Zobacz więcej - Wydawnictwo Naukowe PWSZ w Płocku

Transcription

Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej
w Płocku
NAUKI EKONOMICZNE
ECONOMIC NOTES
tom XXI
Wybrane problemy gospodarki europejskiej
Selected problems of the European economy
Redakcja naukowa
Jacek Grzywacz i Sławomir Kowalski
Zeszyty Naukowe PWSZ w Płocku
PŁOCK 2015
REDAKCJA NACZELNA WYDAWNICTWA
PAŃSTWOWEJ WYŻSZEJ SZKOŁY ZAWODOWEJ
W PŁOCKU
REDAKTOR NACZELNY
dr Anna Nowacka
SEKRETARZ REDAKCJI
mgr Katarzyna Atemborska
REDAKCJA NAUKOWA TOMU
prof. dr hab. Jacek Grzywacz
doc. dr inż. Sławomir Kowalski
REDAKTOR STATYSTYCZNY
dr Agnieszka Krzętowska
REDAKTORZY JĘZYKOWI
język angielski mgr Adrianna Nowakowska
język polski mgr Bożena Piórkowska
język rosyjski mgr Elżbieta Wiśniewska-Przybyła
RECENZENT
prof. dr hab. Krzysztof Marecki
Pierwotną wersją czasopisma jest wersja drukowana
ISSN 1644-888X
Zgodnie z Komunikatem Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia
31 grudnia 2014 roku „Zeszyty Naukowe PWSZ w Płocku. Nauki
Ekonomiczne” otrzymały 3 punkty w wykazie czasopism naukowych
(lista B, poz. 2503). Czasopismo zostało też zindeksowane w bazie Index
Copernicus – ICV 2013: 3.59 oraz BazEkon.
Skład, druk i oprawa:
Białystok, ul. Zwycięstwa 10
tel. 85 653-78-04
e-mail: biuro@partnerpoligraﬁa.pl
SPIS TREŚCI
CZĘŚĆ I
EKONOMIA, ZARZĄDZANIE I FINANSE
Jacek Grzywacz
Skuteczność instrumentów przeciwdziałających w Polsce procederowi prania
brudnych pieniędzy................................................................................................................7
Jacek Grzywacz, Wioleta Dąbrowska
Weryfikacja kontrahentów jako sposób ograniczania ryzyka transakcyjnego w handlu
zagranicznym.......................................................................................................................19
Mariola Szewczyk – Jarocka
Kreatywna rachunkowość....................................................................................................29
Walentyna Łozowiecka
Uwarunkowania ekonomiczne efektywnej pracy zawodowej współczesnego
pracownika...........................................................................................................................39
Agnieszka Krzętowska, Andrzej Jagodziński
Pozapłacowe elementy motywowania pracowników w świetle badań ..............................49
Barbara A. Sypniewska
Istota, błędy i bariery w komunikowaniu się w organizacji................................................65
Andrzej Jagodziński
Formy prawno – organizacyjne przedsiębiorstw . ..............................................................79
Elżbieta Gąsiorowska
Sposoby finansowania grupy MSP a cykl życia organizacji na rynku ...............................89
Joanna Cecelak
Rynek aniołów biznesu w Europie......................................................................................99
Katarzyna Nagraba
Zarządzanie wartością klienta na rynku usług medycznych w Polsce..............................115
Anna Nowacka
Bancassurance - alternatywny kanał dystrybucji usług ubezpieczeniowych ...................129
Katarzyna Racka
Metody eksploracji danych i ich zastosowanie ................................................................143
CZĘŚĆ II
POLITYKA REGIONALNA I ROLNICTWO
Sławomir Kowalski
Dopłaty bezpośrednie w nowej perspektywie finansowej Unii Europejskiej na lata
2014-2020..........................................................................................................................153
Lech Bylicki
Nieruchomość rolna i gruntowa w polskim porządku prawnym.......................................165
4
Spis treści
Ludmiła Będzikowska
Tendencje rozwojowe chowu bydła mlecznego w aspekcie opłacalności produkcji
mleka.................................................................................................................................183
CZĘŚĆ III
WSPÓŁPRACA MIĘDZYNARODOWA
Курмаев П.Ю.
Практические аспекты информационного обеспечения процесса
государственного регулирования...................................................................................195
Рыбчак Е. С.
Направления совершенствования государственного регулирования рынка
финансовых услуг в Украине..........................................................................................203
Гузар Б.С., Цыкалюк А.С.
Управление конкурентоспособностью продукции.......................................................209
Рыбчак В.И.
Актуальные проблемы государственного регулирования предпринимательской
деятельности....................................................................................................................221
Eric Garland
Reflections on the Balcerowicz Plan.................................................................................227
CZĘŚĆ I
EKONOMIA, ZARZĄDZANIE
I FINANSE
Nauki Ekonomiczne, t. XXI, 2015.
Jacek Grzywacz
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Płocku
SKUTECZNOŚĆ INSTRUMENTÓW
PRZECIWDZIAŁAJĄCYCH W POLSCE
PROCEDEROWI PRANIA BRUDNYCH
PIENIĘDZY
Wstęp
Pranie pieniędzy jest procederem integralnie związanym z różnego rodzaju
przestępczością, prowadzoną zwłaszcza przez zorganizowane grupy przestępcze.
Nie jest to zjawisko nowe, jednak dzisiejsze jego rozmiary stymulowane przez
wzrost gospodarczy, a także przez sytuacje kryzysowe wskazują wprost na konieczność ciągłych intensywnych działań przeciwstawiających się tym groźnym
procesom. Świat przestępczy dysponuje obecnie świetnie zorganizowaną i funkcjonującą machiną umożliwiającą „legalizowanie” ogromnych kwot uzyskiwanych
z różnorodnych przestępstw. Sama skala prania pieniędzy, nie jest oczywiście łatwa
do oszacowania, przyjmuje się jednak, że może sięgać nawet 5% światowego PKB.
Jest to zatem równowartość wielu miliardów dolarów, poddanych „wszechstronnej
obróbce pralniczej”, trafiających później do systemu gospodarczego. Wiadomo
przy tym, że podstawowym narzędziem wykorzystywanym przez przestępców jest
rynek finansowy, w szczególności zaś banki, gdzie inicjuje się cały proces legalizowania brudnych pieniędzy. Jednocześnie sektor ten jest pierwszym kluczowym
ogniwem walki z praniem pieniędzy i działania podejmowane w tym obszarze mają
praktycznie decydujące znaczenie w skutecznej walce z opisywanym procederem.
Działania te mają zarówno charakter formalny, w postaci różnorodnych regulacji
prawnych, a także organizacyjny – na szczeblu państwowym oraz w ramach poszczególnych instytucji, których działalność związana jest z tym problemem. Nie
są to oczywiście jedynie banki.
Trudno wreszcie jednoznacznie określić, który rodzaj regulacji (międzynarodowych czy krajowych) ma tu większe znaczenie, nie ulega jednak wątpliwości,
że sprawnie funkcjonujący w ramach danego państwa system walki z pralnią ma
decydujące znaczenie. Z drugiej strony, umiędzynarodowienie instytucji finansowych, globalizacja, deregulacja czy rozwój rynków europejskich, jak również
rozkwit technik internetowych znacznie upraszczają operacje finansowe, w tym
o charakterze przestępczym. Konieczna jest zatem intensywna współpraca międzynarodowa, kreowana w istotnym stopniu przez odpowiednie akty prawne.
8
Jacek Grzywacz
1. Regulacje polskie
Należy zauważyć, że strategia walki z praniem pieniędzy ma w Polsce
o wiele krótszą historię, w porównaniu z państwami rozwiniętymi, wśród których
szczególną rolę odgrywa tu USA i Wielka Brytania. Problem ten dotknął bowiem
nasz kraj zdecydowanie później, samo zjawisko jest również mniejsze niż w przypadku państw zachodnich. Ponadto, w Polsce długo nie doceniano zagrożeń, jakie
niesie za sobą ten proceder.
Sama strategia walki z omawianym procederem powinna określać następujące elementy:1
•• jej zakres w obszarze prawnym, instytucjonalnym oraz prewencyjnym,
•• niezbędne ustawy,
•• typy instytucji, ich uprawnienia oraz obowiązki w zakresie rozpoznawania
zjawiska i zapobiegania temu procederowi,
•• wymogi określające pułapy operacji finansowych, powyżej których będzie
istniał obowiązek ich rejestracji,
•• regulacje dotyczące raportowania podejmowanych transakcji,
•• wszelkiego rodzaju procedury z zakresu weryfikacji klientów, rozpoznawania podejrzanych operacji, zachowań, itp.
•• tworzenie organu odpowiedzialnego za analizę raportów otrzymywanych
od instytucji obowiązanych,2
•• zasady działania organów ścigania,
•• regulacje w zakresie współpracy poszczególnych instytucji oraz organów
zarówno w kraju, jak i poza jego granicami.
Pomijając szczegółową charakterystykę polskich uregulowań prawnych warto wspomnieć, że polski system walki z pralnią zaczął się tworzyć na początku lat
90-tych ubiegłego stulecia i obejmował głównie przepisy dotyczące funkcjonowania
systemu bankowego. Nieco później doszły przepisy regulujące obrót gospodarczy
oraz z zakresu prawa karnego.3 Trudno jest jednoznacznie ocenić skuteczność tych
przepisów, bez wątpienia jednak podążały one za potrzebą dostosowywania się do
zmieniających się uwarunkowań, głównie o charakterze gospodarczym
Zdecydowanie jednak najważniejszym uregulowaniem, obok kodeksu karnego z 1997r. jest Ustawa z dnia 16 listopada 2000r. o przeciwdziałaniu wprowadzaniu
do obrotu finansowego wartości majątkowych pochodzących z nielegalnych lub
nieujawnionych źródeł. Jej celem było wypełnienie postanowień zawartych w dyrektywie Rady Wspólnot Europejskich z 1991r. oraz konwencji wiedeńskiej z 1998r.,
a także organizacji zajmujących się tym procederem, a w szczególności FATF4.
J. Grzywacz, Pranie pieniędzy, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2011, s. 173-174.
Są to wszystkie podmioty, które mają obowiązek raportowania odpowiednich transakcji do Generalnego Inspektora Informacji Finansowej.
3
Ustawa z dnia 12 października 1994r. o ochronie obrotu gospodarczego oraz zmianie niektórych
przepisów prawa karnego ( Dz. U. 1994, nr 126, poz. 615)
4
FATF (Financial Action Task Force), czyli Grupa Specjalna ds. Przeciwdziałania Praniu Pieniędzy
uznawana jest za najważniejszą organizację zajmującą się tematyką przeciwdziałania praniu pieniędzy. Opracowała ona stosowne rekomendacje w postaci tzw. 40 Zaleceń Grupy FATF, będące wytycznymi o charakterze międzynarodowym, dotyczące przeciwdziałania opisywanemu procederowi.
1
2
Skuteczność instrumentów przeciwdziałających w Polsce procederowi...
9
Ustawa ta wprowadziła zasady zbliżone do przyjętych w systemach innych
państw, np. w USA. Powołała dodatkowo do życia instytucję Generalnego Inspektora Informacji Finansowej, czyli polska jednostkę wywiady finansowego, zadaniem
której jest pośredniczenie pomiędzy organami ścigania, a instytucjami finansowymi.
Ustawa nastawiona była na ujawnianie dochodów pochodzących nie tylko
z przestępczości, ale także z szarej strefy gospodarki. Jest to nader istotne zważywszy na fakt, że udział tej strefy w kreowaniu polskiego PKB szacuje się na ok.
25-30%(!). Niestety, nadal problem ten jest mało doceniany, zaś miliardy „szarych
pieniędzy” nadal dosyć swobodnie funkcjonują w naszej gospodarce i trudno spodziewać się poprawy sytuacji wobec tak niskiej skuteczności w ograniczeniu tej
strefy gospodarowania.
Do najważniejszych postanowień wspomnianej ustawy należy zaliczyć: 5
•• zwiększenie zbioru instytucji obowiązanych,
•• powołanie GIIF,
•• ustalenie zasad w zakresie rejestracji transakcji powyżej 10 000 EUR (obecnie powyżej 150 000 EUR), a także operacji podejrzanych,
•• określenie zasad ujawniania danych klientów oraz poszczególnych transakcji za żądanie GIIF bądź innego uprawnionego organu,
•• regulacje dotyczące identyfikacji klientów,
•• określenie zasad w zakresie kontroli instytucji obowiązanych,
•• obowiązek posiadania szkoleń w zakresie przeciwdziałania praniu brudnych
pieniędzy oraz wypracowania procedur w tym obszarze.
Wprowadzone regulacje określiły kształt polskiego systemu organizacji
walki z pralnią. Ilustruje to rysunek 1.
Rysunek 1. Polski system zwalczania prania brudnych pieniędzy
Źródło: opracowanie własne.
6 stycznia 2009 roku została zatwierdzona przez Radę Ministrów nowelizacja w/w ustawy. Wynikało to z konieczności:
Obwieszczenie Marszałka Sejmu RP z 15 lipca 2003 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego
tekstu ustawy o przeciwdziałaniu wprowadzaniu do obrotu finansowego wartości majątkowych
pochodzących z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł oraz o przeciwdziałaniu finansowaniu
terroryzmu, Dz. U. 2003, nr 153, poz. 1505.
5
10
Jacek Grzywacz
•• dostosowania obowiązujących przepisów do dyrektyw unijnych i aktów
prawa międzynarodowego,
•• dostosowania przepisów do potrzeb bardziej skutecznej walki z procederem,
•• dostosowanie tytułu ustawy i ujednolicenie w zakresie odnoszącym się
do zagadnienia prania pieniędzy oraz terminologii stosowanej w obszarze
międzynarodowym,
•• wprowadzenie przedmiotowych regulacji wspólnotowych do polskiego
porządku prawnego.
W związku z powyższym zaproponowano, aby tytuł ustawy otrzymał nowe
brzmienie: „o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu”.
Nowe przepisy szczegółowo regulują m. in. obowiązki instytucji finansowych w zakresie przestrzegania stosownych procedur. Przewidują również kary
za uchylanie się od tych obowiązków. Na przykład, kara finansowa za naruszenie
przepisów ustawy sięga 750 000 PLN.
Jak zwykle, w sytuacji wprowadzania zmian o charakterze ustawowym
pojawiają się krytyczne poglądy, wśród których wyraźna była opinia, że zmiany
te mają w dużym stopniu jedynie kosmetyczny charakter. Nie jest to oczywiście
w pełni obiektywna ocena, problemem jednak nadal pozostaje gotowość banków
do przestrzegania obowiązujących przepisów. Jak się bowiem okazuje, bankowcy dosyć często wskazują na gotowość ponoszenia konsekwencji finansowych,
w świetle wysokich kosztów wdrażania rozwiązań, o których jest mowa w ustawie.
Praktycznie jedynie nieliczne baki w Polsce wdrożyły własne, autorskie systemy
walki z pralnią, uwzględniające obowiązujące regulacje.
2. Metody walki z pralnią
Opierając się na rekomendacji grupy FATF każda instytucja finansowa powinna wprowadzać w swojej jednostce specjalne techniki przeciwdziałania praniu
pieniędzy, które oprócz tego, że będą skuteczne, powinny również być stale udoskonalane. Wskazuje się również, aby każda taka jednostka posiadała w swojej
strukturze organ kontrolny, umożliwiający weryfikację poprawności i skuteczności
działania systemów, którymi posługuje się instytucja.6
Sam system walki z pralnią ma nader rozbudowany charakter, bez względu jednak na szczegółowe rozwiązania w poszczególnych instytucjach składa się
z dwóch fundamentalnych obszarów działań:
1. Identyfikowanie klienta, poprzez gromadzenie odpowiednich informacji.
2. Analiza transakcji o podejrzanym charakterze.
2.1. Informacja dotycząca klientów
Jakość tego rodzaju informacji przesądza praktycznie o skutecznym „wyłapywaniu” osób wzbudzających podejrzenia wobec rodzaju i legalności przeprowadzonych transakcji. Procedura dotycząca samych zasad przeprowadzania
tych czynności jest dosyć zbliżona zarówno w przypadku osób indywidualnych,
FATF, 40 Recommendations, w:.//www.fatf-gafi.org, 18.06.2014.
6
11
jak i instytucji. Oczywiste jest przy tym, że w przypadku przedsiębiorstw gromadzenie informacji ma zdecydowanie bardziej złożony i rozbudowany charakter.
W tym wypadku można wyróżnić pewne rodzaje podmiotów, które najczęściej
wykorzystywane są do realizowania transakcji związanych z praniem pieniędzy.
Należą do nich:
•• instytucje świadczące usługi finansowe poza kontrolą obejmującą sektor
finansowy, np. kantory,
•• podmioty zajmujące się obrotem towarami o wysokiej wartości jednostkowej (np. nieruchomości, biżuteria, dzieła sztuki),
•• wszelkiego rodzaju pośrednicy finansowi.
Poza kryterium dotyczącym rodzaju prowadzonej działalności istotne znaczenie mają również inne aspekty brane pod uwagę podczas identyfikacji klienta,
a mianowicie:
•• kryterium geograficzne, przy którym zwraca się uwagę na klientów prowadzących działalność z tzw. strefami ryzyka (np. tam, gdzie produkowane są
narkotyki, gdzie obowiązują łagodne przepisy podatkowe),
•• kryterium ekonomiczne – dotyczy nieracjonalnych zachowań klientów, np.
zlecanie transakcji odbiegających swoim rodzajem od charakteru prowadzonej działalności gospodarczej, szybkie i częste wycofywanie z konta
wpływających środków,
•• kryterium szczególnego rodzaju działalności klienta, np. handel z zagranicą towarami masowymi łatwo zbywalnymi (no. Zboża, cukier), transakcje
z domami jubilerskimi,
•• kryterium klienta przypadkowego, który np. „przypadkowo” dokonuje wielokrotnych wpłat poniżej kwoty podlegającej rejestracji.
W wykrywaniu przestępstw przeprowadzanych przez nowych klientów wykorzystuje się procedurę „Poznaj swojego klienta” (Know Your Customer – KYC).
Dostarcza ona informacji niezbędnych przy ocenie zarówno danego klienta, jak
i dokonywanych przez niego transakcji.
•• pozyskanie informacji o kliencie która umożliwia jego prawidłową identyfikację - przed założeniem konta
•• każdorazowa weryfikacja tożsamości klienta przed i po założeniu konta
•• tworzenie i zachowanie rejestru informacji związanych ze sprawdzaniem
tożsamości klienta
•• ustalanie, czy klient figuruje na wydanej przez ministerstwo skarbu liście
znanych lub podejrzanych organizacji terrorystycznych
•• poinformowanie klienta przed otworzeniem konta, że wymagana będzie
informacja dotycząca jego tożsamości
Różnorodność dociekań w ramach omawianej polityki uzależniona Jest
głównie od rodzaju klienta i formy jego działalności. Inne będzie postępowanie w stosunku do klienta krajowego czy zagranicznego detalicznego, inne wobec klienta inwestycyjnego, jeszcze inne zaś wobec klienta korporacyjnego. Jednak podstawowe pytania, na które powinno się jednoznacznie odpowiedzieć
w trakcie współpracy z klientem, a jeśli to możliwe - jeszcze przed nawiązaniem
12
Jacek Grzywacz
współpracy, powinny być oparte na rozmowach z nim, sprawdzaniu adekwatnym
do potrzeb oraz obserwacji przebiegu współpracy. Do najważniejszych z nich
należą:
•• Czy klient wyróżnia się spośród innych tego typu klientów?
•• Na czym polegają różnice między konkretnymi klientami?
•• Czy klient należy do grupy podwyższonego ryzyka?
Można stwierdzić, że realizacja programu „Poznaj swojego klienta” jest
w pewnej mierze ekwiwalentem weryfikacji kryteriów typowania transakcji
podejrzanych.
Obecnie program ten jest coraz powszechniej stosowany, głównie za sprawą
standardów wprowadzonych przez Unię Europejską. Banki, a także inne instytucje
finansowe są zobligowane do przeprowadzania tego typu procedur i przechowywania zgromadzonych informacji. Ponadto muszą one niemalże przez cały czas
aktualizować dane i potwierdzać ich wiarygodność, co z ich punktu widzenia jest
czynnością niewątpliwie czasochłonną, a przez to i kosztowną. Dlatego też wiele
instytucji finansowych nie przykłada zbyt dużej wagi do realizacji programu i traktuje go jako zło konieczne. Ponadto warto podkreślić trudności, jakich dostarcza
sama ocena klientów. Nie ma bowiem jednoznacznej listy cech czy też zawodów,
które automatycznie kwalifikują daną osobę do grupy podwyższonego ryzyka.
Również eksperci grupy FATF wskazują na trudności oraz niemożliwość sporządzenia wyczerpującego spisu cech. W przypadku niektórych klientów dana cecha
może bowiem nic nie znaczyć, a w przypadku innych może świadczyć o próbie
dokonania przestępstwa.
Program „Poznaj swojego klienta” jest skupiony przede wszystkim wokół
identyfikacji oraz gromadzenia dokumentacji określającej rzeczywistą tożsamość
klienta i prowadzoną przez niego działalność. Nie chodzi przy tym wyłącznie
o zbieranie dokumentów, lecz przede wszystkim o zagłębianie się, głównie przez
doradców klientów czy też ich opiekunów, w działalność prowadzoną przez klientów,. zdobywanie wiedzy na temat właścicieli danych podmiotów gospodarczych,
zadanie sobie oraz klientom właściwych pytań i szukanie na nie odpowiedzi.
Konieczne jest stałe monitorowanie klienta oraz prowadzonej przez niego
działalności. Przede wszystkim należy zwrócić uwagę, czy dokonywane transakcje są takie, jakich bank się spodziewał, zarówno pod względem charakteru jak
i wielkości, czy są zgodne z charakterem prowadzonej działalności oraz czy klient
nie dokonuje operacji innych niż do tej pory.
Istotne jest zdobywanie wiedzy, skąd pochodzą środki pieniężne, dokąd
zostają przetransferowane, w jakim celu, jak wygląda struktura organizacyjna i własnościowa danego podmiotu (klienta) w przypadku osób prawnych itp. Wszystko
to podlega należytej dokumentacji i powinno stanowić wiedzę ułatwiającą wykrycie osób podejrzanych o przeprowadzanie transakcji prania brudnych pieniędzy,
a także przyczyniać się do skuteczniejszego ścigania takich osób.
13
2.2. Transakcje podejrzane
Z oczywistych względów niemożliwe jest stworzenie pełnej listy czy wykazu operacji i transakcji budzących podejrzenie. W związku z tym podczas ich
typowania należy postępować elastycznie, pamiętając o konieczności ciągłego
analizowania zmieniających się warunków i metod działania przestępców. Można
jednak wymienić tu kilka istotnych definicji.
•• Transakcje niejasne to te transakcje, których okoliczności są niejednoznaczne w kontekście ekonomiczno-finansowym, tzn. ich charakterystyki
finansowe są niepełne albo cel ich realizacji jest nieokreślony.
•• Transakcje nietypowe to te transakcje, które nie są podobne do innych
realizowanych przez danego klienta, tzn. nie mają związku z zakresem działalności zleceniodawcy.
•• Transakcje nadzwyczajne to te transakcje, które są na zapotrzebowanie
klienta realizowane w kosztowny sposób, dotyczą wielkich kwot i pod
względem gospodarczym są nieuzasadnione.
Wyjaśnienia wymaga także termin „transakcje powiązane”. Transakcje
powiązane można zaliczyć do typu transakcji podejrzanych, kiedy to transakcja
na zlecenie klienta jest prowadzona w ramach kilku operacji, niejednokrotnie
przez różne instytucje czy ich oddziały, a ujawnione okoliczności wskazują, że
wspomniane operacje są lub mogą być ze sobą połączone przez zleceniodawcę,
jego pełnomocnika lub beneficjenta. Transakcją powiązaną może być np. zarówno przedstawienie trzech czeków na sumę 5000 EUR, bez względu na wysokość
jednostkowej wypłaty.
W 2000 roku 11 największych banków na świecie założyło tzw. Grupę
Wolfsberg, która opracowała dwa standardy tworzące ramy budowy systemu monitorowania transakcji:
•• przegląd transakcji w czasie rzeczywistym,
•• monitorowanie transakcji.
Pierwsze rozwiązanie polega na przeglądzie instrukcji płatności (np. przelewów bankowych) jeszcze przed ich wykonaniem. Głównym zadaniem tego rodzaju
monitoringu jest respektowanie międzynarodowych sankcji i embarg. W wyniku
tego procesu identyfikowane są płatności na lub z kont osób bądź podmiotów, na
które zostały nałożone przez władze ograniczenia w transferze środków. Listy zawierające te podmioty są regularnie dostarczane i aktualizowane przez odpowiednie
władze.7 Istotne jest, aby proces ten przeprowadzony był w czasie rzeczywistym,
gdyż jedynie wtedy istnieje możliwość skutecznego blokowania transakcji przed
ich dokonaniem.
W odniesieniu do monitorowania transakcji instytucje finansowe mają
obowiązek informowania o transakcjach powyżej określonej kwoty (np. w Unii
Europejskiej jest to jak wiadomo kwota powyżej 15000 EUR). Poza tym podmioty sektora finansowego informowane są o embargach i sankcjach, które
muszą być respektowane. Poza podejściem kwotowym konieczne jest również
Wolfsberg Statement on AML Screening, Monitoring and Searching 2009, Grupa Wolfsberg 2009.
7
14
Jacek Grzywacz
wyszukiwanie nietypowych transakcji na podstawie znanych już oraz przewidywanych zachowań klienta.
Należy również wspomnieć, że zdaniem Grupy Wolfsberg monitorowanie transakcji powinno uwzględniać również ryzyko danego transferu. Przegląd
transakcji powinien być ściśle połączony z procesem zbierania informacji na temat
klientów. Należy przy tym zauważyć, że zarówno identyfikacja klienta i przegląd
transakcji są ze sobą ściśle powiązane.
Procedury opracowane przez Grupę przewidują, że standardy monitorowania transakcji powinny być dostosowane do typu działalności prowadzonej przez instytucję
finansową. Ramy systemu przeglądu transakcji powinny uwzględniać narażenie
konkretnego podmiotu na określone działania przestępcze. Przykładowo system
monitorowania powinien inaczej wyglądać w biurze maklerskim, a inaczej w banku. Co więcej Grupa proponuje dywersyfikację standardów wewnątrz tej samej
instytucji - inne transakcje budzą podejrzenia w sektorze klientów indywidualnych,
korporacyjnych, czy private banking.8
Zdaniem Grupy, najbardziej efektywny system monitorowania transakcji powinien zawierać przynajmniej jeden lub więcej z niżej wymienionych elementów.
•• dedykowany, automatyczny system przeglądu transakcji i generujący raporty o nietypowej aktywności,
•• manualne raportowanie podejrzanej aktywności przez pracowników oraz
przegląd raportów generowanych systemowo
•• wsteczna analiza uprzednio wygenerowanych raportów.
We wszystkich wymienionych wyżej elementach instytucje finansowe powinny skupić się na najbardziej nieprzewidywalnych i potencjalnie podejrzanych
zachowaniach klientów, aby zredukować liczbę wygenerowanych raportów, które
po dalszej analizie okazały się „fałszywymi alarmami”.
3. Praktyczne aspekty walki z pralnią
Nie jest łatwo jednoznacznie ocenić skuteczność działań podejmowanych
w Polsce zarówno przez organy ścigania, jak też instytucje finansowe (głównie
banki) mających na celu przeciwdziałanie procederowi prania pieniędzy. Różnorodne statystyki potwierdzają, że problem ten zajmuje istotne miejsce w strukturze
przestępstw gospodarczych, co potwierdza tabela 1.
Tamże.
8
15
Tabela 1. Przestępczość dotycząca prania pieniędzy w Polsce
Liczba postępowań
Lista przestępstw
ROK
wszczętych
stwierdzonych
2013
155
278
2012
122
369
2011
90
277
2010
116
300
2009
159
277
2008
180
251
2007
167
255
2006
202
151
Źródło: http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestępstwa-przeciwko-17/63924, Pranie
pieniędzy-art.-229.html, aktualne na dzień 18.06.2014
Należy zauważyć, że statystyki policyjne wskazują, że pralnia jest problemem ważnym. Trudno jednak oprzeć się wrażeniu, że skala tego zagadnienia,
której wyrazem jest m.in. fakt funkcjonującego, rozbudowanego i kosztownego
systemu zapobiegawczego mimo wszystko nie znajduje odzwierciedlenia w danych
empirycznych. Z jednej strony twierdzi się, że ten niebezpieczny proceder stale
się nasila, z drugiej natomiast przytacza się dane policyjne wskazujące, że ilość
stwierdzonych tego rodzaju przestępstw istotnie spadła w 2013 roku w porównaniu do roku ubiegłego. Wynika to z faktu, że grupy przestępcze stosują coraz
bardziej wyrafinowane techniki „pralnicze”, które w wielu wypadkach są po prostu niewykrywalne. Poza tym okazuje się, że funkcjonujące w bankach systemy
przeciwdziałania pralni charakteryzują się różnym stopniem zaawansowania oraz
mają różna skuteczność.
Zgodnie np. z wynikami autorskich badań przeprowadzonych w 2014 roku
wśród 15 największych banków w Polsce większość pracowników deklaruje posiadanie wiedzy na temat polityki służącej przeciwdziałaniu pralni. Wydaje się
jednak, że tego rodzaju deklaracje należy przyjmować dosyć ostrożnie zwłaszcza,
że we wszystkich badanych bankach częstotliwość udziału pracowników w specjalistycznych szkoleniach dotyczących tej problematyki wynosi najczęściej co
najwyżej jeden raz w roku. Znamienne jest również, że najczęściej wykorzystywanymi sposobami realizowania polityki przeciwdziałania pralni są rejestr transakcji
oraz ich analiza.
Warto przy tym zauważyć, że poziom zaawansowania tej polityki jest w niektórych bankach znacznie wyższy w stosunku do ogólnej sytuacji na rynku bankowym. Na przykład, Citybank zatrudnia ponad 300 pracowników odpowiedzialnych za zgodność procedur wewnętrznych z krajowymi oraz międzynarodowymi
regulacjami dotyczącymi przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz stale rewiduje
procedury pod katem ich skuteczności w wykrywaniu nadużyć i przestępstw. Zadania w tym zakresie bank ten realizuje poprzez następujące rozwiązania:
•• stałe rewizje i aktualizacje wewnętrznych procedur i regulacji,
16
Jacek Grzywacz
•• korzystanie z niezależnych opinii audytorów i specjalistów w zakresie przeciwdziałania praniu pieniędzy,
•• ciągłe szkolenie pracowników,
•• szczególne zaangażowanie w proces przeciwdziałania praniu pieniędzy
pracowników mających bezpośredni kontakt z klientem,
•• inwestycje w technologie wspierające monitoring transakcji,
•• członkostwo w międzynarodowych organizacjach takich jak Grupa
Wolfsberg.
Specjalnie wyszkoleni pracownicy analizują sygnały przekazywane przez
system, na podstawie określonych scenariuszy zachowań transakcyjnych. Pracownik analizuje dane na temat transakcji oraz podmiotów dokonujących płatności pod
kątem ich nietypowości, czy możliwości powiązania z przestępstwem. Na podstawie zebranych informacji pracownik banku decyduje , czy badana aktywność jest
podejrzana, z czym wiąże się konieczność przygotowania odpowiedniego raportu.
Podsumowując, praktyka bankowa potwierdza, że niektóre banki nader aktywnie realizują zadania z zakresu przeciwdziałania pralni. Niestety w wielu tych
instytucjach funkcjonujące rozwiązania mają jedynie ogólny wręcz „kosmetyczny”
charakter. Trudno zatem spodziewać się pozytywnych efektów takich działań. Problem pralni dotyczy zarówno aktywności instytucji nadzorujących cała politykę
mającą na celu przeciwdziałanie procederowi. Wśród najpilniejszych, niezbędnych do rozwiązania problemów należy wyróżnić kilka, wydaje się kluczowych
zagadnień.
1. Konieczność podniesieni poziomu współpracy instytucji obowiązanych
(głównie banków) z jednostkami wywiadu finansowego. Pracownicy banków nadal podkreślają, że brakuje informacji zwrotnych dotyczących jakości wysyłanych raportów. Trudno jest zatem ulepszać kolejne dokumenty,
zaś zagrożenie karami powoduje, że banki często powiadamiają o każdej,
nawet wątpliwej aktywności przestępczej, bez szczególnego uzasadnienia
podejrzeń.
2. Wskazuje się, że instytucje nadzorcze, głównie GIIF powinny być bardziej
aktywne w dostarczaniu informacji na temat aktualnych trendów i metod
przestępczości finansowej. Dotyczy to również informacji o przypadkach
skutecznego udaremniania przestępstw finansowych.
3. Nadal zauważa się luki w zakresie skutecznych przepisów lub porozumień
pomiędzy organami nadzoru a instytucjami finansowymi. Dotyczy to np.
identyfikacji klienta, a szczególnie braku obowiązku weryfikacji rachunku bankowego w przypadku wątpliwości, czy klient działa we własnym
imieniu.
4. Przeszkody natury prawnej bądź praktycznej, w dostępie władz administracyjnych oraz sądowniczych do informacji dotyczących tożsamości posiadaczy, bądź rzeczywistych właścicieli rachunków oraz informacji na temat
odnotowanych transakcji.
5. Nadmierne rozbudowane regulacje w zakresie poufności, dotyczące instytucji finansowych.
17
6. Nadal raporty z kontroli przeprowadzonych w instytucjach obowiązanych
wskazują na niedostateczny poziom realizacji przepisów ustawy, szczególnie w zakresie wykonywania obowiązku rejestracji transakcji, identyfikacji
podmiotów uczestniczących w transakcji, typowania transakcji i zawiadamiania o nich.
Skuteczna walka z pralnią nie jest możliwa bez faktycznego zadbania
o sprawnie funkcjonujący cały system, w skład którego wchodzą głównie instytucje finansowe oraz nadzorcze. Bez tej współpracy organy ścigania nie będą miały
wiele do powiedzenia, zwłaszcza biorąc pod uwagę stały rozwój metod i technik
„pralniczych” wykorzystywanych przez zorganizowane grupy przestępcze. Należy
przy tym stale mieć na uwadze, że członkiem takiej grupy nie są tylko „pospolici
przestępcy”, ale również całe zespoły informatyków, prawników, inżynierów różnych specjalności, itd.
Podsumowanie
Śledząc polską historie walki z pralnia trudno oprzeć się wrażeniu, że jej
skuteczność jest coraz wyższa. Wprawdzie statystyki policyjne nie napawają szczególnym optymizmem widać jednak, że ostatnie dziesięć lat istotnie uaktywniło
w tym zakresie banki, a także instytucje nadzorujące politykę przeciwdziałania temu
procederowi. Podkreśla się mimo to, że nadal występuje szereg niedociągnięć i zaniedbań, m. in. formalnych i organizacyjnych. Bankowcy wskazują często, że koszty
wdrażania odpowiednich rozwiązań, w tym informatycznych są niewspółmiernie
wyższe, w stosunku do kar, jakie mogą ewentualnie ponosić banki za zaniedbania
wobec obowiązujących przepisów. Jak zatem nakłonić sektor bankowy do zdecydowanie większej aktywności w walce z pralnią, zastępującej jedynie pozorne
rozwiązania, które często nadal dominują.
W wielu przypadkach w zbyt wąskim stopniu dostrzega się konsekwencje
procederu prania pieniędzy w działalności banków. Warto zatem przypomnieć
chociażby takie, jak:
•• naruszenie stabilności finansowej banku i groźba utraty jego reputacji,
•• straty finansowe powodowane przez skorumpowanych pracowników, podejmujących świadomie decyzje niekorzystne dla instytucji,
•• spadek zaufania do systemu bankowego, również na arenie międzynarodowej; wiąże się to m. in. z realną groźbą obniżenia aktywności ze strony
inwestorów zagranicznych.
Lista realnych zagrożeń jest oczywiście znacznie szersza i obejmuje, poza
bankami i rynkiem finansowym praktycznie całą gospodarkę. Przykładowo można
chociażby wymienić groźbę naruszania zasad prowadzenia uczciwej konkurencji,
przejęcie kontroli nad niektórymi sektorami gospodarki przez zorganizowane grupy przestępcze, zakłócenie systemu podatkowego i walutowego, czy też wreszcie
wzrost poziomu korupcji poprzez korumpowanie pracowników administracji mających wpływ na funkcjonowanie całej gospodarki.
18
Jacek Grzywacz
Wydaje się, że funkcjonujące przepisy, w tym o charakterze o międzynarodowym spełniają w zasadzie podstawowe wymogi skutecznej walki z pralnią.
Pozostaje „jedynie” problem właściwego ich wdrażania i przestrzegania, co w istotnym stopniu dotyczy instytucji finansowych, głównie banków. Bez aktywnego
i rzetelnego działania tych instytucji trudno będzie spodziewać się wymiernych
efektów w tym zakresie.
Bibliografia
•• FATF, 40 Recommendations, w:.//www.fatf-gafi.org, 18.06.2014.
•• Grzywacz J., Pranie pieniędzy, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2011.
•• http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestępstwa-przeciwko-17/63924, Pranie pieniędzy-art.-229.html, aktualne na dzień 18.06.2014
•• Obwieszczenie Marszałka Sejmu RP z 15 lipca 2003r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o przeciwdziałaniu wprowadzaniu do obrotu finansowego
wartości majątkowych pochodzących z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł
oraz o przeciwdziałaniu finansowaniu terroryzmu, Dz. U. 2003, nr 153, poz. 1505.
•• Ustawa z dnia 12 października 1994r. o ochronie obrotu gospodarczego oraz zmianie niektórych przepisów prawa karnego, Dz. U. 1994, nr 126, poz. 615
•• Wolfsberg Statement on AML Screening, Monitoring and Searching 2009, Grupa
Wolfsberg 2009.
THE EFFECTIVENESS OF THE INSTRUMENTS
IN POLAND TO COUNTER MONEY LAUDERING
Summary
The money laundering is involving the organized crime, having the international
character today definitely inseparably. Therefore the fight against this practice
in one state is unusually difficult and practically impossible what the necessity
of functioning of relevant regulation causes on the international arena.
In the article they fixed their attention around solutions opposing the phenomenon of the money laundering, as well as international organizations, participating in the fight against the organized crime.
Key words: laundering money, organized crime, regulations, European Council
Jacek Grzywacz
Wioleta Dąbrowska
Szkoła Główna Handlowa w Warszawie
WERYFIKACJA KONTRAHENTÓW
JAKO SPOSÓB OGRANICZANIA
RYZYKA TRANSAKCYJNEGO
W HANDLU ZAGRANICZNYM
Wstęp
Ocena wiarygodności i wypłacalności partnera biznesowego w transakcjach
handlu zagranicznego jest jednym z najważniejszych elementów decydujących
o powodzeniu transakcji, w tym wywiązaniu się stron z postanowień zawartych
w kontrakcie i otrzymaniu zapłaty. Związane to jest z występowaniem ryzyka transakcyjnego, w tym m.in. zagrożenia niedotrzymania postanowień umowy ze strony
zamawiającego (np. odmowa zapłaty), pomimo należytego wykonania zlecenia.
Dochodzenie roszczeń na drodze sądownej i windykacja należności jest procesem
długotrwałym i kosztownym, a przede wszystkim destabilizującym działalność
przedsiębiorstwa i zakłócającym jego finansom. Ograniczeniu ryzyka transakcyjnego sprzyja wzrost liczby pomyślnie przeprowadzonych transakcji pomiędzy tymi
samymi kontrahentami, którzy przez to nabierają względem siebie coraz większego
zaufania. Jednakże budowanie zaufania jest procesem czasochłonnym, zaś z drugiej
strony oczekiwania względem realizacji zamówień, czy też dynamicznie zmieniające się warunki otoczenia, silna konkurencja wymuszają na przedsiębiorcach
działanie pod presją czasu i podejmowanie szybkich decyzji obciążonych wysokim
ryzykiem. Niezbędne zatem jest wykorzystanie innych źródeł dostępu do rzetelnej
i obiektywnej informacji na temat wiarygodności i wypłacalności kontrahenta,
które jednocześnie wpływają na usprawnienie współpracy pomiędzy podmiotami.
1. Ryzyko transakcyjne w handlu zagranicznym
Ryzyko transakcyjne uważane jest za jedno z wielu zagrożeń towarzyszących wymianie handlowej na rynkach zagranicznych. Nawiązuje do realizacji
kontraktu i wskazuje na istnienie zagrożenia nie wywiązania się z zobowiązań
20
umownych pomiędzy uczestnikami transakcji.1 W odróżnieniu od specyfiki
współpracy podmiotów na jednolitym rynku krajowym, na rynku zagranicznym
przebiegają one w warunkach zwiększonej niepewności, w tym także względem
kontrahentów. O ile na rynku krajowym uzyskanie informacji o podmiotach gospodarczych w tym profilu działalności, miejscu siedziby, formy własności 2 czy
też danych finansowych przedsiębiorstw3 nie stanowi większych problemów, o tyle
poszukiwanie rzetelnych informacji na temat podmiotów zagranicznych na tzw.
„własną rękę” i ich prawidłowe odczytanie wydaje się być zadaniem bardziej
skomplikowanym. Trudność stanowi umiejętność oszacowania udostępnianych
treści według hierarchii cech jakościowych True and Fair View tj. zrozumiałości,
prawdziwości, przejrzystości, przydatności czy istotności. Za słowem W. Bienia
„decyzje dotyczące sposobu i terminu rozliczeń związanych z realizacją kontraktu
ustalane są w rezultacie negocjacji między partnerami i zależą od wzajemnego
ich zaufania”.4 Na wzrost zaufania oddziałują takie czynniki jak m.in. znajomość
kontrahenta, w tym także dostęp do informacji umożliwiających weryfikację jego
wypłacalności, historia przeprowadzanych transakcji i ich pomyślność realizacji.
S. J. Newell i R.E. Goldsmith odnosząc się do wiarygodności partnerów biznesowych podkreślają znaczenie osobistych kontaktów oraz znajomość przedstawicieli
podmiotów zagranicznych, pomiędzy którymi zawierana jest współpraca.5 Wagę
znaczenia licznych kontaktów pomiędzy kontrahentami podkreślają również D.
Malhorta i J. K. Murnighan, wskazując potrzebę kształtowania wzajemnego zaufania, która korzystnie oddziałuje na postrzeganie kontrahenta przez pryzmat
jego wiarygodności.6 Biorąc pod uwagę czasochłonność procesu budowania relacji
z kontrahentem, dynamikę zmian zachodzących w otoczeniu przedsiębiorstwa czy
też globalną konkurencję rozwiązanie to wydaje się sprawdzać jedynie w przypadku podmiotów mających bogate doświadczenie we wzajemnej współpracy.
Wiarygodność kontrahentów to jeden z kluczowych czynników decydujących o powodzeniu transakcji zarówno dla początkujących jak i doświadczonych przedsiębiorców. Założenie to potwierdzają wyniki badań Bibby MSP Index
z kwietnia 2014 r. wskazujące, iż „w opinii co piątego polskiego eksportera należącego do sektora MSP najistotniejszym czynnikiem motywującym do podjęcia
J. Grzywacz, Rozliczenia finansowe przedsiębiorstw w obrotach z zagranicą, Wyd. Difin, Warszawa
2003
2
Możliwość zweryfikowania danych o podmiotach gospodarczych przy użyciu wyszukiwarki Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej – CEIDG, https://prod.ceidg.gov.pl/
CEIDG/ceidg.public.ui/search.aspx z dnia 22.IX.2014 r. oraz wyszukiwarki podmiotów w Krajowym Rejestrze Sądowym, Ministerstwo Sprawiedliwości, https://ems.ms.gov.pl/krs/wyszukiwaniepodmiotu z dnia 22.IX.2014 r.
3
Publikowane w Monitorze Sądowym i Gospodarczym sprawozdania finansowe podmiotów zobowiązanych do ich sporządzania. Obowiązek sporządzania rocznych sprawozdań finansowych wynika
z zapisów Ustawy z dnia 29.09.1994 r. o rachunkowości (Dz. U. z 2013 r. poz. 330).
4
W. Bień, Zarządzanie finansami przedsiębiorstwa, Wyd. Difin, Warszawa 2011, s. 318
5
S. J. Newell, R.E. Goldsmith, The Development of a Scale to MeasurePerceived Corporate Credibility, „Journal of Business Research” 2001, Nr. 52.
6
D. Malhotra, J. K. Murnighan, The Effects of Contracts on Interperso-nal Trust, „Administrative
Science Quarterly” 2002, No. 3. Cyt. za: L. Canning, S. Hanmer-Lloyd, Trust in Buyer-Seller
Relationships. The Challenge of Environmental (Green) Adaptation, „European Journal ofMarketing”
2007, Nr. 9/10.
1
Weryfikacja kontrahentów jako sposób ograniczania ryzyka...
21
współpracy handlowej z zagranicą jest pomoc w sprawdzeniu wiarygodności i wypłacalności kontrahenta”.7 Ryzyko niewypłacalności grozi bowiem utratą przez
dany podmiot zdolności do terminowego regulowania zobowiązań finansowych,8
pogorszenia się sytuacji finansowej przedsiębiorstwa, utratą płynności, a w skrajnych przypadkach bankructwem.
2. Przyczyny opóźnień w regulowaniu płatności przez
kontrahentów zagranicznych
Rozważania na temat nieterminowych płatności w handlu zagranicznym
skłaniają do podjęcia dyskusji na temat przyczyn ich powstawania. Problem ten ma
zasadnicze znaczenie z gospodarczego punktu widzenia, szczególnie w przypadku
małych i średnich przedsiębiorstw, których aktywność odgrywa wielkie znaczenie
na wzrost gospodarczy oraz zatrudnienie.9 Odpowiedzi na to pytanie dostarczają
nam wyniki badań przeprowadzonych w czerwcu 2014r. przez Atradius, których
efektem jest raport Peyment Practices Barometer.
Tabela 1. Główne powody opóźnień w płatnościach ze strony zagranicznych
kontrahentów
Niezgodność
SkompliSpór nad
Przyczyny Niewystarparametrów
kowane
Nieefekjakością doopóźnień
czająca
dostarczone- procedury
tywny
starczonych
w płatnodostępność
go towaru /
dotyczące
system
towarów /
ściach
funduszy
usługi z zarozliczeń
bankowy
usług
mówieniem
płatności
Europa
37,5%
15,2%
11,8%
24,8%
18,6%
Wschodnia
Europa
35,2%
19,9%
17,1%
23,7%
25,0%
Zachodnia
Polska
31,5%
13,7%
8,9%
41,9%
37,1%
http://m.onet.pl/biznes/branze/handel-i-uslugi,sd6q5 z dnia 22.IX.2014 r.
A. Bień, W. Bień, Słownik finansów, Wyd. Difin, Warszawa 2010, s. 114
9
Wypowiedź Dyrektor Przedstawicielstwa Komisji Europejskiej w Polsce Ewy Synowiec, http://
www.bankier.pl/wiadomosc/KE-z-powodu-opoznien-platnosci-polskie-firmy-traca-4-procobrotow-3091773.html z dnia 25.IX.2014 r.
7
8
22
Przyczyny
opóźnień
w płatnościach
Europa
Wschodnia
Europa
Zachodnia
Polska
Kredytowanie
Nieprawidziałalności
dłowe innabywcy koszformacje na
tem wykonawfakturze
cy zlecenia
Ogłoszenie
Wysłanie
upadłości
faktury do
przedsięniewłaściwebiorstwa
go odbiorcy
nabywcy
Inne
15,8%
22,5%
17,2%
14,1%
10,1%
18,0%
23,9%
18,6%
14,4%
8,1%
18,6%
25,8%
19,4%
16,1%
1,6%
Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań pod nazwą Barometr Praktyk Płatniczych,
Atradius Peyment Practices Barometer, International survey of B2B payment behaviour,
czerwiec 2014 r., s.1010
Na przykładzie Polski, najczęściej wymienianym przez respondentów powodem braku zapłaty była zawiłość procedur związanych z rozliczeniem płatności
(41,9%). W przypadku ogółu krajów Europy Wschodniej oraz Europy Zachodniej
odsetek ten był o niespełna połowę mniejszy. Na podstawie niniejszych danych
można wnioskować o istnieniu trudności w rozumieniu konstrukcji i przebiegu
procesu rozliczeń transakcji handlu zagranicznego przez przedsiębiorców, a zatem
potrzebie podniesienia poziomu ich wiedzy na ten temat. Znaczenie miała także
efektywność działania systemu bankowego, który określony został jako mało skuteczny (37,1%). Zagraniczni kontrahenci opóźniali się z regulowaniem płatności
także z powodu braku odpowiednich środków finansowych pozwalających na pełne
pokrycie zobowiązań. Odpowiedź taką udzieliło 31.5% badanych respondentów.
Co czwarty zagraniczny kontrahent wykorzystywał opóźnienia płatności jako sposób na finansowanie własnej działalności, inaczej mówiąc udzielał sobie pewnego
rodzaju kredytu zwlekając z przekazaniem pieniędzy na konto wykonawcy zlecenia. W tym przypadku wyniki były zbliżone do właściwych dla krajów Europy
Wschodniej i Europy Zachodniej. W opinii co piątego kontrahenta zagranicznego brak zapłaty wynikał z faktu ogłoszenia upadłości przedsiębiorstwa (19,4%).
Pozostałe czynniki argumentujące nieterminowość regulowania płatności można
określić jako wynikające z przyczyn czysto technicznych w tym: umieszczenie
nieprawidłowych danych na fakturze (18,6%), wysłanie faktury do niewłaściwego
odbiorcy (16,1%), powstanie sporu nad jakością dostarczonych towarów (13,7%)
oraz niezgodność parametrów dostarczonego towaru ze specyfikacją zawartą
w umowie (8,9%). Pozostałe (1,6%) odpowiedzi odnosiły się do działania innych
czynników o różnorodnym charakterze.
10
Barometr Praktyk Płatniczych, Atradius Peyment Practices Barometer, International survey of
B2B payment behaviour, czerwiec 2014r. Badania kwestionariuszowe, wywiady pogłębione,
przeprowadzone na próbie 828 respondentów, przedsiębiorców z czterech krajów objętych
badaniem (Czechy, Węgry, Polska, Słowacja), w Polsce badanie przeprowadzono na próbie
200 przedsiębiorców. http://global.atradius.com/images/stories/Publications/payment_pratices/
Round13/ppb14_ee_june_2014_final.pdf z dnia 24.IX.2014 r.
23
3. Praktyki przedsiębiorstw w zakresie zabezpieczania
transakcji handlu zagranicznego przed ryzykiem
opóźnień w płatnościach
W przypadku powstania opóźnień w płatnościach ze strony zagranicznych
kontrahentów przedsiębiorcy stają przed wyzwaniem podjęcia odpowiednich
działań mających na celu odzyskanie należności. Wielu z nich jeszcze przed podpisaniem umowy współpracy decyduje się na rozwiązania zabezpieczające ich
finanse przed utratą. Z punktu widzenia dobra interesów wykonawcy zamówienia,
najlepszą i najbardziej bezpieczną formą rozliczeń jest płatność z góry. Jednakże
z pozycji nabywcy ryzyko nienależytego wykonania zlecenia, a nawet zaniechanie
jego realizacji ze strony wykonawcy, jest na tyle wysokie, iż mogłoby poważnie
zagrozić jego interesom i narazić nabywcę na straty. Niezbędne jest zatem odnalezienie konsensusu w drodze negocjacji między podmiotami. Jednym ze sposobów
ograniczenia ryzyka jest np. wybór odpowiednich form rozliczeń, w których zapłata
uzależniona jest od spełnienia określonych warunków przez każdą ze stron. Innym
sposobem jest ubezpieczenie należności, skorzystanie z gwarancji lub poręczeń.
W Polsce funkcjonuje rozbudowany system oficjalnych i komercyjnych instrumentów finansowego wsparcia współpracy handlowej z podmiotami zagranicznymi.
Stanowi on zarówno źródło pozyskania środków na finansowanie transakcji, jak
i formę zabezpieczenia przed ryzykiem utraty należności. Ich konstrukcja łączy
zatem w sobie dwie najważniejsze kwestie związane z finansowaniem działalności i ubezpieczeniem transakcji. Innym rozwiązaniem jest zlecenie dokonania
weryfikacji konkretnego kontrahenta przez wyspecjalizowane krajowe i zagraniczne instytucje. Różnorodność dostępnych form zabezpieczeń nie daje jednak
całkowitej pewności ochrony przed ryzykiem transakcyjnym. Tabela prezentuje
praktyki polskich przedsiębiorstw stosowane w przypadku wystąpienia opóźnień
w płatnościach.
Tabela 2. Sposoby zabezpieczania finansów przedsiębiorstw przed następstwami
działania ryzyka opóźnień w płatnościach ze strony zagranicznych kontrahentów
Wykorzysty- UbezpieWysyKorzystanie
Rozliczenie
wanie rezerw
czenia
łanie
z usług firm
gotówkowe
na złe długi należności monitów windykacyjnych
Europa
29,1%
15,7%
72,6%
19,6%
34,6%
wschodnia
Europa
30,5%
22,1%
46,2%
31,0%
31,0%
zachodnia
34,0%
29,3%
53,8%
35,9%
Polska
41,5%
24
Sprawdzenie
Systematyczne
Stosowanie
wiarygodności monitorowanie
uwarunkokredytowej
ryzyka kredyto- wanych form
kupującego
wego kupującego
płatności
Europa
wschodnia
Europa
zachodnia
Polska
Rozpraszanie ryzyka kontrahenta
– dywersyfikacja
kontrahentów
42,7%
36,0%
28,4%
19,9%
43,3%
35,9%
36,7%
23,7%
45,3%
37,7%
36,8%
24,5%
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Barometru Praktyk Płatniczych, Atradius Peyment
Practices Barometer, International survey of B2B payment behaviour, czerwiec 2014 r.,
s.1111
Zabezpieczenia finansów przedsiębiorstw krajowych przed skutkiem braku
zapłaty z tytułu transakcji handlowych z podmiotami zagranicznymi przybierają
różnorodną formę. Pozytywną przesłanką jest istnienie wśród przedsiębiorców
świadomości występowania zagrożenia w postaci ryzyka transakcyjnego oraz jego
konsekwencjach wpływających na całokształt prowadzenia działalności, czego
dowodem jest fakt korzystania z rozwiązań ograniczających jego występowanie.
Wyniki badania wskazują, że niespełna połowa respondentów sprawdza wiarygodność kredytową kontrahentów (45,3%). 37,7% przedsiębiorców odpowiedziało, iż
systematycznie monitoruje ryzyka kredytowe kontrahenta. Popularnym rozwiązaniem było także wykorzystywanie uwarunkowanych form płatności. Dzięki tej
metodzie w przypadku 36,8% krajowych respondentów biorących udział w badaniu
łatwiejsze było dochodzenie zapłaty. Choć jak wynika z raportu badań ubezpieczenie należności było skutecznym sposobem tylko w 29,3% przypadków, to i tak był
to lepszy wynik w porównaniu z praktykami krajów Europy Wschodniej i Europy
Zachodniej. Prawie co czwarty polski przedsiębiorca ograniczał ryzyko transakcyjne dokonując dywersyfikacji bazy kontrahentów, zawierając umowy współpracy
z różnymi podmiotami (24,5%), zaś co drugi decydował się na wysyłanie monitów
(53,8%). W przypadku 35,9% respondentów niezbędne było skorzystanie z usług
firm windykacyjnych. Z powody braku zapłaty ze strony zagranicznych kontrahentów, do celu finansowania bieżącej działalności przedsiębiorstwa wykorzystywały
przeznaczone rezerwy na złe długi (34,0%). Wśród respondentów 41,5% korzystało
z gotówkowej formy rozliczeń.
11
Barometr Praktyk Płatniczych, Atradius Peyment Practices Barometer, International survey of
B2B payment behaviour, czerwiec 2014r. Badania kwestionariuszowe, wywiady pogłębione,
przeprowadzone na próbie 828 respondentów, przedsiębiorców z czterech krajów objętych
badaniem (Czechy, Węgry, Polska, Słowacja), w Polsce badanie przeprowadzono na próbie 200
przedsiębiorców.
http://global.atradius.com/images/stories/Publications/payment_pratices/Round13/ppb14_ee_
june_2014_final.pdf z dnia 24.IX.2014 r.
25
4. Źródła informacji o zagranicznych kontrahentach
Na rynku krajowym i zagranicznym istnieje szereg instytucji świadczących usługi w zakresie weryfikacji wiarygodności i wypłacalności zagranicznych
kontrahentów. Świadczą je m. in. międzynarodowe wywiadownie gospodarcze,
zagraniczne izby handlowe, placówki konsularne jak również wyspecjalizowane firmy działające na zasadach komercyjnych, np. Coface, Euler Hermes czy
Atradius. Dzięki tego rodzaju usługom przedsiębiorcy mają możliwość uzyskania
niezbędnych informacji pozwalających na podjęcie współpracy z zagranicznymi
kontrahentami. Jednakże decydując się na zamówienie danych przedsiębiorca powinien mieć świadomość poniesienia dodatkowych kosztów z tytułu wykonania
zlecenia i uwzględnić je w ogólnych wydatkach związanych z realizacją zamówień. Do wyceny raportu brane są pod uwagę: kraj w którym funkcjonuje firma
oraz czas przygotowania raportu. Dla przykładu zbadanie firmy, której siedziba
znajduje się w Azji lub Afryce i udostępnienie raportu na temat jej wiarygodności i wypłacalności to wydatek rzędu kilkuset złotych, najniższa cena usługi
to 130 złotych, np. w przypadku kontrahenta z Czech. (Coface). Przygotowanie
raportu o rosyjskim kontrahencie zajmuje około 10 (Coface) – 18 dni roboczych
(wywiadownia gospodarcza Dun and Bradstreet Poland). W przypadku przedsiębiorstw z siedzibą w krajach UE realizacja trwa do 5 dni roboczych, a jej koszt
kształtuje się w granicach kilkuset złotych (wywiadownia gospodarcza Dun and
Bradstreet Poland). Podwójna stawka dotyczy raportów realizowanych w tzw.
trybie ekspresowym.12 Jak dowodzą badania Bibby MSP Index niespełna połowa
polskich eksporterów z sektora MSP (47,5%) sięga do źródeł informacji na temat
wiarygodności zagranicznych kontrahentów.13 Służą także temu wszelkiego rodzaju konferencje, spotkania branżowe poświęcone tematyce handlu zagranicznego,
targi, wystawy podczas których prezentowane są cenne informacje o zwyczajach,
kulturze, formach rozliczeń oraz finansowych instrumentach wsparcia działalności
przedsiębiorstw na arenie międzynarodowej.
Problem nieterminowych płatności w handlu zagranicznym poruszany jest
także na szczeblu rządowym. W celu przeciwdziałania utracie płynności finansowej
przedsiębiorstw oraz ich upadłości wywołanych brakiem zapłaty ze strony kontrahentów wprowadzone zostało narzędzie prawne tj. Dyrektywa UE z 16 lutego
2011 r. nr 2011/7/UE w sprawie zwalczania opóźnień w płatnościach w transakcjach
handlowych. Reguluje ona zasady oraz terminy rozliczeń, które od 16 marca 2013
roku zostały inkorporowane do systemów prawnych krajów UE, w tym Polski.
Podsumowanie
Podejmując decyzję o współpracy z podmiotami zagranicznymi warto zapoznać się z uwarunkowaniami prowadzenia działalności gospodarczej na arenie
http://biznes.gazetaprawna.pl/artykuly/168033,jak_sprawdzic_wiarygodnosc_zagranicznego_kontraheta.html z dn. 23.IX.2014 r.
13
Badanie Bibby MSP Index, http://biznes.nf.pl/eksporterzy-potrzebuja-wiarygodnych-kontrahentow,,48518,144 z dnia 23.IX.2014 r.
12
26
międzynarodowej oraz obowiązującymi na danym rynku zwyczajami i uzansami
handlowymi. Niezwykle ważna z punktu widzenia zabezpieczenia finansów przedsiębiorstwa jest weryfikacja potencjalnego kontrahenta zagranicznego. Pozwala
ona uniknąć konsekwencji wystąpienia ryzyka transakcyjnego i przyczynia się do
ograniczenia skutków jego oddziaływania. Obok oferty krajowych i zagranicznych
instytucji wyspecjalizowanych w świadczeniu usług weryfikacji wypłacalności
kontrahentów, ważnym zadaniem jest dostarczanie instrumentów wspierających
międzynarodową współpracę, uwzględniając przy tym ich przejrzystość i prostotę konstrukcji oraz dostosowując je do rzeczywistych potrzeb przedsiębiorców.
Inaczej mówiąc niezwykle ważny jest rozwój świadomości krajowych przedsiębiorców w zakresie możliwości skorzystania z różnorodnych form wsparcia, zarówno finansowych jak i pozafinansowych, przyjmując za cel nadrzędny dążenie
do aktywizacji działalności przedsiębiorstw na arenie międzynarodowej, a także
troskę o ich bezpieczeństwo.
Bibliografia
•• Bień A., Bień W., Słownik finansów, Wyd. Difin, Warszawa 2010.
•• Bień W., Zarządzanie finansami przedsiębiorstwa, Wyd. Difin, Warszawa 2011.
•• Grzywacz J., Rozliczenia finansowe przedsiębiorstw w obrotach z zagranicą, Wyd.
Difin, Warszawa 2003r.
•• Malhotra D., Murnighan J. K., The Effects of Contracts on Interperso-nal Trust,
„Administrative Science Quarterly” 2002, No. 3. Cyt. za: L. Canning, S. Hanmer-Lloyd, Trust in Buyer-Seller Relationships. The Challenge of Environmental
(Green) Adaptation, „European Journal ofMarketing” 2007, Nr. 9/10.
•• Newell S.J., Goldsmith R.E., The Development of a Scale to MeasurePerceived
Corporate Credibility, „Journal of Business Research” 2001, Nr. 52.
Strony internetowe:
•• https://ems.ms.gov.pl/krs/wyszukiwaniepodmiotu z dnia 22.IX.2014 r.
•• https://prod.ceidg.gov.pl/CEIDG/ceidg.public.ui/search.aspx z dnia 22.IX.2014 r.
•• http://m.onet.pl/biznes/branze/handel-i-uslugi,sd6q5 z dnia 22.IX.2014 r.
•• http://www.bankier.pl/wiadomosc/KE-z-powodu-opoznien-platnosci-polskiefirmy-traca-4-proc-obrotow-3091773.html z dnia 25.IX.2014 r.
•• http://global.atradius.com/images/stories/Publications/payment_pratices/Round13/
ppb14_ee_june_2014_final.pdf z dnia 24.IX.2014 r.
•• http://biznes.gazetaprawna.pl/artykuly/168033,jak_sprawdzic_wiarygodnosc_zagranicznego_kontraheta.html z dn. 23.IX.2014 r.
•• http://biznes.nf.pl/eksporterzy-potrzebuja-wiarygodnych-kontrahentow,,48518,144
z dnia 23.IX.2014 r.
Akty prawne
•• Ustawa z dnia 29.09.1994 r. o rachunkowości (Dz. U. z 2013 r. poz. 330).
Raporty badań
•• Barometr Praktyk Płatniczych, Atradius Peyment Practices Barometer, International
survey of B2B payment behaviour, czerwiec 2014r.
•• Badanie Bibby MSP Index, kwiecień 2014 r.
VERIFICATION OF CONTRACTING PARTIES
AS A WAY OF REDUCING THE RISK IN
INTERNATIONAL TRADE TRANSACTIONS
Summary
An intensified process of internationalization of businesses of national enterprises in connection with opening of economies of other countries to an international cooperation emphasizes the importance of a contracting party who is
mainly responsible for the success of transactions. The activity of enterprises
on the global market is accompanied by a multi-dimensional risk of a diverse
character and intensification. This article describes one of the elements connected with a transaction risk in a foreign trade, namely delays in payments on
the side of foreign purchasers. For this purpose results of a research carried out
in June 2014 were used. The research was performed by Atradius Credit Insurance N.V. Joint Stock Comapny, under the name Payment Practices Barometer,
International Survey of B2B Payment Behaviour. The article specifies main
reasons of occurring of outstanding settlements and practices of Polish entrepreneurs aiming at reducing the risk of a non-payment, as well as actions taken
when payments are delayed. Consequences of defaults in payments substantially
endanger the activity of enterprises, they cause a deterioration of a financial
liquidity, sometimes they even become the reason of enterprise’s bankruptcy.
Therefore, it is necessary to obtain accurate and objective information allowing
to assess a contracting party’s credibility and solvency. The only solution is to
take up cooperation with specialized domestic and foreign institutions rendering such services.
Key words: delayed payments in a foreign trade, transaction risk, settlements of
foreign transactions, foreign trade, international cooperation, contracting party
27
Spekulacje pieniężne równają się wygarnianiu
pieniędzy z cudzych kieszeni do swojej
Henryk Sienkiewicz
KREATYWNA RACHUNKOWOŚĆ
Wprowadzenie
Każdy podmiot gospodarczy w Polsce musi prowadzić rachunkowość. W zależności od kilku czynników rachunkowość jest uproszona lub pełna. Obserwuje
się jednak, tak jak w przypadku prania brudnych pieniędzy zjawiska patologiczne
w gospodarce polskiej, dotyczące fałszowania sprawozdań finansowych. Zjawisko
to uważa się za groźne, ponieważ z jednej strony odbiorcy sprawozdań finansowych
przestaną je uważać za źródło wiarygodnych informacji o firmie, a z drugiej strony
zostanie zachwiana etyka księgowego, która może być uważna za nieuczciwą.
1. Pojęcie kreatywnej księgowości
W literaturze przedmiotu, a także w prasie ukształtowało się wiele pojęć,
które są zamiennie używane w przypadku dokonywania manipulacji wynikami
księgowymi. Manipulacje takie często określa się mianem: „twórczej księgowości”,
„kreatywnej księgowości”, „agresywnej księgowości”, „rasowaniem sprawozdań”,
„sterowaniem zyskiem”, a także „strojeniem okna wystawowego”. Najczęściej
można spotkać się jednak z definicją kreatywnej, bądź agresywnej księgowości1.
Zdaniem E. Mączyńskiej posługiwanie się pojęciem kreatywnej księgowości
jest niezbyt fortunne Słowo kreatywność kojarzy się z czymś pozytywnym, np.
z twórczym myśleniem. W tym przypadku mamy do czynienia jednak z aspektem
negatywnym, polegającym na zatajeniu rzeczywistości, a właściwie na kłamstwie2.
2. Meritum fałszowania sprawozdań finansowych
Fałszowanie sprawozdań finansowych jest to celowe, świadome dokonywanie manipulacji służących zniekształceniu obrazu rzeczywistości gospodarczej w kierunku pożądanym przez dokonującego tych działań. Manipulowanie
W. Wąsowski, Cel, zakres i metody fałszowania sprawozdań finansowych, „Bank i Kredyt”, nr 10,
2002, s. 64.
2
E. Mączyńska, To zwykła defraudacja, http://www.centrumwiedzy.edu.pl/centrumwiedzy/index.
php?sm=106&ca=161&al.=dd1, pobrano dnia 1.12.2014
1
30
dokonywane jest poprzez stosowanie nieodpowiednich metod pomiaru, pomijanie
w ewidencji zdarzeń i niewłaściwą ich prezentację w sprawozdaniu. Istotą fałszowania jest takie przedstawienie sytuacji gospodarczej jednostki, by odbiorca
informacji wytworzył sobie obraz inny niż stan faktyczny3.
Tabela 1. Fałszowanie sprawozdań finansowych
Definicja
Fałszowanie sprawozdań finansowych to celowe, świadome dokonywanie manipulacji służących zniekształceniu obrazu rzeczywistości
gospodarczej w pożądanym przez dokonującego
tych działań kierunku.
+
_
Działania:
a) Nieodpowiednie
metody pomiaru,
b) Pomijanie w ewidencji zdarzeń,
c) Niewłaściwa
prezentacja
Źródło: Opracowano na podstawie: W. Wąsowski, Kreatywna rachunkowość. Fałszowanie
sprawozdań finansowych, Difin, Warszawa 2005, s. 10.
Fałszowanie sprawozdań finansowych jest niezwykle groźne dla sektora
bankowego. To właśnie na podstawie sprawozdań finansowych banki oceniają
zdolność kredytową jednostek gospodarczych. Sytuację tą pogarszają nowelizacje
Ustawy o rachunkowości, które poszerzają krąg jednostek zwolnionych z obowiązku badania sprawozdań finansowych – chodzi o małe przedsiębiorstwa, dla
których koszty badania byłby znaczne. Podmioty te prowadząc rachunkowość,
mają oczywiście obowiązek stosowania zasad określonych w ustawie, nie jest to
jednak weryfikowane przez niezależnego audytora. Sytuacja taka zwiększa poziom
ryzyka kredytowego i zwiększa zagrożenie dla bezpieczeństwa funkcjonowania
gospodarki, a w szczególności pogarsza bezpieczeństwo obrotu gospodarczego4.
3. Okoliczności fałszowania sprawozdań finansowych
Do fałszowania sprawozdań finansowych dochodzi najczęściej w sytuacji
poprzedzającej ujawnienie kryzysu w firmie. Wywołane to jest takimi okolicznościami, jak5:
¾¾ Złe oszacowanie popytu i w związku z tym nadmierne inwestycje. Inwestycje,
które miały przynieść sukces, wymagały sfinansowania, a następnie spłaty.
Spadek popytu z kolei zagraża spłacie. W takiej sytuacji powinna nastąpić
restrukturyzacja w postaci sprzedaży aktywów. Może to jednak nastąpić, jeżeli
aktywa są dostatecznie płynne. Na przykład można zbyć papiery wartościowe
skarbowe czy zapasy materiałów występujące w obrocie rynkowym.
¾¾ Brak finansowania mimo dobrej koniunktury na skutek słabej reputacji, niskiej
oceny zdolności kredytowej, z powodu braku zabezpieczeń. Dla przykładu jednostka nie posiada zabezpieczeń pewnych w ocenie banku, tj. takich, na które
można ustanowić hipotekę lub płynnych i jednocześnie o względnie stałych
W. Wąsowski, Kreatywna rachunkowość. Fałszowanie sprawozdań finansowych, Difin, Warszawa
2005, s. 9.
4
Tamże, s. 12.
5
W. Wąsowski, Kreatywna rachunkowość…, j.w., s. 17.
3
Kreatywna rachunkowość
31
cenach. O ile to jest możliwe, w takiej sytuacji powinno nastąpić zmniejszenie
środków w obrocie lub finansowanie się kredytem kupieckim.
¾¾ Niska rentowność. Może być ona spowodowana grą o rynek. O ile cena pokrywa koszty zmienne i malejące w związku ze wzrostem produkcji jednostkowe
koszty stałe, tak polityka ma szansę powodzenia. W przypadku gdy niska rentowność spowodowana jest brakiem koniunktury, podmiot gospodarczy może
oczekiwać na jej poprawę poprzez wykorzystanie posiadanych aktywów, o ile
strata jest mniejsza, równa amortyzacji – jest to możliwe. Amortyzacja zwykle wyprzedza potrzeby odtworzeniowe. W innym przypadku cenowy podbój rynku nie prowadzi do sukcesu. Niska rentowność prowadząca do straty,
o ile w krótkim terminie nie zostanie zlikwidowana, powoduje brak płynności
i niewypłacalność. Te ostatnie stany, jeżeli nie zostaną zlikwidowane poprzez
wprowadzenie kapitału z zewnątrz, powodują z reguły koniec bytu ekonomiczno – prawnego podmiotu.
¾¾ Próba ekspansji rynkowej bez dostatecznego kapitału. Prowadzi to do niewypłacalności, jeżeli kapitał nie zostanie pozyskany. Ekspansja powoduje potrzebę wzrostu aktywów obrotowych takich jak np. zapasy czy należności, które
wymagają sfinansowania. Brak sfinansowania w takim przypadku powoduje
nadużywanie lub wymuszanie kredytu kupieckiego czy dążenie do uzyskania
kredytu za wszelką cenę.
