liczba ankietowanych, którzy nie zaakceptowaliby małżeństwa syna lub córki z osobą narodowości chińskiej, przekracza jedną trzecią ogółu. Niechęć niechęci nie jest jednak równa. W innych badaniach deklarowana jest niechęć do, na przykład, Rosjan na poziomie zbliżonym do poziomu niechęci deklarowanej w stosunku do Chińczyków czy Wietnamczyków. Komentowane badanie pokazało jednak, że w przypadku Chińczyków niechęć ta, częściej niż w przypadku Rosjan, łączy się z powściągliwością wobec wchodzenia z nimi w bliższe związki. We wszystkich przypadkach im wyższy poziom wykształcenia, tym relatywnie częstsza jest gotowość do zaakceptowania osoby danej narodowości jako członka rodziny. Najmniejszy dystans wobec przedstawicieli innych narodów przejawiają mieszkańcy wielkich miast. Ludzie młodzi, poniżej 35 roku życia, wyraźnie rzadziej niż pozostali dystansują się od Chińczyków. Respondenci chcieliby przebywać przede wszystkim w otoczeniu osób o podobnej kulturze osobistej. W odniesieniu do wszystkich rodzajów relacji społecznych Polacy najczęściej deklarują, że od osoby o innym pochodzeniu oczekują przede wszystkim podobieństwa w sposobie zachowania się w towarzystwie.204 Badania pokazują, że w porównaniu z pozostałymi społeczeństwami państw Grupy Wyszehradzkiej Polacy są najbardziej otwarci na przybyszów z innych krajów. Większość dorosłych mieszkańców Polski (62%) popiera zasadę otwartych granic dla imigrantów – sądzi, że każdy człowiek, który tego chce, powinien mieć możliwość osiedlenia się w naszym kraju. We wszystkich krajach większość stanowią badani sądzący, że ich kraj nie potrzebuje 202 CBOS, Tożsamość narodowa Polaków oraz postrzeganie mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce. Komunikat z badań, Warszawa, maj 2005. 203 Najmocniejszy w skali Bogardusa wskaźnik dystansu społecznego to stosunek do małżeństwa syna lub córki z osobą wybranej narodowości lub wyznania. Z narodów dalekowschodnich w omawianych badaniach pytano tylko o Chińczyków. 204 CBOS, Przejawy dystansu społecznego wobec innych narodów i religii. Komunikat z badań, Warszawa, styczeń 2007. 109 osób, które przyjeżdżają po to, by się osiedlić. Oznacza to, że w Polsce zauważalna jest sprzeczność między myśleniem o imigracji w kategoriach wartości i w kategoriach interesów – Polacy uznają zasadę otwartych granic, lecz nie widzą płynących z niej korzyści. 205 Polacy wydają się też być skłonni zaakceptować cudzoziemców na krajowym rynku pracy. Blisko trzy czwarte ankietowanych w 2004 roku dopuściła obecność cudzoziemców na krajowym rynku pracy, w tym blisko jedna trzecia bez ograniczeń. Nieco więcej niż co piąty sprzeciwił się ich zatrudnianiu. W okresie 1999-2004 wyraźnie zwiększyła się akceptacja pracowników obcego pochodzenia w Polsce. Odsetek osób uważających, że każda praca powinna być w Polsce dostępna także dla obcokrajowców, wzrósł w okresie 1992-2004 ponad trzykrotnie (z 9% do 31%). Im lepiej respondenci są wykształceni, tym rzadziej narodowość szefa i współpracowników ma dla nich znaczenie. Wraz z wiekiem rośnie odsetek badanych preferujących Polaków jako kolegów i szefa. Pracownicy najemni, a więc ci, których tego typu dylematy mogą dotyczyć bezpośrednio, nieco częściej niż ogół deklarują otwartość na współpracę z obcokrajowcami i pod ich kierunkiem.206 W badaniu z 2006 roku respondenci deklarujący znajomość z jakimś obcokrajowcem pracującym w Polsce proszeni byli o określenie jego narodowości. W odpowiedziach zadeklarowano znajomość z Ukraińcami, Rosjanami, Białorusinami, Niemcami oraz Brytyjczykami. Badanie to potwierdziło, że zdecydowana większość Polaków (81%) dopuszcza obecność obcokrajowców na krajowym rynku pracy, w tym jedna trzecia zgadza się na to bez żadnych ograniczeń. Grupa 13% sprzeciwia się zatrudnianiu w Polsce cudzoziemców. Akceptacja pracowników obcego pochodzenia systematycznie się zwiększa: w 1992-2006 niemal czterokrotnie wzrosła grupa badanych sądzących, że wszystkie zawody powinny być otwarte dla pracowników z zagranicy, natomiast znacznie zmniejszyła się liczebność respondentów opowiadających się za całkowitym zamknięciem rynku pracy. Prawie co czwarty dorosły Polak uważa napływ obcokrajowców do pracy w Polsce za zjawisko korzystne dla siebie, co trzeci za niekorzystne. Blisko połowa Polaków dostrzega korzyści z tego tytułu dla gospodarki kraju, przy jednej trzeciej dopatrującej się zagrożeń. Tylko niespełna jedna czwarta sądzi, że na napływie pracowników z zagranicy zyska ogół pracujących, większość obawia się, że pracujący Polacy mogą na tym stracić. Szczególnie często obawy wyrażają najmłodsi badani. Jednym z powodów, dla którego organizacje pracownicze sprzeciwiają się przyjmowaniu do pracy cudzoziemców, jest obawa przed możliwością stosowania przez nich „dumpingu płacowego”. Miałby on polegać na podejmowaniu pracy za niższe wynagrodzenie niż oferowane Polakom, pracownicy byliby wówczas wypychani z rynku pracy. Dla ponad połowy respondentów nie ma większego znaczenia, czy w pracy mają kontakt z Polakami czy z obcokrajowcami. Ponad jedna trzecia badanych preferuje współpracowników z Polski, a tylko nieliczni woleliby pracować z cudzoziemcami.207 Zwraca uwagę brak działań państwa w kierunku edukacji społeczeństwa przyjmującego. Niewiele jest akcji rządowych promujących wielokulturowość ogólnie, a tym bardziej specyfikę kultury wietnamskiej czy kultury imigrantów wietnamskich w Polsce. Inicjatywę przejmują więc organizacje pozarządowe, religijne, stowarzyszenia kulturalne, środowiska naukowe czy wreszcie sami imigranci. 10 października 2005 roku odbyła się w Warszawie 205 CBOS, Opinie ludności z krajów Europy środkowej o imigrantach i uchodźcach. Komunikat z badań, Warszawa, marzec 2005. 206 CBOS, Obcokrajowcy w Polsce. Komunikat z badań, Warszawa, sierpień 2004. 207 CBOS, Obcokrajowcy pracujący w Polsce. Komunikat z badań, Warszawa, październik 2006. 110 impreza pod hasłem Wiet Nam Gra, której pomysłodawcą jest organizacja Przestrzeń Wymiany Działań „Arteria”. Wietnamczycy trafili też do filmu, jak np. do serialu Królowie przedmieścia, będącego współczesną opowieścią o grupie kilkunastu mieszkańców dużego miasta, powiązanych ze sobą na różne sposoby: poprzez więzy rodzinne, kontakty zawodowe czy też znajomości towarzyskie. Wśród pierwszoplanowych postaci serialu są dwaj zabawni Wietnamczycy – właściciele baru, doświadczający nad Wisłą typowych bolączek emigrantów z Dalekiego Wschodu. Ciekawym projektem artystycznym okazała się Podróż do Azji, nawiązująca z jednej strony do idei spaceru, włóczenia się po mieście, z drugiej zaś do muzealnych wizyt z przewodnikiem lub słuchawką przy uchu. Terenem nietypowej wędrówki był najbardziej wietnamski rejon Warszawy - zagrożony rozbiórką Jarmark Europa. Spacer po Stadionie służyć miał oswajaniu z polską "małą Azją" oraz zwalczaniem niewiedzy o społeczności wietnamskiej. W dniach 11-13 maja 2001 roku w czasie organizowanych przez Wyższą Szkołę Psychologii Społecznej Warszawskich Dni Wielokulturowości, Wietnamczycy stanowili jedną z najliczniej reprezentowanych grup etniczno-kulturowych i przedstawili bogaty program artystyczny. Chętnych wprowadzano w elementy języka wietnamskiego, wygłaszano wykłady o tradycjach wietnamskich, kultywowanych przez społeczność wietnamską w Polsce.208 W sierpniu 1999 roku stowarzyszenie Solidarność i Przyjaźń zorganizowało na Mariensztacie dzień kultury wietnamskiej. Wietnamczycy są też aktywnym uczestnikiem życia kulturalnego w Polsce. Właściciel restauracji Dong Nam, w którego lokalu stworzono galerię sztuki, w której organizuje się wystawy obrazów, fotografii, dzieł artystów z Wietnamu i innych krajów Dalekiego Wschodu, został odznaczony Orderem Zasłużonego Działacza Kultury przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. G. POLACY O WIETNAMCZYKACH Wietnamczycy pojawili się w badaniach CBOS dotyczących nastawienia Polaków do innych narodowości po raz pierwszy w roku 1998. Byli wówczas już na tyle liczni w Polsce, aby znaleźć się wśród przedstawicieli 34 krajów objętych badaniami. WIEDZA Z BADAŃ ILOŚCIOWYCH: TABELA 20: EWOLUCJA DEKLARACJI NIECHĘCI I SYMPATII DO WIETNAMCZYKÓW W BADANIACH CBOS W OKRESIE 1998-2006 SYMPATIA DO WIETNAMCZYKÓW (W %) 1998 20 1999 21 2000 - 2001 23 2002 24 2003 19 2004 17 2005 15 2006 18 NIECHĘĆ DO WIETNAMCZYKÓW (W %) 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 34 38 33 35 42 38 49 42 Źródło: Centrum Badań Opinii Społecznej, Sympatia i niechęć do innych narodów. Komunikat z badań, lata 1998-2006 W 2004 roku CBOS zapytało badanych o korzyści płynące z obecności obcokrajowców w Polsce. Odpowiedzi na pytanie o to, czy obecność Wietnamczyków w Polsce jest korzystna, przedstawiały się następująco: TAK NIE TRUDNO POWIEDZIEĆ 208 Teresa Halik, Diaspora czy społeczność migrancka? (Imigranci wietnamscy w Polsce. Refleksje nad przeszłością i współczesnością migracji wietnamskich), w: Zamojski Jan E. (red.), Diaspory. Migracje i społeczeństwo 6, Neriton, Warszawa 2001, s.173. 111 W PROCENTACH WRZESIEŃ 1999 SIERPIEŃ 2004 23 52 25 29 42 29 Źródło: Centrum Badań Opinii Społecznej, Obcokrajowcy w Polsce. Komunikat z badań, Warszawa, sierpień 2004 Ciekawe obserwacje płyną ze wspomnianego już wcześniej badania CBOS dotyczącego postrzegania przez Polaków mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce. Więcej respondentów zaliczało do tej kategorii Ślązaków, Kaszubów oraz Wietnamczyków niż Tatarów, Słowaków czy Ormian.209 Badania ogólnopolskie pokazują, że trudno szukać polskiego stereotypu Wietnamczyka, gdyż średnio blisko połowa respondentów nie podaje odpowiedzi w ogóle lub odpowiada bardzo ogólnikowo na pytanie o charakterystykę Wietnamczyków, co mogło wynikać z tego, że w skali ogólnopolskiej ponad 50% populacji w ogóle nie miało do czynienia z tą grupą.210 Polacy pytani o możliwości integracyjne Wietnamczyków w 58% wyrażają sceptycyzm. Jedynie 17% uważa, że ich pełna lub też częściowa integracja jest możliwa. Warto dodać, że nie ma specjalnych różnic w odpowiedziach ze względu na takie wskaźniki jak: płeć, wykształcenie, wiek czy miejsce zamieszkania.211 Badanie CBOS z jesieni 2001 wykazało, że płaszczyzny styczności z Wietnamczykami są, zdaniem Polaków, zbyt ubogie, by coś powiedzieć o Wietnamczykach. Wietnamczycy są z pewnością „widzialnymi” obcymi. Polacy, jako społeczeństwo antropologicznie (fizycznie) jednorodne, dostrzega odmienność fizyczną imigrantów z Wietnamu. Jako elementy różnicujące podają oni skośne oczy, czy kolor skóry. Poza odmiennością fizyczną istotna w postrzeganiu Wietnamczyków przez Polaków jest ich umiejscowienie społeczno-zawodowe. Kojarzeni są głównie z handlem i to z nim wiążą się cechy Wietnamczyków podawane przez polskich respondentów: zaradność, operatywność (większe niż u Polaków). Polacy zwracają też uwagę na zagrożenia wynikające z obecności Wietnamczyków na polskim rynku pracy: „przebojowi, ekspansywni, chcą tu rządzić”. Wietnamczycy są przy tym oceniani jako grzeczni i niekonfliktowi, praworządni i nie prowadzący działalności przestępczej. W porównaniu z innymi grupami imigranckimi Wietnamczycy oceniani są wyżej niż np. Rosjanie czy Arabowie. Badani Polacy zauważają też trudności w kontaktach z Wietnamczykami: ich hermetyczność, solidarność wewnętrzną, cechy kulturowe i osobowościowe takie jak mała komunikatywność Wietnamczyków, małomówność czy skłonność do zamykania się. Cechy negatywne przypisywane Wietnamczykom to: brudni, nachalni, chamscy. Negatywnie postrzegana jest też kulturowa cecha imigrantów z Wietnamu określana przez Polaków mianem „służalczość”. Taka postawa jest nisko oceniana w polskiej tradycji. Polacy widzą też pewne zagrożenia związane z obecnością Wietnamczyków w Polsce. Wynikają one z odmienności kulturowej (inne obyczaje, odmienna mentalność, 209 CBOS, Tożsamość narodowa Polaków oraz postrzeganie mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce. Komunikat z badań, Warszawa, maj 2005. 210 Aleksandra Grzymała-Kazłowska, Migranci z krajów mniej rozwiniętych gospodarczo niż Polska: przypadek Wietnamczyków, w: J. Grzelak, T. Zarycki (red.), Społeczna mapa Warszawy. Interdyscyplinarne studium metropolii warszawskiej, op. cit., ss.389-413. 211 Aleksandra Grzymała-Kazłowska, Migranci z krajów mniej rozwiniętych gospodarczo niż Polska: przypadek Wietnamczyków, w: J. Grzelak, T. Zarycki (red.), Społeczna mapa Warszawy. Interdyscyplinarne studium metropolii …, op. cit., ss.389-413. 112 „Wietnamczycy do nas nie pasują”), konkurencji na rynku pracy (zabierają pracę Polakom, zawalają towarami a polskie zakłady upadają, przejmują polski handel), inne ekonomiczne (my płacimy podatki, oni nie, dla nas nie ma mieszkania i opieki socjalnej), zagrożenie porządku moralnego („psują nasz naród”), zagrożenie bezpieczeństwa (mafia, rozboje, są tu nielegalnie), zagrożenie sanitarne (roznoszą choroby). Największą styczność z Wietnamczykami deklarowali mieszkańcy miast liczących ponad 500 tysięcy mieszkańców. Wśród tej grupy aż 20% deklarowało częste z nimi kontakty i zaledwie 6% mieszkańców wsi okazjonalnie spotkało się z Wietnamczykiem. Wśród osób, które stykały się z Wietnamczykami dominują osoby z wykształceniem średnim, ubogie oraz takie, które źle oceniają własne warunki materialne. Kontakty te mają charakter handlowy i najczęściej decyduje o nich niska cena oferowanych przez Wietnamczyków towarów. Warto również podkreślić, że na pytanie: czy chcesz dalszej imigracji Wietnamczyków do Polski? 51% uznało to za sprawę im obojętną, 10% było za, zaś 31% było przeciwnych ich dalszemu napływowi. Zdecydowanymi przeciwnikami imigracji Wietnamczyków były osoby starsze (powyżej 65 roku), bez wykształcenia oraz źle sytuowane materialnie. WIEDZA Z BADAŃ JAKOŚCIOWYCH: W badaniach T. Halik i E. Nowickiej z lat 2000/2001 wykazano zmianę stereotypu Wietnamczyka w Polsce. Podczas gdy pierwsza fala migracji z Wietnamu kojarzona była z cechami takimi jak: zdolny, pracowity, grzeczny, spokojny patriota, przybysze z drugiej fali migracji o zupełnie innym charakterze zyskali sobie opinię zaradnych, obrotnych, z żyłką do interesu.212 Specyfika migracji Wietnamczyków do Polski, a zwłaszcza ich osiedlanie się w dużych ośrodkach miejskich z preferencją Warszawy, sprawia, że wiedzę o tej grupie imigranckiej mają właściwie wyłącznie mieszkańcy aglomeracji. Badania dla Warszawy pokazują, że obcokrajowcy z Wietnamu i innych krajów azjatyckich są bardzo widoczni. W latach 90. minionego wieku warszawiacy wyróżniali trzy kategorie migrantów: imigrantów z Azji, WNP oraz z południa Europy. Azjaci są najbardziej widoczną grupą imigrantów, mimo że w rzeczywistości jest to zbiorowość znacznie mniejsza niż na przykład przybysze z WNP aż 63% warszawiaków na pytanie, którzy obcokrajowcy tworzą najliczniejszą zbiorowość w Warszawie, wskazało Azjatów. Przy czym zdecydowanie najczęściej podawaną konkretną grupą obcokrajowców byli Wietnamczycy.213. Badanie pokazało, że mimo dużego dystansu kulturowego między Polakami a przybyszami z Dalekiego Wschodu, w przypadku tej grupy warszawiacy postulowali relatywnie mniejszy dystans społeczny niż wobec cudzoziemców z WNP czy południa Europy214. Azjaci byli najlepiej postrzeganą grupą imigrancką wśród obcokrajowców z krajów słabiej rozwiniętych niż Polska. Przypisywano im cechy takie jak: pracowici, uprzejmi, zaradni, spokojni, uśmiechnięci. Cechy negatywne podawano o wiele rzadziej. Były to: przebiegli, hałaśliwi, brudni, nachalni. Niewielka grupa badanych łączyła ich z żebractwem czy przestępczością. W percepcji warszawiaków Azjaci tworzą grupę izolującą się i hermetyczną. Badanie pokazało, że wśród mieszkańców stolicy istnieje dosyć wyrazisty i spójny, a przy tym pozytywny, obraz Wietnamczyka. 212 Teresa Halik, Ewa Nowicka, Wietnamczycy w Polsce. Integracja czy izolacja?, op. cit., s.23. Aleksandra Grzymała-Kazłowska, Migranci z krajów mniej rozwiniętych gospodarczo niż Polska: przypadek Wietnamczyków, op. cit., s.392. 214 Ibidem, s.393. 213 113 Rozmowy przeprowadzone przez MSWiA dla potrzeb niniejszego raportu również potwierdziły istnienie wielu stereotypowych opinii o Wietnamczykach w Polsce. Liderzy społeczności wietnamskiej w Polsce protestują przeciwko obiegowemu przekonaniu Polaków o tym, że Wietnamczycy w Polsce nie umierają. Chodzi o podejrzenia wykorzystywania dokumentów zmarłych Wietnamczyków przez kolejnych migrantów i nie zgłaszania faktu zgonu. Wietnamczycy argumentują, że zwłoki dla Wietnamczyków są przedmiotem szczególnego szacunku i zazwyczaj odsyła się je do Wietnamu. Tylko w pierwszym okresie tworzenia się nowej diaspory nie było na to środków. Obecnie organizuje się zbiórki środków wśród imigrantów w przypadku zgonu jednego z nich. Kult przodków sprawia, że ciała zmarłych są bardzo ważne a zmarli w tradycji wietnamskiej mają wpływ na żywych. WNIOSKI Z KONTEKSTU PRZYJMUJĄCEGO: Socjalistyczna Polska przyjmująca pierwszą falę migrantów z Wietnamu oferowała im inne warunki pobytu. Postrzegano ich wówczas jako gości mile widzianych.215 Byli obywatelami państwa sojuszniczego, przyjeżdżali do Polski w celach edukacyjnych, co zapewniało im wysoki prestiż. Nie bez znaczenia był też fakt, że z kraju ogarniętego wojną. Pamiętając własną historię Polacy zazwyczaj deklarują w badaniach dużą sympatię dla przedstawicieli małych narodów zaatakowanych przez potężniejszych wrogów. Teresa Halik pisze, że jeszcze Wietnamczycy przyjeżdżający do Polski w latach 90. XX wieku motywowani byli częściowo biorącym się z lat 60. czy 70. minionego wieku przekonaniem o tym, że Polacy odbierają Wietnamczyków jako cudzoziemców cieszących się dobrą opinią, przyjaznych.216 Jak pisze T. Halik, po roku 1989 Polska weszła w orbitę relacji ideologicznych i ekonomicznych krajów zachodnich. Pozostałości, konsekwencje lat sojuszów z krajami obozu socjalistycznego stały się dla Polski balastem przeszłości, który chciała jak najszybciej zrzucić. Gwałtowny napływ migrantów, szczególnie z krajów byłej wspólnoty socjalistycznej, budził raczej społeczny niepokój. Wietnamczycy stali się nieproszonymi gośćmi.217 Transformacja ustrojowa rozpoczęta w Polsce po 1989 roku spowodowała zmiany na gruncie współpracy w dziedzinie kształcenia cudzoziemców, zwłaszcza obywateli państw dawnego bloku socjalistycznego w Polsce, co oznaczało znaczne zmniejszenie się liczby studentów i doktorantów z Wietnamu. Liberalna polityka rynku pracy po 1989 roku (Wietnamczycy nieźle wypadają na tle innych nacji w kategorii pozwoleń na pracę) również uznana być może za czynnik pro-integracyjny. Poczynając od 1998 roku, po wejściu w życie nowej ustawy o cudzoziemcach, intensywność przyjazdów Wietnamczyków zmalała. Dla społeczeństwa polskiego, właściwie homogenicznego etnicznie i kulturowo, kwestie takie jak imigracja, obcość, wielokulturowość a konkretnie imigracja z Wietnamu, były zjawiskami zupełnie nowymi. W cytowanym wcześniej badaniu z 2006 roku, w którym respondenci deklarujący znajomość z jakimś obcokrajowcem pracującym w Polsce proszeni byli o określenie jego narodowości, żaden z nich, mimo znacznej liczebności Wietnamczyków w Polsce, zdecydowanie zarobkowego charakteru ich migracji oraz silnej obecności tej grupy cudzoziemców w świadomości społecznej, nie zadeklarował znajomości z Wietnamczykiem. Brak płaszczyzn styczności społeczności imigranckiej ze społeczeństwem przyjmującym podkreślają też autorzy badań jakościowych. Zwracają uwagę, że ich polscy rozmówcy w ocenie 215 Teresa Halik, Ewa Nowicka, Wietnamczycy w Polsce…, op. cit., s.29. Teresa Halik, Ewa Nowicka, op. cit., s.23. 217 Teresa Halik, Migrancka społeczność…, op. cit., s.34. 216 114 Wietnamczyków często opierają się nie na osobistej obserwacji i doświadczeniach w kontaktach z nimi lecz wyłącznie na wiedzy zawartej w stereotypach. Warto również podkreślić, że w odpowiedzi na pytanie dotyczące postrzegania mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce, więcej respondentów zaliczało do tej kategorii Ślązaków, Kaszubów oraz Wietnamczyków niż niektóre mniejszości „ustawowe” jak Tatarzy, Słowacy czy Ormianie. Wietnamczycy są obecni jest w Polsce od niedawna, jednak, jak widać, znaleźli już swoje miejsce w świadomości społeczeństwa polskiego. W świetle badań Polacy wydają się być społeczeństwem otwartym na społeczności imigracyjne. Przy ogólnych pytaniach o obecność Wietnamczyków w Polsce ich postrzeganie przez społeczeństwo jest nawet lepsze niż w przypadku bliższych nam kulturowo imigrantów ze słowiańskich państw WNP. Charakterystyczne, że relacje te odwracają się na niekorzyść Azjatów, gdy mowa o grupach cudzoziemskich, z którymi Polacy skłonni są wchodzić w relacje małżeńskie. Wspólny wniosek z badań jest taki, że otwartość na obcość rośnie wraz ze wzrostem wykształcenia, liczby mieszkańców miejscowości, w której mieszka badany, stopnia zamożności oraz stopnia samozadowolenia z własnej sytuacji materialnej. Sprawia to, że inny jest łatwiej akceptowalny w większych miastach a właśnie w największych miastach osiedlają się w Polsce Wietnamczycy. Wydaje się, że jest to czynnik sprzyjający integracji a przynajmniej bezkonfliktowemu współistnieniu grupy imigranckiej ze społeczeństwem przyjmującym.218 H. WIETNAMCZYCY W POLSCE W ŚWIETLE WSKAŹNIKÓW INTEGRACJI OBIEKTYWNE WARUNKI MIESZKANIOWE: Obniżanie barier dostępu i poprawa jakości substancji mieszkaniowej uznawane są za czynniki pro-integracyjne.219 Środki służące poprawie warunków mieszkaniowych powinny być wdrażane w szerszym kontekście polityki dotyczącej struktur miejskich. Miasta odgrywają wiodącą rolę w procesach rewitalizacji swoich obszarów, zarządzania strukturą własności i najmu, budowania instytucji i usług sprzyjających integracji oraz komunikacji. W przypadku wielu grup imigranckich w różnych krajach przyjmujących zauważalna jest pośrednia lub bezpośrednia dyskryminacja na rynku mieszkaniowym wyrażająca się w niechęci ze strony właścicieli domów i mieszkań do ich sprzedaży czy wynajmu imigrantom. Częstymi praktykami jest celowe zawyżanie ceny lub żądanie dodatkowych dokumentów.220 W wielu aglomeracjach istnieją obszary, w których koncentruje się ubóstwo i które są odizolowane od reszty miasta. Charakteryzuje je niekorzystne położenie względem formalnego rynku pracy, brak udogodnień oferowanych przez sektor prywatny jak banki czy sklepy, wysokie zapotrzebowanie na usługi socjalne i ich niska jakość, przestępczość, zachowania antyspołeczne oraz zła reputacja. Koncentracja przestrzenna izoluje imigrantów od reszty społeczeństwa i nie zapewnia im możliwości nauczenia się języka, zwłaszcza w przypadku dzieci. Celem polityki integracyjnej zgodnej z zaleceniami Komisji Europejskiej jest dążenie do rozbijania gett. Wskazuje się jednak także na pewne pozytywne aspekty 218 Specyfika działalności zarobkowej Wietnamczyków w Polsce (handel na bazarach) sprzyja ich osiedlaniu się w największych miastach. Przypadek Wietnamczyków w Czechach, gdzie, ze względu na stosunkowo mały rynek wewnętrzny i niższą niż w Polsce opłacalność handlu bazarowego, wietnamscy handlowcy skupiają się w niewielkich miejscowościach na pograniczu czesko-austriackim i czesko-niemieckim, wskazuje, że mniejsze społeczności gorzej radzą sobie z akceptacją imigrantów (Stanislav Broucek, Vietnamci v Ceske republice). 219 Podręcznik integracji dla osób odpowiedzialnych za kształtowanie i wdrażanie polityki. Wydanie drugie, Dyrekcja Generalna ds. Sprawiedliwości, Wolności i Bezpieczeństwa, Komisja Europejska 2007, s.9. 220 Ibidem, s.32. 115 koncentracji przestrzennej migrantów, takie jak wsparcie pozyskiwane dzięki sieciom powiązań społecznych, rodzinnych, etnicznych, możliwości oferowane przez rynek pracy powiązany z daną grupą etniczną, szybka pomoc dla nowoprzybyłych oraz obecność stowarzyszeń etnicznych. Działania na rzecz rozwoju zamieszkiwanych przez imigrantów obszarów obejmować powinny wsparcie dla sieci sklepów, przychodni, ośrodków kultury czy ośrodków religijnych, które są niezbędnymi elementami dobrze funkcjonującego obszaru miejskiego. Duże znaczenie mają również inicjatywy ukierunkowane na problemy płci. W ocenie imigrantów w Polsce informacja o zasadach korzystania w Polsce z systemu mieszkalnictwa jest niedostateczna.221 Badania wśród przedstawicieli agencji nieruchomości zrealizowane w ramach Studium Metropolii Warszawskiej dostarczyły stosunkowo niewiele informacji na temat skali i mechanizmów pozyskiwania mieszkania przez Wietnamczyków przybywających do Warszawy. Mimo przewagi liczebnej są oni stosunkowo rzadko, znacznie rzadziej niż migranci z państw zachodnich, klientami pośredników nieruchomości. Dzieje się tak, gdyż szukają oni prawie wyłącznie mieszkań na wynajem i interesują ich jedynie tańsze oferty. W celu obniżenia kosztów znalezienia lokalu, imigranci zazwyczaj poszukują ich na własną rękę.222 Osoby o nieuregulowanym pobycie podejmujący nielegalne zatrudnienie, obawiają się też kontaktów z oficjalnymi agencjami. Wyjątkiem są legalnie przebywający na terytorium RP obcokrajowcy o wysokim statusie społeczno-zawodowym, których preferencje mieszkaniowe są podobne do pracujących w Polsceekspertów i specjalistów z państw wysoko rozwiniętych lub przedstawicieli polskiej klasy średniej. Zamożni cudzoziemcy najwyżej cenią południową część Warszawy. Awans społeczno-ekonomiczny imigrantów zasiedziałych w Polsce, na przykład liczących się wietnamskich biznesmenów, podobnie jak w przypadku Polaków, prowadzi często do przeprowadzania się z bloków w centrum miasta do domów jednorodzinnych w strefie podmiejskiej lub nowych osiedli na obrzeżach miasta.223 Z punktu widzenia migranta zarobkowego najważniejsza kwestia przy wynajmie mieszkania to jego cena, dlatego migranci preferują najczęściej lokale o niskim standardzie, położone w blokach z wielkiej płyty, takie, które nie cieszą się popularnością wśród Polaków. Również z tych względów mieszkania są przeludnione, często pełnią też rolę magazynów. Wietnamczycy, w odróżnieniu od przybyszów z WNP, raczej nie wynajmują pokoi u Polaków. Bloki i wielkie osiedla są dla nich atrakcyjne nie tylko ze względu na niskie opłaty, ale i z tego powodu, że zapewniają większą anonimowość. Obawiając się o swoje bezpieczeństwo, najchętniej zajmują dobrze zabezpieczone lokale w dużych osiedlach, takich jak Za Żelazną Bramą, okolicach ulicy Targowej, Kijowskiej oraz na Ochocie. W ostatnich latach wzrasta liczba zamożnych Wietnamczyków opuszczających skupiska etniczne z osiedli jak np. Za Żelazną Bramą. Rodziny te przenoszą się do dzielnic południowych Warszawy, często nabywając mieszkania spółdzielcze. W opinii środowisk naukowych i przedstawicieli społeczności imigranckiej nie wpływa to jednak na zwiększenie się stopnia uczestnictwa tych rodzin w życiu polskiego mainstreamu. Istnieje wyraźna kontynuacja preferencji do spotykania się we własnym gronie. Zmieniają się za to formy aktywności. Zamożność oraz legalność pobytu dające możliwość stabilizacji przekłada się na 221 The need assessment. INTI 2004 project: Empowering migrants: integration through information and trainings of public officials and NGOs, IOM Warsaw&Caritas of Warsaw Archdiocese, Warsaw 2006. 222 Aleksandra Grzymała-Kazłowksa, Migranci z krajów mniej rozwiniętych gospodarczo niż Polska: przypadek Wietnamczyków, op. cit., s.396. 223 Ibidem, s.397. 116 otwieranie widocznych w przestrzeni społecznej i otwartych na uczestnictwo z zewnątrz wietnamskich klubów w nowo zasiedlanych dzielnicach. INTEGRACJA EKONOMICZNA MIGRANTÓW (ZATRUDNIENIE, SAMOZATRUDNIENIE): Jednym z zadań polityki imigracyjnej jest znalezienie sposobu na takie godzenie popytu z podażą na rynku pracy, by ułatwiać integrację imigrantów. Państwo powinno umieć ocenić umiejętności migranta, skuteczność sposobu ich nabywania, mieć wpływ na jego życie zawodowe oraz być aktywnym czynnikiem w procesie poszukiwania zatrudnienia. Przeciwdziałanie dyskryminacji oraz strategie zróżnicowania wdrażane przez państwo dodatkowo wspierać powinny równość w miejscu pracy. Inną formą działalności władz jest wspieranie przedsiębiorców pochodzących z mniejszości etnicznych poprzez doradztwo oraz ułatwiony dostęp do usług finansowych czy włączanie do sieci dostawców. Wietnamczycy zajmują w Polsce niszę gospodarczą, ale związaną raczej nie tyle z grupą etniczną ile ceną oferowanego towaru i jego jakością. Stadion X-lecia stał się zalążkiem gospodarki etnicznej Wietnamczyków w Warszawie. Działalność handlowa Wietnamczyków na stadionie, jak i innych Azjatów, koncentruje się w zachodniej części kompleksu sportowo-rekreacyjnego, gdzie na swoje potrzeby uruchomili centrum kulturalne. W wydzielonych budkach sprzedawana jest prasa wietnamska, literatura, płyty i kasety, żywność azjatycka. Funkcjonują tam także centrale telefoniczne, za pośrednictwem których, po przystępnych cenach kontaktują się z rodzinami, a także salony fryzjerskie, kosmetyczne i biura doradztwa prawnego. W środku sektora zwanego Vietcongiem, w jednym z barów urządzono centrum hazardowe, gdzie obstawia się głównie mecze piłkarskie lub pojedynki bokserskie. Bardzo wyraźna jest stratyfikacja społeczna Wietnamczyków handlujących na Stadionie. Na najniższym szczeblu drabiny społecznej znajdują się tragarze, nieco wyżej pilnujący interesu i ostrzegający przed kontrolerami, nazywani żartobliwie przez Polaków uwakami (od zniekształconego w wymowie słowa uwaga). Wyżej sytuują się sprzedawcy obsługujący stoiska oraz tzw. personel usługowy (pracownicy barów, fryzjerzy, kucharze itp.). najwyższą rangę mają hurtownicy oraz właściciele magazynów i boksów. Wszyscy znają swoje miejsce w hierarchii i ją respektują. Zaczynają pracę o świcie, około południa handel powoli zamiera, natomiast zaczyna się ruch samochodowy. Bary i inne jednostki usługowe (fryzjerzy, wypożyczalnie kaset) funkcjonują nieco dłużej, jednak na ogół do godz. 14-16. Poza dominującą sferą handlu targowiskowego, aktywność zawodowa Wietnamczyków przejawia się też w gastronomii. Niektóre lokale stanowią centra