¾¾ Fuzje, łączenie się przedsiębiorstw. Fuzje dokonywane są często poprzez zakup
za cenę nieuzasadnioną wartością przejętego podmiotu. Wartości takiej firmy
w żaden sposób nie da się przenieść na cenę produktów. Ciąży ona natomiast
na kosztach. Zakup taki jest przedstawiany jako sukces, ale wymierne korzyści
skali nie są widoczne. Dokonuj się wówczas drastycznych cięć kosztów, głównie pracy, mających uzasadnić cenę i tym sposobem zamienić klęskę na sukces.
4. Naruszania zasad rachunkowości
Rachunkowość według definicja Amerykańskiego Stowarzyszenia Księgowych jest to proces identyfikowania, pomiaru i przekazywania informacji o treści
ekonomicznej dla dokonywania ocen i decyzji przez użytkowników informacji.
Cel rachunkowości określono w ustawie o rachunkowości.
32
Schemat 1. Nadrzędne zasady rachunkowości
Źródło: W. Wąsowski, Kreatywna rachunkowość. Fałszowanie sprawozdań finansowych, Difin,
Warszawa 2005, s. 23.
Rzetelnie oznacza zgodnie ze stanem faktycznym i przepisami, czyli6:
•• sprawozdanie sporządzone zostało na podstawie ksiąg, które są kompletne
i prawidłowo prowadzone,
•• wykazane w sprawozdaniu aktywa i pasywa istnieją, co potwierdzone zostało inwentaryzacją,
•• wyceny aktywów i pasywów dokonano zgodnie z zasadami, uwzględniając
ewentualne ryzyko (zasada ostrożności) oraz zakładając możliwość kontynuacji działalności gospodarczej,
•• przychody i koszty są udokumentowane, kompletne i dotyczą okresu
sprawozdawczego,
•• prezentowane sprawozdanie przedstawia obiektywny obraz jednostki i jej
działalność zgodnie z treścią ekonomiczną transakcji, a niekoniecznie z formą prawną.
Nie przestrzeganie zasad rachunkowości to otwieranie się na rachunkowość
kreatywną.
5. Sposoby fałszowania sprawozdań finansowych7
W praktyce wykształciło się wiele sposobów manipulowania wielkościami
księgowymi.
W. Wąsowski, Kreatywna rachunkowość… j.w., s. 22.
B. Prusak, Zniekształcenie rzeczywistej sytuacji finansowej przedsiębiorstwa w skutek prowadzenia
agresywnej księgowości, Prace naukowe Politechniki Gdańskiej, Katedra Ekonomii i Zarządzania
Przedsiębiorstwem, s. 5 – 7 (http://www.zie.pg.gda.pl/~pb/ra.pdf, pobrano dnia 12.12.2014).
6
7
33
Odwołując się do jednej z największych afer księgowych ostatnich czasów,
tzn. afery Enrona, można zauważyć, że w tym przypadku księgowi wykorzystali strukturę powiązań Enrona ze spółkami zależnymi. Niejednokrotnie tworzono
spółki zależne, mające status jednostek specjalnego przeznaczenia celem ukrycia
strat lub ulokowania w nich zobowiązań. Zgodnie z prawem obowiązującym w Stanach Zjednoczonych sprawozdania spółek zależnych, w przypadku, gdy założyciel
znajdzie niezależnego partnera, który obejmie 3% udziałów nie muszą podlegać
konsolidacji8.
Drugi co do wielkości skandal księgowy dotyczy przedsiębiorstwa World
Com, które podobnie jak Enron stało się bankrutem. W tym przypadku spółka
zaniżyła koszty operacyjne, księgując m.in. koszty wynajęcia łącz od innych operatorów jako wydatki inwestycyjne. Ponadto rozwiązano część rezerw na złe długi
i obowiązkowe opłaty podwyższając przez to przychody9.
Agresywna księgowość zagościła również w spółce Xerox. W tym przypadku zaliczano do bieżącego wyniku finansowego przychody przyszłych okresów,
np. opłaty z wynajmu lub leasingu. W Stanach Zjednoczonych takich zdarzeń
odnotowano więcej. Swojego czasu Komisja Amerykańskiej Izby Reprezentantów
zażądała wyjaśnień od 13 firm, którym zarzucono stosowanie agresywnej księgowości. Należały do nich m.in. Tyco, Global Crossing, Qwest, Waste Management,
Kmart, MicroStrategy10.
Podobne problemy coraz częściej dosięgają również spółek europejskich.
Sytuacja ta związana jest głównie z stagnacją gospodarczą w Europie i niejednokrotnie z nadmiernym zadłużeniem spółek. Przykładem mogą być tutaj British
Aerospace oraz holenderski koncern handlowy Ahold. W obydwu przypadkach
sytuacja była podobna, tzn. następowało zawyżanie wyników finansowych poprzez księgowanie przychodów od razu, a nie w momencie wystąpienia wpływów.
Należy pamiętać, że w wielu krajach, inaczej niż w Polsce obowiązuje zasada
kasowa, a nie memoriałowa. Ponadto Britsh Aerospace, jako przedsiębiorstwo
zbrojeniowe zaliczał przychody dotyczące wieloletnich kontraktów finansowych na
początku ich realizacji; powinien natomiast rozliczyć je poprzez przychody przyszłych okresów proporcjonalnie do stopnia ich zaawansowania. Głośnych echem
odbiła się także sprawa francuskiego koncernu Alstom, produkującego m.in. statki
i pociągi. Przedsiębiorstwo to utrzymywało wysokie zobowiązania pozabilansowe, które wynikały z udzielonych przez nie gwarancji. Gwarancje te udzielano
bankom, które przyznawały kredyty klientom Alstoma na zakup ich produktów.
Pomimo, że w wielu sytuacjach klienci Alstoma nie regulują płatności kredytowych, a nawet występują przypadki, że ogłoszono u nich upadłość, spółka nadal
zalicza kwotę wynikającą z takich gwarancji do zobowiązań pozabilansowych,
a nie do zobowiązań bilansowych lub rezerw11. Prawidłowe ujęcie zaistniałych
Szukanie partnerów Enrona, Parkiet z 2002.01.26-28, s. 13.
Kreatywna księgowość nie zawsze oznacza oszustwo, http://www.pwcglobal.com/pl/pol/about/pressrm/experts/02nov25.html, s. 2, pobrano dnia 12.12.2014.
10
Tamże, s. 1.
11
Nieufność wobec raportów finansowych, Zarządzanie na Świecie, nr 4, 2002, s. 24.
8
9
34
zdarzeń przyczyniłoby się bowiem do obniżenia wyniku finansowego spółki oraz
do pogorszenia struktury finansowania.
W Polsce również zanotowano przypadki wykorzystania agresywnej księgowości. Za przykład może w tym wypadku posłużyć spółka Elektrim12. Pierwszy
raz spółka zwiększyła zysk netto w roku 1997 w wyniku dokonania równoczesnej
operacji sprzedaży i odkupu akcji Bydgoskiej Fabryki Kabli. W związku z tym, że
cena rynkowa Bydgoskiej Fabryki Kabli była wyższa niż wartość ujęta w bilansie
(w bilansie akcje Bydgoskiej Fabryki Kabli były wycenione według ceny zakupu)
Elektrim zrealizował zysk. Kolejne sztuczki księgowe polegały na wyłączeniu strat
osiągniętych przez spółki zależne ze sprawozdań skonsolidowanych. Odwołując
się do innych przykładów, manipulacji księgowych dokonywano często w spółkach
przed wejściem do nich inwestora strategicznego. Spółki w tym przypadku, nie
tworzyły wymaganych rezerw na pokrycie przyszłych strat, np. z tytułu udzielonych gwarancji, na skutek obniżenia wartości papierów wartościowych itd. Taka
operacja pozwoliła utrzymać wynik finansowy na wysokim poziomie. Po przejęciu
przedsiębiorstwa przez inwestora strategicznego okazywało się, że w następnym
roku spółka musiała zwiększyć rezerwy, co znalazło odzwierciedlenie w znacznym
spadku wyniku finansowego w porównaniu do roku poprzedniego. Takie sytuacje
dotyczyły m.in. spółki Animex, banków Pekao SA i BPH13.
W praktyce wykształciło się wiele metod mających na celu zniekształcenie
rzeczywistego obrazu przedsiębiorstwa. Wykorzystuje się w nich głównie, albo luki
prawne i niedoskonałości prawa, albo co jest dosyć częstym zjawiskiem w księgowości dowolność w interpretowaniu niektórych zjawisk. Techniki agresywnego
księgowania, z którymi najczęściej można się spotkać polegają na14:
1. Nagłym wzroście przychodów ze sprzedaży w grudniu, przy czym taka
sytuacja ma miejsce tylko na papierze. W rzeczywistości produkty nie
opuszczają magazynów sprzedawcy a potencjalny odbiór realizowany jest
nawet po pół roku.
2. Zakwalifikowaniu do przychodów ze sprzedaży całej wartości wysłanych
produktów, przy czym niejednokrotnie część produktów zostaje po jakimś
czasie zwrócona przez odbiorcę. Z taką sytuacją można najczęściej spotkać
się w handlu, gdzie odbiorca, np. dom towarowy, supermarket zastrzega
sobie w umowie, że niesprzedane produkty zwraca dostawcy.
3. Sprzedaży składnika aktywów trwałych, najczęściej akcji lub udziałów z zyskiem i jednoczesnym jego odkupieniu (taki zabieg jest przeprowadzany
oddzielnie, czyli towarzyszy jemu zawarcie dwóch transakcji). W tym przypadku spółka zwiększa swój zysk na papierze oraz następuje wzrost wartości
aktywów, na skutek odkupienia danego składnika aktywów trwałych po
Zob. T. Świderek, Od wzlotu do upadku, http://rp.pl/gazeta/wydanie_020218/ekon…/ekonomia_a_1.
htm, s. 23-25, pobrano dnia 12.12.2014.
13
M. Andrzejewski, Rachunkowość a ujawnianie informacji przez spółki giełdowe, PWN, Warszawa
2002, s. 132 – 133.
14
Techniki agresywnego księgowania opracowano na podstawie: A. Mielczarek, Oszukane raporty,
Parkiet z 22.03.2002, s. 1, 6, 7; Nieufność wobec raportów finansowych, op. cit. 22-23; W. Wąsowski, op. cit., s. 69.
12
35
wyższej cenie, niż ta która była wykazana w bilansie przed przeprowadzeniem operacji.
4. Potraktowaniu kosztów jako wydatków inwestycyjnych, co ma odzwierciedlenie w zaniżeniu kosztów danego okresu.
5. Przeprowadzeniu wyceny aktywów przez znajomego rzeczoznawcę, który
zawyża ich wartość. W przypadku aktywów trwałych wyższa wycena składników majątku powoduje, że następuje wzrost wartości aktywów trwałych
oraz wzrost kapitału z aktualizacji wyceny. Poprawia się struktura finansowania przedsiębiorstwa, gdyż kapitały z aktualizacji wyceny wchodzą
w skład kapitałów własnych.
6. Przekwalifikowaniu inwestycji finansowych z długoterminowych na krótkoterminowe z równoczesnym przeszacowaniem ich wartości. W wyniku
przeprowadzenia takiej operacji następuje zwiększenie zysku oraz wzrost
płynności przedsiębiorstwa, który jest wynikiem zwiększenia wartości inwestycji krótkoterminowych w aktywach obrotowych.
7. Ukrywaniu strat w spółkach zależnych oraz przenoszeniu zobowiązań do
spółek zależnych, których sprawozdań finansowych nie uwzględnia się
w sprawozdaniu skonsolidowanym. Zwiększenie wartości wyniku finansowego spółki dominującej kosztem spółek zależnych może odbywać się
w różny sposób, np. spółka dominująca wykonuje ekspertyzę dla spółki
zależnej, zawyżając znacznie wartość wycenianego aktywu; spółka dominująca udziela na papierze pożyczki spółce zależnej, czerpiąc od niej przychody w formie ustalonej kwoty odsetek itp..
8. Nieprawidłowym rozliczeniu w czasie przychodów i kosztów. Do przychodów np. zalicza się w całości zaliczki w momencie ich otrzymania,
niezależnie od stopnia zaawansowania realizacji umowy. Z takimi przypadkami często można spotkać się w branży budowlanej lub leasingowej.
Firmy budowlane często zaliczają przychody do danego okresu w wielkości
nieproporcjonalnej do stopnia stanu zaawansowania prac budowlanych. Prawidłowe rozliczenie powinno zostać przeprowadzone za pomocą rozliczeń
międzyokresowych, a przychody należałoby proporcjonalnie zaliczać do
poszczególnych okresów, np. biorąc pod uwagę stan zaawansowania prac
budowlanych.
9. Nieprawidłowym zawiązywaniu i rozwiązywaniu rezerw. Rezerwy są zawiązywane najczęściej w niższych wartościach niż wartość przewidywanych przez spółkę strat w przyszłości lub spółka rozwiązuje część wcześniej
zawiązanych rezerw, tłumacząc taką decyzję tym, że występuje wysokie
prawdopodobieństwo odzyskania tych środków pieniężnych, na które wcześniej zawiązano rezerwę. W obydwu przypadkach następuje zawyżenie wyniku finansowego.
10. odpowiednim kształtowaniu stawek amortyzacji składników majątku trwałego, przez co można wpływać na wartość kosztów poszczególnych okresów.
36
6. Etyka i odpowiedzialność karna
Celem działalności gospodarczej jest maksymalizacja zysku oraz minimalizacja kosztów. Cel ten powinien być osiągany przy przestrzeganiu pewnych zasad
etycznych. Z jednej strony etykę wymuszają przepisy prawne, a z drugiej strony
podmioty powinni mieć świadomość, że brak działań etycznych może ich narazić
na utratę reputacji. Ofiarami kreatywnej rachunkowości są często akcjonariusze,
a także podatnicy.
Pojęciem szerszym od kreatywnej rachunkowości jest oszustwo, które polega na15:
•• sprzeniewierzaniu zasobów,
•• manipulacji danymi, fałszowaniu zapisów księgowych, zmianie prawidłowo
wprowadzonych zapisów, pomijaniu zapisów,
•• niewłaściwym stosowaniu zasad rachunkowości i niewłaściwym prezentowaniu danych w sprawozdaniu,
•• Natomiast błędy to16:
•• pomyłki arytmetyczne,
•• przeoczenia we wprowadzanych zapisach lub ich pominięcia,
•• niewłaściwe zastosowanie zasad rachunkowości, błędna interpretacja
zjawisk.
Rachunkowość kreatywna nastawiona jest na wykrycie oszustw niż błędów.
Rzetelność badania sprawozdań finansowych musi być wzmocniona cechami biegłego rewidenta takimi jak17:
•• zdrowy rozsądek pozwalający odróżnić pozory od rzeczywistości,
•• niezależność jako ochrona przed naturalną skłonnością zarządów do prezentowania korzystnych wyników,
•• etyka niepozwalająca na odstępstwa od standardów i regulacji,
•• zawodowy sceptycyzm i krytycyzm, czyli inaczej czujność i nieufność.
Na koniec rozważań o zachowaniach etycznych przytoczono anegdotę: Do
rabina przyszedł Żyd z prośbą o radę: jaką ma podać datę urodzenia syna wcześniejszą czy późniejszą, wymieniając wady i zalety każdego z tych wariantów. Rabin
odpowiedział mu: podaj datę prawdziwą urodzenia dziecka. Na to Żyd: wiesz ja
zupełnie na to nie wpadłem. Stąd rada dla sporządzających sprawozdania finansowe
i wykazywany w nim wynik nie ma być ani gorszy, ani lepszy, tylko prawdziwy18.
Fałszowanie sprawozdań finansowych to przestępstwo zawodowe – oszustwo i nadużycie zawodowe polegające na wykorzystaniu wykonywanego zawodu
do celu wzbogacenia się poprzez umyślne nadużycie zaufania i przekroczenie
uprawnień. Odpowiedzialność karna za takie postępowanie wynika z trzech poniżej
przedstawionych aktów prawnych.
17
18
15
16
Tamże.
Tamże.
37
Schemat 2. Fałszowanie sprawozdań finansowych w kontekście odpowiedzialności
Odpowiedzialność karna
Kodeks karny*
Kodeks karny skarbowy**
Ustawa o rachunkowości***
Źródło: W. Wąsowski, Kreatywna rachunkowość. Fałszowanie sprawozdań finansowych, Difin,
*
Art. 296 & 1 – 3 miesiące – 5 lat; Art. 303 – do 3 lat; Art. 297 – 3 miesiące – 5 lat; Art. 311
– do 3 lat.
**
Art. 61 & 1 – kara grzywny; Art. 61 & 3 – kara grzywny.
***
Sporządzający Art. 77 pkt. 2 – kara grzywny, do 2 lat; Biegły rewident Art. 78 pkt. 1 – kara
grzywny, do 2 lat.
Podsumowanie
Trzeba stwierdzić, że nie żyjemy w idealnej gospodarce. Zawsze będą się
zdarzały przypadki fałszowania sprawozdań finansowych. Mimo, iż fałszowanie
jest to naruszanie zasad rachunkowości, grozi za to odpowiedzialność karna, ludzie z własnej chciwości będą nadal tak postępować. Celem jest zysk, a środki
do jego osiągnięcia są różne. Nie zawsze cel ten jest osiągany zgodnie z normami
etycznymi obowiązującymi w gospodarce.
Kreatywna rachunkowość jest w publicznym odbiorze traktowana podobnie
jak korupcja i jedno ze zjawisk negatywnych dla gospodarki rynkowej. Patologia
ta ma wpływ na ocenę funkcjonowania organów państwowych czy na skuteczność
prawa. Fałszowanie będzie ewoluowało wraz z rozwojem gospodarki i zmianą
przepisów. Podejście do kreatywnej rachunkowości powinno być dwojakie. Po
pierwsze należy oddziaływać środkami karno – administracyjnymi, czyli przez
kontrolę i ujawnienie przypadków fałszowania, ustalania i egzekwowanie jej wyników, stosowanie sankcji administracyjnych i karnych. Po drugie należy poszukiwać w systemie zagrożeń, luk, bodźców sprzyjających nadużyciom i dążyć do
likwidacji nadmiaru kompetencji w rękach jednej osoby, braku równego dostępu
do informacji, warunków do różnej interpretacji. Może się to dokonywać również
przez zawężenie możliwych wariantów w polityce rachunkowości19.
Bibliografia
•• Andrzejewski M., Rachunkowość a ujawnianie informacji przez spółki giełdowe,
PWN, Warszawa 2002.
•• Kreatywna księgowość nie zawsze oznacza oszustwo, http://www.pwcglobal.com/
pl/pol/about/press-rm/experts/02nov25.html,
•• Mączyńska E., To zwykła defraudacja, http://www.centrumwiedzy.edu.pl/centrumwiedzy/index.php?sm=106&ca=161&al.=dd1
19
W. Wąsowski, Kreatywna rachunkowość…, op. cit., s. 107.
38
•• Mielczarek A., Oszukane raporty, Parkiet z 22.03.2002.
•• Nieufność wobec raportów finansowych, Zarządzanie na Świecie, nr 4, 2002.
•• Prusak B., Zniekształcenie rzeczywistej sytuacji finansowej przedsiębiorstwa w skutek prowadzenia agresywnej księgowości, Prace naukowe Politechniki Gdańskiej,
Katedra Ekonomii i Zarządzania Przedsiębiorstwem, (http://www.zie.pg.gda.
pl/~pb/ra.pdf, pobrano dnia 12.12.2014).
•• Szukanie partnerów Enrona, Parkiet z 2002.01.26-28
•• Świderek T., Od wzlotu do upadku, http://rp.pl/gazeta/wydanie_020218/ekon…/
ekonomia_a_1.htm,
•• Wąsowski W., Cel, zakres i metody fałszowania sprawozdań finansowych, Bank
i Kredyt, nr 10, 2002.
•• Wąsowski W., Kreatywna rachunkowość. Fałszowanie sprawozdań finansowych,
Difin, Warszawa 2005.
CREATIVE ACCOUNTANCY
Summary
The aim of this article is to illustrate to the problems of falsification of financial
statements. The paper presents the idea of creative bookkeeping, substance falsification of financial statements, the circumstances of falsification of financial
statements, the violation of accounting principles, objectives and methods of
falsification of financial statements, ethics and criminal responsibility. In many
cases the author gives practical examples of both domestic and foreign operators.
Key words: creative accountancy, falsification of financial statements, ethics,
violation of principles
UWARUNKOWANIA EKONOMICZNE
EFEKTYWNEJ PRACY ZAWODOWEJ
WSPÓŁCZESNEGO PRACOWNIKA
Pracodawcy oczekują od pracowników dużej wydajności pracy w dostrzeganiu różnych aspektów problemu, poszukiwaniu alternatywnych rozwiązań,
samodzielnego opracowania strategii oraz projektów działań zawodowych. Każdy pracownik w ramach własnego stanowiska pracy musi potrafić zorganizować
tok własnych czynności pracowniczych, by następnie poprzez analizę kolejnych
etapów i uzyskanych efektów pracy wyciągnąć dla siebie określone wnioski, co
przyczynić się ma do podniesienia jakości i efektywności wykonywanej pracy. Jest
to bardzo ważne, gdyż sam pracownik nie tylko będzie w stanie dostrzec własne,
najczęściej popełniane błędy, ale w optymalnych warunkach uzyska także dodatkową motywację do pracy.
Coraz większe znaczenie ma pojęcie „kapitał ludzki”, rozumiany jako
potencjał twórczy określonych grup pracowniczych, będący sumą kompetencji,
kreatywności i zaangażowania poszczególnych uczestników grup pracowniczych.
Postępująca technologizacja i informatyzacja w zasadniczy sposób wpływa na
charakterystykę wykonywanej pracy we wszystkich środowiskach zawodowych.
Jednak największa odpowiedzialność za osiągane przez organizację wyniki spoczywa na czynniku ludzkim – to właśnie jednostka ludzka jest najważniejszą częścią
każdej organizacji.
Rynek pracy, obejmuje całokształt zagadnień związanych z kształtowaniem
podaży pracy i popytu na pracę. Mają miejsce transakcje kupna pracy, czyli angażowania pracowników oraz sprzedaży pracy. Popyt reprezentowany jest przez
pracodawców oferujących miejsca pracy, a podaż reprezentowana jest przez poszukujących pracy. Na rynku pracy w warunkach gospodarki rynkowej występuje
konkurencja.1
Pierwszy etap przedstawia sytuację, w której jednostka znajduje się na
poziomie tzw. nieświadomej niekompetencji. Jest to stan, w którym człowiek
nie wie, że posiada kompetencje niezbędne do wykonania konkretnego zadania.
Etapem drugim jest etap poznawczy, zwany świadomą niekompetencją. Oznacza
on, że dana osoba wie, że nie posiada kompetencji pożądanych w danym momencie. Kolejnym etapem nabywania kompetencji jest świadoma kompetencja,
K. Głąbicka, Wybrane elementy rynku pracy, Warszawa 2001, s. 11
1
40
w którym jednostka ma świadomość posiadania potrzebnych kompetencji i wie,
w jaki sposób je wykorzystać przy realizacji konkretnego zadania. Ostatni etap
to nieświadoma kompetencja. Jest to stan, w którym dana osoba automatycznie
wykonuje zadania wymagające konkretnych kompetencji, lecz nie jest świadoma ich posiadania. Jednostka nie potrafi wówczas nazwać kompetencji odpowiedzialnych za zdolność wykonania przez siebie konkretnych czynności2.
We współczesnych warunkach ekonomicznych istotnym w zabezpieczeniu
odpowiedzialności za zdolność wykonania przez siebie konkretnych czynności
oraz uzyskania konkretnych efektów pracy są, przede wszystkim kompetencje
pracowników dotyczące:
–– motywacji i zaangażowania w realizację zadań;
–– odpowiedzialności za wyniki własnej pracy;
–– umiejętności nawiązywania i budowania kontaktów oraz efektywnego komunikowania się;
–– inicjatywy, umiejętności stawiania i realizowania celów;
–– umiejętności planowania;
–– umiejętności zarządzania informacją, przewidywania (budowania prognoz),
stawiania wniosków;
–– gotowości do zmian i umiejętności radzenia sobie z nowymi sytuacjami
zawodowymi w miejscu pracy;
–– gotowości do zabezpieczenia konkurencyjnej zdolności produktu pracy
i usług.
Gospodarka rynkowa sprawia, że współczesny pracownik powinien:
–– dysponować bogatą wszechstronną wiedzą ogólną, rozumieniem otaczającego świata, przemian zwłaszcza w świecie zawodów i konsekwencji tych
zmian dla funkcjonowania jednostki;
–– rozumieć związki miedzy wykonywaną w przyszłości pracą zawodową
a innymi zawodami;
–– być otwartym na zmiany, wykluczającym trzymanie się schematów, a sprzyjającym twórczemu stosunkowi do wykonywanej pracy;
–– identyfikować się z zawodem, aby wykonywanie go dawało satysfakcję
–– tak budować swoje życie, aby było w nim miejsce na prawidłowy rozwój
zawodowy, na pracę zawodową;
–– przez kształcenie zawodowe kształtować osobowość. Ponieważ ma ono
służyć kształtowaniu osobowości jednostki żyjącej i działającej w określonej rzeczywistości społecznej i ułatwiać efektywne wykonywanie zawodu.3
W obecnych czasach pracodawca coraz częściej wymaga od potencjalnego pracownika funkcjonalnego życiorysu zawodowego, który jasno określa jakie
umiejętności i kompetencje kandydat posiada i gdzie je zdobył. Ponieważ umiejętności są podstawowym warunkiem podjęcia i skutecznego wykonywania pracy
zawodowej. Umiejętności rozwiązywania zadań pracowniczych i pełnienia różnych
G. Filipowicz, Zarządzanie kompetencjami zawodowymi, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,
Warszawa 2004, s. 29
3
R. Gerlach (red.), Dylematy edukacji zawodowej w końcu XX wieku, s. 91
2
Uwarunkowania ekonomiczne efektywnej pracy zawodowej...
41
funkcji, szybkiego przystosowania się do innych, nowych warunków pracy zmiany czynności zawodowych, umiejętności rozwiązywania nowych sytuacji i opanowania nowej wiedzy są kapitałem indywidualnym każdego pracownika, który
przy obecnie szybko zachodzących zmianach rynku pracy powinien wykazywać
umiejętność dostosowania i elastyczność. Dopasowanie kwalifikacji zawodowych
osiągniętych w szkolnych systemach kształcenia zawodowego do kwalifikacji na
które jest zapotrzebowanie na rynku pracy wymaga systematycznych badań przemian gospodarczych w celu określenia kwalifikacji ponadzawodowych, ogólnozawodowych, podstawowych dla zawodu, zabezpieczenia efektywności pracy.
W teraźniejszych czasach, aby móc mówić o czynnikach efektywnej pracy pracowników, należy systematycznie analizować współczesne zmiany społeczno-ekonomiczne, skutki tych zmian i ich wpływ na efekty pracy jednostki
i organizacji, osiągnięcie wyznaczonych celów i prioritetów. Musimy zrozumieć
mechanizmy gospodarki rynkowej, odpowiednie wartości zawodowe oraz współczesne wymagania społeczno-ekonomiczne, bo to one właśnie prowadzą do zmian
świadomości jednostki w jej przygotowaniu zawodowym. Głónym celem tego jest
zapewnienie warunków stałego rozwoju zawodowego pracowników w opanowywaniu odpowiedniego poziomu kompetencyjnego.
Kompetencje określają związek między naszymi indywidualnymi zdolnościami i cechami osobowości a cechami wymaganymi do sprawnego wykonywania
zadań zawodowych4. Na kompetencje składają się:
Umiejętności (element miękki) – wszystko to, co potrafimy, co nabywamy w ciągu
naszego życia, nasze zdolności i talent.
Wiedza (element twardy) - ogół wiarygodnych informacji o rzeczywistości wraz
z umiejętnością ich wykorzystywania.
Kwalifikacje (element twardy) – formalne potwierdzenie nabytych umiejętności
i wiedzy (dyplomy, certyfikaty, uprawnienia). Dotyczą sfery edukacji i oznaczają
wyuczone lub nabyte w drodze doświadczenia sprawności.
Cechy psychofizyczne (element miękki) - mogą być wrodzone lub nabyte; to cechy takie jak: osobowość, inteligencja, odporność na stres, reakcje i zachowania
w określonych sytuacjach czy kultura osobista.
Kompetencje nie są stałe, dane raz na zawsze. Przeciwnie – są dynamiczne i stale
aktualizowane. To potencjał, który uwidacznia się w zachowaniu człowieka, w interakcji lub podczas realizacji zadań.
Unia Europejska w ramach strategii „Life Long Learning”, czyli „Uczenia się przez
całe życie”, której głównym celem jest budowanie konkurencyjnej, dynamicznej
i opartej na wiedzy gospodarki poprzez inwestowanie w zasoby ludzkie, opracowała zespół 9-ciu kluczowych kompetencji w tym:
1. Zdolność uczenia się. Kompetencja ta zawiera wiedzę dotyczącą potrzeb
w zakresie uczenia się, preferowanego sposobu nabywania wiedzy, analizę
słabych i mocnych stron oraz zdolność identyfikowania dostępnych szans
rozwoju.
K. Matusiak, J. Kuciński, A. Gryzik (red.), Foresight kadr nowoczesnej gospodarki, Polska Agencja
Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2009, s. 117.
4
42
2. Kompetencje interpersonalne, międzykulturowe i społeczne, czyli te aspekty
zachowania jednostki, które pozwalają na jej aktywne uczestnictwo w życiu
społecznym i zawodowym. Ważne będzie tu więc rozumienie zasad postępowania i reguł zachowania w różnych społeczeństwach oraz środowiskach.
Dużą rolę odgrywa tu empatyczna postawa. Ten zbiór kompetencji pozwala
pracownikowi łatwo zaklimatyzować się w nowym otoczeniu.
3. Kompetencje obywatelskie opierają się na znajomości pojęć i struktur w życiu społecznym i politycznym, zaangażowaniu w życie publiczne, aktywnym uczestnictwie w działaniach społeczności lokalnych. Jest to kompetencja szczególnie u pracowników sektora administracji publicznej.
4. Przedsiębiorczość, czyli zamiana pomysłów w działanie. Jest to bardzo
szeroki obszar obejmujący m.in. kreatywność, innowacyjność, umiejętność podejmowania skalkulowanego ryzyka, wyznaczanie celów, planowanie i realizacja swoich planów, zarządzanie projektami. Stanowi ona
niezbędną bazę do nabywania kompetencji związanych już z konkretnymi
przedsięwzięciami.
5. Ekspresja kulturalna, czyli twórcze wyrażanie swoich opinii, idei, doświadczeń i uczuć. Obejmuje ona znajomość zagadnień i umiejętność korzystania
z różnych środków wyrazu, np. muzyka, sztuka teatralna, literatura, sztuki
wizualne, media, jak również zdolność odniesienia własnych punktów widzenia w zakresie twórczości i ekspresji do opinii innych oraz zainteresowanie życiem kulturalnym.
6. Porozumiewanie się w języku ojczystym i w językach obcych. Dominującymi językami są język angielski, niemiecki i francuski.
7. Kompetencje matematyczne. Dużą rolę przywiązuje się tutaj do logicznego
i przestrzennego myślenia oraz wyrażania swoich idei z zastosowaniem
wzorów, modeli, tabel czy wykresów. Kompetencja charakterystyczna i dominująca wśród środowisk biznesowych.
8. Podstawowe kompetencje naukowo-techniczne pozwalają na wykorzystanie istniejącej już wiedzy i metodologii podczas wykonywania zadań
zawodowych.
9. Kompetencje informatyczne to skuteczne posługiwanie się technologiami społeczeństwa informacyjnego w różnych aspektach (praca, rozrywka, komunikacja). Korzystanie z komputera i Internetu podczas zbierania,
analizowania, edytowania, prezentowania oraz wymiany informacji. Porozumiewanie się za pośrednictwem Internetu, nawiązywanie kontaktów,
budowanie swojej sieci kontaktów, współpraca w sieci. Praca w każdej
firmie nierozłącznie wiąże się już z wykorzystaniem komputera i Internetu.5.
Kompetentny pracownik to pracownik, jaki wykonuje swoje obowiązki
tak, jak tego oczekuje pracodawca, wykorzystując swój potencjał, swoje mocne
strony by efektywnie wykonywać zadania. Należy pamiętać, że podjęcie pracy
jest kontraktem dwustronnym – pracodawcy chcą zatrudniać pracownika o jak
M. Kocór, A. Strzebońska, K. Keler, Kogo chcą zatrudniać pracodawcy?, Polska Agencja Rozwoju
Przedsiębiorczości, Warszawa 2012, s. 39.
5
43
najwyższych kompetencjach, a pracownik chce zaangażować swój potencjał w dobrych, nowoczesnych organizacjach.
Warto zauważyć, że pracodawcy cenią ludzi kreatywnych, którzy są elastyczni, samodzielni, odważni, komunikatywni, potrafią myśleć perspektywicznie,
planować swoje działania i posiadają umiejętność adaptacji do nowych zmieniających się warunków zabezpieczenia konkurencyjności produktu pracy.
Kluczowe umiejętności konkurencyjnego pracownika, to:
–– posługiwanie się nowoczesnymi technologiami informatycznymi;
–– organizowanie i ocenianie własnej pracy, samodzielność w rozwiązywaniu
problemów zawodowych;
–– korzystanie z różnych źródeł informacji;
–– znajomości języków obcych;
–– integracja wiedzy i umiejętności;
–– radzenie sobie z sytuacjami złożonymi i nietypowymi;
–– komunikowanie się, słuchanie innych i branie pod uwagę ich opinii, praca
w grupie.
Kreatywność przestała być atrybutem jednostek wybitnych. Dziś uważa się
coraz częściej, że kreatywność to pewien sposób życia polegający na niezależności,
otwartości, tolerancji, uwolnieniu się od stereotypów, dążeniu do samorealizacji
i permanentnego rozwoju kandydatów na atrakcyjne stanowiska wymaga się dziś
właśnie kreatywności traktowanej jako klucz do zawodowego sukcesu człowieka
i organizacji.
Instytucje, badające rynek pracy zwracają uwagę, że bardzo często szkolnictwo nie gwarantuje nabycia tego typu umiejętności, dlatego warto zdobywać
je odbywając staż, praktyki wakacyjne, biorąc udział w konkursach, angażując
się w działalność organizacji studenckich i pozarządowych6.
Pożądana jeszcze niedawno na rynku pracy fachowość, czyli doświadczenie
w jednej dziedzinie, wypierana jest przez wiedzę bardziej ogólną. Pracownicy szkolący się w jednej specjalności zastępowani są przez ludzi posiadających dodatkowo
ogólną wiedzę, którzy szybciej przystosują się do zmieniających się potrzeb organizacji. Gospodarka rynkowa ceni pracownika, przyzwyczajonego do częstych zmian
profilu pracy, ciągłego powiększania obszarów swoich kompetencji i umiejętności
współdziałania, przystosowania się do nowych ról społeczno-ekonomicznych.
Takie wymagania spowodowały potrzebę naukowej analizy rozwoju zawodowego człowieka w gospodarce rynkowej.
Współczesne koncepcje psychologiczno-rozwojowe człowieka podkreślają
rolę wewnętrznej motywacji do pracy oraz analizują proces przemian i dynamikę rozwoju jednostki poprzez poszczególne stadia. Zarówno ważnym jest rozwój motywacji osiągnięć. Cechy charakterystyczne osób o wysokiej motywacji
Portal Pracuj.pl, Praca bez podstaw?, http://www.pracuj.pl/kariera-rynek-pracy-artykuly_1062.
htm#top, z dnia 28.02.2005,
6
44
osiągnięć (tj. osób, u których dominuje motyw osiągnięć nad motywem unikania
niepowodzenia) to: 7
Logiczna reakcja na sukces i niepowodzenie:
–– osoby o przewadze osiągnięć po sukcesie podnoszą swój poziom aspiracji,
a po niepowodzeniu obniżają;
–– osoby o przewadze motywu unikania niepowodzeń (niska motywacja osiągnięć) postępują często nielogicznie – po sukcesie zdarza im się obniżyć
swój poziom aspiracji, a po niepowodzeniu – podwyższyć.
Spostrzeganie swojej aktywności w bardziej odległej perspektywie czasowej:
–– osoby o silnej motywacji osiągnięć zdarzenia przyszłe traktują jako bliższe
teraźniejszości; postrzegają czas jako szybki ruch, jako pewien proces bez
wyraźnych rozgraniczeń na przeszłość, teraźniejszość i przyszłość.
Lepsza pamięć zdarzeń nie dokończonych (nie uwieńczonych sukcesem)
niż dokończonych.
Większe samozaufanie:
–– osoby o silnej motywacji osiągnięć mają tendencję do zawyżania oceny
prawdopodobieństwa sukcesu (postrzegają wyższe prawdopodobieństwo
sukcesu od rzeczywistego);
–– osoby o niskiej motywacji osiągnięć zaniżają ocenę prawdopodobieństwa
sukcesu.
Większa zdolność do odraczania gratyfikacji:
–– osoby o wysokiej motywacji osiągnięć posiadają zdolność do rezygnowania z nagród natychmiastowych na rzecz nagród większych, lecz bardziej
odległych w czasie.
Większe skoncentrowanie się na zadaniach niż na ludziach.
Większa niezależność poglądów, mniejsza uległość, konformizm.
Większa ruchliwość społeczna „w górę”:
Osoby o wysokiej motywacji osiągnięć wykazują się większą ruchliwością
społeczną „w górę” niż osoby o niskiej motywacji osiągnięć; osoby o silnej motywacji osiągnięć częściej wykonują zawody o wyższym prestiżu niż ich rodzice.
Wysoka motywacja osiągnięć jest bardzo charakterystyczna dla przedsiębiorców,
obok wewnętrznego poczucia kontroli. Jest też, w skali makro, akceleratorem
wzrostu ekonomicznego. 8
Koncepcje skoncentrowane na procesie podejmowania decyzji, (decision)
wykorzystują modele decyzyjne dla celów doradztwa zawodowego, czerpiąc
wiedzę z zakresu psychologii poznawczej oraz teorii społecznego uczenia się,
ekonomii i matematyki. Her i Cramer cytują w tym miejscu badania prowadzone
w ramach:
–– teorii oczekiwań,
–– teorii własnej skuteczności,
M. Widerszal-Bazyl, Wskaźniki motywacji osiągnięć (przegląd badań), „Prakseologia” 1974 nr ¾,
s. 175-222.
8
Tamże, s 155
7
45
–– teorii rozwiązywania problemów,
–– teorii uczenia się.
R. Lock twierdzi, że proces podejmowania decyzji o karierze może składać
się z ośmiu podstawowych etapów9:
1. Świadomość i zobowiązanie. W początkowej fazie dorastania jednostka staje
się świadoma, że jeszcze nie podjęła decyzji o swojej przyszłej karierze i jest
gotowa do działań zmierzających do rozwiązania tego problemu.
2. Tworzenie alternatyw. W tej fazie opracowuje się różne cele, plany i rodzaje
działań. Ta część procesu przybliża różne potencjalne zawody czy zajęcia.
3. Gromadzenie informacji. Obecnie jednostka gromadzi i studiuje szczegółowe informacje na temat perspektyw zawodowych. Ważną częścią tej
fazy jest ustalenie, czy jej cechy osobowości są odpowiednie do wykonania
określonego zawodu.
4. Badanie środowiska. W tym momencie ważne jest zbadanie środowiskowych czynników mogących wpłynąć na wybór kariery a mianowicie społecznego, ekonomicznego, politycznego i geograficznego.
5. Analiza własnej osoby. Ważne jest rzetelne rozpoznanie i ocena swoich
zainteresowań, osiągnięć, zdolności i wartości. Dokładna samowiedza jest
niezbędna w określaniu perspektyw zawodowych.
6. Podejmowanie decyzji. Tutaj cel kariery jest wyznaczany na podstawie sądu
na swój temat oraz poprzez właściwości planowanego zawodu. Ważne jest
uświadomienie sobie, że decyzja dotycząca kariery może ulec zmianie wówczas, gdy pojawią się nowe informacje lub nowe perspektywy.
7. Wprowadzenie decyzji w czyn. Obecnie decyzja o karierze przekształca
się w działanie, w miarę tego, jak jednostka rozwija swoje poszukiwania
pracy. Działania te mogą obejmować kształcenie się i trening, zdobywanie
doświadczenia w pracy.
8. Otrzymywanie sprzężenia zwrotnego. W fazie końcowej osoba dokonuje
oceny, czy jej decyzja dotycząca kariery sprawdza się w działaniu. Jeżeli
otrzymuje zbyt dużo negatywnych informacji zwrotnych, powraca do fazy
wyjściowej.
D. E. Super charakteryzuje czynniki, wpływające w zasadniczy sposób na
rozwój zawodowy człowieka, a mianowicie10: czynnik roli, który wiąże się z pojęciem „ja” i z przyjęciem określonej roli zawodowej; czynniki osobiste, takie
jak: uzdolnienia, zainteresowania, wartości postawy jednostki - cała osobowość
człowieka; czynniki sytuacyjne, wyrażające położenie społeczno – ekonomiczne
rodziców, przekonania religijne, atmosferę domową, postawę rodziców wobec
dziecka, jego nauki i zawodu oraz ogólną sytuację ekonomiczną kraju, zwrócił
uwagę na to, że dla jednostki dostępny jest nie jeden, lecz różne zawody. Chociaż każdy zawód wymaga określonego układu zdolności, zainteresowań i cech
R. Parzęcki, Plany edukacyjno- zawodowe młodzieży w stadium eksploracji. Zamierzenia-Wybory-Realia…j.w.., s. 41-42.
10
K. Czarnecki, Rozwój zawodowy człowieka, Warszawa 1985, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, s. 73.
9
46
osobowości, układ ten jest względnie szeroki, toteż granice tolerancji doboru zawodowego są bardzo duże.
Wnioski
Podsumowując, można stwierdzić, że efektywność pracy zawodowej człowieka w warunkach gospodarki rynkowej jest ściśle związana z jego rozwojem
zawodowym. Ważna jest efektywna samorealizacja w wykonywaniu działań zawodowych, osiągnięcie konkretnych efektów i sukcesów zawodowych, realizacja
własnych celów zawodowych i celów organizacji. Istotna jest też świadomość odpowiedzialności za wyniki własnej pracy, systematyczne nabywanie dodatkowych
kompetencji, poznawanie siebie pod względem realnej oceny własnego potencjału
zawodowego oraz potrzeb rynku.
Bibliografia
•• Czarnecki K., Rozwój zawodowy człowieka, Warszawa 1985, Instytut Wydawniczy
Związków Zawodowych
•• G. Filipowicz, Zarządzanie kompetencjami zawodowymi, Polskie Wydawnictwo
Ekonomiczne, Warszawa 2004.
•• Głąbicka K., Wybrane elementy rynku pracy, Warszawa 2001.
•• Kocór M., Strzebońska A., Keler K., Kogo chcą zatrudniać pracodawcy?, Polska
Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2012.
•• M. Widerszal-Bazyl, Wskaźniki motywacji osiągnięć (przegląd badań), „Prakseologia” 1974 nr ¾.
•• Matusiak K., Kuciński J., Gryzik A. (red.), Foresight kadr nowoczesnej gospodarki,
Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2009.
•• Parzęcki R., Plany edukacyjno- zawodowe młodzieży w stadium eksploracji. Zamierzenia-Wybory-Realia, op. cit.
•• Portal Pracuj.pl, Praca bez podstaw?, http://www.pracuj.pl/kariera-rynek-pracy-artykuly_1062.htm#top, z dnia 28.02.2005.
•• R. Gerlach (red.), Dylematy edukacji zawodowej w końcu XX wieku: materiały z ogólnopolskiego seminarium naukowego w Ciechocinku w dniach 13 - 15 maja 1996r.
EFFECTIVE PERFORMANCE OF CONTEMPORARY
EMPLOYEES – ECONOMIC CONDITIONS
Summary
The present paper argues that employees’ responsibility for performing certain
duties effectively and producing certain results is very important under current economic conditions. The effectiveness of an employee’s performance in
a free market economy is closely connected with the employee’s professional
development.
This is why it is vital to anticipate both effective self-fulfilment in terms of performing professional duties and achievement of particular professional results/
success. Accomplishment of personal and corporate aims is significant, too.
What also matters is one’s awareness of the responsibility for one’s performance
at work, ongoing development of one’s skills/competence and self-assessment
in terms of one’s professional potential.
Key words: job market, effectiveness of one’s performance at work, economic
conditions, free market economy, employees’ skills and competence
47
Agnieszka Krzętowska
„Tajemnicą ludzkiej natury jest dążenie do bycia docenionym”
Wiliam James
POZAPŁACOWE ELEMENTY
MOTYWOWANIA PRACOWNIKÓW
W ŚWIETLE BADAŃ
Wprowadzenie
Każda firma, jako podmiot gospodarczy, prowadzi działalność w celach
zarobkowych na własny rachunek. Zatrudniając odpowiedni personel musi mieć
świadomość, iż to pracownicy przyczyniają się do sukcesu lub upadku każdej organizacji. Istotne jest zatem, aby zatrudnieni pracownicy wykonywali swoją pracę
sumiennie, skutecznie i maksymalnie efektywnie. W tym miejscu należy wyjaśnić
takie pojęcia jak: motywowanie, motywacja i system motywacyjny. Motywowanie „...jest to chęć działania, która wzmaga zachowania człowieka i ukierunkowuje je. Jest uzależniona od zaspokojenia danej potrzeby1. Natomiast
motywacja to „...proces, w wyniku którego dochodzi do pobudzenia, ukierunkowania i zorganizowania naszej aktywności2.
Analizując system motywacji pracowników bardzo często wyróżnia sie trzy
jego podsystemy3:
•• podsystem bodźców finansowych, do którego należy system wynagrodzeń
i jego składniki;
•• podsystem bodźców pozafinansowych obejmujący zasady korzystania z samochodów służbowych, telefonów komórkowych, zakładowego funduszu
świadczeń socjalnych itp.;
•• instrumentalny podsystem zarządzania zasobami ludzkimi w obszarze motywacji, tworzy proces wartościowania pracy, system oceniania pracowników
oraz badanie opinii personelu.
K. Piotrowski, Organizacja i Zarządzanie, Wydawnictwo AlmaMer, Warszawa 2006 s. 149.
M. Adamiec, B. Kożusznik, Zarządzanie zasobami ludzkimi. Aktor- kreator- inspirator, Wydawnictwo AKADE, Kraków 2000 s. 136.
3
A. Jagodziński, Zarządzanie zasobami ludzkimi w instytucjach ubezpieczenia zdrowotnego, Wyd.
NOVUM, Płock 2013 s. 172.
1
2
50
W ten sposób system motywacyjny można przedstawić jako zbiór wzajemnie powiązanych i oddziałujących na siebie elementów (motywatorów) - stanowiących pewną całość - pobudzających ludzi do efektywnych działań na rzecz
organizacji, poprzez które będą również zaspokajać swoje indywidualne potrzeby.
Głównym celem artykułu jest ocena skuteczności pozapłacowych instrumentów motywowania oraz ukazanie, które z nich są najskuteczniejsze.
Podsystem bodźców pozafinansowych
Rozwój teorii motywacji przebiegał od podejścia tradycyjnego poprzez
podejście od strony stosunków międzyludzkich do podejścia od strony zasobów
ludzkich4. Dla podejścia tradycyjnego główną powszechną siłą motywacyjną był
pieniądz. Podejście tradycyjne zakłada, że dla znacznej części ludzi praca jest
czymś nieprzyjemnym i że dochód pieniężny jest dla pracowników ważniejszy
od tego, jaki charakter ma sama praca. Twierdzono, że ludzie mogą wykonywać
każdą pracę pod warunkiem, iż będą odpowiednio opłacani.
Reprezentanci podejścia od strony stosunków międzyludzkich kładli nacisk
na rolę procesów społecznych w środowisku pracy. Głównym założeniem była teza,
że pracownik odczuwa potrzebę, by czuć się użytecznym i ważnym, uczestniczyć
w podejmowaniu decyzji. Ponadto ma silne potrzeby społeczne, a potrzeby te są
ważniejsze niż pieniądze. Natomiast podejście od strony zasobów ludzkich zakłada,
że pracownicy są najcenniejszym zasobem organizacji, a kierownictwo powinno
zachęcać ich do współuczestnictwa i tworzenia środowiska pracy, które pozwoli
w pełni wykorzystać dostępny potencjał społeczny firmy. Praktyka taka powinna
prowadzić do poprawy wydajności, jakości i świadczenia pracy. Motywacja więc
pomaga ludziom5:
¾¾ osiągać cele,
¾¾ uzyskiwać pozytywny punkt widzenia,
¾¾ budować poczucie własnej wartości i własny potencjał,
¾¾ zarządzać własnym rozwojem i pomagać w tym pozostałym pracownikom.
Motywatory pozapłacowe możemy podzielić na materialne, czyli wszystkie
elementy, które pracownik otrzymuje w formie niepieniężnej, ale które możliwe są
do przeliczenia na pieniądze oraz niematerialne, których nie można przeliczyć na
pieniądze, ale mające określone znaczenie i wartość dla pracownika6. Wszystkie
motywatory pozapłacowe spełniają swoją funkcję motywacyjną na dwa sposoby:
wzmacniają siłę motywacyjnego oddziaływania bodźców płacowych z jednej strony oraz działają autonomicznie, a ich skuteczność jest szczególna w odniesieniu
do pracowników o wysoko rozwiniętych potrzebach społecznych i samorealizacji
z drugiej strony. Pozapłacowe środki motywacyjne materialne mogą przyjmować
R.W. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, PWN, Warszawa 2001 s. 459.
Zarządzanie zasobami ludzkimi. „BIZNES” - Tom 5, PWN, Warszawa 2007 s. 136 - 137.
6
M.W. Kopertyńska, Motywowanie pracowników. Teoria i praktyka, Wydawnictwo PLACET, Warszawa 2008 s. 199.
4
5
Pozapłacowe elementy motywowania pracowników w świetle badań
51
dwie formy7. Jedna z nich polega na przyznawaniu takich środków, jako dodatkowej gratyfikacji z tytułu wykonywanej pracy i często stanowią one podstawę wynagradzania kafeteryjnego. Daje to możliwość dopasowania świadczeń i przywilejów
do bieżących potrzeb pracownika i jego indywidualnych oczekiwań. Polega ona
głównie na wyborze w ramach określonej z góry kwoty, rzeczowej formy zapłaty.
Drugą formą mogą być standardowe pakiety, które przypadają pracownikowi z tytułu zajmowanego stanowiska lub wybrane w drodze negocjacji z poszczególnymi
pracownikami. Mogą mieć charakter socjalny i być przejawem dbałości organizacji
o sprawy pracownicze. W przypadku pozapłacowych środków motywacyjnych,
niematerialnych możemy mówić o wszelkiego rodzaju pochwałach, naganach,
opiniach czy poprawnych stosunkach międzyludzkich, w tym dobrych relacjach
z przełożonymi itp. Istotna wydaje się również forma publicznego nagradzania czy
stwarzania szans rozwoju, poprzez umożliwienie pracownikowi podejmowania
studiów lub innych form doskonalenia kwalifikacji, co przekłada się bezpośrednio
na jakość wykonywanej pracy.
Założenia metodologiczne
W pierwszym kwartale 2013 roku na terenie województwa mazowieckiego
zostało przeprowadzone badanie ankietowe pod kątem motywowania pracowników
zatrudnionych w firmach województwa mazowieckiego. Większość respondentów (tj. 61,1%) to pracownicy umysłowi ze stażem pracy powyżej 5 lat, 50,4%
badanych posiadało wykształcenie średnie, a 39,1% wykształcenie wyższe. Co
trzecia z badanych, to osoba młoda w wieku do 25 roku życia. Większość badanych
pochodziła z miasta (tj.63,7%). Rodzaj branży, w której pracowali ankietowani
ilustruje wykres 1.
Wykres 1. Rodzaj działalności
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.
Jak można zauważyć, najbardziej popularną branżą wśród badanych była
branża handlowa, w której było zatrudnionych 28,5% badanych. Nieco mniej pracowało w administracji publicznej (tj.15%), w edukacji jedynie 10,9%, pozostałe branże kształtowały się poniżej 10%. Narzędziem badania był kwestionariusz
Tamże s. 200
7
52
ankietowy, zawierający uporządkowaną listę pytań zamkniętych i otwartych. Pytania zamknięte pozwalały na użycie jednego lub kilku z podanych w ankiecie wariantów odpowiedzi. Pytania otwarte dawały swobodę formułowania odpowiedzi.
Ankiety były wypełniane przez respondentów. W badaniach przyjęto losowy dobór
próby. Próba została dobrana tak, by jak najlepiej odzwierciedlać wyniki w całej
populacji, Dopuszczalny margines błędu statystycznego założono na poziomie 4%,
poziom ufności na poziomie 0,95. Wielkość badanej populacji to 2427 tysięcy osób
w tym 1320 tys. mężczyzn i 1107 tys. kobiet.
Motywatory pozapłacowe w świetle badań
Realizując cel niniejszego artykułu autorzy badania zapytali respondentów,
które bodźce pozapłacowe stosowane są przez organizacje, w których pracują.
Praca jest dla większości ludzi jedną z najważniejszych rzeczy w życiu.
Pracownicy często obok atrakcyjnego wynagrodzenia wymieniają stabilność zatrudnienia. Tym bardziej w warunkach uogólnionej niepewności, świadomość bezpieczeństwa zatrudnienia jest nader ważnym elementem pozapłacowego motywowania pracowników. Czy firmy gwarantują ten element zatrudnienia, przedstawia
wykres 2.
Wykres 2. Poczucie bezpieczeństwa zatrudnienia
Jak można zauważyć, poczucie bezpieczeństwa swoim pracownikom oferuje
większość badanych firm. Taką opinię wyraziło 73,7% badanych.
W następnym pytaniu autorzy przyjrzeli się rozwojowi zasobów ludzkich.
Pod tym pojęciem rozumie się umożliwienie pracownikom uczenia się i ciągłego
rozwoju. Powinien być to proces strategiczny, mający na celu zaspokojenie potrzeb
zarówno firmy, jak i poszczególnych pracowników. Czy tak uważają pracodawcy
badanych respondentów wskazuje wykres 3.
53
Wykres 3. Możliwość rozwoju zawodowego
Jak można zauważyć, co drugi respondent uznał, że ta forma motywowania
pracowników do lepszej i efektywniejsze pracy występuje w firmach, w których
pracują.
Kontynuując tematykę rozwoju zapytano, czy pracownicy, którzy chcą
podwyższać swoje kwalifikacje mogą liczyć na dopłaty np. do studiów (wykres 4).
Wykres 4. Dopłaty do studiów
Dane wykazały, że z tą formą inwestycji w pracowników spotkało się 23,9%
badanych, tj. co piąty respondent. Następnym cennym „przywilejem” w ramach
rozwoju zasobów ludzkich jest urlop szkolny, który przy nawale obowiązków
zawodowych i prywatnych ułatwia studiowanie. Zagadnienie to ilustruje wykres 5.
Wykres 5. Urlop szkolny
54
Zebrane dane potwierdzają wcześniejsze wnioski, iż analogicznie przy braku
skierowań na studia, urlopy szkolne występują sporadycznie. Wykres 6 ilustruje opinię respondentów na temat możliwości dzielenia się
wiedzą i doświadczeniem z innymi pracownikami. Czy firmy tworzą swoim pracownikom takie warunki, które sprzyjają rozwojowi organizacji uczącej sie?
Wykres 6. Możliwość dzielenia się wiedzą i doświadczeniem z innymi pracownikami
Wyraźnie widać, iż wynik jest satysfakcjonujący, gdyż 71,8% respondentów
wyraziło pozytywne opinie na ten temat.
Partnerskie traktowanie przez współpracowników i przełożonych, to silny
bodziec motywacyjny do efektywniejszej pracy. Czy takie relacje mają miejsce
w firmach, w których pracują ankietowani, przedstawia wykres 7.
Wykres 7. Partnerskie traktowanie przez współpracowników i przełożonych
Większość badanych (tj.78,9%) uznało, że w miejscu pracy spotykają się
z partnerskim traktowanie przez współpracowników i przełożonych.
We współczesnych organizacjach, gdzie pracuje coraz więcej wyspecjalizowanych i wykształconych pracowników ważną rolę odgrywa tzw. partycypacja
w zarządzaniu, a więc współuczestniczenie w podejmowaniu ważnych, strategicznych decyzji8. Jak to przedstawiało sie w badanych organizacjach, przedstawia
wykres 8.
M. Armstrong, Zarządzanie zasobami ludzkimi. Wydanie II, Oficyna Wydawnicza, Kraków 2002
s. 636.
8
55
Wykres 8. Możliwość wpływania na kluczowe decyzje firmy
Na podstawie zebranych informacji można wnioskować, iż ten element zarządzania organizacją nie był rozpowszechniony w firmach, w których pracowali
respondenci i leży w gestii kierownictwa. Można zatem przypuszczać, że niektóre
firmy nie przywiązują wagi do budowania zaangażowania pracowników w sukces
organizacji.
Jednym z popularnych czynników należących do grupy motywatorów pozapłacowych jest coraz częściej współzawodnictwo w zespole pracowników. Czy
bodziec ten występuje w organizacjach zatrudniających badanych pracowników,
ilustruje wykres 9.
Wykres 9. Współzawodnictwo w zespole pracowników
Dla ponad połowy badanych omawiany aspekt motywacyjny nie jest obcy
firmom, w których pracują, jedynie 14,1% respondentów nie spotkało się z tego
typu zjawiskiem.
Kolejne elementy motywacji pozapłacowej dotyczyły m.in. dostępności do
pełnienia prestiżowych „ról” w organizacji, awansów pracowników oraz zarządzania karierą. Wykres 10 przedstawia możliwości zajmowania „zaszczytnych” stanowisk
przez badanych pracowników.
56
Wykres 10. Prestiżowy tytuł zajmowanego stanowiska
W opinii respondentów analizowany bodziec motywacji nie jest dość rozpowszechniony wśród pytanych pracowników.
Możliwość awansu, czyli zmiana stanowiska pracy na lepiej płatne lub bardziej prestiżowe w firmie to kolejny bodziec, zaliczany do tak zwanych ograniczonych zasobów organizacji. Jak zagadnienie to przedstawia się w świetle badań,
ilustruje wykres 11.
Wykres 11. Możliwość awansu
Jak ujawniają dane, bodziec ten, a zarazem forma nagradzania i dowartościowania pracowników występuje w stopniu umiarkowanym.
Zarządzanie karierą w najprostszym ujęciu to sposób, w jaki ludzie pną
się w górę na kolejne szczeble kariery poprzez awans lub rozszerzenie, czy też
wzbogacenie swoich organizacyjnych ról. Zagadnienie to prezentuje wykres 12.
Wykres 12. Budowanie ścieżki kariery pracowników
57
„Jeśli ktoś nie wie, do którego portu płynie - żaden wiatr nie jest dobry”. Te
słowa rzymskiego filozofa Seneki dobrze oddają otrzymane wyniki badań, gdyż ten
ważny aspekt zarządzania zasobami ludzkimi jest wyraźnie zaniedbywany przez
pracodawców pytanych respondentów.
Nienormowany czas pracy można rozumieć jako elastyczne formy organizacji czasu pracy, np. zadaniowy czas pracy, równoważny czas pracy, przerywany
czas pracy, praca w ruchu ciągłym lub praca zmianowa, indywidualny rozkład
czasu pracy, w tym ruchomy czas pracy i skrócony tydzień pracy, praca weekendowa, praca na wezwanie - w dzisiejszych czasach dla wielu pracowników
stanowi dość ważny element motywacji. Tym bardziej, że reakcją pracowników
na brak stabilizacji i pewności zatrudnienia jest tzw. koncepcja „wolnego najmity”.
„Wolny najmita”, to osoba, która czasowo sprzedaje swoje usługi (świadczy pracę)
różnym „nabywcom”, których traktuje jak kontrahentów, a nie jak pracodawców
lub swoich przełożonych. Z taka firmą „wolny najmita” się nie identyfikuje, mając na uwadze jedynie swoje własne korzyści. Nowe podejście wykreowało więc
pracownika, który traktuje siebie samego jako jednoosobową firmę działającą na
rynku i „biega od firmy do firmy”9.
Czy firmy oferują ten przywilej, ilustruje wykres 13.
Wykres 13. Nienormowany czas pracy
Jedynie co trzeci badany stwierdził, iż w jego firmie stosuje się podobne
elastyczne formy pracy. Należy wspomnieć, iż najczęściej wymienianymi korzyściami dla pracowników wynikającymi z faktu nienormowanego czasu pracy są:
możliwość dorobienia oraz możliwość pracy u kilku pracodawców, ewentualnie
możliwość zdobywania doświadczenia.
Często firmy np. prywatne nagradzając swoich pracowników oferują im
dodatkowe dni wolne od pracy. Czy wśród badanych pracowników byli tacy, którzy
korzystają z takich motywatorów, ilustruje wykres 14.
Zob. A. Krzętowska, A. Jagodziński, Motywowanie pracowników w warunkach niepewności - komunikat z badań, [W] Banki, przedsiębiorstwa i społeczeństwo w warunkach niepewności [red] J.
Grzywacz, S. Kowalski, Wyd. PWSZ Płock 2013 s. 19 -20.
9
58
Wykres 14. Dodatkowe dni wolne od pracy
Analiza danych wskazuje, iż zdecydowana większość respondentów nie
spotkała się z tym rodzajem bodźców motywacyjnych.
Kolejnym bodźcem motywującym do lepszej pracy może być dostęp do
internetu i poczty elektronicznej w miejscu pracy (wykres 15).
Wykres 15. Dostęp do Internetu i poczty elektronicznej
Na podstawie zebranych informacji można wnioskować, iż większość firm
oferuje swoim pracownikom dostęp do internetu i poczty elektronicznej.
Wśród stosowanych przez firmy zachęt niematerialnych wymienia się również publiczną pochwałę pracownika lub wręczanie dyplomów czy listów gratulacyjnych (wykres 16.)
Wykres 16. Publiczna pochwała, wręczanie dyplomów, listów gratulacyjnych
59
Co drugi respondent stwierdził, iż ten rodzaj motywatorów jest stosowany
w firmie, w której pracuje. Należy dodać, że publiczne wyrażanie uznania ma
doniosły walor. Oddziałuje na świadomość zbiorowości pracowników, pozostawia miły ślad w ich pamięci, posiada wyrazisty tzw. czynnik wyróżniający, który
decyduje o doniosłości nagrody, pogłębia jej znaczenie dla obdarowanego.
Kolejnym zagadnieniem były dodatki usprawniające pracę, np. telefon służbowy, samochód, laptop itp. (wykres 17)
Wykres 17. Dodatki usprawniające pracę, (telefon, samochód, laptop itp.)
Jedynie co trzeci pracownik w swojej firmie ma dostęp do w/w urządzeń
służbowych, usprawniających jego pracę.
Realizując cel niniejszego artykułu autorzy badania zebrali także opinie na
temat świadczeń socjalnych stosowanych w firmach, w których pracowali respondenci (wykres kres 18).
Wykres 18. Stosowanie pakietu świadczeń socjalnych
W świetle otrzymanych danych, wyraźnie widać, że stosowanie świadczeń
socjalnych jest dość rozpowszechnione wśród badanych pracowników i korzysta
z nich co drugi zatrudniony respondent. W trakcie analizy otrzymanych wyników
będzie można dowiedzieć się jakie to będą rodzaje świadczeń z grupy tzw. świadczeń socjalnych indywidualnych czy grupowych.
60
Coraz bardziej popularna wśród motywatorów niematerialnych stosowana
przez współczesne firmy jest dodatkowa opieka medyczna oraz dodatkowe ubezpieczenie (wykres 19).
Wykres 19. Dodatkowa opieka medyczna, dodatkowe ubezpieczenie
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych
Z przeprowadzonych badań wynika, że z tego typu motywatorów korzysta
co drugi badany pracownik. Świadczy to przede wszystkim o dobrej kondycji
finansowej firm, które proponują niniejsze elementy systemu motywacyjnego.
Wśród dodatków niepieniężnych można również wyróżnić bezpłatny lub
częściowo płatny dostęp do obiektów sportowych lub rekreacyjnych (wykres 20).
Wykres 20. Darmowe lub zniżkowe wejście do obiektów rekreacyjno - sportowych
Jak wynika z otrzymanych danych, 57,7% badanych pracowników „nigdy”
nie korzystało z tej formy nagród, natomiast 16,7% - „sporadycznie”.
Również dofinansowanie do udziału pracowników w wydarzeniach kulturalnych czy sportowych nie było rozpowszechnione w opinii badanych pracowników
(wykres 21).
61
Wykres 21. Bilety do kin i teatrów oraz na imprezy sportowe i kulturalne
W sumie jedynie co piąty respondent korzystał z powyższych elementów
motywacyjnych.
Kolejny element funduszu socjalnego to dopłaty do tzw. „wczasów pod
gruszą” (wykres 22.)
Wykres 22. Dopłaty do wypoczynku
Prawie połowa respondentów (tj. 47,8%) wyraziła swoją opinię negatywnie.
Podobna jest sytuacja, jeżeli chodzi o oferowanie pracownikom preferencyjnych
pożyczek finansowych.
Wykres 22. Preferencyjne pożyczki finansowe
62
Co drugi badany stwierdził, iż firma, w której pracuje nie proponuje tego
typu apanaży.
Podobne wyniki otrzymano, jeżeli chodzi o:
¾¾ zniżki w wybranych sklepach, restauracjach (bony towarowe),
¾¾ organizowanie spotkań integracyjnych,
¾¾ ryczałty na paliwo czy samochód służbowy do prywatnej jazdy.
Zakończenie
Jaki już stwierdzono wcześniej wśród czynników mających wpływ na motywację, pozycję szczególną zajmują pozapłacowe elementy systemu motywacyjnego pracowników.
Praktyka zarządzania zasobami ludzkimi wskazuje, że dobrze zaprojektowany
pakiet świadczeń pozapłacowych stanowi niezbędny element nowoczesnego systemu wynagradzania, natomiast same świadczenia pozwalają na uwzględnienie
indywidualnych potrzeb i oczekiwań pracowników.
Na podstawie uzyskanych informacji można dokonać ogólnego podziału
pozapłacowych elementów motywowania pracowników i wyróżnić ich ekonomiczne formy, na które składają się bodźce materialne i bodźce pozamaterialne. Do znanych przez respondentów bodźców materialnych w ramach pakietu
świadczeń socjalnych - aczkolwiek stosowanych w stopniu umiarkowanym
- można zaliczyć:
¾¾ dodatkową opiekę medyczną, ewentualnie dodatkowe ubezpieczenie;
¾¾ darmowe lub zniżkowe wejście do obiektów rekreacyjno - sportowych;
¾¾ dopłaty do wypoczynku;
¾¾ bilety do kin i teatrów oraz na imprezy sportowe i kulturalne;
¾¾ preferencyjne pożyczki finansowe;
Natomiast do najbardziej popularnych bodźców pozamaterialnych można
zaliczyć:
¾¾ możliwość rozwoju zawodowego;
¾¾ poczucie bezpieczeństwa zatrudnienia;
¾¾ możliwość dzielenia się wiedzą i doświadczeniem z innymi pracownikami;
¾¾ partnerskie traktowanie przez współpracowników i przełożonych;
¾¾ dostęp do Internetu i poczty elektronicznej;
¾¾ publiczną pochwałę, wręczanie dyplomów, listów gratulacyjnych.
Najrzadziej oferowane gratyfikacje pozapłacowe w opinii badanych, to:
¾¾ urlopy szkolny,
¾¾ dopłaty do studiów,
¾¾ możliwość wpływania na kluczowe decyzje firmy,
¾¾ możliwość awansu,
¾¾ budowanie ścieżki kariery pracowników,
¾¾ nienormowany czas pracy,
¾¾ dodatkowe dni wolne od pracy,
¾¾ dodatki usprawniające pracę, (telefon, samochód, laptop itp.).
63
Reasumując, analiza danych dotyczących metod pozapłacowego motywowania pracowników wskazuje, że firmy nie wykorzystują zbyt szerokiej palety
bodźców pozafinansowych. Świadczenia pozapłacowe charakteryzowały się dużą
dowolnością, zatem można przyjąć tezę, że nie uwzględniają faktycznych potrzeb
i oczekiwań pracowników.
Bibliografia
•• Adamiec M. Kożusznik B., Zarządzanie zasobami ludzkimi. Aktor- kreator- inspirator, Wydawnictwo AKADE, Kraków 2000.
•• Armstrong M. Zarządzanie zasobami ludzkimi. Wydanie II, Oficyna Wydawnicza,
Kraków 2002.
•• Griffin R.W., Podstawy zarządzania organizacjami, PWN, Warszawa 2001.
•• Jagodziński A., Zarządzanie zasobami ludzkimi w instytucjach ubezpieczenia zdrowotnego, Wyd. NOVUM Płock 2013.
•• Kopertyńska M.W. Motywowanie pracowników. Teoria i praktyka, Wydawnictwo
PLACET, Warszawa 2008.
•• Krzętowska A. Jagodziński A., Motywowanie pracowników w warunkach niepewności, [W] Banki, przedsiębiorstwa i społeczeństwo w warunkach niepewności.
(red.) J. Grzywacz, S. Kowalski, Wyd. PWSZ Płock 2013.
•• Piotrowski K., Organizacja i Zarządzanie, Wydawnictwo AlmaMer, Warszawa
2006.
•• Zarządzanie zasobami ludzkimi, „BIZNES” - Tom 5, PWN, Warszawa 2007.
OFF-REMUNERATION INCENTIVES OF EMPLOYEES’
MOTIVATION SYSTEM
Summary
Many people publicly claim that they work for money but often, during unofficial conversations, they say that in fact they are motivated by the off-remuneration benefits. However – as numerous studies show – indeed the financial
incentives play a very important role on the list of motivating factors, but after
the pay price rise they no longer fulfill their role. Definitely they can efficiently
attract new employees but they rarely motivate already employed workers.
This function is realized just by off-remuneration incentives and this is why
these issues are steadily growing in importance and their efficiency is worth
studying and searching.
Key words: motivating and motivation, motivation system, remuneration and
off-remuneration incentives of the motivation system
Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie
ISTOTA, BŁĘDY I BARIERY
W KOMUNIKOWANIU SIĘ W
ORGANIZACJI
1. Istota i zasady komunikowania się
Pojęcie komunikacji w literaturze przedmiotu pojawiło się pod koniec XIX
wieku. Od tamtego czasu powstało wiele różnych definicji tego pojęcia. Proces
ten był opisywany przez różnych autorów jako sytuacja, transmisja, mechanizm,
narzędzie czy reakcja. Definicje te niekiedy odbiegały od siebie znacząco, gdyż ich
ilość spowodowana była różnym podejściem do opisywanego zjawiska. Oto kilka
przykładów definicji komunikowania: „Komunikowanie - wymiana informacji
i przekazywanie znaczeń - jest podstawą systemu społecznego, czyli organizacji.
Wyjścia energii fizycznej uzależnione są od informacji o niej, a wejścia energii
ludzkiej są możliwe dzięki aktom komunikowania się. Podobnie przekształcenie energii (wykonanie pracy) zależy od komunikacji między członkami każdego
z podsystemów organizacyjnych i od komunikacji między członkami każdego
z podsystemów organizacyjnych i od komunikacji między podsystemami”1, „proces, w trakcie którego pewna osoba sprawia, że jej myśli, pragnienie lub wiedza
stają się znane i zrozumiałe dla innej osoby”2, „proces, w którym ludzie dążą do
dzielenia się znaczeniami za pośrednictwem symbolicznych komunikatów (przekazów)”3, „komunikowanie to dynamiczny proces, polegający na wymianie, tzn.
wysyłaniu i odbieraniu przekazów w ramach określonej sytuacji lub kontekstu”4,
„wymiana informacji i znaczeń.”5 Analizując powyższe definicje można zatem
przyjąć, że komunikowanie jest procesem, którego celem jest wymiana myśli,
dzielenie się wiedzą, informacjami i ideami. Proces ten wywołuje określone skutki
poprzez użycie zróżnicowanych środków.6
D. Katz, R. Kahn, Społeczna psychologia organizacji, PWN, Warszawa1979 s. 346.
T. Pszczołowski, Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wrocław 1978, s. 100.
3
J.A.F. Stoner, R.E. Freeman, D.R. Gilbert, Kierowanie, PWE, Warszawa 1999, s. 614.
4
W. Głodowski, Komunikowanie interpersonalne, Wydawnictwo Hansa Communication, Warszawa2006, s. 16.
5
J. Szczupaczyński, Podstawy zarządzania i kierowania ludźmi w organizacji, Międzynarodowa
Szkoła Menedżerów, Warszawa 1999, s. 117.
6
B. Doberek-Ostrowska, Podstawy komunikowania społecznego, Astrum , Wrocław 2004, s. 13.
1
2
66
Istnieją czynniki, które mogą spowodować skuteczność lub nieskuteczność
komunikacji, wymienia się: komunikat, kod, kanał, szum i sprzężenie zwrotne.
Komunikat jest to przekaz, forma zakodowania informacji, przyjmująca postać
przekazów werbalnych (przedmiotem są kody słowne) lub postać przekazów niewerbalnych (przedmiotem są kody analogowe).7 Natomiast sprzężenie zwrotne
stanowi reakcję na komunikat.8 Z kolei kodowanie jest czynnością tworzenia informacji, np. mówienie lub pisanie.9 Następuje przekształcenie informacji w system
znaków. Może się odbywać „poprzez tworzenie kodów słownych (werbalnych) na
poziomie obserwowalnym oraz poprzez tworzenie kodów analogowych na poziomie ukrytym (przekazy niewerbalne).”10
Natomiast dekodowanie to interpretowanie przez odbiorcę komunikatu
nadawanego przez nadawcę. Jest to proces dwuetapowy. Pierwszy etap to odebranie komunikatu, drugi jego interpretacja. Na proces dekodowania ma wpływ
doświadczenie odbiorcy, oczekiwania i podobieństwo znaczeń. Do porozumienia
dochodzi w chwili, gdy w umyśle odbiorcy zachodzi taki sam zamysł jak u nadawcy. Natomiast do nieporozumienia dochodzi w momencie, gdy komunikat u odbiorcy wywołuje myśl innego rodzaju niż u nadawcy.11
W przebiegu procesu komunikacji występuje także kanał, który służy do
przekazywania informacji od źródła do adresata (papier, powietrze, itp.). Komunikowanie odbywa się zwykle za pośrednictwem więcej niż jednego kanału. Jako
kanały komunikacyjne wykorzystywany jest słuch, wzrok, dotyk, zapach i smak.
Na przykład w sytuacjach twarzą w twarz, kanałami są różne narządy zmysłów,
wtedy jednocześnie mówimy i słuchamy, gestykulujemy, dodatkowo wydzielamy
zapach oraz czujemy zapach drugiej osoby. Bywa też, że podczas takiej rozmowy
dotykamy ją. Opisywany przykład przedstawia wykorzystanie wszystkich pięciu
zmysłów, lecz w procesie komunikowania najczęściej zaangażowane są trzy: słuch,
wzrok i dotyk.12
Mówiąc o procesie komunikowania się nie można pominąć zjawiska szumu,
który w dowolny sposób zniekształca proces komunikowania (kodowanie, przekazywanie, odkodowanie). Szum możemy podzielić na wewnętrzny, zewnętrzny
oraz semantyczny. Szum wewnętrzny to wszelkie uczucia towarzyszące w komunikowaniu się np. ból głowy, zmęczenie czy roztargnienie, a także uczucie złości,
nienawiści, stereotypy i uprzedzenia. Szum zewnętrzny wiążę się z otoczeniem
zewnętrznym procesu komunikowania np. nieodpowiednia temperatura (upał lub
chłód), hałas, uszkodzony odbiornik radiowy lub telewizyjny. Natomiast szum
semantyczny jest konsekwencją zamierzonego lub niezamierzonego złego użycia
R. Jurkowski, Komunikowanie się. Zarys wykładu, Wyższa Szkoła Menedżerska, Warszawa 2004,
s. 12
8
W. Błaszczyk, Metody organizacji i zarządzania. Kształtowanie relacji organizacyjnych, PWN,
9
W. Głodowski, Komunikowanie interpersonalne… j.w., s. 26.
10
R. Jurkowski, Komunikowanie się. Zarys wykładu…j.w.,s. 12, J.A.F. Stoner, R.E. Freeman, D.R.
Gilbert, Kierowanie…j.w., s. 510.
11
R. Jurkowski, , Komunikowanie się. Zarys wykładu…j.w., s. 14.
12
W. Głodowski, Komunikowanie interpersonalne… j.w., s. 31.
7
Istota, błędy i bariery w komunikowaniu się w organizacji
67
przez nadawcę znaczenia. Szum ten może blokować jego precyzyjne odkodowanie
przez odbiorcę13.
2. Formy komunikowania się w organizacji
W literaturze przedmiotu wyróżnia się różne formy komunikowania. Poniżej
zostaną omówione niektóre z nich, czyli: werbalne i niewerbalne, interpersonalne
i masowe, formalne i nieformalne oraz pionowe i poziome. W każdej z tych form
wystąpić mogą błędy mające ogromny wpływ na cały proces komunikowania się
w organizacji.
2.1. Werbalne i niewerbalne
Komunikacja międzyludzka, bez względu na poziom i sposób porozumiewania się, zależy od dwóch podstawowych form: komunikowania werbalnego i komunikowania niewerbalnego. To od nich zależy efektywność wszystkich procesów
komunikowania. Z reguły obie formy występują jednocześnie, uzupełniając się.
Jedynie w przypadku komunikatu radiowego, gdzie uczestnicy procesu komunikowania pozbawieni są kontaktu wzrokowego, proces komunikowania ogranicza
się jedynie do formy werbalnej.
Komunikowanie się w sposób werbalny tworzą dwie formy: ustna oraz pisemna. Aby mogły one istnieć potrzebne są odpowiednie narzędzia. Podstawowym
narzędziem komunikacji werbalnej jest język za pomocą, którego wyrażane też
są emocje. Należy pamiętać, że oprócz pozytywnych funkcji języka, może być on
także przyczyną konfliktu.
Retoryka, czyli sztuka mówienia, oznacza świadome lub nieświadome opanowanie przez nadawcę pewnych reguł i form używania języka14, odgrywa znaczącą rolę w komunikacji werbalnej. Jest miarą elegancji językowej, świadczącej
o kwalifikacjach, jak i zdolnościach danej osoby. Jest wizytówką osoby mówiącej,
dzięki której może stać się kluczem do niejednego sukcesu.15
Zdaniem wielu badaczy, wyznacznikiem dobrej komunikacji werbalnej jest
kultura i płeć. Ludzie o różnej narodowości cechują się odmienną formą przekazu.
Na przykład: Amerykanie cechują się otwartością i precyzją językową w bezpośrednim komunikowaniu się, natomiast Azjaci są podejrzliwi wobec rozmówcy
i mają problemy z wyrażaniem swoich uczuć. Podobnie jest w grupie kobiet oraz
mężczyzn. Kobiety są bardziej niezdecydowane oraz chętniej nawiązują długotrwałe relacje, natomiast mężczyzn cechuje zdecydowanie i nastawienie na osiąganie
celów.16
Forma ustna w komunikowaniu werbalnym daje komunikującym się większe możliwości wyrażania swoich uczuć, co pozwala na lepsze odzwierciedlenie
danego przekazu. Dzięki temu nadawca może nakierować swojego odbiorcę na
B. Doberek-Ostrowska, Podstawy komunikowania społecznego…j.w., s. 17.
Tamże, s. 82.
15
J. Baney, Komunikacja interpersonalna, Wyd. ABC a Wolters Kluwer business, współpr. IPS Wydawnictwo Warszawa 2009, s. 20-31.
16
B. Doberek-Ostrowska, Podstawy komunikowania społecznego…j.w s. 26.
13
14
68
konkretne rozwiązania czy sugestie. Może to jednak stwarzać pewne trudności,
które rzutują na dalszą współpracę. Taki komunikat może sprawić, że odbiorca
będzie miał tendencję do wyrażania skrajnych opinii, albo jego wnioski nie będą
traktowane na równi z rzeczywistymi faktami.17
Forma pisemna komunikacji w organizacji ma natomiast charakter formalny.
Stosowana jest głównie w listach, e-mailach, faksach, komunikowaniu się politycznym, ale także są to wszystkie oficjalne pisma, polecenia, instrukcje działania,
akty prawne czy też rozporządzania i decyzje. Zaletą tej formy komunikatu jest
jego trwałość, a wadą - formalny charakter oraz brak możliwości otrzymania od
odbiorcy bezpośredniej opinii na dany temat.18
W komunikacji werbalnej bardzo ważne jest także aktywne słuchanie, dzięki
czemu możliwa jest eliminacja nieporozumień. Skuteczne słuchanie warunkują
cechy charakteru, takie jak: obiektywizm, wnikliwość, cierpliwość, wytrwałość
oraz szczerość. Jednakże oprócz tego warto znać kilka typów słuchania, dzięki,
którym można dopasować się do danej sytuacji. Są nimi:
•• słuchanie informacyjne (stosowane w celu dokładnego zrozumienia dużej
różnorodności informacji, np. procedurę wykonywania zadań przekazywanych przez kierownika);
•• słuchanie oceniające (niezbędne w analizie sytuacji, w szczególności, gdy
partner stara się nas przekonać, np. „Czy potrzebuję dany towar, który tak
bardzo próbuje sprzedać partner?”);
•• słuchanie empatyczne (istotą jest udzielanie pomocy, rad oraz wsparcia
partnerowi procesu komunikowania się);
•• słuchanie nierefleksyjne (minimalne reakcje ustne jak: „mhm”, „uhm”,
w celu wyrażenia zainteresowania tematem prezentowanym przez nadawcę);
•• słuchanie refleksyjne (ściśle związane z tematem rozmowy, przejawiające
się poprzez zastosowanie dodatkowych pytań w celu zagłębiania tematu).19
Natomiast komunikowanie niewerbalne jest dużo bardziej złożone niż komunikowanie werbalne. Towarzyszy ono w codziennym życiu i odgrywa ważną
rolę w porozumiewaniu się w procesie pracy. Jest ono powszechne, nieustające
i mimowolne, którego nie można zatrzymać. Oznacza przekaz informacji bez użycia słów, a za pomocą „mowy ciała”.
Komunikowanie niewerbalne podzielić można na: wielokanałowe, względnie dwuznaczne, względnie spontaniczne, sprzeczne oraz zdeterminowane kulturowo. W wielokanałowym wykorzystywanych jest jednocześnie wiele składników,
na przykład gest ręką z jednoczesnym kiwnięciem głową, w czasie utrzymywania
stałego kontaktu wzrokowego. Dwuznaczność oznacza, że gesty w porównaniu do
słów są często różnie, a niekiedy inaczej odczytywane. Spontaniczność natomiast
związana jest z reakcją na występujący bodziec. O sprzeczności mówimy, gdy ciało
zachowuje się w zupełnie inny sposób niż wypowiadane są słowa. Przykładem
może być sztuczny uśmiech w sytuacji, gdy w środku targają nami negatywne
Tamże
Tamże, s. 27.
19
Tamże, s. 66-75.
17
18
69
emocje. Z kolei w determinacji kulturowej podkreślone jest zjawisko różnorodności, czyli w różnych częściach świata ten sam gest może być inaczej odbierany
lub symbolizować inne emocje.20
Nie należy pominąć funkcji jakie pełni komunikacja niewerbalna. Niektórzy
specjaliści przedmiotu wymieniają pięć głównych:
–– funkcja informacyjna – jest podstawową funkcją sygnałów niewerbalnych,
gdyż w każdej sytuacji komunikacyjnej wszystkie niewerbalne sygnały mają
znaczenie zarówno dla nadawcy jak i odbiorcy. Uważa się je za szczere,
ponieważ są niekontrolowane i nieświadome. Dostarczają specyficznych informacji, których zwykle nie można przekazać ani odebrać za pomocą przekazów werbalnych, np. nastawienie, pewność siebie czy stan emocjonalny.
–– funkcja definiowania i wspierania przekazów werbalnych – zrozumienie
komunikatów werbalnych musi być poparte komunikatem niewerbalnym,
a analiza tego związku pozwala na prawidłowe przetworzenie danego komunikatu przez odbiorcę. Dla przykładu sygnały niewerbalne mogą zaprzeczać
komunikatom werbalnym, nadawca mówi „Nie jestem zdenerwowany”,
a jednocześnie jego ton głosu zaprzecza tym słowom. Niekiedy zastępowanie słów gestami jest odbierane milej niż słowa, np. machanie ręką na
pożegnanie.
–– funkcja wyrażania postaw i emocji - dotyk, mimika, artykułowanie słów,
dystans są podstawowymi sposobami przejawiania emocji. Niewerbalne sygnały nie tylko przekazują emocje, ale także wskazują na ich intensywność.
Gniew, złość demonstrowane są przez gesty, intonację i natężenie głosu.
Okazywanie sympatii staje się bardziej wiarygodne, gdy towarzyszą temu
dotyk, miękki głos, zmniejszony dystans.
–– funkcja definiowania relacji - polega na definiowaniu relacji interpersonalnych, określając wzajemne stosunki między nadawcą a odbiorcą. Zmniejszenie dystansu, pochylenie ciała w kierunku partnera, częstszy i dłuższy
kontakt wzrokowy czy zrelaksowany układ ciała jest komunikatem zaufania,
sympatii, bliskości i podobieństwa. Natomiast stosowanie większego dystansu, rzadszy kontakt wzrokowy, napięta budowa ciała jest komunikatem
braku sympatii, bliskości i podobieństwa, a także może świadczyć o braku
lub bardzo małym stopniu zaufania.
–– funkcja kształtowania i kierowania wrażeniami - potrafimy szybko ocenić drugą osobę w chwili poznania właśnie dzięki sygnałom niewerbalnym. Przede wszystkim brane są pod uwagę takie kryteria jak: wiek, status społeczno-ekonomiczny, ale także aparycja, ubiór, tempo mówienia,
zachowanie.21
Można zatem powiedzieć, ze sygnały niewerbalne spełniając szereg funkcji
komunikacyjnych, mają znaczenie dla osiągania sukcesów w różnych sytuacjach
i kontekstach komunikacyjnych.
S. Frydrychowicz, Komunikacja interpersonalna w zarządzaniu, Wydawnictwo Forum Naukowe
PASSAT-Paweł Pietrzyk, Poznań 2009, s. 142-145.
21
W. Głodowski, Komunikowanie interpersonalne… j.w, s. 228-235.
20
70
2.2. Interpersonalne i masowe
W literaturze przedmiotu wymienione są dwie główne formy komunikacji:
komunikowanie bezpośrednie - interpersonalne i komunikowanie pośrednie - masowe. Wraz z rozwojem technologii, uzupełniono ten podział o komunikowanie
interpersonalne - medialne.
Proces komunikowania się na poziomie interpersonalnym określany jest
przez kontekst komunikacyjny, wpływający na jego komfort. Może on pomagać
w relacjach zachodzących między uczestnikami procesu, ale również go zaburzać.
Na interpretację wypowiedzi wpływają cztery rodzaje kontekstów. Pierwszy z nich
to instrumentalny, dotyczący sytuacji, w której odbywa się komunikacja, odnoszący się do gestów jak i słów, które dla różnych rozmówców mogą mieć odmienne
znaczenie. Drugi typ to kontekst interpersonalny, w którym głównie chodzi o to,
kto z kim się komunikuje. Posiada on duże znaczenie dla poprawnego zrozumienia
przekazywanej wypowiedzi, która może przybierać różną formę w zależności od
tego kto ją do kogo kieruje. Ten sam przekaz dla jednych może być rozkazem dla
innych prośbą. Trzeci rodzaj kontekstu ma charakter lingwistyczny, czyli wszystkie
wcześniejsze wypowiedzi poprzedzające dany komunikat, nawiązujące do niego.
Ostatnim typem jest kontekst kulturowy, w przypadku którego zrozumienie komunikatu zależy od podłoża kulturowego komunikujących się osób. W każdej z kultur
różne gesty czy słowa mają inne znaczenie dla każdej z osób.22
Natomiast komunikowanie pośrednie - masowe to „proces emisji komunikatów od nadawcy medialnego (komunikatora masowego) do publiczności środków
masowego przekazu za pośrednictwem mass mediów.”23 Przed laty, kojarzone były
z książkami, gazetami. Na dzień dzisiejszy kojarzone są głównie z telewizją, radiem czy Internetem. Komunikowanie masowe ma charakter impersonalny, czyli
brak jest bezpośrednich styczności między nadawcą oraz odbiorcą. W procesie
tym liczba zmysłów za pomocą których odbieramy wiadomość jest zredukowana do dwóch: słuchu i wzroku. Ze względu na brak bezpośrednich kontaktów
między uczestnikami procesu, sprzężenie zwrotne jest opóźnione. Odbiorca nie
ma możliwości, aby w jakikolwiek sposób wpłynąć na zmianę przekazu masowego sygnalizując nadawcy swój stosunek w chwili trwania przekazu. Masowa
publiczność będąc odbiorcami, dobrowolnie bierze udział w procesie, samodzielnie
interpretując przekaz i to od nich zależy, czy nadawca osiągnie zamierzony cel.24
2.3. Formalne i nieformalne
W organizacji w komunikacji wewnętrznej kierownicy mogą korzystać
z wielu różnych metod oraz narzędzi zarządzania informacją. Dobór narzędzi zależy od wielu czynników, wielkości firmy, środków finansowych, rynku na którym
Z. Nęcki, Komunikacja interpersonalna (w): Encyklopedia Psychologii, Red. W. Szewczuk, Fundacja Innowacja, Warszawa 1998, s. 150.
23
B. Doberek-Ostrowska, Podstawy komunikowania społecznego…j.w., s. 22.
24
M. Molęda-Zdziech, Socjologiczna problematyka komunikowania masowego (w): Komunikowanie
w perspektywie ekonomicznej i społecznej, Red. B. Jung, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa
2001 s. 14.
22
71
działa itp. Punktem wyjścia są kanały formalne i nieformalne oraz charakter przekazywanych informacji.
Komunikacja formalna przebiega w sposób zgodny z układem hierarchicznym, podziałem kompetencji, obowiązków i odpowiedzialności, czyli na przekazywaniu informacji drogą ustaloną przez procedury organizacyjne. Formalne kanały
nie muszą być opisane w dokumentacji określającej funkcjonowanie organizacji, ale mogą być efektem przyjętych zwyczajów i kultury organizacyjnej firmy.
Wpływają na skuteczność komunikacji na dwa sposoby. Po pierwsze, stają się
coraz dłuższe na skutek rozwoju organizacji, po drugie mogą utrudniać swobodny
przepływ informacji między różnymi szczeblami organizacji.25
Komunikacja formalna odbywa się za pośrednictwem kierowników lub/i poprzez pocztę - tradycyjną bądź elektroniczną, wewnątrzzakładowe akty normatywne (zarządzenia, polecenia, pisma ogólne, instrukcje, procesy technologiczne,
normy i normatywy, procedury itp.), zakładową gazetę, biuletyny informacyjne,
doraźne komunikaty pisane, bądź informacje przekazywane przez radiowęzeł czy
telewizję przemysłową, lokalne środki masowego przekazu (media), rozmowy indywidualne, wywieszanie określonych informacji na tablicach ogłoszeń, przyjęcia
pracowników, także w ramach skarg i zażaleń, sondaże, wywiady i inne formy
badania opinii pracowników.26
Należy podkreślić, że nie należy polegać tylko na komunikacji za pośrednictwem kierowników. W każdej organizacji znajdą się słabsi kierownicy, przez
których można liczyć się z przekłamaniami informacji. Zniekształceń jest tym
więcej, im bardziej będzie rozbudowana piramida kierownicza. W każdym przedsiębiorstwie powinno być jednocześnie wiele różnych kanałów informacyjnych,
dzięki którym możliwe są kontakty z pracownikami i kierownikami, a każdy z nich
ma określoną specyfikę.27 Podstawą komunikacji wysoko ocenianej przez pracowników jest rzetelność, aktualność i zrozumiałość, sposób przekazu, a także istotność
informacji z punktu widzenia wykonywanych zadań.28
Jednak niezależnie od stosowanych technik, efektywność komunikacji zależy od wielu czynników. W literaturze przedmiotu wyróżnia się m.in. stopień
sformalizowania systemu (określanie planów działań, okresowe badanie postaw),
kulturę organizacyjną opartą na zaufaniu (pracownicy nie będą wyrażać swoich
opinii otwarcie, jeżeli nie są pewni motywów postępowania kierownictwa), a także
reakcję menedżerów na opinie i pomysły pracowników (wdrażanie celnych sugestii
lub wyjaśnianie braku możliwości wprowadzenia określonego pomysłu).29 Należy
także nadmienić, że rozwój komunikacji formalnej prowadzi często do zarządzania partycypacyjnego, bowiem jeżeli pracownicy są lepiej zorientowani w celach
i planach firmy, jej silnych stronach i problemach, pozycji rynkowej, szansach
A. Olsztyńska, Komunikacja wewnętrzna w przedsiębiorstwie (w): Komunikowanie się w biznesie, Red. H. Mruk, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 2002, s. 171.
25
T. Oleksyn, Sztuka kierowania, Wyższa Szkoła Zarządzania i Przedsiębiorczości im. Bogdana
Jańskiego w Warszawie, Warszawa 2001, s. 219.
27
Tamże, s. 220.
28
A. Olsztyńska, Komunikacja wewnętrzna w przedsiębiorstwie…j.w., s. 174.
29
Tamże.
26
72
i zagrożeniach, jeżeli widzą, że właściciel i kierownictwo przedsiębiorstwa rzeczywiście chcą współpracy i oczekują ich zaangażowania i pomocy – zwykle
reagują pozytywnie. Do sprawnej komunikacji potrzebne jest jeszcze odpowiednie
sprzężenie z systemem motywacyjnym. Także odwrotnie system motywacyjny bez
dobrej komunikacji nie spełni swojej roli, a często się o tym zapomina.30
W komunikacji formalnej występują także zakłócenia, które mogą podlegać
sankcjom. Do dość częstych zakłóceń można zaliczyć niezachowanie tak zwanej
drogi służbowej czy nieuprawnionego przekazania informacji osobom trzecim,
które w określonych sytuacjach mogą być odebrane jako akt nielojalności.31
Natomiast komunikację nieformalną można określić jako komunikację
w organizacji, nie mającą oficjalnej sankcji, będącą siecią pogłosek32, składająca
się z wielu nieformalnych sieci informacyjnych nakładających się na siebie, przecinając się w wielu punktach33.
Ten rodzaj komunikacji ma szczególne znaczenie w organizacji. Dla pracowników firmy często jest to najbardziej wiarygodny kanał komunikacji. W organizacjach, w których panuje kultura organizacyjna oparta na zaufaniu i otwartej
informacji, komunikacja nieformalna może mieć bardzo korzystny wpływ na pracowników i stymulować ich kreatywność. W organizacjach, w których funkcjonuje
nieczytelny przepływ informacji oraz negatywna atmosfera pracy, komunikacja
nieformalna wielokrotnie potęguje złe stosunki między działami, pracownikami
i ich przełożonymi obniżając efektywność pracy i zwiększając rotację.34 Komunikacja nieformalna może wnosić wartości pozytywne jak i negatywne do organizacji, w zależności od tego jakie są jej cele i efekty. Nasila się ona głównie, gdy
pracownicy obserwują zjawiska, które ich niepokoją, w szczególności związane
z błędami w zarządzaniu, nieudolnością czy nieuczciwością, ale także, ze złą wolą
poszczególnych kierowników. Uogólniając, „im mniej jest dobrej komunikacji
formalnej, tym więcej komunikacji nieformalnej, nie zawsze dobrej.”35
Plotki i pogłoski to nieformalny obieg informacji między pracownikami,
który nie jest kontrolowany przez kadrę kierowniczą. Plotki są jednym z najbardziej popularnych kanałów przekazu informacji i w umiejętny sposób mogą być
wykorzystywane przez kierownictwo np. wykorzystywać do rozpowszechniania
informacji w postaci zamierzonych przecieków lub odpowiednio skierowanych
uwag. Mimo wszystko jest to niebezpieczny sposób komunikacji, ze względu na
możliwość powstania zniekształceń informacji. Identyfikacja źródeł plotki często
mija się z celem, biorąc pod uwagę tempo jej rozchodzenia się, dlatego kierownictwo powinno jak najszybciej wyjaśnić błędne i kontrowersyjne informacje.36
T. Oleksyn, Sztuka kierowania…j.w., s. 221.
Tamże, s. 220.
32
J.A.F. Stoner, R.E. Freeman, D.R. Gilbert, Kierowanie…j.w., s. 519.
33
Tamże
34
A. Olsztyńska, Komunikacja wewnętrzna w przedsiębiorstwie…j.w., s. 174.
35
T. Oleksyn, Sztuka kierowania…j.w, s. 222.
36
A. Olsztyńska, Komunikacja wewnętrzna w przedsiębiorstwie…j.w, s. 174.
30
31
73
2.4. Pionowe i poziome
Miejsce nadawcy i odbiorcy komunikatu w hierarchii organizacyjnej określa struktura organizacji. Wpływa ona także na treść przekazywanych informacji.
W organizacjach informacje przekazywane są zgodnie z zależnościami służbowymi oraz poza nimi w kierunku pionowym (od przełożonych do podwładnych
i odwrotnie) i poziomym (pomiędzy współpracownikami i komórkami organizacyjnymi).37 Obie te formy komunikowania się są narażone na zakłócenia. Komunikacja „w dół” zazwyczaj jest filtrowana, modyfikowana albo zatrzymywana na
poszczególnych szczeblach w chwili, gdy menedżerowie zastanawiają się jakie
informacje powinny być przekazane podwładnym. Podobnie jest w komunikacji
„w górę”. Menedżerowie średniego szczebla uważając za swój obowiązek chronić swoich przełożonych przed nieistotnymi danymi, przekazywanymi przez podwładnych, filtrują, streszczają lub zmieniają informacje na te, które są istotne do
przekazania. Ponadto menadżerowie średnich szczebli zazwyczaj nie przekazują
informacji swoim przełożonym, które stawiałyby ich samych w złym świetle. Tak
więc komunikacja pionowa jest często niepełna lub niedokładna.
Problemy w komunikacji „w dół” zazwyczaj występują w chwili, gdy
zwierzchnicy nie przekazują podwładnym informacji potrzebnych do sprawnego
wykonywania zadań. Niekiedy zamierzonym celem jest nie przekazywanie ważnych informacji lub nie niedoinformowanie pracowników, w jaki sposób mają
wykonywać swoją pracę, aby uzależnić ich od siebie. Skutkiem tego najczęściej
jest poczucie niepewności lub bezsilności pracowników, co w konsekwencji prowadzić może do niemożności należytego wykonywania zadań. Pracownicy, którzy czują się zagrożeni przez innych, nie są skłonni do kooperacji. Zagrożenie
to wynika z rywalizacji o premię, władzy, przywilejów, wzrostu wynagrodzenia
czy też nieoficjalnych kontaktów zawodowych. Utechnicznienie pracy w dziale,
powoduje trudność w porozumiewaniu się między różnymi specjalistami, a nikła motywacja do usprawnienia wymiany informacji między działami zmniejsza
efektywność funkcjonowania każdego z nich. Przeładowanie informacjami we
własnym wydziale zniechęca do przyjmowania kolejnych czy też przekazywania
innym wiadomości.38
3. Błędy i bariery w komunikowaniu się w organizacji
Zaburzenia występujące w komunikacji są przyczyną licznych nieporozumień. Zła komunikacja w organizacji jest efektem działania wielu czynników.
Poniżej została przedstawiona lista najczęściej stosowanych przeszkód na drodze
do właściwego porozumiewania się ludzi:
•• Nadawca nie wierzy w treść przekazywanej przez siebie informacji.
•• Odbiorca ma niewielką wiedzę na temat odbieranej informacji.
•• Odbiorca nie jest zainteresowany treścią odbieranej informacji.
M. Miszczak, Metody i środki stosowane w komunikacji wewnątrz organizacyjnej, (w): Zarządzanie
potencjałem ludzkim w organizacji XXI wieku, Red. K. Piotrkowski, Wojskowa Akademia Techniczna, Warszawa 2006, s. 213.
38
Tamże, s. 214.
37
74
••
••
••
••
••
Nadawca lub odbiorca są skupieni na informacji.
Ludzie nieświadomie nie potrafią przekazać tego, co chcą.
Występują różnice kulturowe, których podłożem jest nieznajomość języka
Między nadawcą i odbiorcą istnieje różnica pod względem statusu.
Jedna lub obie komunikujące się strony specjalnie przekazują sobie niewłaściwe informacje.
•• Występują zewnętrzne zakłócenia
•• Presja czasu nie pozwala na efektywne porozumiewanie się.39
Barierą komunikacyjną nazywamy zakłócenie skutecznego porozumiewania się.40 Komunikacja wewnętrzna jest szczególnie podatna na różnego rodzaju
zniekształcenia i przekłamania, ponieważ dotyczy ona ludzi i ich indywidualnych
cech charakteru, przekonań, postaw czy też przyzwyczajeń. Jedną z barier jest nieostrożność, która zazwyczaj przejawia się, gdy nadawca mówi bez zastanowienia
się, to co przychodzi mu na myśl. Pracownik może przypadkowo ubliżyć koledze,
mówiąc co ma na myśli, nie zastanawiając się nad tym czy takie słowa rzeczywiście
powinien przekazać. Nieostrożność w komunikowaniu może przejawiać także odbiorca, gdy nie słucha czynnie. Kolejną barierą jest zniekształcenie motywu, które
występuje zazwyczaj, gdy odbiorca słucha wybiórczo przekazywanych informacji,
odbierając te, które są zgodne z jego przekonaniami, ignorując natomiast takie,
które są sprzeczne, wobec których ma uprzedzenia. Bywa też tak, że nadawca
przedstawia daną sprawę na swój sposób, akcentując w niej to co sam uznaje za
ważne, a nie to co zazwyczaj jest. Do barier w komunikowaniu się zaliczyć także
można nadmierne zaabsorbowanie sobą, które przejawia się w skłonnościach do
mówienia o sobie i słuchania siebie. Charakteryzujący się tym uczestnicy procesu komunikowania się nie interesują się tym, co inni mają do powiedzenia, nie
koncentrują się na odbiorze informacji i na nadawcy, ale nad ustaleniem tego, co
sami mają do przekazania i jakie to wywrze wrażenie na innych. Zabrawszy głos
mówią na ogół dopóki wypowiedź nie zostanie przerwana. Jeżeli taka wypowiedź
zostanie przerwana, poprzez okazanie dezaprobaty potrafią brutalnie zakończyć
komunikowanie się. Bariera przejawianie zachowań obronnych, podczas procesu
komunikowania wiąże się z nadmierną troską o to, by sobie nie zaszkodzić. Takie
zachowania demonstrowane są wówczas, gdy uczestnik procesu komunikowania
się czuje się zagrożony, niezależnie od tego czy dane zagrożenie jest rzeczywiste
czy tylko wymyślone. Tendencję do przejawiania zachowań obronnych determinują: ocenianie, podkreślanie pewności, kontrolowanie. Mogą one istotnie utrudniać
efektywne komunikowanie się. Występowanie w procesie komunikowania braku
zaufania, może być istotną przeszkodą, gdy nadawca komunikatu jest postrzegany
jako niewiarygodna osoba, przekazująca sprzeczne lub niespójne informacje bądź
niedysponująca odpowiednią wiedzą w danej dziedzinie. Nastawienie do nadawcy,
może także stanowić jedną z głównych barier w porozumiewaniu się, zwłaszcza
gdy otrzymaliśmy wcześniej o nadawcy negatywne informacje. Emocje wyrażone
J. Szaban, Miękkie zarządzanie. Ze współczesnych problemów zarządzania ludźmi, EQUIS Wyższa
Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego, Warszawa 2003, s. 80.
40
S. Frydrychowicz, Komunikacja interpersonalna w zarządzaniu…j.w., s. 171.
39
75
przez nadawcę, gniew, zazdrość, nienawiść, radość, mogą warunkować rozumienie
przekazywanych komunikatów. Krytyka wyrażona przez rozgniewanego kierownika sprawia, że pracownik przyjmuje postawę obronną, która utrudnia prawidłowe
porozumiewanie się. Jedną z głównych barier w procesie komunikowania w organizacji są różnice językowe. Używanie przez nadawcę, słów niezrozumiałych przez
odbiorcę, utrudnia zrozumienie treści, warunkując prawidłową reakcję zwrotną.
Różnice pod względem wieku, doświadczenia, poziomu wykształcenia, cenionych wartości także nie są obojętne dla skutecznego komunikowania się między
nadawcą a odbiorcą. U każdego z nich inny zespół czynników może składać się
na rozumienie odbieranego przekazu.41
Natomiast, aby komunikacja wewnętrzna przebiegała płynnie bez większych
zakłóceń, należy pamiętać, żeby być sobą, unikać żargonu czy wydumanych słów,
które nikomu nie imponują, a wręcz zazwyczaj odcinają nadawcę od odbiorcy.
Najlepiej komunikować się krótko i prosto, aby właściwa informacja szybko dotarła
i została zrozumiała. Ponadto, nie oceniać odbiorcy „na pierwszy rzut oka”, nie
mając do tego tak naprawdę żadnych podstaw, poza tym, co zanotował nasz zmysł
wzroku. Warto słuchać uważnie, jakie informacje są przekazywane, by móc pokazać, że się rozumie zarówno to, co jest mówione, ale także jakie wiążą się z tym
emocje oraz unikać takich zachowań, które będą ludzi zniechęcać i alienować.42
Podsumowanie
W procesie komunikowania ważne jest to, aby podczas porozumiewania
się sprawdzać i oceniać, czy komunikat jest dobrze rozumiany. Jedną z metod jest
parafrazowanie, czyli powtarzanie własnymi słowami usłyszanej informacji oraz
zadawanie pytań. Pytania mogą być otwarte i zamknięte. Odpowiedź na pytanie
zamknięte to: „tak” lub „nie”. Metoda ta nie jest zalecana w rozmowie z klientem.
Najlepszą formą rozmowy z drugą osobą są pytania otwarte, które prowokują go
do otwartego wyrażenia się, uzewnętrznienia swoich potrzeb, opinii czy też oczekiwań. Kolejną zaletą tych pytań jest oddanie kontroli nad procesem komunikacji
rozmówcy.
Strategia komunikacji w organizacji powinna dotyczyć analizy tego co pracownicy chcą usłyszeć, ale również tego co kierownictwo ma im do powiedzenia.
Kierownictwo powinno przekazywać jasno i zrozumiale komunikaty dotyczące
wartości, planów, zamiarów, osiągnięć i wyników oraz propozycji, biorąc pod uwagę zdanie i opinię swoich pracowników. Ważne jest to, aby omawiać z pracownikami swoje komunikaty, bowiem wzmacnia to ich poczucie zaangażowania, akceptacji i wkładu w sukces organizacji. Pracownicy chcą usłyszeć o sprawach mających
wpływ na ich pracę i chcą mieć także szansę ich skomentowania. Do tych spraw
należą m.in. zmiany metod i warunków pracy czy też godzin pracy, zasad i warunków zatrudnienia, plany firmy mogące wpływać na płacę i bezpieczeństwo43.
41
J. Stankiewicz, Komunikowanie się w organizacji, Astrum, Wrocław 1999, s. 137-139.
J. Szaban, Miękkie zarządzanie…j.w., s. 82-84.
M. Armstrong, Zarządzanie zasobami ludzkimi, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2004, s. 652-654.
42
43
76
Wielu specjalistów przedmiotu podejmuje problematykę komunikowania
się w organizacji w swoich badaniach naukowych. Autorka niniejszego artykułu
w przeprowadzonym przez siebie badaniu wykazała także, znaczenie komunikacji
dla sukcesu każdej organizacji. Celem badania była identyfikacja źródeł, z których
pracownicy dowiadują się co dzieje się w pracy, określenie roli jaką w organizacji
pełni komunikacja, a także sprawdzenie - w zależności od preferowanego źródła informacji - zadowolenia z relacji międzyludzkich, zadowolenia z zarobków
i ogólnej satysfakcji z pracy oraz kontaktów z przełożonymi. Postawiono roboczą
hipotezę, że forma źródeł informacji z jakich pracownicy dowiadują się o tym co
dzieje się w miejscu pracy mają wpływ na ich ogólną satysfakcję z pracy, zadowolenie z zarobków, stosunków międzyludzkich oraz kontaktów z przełożonymi.
Dodatkowo postawiono kilka hipotez szczegółowych, które zostały pozytywnie
zweryfikowane. Generalnie badanie wykazało, jak dużą rolę i znaczenie ma komunikacja w organizacji i jak bardzo wpływa na satysfakcję i zadowolenie z pracy.44
Bibliografia
•• Armstrong M.: Zarządzanie zasobami ludzkimi. Kraków: Oficyna Ekonomiczna
2004.
•• Baney J.: Komunikacja interpersonalna. Warszawa: Wyd. ABC a Wolters Kluwer
business, współpr. IPS Wydawnictwo 2009.
•• Błaszczyk W.: Metody organizacji i zarządzania. Kształtowanie relacji organizacyjnych. Warszawa: PWN 2005.
•• Doberek-Ostrowska B.: Podstawy komunikowania społecznego. Wrocław: Astrum
2004.
•• Frydrychowicz S.: Komunikacja interpersonalna w zarządzaniu. Poznań: Wydawnictwo Forum Naukowe PASSAT-Paweł Pietrzyk 2009.
•• Głodowski W.: Komunikowanie interpersonalne. Warszawa: Wydawnictwo Hansa
Communication 2006.
•• Jurkowski R.: Komunikowanie się. Zarys wykładu. Warszawa: Wyższa Szkoła
Menedżerska 2004.
•• Katz D., Kahn R.: Społeczna psychologia organizacji. Warszawa: PWN 1979 s. 346.
•• Miszczak M.: Metody i środki stosowane w komunikacji wewnątrz organizacyjnej.
(w): Zarządzanie potencjałem ludzkim w organizacji XXI wieku. Red. K. Piotrkowski. Warszawa: Wojskowa Akademia Techniczna 2006.
•• Molęda-Zdziech M.: Socjologiczna problematyka komunikowania masowego. (w):
Komunikowanie w perspektywie ekonomicznej i społecznej. Red. B. Jung. Warszawa: Oficyna Wydawnicza SGH 2001.
•• Nęcki Z.: Komunikacja interpersonalna. (w): Encyklopedia Psychologii. Red. W.
Szewczuk. Warszawa: Fundacja Innowacja 1998.
•• Oleksyn T. Sztuka kierowania. Warszawa: Wyższa Szkoła Zarządzania
i Przedsiębiorczości im. Bogdana Jańskiego w Warszawie 2001.
44
B. Sypniewska: Rola i znaczenie komunikacji w organizacji-raport z badań. Płock: Nauki Ekonomiczne t. XVIII 2013 s. 81-101.
77
•• Olsztyńska A.: Komunikacja wewnętrzna w przedsiębiorstwie. (w): Komunikowanie
się w biznesie. Red. H. Mruk. Poznań: Akademia Ekonomiczna w Poznaniu 2002.
•• Pszczołowski T.: Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji. Wrocław:
Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1978.
•• Stankiewicz J.: Komunikowanie się w organizacji. Wrocław: Astrum 1999.
•• Stoner J.A.F., Freeman R.E., Gilbert D.R.: Kierowanie. Warszawa: PWE 1999.
•• Sypniewska B.: Rola i znaczenie komunikacji w organizacji-raport z badań. Płock:
Nauki Ekonomiczne t. XVIII 2013.
•• Szaban J.: Miękkie zarządzanie. Ze współczesnych problemów zarządzania ludźmi.
Warszawa: EQUIS Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona
Koźmińskiego 2003.
•• Szczupaczyński J.: Podstawy zarządzania i kierowania ludźmi w organizacji. Warszawa: Międzynarodowa Szkoła Menedżerów 1999.
THE ESSENCE, MISTAKES AND BARRIERS
IN THE PROCESS OF COMMUNICATION WITHIN
AN ORGANIZATION
Summary
The process of communication accompanies every human being all the time.
Communication in the organization makes up the issue which is very often raised
in the subject literature. The authors pay special attention to its importance and
influence which it can wield upon the operation and functioning of every organization. The adequate course of communication, without major disturbances,
enables more efficient accomplishment of tasks, it builds up relations between
employees and management, it also makes the workers be more engaged in their
work. This study presents the problems relating to the essence and significance
of communication within an organization. Various forms of communication
are presented while being connected with mistakes which take place in the
process of communication in the organization. Moreover, the basic mistakes,
disturbances and barriers are discussed in the context of this so important issue
for the organization.
Key words: interpersonal communication, communication within an organization, interpersonal relations, an organization, employees
„Misją każdego przedsiębiorstwa jest tworzenie wartości
dla jego właścicieli”.
FORMY PRAWNO – ORGANIZACYJNE
PRZEDSIĘBIORSTW
Wprowadzenie
Nie wiem, czy często się zastanawiamy, jak powstają formy prawno – organizacyjne przedsiębiorstw (organizacji)? Ktoś powie:
…to oczywiste, wyboru tego dokonuje się w momencie tworzenia danej
organizacji (firmy, przedsiębiorstwa).
W porządku. W wielu jednak przypadkach, forma ustalana na początku
w „fazie narodzin organizacji”, w późniejszym okresie ulega zmianie. Określamy
to ogólnie mianem przekształceń. Mogą być one następstwem kolejnych etapów
rozwojowych organizacji i sprowadzać się do zmiany jednej formy na inną. Bowiem
w danych warunkach może ona stwarzać lepsze perspektywy odniesienia sukcesu
lub w skrajnych przypadkach złagodzić likwidację, upadłość czy bankructwo.
Jak dokonać najlepszego dopasowania formy prawno – organizacyjnej do
zróżnicowanych warunków prowadzenia działalności gospodarczej w zmiennym,
narażonym na „uogólnioną niepewność” otoczeniu?
Jest to na pewno interesująca perspektywa nowoczesnego postrzegania organizacji we współczesnych realiach rynkowych.
1. Rodzaje organizacji gospodarczych – zagadnienia
wstępne
Generalnie formy prawne można ująć w dwie kategorie:
¾¾ prawa publicznego,
¾¾ prawa handlowego.
W ramach prawa publicznego rozróżnia się jednostki użyteczności publicznej, stanowiące własność państwową lub komunalną i typu non profit. Natomiast
do form prawa handlowego zalicza się:
¾¾ jednoosobowe przedsiębiorstwa osoby fizycznej,
¾¾ działalność gospodarczą pod imieniem wspólników związanych umową spółki
cywilnej,
80
¾¾ spółki osobowe (spółka jawna, partnerska, komandytowa, komandytowo
– akcyjna),
¾¾ spółki kapitałowe (z ograniczoną odpowiedzialnością, spółka akcyjna, spółka
joint venture, spółdzielnie).
Podmioty gospodarcze prowadzą działalność produkcyjną, handlową lub
usługową. W działalności gospodarczej mamy do czynienia z zaopatrzeniem,
produkcją i sprzedażą, w handlowej istotne jest zaopatrzenie i zbyt, natomiast
w usługowej – zaopatrzenie i bezpośrednio świadczone usługi.
W naszym rodzimym systemie gospodarczym najbardziej rozpowszechnioną formą organizacji komercyjnych jest przedsiębiorstwo, przez które rozumie się
organizację stanowiącą „…układ (kompozycję) podstawowych czynników produkcji
(pracy ludzkiej oraz środków i przedmiotów pracy). Podstawą funkcjonowania
przedsiębiorstwa jest systematyczna wymiana dóbr o charakterze materialnym
i niematerialnym z otoczeniem1”.
Przedsiębiorstwa prowadzą działalność np. w sferze produkcji, handlu, wydobywania kopalin czy budownictwa. I tak, stosowne przepisy prawne określają
osobę prowadzącą działalność jako „przedsiębiorcę”, natomiast instytucję gospodarczą tworzy całość organizacji, służącej do prowadzenia działalności gospodarczej, czyli „przedsiębiorstwo2”.
Ogólnie rzecz biorąc, przedsiębiorstwa to w świetle prawa podmioty, które
we własnym imieniu wykonują działalność zarobkową w sposób zorganizowany
i ciągły.
Warto wiedzieć, że w literaturze również definiuje się termin „firma”.
„Firma jest jednostką podlegającą zarządzaniu. Jest to organizacja, która prowadzi działalność gospodarczą pod określoną nazwą i która kontroluje,
w jaki sposób ziemia, praca i kapitał są wykorzystywane. Podejmuje ona decyzje
w takich kwestiach, jak wybór metod produkcji, wzoru produktów, sposobu zbytu
wytworzonych towarów3”.
Porządkując dotychczasowe rozważania należy przyjąć, iż do podstawowych podmiotów gospodarczych występujących w poszczególnych formach prawno – organizacyjnych zalicza się przedsiębiorstwa sektora publicznego (państwowe
i komunalne) oraz sektora prywatnego (przedsiębiorstwo osoby fizycznej, spółki,
spółdzielnie).
Kolejne zagadnienie dotyczy czynników, które trzeba brać pod uwagę przy
wyborze danej formy prawnej podmiotu gospodarczego.
Przede wszystkim, właściwą formę przedsiębiorstwa wybierają inwestorzy spośród typów instytucji dostępnych w porządku prawnym. Tylko niektóre
rodzaje działalności gospodarczej musza być prowadzone w konkretnej formie,
np. w formie spółki akcyjnej musi być prowadzona działalność ubezpieczeniowa,
Por. B. Kożuch, Nauka o organizacji. Warszawa, CeDeWu 2010 s. 111.
S. Piątek, Instytucjonalne formy organizacji. W: Organizacja i zarządzanie w zarysie, red. J. Bogdanienko, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania UW Warszawa 2010 s. 36 – 37.
3
G.F. Stanlake, Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1992 s. 141.
1
2
Formy prawno – organizacyjne przedsiębiorstw
81
maklerska, gry losowe, giełdy, fundusze inwestycyjne. Generalnie, do najważniejszych czynników przy wyborze danej formy zaliczymy4:
¾¾ rozmiar działalności,
¾¾ wielkość posiadanych zasobów kapitałowych,
¾¾ możliwości pozyskania wspólników,
¾¾ czasu niezbędnego do rozpoczęcia działalności przedsiębiorstwa,
¾¾ kosztów prowadzenia ewidencji finansowo – księgowej,
¾¾ wyboru formy zatrudnienia w swojej firmie,
¾¾ posiadanych przez organizatorów przedsięwzięcia umiejętności i kwalifikacji.
Istotnym czynnikiem wyboru formy jest także to, w jakim zakresie każdy
z inwestorów powinien mieć wpływ na zarządzanie daną organizacją. Na przykład
spółki osobowe zapewniają taki wpływ, natomiast spółki kapitałowe umożliwiają
jedynie korzystnie z prawa głosu na zgromadzeniu wspólników lub na walnym
zgromadzeniu. W większości organizacji gospodarczych liczba głosów przysługujących inwestorowi jest uzależniona od liczby udziałów lub akcji, natomiast
w spółdzielniach każdy spółdzielca dysponuje jednym głosem5.
Kolejne zagadnienie dotyczy z kolei struktury organizacji gospodarczej.
Typowa organizacja obejmuje potocznie nazywane „ciało” reprezentujące wszystkich inwestorów (np. zgromadzenie wspólników), organ zarządzający (np. zarząd,
dyrektor) oraz organ wewnętrznego nadzoru (np. rada nadzorcza, komisja rewizyjna). Główne relacje istotne dla organizacji gospodarczych wynikają z przepisów
prawnych i dotyczą władz publicznych, pracowników i kontrahentów. Władze
sprawują nad przedsiębiorstwem nadzór oparty na możliwości prowadzenia kontroli działalności przedsiębiorcy i wydawania nakazów usunięcia naruszeń prawa
(np. inspekcja pracy, inspekcja sanitarna, skarbowa, organy koncesyjne, zezwalające). Należy wspomnieć jeszcze, że pomiędzy przedsiębiorstwem a zatrudnionymi w nim pracownikami występuje stosunek pracy podporządkowanej, oparty na
umowie o pracę, umowie zlecenia lub kontrakcie menedżerskim. Także stosunki
handlowe z dostawcami i odbiorcami produktów bądź usług są oparte na umowach
dostawy, sprzedaży, o dzieło itp.
Najpowszechniejszą formą działalności gospodarczej jest działalność gospodarcza osób fizycznych. Podstawę prawną tej działalności reguluje ustawa
z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej6 oraz przepisy Kodeksu Cywilnego7. Cechy charakterystyczne tego typu działalności, to relatywnie małe
nakłady niezbędne do rozpoczęcia działalności, całkowitą odpowiedzialność za
firmę ponosi jej właściciel, który również dysponuje w całości osiąganym zyskiem,
zdolność gromadzenia kapitału ograniczona jest wielkością zysków właściciela8.
Przedsiębiorstwo jednoosobowe jest przedsiębiorstwem jednego właściciela będącego osobą fizyczną, niezależnie od liczby pracowników, których w nim
6
7
8
4
5
Por.: B. Kożuch, Nauka o organizacji…j.w., s. 112.
S. Piątek, Instytucjonalne formy organizacji…j.w., s. 37.
Dz.U. Nr 173, poz. 1807 z późn. zm..
Kodeks cywilny ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. (Dz.U. Nr 16 poz. 93 z późn. zm.).
J. Duraj, Podstawy ekonomiki przedsiębiorstwa, PWE Warszawa 2000, s. 113.
82
zatrudnia. Właściciel odpowiada w sposób wyłączny i bez ograniczeń za wszelkie
zobowiązania wynikające z działalności firmy. Organizacje takie są to zazwyczaj
małe i prowadzą działalność głównie w takich dziedzinach, jak: handel, usługi,
rolnictwo czy drobna produkcja9.
2. Spółka cywilna oraz spółki handlowe
Nikła możliwość szybkiego zgromadzenia dużego kapitału w przedsiębiorstwach jednoosobowych, stanowi jedną z fundamentalnych przesłanek tworzenia
spółek. Przedsiębiorstwa spółki dzielimy na spółki cywilne i handlowe. Handlowe z kolei dzielą się na spółki osobowe (jawna, partnerska, komandytowa oraz
komandytowo – akcyjna), spółki kapitałowe (spółka z o.o, spółka akcyjna) oraz
spółki kapitałowe tworzone z udziałem kapitału zagranicznego typu join venture.
Spółka cywilna działa według przepisów art. 860 – 875 Kodeksu Cywilnego.
Rejestrowana jest w urzędzie skarbowym oraz sądowym rejestrze przedsiębiorstw.
Powstaje w wyniki zawarcia umowy pisemnej przez dwóch lub więcej wspólników.
Umowa określa główne cele gospodarcze spółki, czas trwania, sposób prowadzenia
działalności, rodzaj i wysokość wkładów, zasady udziału wspólników w stratach
i zyskach oraz zasad rozwiązania spółki. Za zobowiązania spółki wspólnicy odpowiadają solidarnie, całym swym majątkiem. Spółka cywilna nie ma osobowości
prawnej. Korzyści i wady tworzenia spółek cywilnych przedstawia tabela 1.
Tabela 1. Korzyści i wady spółek cywilnych
Korzyści
Wady
• dodatkowe środki finansowe
• nieograniczona odpowiedzialność, gdyż
wnoszone przez wspólników
każdy ze wspólników ponosi nieogranizwiększają możliwości rozwoju
czoną odpowiedzialność za zobowiązania
przedsiębiorstwa;
spółki;
• nowe pomysły i doświadczenia związane z organizacją firmy, jakie mogą • ograniczone zasoby kapitału;
wnieść wspólnicy;
• proste i korzystne rozwiązania po• nietrwałość związana z możliwością podatkowe i prawne.
wstania konfliktów między wspólnikami.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: B. Kożuch: Nauka o organizacji. Warszawa: CeDeWu 2010 s. 114.
Spółki handlowe posiadają tzw. ograniczoną osobowość prawną. Prowadzą działalność pod własną firmą, mogą we własnym imieniu nabywać prawa
(np. własność nieruchomości), zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozywane.
Istnieje wyodrębniony majątek spółki, na który oprócz indywidualnego wkładu
wspólników składa się również ten nabyty na rzecz spółki w trakcie jej trwania.
W przeciwieństwie od spółki cywilnej, odpowiedzialność wspólników za zobowiązania spółki handlowej ma charakter subsydiarny. Oznacza to, iż wierzyciel
J.Lichtarski (red.), Podstawy nauki o przedsiębiorstwie, Wyd. Akademii Ekonomicznej im. Oskara
Langego we Wrocławiu, Wrocław 2003 s. 89-90.
9
83
może przeprowadzić egzekucję z majątku wspólnika dopiero wówczas, gdy egzekucja z majątku spółki okaże się bezskuteczna. Jak już wspomniano, ze względu
na zakres odpowiedzialności wspólników wobec wierzycieli wyróżnia się spółki
osobowe.
Spółka osobowa jest własnością dwu lub więcej partnerów, którzy wnoszą
odpowiedni kapitał, wspólnie prowadzą działalność gospodarczą, ponoszą ryzyko
związane z tą działalnością, dzielą się osiągniętymi zyskami i odpowiadają za
zobowiązania spółki10.
Wśród spółek osobowych popularna jest tzw. spółka jawna, prowadząca
działalność zarobkową przez dwóch lub więcej wspólników, którzy odpowiadają
bez ograniczeń całym swoim majątkiem osobistym solidarnie z pozostałymi wspólnikami oraz ze spółką za zobowiązania wobec wierzycieli. Jednak z zastrzeżeniem,
że wierzyciele ci mogą prowadzić egzekucję z majątku wspólnika dopiero wtedy,
gdy egzekucja z majątku spółki okaże się bezskuteczna. Ponadto, każdy wspólnik
przystępując do spółki odpowiada także za jej zobowiązania powstałe przed jego
wstąpieniem.
Kolejna spółka osobowa to spółka partnerska. Nie posiada osobowości
prawnej i jest tworzona przez wspólników zwanych partnerami. Jest to forma
przeznaczona dla przedstawicieli wolnych zawodów, np. dla adwokatów, tłumaczy
przysięgłych czy architektów.
Do spółek osobowych zalicza się również spółki komandytowe. Jej istota
polega na tym, iż przynajmniej jeden ze wspólników odpowiada wobec wierzycieli
spółki całym swym majątkiem, a odpowiedzialność przynajmniej jednego z nich
jest ograniczona i nie ma on prawa reprezentowania spółki. Wspólnicy, których
odpowiedzialność jest ograniczona noszą nazwę komandytariuszy. Ci zaś, którzy
odpowiadają za spółkę bez ograniczeń, nazywają się komplementariuszami. Jednak tego typu forma prowadzenia działalności nie jest zbyt popularna na polskiej
scenie życia gospodarczego.
Spółka komandytowo – akcyjna to ostatnia ze spółek osobowych. Jest to
nowa forma spółki, w której co najmniej jeden wspólnik (komplementariusz) odpowiada za zobowiązania spółki bez ograniczeń i co najmniej jeden wspólnik jest
akcjonariuszem. Istnieją dwa organy spółki, tj. walne zgromadzenie, w którym
uczestniczą obie kategorie wspólników oraz rada nadzorcza, która tworzona jest
obligatoryjnie, jeżeli w spółce jest więcej niż 25 akcjonariuszy.
Kontynuując podjęte zagadnienie, kolejną grupę spółek tworzą spółki kapitałowe. Podstawowa różnica pomiędzy spółkami osobowymi a kapitałowymi sprowadza się do tego, iż spółki kapitałowe posiadają osobowość prawną, co w efekcie
prowadzi do pełnego rozdzielenia majątku, a więc również i odpowiedzialności
materialnej spółki i wspólników.
Najbardziej rozpowszechnioną formą prowadzenia działalności gospodarczej jest spółka z ograniczoną odpowiedzialnością (spółka z o.o). Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością jest samodzielnym podmiotem posiadającym osobowość prawną. Jest to najczęściej występująca forma spółki kapitałowej. Zasady
10
R. Milewski (red.), Elementarne zagadnienia ekonomii. Warszawa, PWN, Warszawa 1997 s. 117.
84
funkcjonowania sp. z o.o. są uregulowane w Kodeksie spółek handlowych (ustawa
z dnia 15 września 2000 r.)11. Dla przedsiębiorców planujących przedsięwzięcia
gospodarcze w większym rozmiarze lub wiążące się z wysokim ryzykiem, wybór
spółki kapitałowej jaką jest spółka z o.o. zazwyczaj jest dużo bardziej korzystny
od spółki osobowej. Dzięki konstrukcji spółki z ograniczoną odpowiedzialnością,
prowadząc firmę, można nie mieć większych obaw, że odpowie się za długi firmy
osobistym majątkiem. Do utworzenia spółki jest niezbędne zgromadzenie kapitału w wysokości minimum 50 tys. złotych, który musi być wniesiony w całości
w chwili powstania spółki i dzieli się na udziały o równej albo nierównej wartości
nominalnej, nie niższej jednak niż 500 zł. Fundusz ten stanowi gwarancję wypłacalności spółki i jest podstawą uzyskiwania kredytów.
Wspólnikami mogą być zarówno osoby fizyczne, jak i prawne. Władze
spółki z o.o. to:
¾¾ zgromadzenie wspólników – ma prawo podejmowania decyzji we wszystkich
sprawach spółki (np. zatwierdzenie sprawozdań z działalności, zatwierdzenie
bilansu oraz rachunku zysku i strat, zmiana umowy spółki, zbycie lub nabycie
nieruchomości);
¾¾ rada nadzorcza i / lub komisja rewizyjna - powoływana w tych spółkach,
w których kapitał zakładowy przewyższa 500 tys. złotych, a wspólników jest
więcej niż 25. Do podstawowych obowiązków rady / komisji należy nadzór
nad działalnością spółki we wszystkich sferach jej działalności, np.: ocena
sprawozdań finansowych, ocena wniosków zarządu dotyczących podziału zysku lub pokrycie straty;
¾¾ zarząd – jest organem kierującym spółką i reprezentującym ją w stosunkach
zewnętrznych. Składa się najczęściej z jednego lub większej liczby członków
wybieranych przez zgromadzenie wspólników.
Inną formą spółki kapitałowej jest spółka akcyjna. Zazwyczaj tworzona
jest przez jedną lub więcej osób. Podstawą jej działalności jest kapitał zakładowy
dzielony na akcje, które przez swą zbywalność i możliwą obecność na giełdzie
dają poczucie posiadania rzeczywistych wartości majątkowych. Kapitał zakładowy wynosi minimum 500 tys. zł. a dolna granica wartości nominalnej akcji 1 zł.
Organami spółki akcyjnej są:
¾¾ walne zgromadzenie – ma prawo do podejmowania decyzji dotyczących
najważniejszych spraw spółki oraz wybiera pozostałe organy spółki. Ponadto
udziela absolutorium członkom organów z wykonywanych przez nich obowiązków, zajmuje się emisją obligacji oraz podejmuje decyzje w sprawie wydzierżawienia lub zbycia części przedsiębiorstwa. Prawo uczestniczenia w walnym
zgromadzeniu mają wszyscy akcjonariusze;
¾¾ rada nadzorcza – sprawuje ogólny nadzór nad działalnością spółki we wszystkich obszarach jej działalności. Do jej obowiązków należy przede wszystkim
ocena sprawozdań finansowych w zakresie ich zgodności z księgami i dokumentami, ocena merytoryczna wniosków zarządu dotyczących podziału czystej
11
Dz.U. z 2000 r. Nr 94 poz. 1037 z późn. zm.
85
nadwyżki albo pokrycia straty. Składa się co najmniej z trzech członków powoływanych i odwoływanych przez walne zgromadzenie, a jej kadencja trwa 5 lat.
¾¾ zarząd – jest organem kierującym spółką i reprezentującym ją w stosunkach
zewnętrznych. Składa się z jednego lub z większej liczby członków, którzy
są powoływani na pięcioletnią kadencję i odwoływania przez radę nadzorczą.
Korzyści i wady z funkcjonowania spółek z o.o. oraz spółek akcyjnych przedstawia
tabela 2.
Tabela 2. Korzyści i wady z funkcjonowania spółek z o.o. oraz spółek akcyjnych
Korzyści
Wady
• ograniczona odpowiedzialność;
• wysokie koszty związane z organizacją;
• możliwość zgromadzenia dużego
• podwójne opodatkowanie;
kapitału;
• łatwość przeniesienia własności;
• jawność;
• nieograniczenie trwanie własności.
• oddzielenie własności i zarządzania.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: B. Kożuch: Nauka o organizacji. Warszawa: CeDeWu
2010, s.118 – 119.
Wśród form prawno – organizacyjnych przedsiębiorstw należy jeszcze wymienić spółki kapitałowe tworzone z udziałem kapitału zagranicznego typu joint
venture – wspólne przedsięwzięcie. Tworzą je wspólnie osoby krajowe i zagraniczne w celu uzyskania dochodów z prowadzonej działalności gospodarczej na
terytorium Polski. Tworzący je partnerzy są niezależni pod względem ekonomicznym, prawnym i administracyjnym. Utworzenie tego rodzaju spółki w niektórych
dziedzinach, np.: obrót nieruchomościami, handel hurtowy importowymi towarami
konsumpcyjnymi, świadczenie pomocy prawnej – wymaga zgody odpowiedniego
ministra.
Na zakończenie powyższych rozważań należy wspomnieć jeszcze o przedsiębiorstwie spółdzielczym. „Spółdzielnia jest dobrowolnym zrzeszeniem niegraniczonej liczby osób, o zmiennym składzie osobowym i zmiennym funduszu
udziałowym, które w interesie swoich członków prowadzi wspólną działalność
gospodarczą”12. Spółdzielnie mogą prowadzić działalność społeczną i oświatową
– kulturalną na rzecz swoich członków i ich środowisk. Wyróżnia się trzy grupy
spółdzielni:
¾¾ spółdzielnie użytkowników – zaspakajają potrzeby gospodarcze swoich członków, np. spółdzielnie spożywców, mieszkaniowe czy kredytowo – bankowe;
¾¾ spółdzielnie zaopatrzenia i zbytu – ich zdaniem jest tańsze zaopatrzenie i lepszy zbyt produkcji ich członków, np. rzemieślnicze spółdzielnie zaopatrzenia
i zbytu;
¾¾ spółdzielnie wytwórcze – ich celem jest wytwarzanie dóbr i usług, członkowie
są zarazem producentami (współwłaścicielami) i jednocześnie pracobiorcami.
12
B. Kożuch , Nauka o organizacji…j.w., s. 119 – 121.
86
Spółdzielnie powstają w drodze założenia ich przez członków, tj. założycieli spółdzielni i wpisania do rejestru prowadzonego przez sądy rejonowe. Liczba
założycieli nie może być mniejsza od dziesięciu, jeżeli założycielami są osoby
fizyczne i trzech, gdy są nimi osoby prawne. Osoby (założyciele) uchwalają statut
spółdzielni oraz dokonują wyboru organów spółdzielni. W strukturze spółdzielni
wyróżnia się:
¾¾ organy samorządu spółdzielni – tj. walne zgromadzenie członków, rada nadzorcza i zarząd spółdzielni;
¾¾ aparat administracyjny;
¾¾ aparat wykonawczy (komórki operatywne).
Zakończenie
Podsumowując powyższe rozważania można więc stwierdzić, iż:
¾¾ formy prawne można ująć w dwie kategorie, tj. prawa publicznego oraz prawa
handlowego;
¾¾ w ramach prawa publicznego rozróżnia się jednostki użyteczności publicznej,
stanowiące własność państwową lub komunalną i typu non profit;
¾¾ do form prawa handlowego zalicza się: jednoosobowe przedsiębiorstwa osoby fizycznej, działalność gospodarczą pod imieniem wspólników związanych
umową spółki cywilnej;
¾¾ spółki osobowe, to spółka jawna, partnerska, komandytowa, komandytowo
– akcyjna;
¾¾ spółki kapitałowe to spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, spółka akcyjna,
spółka joint venture);
¾¾ przedsiębiorstwa spółki dzielimy na spółki cywilne i handlowe,
¾¾ handlowe dzielą się na spółki osobowe (jawna, partnerska, komandytowa oraz
komandytowo – akcyjna),
¾¾ spółki kapitałowe dzielą się na spółki z o.o, spółki akcyjne oraz
¾¾ na spółki kapitałowe tworzone z udziałem kapitału zagranicznego typu join
venture,
¾¾ wśród podmiotów gospodarczych wyróżnia się również przedsiębiorstwa zwane
spółdzielniami.
Warto wiedzieć, co powiedział wielki autorytet w dziedzinie ekonomii Peter
Drucker na temat: wartość dla akcjonariuszy a cel przedsiębiorstwa:
„Ekonomiczna wartość dodana [będąca jedną z miar postępów przedsiębiorstwa na drodze pomnażania wartości] opiera się na zasadzie, którą znaliśmy
od dawna: to, co nazywamy zyskiem, pieniądze, które zostają na obsługę kapitału
własnego, nie jest zazwyczaj żadnym zyskiem. Dopóki przedsiębiorstwo nie zarobi
kwoty przewyższającej jej koszt kapitału, dopóty ponosi stratę. Nieważne, że płaci
87
podatki, tak jakby osiągało zysk. Przedsiębiorstwo wciąż oddaje gospodarce mniej
niż od niej bierze w postaci zasobów (…).Nie oddaje bogactwa, ale je niszczy”13.
Nadrzędnym celem przedsiębiorstwa powinno być zatem tworzenie jak
największej możliwości wartości. Należy przez to rozumieć takie zarządzanie zasobami, by uczynić je bardziej wartościowymi niż gdyby były zarządzane w inny
sposób, czy przez inne przedsiębiorstwo.
Reasumując, takie ujęcie nadrzędnego celu działalności przedsiębiorstwa
potwierdzają opinie praktyków:
„ Misją każdego przedsiębiorstwa jest tworzenie wartości dla jego
właścicieli”.
Bibliografia
•• Cwynar A., Cwynar W.: Zarządzanie wartością spółki kapitałowej. Koncepcje –
systemy – narzędzia. Warszawa: Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce 2002.
•• Duraj J.: Podstawy ekonomiki przedsiębiorstwa. Warszawa: PWE 2000.
•• Kożuch B: Nauka o organizacji. Warszawa: CeDeWu 2010.
•• Lichtarski J. (red.): Podstawy nauki o przedsiębiorstwie. Wrocław: Wyd. Akademii
Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu 2003.
•• Milewski R. (red.): Elementarne zagadnienia ekonomii. Warszawa: PWN 1997.
•• Stanlake G.F.: Podstawy ekonomii. Warszawa: Wyd. Szkolne i Pedagogiczne 1992.
Akty prawne
•• Kodeks cywilny ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. (Dz.U. Nr 16 poz. 93 z późn. zm.).
•• Kodeksie spółek handlowych ustawa z dnia 15 września 2000 r. (Dz.U. z 2000 r.
Nr 94 poz. 1037 z późn. zm.).
•• Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej ( Dz.U. Nr
173, poz. 1807 z późn. zm.).
LEGAL-ORGANIZATIONAL FORMS OF ENTERPRISES
Summary
The content of the article concentrates around legal-organizational problems
of an organization which are distinguished on the basis of incentives leading to
start business – in this case we mean commercial enterprises.
The aim of the study is to specify the basic legal-organizational forms of an
organization permitted by the Polish legal system, their basic characteristics,
conditions and choice criteria considering the business establishment criteria
anticipated in the given legal system, the structure of authority, management
methods as well as the issue of responsibility within an organization.
A. Cwynar, W. Cwynar: Zarządzanie wartością spółki kapitałowej. Koncepcje – systemy – narzędzia,
Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa 2002 s. 29.
13
88
Key words: enterprise, non-commercial partnership, commercial partnership,
limited partnership, professional partnership, share-holding company, limitedliability company, stock-offering company, cooperative
SPOSOBY FINANSOWANIA GRUPY
MSP A CYKL ŻYCIA ORGANIZACJI NA
RYNKU
Wstęp
Rola jaką odgrywają podmioty małe i średnie w rozwoju gospodarki wydaje
się być oczywista. Jest to zagadnienie, które staje się częstym przedmiotem dyskusji pomiędzy teoretykami ekonomii, ale również na gruncie praktyki gospodarczej.
Dowiedziono, że podmioty te biorą czynny udział w redukowaniu problemu długotrwałego i nadmiernego bezrobocia. Szczególną grupą, którą można wyodrębnić
w tym obszarze, stanowiąca przedmiot niniejszej analizy są firmy nowopowstałe
zmagające się z szeroką paletą różnorodnych trudności, w tym również dostęp do
efektywnego źródła finansowania.
1. Specyfika sektora MSP przez pryzmat cyklu życia
produktu na rynku
Grupa małych podmiotów wywiera wyraźny wpływ na gospodarkę każdego państwa, aktywizując procesy innowacyjne oraz przyczyniając się do tworzenia nowych miejsc pracy. Zasadniczą cechą małych firm jest umiejętność szybkiego
reagowania na zmieniające się potrzeby i preferencje konsumentów. Stanowią
istotny element gospodarki rynkowej, gdzie działa podstawowe prawidło systemu
rynkowego, jakim jest zasada rozwoju konkurencji. Liczę podmiotów w tej grupie
na przestrzeni lat prezentuje tabela 1.
Tabela 1. Struktura sektora przedsiębiorstw według wielkości w roku 2011 i 2012
Przedsiębiorstwa
według klasy wielkości
Mikro
Małe
Średnie
Udział w zatrudnieniu w sektorze
przedsiębiorstw
Polska
UE-27
Polska
UE-27
2011 2012 2011 2012 2011 2012 2011 2012
95,7 95,2 92,2 92,1 37,4 35,6 29,6 28,7
3,0 3,5 6,5 6,6 11,9 13,1 20,6 20,4
1,1 1,1 1,1 1,1 18,9 19,6 17,2 17,3
Udział w liczbie
przedsiębiorstw
Udział w wartości
dodanej w sektorze
przedsiębiorstw
Polska
UE-27
2011 2012 2011 2012
16,6 15,2 21,2 21,1
13,0 13,2 18,5 18,3
21,9 22,1 18,4 18,3
90
Przedsiębiorstwa
według klasy wielkości
Udział w liczbie
przedsiębiorstw
Polska
2011 2012
Razem MSP 99,8 99,8
Duże
0,2 0,2
Razem
100,0 100,0
UE-27
2011 2012
99,8 99,8
0,2 0,2
100,0 100,0
Udział w zatrudnieniu w sektorze
przedsiębiorstw
Polska
UE-27
2011 2012 2011 2012
68,2 68,2 67,4 65,5
31,8 31,8 32,6 33,5
100,0 100,0 100,0 100,0
Udział w wartości
dodanej w sektorze
przedsiębiorstw
Polska
UE-27
2011 2012 2011 2012
51,5 50,5 58,1 57,6
48,5 49,5 41,9 42,4
100,0 100,0 100,0 100,0
Źródło: Opracowanie na podstawie SBA Fact Sheet 2012 Poland, EU, 2012 oraz SBA Fact
Sheet 2013 Poland, EU, 2013, s.2
Z powyższego zestawienia wynika niezmienna z roku na rok dominacja
ilościowa podmiotów z grupy MSP. Również udział sektora MSP w tworzeniu
PKB jest znaczący, co potwierdzają badania GUS Według których, na przestrzeni ostatnich lat wynosił on 47-48%. Jedynie mikrofirmy z tej grupy odnotowują
spadek udziału w tym zakresie. Lata 2004 - 2011 nacechowane były tendencją
wzrostową udziału dużych firm w tworzeniu PKB w Polsce (z 21,9% w 2004 do
24,5% w 2010 r.). W przypadku średnich i małych firm trudno wskazać wyraźne
tendencje, ich udział w tworzeniu PKB w latach 2009-2011 wahał się dla przedsiębiorstw średnich na poziomie od 10,1% do 10,4%, a w przypadku małych – od
7,7% do 7,9%. Ostatnia grupa mikrofirm w latach 2009-2011 odnotowała trend
spadkowy o 1 p.p. - z 30,4% w roku 2009 do 29,4% w roku 2011.1
W przeciwieństwie do rynków większości krajów unijnych, sektor MSP
w Polsce jest bardzo rozdrobniony. Wiele firm z tego sektora jest przedsiębiorstwami rodzinnymi, posiadającymi stare struktury. Jak wskazują dane Eurostatu
znaczenie sektora MSP dla gospodarki jest jednak nieustannie relatywnie mniejsze
w porównaniu ze średnią w Unii Europejskiej, gdzie małe i średnie przedsiębiorstwa wytwarzają ponad 60 % całego unijnego PKB, a sam sektor generuje blisko
75 % miejsc pracy.2
Należy podkreślić, że w tworzeniu PKB w Polsce rośnie udział większych
przedsiębiorstw, a zmniejsza się udział przedsiębiorstw mikro i małych. Małe
i średnie firmy są także relewantnym źródłem absorpcji bezrobocia, rozwoju technologii oraz poprawy konkurencyjności produkcji i świadczonych usług.