kulturalne, tu spotkania literackie, wystawy obrazów (restauracja Dong Nam w Warszawie), są też swoistym forum dyskusyjnym dla diaspory (tematy jak budowa pagody buddyjskiej w Warszawie czy kwestia oskarżeń prasowych o serwowanie mięsa psów i kotów). Restauracje organizują święta: Tet, środka Jesieni, dzień dziadka oraz przyjęcia weselne zgodne oprawą z wietnamską obyczajowością. W warunkach recesji azjatyccy przedsiębiorcy radzili sobie wyraźnie lepiej niż kupcy polscy, o czym świadczyć może ekspansja wietnamskich kupców na bazarze przy jednoczesnym kurczeniu się „polskiej strefy” i znacznie mniejsza rotacja wśród wietnamskich najemców stoisk niż wśród polskich przedsiębiorców. To wywołało niechęć i wrogość polskich kupców. Na powodzenie Wietnamczyków składało się wiele czynników: niższe ceny, strategia najmniejszych zysków, nabywanie taniego towaru bezpośrednio od producentów z Azji, niedrogi, masowy i zbiorczy import, produkty gorsze od polskich, ale nie tak złe jak z WNP. Kupcy wietnamscy szybko uczyli się też przyjętych w Polsce technik sprzedaży. Towary były 117 pakowane oddzielnie a każdy kupujący dostawał torebkę. W ocenie polskich klientów okazywali się też lepsi pod względem obsługi. Ich stoiska otwarte były dłużej, a poza tym byli otwarci na targowanie się. Jak już wspomniano bazar na Stadionie jest nie tylko miejscem pracy, załatwiania interesów i budowania sieci kontaktów handlowych. Stanowi on centrum skupiające i integrujące Wietnamczyków, którzy często wspólnie pracują i wynajmują mieszkania, wspólnie też spędzają czas wolny. W zdominowanej przez Wietnamczyków części targowiska migranci zachowują się znacznie swobodniej, gwarnie rozmawiają, żartują, grają w gry. Stadion jest też ośrodkiem wymiany informacji na temat: linii lotniczych, meczów wietnamskiej ligi (ogłoszenia po wietnamsku), czy o polskich emerytkach poszukiwanych do zajmowania się dziećmi, ofertach pracy od bezrobotnych, poszukiwaniu mieszkań (ogłoszenia po polsku). Takie skupisko przyczynia się do zachowania kultury migrantów, wzmocnienia poczucia tożsamości etnicznej i solidarności grupowej. Na targowisku rodzą się pomysły imprez kulturalnych, rozrywkowych. Koncentracja przestrzenna służy samoorganizacji oraz wymianie informacji, a liderom i grupie najbardziej wpływowych biznesmenów ułatwia kontrolę społeczności wietnamskiej. Na bazarze panują ściśle określone wzory zachowań i wszyscy muszą się podporządkować ściśle ustalonej hierarchii. Członkowie społeczności rozwiązują też większość problemów we własnej grupie oraz wymuszają na członkach własnej społeczności uczciwe i kooperatywne zachowanie. Wśród Wietnamczyków istnieje specjalna rada mediacyjna, która rozwiązuje konflikty. Jednostki łamiące ustalone zasady spotykają sankcje ze strony grupy. W prasie drukowane są ostrzeżenia przed oszustami lub złodziejami. W skrajnych przypadkach, gdy system wewnętrznej kontroli zawodzi, kontaktują się z policją. Liderzy społeczności wietnamskiej zwracają uwagę, że powstał w Polsce trudny do wykorzenienia stereotyp Wietnamczyka jako handlarza bądź właściciela lokalu gastronomicznego. Nie zauważa się, że jest już dość liczna klasa średnia dysponująca innym kapitałem społecznym i mająca inne ścieżki integracji. W miarę spadku opłacalności handlu i sprzedaży potraw kuchni etnicznej coraz częściej lokale wietnamskie przejmują Polacy, a Wietnamczycy zmieniają branżę. Pojawiają się inne zawody, a obecność Wietnamczyków niemal wyłącznie w polskim handlu nie jest przyrodzoną im preferencją kulturową do tego typu działalności zarobkowej, lecz wynika ze specyfiki polskiego rynku pracy, a zwłaszcza braku uregulowanego statusu prawnego wielu imigrantów z Wietnamu. Wnioski płynące z obserwacji rozwoju diaspory wietnamskiej w różnych krajach pokazują, że Wietnamczycy są grupą niezwykle elastycznie reagującą na zmiany koniunktury na rynku pracy. W Stanach Zjednoczonych wykonują szeroką gamę zawodów, choć też zaczynali od zdominowania dostępnej na miejscowym rynku pracy niszy (w przypadku USA była to branża manicure/pedicure). W Czechach, poza handlem, którego rozwój ogranicza niewielki rynek krajowy, pracują też w przemyśle, w krajach arabskich zaś jako pomoce domowe czy w budownictwie, podczas gdy w Malezji i Tajlandii są robotnikami różnych specjalności. Integrację ekonomiczną Wietnamczyków w Polsce utrudnia zauważalna, zarówno przez środowiska naukowe, jak i samych migrantów, niechęć do wchodzenia w spółki z Polakami. Sami Wietnamczycy przyznają, że niechętnie łączą kapitały. Zatrudniają Polaków, ale nie tworzą z nimi spółek. Poza niechęcią do tego typu inicjatyw deklarują też brak takiej potrzeby, gdyż kapitał wietnamski jest w ich opinii wystarczająco silny.224 Zdaniem liderów, 224 Poszczególne grupy imigranckie w różnych krajach, mimo niechęci do wchodzenia w spółki z przedstawicielami społeczeństwa przyjmującego, wykazują skłonność do nawiązywania współpracy gospodarczej z innymi grupami imigranckimi. Badania naukowców rosyjskich oraz północnoamerykańskich 118 Wietnamczycy są w Polsce akceptowani. Głosy przeciwne im i marginalne to głosy części polskiego kupiectwa i ugrupowań szowinistycznych. Jest wiele pozytywnych przykładów koegzystencji kupców polskich i wietnamskich – kupiec wietnamski przyciąga klientów, którzy kupują też u Polaków. Sami polscy kupcy postulują często potrzebę wpuszczenia Wietnamczyków na bazary. Wietnamczycy wydają się być grupą, która w obliczu luk na krajowym rynku pracy, dysponuje dużym potencjałem. Liderzy społeczności wietnamskiej w Polsce sugerują większe zainteresowanie władz możliwościami zawodowymi w Polsce, proponują, podczas planowanej abolicji mającej na celu uregulowanie pobytu nielegalnie przebywających w Polsce cudzoziemców, na przykład wprowadzić do wniosku abolicyjnego pytanie o preferencje zawodowe i znajomość języka polskiego. SPOŁECZNE I OBYWATELSKIE MIGRANTÓW: Warunkiem podjęcia uczestnictwa społecznego, a zwłaszcza obywatelskiego, w kraju przyjmującym jest posiadanie zezwolenia na pobyt na jego terytorium. Jedyna dziedzina, w której imigranci deklarują dość dobrą orientację to zasady prawa odnośnie możliwości legalizacji pobytu. 225 Mimo to co najmniej połowa społeczności wietnamskiej w Polsce nie ma uregulowanego statusu prawnego. UCZESTNICTWO Część imigrantów wietnamskich nie dysponuje żadnymi dokumentami. W trakcie wspomnianej już debaty w MPiPS na temat sytuacji migrantów przedstawiciele Wietnamczyków podawali jako powód swojego wyjazdu do Polski względy humanitarne i polityczne oraz wskazali na towarzyszący ucieczce z kraju brak dokumentów, co uniemożliwiło im legalizację pobytu w RP. Imigranci wietnamscy obawiają się kontaktu z przedstawicielami misji dyplomatycznej Wietnamu w Warszawie w celu ewentualnego wyrobienia dokumentów.226 Jednym z wyników debaty było silne poparcie założenia o pozytywnym wpływie legalności pobytu na procesy integracyjne. Nieuregulowanemu statusowi prawnemu cudzoziemca towarzyszyła obawa przed kontaktem z przedstawicielami społeczeństwa przyjmującego, zarówno w wymiarze indywidualnym jak i instytucjonalnym. Dodatkowo, legalizacja pobytu daje możliwość podjęcia zgodnego z obowiązującymi przepisami zatrudnienia, a co za tym idzie, stwarza szansę integracji ekonomicznej osobom uprzednio zepchniętym na margines gospodarki kraju przyjmującego i zmuszonym do zarobkowania w szarej strefie. Według uczestników tej debaty obowiązująca procedura uzyskania zezwolenia na pobyt stanowi barierę w procesie integracji imigrantów na rynku pracy. Obciąża zarówno imigrantapracobiorcę jak i jego pracodawcę. Konieczność corocznego ubiegania się o przedłużenie zezwolenia na pobyt i trzymiesięcznego oczekiwania na decyzję (najczęściej stosowana procedura) stawia imigranta i jego pracodawcę w sytuacji zawieszenia: W Polsce przebywa wskazują, że często taką grupą aliansową dla Wietnamczyków są Chińczycy. Z rozmów z polskimi pracownikami w firmach chińskich wynika, że sytuacja taka nie występuje w Polsce. Relacje chińskowietnamskie w Polsce cechuje raczej obojętność z lekkim odcieniem zazdrości. Bierze się to w dużej mierze z przewagi liczebnej Wietnamczyków, którzy dominują nad innymi imigrantami z Azji. Wietnamczycy okazują się też grupą dość ekspansywną korzystającą z inwestycji chińskich przeznaczonych w założeniu dla chińskich imigrantów, jak np. centrum handlowe w Wólce Kosowskiej. 225 The need assessment. INTI 2004 project: Empowering migrants: integration through information and trainings of public officials and NGOs, op. cit. 226 Autorzy opracowania wyrażają pogląd, iż niemożność zalegalizowania przez Wietnamczyków pobytu w większości nie wynika z braku dokumentów, lecz jest konsekwencją nielegalnego wjazdu na terytorium naszego kraju. 119 grupa Wietnamczyków z wyższym wykształceniem, którzy nie mają możliwości legalizacji swego pobytu ze względów formalnych. W konsekwencji nie mają szansy wykorzystania swojego potencjału intelektualnego poprzez legalną pracę. Państwo polskie nie płaciło za edukację tych osób, a więc byłby to kolejny zysk dla państwa polskiego, gdyby te osoby miały szansę legalnej pracy. Podobne wnioski przyniosła dyskusja na temat procesów abolicyjnych odbyta w czerwcu 2007 roku. Ks. Edward Osiecki, duszpasterz społeczności katolików wietnamskich, stwierdził: Pobyt nielegalny sprawia, że oni nie korzystają z polskiej demokracji, oni się jej nie uczą, idą do domu i oglądają telewizję wietnamską (…). Droga od stadionu do domu i z powrotem (…). Po legalizacji ludzie zaczynają interesować się uczeniem języka polskiego, kulturą polską. Rośnie cała aktywność społeczna, która do tej pory przez nielegalny pobyt była tłumiona.227 Pozytywna ocena postaw integracyjnych Wietnamczyków legalnie przebywających na terytorium RP widoczna jest na przykład w Kanadzie. Społeczność ta wypada bardzo pozytywnie w świetle różnych wskaźników integracji jak: szkoła, praca, tworzenie miejsc pracy, uczestnictwo społeczne (stowarzyszenia, drużyny sportowe, zespoły itp.), wyrównywanie szans płci. Ważnym wskaźnikiem jest również ponad pięćdziesięcioprocentowe uczestnictwo w wyborach wśród Kanadyjczyków pochodzenia wietnamskiego. Zbiega się to z wysokim odsetkiem osób deklarujących poczucie przynależności do państwa kanadyjskiego, choć jednocześnie 43% deklaruje przywiązanie do tradycji kraju pochodzenia.228 Środowiska naukowe postulują partnerskie traktowanie społeczności wietnamskiej. W ocenie naukowców administracja postrzegała dotąd Wietnamczyków głównie w kategoriach źródła zagrożenia. Instytucję pobytu tolerowanego, którego przyznanie z reguły nie zadowala przedstawicieli społeczności czeczeńskiej oczekującej pomocy państwa, Wietnamczycy oceniają jako idealną. Deklarują, że nie potrzebują wsparcia ekonomicznego ze strony państwa. Zauważalny jest brak zaufania społeczności wietnamskiej w Polsce do instytucji publicznych państwa przyjmującego. Negatywnie oceniają swoje kontakty z polskimi służbami imigracyjnymi. Deklarują też brak zaufania do Policji. Nieufność do instytucji rządowych znalazła wyraz w niskim uczestnictwie imigrantów z Wietnamu w procesie abolicyjnym z roku 2003. Liderzy Wietnamczyków w Polsce skarżyli się na brak kampanii informacyjnej. Niepokoi ich również brak konsultacji na linii grupa imigrancka-rząd. Należy jednak podkreślić, że z drugiej strony, przedstawiciele administracji i organów porządku publicznego sygnalizują liczne przykłady łamania prawa i nadużyć ze strony ze strony obywateli Wietnamu, w szczególności podczas przekraczania granicy i procedur dotyczących legalizacji pobytu. Problematyka przestrzegania praw obywateli Wietnamu przebywających na terytorium RP znajduje się również we właściwości Rzecznika Praw Obywatelskich (RPO). Liczba spraw wpływających do Biura RPO w latach 1990-2006, których przedmiotem było naruszenie praw lub wolności wspomnianej grupy cudzoziemców była jednak nieznaczna. W opinii Biura nie 227 Czy Polska potrzebuje abolicji dla cudzoziemców? Wnioski z debaty, Warszawa 14 czerwca 2007 roku, Biuletyn Migracyjny – Dodatek, nr 13, czerwiec-lipiec 2007, s.3. 228 Lindsay Colin, The Vietnamese Community in Canada, Social and Aboriginal Statistics Division, Ottawa 2001. 120 odzwierciedla to rzeczywistej skali problemu. Stosunkowo niewielka liczba skarg spowodowana jest bowiem trudną do przezwyciężenia barierą językową, a także nieznajomością polskiego prawa i brakiem wiedzy o przysługujących uprawnieniach, w tym o możliwości zwrócenia się o pomoc do RPO. Większość skarg kierowanych do Biura RPO przez obywateli Wietnamu we wskazanym wyżej okresie stanowiły skargi osób, w stosunku do których toczyło się postępowanie zmierzające do ich wydalenia z terytorium RP. Przedmiotem skarg były również kwestie przestrzegania praw cudzoziemców osadzanych w aresztach deportacyjnych lub ośrodku strzeżonym oraz panujące w tych placówkach warunki bytowe. Część spraw sygnalizowanych przez obywateli Wietnamu dotyczyła także kwestii legalizacji pobytu na terytorium Polski oraz możliwości uzyskania statusu uchodźcy. Wzrost poziomu uczestnictwa społecznego i obywatelskiego zauważalny jest u przebywających w Polsce legalnie młodych imigrantów oraz przedstawicieli drugiego pokolenia. Ich inicjatywy nakierowane są jednak głównie na powodowanie zmian demokratycznych w kraju pochodzenia. Zróżnicowanie ze względu na sympatyzowanie z ruchami na rzecz demokratyzacji Wietnamu widoczne jest nawet w obrębie rodzin. W opinii imigrantów młodzi Wietnamczycy w Polsce uświadamiają sobie istnienie demokracji. Postulat większej otwartości służb migracyjnych RP na legalizowanie pobytu Wietnamczyków w Polsce dotyczy również pozytywnego skutku legalizacji dla włączania nielegalnie przebywających imigrantów w życie polskiego mainstreamu. Zdaniem liderów jasny sygnał pro-integracyjny musi wyjść jednak ze środowisk rządowych i społeczeństwa przyjmującego. Postulują oni podjęcie jak największej liczby działań wykazujących, że obawy Wietnamczyków w stosunku do Polaków i vice versa są nieuzasadnione. Liderzy Stowarzyszenia Solidarności i Przyjaźni oraz Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego w Polsce od wielu lat zgłaszają potrzebę nauczania swoich rodaków języka polskiego i podstaw wiedzy obywatelskiej. W ich argumentacji, Wietnamczycy nawykli do propagandy i indoktrynacji w stylu lat 50. XX wieku. Język i wiedza obywatelska dałaby ich zdaniem solidną podstawę do integracji Wietnamczyków w Polsce, szczególnie w przystąpienia naszego kraju do UE. Liderzy tej części społeczności wietnamskiej w Polsce nie są też przeciwni możliwości przeniesienia kosztów kursów językowych na społeczność imigrancką w przypadku ich zorganizowania przez instytucje odpowiedzialne za integrację cudzoziemców. Nie widzą oni także żadnych przeszkód, aby np. przepisy związane z ubieganiem się o pobyt długoterminowy lub obywatelstwo zawierały wymóg posiadania wiedzy na temat państwa, jego ustroju, kultury i polskiej tradycji. Wobec niewystarczającej oferty inicjatyw jednostek publicznych nakierowanych na angażowanie Wietnamczyków w życie społeczne i obywatelskie państwa przyjmującego pewne działania podejmują organizacje kulturalne, pozarządowe czy religijne. Na przykład ks. Osiecki rozpoczął wydawanie wietnamskim katolikom legitymacji potwierdzających ich przynależność do Kościoła w Polsce. Legitymacje, nie mając rzecz jasna żadnego znaczenia z punktu widzenia prawa, odgrywają jednak dużą rolę psychologiczną. Jak pisze T. Halik oddziaływała na samopoczucie migranta – miał dokument, nie był anonimowy, nielegalnym migrantem.229 Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Wietnamczyków w Polsce powstałe w 1986 roku było pierwszą organizacją Wietnamczyków w Polsce. Jej członkami są głównie absolwenci polskich uczelni wyższych, których celem było stworzenie platformy, w ramach ASOCJACJONIZM: 229 Teresa Halik, Migrancka społeczność Wietnamczyków w Polsce w świetle polityki państwa i ocen społecznych, UAM, Poznań 2006, s.77. 