Jednakże umiejętność prawidłowego funkcjonowania firmy z sektora MSP,
a co za tym idzie możliwości generowania przez nie zysku zależą w dużej mierze
od fazy ich rozwoju w klasycznym cyklu życia firmy, bazującym na koncepcji
cyklu życia marketingu (rysunek 1).
PARP, Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2011-2012,
Warszawa 2013, s. 16
2
www.stat.gov.pl
1
Sposoby finansowania grupy MSP a cykl życia organizacji na rynku
91
Rysunek 1. Cykl życia firmy a poziom generowanych obrotów ze sprzedaży w relacji do zysku
Sprzedaż
sprzedaż
zysk
Zysk
Faza
Faza
„seed”
start-up
Faza
wczesnej
ekspansji
Faza
wzrostu
Faza
dojrzałości
Faza
schyłku
Źródło: A. Zelek [red.] Nowoczesna inżynieria finansowa dla firm start-up w Polsce w latach
2009 – 2012 – raport z badań screeningowych, Wydawnictwo Naukowe Zachodniopomorskiej Szkoły Biznesu w Szczecinie, Szczecin 2013, s. 9.
Faza „seed” (zasiewu) to stworzenie pomysłu na projekt przy jednoczesnej ciągłej
analizie potencjału rynkowego. Charakteryzuje się wysokim ryzykiem.
Etap startu (start – up) to prezentacja produktu na rynku z całą złożonością działań
marketingowych przedsiębiorstwa oraz ciągłym doskonaleniem jej struktury.
Etap wczesnej ekspansji polega na ciągłym zwiększaniu mocy produkcyjnych
i rozbudowywaniu zespołu pracowniczego.
W fazie wzrostu przedsiębiorstwo dokonuje ekspansji na nowe rynki, rozbudowując jednocześnie gamy własnych produktów.
2. Źródła finansowania firm
Dobór możliwie najbardziej optymalnych źródeł finansowania nierzadko
determinuje możliwość przeżycia firmy na wysoce wymagającym i zmiennym
rynku. Każda branża, sektor a wręcz każdy podmiot z uwagi soją wyjątkową specyfikę będą prezentowały odmienne potrzeby w tym zakresie.
Należy podkreślić, metody finansowania szeroko zostały opisane przez
znawców teorii ekonomii. Finansowanie może pochodzić z następujących źródeł:
•• własne
–– z zysków zatrzymanych
–– z wkładów wnoszonych przez właścicieli
–– venture capital – kapitał wysokiego ryzyka
•• dłużne:
–– emisja papierów dłużnych
–– kredyty bankowe
–– leasing
–– kredyty kupieckie
–– faktoring
92
Jak wskazują wszystkie dostępne wyniki badań, mikroprzedsiębiorstwa rzadziej niż inne MSP korzystają ze środków zewnętrznych. Najczęściej zmuszone są
do wykorzystywania kapitału nieformalnego pochodzącego od samego założyciela
czy współpracowników. W drugiej kolejności stosowany jest kredyt bankowy, jeżeli jest dostępny i niezbędny. To z całą pewnością najpopularniejsze zewnętrzne
źródło finansowania małych i średnich przedsiębiorstw.
Badając sektor nowopowstałych podmiotów, rodzą się liczne pytania i wątpliwości w skuteczność wszystkich wymienionych, potencjalnych źródeł. Niniejszy
artykuł szczególną uwagę skupia na kapitale wysokiego ryzyka, który w przeciwieństwie do wielu krajów, takich jak Stany Zjednoczony wcale nie znajduje tak
szerokiego uznania wśród polskich przedsiębiorców.
3. Potrzeby finansowe firm na poszczególnych etapach
rozwoju
Dobór źródeł finansowania działalności przedsiębiorstw jest warunkowane szeregiem czynników. Zupełnie inne możliwości pozyskania kapitału będzie
miała firma o ustabilizowanej pozycji na rynku, z historią, a przede wszystkim
renomą zbudowaną wśród kontrahentów w porównaniu do podmiotu stawiającego
pierwsze kroki na brutalnym gruncie praktyki biznesu. Dla potwierdzenia, tabela
2 przedstawia etapy finansowania firmy innowacyjnej, które posiadają odmienną charakterystykę w zakresie: celów firmy, jej pozycji rynkowej, etapu rozwoju
projektu innowacyjnego, zapotrzebowania kapitałowego i możliwości pozyskania
finansowania zewnętrznego.3
Tabela 2. Cykl życia firmy innowacyjnej
Etapy
rozwoju
Cele finansowania
podmiotu
FINANSOWANIE STUDIUM
WYKONALNOŚCI
- stworzenie pomysłu na projekt
i ciągłe jego doskonalenie
- analiza potencjału rynkowego
- analiza uwarunkowań prawnych
Etap
- końcowe etapy działalności
zasiewu
badawczej
-testy produkcji/technologii
- działania związane z certyfikacją
i dopuszczeniem do obrotu
Specyfika finansowania
- najtrudniej jest pozyskać
finansowanie
- wysokie ryzyko techniczne związane z nową lub zmodernizowaną
technologią
- wysokie ryzyko rynkowe związane z brakiem doświadczeń rynkowych nowego produktu
- wysokie ryzyko związane z zarządzaniem, a odnoszące się do
zespołu zarządzającego
- zapotrzebowanie na finansowanie jest względnie niewielkie
A. Lis, A. Lis, Innowacja w przedsiębiorstwach - Klub innowacyjnych przedsiębiorstw. Dostępne
źródła finansowania działalności innowacyjnej w firmach, s. 4
www.pi.gov.pl/PARPFiles/file/PARP_tresci/Anna_i_Adrian_Lis.pdf [dostęp: 13.04.2012 r.]
3
Etapy
rozwoju
podmiotu
Etap startu
(start-up)
Etapy
wczesnej
ekspansji
Etap
wzrostu/
ekspansji
93
Cele finansowania
Specyfika finansowania
FINANSOWANIE DZIAŁAŃ
ZWIĄZANYCH Z ZAISTNIENIEM
FIRMY NA RYNKU
- uruchomienie produkcji i prezentacja produktu/usługi na rynku
- intensywne działania marketingowe
- stworzenie wstępnej struktury organizacyjnej – kluczowe obszary działalności firmy
ZWIĄZANYCH Z BUDOWANIEM
POZYCJI RYNKOWEJ
- intensywne działania marketingowe
- zwiększanie mocy produkcyjnych
- strategia efektywnej dystrybucji
- budowanie zespołu pracowników
ZWIĄZANYCH Z ROZSZERZENIEM ZAKRESU DZIAŁALNOŚCI:
- rozszerzanie gamy produktowej
- ekspansja na nowe rynki (w tym
zagraniczne)
- wprowadzenie nowych technologii
- nakłady są zazwyczaj skierowane
na działania rynkowe - promocja,
budowa marki, budowanie kanałów
dystrybucji
1. Potrzeba znacznego finansowania
2. Moment weryfikacji modelu biznesowego – przyjęcie lub odrzucenie projektu przez rynek
3. Wysoki poziom ryzyka finansowania projektu
1.Nakłady finansowe na rozwój jeszcze w znacznej wysokości
2. Ryzyko finansowania jest znacznie niższe – umiarkowane – osiąganie rentowności operacyjnej
1. Pozycja finansowa i rynkowa
firmy jest dość stabilna
2. Faza finansowania o relatywnie
najmniejszym ryzyku
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: K. Matusiak [red.], Innowacje i transfer technologii.
Słownik pojęć, PARP, Warszawa 2005, s.42 oraz A. Zelek [red.], Nowoczesna inżynieria
finansowa dla firm start-up w Polsce w latach 2009 – 2012 – raport z badań screeningowych, Wydawnictwo Naukowe Zachodniopomorskiej Szkoły Biznesu w Szczecinie,
Szczecin 2013, s. 10.
Powyższe zestawienie prezentuje cztery zasadnicze etapy rozwojowe: etap
zasiewu, etap startu, etap wczesnego rozwoju oraz etap ekspansji4 i wykorzystywane jest głównie na potrzeby przeprowadzonych analiz dotyczących finansowania.
Widać jednoznacznie, że poszczególne etapy finansowania działalności firmy posiadają odmienną charakterystykę, co spowodowane jest odmiennymi parametrami
na każdym etapie rozwoju.
P. Głodek, M. Gołębiowski, Finansowanie innowacji w małych i średnich przedsiębiorstwach Tom
II, Wydawnictwo przeznaczone do bezpłatnego rozpowszechniania, Warszawa 2006, s. 13.
4
94
Etap zasiewu (seed-up, seedcorn) – faza koncepcyjna przedsięwzięcia
obejmująca finansowanie działań inicjujących zaistnienie firmy na rynku, a więc
budowę modelu biznesowego, czyli kształtu i kierunków działania przedsiębiorstwa, przy uwzględnieniu uwarunkowań rynkowych. Końcowymi efektami tej fazy
powinny być m.in.: skompletowany zespół zarządzający przyszłej firmy, prototyp
produktu, gotowy biznesplan poprzedzony badaniami rynkowymi5.
Etap startu (start-up) – obejmuje finansowanie działań operacyjnych mających na celu uruchomienie produkcji i prezentacji produktu/usługi na rynku poparte
intensywnymi, a więc wymagającymi dużych nakładów finansowych działaniami marketingowymi. To niezwykle istotny moment dla firmy, ale jednocześnie
obarczony wysokim ryzkiem, bowiem to moment pierwszej weryfikacji rynkowej
projektu inwestycyjnego – jego akceptacja lub odrzucenie przez potencjalnych
odbiorców.
Etap wczesnego rozwoju – obejmuje finansowanie działań stabilizujących
pozycję rynkową firmy. Etap ten jest dla nowej firmy okresem intensywnych działań rynkowych, rozbudowy zdolności produkcyjnych, dalszej rekrutacji pracowników, budowania i rozszerzania sieci sprzedaży. Ryzyko finansowania tego etapu
jest znacznie niższe niż w przypadku etapów wcześniejszych.6
Etap ekspansji – obejmuje finansowanie działań, które mają doprowadzić
do rozszerzenia zakresu działalności poprzez wprowadzenie nowych produktów,
ekspansję na nowe rynki (w tym zagraniczne), wprowadzenie nowych technologii.
Pozostałe etapy cyklu życia firmy, a więc dojrzałość i schyłek z punktu
widzenia tej analizy nie są istotne.
Brak akceptacji przez rynek modelu biznesowego dla dużej rzeszy przedsiębiorców nie oznacza wcale całkowitej rezygnacji z przedsięwzięcia. Charakterystycznym elementem dla projektów start-upowych jest pivot (ang. rotacja).
Produkt lub usługa ewoluuje, a jego twórcy przez cały okres funkcjonowania
start-upu dopracowują kluczowe jego elementy, m.in. model biznesowy, kanały
dystrybucji czy sam produkt. Doświadczenie pokazuje, że z uwagi na duże ryzyko
tego rodzaju przedsięwzięć jedynie ok. 10% utrzymuje się na rynku z perspektywą
dalszego rozwoju.
Mimo dynamicznego rozwoju rynku finansowego problem pozyskiwania
kapitału do finansowania nowopowstałych firm jest niestety nieustannie odczuwalny. Poza giełdą, rynkiem bankowym, prywatny rynek kapitałowy jest najczęściej
pierwszym i jedynym sposobem finansowania przedsięwzięć. Kluczowe potrzeby
kapitałowe młodej firmy zaprezentowano w tabeli 3.
Por. K. B. Matusiak [red.], Innowacje i transfer technologii – słownik pojęć, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2008, s. 367.
6
K. Sobańska, P. Sieradzan, Inwestycje Private Equity/Venture Capital, KeyText , Warszawa 2004,
s. 17.
5
95
Tabela 3. Kluczowe potrzeby kapitałowe młodej firmy
Kluczowe potrzeby kapitałowe młodej firmy
Kapitał stały
Kapitał obrotowy
Aktywa
• Start up
• Luka w płynności finan- • Technologie
• Ekspansja i rozwój
sowej bieżącej
• Środki trwałe
• Innowacje
• Wahania sezonowe
• Aktywa niematerialne
• Refinansowanie
• Finansowanie pomostowe
• Środki krótkoterminowe
Rodzaje kapitału
Kapitał prywatny – inkuba- Finansowanie krótkotermi- Finansowanie średnio
cyjny i rozwojowy
nowe – do 3 lat
- długoterminowe
Źródła pozyskania kapitału
• Banki clearingowe
• Inwestycje osobiste
• Banki clearingowe
• VC/PE
• Domy finansowe
• VC/PE
• Fundusze emerytalne
• Zasoby sektora
• Spółki factoringowe
publicznego
• Firmy leasingowe
• Firmy ubezpieczeniowe
• Zasoby sektora
• Domy finansowe
publicznego
• Firmy leasingowe
• Zasoby sektora
publicznego
Źródło: Zelek A. [red.] Nowoczesna inżynieria finansowa dla firm start-up w Polsce w latach
2009 – 2012 – raport z badań screeningowych, Wydawnictwo Naukowe Zachodniopomorskiej Szkoły Biznesu w Szczecinie, Szczecin 2013, s. 11.
Na pierwszy rzut oka, widoczne są w tym przypadku liczne problemy,
w tym: niski poziom jego regulacji, a tym samym wysokie koszty poszukiwania
kapitału. Ponadto, niektóre segmenty tego rynku nie są w stanie się rozwinąć bez
wsparcia publicznego.
Na potwierdzenie zasadności powyższych zestawień, badania przeprowadzone i opublikowane w 2014 roku przez GUS wskazują jednoznacznie, że w strukturze kapitału wykorzystywanego do finansowania nowopowstałych podmiotów
dominowały środki własne (72,0%), bez względu na formę prawną, poziom zatrudnienia czy podstawowy rodzaj działalności. Źródło to było najbardziej znaczące
w obsłudze rynku nieruchomości oraz informacji i komunikacji (odpowiednio
91,1% i 88,1% inwestujących). Kredyt bankowy jako źródło inwestycji wskazywało co szóste aktywne przedsiębiorstwo. Kredyt na ten cel zaciągnęło 27,6%
firm handlowych oraz 26,3% transportowych. Subwencje i pożyczki pozabankowe
były sposobem finansowania inwestycji dla 11,1% przedsiębiorstw pozostających
na rynku. W zależności od podstawowego rodzaju działalności, inwestycji przy
wykorzystaniu takich środków dokonywało 30,5% przedsiębiorców aktywnych
w finansach i ubezpieczeniach, 24,3% w pozostałej działalności usługowej oraz
21,1% firm związanych z kulturą, rozrywką i rekreacją.7
GUS, Warunki powstania i działania oraz perspektywy rozwojowe polskich przedsiębiorstw powstałych w latach 2008–2012, Warszawa 2014, s. 30 -31.
7
96
Podsumowanie
Ogromna rola prawidłowego funkcjonowania przedsiębiorstw z sektora MSP jest
bezsprzeczna. Jednym z ważniejszych problemów z jakimi borykają się przedsiębiorcy prowadzący tego typu działalność jest dostępność do zewnętrznych źródeł
finansowania ich działalności. Z obserwacji wynika, iż prawie ¾ nowo powstałych
przedsiębiorstw zasila się głównie z własnych źródeł. Jednakże coraz częściej
i łatwiej jest młodym przedsiębiorcom korzystać z alternatywnych źródeł finansowania, a ich pochodzenie w dużej mierze uzależnione jest od fazy cyklu życia
firmy na rynku.
Bibliografia
•• EUROSTAT, Innovation Union Scoreboard 2013
•• Głodek P., Gołębiowski M., Finansowanie innowacji w małych i średnich przedsiębiorstwach Tom II, Wydawnictwo przeznaczone do bezpłatnego rozpowszechniania,
Warszawa 2006
•• GUS, Warunki powstania i działania oraz perspektywy rozwojowe polskich przedsiębiorstw powstałych w latach 2008–2012, Warszawa 2014
•• Juchniewicz M., Grzybowska B., Innowacyjność mikroprzedsiębiorstw w Polsce,
PARP, Warszawa 2010.
•• Lis A., Innowacja w przedsiębiorstwach - Klub innowacyjnych przedsiębiorstw.
Dostępne źródła finansowania działalności innowacyjnej w firmach
•• Matusiak K. B. [red.], Innowacje i transfer technologii – słownik pojęć, Polska
Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2008
•• PARP, Jak zostać i pozostać przedsiębiorcą. Informator dla nowopowstałych firm,
2011
•• PARP, Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach
2011-2012, Warszawa 2013
•• Polskie Obserwatorium Gospodarcze, Raport Sektor MSP na Pomorzu w warunkach spowolnienia tempa wzrostu gospodarczego, Gdańsk 2013
•• Sobańska K., Sieradzan P., Inwestycje Private Equity/Venture Capital, KeyText ,
Warszawa 2004
•• Wyżnikiewicz B., Polskie MSP na drodze do nowoczesności, Lewiatan 2013
•• Zelek A. [red.] Nowoczesna inżynieria finansowa dla firm start-up w Polsce w latach 2009 – 2012 – raport z badań screeningowych, Wydawnictwo Naukowe Zachodniopomorskiej Szkoły Biznesu w Szczecinie, Szczecin 2013
97
METHODS OF FINANCING OF SMES AND THE LIFE
CYCLE OF THE ORGANIZATION IN THE MARKET
Summary
Very often, touched on the issue on the basis of economic theory and practice
is the legitimacy of the business MSP and the role they play in the economy.
Much attention is paid to the sources of supply of the capital of the group of
companies, and in fact the problems experienced in this matter.
Key words: financing, small and medium-sized enterprises, life cycle organization, sources of financing
Joanna Cecelak
RYNEK ANIOŁÓW BIZNESU
W EUROPIE
1. Sieci aniołów biznesu w Europie
W ostatnich latach można zaobserwować dynamiczny rozwój liczby sieci
w Europie i Rosji. W 2003 roku w Europie największą liczbę sieci oraz aktywność można było zaobserwować w Wielkiej Brytanii, gdzie funkcjonowało ich 51.
Wysoką liczbę aniołów biznesu odnotowały również Francja (48) i Niemcy (40).
Łącznie w Europie i Rosji funkcjonowało ich 197.
Rysunek 1. Liczba sieci aniołów biznesu działających w Europie w latach 2003-2013
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Statistics Compendium 2014, EBAN 2014, s. 4 oraz
P. Garrido, Business Angels in Europe today, EBAN 2012, s. 5.
Dekadę później, w 2013 roku, liczba sieci aniołów biznesu wzrosła ponad
dwukrotnie osiągając poziom 468. Sieci o charakterze ogólnokrajowym, lokalnym
czy regionalnym funkcjonują niemal we wszystkich krajach europejskich. Największą liczbę sieci w 2013 roku miały kraje: Francja (83), Hiszpania (63), Wielka
Brytania (38) oraz Niemcy (37)1. Również w krajach Europy Centralnej i Wschodniej oraz w Rosji powstają sieci business angels. Według danych The European
Trade Association for Business Angels, Seed Funds, and other Early Stage Market
Statistics Compendium 2014, EBAN 2014, s. 4
1
100
Joanna Cecelak
Players (EBAN) w Polsce działa ich 5, na Łotwie – 3, w Bośni i Hercegowinie - 2,
na Węgrzech, na Litwie, w Serbii, w Czechach po 1, zaś w Rosji – 132.
Europejska Sieć Aniołów Biznesu - EBAN powstała w 1999 roku przy
współpracy Komisji Europejskiej z European Association of Development Agencies (EURADA). Organizacja funkcjonuje na zasadzie stowarzyszenia non-profit
i obejmuje swoim działaniem całą Europę. EBAN reprezentuje interesy aniołów
biznesu, sieci aniołów biznesu, funduszy zalążkowych oraz innych podmiotów
zaangażowanych w niwelowanie luki kapitałowej w Europie.
Do głównych zadań EBAN należą3:
•• reprezentowanie rynków finansowania inwestycji we wczesnych etapach
rozwoju w Europie,
•• przeprowadzanie badań na temat rynku aniołów biznesu,
•• identyfikacja standardów jakości i wymiana najlepszych praktyk,
•• promowanie rynku aniołów biznesu oraz rynków finansowania inwestycji
we wczesnych etapach rozwoju,
•• tworzenie profesjonalnych struktur i standardów jakości w całej Europie,
•• wsparcie umiędzynarodowienia rynku aniołów biznesu oraz rynków finansowania inwestycji we wczesnych etapach rozwoju.
Na czele EBAN stoi prezydent Candace Johnson (Sophia Business Angels,
Francja) oraz 2 wiceprezydentów Ari Korhonen (FiBAN, Finlandia), Baybars Altuntas (TBAA, Turcja) wybranych w 2014 roku na dwuletnią kadencję. Obok
prezydenta i wiceprezydentów w EBAN funkcjonuje Rada Dyrektorów, składająca
się 14 przedstawicieli sieci aniołów biznesu z całej Europy.
EBAN zrzesza organizacje posiadające status pełnych członków (full members), współpracujących członków (associated members) oraz osoby współdziałające na zasadzie członków partnerskich (affiliate members).
Mianem full members określa się sieci aniołów biznesu, federacje sieci
aniołów biznesu, fundusze zalążkowe, venture capital finansujące wczesne etapy
rozwoju, elektroniczne platformy finansowania oraz struktury crowdfunding, czyli
finansowanie przedsięwzięcia poprzez jednorazowe wpłaty wielu osób zainteresowanych danym projektem. Sieci i federacje sieci aniołów biznesu są organizacjami
stworzonymi w celu kojarzenia przedsiębiorców małych i średnich przedsiębiorstw
z inwestorami indywidualnymi (aniołami biznesu). Fundusze zalążkowe i venture capital finansujące wczesne etapy rozwoju EBAN definiuje jako organizacje
inwestujące w młode innowacyjne przedsięwzięcia z sektora MSP znajdujące się
w obszarze luki kapitałowej, tj. w przedziale od 0,5 mln EUR do 3 mln EUR na
inwestycję.
Affiliate members to aniołowie biznesu/inwestorzy prywatni, którzy zainwestowali lub zamierzają zainwestować w przedsiębiorstwa z sektora MSP. Oprócz
kapitału, inwestorzy oferują dofinansowanym przedsiębiorstwom także wiedzę
i doświadczenie biznesowe.
Directory of business angel networks, EBAN July 2014, s. 3-19.
www.eban.org
2
3
Rynek aniołów biznesu w Europie
101
Do grupy associated members należą organizacje, które nie spełniają wyżej
wymienionych kryteriów by ubiegać się o pełne członkowstwo, ale interesują się
rynkiem aniołów biznesu4.
W 2013 roku została utworzona nowa kategoria pod nazwą international
network. Obejmuje ona organizacje tj. sieci, federacje i członków z państw spoza
Unii Europejskiej.
Rysunek 2. Procentowy udział członków EBAN w 2011 roku
Źródło: Activity Report 2011. Building the early stage investment asset class in Europe, EBAN
2011, s. 11.
W latach 2004-2013 udział członków w Europejskiej Sieci Aniołów Biznesu (EBAN) wzrósł ponad trzykrotnie. W 2004 roku liczba członków EBAN
wynosiła 33, zaś w 2013 kształtowała się na poziomie 1115. Największy wzrost
nastąpił w grupie sieci aniołów biznesu z 14 do 41. Najmniejsza liczba członków
znajdowała się w grupie elektronicznych platform finansowania tj. systemów internetowych platform służących do wyszukiwania projektów dla indywidualnych
grup, chcących wspólnie dokonać finansowania wybranego przedsięwzięcia.
Activity Report 2011. Building the early stage investment asset class in Europe, EBAN 2011, s. 9.
Activity Report 2013, EBAN 2013, s. 9.
4
5
102
Joanna Cecelak
Tabela 1. Ewolucja członków EBAN w latach 2004-2013
Rodzaj
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
członkowstwa
Fundusze Early
4
7
7
8
8
Stage
Sieci aniołów
14
24
30
31
38
55
51
42
47
41
biznesu
Federacje
9
9
10
11
14
13
16
16
12
9
Associated
10
10
10
13
18
26
23
19
22
20
Members
Affiliated Members
6
7
12
20
Elektroniczne plat2
formy finansowania
Sieci
11
międzynarodowe
RAZEM
33
43
50
55
70
98 103 91 101 111
Źródło: Activity Report 2013, EBAN 2013, s. 9.
W 2013 roku EBAN zrzeszało 111 członków z 41 krajów. Wśród nich 49
członków to sieci aniołów biznesu i fundusze wczesnego rozwoju, 9 federacji sieci
aniołów biznesu, 20 organizacji współpracujących nieposiadających pełnego członkowstwa, 20 członków partnerskich, aniołów biznesu/inwestorów indywidualnych,
2 elektroniczne platformy finansowania oraz 11 sieci międzynarodowych. EBAN
ma członków w 24 z 28 krajów należących do Unii Europejskiej. Pozostałe kraje
reprezentowane w EBAN są geograficzną częścią Europy, jednak nie należą do
UE (8 członków) lub kraje spoza Europy (9 członków).
Rysunek 3. Średnia wartość inwestycji dokonywanych przez sieci aniołów biznesu
w Europie w 2013 roku (w mln EUR)
Źródło: European Commission. Enterprise and Industry – www.ec.europa.eu z dnia 30.01.2015.
103
W 2013 roku średnia wartość inwestycji dokonywanych przez aniołów biznesu wynosiła 1,18 mln EUR. Aniołowie biznesu najwięcej inwestowali w Estonii,
gdzie średnia wartość inwestycji wyniosła 4,7 mln EUR. Wynik ten był dużym
zaskoczeniem, gdyż był znacznie powyżej szacunkowych wartości. Najniższy
wynik odnotowała Francja. Średnia wartość inwestycji przeprowadzonych przez
aniołów biznesy wynosiła jedynie 500 tys. EUR. W Polsce średnia inwestycji dokonywanych przez aniołów biznesu osiągnęła poziom 1,6 mln EUR, co stawia nas
na podobnym poziomie wartości inwestycji jak w Austrii (1,5 mln EUR), Belgii
(1,7 mln EUR) czy Luksemburgu (1,6 mln EUR).
2. Sieci aniołów biznesu w Polsce
Zainteresowanie finansowaniem młodych innowacyjnych przedsięwzięć
w Polsce pojawiło się po okresie transformacji ustrojowej. Szybko rozwijająca
się prywatna przedsiębiorczość wymagała dużych nakładów finansowych. Młode,
innowacyjne przedsięwzięcia nie mogły otrzymać kredytów bankowych na rozwój działalności. Odpowiedzią na zapotrzebowanie rynku było powstanie sieci
aniołów biznesu.
Tabela 2. Wykaz sieci aniołów biznesu w Polsce w 2014 roku
Nazwa sieci
PolBAN Business Angels Club
Lewiatan Business Angels
Śląska Sieć Aniołów Biznesu Silban
Sieć Inwestorów Prywatnych SATUS
Regionalna Sieć Inwestorów i Inwestycji
Kapitałowych RESIK
Wschodnia Sieć Aniołów Biznesu (wcześniej Lubelska Sieć Aniołów Biznesu)
Sieć Aniołów Biznesu AMBER
Secus Wsparcie Biznesu
Ponadregionalna Sieć Aniołów Biznesu
- Innowacja
Gildia Aniołów Biznesu
Studencka Sieć Aniołów Biznesu
Platinum Investors
Kobieca Sieć Aniołów Biznesu
Smart Business Angels
Źródło: Opracowanie własne.
Lokalizacja
Warszawa, Bydgoszcz
Warszawa
Katowice
Kraków
Rok
powstania
2003
2005
2006
2006
Kraków
2007
Lublin
2007
Szczecin
Poznań, Warszawa, Kraków,
Wrocław, Katowice
Katowice, Warszawa, Wrocław,
Białystok, Gorzów Wielkopolski, Zielona-Góra
Łódź
Katowice, Warszawa, Wrocław,
Białystok
Gdynia, Warszawa
Katowice, Warszawa, Wrocław
Warszawa
2009
2010
2010
2010
2011
2012
2012
2013
104
Joanna Cecelak
Obecnie rynek business angels w Polsce dopiero się rozwija. Pierwsza sieć
oferująca pomoc w kojarzeniu prywatnych inwestorów z potencjalnymi pomysłodawcami powstała w 2003 roku. W 2014 roku na terenie Polski funkcjonowało 14
sieci aniołów biznesu. Wśród działających sieci tylko Sieć Aniołów Biznesu Amber
jest członkiem Europejskiej Sieci Aniołów Biznesu (EBAN).
Dane z lipca 2014 roku wskazują, że EBAN zidentyfikował 5 sieci aniołów
biznesu na terenie Polski6:
2.1. PolBAN – Business Angels Club
PolBAN jest najstarszym stowarzyszeniem aniołów biznesu w Polsce. Zostało założone w 2003 roku przez Wojciecha Dołkowskiego. Stowarzyszenie rozpoczęło działalność na początku 2004 roku7 i stało się pierwszym pełnoprawnym
członkiem EBAN (formalnie do 2008 roku). PolBAN jest organizacją prywatną
i niezależną. Zrzesza kilkudziesięciu aniołów biznesu pochodzących głównie z Polski, ale również z Francji, Wielkiej Brytanii, Kanady, Stanów Zjednoczonych czy
z Niemiec.
Inwestycje aniołów biznesu z PolBAN zwykle kształtują się w przedziale
od 200 tys. zł do 1 mln zł. Inwestorzy indywidualni preferują przedsięwzięcia
w bardzo wczesnych fazach rozwoju i o dużej innowacyjności. Aniołowie biznesu
współpracujący ze stowarzyszeniem szczególną uwagę zwracają na zespół i globalny zasięg projektu. Zainteresowanie cieszą się branże posiadające duży potencjał
rozwojowy, takie jak: Internet, informatyka, media, telekomunikacja, ekologia,
ochrona środowiska, energia, medycyna/zdrowie, biotechnologia, chemia, nanotechnologie, automatyka, outsourcing, usługi.
W ciągu 10 lat działalności PolBAN oraz inwestorzy zrzeszeni w stowarzyszeniu zrealizowali następujące projekty: Merlin.pl, Qtravel.pl, Mikromax, Holicon, 100lat.pl, Biovectis, Grono.net, Kardiotele, Trigendo, Motobank, Droppa,
Goldenegg, Legimi, Orcan Software, Advisio i wiele innych8.
2.2. Lewiatan Business Angels (LBA)
Lewiatan Business Angels jest największa w Polsce siecią aniołów biznesu,
działająca przy Polskiej Konfederacji Pracodawców Prywatnych Lewiatan. Sieć
powstała w styczniu 2005 roku, a już w listopadzie tego samego roku stała się
pełnoprawnym członkiem EBAN, jako narodowa sieć aniołów biznesu. Twórcą
LBA był Michał Olszewski, który zarządzał klubem prywatnych inwestorów przez
pierwsze 2 lata działalności. Obecnie na czele sieci stoi Jacek Adamski. LBA
zrzesza głównie byłych przedsiębiorców i menedżerów, ich liczba w 2009 roku
wynosiła 689.
Wielkość typowej inwestycji za pośrednictwem LBA kształtuje się w przedziale między 200 tys. zł, a 5 mln zł (w wyjątkowych przypadkach do 10 mln zł).
8
9
6
7
Directory of business angel networks, EBAN July 2014, s. 61.
T. Peplak, Szczęście sprzyja aktywnym, Gazeta Małych i Średnich Przedsiębiorstw nr 2/2005.
www.polban.pl z dnia 31.01.2015
Anioły biznesu – kluczowy element rozwoju start – up’u. Prezentacja dostępna na stronach LBA
www.lba.pl
105
Aniołowie biznesu preferują przedsiębiorstwa znajdujące się we wczesnych fazach
rozwoju. Celem LBA jest kojarzenie twórców innowacyjnych przedsiębiorstw czy
pomysłów o dużym potencjale wzrostu z inwestorami, przy jednoczesnym braku
specjalizacji sektorowej.
W grudniu 2008 roku PKPP Lewiatan pozyskała finansowanie ze środków
europejskich, w wysokości ponad 14 milionów złotych. Dofinansowanie było
głównie przeznaczone na promowanie idei aniołów biznesu w Polsce oraz rozwój
biznesowych kompetencji inwestorów i pomysłodawców. Działania te pomogą
w realizacji kolejnych projektów.
Do tej pory dzięki aniołom biznesu z LBA dofinansowanych zostało 15
projektów: W Biegu Cafe, Ozumi films, Legic Kompania Importowa Dóbr Luksusowych, ANT Industrial Software Systems, Likwidator Pomoc Ubezpieczeniowa,
Medicalgorythmics, Flashbook.pl, GoldenEgg, Apeiron Synthesis, Polidea, Synthex, Estom, Air Ventures, Ekobilet, Homeplex10.
2.3. Wschodnia Sieć Aniołów Biznesu (wcześniej Lubelska
Sieć Aniołów Biznesu)
Kolejną siecią finansowaną ze środków Unii Europejskiej jest Lubelska Sieć
Aniołów Biznesu (LSAB), która rozpoczęła działalność w 2007 roku. Koordynatorem sieci jest Lubelska Fundacja Rozwoju. Przedsięwzięcie było finansowane
z Europejskiego Funduszu Społecznego oraz budżetu państwa w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego 2004-2006. Misją
LSAB było ułatwienie dostępu do zewnętrznych, prywatnych źródeł finansowania
dla przedsiębiorców tworzących i rozwijających projekty w regionie lubelskim11.
Do celów i zadań projektu LSBA należało12:
•• utworzenie platformy współpracy między prywatnymi inwestorami a osobami poszukującymi zewnętrznego finansowania dla realizacji innowacyjnych
przedsięwzięć gospodarczych, w tym dotyczących komercjalizacji wyników
badań naukowych prowadzonych na uczelniach wyższych i ośrodkach naukowo-badawczych w regionie lubelskim,
•• zmniejszenie luki kapitałowej wynikającej z ograniczonej liczby inwestorów zainteresowanych inwestycjami w przedsięwzięcia o podwyższonym
poziomie ryzyka,
•• rozwój nowych przedsiębiorstw poprzez aktywny udział inwestorów
w zarządzaniu.
W 2009 roku za pośrednictwem LSAB została dofinansowana firma zapisy.pl
z branży IT.
W styczniu 2010 roku Lubelska Fundacja Rozwoju w partnerstwie ze Stowarzyszeniem B-4 z Rzeszowa rozpoczęła realizację projektu pn. „Sieć Aniołów
Biznesu na Lubelszczyźnie i Podkarpaciu” i tym samym została uruchomiana
Wschodnia Sieć Aniołów Biznesu (WSAB). Projekt był współfinansowany ze
www.lba.pl z dnia 30.01.2015
www.wsab.org.pl z dnia 31.01.2015.
12
10
11
106
Joanna Cecelak
środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu
Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka 2007-2013. Dofinansowanie projektu wyniosło 3,062 mln zł. Projekt był realizowany do czerwca 2013 r. WSAB opierając
się na doświadczeniach Lubelskiej Sieci Aniołów Biznesu stanowi ponadregionalną
platformę współpracy, służącą nawiązywaniu kontaktów pomiędzy inwestorami
a projektodawcami (pomysłodawcami)13.
Wśród zrealizowanych inwestycji przez WSAB możemy wyróżnić: Bioaktywny preparat kościozastępczy, Zapytanie.pl, Availo profesjonalna pomoc prawna
przez telefon.
2.4. Sieć aniołów biznesu Amber
Sieć aniołów biznesu Amber została utworzona w 2009 roku przez Polską
Fundację Przedsiębiorczości w Szczecinie. Uruchomienie sieci było możliwe dzięki dofinansowaniu z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach
Program Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka 2007-2013 w wysokości 3,068
mln zł14. Projekt pn. Sieć Aniołów Biznesu „Amber” w Polsce Północno-Zachodniej był realizowany w okresie od 01.01.2009 do 31.03.2013, a swym działaniem
objął województwa zachodniopomorskie, pomorskie, kujawsko-pomorskie, wielkopolskie, lubuskie i dolnośląskie.
Finansowanie w ramach Sieci Aniołów Biznesu AMBER uzyskały następujące spółki: Enterso, SDS Optic, Lemon&Orange, Luxon Led, NeptunIDE,
Mementis, Brillant Partner, Solpeo Gaming Platform, Evitmed, Sidus Novum,
Diacoustic Systems, Enovatica, Inspeo, Audiotrip, Motoraporter, FinPack, Evitron,
Artmare. Na koniec roku 2013 sieć skupiała 55 inwestorów15.
2.5. Gildia Aniołów Biznesu
W 2010 roku Łódzka Agencja Rozwoju Regionalnego rozpoczęła realizację projektu pn. Gildia Aniołów Biznesu. Dofinansowanie projektu w wysokości
7,67 mln zł zostało pozyskane z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego
w ramach Program Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka 2007-201316. Misją
sieci jest wspieranie innowacyjnych inicjatyw rynkowych poprzez pozyskiwanie
doświadczonych i odpowiedzialnych biznesowo inwestorów o wyróżniającej się
reputacji na rynku17.
3. Działalność aniołów biznesu w Europie
z uwzględnieniem sytuacji w Polsce
Rosnąca konkurencja na rynku zmusza przedsiębiorstwa do podejmowania działań o charakterze innowacyjnym. Młode lub dopiero powstające przedsiębiorstwa muszą sprostać wymaganiom rynku, stawianym przez współczesną
gospodarkę. W głównej mierze odbywa się to dzięki tworzeniu i rozwojowi
www.parp.gov.pl z dnia 31.01.2015.
15
www.amberinvest.org z dnia 31.01.2015.
16
www.parp.gov.pl z dnia 31.01.2015.
17
www.aniolybiznesu.org z dnia 31.01.2015.
13
14
107
przedsiębiorstw opartych na wiedzy. Warunkiem powstania innowacyjnych przedsiębiorstw o dużym potencjale wzrostu i wysokim stopniu konkurencyjności jest
umiejętne połączenie transferu wiedzy z najnowszymi technologiami. Wymaga
to jednak poniesienia dużych nakładów finansowych, na które przedsiębiorstwa
będące w początkowych fazach rozwoju rzadko mogą sobie pozwolić. Dlatego tak
ważne jest pozyskanie właściwego źródła finansowania. Innowacyjne przedsięwzięcia najchętniej wspierane są przez anioły biznesu lub fundusze venture capital.
Aktywność aniołów biznesu skupia się przede wszystkim na finansowaniu
przedsięwzięć znajdujących się w fazie seed oraz start-up. Celem działań inwestorów indywidualnych jest znalezienie takich projektów, które charakteryzują się
dużym potencjałem wzrostu i wysoką stopu zwrotu z inwestycji.
Rysunek 4. Wartość inwestycji dokonywanych przez zrzeszonych aniołów biznesu
w Europie w latach 2007-2013 (w mln EUR)
Analizując wartość inwestycji dokonywanych przez aniołów biznesu w Europie można uznać, że rynek ten bardzo dobrze się rozwija. Ostatnie trzy lata
przyniosły znaczący wzrost inwestycji z udziałem kapitału pochodzącego od prywatnych inwestorów. W 2013 roku inwestycje aniołów biznesu w Europie wyniosły
554 mln EUR. Oznacza to wzrost o 8,84% w stosunku do roku poprzedniego.
Rekordowo niski poziom wartości inwestycji odnotowano w 2010 roku i wyniósł
on jedynie 153 mln EUR. Według EBAN zrzeszeni aniołowie biznesu stanowią
jedynie 10% całego rynku aniołów biznesu. Stąd szacuje się, że łączna wartość
inwestycji na tym rynku w 2013 roku mogła wynosić nawet 5,54 mld EUR.
108
Joanna Cecelak
Rysunek 5. Wartość inwestycji dokonywanych przez aniołów biznesu (w mln
EUR) w stosunku do liczby działających aniołów biznesu w Europie
w 2013 r.
W 2013 roku największa liczba aniołów biznesu działała w Wielkiej Brytanii
i Francji, odpowiednio 4 350 i 4 320. Średnia liczba aniołów biznesu przypadająca
na jedno państwo wyniosła 895. Wielka Brytania odnotowała także najwyższą
wartość inwestycji dokonywanych przez prywatnych inwestorów, ich wartość osiągnęła 84,4 mln EUR. Na drugim miejscu znalazła się Hiszpania, z wartością inwestycji na poziomie 57,8 mln EUR. Cypr, Chorwacja, Luksemburg, Litwa i Grecja
miały najniższy poziom inwestycji, ich wartość wynosiła od 0,6 do 2,1 mln EUR.
Aniołowie biznesu działający na terenie Polski w 2013 roku dokonali inwestycji
o wartości 6,6 mln EUR.
Dane na temat liczby aniołów biznesu funkcjonujących w Polsce w latach
2002-2008 były nieznane. Wynikało to przede wszystkim z anonimowości, jaką
zapewniają sieci oraz braku dostępu do jakichkolwiek danych statystycznych. Dopiero w 2009 roku pojawiły się pierwsze statystyki dotyczące liczebności grupy
inwestorów indywidualnych w Polsce. Według danych EBAN w 2009 roku na
terenie kraju działało 76 aniołów biznesu. Obecnie wiadomo, że we Wschodniej
Sieci Aniołów Biznesu liczba inwestorów wynosi 59, a w Sieci Aniołów Biznesu
Amber jest ich ponad 50. Pozostałe sieci nie ujawniają danych dotyczących zrzeszonych aniołów biznesu. Dostępne publikacje przedstawiają dane wskazujące,
że w każdej z sieci aniołów biznesu w Polsce zrzeszonych jest od kilku do około
160 aniołów biznesu18.
18
Program Operacyjny Inteligentny Rozwój, 2014-2020, styczeń 2014, s. 10.
Tabela 3. Rynek aniołów biznesu w Polsce w latach 2002-2010 i w 2013 roku
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010*
Liczba sieci aniołów
0
1
1
2
3
4
5
5
9
biznesu
Liczba aniołów biznesu
b/d b/d b/d b/d b/d b/d b/d 76
89
Liczba umów
b/d b/d b/d 3
3
4
4
4
4
Liczba zatwierdzonych
b/d b/d b/d b/d b/d b/d b/d 58 >90
projektów
Liczba komercyjnych
0
1
1
1
1
2
2
2
0
sieci aniołów biznesu
Liczba niekomercyjnych
0
0
0
1
2
2
3
3
6
sieci aniołów biznesu
Liczba krajowych sieci
0
1
1
2
2
2
2
2
5
aniołów biznesu
Liczba regionalnych sieci
0
0
0
0
1
2
3
3
1
aniołów biznesu
109
2013
14
160**
b/d
b/d
0
14
b/d
b/d
*Dane pochodzą od 6 sieci aniołów biznesu z 9 działających w Polsce i zrzeszonych w EBAN.
**Dane pochodzą z 4 sieci aniołów biznesu.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Directory of networks 2010, EBAN 2010, s. 90 oraz
Statistics Compendium 2014, EBAN 2014, s. 5.
Analizując preferencje branżowe polskich sieci aniołów biznesu można
zauważyć, że wszystkie są zainteresowane inwestycjami w Internet, informatykę
(software) oraz w branżę media i multimedia.
Aż 86% sieci deklaruje chęć inwestycji w telekomunikację, ochronę środowiska czy biotechnologię i farmację. Inwestycje w branże takie jak: ochrona
zdrowia i usługi oparte na wiedzy potwierdza 71% sieci aniołów biznesu. Prawie
60% sieci preferuje inwestycje w przemysł komputerowy, spożywczy, chemiczny,
automatykę i robotykę. Tylko 43% sieci deklaruje inwestycje w przemysł paliwowo - energetyczny. Innowacyjny charakter preferencji branżowych sieci w Polsce
coraz bardziej odpowiada tym zgłaszanym w rozwiniętych krajach europejskich.
110
Joanna Cecelak
Rysunek 6. Preferencje branżowe polskich sieci aniołów biznesu w 2010 r.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: E. Dąbrowska, Sieci aniołów biznesu [w]: Ośrodki
Innowacji i Przedsiębiorczości w Polsce. Raport 2010, pod red. Krzysztofa B. Matusiaka, Warszawa 2010, s. 117.
Do podstawowych zadań realizowanych przez sieci aniołów biznesu
w Polsce należy poszukiwanie inwestorów i przedsiębiorstw chcących pozyskać
wsparcie finansowe, ocena projektów inwestycyjnych, a następnie kojarzenie obu
zainteresowanych stron. Poza tym sieci pełnią szereg innych funkcji takich jak:
organizacja szkoleń dla aniołów biznesu i przedsiębiorców oraz podnoszenie świadomości społecznej na temat tej formy finansowania inwestycji. Niektóre z sieci
zajmują się także tworzeniem konsorcjów na potrzeby projektów.
Rysunek 7. Podstawowe zadania realizowane przez polskie sieci aniołów biznesu
w 2010 r.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: E. Dąbrowska, Sieci aniołów biznesu [w]: Ośrodki
Innowacji i Przedsiębiorczości w Polsce. Raport 2010, pod red. Krzysztofa B. Matusiaka, Warszawa 2010, s. 114.
W porównaniu z 2009 rokiem w roku 2010 o 14% zwiększyła się liczba
sieci oferujących szkolenia, ocenę projektów i działania podnoszące świadomość
o tej formie finansowania. Aż o 43% zwiększyła się liczba sieci aniołów biznesu
oferujących tworzenie konsorcjów na rzecz projektów.
111
Sieci aniołów biznesu coraz aktywniej włączają się w proces inwestycyjny
oferując inwestorom szereg usług. Zwrócono większą uwagę na potrzebę docierania do pomysłodawców oferujących projekty o dużym potencjale rynkowym
i przygotowywania ich do przyszłej współpracy z aniołami biznesu. Wiele sieci
rozpoczęło budowę platform z dostępem do danych o projektach inwestycyjnych19.
Rysunek 8. Sposoby wspomagania procesu inwestycyjnego przez sieci aniołów
biznesu w Polsce
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: E. Popielczak, Sieci aniołów biznesu [w]: Ośrodki Innowacji i Przedsiębiorczości w Polsce. Raport 2012, pod red. A. Bąkowskiego
i M. Mażewskiej, Warszawa 2012, s. 120-121.
W 2012 roku spośród usług świadczonych przez sieci najwyższy wzrost
w stosunku do lat 2010 i 2009 odnotowano w kategorii szkolenia przedsiębiorców.
Poprzez szkolenia przedsiębiorcy zdobyli informacje o możliwościach pozyskania środków od prywatnych inwestorów, o etapach oceny projektu, jak również
późniejszym spotkaniu i procesie inwestycyjnym w ramach współpracy z aniołem
biznesu. Tego typu inicjatywy miały uświadomić pomysłodawcom możliwości
związane z finansowaniem inwestycji poprzez środki od prywatnych inwestorów.
Wspomaganie procesu inwestycyjnego odbywało się także poprzez organizowanie
wszelkiego rodzaju działań promocyjnych tj. targi, wykłady, seminaria i konferencje. Sieci również większą uwagę zaczęły zwracać na usługi związane z gromadzeniem i wstępną analizą projektów inwestycyjnych.
Niewątpliwie wzrost ilości oferowanych przez sieci szkoleń czy działań
promocyjnych było również spowodowane otrzymaniem środków z funduszy europejskich na popularyzację instytucji aniołów biznesu w Polsce.
19
E. Popielczak, Sieci aniołów biznesu [w]: Ośrodki Innowacji i Przedsiębiorczości w Polsce. Raport
2012, pod red. A. Bąkowskiego i M. Mażewskiej, Warszawa 2012, s. 120-121.
112
Joanna Cecelak
Podsumowanie
Podsumowując, w ostatnich latach liczba sieci aniołów biznesu w Polsce znacząco
wzrosła. Duży wpływ na zwiększającą się liczbę sieci prywatnych inwestorów miały fundusze dostępne w programach Unii Europejskiej. Możliwość pozyskiwania
środków europejskich przyczyniła się do utworzenie nowych instytucji aniołów
biznesu w Polsce. Niektóre z sieci działające dłuższy czas mają w dorobku po
kilkanaście inwestycje z udziałem aniołów biznesu, te nowo powstałe dopiero
starają się o pozyskanie nowych, innowacyjnych projektów i skojarzenie ich pomysłodawców z potencjalnymi inwestorami. Jednak dla rozwoju rynku business
angels w Polsce ważne jest promowanie możliwości finansowania wczesnych faz
rozwoju przedsiębiorstw i zachęcanie zarówno przedsiębiorców, jak i inwestorów
do podejmowania działań w tym obszarze. Będzie to miało znaczący wpływ po
zakończeniu finansowania projektów w Polsce przez Unię Europejską, wtedy młodzi, innowacyjni przedsiębiorcy będą zdani w dużej mierze na pomoc prywatnych
inwestorów.
Bibliografia
•• Activity Report 2011. Building the early stage investment asset class in Europe,
EBAN 2011.
•• Activity Report 2013, EBAN 2013.
•• Anioły biznesu – kluczowy element rozwoju start – up’u. Prezentacja dostępna na
stronach Lewiatan Business Angels www.lba.pl
•• Dąbrowska E., Sieci aniołów biznesu [w]: Ośrodki Innowacji i Przedsiębiorczości
w Polsce. Raport 2010, pod red. Krzysztofa B. Matusiaka, Warszawa 2010.
•• Directory of networks 2010, EBAN 2010.
•• Directory of business angel networks, EBAN July 2014.
•• Garrido P., Business Angels in Europe today, EBAN 2012.
•• Peplak T., Szczęście sprzyja aktywnym, Gazeta Małych i Średnich Przedsiębiorstw
nr 2/2005.
•• Popielczak E., Sieci aniołów biznesu [w]: Ośrodki Innowacji i Przedsiębiorczości
w Polsce. Raport 2012, pod red. A. Bąkowskiego i M. Mażewskiej, Warszawa 2012.
•• Program Operacyjny Inteligentny Rozwój, 2014-2020, styczeń 2014.
•• Statistics Compendium 2014, EBAN 2014.
•• www.amberinvest.org
•• www.aniolybiznesu.org
•• www.eban.org
•• www.ec.europa.eu
•• www.lba.pl
•• www.parp.gov.pl
•• www.polban.pl
•• www.wsab.org.pl
BUSINESS ANGELS MARKET IN EUROPE
Summary
The interest in high-risk capital has contributed to change in business angels
market, including in particular dymanic development of networks. Their main
tasks include associating investors with entrepreneurs and undertaking actions
to popularize this form of financing of innovative projects. Significant growth
of business angels networks was a response to the requirements of both the
individual investors, who planned investments in high-risk projects as well as
small and medium enterprises looking for ways of financing the early stage of
development.
This article presents the development of business angels market in Europe, their
quantity, performed tasks, value of investments made by business angels and
their investment preferences.
Key words: business angels, high-risk capital, business angels networks, activity of business angels
113
Katarzyna Nagraba
Szkoła Główna Handlowa w Warszawie
ZARZĄDZANIE WARTOŚCIĄ KLIENTA
NA RYNKU USŁUG MEDYCZNYCH
W POLSCE
Wprowadzenie
Pojęcie zarządzania wartością Klienta zyskuje na szczególnym znaczeniu
w perspektywie ostatnich lat. W sytuacji zmian zachodzących na rynkach i przeobrażeniu podejścia do podstawowych zasad w gospodarce, gdy rynek stał się
rynkiem klienta, zainteresowanie a także możliwość funkcjonowania przedsiębiorstw została oparta na zidentyfikowaniu i zaspokojeniu potrzeb konsumentów.
Historycznie obserwowano w gospodarkach inwestowanie w produkcję
i usługi, na które zawsze był wysoki popyt. Stąd możliwość chociażby wprowadzania zasad gospodarek centralnie planowanych. Jednak czasy niedostatku towarów
minęły i rynkami zawładnęła nadprodukcja. Rewolucje przemysłowe, mechanizacja i automatyzacja działań pozwoliły na sprawne i szybkie kreowanie podaży. Jej
systematyczny wzrost doprowadził do momentu, gdy konsument posiada szereg
substytutów danego dobra i może dowolnie wybierać. Firmy konkurowały więc
jakością produktów, wytrzymałością, długowiecznością i trwałością. Jednak towary
o wysokiej jakości, które starczały na „całe życie” okazały się niewystarczającym rozwiązaniem z biznesowego punktu widzenia. Z tego względu w XX wieku
producenci zaczęli tworzyć sprzęty o krótszym cyklu życia i niższym poziomie
wytrzymałości. To zmusiło konsumentów do zwiększenia siły nabywczej poprzez
konieczność ponownego kupowaniu dóbr, które ulegały szybszemu zużyciu.
W XXI wieku wyraźnie widać, że każdy zgłoszony popyt może być zaspokojony z kilku źródeł. Wysoki poziom podaży zmusza producentów do poszukiwania takich rozwiązań, które przekonają konsumentów do produktów i usług danego
przedsiębiorstwa. W takiej rzeczywistości narodziła się koncepcja kreowania wartości klienta i zarządzania nią. Ostatecznym celem sygnalizowanego podejścia jest
maksymalizacja zysku przedsiębiorstwa. Z drugiej strony można także rozważać
cel pośredni - maksymalizację wartości dla wszystkich interesariuszy firmy.
Zastosowanie bardzo popularnego podejścia w biznesie sprawdza się w każdej branży. Według badań przeprowadzonych do publikacji „Zarządzanie wartością Klienta w przedsiębiorstwach w Polsce” wynika, że wdrożenie podejścia
116
Katarzyna Nagraba
zarządzania wartością klienta w Polsce nie jest jednolite i powszechne.1 Przede
wszystkim jest to widoczne na rynku usług medycznych, który nadal rządzi się
swoimi prawami. Jednak także ta sytuacja powoli ulega zmianie wraz z nowopowstającymi przedsiębiorstwami w branży, które starają się wdrożyć popularne
trendy na rynkach. To samo dotyczy zauważalnych nowych kierunków rozwoju
w szeroko pojętej medycynie, w ramach której firmy także powoli skupiają się na
zarzadzaniu wartością klienta.
W pracy skoncentrowano się na przedstawieniu przesłanek zarządzania
wartością klienta oraz podejścia do zarządzania wartością klienta na rynku usług
medycznych w Polsce. Ze względu na zwięzłość wywodu kwestie teoretyczne
zostały w głównie zasygnalizowane, a ich szersze poznanie dostępne jest w prezentowanej w bibliografii literaturze.
1. Zarządzanie wartością Klienta
Zdefiniowanie wartości klienta stanowi wyzwanie w świetle pojawiających
się publikacji naukowych. Według dostępnego piśmiennictwa źródeł definicji wartości klienta należy szukać w literaturze anglosaskiej. Według badań P. Tomczyka2
po raz pierwszy nazwa ta została zastosowana w pracy Lawsona Traphagen Hill
pt. „Let’s Stop Miscalculating Lifetime Value” (wartość klienta z ang. Customer
Lifetime Value). Najszerszą definicją możliwą do wykorzystania w tym zakresie jest określenie wartości klienta jako zdyskontowanej skumulowanej wartości
wpływów zarówno pieniężnych jak i niepieniężnych skierowanych od klienta do
przedsiębiorstwa. Często wynik takiego działania jest korygowany o koszty związane z pozyskaniem i utrzymaniem Klienta. Dyskusyjna pozostaje kwestia okresu, dla którego liczona jest wartość. Z jednej strony brane są pod uwagę jedynie
przyszłe wpływy, z drugiej uwzględniane są ogólne korzyści wynikające z relacji
z klientem, czyli także te przeszłe. W pracy jako wartość klienta przyjęto podejście
stosowane przez T. Doligalskiego3, który określa ją jako sumę zdyskontowanych
przepływów pieniężnych (różnicy pomiędzy wpływami a wydatkami na obsługę
klienta), gdzie pierwszy człon związany z pierwotnym pozyskaniem klienta nie
jest dyskontowany. Matematyczna formuła jak poniżej:
gdzie
NCF – przepływy pieniężne netto
I – stopa dyskontowa
T. Doligalski, Sposoby pozyskiwania klientów i rozwój relacji z klientami, [w:] Zarządzanie wartością
klienta w przedsiębiorstwach w Polsce, red. nauk. B. Dobiegała-Korona, T. Doligalski, Oficyna
wydawnicza SGH, 2011.
2
P. Tomczyk, Wartość klienta. Od definicji do formuły, wpis na blogu Instytutu Zarządzania Wartością
SGH, 2012.06.16, http://www.valuecomesfirst.pl/wartosc-klienta/20.09.2012r.
3
T. Doligalski, Wartość a rentowność klienta; w: Zarządzanie wartością klienta, red. naukowa B. Dobiegała-Korona, T. Doligalski, Poltext, Warszawa 2009.
1
Zarządzanie wartością klienta na rynku usług medycznych w Polsce
117
Warto podkreślić istotę nazwy źródłowej, którą dostrzega także T. Doligalski. Otóż pojęcie wartości Klienta tłumaczone jest często na język polski jako
wartość życiowa klienta, co zwraca uwagę na ważny aspekt interpretacji tego zjawiska. W powyższym kontekście narzucana zostaje poniekąd interpretacja wartości
klienta w okresie długoterminowym, czyli uwzględnienie całej relacji z klientem.
Tu warto mieć na uwadze rozróżnienie innego aspektu jakim jest sama customer
value, czyli wartość dla klienta (ten obszar nie zostanie poruszony w pracy). Należy
więc podchodzić do zjawiska dwukierunkowo. Z jednej strony należy uwzględniać
wartości dla klienta, które wpływają ostatecznie także na samą wartość klienta dla
przedsiębiorstwa. Z drugiej strony od klienta płyną wartości dla firmy, w postaci
zarówno strumieni pieniądza gwarantujących utrzymanie działalności jak i wpływów niepieniężnych, które pośrednio wpływają na działalność firmy i jej przyszłe wyniki. Konsekwencją powyższych implikacji jest prosta zależność mówiąca
o tym, że im większe zainteresowanie klientem, jego oczekiwaniami, czyli tym
samym im większe skupienie na kreowaniu wartości klienta, tym większe firma
uzyska wpływy pozwalające na zachowanie wysokich wskaźników rentowności.
Na czym polega kreowanie, a następnie zarządzanie wartością klienta? Jest
to przede wszystkim identyfikacja potrzeb klienta, próba spełniania jego oczekiwań
po uprzednim ich zbadaniu. Takie podejście przekłada się na zarządzanie zbiorem
posiadanych o kliencie informacji. Warto podkreślić, że konsument dóbr i usług
jest jednym z interesariuszy firmy. Oczekuje on zaspokojenia swoich potrzeb w takim stopniu, aby korzyści które uzyska przekraczały sumę kosztów finansowych
i niefinansowych poniesionych w celu otrzymania danych korzyści. Firmy zarządzające wartością klienta, traktują go jako swój zasób, co pozwala na pracę nad
zwiększeniem jego wartości.
Zastosowanie powyższej strategii jest możliwe dzięki zorientowaniu firmy
na klienta, o czym świadczy wykorzystanie narzędzi pomagających osiągnąć ten
cel: podkreślanie wymiany relacji z klientem, zarzadzanie wiedzą o kliencie i próbą
zaproszenia klienta do budowy samej firmy.
Orientacja na Klienta jest w czasach globalizacji i digitalizacji usług podstawą funkcjonowania firmy. Zasadność istnienia przedsiębiorstwa nie wiąże się
tylko z wytwarzaniem produktu i szukaniem nabywców, czy z kreowaniem potrzeb
u nabywców. Aktualnie firmy zmuszone są poznać klienta, odkryć jego potrzeby
i tak dostosować produkt, aby nie tylko spełnić bieżące oczekiwania i wymagania
konsumenta, ale przede wszystkim związać go długofalowo. 4
Pierwszym krokiem w tym kierunku jest identyfikacja potrzeb, z którą wiąże
się segmentacja klienta. Segmentacja służy bowiem lepszemu zidentyfikowaniu
potrzeb, budowaniu wartości klienta oraz definiowaniu cech charakterystycznych
dla danej grupy docelowej. Dzięki takim działaniom firma jest w stanie stworzyć
wachlarz usług zindywidualizowanych, czyli dopasowanych do konkretnej sylwetki nabywcy. Takie podejście umożliwia zaoferowanie usług, które pokryją się
z aktualnym i przyszłym zapotrzebowaniem grupy docelowej.
T. Doligalski, Charakterystyka koncepcji zarządzania wartością klienta, [w:] B. Dobiegała-Korona,
T. Doligalski (red. nauk.) Teoria i praktyka zarządzania wartością klienta, Poltext, Warszawa 2012
4
118
Katarzyna Nagraba
Kolejnym aspektem jest pozyskanie informacji zwrotnej, a w rezultacie
zarządzanie wiedzą o kliencie. Niezwykle ważnym elementem nawiązania relacji
z konsumentem jest analiza „na wyjściu” tzn. po świadczeniu usługi lub użyciu/
zastosowaniu produktu. Informacja dotycząca jakości dobra i spełnienia oczekiwań jest niezwykle istotna z punktu widzenia kilku czynników. Przede wszystkim pytany o opinię klient czuje zainteresowanie ze strony przedsiębiorstwa, co
stanowi próbę zmierzenia wymagań z faktycznie oferowaną usługą. Świadomość
możliwości przyczynienia się do wprowadzenia zmian w firmie jest dodatkowym
atutem. Możliwość współtworzenia marki, w zasadzie już rozpowszechniona na
wszystkich rynkach, to kolejny krok wiążący się z orientacją przedsiębiorstwa na
klienta. Ponadto przedsiębiorstwo dużo zyskuje wchodząc w relację z konsumentem, który jest w stanie od razu wyrazić emocje związane z produktem lub usługą. Jeżeli klient będzie niezadowolony firma będzie w stanie szybko zareagować
i wprowadzić zmiany, które nie zrażą kolejnych Klientów. Jednocześnie pozwoli
to rozładować napięcie związane z nietrafioną ofertą, co sprawi, że mniej negatywnych odczuć zostanie przekazanych dalej. Warto podkreślić, że reputację można
stracić niezwykle szybko a negatywna reklama rozpowszechnia się najszybciej,
gdyż taką informacją ludzie najchętniej się dzielą. Z drugiej strony pozytywna
ocena wskazuje obszary, w które warto inwestować. Pokazuje także efektywność
podjętych kroków oraz wskazuje na ewentualną możliwość zastosowania sprzedaży krzyżowej (cross-selling) czy rozszerzającej (up-selling).
Zastosowanie powyższego podejścia wiąże się bezpośrednio z badaniem
satysfakcji Klientów firmy, co przekłada się na tworzenie długotrwałych więzi
z klientami dzięki wzmacnianiu skłonności klientów do podtrzymywania relacji
z firmą. Konsekwencją jest budowanie lojalności. Warto podkreślić, że satysfakcja
klienta nie sprowadza się jedynie do spełniania oczekiwań klienta, ale sięga także
głębiej do takich czynników jak m.in: zaangażowanie klienta w produkt, komunikowanie się z klientem (promocja, informacja), jakość produktu.5
Jak zauważył T. Doligaski oraz Amit i Zott zarządzanie wartością klienta
może obejmować także szersze podejście odnoszące się do całego modelu biznesowego wpływającego na zrównoważony rozwój przedsiębiorstwa. Patrząc na
działalność firmy należy brać pod uwagę jej otoczenie, które stanowią także partnerzy, czy dostawcy. Informacja zwrotna od klientów pozwala budować odpowiednią
relację z pracownikami, często będącymi dostawcami usług przedsiębiorstwa. Co
więcej udział pracowników w tworzeniu firmy poprzez przywiązane do marki, do
ludzi pracujących w firmie (chociażby ze względu na wyznawane misje i wartości) uzyskane jest właśnie dzięki systematycznemu pomiarowi poziomu świadczonych usług oraz poziomu satysfakcji klientów6. Wzmacnianie poszczególnych
składowych modelu powoduje poprawę kolejnych, osiągając na końcu łańcucha
A. Steawart, Czy satysfakcja klienta to tylko spełnienie jego oczekiwań?, Studia i materiały Wydział
Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, 2/2005 (2)
6
R. Amit, Ch. Zott, Business Model Innovation: Creating Value in Times of Change, working paper,
czerwiec 2010, http://www.iese.edu/research/pdfs/DI-0870-E.pdf, [2012.09.20]., T. Doligalski,
Charakterystyka koncepcji zarządzania wartością klienta, [w:] B. Dobiegała-Korona, T. Doligalski
(red. nauk.) Teoria i praktyka zarządzania wartością klienta, Poltext, Warszawa 2012
5
119
zależności wartość dodaną. Wzrost wartości Klienta przełoży się więc na wzrost
wartości ogólnej liczby Klientów, co zapewni wyższą rentowność spółce. To z kolei
przełoży się na większe możliwości budowania relacji z pracownikami, zatrudnianiu kompetentnych i wykwalifikowanych dostawców, co w konsekwencji znajdzie
odzwierciedlenie we wzroście wartości klienta. W obrębie spójnego podejścia do
modelu biznesowego jest także wpisane wzmacnianie przewagi konkurencyjnej
w tworzeniu wartości klienta dzięki zmianie konkurentów w firmy komplementarne - partnerów. Zwrócili na to uwagę Casadesus-Masanell i Ricart, podkreślając
przewagę uzupełniania nad konkurowaniem7.
Niezwykle istotnym narzędziem w zarządzaniu wartością klienta stał się
w dzisiejszych czasach Internet, co zostało szerzej opisane w pracy T. Doligalski
„Budowa wartości klienta z wykorzystaniem Internetu”8. Stanowi on podstawę
komunikacji wartości i misji firmy. Jednocześnie daje także możliwość współtworzenia firmy przez Klientów poprzez wygłaszanie rekomendacji i opinii na temat
oferowanych produktów i świadczonych usług.9 Powyższe wytyczne wskazują, ze
zarówno misja jak i wartości, a co za tym idzie formowana oferta - powinny być
spójne z oczekiwaniami klientów.
W wyniku zarządzania wartością klienta firma uzyskuje także dodatkowe
korzyści, wcześniej nie wspomniane. Zalicza się do nich m.in. marketing szeptany,
który jako pozytywna rekomendacja sprzyja budowaniu reputacji firmy i tworzeniu
marki. Jednocześnie do wartości dodanych należy zaliczyć możliwość zróżnicowania portfela dostawców. Jest to możliwe dzięki ich segregacji poprzez pryzmat
jakości dostarczanych usług, ocenianej w wyniku uzyskiwanej informacji zwrotnej.
2. Rynek usług medycznych w Polsce
Zgodnie z obowiązującym prawem, w Polsce mogą działać trzy rodzaje
placówek medycznych: zakłady opieki zdrowotnej (ZOZ) zarówno publiczne
jak i niepubliczne; indywidualne praktyki lekarskie oraz grupowe praktyki lekarskie.10 Publiczny zakład opieki zdrowotnej udziela świadczeń zdrowotnych finansowanych ze środków publicznych osobom ubezpieczonym oraz innym osobom
uprawnionym do tych świadczeń nieodpłatnie, bądź za częściową lub całkowitą
odpłatnością.11 Natomiast niepubliczne zakłady opieki medycznej posiadają pełną
dowolność dotyczącą formy źródeł finansowania. Rynek medyczny w Polsce jest
więc, w uproszczeniu, podzielony między państwową służbę zdrowia (związaną
z Narodowym Funduszem Zdrowia) oraz prywatne placówki, które również mogą
korzystać z NFZ.
R. Casadesus-Masanell, J.E. Ricart, Competing Through Business Models, IESE working paper,
listopad 2007, http://www.iese.edu/research/pdfs/DI-0713-E.pdf [2012.09.20];
8
T. Doligalski, Budowa wartości klienta z wykorzystaniem internetu; w: Zarządzanie wartością
klienta, red. naukowa B. Dobiegała-Korona, T. Doligalski, Poltext, Warszawa 2009.
9
T. Doligalski, Współtworzenie wartości z klientami zorientowane na innych klientów, E-mentor
nr 1 (38)/2011.
10
M. Paszkowska, Finansowanie świadczeniodawców rynku usług medycznych w Polsce, eFinanse,
finansowy kwartalnik internetowy, http://www.e-finanse.com/artykuly_eng/66.pdf [22.09.2012]
11
Art. 33. ustawy z 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej
7
120
Katarzyna Nagraba
Państwowa służba zdrowia obejmuje wszystkie dostępne świadczenia medyczne. Zawierają się w niej zarówno przychodnie jak i szpitale. Pierwszy kontakt
obywatela ze służbą zdrowia zwykle odbywa się w przychodni, w której tzw. lekarz
pierwszego kontaktu zaopatruje pacjenta na miejscu i prowadzi jego leczenie lub
kieruje go do specjalisty z danej dziedziny. Jeżeli dane schorzenie wymaga hospitalizacji wystawiane jest skierowanie do szpitala. Pacjent posiadający dokument kierujący go do szpitala jest zobowiązany do znalezienia miejsca w wybranym przez
siebie szpitalu (biorąc pod uwagę dostępność wolnych miejsc istnieje ryzyko nie
dostania się do pierwszej wybranej placówki). W przypadku nagłych wypadków,
pacjent może udać się bezpośrednio do szpitala na tzw. ostry dyżur (skorzystanie
z tej opcji możliwe jest, jeśli uraz nastąpił do 48 h przed zgłoszeniem się pacjenta
do szpitala, w innym przypadku pacjent kierowany jest do przychodni). Ze względu na niewydolność systemu służby zdrowia w Polsce, kolejki do specjalistów są
wyjątkowo długie. Wynika to głównie z niskiej podaży specjalistów w stosunku do
popytu na ich usługi. Ponadto niskie stawki, które lekarze otrzymują w państwowej służbie zdrowia zmuszają do poszukiwania dodatkowych źródeł dochodów
pozwalających pokryć koszty życia w godnych warunkach. Często z tego względu
specjaliści odchodzą od pracy w placówkach państwowych zmniejszając w ten
sposób podaż usług publicznych.
Koszty państwowych usług medycznych w Polsce pokrywane są obecnie
z Narodowego Funduszu Zdrowia, na który odciągane są składki od każdej osoby
ubezpieczonej w ramach NFZ. Zebrane w ten sposób środki trafiają do centralnego
ośrodka NFZ danego województwa, który następnie rozdysponowuje je zakładom
opieki zdrowotnej w ramach ustanowionych kryteriów. W ten sposób pozyskiwane
są „kontrakty”, z których opłacane są wszelkie zabiegi wykonywane w ramach
danego ośrodka medycznego. Przychody publicznych zakładów opieki zdrowotnej
np. szpitali i przychodni państwowych, zależą więc od wielkości przyznanych kontraktów, które pozwalają na ich funkcjonowanie. Warto podkreślić, że możliwość
podpisania umowy z NFZ na świadczenie usług posiadają także prywatne placówki.
Równolegle z państwową służbą zdrowia coraz prężniej rozwija się prywatna oferta usług medycznych. Należą do niej zarówno prywatne szpitale, jak
i przychodnie, czy prywatne gabinety lekarskie (prywatna praktyka lekarska).
Prywatne szpitale mogą oferować usługi w ramach kontraktów NFZ, a jako
dywersyfikację źródeł przychodów stosują prywatne świadczenia. Przykładami
szpitali prywatnych mogą być Swiss Med, Lux Med, Medicover.
Wśród prywatnych ośrodków medycznych, na rynku polskim, możemy
obecnie wyróżnić także kilka dużych firm, które stworzyły prywatną ofertę dla
korporacji na podstawie oferowanych abonamentów. Obecnie głównymi firmami
na rynku abonamentowych usług medycznych dla firm są: Medicover, Lux Med
oraz Enel-med. Firmy oferują pakiety o różnym doborze usług, które wykupywane
są przez przedsiębiorstwa. Zwykle standardowe pakiety dostępne są dla pracowników w ramach umowy o pracę bez dodatkowych opłat. Podstawowe abonamenty
mogą zostać rozszerzone przez każdego pracownika indywidualnie, poprzez odprowadzanie składki o wysokości zależnej od danego pakietu.
121
3.Wartość klienta na rynku usług medycznych
Dostępne badania wykazują, że rynek medyczny w Polsce znajduje się od
kilku lat w trendzie wzrostowym. Potwierdzają do poniższe wykresy (wykres 1
i Wykres 2), które obrazują stały wzrost ogólnych wydatków na służbę zdrowia (zarówno państwowych jak i prywatnych) jako % wytworzonego w danym roku PKB.
Wykres 1. Zestawienie całkowitych wydatków na służbę zdrowia w Polsce (%
PKB)
Źródło: Opracowanie własne na podstawi danych EUROSTAT, dn. 17.10.2014
Zwiększony wydatki wiążą się zarówno z większa dostępnością placówek
jak i rosnąca świadomością pacjentów (klientów służby zdrowia).
Warto podkreślić, że udział w ogólnych wydatkach wartości prywatnych
jest coraz większy. Wiąże się to z jednej strony z większą świadomością klientów
oraz możliwościami płatniczymi, a z drugiej ze zwracaniem uwagi pacjentów na
jakość usług. Właśnie ten ostatni czynnik sprawił, że w Polsce zaczęły się pojawiać prywatne placówki medyczne jako odpowiedź na narastającą frustrację pacjentów, która nie mogła skorzystać z usług lekarzy w satysfakcjonującym czasie
i zadowalających warunkach. Niestety większość szpitali i jednostek leczniczych
państwowych nie dawała tego komfortu.
Według badań przeprowadzanych przez Deloitte rynek abonamentów medycznych i ubezpieczeń zdrowotnych w Polsce wzrasta w tempie kilkudziesięciu
procent rocznie. Mimo to pozostaje on nadal znacznie mniejszy niż w pozostałych
krajach UE. Zgodnie z publikowanymi przez EUROSTAT danymi, nakłady w Europie Zachodniej w przeliczeniu na osobę pozostają dwa razy większe niż w Polsce,
co wskazuje na duży potencjał rozwojowy polskiego rynku usług medycznych.
122
Katarzyna Nagraba
Wykres 2. Wydatki na służbę zdrowia w wybranych krajach (%PKB). Rok 2003
vs 2012
Wykres 2 oraz Wykres 3 wyraźnie obrazuje dużą przepaść między wydatkami na usługi medyczne w Polsce i w innych krajach na świecie.
Wykres 3. Wydatki na służbę zdrowia w wybranych krajach aa świecie w 2009 r
(%PKB)
Wobec rosnących wydatków na zdrowie i powstających alternatyw na rynku
usług medycznych w Polsce coraz częściej zwraca się uwagę na zarządzanie wartością Klienta. Ze względu na rosnąca konkurencję wśród placówek prywatnych,
także poziom usług oferowanych w placówkach publicznych zaczyna wzrastać.
Istnieje wiele wskaźników, które pozwalają mierzyć zarządzanie wartością
klienta na rynku usług medycznych. Jednym z nich może być informacja jaka część
pacjentów, która potrzebowała wsparcia specjalisty nie skorzystała z jego usług.
Jest to obszar, który pozostaje do wykorzystania w celu maksymalizacji zysków
przedsiębiorstwa poprzez zarządzanie wartością klienta.
Jak wykazuje Wykres 4 i Wykres 5, w ostatnich latach spadł udział osób,
które nie skorzystały z usług medycznych, co świadczy z pewnością o wzroście
dostępności usług, a także ich jakości. Spadek zauważalny jest zarówno wśród
wszystkich osób potrzebujących skorzystać z usługi medycznej jak wśród osób
aktywnych zawodowo, choć w drugim przypadku dostępność usług jest zauważalnie wyższa. Z tego względu rynek medyczny zaczyna konkurować, ale odbywa
się to z dużym opóźnieniem w stosunku do krajów europejskich.
123
Wykres 4. Dostępność usług ogółem w (%)
Wykres 5. Dostępność usług wśród ludzi aktywnych zawodowo w 2012 r (%)
Możliwość rozwoju prywatnych usług medycznych w Polsce można dostrzec analizując tę cześć potencjalnych pacjentów, która nie poddała się leczeniu.
Przyczyny nieskorzystania z usług medycznych wynikają m.in. ze zbyt długich
kolejek czy nieznajomości dobrego specjalisty. Otóż jest to obszar, który mogą zagospodarować prywatne ośrodki medyczne dzięki skoncentrowaniu się na kliencie
i oferowaniu usług wysokiej jakości. Wybrane powody nieleczenia występujących
problemów zdrowotnych w Polsce przedstawiają poniższe wykresy.
Wykres 6. Powody nieskorzystania ogółem w 2012 r.
124
Katarzyna Nagraba
Wykres 7. Powody nieskorzystania wśród osób aktywnych zawodowo w 2012 r.
Jak wynika w powyższych wykresów, dużym problemem związanym z nieskorzystaniem z usług medycznych jest długość kolejek oraz brak czasu pacjentów.
Brak dostatecznej analizy i skupienia się na wartości Klienta sprawia, że pacjenci
rezygnują ze świadczeń. Z pewnością skoncentrowanie się na tych aspektach pozwoliłoby osiągnąć placówką medycznym wyższe przychody.
Niestety brak wystarczającej konkurencji oraz alternatywy na rynku usług
medycznych wpływa na brak zainteresowania się podwyższeniem wartości klienta,
co więcej nawet na brak rozważenia tego zagadnienia. Pacjenci, którzy korzystają jedynie z usług objętych ubezpieczeniami państwowymi nie mają możliwości
wyboru, a w konsekwencji zgadzają się na aktualny poziom świadczeń, kolejki
i dostępność lekarzy.
Z tego względu większość dużych korporacji współpracuje z prywatnymi
ośrodkami medycznymi takimi jak LuxMed, EnelMed czy Medicover, które oferują
pakiety świadczeń zdrowotnych swoim klientom. Oferowanie pracownikom dostępu do prywatnych ośrodków jest już nie tylko dodatkowym atrybutem, który ma
na celu zatrzymanie pracowników w firmie, ale staje się standardem zatrudnienia.
W ramach pakietu medycznego istnieje możliwość skorzystania z usług dowolnego
specjalisty, czy przeprowadzenia badań. W zależności od wartości pakietu, zawiera
on szerszy lub węższy zakres usług. Za usługi nieuwzględnione w ramach oferty
należy dodatkowo zapłacić. Masowość tych usług mimo zwiększenia dostępności
do lekarzy z czasem wpływa jednak na pogorszenie się ich jakości. Tu znowu
powstaje problem utrzymania pacjenta, co wiąże się bezpośrednio z zarządzaniem
wartością klienta. W przypadku powyższych ośrodków wiąże się ono głównie
z kreowaniem nowych, dodatkowo płatnych pakietów (np. kompleksowe badania
kobiety lub mężczyzny obejmujące wszystkich specjalistów i badania laboratoryjne, a następnie interpretację wszystkich wyników), modernizację wnętrz, atrakcyjne lokalizacje ośrodków, udostępniania artykułów medycznych, internetowy dostęp
do wszystkich badań oraz możliwość ich poglądu badań wraz z interpretacją on
line bez konieczności ponownej wizyty u lekarza specjalisty.
Stosunkowo młody rynek usług medycznych w Polsce, charakteryzujący się
ciągle nierozwiązanym problemem działania w ramach oferty państwowej (finansowanej przez obowiązkowe składki NFZ), brak konkurencji wśród państwowych
instytucji, spadek jakości masowych sieciowych prywatnych ośrodków medycznych pozostawia dużą przestrzeń do prowadzenia działa n w kierunku zarządzania
wartości klienta, która nadal jest pomijana.
125
Niewątpliwie wielką szansą na rozwój usług medycznych na rynku polskim
oraz na podniesienie wartości aspektu zarządzania wartością klienta jest wprowadzenie prywatnych ubezpieczeń, które pozwolą na dokonanie wyboru między
usługami NFZ a innymi dostępnymi ubezpieczeniami, co zwiększy konkurencyjność na rynku i wyeliminuje zwyrodnienia systemu. Otwarcie rynku ubezpieczeń
prywatnych byłoby odpowiedzią na zapotrzebowanie Polaków- według badań
przeprowadzonych w 2010 r. 75% Polaków jest niezadowolonych z funkcjonowania służby zdrowia.12 Niewątpliwą trudnością w rozwoju rynku medycznego
w Polsce jest nadal istniejące przekonanie części obywateli o należnej, bezpłatnej
opiece medycznej. Mimo obecnej monopolizacji usług medycznych przez sektor
publiczny, coraz dynamiczniej rozwijający się i nadal młody sektor prywatny ma
dużą szansę zaistnienia.13
Podsumowanie
W świetle dostępnych badań na temat wdrażania podejścia zarządzania
wartością klienta na rynku usług medycznych nadal widoczny jest niedostatek
ofert w tym zakresie, które sprostałaby rosnącym wymaganiom klientów. Rynek
medyczny rozwija się bardzo dynamicznie, ale ze względu na istniejącą przewagę
strony dostawcy usług medycznych nad odbiorcami nadal rzadko stosowane jest
podejście stawiające w centrum klienta i starające się zarządzać jego wartością.
Przewaga ta podyktowana jest faktem, że to dostawcy usług mają wiedzę na temat „potrzeb medycznych” klienta i decydują o kolejnych krokach: diagnostyce,
leczeniu, zaniechaniu. Deficyt usług medycznych stawiających w centrum modelu biznesowego konsumenta, daje szerokie pole nowym ośrodkom medycznym,
które będą zorientowane na potrzeby pacjenta, rozumianego przede wszystkim
jako klienta. Nowe podejście stawia odbiorcę przede wszystkim w roli konsumenta posiadającego określone wymagania i oczekiwania, które dany ośrodek
medyczny powinien spełniać. Budowanie wartości klienta i zarządzanie nią staje
się kluczem do sukcesu każdego przedsiębiorstwa na rynku usług medycznych
(zarówno publicznego jak i prywatnego), który pozwoli na rentowną działalność
zgodną z zasadami ekonomii.
Zaprezentowane w artykule rozważania są wstępem do pogłębionej pracy
dotyczącej jakości usług medycznych w Polsce.
Bibliografia
•• Amit R., Zott Ch., Business Model Innovation: Creating Value in Times of Change,
working paper, czerwiec 2010, http://www.iese.edu/research/pdfs/DI-0870-E.pdf,
[2012.09.20].,
K. Sikorska, Rozwija się rynek usług medycznych w Polsce, eGospodarka.pl http://www.egospodarka.pl/68708,Rozwija-sie-rynek-uslug-medycznych-w-Polsce,1,39,1.html, [21.09.2012]
13
K. Sikorska, Rozwija się rynek usług medycznych w Polsce, eGospodarka.pl http://www.egospodarka.pl/68708,Rozwija-sie-rynek-uslug-medycznych-w-Polsce,1,39,1.html, [21.09.2012]
12
126
Katarzyna Nagraba
•• Casadesus-Masanell R., Ricart J. E., Competing Through Business Models, IESE
working paper, listopad 2007, http://www.iese.edu/research/pdfs/DI-0713-E.pdf
[2012.09.20];
•• Doligalski T., Budowa wartości klienta z wykorzystaniem internetu; w: Zarządzanie wartością klienta, red. naukowa B. Dobiegała-Korona, T. Doligalski, Poltext,
Warszawa 2009.
•• Doligalski T., Charakterystyka koncepcji zarządzania wartością klienta, [w:] B. Dobiegała-Korona, T. Doligalski (red. nauk.) Teoria i praktyka zarządzania wartością
klienta, Poltext, Warszawa 2012
•• Doligalski T., Sposoby pozyskiwania klientów i rozwój relacji z klientami, [w:]
Zarządzanie wartością klienta w przedsiębiorstwach w Polsce, red. nauk. B. Dobiegała-Korona, T. Doligalski, Oficyna wydawnicza SGH, 2011.
•• Doligalski T., Wartość a rentowność klienta; w: Zarządzanie wartością klienta, red.
naukowa B. Dobiegała-Korona, Doligalski T., Poltext, Warszawa 2009.
•• Doligalski T., Współtworzenie wartości z klientami zorientowane na innych klientów, E-mentor nr 1 (38)/2011.
•• Paszkowska M., Finansowanie świadczeniodawców rynku usług medycznych w Polsce, eFinanse, finansowy kwartalnik internetowy, http://www.e-finanse.com/artykuly_eng/66.pdf [22.09.2012]
•• Sikorska K., Rozwija się rynek usług medycznych w Polsce, eGospodarka.pl
http://www.egospodarka.pl/68708,Rozwija-sie-rynek-uslug-medycznych-w-Polsce,1,39,1.html, [21.09.2012]
•• Sikorska K., Rozwija się rynek usług medycznych w Polsce, eGospodarka.pl
http://www.egospodarka.pl/68708,Rozwija-sie-rynek-uslug-medycznych-w-Polsce,1,39,1.html, [21.09.2012]
•• Steawart A., Czy satysfakcja klienta to tylko spełnienie jego oczekiwań?, Studia
i materiały Wydział Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, 2/2005 (2)
•• Tomczyk P., Wartość klienta. Od definicji do formuły, wpis na blogu Instytutu Zarządzania Wartością SGH, 2012.06.16, http://www.valuecomesfirst.pl/
wartosc-klienta/20.09.2012r.
•• Art. 33. ustawy z 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej
THE CUSTOMER LIFETIME VALUE MANAGEMENT
CONCERNING MEDICAL SERVICES IN POLAND
Summary
The Customer Lifetime Value is crucial in every kind of economic activity as
the customer is the good that brings profits to the companies. This is the main
reason why entrepreneurs and managers should always think how to satisfy
needs of its clients. One of markets, on which the customer value should be
thoroughly analyzed is medicine.
The article presents the theoretical basis of customer lifetime value management and tries to explain how it is being introduced on medical services market
in Poland.
127
As the health care in Poland seems to be on initial stage there is a lot of space for
new, private medical centers to be set up. Majority of institution operates basing
on contracts with National Health Fund (NFZ) and there are fully dependent
from the amounts of money granted by the institution. It is renegotiated after
certain period and there is always the risk of not winning it again. Unfortunately
due to weaknesses of public health care system in Poland, many customers are
disappointed with its quality and management form.
In these conditions the private medicine services are improving. Unfortunately
there is no possibility in choosing the form of health insurance (all are paying
contribution to National Health Fund). In this case there is a hope for development
of a competitive market, which would be certainly supported by private insurance.
The article is an introduction to deeper considerations regarding medicine in
Poland and the effectiveness of managing medical centers (especially hospitals).
Key words: Customer Lifetime Value, medical services, health care, private
medicine, hospitals
Anna Nowacka
BANCASSURANCE - ALTERNATYWNY
KANAŁ DYSTRYBUCJI USŁUG
UBEZPIECZENIOWYCH
Wstęp
Transformacja systemu bankowego w latach 90. spowodowała konieczność
poszukiwania przez te instytucje nowych i skutecznych możliwości rozwoju,
wykraczających poza tradycyjne obszary ich działalności. Alternatywą dla tradycyjnych usług bankowych okazały się usługi bancassurance czyli powiązania
bankowo-ubezpieczeniowe.
Celem niniejszego artykułu jest pokazanie form powiązań bankowo-ubezpieczeniowych występujących w Polsce oraz dokonanie analizy kanałów dystrybucji
produktów ubezpieczeniowych ze szczególnym uwzględnieniem kanału bankowego. W opracowaniu zwrócono uwagę na zmiany przepisów prawnych, które
w sposób znaczący mogą wpłynąć na sprzedaż usług ubezpieczeniowych w kanale
bancassurance.
1. Charakterystyka kanałów dystrybucji usług
ubezpieczeniowych
Usługi ubezpieczeniowe należą do sektora usług finansowych, podobnie jak usługi świadczone przez banki, przedsiębiorstwa leasingowe, fundusze inwestycyjne,
kantory wymiany walut, kasy oszczędnościowo-kredytowe itp.1 W kontekście tym
usługi te mogą być sprzedawane za pośrednictwem różnych kanałów dystrybucji. Ustawa o pośrednictwie ubezpieczeniowym przewiduje możliwość dystrybucji produktów ubezpieczeniowych z wykorzystaniem następujących kanałów
dystrybucji2:
–– sprzedaż bezpośrednia – pracownicy etatowi zakładów ubezpieczeń,
–– sprzedaż agencyjna – agenci ubezpieczeniowi (osoby fizyczne, osoby
prawne i współpracujące z agentem osoby fizyczne wykonujące czynności
agencyjne),
A. Nowacka, Determinanty popytu na usługi ubezpieczeniowe w Polsce [w:] J. Grzywacz, S. Kowalski (red.), „Zeszyty Naukowe PWSZ w Płocku. Nauki Ekonomiczne”, Tom XVI, Wydawnictwo
PWSZ w Płocku, Płock 2012, s.68.
2
Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o pośrednictwie ubezpieczeniowym (Dz.U. z 2014, poz. 1450).
1
130
Anna Nowacka
–– sprzedaż za pośrednictwem brokerów ubezpieczeniowych,
–– sprzedaż za pośrednictwem telefonu i Internetu.
Ze względu na charakter powiązań usługodawcy z klientem można wyróżnić
bezpośrednie i pośrednie kanały dystrybucji. Bezpośrednie kanały w działalności ubezpieczeniowej są najczęściej obsługiwane dwutorowo: przez etatowych
pracowników lub przez Internet i telefon. W wypadku wykorzystania kanałów
pośrednich zakład ubezpieczeń podejmuje współpracę z agentami (w tym z bankami) lub brokerami.3
2. Istota i formy bancassurance
Pojęcie bancassurance wywodzi się z Francji i w szerokim ujęciu oznacza powiązanie między bankiem a firmami ubezpieczeniowymi, w wyniku których powstają
grupy bankowo-ubezpieczeniowe oferujące produkty zarówno stricte bankowe jak
i z dziedziny ubezpieczeń.4 Interpretacja tego pojęcia jest jednak sporna w kwestii
charakteru powiązań bankowo-ubezpieczeniowych. Różnorodność podejść stosowanych przy definiowaniu terminu bancassurance zaprezentowano w tabeli 1.
M. Penczar, M. Liszewska, Rozwój kanałów dystrybucji usług ubezpieczeniowych w Polsce na
tle trendów europejskich (dostęp online: http://zif.wzr.pl/pim/2013_2_5_18.pdf), data dostępu:
29.12.2014.
4
M. Burżacka, Rynek bancassurance w Polsce, [w:] J. Grzywacz, S. Kowalski (red.), „Zeszyty Naukowe PWSZ w Płocku. Nauki Ekonomiczne”, Tom XV, Wydawnictwo PWSZ w Płocku, Płock
2012, s.43.
3
Bancassurance - alternatywny kanał dystrybucji usług ubezpieczeniowych
131
Tabela 1. Podejścia stosowane przy interpretacji terminu bancassurance
Definicje terminu bancassurance
1. Powiązania bezkapitałowe
Strategia stosowana przez banki i firmy ubezpieczeniowe, naCoopers & Lybrand
celowane na świadczenie osobom fizycznym usług w sposób
mniej lub bardziej zintegrowany.
Proces tworzenia hybrydowych produktów i usług
J. Crooks Gora
bankowo-ubezpieczeniowych
Wykorzystanie banku – jego placówek, usług i klientów – do
sprzedaży ubezpieczeń, głównie życiowych i emerytalnych,
M. Śliperski
przy czym inicjatywa ta pochodzi z banków komercyjnych
o detalicznym charakterze oferty.
2. Powiązania kapitałowe
Łączne oferowanie swoich produktów przez bank i firmę ubezJ. Bose
pieczeniową w ramach jednej organizacji jaką tworzą
Trwałe połączenie instytucji bankowej z instytucją ubezpieczeO. Kowalewski
niową, w celu oferowania produktów bankowych i ubezpieczeniowych w ramach istniejących struktur bankowych.
3. Definicje dopuszczające obydwa typy powiązań
Wchodzenie banków w sektor ubezpieczeniowy poprzez
T.C. Hoschka
oferowanie produktów ubezpieczeniowych dla klientów
detalicznych
Proces, w ramach którego instytucja depozytowoG. Morgan
-kredytowa przekształca się i nabywa cech grupy
bankowo-ubezpieczeniowej
Źródło: M. Swacha-Lech, Bancassurance – sprzedaż produktów bankowo-ubezpieczeniowych,
Wydawnictwo Fachowe CeDeWu.pl, Warszawa 2008, s. 10.
Analiza interpretacji pojęcia bancassurance zaproponowanych przez autorów pozwala na wyróżnienie trzech form opisujących charakter związku bankowo-ubezpieczeniowego. Podejście bezkapitałowe sprowadza się do współpracy o charakterze
przedmiotowym, która może przybierać formę umowy o współpracę (np. umowy
promocyjnej lub porozumienia dystrybucyjnego). Umowa promocyjna polega na
promowaniu produktów ubezpieczeniowych partnera przez bank. Natomiast porozumienie dystrybucyjne sprowadza się do wykorzystania bankowej sieci dystrybucji do sprzedaży ubezpieczeń. Współpraca przedmiotowa może być realizowana
w oparciu o sprzedaż łączną, krzyżową lub wzbudzoną. Oznacza to sprzedaż jednej
usługi, przy równoczesnym oferowaniu innej, najczęściej komplementarnej.
Podejście kapitałowe do współpracy bankowo-ubezpieczeniowej może ograniczać
się wyłącznie do zaangażowania kapitału bankowego w towarzystwie ubezpieczeniowym, bądź też może przyjmować bardziej ścisłą formę kooperacji, polegającą
na równoległym prowadzeniu współpracy przedmiotowej. Oznacza to, że powiązania instytucji w tym przypadku mogą przyjmować charakter:5
M. Swacha-Lech, Bancassurance – sprzedaż produktów bankowo-ubezpieczeniowych, Wydawnictwo
Fachowe CeDeWu.pl, Warszawa 2008, s. 30-31.
5
132
Anna Nowacka
–– współpracy podmiotowej,
–– współpracy podmiotowej i równolegle prowadzonej współpracy
przedmiotowej.
Powiązania banków komercyjnych i firm ubezpieczeniowych realizowane w oparciu o współpracę podmiotową mogą przybierać następujące formy:6
–– alianse strategiczne (udział mniejszościowy w firmie ubezpieczeniowej,
pakiet strategiczny w firmie ubezpieczeniowej, joint venture),
–– przejęcie towarzystwa ubezpieczeniowego przez bank,
–– utworzenie własnego towarzystwa ubezpieczeniowego.
Bancassurance na rynku polskim jest obecnie realizowany według trzech następujących modeli:7
1) Model I umowa ubezpieczenia grupowego - bank występuje jako
ubezpieczający,
2) Model II umowa agencyjna - bank działa jako agent ubezpieczeniowy,
3) Model III inne formy współpracy, do których można zaliczyć zwłaszcza porozumienia marketingowe - następuje tutaj współpraca w zakresie promocji
ubezpieczyciela (bannery, plakaty, standy w oddziałach, etc.) oraz porozumienia dystrybucyjne (agenci afiliowani) — gdzie realizowana jest współpraca na poziomie oddziałów banku i agentów danego ubezpieczyciela.
W modelu I bank występuje jako ubezpieczający, zaś podstawą do zawarcia grupowej umowy ubezpieczenia jest konstrukcja umowy ubezpieczenia na cudzy rachunek. Regulacje dotyczące zawarcia umowy ubezpieczenia na cudzy rachunek
zawarte są w Kodeksie cywilnym. Bank jako ubezpieczający w grupowej umowie
ubezpieczenia:8
–– działa we własnym imieniu,
–– zawiera z ubezpieczycielem grupową umowę ubezpieczenia,
–– jest stroną grupowej umowy ubezpieczenia,
–– jest obowiązany do zapłaty składki,
–– ma wpływ na treść grupowej umowy ubezpieczenia.
W modelu II tzw. umowy agencyjnej bank jako agent ubezpieczeniowy:9
–– musi spełniać wymogi ustawy o pośrednictwie ubezpieczeniowym
–– zawiera z zakładem ubezpieczeń umowę agencyjną i uzyskuje wpis do rejestru agentów ubezpieczeniowych,
–– nie jest stroną umowy ubezpieczenia - pośredniczy w zawieraniu umowy
przez klienta banku z zakładem ubezpieczeń,
–– nie jest zobowiązany do zapłaty składki ubezpieczeniowej,
–– otrzymuje wynagrodzenie prowizyjne,
–– wykonuje czynności w imieniu lub na rzecz zakładu ubezpieczeń.
Tamże, s. 31
M. Słomianowski, Produkty ochronne w bancassurance, Departament Detalicznych Produktów
Inwestycyjnych i Bancassurance, ING BSK SA, Katowice 2012.
8
P. Pisarewicz, Międzynarodowe modele bancassurance w kontekście planowanych zmian regulacji na
rynku polskim (dostęp online: http://zif.wzr.pl/pim/2013_4_4_11.pdf), data dostępu 9.01.2015., s.160.
9
Tamże, s. 161.
6
7
133
Czynności, jakie może wykonywać bank jako agent ubezpieczeniowy są
następujące:10
–– pozyskiwanie klientów,
–– czynności przygotowawcze zmierzające do zawierania umów ubezpieczenia,
–– zawieranie umów ubezpieczenia,
–– uczestniczenie w administrowaniu i wykonywaniu umów ubezpieczenia,
także w sprawach o odszkodowanie,
–– organizowanie i nadzorowanie czynności agencyjnych.
3. Polskie regulacje prawne dotyczące bancassurance
Działalność bancassurance w Polsce rozpoczęła się wraz z początkiem lat 90. XX
wieku. Przez 10 lat funkcjonowania związków bankowo-ubezpieczeniowych nie
pojawiły się w prawie bankowym czy ubezpieczeniowym żadne normy prawne
odnoszące się do tego rodzaju działalności. Pewna zmiana została wprowadzona
ustawą z 23 sierpnia 2001 o zmianie ustawy – Prawo bankowe oraz o zmianie
innych ustaw. Zgodnie z ówczesnymi przepisami nadzorowi skonsolidowanego
nie podlegały firmy ubezpieczeniowe, ale związki banku z towarzystwem ubezpieczeniowym w formie holdingu o działalności mieszanej. Dopiero ustawa z dnia
15 kwietnia 2005 roku o nadzorze uzupełniającym nad instytucjami kredytowymi,
zakładami ubezpieczeń i firmami inwestycyjnymi wchodzącymi w skład konglomeratu finansowego odnosiła się do powiązań bankowo-ubezpieczeniowych, np.
holdingów hybrydowych11.
Do końca 2005 roku nadzór nad rynkiem finansowym sprawowały trzy instytucje:
Komisja Nadzoru Bankowego (KNB), Komisja Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy
Emerytalnych (KNUiFE) oraz Komisja Papierów Wartościowych i Giełd (KPWiG).
Koncepcja zintegrowanego nadzoru nad rynkiem finansowym w Polsce doprowadziła do utworzenia w 2006 roku Komisji Nadzoru Finansowego.
Obecnie w polskim prawie nadal brakuje uregulowań dotyczących bancassurance. Rynek ten kształtują więc pośrednio wszystkie akty prawne regulujące sektor
bankowy i ubezpieczeniowy. Należą do nich w szczególności:
1) ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej12,
2) ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o pośrednictwie ubezpieczeniowym13,
3) ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe14,
4) ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, księga trzecia, tytuł
XXVII umowa ubezpieczenia, art. 805–83415,
5) ustawa z dnia 21 lipca 2006 r. o nadzorze nad rynkiem finansowym16,
E. Świderska, Bancassurance — zagadnienia prawne, CMS CameronMcKenna, Warszawa 2012.
Holding hybrydowy – to grupa podmiotów, gdzie podmiotem dominującym jest instytucja finansowa, a w skład grupy wchodzą w większości podmioty niebędące bankami krajowymi, zagranicznymi, instytucjami kredytowymi czy instytucjami finansowymi, zaś jednym podmiotem zależnym
jest bank krajowy.
12
Dz.U. 2003 nr 124 poz. 1151
13
Dz.U. 2003 nr 124 poz. 1154
14
Dz.U. 1997 nr 140 poz. 939
15
Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
16
Dz.U. 2006 nr 157 poz. 1119
10
11
134
Anna Nowacka
6) ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o nadzorze ubezpieczeniowym i emerytalnym
oraz Rzeczniku Ubezpieczonych17.
W związku z tym, że Rzecznik Ubezpieczonych, Komisja Nadzoru Finansowego
oraz inne instytucje zgłaszały w ostatnich latach szereg zastrzeżeń do praktyk na
polskim rynku bancassurance, rozważane były zmiany w aktach prawnych, które
mogłyby zmienić dotychczasowy model współpracy banków i ubezpieczycieli.
Zastrzeżenia te dotyczyły:18
–– łączenia przez banki funkcji ubezpieczającego i pośrednika ubezpieczeniowego,
–– braku możliwości bezpośredniego dochodzenia roszczeń przez ubezpieczonych lub ich spadkobierców,
–– utrudniony dostęp do treści umowy,
–– ograniczanie swobody wyboru zakładu ubezpieczeń,
–– nieproporcjonalna wysokość prowizji,
–– braku informacji w zakresie możliwości występowania z roszczeniem
regresowym.
W czerwcu 2014 roku Komisja Nadzoru Finansowego wydała Rekomendację
U w celu poprawy jakości standardów współpracy pomiędzy bankami i zakładami ubezpieczeń w zakresie oferowania klientom produktów ubezpieczeniowych
przez banki oraz określenia warunków dla stabilnego rozwoju rynku bancassurance.19
Rekomendacja U wyraźnie wskazuje na rozdzielenie występowania banku w funkcji ubezpieczającego (co ma miejsce przy polisach grupowych) i pośrednika ubezpieczeniowego. Do tej pory produkty ubezpieczeniowe oferowane w bankach pozwalały na łączenie tych dwóch funkcji.
W przypadku, gdy bank będzie ubezpieczającym i ogranicza w ten sposób ryzyko
swojej działalności, nie będzie mógł zarabiać na sprzedaży tych ubezpieczeń, co
najwyżej może pobierać od klientów opłaty za wykonanie rzeczywistych czynności
w wysokości nieprzekraczającej kosztów poniesionych przez sam bank. W drugim
przypadku, gdy bank będzie pośredniczył pomiędzy swoim klientem a zakładem
ubezpieczeń może wystąpić tylko w roli pośrednika ubezpieczeniowego z prawem
do wynagrodzenia za sprzedaż polis i ich ewentualną obsługę. W praktyce może to
oznaczać, że banki będą wolały zawierać polisy indywidualne jako agenci ubezpieczeniowi z możliwością zarobku.
Klienci zawierający z bankiem polisę indywidualną będą mieli prawo zapoznać się
z treścią dokumentu oraz możliwość dokonywania zmian (przynajmniej możliwość
wnioskowania takich zmian), a w szczególności do swobodnego wskazywania
uposażonych. Do tej pory uposażonym prawie zawsze był bank, a regułą było takie
postępowanie przy polisach grupowych.20 Klient będzie mógł dochodzić swoich
praw z tytułu umowy, a w ostateczności wypowiedzieć ją.
Dz.U. 2003 nr 124 poz. 1153
Założenia merytoryczne dla spodziewanej rekomendacji bancassurance KNF, raport KNF (dostępny
online: http://www.knf.gov.pl/Images/V_Kongres_bancassurance_2013_10_30_tcm75-36129.pdf),
data dostępu 10.01.2015.
19
Rekomendacja U ma zostać wprowadzona przez banki do 31 marca 2015 roku.
20
J. Bucoń, Bancassurance – szansa na zmianę?, „Kurier Finansowy” nr 2/2014, s. 44.
17
18
135
Wreszcie wysokość prowizji, która często sięga 90% płaconej składki będzie ujawniana, a klient będzie miał możliwość wyboru produktu (wprowadzenie elementu konkurencji).21
4. Dystrybucja usług ubezpieczeniowych w kanale
bancassurance
Ubezpieczenia na życie (dział I) są produktami, w których agent lub broker jest
postrzegany jako podmiot mogący zaoferować najbardziej odpowiednie, długoterminowe rozwiązania inwestycyjne dla swoich klientów (w tym przypadku banków). Dlatego też kanał agencyjny dystrybucji działu I jest dominujący. Wartość
składki przypisanej brutto w 2013 roku uzyskanej w wyniku umów podpisanych
przez ubezpieczonych z agentami wyniosła 17.766.566 zł (tabela 2).
Tabela 2. Kanały dystrybucji ubezpieczeń na życie w 2013 roku
Wartość składki
Liczba podmiotów poWyszczególnienie
przypisanej brutto średniczących w zawiera(w tys. zł)
niu umów ubezpieczenia.
1. Sprzedaż bezpośrednia,
12.581.748
w tym:
- przez pracowników
7.286.026
- przez Internet
2.078
- przez telefon
61.254
- inny bezpośredni sposób
5.232.391
2. Agenci ubezpieczeniowi,
17.766.566
36.940
w tym:
- osoby fizyczne
4.184.823
33.560
- osoby prawne
13.531.442
2.877
- banki
8.122.030
727
- SKOK
95.918
86
- pozostałe osoby prawne
5.313.494
2.221
- podmioty bez osobowości
50.301
262
prawne
3. Brokerzy ubezpieczeniowi
576.688
2.925
i reasekuracyjni, w tym:
- osoby fizyczne
117.715
1.180
- osoby prawne
458.973
1.743
4. Inne kanały dystrybucji
339.068
Razem
31.264.070
Źródło: Raport KNF o rynku ubezpieczeń (dostępny online: http://www.knf.gov.pl/opracowania/rynek_ubezpieczen/Dane_o_rynku/Dane_roczne/dzne_roczne.html), data dostępu
30.12.2014.
Tamże, s. 45.
21
136
Anna Nowacka
Wśród agentów ubezpieczeniowych znaczącą rolę odgrywały banki i uplasowały
się na drugim miejscu w zakresie wartości składki przypisanej brutto (45,7% ogółu
wartości składek uzyskanych przez agentów). Interesujące jest jednak to, że instytucje bankowe stanowiły tylko 19,7% wszystkich podmiotów pośredniczących
w tej grupie. Można więc wnioskować, że wartość jednostkowych umów ubezpieczeniowych i tym samym składek brutto była wyższa niż w przypadku pozostałych
agentów. W Polsce banki odpowiadają za ok. 26% wartości składki przypisanej
brutto w ubezpieczeniach życiowych według stanu na koniec 2013 roku.
Drugim co do wielkości kanałem dystrybucji była sprzedaż bezpośrednia. W ostatnich latach można zaobserwować wzrost znaczenia sprzedaży usług ubezpieczeniowych przez Internet i telefon. Pozostałe kanały dystrybucji, takie jak: brokerzy
ubezpieczeniowi lub inne formy sprzedaży nie odgrywały znaczącej roli.
Rozwój bancassurance, czyli sprzedaży usług ubezpieczeniowych z wykorzystaniem banków, to dziś jeden z ważniejszych trendów na rynku finansowym. Warto
zauważyć, że znaczenie banków w strukturze kanałów dystrybucji ubezpieczeń na
życie jest powiązane z koniunkturą gospodarczą, a przede wszystkim z sytuacją
na rynku bankowym i regulacjami prawnymi (tabela 4).
Tabela 4. Udział składki przypisanej brutto pozyskanej w kanale bancassurance
w składce ogółem zakładów ubezpieczeń na życie
Udział kanału bancassurance w składce
Lata
przypisanej brutto w %
2009
50,4
2010
51,7
2011
51,6
2012
53,5
2013
46,7
Źródło: opracowanie własne na podstawie: raportu Polskiej Izby Ubezpieczeń „Polski rynek
bancassurance po I kwartale 2014 roku” (dostęp online: https://piu.org.pl/public/upload/ibrowser/Bancassurance/Polski%20rynek%20bancassurance%201Q2014.pdf), data
dostępu 2.01.2015.
W latach 2009–2012 udział banków i SKOK-ów w przypisie składki ubezpieczeń
na życie systematycznie wzrastał, a rekordowy poziom osiągnął w 2012 – 53,5%.
W 2013 roku nastąpił znaczący spadek sprzedaży polis w tym kanale o 6,8%.
Przyczyną tego stanu rzeczy były zalecenia Komisji Nadzoru Finansowego, jeszcze
przed wprowadzeniem rekomendacji U. Niektóre banki zaczęły dokonywać zmian
w zakresie sprzedaży produktów ubezpieczeniowych oraz sposobów ewidencji
137
wynagrodzeń od ubezpieczycieli już w 2013 roku. Przykładem może być Getin
Noble Bank S.A. oraz Alior Bank S.A.22
Ubezpieczenia osobowe i majątkowe (dział II) również zostały zdominowane przez
agentów ubezpieczeniowych (tabela 2).
Tabela 2. Kanały dystrybucji pozostałych ubezpieczeń: osobowych i majątkowych
Liczba podmiotów
Wartość składki
pośredniczących
Wyszczególnienie
przypisanej brutto
w zawieraniu umów
(w tys. zł)
ubezpieczenia.
1. Sprzedaż bezpośrednia, w tym:
4.182.497
- przez pracowników
3.637.072
- przez Internet
176.970
- przez telefon
268.575
- inny bezpośredni sposób
99.881
2. Agenci ubezpieczeniowi, w tym:
16.455.604
60.215
- osoby fizyczne
10.482.120
47.692
- osoby prawne
4.413.409
7.127
- banki
614.289
320
- SKOK
2.642
60
- pozostałe osoby prawne
3.796.476
6.754
- podmioty bez osobowości prawne
1.560.075
5.396
3. Brokerzy ubezpieczeniowi i re5.234.291
8.612
asekuracyjni, w tym:
- osoby fizyczne
938.911
3.502
- osoby prawne
4.295.380
5.110
4. Inne kanały dystrybucji
403.814
Razem
26.276.206
Źródło: Raport KNF o rynku ubezpieczeń (dostępny online: http://www.knf.gov.pl/opracowania/rynek_ubezpieczen/Dane_o_rynku/Dane_roczne/dzne_roczne.html), data dostępu
30.12.2014.
Banki sprzedawały znacznie mniej ubezpieczeń osobowych i majątkowych niż
pozostali agenci. Ich wartość składki przypisanej brutto stanowiła 37,3% ogółu
wartości składki uzyskanej przez ten kanał dystrybucji przy 0,5% udziale podmiotów pośredniczących przy zawieraniu umów. Wśród kanałów agencyjnych
22
W 2013 roku Getin Noble Bank SA dokonał modyfikacji zasad (polityki) rachunkowości
w zakresie rozliczeń wynagrodzeń z tytułu sprzedaży produktów ubezpieczeniowych.
Alior Bank SA, opisał zmiany ewidencji w nieco innej formie: „W nawiązaniu do pism
KNF w sprawie bancassurance oraz inspekcji KNF, Bank na koniec 30.06.2013 r. ponownie
dokonał analizy zapisów obowiązujących umow z Towarzystwami Ubezpieczeniowymi (….).
Na podstawie porównania parametrów zapisanych w nowej i poprzednich umowach Bank
oszacował w jakiej części pobierane wynagrodzenie dotyczy usługi sprzedaży natomiast
pozostałą część przychodów odroczył”.
138
Anna Nowacka
dominowały osoby fizyczne (ich udział w składce przypisanej brutto stanowił
63,7% ogółu wartości składki dla tego kanału dystrybucji). W przypadku ubezpieczeń osobowych i majątkowych wzrasta znaczenie kanału brokerskiego, który
uplasował się na drugim miejscu, a maleje znaczenie sprzedaży bezpośredniej.
Znaczenie kanału bancassurance w sprzedaży ubezpieczeń działu II nie jest aż tak
duże, jak w przypadku ubezpieczeń na życie (tabela 5).
Tabela 5. Udział składki przypisanej brutto pozyskanej w kanale bancassurance
w składce ogółem zakładów w ubezpieczeniach osobowych i majątkowych
Udział kanału bancassurance w składce
Lata
przypisanej brutto w %
2009
8,5
2010
9,1
2011
8,8
2012
7,2
2013
8,5
Źródło: opracowanie własne na podstawie: raportu Polskiej Izby Ubezpieczeń „Polski rynek
bancassurance po I kwartale 2014 roku” (dostęp online: https://piu.org.pl/public/upload/ibrowser/Bancassurance/Polski%20rynek%20bancassurance%201Q2014.pdf), data
dostępu 2.01.2015.
Udział kanału bancassurance w przypisie składki brutto w latach 2009-2013 wahał
się. Nie można wyróżnić ani tendencji wzrostowej, ani malejącej.
5. Oferta bancassurance w Polsce
Powiązania, jakie występują pomiędzy sektorem bankowym i ubezpieczeniowym
pozwalają na stworzenie szerokiej gamy produktów, dostosowanej do potrzeb
klientów.
Usługi oferowane w ramach bancassurance wiążą się ze sprzedażą wiązaną, obejmującą przede wszystkim produkty ochronne, które zabezpieczają spłatę zadłużenia w przypadku wystąpienia sytuacji niesprzyjających dla kredytobiorców, a także
ich rodzin w chwili śmierci klienta. Ubezpieczenia ochronne, łączone z kredytami
lub pożyczkami przybierają najczęściej postać: ubezpieczenia na życie, od ryzyka
utraty pracy, od następstw nieszczęśliwych wypadków, od czasowej lub trwałej
niezdolności do pracy.23 W przypadku kredytów na zakup samochodu banki oferują
dodatkowo ubezpieczenia komunikacyjne. Przy kredytach hipotecznych istnieje
możliwość ubezpieczenia nieruchomości. Przykładowe produkty bankowo-ubezpieczeniowe powiązane z kredytami lub pożyczkami zaprezentowano w tabeli 6.
23
M. Burżacka, Rynek bancassurance w Polsce… j.w. , s. 47.
139
Tabela 6. Przykładowe produkty bankowo-ubezpieczeniowe powiązane z kredytami
lub pożyczkami
Nazwa firmy
Nazwa
Rodzaj
Lp
ubezpieczenioRodzaje ubezpieczenia
banku
kredytu
wej
-Ubezpieczenie Hipoteka+ obejmująBZ WBK –Avi- ce: ubezpieczenie na wypadek śmierBZ WBK Kredyt
va Towarzystwo ci lub całkowitej niezdolności do
1
SA
hipoteczny Ubezpieczeń
pracy lub ubezpieczenie na wypadek
Ogólnych SA. czasowej niezdolności do pracy lub
utraty pracy.
-Ubezpieczenie Spokojny Kredyt
obejmujące: utratę pracy, utratę
Kredyt
zdolności do pracy, pobyt w szpitalu
gotówkowy
wskutek NNW, śmierć, niezdolność
do pracy
Kredyt
-Ubezpieczenie spłaty kredytu, -ubezmieszkaniopieczenie nieruchomości, -ubezpieczenie na życie
wy
TU Alianz Ży- -Ubezpieczenie kredytu inwestycyj2
Pekao SA
cie SA
nego obejmujące: zgon ubezpieczoKredyt innego, trwałe lub czasowe inwalidzwestycyjny
two, czasowa niezdolność do pracy
w wyniku choroby lub NNW
-Ubezpieczenie kredytu hipotecznego
obejmujące: niezdolność do pracy lub
samodzielnego egzystowania,
-ubezpieczenie ochrony prawnej tytuKredyt
łu prawnego do nieruchomości
hipoteczny TUnŻ Europa, -ubezpieczenie nieruchomości,
-ubezpieczenie na życie
Getin NoAxa Życie,
- ubezpieczenie NNW,
3
ble Bank
Towarzystwo
- ubezpieczenie na wypadek
SA
Ubezpieczeń
hospitalizacji
Europa SA
- ubezpieczenie na wypadek zgonu,
- ubezpieczenie od utraty pracy lub
Kredyt
dochodów,
gotówkowy
- ubezpieczenie wypadkowe,
- ubezpieczenie na życie
Źródło: Opracowanie własne na podstawie stron internetowych banków, data dostępu: 13.01.2015.
Kolejną grupę produktów banassurance stanowią ubezpieczenia powiązane z kartami kredytowymi. Obejmują one przede wszystkim: ubezpieczenie od nieuprawnionych transakcji skradzioną kartą, ubezpieczenie spłaty zadłużenia. Bardziej
rozbudowane pakiety proponują klientom: ubezpieczenia podróżne, medyczne,
pomoc techniczną (tabela 7).
140
Anna Nowacka
Tabela 7. Przykładowe produkty bankowo-ubezpieczeniowe powiązane z kartami
kredytowymi
Nazwa
Rodzaj produktu
Nazwa firmy
Lp
Rodzaje ubezpieczenia
banku
bankowego
ubezpieczeniowej
- ubezpieczenie na wypadek kradzieży lub zgubieBZ WBK –Aviva nia karty,
Towarzystwo
- ubezpieczenie zakupów
1
BZ WBK SA Karty kredytowe
Ubezpieczeń
opłaconych kartą
Ogólnych SA.
- dostęp do usługi
assistance,
- ubezpieczenia podróżne
- pakiet życiowy obejmujący ubezpieczenie na
wypadek zgonu, trwałej
niezdolności do pracy lub
inwalidztwa;
2
Pekao SA
Karty kredytowe Ergo Hestia SA.
-pakiet majątkowy obejmujący utratę pracy,
czasową niezdolność
do pracy lub poważne
zachorowanie.
-ubezpieczenie na wypadek kradzieży lub zgubienia karty,
-ubezpieczenie zakupów
opłaconych kartą,
- ubezpieczenie na wypadek utraty gotówki wypłaconej z bankomatu,
- ubezpieczenie na wyTowarzystwo
Getin Noble
padek zgonu, trwałej
3
Karty kredytowe Ubezpieczeń EuBank SA
niezdolności do pracy lub
ropa SA
inwalidztwa,
- Ubezpieczenie od utraty pracy, hospitalizacji,
czasowej niezdolności do
pracy
- ubezpieczenie domu lub
mieszkania od nagłych
i nieprzewidzianych
zdarzeń.
Trzecią grupę produktów bankowo – ubezpieczeniowych stanowią rachunki bankowe (tabela 8).
141
Tabela 8. Przykładowe produkty bankowo-ubezpieczeniowe powiązane z kontami
bankowymi
Rodzaj konta
Nazwa firmy
Lp Nazwa banku
Rodzaje ubezpieczenia
bankowego
ubezpieczeniowej
- ubezpieczenia
Konto osobiste
medyczne
BZ WBK –Aviva Towarzystwo
- ubezpieczenie na wypa1
BZ WBK SA
Ubezpieczeń Ogól- dek na czasowej lub staKonto firmowe nych SA.
łej niezdolności do pracy,
pobyt w szpitalu
Konto osobiste
2
Pekao SA
Ergo Hestia SA.
Konto firmowe
3
Getin Noble
Bank SA
Konto osobiste
Konto firmowe
-assistance domowy,
medyczny, za granicą,
samochodowy
brak
-pakiet medyczny
Towarzystwo
Ubezpieczeń Europa SA
brak
W ramach oferty bancassurance banki najczęściej oferują: ubezpieczenia na życie,
od następstw nieszczęśliwych wypadków, trwałej lub czasowej niezdolności do
pracy, ubezpieczenia medyczne.
Podsumowanie
Na podstawie analiz przeprowadzonych w artykule można stwierdzić, że kanał bancassurance w zakresie dystrybucji ubezpieczeń na życie odgrywa bardzo znaczącą
rolę. Znacznie mniejszą rolę odgrywa w przypadku ubezpieczeń majątkowych
i osobowych. Jednak zmiany formalno-prawne (Rekomendacja U), którą banki są
zobowiązane wdrożyć do 31 marca 2015 roku może spowodować spadek sprzedaży usług ubezpieczeniowych w 2015 roku w kanale bancassurance. Nie ulega
jednak wątpliwości, że w dłuższej perspektywie czasowej instytucje finansowe
będą szukały rozwiązań, które pozwolą im zachować status quo na rynku powiązań
bankowo-ubezpieczeniowych i powiększać przychody ze sprzedaży w tym kanale
dystrybucji.
Współpraca sektora bankowego i ubezpieczeniowego związana jest z rosnącą
konkurencją na obu rynkach, która wymusza wprowadzanie nowych produktów
w celu pozyskania lub utrzymania klientów. Synergia bankowo-ubezpieczeniowa
zwiększa więc efektywność działania na rynku finansowym i podnosi konkurencyjność banków i instytucji ubezpieczeniowych.
142
Anna Nowacka
Bibliografia
•• Bucoń J., Bancassurance – szansa na zmianę?, „Kurier Finansowy” nr 2/2014.
•• Burżacka M., Rynek bancassurance w Polsce, [w:] J. Grzywacz, S. Kowalski (red.),
„Zeszyty Naukowe PWSZ w Płocku. Nauki Ekonomiczne”, Tom XV, Wydawnictwo PWSZ w Płocku, Płock 2012.
•• Nowacka A., Determinanty popytu na usługi ubezpieczeniowe w Polsce [w:] J.
Grzywacz, S. Kowalski (red.), „Zeszyty Naukowe PWSZ w Płocku. Nauki Ekonomiczne”, Tom XVI, Wydawnictwo PWSZ w Płocku, Płock 2012.
•• Penczar M., Liszewska M., Rozwój kanałów dystrybucji usług ubezpieczeniowych w Polsce na tle trendów europejskich (dostęp online: http://zif.wzr.pl/
pim/2013_2_5_18.pdf).
•• Pisarewicz P., Międzynarodowe modele bancassurance w kontekście planowanych
zmian regulacji na rynku polskim (dostęp online: http://zif.wzr.pl/pim/2013_4_4_11.
pdf).
•• Słomianowski M., Produkty ochronne w bancassurance, Departament Detalicznych
Produktów Inwestycyjnych i Bancassurance, ING BSK SA, Katowice 2012.
•• Swacha-Lech M., Bancassurance – sprzedaż produktów bankowo-ubezpieczeniowych, Wydawnictwo Fachowe CeDeWu.pl, Warszawa 2008.
•• Świderska E., Bancassurance — zagadnienia prawne, CMS CameronMcKenna,
Warszawa 2012.
•• Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o pośrednictwie ubezpieczeniowym (Dz.U. z 2014,
poz. 1450).
BANCASSURANCE – ALTERNATIVE DISTRIBUTION
CHANNEL OF INSURANCE SERVICE
Summary
In the recent years one can observe the increasing cooperation with banks and
insurance companies in terms of sales of insurance services. This applies to
life insurance and civil insurance. Especially strong banking and insurance
linkages are evident in the case of life insurance because of gradually growing
sales of these services in the bancassurance channel. Banking practice shows
the most common insurance services are offered to customers in combination
with banking products, loans, credit cards, bank accounts. Recent changes in the
legal regulations are about good practices in the bancassurance forcing financial
institutions change insurance services offer.
Key words: banking linkages and insurance distribution channel, banks, insurance companies, distribution channel.
Katarzyna Racka
METODY EKSPLORACJI DANYCH I ICH
ZASTOSOWANIE
Wprowadzenie
Współczesne firmy przechowują i przetwarzają ogromne ilości informacji
w bazach danych i hurtowniach danych. Zgromadzone dane opisujące działania
przedsiębiorstwa i jego klientów pozwalają na analizę trendów, anomalii rozwoju
firmy, oceny klienta a także przewidywania istotnych zagrożeń finansowych za
pomocą metod data mining.
Data mining nazywana eksploracją danych, lub odkrywaniem wiedzy w bazach danych, to proces odkrywania nowych reguł, wzorców i zależności.
Głównym celem artykułu jest omówienie metod eksploracji danych,
przedstawienie ich zastosowań oraz zaprezentowanie przykładów stosowanych
oprogramowań.
1. Metody eksploracji danych i ich zastosowanie
Postępujący rozwój informatyzacji, coraz większy dostęp do sieci komputerowych i powszechne gromadzenie informacji w bazach i hurtowniach danych
prowadzi do stałego wzrostu ilości przechowywanych danych. Codziennie sklepy,
banki, firmy np.: finansowe, ubezpieczeniowe, telekomunikacyjne, turystyczne,
agencje marketingowo-reklamowe, portale internetowe, ośrodki medyczne lub
naukowo-badawcze wykonują i zapisują tysiące operacji handlowych, transakcji,
raportów i opisów. Człowiek sam nie jest w stanie szybko analizować tak dużej
ilości danych. W tym celu korzysta się z metod eksploracji danych (data mining),
które umożliwiają pozyskiwanie nowej wiedzy wspomagającej procesy decyzyjne.
Pojęcie eksploracji danych definiowane jest jako proces odkrywania wzorców, reguł, zależności w dużych zbiorach danych (hurtownie danych). Zasadniczym celem eksploracji danych jest wydobycie nowej – nieznanej informacji
z baz danych.
Eksploracja danych jest jednym z etapów procesu odkrywania wiedzy z baz
danych (ang. Knowledge Discovery in Databases, KDD), który składa się z następujących kroków:
I. Czyszczenie danych (ang. data cleaning) – usuwanie błędów wynikających z pomyłek operatora (ortograficzne, literówki), różnych form danych
144
Katarzyna Racka
oznaczających te same informacje, niezgodności wartości pola i jego opisu,
brakujących wartości, błędów wynikających z ograniczeń systemu (brak
pól na niektóre ważne dane), wielokrotnego wprowadzenia tej samej danej.
II. Integracja danych – łączenie danych pochodzących z różnych źródeł (baz
danych), posiadających różną strukturę oraz różne modele danych.
III.Wybieranie danych – z bazy danych pobierane są dane do przeprowadzenia
analiz.
IV.Transformacja danych – przetwarzanie lub łączenie danych w formach
odpowiednich dla eksploracji, wykonując np. operacje podsumowania lub
agregacji.
V. Eksploracja danych – stosowanie metod eksploracji danych w celu wydobycia z danych wzorców, reguł, zależności.
VI.Ocena odkrytych wzorców, reguł, zależności – identyfikacja najbardziej
interesujących (istotnych) odkrytych wzorców.
VII. Prezentacja odkrytej wiedzy – przedstawienie odkrytej wiedzy użytkownikowi za pomocą technik wizualizacji i reprezentacji danych.
Rysunek 1. Eksploracja danych jako jeden z kroków w procesie odkrywania
wiedzy
Ocena
i prezentacja
odkrytych
wzorców, reguł,
zależności
Wiedza
Eksploracja
danych
Wzorce,
reguły,
zależności
Wybieranie
i przetwarzanie
danych
Czyszczenie
i integracja
danych
danych
Hurtownia
danych
2
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Han J., Kamber M., Data mining: Concepts and
Techniques, Morgan Kaufmann Publishers, Academic Press, 2001.
Metody eksploracji danych i ich zastosowanie
145
Wśród najbardziej znanych metod eksploracji danych możemy wyróżnić:
Wyszukiwanie asocjacji
Klasyfikacja
Grupowanie
Wykrywanie zmian i odchyleń.
Odkrywanie wzorców sekwencji
Eksploracja danych tekstowych
Wyszukiwanie asocjacji – umożliwia znajdowanie nieznanych zależności
lub reguł (asocjacji) pomiędzy występującymi elementami w zbiorach danych.
Przykłady zastosowania metody wyszukiwania asocjacji:
•• Analiza koszyka kupionych produktów przez klienta w celu planowania
rozmieszczenia produktów w supermarketach. Odkrywane reguły mogą
przykładowo wyglądać następująco:
„Jeżeli klienci kupują chleb i mleko, to kupują również masło”.
„Jeżeli klienci kupują chipsy i paluszki, to kupują też napoje gazowane”.
•• Wycena ubezpieczenia. Przykłady reguł:
„Jeżeli silnik samochodu jest dużej mocy, to ryzyko wypadku jest wysokie
i cena ubezpieczenia duża”.
„Jeżeli dom jest nowy i nie posiada alarmu, to ryzyko włamania jest wysokie
i cena ubezpieczenia duża”.
Metoda klasyfikacji (ang. classification) - polega na tworzeniu modelu,
który używany jest do klasyfikowania nowych obiektów bazy. Występuje tu tak
zwany zbiór danych treningowych a odkryte modele klasyfikacji są później używane do klasyfikacji nowych obiektów o nieznanej klasyfikacji.
Przykład zastosowania metody klasyfikacji:
•• Wykrywanie nadużyć i oszustw finansowych korzystając ze zbioru danych treningowych zawierającego przykłady nadużyć i przykłady operacji
uczciwych.
•• Diagnostyka chorób na podstawie wcześniejszej klasyfikacji schorzeń.
Metoda grupowania (ang. clustering) - polega na tworzeniu skończonych
podzbiorów (klas, grup) obiektów posiadających podobne cechy. Liczba utworzonych podzbiorów nie jest ustalana początkowo i wynika z podobieństwa lub ze
zróżnicowania grupowanych obiektów.
Przykłady zastosowania metody grupowania :
•• Grupowanie klientów ze względu na podobieństwo zakupionych produktów
lub ilość zrealizowanych transakcji;
•• Tworzenie grup tematycznie powiązanych dokumentów (wyszukiwarki
internetowe).
Wykrywanie zmian i odchyleń – analiza danych zmieniających się w przedziale czasu i znajdowanie różnic pomiędzy aktualnymi a oczekiwanymi wartościami danych.
Przykłady zastosowania metody wykrywania zmian i odchyleń:
•• Sygnalizowanie awarii lub włamania do systemów sieciowych.
•• Wykrywanie oszustw podatkowych lub wyłudzeń ubezpieczeniowych.
••
••
••
••
••
••
146
Katarzyna Racka
•• Wyszukiwanie nadużyć w sieciach telekomunikacyjnych.
Odkrywanie wzorców sekwencji – odkrywanie wzorców zachowań, na
podstawie analizy danych zmieniających się w czasie.
Przykłady zastosowania metody odkrywania wzorców sekwencji:
•• Odkrywanie wzorców zachowań użytkowników korzystających z Internetu.
•• Badanie notowań akcji i odkrywanie wzorców w celu ustalenia modelu
decyzyjnego dla strategii inwestycyjnych.
Eksploracja danych tekstowych (text mining) – metody eksploracji danych służące analizie treści dokumentów tekstowych w celu znalezienia nowych
informacji, które nie są dostępne bezpośrednio.
Przykłady zastosowania eksploracji danych tekstowych
•• Porównywanie publikacji naukowych, prac dyplomowych w celu wykrycia
plagiatów.
•• Klasyfikacja dokumentów tekstowych np.: poczty internetowej - oddzielenie
informacji ważnych od nieistotnych.
•• Grupowanie danych tekstowych np. artykułów ze względu na tematy, autorów, treść opisywaną.
•• Analiza treści zamieszczanych na portalach społecznościowych, w celu wyszukiwania nowych informacji lub oceny i weryfikacji osób wpisujących
tam komentarze.
W praktyce można korzystać z wielu różnych metod eksploracji danych dla
tego samego rozpatrywanego zagadnienia zależnie od tego, jaka wiedza jest potrzebna dla analityka. Stosowanie różnych metod eksploracji danych może okazać
się korzystniejsze, gdyż zastosowanie jednej metody może nie być wystarczające
do całościowego rozwiązania rozpatrywanego problemu.
Przykład
Do oceny klientów bankowych można użyć następujących metod eksploracji danych:
•• Metody klasyfikacji:
o Do analizy i oceny klientów dzieląc ich na klasy w zależności od cech
klientów (np.: wiek, wielkość miesięcznego dochodu, rodzaj i wielkość
zaciągniętego kredytu) – klient przyniesie zarobek lub stratę dla banku.
o Do oceny kredytu dla klienta (dobry – zły) na podstawie informacji
o zatrudnieniu (rodzaj stanowiska, kwalifikacje pracownika), częstotliwości otrzymywanego wynagrodzenia, wieku klienta, oraz informacji
czy posiada kredyt.
•• Metody grupowania:
o Do analizy i oceny klientów bankowych poprzez podział ich na różniące
się charakterystykami grupy.
•• Metody wyszukiwania asocjacji:
o W celu generowania reguł, pozwalających na ustalenie ryzyka pojedynczego wniosku kredytowego, przewidzenie zachowania klienta banku,
lub ocenę zysku jaki może dać dany klient o danej charakterystyce.
147
Przykład reguły: „Jeżeli wiek = stary, dochód = mały, depozyt = bardzo
duży, kredyt = mały, to zysk = duży”1.
•• Metodę wykrywania trendów i odchyleń:
o W celu wykrycia oszustw i wyłudzeń.
2. Programy do eksploracji danych
Data mining jest prężnie rozwijająca się dziedziną. Powstaje coraz więcej
narzędzi wspomagających procesy decyzyjne korzystających z metod eksploracji
danych. Na polskim rynku najbardziej znane oprogramowania komercyjne data
mining to produkty firm zaprezentowanych w poniższej tabeli (tabela 1).
Tabela 1. Lista przykładowych firm sprzedających na polskim rynku oprogramowania do eksploracji danych2
Nazwa firmy
HP
IBM
Microsoft
Oracle
SAS Institute
StatSoft
Adres strony
http://www8.hp.com/pl/pl
http://www.ibm.com/pl/pl/
http://www.microsoft.com
http://www.oracle.com/pl
http://www.sas.com/pl
http://www.statsoft.pl/
Źródło: opracowanie własne na podstawie stron internetowych.
Firmy wymienione w powyższej tabeli (tabela 1) oferują rozwiązania analityczne z zastosowaniem metod eksploracji danych w najróżniejszych dziedzinach,
zarówno w branżach produkcyjnych jak i branżach usługowych. Produkty tych firm
są na ogół dedykowane, tzn. dostosowane do potrzeb danego odbiorcy. Na stronach
internetowych tych firm podane są referencje, z których szczegółowo można dowiedzieć się jakie firmy i instytucje korzystają z ich produktów.
Oprócz programów komercyjnych dostępne są również oprogramowania
niekomercyjne do eksploracji danych, zaprezentowane w poniższej tabeli (tabela 2).
M. Lasek, Data mining. Zastosowanie w analizach i ocenach klientów bankowych, Zarządzanie
i Finanse, Warszawa 2002.
2
Kolejność wymienionych firm alfabetyczna, gdyż celem tego artykułu nie jest reklama ani ocena
i porównywanie produktów.
1
148
Katarzyna Racka
Tabela 2. Lista przykładowych darmowych programów do eksploracji danych
Nazwa programu
Adres strony
Typ licencji
Licencja akademicka na
CMSR DATA
http://www.roselladb.com/starprobe.
trzy lata, wersja darmoMiner
htm
wa na 6 miesięcy
Databionic ESOM http://databionic-esom.sourceforge.
GNU GPL
Tools
net/
ELKI
http://elki.dbs.ifi.lmu.de/
AGPL
KNIME
http://www.knime.org/
GNU GPL
Mloss
http://mloss.org/software/
GNU GPL
Mlpy
http://mlpy.sourceforge.net/
GNU GPL
Orange
http://orange.biolab.si/
GNU GPL
Projekt R
http://www.r-project.org/
GNU GPL
AGPL/ Proprietary
Rapid Miner
https://rapidminer.com/
(prawnie zastrzeżone)
Rattle GUI
rattle.togaware.com
GNU GPL
Mieszana: jądro silnika
programu GPL, instalaSCaViS
http://jwork.org/scavis/
cja, dokumentacja, podzespoły darmowe ale nie
do celów komercyjnych
Darmowy z umieszczeniem informacji:
SenticNEt API
http://sentic.net/api/
Copyright © 2012 Yuri
Malheiros
Weka 3
http://www.cs.waikato.ac.nz/ml/weka/ GNU GPL
Źródło: opracowanie własne na podstawie stron internetowych.
Jak widać z powyższej tabeli, darmowych programów do eksploracji danych
jest bardzo wiele i nie zostały tutaj wymienione wszystkie. Licencja GNU GPL
oznacza, że program można uruchamiać dowolną ilość razy. Program udostępniony
jest z kodem źródłowym, który można ulepszać do własnych potrzeb oraz rozpowszechniać. Licencja AGPL jest natomiast licencją wolnego oprogramowania,
które będzie uruchamiane przez sieć. Programy na tych licencjach, są więc rozbudowywane i dostosowywane do potrzeb odbiorców przez wielu informatyków
jak to ma miejsce na przykładzie projektu R. Dlatego też, często programy darmowe są wykorzystywane do celów komercyjnych lub dydaktycznych. Co ciekawe,
a propos projektu R, jest on podobno używany między innymi przez: Facebook,
Forda, Google, Microsoft, Mozilla.3 Natomiast firmy tworzące oprogramowania
komercyjne do eksploracji danych np. SAS, SPSS, Statistica, oferują dedykowane
mechanizmy zapewniające ich współpracę z R.456
5
6
3
4
http://support.sas.com/rnd/app/studio/Rinterface2.html
http://www.statsoft.com/Solutions/Cross-Industry/R-Integrations
http://www-03.ibm.com/software/products/pl/spss-stats-developer
149
Dodatkową zaletą programów niekomercyjnych jest fakt, iż oprócz tego, że
są darmowe spokojnie dorównują a czasem nawet przewyższają niektóre programy
komercyjne. Interfejs graficzny w programach taki jak np. Orange, Weka sprawia,
że są one łatwe w obsłudze i nie wymagają dużych umiejętności programistycznych.
Wadą programów darmowych jest natomiast to, że nie zawsze mamy zagwarantowaną pewność ich prawidłowego działania. Przykładem może być tu program
SenticNEt API, w którym sam autor zaznacza, że program jest bez jakiejkolwiek
gwarancji i nie ponosi on odpowiedzialności za szkody wynikające z używania
tego programu.
Z powodu dużej listy programów nie omówię ich wszystkich szczegółowo
ale chętnych namawiam do odwiedzenia stron internetowych, których adresy podałam w bibliografii.
Podsumowanie
Metody eksploracji danych (data mining) są narzędziem odkrywania nieznanej wiedzy, reguł, wzorców i zależności w bazach a raczej hurtowniach danych.
Ich zastosowanie można wskazać we wszystkich dziedzinach, w których należy
dokonywać analizy i oceny dużej ilości danych, których człowiek sam nie jest
w stanie szybko przeanalizować. Od szybkości i poprawności odkrytej wiedzy
w bazach danych oraz odpowiedniego jej zastosowania może zależeć sukces lub
klęska analizowanego problemu a nawet całej firmy. Jednak pamiętać należy przy
tym, aby wnioski otrzymane z metod eksploracji danych były formułowane w postaci domniemań, a nie w postaci kategorycznych stwierdzeń. Aby wiedza pozyskana z metod eksploracji danych była rozważnie wykorzystywana w procesach
decyzyjnych. Nie każda bowiem odkryta reguła czy wzorzec będą przydatne. To
człowiek musi dokonać ostatecznej oceny otrzymanej wiedzy.
Bibliografia
•• Han J., Kamber M., Data mining: Concepts and Techniques, Morgan Kaufmann
Publishers, Academic Press, 2001.
•• Lasek M., Data mining. Zastosowanie w analizach i ocenach klientów bankowych,
Zarządzanie i Finanse, Warszawa 2002.
•• Larose D. T., Metody i modele eksploracji danych, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2012.
•• Morzy T., Eksploracja danych. Metody i algorytmy, Wydawnictwo Naukowe PWN,
2013.
Strony internetowe
•• http://databionic-esom.sourceforge.net/
•• http://elki.dbs.ifi.lmu.de/
•• http://jwork.org/scavis/
•• http://mloss.org/software/
•• http://mlpy.sourceforge.net/
•• http://orange.biolab.si/
150
••
••
••
••
••
••
••
••
••
••
••
••
••
••
••
••
Katarzyna Racka
http://sentic.net/api/
http://support.sas.com/rnd/app/studio/Rinterface2.html
http://www.cs.waikato.ac.nz/ml/weka/
http://www.ibm.com/pl/pl/
http://www.knime.org/
http://www.microsoft.com
http://www.oracle.com/pl
http://www.revolutionanalytics.com/companies-using-r
http://www.r-project.org/
http://www.sas.com/pl
http://www.statsoft.com/Solutions/Cross-Industry/R-Integrations
http://www-03.ibm.com/software/products/pl/spss-stats-developer
http://www8.hp.com/pl/pl
https://rapidminer.com/
rattle.togaware.com
DATA MINING METHODS AND THEIR APPLICATIONS
Summary
Success in the financial market reach those companies that having fast access to
data can it properly used. In modern databases and data warehouses are collected
vast amounts of information, which man himself is not able to quickly analyze.
For this purpose are used the data mining methods that enable the discovery
of new knowledge, that is, rules, patterns and relationships in large databases.
The aim of this article is to present the data mining methods and their applications. Article is divided into two parts. In the first part of the article explains the
concept of data mining and data mining methods are discussed and provides
examples of their applications. In the second part of the article presents the
companies selling on the Polish market commercial data mining software and
examples of free open-source data mining software are discussed.
Key words: data mining, data mining methods, examples of data mining methods applications, data mining software
CZĘŚĆ II
POLITYKA REGIONALNA
I ROLNICTWO
Sławomir Kowalski
DOPŁATY BEZPOŚREDNIE W NOWEJ
PERSPEKTYWIE FINANSOWEJ UNII
EUROPEJSKIEJ NA LATA 2014-2020
Wstęp
Integracji Polski z Unią Europejską towarzyszyły istotne zmiany ekonomiczno-społeczne, a także uwarunkowania produkcji i handlu rolno--spożywczego,
nowe wzorce funkcjonowania instytucji związanych z rolnictwem oraz obszarami
wiejskimi. Najważniejsze zmiany dotyczyły objęciu polskiego rolnictwa różnym
mechanizmom wspierania rolnictwa poprzez uruchomienie instrumentów finansowych Wspólnej Polityki Rolnej. Mechanizmy te doprowadziły do wyznaczenia nowych ram oraz zasad funkcjonowania krajowego rynku rolnego. Zniesiono
ograniczenia w handlu zagranicznym, określono nowe zasady interwencji i skupu,
wprowadzono limity oraz kwoty produkcyjne wybranych produktów, a także uruchomiono dopłaty bezpośrednie, jako wsparcie finansowe producentów rolnych.
Do głównych zadań poszczególnych instrumentów WPR należy m.in.: zapewnianie wystarczającego poziomu produkcji artykułów rolno-spożywczych, ich
konkurencyjność na rynku globalnym, a także odpowiedniego standardu życia producentów rolnych; dbanie o zrównoważenie środowiskowe oraz o wysoką jakość
produktów zarówno pod względem zdrowotnym, jak i sanitarno-weterynaryjnym1.
Instrumenty WPR wspierające rolnictwo możemy podzielić na:
•• bezpośrednio podtrzymujące dochody rolników w postaci płatności
bezpośrednich,
•• regulujące podaż produktów rolno-spożywczych poprzez wprowadzenie
limitów produkcyjnych (kwoty produkcyjne) na wybrane produkty rolne
oraz system odłogowania gruntów;
•• wspierające rynek wewnętrzny oraz podtrzymujące ceny, interwencja rynkowa, prywatne przechowalnictwo, system cen rynkowych, dopłaty do produkcji, przetwórstwa i konsumpcji;
•• chroniące rynek wewnętrzny dzięki odpowiedniej polityce importowej,
w której skład wchodzą m.in.: cła importowe, ceny wejścia, kontyngenty
ilościowe, klauzule zabezpieczające, opłaty wyrównawcze itp;
S. Szumski, Wspólna Polityka Rolna Unii Europejskiej, Wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2007, s. 88.
1
154
Sławomir Kowalski
•• zapewniające konkurencyjność na rynku globalnych poprzez subsydia oraz
opłaty eksportowe.
Kształt oraz wzajemne oddziaływanie tych instrumentów ulega ciągłym
zmianom, najczęściej w ramach kolejnych reform WPR.
1. Istota dopłat bezpośrednich w ramach Wspólnej Polityki
Rolnej
Jednym z podstawowych mechanizmów wparcia rolnictwa o charakterze
strukturalnym są płatności bezpośrednie, wchodzące w zakres I filaru WPR. Zostały
one wprowadzone do WPR w 1992 r. w ramach reformy MacSharry’ego w postaci
tzw. dopłat wyrównawczych. W początkowych latach funkcjonowania mechanizm
ten miał za zadanie rekompensować rolnikom utratę dochodu, wywołaną znaczną
redukcją cen gwarantowanych produktów rolnych. W tym okresie wysokość płatności, zróżnicowana w zależności od rodzaju produkcji, ustalana była w oparciu
o plon, obszaru upraw i pogłowia zwierząt w okresie referencyjnym.