121 której ziomkowie mogliby realizować swoje potrzeby kulturalne. Stowarzyszenie otwarte jest na włączanie później przybyłych Wietnamczyków. Jako pierwsze organizowało życie kulturalne imigrantów wietnamskich w Polsce: wieczory artystyczne, poetyckie, prelekcje, wietnamskie święta, spotkania absolwentów polskich uczelni, patronat nad kursami języka polskiego. Wydawany przez to stowarzyszenie periodyk „Van Viet” stał się tubą Wietnamczyków tworzących w Polsce. Stowarzyszenie działa na rzecz integracji społeczności wietnamskiej w Polsce. Zaproponowało budowę pagody buddyjskiej w Warszawie. W ostatnim czasie dynamika jego działalności znacznie osłabła. W 10 lat po powstaniu pierwszej organizacji skupiającej Wietnamczyków w Polsce sytuacja zmieniła się całkowicie, co przełożyło się na tworzenie nowych stowarzyszeń. Stowarzyszenie Solidarność i Przyjaźń jest liczebnie największe. Działa od 1999 roku. Organizuje akcje integrujące imigrantów wietnamskich w Polsce, takie jak pokaz w kinie Luna z udziałem wietnamskich tłumaczy czy konkurs miss społeczności wietnamskiej w Polsce. Oddziały stowarzyszenia działają w Bydgoszczy, Krakowie, Śląsku, Lublinie oraz Gdańsku. Organizacja skupia kilkaset rodzin wietnamskich prowadzących głównie działalność handlową na Stadionie X-lecia lub prowadzących inną działalność gospodarczą. Ma też wielu sympatyków. Centralne uroczystości obchodów Tet organizowane są właśnie przez to stowarzyszenie. Dodatkowo reprezentuje ono społeczność wietnamską wobec polskich władz i pomaga rodakom w trudnej sytuacji losowej udzielając informacji i porad prawnych. Prowadzi też akcje na rzecz społeczeństwa przyjmującego jak zbiórka pieniędzy na rzecz Polaków poszkodowanych na skutek powodzi. Dba o pozytywny wizerunek społeczności wietnamskiej w Polsce, współpracuje z władzami w zwalczaniu patologii: nielegalnej migracji, przestępczości, unikania płacenia podatków. Stara się też propagować kulturę wietnamską wśród społeczeństwa przyjmującego. Solidarność i Przyjaźń wydaje miesięcznik „Que Viet” zawierający informacje z życia Wietnamczyków w RP, informacje z Polski i świata, tłumaczenia literatury polskiej i światowej oraz reklamy firm wietnamskich. Solidarność i Przyjaźń zainicjowało także działalność różnych mniejszych organizacji i klubów: Klub Poezji Wietnamskiej (kilkudziesięciu poetów wietnamskich, spotkania w restauracji Que Huong), Zespół Artystyczny Wietnamczyków (amatorski, kilkudziesięcioosobowy). Z inspiracji Stowarzyszenia działa Szkoła Języka Wietnamskiego oferująca kursy języka dla dzieci i młodzieży wietnamskiej, uczących się w polskich szkołach. Zajęcia odbywają się w soboty, a nauczycielami są polscy Wietnamczycy z doświadczeniem pedagogicznym. Szkoła liczy około stu uczniów i cieszy się dużym zainteresowaniem dzieci i młodzieży, jak również rodziców. Od 2005 roku działa Towarzystwo Wspierające Edukację i Szkołę Języka Wietnamskiego, która od 1 września 2007 r. planuje otwarcie kolejnej placówki edukacyjnej kształcącej dzieci. Wokół czasopisma „Can Vong” pod koniec lat 90. XX wieku skupili się członkowie pierwszej organizacji o charakterze polityczno-społecznym. Jest to grupa młodych osób, Wietnamczyków i Polaków, których celem jest propagowanie demokratycznych zasad funkcjonowania społeczeństwa i państwa oraz integracji tych wszystkich Wietnamczyków, którzy opowiadają się za demokratyzacją życia w Wietnamie. Organizacja posiada związki z podobnymi organizacjami w świecie (Czechy, Francja). Od 2001 roku działa też nieliczna grupa skupiona wokół periodyku „Dan Chim Viet” („Wietnamskie Ptactwo”). Jest to podgrupa Stowarzyszenia Wolnego Słowa, mającego wpływy zwłaszcza w środowisku inteligenckim. Powyższe środowiska mają nadzieję na utworzenie w Wietnamie legalnie działąjących ugrupowań opozycyjnych. Na zewnątrz występują wspólnie pod nazwą Stowarzyszenie na rzecz Demokracji i Pluralizmu w Wietnamie. We współpracy z księdzem Edwardem Osieckim, opiekunem społeczności wietnamskich katolików w Polsce, pomagały 122 one Wietnamczykom w czasie akcji abolicyjnej. Udzieliły one pomocy około 1 200 Wietnamczykom, z których ponad połowa deklarowała polityczne powody przyjazdu do Polski samookreślając się jako uchodźcy. Inne organizacje działające w powiązaniu ze stowarzyszeniem Solidarność i Przyjaźń to Klub Kobiet zrzeszający ponad sto osób, Klub Seniorów liczący kilkudziesięciu członków oraz Klub Młodzieży i Studentów. Ciekawą inicjatywą jest Związek Piłki Nożnej Wspólnoty Wietnamskiej w Polsce skupiający kilkaset osób i organizujący coroczne rozgrywki ligowe sponsorowane przez działające w Polsce firmy wietnamskie. Najbardziej znane drużyny reprezentują prowincje: Nghe Tinh, Thanh Hoa, Hanoi, Hai Dong oraz Nam Dinh. Piłkarze wietnamscy rozgrywają też mecze z polskimi amatorskimi drużynami piłkarskimi: z zespołem reprezentacji artystów polskich czy Komendy Stołecznej Policji. Mecze obserwowane są przez tłumy kibiców i integrują społeczność wietnamską. Działają też mniejsze kluby jak: kluby weteranów, tenisowe, byłych pracowników i studentów uniwersytetu w Hanoi, byłych pracowników Politechniki Hanojskiej, Biznesmenów „Au Lac” oraz osób pochodzących z prowincji Nghe Tinh, Thanh Hoa, Tai Binh, Hai Dong, Hai Hong. W 2005 roku zarejestrowano Stowarzyszenie Miłośników Buddyzmu. Replika pagody buddyjskiej znajduje się na terenie Domu Kultury Thang Long, należącego do prywatnej firmy New Sun. Dom Kultury prowadzi również działalność o charakterze kulturalnym i usługowym dla Wietnamczyków, a także dla innych zainteresowanych kulturą wietnamską. Inną liczącą się organizacją jest Wspólnota Katolików Wietnamskich, której członkowie, poza ekonomicznymi przyczynami wyjazdu z Wietnamu, niejednokrotnie deklarują też motywy religijne. Wietnamscy katolicy zaczęli organizować się w Polsce w połowie lat 90. XX wieku. W czasie Bożego Narodzenia 1996 roku odbyła się pierwsza msza święta dla katolików wietnamskich w kaplicy Domu Misyjnego księży Werbistów w Warszawie. W pierwszych mszach uczestniczyło ponad stu Wietnamczyków. Z czasem osób biorących udział w spotkaniach było coraz więcej i byli to nie tylko katolicy, lecz również „zainteresowani”, rzecz normalna w wietnamskim synkretyzmie religijnym. W 2000 roku miały miejsce odwiedziny kleryka wietnamskiego z Niemiec oraz księdza wietnamskiego z USA. W 2001 roku odbyła się wizyta księdza Duc Dao z Rzymu w czasie której nastąpiło nieformalne uznanie wspólnoty wietnamskich katolików przez najwyższych hierarchów kościelnych. Ksiądz Duc Dao odbył rozmowy z prymasem Polski i biskupem diecezji warszawsko-praskiej, który 14 sierpnia 2001 roku ogłosił powołanie duszpasterstwa katolików wietnamskich. W 2003 roku mszę świętą prymicyjną odprawił pierwszy wietnamski ksiądz mówiący po polsku, franciszkanin Anh Hue, który odbył nowicjat i studia filozoficzne w Polsce. Liczebność Wspólnoty w skali ogólnopolskiej to mniej więcej 600 osób. Ksiądz E. Osiecki wykazuje specjalną troskę o katolików ze Stadionu, odwiedza ich w miejscach pracy, a godziny niedzielnej mszy świętej ze względu na te osoby przesunięto na popołudnie. Zaistnienie i funkcjonowanie wspólnoty katolików uznać należy za fenomen. Obecność tej grupy, liczącej w województwie mazowieckim około 400 osób, która wyraźnie określiła swoją religijność, przyczyniła się do integracji istniejącego, ale niezbyt aktywnego w sferze praktyk duchowych środowiska buddystów, które przystąpiło do budowy małej świątyni w Warszawie. 123 W ocenie imigrantów również informacja o zasadach korzystania w Polsce z systemu oświaty jest niedostateczna.230 Imigracja wietnamska w Polsce jest imigracją inwestycyjną. Bardzo dużą uwagę przywiązuje się w tej grupie migranckiej do wykształcenia. Znajduje to podstawy w tradycji kraju pochodzenia, gdzie wykształcenie jest czynnikiem decydującym o prestiżu, wartością samą w sobie, co prowadzi do postawy: można być biednym, ale wykształconym. Dodatkowo wykształcenie zdobyte poza Wietnamem, znajomość języków obcych daje wysoki prestiż i gwarancję znalezienia dobrze płatnej pracy w przypadku powrotu do kraju pochodzenia. Nie istnieją dane statystyczne pozwalające na zdobycie informacji o liczbie uczniów narodowości wietnamskiej uczących się w polskich szkołach. Ogółem w roku szkolnym 2006/2007 uczyło się w polskich szkołach publicznych 3 086 dzieci cudzoziemców spoza Unii Europejskiej. DOSTĘP DO EDUKACJI: Zauważalna jest preferencja rodziców wietnamskich do umieszczania dzieci w obcych placówkach oświatowych. Potwierdzają to rozmowy z przedstawicielami społeczności wietnamskiej jak i z polskimi naukowcami zajmującymi się badaniem Wietnamczyków w Polsce, zdaniem których od kilkunastu do dwudziestu procent dzieci wietnamskich w Polsce uczy się w szkołach międzynarodowych. Dzieci uczące się w szkołach polskich mają często dodatkowe lekcje języków obcych. Preferowane kierunki studiów to anglistyka, prawo, ekonomia. Liderzy społeczności wietnamskiej zwracają uwagę na nowy trend w postaci wysyłania dzieci na studia za granicę czy wysyłania dzieci do pracy w którymś z państw UE po ukończeniu studiów w Polsce. Osłabia to społeczność wietnamską, pozbawiając ją najlepiej wykształconych młodych ludzi. DOSTĘP DO SŁUŻBY ZDROWIA: Podobnie jak w przypadku wielu innych obiektywnych wskaźników integracji, informacja o zasadach korzystania w Polsce z opieki zdrowotnej jest, zdaniem imigrantów, niewystarczająca.231 W trakcie wspomnianej już debaty w MPiPS środowiska imigranckie, w tym wietnamskie, zwracały uwagę na rolę dostępu do systemu służby zdrowia dla procesu integracji. Podkreślono zwłaszcza brak przepływu danych dotyczących problemów cudzoziemców od organizacji pozarządowych i imigranckicg do Ministerstwa Zdrowia, co, zdaniem migrantów, powinno korzystnie wpłynąć na poprawę efektywności działań podejmowanych przez resort. Wietnamczycy w Polsce nie mają zaufania do polskiego systemu ochrony zdrowia. Z przeprowadzonych rozmów wynika, że preferują lekarzy pochodzenia wietnamskiego, a o pomoc do polskich placówek służby zdrowia zwracają się w sytuacjach krańcowych. Wśród poszerzającej się elity społeczności wietnamskiej w Polsce zauważalna jest ostatnio tendencja do korzystanie z opieki polskich pediatrów. DOSTĘP DO POMOCY SPOŁECZNEJ: Z informacji przekazanej przez Departament Pomocy i Integracji Społecznej Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej wynika, że imigranci z Wietnamu nie nadużywają systemu pomocy społecznej. Można nawet powiedzieć, że prawie w ogóle nie korzystają z pomocy społecznej, choć jeśli przebywają legalnie na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej na podstawie zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony bądź zezwolenia na osiedlenie, są do tego uprawnieni. I tak zgodnie z danymi Departamentu w 2005 roku spośród 202 rodzin obywateli krajów trzecich pobierających świadczenia z pomocy 230 The need assessment. INTI 2004 project: Empowering migrants: integration through information and trainings of public officials and NGOs, op. cit. 231 Ibidem. 124 społecznej tylko trzy rodziny pochodziły z Wietnamu (zamieszkiwały w województwach świętokrzyskim i wielkopolskim). SUBIEKTYWNE WIETNAMCZYCY O POLSCE I POLAKACH: Stosunek Wietnamczyków do Polski i Polaków widoczny jest już przy próbie podjęcia badań nad tą społecznością. Wietnamczycy niechętnie zgadzają się na rozmowy, dominuje wśród nich poczucie niepewności, zagrożenia i inwigilacji.232 W ocenie badaczy znaczny jest też dystans społeczny między społeczeństwem przyjmującym a imigrantami z Wietnamu.233 Ogólnie wizerunek Polski i Polaków wśród Wietnamczyków przed przyjazdem do Polski jest zazwyczaj dość powierzchowny, a wątpliwym źródłem wiedzy o Polsce jest wiersz To Huu, Moja Polsko, czytany w wietnamskich szkołach. Wizja Polski w ostatnich latach XX wieku zdominowana została przez przekonanie o braku tolerancji polskich władz dla dalszej migracji Wietnamczyków do Polski, czego konsekwencją miały być ograniczenia w udzielaniu wiz wjazdowych oraz wzrost przekazań i wydaleń imigrantów z Wietnamu.234 Liderzy społeczności wietnamskiej w Polsce twierdzą, że postrzeganie Polaków w Wietnamie jest pozytywne, a wiedza o nich pochodzi od studentów wietnamskich w Polsce. Po lekkim zachwianiu tego pozytywnego wizerunku po 1989 roku, wynikającym z faktu, że Polska przestała być krajem socjalistycznym, co budziło nieufność dużej części Wietnamczyków, obecnie postrzega się nasz kraj jako tolerancyjny, w którym Wietnamczycy dobrze się czują. Dobrej opinii przysporzyli też Polsce pracujący w Wietnamie konserwatorzy zabytków. Elita wietnamska czerpie informacje o Polsce i Polakach głównie z mediów. Również część wietnamskiej prasy drukowanej w Polsce czytana jest w Wietnamie. Doświadczenia transformacji gospodarczej w Polsce stanowią przykład dla wietnamskich działaczy gospodarczych. W opinii liderów tej społeczności (zarówno tych związanych z władzami, jak i opozycyjnych), Polska dostarcza stałych powodów do pisania o niej, zarówno ze względu na reformy, jak i ze względu na przyznaną ostatnio Polsce i Ukrainie organizację Euro2012. Kontakty ze społeczeństwem przyjmującym podzielić można na te, do których dochodzi w przestrzeni publicznej zajmowanej przez przedstawicieli obu grup, obserwacja i wnioskowanie z niej o cechach grupy bądź rzeczywiste kontakty, bardziej fizyczne, zindywidualizowane, osobiste. Z badań, ankiet i sondaży wynika, że Wietnamczycy czerpią wiedzę o Polakach raczej z pobieżnej obserwacji niż rzeczywistych kontaktów. Kontakty z Polakami ocenić należy jako poprawne, choć rzadkie i płytkie. Kontekstami sprzyjającymi integracji wydają się być miejsca pracy (ponad połowa badanych deklaruje, że pracuje z Polakami) i nauki.235 Nie jest tak raczej w miejscach zamieszkania (w 87% przypadków pytań o kontakty z polskimi sąsiadami nie udzielono żadnej odpowiedzi).236 3/4 badanych twierdzi, że ma znajomych Polaków (takie deklaracją pochodzą w większym stopniu od studentów, ich częstotliwość wzrasta również wraz z długością pobytu badanego w Polsce). Wietnamczycy (zwłaszcza osoby starsze, gorzej wykształcone i kobiety) nie bywają natomiast w polskich domach. W ocenie T. Halik i E. Nowickiej na poziomie najbliższych kontaktów społecznych i kulturowych związki społeczności wietnamskiej z Polską są znikome, a co więcej nie wydają 232 Teresa Halik, Ewa Nowicka, Wietnamczycy w Polsce…, op. cit., s.49. Teresa Halik, Ewa Nowicka, Wietnamczycy w Polsce.., .op. cit., s.10. 234 Teresa Halik, Migrancka społeczność Wietnamczyków w Polsce w świetle polityki państwa i ocen społecznych, op. cit., s.38. 235 Ibidem, s.41 236 Ibidem, s.41 233 125 się dawać szansy na przyszłość mimo wydłużania się pobytu w Polsce części badanej zbiorowości. 237 Według publikacji T. Halik, dla Wietnamczyków bardzo ważny jest ich wizerunek w oczach Polaków. Zauważają niechętny Wietnamczykom obraz w polskiej prasie, z której czytelnicy dowiadują się jedynie, że Wietnamczycy przebywają w Polsce nielegalnie, Wietnam to kraj zacofany, a Wietnamczycy są dzicy. Zauważalne są też obawy, że Polacy chcą się pozbyć Wietnamczyków, nie szanują ich, bo trudnią się handlem. Polska nie jest często pierwszym krajem w historii migracyjnej przedstawicieli społeczności wietnamskiej w Polsce. Deklarują, że znają Rosję/ZSRR, Niemcy/NRD, Francję, Czechy, czy bardziej sporadycznie Japonię, Chiny, Algierię, Kanadę czy Stany Zjednoczone. Lepiej oceniają stosunek innych do nich niż stosunek Polaków. Być może dlatego, że w tych krajach wielu z nich przebywało na kontraktach, co zapewniało im wyższy legalny status. Niektóre z tych państw są też znacznie lepiej przygotowane do stawienia czoła dylematom wielokulturowości niż Polska. Polacy, w deklaracjach wietnamskich respondentów, jawią się z jednej strony jako serdeczni, gościnni, weseli, szczerzy, otwarci. Z drugiej zaś, jako nieuprzejmi, aroganccy i skłonni do popełniania przestępstw. Ponadto, są bardzo wierzący („mają typowe cechy katolickie”). Wietnamczykom przeszkadza też alkoholizm oraz ksenofobia/obojętność. Są zadziwiająco zgodni w odpowiedziach na pytanie o to, co w Polsce było niemiłe, podając na czele negatywnych doświadczeń kontakty z różnymi instytucjami (zwłaszcza policją), złodziejstwo, napady i pijaństwo. Na pytanie o to, czy gdyby jeszcze raz wybierali kraj docelowy to byłaby to Polska, połowa badanych odpowiedziała twierdząco. Druga połowa udzieliła odpowiedzi negatywnej argumentując, że pogarsza się bezpieczeństwo, polska polityka nie jest przyjazna cudzoziemcom, coraz trudniej handlować. Osoby deklarujące, że wybrałyby ponownie Polskę zwracały uwagę na stosunkowo niskie ceny przy wyższym niż w Wietnamie poziomie życia, oraz stabilność polityczną i społeczną. Osoby, które nie umiały odpowiedzieć na tak sformułowane pytanie, deklarowały niepewność co do przyszłości rozwoju Polski, brak stabilizacji w kraju przyjmującym w kontekście akcesji do Unii Europejskiej. Wietnamczycy przyznają, że nie znają dobrze języka polskiego, słabo też znają święta polskie, choć lepiej religijne niż świeckie (lepiej te, które uroczyściej obchodzone i te, które są dniami wolnymi od pracy). Większość mieszkających w Polsce Wietnamczyków nie zna polskiej kultury w ogóle lub wie o niej bardzo niewiele. Na ogół oglądają telewizję i to z niej, a nie z kontaktów ze społeczeństwem przyjmującym czerpią wiedzę. Wietnamczycy tolerują polską kuchnię, nie uznają jej jednak za smaczną czy atrakcyjną. Niektóre potrawy budzą w nich odrazę (śledzie, solona ryba, kiełbasa, tatar). Imigranci wietnamscy kładą duży nacisk na utrzymanie ciągłości związków z kulturą Wietnamu. Obchodzą święta wietnamskie takie jak buddyjski nowy rok – Tet czy Dzień Niepodległości Wietnamu. Wśród tzw. zwykłych ludzi wyraźny jest dystans a nawet zobojętnienie na sprawy i treści dotyczące polskiej rzeczywistości społecznej, politycznej i kulturowej. Cel ich migracji jest czysto zarobkowy, a inne sprawy ich nie interesują. Integracja z polską kulturą i polskimi realiami ma najczęściej charakter praktyczny i jest wiązana z zachowaniem własnej tożsamości. 237 Ibidem, s.49 126 CZĘŚĆ IV PODSUMOWANIE, UWAGI KOŃCOWE I WNIOSKI 1. Wietnam jest dużym, ponad 84 milionowym krajem o ograniczonych formach demokracji, w którym w ramach jednopartyjnego systemu kierowniczą rolę zgodnie z konstytucją pełni Komunistyczna Partia Wietnamu (KPW). 2. W latach 1990-1992 KPW rozpoczęła ograniczony program reform ekonomicznych (ich korzenie tkwią jeszcze w latach 80. XX wieku), zezwalający między innymi na istnienie sektora prywatnego. W wyniku tych zmian nastąpił szybki wzrost gospodarczy i poprawa większości wskaźników makroekonomicznych. Bardzo niski pułap rozwoju, z jakiego rozpoczęto reformy, powoduje, że Wietnam nadal jest krajem stosunkowo biednym i uzależnionym od sektora rolniczego, posiadającym słabo rozwiniętą infrastrukturę wymagającą poważnych nakładów inwestycyjnych, w którym przeważa ludność zamieszkała na obszarach wiejskich. Wietnam jest krajem ludzi młodych (najliczniejsza populacja mieści się w przedziale od 10 do 24 lat). 3. Według standardów europejskich Wietnam nie jest krajem demokratycznym, choć sytuacja w zakresie przestrzegania praw człowieka ulega w tym kraju pewnej poprawie. Władze w Hanoi nadal prześladują i zamykają w więzieniach przeciwników politycznych, a mniejszości narodowe i religijne napotykają na wiele przeszkód. 4. Politykę zagraniczną Wietnamu cechuje pragmatyzm i wola rozwijania dobrych stosunków zarówno ze swoimi sąsiadami w regionie (Chinami, Laosem, Kambodżą i Tajlandią), jak i ze swoim wieloletnim przeciwnikiem, Stanami Zjednoczonymi. Ponadto, jednym z priorytetów polityki zagranicznej władz w Hanoi jest współpraca wielostronna, w szczególności w ramach Stowarzyszenia Narodów Azji PołudniowoWschodniej (ASEAN) oraz pogłębienie kontaktów z Unią Europejską. 5. Stosunki polityczne Polski z Wietnamem oraz dialog na najwyższych szczeblach władzy po ich przewartościowaniu po 1989 roku, rozwijają się harmonijnie, a wymiana gospodarcza osiągnęła w 2006 roku rekordowy poziom 329,9 mln USD. 6. Wraz ze zmianami gospodarczymi i społecznymi w Wietnamie odnotowuje się wzrost przestępczości, której korzenie tkwią głównie w działalności związanej z produkcją i obrotem narkotykami. Jednym z rozpowszechnionych rodzajów przestępstw w tym kraju jest handel ludźmi (w szczególności kobietami i dziećmi, które są zmuszane do prostytucji i niewolniczej pracy). 7. Zakończenie działań wojennych w 1975 roku wywołało falę emigracji Wietnamczyków do krajów regionu Azji Południowo-Wschodniej, Australii, USA i Europy (do tej grupy zaliczyć należy tzw. „boat people”), rozpoczynając okres gwałtownego wzrostu liczebności diaspory wietnamskiej za granicą, która według większości źródeł liczy obecnie ok. 3 mln osób. 8. Zapoczątkowane w Wietnamie reformy zmieniły stosunek władz do emigracji zarobkowych swoich obywateli. W latach 90. minionego stulecia rząd Wietnamu, realizując politykę KPW, wprowadził szereg mechanizmów i polityk wspierających, regulujących i instytucjonalizujących migracje pracowników za granicę (Japonia, Korea Południowa, Tajwan, Singapur, Malezja, także Kuwejt, Libia i Arabia Saudyjska oraz Kraje Europy Wschodniej). Zmiany te miały na celu nie tylko ograniczenie bezrobocia w kraju i zasilenie domowych budżetów Wietnamczyków transferami pieniężnymi (ich kwota w 2006 roku osiągnęła prawie 5 mld USD uwzględniając również transfery od migrantów niekoncesjonowanych), lecz także zweryfikowanie stosunku migrantów do komunistycznych władz na znacznie 127 przychylniejszy i pozyskanie przez Wietnam części tych środowisk dla swoich celów politycznych. 9. Jednocześnie Wietnam (podobnie jak Chiny) prowadzi aktywną politykę wysyłania swoich obywateli za granicę w celu odbycia studiów na wyższych uczelniach, licząc iż w przyszłości powrócą oni do kraju, jako dobrze wykwalifikowana kadra zawodowa. 10. Migracje zarobkowe Wietnamczyków o charakterze koncesjonowanym (organizowane przez władze) do regionu Europy Środkowej i Wschodniej miały miejsce w latach 80. minionego wieku i objęły swoim zasięgiem rynek b. ZSRR, Bułgarię, b. Czechosłowację i b. NRD. W roku 1989 w Europie Wschodniej przebywało ponad 167 tys. obywateli Wietnamu. Część z nich bez zezwolenia przemieściła się na początku lat 90. XX wieku do Polski. 11. Oficjalnym migracjom Wietnamczyków towarzyszą różne formy migracji nielegalnych i nieudokumentowanych, których szlak do Europy najczęściej przebiega przez państwa byłego ZSRR, gdzie wjeżdżają na podstawie ważnych dokumentów, a następnie, korzystając z usług zorganizowanych grup przestępczych, są przemycane do Polski, Słowacji lub Węgier. Dalej ich szlak prowadzi do państw Europy Zachodniej. Część nielegalnych migrantów z Wietnamu pozostaje w Polsce, gdzie, w ramach zorganizowanej sieci migracyjnej, znajduje możliwość podjęcia działalności zarobkowej. Władze w Hanoi nie prowadzą aktywnej polityki zwalczającej zjawisko nielegalnej migracji swoich obywateli, o czym świadczy m.in. niewielka skuteczność realizacji zawartych przez Wietnam umów readmisyjnych z niektórymi krajami europejskimi. 12. Polska jest dla Wietnamczyków zarówno krajem docelowego pobytu, jak i tranzytu (zwłaszcza w przypadku nielegalnych migrantów). 13. Diaspora Wietnamska w Polsce tworzyła się w kilku etapach. W latach 1960-1989, część studentów i doktorantów pozostała w naszym kraju, łącząc się w Polsce, w wielu przypadkach, ze swoimi rodzinami. Najliczniejsza grupa przybyła bez wymaganych zezwoleń na początku lat 90. XX wieku z krajów b. ZSRR oraz b. Czechosłowacji i Niemiec. Część Wietnamczyków wjechała do Polski legalnie, przedłużając, lub też nie, swoje pobyty na terytorium RP. Migracje docelowe do Polski mają miejsce do dnia dzisiejszego, choć w ostatnim okresie są mniej intensywne. 14. Słabość instytucji prowadzących postępowania w zakresie uchodźstwa i legalizacji pobytu cudzoziemców oraz służb zajmujących się ochroną granicy i kontrolą migracyjną wewnątrz kraju, a także nieszczelne przepisy prawa - charakteryzujące początek dekady lat 90. minionego wieku - ułatwiały nielegalną imigrację Wietnamczyków do Polski. Ponadto, zorganizowanie w tym czasie unikalnego w skali europejskiej „Jarmarku Europa ”określiło sposób ich zarobkowania, sprzyjając pracy bez wymaganych zezwoleń i tworzeniu się zwartego skupiska, w dużym stopniu rządzącego się własnymi, wewnętrznymi prawami. 15. Według ostrożnych szacunków należy ocenić, że nielegalni migranci stanowią obecnie ponad połowę populacji diaspory wietnamskiej w Polsce, przyjmując, że liczy ona 30 tys. osób. 16. Wietnamczycy przyjeżdżają do Polski głównie w celach zarobkowych (prowadzą małe firmy handlowe, zazwyczaj w branży odzieżowej, obuwniczej oraz gastronomicznej), w mniejszej skali uczestniczą w wymianie naukowej. 17. Niewielka liczba wydawanych od wielu lat Wietnamczykom wiz pobytowych przez polskie placówki konsularne (ok. 700 rocznie) powoduje, że skala legalnie przybywających do Polski obywateli tego kraju nie jest duża. Wzrost legalizowanych 128 w Polsce pobytów wynika z dużej liczby zawieranych małżeństw mieszanych, adopcji, przeprowadzonej w 2003 roku abolicji oraz nadużywania procedur legalizacyjnych. 18. Liczba wpisywanych do ewidencji wojewodów zaproszeń, które stanowią podstawę do wydania wizy w celu odwiedzin, jest niewielka (w latach 1999-2006 wyniosła średnio ok. 200 rocznie). 19. W wyniku kilku zmian ustawowych, które miały miejsce na przełomie XX i XXI wieku, liczba składanych przez obywateli Wietnamu wniosków o zezwolenie na zamieszkanie na czas oznaczony w latach 2003-2006 ustabilizowała się na poziomie ok. 2 000 rocznie. Najczęściej występującymi powodami ubiegania się o tę formę legalizacji pobytu było otrzymanie zezwolenia na pracę, rozpoczęcie działalności gospodarczej, małżeństwo z obywatelem polskim lub status członka rodziny obywatela polskiego oraz fakt podjęcia studiów w Polsce. 20. W latach 1994-2006 wydano 2 268 decyzji zezwalających na pobyt stały, a później na osiedlenie się obywatelom Wietnamu. W latach 2005-2006 obywatele Wietnamu ubiegający się o tę formę legalizacji pobytu w Polsce powoływali się głównie na fakt urodzenia na terytorium RP dziecka przez cudzoziemca posiadającego zezwolenie na osiedlenie się oraz pozostawanie w związku małżeńskim z obywatelem polskim, w warunkach ściśle określonych przez ustawę o cudzoziemcach. Od 2004 roku liczba Wietnamczyków, którzy otrzymali to zezwolenie spada, z ponad 350 do niecałych 150 w 2006 roku. 21. Po dużym wzroście w latach 2000-2001 (ok. 80% wszystkich osób aplikujących), liczba wniosków o nadanie statusu uchodźcy od 2003 roku nie przekracza 30 w skali roku. Nie ma jednak żadnych wątpliwości, że w przypadku niekorzystnego rozwoju sytuacji w zakresie przestrzegania praw człowieka w Wietnamie lub zwiększenia liczby wydaleń nielegalnych migrantów z Polski może nastąpić powrót do wykorzystywania tej procedury w szerszym zakresie. Obecnie ograniczona liczba wnioskujących wynika z niewielkich szans na otrzymanie statusu uchodźcy, ponieważ decyzje Urzędu do Spraw Repatriacji i Cudzoziemców i Rady ds. Uchodźców w tym względzie z reguły są negatywne. Niektóre środowiska wietnamskie w Polsce, negatywnie nastawione do polityki komunistycznych władz, nie zgadzają się z tą linią postępowania i wyrażają to publicznie. Biorąc powyższe pod uwagę instytucje zaangażowane w rozpatrywanie wniosków Wietnamczyków o nadanie statusu uchodźcy powinny ze szczególną uwagą i starannością analizować sytuację w zakresie przestrzegania praw człowieka przez władze w Hanoi i dysponować obszerną wiedzą w tym zakresie. 22. Liczba obywatelstw nadanych Wietnamczykom przez Prezydenta RP jest niewielka, ich udział w liczbie nadań wszystkim cudzoziemcom w latach 1992-2006 wynosi 1,29%. Z reguły jednak obywatelstwo nabywały do 1998 roku kobiety wychodzące za mąż za Polaków (poprzez deklarację złożoną przed właściwym organem). Ocenia się, że w ramach powyższych procedur około 2 tys. osób w latach 1992-2006 otrzymało polskie obywatelstwo (po 1999r. nastąpił gwałtowny spadek), przy czym większa cześć tej liczby jest wynikiem fikcyjnych małżeństw zawartych przez Wietnamki przed 1999 rokiem oraz adopcji wietnamskich dzieci przez polskich obywateli. 23. Obywatele Wietnamu są postrzegani przez pracowników urzędów i instytucji zajmujących się procedurami legalizacji pobytu, a także policji i straży granicznej, jako grupa cudzoziemców najczęściej naruszających przepisy w tym zakresie. Wynika to z faktu, iż bardzo duży ich procent traktuje Polskę jako kraj docelowej imigracji, przebywając jednocześnie bez wymaganych zezwoleń na 129 pobyt. Przyczynia się do tego również niska kultura prawna Wietnamczyków. Do najczęściej praktykowanych form nadużywania procedur legalizacji pobytu należy: zawieranie fikcyjnych małżeństw, uznawanie przez obywateli polskich dzieci obywateli Wietnamu w zamian za przyjmowanie korzyści majątkowych, fałszowanie i próby wyłudzania dokumentów oraz podawanie fałszywych danych osobowych. Skala zawierania fikcyjnych małżeństw skłania do wniosku, iż należałoby dokonać analizy przepisów obowiązujących w tym obszarze, pod kątem ich uszczelnienia (uwzględniając przy tym konieczność ochrony praw człowieka), a także zwiększyć nadzór nad działalnością Urzędów Stanu Cywilnego. 