Płatności bezpośrednie postrzegane były jako instrument bardziej jednoznaczny od wsparcia rynkowego i systemu interwencji. Początkowo stanowiły
one jedynie uzupełnienie dla istniejących mechanizmów wsparcia, a z czasem,
w wyniku wdrażania kolejnych reform, stopniowo je zastępowały2. Na mocy postanowień Agendy 2000 wysokość płatności bezpośrednich uległa zwiększeniu,
przy jednoczesnej dalszej redukcji cen gwarantowanych.
W wyniku kolejnych reform WPR płatności bezpośrednie stały się ważnym
instrumentem tej polityki odpowiedzialnym za: wsparcie i stabilizację dochodów
rolniczych, utrzymanie użytków rolnych w dobrej kulturze rolnej zgodnej z ochroną
środowiska, rekompensowanie kosztów związanych z wypełnianiem wymogów
wspólnotowych (w odniesieniu do jakości i sposobów produkcji) związanych z realizacją pozaprodukcyjnych dóbr publicznych, zapewnienie równych warunków
konkurencji w ramach jednolitego rynku rolno-żywnościowego, a także instrumentem pomocnym w realizacji nowych wyzwań związanych z ochroną zasobów
naturalnych, zmianami klimatycznymi, gospodarką wodną, różnorodnością biologiczną oraz energią odnawialną.
Jednym z głównych impulsów do wprowadzenia oraz późniejszych modyfikacji form płatności bezpośrednich były uzgodnienia dotyczące międzynarodowego handlu artykułami rolnymi w ramach WTO.
2. Systemy płatności bezpośrednich obowiązujące w UE
W Unii Europejskiej funkcjonują dwa systemy płatności: system płatności
jednolitej (z ang. SPS - Single Payment Scheme) oraz system jednolitej płatności
obszarowej (z ang. SAPS - Single Area Payment Scheme).
System płatności jednolitej (SPS) stosowany jest w państwach UE-15 oraz
przez Chorwację, Maltę i Słowenię. W systemie SPS funkcjonują trzy modele
J. T. Krzyżanowski, Wspólna Polityka Rolna Unii Europejskiej, Wybrane Zagadnienia, Wyd. SGGW,
2
Dopłaty bezpośrednie w nowej perspektywie finansowej Unii Europejskiej...
155
płatności: historyczny, regionalny i mieszany (hybrydowy). Płatności są przyznawane rolnikowi na podstawie posiadanych przez niego uprawnień, które muszą
być aktywowane poprzez przypisanie ich do ziemi.
W modelu historycznym (A) liczbę i wartość uprawnień ustalano na podstawie średniego poziomu wsparcia i średniej liczby hektarów objętych wsparciem
w okresie referencyjnym obejmującym lata 2000-2002. Z uwagi na fakt, że w okresie tym różnicowano wsparcie w zależności od kierunku produkcji, zróżnicowane
są również wartości uprawnień przyznanych poszczególnym rolnikom w ramach
pierwszego przydziału. Ten model płatności jest stosowany przez Austrię, Belgię,
Francję, Grecję, Hiszpanię, Holandię, Irlandię, Portugalię, Szkocję, Walię i Włochy.
W modelu regionalnym (B) wszystkie uprawnienia do płatności przyznawane rolnikom z danego regionu mają tę samą wartość nominalną, obliczoną jako
iloraz całkowitej kwoty pułapu regionalnego i liczby kwalifikujących się hektarów
określonych na poziomie regionalnym. Model ten stosowany jest przez Maltę
i Słowenię.
Państwa członkowskie mogły się również zdecydować na stosowanie modelu mieszanego (hybrydowego (A+B)) stanowiącego połączenie dwóch powyższych modeli płatności. W modelu mieszanym (hybrydowym) wartość uprawnienia
to suma kwoty historycznej (kalkulowanej indywidualnie dla danego rolnika na
podstawie danych referencyjnych) oraz kwoty ryczałtowej (jednolitej dla całego
regionu). Model mieszany (hybrydowy) może być statyczny (niezmienny) bądź
dynamiczny (zmierzający do stawki jednolitej). Model hybrydowy statyczny wybrały Irlandia Północna, Luksemburg i Szwecja, natomiast model hybrydowy dynamiczny – Anglia, Dania, Finlandia i Niemcy.
Poza realizacją płatności jednolitej, państwa stosujące SPS mogą wspierać
rolników również za pomocą tzw. wsparcia specjalnego. Ponadto mają możliwość
stosowania w niektórych sektorach tzw. płatności oddzielnych.
System jednolitej płatności obszarowej (SAPS) to uproszczony system
płatności bezpośrednich stosowany przez wszystkie państwa, które przystąpiły do Unii Europejskiej w 2004 r. lub później, z wyjątkiem Chorwacji, Malty
i Słowenii. W systemie tym brak jest uprawnień do płatności. Stawkę jednolitej
płatności obszarowej oblicza się poprzez podzielenie rocznej krajowej koperty
finansowej, określonej dla każdego państwa na podstawie historycznych danych,
takich jak: plony referencyjne zbóż, powierzchnia upraw polowych (zboża, rośliny
oleiste, rośliny wysokobiałkowe, len i konopie włókniste), liczba zwierząt, przez
powierzchnię referencyjną, stanowiącą powierzchnię użytków rolnych danego
państwa (w Polsce 14 mln ha). W systemie SAPS również istnieje możliwość
stosowania płatności oddzielnych oraz wsparcia specjalnego. Płatności w nowych
państwach członkowskich mogą być uzupełniane z budżetu krajowego (tzw. krajowe płatności uzupełniające / przejściowe wsparcie krajowe).
156
Sławomir Kowalski
3. Zmiany w systemie dopłat bezpośrednich podjęte na
szczycie luksemburskim w czerwcu 2003 r.
Najważniejszym elementem reformy WPR z czerwca 2003r. było oddzielenie płatności bezpośrednich od produkcji (ang. decoupling). Płatność nie będzie
pochodną wielkości produkcji, a jej wysokość będzie zależała od powierzchni
gospodarstwa oraz od spełnienia przez nie standardów ochrony środowiska, weterynaryjnych, jakościowych i innych. Nowy system jednolitej płatności obszarowej
ma w intencji twórców reformy promować rolnictwo zrównoważone i zorientowane na rynek.3
Do tej pory rolnik wytwarzał często nie to, na co występuje popyt zgłaszany
przez konsumentów, ale to, do produkcji czego przysługiwały dopłaty bezpośrednie. Powodowało to występowanie nadmiernej podaży wielu produktów rolnych
oraz negatywnie oddziaływało na środowisko naturalne. W myśl postanowień reformy z Luksemburga państwo członkowskie mogły wybierać pomiędzy dwoma
systemami płatności:
•• jednolitą płatnością na gospodarstwo (JPG),
•• jednolitą płatnością regionalną (JPR).
Dopłaty bezpośrednie w obecnym kształcie zostaną zniesione i zastąpione nowym
systemem płatności.
Jednolita płatność na gospodarstwo (JPG)
Jednolita płatność na gospodarstwo jest oddzielona od produkcji. Gospodarstwo będzie ją otrzymywało niezależnie od rodzaju prowadzonej działalności,
a nawet wtedy, gdy nie będzie prowadziło produkcji rolnej. Kwota JPG będzie
równa średniej wysokości dopłat bezpośrednich otrzymywanych przez gospodarstwo w okresie referencyjnym 2000 - 2002. Obszarem, który nie będzie brany pod
uwagę przy wyliczaniu wysokości JPG, będą użytki rolne przeznaczone pod uprawy wieloletnie, lasy i ziemia użytkowana w celach nierolniczych. Od 2007 roku
premie mleczne i płatności dodatkowe do mleka będą wliczane do JPG. Państwo
członkowskie będzie mogło samodzielnie decydować o włączeniu części lub całości premii mlecznej do JPG już w 2005 roku. W przypadku rolników niemających
w okresie referencyjnym użytków rolnych, ale otrzymujących premie zwierzęce,
wartość JPG będzie równa średniej wielkości płatności z okresu referencyjnego.
Istotnym elementem nowego mechanizmu płatności dla gospodarstw jest
możliwość wyłączenia przez państwo członkowskie spod JPG części upraw oraz
płatności do produkcji zwierzęcej. Wyłączenia będą stosowane wtedy, gdy istnieje
uzasadniona obawa zaprzestania przez gospodarstwa produkcji w przypadku uniezależnienia wysokości wsparcia od wielkości tej produkcji. Ponadto kraje członkowskie uzyskają prawo do wprowadzenia dodatkowych dopłat do tych kierunków
produkcji, które są ważne ze względu na ochronę środowiska przyrodniczego oraz
poprawę jakości wytwarzanych produktów.
F. Tomczak, Ewolucja Wspólnej Polityki Rolnej UE i strategia rozwoju rolnictwa polskiego, IERiGŻ
PIB Program Wieloletni 2005-2009, Nr 125, Warszawa 2009, s. 52.
3
157
Nowe płatności oddzielone od produkcji nie będą zachęcały rolników do
jej nadmiernego zwiększania, a tym samym przyczynią się do ochrony zasobów
naturalnych oraz do promocji rolnictwa zrównoważonego.
System jednolitej płatności na gospodarstwo stanowi również odpowiedź
na zarzuty formułowane pod adresem UE na forum Światowej Organizacji Handlu
o nadmierne subsydiowanie produkcji rolnej. W nowym systemie rolnicy przy
podejmowaniu decyzji produkcyjnych w większym stopniu będą się kierowali
potrzebami konsumentów niż wielkością wsparcia UE dla różnych rodzajów produkcji. JPG będzie służyła zwiększeniu efektywności produkcji rolnej i lepszej
alokacji zasobów produkcyjnych w gospodarstwach.4
Jednolita płatność regionalna (JPR)
Kraj członkowski zamiast JPG może się zdecydować na wprowadzenie jednolitej płatności regionalnej. Państwo członkowskie będzie mogło podzielić swoją
kopertę regionalną pomiędzy wszystkich rolników z danego regionu – również
tych, którzy nie otrzymywali wsparcia w okresie referencyjnym. System jednolitej płatności regionalnej umożliwi stosowanie dopłat o identycznej wysokości do
wszystkich rodzajów użytków rolnych. Płatność będzie mogła być zróżnicowana
– inna na trwałe użytki zielone, inna na pozostałe uprawniane obszary. Podobnie
jak w przypadku JPG spod JPR będą wyłączone uprawy wieloletnie, lasy i ziemia
użytkowana w celach nierolniczych. W ramach tego systemu już od 2005 roku
istnieje możliwość włączenia premii mlecznych do JPR.
Wynegocjowane w Kopenhadze warunki integracji polskiego rolnictwa
z UE, a zwłaszcza system płatności obszarowych, są bliższe założeniom reformy WPR niż reguły, według których do momentu wejścia w życie postanowień
z Luksemburga z 2003 roku wspierane są gospodarstwa w starych państwach
członkowskich. W Polsce wysokość dopłat bezpośrednich jest funkcją powierzchni
gospodarstwa, a nie wielkości produkcji. Uproszczony system przyznawania dopłat
bezpośrednich jest bardzo bliski systemowi JPR. W tym sensie oddzielenie wysokości dopłat od wielkości produkcji będzie dla polskich rolników jedynie lekką
modyfikacją obecnie funkcjonującego systemu.
Zaproponowany przez Komisję Europejską nowy system wsparcia gospodarstw jednoznacznie wskazuje na odejście od promowania rolnictwa przemysłowego na rzecz zrównoważonej produkcji rolnej. Postawienie przez Komisję
na jakość, a nie na ilość, leży w interesie polskich rolników. Model rolnictwa
zrównoważonego, w którym usiłuje się pogodzić prowadzenie opłacalnej ekonomicznie produkcji rolnej z zachowaniem bogactwa środowiska naturalnego oraz
zapewnieniem wysokiej jakości żywności, leży w interesie polskich rolników.
Państwa członkowskie mogły się również zdecydować na stosowanie modelu mieszanego (hybrydowego) stanowiącego połączenie dwóch powyższych
modeli płatności. W modelu mieszanym wartość uprawnienia to suma kwoty historycznej (kalkulowanej indywidualnie dla danego rolnika na podstawie danych
Zespół SAPER, Płatności bezpośrednie w UE jako instrument wsparcia sektora rolnego – przeszłość, teraźniejszość i przyszłość, FAPA, Warszawa 2004, s. 6.
4
158
Sławomir Kowalski
referencyjnych) oraz kwoty ryczałtowej (jednolitej dla całego regionu). Model
mieszany może mieć charakter stały bądź zmienny, gdy w poszczególnych latach
zmniejsza się udział np. płatności historycznych w ogólnej kwocie płatności na
rzecz płatności regionalnych.
Modele systemu jednolitych płatności bezpośrednich obowiązujące w UE15 to:
•• historyczny: Austria, Belgia, Francja, Grecja, Irlandia, Włochy, Holandia,
Portugalia, Szkocja, Hiszpania,
•• mieszany stały: Luksemburg, Północna Irlandia, Szwecja,
•• mieszany zmienny: Dania, Anglia, Finlandia, Niemcy.5
System jednolitej płatności obszarowej (SAPS) to uproszczony system
płatności bezpośrednich stosowany przez wszystkie państwa, które przystąpiły do Unii Europejskiej w 2004 r. lub później, z wyjątkiem Chorwacji, Malty
i Słowenii. W systemie tym brak jest uprawnień do płatności. Stawkę jednolitej
płatności obszarowej oblicza się poprzez podzielenie rocznej krajowej koperty
finansowej, określonej dla każdego państwa na podstawie historycznych danych,
takich jak: plony referencyjne zbóż, powierzchnia upraw polowych (zboża, rośliny
oleiste, rośliny wysokobiałkowe, len i konopie włókniste), liczba zwierząt, przez
powierzchnię referencyjną, stanowiącą powierzchnię użytków rolnych danego
państwa (w Polsce 14 mln ha). W systemie SAPS również istnieje możliwość
stosowania płatności oddzielnych oraz wsparcia specjalnego. Ponadto płatności
w nowych państwach członkowskich mogą być uzupełniane z budżetu krajowego
(tzw. krajowe płatności uzupełniające / przejściowe wsparcie krajowe).
Zasada współzależności
Zasada współzależności (ang. cross-compliance) określa wymogi, które
musi spełnić gospodarstwo, aby otrzymać płatność (JPG i JPR). Najważniejsze
z nich to regulacje z zakresu ochrony środowiska, jakości żywności, rejestracji
i dobrostanu zwierząt. Kalendarz wprowadzania w życie zasady współzależności
jest następujący:
•• od 2005 roku gospodarstwa muszą spełniać wymagania w zakresie standardów ochrony środowiska, zdrowotności ludzi i zwierząt oraz identyfikacji
i rejestracji zwierząt,
•• od 2006 roku wypłata dopłat została ponadto uzależniona od spełniania
dodatkowych wymagań z zakresu zdrowotności ludzi i zwierząt, jak też
notyfikacji o chorobach zwierzęcych,
•• od 2007 roku zaczną obowiązywać standardy w zakresie dobrostanu
zwierząt.
Nowe państwa członkowskie zostały wyłączone z obowiązywania zasady współzależności do 2009 roku. Wprowadzenie przez Komisję zasady współzależności podyktowane jest w dużej mierze tym, iż europejscy konsumenci
zwracają szczególną uwagę na jakość kupowanej żywności. Z tego też wynika
P. Bajek i in., WPR. Nowoczesna polityka rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich, FAPA, Warszawa
2007, s. 38.
5
159
zaproponowany przez Komisję rygorystyczny system kontroli przestrzegania norm
i standardów oraz ewentualnych kar za ich nieprzestrzeganie. Rolnik za niewypełnienie norm określonych w zasadzie współzależności będzie karany zmniejszeniem
wysokości jednolitej płatności obszarowej lub regionalnej.
Modulacja płatności bezpośrednich
Reforma WPR ma służyć wzmocnieniu II filara wspólnotowej polityki
rolnej, tj. działań na rzecz rozwoju obszarów wiejskich. W tym celu Komisja
proponuje obniżenie płatności dla największych gospodarstw i przesunięcie zaoszczędzonych środków do II filaru WPR (modulacja dopłat). Modulacja obejmie
gospodarstwa otrzymujące powyżej 5000 euro płatności bezpośrednich rocznie.
Docelowo dopłaty bezpośrednie będą redukowane o 5% (tabela 3). W wyniku
modulacji dopłat bezpośrednich o 5% uzyska się rokrocznie 1,2 mld euro z przeznaczeniem na rozwój obszarów wiejskich.
Tabela 3. Ograniczenia wysokości dopłat dla największych producentów rolnych
(modulacja)
Rok budżetowy
2005
2006
2007
2008-2013
Gospodarstwa otrzymujące poniżej
5000 euro dopłat bezpośrednich
0%
0%
0%
0%
rocznie
Gospodarstwa otrzymujące powyżej
5000 euro dopłat bezpośrednich
3%
4%
5%
5%
rocznie
Źródło: Na podstawie: Ł. Hardt, Implikacje reformy Wspólnej Polityki Rolnej dla polskiego
rolnictwa i obszarów wiejskich, UKIE, Warszawa 2007, s. 10.
Mechanizm modulacji płatności obejmie wyłącznie stare kraje członkowskie. Państwa UE-10 będą z niego wyłączone do osiągnięcia poziomu płatności
bezpośrednich UE-15. Mechanizm modulacji zakłada, iż część zaoszczędzonych
na dopłatach środków będzie pozostawała w kraju beneficjenta. Stopniowe ograniczanie poziomu dopłat dla największych producentów to krok we właściwym
kierunku. Uzasadnione jest również przeznaczenie zaoszczędzonych środków na
rozwój wsi (II filar WPR).
Mechanizm dyscypliny finansowej
Mechanizm ten ma zapobiegać wzrostowi wydatków na WPR. Opiera się
na redukcji płatności bezpośrednich, w przypadku gdy prognozy wydatków WPR
przekroczyłyby limit wydatków przyjęty w Berlinie w 1999 r. pomniejszony o 300
mln Euro. Mechanizm ten funkcjonuje od 2007 r. i dotyczy jedynie krajów UE-15.
W nowych państwach członkowskich zacznie obowiązywać od 2013 r. (w Rumunii
i Bułgarii od 2016 r.).
160
Sławomir Kowalski
4. Nowy kształt dopłat bezpośrednich od 2015 roku6
W 2014 roku po raz ostatni będą obowiązywały stare zasady przyznawania
płatności bezpośrednich. Unia Europejska w ramach reformy Wspólnej Polityki
Rolnej zmodyfikowała system płatności bezpośrednich przyznawanych rolnikom
z państw UE. Niektóre rozwiązania są obligatoryjne dla wszystkich krajów Wspólnoty, pozostałe są opracowywane we własnym zakresie przez poszczególne państwa członkowskie. Autorskim rozwiązaniem opracowanym przez nasz kraj jest
wprowadzenie dodatkowej płatności tzw. płatności redystrybucyjnej. Projekt przygotowany przez resort rolnictwa promuje wsparcie aktywnych rolników i rozwój
małych oraz średnich gospodarstw. Dopłaty mają im pomóc w tym, żeby stały się
gospodarstwami towarowymi, produkującymi nie tylko na własne potrzeby. W tym
celu nasz kraj zabiegał z sukcesem o przesuniecie 25% środków (2,34 mld euro) z II
filara Wspólnej Polityki Rolnej (czyli z Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich
na lata 2014 - 2020) na dopłaty bezpośrednie, czyli do I filara Wspólnej Polityki
Rolnej. W ten sposób pierwotna kwota przeznaczona na te płatności zwiększy się
w całej perspektywie finansowej 2014 - 2020 do 23,49 mld euro i w większości te
środki zostaną skierowane na wzmocnienie małych i średnich gospodarstw i rozwój
w nich produkcji żywności. Ponadto większe niż inni dopłaty będą też dostawać
młodzi rolnicy. Nowością ma być uzależnienie otrzymywania części dopłat od
przestrzegania przez rolników wymogów dbania o środowisko naturalne. Kolejnym
novum jest planowane ograniczone wsparcie w postaci dopłat dla największych
gospodarstw. Od 2015 roku maksymalna wysokość płatności bezpośrednich, które
może otrzymać w ciągu roku jeden rolnik ma wynieść 150 tys. euro.
W ramach wsparcia bezpośredniego od 2015 roku płatności będą składały
się z większej liczby elementów niż do tej pory:
•• jednolitą płatność obszarową (JPO) - 44,7% całej koperty finansowej;
•• płatności z tytułu zazieleniania (tzw. płatność z tytułu praktyk rolniczych
korzystnych dla klimatu i środowiska) - 30% całej koperty finansowej;
•• płatności dla młodych rolników - 2% całej koperty finansowej;
•• płatności związane z produkcją (tzw. dobrowolne wsparcie powiązane z produkcją) - 15% całej koperty finansowej, w tym 2% na dopłaty do uprawy
roślin wysokobiałkowych;
•• płatność dodatkową (tzw. płatność redystrybucyjna) - 8,3 całej koperty
finansowej;
•• przejściowe wsparcie krajowe ( płatność do tytoniu niezwiązana z produkcją).
Zasady przyznawania wsparcia w ramach Jednolitej Płatności Obszarowej
(JPO) - nie zmieniły się w stosunku do obowiązujących wcześniej. Płatność ta
przysługuje tym rolnikom, którzy prowadzą działalność rolniczą na co najmniej
1 hektarze gruntów. Wyjątek stanowią rolnicy, którzy mają mniej niż 1 ha użytków rolnych, lecz posiadają bydło, krowy, owce czy kozy, a więc przysługuje im
płatność związana z produkcją. Warunkiem jej otrzymania będzie to, że w danym
roku należna im łączna kwota płatności wyniesie co najmniej 200 euro. Każdego
www.minrol.gov.pl, data dostępu 16.09.2014
6
161
roku na realizację JPO będzie przeznaczane ponad 1,5 mld euro, a stawka na 1 ha
wyniesie ok. 110 euro.
Specjalne rozwiązania w systemie płatności bezpośrednich przygotowano
dla rolników gospodarujących na niewielkich areałach. Od 2015 roku mają mieć
oni możliwość skorzystania z tzw. uproszczonego systemu wsparcia. Wybierając
ten system będą zwolnieni z kontroli norm i wymogów wzajemnej zgodności
(Cross Compliance) oraz wypełniania tzw. praktyk zazielenienia. Nie będą też
objęci publikowaniem ich nazwisk w wykazach beneficjentów dopłat. Do systemu płatności dla małych gospodarstw będą włączeni automatycznie rolnicy,
w przypadku, gdy łączna kwota wsparcia bezpośredniego obliczona dla całego
gospodarstwa, nie przekroczy 1250 euro, chyba że nie wyrażą na to zgody. Do
takiego uproszczonego systemu rolnicy mogą przystąpić tylko w 2015 roku, bowiem zgodnie z obecnym stanem prawnym w kolejnych latach nie będzie to już
możliwe. Wysokość płatności w ramach tego systemu będzie obliczana jako suma
poszczególnych rodzajów płatności należnych rolnikowi z tym, że maksymalnie
nie może być to więcej niż równowartość 1250 euro na gospodarstwo. Rolnicy,
którzy kwalifikują się do objęcia systemem płatności dla małych gospodarstw
i zdecydują się na przekazanie swojego gospodarstwa innemu rolnikowi, będą
mogli ubiegać się, na warunkach określonych w PROW 2014-2020, o specjalną,
roczną premię w wysokości 120% rocznej płatności, do otrzymania której rolnik
byłby uprawniony pozostając w systemie dla małych gospodarstw. Łączna kwota
przewidziana na takie wsparcie w wynosi ok. 130 mln euro.
Płatności z tytułu zazieleniania otrzymają rolnicy, którzy w swoich gospodarstwach stosują dywersyfikację upraw, utrzymują trwałe użytki zielone (TUZ)
oraz zachowują obszary proekologiczne (EFA). Na ich realizację przeznaczono
ok. 1 mld euro, a szacowana stawka wyniesie ok. 74 euro/ha. Obowiązek dywersyfikacji upraw nie będzie dotyczył gospodarstw o powierzchni gruntów ornych
poniżej 10 ha. Oznacza to, że ok. 83% rolników nie musi go realizować. Rolnicy
posiadający gospodarstwa o powierzchni od 10 ha do 30 ha muszą na tych gruntach
prowadzić co najmniej 2 uprawy, przy czym uprawa główna nie może zajmować
więcej niż 75% gruntów. Natomiast w gospodarstwach o powierzchni powyżej
30 ha gruntów ornych należy prowadzić minimum 3 uprawy. W tym przypadku
uprawa główna nie może zajmować więcej niż 75% gruntów, a dwie uprawy łącznie
nie mogą zajmować więcej niż 95% powierzchni. Jeżeli rolnik wdraża w swoim
gospodarstwie „pakiet rolnictwo zrównoważone” lub „pakiet ochrona gleb i wód”
w ramach działania rolnośrodowiskowo - klimatycznego PROW 2014-2020 może
nie realizować praktyki dywersyfikacji upraw. Warunek różnicowania upraw będzie
również spełniony, gdy rolnik realizuje w swoim gospodarstwie „pakiet ochrona
gleb i wód” wdrażany w ramach działania rolnośrodowiskowego z PROW 2007 2013. Praktyka dywersyfikacji upraw stanowi element płatności na zazielenienie,
która będzie realizowana od 2015 r
Utrzymanie trwałych użytków zielonych (TUZ) będzie obowiązkowe niezależnie od wielkości gruntów rolnych. Jeżeli rolnik posiada cenne przyrodniczo
trwałe użytki zielone na obszarach Natura 2000, a informację o tym otrzyma wraz
162
Sławomir Kowalski
z wnioskiem o przyznanie płatności bezpośrednich za 2015 rok, nie może tam
wprowadzić innych upraw lub wykonywać prac agrotechnicznych, które je zniszczą. Trwałe użytki zielone znajdujące się poza obszarami Natura 2000 nie mogą
być również, co do zasady, przekształcane w inne użytkowanie. Jednak istniej
możliwość niewielkiego zmniejszenie takich powierzchni takich, przewidziano
bowiem, że powierzchnia TUZ na poziomie krajowym może ulec, w danym roku,
pewnemu zmniejszeniu, ale nie więcej niż o 5% w stosunku do powierzchni trwałych użytków zielonych w 2015 roku.
Do utrzymania obszarów proekologicznych (EFA) zobowiązani są rolnicy
posiadający gospodarstwa, w których powierzchnia gruntów ornych wynosi powyżej 15 ha. Gospodarstwa takie muszą przeznaczyć co najmniej 5% swoich gruntów
ornych na obszary proekologiczne. Z analizy wielkości powierzchni gospodarstw
rolnych w Polsce wynika, że ok. 91% z nich jest zwolnionych z realizacji tego zobowiązania. Aby ułatwić rolnikom wywiązanie się z tego warunku, możliwe będzie
wspólne rozliczenia tego zobowiązania przez nie więcej niż 10 rolników. Wspólną
realizację tej praktyki mogą realizować rolnicy, których gospodarstwa położone
są w bliskiej odległości tj. w okręgu o średnicy 30 km. Wspólnie rozliczane mogą
być jedynie przylegające obszary proekologiczne.
Płatność dla młodych rolników jest dodatkowym wsparciem, które będzie
przysługiwało maksymalnie przez pięć lat (dotyczy gospodarzy, którzy nie mają
więcej niż 40 lat. Okres przysługiwania tej płatności będzie pomniejszony o różnicę pomiędzy datą rozpoczęcia działalności rolniczej, a datą złożenie pierwszego
wniosku o płatność dla młodych rolników. Szacowana wysokość takiej dodatkowej
płatności wyniesie ok. 62 euro/ha i będzie ona przyznawana maksymalnie do 50
hektarów.
Na realizację płatności związanych z produkcją przeznaczone będzie co
roku ok. 500 mln euro. Płatności te będą przysługiwały rolnikom, którzy hodują
młode bydło, krowy, owce, kozy, którzy prowadzą uprawę chmielu, roślin wysokobiałkowych, buraków cukrowych, ziemniaków skrobiowych, pomidorów, lnu,
konopi włóknistych czy owoców miękkich (truskawek i malin). Wysokość wsparcia uzależniona jest od rodzaju prowadzonej produkcji.
Rolnicy, uprawnieni do jednolitej płatności obszarowej (JPO), otrzymają dodatkową płatność (tzw. płatność redystrybucyjną) do każdego uprawianego
przez nich hektara ziemi mieszczącego się w przedziale od 3,01 do 30 ha. Rocznie
przewidziano na jej realizację ok. 280 mln euro, a szacowana stawka tej dopłaty
wyniesie ok. 41 euro/ha.
Przejściowym wsparciem krajowym mają być objęci rolnicy, którzy w 2013
roku otrzymali z ARiMR płatność niezwiązaną z produkcją w sektorze tytoniu.
W latach 2015-2020 na jego realizację przewidziano 180 mln euro. Szacowana
wysokość udzielanego wsparcia wyniesie w 2015 roku ok. 4,31 zł za 1kg tytoniu
odmiany Virginia i ok. 3,01 zł za 1kg pozostałych odmian. Wysokość wsparcia
w kolejnych latach będzie malała o 5%.
163
Podsumowanie
Od 2003 r. płatności bezpośrednie w Unii Europejskiej zasadniczo są oddzielone od produkcji rolnej, ponieważ ich nadrzędnym celem jest wsparcie dochodów rolniczych, a nie powodowanie zachęt do zwiększania produkcji. Dzięki
temu rolnicy dostosowują swoją produkcję do faktycznego zapotrzebowania rynku
i swoich przewag konkurencyjnych, a nie kierują się wysokością płatności bezpośrednich. Wypłata wsparcia nie jest powiązana z obowiązkiem prowadzenia
określonej produkcji rolnej.
W kolejnych latach włączano kolejne sektory do systemu płatności jednolitej. W 2008 r. dokonano przeglądu funkcjonowania WPR (Health Check)
i postanowiono o kontynuowaniu podejścia zapoczątkowanego reformą z 2003 r.
w zakresie oddzielania płatności od bieżącej produkcji w celu promowania bardziej
zorientowanego na rynek i zrównoważonego rolnictwa.
W wyniku kolejnych reform WPR płatności bezpośrednie stały się ważnym
instrumentem tej polityki odpowiedzialnym za: wsparcie i stabilizację dochodów
rolniczych, utrzymanie użytków rolnych w dobrej kulturze rolnej zgodnej z ochroną
środowiska, rekompensowanie kosztów związanych z wypełnianiem wymogów
wspólnotowych (w odniesieniu do jakości i sposobów produkcji) związanych z realizacją pozaprodukcyjnych dóbr publicznych, zapewnienie równych warunków
konkurencji w ramach jednolitego rynku rolno-żywnościowego, a także instrumentem pomocnym w realizacji nowych wyzwań związanych z ochroną zasobów
naturalnych, zmianami klimatycznymi, gospodarką wodną, różnorodnością biologiczną oraz energią odnawialną.
Bibliografia
•• Bajek P. i in., WPR. Nowoczesna polityka rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich,
FAPA, Warszawa 2007.
•• Hardt Ł., Implikacje reformy Wspólnej Polityki Rolnej dla polskiego rolnictwa
i obszarów wiejskich, UKIE, Warszawa 2007.
•• Krzyżanowski J. T., Wspólna Polityka Rolna Unii Europejskiej, Wybrane Zagadnienia, Wyd. SGGW, Warszawa 2009.
•• Szumski S., Wspólna Polityka Rolna Unii Europejskiej, Wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2007.
•• Tomczak F., Ewolucja Wspólnej Polityki Rolnej UE i strategia rozwoju rolnictwa
polskiego, IERiGŻ PIB Program Wieloletni 2005-2009, Nr 125, Warszawa 2009.
•• www.minrol.gov.pl, data dostępu 16.09.2014
•• Zespół SAPER, Płatności bezpośrednie w UE jako instrument wsparcia sektora
rolnego – przeszłość, teraźniejszość i przyszłość, FAPA, Warszawa 2004.
164
Sławomir Kowalski
DIRECT SUBSIDIES IN THE NEW FINANCIAL
PERSPECTIVE OF THE EUROPEAN UNION FOR
YEARS 2014-2020
Summary
As a result of successive reforms of the CAP direct payments have become an
important instrument of this policy is responsible for: to support and stabilize
farm incomes, maintaining agricultural land in good agricultural and environmental condition, to compensate for the costs related to compliance with Community requirements (in terms of quality and production methods) related to
the implementation of non-production of public goods, the provision of equal
conditions of competition within the single market, agricultural-food, as well as
a useful instrument in the implementation of the new challenges related to the
protection of natural resources, climate change, water management, biodiversity
and renewable energy.
Key words: Common Agricultural Policy, farming and country areas, direct
subsidies, financial perspectives
Lech Bylicki
NIERUCHOMOŚĆ ROLNA I GRUNTOWA
W POLSKIM PORZĄDKU PRAWNYM
Wprowadzenie
Artykuł niniejszy został pomyślany jako podstawowe kompendium wiedzy z zakresu gospodarki nieruchomościami rolnymi, przy czym zdaniem autora
konieczność taka wynika przede wszystkim z potrzeb praktyki – głównie z podmiotów prywatnych. Również w dydaktyce akademickiej, w zależności od kierunku studiów, istnieje potrzeba akcentowania niektórych przynajmniej problemów
z zakresu regulacji mających za swój przedmiot gospodarkę nieruchomościami
głównie rolnymi.
Z tego powodu autor poświęca m.in. sporo uwagi rozległej i skomplikowanej problematyce agencji, którym Skarb Państwa powierzył ustawowo wykonywania na swoją rzecz prawa własności i innych praw rzeczowych nieruchomości
oraz problematyce wykonywania własności państwowej w leśnictwie i gospodarce
wodnej.
Realizacja zadań z zakresu administracji publicznej wymaga stworzenia
systemu, który pozwalałby na gromadzenie, aktualizowanie, przetwarzanie i udostępnianie informacji dotyczących gruntów i tego co się na nich znajduje. Na
potrzeby prawa prywatnego niezbędny jest też system, który pozwalałby na identyfikację danej nieruchomości. Nieruchomość jest rzeczą oznaczoną co do tożsamości – częścią powierzchni ziemskiej. Jej wyodrębnienie z powierzchni ziemskiej
czy też odnalezienie w terenie jej granic może stwarzać trudności. Trudności te
są mniejsze wówczas, gdy granice nieruchomości są na mapach sporządzonych
z uwzględnieniem jednolitych standardów nawiązujących do jednolitego systemu
odniesień przestrzennych. Wynika stąd konieczność reglamentacji prac geodezyjnych i fotograficznych oraz zbudowania krajowego systemu informacji o terenie.
Podstawę krajowego systemu informacji o terenie stanowią zbiory danych
gromadzone w bazach danych, które są zakładane i prowadzone na terenie całego
kraju. Bazy te obejmują zbiory danych przestrzennych i infrastruktury informacji
przestrzennej, które dotyczą m.in.:
–– ewidencji gruntów i budynków,
–– geodezyjnej ewidencji sieci uzbrojenia terenu,
–– rejestru cen i wartości nieruchomości.
166
Lech Bylicki
Bardzo ważną sprawą jest prowadzenie przez Agencję Restrukturyzacji
i Modernizacji Rolnictwa ewidencji gruntów rolnych – dla obsługi systemu wsparcia finansowego dla rolnictwa, prowadzonego w części ze środków Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej, Europejskiego Funduszu Rolniczego Gwarancji lub Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz rozwoju Obszarów
Wiejskich.
W związku z przygotowaniem do przekształcenia funkcjonującej obecnie
ewidencji gruntów i budynków w kataster nieruchomości – sprawie tej autor poświęca również sporo uwagi. Bowiem od obecnie istniejącej ewidencji gruntów
i budynków kataster nieruchomości ma się różnić tym, że będzie zawierał informację o wartości nieruchomości. Wymaga jednak podkreślenia, że nie jest dotychczas
znany termin wprowadzenia katastru chociaż ustawodawca traktuję tę sprawę jako
przesądzoną.
1. Pojęcie i rodzaje nieruchomości w polskim porządku
prawnym
Rola, jaką pełni rynek nieruchomości w gospodarce wynika z faktu, że
nieruchomość jest kapitałem, który umożliwia tworzenie dodatnich efektów nie
tylko dla ich właścicieli, ale także na szczeblu lokalnym i krajowym1. Przyczynia
się to do stabilizacji gospodarki, jak również jest istotnym czynnikiem wzrostu gospodarczego. Sektor nieruchomości spełnia wiele funkcji w gospodarce rynkowej:
wpływa na stabilność gospodarczą i twórczy czynnik wzrostu. Po pierwsze nieruchomości, w tym również obiekty infrastruktury, są czynnikiem produkcyjnym,
stanowiąc bazę kapitałowa dla wytwarzania towarów i usług. Po drugie nieruchomości dostarczają przestrzeni do bytowania, wypoczynku i działalności społecznej
gospodarstw domowych poza czasem wytwarzania. Po trzecie nieruchomości są
przedmiotem długoterminowych inwestycji i lokaty kapitału dla tych, którzy z nich
nie korzystają, a udostępniają innym. Po czwarte nieruchomości posiadają wartości
kapitałowe co umożliwia ich monetyzację nie tylko przez sprzedaż, ale również
zaciąganie kredytu na różnorakie cele gospodarcze2.
W Polsce punktem zwrotnym gospodarki nieruchomościami był okres transformacji ustrojowej na początku lat 90.
Ustawa o gospodarce nieruchomościami określa, że „z zastrzeżeniem wyjątków wynikających z ustaw, nieruchomości mogą być przedmiotem obrotu”.
W szczególności nieruchomości mogą być przedmiotem sprzedaży, zamiany
i zrzeczenia się, oddania w użytkowanie wieczyste, w najem lub dzierżawę oddania w trwały zarząd, a także mogą być obciążone ograniczeniami prawnymi
rzeczowymi, wnoszone jako wkłady niepieniężne (aporty) do spółek przekazywane
jako wyposażenie tworzonych przedsiębiorstw państwowych oraz jako majątek
tworzonych fundacji (art. 13 u.g.n.).
E. Kucharska-Stasiak, Nieruchomość w gospodarce rynkowej, Warszawa 2006, s. 100
CASE – Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Fundacja Naukowa i BRE Bank SA – http://
www.case-research.ue/upload/publikacja_plik/70245_bre63.pdf.
1
2
Nieruchomość rolna i gruntowa w polskim porządku prawnym
167
W myśl art. 46 § 1 k.c. nieruchomościami są części powierzchni ziemskiej
stanowiące odrębny przedmiot własności (grunty), jak również budynki trwale
z gruntem związane lub części takich budynków, jeżeli na mocy przepisów szczególnych stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności. Z tej definicji można
wyodrębnić następujące rodzaje nieruchomości: gruntowe, budynkowe i lokalowe.
Z art. 46 § 1 k.c. wynika wyraźnie, iż nieruchomości budynkowe i lokalowe są
kategoriami wyjątkowymi. Budynek czy część budynku (lokal) mogą być traktowane jako rzeczy jedynie wtedy, gdy na mocy przepisów szczególnych stanowią
odrębny od gruntu przedmiot własności.
Z kategorii nieruchomości gruntowych art 46 k.c. wyodrębnia podkategorię
nieruchomości rolnych.
2. Nieruchomość gruntowa
Z art. 46 § 1 k.c. nieruchomościami są części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot własności. Część powierzchni ziemi jest więc nieruchomością wówczas, gdy stanowi odrębny przedmiot własności. Definicja ta
mimo swej pozornej jasności, wywołuje nieraz w praktyce, a także w doktrynie
prawniczej rozbieżne interpretacje. Zawiera bowiem w sobie element przedmiotowy, który nawiązuje do położenia określonej części powierzchni ziemi. Odrębną
częścią powierzchni ziemi, a zarazem odrębnym przedmiotem własności, jest taka
część powierzchni ziemi, która zewsząd otoczona jest częściami powierzchni ziemi, stanowiącymi przedmiot własności kogoś innego niż ta część, którą właśnie
mamy na uwadze.
Uwzględniając tylko układ geometryczny, powiemy, ze mamy do czynienia
z nieruchomością gruntową. Jeżeli właściciel tak rozumianej nieruchomości gruntowej jest właścicielem także innej części powierzchni ziemi, to trzeba uznać, że
jest on właścicielem kilku lub kilkunastu nieruchomości gruntowych. W świetle
art. 46 § 1 k.c. nie stanowią jednej nieruchomości gruntowej nie graniczące ze sobą
różne części powierzchni ziemi, choćby należały do jednego właściciela. Brakuje
im bowiem cechy jednolitego materialnie przedmiotu. Nie wystarczy zaś jedność
przedmiotu własności3.
Takie, zgodne z literalną wykładnią art. 46 § 1 k.c., rozumienie pojęcia
nieruchomości gruntowej nie zawsze jest praktyczne. Zgodnie z art. 21 u.k.w.h.
właściciel kilku nieruchomości stanowiących całość gospodarczą lub ze sobą graniczących może żądać połączenia ich w jedną nieruchomość. Na jedną nieruchomość gruntową w znaczeniu wieczystoksięgowym może więc składać się kilka
nieruchomości gruntowych w rozumieniu Kodeksu cywilnego.
Nieruchomość gruntowa w znaczeniu wieczystoksięgowym może być tylko
częścią nieruchomości gruntowej w rozumieniu Kodeksu cywilnego. Decyduje tu
bowiem kryterium formalne. Tyle jest, mówiąc w uproszczeniu, nieruchomości
gruntowych, ile jest urządzonych ksiąg wieczystych Reguła jest więc prosta: jedna
Por. E. Gniewek, O znaczeniu prawnym decyzji zatwierdzającej projekt podziału nieruchomości –
dalszy głos w dyskusji „Rejent” 1996, nr ,1 s. 14.
3
168
Lech Bylicki
księga wieczysta – jedna nieruchomość. To odmienne – w stosunku do Kodeksu
cywilnego – rozwiązanie ma służyć ułatwieniu obrotu cywilnoprawnego.
Sąd Najwyższy skłania się do przyjęcia poglądu, że księga wieczysta jest
czynnikiem wyodrębniającym nieruchomość w rozumieniu art. 46 § 1 k.c. 4 Stanowisko takie jest bardzo praktyczne, zapewnia bowiem bezpieczeństwo obrotu
nieruchomościami. Urządzenie dla danej nieruchomości księgi wieczystej pozwala
potraktować tę nieruchomość jako odrębny przedmiot własności – w rozumieniu
art. 46 § 1 k.c. - zarówno wtedy gdy graniczy ona z innymi częściami powierzchni
ziemi należącymi do tego samego właściciela, jak i wtedy, gdy składa się z kilku
odrębnie położonych w przestrzeni działek, będących przedmiotem własności tego
samego właściciela. Nie spełnia jednak wymogu odrębności działka ewidencyjna5,
jeżeli sąsiaduje z działką należącą do tego samego podmiotu.
Ze względu na występujący w definicji nieruchomości gruntowej element
podmiotowy (jeżeli jest przedmiot, to jest i podmiot własności), nie mogą stanowić
jednej nieruchomości części powierzchni ziemi stanowiące przedmiot własności
różnych podmiotów. Układ stosunków własnościowych w odniesieniu do tych
części powierzchni ziemi bowiem nie jest identyczny. To, że części te stanowią
nieraz całość gospodarczą, jest w świetle art. 46 § 1 k.c. pozbawione znaczenia
prawnego6.
Część powierzchni ziemi jest nieruchomością gruntową, a więc
rzeczą dzięki temu, że stanowi odrębny przedmiot własności. Układ stosunków
własnościowych lub chociażby urządzenie dla danej części powierzchni ziemi księgi wieczystej pozwala wyodrębnić i odróżnić ją od innych części. Nieruchomość
gruntowa – jak każda nieruchomość – jest rzeczą oznaczoną co do tożsamości.
Ze względów praktycznych w obrocie nieruchomościami trzeba posługiwać się
jednolitym sposobem oznaczania nieruchomości gruntowych. Dlatego też olbrzymią rolę odgrywa dokumentacja geodezyjna, pozwalająca na ustalenie przebiegu
granic nieruchomości gruntowej oraz publiczne rejestry nieruchomości (ewidencja gruntów i budynków oraz księgi wieczyste). Mimo że nieruchomość gruntowa zawdzięcza swój byt prawny tylko układowi stosunków własnościowych, ze
względów praktycznych – na skutecznego wykonywania swego prawa własności
Postanowienie SN z 30 października 2003 r., IV CK 114/02, OSNC 2004, nr 12, poz. 201. Por.
również uchwałę SN z 17 kwietnia2009 r., III CZP 9/09, OSNC 2010, nr 1, poz. 4.
5
Pojęcie działki ewidencyjnej definiuje § 9 ust. 1 r.e.g.b. Zgodnie z tym przepisem działkę ewidencyjną stanowi ciągły obszar gruntu położony w granicach jednego obrębu, jednorodny pod względem
prawnym, wydzielony z otoczenia za pomocą linii granicznych. Tak rozumiana działka może stać
się jednak przedmiotem obrotu, gdyż jej wydzielenie nie wymaga wydania decyzji zatwierdzającej
podział nieruchomości (art. 96 ust. 3 u.g.n.). po przeniesieniu własności działki stanie się ona bądź
nieruchomością gruntową, bądź zostanie przyłączona do nieruchomości gruntowej stanowiącej
uprzednio własność nabywcy.
6
Sytuacja taka może wystąpić w związku ze stosunkami majątkowymi małżeńskimi. Jeżeli właściciel nieruchomości gruntowej zawrze związek małżeński z właścicielką nieruchomości sąsiedniej,
bez zawierania jakiejkolwiek umowy majątkowej małżeńskiej, a w czasie trwania małżeństwa
małżonkowie nabędą na własność kolejną sąsiadującą nieruchomość gruntową, to – mimo scalenia
przylegających do siebie części powierzchni ziemi w całość gospodarczą i faktycznego zatarcia linii
rozgraniczających – będziemy mieli nadal do czynienia z trzema nieruchomościami gruntowymi
(zony, męża i wspólną).
4
169
– właściciel powinien dbać o prawną i geodezyjną dokumentację dotyczącą jego
nieruchomości gruntowej7.
Należy zwrócić uwagę na to, że pojmowanie nieruchomości gruntowej jako
części powierzchni ziemi jest w istocie pewnym skrótem myślowym. Nikomu
bowiem nie byłaby potrzebna część powierzchni ziemi, gdyby nie można było
wykonywać swojego prawa w odniesieniu do przestrzeni pod i nad tą powierzchnią.
Ze względów praktycznych skupiono się na wyodrębnieniu nieruchomości tylko
w dwóch wymiarach. Pominięto zaś - jako kryterium wyodrębnienia – trzeci wymiar (wysokość czy głębokość), przyjmując odpowiadającą naturze nieruchomości
gruntowej zasadę, zgodnie z którą superficies solo cedit (to, co jest na powierzchni,
przypada gruntowi).
Wyodrębnienie części powierzchni ziemi i traktowanie jej jako rzeczy pozwala właścicielowi tej szczególnej rzeczy (nieruchomości gruntowej) na wykonanie swych uprawnień nie ty1ko w stosunku do samej powierzchni lecz również
w stosunku do tego, co się pod i nad tą powierzchnią znajduje.
Konsekwencją zasady superficies solo cedit jest art. 191 k.c., zgodnie z którym własność nieruchomości rozciąga się na rzecz ruchomą, która została połączona z nieruchomością w taki sposób, ze stała się jej częścią składową. Część
składowa rzeczy nie może być traktowana jak rzecz, a więc nie może być odrębnym
przedmiotem własności i innych praw rzeczowych (art. 47 § 1 k.c.). Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, do części składowych gruntu należą
w szczególności budynki i inne urządzenia trwale z gruntem związane, jak również
drzewa i inne rośliny od chwili zasadzenia 1ub zasiania (art. 48 k.c.).
Traktowanie czegoś, co jest trwale z gruntem związane, jako rzecz, a nie
części składowej nieruchomości gruntowej, jest w sensie prawnym możliwe tylko wówczas, gdy istnieje ku temu wyraźna podstawa prawna w postaci przepisu
ustawy pozwalającego na taką wyjątkową kwalifikację. Tytułem przykładu można
wymienić przepisy umożliwiające potraktowanie budynku czy lokalu jako odrębnego od gruntu przedmiotu własności. Wyjątek od reguły zawartej w art. 48 k.c.
został także ustanowiony W art. 49 § 1 k.c., zgodnie z którym urządzenia służące
do doprowadzania 1ub odprowadzania płynów, pary, gazu, energii elektrycznej
oraz inne urządzenia podobne nie na1eżą do części składowych nieruchomości,
jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa. Przepis ten nie pozwala zaliczyć do
części składowych nieruchomości wymienionych w nim urządzeń, nie przesądza
jednak kwestii ich własności. To, że warunkiem wyjątkowego potraktowania tych
urządzeń jest ich wejście w skład przedsiębiorstwa, pozwa1a jedynie na przyjęcie wniosku, iż prowadzącemu przedsiębiorstwo przysługują w stosunku do tych
urządzeń takie uprawnienia, które skutecznie ograniczają uprawnienia właścicie1a
nieruchomości.
Mając na uwadze interes publiczny, wyrażający się w niezakłóconym funkcjonowaniu przedsiębiorstw 1ub zakładów w skład których wchodzą urządzenia
Szczególnie wyraźnie taka potrzeba występuje wówczas, gdy część powierzchni ziemi stała się
czyjąś własnością przez zasiedzenie lub wówczas, gdy granice danej nieruchomości ostały w terenie
zatarte, a znaki graniczne usunięte.
7
170
Lech Bylicki
wymienione w art. 49 k.c., ustawodawca przewidział w ustawie o gospodarce
nieruchomościami (art. l24) ograniczenia w korzystaniu przez właściciela nieruchomości gruntowej ze swego prawa. Z mocy ustawy z 30 maja 2008 r. o zmianie
ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw wprowadził też do polskiego systemu prawnego instytucję służebności przesyłu, wzorowaną na służebności
gruntowej, uregulowaną w art. 3051-3054 k.c.
3. Nieruchomość rolna
Pojęcie nieruchomości rolnej zostało wprowadzone do systemu prawa polskiego przez ustawę z 13 lipca 1957 r. o obrocie nieruchomościami rolnymi i zastąpiło wcześniej używane pojęcie nieruchomości ziemskiej. Ustawa ta miała na
celu ograniczenie podziału gospodarstw rolnych. Cel ten zakładały też późniejsze
regulacje, a mianowicie ustawa z 29 czerwca 1963 r. o ograniczeniu podziału
gospodarstw rolnych8 a także Kodeks cywilny w wersji obowiązującej przed 1
października 1991 r. osiągnięcie tego celu wymagało zdefiniowania pojęcia „nieruchomość rolna”. Definicja tego pojęcia długo była zawarta w rozporządzeniu
wykonawczym do Kodeksu cywilnego9. Dopiero w wyniku nowelizacji Kodeksu
cywilnego dokonanej ustawą z 28 lipca 1190 r.10 definicja ta znalazła się w art.
461 k.c. zgodnie z tym przepisem nieruchomościami rolnymi (gruntami rolnymi)
są nieruchomości, które są lub mogą być wykorzystywane do prowadzenia działalności wytwórczej w zakresie produkcji roślinnej i zwierzęcej, nie wyłączając
produkcji ogrodniczej, sadowniczej i rybnej.
O zakwalifikowaniu danej nieruchomości do kategorii nieruchomości rolnych
decydują więc właściwości gruntu. Powinny być one takie aby grunt mógł być
wykorzystywany do prowadzenia działalności wytwórczej w rolnictwie. Zastosowanie tej prostej, wydawałoby się, reguły nastręcza jednak trudności w praktyce.
Niewątpliwie nieruchomość rolna jest szczególną kategorią nieruchomości
gruntowej. Jak wyżej wykazano, układ stosunków własnościowych lub chociażby
wieczystoksięgowych decyduje o tym, czy dana część powierzchni ziemi może być
uważana za nieruchomość gruntową. O kwalifikacji danej nieruchomości gruntowej
jako rolnej zaś ma decydować konkretny lub potencjalny układ stosunków faktycznych. Stosunki te mogą różnie kształtować się w odniesieniu do poszczególnych
fragmentów nieruchomości gruntowej11. Przed 1 października 1990 r. stawiano
sobie pytanie, czy dana nieruchomość gruntowa wchodzi lub może wejść w skład
gospodarstwa rolnego. Pytanie to było uprawnione ze względu na cel przepisów
zawierających pojęcie nieruchomości rolnej. Pozytywna odpowiedź pozwalała
Dz. U. Nr 28, poz. 168 ze zm.
Wielokrotnie nowelizowane rozporządzenie Rady Ministrów z 28 listopada 1964 r. w sprawie przenoszenia własności nieruchomości rolnych, znoszenia współwłasności takich nieruchomości oraz
dziedziczenia gospodarstw rolnych (tekst jedn. Dz. U. z 1983 r. Nr 19, poz. 86 ze zm. - uchylone).
10
Dz. U. Nr 5, poz. 321 ze zm.
11
Można sobie bez trudu wyobrazić sytuację, w której w granicach jednej nieruchomości gruntowej
(np. o obszarze 300 ha) znajdują się tereny o różnych właściwościach i różnym przeznaczeniu:
użytek rolny, las, teren zabudowany obiektami przemysłowymi, nieużytek, teren na którym znajdują
się urządzenia rekreacyjne.
8
9
171
zakwalifikować określoną nieruchomość jako nieruchomość rolną. Nadto za punkt
wyjścia zawsze przyjmowano wpisy w ewidencji gruntów. To, co było użytkiem
rolnym według ewidencji, mogło być nieruchomością rolną według przepisów
prawa cywilnego, jeśli spełniało dodatkowe kryteria12.
Od 1 października 1990 r. pojęcie nieruchomości rolnej, mimo że zostało
umieszczone w Kodeksie cywilnym, utraciło swe praktyczne znaczenie – a to dlatego, że zliberalizowany został obrót nieruchomościami, które mogły być uznane
za rolne. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego13, który wszedł w życie 14 lutego
2001 r., spowodował utratę mocy najistotniejszej części przepisów szczególnych
dotyczących dziedziczenia gospodarstw rolnych. Spowodowało to osłabienie ścisłego związku między pojęciem gospodarstwa rolnego a pojęciem nieruchomości
rolnej, które w Kodeksie cywilnym było potrzebne m.in. do udzielenia odpowiedzi
na pytanie, czy mamy do czynienia z gospodarstwem rolnym w rozumieniu przepisów o dziedziczeniu. Nadal jednak w postępowaniu o zniesienie współwłasności
gospodarstwa rolnego (art.213 k.c.) pojęcie nieruchomości rolnej zachowuje swą
przydatność. Uprawniony jest zatem pogląd, że nieruchomości rolne w rozumieniu
Kodeksu cywilnego to nieruchomości gruntowe wchodzące w skład gospodarstwa
rolnego.
Pojęcie nieruchomości rolnej nabrało ponownie praktycznego znaczenia po
wejściu w życie ustawy z 11 kwietnia 2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego14.
Jest ono potrzebne, aby ustalić zakres przedmiotowy obowiązywania tej ustawy,
a w szczególności aby odpowiedzieć na pytanie, czy w konkretnym przypadku
przeniesienia własności nieruchomości gruntowej Agencja Nieruchomości Rolnych
może wykonać ustawowe prawo pierwokupu, ewentualnie skorzystać ze szczególnego uprawnienia do złożenia nabywcy oświadczenia o nabyciu własności tej
nieruchomości (art. 4 ust. 1 u.k.u.r.). Wprowadzenie w 2010 r. rozwiązania, zgodnie
z którym Agencja może skorzystać z tych uprawnień jedynie wówczas, gdy przeniesienie własności nieruchomości rolnej dotyczy nieruchomości nie mniejszej 5
ha, spowodowało, że rzadziej aniżeli przed tą zmianą występują w praktyce trudności z kwalifikacją nieruchomości, lecz nada1 w odniesieniu do nieruchomości
gruntowych o obszarze nie mniejszym niż 5 ha pojęcie nieruchomości rolnej ma
praktyczne znaczenie.
Zgodnie z art.2 pkt 1 u.k.u.r., ilekroć w ustawie jest mowa o nieruchomości
rolnej, należy przez to rozumieć nieruchomość rolną w rozumieniu Kodeksu cywilnego, z wyłączeniem nieruchomości położonych na obszarach przeznaczonych
Na plan pierwszy wysuwało się kryterium obszarowe. W pierwszej wersji rozporządzenia wykonawczego do Kodeksu cywilnego nieruchomość gruntowa była uznawana za rolną, jeżeli w jej
skład wchodziło co najmniej 20 arów użytków rolnych. Według stanu z 30 września 1990 r. obszar
ten wynosił 1 ha. Nadto akty prawne reglamentujące ład przestrzenny (zarówno indywidualne, jak
i generalne) miały znaczenie w kwalifikowaniu danej nieruchomości gruntowej. Charakter rolny
traciła też nieruchomość wpisana do rejestru zabytków. Szerzej na ten temat Z. Truszkiewicz,
Przeniesienie własności nieruchomości rolnej w świetle ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego,.
cz. 1, „Rejent” 2003, nr 9, s. 62 i n.
13
Wyrok TK z 31 stycznia 2001 r., P 4/99. Sentencja została ogłoszona w Dz. U. Nr. 11, poz. 91;
pełny tekst wyroku wraz z uzasadnieniem opublikowano w OTK ZU 2001, nr 1, poz. 5.
14
Tekst jedn. Dz. U. z 2012 r., poz. 803 ze zm.
12
172
Lech Bylicki
w planach zagospodarowania przestrzennego na cele inne niż rolne. Ustawodawca
dokonał więc interpretacji pojęcia „nieruchomość rolna”, występującego w Kodeksie cywilnym, podkreślając, że sama treść planu zagospodarowania przestrzennego
nie przesądza o zakwalifikowaniu danej nieruchomości jako rolnej, gdyż mogą
istnieć nieruchomości rolne położone na obszarach przeznaczonych w planie zagospodarowania przestrzennego na cele inne niż rolne. O tę kategorię ustawodawca
zwęził - na użytek ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego - pojęcie nieruchomości
rolnej używane w Kodeksie cywilnym. W dalszym ciągu jednak nieruchomość
gruntowa, aby mogła być zakwalifikowana jako rolna, powinna pozostawać w określonej przez Kodeks cywilny relacji do gospodarstwa rolnego - istniejącego lub
mogącego powstać.
Według przepisów ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego trzeba odpowiedzieć na pytanie, czy nieruchomość gruntowa, będąca przedmiotem obrotu, może
wejść w skład gospodarstwa rolnego również wtedy, gdy przed przeniesieniem
jej własności nie wchodziła w skład gospodarstwa rolnego15. Do udzielenia odpowiedzi bardzo przydatna jest kategoria „użytek rolny”, którą ustawodawca posługuje się nader często16. Niewątpliwie i w świetle przepisów Kodeksu cywilnego,
i w świetle przepisów ustawy jako punkt wyjścia przy kwalifikowaniu nieruchomości gruntowej trzeba przyjąć założenie, że nieruchomość, która w całości lub
części stanowi użytek rolny, jest nieruchomością rolną. Trafność tego założenia
jednak trzeba zawsze weryfikować, badając, czy w konkretnych okolicznościach
(położenie, konfiguracja, dotychczasowy trwały sposób zagospodarowania) dana
nieruchomość może wejść w skład gospodarstwa rolnego. Negatywny wynik tego
badania nie pozwala zakwalifikować jej jako nieruchomości rolnej.
Poważnym problemem dla praktyki jest kwalifikacja prawna takiej nieruchomości, w granicach której znajdują się części powierzchni ziemi, które według
miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego lub decyzji o warunkach
zabudowy zagospodarowania terenu mają różne przeznaczenie lub mogą być w rożny sposób zagospodarowane, a także takie, które według wpisów w ewidencji
gruntów i budynków stanowią różne rodzaje użytków gruntowych. Można bowiem
twierdzić, że zawsze, gdy częścią nieruchomości gruntowej jest użytek rolny i część
ta nie została przeznaczona w planie zagospodarowania przestrzennego na ce inne
niż rolne, nieruchomość ta jest nieruchomością rolną w rozumieniu art. 2 pkt 1 u.k.u.r. Można też uważać, że nieruchomością rolną jest taka nieruchomość gruntowa,
która w całości jest użytkiem rolnym w rozumieniu przepisów o ewidencji gruntów
i budynków, a żadna jej cześć nie jest przeznaczona w planach zagospodarowania
przestrzennego na cele inne niż rolne. Dla uzasadnienia każdego z tych stanowisk
można znaleźć argumenty.
Skoro nieruchomość gruntowa może pełnić różne funkcje, z których tylko
funkcja „rolna” ma doniosłość prawną, gdyż ogranicza właściciela w swobodnym
Konieczność postawienia takiego pytania wynika z ustawy, jakim jest m.in. poprawa struktury
obszarowej gospodarstw rolnych (art. 1 pkt 1 u.k.u.r.).
16
Kategorię tę ustawodawca definiuje w art. 2 pkt 5 u.k.u.r., wyraźnie nawiązując do kwalifikacji
poszczególnych użytków przyjętej w przepisach o ewidencji gruntów i budynków.
15
173
rozporządzaniu tą nieruchomością, rozstrzygnięcie w sprawie kwalifikacji danej
nieruchomości powinno nastąpić na podstawie „przyjaznej” dla właściciela wykładni stosownych przepisów (art. 2 pkt 1 u.k.u.r. w zw. z art. 461 k.c.). Taka
wykładnia nakazuje niewątpliwie zadać pytanie o to, która z funkcji danej nieruchomości gruntowej jest w konkretnych okolicznościach dominująca. Po ustaleniu
funkcji dominującej bowiem można określić społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa własności danej nieruchomości gruntowej. Jeżeli więc dominująca jest
funkcja rolna, to nieruchomość powinna być uznana za rolną.
W praktyce mogą występować różne zależności i proporcje między poszczególnymi częściami nieruchomości gruntowej. Trudno więc o zaproponowanie jednoznacznej reguły pozwalającej na ustalenie, czy w konkretnym układzie
funkcja rolna jest funkcją dominującą nieruchomości gruntowej, a więc czy jest to
nieruchomość rolna. Można jedynie zaryzykować stwierdzenie, że w zdecydowanej
większości przypadków występowanie w granicach jednej nieruchomości użytków
rolnych w połączeniu z gruntami leśnymi oraz zadrzewionymi i zakrzewionymi,
użytkami ekologicznymi lub nieużytkami pozwala na przyjęcie w odniesieniu do
danej nieruchomości gruntowej funkcji rolnej jako dominującej. Występowanie
zaś w granicach danej nieruchomości gruntowej gruntów zabudowanych i zurbanizowanych powoduje, że trudno będzie uznać funkcję rolną za dominującą
w odniesieniu do danej nieruchomości. Podobnie jest również wtedy, gdy część
nieruchomości została w miejscowym planie gospodarowania przestrzennego przeznaczona na cele inne niż rolne17.
4. Pojęcie gospodarstwa rolnego
Pojęcie gospodarstwa rolnego występuje często w przepisach prawnych
mających znaczenie dla gospodarki nieruchomościami. Trudności w jego stosowaniu wynikają stąd, że jest ono odmiennie definiowane na użytek różnych aktów
prawnych oraz stąd, że „gospodarstwo rolne” jest przede wszystkim pojęciem
ekonomicznym18, które trudno zdefiniować w kategoriach prawnych i prawniczych.
Znacząca rola ziemi w produkcji rolnej i łączenie roli właściciela nieruchomości
z rolą prowadzącego gospodarstwo w tradycyjnym układzie, występującym w rolnictwie w przeszłości, spowodowały ponadto, że nie dość precyzyjnie odróżniano
od siebie pojęcia nieruchomości rolnej i gospodarstwa rolnego. Tendencji do zacierania różnic między tymi pojęciami poddał się również ustawodawca19.
Spośród różnych ujęć prawnych gospodarstwa rolnego na bliższą uwagę
zasługuje definicja zawarta w art. 553 k.c. Zgodnie z tym przepisem za gospodarstwo rolne uważa się grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich
Szerzej na temat pojęcia nieruchomości rolnej B. Wierzbowski, Pojęcie nieruchomości rolnej w prawie polskim, „Studia Iuridica Agraria” 2005, nr 4, s. 95-111.
18
W ujęciu ekonomicznym za gospodarstwo rolne uważa się celowo zorganizowany zespół ludzi,
ziemi i innych środków produkcji, którego zadaniem jest wytwarzanie produktów rolniczych przez
uprawę roślin i chów zwierząt (por. Encyklopedia ekonomiczno-rolnicza, Warszawa 1964, s. 301).
19
Przykładem może być art. 213 k.c., w którym mówi się o zniesieniu współwłasności gospodarstwa
rolnego. W istocie przepis ten odnosi się do zniesienia współwłasności nieruchomości wchodzących
w skład gospodarstwa rolnego.
17
174
Lech Bylicki
częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeśli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego. Definicja ta zbliżona jest do ekonomicznego pojęcia gospodarstwa
rolnego, formułowanego na podstawie kategorii odpowiednio wyodrębnionych
i zharmonizowanych czynników produkcji rolnej (ziemi, pracy, kapitału i organizacji)20. W definicji tej akcent został położony na element organizacji, a na dalszy
plan został przesunięty układ stosunków własnościowych.
Gospodarstwo rolne można również prowadzić na gruntach niebędących
własnością prowadzącego (np. w wypadku dzierżawy). Ważne jest, aby były to
grunty rolne, a nieraz i leśne, powiązane z innymi składnikami w taki sposób, że
utworzą zorganizowaną całość. Mimo że w samej definicji nie zostało to wysłowione, przyjąć trzeba, choćby w wyniku wykładni systemowej, że prowadzący
gospodarstwo rolne „organizuje” składniki tego gospodarstwa w całości w celu
prowadzenia rolniczej działalności wytwórczej. To z kolei dowartościowuje nieruchomość rolną jako składnik gospodarstwa rolnego. Bez tego składnika działalność
rolnicza nie byłaby możliwa. Stąd też praktyczne zastosowanie zawartego w Kodeksie cywilnym pojęcia gospodarstwa rolnego w sferze prywatnoprawnej dotyczy
przede wszystkim zdarzeń związanych z nieruchomością rolną. Pojęcie gospodarstwa rolnego jest przydatne przy ustalaniu zasad odpowiedzialności nabywcy tego
gospodarstwa21 za zobowiązania związane z prowadzeniem gospodarstw rolnego,
a także przy rozstrzyganiu o zniesieniu współwłasności nierad mości wchodzących
w skład gospodarstwa rolnego (art. 213-218 k.c.),
Zdefiniowane w Kodeksie cywilnym pojęcie gospodarstwa rolnego zostało
wykorzystane przez ustawodawcę w ustawie z 11 kwietnia 2003 r. o kształtowaniu
ustroju rolnego, z tym zastrzeżeniem, że przez gospodarstwo rolne należy rozumieć
gospodarstwo o obszarze nie mniejszym niż 1 ha użytków rolnych22.
Odmiennie definiuje się gospodarstwo rolne, kładąc nacisk jedynie na czynnik ziemi i układ stosunków własnościowych, w ustawie z 15 listopada 1 z 1984
r. o podatku rolnym23. Na podstawie art. 1 i 2 ust. 1 tej ustawy za gospodarstwo
rolne uważa się obszar gruntów sklasyfikowanych w ewidencji gruntów i budynków jako użytki rolne lub jako grunty zadrzewione i zakrzewione na użytkach
rolnych, z wyjątkiem gruntów zajętych na prowadzenie działalności gospodarczej
innej niż działalność rolnicza, o łącznej powierzchni przekraczającej 1 ha lub 1 ha
przeliczeniowy, stanowiących własność lub znajdujących się w posiadaniu osoby
fizycznej, osoby prawnej albo jednostki organizacyjnej, w tym spółki niemającej
osobowości prawnej.
20
Por. R. Budzinowski, Gospodarstwo rolne i przedsiębiorstwo rolne, w: Prawo rolne, red. P. Czechowski,
Warszawa 2013, s. 98-100.
Jest to pewien skrót myślowy, gdyż przede wszystkim nabywa się nieruchomość rolną wchodzącą
w skład gospodarstwa rolnego. Jeżeli temu nabyciu towarzyszy nabycie innych składników gospodarstwa rolnego, można mówić o nabyciu gospodarstwa.
22
Art. 554 k.c. Por. E. Kremer, Odpowiedzialność za zobowiązania związane z prowadzeniem gospodarstwa rolnego, Kraków 2004
23
Art. 2 pkt 2 u.k.u.r. Z dalszych przepisów ustawy (np. art. 6 ust. 1) wynika, że do tej powierzchni
wlicza się również powierzchnię gruntów dzierżawionych przez prowadzącego gospodarstwo.
21
175
W definicji tej więzi organizacyjne między poszczególnymi składnikami
definiowanego przedmiotu nie mają żadnego znaczenia. Elementem prawnie doniosłym jest przede wszystkim obszar gruntu i jego przydatność do prowadzenia
jakiejkolwiek produkcji rolnej. Definicja bowiem ma służyć celom fiskalnym.
Jeszcze inne podejście do pojęcia gospodarstwa rolnego można odnaleźć w ustawie
z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, w której gospodarstwo
rolne zostało określone jako każde gospodarstwo służące prowadzeniu działalności rolniczej24 . Definicja ta - w połączeniu z postanowieniami innych przepisów
ustawy - umożliwia objęcie ubezpieczeniem społecznym bardzo szerokiego kręgu
osób, dla których rolnictwo jest wyłącznym źródłem utrzymania.
5. Pojęcie lasu
Prawne zdefiniowanie lasu jest niezbędne do określenia zakresu przedmiotowego norm prawnych, których treścią jest poddanie reglamentacji gospodarki
leśnej. Definicja lasu jest też przydatna do określenia przedmiotu podatku leśnego.
Zawiera ją art. 3 ustawy z 28 września 1091 r. o lasach25. Zgodnie z którym lasem
w rozumieniu ustawy jest grunt:
1) o zwartej powierzchni co najmniej 0,10 ha, pokryty roślinnością leśna
(uprawami leśnymi) - drzewami i krzewami oraz runem leśnym - lub przejściowo jej pozbawiony:
a)przeznaczony do produkcji leśnej lub
b)stanowiący rezerwat przyrody lub wchodzący w skład parku narodowego albo
c)wpisany do rejestru zabytków;
2) związany z gospodarką leśną, zajęty pod wykorzystywane dla potrzeb gospodarki leśnej: budynki i budowle, urządzenia melioracji wodnych, linie
podziału przestrzennego lasu, drogi leśne, tereny pod liniami energetycznymi, szkółki leśne, miejsca składowania drewna, a także wykorzystywany
na parkingi leśne i urządzenia turystyczne.
W definicji tej nie mają znaczenia stosunki własnościowe dotyczące gruntu.
Część powierzchni ziemi, która zgodnie z tą definicją jest lasem, może stanowić
nieruchomość gruntową, część nieruchomości gruntowej lub kilka należących
do różnych właścicieli nieruchomości gruntowych. Istotne jest bowiem to, jak
duży zwarty obszar pokrywa roślinność leśna26, jakie jest przeznaczenie gruntu
przejściowo pozbawionego takiej roślinności lub jaki jest związek innych gruntów
z gospodarką leśną.
Art. 6 pkt 4 ustawy z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (tekst jedn. Dz. U.
z 2013 r., poz. 1403 ze zm.).
25
Tekst jedn. Dz. U. z 2011 r. Nr 12, poz. 59 ze zm.
26
Jeśli np. zwarta powierzchnia co najmniej 0,10 ha gruntu pokrytego roślinnością leśną jest usytuowana w taki sposób, że na każdej z czterech nieruchomości gruntowych, których granice zbiegają
się w jednym punkcie, jest tylko 250 metrów kwadratowych pokrytych roślinnością leśną, to mamy
jednak do czynienia z lasem w rozumieniu ustawy o lasach.
24
176
Lech Bylicki
Ustawa z 30 października 2002 r. o podatku leśnym27 zawiera w art. 1 ust.
2 znacznie prostszą definicję lasu. Zgodnie z tym przepisem lasem w rozumieniu
ustawy są grunty leśne sklasyfikowane w ewidencji gruntów i budynków jako lasy.
Obok pojęcia lasu w systemie prawnym występują także pojęcia „grunty
leśne” i „nieruchomość leśna”. Pojęcie „grunty leśne” znalazło swój wyraz w art.