24. Nadużywaniu przez obywateli Wietnamu na dużą skalę przepisów ustawy o cudzoziemcach sprzyja bardzo dobrze funkcjonująca sieć nieformalnych powiązań funkcjonujących w ramach tej diaspory. Przeciwdziałać temu zjawisku można m.in. poprzez zacieśnienie współpracy urzędów, służb i instytucji zajmujących się statusem prawnym cudzoziemców. Na przykład kontrole legalności pobytu powinny być realizowane w ścisłym współdziałaniu pracowników urzędów wojewódzkich, funkcjonariuszy Policji, Straży Granicznej, inspektorów pracy , służb skarbowych etc. 25. Obywatele Wietnamu stosunkowo często występują w statystykach Straży Granicznej jako osoby dokonujące przekroczeń granicy państwowej wbrew przepisom (w latach 1997-2006 liczba Wietnamczyków, którzy usiłowali dokonać lub dokonali takich przekroczeń wyniosła 1 641). Skala przestępczości granicznej tej grupy cudzoziemców może wynikać ze zwiększającej się presji migracyjnej ze strony obywateli Wietnamu, jak również z większej wykrywalności przestępstw – przede wszystkim na skutek uszczelnienia granic w związku z przystąpieniem Polski do UE oraz przygotowaniami do wejścia do strefy Schengen. Należy w tym miejscu podkreślić, iż szacunki te nie odzwierciedlają liczby przekroczeń granicy wbrew przepisom, ponieważ część migrantów skutecznie realizuje swoje zamiary (niektórzy z nich wjeżdżają na terytorium naszego kraju na podstawie trudno wykrywalnych, sfałszowanych lub podrobionych dokumentów). 26. Główny szlak nielegalnych migracji do Polski przebiega przez terytorium krajów byłego ZSRR (Federację Rosyjską, Białoruś, Ukrainę), do których Wietnamczycy najczęściej przybywają drogą lotniczą na podstawie wiz uzyskiwanych w przedstawicielstwach dyplomatycznych tych państw, a następnie przy pomocy zorganizowanych grup przestępczych są przemycani przez naszą wschodnią granicę. 27. Mimo podpisania przez Polskę umowy o readmisji w 2004 roku, jej realizację należy ocenić negatywnie z uwagi na brak adekwatnej współpracy ze strony Ambasady Wietnamu w Warszawie i władz w Hanoi oraz podawanie fałszywych danych osobowych przez osoby zagrożone wydaleniem. Obecnie, aby poprawić skuteczność w/w umowy, działania te powinny być kontynuowane Komenda Główna Straży Granicznej prowadzi intensywny dialog ze stroną wietnamską. 28. Biorąc pod uwagę fakt, iż dla niektórych grup Wietnamczyków Polska pełni rolę państwa tranzytowego, czego dowodem są liczne zatrzymania nielegalnych migrantów z tego kraju na granicy z Niemcami, należy zakładać wzrost zainteresowania zorganizowanych grup przestępczych przemytem ludzi do państw poszerzonej od stycznia 2008 strefy Schengen. Może to oznaczać zwiększone zagrożenie nielegalną migracją na naszej granicy wschodniej i konieczność dalszego, konsekwentnego jej uszczelniania. 29. Wietnamczycy z reguły pracują we własnych małych firmach handlowych (głównie na dużych bazarach i hurtowych centrach handlowych) oraz w gastronomii. W latach 130 1995-2006 udzielono im 14 456 zezwoleń na pracę (w roku 2006 – 999, co stanowi 9,2 % ogółu zezwoleń dla cudzoziemców). 30. Na terenie Warszawy i województwa mazowieckiego, gdzie pracuje około 80% Wietnamczyków przebywających w Polsce (część z nich jest zameldowana w innych województwach), handel skupia się na terenie Stadionu X-lecia, centrum handlu hurtowego „Maximus” w Nadarzynie i Chińskiego Centrum Handlowego w Wólce Kosowskiej, gdzie według szacunków wynajmują oni około 1,7 tys. stanowisk (wg ocen z 2007 roku). 31. Warto również podkreślić, że niektórzy Wietnamczycy nie posiadający zgody na pobyt w Polsce, prowadzą działalność gospodarczą na podstawie fikcyjnie zarejestrowanych firm na nazwiska obywateli polskich lub wietnamskich. 32. W ostatnich dwóch-trzech latach prowadzona przez Wietnamczyków działalność gospodarcza, wobec coraz silniejszej konkurencji hipermarketów, przynosi coraz mniejsze zyski. Perspektywa likwidacji handlu na Stadionie X-lecia, gdzie znajdują się liczne hurtownie, może pozbawić pracy i dochodów pewną część wietnamskich handlowców i skłonić ich do zmiany sposobu zarobkowania, a nawet, w skrajnych przypadkach do wyjazdu z Polski. Również działalność gastronomiczna staje się relatywnie mniej opłacalna, wobec faktu, iż coraz częściej Polacy przejmują pomysł na tworzenie barów i restauracji oferujących dania wietnamskie. Należy również zwrócić uwagę na tendencję, w świetle której polscy konsumenci zaczynają w większym niż dotychczas stopniu preferować nieco droższe, lecz lepsze jakościowo towary, niż te, sprzedawane po niskich cenach przez Wietnamczyków. 33. Nie jest wykluczone, że działalności handlowej Wietnamczyków towarzyszą różne formy wykorzystywania osób, które nie posiadają tytułu prawnego do pobytu w Polsce przez właścicieli hurtowni i stoisk, polegające głównie na nadmiernym wydłużaniu czasu pracy oraz konieczności przenoszenia towarów o bardzo dużej wadze. 34. Generalnie, nadzór organów państwowych nad działalnością gospodarczą cudzoziemców (kontrola skarbowa, PIP etc.) prowadzony jest sporadycznie i na małą skalę. Ta sama tendencja dotyczy obywateli Wietnamu, z wyjątkiem kontroli Państwowej Inspekcji Sanitarnej, która systematycznie bada sytuację w branży gastronomicznej. Z tych względów trudno jest odnieść się do rzeczywistej skali nadużyć i nieprawidłowości w związku z prowadzoną przez Wietnamczyków działalnością gospodarczą. 35. Przy okazji prac nad niniejszą analizą warto stwierdzić, że wiedza o działalności gospodarczej cudzoziemców (nie tylko Wietnamczyków) w Polsce, jaką dysponuje administracja rządowa, jest niewystarczająca. Brak wielu istotnych danych statystycznych i informacji dotyczących cudzoziemców w prowadzonych przez odpowiedzialne urzędy i instytucje rejestrach, przy jednoczesnym niewystarczającym nadzorze ze strony aparatu kontrolnego powoduje, iż zwłaszcza w przypadkach niewielkich firm handlowych może dochodzić do licznych nieprawidłowości. 36. W latach 1999-2006 jedynie 1 988 osób zostało zgłoszonych do ubezpieczenia zdrowotnego lub zarejestrowanych w centralnym wykazie ubezpieczonych. Bardzo niewielki kontakt obywateli Wietnamu z państwową służbą zdrowia może prowadzić do wniosku, iż służby medyczne nie posiadają wiedzy na temat sytuacji zdrowotnej tej populacji. Wietnamczycy w bardzo niewielkim stopniu korzystają z możliwości ubezpieczenia zdrowotnego, preferując inne formy korzystania z opieki medycznej. 37. Działalność obywateli Wietnamu rzadko jest przedmiotem dochodzeń policyjnych i prokuratorskich w sprawach związanych z przestępczością przeciwko życiu i zdrowiu 131 oraz jej zorganizowaną formą. W latach 1990-2006 w statystykach jednostek penitencjarnych figuruje jedynie 240 osób tymczasowo aresztowanych i skazanych. Najczęściej popełniane przestępstwa przez tę kategorię cudzoziemców dotyczą szeroko rozumianej problematyki legalizacji pobytu (fikcyjne małżeństwa, fałszowanie dokumentów, poświadczanie nieprawdy) oraz działalności gospodarczej (pranie pieniędzy, przemyt towarów, nielegalna sprzedaż podrobionych towarów). Przestępstwom tym wielokrotnie towarzyszą działania korupcyjne prowadzone wobec przedstawicieli administracji publicznej. 38. Niezależnie od powyższych danych, policja uważa, że skala przestępstw (szczególnie gospodarczych) popełnionych przez tę kategorię cudzoziemców jest wielokrotnie wyższa, a ich poziom wykrywalności wynika z hermetyczności środowiska. Unikanie przez Wietnamczyków kontaktów z organami ścigania oraz rozwiązywanie sporów i konfliktów wewnątrz społeczności, przy jednoczesnych barierach wynikających z braku wiarygodnych tłumaczy powoduje, iż policja ma trudności zarówno z oceną stopnia zagrożenia przestępczością ze strony społeczności wietnamskiej, jak i zagrożeń, których ofiarami padają sami Wietnamczycy. 39. Społeczność wietnamska z dużą nieufnością traktuje policję, co wynika z deklarowanych przez nią negatywnych doświadczeń w kontaktach z przedstawicielami tej formacji w swoim kraju pochodzenia, braku wiedzy na temat gwarancji proceduralnych w przypadkach prowadzonych postępowań dochodzeniowo-śledczych, a także z obawy przed wydaleniem osób przebywających bez zezwolenia na pobyt lub pracę w naszym kraju. Ponadto, według opinii wielu środowisk wietnamskich, zgłaszane przypadki przestępstw (najczęściej rozbojów i kradzieży) nie są przez policję traktowane z należytą powagą. 40. Jednym z możliwych kierunków dostępu policji do tych środowisk jest wzmocnienie dialogu z przedstawicielami organizacji reprezentujących Wietnamczyków oraz umożliwienie funkcjonariuszom nauki języka wietnamskiego, a także poznania mentalności zachowań i kultury tego kraju. Potrzebne jest również wykształcenie kadry rodzimych tłumaczy w celu uniezależnienia się instytucji państwowych od tłumaczy pochodzenia wietnamskiego. 41. Wydaje się, że liczba prowadzonych działań rozpoznawczo-prewencyjnych oraz kontroli działalności gospodarczej i legalności pobytu na bazarach i targowiskach jest niewystarczająca i może przyczyniać się do pewnego poczucia bezkarności cudzoziemców. Większa obecność podmiotów kontrolujących w tych miejscach przyczyniłaby się do uzyskania pełniejszego obrazu na temat sytuacji pracujących tam cudzoziemców, wobec działalności których często formułowane są negatywne i nie do końca sprawdzone obiegowe opinie. Pozwoliłaby również skuteczniej przeciwdziałać zjawisku nielegalnej migracji (większość ujawnionych na terenie kraju nielegalnych migrantów zatrzymuje się na bazarach), które zawsze jest związane z różnego rodzaju patologiami. Warto również podkreślić, że organizator nowego targowiska w Warszawie, które zostanie wyznaczone w miejsce likwidowanego „Jarmarku Europa”, powinien ustalić jednoznaczne i czytelne zasady działalności cudzoziemców na swoim terenie. 42. Społeczność wietnamska w Polsce przeważnie pracująca i mieszkająca w dużych skupiskach ma stosunkowo ograniczoną możliwość kontaktu z Polakami. Pewna jej część z uwagi na nielegalny charakter pobytu oraz rodzaj wykonywanego zajęcia nie ma najmniejszych szans na integrowanie się z polskim społeczeństwem. Z drugiej zaś strony Wietnamczycy bez większych przeszkód znajdują pracę, mieszkanie i szkoły 132 dla swoich dzieci, nie korzystając praktycznie z żadnych form pomocy ze strony państwa polskiego i organizacji pozarządowych. 43. Duża liczba wietnamskich wydawnictw w Polsce, aktywność różnych środowisk oraz bogata działalność kulturalna świadczy o dużym potencjale wewnętrznym tego środowiska (wbrew obiegowym opiniom wielu Wietnamczyków posiada stosunkowo wysokie wykształcenie) i możliwości otwarcia się na polskie społeczeństwo. Przełamanie „hermetyczności Wietnamczyków” wymagałoby jednak z jednej strony zmiany charakteru ich pracy (przejście z handlu bazarowego na inne formy działalności), z drugiej – objęcia ich przez państwo konkretnymi formami programów integracyjnych. Ten drugi warunek wymagałby odpowiednich zmian ustawowych i organizacyjnych (obecnie programami integracyjnymi objęci są jedynie uchodźcy), a także wyrażenia woli integrowania się przez samych Wietnamczyków. 44. Planowana likwidacja Stadionu X-lecia, która zbiega się z terminem przystąpienia Polski do strefy Schengen, może mieć pewien wpływ na sytuację społeczności wietnamskiej w Polsce. Nie należy wykluczyć, że perspektywa utrudnienia prowadzenia działalności handlowej wraz ze zniesieniem kontroli na zachodniej granicy naszego państwa może spowodować przemieszczenie się do innych krajów UE tych Wietnamczyków, którzy przebywają w Polce bez zezwolenia na pobyt lub których dochody są niskie albo niepewne. Z kolei osoby, które osiągnęły już w Polsce stosunkowo wysoki status materialny, raczej nie będą skłonne do przenoszenia za granicę swoich interesów, zwłaszcza, że jak wskazują dane Straży Granicznej (w 2006 roku odnotowano ponad 9 tys. przekroczeń granicy państwowej przez obywateli Wietnamu), przedstawiciele społeczności wietnamskiej mieszkający w Polce często podróżują do Europy Zachodniej. 45. Działalność Wietnamczyków w Polsce jest również uzależniona od polityki celnej UE wobec tanich towarów importowanych z Chin, zwłaszcza tekstyliów i butów. W przypadku podjęcia przez Europę decyzji o charakterze protekcjonistycznym w handlu z tym krajem społeczność Wietnamczyków może znaleźć się w trudnej sytuacji 46. Istniejące warunki do prowadzenia przez obywateli Wietnamu działalności gospodarczej na bazarach, która mimo pewnego kryzysu, nadal jest stosunkowo dochodowa, powodują, że w przypadku otwarcia się Polski na migracje zarobkowe z tego kraju może nastąpić przepływ zakontraktowanych pracowników np. sektora budowlanego do handlu i gastronomii. Mechanizm ten powinien być brany pod uwagę również w przypadku innych przedstawicieli krajów azjatyckich, co wynika z praktyki wielu krajów europejskich. 133 BIBLIOGRAFIA AKTY PRAWNE Umowa z dnia 28 maja 1992 roku między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Socjalistycznej Republiki Wietnamu o współpracy kulturalnej i naukowej (Dz. U. z 1993 r. Nr 125, poz. 571, 572). Umowa z dnia 22 marca 1993 r. między Rzeczpospolitą Polską a Socjalistyczną Republiką Wietnamu o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych, rodzinnych i karnych, (Dz. U. z 1995 r. Nr 55, poz. 289). Umowa z dnia 28 lipca 2003 roku między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Socjalistycznej Republiki Wietnamu o współpracy w zwalczaniu przestępczości zorganizowanej (Dz. U. z 2004 r. Nr 216, poz. 2197). Umowa z dnia 22 kwietnia 2004 roku między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Socjalistycznej Republiki Wietnamu o przekazywaniu i przyjmowaniu obywateli obu państw (Dz. U. z 2005 r. Nr 156, poz. 1306). Protokół z dnia 18 lipca 2000 roku między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Socjalistycznej Republiki Wietnamu w sprawie obowiązywania dwustronnych umów w stosunkach między Rzeczpospolitą Polską a Socjalistyczną Republiką Wietnamu, (M. P. z 2002 r. Nr 6, poz. 129). Protokół o zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu za handel ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi, uzupełniający Konwencję Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej, przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 15 listopada 2000 r. (Dz. U. z 2005 r. Nr 18, poz.160). Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach (Dz. U. z 2003 r. Nr 128, poz. 1175). Ustawa z dnia 25 czerwca 1997 r. o cudzoziemcach (Dz. U. z 1997 r. Nr 114, poz. 739). Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Ustawa z dnia 24 lipca 1998 r. o zmianie niektórych ustaw określających kompetencje organów administracji publicznej – w związku z reformą ustrojową państwa (Dz. U. z 1998 r. Nr 106, poz. 668). Ustawa z dnia 22 kwietnia 2005 r. o zmianie ustawy o cudzoziemcach i ustawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2005 r. Nr 94, poz. 788). Ustawa z dnia 24 maja 2007 r. o zmianie ustawy o cudzoziemcach oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2007 r. Nr 120, poz. 818). Ustawa z dnia 8 stycznia 1993 r. o podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym (Dz. U. z 1993 r. Nr 11, poz.50 z późn. zm.). 134 Ustawa z dnia 13 października 1995 r. o zasadach ewidencji i identyfikacji podatników i płatników (Dz. U. z 1995 r. Nr 142, poz. 702 z późn. zm.). Ustawa z dnia 2 lipca 2004 roku o swobodzie działalności gospodarczej (Dz. U. z 2004 r. Nr 173, poz. 1807 z późn. zm.). Ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz. U. z 2000 r. Nr 94, poz. 1037). Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2004 r. Nr 64, poz.593 z późn. zm.). Rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 14 marca 2000 r. w sprawie szczegółowego trybu postępowania w sprawach o nadanie lub wyrażenie zgody na zrzeczenie się obywatelstwa polskiego oraz wzorów zaświadczeń i wniosków (Dz. U. z 2000 r. Nr 18, poz. 231). Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 9 lutego 2004 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie wykonywania pracy przez cudzoziemców bez konieczności uzyskania stosownego zezwolenia (Dz. U. z 2004 r. Nr 27, poz. 238). Decyzja ramowej Rady z dnia 19 lipca 2002 r. w sprawie zwalczania handlu ludźmi (Dz. Urz. WE L 203 z 1.08.2002 r.). Rozporządzenie Rady nr 343/2003/WE z dnia 18 lutego 2003 r. ustanawiające kryteria i mechanizmy określania Państwa Członkowskiego właściwego dla rozpatrywania wniosku o azyl, wniesionego w jednym z Państw Członkowskich przez obywatela państwa trzeciego zmieniające Konwencję wyznaczającą państwo odpowiedzialne za rozpatrywanie wniosków o azyl złożonych w jednym z Państw Członkowskich Wspólnot Europejskich , sporządzone w Dublinie, dnia 15 czerwca 1990 roku. Rozporządzenie Rady nr 2725/2000/WE z dnia 11 grudnia 2000 r. dotyczące ustanowienia systemu EURODAC do porównywania odcisków palców w celu skutecznego stosowania Konwencji Dublińskiej (Dz. Urz. WE L 316 z 15.12.2000). ARTYKUŁY Czy Polska potrzebuje abolicji dla cudzoziemców? Wnioski z debaty, Warszawa 14 czerwca 2007 roku, Biuletyn Migracyjny – Dodatek, nr 13, czerwiec-lipiec 2007. Dubrowska Magdalena, Kowalska Karolina, Wietnamczycy, kolejno odlicz, w: „Gazeta Wyborcza, Stołeczna, z dnia 26 kwietnia 2007 r. Foreigners to be permitted to buy houses in Vietnam, VietNamNet Bridge z 8 maja 2007 roku. Francuska choroba a sprawa polska, w: „Gazeta Wyborcza” z dnia 14 listopada 2005 r. Głowala Katarzyna, Zrozumieć Wietnamczyków, w: Ząbek Maciej(red.), „Między piekłem a rajem. Problemy adaptacji kulturowej uchodźców i imigrantów w Polsce”, Trio, IEiAK UW, Warszawa 2002. 135 Grzymała-Kazłowska Aleksandra, Migranci z krajów mniej rozwiniętych gospodarczo niż Polska: przypadek Wietnamczyków, w: Grzelak Janusz, Zarycki Tomasz (red.), „Społeczna mapa Warszawy”, ISS, UW, Warszawa 2004. Halikowa Teresa, Diaspora czy społeczność migrancka? (Imigranci wietnamscy w Polsce. Refleksje nad przeszłością i współczesnością migracji wietnamskich), w: Zamojski Jan E. (red.), Diaspory. Migracje i społeczeństwo 6, Neriton, Warszawa 2001. Imigranci dzielą Europę, w: „Rzeczpospolita” z dnia 8 lutego 2005. Jelonek Adam W., Wartości azjatyckie – manifest polityczny czy kategoria kulturowa, w: Jelonek Adam W. (red.), Wietnamczycy: systemy wartości, stereotypy Zachodu, Scholar, Warszawa 2004. Karsznicki Krzysztof, „Handel ludźmi w świetle postępowań karnych prowadzonych w latach 1995-2005” w: Lasocik Zbigniew (red.), Handel ludźmi. Zapobieganie i ściganie, Katedra Kryminologii i Polityki Kryminalnej IPSiR UW, Warszawa 2006. Komenda Główna Straży Granicznej, Straż Graniczna wobec handlu ludźmi, w: Lasocik Zbigniew (red.), „Handel ludźmi. Zapobieganie i ściganie”, Katedra Kryminologii i Polityki Kryminalnej IPSiR UW, Warszawa 2006. Krzyżaniak-Gumowska Aleksandra, Te państwo do dupa jest, w: „Gazeta Wyborcza”, Duży Format nr 19 z dnia 28 maja 2007 roku. Zagłębie papierowych małżeństw, w: „Przegląd” z dnia 16 lipca 2007 r. Ząbek Maciej, Problemy adaptacji kulturowej migrantów, w: Ząbek Maciej (red.), Między piekłem a rajem. Problemy adaptacji kulturowej uchodźców i imigrantów w Polsce, Trio, Warszawa 2002. MONOGRAFIE Halik Teresa, Migrancka społeczność Wietnamczyków w Polsce w świetle polityki państwa i ocen społecznych, UAM, Poznań 2006. Halik Teresa, Nowicka Ewa, Wietnamczycy w Polsce. Integracja czy izolacja?, Instytut Orientalistyczny, UW, Warszawa 2002. Horoszowski Paweł, Kryminologia, PWN, Warszawa 1965. Jaroszewicz Marta, Szerepka Leszek, Wyzwania migracyjne w państwach wschodniego sąsiedztwa Unii Europejskiej, OSW, Warszawa 2007. Lindsay Colin, The Vietnamese Community in Canada, Social and Aboriginal Statistics Division, Ottawa 2001. Lucassen Leo, David Feldman, Jochen Oltmer (red.), Paths of Integration: Migrants in Western Europe (1880-2004), Amsterdam University Press. 136 Piwowarczyk Lucyna, Pracownicy cudzoziemscy na polskim rynku pracy. Przypadek Ukraińców i Wietnamczyków, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2005. OPRACOWANIA CBOS, Czy Polacy lubią inne narody? Komunikat z badań, Warszawa, styczeń 2003. CBOS, Obcokrajowcy pracujący w Polsce. Komunikat z badań, Warszawa, październik 2006. CBOS, Obcokrajowcy w Polsce. Komunikat z badań, Warszawa, sierpień 2004. CBOS, Opinie ludności z krajów Europy środkowej o imigrantach i uchodźcach. Komunikat z badań, Warszawa, marzec 2005. CBOS, O tożsamości Polaków. Komunikat z badań, Warszawa, kwiecień 2002 oraz CBOS, Samoidentyfikacje i duma narodowa Polaków. Komunikat z badań, Warszawa, październik 2004. CBOS, Polacy wobec różnych religii i zasad moralnych katolicyzmu. Komunikat z badań, Warszawa, czerwiec 2006. CBOS, Przejawy dystansu społecznego wobec innych narodów i religii. Komunikat z badań, Warszawa, styczeń 2007. CBOS, Przemycanie ludzi do Polski. Komunikat z badań, Warszawa, wrzesień 2004. CBOS, Sympatia i niechęć do innych narodów. Komunikat z badań, Warszawa, grudzień 2005. CBOS, Tożsamość narodowa Polaków oraz postrzeganie mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce. Komunikat z badań, Warszawa, maj 2005. Country Profile Viet Nam, UNODC Country Office Viet Nam, 2005. Dang Nguyen Anh, Cecilia Tacoli, Hoang Xuan Thanh, Migration in Vietnam. A review of information on current trends and patterns, and their Policy implications, “Migration Development Pro-Poor Policy Choices in Asia”, Dhaka 2003. International Migration Outlook, SOPEMI 2005. Jelonek Adam W., Wartości azjatyckie – manifest polityczny czy kategoria kulturowa, w: Jelonek Adam W. (red.), Wietnamczycy: systemy wartości, stereotypy Zachodu, Scholar, Warszawa 2004. Podręcznik integracji dla osób odpowiedzialnych za kształtowanie i wdrażanie polityki, Wspólnoty Europejskie, listopad 2004. Podręcznik integracji dla osób odpowiedzialnych za kształtowanie i wdrażanie polityki. Wydanie drugie, Dyrekcja Generalna ds. Sprawiedliwości, Wolności i Bezpieczeństwa, Komisja Europejska 2007. 137 Poradnik Polak za Granicą, Ministerstwo Spraw Zagranicznych 2007. Religion and the integration of immigrants, Rada Europy, Strasburg 1999. Resorce Book. Migration in the Greater Mekong Subregion, Asian Migrant Centre, Honk Kong 2005. The need assessment. INTI 2004 project: Empowering migrants: integration through information and trainings of public officials and NGOs, IOM Warsaw&Caritas of Warsaw Archdiocese, Warsaw 2006. Wskazówki metodyczne dla prokuratorów prowadzących lub nadzorujących postępowania karne w sprawach dotyczących handlu ludźmi, Biuro ds. Przestępczości Zorganizowanej Prokuratury Krajowej, www2.mswia.gov.pl/download.php?s=1&id=1322. STRONY INTERNETOWE HTTP://WWW.INDEXMUNDI.COM ORAZ HTTP://WWW.NATIONMASTER.COM Strony udostępniające dane statystyczne sytuacji demograficznej, ekonomicznej państw świata. Przedstawiają również sytuację polityczną każdego z krajów. Informacja w języku hiszpańskim oraz angielskim. HTTPS://WWW.CIA.GOV Strona agencji rządowej Stanów Zjednoczonych. Publikacja The World Factbook stanowi źródło informacji statystycznych oraz ogólnych o sytuacji we wszystkich państwach świata. HTTP://WWW.CENSUS.GOV Strona U.S. Cenzus Buremu, gdzie znajduje się publikacja Departamentu Stanu USA Country Reports on Human Rights Practices - 2005. HTTP://WWW.GOETHE.DE Strona niemieckiego instytutu Goethego. HTTP://WWW.UNDP.ORG.VN Strona Urzędu Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców. HTTP://WWW.VERN.ORG.VN Strona The Vietnam Economic Research Network (VERN). Na stronie dostępne są wyniki badań przeprowadzonych przez uczelnie wietnamskie. Język angielski. HTTP://ASIARECIPE.COM/VIETGROUPS.HTML Strona poświęcona przedstawieniu różnic kulturowych społeczności azjatyckiej, w tym Wietnamczyków i mieszkańców Stanów Zjednoczonych. HTTP://ENGLISH.VIETNAMNET.VN Wietnam Net Bridge, strona informacyjna o sytuacji społecznej, politycznej i gospodarczej w Wietnamie. Przedstawia wiele artykułów dotyczących życia codziennego i kultury wietnamskiej. Informacja dostępna w dwóch językach: wietnamskim i angielskim. 138 HTTP://WWW.IPSNEWS.ORG Strona agencji informacyjnej Inter Press Sernice. Informacje dostępne są m.in. w języku angielskim, francuskim, hiszpańskim, niemieckim i włoskim. HTTP://WWW.VNAGENCY.COM.VN oraz HTTP://WWW.VNANET.VN Strona rządowej agencji informacyjnej prezentująca artykuły o wydarzeniach w Wietnamie, dostęp do serwisu prawnego oraz gazet wietnamskich. Informacja dostępna w języku wietnamskim, angielskim, francuskim i hiszpańskim. HTTP://WWW.QUEHUONG.ORG.VN Strona poświęcona aktualnym wydarzeniom w Wietnamie oraz sytuacji gospodarczej, społeczno – politycznej kraju. Informacje dostępne są w języku wietnamskim oraz w języku angielskim i francuskim. HTTP://WWW.MOF.GOV.VN Strona Ministerstwa Finansów w Wietnamie. HTTP://WWW.MOFA.GOV.VN Strona Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Wietnamie. HTTP://WWW.GSO.GOV.VN Strona Głównego Urzędu Statystycznego w Wietnamie. HTTP://WWW.EUROPA.DELPOL.PL Strona internetowa Punktu Informacyjnego Unii Europejskiej. HTTP://WWW.FINDASCHOOL.ORG Strona internetowa General Education Online, gdzie udostępniono charakterystyki systemu oświaty w poszczególnych krajach świata. HTTP://WWW.VNUHCM.EDU.VN National University of Ho Chi Minh City HTTP:// WWW.HCMUNS.EDU.VN Ho Chi Minh City University of Natural Science HTTP://WWW.HCMUSSH.EDU.VN Ho Chi Minh City University of Social Sciences and Humanities HTTP://WWW.HUS.EDU.VN Hanoi University of Science HTTP://WWW.ASEANFOCUS.COM Strona ASEAN Focus Group promująca m.in. możliwości rozwoju państw regionu Azji i Pacyfiku. 139 ZAŁĄCZNIKI CZĘŚĆ I Źródło: CIA The Word Factbook OBROTY TOWAROWE MIĘDZY POLSKĄ A WIETNAMEM ( W MLN USD ) ROK 2001 2002 2003 2004 2005 2006 OBROTY 123,5 142,9 142,9 220,1 224,2 328,9 20,6 18,8 18,8 50,5 50,3 69,4 102,9 124,1 124,1 169,6 173,9 259,5 EKSPORT Z POLSKI IMPORT DO POLSKI Źródło: Ministerstwo Spraw Zagranicznych 140 CZĘŚĆ II SCHEMAT ORGANIZACYJNY INSTYTUCJI PAŃSTWOWYCH WIETNAMU ZWIĄZANYCH Z FENOMENEM MIGRACJI MOLISA – Ministerstwo Pracy, Inwalidów Wojennych i Pomocy Społecznej MPD – Departament Polityki Monetarnej NBW MARD – Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Regionalnego MOFA – Ministerstwo Spraw Zagranicznych MOUSA (MOF) – Ministerstwo Finansów MOJ – Ministerstwo Sprawiedliwości NCPFC – Narodowy Komitet ds. Ludności, Rodziny i Dzieci GBC – Straż Graniczna (Border Guard Command) MPS – Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego DAFELF – Departament Zarządzania Zatrudniania Zagranicznej Siły Roboczej MOC – Ministerstwo Budownictwa Zgromadzenie Narodowe Rząd Centralny Komitety na szczeblu ministerialnym i narodowym MARD MPD MOFA Komitety Ludowe na różnym szczeblu administracji MOUSA MOJ NCPFC Organizacje Społeczno – Polityczne 141 CZĘŚĆ III PODSTAWY PRAWNE WJAZDU I POBYTU CUDZOZIEMCÓW NA TERYTORIUM RP LICZBA OBYWATELI WIETNAMU, KTÓRZY UBIEGALI SIĘ U WOJEWODÓW O WYDANIE WIZY W TRYBIE ART. 33 W LATACH 2004-2006 2004 POMORSKI ŚLĄSKI ŚWIĘTOKRZYSKI WARMIŃSKO-MAZURSKI WIELKOPOLSKI ZACHODNIOPOMORSKI LICZBA OSÓB PODLASKI LICZBA WNIOSKÓW PODKARPACKI LICZBA OSÓB OPOLSKI LICZBA WNIOSKÓW MAZOWIECKI LICZBA OSÓB MAŁOPOLSKI LICZBA WNIOSKÓW ŁÓDZKI LICZBA OSÓB LUBUSKI LICZBA WNIOSKÓW LUBELSKI LICZBA OSÓB KUJAWSKO-POMORSKI W TYM: OBYWATELE WIETNAMU LICZBA WNIOSKÓW DOLNOŚLĄSKI CUDZOZIEMCY OGÓŁEM LICZBA OSÓB WOJEWODA CUDZOZIEMCY OGÓŁEM 2006 W TYM: OBYWATELE WIETNAMU LICZBA WNIOSKÓW CUDZOZIEMCY OGÓŁEM 2005 W TYM: OBYWATELE WIETNAMU 20 11 2 8 6 14 187 2 9 2 21 18 8 6 1 24 11 2 8 7 16 199 2 11 2 22 20 8 7 1 0 0 0 2 0 2 26 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 0 2 28 0 1 0 0 0 0 0 0 41 46 23 25 9 72 462 4 27 16 53 49 16 23 8 46 51 26 31 9 78 485 5 30 16 57 55 18 23 9 3 2 0 2 0 10 56 0 2 0 2 6 0 0 0 3 2 0 2 0 10 56 0 2 0 2 7 0 0 0 39 32 11 16 9 40 131 3 25 6 78 25 13 14 4 40 34 13 16 9 42 134 3 26 6 80 25 13 15 5 3 1 0 0 0 6 16 0 0 0 0 1 0 0 0 3 1 0 0 0 8 16 0 0 0 0 1 0 0 0 18 19 2 2 33 34 0 0 24 26 1 1 907 973 83 84 470 487 28 30 RAZEM 333 359 33 35 Źródło: Urząd ds. Repatriacji i Cudzoziemców OBYWATELE WIETNAMU, W STOSUNKU DO KTÓRYCH PREZES URZĘDU DO SPRAW REPATRIACJI I CUDZOZIEMCÓW WYDAŁ POSTANOWIENIE W SPRAWIE WYDANIA WIZY W TRYBIE ART. 33 W LATACH 2004-2006 (W I INSTANCJI I PO PONOWNYM ROZPATRZENIU) ORAZ LICZBA WNIOSKÓW, ZŁOŻONYCH PRZEZ OBYWATELI WIETNAMU O PONOWNE ROZPATRZENIE SPRAWY LICZBA OSÓB, W STOSUNKU DO KTÓRYCH WYDANO POSTANOWIENIE LICZBA WNIOSKÓW O PONOWNE ROZPATRZENIE SPRAWY ROK WYRAŻENIE ZGODY NA WYDANIE WIZY 2004 2005 2006 21 30 11 62 RAZEM Źródło: Urząd ds. Repatriacji i Cudzoziemców ODMOWA WYRAŻENIA ZGODY NA WYDANIE WIZY LICZBA WNIOSKÓW LICZBA OSÓB 24 78 28 130 4 20 13 37 4 20 13 37 142 LICZBA ZAPROSZEŃ WYSTAWIONYCH OBYWATELOM WIETNAMU NA TLE LICZBY ZAPROSZEŃ WYSTAWIONYCH WSZYSTKIM CUDZOZIEMCOM W LATACH 1998-2006 ZAPROSZENIE WYSTAWIONE PRZEZ OBYWATELA POLSKIEGO WYSTAWIONE PRZEZ CUDZOZIEMCA PRZEBYWAJĄCEGO LEGALNIE CO NAJMNIEJ PRZEZ 5 LAT NA TERYTORIUM RP WYSTAWIONE PRZEZ OSOBY PRAWNE LUB JEDNOSTKI ORGANIZACYJNE NIE POSIADAJĄCE OSOBOWOŚCI PRAWNEJ ROK 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 433 295 228 160 139 136 230 188 74994 39517 32371 24888 20567 27437 16551 14544 15 2 5 2 5 4 7 3 1068 566 581 362 383 512 272 153 106 76 46 52 55 85 110 143 2882 2141 1682 1142 1030 979 814 976 4 - 5 7 3 9 6 4 11 5 11 15 18 9 22 11 15 37 2024 985 1035 937 862 1036 874 1066 3 1 - OGÓŁEM CUDZOZIEMCY WIETNAMU ODMOWA WPISU OBYWATELE OGÓŁEM CUDZOZIEMCY WIETNAMU WPIS DO EWIDENCJI OBYWATELE OGÓŁEM CUDZOZIEMCY WIETNAMU ODMOWA WPISU OBYWATELE OGÓŁEM CUDZOZIEMCY WIETNAMU WPIS DO EWIDENCJI OBYWATELE OGÓŁEM CUDZOZIEMCY