55 k.c. definiującym gospodarstwo rolne. Ze względu na kontekst, w którym grunty
leśne wstępują w Kodeksie cywilnym, należy przez to pojęcie rozumieć grunty,
które wprawdzie są pokryte roślinnością leśną i w rozumieniu prawa publicznego
stanowią las, lecz ze względu na powiązanie funkcjonalne z gruntami rolnymi
są składnikiem gospodarstwa rolnego a nie składnikiem gospodarstwa leśnego28.
W prawie publicznym pojęcie gruntów leśnych obejmuje grunty:
1) określone jako lasy w przepisach o lasach,
2) zrekultywowane na potrzeby gospodarki leśnej,
3) pod drogami dojazdowymi do gruntów leśnych (art. 2 ust. 2 u.o.g.r.l.).
Pojęcie „nieruchomość leśna” występuje w ustawie z 24 marca 1920 r.
o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców (art. 8 ust. 2 pkt 1) bez wyjaśnienia. Należy przyjąć, że oznacza ono nieruchomość gruntową, w granicach której
znajduje się las w rozumieniu przepisów ustawy o lasach. Jeżeli w granicach danej
nieruchomości gruntowej znajdują się poza lasem także inne użytki gruntowe, to
powstaje ten sam problem praktyczny, który sygnalizowano przy omawianiu pojęcia nieruchomości rolnej. Również w tym przypadku należy ustalić funkcję dominująca w odniesieniu do danej nieruchomości gruntowej. Nieruchomość gruntowa
może być uznana za leśną, jeżeli jej dominującą funkcją społeczno-gospodarczą
jest prowadzenie gospodarki leśnej.
6. Nieruchomość budynkowa
Co do zasady budynek trwale z gruntem związany nie jest rzeczą, lecz częścią składową nieruchomości gruntowej. Jest to, jak wyjaśniono, konsekwencją
naturalnej zasady superficies solo cedit. Budynek może stać się odrębnym od gruntu
przedmiotem własności (nieruchomością) tylko wtedy, gdy przepis szczególny
tak stanowi.
Największe znaczenie praktyczne w obecnym stanie prawnym mają przepisy, o użytkowaniu wieczystym (art. 232-243 k.c. i art. 29-33 u.g.n.). Przepisy te
odnoszą się do gruntów stanowiących własność Skarbu Państwa, a także jednostek
samorządu terytorialnego lub ich związków i pozwalają na oddanie tych gruntów
Przepis ten nie wiele wyjaśnia. Zgodnie z art. 20 ust. 3a pr.geod.kart. ewidencję gruntów i budynków w części dotyczącej lasów prowadzi się z uwzględnieniem przepisów o lasach. Zastosowanie
podatkowej definicji lasu ułatwia załącznik nr 6 do rozporządzenia Ministra Rozwoju Regionalnego
i Budownictwa z 29 marca 2001 r. w sprawie ewidencji gruntów i budynków ()Dz. U. Nr 38, poz.
454 ze zm., zgodnie z którym do lasów zalicza się grunty określone jako „las” w ustawie o lasach
(ust. 1, lp. 10 w tabeli powołanego załącznika).
28
Zgodnie z art. 27 u.g.n. oddanie nieruchomości gruntowej w użytkowanie wieczyste wymaga zawarcia umowy w formie aktu notarialnego. Oddanie tej nieruchomości w użytkowanie wieczyste
i przeniesienie tego prawa w drodze umowy wymaga wpisu w księdze wieczystej.
27
177
w użytkowanie wieczyste. Jeżeli do tego dojdzie29, budynki i inne urządzenia
wzniesione na gruncie30, stają się własnością wieczystego użytkownika (art. 235
§ 1 k.c.). Nie jest możliwe oddanie w użytkowanie wieczyste nieruchomości gruntowej zabudowanej bez równoczesnej sprzedaży położonych na tej nieruchomości
budynków i innych urządzeń (art. 31 u.g.n.). Własność użytkownika wieczystego stanowią również wzniesione przezeń na gruncie Skarbu Państwa lub gruncie
należącym do jednostek samorządu terytorialnego bądź ich związków budynki
i inne urządzenia (art. 235 § 1 k.c.). W wyniku oddania nieruchomości gruntowej
w użytkowanie wieczyste dochodzi więc do sytuacji, w której kto inny jest właścicielem tej nieruchomości, a kto inny jest właścicielem znajdującego się na tej
nieruchomości budynku lub innego urządzenia. Budynek jest więc odrębnym od
gruntu przedmiotem własności (nieruchomością budynkową).
Podobna sytuacja może wystąpić w wypadku przekazania rolniczej spółdzielni produkcyjnej do użytkowania gruntu Skarbu Państwa lub wzniesienia przez
rolniczą spółdzielnię produkcyjną na gruncie stanowiącym kład gruntowy budynków i innych urządzeń31.
Obowiązujące w latach 1974-1982 przepisy o emeryturach dla rolników
przewidywały możliwość zatrzymania przez rolnika, który w związku z przejściem na emeryturę przekazał państwu gospodarstwo, własności wchodzących
w skład tego gospodarstwa budynków. Stawały się one wówczas odrębnym od
gruntu przedmiotem własności32.
Budynek lub inne urządzenie jako odrębny przedmiot własności stanowią
sztuczną konstrukcję prawną, którą prawodawca posługuje się dla osiągnięcia
zakładanych przez siebie celów33. Prawodawca nie może jednak zignorować fizycznych związków między nieruchomością gruntową a budynkiem lub innym
urządzeniem, będącym odrębnym od gruntu przedmiotem własności. Związek ten
Należy przez to rozumieć jedynie urządzenia trwale związane z gruntem. Inne urządzenia, gdyby
znalazły się na gruncie, nie stwarzają problemu, ponieważ są rzeczami ruchomymi.
30
Por. art. 272 § 1 i 2 oraz art. 279 § 1 k.c. Uregulowania te są reliktem poprzedniego go ustroju.
Obowiązujące przepisy o gospodarowaniu nieruchomościami publicznymi nie przewidują przekazywania rolniczym spółdzielniom produkcyjnym nieruchomości publicznych do użytkowania,
a wnoszenie przez członków wkładów gruntowych do rolniczych spółdzielni produkcyjnych jest
rzadkością.
31
Chodzi o uchylenie ustawy: z 29 maja 1974 r. o przekazaniu gospodarstw rolnych na własność
Państwa za rentę i spłaty pieniężne (Dz. U. Nr 21, poz. 118 ze zm.) i z 27 października 1977 r.
o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz. U. Nr 32,
poz. 140 ze zm.). późniejsze przepisy o ubezpieczeniu społecznym rolników nie przewidywały już
instytucji odrębnej własności budynków, a przepisy przejściowe umożliwiły właścicielom budynków nabycie nieodpłatne własności działki gruntu, na której budynki zostały wzniesione. O nabyciu
własności tej działki orzeka się w drodze decyzji administracyjnej.
32
W przypadkach wymienionych w tekście cele te miały wyraźne uzasadnienie w ideologii poprzedniego ustroju.
33
Art. 32 ust. 1 u.g.n. W wypadku sprzedaży użytkownikowi wieczystemu nieruchomości zabudowanej automatycznie rozwiązuje się problem odrębnej własności budynków, gdyż stają się one częścią
składową nieruchomości gruntowej. Należy dodać, że i przeniesienie własności nieruchomości
oddanej w użytkowanie wieczyste, w drodze i 1 umowy między Skarbem Państwa a jednostką
samorządu terytorialnego oraz między! jednostkami samorządu terytorialnego, może nastąpić za
powiadomieniem użytkownika wieczystego tej nieruchomości (art. 32 ust. 3 u.g.n.).
29
178
Lech Bylicki
uwzględnia się w rozwiązaniach szczególnych dotyczących własności takiego budynku lub urządzenia.
Przysługująca użytkownikowi wieczystemu własność budynków i urządzeń
na użytkowanym gruncie jest prawem związanym z użytkowaniem wieczystym
(art. 235 § 2 k.c.). Nieruchomość gruntowa oddana w użytkowanie wieczyste może
być sprzedana wyłącznie użytkownikowi wieczystemu34.
W rolniczych spółdzielniach produkcyjnych odrębna własność budynków
i innych urządzeń znajdujących się na gruncie Skarbu Państwa jest prawem związanym z użytkowaniem gruntu (art. 272 § 3 k.c.). W razie wygaśnięcia użytkowania
gruntu stanowiącego wkład gruntowy działka, na której znajdują się budynki lub
urządzenia będące własnością spółdzielni, może być przez spółdzielnię przejęta
na własność za zapłatą wartości w chwili wygaśnięcia użytkowania. Z budynkami
zatrzymywanymi w przeszłości na własność przez rolników przechodzących na
emeryturę (odrębna własność nieruchomości budynkowej) związana była służebność gruntowa umożliwiająca właścicielowi budynków korzystanie z nich zgodnie
ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem.
7. Nieruchomości publiczne
Kategorię nieruchomości publicznych można wyodrębnić, posługując się
kryterium podmiotowym. Do nieruchomości publicznych należą nieruchomości
stanowiące własność Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego lub ich
związków. Wykonywanie przez te podmioty własności - również w odniesieniu do
nieruchomości - wiąże się ściśle z wykonywaniem zadań publicznych35. Dlatego
też właściciel nieruchomości publicznej jest w większym stopniu ograniczony
w wykonywaniu swego prawa własności niż właściciel nieruchomości prywatnej36. Przede wszystkim właściciel nieruchomości publicznej przy zbywaniu swych
nieruchomości powinien, pod sankcją nieważności czynności prawnej, przestrzegać szczególnych wymagań materialnoprawnych i proceduralnych, określonych
w ustawach. Jednakże tylko nieruchomości publiczne mogą być oddawane w użytkowanie wieczyste (art. 232 k.c.). Właściciel publiczny nie jest też z reguły podatnikiem podatków, którym podlegają grunty, jeżeli oddał przedmiot opodatkowania
w posiadanie zależne37.
Podstawowa regulacja dotycząca gospodarowania nieruchomościami publicznymi zawarta jest w ustawie z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nie,
Należy zauważy, że Skarb Państwa jest podmiotem prawa prywatnego, któremu przysługuje
własność mienia państwowego, jeżeli własność ta nie przysługuje innym państwowym osobom
prawnym (art. 44’ § 1 k.c.). Mówiąc w skrócie, Skarb Państwa uosabia państwo na płaszczyźnie
prywatnoprawnej.
35
W odniesieniu do nieruchomości Skarbu Państwa takie ograniczenie znajduje wyraźne uzasadnienie
w art. 216 ust. 2 Konstytucji. W odniesieniu do jednostek samorządu terytorialnego systemowa
wykładnia przepisów rozdziału VII Konstytucji pozwala na stwierdzenie, że ograniczenie prawa
własności tych podmiotów - ma również konstytucyjne uzasadnienie.
36
Por. art. 3 ust. 1 pkt 4 u.p.o.l., art. 3 ust. 1 pkt 4 u.p.r. i art. 2 ust. 2 ustawy z 30 października 2002 r.
u.p.l.
37
Tekst jedn. Dz. U. z 2014 r., poz. 518.
34
179
ruchomościami38. W odniesieniu do nieruchomości stanowiących własność jednostek samorządu terytorialnego ustawa ta pozwala rozwiązać zdecydowaną większość szczególnych zagadnień prawnych dotyczących gospodarowania nieruchomościami przez te podmioty. Jeżeli chodzi o nieruchomości Skarbu Państwa, to
przywołana ustawa obejmuje swym zakresem tylko część tych nieruchomości39.
Regulacje szczególne o dużym znaczeniu zawarte są także w innych ustawach, a zwłaszcza w:
•• ustawie z 28 września 1991 r. o lasach40,
•• ustawie z 19 październiki 991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa41,
•• ustawie z 22 czerwca 1995 r. o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych Rzeczpospolitej Polskiej42,
•• ustawie z 30 maja 1996 r. o gospodarowaniu niektórymi składnikami mienia
Skarbu Państwa oraz o Agencji Mienia Wojskowego43.
W odniesieniu do lasów stanowiących własność Skarbu Państwa przyjęto
rozwiązanie, zgodnie z którym tymi lasami zarządza Państwowe Gospodarstwo
Leśne Lasy Państwowe (art. 4 ust. 1 u.l.). Jest to państwowa jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej reprezentująca Skarb Państwa w zakresie
zarządzanego mienia (art. 32 ust. 1 ul.). Przepisu o zarządzaniu lasami stanowiącymi własność Skarbu Państwa przez Lasy Państwowe nie stosuje się do lasów:
•• będących w użytkowaniu wieczystym parków narodowych,
•• wchodzących w skład Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa,
•• będących w użytkowaniu wieczystym na mocy odrębnych przepisów (art.
4 ust. u.l.) .
W odniesieniu do mienia objętego zakresem trzech pozostałych wyżej wymienionych ustaw przyjęto odmienną koncepcję wykonywania własności państwowej. Na mocy tych ustaw utworzono państwowe osoby prawne (Agencję Nieruchomości Rolnych, Wojskową Agencję Mieszkaniową, Agencję Mienia Wojskowego),
którym Skarb Państwa powierzył wykonywanie prawa własności i innych praw
rzeczowych na jego rzecz w stosunku do określonego w ustawach mienia.
Agencji Nieruchomości Rolnych powierzono wykonywanie prawa własności i innych praw rzeczowych w odniesieniu do:
W pewnym uproszczeniu można powiedzieć, że chodzi o nieruchomości zabudowane lub przeznaczone pod zabudowę.
39
Tekst jedn. Dz. U. z 2012 r. , poz. 1187 ze zm.
40
Tekst jedn. Dz. U. z 2011 r. Nr 12, poz. 59 ze zm.
41
Tekst jedn. Dz. U. z 2010 r. Nr 206, poz. 1367 ze zm..
42
Tekst jedn. Dz. U. z 2013 r., poz. 712.
43
Art. 6 w. zw. z art. 2 i art. 1 pkt 1 i 2 ustawy z 30 maja 1996 r. o gospodarowaniu niektórymi składnikami mienia Skarbu Państwa oraz o Agencji Mienia Wojskowego (tekst jedn. Dz. U. z 2013 r.,
poz. 712). Zgodnie z art. 3 tej ustawy przepisów nie stosuje się do: .) lasów. w rozumieniu przepisów
o lasach, udostępnionych, na ich podstawie, jednostkom organizacyjnym podporządkowanym lub
nadzorowanym przez Ministra Obrony Narodowej, 2) nieruchomości rolnych i innego mienia,
o których mowa w przepisach o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa,
będących w trwałym zarządzie lub użytkowaniu jednostek organizacyjnych podporządkowanych
Ministrowi Obrony Narodowej lub przez niego nadzorowanych.
38
180
Lech Bylicki
•• nieruchomości rolnych w rozumieniu Kodeksu cywilnego położonych na
obszarach przeznaczonych w planach zagospodarowania przestrzennego na
cele gospodarki rolnej, z wyłączeniem gruntów znajdujących się w zarządzie
Lasów Państwowych i parków narodowych,
•• innych nieruchomości i składników mienia pozostałych po likwidacji państwowych przedsiębiorstw gospodarki rolnej oraz ich zjednoczeń i zrzeszeń,
•• lasów niewydzielonych geodezyjnie z nieruchomości określonych w pkt
1 i 2.
Wojskowej Agencji Mieszkaniowej powierzono wykonywanie prawa własności i innych praw rzeczowych w stosunku do nieruchomości:
•• wykorzystywanych do zakwaterowania żołnierzy zawodowych, zajętych
pod budowle i urządzenia infrastruktury związane z nieruchomościami,
o których mowa w pkt 1,
•• uznanych za zbędne na cele obronności i bezpieczeństwa państwa, jeżeli
opracowana przez Agencję propozycja wykorzystania tych nieruchomości
uzasadnia ich przekazanie w celu realizacji zadań Agencji,
•• innych niż określone w pkt 1-3, przekazanych Agencji.
Agencji Mienia Wojskowego powierzono wykonywanie prawa własności
i innych praw rzeczowych w stosunku do mienia:
•• będącego w trwałym zarządzie jednostek organizacyjnych podległych Ministrowi Obrony Narodowej albo ministrowi właściwemu do spraw wewnętrznych lub przez nich nadzorowanych, a także innego mienia będącego
we władaniu tych jednostek, niewykorzystywanego do realizacji ich zadań,
•• pozostałego po likwidacji państwowych osób prawnych, dla których organem założycielskim lub organem nadzoru był Minister Obrony Narodowej
lub minister właściwy do spraw wewnętrznych.
Zakończenie
Przedstawione w niniejszej publikacji zagadnienia będą niewątpliwie przydatne w gospodarce nieruchomościami – zarówno podmiotom prawa publicznego
jak i osobom prawnym. Przeznaczone są przed wszystkim dla praktyków zwłaszcza
pracowników urzędów oraz instytucji samorządowych, geodetów, rzeczoznawców
majątkowych, pośredników w obrocie nieruchomościami. Będą zapewne bardzo
przydatne i pomocne także studentom prawa i administracji, oraz tych kierunków
studiów, które przygotowują do wykonywania zawodów związanych z gospodarką
nieruchomościami.
Autor wykorzystał bowiem nie tylko swoje doświadczenie, ale także praktyczne, pełniąc od ponad 30 lat funkcję biegłego sądowego z zakresu rolnictwa oraz
gospodarki nieruchomościami rolnymi. Rynek nieruchomości pełni w gospodarce,
nie tylko na szczeblu lokalnym ale i krajowym ogromną rolę – przyczyniając się
do stabilizacji gospodarki oraz będąc twórczym czynnikiem jej rozwoju i wzrostu.
181
Bibliografia
•• Bieniek G., Hopfer A., Marmaj Z., Mzyk E., Źróbek E., Komentarz do ustawy
o gospodarce nieruchomościami, t. I, Warszawa-Zielona Góra 1998.
•• Gawlicki I., Komentarz do art. 21 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2003.
•• Gawlik I., Pełczyński P., Podstawy prawa cywilnego. Prawo rzeczowe. Warszawa
2001.
•• Górski M., Obrót nieruchomościami (Najem. Sprzedaż. Opodatkowanie.) Difin
SA, Warszawa 2014.
•• Majewski A., Problematyka kwalifikacji do prowadzenia działalności rolniczej
w gospodarstwie rolnym, „Studia Iuridica Agraria” 2005, nr 4.
•• Oleszko A., Obrót nieruchomościami rolnymi na podstawie Kodeksu cywilnego
(obrót powszechny), w: Prawo rolne, red. A. Stelmachowski, warszawa 2009.
•• Wierzbowski B., Gospodarka nieruchomościami – podstawy prawne, Wydawnictwo Lexis Nexis, Warszawa 2014.
•• Wierzbowski B., Podział nieruchomości przeznaczonych lub wykorzystywanych na
cele rolnicze i leśne, „Studia Iuridica Agraria” 2007, nr 6.
•• Wierzbowski B., Pojęcie nieruchomości rolnej w prawie polskim, „Studia Iuridica
Agraria” 2005, nr 4.
•• Zalewski M., Grunty leśne jako składnik gospodarstwa rolnego, „Studia Iuridica
Agraria” 2009, nr 5.
•• Zalewski M., Zalesienie gruntu rolnego. Aspekty prawne, „Prawo i środowisko”,
2000, nr 2.
AGRICULTURAL PROPERTY AND LAND IN POLISH
LEGAL ORDER
Summary
The publication includes issues related to real estate management in Poland,
which is an important factor of real estate management processes generally
understood as the exchange of goods and services. Is primarily of interest to
economic science. Anyone who is involved in real estate management should
take into account the legal regulations concerning the property.
These regulations, however, are not limited to only one Land Management Act,
but they are scattered in different legal acts. Real estate regulations apply to
both private law and with public law. There is therefore a need to provide the
basics, especially legal, real estate management, resulting primarily from the
needs of the practice.
Key words: real estate: land, agriculture, building as coffee shops; public property; farm; real estate management
TENDENCJE ROZWOJOWE CHOWU
BYDŁA MLECZNEGO W ASPEKCIE
OPŁACALNOŚCI PRODUKCJI MLEKA
1. Przemiany strukturalne w chowie bydła mlecznego
W Polsce chów bydła mlecznego był od dawna ważną gałęzią produkcji
rolniczej a to za sprawą korzystnych warunków przyrodniczych i dużego zasobu
siły roboczej. Udział trwałych użytków zielonych na poziomie 21% ( 2002r. )
gwarantował pozyskiwanie tanich pasz objętościowych.
W połowie lat 70. pogłowie bydła w Polsce przekraczało 13 mln sztuk zaś
największa produkcja mleka osiągnęła poziom 15 mld l w początkach lat 90. W tym
okresie największe pogłowie krów notowano w województwach: mazowieckim,
wielkopolskim, łódzkim, lubelskim, podkarpackim, gdzie łącznie doliczono się
50,8% krajowego pogłowia. Wówczas to, w 1990r. obsada krów na 100 ha UR
wynosiła 26,3 sztuki.
W okresie transformacji ustrojowej na skutek likwidacji PGR-ów i przeobrażeń gospodarki żywnościowej kraju rozpoczął się systematyczny spadek pogłowia
bydła. Tak działo się do czasu akcesji Polski do Unii Europejskiej.
Według PSR z 2002r. pogłowie bydła liczyło 5,53 mln sztuk a chowem zajmowało się 935 tys. gospodarstw. Średnio w gospodarstwie utrzymywano 5,9 sztuk
bydła. Producentów mleka było 875 tys., a przeciętne stado krów liczyło 3,3 sztuki.
Kolejny spis rolny w 2010r. wykazał wzrost populacji bydła do 5,75 mln
sztuk w 525,3 tys. gospodarstwach. Produkcję mleka prowadziło 453,9 tys. hodowców, którzy średnio posiadali 5,9 krowy.1 Koncentracja produkcji zaowocowała
wzrostem wydajności mlecznej krów, która w omawianym okresie wzrosła z 3125
l do 4981 l ( 2012r. ).
W 2011r. obsada krów w Polsce wynosiła 17 szt/100 ha UR a 65,6% pogłowia notowano w województwach: mazowieckim, podlaskim, wielkopolskim,
warmińsko-mazurskim, łódzkim.
Obsada krów w województwie podlaskim osiągnęła poziom 42,9 szt/100 ha
UR co zaowocowało powstaniem zagłębia mleczarskiego i lokalizacją największych w Polsce spółdzielni mleczarskich: Mlekowita, Mlekpol, Piątnica. Z kolei
J. Wilkin, I. Nurzyńska ( red. nauk. ), Raport o stanie wsi. Polska wieś 2012., Wyd. Scholar, Warszawa 2013, s. 89
1
184
w województwie mazowieckim działają największe prywatne zakłady mleczarskie:
Bakoma i Danone.
Przyczyną pozytywnych zmian w produkcji mleka była systematycznie prowadzona selekcja stad i zastosowanie nowoczesnych technologii zarówno w chowie bydła mlecznego jak i w przetwórstwie mleczarskim.
Produkcja mleka w globalnej produkcji rolniczej Polski stanowiła w 2011r.
32,1% udział, zaś eksport produktów mleczarskich w handlu zagranicznym – 9,5%.
W 2004r. polscy producenci mleka zostali objęci kwotowaniem; było wówczas 311 tys. dostawców hurtowych i 76 tys. dostawców bezpośrednich. Na skutek
procesów koncentracji liczba dostawców hurtowych w roku 2012/2013 zmniejszyła się do 145 tys. a dostawców bezpośrednich do 12 tys. Wzrosła natomiast
wielkość kwoty mlecznej przypadająca na 1 dostawcę z 27 ton ( 2004/2005 ) do
60 t ( 2012/2013).2
Polska zajmuje 4 miejsce wśród unijnych producentów mleka z udziałem
8,3% w rynku po Niemcach, Francji i W. Brytanii. Największym dostawcą mleka
są Niemcy (19,6% ) Holandia ma 8,0% udział. Jednak w sferze produkcji istnieje
między krajami duże zróżnicowanie.
Tabela 1. Liczba gospodarstw i pogłowie krów w badanych krajach w 2010r.
Wyszczególnienie
Polska
Węgry
Niemcy
Dania
Holandia
Liczba gosp. z bydłem (tys.)
425,8
11,4
89,8
4,3
19,8
Liczba krów (tys.)
2 505,6
245,1
4 164,8
568,2
1 487,6
Liczba krów w gosp. (szt.)
5,9
21,5
46,4
132,2
74,7
Udział gosp. z 9 krowami
82,2
81,5
12,9
4,6
3,0
(%)
Udział krów w stadach do9
32,2
10,6
1,4
0,1
0,1
szt
Źródło: W. Zientara, M. Adamski, H.Grodzki, Polskie gospodarstwa…….s. 25
Gdy w Polsce w 2010r. było 425,8 gospodarstw mleczarskich w Niemczech
produkcją mleka zajmowało się 89,8 tys. gospodarstw a w Holandii tylko 19,8 tys.
Średnie stado krów liczyło w Polsce 6 sztuk, w Niemczech – 46, w Holandii – 75
a w Danii 132 sztuki. Podobnie duże rozpiętości dotyczą wydajności mlecznej.
Polska – 4960 kg, Niemcy – 7144 kg, Holandia – 8031 kg, Dania – 8641 kg rocznie
od 1 sztuki.
Perspektywa likwidacji w 2015r. kwotowania mleka w UE stwarza możliwości rozwojowe wielu polskim gospodarstwom. Szybki wzrost kosztów pracy
występujący w wysokorozwiniętych krajach zachodnioeuropejskich oraz środków
produkcji w stosunku do cen zbytu produktów rolniczych prowadzi do spadku
jednostkowej opłacalności tych produktów. Zmusza to rolników do zwiększenia
skali produkcji. W Polsce ze względu na niższe koszty pracy oraz duże zasoby siły
W. Zientara, M. Adamski, H. Grodzki, Polskie gospodarstwa z chowem bydła na tle wybranych
krajów., IERiGŻ PIB, Nr 86, Warszawa 2013, s. 23
2
Tendencje rozwojowe chowu bydła mlecznego w aspekcie opłacalności...
185
roboczej a także niewykorzystane biologiczne możliwości produkcyjne istnieją
warunki skutecznego konkurowania z częścią gospodarstw zachodnioeuropejskich.
Celem pracy jest określenie szans rozwoju produkcji mleka w regionie
płockim.
2. Gospodarstwa mleczarskie regionu płockiego
Powiat płocki zaliczany był zawsze do regionów o wysokiej produkcyjności
towarowej. Na przestrzeni lat 2002-2010 pogłowie bydła z 50 394 szt wzrosło do
56 177 szt, tj. o 11,5%. Obsada na 100 ha UR zwiększyła się z 42,8 szt do 51,5 szt.,
a krów do 23,2 szt. Natomiast drastycznie zmniejszył się chów trzody chlewnej.
W omawianym okresie pogłowie tych zwierząt spadło 156 651 szt do 89 911 szt,
tj. o 42,6%. Obsada na 100 ha UR zmalała z 127,6 szt. do 80,1 szt. W tej gałęzi
podobnie jak w bydle nastąpiły procesy koncentracji przez powstanie gospodarstw
specjalistycznych.
Wysokim potencjałem produkcyjnym okazuje się powiat sierpecki. Odnotowano tam w 2010r. 44 033 szt bydła, w tym 21 153 krowy. Obsada na 100 ha UR
wynosiła wówczas: bydła – 76,5 szt i 36,8 szt krów. Również wysokie są wskaźniki
dotyczące trzody chlewnej; 156,8 szt na 100 ha UR i 10,3 loch. 3
W marcu 2013 roku przeprowadzono ankietyzację wśród 62 użytkowników
gospodarstw rolnych, w tym 32 gospodarstw z chowem bydła mlecznego. Pytania
dotyczyły zmian jakie zaszły w gospodarstwie w latach 2002 – 2010, a mianowicie:
wielkości gospodarstw, pogłowia bydła i trzody, powierzchni upraw, przyczyn
zaniechania lub zwiększenia produkcji, zakupu technicznych środków produkcji,
źródeł dochodu rolniczego. Produkcją mleka zajmowały się 32 gospodarstwa ze
średnią obsadą 29,6 krów, przy rozpiętości od 10 do 105 mlecznic.
Najwięcej ( 15 ) gospodarstw prowadziło produkcję na areale 20 – 40 ha;
dla 12 z nich produkcja rolnicza była jedynym źródłem utrzymania.
Pogłowie krów w tej grupie wynosiło 10 – 50 sztuk, najliczniejsze były
stada z 25 – 32 mlecznicami. W l. 2002-2010 aż 11 gospodarstw powiększyło swój
obszar o 4 – 15 ha, w 8 gospodarstwach przybyło 5 – 10 krów, 2 gospodarstwa
zlikwidowały chów trzody chlewnej na rzecz specjalizacji mleczarskiej. W jednym
przestawiono się z produkcji mleka na bydło opasowe bowiem przy prowadzonej
działalności pozarolniczej trudno było utrzymać reżim technologiczny. Obsada
krów na 100 ha kształtowała się na poziomie 72,5 szt.
W grupie obszarowej 10 – 20 ha wszystkie 7 gospodarstw utrzymuje się
wyłącznie rolnictwa. Trzy gospodarstwa dokupiły 3 - 5 ha ziemi co pozwoliło
na zwiększenie stada krów o 6 – 10 sztuk. Powodem tej decyzji był wzrost opłacalności produkcji mleka. Ten sam argument zadecydował o rezygnacji przez 1
gospodarstwo z chowu trzody chlewnej.
Pogłowie krów w tej grupie liczyło 10 – 23 sztuki. Obsada na 100 ha UR
– 95,5 szt.
Charakterystyka gospodarstw rolnych w województwie mazowieckim. PSR 2010., GUS 2010, s.
264
3
186
W grupie obszarowej 40 – 50 ha odnotowano 4 gospodarstwa z obsadą
krów: 105,35,38,30 sztuk. Przez ostatnie 10 lat zwiększono swój areał gruntów o:
10, 10, 13 i 40 ha. Wyraźnie postawiono na specjalizację zwiększając stado krów
o;50, 8 i 10 sztuk i w jednym przypadku rezygnując z trzody chlewnej. Obsada
krów na 100 ha UR – 77,9 szt.
W grupie obszarowej powyżej 50 ha znalazło się 6 gospodarstw uprawiających 55 – 89 ha. Tylko jedno z nich obok produkcji rolnej zajmowało się działalnością pozarolniczą, pozostałe „żyły” z rolnictwa. Pogłowie krów było znacznie
zróżnicowane i wynosiło: 45,50, 20, 35, 38 i 80 sztuk. W omawianym okresie
przybyło od 10 do 30 krów wraz z przyrostem zakupionych gruntów ( 15 – 30 ha
). Obsada krów na 100 ha UR – 76,3 szt.
Najbardziej intensywnie prowadzono produkcję bydła mlecznego w gospodarstwach 10 – 20 ha. Obsada krów na 100 ha UR była tam największa – 95,5
szt i o 23 szt wyższa niż w grupie obszarowej 20 –40 ha. Wszystkie 7 gospodarstw nastawione były na specjalizację w produkcji mleka. Przez pracę hodowlaną i poprawę technologii produkcji poprawić mogły produkcyjność i podnieść
dochodowość gospodarstwa. W grupie obszarowe 20 – 40 ha były gospodarstwa
dwukierunkowe ale i też takie, które powiększały swój areał ale nie zwiększały
pogłowia bydła. Uprawa roślin przemysłowych ( rzepak ) była dla nich dodatkowym źródłem dochodu.
3. Opłacalność produkcji mleka
O opłacalności produkcji mleka decyduje, ze strony rynku, cena płacona
dostawcom zaś ze strony producentów mleka skala i koszty produkcji/. Jako skalę
produkcji należy rozumieć wielkość gospodarstwa, liczebność krów i ich wydajność jednostkową co przedkłada się na roczną produkcję towarową.
Do określenia opłacalności danej gałęzi produkcji wykorzystuje się kalkulacje rolnicze. Umożliwiają one wyliczenie kosztów i efektów prowadzonej
działalności. Odpowiadają na pytania: co produkować? ile produkować? jak produkować?. Wykorzystuje się tu dane rzeczywiste (np. cena 1 l mleka ) jak i wielkości
ustalane na podstawie przewidywań. Mazowiecki Ośrodek Doradztwa Rolniczego
w Warszawie opracowuje corocznie kalkulacje dla wszystkich gałęzi działalności
rolniczej. Z tego źródła zostały zaczerpnięte do pracy kalkulacje produkcji mleka.
W niniejszym artykule przedstawiono kalkulacje opłacalności produkcji
mleka przy wydajności rocznej krów na poziomie 4 000 i 6 000 l w okresie lat
2007 – 20014.
A. Wydajność 4000 l mleka
Cena mleka płacona producentom wzrosła z 0,95 zł w 2007r. do 1,3 zł
w roku 2013/2014., tj. o 36% Największy wzrost miał miejsce między rokiem
2010 a 2013, o 30% .
W omawianym okresie koszty bezpośrednie z 2 165,48 zł zwiększyły się
o 94,1% do wartości 4 203,95 zł w roku 2013/2014..Wśród nich największą pozycję
stanowiły koszty pasz ( 47,8% - 62,8% ), których produkcja lub zakup podrożały
187
aż o 137,7% osiągając wartość 2 460,95 zł. W efekcie koszt produkcji 1 l mleka
wzrósł o 82,8% ; z 0,64 zł w 2007r. do 1,17 zł w 2013/2014 r.
Między rokiem 2007 a 2010 dochód z działalności zmniejszył się aż o 40%
czego powodem był znaczny wzrost kosztów bezpośrednich ( o 42% ) przy zaledwie 5% wzroście ceny mleka. To wówczas dla wielu rolników produkcja mleka
stała się nieopłacalna. Dochód z działalności w roku 2013/2014 nie osiągnął poziomu z roku 2007. Tak więc wskaźnik opłacalności, z 2007r.wynoszący 186% ,
w kolejnych omawianych latach kształtował się na poziomie 136,8% - 139,5%.
B. Wydajność 6 000 l mleka
W latach 2010 – 2014 cena mleka z 1,0 zł za 1 l wzrosła do 1,6 zł, tj. o 60%.
Koszty bezpośrednie z 4 269,36 zł ( 2010r. ) wzrosły o 34,9% do poziomu 5 760,87
zł ( 2013/2014 ); w tym koszty pasz z 2 729,36 zł do 3 972,87 zł, tj. o 45,6 %.
Koszty pasz w związku z wyższą wydajnością mleczną stanowiły wyższy udział
niż dla produkcji 4 000 l mleka i wynosiły 63,9% - 68,9%.
W związku z tym koszt produkcji 1 l mleka w 2010r. kształtował się na
poziomie 0,79 zł i wzrósł w l. 2013/2014 do wartości 1,06 zł, tj. o 34%. Dochód
z działalności z 1 945,53 zł ( 2010r. ) zwiększył się o 132,5% do poziomu 4 523,89
zł a wskaźnik opłacalności ze 140,94% do 170,93%.
Z powyższych danych wynika, iż różnica w uzyskanym dochodzie od 1
krowy produkującej 4 000 l mleka a 6000 l w 2010r. wyniosła dodatkowo 681,72
zł a każdy udojony dodatkowo litr mleka przysparzał 0,34 zł. Natomiast w roku
2013/2014 różnica w dodatkowym dochodzie wzrosła o 2 683,69 zł, a każdy udojony litr mleka dostarczał 1,34 zł. Świadczy to o efektywniejszej produkcji stad
z wydajnością 6 000 l mleka.
Z badań przeprowadzonych przez Zientarę ( 2013 ) w gospodarstwach prowadzących rachunkowość rolniczą FADN wyłania się następujący obraz ekonomiki
produkcji mleka.
Do najważniejszych elementów kosztów produkcji zaliczyć trzeba koszty
pasz stanowiące w 2014r. od 61% przy wydajności 4 000 l do 62% przy produkcyjności 6 000 – 7 500 l. Brak ziemi wymusza na rolnikach wzrost intensywności
produkcji; specjalizację, doskonalenie genetyczne pogłowia w kierunku ras wybitnie mlecznych a także wprowadzenie nowych technologii żywienia i utrzymania.
Duże znaczenie ma także dbałość o stan zdrowotny stada decydujący okresem
użytkowania mlecznego.
Zwiększenie udziału upraw pastewnych (obecnie 60%) pozwala na bardziej
ekonomiczne żywienie. Wzrost o 1% tych upraw daje dochód o 600 zł większy. Jak
ważną jest wydajność mleczna świadczy to, iż każdy udojony 1 l mleka zwiększa
dochód o 0,42 zł. Wzrost wydajności prowadzi do obniżenia kosztów stałych co
sprawia, iż jednostkowe koszty produkcji mleka są niższe.
Celem rolnika jest uzyskanie dochodu parytetowego, porównywalnego ze
średnim dochodem netto w gospodarce narodowej. W rolnictwie niemieckim, holenderskim i duńskim takiego dochodu z produkcji mleka nie osiągają gospodarstwa
188
średnio małe z obsadą bydła 111SD/100 ha UR z liczbą około 20 krów. Również
w Polsce takie gospodarstwa nie mają szans rozwoju.4
W 2008r. dochód parytetowy uzyskiwały gospodarstwa o powierzchni 23
ha z 17 krowami o wydajności jednostkowej 4 600 – 4 900 l i rocznej produkcji
80 t mleka. W 2009r. przy niekorzystnych cenach skupu mleka dochód parytetowy
osiągano z produkcji mlecznej 33 krów o wydajności 5 500 – 5 900 l. Natomiast
gospodarstwa niemieckie, holenderskie i duńskie posiadające od 24 do 88 krów
takiego dochodu nie osiągnęły.
Inną ważną kategorią jest dochód z zarządzania ( zysk przedsiębiorstwa).
Jest to różnica między dochodem z gospodarstwa a kosztami alternatywnymi tzw.
utraconych korzyści z wykorzystania własnych czynników produkcji. Obejmują
one umowne koszty pracy własnej rolnika i członków rodziny dotychczas nieopłacane, użycia własnej ziemi i kapitału.5
W 2009r. dopiero gospodarstwa o powierzchni 40 ha UR z ponad 30 krowami i produkcją 180 tys. kg mleka uzyskały dochód z zarządzania. Mają one
szanse rozwojowe.
Ważnym elementem dochodu gospodarstwa są dopłaty bezpośrednie stanowiące od 66% w małych gospodarstwach do 25% udziału w jednostkach 50
hektarowych.
Tabela 2. Koszty i opłacalność produkcji mleka 4000 l
Wartość – zł dla produkcji 4000l mleka
Wyszczególnienie Jedn.
6.06.2007r. 10.10.2010r. 12.12.2013r. 4.04.2014r
R – m wartość
Zł
4525,00
4697,20
6501,40
6501,40
produkcji
Mleko
L
3800,00
4000,00
5200,00
5200,00
Cielę 2 tyg.
Szt
450,00
367,00
806,40
806,40
Krowa wybrak.
Kg
275,00
330,00
495,00
495,00
R-m koszty
Zł
2165,48
3077,00
4203,95
4203,95
bezpośrednie
1. koszty odnowienia stada – jałówka
Zł
800,00
1000,00
1200,00
1200,00
hod.
2.R-m koszty pasz
Zł
1035,48
1757,80
2640,95
2640,95
3. Koszty
Zł
specjalistyczne
4. R-m inne koszty
Zł
330,00
320,00
363,00
363,00
Opieka wet.
Zł
150,00
150,00
165,00
165,00
Inseminacja
Zł
80,00
70,00
98,00
98,00
Środki myjące
Zł
100,00
100,-100,00
100,00
W. Zientara, W. Adamski, H. Grodzki, Polskie gospodarstwa…..s.34
Por. W. Zientara, Organizacja i ekonomika produkcji mleka w Polsce. Dotychczasowe tendencje
i kierunki zmian., Roczniki Nauk Rolniczych Seria G T.99 z.1, 2012, s.51
4
5
Wyszczególnienie
Koszt bezpośredni
jednostki produkcji
Nadwyżka
bezpośrednia
Bez dopłat
R-m koszty
pośrednie
- ogólnogospodarcze 5% k. bezpośr.
- ciągnik własny
R-m koszty ogółem
Koszt ogółem
jednostki
produkcji
Dochód
z działalności
Bez dopłat
Dopłaty do
produkcji
Dochód
z działalności
Wskaźnik
opłacalności
Jedn.
189
Wartość – zł dla produkcji 4000l mleka
6.06.2007r. 10.10.2010r. 12.12.2013r. 4.04.2014r
Zł
0,57
0,77
1,05
1,05
Zł
2359,52
1619,40
2297,45
2297,46
Zł
265,00
355,52
456,65
456,65
Zł
130,00
153,89
210,20
210,20
Zł
Zł
135,00
2430,48
67,21
3433,32
246,45
4660,60
246,45
4660,60
Zł
0,64
0,86
1,17
1,17
zł
2094,52
1263,88
1840,80
1840,80
Zł
-
-
-
-
Zł
2094,52
1263,81
1840,80
1840,80
%
186,00
136,81
139,50
139,50
Źródło: Opracowano na podstawie: Kalkulacje rolnicze, MODR Warszawa.
Tabela 3. Koszty i opłacalność produkcji mleka 6000 l
Wartość – zł dla produkcji6000l mleka
Wyszczególnienie Jedn.
10.10.2010r. 8.12.2011r. 12.12.2013r 4.03.2014r.
R – m wartość
Zł
6697,20
8403,40
10901,40
10901,40
produkcji
Mleko
L
6000,00
7500,00
9600,00
9600,00
Cielę 2 tyg.
Szt
367,20
518,40
806,40
806.40
Krowa wybrak.
Kg
330,00
385,00
495,00
495,00
R-m koszty
Zł
4269,36
5479,56
5760,87
5760,87
bezpośrednie
1. koszty odnowienia stada – jałówka
Zł
1200,00
1400,00
1400,00
1400,00
hod.
2.R-m koszty pasz
Zł
2729,36
3715,56
3972,87
3972,87
3. Koszty
Zł
specjalistyczne
4. R-m inne koszty
Zł
340,00
364,00
388,00
388,00
190
Wyszczególnienie
Jedn.
Opieka wet.
Inseminacja
Środki myjące
Koszt bezpośredni
jednostki produkcji
Nadwyżka
bezpośrednia
Bez dopłat
R-m koszty
pośrednie
- ogólnogospodarcze
5% k. bezpośr.
- ciągnik własny
R-m koszty ogółem
Koszt ogółem
jednostki
produkcji
Dochód
z działalności
Bez dopłat
Dopłaty do
produkcji
Dochód
z działalności
Wskaźnik
opłacalności
Zł
Zł
Zł
Wartość – zł dla produkcji6000l mleka
10.10.2010r. 8.12.2011r. 12.12.2013r 4.03.2014r.
160,00
176,00
176,00
176,00
80,00
88,00
112,00
112,00
100,00
100,00
100,00
100,00
Zł
0,71
0,91
0,96
0,96
Zł
2427,84
2923,84
5140,53
5140,53
Zł
482,31
586,18
616,64
616,64
Zł
213,47
273,98
288,04
288,04
Zł
Zł
67,21
4751,67
312,20
6065,74
328,60
6377,51
328,60
6377,51
Zł
0,79
1,01
1,06
1,06
zł
1945,53
2337,66
4523,89
4523,89
Zł
-
-
-
-
Zł
1945,53
2337,66
4523,89
4523,89
%
140,94%
138,54
170,93%
170,93
Źródło: Opracowano na podstawie Kalkulacje rolnicze, MODR Warszawa
Wnioski
•• Zdolność konkurencyjną osiągną gospodarstwa z 35 krowami o wydajności
mlecznej około 6 000 l,
•• Warunkiem zwiększenia dochodu i sprostania konkurencyjności jest powiększenie powierzchni UR i skali produkcji,
•• O tempie intensyfikacji decydować będzie skłonność rolników do uwalniania ziemi,
•• W regionie płockim istnieją niewykorzystane moce produkcyjne o czym
świadczy w części gospodarstw mała liczebność krów a co za tym idzie
mała skala produkcji,
•• Część gospodarstw dwukierunkowych powinna przestawić się na produkcję
mleka jako bardziej efektywną,
191
•• Gospodarstwa małe o powierzchni około 17 ha UR z obsadą 12 – 18 szt bydła mlecznego o wydajności 3 500 – 5 000 l mleka muszą dalej inwestować
i powiększać skalę produkcji.
Bibliografia
•• Charakterystyka gospodarstw rolnych w województwie mazowieckim. PSR 2010.,
GUS 2010 Warszawa.
•• Kalkulacje rolnicze MODR Warszawa..
•• Wilkin J., Nurzyńska I., Raport o stanie wsi. Polska wieś 2012., Wyd. Scholar,
Warszawa 2013.
•• Zientara W., Adamski W., Grodzki H., Polskie gospodarstwa rolne z chowem bydła
na tle wybranych krajów, IERiGŻ PIB Nr 86 Warszawa 2013.
•• Zientara W., Organizacja i ekonomika produkcji mleka w Polsce. Dotychczasowe
tendencje i kierunki zmian, Roczniki Nauk Rolniczych Seria G T 99 z.1, 2012.
DEVELOPMENT TRENDS IN DAIRY FARMING IN
TERMS OF MILK PRODUCTION PROFITABILITY
Summary
In Poland dairy farming has become more concentrated for the last 10 years.
However the extent of fragmentation is still higher than in Western European countries. Only farms with more then 35 cows and with an average milk
production of at least 6000 l/year will retain potential for growth and market
competitiveness.
In the Płock region there are still usused opportunities for the growth of dairy
production if the scale of production is increased.
Key words: milk production, concentration, profitability
CZĘŚĆ III
WSPÓŁPRACA
MIĘDZYNARODOWA
Уманский государственный педагогический университет
имени Павла Тычины (Украина)
ПРАКТИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ
ИНФОРМАЦИОННОГО ОБЕСПЕЧЕНИЯ
ПРОЦЕССА ГОСУДАРСТВЕННОГО
РЕГУЛИРОВАНИЯ
Вступление
На современном этапе развития национальной экономики уровень
информационно-аналитического обеспечения органов региональной власти
и использования новых информационных технологий становится определяющим фактором экономического роста административно-территориальной
единицы.
Анализ последних исследований и публикаций
Различные вопросы функционирования информационно-аналитических систем государственного регулирования рассматриваются в научных
трудах С. Булеги, В. Гавловского, З. Варналия и других ученых.
Вместе с тем, практические аспекты использования информационно-аналитических систем как инструмента регулирования социально-экономического развития региона нуждаются в дополнительном изучении.
Изложение основного материала
Органы региональной власти по отношению к информационным процессам регулирования регионального развития выполняют двойную роль [1]
– они являются субъектом информационного обеспечения (теми, кто информирует) и, одновременно, получателем информации как от своих структурных
единиц, так и от внешних источников (в частности, органов государственной власти, предприятий, организаций, трудовых коллективов и других).
Поэтому информационные связи в их структуре условно могут быть разделены на следующие направления (подсистемы): работа по упорядочению
196
компетенционных отношений в системе региональной власти и информационное обеспечение деятельности местных советов.
Организация функционирования информационно-аналитических систем государственного регулирования (СИАО) предполагает определенную
последовательность действий ее субъекта. В практической плоскости следует
отметить такую последовательность [2, С.99]:
–– формализация организационной модели;
–– разработка модели автоматизированной (компьютерной) информационной системы;
–– проектирование единой системы на базе использования ЭВМ.
В данном контексте, коллективом авторов [2, С.99-100] обосновывается целесообразность построения информационной системы на основе организационной модели структуры управления. Основным преимуществом,
по мнению вышеупомянутых исследователей, будет органическое сочетание
информационной системы и управленческой структуры. Вместе с тем, мы,
соглашаясь с научным подходом [3, С.6], считаем, что в результате проведения
административно-территориальной реформы состав органов государственной
власти может существенно изменяться, при создании СИАО целесообразно ориентироваться не только на конкретную организационную структуру
органа власти, а, в большей степени, на направления его функциональной
деятельности.
Также следует помнить, что при построении информационной системы
на основе организационной модели будет обрабатываться большой объем
информации, циркулирующей между структурными подразделениями, независимо от их уровня, а это, в результате, существенно снизит эффективность
ее функционирования.
Именно поэтому целесообразным является построение СИАО на основе функциональной модели.
Это позволяет отделить главные (критичные для эффективного функционирования) информационные потоки в системе государственного управления (информационные потоки первого уровня) от информационных потоков,
циркулирующих внутри макропроцессов (потоки второго уровня) [3, С.6].
Важным этапом процесса реализации модели СИАО является формирование интегральных связей между организационной структурой и ее функциональным обеспечением, то есть поиск соответствий между их элементами.
На этом этапе происходит обобщение информации о роли организационных
единиц в управлении органом власти, их избыточности, дублировании, несоответствии или неопределенности.
При разработке информационно-аналитических систем органов государственного управления была выявлена целесообразность их декомпозиции
по двум признакам:
–– функциональному назначению элементов структуры;
–– масштабу деятельности [2, С.100].
Практические аспекты информационного обеспечения процесса...
197
В процессе декомпозиции уровень детализации определяется непосредственно разработчиком модели. Декомпозиция позволяет постепенно
структурировать модель системы в виде иерархической структуры отдельных
элементов, что делает ее менее перегруженной [4].
Согласно первого признака проводится декомпозиция СИАО на ее составные элементы - подсистемы.
Мы предлагаем по функциональному назначению элементов структуры
СИАО выделять следующие организационно-технические подсистемы.
1. Подсистема мониторинга и анализа социально-экономического развития региона.
Данная подсистема предназначена для организации контроля за текущей социально-экономической ситуацией, анализа тенденций и закономерностей развития.
Целью ее внедрения и функционирования является повышение информационной обеспеченности органов региональной власти за счет автоматизации процесса мониторинга социально-экономических показателей,
необходимых для получения целостной картины ситуации в регионе.
В составе подсистемы мониторинга и анализа социально-экономического развития региона целесообразно выделить [5, С.54]:
1.1. Блок «Мониторинг социально-экономических показателей
региона».
Он предназначен для обеспечения органов региональной власти полной
и достоверной информацией о социально-экономическом развитии региона
путем:
•• автоматизированного сбора данных от территориальных управлений
Государственной службы статистики;
•• автоматизированного приема информации от структурных подразделений областных государственных администраций;
•• автоматизированного приема информации о выполнении регионального бюджета.
1.1.1. Программный модуль «Мониторинг результатов хозяйственной
деятельности крупнейших (по объему налоговых платежей в бюджет и численности сотрудников) субъектов хозяйствования».
1.1.2. Программный модуль «Мониторинг ценовой ситуации в регионе».
1.2. Блок «Комплексная оценка уровня социально-экономического развития региона» предназначен для обеспечения органов региональной власти
полной и достоверной информацией о текущем состоянии выполнения оперативных и долгосрочных задач социального и экономического развития за счет
использования методик определения оптимального баланса между целями
развития, обеспеченности ресурсами и комплексной оценки регионального
развития.
К его основным функциональным возможностям целесообразно
отнести:
198
–– возможность оценки результатов социально-экономического развития
административно-территориальной единицы за отчетный период по
сравнению с другими;
–– комплексность оценки, обеспечивает учет всех важнейших составляющих социально - экономической ситуации в регионе;
–– системность оценки, предполагает учет взаимозависимости базовых
показателей;
–– максимальная репрезентативность показателей для оценки различных
аспектов социально-экономической ситуации регионов.
1.2.1. Программный модуль «Расчет интегрального показателя социально-экономического развития на региональном и районном уровнях».
Подсистема мониторинга и анализа социально-экономического развития региона является интегрированным информационно-аналитическим
комплексом проблемно-ориентированных блоков. Каждый блок предназначен
для работы с основными социально-экономическими показателями отдельных сфер деятельности.
Подсистема решает также задачи резервного копирования. Работа интегрированного комплекса обеспечивается сервером БД Oracle 8i. Информация,
в установленное время, в зависимости от технического обеспечения, предоставляется пользователям в удобной для них форме. Для решения данной
задачи используются программные средства, позволяющие осуществлять
конструирование и визуализацию (Microsoft PowerPoint, Excel, Macromedia
Flash и др.).
При решении указанных задач используются математические и статистические методы исследования зависимостей: факторный, корреляционный и регрессионный анализ, исследования временных рядов и т.д. Целесообразность применения указанных методов объясняется тем, что на процесс
функционирования сфер жизнедеятельности и объектов регулирования влияют случайные факторы, поэтому модели являются статистическими или
имитационными.
Для объективной статистической оценки уровня качества жизни населения можно применить преобразование системы нормированных частных
показателей с учетом их значимости, учитывающей эластичность во времени
или в пространстве. К частным статистическим показателям уровня качества
жизни можно отнести следующие:
1. выброс вредных веществ на душу населения, т;
2. количество больничных коек на 1000 населения, шт.;
3. количество совершенных преступлений на 1000 населения, шт.;
4. природный прирост населения на 1000 населения, чел.;
5. средняя заработная плата, руб.;
6. уровень потребительских цен, %;
7. превышение реальных доходов над прожиточным минимумом, %;
8. задолженность по заработной плате на 1 работающего, руб.;
9. объем инвестиций на душу населения, тыс. руб.;
199
10. доходы местного бюджета на душу населения, тыс. руб.;
11. покрытие экспортом импорта, %;
12. объем аграрного и промышленного производства на душу населения,
тыс. руб.;
13. объем реализованной инновационной продукции региона на душу
населения, тыс. руб.
По каждому из показателей рассчитывается:
, (1)
для дестимуляторов (количество совершенных преступлений и т.д.):
, (2)
где
Хіj
–
значение
і-го
показателя
j-го
региона,
Хmax
и
Хmin
– макси
мальное и минимальное значение і-го показателя.
Интегральный индекс рассчитывается по формуле:
,
(3)
где m - количество показателей.
В дальнейшем, возможен переход к использованию, при решении определенного класса задач, моделей межотраслевого баланса [6, С.133]. Анализ
больших объемов данных на сегодняшний день невозможен без использования новых информационных технологий, в частности OLAP (оперативной
аналитической обработки) и Data Mining (методов интеллектуального анализа
данных), которые существенно повышают оперативность и эффективность
аналитической обработки информации [6, С.134]. Основным программным
продуктом, обеспечивающим автоматизированную обработку и анализ информации, является комплекс SAS System.
2. Подсистема прогнозирования социально-экономического развития.
Указанная подсистема предназначена для:
–– обеспечения органов региональной власти результатами вариантных
расчетов количественных изменений параметров социального и экономического развития территории;
–– детальной экспертной аналитической оценки качественных изменений
регионального развития и построения соответствующих прогнозов.
Основными функциональными возможностями данной подсистемы
являются:
–– построение имитационной модели социально-экономического развития региона в целом и отдельных его составляющих;
200
–– ситуационное моделирование;
–– прогнозирование социально-экономического развития региона на краткосрочный и среднесрочный периоды;
–– визуализация отчетной и прогнозно-аналитической информации о социально-экономическом развитии региона в виде диаграмм, графиков
и электронных таблиц.
Осуществляется декомпозиция информационно-аналитической системы органа государственного управления на территориальные (с учетом
существующего административно-территориального деления) и отраслевые
составляющие.
Территориальные подсистемы образуются в составе информационных
систем административных районов области и городов областного подчинения.
Отраслевые подсистемы представляют собой информационные (информационно-аналитические) системы отраслевых управлений и отделов.
Элементы территориальных и отраслевых подсистем связаны единой
телекоммуникационной средой, которая обеспечивает корпоративное взаимодействие, а также могут иметь собственные внешние связи.
СИАО создается как информационный инструмент регулирования социально-экономического развития региона и система с доминирующей ролью
аналитических функций и прогнозирования. При этом она должна рассматриваться не как набор автоматизированных рабочих мест, а как программно-техническая система с интерактивным режимом движения информации
и предоставления ее пользователям.
Проведенный нами анализ расходов на основе отчетов использования
средств государственного бюджета Украины областными государственными
администрациями показал, что в 2012 году расходы на телефонные переговоры в среднем, в расчете на одно учреждение, составляли 987,3 тыс. грн,
оплата транспортных услуг и командировок для участия в совещаниях, семинарах – 364,9 тыс. грн. Экономический эффект от внедрения СИАО только
по перечисленным позициям будет составлять:
–– за счет использования технологии ІР телефонии расходы на телефонные переговоры уменьшатся на 27% (при условии 50% междугородных
телефонных переговоров);
–– за счет использования сети Интернет при организации совещаний
и коллегий расходы уменьшатся на 36,5% (при условии проведения
1,5 часового совещания еженедельно). Учитывая, что, например, в 2012
году Днепропетровской областной государственной администрацией
было проведено 3,1 тыс. совещаний, Закарпатской – 4,9 тыс., Киевской
– 2,47 тыс., сумма экономии будет составлять, соответственно, 172,09
тыс. грн, 39,31 тыс. грн, 94,27 тыс. грн.
201
Выводы
Подытоживая изложенное, следует отметить, что СИАО органа власти
целесообразно формировать как систему с виртуальными функциональными
подсистемами, которые должны обеспечить гибкую привязку к изменению
организационно-функциональной структуры отрасли (региона), синтезу личного опыта должностных лиц и технологиями поддержки принятия решений.
Литература
•• Булега С.Б., Роль информации в деятельности местных органов власти [Электронный ресурс]. – Режим доступа: www.nbuv.gov.ua/e–journals/Dutp/2006–2/
txts/REGIONALNE%5C06bsbmov.pdf
•• Гавловский В.Д., Калюжный Р.А., Информатизация управления социальными
системами: организационно-правовые вопросы теории и практики, МАУП,
Киев 2003.
•• Сидора С.В., Международный стандарт IDEF0 в моделировании информационных процессов органов государственной власти [Электронный ресурс].
– Режим доступа: www.kbuapa.kharkov.ua/e–book/n_1_2008/doc/1/17.pdf. – 8 с.
•• Верников Г., Основные методологии обследования организаций. Стандарт
IDEF0 [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http://www.cfin.ru/vernikov/
idef/idef0.shtml
•• Курмаев П.Ю., Методические и практические подходы к построению системы информационно-аналитического управления экономическим развитием,
Экономическое пространство 2010, №33.
•• Опыт работы и пути развития информационно-аналитических служб регионов Российской Федерации, ВНИИ проблем вычислительной техники и информатизации, Москва 2001.
•• Курмаев П.Ю., Сущность и основные принципы государственного регулирования регионального развития, Перспективы науки и образования 2014, №1.
PRACTICAL ASPECTS OF STATE REGULATION
INFORMATION PROCESS
Summary
This paper investigates material and program support of informatization process of state regulation. The author has analyzed the structure of the system of
information-analytical support of state regulation. The main stages of informatization of state regulation are determined.
Key words: state regulation, informatization, system of information-analytical
support, economy
Уманский национальный университет садоводства (Украина)
НАПРАВЛЕНИЯ
СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ
ГОСУДАРСТВЕННОГО
РЕГУЛИРОВАНИЯ РЫНКА
ФИНАНСОВЫХ УСЛУГ В УКРАИНЕ
Процессы глобализации существенно влияют на движение факторов
производства. Их локализация в конкретной стране, регионе во многом зависит от состояния рынка финансовых услуг.
Исследованию проблем регулирования рынка финансовых услуг посвящены научные труды отечественных ученых В. Гейца, И. Лютого, А. Киреева
и других.
Вместе с тем, различные аспекты формирования целостной системы
государственного регулирования рынка финансовых услуг в Украине рассмотрены недостаточно полно.
Органы государственной власти, как глобальный менеджер национальных социально-экономических процессов, оказывают существенное влияние
на формирование условий, необходимых для эффективного функционирования рынка финансовых услуг. Их деятельность способна обеспечить оперативное решение процедурно-организационных вопросов, необходимых
для быстрой и эффективной реализации инвестиций. Именно эти факторы
являются основой определения эффективности функционирования рынка
финансовых услуг.
204
Кроме того, от эффективной организации функционирования институтов ринка финансовых услуг зависят такие показатели, как масса и норма
прибыли, скорость кругооборота капитала.
Субъекты рынка финансовых услуг - это страховые, инвестиционные
и кредитно-финансовые институты, которые выступают посредниками в процессе перераспределения финансовых ресурсов в экономике. Развитие форм
и методов деятельности посредников происходит в соответствии с принципами организации данного вида деятельности.
Можно выделить таких основных участников рынка финансовых услуг:
–– инвесторы;
–– потребители продуктов институтов рынка финансовых услуг;
–– от эффективности государственного регулирования;
–– органы государственной и местной власти.
Потребители, одновременно, могут выступать и в качестве источника
ресурсов.
В данном контексте, органы государственной и местной власти - это
центральные государственные органы и органы местного самоуправления,
реализующие функции регулирования социально-экономического развития.
На динамику основных показателей деятельности субъектов рынка
финансовых услуг существенно влияет величина спроса и предложения на
финансовые ресурсы.
Таблица 1. Динамика активов финансового сектора, %
Субъект
2011 г.
2012 г.
Коммерческие банки
93,6
92,6
Небанковские финансо6,4
7,4
вые организации
2013 г.
91,9
8,1
Источник: [2, С.12]
Общий объем активов небанковских финансовых учреждений, поднадзорных Нацкомфинуслуг, имеет тенденцию к росту.
Так, в течение 2013 года активы таких учреждений выросли на 24,0%
и составили 8,6% ВВП Украины (общие активы за 2012 год составили 7,1%
ВВП).
В 2013 году положительные темпы прироста активов наблюдались почти на всех рынках небанковских финансовых услуг. Наибольший прирост
активов наблюдался в иных кредитных учреждениях (+ 39,9%; по состоянию
на 31.12.2013 г. активы составляли 12,6млрд.грн.) и у финансовых компаний
(+ 33,9%; по состоянию на 31.12.2013 г. активы составляли 39,8 млрд.грн.).
Рост активов продемонстрировали страховые компании (+ 18,1%; по
состоянию на 31.12.2013 г. активы составляли 66,4 млрд.грн.) и негосударственные пенсионные фонды (+ 25,9%; по состоянию на 31.12.2013 г. активы
составляли 2,1млрд.грн.) [2, С.13].
Направления совершенствования государственного регулирования...
205
Одновременно, в течение 2013 года в секторе кредитования небанковскими кредитными учреждениями наблюдается сокращение активов. В кредитных союзах активы уменьшились на 2,2% (по состоянию на 31.12.2013
г. активы составляли 2,6 млрд. грн.), у ломбардов на 2,6% (по состоянию на
31.12.2013 г. активы составляли 1,5 млрд.грн.) [2, С.13].
При условии непрерывного протекания процессов на рынке финансовых услуг, слаженной работы сегментов соответствующей инфраструктуры,
участники рынка имеют возможность реализовывать свои интересы в полном
объеме.
Успешность выполнения рынком финансовых услуг функций ценообразования и регулирования спроса и предложения зависит:
–– от наличия и эффективного функционирования необходимой
инфраструктуры;
–– от основных показателей совершенных участниками рынка операций
и сделок.
Уполномоченные органы государственной власти, в процессе регулирования рынка финансовых услуг, должны влиять на:
–– субъектов рынка финансовых услуг, с целью более полного вовлечения
имеющихся ресурсов и эффективного их использования;
–– инфраструктуру рынка финансовых услуг, с целью содействия ускорению движения финансовых ресурсов.
Таким образом, органы государственного управления должны сформировать механизм регулирования процессов распределения и перераспределения ресурсов с целью максимального обеспечения спроса на финансовые
услуги при сложившейся структуре предложения.
Под государственным регулированием рынка финансовых услуг мы понимаем целенаправленное воздействие органов государственного управления
на процессы движения финансовых ресурсов, предоставление финансовых
услуг, а также на их участников, осуществляемое с целью придания определенной направленности деятельности финансовых институтов и обеспечения,
тем самым, прогнозируемых результатов.
Основной целью регулирования ринка финансовых услуг является
стимулирование деятельности его субъектов путем наиболее эффективного
использования имеющихся ресурсов в результате их аккумуляции в конкретных инвестиционных проектах, наиболее приоритетных для общества.
В Украине государственное регулирование рынка финансовых услуг
осуществляется в соответствии с установленными обязательствами и требованиями к деятельности потребителей и участников рынка финансовых услуг
с учетом его стандартов, государственной регистрации финансовых учреждений, лицензирования и контролем за их профессиональной деятельностью,
защиты интересов потребителей.
Важным элементом системы государственного регулирования рынка
финансовых услуг является пруденциальный и инспекционный надзоры.
206
По результатам проведенного анализа оценки финансового состояния
финансовых учреждений (пруденциальный надзор) к нарушителям применены меры приведенные в табл. 2.
Таблица 2. Меры воздействия в результате пруденциального надзора
Сумма
Сумма
взысканных
Субъект
Меры воздействия
финансовых
финансовых
санкций, тыс. грн.
санкций, тыс. грн.
Страховые
424
931,6
525,3
компании
Кредитные
489
872,1
163,2
организации
Финансовые
компании
242
1549,0
459,0
и ломбарды
Негосударственные пенсионные
24
52,7
32,3
фонды
Анализ результатов инспекционного надзора приведен в табл.3.
Таблица 3. Меры воздействия в результате инспекционного надзора
Сумма взысканСумма финанМеры
ных финансовых
Субъект
совых санкций,
воздействия
санкций, тыс.
тыс. грн.
грн.
Страховые компании
430
615,4
511,7
Кредитные
87
581,4
329,8
организации
Финансовые компа108
399,2
239,7
нии и ломбарды
Негосударственные
13
39,1
5,1
пенсионные фонды
С учетом вышеуказанного, типичными, на наш взгляд, могут быть следующие этапы процесаса регулирования рынка финансовых услуг, осуществляемые последовательно или параллельно-последовательно:
–– наличие объектов регулирования;
–– формулирование задач регулирования;
–– формирование совокупности целей регулирования;
–– оценка и выбор инструментов;
–– разработка алгоритма регулирования;
Направления совершенствования государственного регулирования...
207
–– разработка альтернативных вариантов;
–– реализация мероприятий.
Их последовательное и комплексное выполнение будет способствовать
эффективности регулирующего воздействия.
Указанные этапы предложенного подхода, во многом, определяют не
только технологию, но и содержание процесса регулирования.
Выводы
Решение проблем функционирования рынка финансовых услуг, повышение эффективности деятельности его институтов невозможны без специального организационно-экономического механизма регулирования.
Необходимо отметить, что накопленный опыт в этом направлении
еще незначителен, а сам механизм регулирования нуждается в глубоких
преобразованиях.
Исходя из обособленности субъектов данного рынка, организационно-экономический механизм регулирования должен быть двухуровневый
и иметь шесть основных функциональных подсистем.
На общегосударственном уровне, функции организации управления и контроля осуществляет Национальная комиссия, которая осуществляет государственное регулирование в сфере рынков финансовых услуг
(Нацкомфинуслуг).
На базовом уровне для обеспечения постоянного и действенного контроля за ходом выполнения задач и мероприятий процесса регулирования
целесообразно создать координационный совет.
Главной его задачей должен стать ежеквартальный анализ выполнения
поставленных задач, определение причин отклонения от плановых показателей, подготовка предложений по устранению выявленных отклонений.
Современная система регулирования рынка финансовых услуг должна
базироваться на принципах, предусматривающих: защиту прав и интересов
участников со стороны государства; прозрачность и доступность информационной базы, необходимой для принятия решений; поддержку добросовестной конкуренции; функционирование государственного органа регулирования
с четко определенными функциями и полномочиями; поддержку инноваций
в данной области.
Эффективность механизма государственного регулирования рынка
финансовых услуг Украины может быть достигнута только при условии соблюдения указанных принципов.
•• Рыбчак В.И., Теоретические и практические аспекты государственного регулирования предпринимательской деятельности в Украине, Zeszyty Naukowe
PWSZ w Płocku. Nauki Ekonomiczne 2012, №15.
208
•• Отчет про деятельность Национальной комиссии, которая осуществляет
государственное регулирование в сфере рынков финансовых услуг, Киев 2014.
•• Рыбчак Е.С., Финансовые аспекты процесса детенизации экономики Украины,
Сборник научных трудов Уманского национального университета садоводства
2012, №81.
DIRECTIONS OF STATE REGULATION
IMPROVEMENT OF THE FINANCIAL SERVICES
MARKET IN UKRAINE
Summary
The article describes the features of the functioning of the financial services
market in Ukraine. Investigate the structure of the financial services market.
The directions of improving state regulation of the financial services market in
Ukraine. In the article analyzes the financial market tools.
Key words: financial services market, government regulation, structure, public
authorities.
Гузар Б.С.
Цыкалюк А.С.
УПРАВЛЕНИЕ
КОНКУРЕНТОСПОСОБНОСТЬЮ
ПРОДУКЦИИ
В статье обобщены исследования ученых, которые в своих трудах анализировали проблемы дефиниции «Управления конкурентоспособностью
продукции», приведены основные подходы ее толкования и отображено собственное определение относительно очерченной проблемы. Раскрыта модель
управления конкурентоспособностью продукции, основные ее составляющие
и структурные элементы.
Вступ
Современные требования ведения бизнеса требуют постоянной адаптации к изменениям. Сегодня уже ни одно предприятие не может быть
уверенным, что эти конкурентные преимущества не будут заимствованы
другими конкурентами. Подавляющее большинство авторов отмечают, что
конкурентоспособность – очень динамическая экономическая категория, на
определение и оценку которой влияет ряд факторов, которые тоже имеют
не статичный характер. Управление конкурентоспособностью продукции на
сегодняшний день не занимает центральное место в общей системе управления предприятием. Именно движение теоретических разработок, концепций
маркетингового подхода в управлении к концепции управления конкурентоспособностью продукции является самым актуальным для менеджмента
предприятия, ведь это уже не просто ответственность за сбыт определенного
отдела, или определенная функция, это интегрированный процесс, который
состоит из нескольких взаимоувязанных составляющих от которых зависит
конкурентоспособность предприятия. Однако, не принимая во внимание
важность управления конкурентоспособностью продукции единственного
подхода определения и механизма управления не предложено до сих пор.
Ввиду того, что основные составляющие данного понятия – «управление» и «конкурентоспособность», сами по себе в научной литературе изложены не однозначно, а продукция дорогого предприятия может классифицироваться за рядом признаков, что в своей совокупности порождает ряд
210
Гузар Б.С. Цыкалюк А.С.
дискуссионных моментов, как к самому определению, так и к методикам
управления.
Вопросами управления конкурентоспособностью продукции занимались такие ученые как Ф. Котлер, М. Портер, Ж.-Ж. Ламбен, В. Благоєва, Г.
Л. Багиев, Г. Л. Азов, А. П. Челенков, Р. А. Фатхутдинов, А. Ю. Юданов, Т.
Д. Маслова, І. М. Лифиц и другие.
Анализ экономической литературы, монографий, научных статей позволяет сделать выводы, что определению управления конкурентоспособностью продукции посвящено недостаточно внимания.
Сабецкая Г. Р. под управлением конкурентоспособностью продукции
понимает «совокупность мероприятий, которые осуществляются в процессе
разработки, проектирования, производства, продвижения, реализации и послепродажного обслуживания продукции с целью создания ее привлекательности для конечного потребителя, и предусматривает сбалансированное
влияние на экономические показатели деятельности предприятия исходя из
критерия прибыли» [7].
Одним из ведущих факторов, которые формируют стойкое конкурентное преимущество, автор считает заинтересованность торговых предприятий в продукции, которую оно производит. Собственную модель конкурентоспособности продукции автор рассматривает как совокупность трех
составляющих:
1) социальный аспект удовлетворения спроса;
2) получение прибыли и выгоды производителем;
3) получение прибыли торговыми предприятиями.
По нашему мнению, такая совокупность факторов стратегически ориентирует, учитывая при разработке или проектировании продукта, прежде
всего, нормы прибыли и цену изделия, автор в меньшей мере делает акцент
на другие составляющие конкурентоспособности – качество, ассортимент,
сервис, послепродажное обслуживание и потому подобное.
Бондаренко С. М. отмечает, что управление конкурентоспособностью
продукции должно быть рейтинговым, то есть направленным на создание
и поддержку конкурентных преимуществ путем влияния на факторы, условия,
источники и методы их формирования с использованием рейтинговых оценок.