WIETNAMU ODMOWA WPISU OBYWATELE OGÓŁEM CUDZOZIEMCY WIETNAMU OBYWATELE WPIS DO EWIDENCJI 34 26 5 27 1 6 2 0 2006 192 19785 6 245 168 1347 - 18 19 1176 - 11 RAZEM 2001 270654 49 4142 841 12993 4 68 157 9995 4 112 Źródło: Urząd ds. Repatriacji i Cudzoziemców 143 STRUKTURA ZATRUDNIENIA WIETNAMCZYKÓW NA POLSKIM RYNKU PRACY PODSTAWOWE DANE O PODMIOTACH* Z UDZIAŁEM KAPITAŁU WIETNAMSKIEGO W LATACH 1993-2005 LICZBA PODMIOTÓW ROK RODZAJ DZIAŁALNOŚCI SEKCJA PKD OGÓŁEM OGÓŁEM PRZETWÓRSTWO PRZEMYSŁOWE 1993 HANDEL I NAPRAWY HOTELE I RESTAURACJE TRANSPORT, GOSPODARKA MAGAZYNOWA I ŁĄCZNOŚĆ OGÓŁEM PRZETWÓRSTWO PRZEMYSŁOWE HANDEL I NAPRAWY 1994 HOTELE I RESTAURACJE TRANSPORT, GOSPODARKA MAGAZYNOWA I ŁĄCZNOŚĆ OBSŁUGA NIERUCHOMOŚCI I FIRM OGÓŁEM PRZETWÓRSTWO PRZEMYSŁOWE HANDEL I NAPRAWY 1995 HOTELE I RESTAURACJE TRANSPORT, GOSPODARKA MAGAZYNOWA I ŁĄCZNOŚĆ OBSŁUGA NIERUCHOMOŚCI I FIRM OGÓŁEM HANDEL I NAPRAWY 1996 HOTELE I RESTAURACJE TRANSPORT, GOSPODARKA MAGAZYNOWA I ŁĄCZNOŚĆ DO 9 POWYŻEJ 9 PRACUJĄCYCH PRACUJĄCYCH 73 5 59 69 4 57 4 1 2 205 49 110 X X X X X X X X 118 3 108 4 111 0 105 3 7 3 3 1 390 79 252 50 X X X X X X X X 211 3 197 6 203 2 194 3 8 1 3 3 619 38 446 98 X X X X X X X X 193 181 186 178 7 3 544 423 X X X X X X X X 204 194 10 724 X X X X 178 22 177 15 1 7 428 192 X X X X 159 150 9 537 X X X X 132 131 1 329 X X X X OGÓŁEM 138 126 12 520 PRZETWÓRSTWO PRZEMYSŁOWE HANDEL I NAPRAWY HOTELE I RESTAURACJE X X X X 110 109 1 261 X X X X OGÓŁEM 117 107 10 483 X X X X 86 86 X X 124 117 OGÓŁEM PRZETWÓRSTWO PRZEMYSŁOWE 1997 HANDEL I NAPRAWY HOTELE I RESTAURACJE OBSŁUGA NIERUCHOMOŚCI I FIRM OGÓŁEM PRZETWÓRSTWO PRZEMYSŁOWE 1998 HANDEL I NAPRAWY HOTELE I RESTAURACJE 1999 LICZBA PRACUJĄCYCH** W TYM PRZETWÓRSTWO PRZEMYSŁOWE 2000 HANDEL I NAPRAWY HOTELE I RESTAURACJE OGÓŁEM PRZETWÓRSTWO PRZEMYSŁOWE 2001 HANDEL I NAPRAWY HOTELE I RESTAURACJE TRANSPORT, GOSPODARKA MAGAZYNOWA I ŁĄCZNOŚĆ 211 X X 495 X X X X 99 22 99 15 7 265 220 X X X X 144 OGÓŁEM PRZETWÓRSTWO PRZEMYSŁOWE BUDOWNICTWO 2002 HANDEL I NAPRAWY HOTELE I RESTAURACJE OBSŁUGA NIERUCHOMOŚCI I FIRM OGÓŁEM PRZETWÓRSTWO PRZEMYSŁOWE 2003 HANDEL I NAPRAWY HOTELE I RESTAURACJE TRANSPORT, GOSPODARKA MAGAZYNOWA I ŁĄCZNOŚĆ OGÓŁEM PRZETWÓRSTWO PRZEMYSŁOWE 2004 HANDEL I NAPRAWY HOTELE I RESTAURACJE TRANSPORT, GOSPODARKA MAGAZYNOWA I ŁĄCZNOŚĆ OGÓŁEM 114 104 10 447 X X X X X X X X 89 22 87 14 2 8 244 193 X X X X 122 114 8 486 X X X X 97 23 97 15 8 249 230 X X X X 182 175 6 821 X X X X 164 16 164 10 6 518 156 X X X X 182 172 10 740 PRZETWÓRSTWO PRZEMYSŁOWE X X X BUDOWNICTWO X X X HANDEL I NAPRAWY 156 155 1 2005 HOTELE I RESTAURACJE 20 13 7 TRANSPORT, GOSPODARKA MAGAZYNOWA I ŁĄCZNOŚĆ X X X OBSŁUGA NIERUCHOMOŚCI I FIRM X X X DZIAŁALNOŚĆ USŁUGOWA KOMUNALNA, SPOŁECZNA I INDYWIDUALNA, POZOSTAŁA X X X Źródło: Główny Urząd Statystyczny * Forma prawna i forma własności: kapitał wietnamski występuje wyłącznie w spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością z przewagą własności prywatnej zagranicznej ** Liczba pracujących bez względu na narodowość X X 542 133 X X X NADZÓR ORGANÓW PAŃSTWOWYCH NIELEGALNE WYKONYWANIE PRACY PRZEZ WIETNAMCZYKÓW NA TLE INNYCH NARODOWOŚCI W LATACH 2003-2006 OBYWATELSTWO ARMENIA BIAŁORUŚ BUŁGARIA CHINY FRANCJA NIEMCY MONGOLIA RUMUNIA ROSJA SZWECJA TURCJA UKRAINA WLK. BRYTANIA STANY ZJEDNOCZONE WIETNAM POZOSTAŁE RAZEM 2003 158 358 323 7 20 37 58 22 45 24 21 1378 13 25 85 137 2711 2004 103 406 126 10 11 14 34 5 31 1 13 866 10 8 54 103 1795 2005 103 473 101 5 43 10 36 16 26 5 741 1 13 31 76 1680 2006 84 509 115 20 2 3 76 14 36 691 20 42 106 1718 Źródło: Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej 145 ORGANY KONTROLI SKARBOWEJ POSTĘPOWANIA KONTROLNE PODMIOTÓW GOSPODARCZYCH PROWADZONYCH PRZE OBYWATELI WIETNAMU MIESZKAJĄCYCH W POLSCE W LATACH 1992-2006. LICZBA URZĘDY USTALENIA LICZBA USTALENIA SKONTROLOWANYCH LP KONTROLI PODATKOWE SKONTROLOWANYCH PODATKOWE PODMIOTÓW SKARBOWEJ W TYS. ZŁ.* OSÓB FIZYCZNYCH W TYS. ZŁ.* RAZEM GOSPODARCZYCH 1 BIAŁYSTOK 2 18 3 GDAŃSK 22 4 KATOWICE 5 5 KIELCE 0 6 KRAKÓW 12 7 LUBLIN 1 8 ŁÓDŹ 11 9 OLSZTYN 3 10 OPOLE 0 11 POZNAŃ 1 12 RZESZÓW 2 13 SZCZECIN 5 14 WARSZAWA 19 15 WROCŁAW 12 16 ZIELONA GÓRA 4 RAZEM 117 Żródło: Ministerstwo Finansów *uwzględniono odsetki statystyczne 2 BYDGOSZCZ 753,7 0 0 753,7 3 082,3 1 269,7 1 197 0 509,1 139,6 5 751,5 57,1 0 1,4 0,8 244,1 9 912,8 10 853,5 69,0 33 841,8 3 2 0 0 0 0 1 0 0 0 4 1 0 2 0 13 84,2 2 226,7 0 0 0 0 1 0 0 0 0,9 21,0 0 118,3 0 2 451,8 3 166,5 3 496,4 1 197,2 0 509,1 139,6 5 752,2 57,1 0 1,4 1,7 265,1 9 912,8 10 971,8 69,0 36 293,6 146 PAŃSTWOWA INSPEKCJA SANITARNA 430 2005 57 135 CO STANOWI 0,75% NADZOROWANYCH 436 2006 58 178 CO STANOWI 0,75% NADZOROWANYCH RAZEM 42 825 CO STANOWI 75,0% NADZOROWANYCH 42 033 CO STANOWI 72,2% NADZOROWANYCH NA SUMĘ PLN MANDATY NAŁOŻONE W ZAKŁADACH PROWADZONYCH PRZEZ WIETNAMCZYKÓW LICZBA NAŁOŻONYCH W TYM PROWADZONYCH PRZEZ WIETNAMCZYKÓW SKONTROLOWANYCH OGÓŁEM W TYM PROWADZONYCH PRZEZ WIETNAMCZYKÓW ROK NADZOROWANYCH OGÓŁEM LICZBA OBIEKTÓW (RESTAURACJI, BARÓW I ZAKŁADÓW MAŁEJ GASTRONOMII) LICZBA PRZEPROWADZONYCH KONTROLI I REKONTROLI W ZAKŁADACH PROWADZONYCH PRZEZ WIETNAMCZYKÓW NADZÓR ORGANÓW PAŃSTWOWEJ INSPEKCJI SANITARNEJ W LATACH 2005 – 2006 NAD ZAKŁADAMI GASTRONOMICZNYMI PROWADZONYMI PRZEZ OBYWATELI WIETNAMU LICZBA DECYZJI O UNIERUCHOMIENIU OBIEKTÓW PROWADZONYCH PRZEZ WIETNAMCZYKÓW 394 CO STANOWI 91,6% PROWADZONYCH PRZEZ WIETNAMCZYKÓW 666 221 54 700 7 710 249 63 250 16 1 376 470 117 950 23 399 CO STANOWI 91,5% PROWADZONYCH PRZEZ WIETNAMCZYKÓW Źródło: Państwowa Inspekcja Sanitarna 147 183 16 12 11 3 25 39 4 32 1 2 15 9 32 15 399 289 27 21 20 5 47 91 10 45 3 7 30 14 67 34 710 NA SUMĘ PLN 5 207 1 358 2 463 3 209 913 915 7 431 4 950 2 518 2 164 2 037 1 315 1 287 581 2 275 3 410 42 033 LICZBA PRZEPROWADZONYCH KONTROLI I REKONTROLI W ZAKŁADACH PROWADZONYCH PRZEZ WIETNAMCZYKÓW MANDATY NAŁOŻONE W ZAKŁADACH PROWADZONYCH PRZEZ WIETNAMCZYKÓW LICZBA NAŁOŻONYCH W TYM PROWADZONYCH PRZEZ WIETNAMCZYKÓW WARSZAWA 6 929 192 BIAŁYSTOK 1 458 BYDGOSZCZ 3 260 16 GDAŃSK 4 399 12 GORZÓW WLKP. 2 297 12 KIELCE 1 818 8 KATOWICE 9 595 27 KRAKÓW 5 583 38 LUBLIN 2 708 4 ŁÓDŹ 3 816 40 OLSZTYN 2 499 1 OPOLE 1 800 3 POZNAŃ 1 838 15 RZESZÓW 660 9 SZCZECIN 4 371 44 WROCŁAW 5 147 15 RAZEM 58 178 436 Źródło: Państwowa Inspekcja Sanitarna. SKONTROLOWANYCH OGÓŁEM W TYM PROWADZONYCH PRZEZ WIETNAMCZYKÓW NADZOROWANYCH OGÓŁEM LICZBA OBIEKTÓW (RESTAURACJI, BARÓW I ZAKŁADÓW MAŁEJ GASTRONOMII) (WSSE) WOJEWÓDZKIE STACJE SANITARNO-EPIDEMIOLOGICZNE NADZÓR ORGANÓW PAŃSTWOWEJ INSPEKCJI SANITARNEJ W ROKU 2006 NAD ZAKŁADAMI GASTRONOMICZNYMI PROWADZONYMI PRZEZ OBYWATELI WIETNAMU 137 3 3 3 14 41 2 17 2 2 2 17 6 249 36 200 550 700 1 000 2 800 9 450 550 4 400 600 500 450 4 750 1 300 63 250 LICZBA DECYZJI O UNIERUCHOMIENIU OBIEKTÓW PROWADZONYCH PRZEZ WIETNAMCZYKÓW 7 2 1 1 1 2 2 16 148 UBEZPIECZENIE SPOŁECZNE I ZDROWOTNE OBYWATELI WIETNAMU MIESZKAJĄCYCH W POLSCE LICZBA DEKLARACJI WYBORU LEKARZA PODSTAWOWEJ OPIEKI ZDROWOTNEJ (POZ) ZŁOŻONYCH PRZEZ OBYWATELI WIETNAMU, NA PODSTAWIE DANYCH Z BAZY CENTRALNEJ WERYFIKACJI POZ (NFZ) LICZBA DEKLARACJI WYBORU LEKARZA POZ ZŁOŻONYCH PRZEZ OBYWATELI WIETNAMU ROK 2003 LICZBA 37 Źródło: Narodowy Fundusz Zdrowia 2004 93 2005 189 2006 299 WYKONANIE ŚWIADCZEŃ OBYWATELOM WIETNAMU NA PODSTAWIE DANYCH ZGROMADZONYCH W INFORMATORZE O KOSZTACH LECZENIA (BAZA DANYCH O WYKONANYCH ŚWIADCZENIACH – NFZ) ODDZIAŁ NFZ 1999 2000 2001 2002 2003 0 0 0 0 0 BRAK IDENTYFIKATORA ODDZIAŁU DOLNOŚLĄSKI KUJAWSKO-POMORSKI LUBELSKI LUBUSKI ŁÓDZKI MAŁOPOLSKI MAZOWIECKI OPOLSKI PODKARPACKI PODLASKI POMORSKI ŚLĄSKI ŚWIĘTOKRZYSKI WARMIŃSKO-MAZURSKI WIELKOPOLSKI ZACHODNIOPOMORSKI RAZEM Źródło: Narodowy Fundusz Zdrowia 2004 5 1 2 0 5 2 6 26 1 0 0 0 12 1 1 2 5 69 2005 9 5 5 0 8 2 10 60 0 1 0 0 23 0 2 1 6 132 2006 21 5 3 0 4 8 14 78 0 2 10 5 26 1 1 1 8 187 LICZBA OBYWATELI WIETNAMU ZGŁOSZONYCH DO UBEZPIECZENIA ZDROWOTNEGO LUB ZAREJESTROWANYCH W CENTRALNYM WYKAZIE UBEZPIECZONYCH (CWU) BEZ ZGŁOSZENIA DO UBEZPIECZENIA ZDROWOTNEGO Z ZAKŁADU UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH (ZUS) LUB KASY ROLNICZEGO UBEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO (KRUS), NARODOWEGO FUNDUSZU ZDROWIA (NFZ) ODDZIAŁ NFZ 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 BRAK IDENTYFIKATORA ODDZIAŁU DOLNOŚLĄSKI 2 1 KUJAWSKO-POMORSKI 1 1 6 15 4 17 2 3 1 6 2 8 1 2 7 4 29 8 LUBELSKI LUBUSKI ŁÓDZKI MAŁOPOLSKI MAZOWIECKI OPOLSKI ZGŁOSZENIE Z MSWIA O NADANIU NUMERU PESEL RAZEM (BEZ ZGŁOSZENIA DO UBEZPIECZENIA Z ZUZ LUB KRUS) 3 1099 11 1103 56 1 4 1 1 4 1 1 7 8 4 13 3 9 1 2 6 11 23 54 2 14 1 10 1 8 4 18 17 136 25 107 26 191 6 1 30 225 112 743 1 1 4 33 2 9 1 149 1 PODKARPACKI 1 3 1 1 3 1 17 PODLASKI 13 POMORSKI ŚWIĘTOKRZYSKI 3 2 WARMIŃSKOMAZURSKI 1 SLĄSKI 1 3 4 WIELKOPOLSKI ZACHODNIOPOMORSKI 42 RAZEM 5 16 14 1 1 3 10 7 2 20 2 10 5 68 8 4 117 10 1 7 4 2 8 20 65 1 428 41 2 416 42 4 46 1 3 1 4 1 7 14 19 31 214 245 356 10 Źródło: Narodowy Fundusz Zdrowia FORMY NADUŻYWANIA PROCEDUR LEGALIZACJI POBYTU ORAZ PRZESTĘPCZOŚĆ OBYWATELI WIETNAMU PRZEBYWAJĄCYCH NA TERYTORIUM RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ LICZBA OBYWATELI WIETNAMU, UJAWNIONYCH SAMODZIELNIE PRZEZ STRAŻ GRANICZNĄ, KTÓRE DOKONAŁY LUB USIŁOWAŁY DOKONAĆ PRZEKROCZENIA GRANICY PAŃSTWOWEJ WBREW PRZEPISOM W LATACH 1997-2006 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 30 82 60 136 283 146 243 146 ROK OBYWATELE WIETNAMU ODSETEK OD LICZBY WSZYSTKICH ZATRZYMANYCH CUDZOZIEMCÓW 2005 325 2006 190 0,6% 2,2% 2,0% 3,6% 7,7% 4,7% 6,8% 3,3% 9,0% 6,1% Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych KGSG LICZBA OBYWATELI WIETNAMU PRZYJĘTYCH DO POLSKI ORAZ PRZEKAZANYCH Z POLSKI DO RÓŻNYCH KRAJÓW W RAMACH UMÓW O READMISJI W LATACH 1997-2006 1997 1998 1999 2000 8 42 29 88 24 131 87 141 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych KGSG ROK PRZYJĘCI DO POLSKI PRZEKAZANI Z POLSKI 2001 194 134 2002 231 47 2003 182 123 2004 68 153 2005 21 273 2006 17 154 LICZBA OBYWATELI WIETNAMU (NA TLE OGÓŁU CUDZOZIEMCÓW) PRZEBYWAJĄCYCH W JEDNOSTKACH PENITENCJARNYCH W LATACH 1990-2006 ROK* TYMCZASOWO ARESZTOWANI (OGÓŁEM) 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Źródło: CZSW 50 191 697 993 903 1 043 871 785 660 680 1 157 1 108 886 734 645 336 363 W TYM: OBYWATELE WIETNAMU SKAZANI (OGÓŁEM) W TYM: OBYWATELE WIETNAMU RAZEM W TYM: OBYWATELE WIETNAMU 0 0 0 5 4 8 5 9 7 11 20 24 48 41 38 14 23 6 18 39 113 255 447 434 466 394 385 404 436 458 436 395 316 295 0 0 0 0 0 0 2 1 2 4 4 3 6 10 5 7 10 56 209 742 1 109 1 161 1 496 1 307 1 262 1 058 1 065 1 565 1 550 1 349 1 173 1 041 655 659 0 0 0 5 4 8 7 10 9 15 24 27 54 51 43 21 33 * stan na dzień 31 grudnia danego roku 150 LICZBA NADAŃ OBYWATELSTW PRZEZ PREZYDENTA RP W LATACH 1992-2006 Afganistan Albania Algieria Angola Armenia Argentyna Australia Austria Azerbejdżan Bangladesz Belgia Bezpaństwowcy Białoruś Bośnia i Hercegowina Boliwia Brazylia Bułgaria Chiny Chorwacja CSRS Czechy Dania Egipt Ekwador Etiopia Filipiny Finlandia Francja Ghana Grecja 1992 13 0 7 1 0 0 8 18 0 3 21 1 0 1993 0 0 0 1 0 0 5 10 0 1 9 10 0 1994 0 1 3 0 0 2 0 26 0 3 4 6 0 1995 2 0 0 0 0 2 3 22 0 0 13 10 0 1996 5 1 2 0 0 1 0 8 0 1 5 37 3 1997 3 1999 7 2 6 0 8 1 2 3 0 1 4 17 15 2000 6 2001 5 7 0 1 1 3 2 0 1 1 21 7 1998 9 2 11 0 0 0 0 5 3 1 18 16 13 11 2 11 2 1 2 3 1 4 19 25 11 5 3 14 31 2 13 52 6 31 102 42 124 38 4 17 6 25 9 2 5 3 16 324 0 0 0 0 0 1 0 3 3 1 3 4 4 6 1 11 133 3 0 1 0 5 7 0 1 0 0 48 1 10 0 12 19 2 0 2 0 3 1 0 0 0 0 35 0 1 0 6 20 1 23 0 0 3 3 3 0 0 0 24 0 3 0 5 44 0 18 0 3 6 3 1 1 0 1 34 0 5 0 3 46 1 9 0 1 2 4 0 1 1 0 18 0 3 0 5 61 3 3 6 1 2 4 0 1 0 0 28 0 6 0 7 47 3 8 0 21 0 6 4 4 1 0 44 0 6 1 3 31 13 6 2 9 55 5 11 23 1 2 3 1 3 2 5 1 6 19 2 41 2 4 0 17 4 3 18 1 5 6 1 2002 5 1 15 2003 2 13 6 1 2 3 1 1 6 2004 4 2 12 3 6 1 5 3 1 3 50 2 2 0 3 1 5 2 4 4 29 7 2 6 29 5 2 4 41 6 7 5 6 1 2 2 5 1 2 1 20 1 1 1 1 17 0 5 9 2 1 16 2 3 1 9 2 4 2005 8 16 1 2 5 7 16 3 4 2006 1 4 2 15 2 2 2 1 1 63 RAZEM 70 13 131 11 83 18 55 114 10 25 94 254 759 25 1 7 5 3 1 3 1 1 4 81 653 58 95 9 119 24 65 19 21 16 11 322 12 63 151 Gruzja Gwatemala Gwinea Haiti Hiszpania Holandia Indie Irak Iran Irlandia Izrael Jemen Jordania Jugosławia Kanada Kazachstan Kirgistan Kolumbia Kongo Kuba Laos Liban Libia Litwa Łotwa Macedonia Mali Maroko Mołdowa Mongolia Mozambik Nigeria Nikaragua 2 1 1 1 1 5 5 64 3 3 140 4 30 43 94 0 0 0 0 0 5 1 4 6 1 53 0 2 55 95 0 0 0 0 0 4 2 14 0 0 15 0 1 25 69 0 0 0 0 0 10 2 8 3 0 29 2 28 128 0 0 1 0 1 11 4 14 4 0 22 2 5 26 63 6 19 2 6 8 22 45 0 0 0 0 2 4 27 4 0 114 1 8 15 64 39 0 0 0 2 2 5 19 2 1 138 6 5 25 74 49 0 1 0 0 3 3 19 3 0 112 1 0 0 0 1 1 6 3 2 35 3 0 0 0 5 0 0 7 0 2 1 17 2 0 1 0 5 3 0 10 0 11 0 0 0 2 0 2 7 0 1 3 24 1 1 1 2 5 3 7 1 39 4 2 0 6 0 1 2 0 0 1 0 0 2 2 1 1 1 25 3 1 6 10 3 3 2 4 4 18 44 54 84 5 15 25 23 43 91 7 7 18 22 52 1 2 2 4 0 7 3 52 4 3 1 3 8 0 5 2 95 6 6 3 4 1 1 8 3 64 4 9 5 3 5 1 91 3 4 1 5 2 3 1 4 11 1 1 101 2 3 11 44 68 1 9 9 5 5 1 162 5 6 12 36 36 1 6 23 7 2 118 6 10 19 80 64 6 2 3 1 2 3 4 126 3 5 6 2 4 2 1 84 3 4 7 1 15 4 34 4 13 5 19 5 1 2 1 6 7 3 2 3 1 1 1 3 7 1 4 5 3 0 8 1 1 0 0 0 2 0 0 13 1 0 0 0 1 7 2 12 0 0 6 0 1 21 1 4 1 11 2 8 9 13 1 2 1 10 1 7 60 77 229 43 7 1199 42 104 329 864 463 3 27 3 53 11 109 28 649 33 53 19 53 5 3 7 114 5 152 Norwegia Pakistan Panama Peru Portugalia RFN Rosja RPA Rumunia Senegal Serbia i Czarnogóra Sierra Leone Słowacja Słowenia Somalia Sri Lanka Sudan Syria Szwajcaria Szwecja Tadżykistan Tanzania Trynidad Tunezja Turcja Uganda Ukraina Urugwaj USA Uzbekistan Wenezuela Węgry 12 1 2 0 4 0 11 0 9 0 1 0 1 1 3 2 2 1 2 1 0 375 0 2 17 2 0 1 232 0 6 5 0 2 0 212 0 4 4 0 2 0 234 0 2 5 0 1 0 45 4 0 2 0 4 0 19 11 0 1 0 7 0 66 16 1 2 0 1 0 85 24 0 11 1 2 0 101 23 0 7 1 4 4 47 14 49 20 1 1 1 0 0 0 3 4 41 18 21 0 0 0 1 1 0 4 24 17 0 1 1 0 0 2 7 1 19 0 0 2 0 2 1 10 6 14 0 0 0 0 0 0 14 17 5 0 2 0 0 0 3 9 13 4 0 2 0 0 1 2 20 9 10 1 2 0 0 1 4 30 28 8 0 2 0 0 0 1 22 18 10 1 0 4 5 0 0 0 0 1 1 0 0 0 2 0 0 1 0 13 0 0 0 8 2 0 0 0 1 15 1 0 2 8 1 14 1 30 7 0 11 0 0 1 8 0 15 0 30 6 0 24 1 0 3 4 1 46 0 26 6 0 34 1 100 0 2 5 0 45 0 2 0 1 16 0 1 17 1 68 0 5 12 0 42 0 0 29 15 1 13 2 1 15 2 1 5 1 2 5 8 2 7 1 1 60 51 2 6 1 62 138 3 2 1 159 242 1 107 10 2 1 56 15 1 44 1 1747 650 21 88 8 2 2 1 13 1 6 14 12 1 1 2 18 1 13 3 26 10 29 7 8 7 105 1 12 1 2 1 10 58 12 90 1 2 3 11 12 16 1 18 524 2 38 3 746 312 61 9 6 3 12 16 2 3 15 3 1 62 198 11 1 8 6 2 15 24 1 21 4 1 1 4 35 6 80 5 426 2 29 2 18 7 2 1 3 75 7 5 11 44 304 170 432 2 7 1 41 124 3 2358 9 523 43 15 232 153 30 2 4 0 Wietnam 46 25 19 17 Wielka Brytania 21 6 3 10 Włochy 61 119 137 210 b. ZSRR 4 0 2 1 Zair 0 0 0 0 Zambia 0 0 0 4 Inne 0 0 0 0 Nieustalone 1522 834 751 1036 Ogółem Źródło: Urząd ds. Repatriacji i Cudzoziemców 8 14 4 128 0 0 3 4 679 19 7 2 61 2 1 3 1 555 13 22 4 43 0 1 12 0 871 14 21 4 28 2 2 12 0 1000 7 20 5 17 1 0 15 0 975 13 7 5 30 13 766 17 17 4 12 3 2 27 1 988 8 12 5 5 11 18 4 9 37 16 1 14 22 1 26 1 87 2 70 1471 1791 2696 677 2 205 261 80 874 15 10 272 6 16612 154 155