На конкурентоспособность изделий легкой промышленности влияет большое
количество факторов разнообразной природы, которые имеют иерархическую
структуру. К факторам первого порядка отнесено качество, цена изделия,
соответствие направлениям моды, репутацию производителя, соотношения
спроса и предложения на рынке, маркетингу и коммерческие составляющие
Управление конкурентоспособностью продукции
211
потребительской стоимости и другое [1]. Не соглашаемся с позицией автора,
в контексте отождествления цены и качества изделия с перечисленными факторами. Считаем, что конкурентные преимущества и факторы конкурентных
преимуществ(факторы) это не тождественные понятия, потому объединять
их нельзя, особенно когда эти понятия рассматриваются из позиций прямого
и непосредствованного влияния на конкурентоспособность. Группа авторов
Т. А. Бурцева, В. С. Сизов, О. А. Цень считают, что обеспечение конкурентоспособности – это, прежде всего, философия управления всей системой
в условиях рынка, который ориентируется на решение следующих задач :
1) исследование потребностей потребителей и тенденций их развития;
2) оценка поведения и возможностей конкурентов;
3) исследование состояния и тенденции развития рынка;
4) познание окружающей среды и ее тенденции;
5) научится создавать такой товар, чтобы потребитель отдал преимущество ему, а не товару конкурента;
6) ориентировать реализацию перечисленных заданий на долговременную перспективу [2].
Конечной целью деятельности предприятия является выпуск продукции, которая полностью отвечала бы требованиям целевого рынка. Такой
результат обеспечивает комплексная система управления качеством и конкурентоспособностью продукции на предприятии, потому ее разработка,
внедрение и функционирование является основанной для выпуска высококачественной продукции на предприятии [2]. Однако, следует отметить, что
мы не отделяем качество от конкурентоспособности продукции, так как она
является неотъемлемой ее составляющей.
Учитывая определение рассмотренные выше, и в частности сущность
конкурентоспособности, отмечаем, что под управлением конкурентоспособностью продукции следует понимать процесс идентификации, планирования,
формирования, содержания и наращивания (нагромождение) конкурентных
преимуществ продукции на каждом этапе создания добавленной стоимости
с целью повышения уровня конкурентоспособности продукции или удерживания его на запланированном уровне. Процесс идентификации – это
выявление неких факторов, которые в будущем могут привести к созданию
ключевого фактора успеха как составного элемента конкурентного преимущества. Планирование конкурентоспособности продукции второго порядка
начинается на стадии реализации продукции первого порядка и заключается
в выявлении ряда несоответствий предложения потребностям рынка. Полученная информация корректируется и является обязательной для прогнозирования – начального этапа планирования. С помощью методов планирования
осуществляется расчет показателей, которые в процессе создания (формирование) конкурентных преимуществ должны им отвечать.
Формирование конкурентных преимуществ – совокупность процессов,
которые позволяют выделить и контролировать соответственно план образования конкурентных преимуществ продукции на каждом этапе создания
212
добавленной стоимости. Одним из стратегических компонентов определения
управления конкурентоспособностью продукции является политика содержания существующих и реализации потенциальных конкурентных преимуществ. Содержание конкурентных преимуществ – недопущение миграции
ценности, которое на данный момент осуществляется изготовлением усовершенствованной продукции, а в перспективе более интенсивного привлечения
покупателя (новые методы).
Наращивание конкурентных преимуществ – количественный и качественный рост конкурентных преимуществ продукта второго порядка в сравнении с продуктом первого порядка. Этапами создания добавленной стоимости следует считать те, которые предложены М. Портером:
1) обеспечение поставок сырья;
2) выполнение работ (производство продукции, предоставление услуг);
3) обеспечение сбыта продукции;
4) маркетинг и продажа;
5) обслуживание (в том числе гарантийное) [6].
Основные виды деятельности, отмеченные автором, отображают этапы,
на которых менеджером осуществляется контроль формирования конкурентных преимуществ продукции в соответствии с запланированными. Особенное
внимание следует сосредоточить на качестве и стоимости сырья, которое
поступает на предприятие. В зависимости от его параметров на входе менеджеры могут определить показатели конкурентоспособности продукции на выходе; спрогнозировать пределы отклонений и определить акценты контроля.
С целью получения потребителем продукции соответствующего качества производитель обязан осуществлять мониторинг потребностей, а со
стороны предприятия – должна вестись мощная пропаганда по критериям
качества сырья. Также не менее весомым является тот факт, что высокое
качество должно отвечать цене, которая складывается при определенных
рыночных условиях.
Как видно из таблицы 1, управление конкурентоспособностью продукции разделяется на два уровня – стратегический и оперативный. Стратегический уровень призван обеспечивать наращивание и удерживание конкурентных преимуществ продукции.
213
Таблица 1.Модель управления конкурентоспособностью продукции
Идентификация
Планирование
Формирование
Стратегичефакторов
конкурентных
ский УКП
преимуществ
1
2
3
4
- планирование
Содержание
- осуществление долсертификации
госрочных договорных
продукции и ее
- инновации;
отношений;
структура;
- тенденции конъюн- совместимые коммер- планирование
ктуры рынка;
мероприятий по
ческие бизнес- про- автоматизация;
получению отли- екты ;
- безотходное
- организация или причия качества;
Наращивание производство;
нятие участия в
- дешевые финансомероприятиях из отлидеятельновые ресурсы
чия качества;
сти на основе
партнерского
- сертификация
маркетингу
- идентификация
- формирование конкуОперативный факторов
рентных преимуществ
УКП
- определение
структуры модели
качества за рис.
За элементами:
2 для каждого
-качество сырья;
продукта;
-качество обработки(- определение па- - контроль формиротехнологий);
раметров входных вания качества про-качество
Управление
для каждого эле- дукции в соответствии
транспортировки;
качеством
мента качества;
с моделью на стадии
-качество упаковки;
- первичная фик- снабжения, производ-качество кадров;
сация качества :
ства и сбыта
-качество хранения;
- ориентация
-качество
качества на внешиспользования
них конкурентов
и потребности
потребителей
214
1
ассортиментом
себестоимостью
2
3
структуры ассор- структура ассорти- тимента (состоямента по
ние и
ширине и глубине;
векторы
- часть продукции для развития);
экспорта к общему
обновления
объему;
- показатель иннова- ассортимента;
ционных ожиданий
- план объема
потребителей;
экспорта;
- структура ассорти- - расчет показателя инновацимента за
онных ожиданий
типом товарного
потребителей;
поведения
[3, c. 330];
- брендинг
брендинга за
западноевропейской моделью
- определение
модели себестоимости с основны- цены сырья;
ми ценообразую- себестоимость
щими;
обработки;
- первичная фик- цены
сация стоимости
транспортировки;
сырья;
- стоимость упаковки;
- прогноз себесто- стоимость хранения;
имости по отдель- норма прибыли
ному продукту,
и налога;
выходя из полу- определение совреченных данных;
менных методов уче- определение
та себестоимости;
ценовых пределов
- ориентация на
с целью ориенсебестоимость
тации на услуги
продукции
дистрибьютора
конкурентов
или реализация
товаров собственными силами
4
- реализация плановых
норм по ассортименту
подготовки к сбыту
- контроль формирования себестоимости
продукции в соответствии с моделью на
стадии снабжения,
производства и подготовки к сбыту
Это возможно сделать путем формирования конкурентных преимуществ предприятия, которые являются факторами, что формируют конкурентные преимущества продукции. Конкурентные преимущества предприятия
– это стратегические факторы, которые формируют конкурентные преимущества продукции, автоматизация процессов (в том числе и производства);
внедрение инноваций и модернизация; внедрение безотходного производства;
215
получение доступа к дешевым финансовым ресурсам; государственный заказ
другие преимущества предприятия.
Все перечисленное непосредствовано через факторы положительно
влияет на качество и себестоимость продукции в долговременной перспективе. На уровне планирования стратегического управления конкурентоспособностью продукции, прежде всего, прогнозируется влияние созданных
конкурентных преимуществ предприятия на формирование конкурентных
преимуществ продукции. Также осуществляется планирование мероприятий
по сертификации и по отличию качества продукции как такового, что способствует повышению качества на длительный срок. Деятельность же должна быть основана на партнерском маркетинге, маркетинге диалога, который
предусматривает привлечение к созданию продукции потребителей совета
недопущения (или прогнозирование) миграции ценности.
На уровне формирования стратегического управления конкурентоспособности продукции проводится контроль на соответствие запланированным мероприятиям, в том числе проведение переговоров относительно
осуществления деятельности как с поставщиками, так и с покупателями на
долговременных условиях. Оперативное управление конкурентоспособностью продукции состоит из четырех равноценных уровней:
1) управление качеством;
2) управление ассортиментом;
3) управление себестоимостью и ценой;
4) управление сбытом.
Однако, не принимая во внимание равноценность уровней управления, управление качеством, есть, как отмечают подавляющее большинство
авторов, главным фактором конкурентоспособности продукции. Некоторые
авторы даже предлагают рассматривать качество в сочетании с понятием
конкурентоспособность как таковые, что являются равнозначными. Следовательно, управление качеством на уровне идентификации факторов конкурентных преимуществ состоит из ряда элементов. Приведенные элементы
в своей совокупности на разных стадиях процессов предприятия на выходе
формируют качество определенного уровня.
Идентификация элементов позволяет процессу планирования создать
модель, которая определяет параметры продукта наивысшего качества и показатели качества продукции, которое может быть получено на выходе при
выборе доступной комбинации. На данном рисунке определены элементы
качества с отмеченными уровнями. Чем высший уровень элемента, тем низшее качество соответственно. «Идеальный» продукт согласно рисунку будет
определяться рядом элементов качества с показателем 1.
Следовательно, модель позволяет:
1) определить идеальное качество, уровень которого следует достичь;
2) смоделировать возможное качество на выходе;
3) разработать перечень мероприятий по выполнению запланированных
элементов качества в процессе их формирования.
216
На стадии планирования определяются параметры входа в систему,
которые позволяют очертить инструменты и методы контроля, а также проинформировать и сориентировать поставщиков сырья. Такой «фильтр» может быть сформирован: нормативными актами, национальными (а в случаях
экспорта и международными) стандартами качества, а главнее всего – требованиями потребителей готовой продукции. На этапе формирования качества
осуществляется контроль ключевых факторов успеха на стадии снабжения,
производства и сбыта. Идентификация факторов конкурентных преимуществ
при управлении ассортиментом позволяет сформировать ряд показателей,
которые определяют направления планирования ассортимента [5].
Анализ структуры имеющегося и возможного ассортимента как за глубиной так и шириной, расчет частоты обновления позволит определиться
с возможным эго расширением. Анализ структуры экспорта дает возможность определить приоритетные продукты с целью увеличения их количества,
охватывания новых иностранных рынков [4]. Определение инновационных
ожиданий потребителей позволит дать ответ на вопрос: выгодно ли экономически внедрять новый продукт (или модернизировать имеющийся), готовы
ли технически (в случае использования хмелепродуктов) потребитель к новому продукту, существуют ли инвестиционные предпосылки инновационного
внедрения.
Планирование конкурентных преимуществ на уровне управления ассортиментом начинается с момента утверждения структуры ассортимента по
идентифицированным параметрам на установленный период. Также к этому
уровню управления ассортиментом принадлежит планирование обновления
ассортимента, объемов экспорта продукции, структуры ассортимента по типу
поведения товара с целью установления акцентов на продукты, которые могут
быть восприняты как товарный бренд. На этапе формирования конкурентных преимуществ за ассортиментом проводится контроль запланированных
мероприятий, фиксация отклонений и их ликвидация.
Аналогично идентификации элементов качества определяются основные факторы конкурентных преимуществ себестоимости: стоимость сырья,
себестоимость обработки, стоимость транспортировки, упаковки, заработная
плата кадров, стоимость хранения, нормы прибыли и налога и тому подобное.
Также для эффективного управления следует применять разные методы учета
себестоимости, которая позволяет определить не только составляющие и стоимость собственной продукции, но и ориентировать ее на рыночные цены.
При планировании определяются с нормативами затрат идентифицированных
элементов, что позволяет управлять расходами в процессе создания продукта,
определить методы корректировки возможных отклонений.
217
Рис. 1. Ключевой фактор успеха как промежуточное звено между конкурентными преимуществами и факторами конкурентных преимуществ на
примере качества упаковки продукции
Факторы конкурентных преимуществ
- качество материалов на
входе 1
- качество хранения 1
- качество транспортировки 1
- квалификация кадров 1
- качество технологий 1
- качество материалов на
входе 2
- качество хранения 2
- качество транспортировки
2
- качество технологий 2
- качество на входе 2
КАЧЕСТВО КАК
ХАРАКТЕРИСТИКА ЧТО
ФОРМИРУЕТ СПРОС
- качество обработки 1
- качество упаковки 1
Конкурентное
преимущество
Ключевые
факторы
- качество
транспортировки 2
С позиции конкурентоспособности
продукции на примере качества
Важным моментом при планировании отмеченного конкурентного
преимущества является определение соотношения таких трех составляющих
конкурентоспособности продукции: изготовление продукции определенного
уровня качества, широты ассортимента и цены изделия. Определение точки
безубыточности, как для единицы продукции, так и для ассортимента в целом.
На этапе формирования себестоимости осуществляется контроль в соответствии с рассчитанными нормативными показателями, фиксация отклонений
и их ликвидация. Значительную роль для осуществления контроля играет
уровень организации и развития управленческого учета [7]. Управление сбытом предусматривает, кроме мероприятий 4 Р (price, promotion, place, product)
получения таких параметров продукции, которые были предложены на стадии
ее разработки маркетинговым отделом при помощи:
1) сравнения промежуточных результатов и созданием конкурентных
преимуществ продукции с потребительскими ожиданиями и конъюнктурой рынка;
2) определения ценностных параметров с целью активного информирования потребителя, такими данными как инновационность, уникальность, незаменимость и тому подобное;
3) исследования направленого сервисного обслуживания, вариантов продвижения товара и потому подобное;
4) планирование брендинга, каналов распределения и сбыта.
218
Формирование конкурентных преимуществ отделом сбыта это: реализация идеи бренда, эффективная реклама, реализация сервисных предложений, скидок и тому подобное [8]. Процесс фактической реализации
конкурентных преимуществ продукции позволяет обнаруживать главные
требования потребителей, которые следует учесть в изготовлении нового продукта, изменения структуры ассортимента, снижения цены. На данном этапе
происходит первичная идентификация факторов конкурентных преимуществ.
Приведенная модель построена в соответствии с нашим виденьем
управления конкурентоспособностью продукции и позволяет на всех приведенных этапах, как на оперативном, так и на стратегическом уровнях определиться с элементами объекта, методами и инструментами управления.
Выводы
В результате проведенных исследований определенно, что управление
конкурентоспособностью продукции – это процесс идентификации, планирования, формирования, содержания и наращивания конкурентных преимуществ продукции на каждом этапе создания добавленной стоимости с целью
повышения уровня конкурентоспособности продукции или удерживания его
на запланированном уровне. Построена модель, которая позволяет менеджменту на всех приведенных этапах, как на оперативном, так и на стратегическом уровнях определиться с элементами объекта, методами и инструментами
управления конкурентоспособностью продукции.
Дальнейшие исследования могут быть направлены на создание карт
качества, себестоимости, ассортимента, методов сбыта, которые дадут возможность на практике вносить изменения в процесс создания ценности в соответствии с запросами потребителей и конъюнктурой рынка; разработку
методик расчета показателя инновационных ожиданий потребителей.
•• Бондаренко С. М. Рейтинговое управление конкурентоспособностью продукции промышленных предприятий(на примере обувного производства). Автореф. на получ. науч. степ. к.э.н. 2002. – 23 с.
•• Бурцева Т. А. Управление маркетингом: [учебное пособие] / Т. А. Бурцева,
В. С. Сизов, О. А. Цень. 2005. – 271 с.
•• Кухарук А. Д. Классификация и анализ методов оценки конкурентоспособности промышленных предприятий / А. Д. Кухарук // Проблемы системного
подхода в экономике: электронное научное специализированное издание. –
№ 1. – 2011 – Режим доступа: http://www.nbuv.gov.ua/e-journals/PSPE/2011_1
•• Лисовская Л. С. Оценка и регулирование конкурентоспособности продукции:
дис. канд. экон. наук: спец 08.02.03 / Л. С. Лисовская. – Львов, 2013 – 157 с.
•• Маркетинг: основы теории и практики :[учебник] / В. И. Беляев. – М.: КНОРУС, 2009. – 672 с.
219
•• Портер М. Конкуренция :[пер. с англ.] / М. Портер. – М.: Издательский дом
«Вильямс», 2012. – 608 с.
•• Сабецкая Г. Р. Рыночная модель конкурентоспособности продукции / Г. Р.
Сабецкая // Маркетинг. – 2006. – №1(86). – С. 29–33.
•• Уланчук В. С. Конкуренция и методы определения конкурентоспособности
[Электронный ресурс] / В. С. Уланчук, В. А. Лысенко // Сборник научных
трудов Уманского государственного аграрного университета. – Вып. 70 (Ч.
2 – Экономика). – 2009 – Режим доступа: http://udau.edu.ua/library.php
MANAGEMENT OF COMPETITIVE PRODUCTS
Summary
The researches of scientists analyzing the problem of a definition “Management of production” are summarized in this article. The main approaches to its
interpretation are given and their own determination of the outlined problem is
reflected. The model of management of competitiveness of products, its basic
components and structural elements is disclosed.
Key words: competitiveness of products, management of competitiveness,
competitive advantage, a combination of factors, quality control, monitoring
of needs
Рыбчак В.И.
АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ
ГОСУДАРСТВЕННОГО
РЕГУЛИРОВАНИЯ
ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСКОЙ
ДЕЯТЕЛЬНОСТИ
В условиях реформирования национальной экономики, предпринимательский сектор способствует повышению эффективности функционирования хозяйственного комплекса, качества жизни граждан. Развитие предпринимательского сектора в развивающихся странах является основой рыночных
преобразований. Эта особая сфера национальной экономики выступает в качестве одного из главных факторов формирования среднего класса, развития
демократии и построения гражданского общества.
Проблемы повышения эффективности государственного регулирования сектора малого предпринимательства рассматриваются в научных трудах
З. Варналия, Л. Воротиной, А. Кужель и других ученых.
Вместе с тем, отдельные аспекты формирования механизма государственного регулирования предпринимательской деятельности нуждаются
в дополнительном изучении.
Реализация государственной экономической политики, роста конкурентоспособности Украины, в значительной степени должны ориентироваться
на создание оптимальной системы поддержки развития малого и среднего
предпринимательства. Чрезвычайно важным фактором функционирования
системы поддержки предпринимательской деятельности является формирование в стране благоприятной институциональной среды [1, С.30].
222
Рыбчак В.И.
Анализ географических особенностей предпринимательской активности в Украине указывает на то, что подавляющее количество средних и малых предприятий сосредоточено в Днепропетровской, Донецкой, Киевской,
Львовской, Одесской, Харьковской областях и в городе Киеве. Наименьшие
количественные показатели демонстрируют Волынская, Закарпатская, Ивано-Франковская, Ровенская, Тернопольская, Черновицкая области и город
Севастополь.
В 2012 году показатель количества средних и малых предприятий на 10
тыс. чел. населения, в сравнении с 2011 годом, уменьшился с 5 до 4 единиц
для средних предприятий и с 77 до 76 единиц для малых.
В региональном разрезе большие значения данного показателя в городах Киеве и Севастополе, Одесской, Киевской и Харьковской областях. Самые
низкие показатели количества малых предприятий на 10 тыс. чел. в Тернопольской, Сумской, Закарпатской, Черновицкой и Ровенской областях [2, С.6].
Вышеизложенные данные свидетельствуют о наличии существенных
региональных диспропорций социально-экономического развития. Во многом
это объясняется тем, что в экономически развитых регионах сформировалась
благоприятная предпринимательская среда. Безработица в них, в целом, ниже
среднего уровня по стране, а темпы приватизации государственных предприятий, уровень доходов на душу населения и объемы привлечения инвестиций
гораздо выше.
Помимо этого, объективными условиями развития предпринимательства в Украине является наличие рыночных отношений и различных форм
собственности, экономическая свобода и самостоятельность товаропроизводителей, финансово-кредитная система, инфраструктура поддержки
предпринимательства.
Необходимо учитывать то, что деятельность субъектов предпринимательства, как элемент хозяйственного механизма страны, нуждается в соответствующем регулировании со стороны компетентных государственных
органов. В научной литературе постсоветского периода существуют различные взгляды на роль государства в регулировании деятельности субъектов
хозяйствования.
Мы придерживаемся научного подхода, который обосновывает ведущую роль государственного регулирования экономики.
В современных условиях сущность экономических функций государства состоит в создании благоприятной предпринимательской среды, результатом функционирования которой является обеспечение экономического
роста.
Актуальные проблемы государственного регулирования...
223
Таблица 1. Основные показатели развития малых предприятий
Доля малых
Доля наемных
Количество
Среднегодовая
предприятий
работников
малых
численность
в общем объеме
в общей
Год
предприятий
персонала на
реализованной
численности
в расчете на 10 малых предприпродукции,
наемных
тыс. населения ятиях, тыс. чел.
услуг, %
работников, %
2000
44
1709,8
15,1
8,1
2001
48
1807,6
17,1
7,1
2002
53
1918,5
18,9
6,7
2003
57
2034,2
20,9
6,6
2004
60
1928,0
20,2
5,3
2005
63
1834,2
19,6
5,5
2006
72
2158,5
23,5
18,8
2007
76
2154,3
23,7
18,1
2008
72
2156,7
24,3
16,3
2009
75
2152,0
25,3
16,7
2010
78
2043,7
26,1
15,8
2011
77
2011,8
26,1
14,5
2012
76
1951,6
25,7
15,1
Источник: [2; 3]
Отечественное предпринимательство, как самостоятельное социально-экономическое явление, существует и развивается в сложных условиях
трансформационной экономики с присущими ей проблемами. На снижение
роли субъектов малого и среднего бизнеса влияют значительное налоговое
давление, наличие разного рода административных барьеров, ограничения
финансово-кредитных ресурсов, слабость материальной, технической, финансовой, менеджерской и кадровой составляющей деятельности малого
предпринимательства [1, С.5].
Так, сложность процедуры получения банковского кредита, отсутствие
ликвидного имущества под залог является значительным препятствием развития малого предпринимательства.
Согласно опросу банков, которое проводил Центр социально-экономических исследований - «CASE Украина» в мае-июне 2013 года, объем
портфеля кредитов малому и среднему бизнесу в 2012 году в большинстве
банков был более чем на 30% ниже, чем в предкризисном 2008-году. Банки
подтверждают, что их требования к финансовому состоянию и залога от малых и средних предприятий-заемщиков стали жестче, они чаще отказывают
таким клиентам в предоставлении кредитов по сравнению с докризисным
периодом, при этом доля кредитов на развитие бизнеса уменьшилась [2, С.15].
224
Рыбчак В.И.
Для минимизации негативного влияния данного фактора необходимо
внедрять схемы микрокредитования малого предпринимательства, в которых
государство будет выступать гарантом части кредита.
Залог, в каждом конкретном случае, необходимо определять индивидуально и использовать такие альтернативные механизмы обеспечения обязательств как гарантии. Предоставление безвозвратной финансовой помощи
может быть возможным только в случае социальной значимости бизнеса и на
конкурсной основе.
Финансовые ресурсы Фонда поддержки предпринимательства должны направляться в регионы с наименьшими показателями развития бизнес
структур.
Отметим, что установление законодательных гарантий и устранение
административно-бюрократических преград не требует дополнительных
финансовых затрат от государства. Однако, учитывая то, что сектор малого
предпринимательства сравнительно не давно начал развиваться и это происходит не эволюционным путем, как в странах Европейского Союза, США, а
в результате радикальных изменений в экономике, он требует значительной
информационной и финансово-кредитной поддержки. Вместе с тем, для реализации всех запланированных мероприятий Программы поддержки развития
малого предпринимательства в Украине недостаточно средств. Так, в соответствии с решениями советов АР Крым, областей, городов Киева и Севастополя в 2013 году утверждены объемы средств на реализацию мероприятий
указанных программ в сумме 53,6 млн. грн., что составляет 32,3% от запланированного объема финансирования.
Указанный объем утвержденного финансирования программных мероприятий на 42,7% является большим, по сравнению с 2012 годом, в котором
он составил 30,7 млн. грн.
Наибольшие объемы финансирования на выполнение региональных
и местных программ развития малого и среднего предпринимательства были
утверждены в областных бюджетах г. Киева - 30,0 млн. грн., АР Крым – 4,4
млн. грн., Одесской области – 3,8 млн. грн., Черниговской области - 2,45 млн.
грн., Сумской области - 2,3 млн. грн., Кировоградской и Ивано-Франковской
областей - по 1,5 млн. грн [2, С.12].
В некоторых областях на финансирование региональных и местных
программ развития малого и среднего предпринимательства в течение 2013
года так и не были утверждены соответствующие объемы средств (Киевская,
Луганская, Полтавская, Тернопольская области).
В 2013 году из бюджетов областей, Автономной Республики Крым,
городов Киева и Севастополя на реализацию мероприятий региональных программ и местных программ развития предпринимательства потрачено 21,7
млн. грн., что на 22,1% больше, в сравнении с 2012 годом, в котором общий
объем использования денежных средств составил 14,9 млн. грн [2, С.12-13].
Актуальные проблемы государственного регулирования...
225
В то же время, в развитых странах государственное финансирование
малого предпринимательства значительно больше, так, в Германии - 3 млрд.
евро, Франции - 980 млн. евро, Японии - 1,7 млрд. дол., США - 16 млрд. дол.
Необходимо отметить, что выполнение региональных программ развития малого предпринимательства в полной мере возможно только при условии стабильности их финансирования. В Указе Президента Украины «О
государственной поддержке малого предпринимательства» предусмотрено
для поддержки малого бизнеса выделять не менее 0,5% годовых доходов
местных бюджетов. Вместе с тем, это создает дополнительную нагрузку на
бюджеты дотационных регионов. Для решения этой проблемы необходима
финансовая помощь из фондов государственного бюджета.
Выводы
Исследование современного состояния малого предпринимательства
позволяет сделать вывод, что на сегодняшнем этапе его развития первоочередной проблемой является создание благоприятной сферы его деятельности, что позволит обеспечить рациональное использование его ресурсного
потенциала, условия равноправного партнерства, повысить уровень жизни
населения, мотивацию к трудовой деятельности.
На сегодняшний день процесс регулирования предпринимательского
сектора недостаточно скоординированный как на общегосударственном, так
и на региональном уровнях. Чтобы избежать этого, законодательство должно дать четкие ответы о полномочиях органов управления, их функциях
и задачах.
Анализ действующей модели распределения полномочий в процессе
регулирования сектора малого предпринимательства между тремя уровнями государственного управления (высшие органы государственной власти
- Верховный Совет Украины, Кабинет Министров; региональные органы
- областные и районные советы, областные и районные администрации, а
также советы городов областного подчинения; органы местного самоуправления - сельские и городские советы и их исполнительные комитеты), свидетельствует о необходимости ее оптимизации с делегированием большинства
полномочий на базовый уровень.
•• Состояние и перспективы развития предпринимательства в Украине /К. Ващенко, З. Варналий, А. Кужель, В. Геец, Э. Либанова, Киев 2008.
•• Аналитический отчет о состоянии и перспективах развития малого и среднего предпринимательства в Украине, Киев 2014.
•• Численность наемных рабочих на предприятиях по видам экономической
деятельности в 2012 году. [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http://
www.ukrstat.gov.ua/operativ/operativ2013/fin/kp_ed/kp_ed_u/knp_ed_u_2012.htm
226
Рыбчак В.И.
•• Рыбчак В.И., Курмаев П.Ю. Современные направления реализации концепции электронного управления, Zeszyty Naukowe PWSZ w Płocku. Nauki
Ekonomiczne 2014, №20.
ACTUAL PROBLEMS OF STATE BUSINESS
REGULATION
Summary
The article is devoted to the study of peculiarities of the formation mechanism of
state regulation of business. We studied the factors that affect entrepreneurial activity. Substantiated proposals to improve the efficiency of business regulation.
Key words: state regulation, mechanism, small business, efficiency
Eric Garland
REFLECTIONS ON THE BALCEROWICZ
PLAN
„Commit all cruelties at once”1 Nicolo Machiavelli.
If one were to reflect on the economic changes that were to be taking place in
Poland starting 1989 and being carried out through the subesquent years, it would
be necessary to look at what the plan of the open market economy was and how
was it to be carried out.The free elections in Poland of 1989 saw a partial transition
of power from the PZPR to NSZZ Solidarność and their allies in the Sejm. The
word partial is used because, although the NSZZ won a decisive victory winning
all of the 35% of the seats that they were allowed, they were not permitted to have
a majority of seats in Sejm due to arrangements which had been made previously
that year.2 The plan of an open market economy was to be adapted and the main
organiser of the Plan was to be Leszek Balcerowicz.
The entire concept of Polish transition was based on the models and works
of Balcerowicz, who put down the ground work for the economic, and to a lesser degree political changes, that would occur in Poland. The objective of this
work is to analyse the Balcerowicz plan and how effective it was in achieving it’s
goals. The plan was to be passed through the Polish Parliament, the Sejm, yet this
was not an easy task. In a series of Acts, stretching from 1989 to 1992, the NSZZ
Solidarność later called the OKP and it’s allies, and to lesser agree opponents, all
worked together to pass this program as effeciently and as successfully as was
possible. Through this time, a number of Parliamentary Acts were passed in order
to cover all the objective of the plan. On October 6th the program was presented
on public television and in December the Sejm passed a packet of 11 acts, all of
which were signed by then President General W. Jaruzelski, on December 31, 1989.
Premier Tadeusz Mazowiecki said,” Our plan will be neither perfect, nor easy, but
from this will come in years will be better”.3 These were:
1. Act on Financial Economy Within State-owned Companies, which allowed for
state-owned businesses to declare bankruptcy and ended the fiction by which
companies were able to exist even if their effectiveness and accountability was
close to none.
N. Machiavelli, The Prince, Pelican Books,1977. pp 28.
A. Garlicki, Rycerze Okraglego Stol, PWN, Warszawa, 1991. pp 64-78.
3
T. Mazowiecki, TVP, October 31st,1989. (News Broadcast)
1
2
228
Eric Garland
2. Act on Banking Law, which forbade financing the state budget deficit by the
national central bank, NBP, and forbade the issue of new currency.
3. Act on Credits, which abolished the preferential laws on credits for state-owned
companies and tied interest rate to inflation.
4. Act on Taxation of Excessive Wage Rise, introducing the so-called ‘popiwek
tax’ limiting the wage increase in state-owned companies in order to limit
hyperinflation.
5. Act on New Rules of Taxation, introducing common taxation for all companies and abolishing special taxes that could previously have been
applied to private companies through means of administrative decision.
6. Act on Economic Activity of Foreign Investors, allowing foreign companies
and private people to invest in Poland and export their profits abroad.
7. Act on Foreign Currencies, introducing internal exchangeability of the Zloty
and abolishing the state monopoly in international trade.
8. Act on Customs Law, creating a uniform customs rate for all companies.
9. Act on Employment, regulating the duties of unemployment agencies.
10.Act on Special Circumstances Under Which a Worker Could be Laid Off,
protecting the workers of state firms from being fired in large numbers and
guaranteeing unemployment grants and severance pay.4
The acceptance of the open market economy plan by the Polish Sejm clearly
indicates that Parliament was willing to allow this approach to occur. Public opinion
for the plan was also very high as the Poles felt that the only thing keeping them
back from economic prosperity was the socialist/communist system.
1. Price Liberalisation/ Liberalisation of Domestic trade
The first major change of the Plan was the freeing of prices, production
quotas, subsidies and the opening up of trade to competition. The question arises
about the possible impact on the economy of the freeing of these prices.
State subsidies were given out by the Polish government in order to soften
the impact of the price on the consumer. Note that Polish history had had many
revolts in the past, and perhaps most important were the strikes at the Gdańsk
shipyard in 1970. These strikes were over an increase in the price of food. Keeping
the price of food low, particulary staples such as potatoes or bread were important.
In this example the production of more bread requires more resources, and
these resources must be drawn from other uses. To get the extra bread, consumers
must do with less of other goods. Production of this extra bread requires resources
that have more value than the value of the extra bread. Marginal cost is the value
that must be paid to resources in order to produce one more loaf of bread, and this
value exceeds the value of the loaf with the subsidy. The extra cost will be the area
under the old supply curve, or area a+b+c+d. Therefore, the subsidy causes businesses to take valuable resources and to transform them into less valuable output.
Dz. U. 1989, nr 74-75, grudzień 1989.
4
Reflections on the Balcerowicz Plan
229
This area is known in econonmics as welfare loss. There is a waste in this process,
and the triangular area A measures this waste. 5
Hence, this is also very similar to the establishment of the price floor. The
difference being is that the government picks up the cost in the example of a price
subsidy. However, it is important to remember that in Poland there were a myriad
of price ceilings, price floors and price subsidies. However, becasue almost all
prices were set or fixed, the only effective way of figuring out what the real price of
a good was from the black market, but even that is a contraban good itself. However
the most common were price ceilings, which were less expensive for the state to
maintain than were price floors. As mentioned earlier, these phenomena were inherent in the socialist systems of soviet style economies, of which Poland was one.
The greatest impact that the removal of thee subsidies on the country of
Poland would be inflation (Gomułka,1987; Balcerowicz,1991; Kornai, 1980, 1992;
Lavigne, 1993). The reason being would be due to the shortage of the good provided
in the previous system. This is on the supply side where a shortage of production
causes a material increase in price. The suppressed price under the socialist system
would of course move then to the higher price equilbrium, which would not neccessarily mean an increase in production in the short-term as firms could maximise
prices. In a closed ecenomy this could end up leading into spiral inflation, which
wa a problem in Poland and would need to be controlled.
Balcerowicz believed that the price libarlisation wa neccessary and creates
further benefits which were to “remove widespread shortages quickly, which is in
turn not only for the consumers benefit, but also to enable enterprises to to operate more effeciently and to be more attracted by socially uefull innovations”.6 Did price liberalisation help curb inflation. Yes it did, but the process was slow and
remained in the double digits during all of the early Balcerowicz years.One could
state that the initial jump of price liberalisation was not that significant anyway. The
hyperinflation which had existed in 1989 was of little comaparitive change to the
inflation after the Balcerowicz Plan. Clearly by 1991, there had been a significant
drop in inflation. However, there was more than just price liberalisation that had
an impact in price changes in Poland during this time.
Table 1. Inflation in Poland 1989-1993
1989
1990
1991
417.2%
64.9%
377.1%
1992
44.7%
1993
33.5%
GUS, Government Statistics Poland, 1995. pp 57-103.
Inflation was also not as bad as had been anticipated. The belief that state
monopolies would take advantage of their situation and go for profit maximization did not occur because state owned monopolies could not be likened to market
type monopolies due to an inability to have a global view and access the consumer
R. Schenk, “Overview: Efficiency and Monopoly” Saint Joesphs Education, 1997-1998 pp 34.
L. Balcerowicz, Capialism,Socialism, Transformation. PWN, Warsaw & London,1995 pp 256.
5
6
230
Eric Garland
market. The other result of this was the elimination of the monetary overhang which
was anticipated due to a wiping out of household savings.7
The greatest advantage of the price liberalisation was the eliminating of
shortages in a very short period of time. The problem was now that, yes the stores
were filled with goods, but did you have the money to buy them. Hence the poverty
of the individual became noticeable. When the product was not present they did
not care, but now the product was in front of them and they could not afford it.
2. Balancing the Government Budget/ Fiscal Responsibility
Why was fiscal responsibility necessary? There were both economic and
international reasons for bringing a balanced budget. Dealing with international
reasons we can look back to the past and the amount of money that Poland had
borrowed from abroad. Obviously this had to be taken care of and creditors would
have to be pacified. The best way to do this was to bring in a balanced budget.
Additionally this was one of the points stressed in the Washington Consensus
(Williamson,1985).
Another reaon for bringing in a balanced budget was the fear of the ‘softbudget constraint” (Kornai, 1983; Gomulka, 1986). Here the belief was that allowing deficits to occur, or the providing of soft taxation. The idea of soft is not
in refererence to the rate of taxation. Even with a low tax rate the taxation system
can be hard, if rules are uniform, fixed for a long period and the payment of taxes
rigorously enforced. In contrast taxation is soft, even with a high tax rate, if the
rules are negotiable, subject to bargaining, political pressures. The tax rates are
not uniform, but almost tailor-made according to the financial situation of different
sectors or different regions or different forms of ownership. The fulfillment of tax
obligations is not strict; there are holes, ad hoc exemptions, delay, etc.8 However,
1989 there were few taxes in existence and it was up to Balcerowicz to create them,
taking into account the works of Gomulka and Kornai.
Therefore the goals of a balanced budget are: 1) interest rates fall, 2) trade
deficit to shrink 3) economy to grow faster over the long term 4) increase living
standards over the long term. However, there is also the possibility of demand side
negative shock, in a Keynesian model that would actually stimulate a recession. If
this were to occur you could have increased unemployment as the price to pay for
lower inflation and fiscal responsibility. (Keynes,1937; Fisher, 1937).
Balcerowicz was determined to bring in a budget surplus in 1990, or at least
a balanced budget, in order to help the stabilization of the Polish Zloty (the national
currency), as well as to help curb inflation. The automatic elimination of government subsidies to state companies and farms was to be ended, hence they would
no longer be a drain on the finances of the state. Furthermore, in 1990 unemployment insurance and pensions did not account for a large part of the state budget,
because in 1989 firms had not reformed themselves and they were still very much
overstaffed. This was because of the previous communist system where everyone
M. Lavigne, Economics of Transition, Macmillan Press, London, UK. 1995. pp29-47.
J. Kornai, The Soft Budget Constraint, KYKLOS, Vol 39. Fasc 1-30. Hungary. 1986. pp 7-14.
7
8
231
was supposed to have a job. The result of which meant that over employment accounted by as much as 1,000,000 jobs.9 Hence there were only basic expenditures
that Finance Ministry had to worry about, transfers to unemployed individuals or
pensioners was few, it was a saving, but would not be so in the future once the
firms started letting go redundant workers. In what could be scene as an economic
miracle on the fiscal policy side, Balcerowicz was able to bring in a small surplus
in the beginning of 1990.
A major problem that Balcerowicz had in 1990 was that there was no tax
system that corresponded with the needs of a market economy. In 1989 the government had not passed laws for taxation, this meant that there was basically no
income tax, no sales tax and no corporation tax. The was only a turnover tax which
was paid for by institutional organisations. Obviously as can be seen, without tax
revenue, balancing a budget can indeed be a very difficult task. Taxes could be
used as also a way of marking the profitability of a company by holding them accountable to the state for producing annual reports. Taxes eventually came into
existence, but only starting from 1991. Had the government installed these taxes
before shock therapy, say in 1989, then they would have had lots of revenue and
would not have had to worry about balancing the budget. Furthermore, taxes could
be used to stop run-away inflation and therefore help the NBP in controlling this.
Because there were no effective taxes in 1990, the government would encounter
serious problems in planning their budget. The government was relying only on
profits from state run companies as a form of revenue, and with privatisation, these
profits were becoming fewer and fewer10.
3. Restrictive Monetary Policy
The objective of restricitve monetary policy is to slow down growth, by
having higher real interest rates and reserve rates set by the national bank, in this
case the NBP. Knowing that there would be a contraction in the economy, Why
would the Balcerowicz Pland want to do this? This can be explained for two reasons:1) curbing inflation, which was spiral, 2) elimination of soft credit. 3) Possible
decrease in investment. Though the plan was a restricitve monetary policy, the fact
that the interet rate were soft during initial transition to a market economy, can be
an indication that the policy was actually soft and not restricitve at all. The graph
below shows the possibility of what would have happened if there had have been
a restricitive monetary policy, where in actuality such a policy was not used until
1991. However, the major objective of such a plan is the elimination of soft credit
and the reduction of posible inflationary pressure within the country.
S. Basu, Employment determination in Enterprises under Communism and in transition” Eviednce
from Central European Discussion Paper, No 1370. IZA Bonn Germany. October, 2004. pp 4-7.
10
E. Garland, Getting Rid of Red. SWPW, Płock. 2014. pp 97-103.
9
232
Eric Garland
Graph 1. Restricitive Monetary Policy: Decreasing the MS to decrease IN:
11
The planned reduction of inflation has already been stated. However, we
must return again to Gomułka and Kornai in there work on soft budget constraint.
Here the question is soft credit. „Again softness does not refer to the magnitude
of the interest rate. The credit system can be hard even with a low interest rate
(provided that the credit market generates a low rate), if the fulfillment of credit
contracts is strictly enforced. The creditor lends money expecting discipline in
debt service and not for the sake of assistance to an ailing firm which will not be
able to service its debt. Enforcement of the credit contract continues to the bitter
end; harsh sanctions in the case of insolvency, including receivership, bankruptcy,
forced merger, sell-out or other similar legal means. In contrast, the credit system
can be soft even with high interest rates, if the fulfillment of a credit contract is not
enforced, unreliable debt service is tolerated and postponement and rescheduling
are in order. Soft credit is used to assist firms in great and chronic financial trouble,
without real hope of repayment of the debt.”12
The question is, why have the elimination of soft credit? This would help
the government, as stated by Kornai, but it would also help banks. Remembering
that Polish banks would lend money, predominantly to Polish state run firms, the
elimination of these credits would force state runs firms to become more fiscally
responsible. This fiscal responsibility could mean improving the quality and amount
which they would produce, also at market pirces due to the liberalisation of the
dometic market. However, the other reult would be that firms would have to lay-off
workers, thus causing unemployment, cut back expenditures, which could have an
effect on total GNP as all firm would slash budgets throughout the country. The
short-term effects of this would be negative, but the long term effects would allow
the survivors to be market competitive in the global environment.
One of the ways to maintain a retrictive monetary policy would be by anchoring the Zloty against the US Dollar. Another was too maintain high relative
interest rates in the domestic economy. Although the first policy was used, by
setting the USD at 10000Zloty= 1USD was attempted to be maintained, the other
policy, of encouraging savings by having high interest rates was not. Savings
were allowed to be depleted as consumers purchased more goods, this was due to
Restrictive Monetary Policy Graph:http://www.harpercollege.edu/mhealy/eco212i/lectures/ch16-18.
htm
12
J. Kornai, The Soft Budget Constraint … j.w., pp 22.
11
233
inflation and stock pilling, both of firms and of individuals. Also the fact that the
banking system was basically unsustainable in Poland and would cause problems.
4. Income policy aimed at inflation, done through a weak
indexation of nominal wage
The program here was to have wage increases which were weak, that is
below the rate of inflation. Incomes policies vary from “voluntary” wage and
price guidelines to mandatory controls like wage freezes. One variant is “tax-based
incomes policies” (TIPs), where a government fee is imposed on those firms that
raise wages more than the controls allow. This is seen as internalizing the external
cost of raising wages, solving a market failure that encourages inflation. This could
be implemented in two ways: 1) the government tries to control the amount of
wage increases of government employees 2) establishing a tax on wages, such as
a payroll tax, in order to reduce inflationary pressure. In the case of Poland both
instruments were used. (Lavigne, 1994; Balcerowicz, 1995).
Should the policy of low inflation be the goal of the government through
the usage of weak nominal wage increases, than this could in the future lead to
higher wage pressure in the future and possible higher unemployment point of
equilibrium13 (Akerlof, Dickens and Perry, 1996, 2000; Holden, 1994; Wypłosz,
2001). However, the other opinion tolds that existence of downward nominal wage
rigidity (DNWR), may further result in possible macroeconomic benefits (Gordon,
1996).
The government tried to have a weak indexation of the nominal wage by not
allowing wage increases to surpass inflation. This would accomplish the goal of
possible age spiral inflation, but could also lead to a decline of the living standard
below a basic minimum (Nuti, 1993). Note that in 1990, due to delayed privatisation, most people in Poland were collecting wages from the government of Poland;
either as direct employees, such as in health, education, military or law enforcement for example, or through state run companys that were still in the hands of the
government. Hence, the ability of the Balcerowicz to put in place a wage control
on employees could be done effectively and effect a majority, over 60%, of the
population (GUS,1994).
The other instrument that the state used in order to achieve this goal was
through establishment of a payroll tax . This tool was also used to help curb inflation, but why? (Slutsky, 1934; Hicks, 1932) One of the major objectives was the
liberalisation of the economy. A low nominal wage increase, as well as inflation
above the wage hike would cause individuals to look elsewhere for improving their
livelihood. Hence an increase in unemployment by redundancies and retirement
would further push down wages of some individuals. Also the weak nominal wages
would further cause some individuals to ‘ go private’ and resign from their state job.
These people would then look for work in the private sector, or start their own business. This is exactly what the Balcerowicz Plan had intended them to do anyway.
S. Holden; Nominal Wage Rigidity in Europe; University of Oslo Paper For Norges Bank, 2003,
pp4.
13
234
Eric Garland
However, the problem was of course the implemenatation of a fair payroll or
wage tax on these individuals. A payroll tax had existed in Poland prior to reform,
“Before reform, fiscal revenues came mainly from three taxes collected through the
state enterprise sector: the profits tax, the turnover tax, and the payroll tax, which
was used to fund social services.”14 Hence the establishment of a payroll tax was
nothing new for the Balcerowicz plan.
When individuals would enter the market as private firms they would of
course register their activity with the state office. Once registered they would
then pay a payroll tax in order to prevent run away inflation. However, although
regitration was mandatory, it did not prevent individuals from starting business
enterprise without paying the tax. Hence the objective of paying the tax was not
fully realised. Yes their was punishment if you did not pay, but there did not exist
at that time a way to uccesfuly find those people who were conducting business,
but not paying the tax (M.Grabowski, 1998).
5. Foreign Trade Liberalisation
Why was it neccessary to open up foreign trade to the Polish economy? The
IMF states that: „Policies that make an economy open to trade and investment with
the rest of the world are needed for sustained economic growth. The evidence on this
is clear. No country in recent decades has achieved economic success, in terms of
substantial increases in living standards for its people, without being open to the rest
of the world. In contrast, trade opening (along with opening to foreign direct investment) has been an important element in the economic success” 15
How was this goal going to be achieved? It was going to be realised through
the lifting of export and import licenses, and the permission to give all enterprises
the right to engage in foreign trade. Additionally, tariffs that had had little relivance
or meaning in the previous soviet style socialism of regulated trade were now to
become active tools of trade policy. Tariff barriers were to be lowered, both direct and indirect , in order to inhance greater competition and business in trade.16
Comprehensive trade liberalisation means the removal of quantitative restrictions,
granting all firms the right to engage in foreign tarde, eliminating the state monopoly on foreign trade, introducing currency convertibility and also eliminating
foreign exchange restrictions.
What would be the consequences of such a measure? The major consequence
would be the elimination of the shortage inflation (Kornai,1980; Gomulka,1988;
Balcerowicz, 1993) due to the presence of foreign goods on the market. Introduction of western made goods could successfully compete on the local market in
order to off set the effect of a shortage of supply. Where local suppliers did not
have enough on the market, Poles could purchase necessary goods in most likely
Berlin or other western countries.
L. Balcerowicz, Socialism, Capitalism Transformation…j.w., pp 222,
International Monetary Fund; Global Trade liberalisation for developing Countries, IMF, 01/08.
Nov, 2001,
16
M. Lavigne, Economics of Transition … j.w., pp 114.
14
15
235
Other benefits of free or open trade deal also with the companies themselves.
By exposing Polish state firms to foreign competition they can not price gouge
or set up monopolisitc or oligopolistic institutions. Additionally, where products
would be of an inferior nature, that is not desired by the consumer, they would
be eliminated. As well as the waste of resources of inputs to make the product.
Equally, firms which had an ability to export to western countries but were unable
to do so due to previous restrictions, were now able to sell their products abroad.
This would allow Polish firms to export to foreign countries and, as a result, bring
in foreign currency as a means of exchange. This foreign currency could then be
used to purchase improved technology or as a cash instrument to help soften total
net outlays, or trade deficit.
Micro distortions to relative prices and hence the pattern of consumption and
production; tariffs affect household welfare directly by distorting prices and leading
to less consumption of some goods and more of others than would otherwise be
desired. Equally they would lead business to produce more of some goods and less
of others than it would otherwise be profitable to do. There are also macroeconomic
impacts on productivity. These are more uncertain and rely on the structure of the
economy and such things as the responsiveness of the demand for exports in relation to changes in price. Furthermore, like any form of government policy or tax,
the implementation of the policy results in what is known as deadweight administrative losses (Hicks, 1932). These are all partly dependent on the complexity of
the system of trade at hand and the government policies. Additionally, dynamic
productivity effects, firms in protected industries are less likely to innovate or seek
new markets (Bergson, 1983 & 1987; Poznanski, 1984; Vogel, 1983). Currently,
evidence across OECD countries from recent years suggests that firms in protected
sectors have lower rates of innovation and productivity growth than firms in areas
that face the full force of international competition (Krajewska, 1984).17
Other benefits to free trade are also increased transportation. That is, governments need to invest in infrastructure, such as road and rail , in order to increase
their potential to tarde abroad. An improvement of means of transportation mean
that products would be delivered faster, thus reducing time cost. They would also
be safer, because of better quality roads would mean a decline in accidents and
damage not only to the products, but also to the people who deliver them.
Still another advantage of trade is safety and security. As countries work
together professionally, mutual respect for the countries’ customs and cultures
increase. Fears and prejudices diminish, and countries are less likely to fight each
other, both militarily and diplomatically (McGee, 2010). This could also mean
a decline in defense spending which in turn would help reduce budget pressure
from the national department of defence of respective countries.
One possible problem would be currency exchange rate mechanisms which
could cause problems for international trade. In Poland, the state monopoly of currency exchange was freed, this was done to allow a current account convertibility
Centre for International Economics;Benefits of Trade and trade Liberalisation;CIE, Canberra Australia, May 2009, pp 9-15.
17
236
Eric Garland
of the dometic currency, the zloty. This meant that firms and individuals were
able to purchase and trade freely foreign exchange currencies. Poland had a kind
of internal convertibility with some limitations introduced before transition had
begun (Lavigne, 1995). Free currency convertibility is important for a country in
order to do trade, but in Poland the Zloty was anchored at a very high price 10000
zloty= 1USD, which was difficult to maintain.
Households and firms could also stock pile foreign currencies without spending it. Why would they do this. Fearing inflation and devaluation could mean that
individuals and firms would purchase foreign currencies, not using the converted
currency to buy goods but rather store it either in a bank or in cash at home. Therefore, they could then speculate on the value of the currency in the future and convert
the currency at a later date. The demand for hoarding of foreign currencies could
place additional strain on the zloty.
Perhaps the idea behind having the current account cuurency availability to
the public was to allow the average Polish person be able to afford products from
the west. Hence they would feel richer by being able to buy western goods. Pegging the zloty strongly would allow Poles to purchase goods abroad. This would
also allow state firms to accumulate foreign capital as an anchor against the zloty
a well as purchase reources and technology abroad, for possible future development. The down side of this would be the enormous stress on both the zloty and the
economy that such a measure would create. Yes trade would benefit and become
more viable, but there would be a cost.
The last reason for setting the zloty high against the USD would be the plan
to help curb off domestic inflation, which was considered to be probably the major
target of Balcerowicz. Joanna Herczynska states,”The fixed rate of exchange until
May 1991 and wage controls throughout 1990-93 helped to break inflationary
inertia”18
6. Privatisation
Why privatise in Poland? The open market economy plan required that
privatisation was a necessity, and therefore had to determine how to carry out such
a program. Models of privatisation had been established already in Britain (Pirie,
1983 & 1985) and could be used or adopted in Poland.
Some of the major objectives of privatisation, and benefits were: 1) to shift
the economy from a centrally planned system to a completely developed market
system, therefore encouraging the development of a competitive and vibrant private
sector; 2) to facilitate the economic performance of enterprises through a greater efficient use of the factors of production; 3) to decrease the scope of the public sector
(termed demonopolization) and reduce and eventually eliminate the burden on the
public budget caused by the payment of state subsidies to unprofitable and failing
state owned firms; 4) to provide capital from the sale of state-owned-enterprises
or their shares (termed commercialization) for use in the transition process; 5) to
18
J. Herczyńska, Heritage and Economic Transformation; The Case of Poland; University of Padua,
1998. pp 9.
237
guarantee a wide diffusion of ownership of privatized assets; and 6) to provide an
effective system of corporate governance of newly privatized enterprises.19 Or as
Balcerowicz stated, “Private firms, having a greater capacity to generate profits,
also have a greater capacity to finance investment and create jobs”.20
How to carry out privatisation, what are some general rules that the Balcerowicz team was to use (Hunter & Ryan, 2008; Puntillo & Ibsen 1994). They
were outlined in the works of Roman Frydman and Andrzej Rapaczynski, Privatization in Eastern Europe: Is the State Withering Away, who came up with four
neccessities for a sucessful privatiaion program. 1) Privatization must be as fast
as possible; 2) Privatization must be socially acceptable and command a broad
base of support amongst the populace; 3) Privatization must provide effective
“private” control over the management of the newly privatized enterprises; and
4) Privatization must allow and encourage access to significant foreign expertise
and capital inflow.21 Indirect privatization was when the government would sell
assets of the state to private individuals or small groups of individuals. The plan
was to transfer the assets to people who had the capital and know how to transfer
these companies to free market entities. This was also known as asset privatisation,
Which was alo the downsizing of the tate enterprises carried out by their managers by liquidating assets or sub-contracting. Also through micro privatisation, the
selling of small shops or leasing out of buildings to private firms. The indirect
firms would of course increase competition against state run firms and also help
reduce inflation a well as increasing product mix. (Balcerowicz, 1994; Garland,
2014). Indirect privatization (often referred to as commercialization), accomplished
through a publicly announced offer, a public tender, negotiations commenced following a public invitation, and acceptance of the offer by the subject announcing
the privatisation call.22
There is also direct privatisation which is the selling of a complete state
run company to a foreign firm, an individual, a group of managers, issuing shares
on the stock market, or a combination of all those parts mentioned. This is also
known as transformation privatisation (Jasinski, 1992) and has attracted most attention not only due to the volume of assets the companies have, but also due to
social and political concerns. Direct privatization (Hunter & Ryan, 2008) which is
mainly used in cases of small and medium sized companies, can be accomplished
through thesale of a state firm, merger of an enterprise into an existing company
through an acquisition activity, and “giving over an enterprise for use against
payment”, a traditional lease arrangement. All of these arrangements may include
state run firms in which a majority of workers are state employees.23
R. Hunter, L. Ryan; The Legacy and Prospects of Polish Privatisation; Interbnational Reseacrh
Journal of Finance and Economics; Issue 21, 2008. pp 3.
20
L. Balcerowicz, Socialism, Capitalism Transformation…j.w., pp 181.
21
R. Frydman & A. Rapaczynski, Privatization in Eastern Europe: Is the State Withering Away. CEU
Press London.1994, pp 14-15.
22
R. Hunter, L. Ryan; The Legacy and Prospects of Polish Privatisation…j.w., pp 5
23
Dz. U. 1996, nr 171, poz. 1397, sierpień 1996.
19
238
Eric Garland
It is generally believed that mass privatisation came late to Poland, initialised in 1992 with the final adjustments being made by Minister of Finance
Lewandowski in 1994. However, asset privatisation was almost instantaneous in
1990. So whether Polish privatisation was delayed is a question of debate. Large,
or mass privatisation was, but indirect pirvatisation came first and had local inhabitants benefit the most from the dismantling of the state system (Garland, 2014).
The method of mass privatisation could take many differecnt approaches
(Hashi,2008). One such method could be the voucher privatisation.It is a method
where citizens are given or can inexpensively buy a book of vouchers that represent potential shares in a state run company. Voucher privatisation has been used
extensively in Czech Republic (Ellermen, 2008; Kozeny, 1994). Another method is
Manager/ Employee buy-out, but is limited to the amount of capital that the worker
and managers can put up for investment. A third method is by sale to an existing
company or sale to a foreign company, the latter being more controversial and there
is a question of nationalism. However, either are effective for it provides the state
with cash and further allows the purchaser to immediately do any investment or
improvement which needs to be done. The last method is a floatation on the stock
market of the share of the state owned company, which would provide equity and
a new board of directors to allow for corporate governance. However, the Polish
stock market did not exist in 1990 so this method would have to be delayed. Lastly
there was of course a combination of all or some of the methods listed.
As early as April 1993 the Act to Establish National Investment funds was
created (Ustawa Narodowy Funduszy Inwestyczyne) whose primary goals were
to allow every adult citizen in Poland to acquire assets of the state privatisation
program at a nominal amount. The funds were to be controlled by 15 separate
institutions who were supposed to control the privatisation of the assets of the
state. In the fund were 512 state companies whose governance was to be controlled
jointly by the state and the Funds themselves. It was the goal of these instsitutions
to prepare these companies for privatisation.
Table 2. Division of Share Equity in Privatisation Plan
Inital Shareholding of NIF’s
Percent of Shares Allotted
Lead National Investment Funds
33%
Other National Investment Funds
27%
Employees
15%
State Treasury
25%
Total
100%
Source: Dziennik Ustawa 44, nr202, May 31st.1994.
This was done in order to provide accurate corporate governance for the
funds. The lead NIF would be the main institution who would be in charge of restructuring the firm. They were allotted a 33% stake, giving them controlling interest in the management of the firm. The other 27% would be allotted to the other 14
funds if they wanted to have ownership. The employee’s would be the workers of
239
the company to be privatised and the state would hold 25% ownership in the firm,
but the state would act more like a ‘silent partner’ rather than an active manager.
How could the NIF’s make money? They were given 1% of profits allotted to the firms stake in the company (the share price) in addition an additional
0.5 % of a performance fee also based on profits and stock price. However, they
did not actually own the firms, they just were the managers. Once this had been
set-up, the second phase of the privatisation was to take place. The second phase
consisted of two steps. First of all a distribution of certificates of ownership was
created (CO) and the initiation of trading of firms on the Warsaw Stock exchange
(WIG) would be established. The process actually began in November of 1995.
This certificate allowed the bearer to purchase a portion of the NIF as a form of
shares in the institution offering the privatisation. The actual exchange of these
shares didn’t begin until spring of 1997. Of the some 27.8 million Poles who could
apply for these shares 95% of the adult population took part, thus indicating great
interest in the program. From the economic side, the privatisation of the program
was a success. These certificates covered 85% of the ownership of the funds and
allowed the NIF’s to keep 15% of the shares if they wanted them.
Note that it is important to remember that the sale of assets to private individuals is the true dismantling of socialism for it is the relinquishing of the state
on the means of production. From this undues all the retricitions that a societ style
economy had prohibited during the years from 1945-1989. One could say that it
was like an unbound prometheus that would be able to take advantage of a booming
economy due to the lifting of restraint imposed by state control.
7. Banking, Financial and Tax Reform
Prior to 1990, one could say that the Polish banks had little experience in
lending money. Why was this so? The soviet style economy used banks a an instrument for transfering capital to sectors that they beleived deemed it neccesary. Very
often loans were based on political ties, friendship, and importance in the PZPR
rather than on actual credit worthiness. The old system did not require that banks
be either profitable or responsible while handing out credit. “ At the start of the
stabilisation programmes banks were typically inexperienced creditors. Rollovers
of loans and capitalization of unpaid interest have lead to a dual financial system in which loans are heavily concentrated among a few, usually less profitable
enterprises.”24
One of the major problems of the banks is possible political interference
from state authourites to the detriment of the nation due to a misuse of funds (Frye
and Shleifer 1997; Hellman 1998; Ganev, 2001; Barnes, 2003; Gould, 2003). The
lending out of soft credit (Kornai, 1988) could occur in order to target plans or
alleviate economic problems, or still yet favour populism of politcians.
Therefore the target of the banking system was to seperate the banks from
the state. This does not only apply to commercial banks and lending institutions, but
24
L. Balcerowicz, Socialism, Capitalism Transformation…j.w., pp 223
240
Eric Garland
also to the Central National Bank, in this case the NBP (Narodowy Bank Polski).
On commercial banks, loan decisions made independently of government influence
would allow these banks to seek out creditors that are most likely be able to pay
back the credit. Knock on positive effect of this would be the establishment and
development of personal loans, mortgage loans, small buiness loans and microcredit. This was neccessary to seperate the two, as states George Blazyca and Janusz
M. Dąbrowski, “The bank in the centrally planned economy was an administrative
agency and had almost no common features with any commercialbank. Money was
an accounting tool only and the central planner decided on capitalallocation and
production levels.”25
The independence of the Central Bank was also important. The government,
being politicians, could no longer intervene to affect interest or reserve rate ratios.
Additionally, it was forbidden for the state to print money in order to fill in short
falls of the government budget (such an event would of course stimulate inflation).
The money supply, that is Monetary Policy, would be determined by the NBP to
fit the needs of the market. The establishment of a two tier system of banking
could help the economy. This would therfore allow the Central Bank to influence
monetary creation by the commercial banks setting interest rates (Lavigne, 1994).
There were a few problems that was facing commercial style banks in 1990
(Calvo & Frenkel, 1991). The first problem was the inherited bad loans of the
previous communist style system. This drain on performing loans would of ciourse eat into banks revenues, additonally bankruptcy of the state run firms could
actually cause a liquidity crisis. The second problem was a lack of competition in
the banking industry. The third was of course a run on bank assets due to hyperinflation and nominal wage increases and interest rates that were below the rate of
inflation. According to Palubinskas,”A pattern of bank failures due to bad loans,
lack of banking skills, lack of regulation, deposit insurance, mismanagement, and
corruption has hampered the transition process.26
Actually inflation would work beneficially to the banks. The hyper-inflation
of 1990 could actually give an excellent way of banks to clear out their bad debts.
Why was this so? Assuming a rate of inflation of around 450% in 1990 could mean
that all loans made under the soviet style economy would then have less than a 20%
exposure to total deposits of banks by 1991. The soft interest rate policy would also
discourage individuals from depositing in banks, but this could be considered good
because it would take time for the now independent banks to train their staff on
loan procedures and therefore replace non-performing debt with performing loans.
The drop in deposits, comparision to the Savings Rate, would further stimulate the
economy. Hence, poorly performing commercial banks could benefit from such
a situation. The findings of Calvo & Frenkel are as follows, “The lack of information necessary to assess risk and creditworthiness complicates the conduct of
G. Blazyca, J. M. Dąbrowski, Monitoring Economic Transition: The Polish Case (Brookfield, VT:
Ashgate Publishing Co.), 1995.pp123.
26
G. Palubinskas; Common Causes of Bank Failures in Post-Communist Countries;The Institute of
Public Policy George Mason University, 1999. pp 5.
25
241
credit polity. The analysis illustrates the benefits of an early development of such
markets, and of finding appropriate ways to “clean” the balance sheets of enterprises and banks from bad loans. 27 Run-away inflation could be such a method
in clearing the balance sheets. Negative interest rates were used in Poland during
early transition (Calvo, 1991).
There were great problems in etablishing an effective tax system in Poland
(Cnossen,1991; Iyckes & Slemrod, 1993; Tanzi, 1993). The task was to establish
a broad based tax system which would include: Income tax, Corporation tax, Sales
tax, Excise taxes and Customs taxes. The difficulty resulted in the legal preparedness of the country (McClure, 1995) as well as the ability to have a trained civil
service to carry out the task (Cnossen 1991, Hussein & Stern 1995). Still another
problem with taxes is of course tax evasion and collection.
8. Reforming the Social Safety net system
One can define the Social safety net sytem as social welfare services provided by a community of individuals at the state and local levels These services are
geared toward eliminating poverty in a specific area. These services may include job
placement, housing re-assignment,subsidies for houehold finances and other cash
equivalents for food. Social safety net works in conjunction with a number of other
poverty reduction programs with the major goal of reducing/preventing poverty.28
The development of the social safety net in Poland was to be based on
a payroll tax of 45% plus another 3% given to a Labour Fund29. The Labour fund
was a non government entity consisting of workers and managers of a particular
unit. The money raised could be dipersed by this body to the workers as they so
determined. The other 45% of the tax was to go to ZUS and Kasa Chorych. ZUS
would be reponsible for accident insurance, retirement plan, disability outlays and
unemployment insurance30. Kasa Chorych would be in charge of medical outlays
through the NFZ (Narodowy Funduszy Zdrowie) the national health fund.31 Still
added to this there would be a thrid fund for farmers known as KRUS (Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społeczenie). The amount for independent and state farmers
would be considerably lower and set a fixed amount, yet they would still receive
full benefit from the health plan and partial benefit very similar to the ZUS plan.32
It was predicted that mass unemployment would occur due to state firm
restruturing as would also an increase in outlays for early retirement. In order to
combat short term unemployment (Ubezpieczenia dla bezrobotych) unemployment
benefits were set up and headed by the populist Solidarity leader Jacek Kuron.
The amount of money given to workers was at first moderately generous, but then
was cut back during the early 90’s as the Polish budget became strained (Graham,
G. A. Calvo, J. A. Frenkel; From Centrally-Planned to Market Economies: The Road from CPE to
PCPE;NBER Working Paper No. 3698 Issued in May 1991 pp 1 Overview.
28
Sept 2012,http://www.businessdictionary.com/definition/social-safety-net.html
29
M. Lavigne, Economics of Transition … j.w., pp 184-190
30
Sept 2012; www.zus.pl/
31
Sept. 2012; www.nfz.gov.pl/
32
Sept. 2012; www.krus.gov.pl/
27
242
Eric Garland
1994). The intent was to help the poor and also those who had been displaced by
redundancies, it also offered immediate relief of food in the form of state run soup
kitchens similar to those of depression era USA.33
9. Initiation of Industrial Plan to Identify Winners and Losers
It is essential for a country to get rid of the deadweight that was or would be
causing economic loss. Not only by determining what those sectors of the economy
are, and firm that are involved, but also the gradual elimination of these industries
that would not be able to compete in both Poland and also globally. Why was this
required?
The major reason for the elimination of state run money losers was of course
to prevent a strain on the government budget, who in 1990 were still the major
stakeholders of the firms. If a firm were to be loosing money it would have to draw
on assistance from the state in order to keep operations going. Another reason was
of course trade, which prior to 1990 was linked to the old USSR and the Comecon
organization.
Ecomecon, also known as Comecon, was the Eastern European equivalent of
the EEC (European Economic Community) and was no longer a strong economic
force, nor had they really been. The Ecomecon system was based on a state planned
economy, with regulated prices, products and fixed amount of production, and imports and exports were also regulated (Wallace & Clark, 1998; Bidelux & Jeffries,
1998). Price disparities existed within the regulated communist trade of Eastern
Europe and the USSR34. By 1989, Russia could not afford to buy the goods that
Eastern Europe was producing and trade with Russia was economically distorted.
The elimination of Comecon basically set free prices for many of the goods tradedbut Russia could not afford most of the goods being produced. Russia could offer
for the satellite countries of Eastern Europe, raw materials, such as oil, but in light
manufactured goods for consumer use, Russia had little to trade. The Poles could
no longer count on Russia, or other eastern block countries, on buying their goods.
Poland had to find a new market to sell it’s goods, and that market would
have to be the west. Poland was not used to trading with the west, products that
they were producing were, generally speaking, of a lower quality than the goods
offered by the western one. These countries in the east, with Poland included in the
market, also needed capital, and that could only be raised by selling their products
on eastern markets.
In industrial policy this meant that a company that had been trading with
Russia and having suppliers and distributors located in that area, it was easier. But
because trade moved west, the only ones who had money to buy their goods. Poles
would have to set up a whole retail, wholesale, marketing and logistic system from
the start. Compounding this problem was the lack of infrastructure in Poland to do
this, roads were designed first for military purposes, not commercial. Firms were
told usually who they could sell to, now the firms had to go and find their own
33
J. Kuroń, Moja Zupa, Polska Oficyna Wydawnictwo. Warsaw. 1991. pp 32-38.
S. Mydrans, Comecon outline closer ties; New York Times, Moscow, June 15th, 1984.
34
243
market and do everything by themselves. The opening up of the west has caused
a substitute for industrial policy, with the result of less than competitive average of
firms being supported (Hughes & Hare, 1992) and the elimination of this causing
Polish firms exposure to western trade.
Bibliography
Books:
•• Balcerowicz L., Capialism,Socialism, Transformation. PWN, Warsaw & London
1995.
•• Blazyca G., Dabrowski J., Monitoring Economic Transition: The Polish Case,
Ashgate Publishing Co.Brookfield, VT 1995.
•• Calvo G., Frenkel J., From Centrally Planned to Market Economies: The Road
from CPE to PCPE, NBER working paper No. 3698. May 1991
•• Frydman R., Rapaczyński A. Privatization in Eastern Europe: Is the State Withering
Away. CEU Press London 1994.
•• Garland E. Getting Rid of Red, SWPW, Płock 2014.
•• Garlicki A., Rycerze Okrągłego Stołu, PWN, Warszawa 1991.
•• Kuron J., Moja Zupa, Polska Oficyna Wydawnictwo, Warsaw 1991.
•• Lavigne M., Economics of Transition, Macmillan Press, London, UK 1995.
•• Machiavelli N. The Prince, Pelican Books, London 1977.
•• Schenk R., Overview: Efficiency and Monopoly, Saint Joesphs Education 1997-1998.
Articles:
•• Mydrans S., Comecon outline closer ties; New York Times, Moscow, June 15th,
1984.
•• Basu S., Employment determination in Enterprises under Communism and in transition” Eviednce from Central European Discussion Paper, No 1370. IZA Bonn
Germany, October 2004.
•• Centre for International Economics, Benefits of Trade and trade Liberalisation;CIE,
Canberra Australia. May 2009.
•• Herczyńska J., Heritage and Economic Transformation; The Case of Poland; University of Padua 1998.
•• Holden S., Nominal Wage Rigidity in Europe; University of Oslo Paper For Norges
Bank 2003.
•• Hunter R., Ryan L., The Legacy and Prospects of Polish Privatisation; International
Reseacrh Journal of Finance and Economics; Issue 21, 2008.
•• International Monetary Fund., Global Trade liberalisation for developing Countries, IMF, 01/08. Nov. 2001.
•• Kornai J., The Soft Budget Constraint, KYKLOS, Vol 39. Fasc 1-30, 1986.
•• Palubinskas G., Common Causes of Bank Failures in Post-Communist Countries;
The Institute of Public Policy George Mason University 1999.
Acts:
•• Dz. U. 1989, nr 74-75, grudzień 1989.
•• Dz. U. 1994, nr 202, maj 1994.
•• Dz. U. 1996, nr 171, poz. 1397, sierpień 1996.
244
Eric Garland
Other:
•• GUS, Government Statistics Poland, 1995.
•• T. Mazowiecki, TVP, October 31st,1989. (News Broadcast)
•• Sept. 2012; www.krus.gov.pl/
•• Sept. 2012; www.nfz.gov.pl/
•• Sept 2012; www.zus.pl/
Summary
This article looks at the Balcerowicz Plan, which was undertaken in Poland
between the years 1989 to 1995. It is entitled so because Leszek Balcerowicz
was the man who was responsible for overseeing Polish transition from a state
planned economy to a free market one.
The Plan was based on the Washington Consensus theory, put forth by Williamson with assistance from Sachs and Lipton. It was a rudimentary model of
how transition should be followed.
The article looks at different aspects of the plan, which are the following. First
of all, price liberalisation and the freeing of domestic trade. Secondly, fiscal
responsibility which means the balancing of the national budget. Then it covers restrictive monetary policy used to control inflation and improve Polish
competitiveness. This is followed by income policy aimed at inflation, done
through a weak indexation of nominal wage. The next section deals with foreign trade liberalisation and the impact of importation of western goods on the
Polish market. Also the role of privatisation, done late in comparison to other
transition economies.
Furthermore, changes in banking, financial and tax reform are also analysed.
Lastly, the changes of the social safety net system which were adopted, rather
poorly and unfairly, is compared to western models.
The work uses the view and theories of different authors both from Europe and
abroad. Such economists as Boyko, S. Gomułka, Zukrowska and Balcerowicz
himself from Poland. As well as foreigners such as Lipton, Sachs, Hunter, Lavigne, A.Smith Williamson and most importantly Kornai.
Key words: transformation, fiscal and monetary policy, inflation, privatisation,
liberalisation

Zobacz więcej - Wydawnictwo Naukowe PWSZ w Płocku

Transcription

Similar documents

Polska

grzegorz witek autoreferat praca dydaktyczna pl/eng

Niech cała ziemia chwali swego Boga. Let all the earth

And Then I Feel A Strange Unrest. Letter to Aniela Zagórska*

Pobierz darmowy fragment

Nowa sztuka narodowa na lewicowej platformie