MODULAIR HANDBOEK HOUT - Houtverbindingen

Fonds voor Vakopleiding in de Bouwnijverheid
OpleidingsCentrum Hout
modulair handboek hout
Houtverbindingen
CERT
IF
ISO
9001
M
STE
SY
UALIT
DQ
Y
IE
BCCA
Redactie
Hoofdredacteur
Arch. Edwin De Ceukelaire
© Fonds voor Vakopleiding in de
Bouwnijverheid, Brussel, 2013
Alle rechten van reproductie, vertaling
en aanpassing onder eender welke vorm,
voorbehouden voor alle landen
Alex Dierickx, Bart De Waele, Bernard Despiere, Christof Termote,
Dirk Watthé, Etienne Moernaut, Filip François, Jeroen Doom, Patrick
Coene, Paul Delcour, Philip Deltour, Silveer De Dobbelaere, Yvo Borry
D/2013/1698/09
Paul Delcour en Philip Deltour
Redac tiecomité
T e k e n i n g e n e n i l l u s t r at i e s
Voorwoord
Houtverbindingen
Voorwoord
Het Fonds voor Vakopleiding in de Bouwnijverheid (fvb-ffc Constructiv) kreeg de afgelopen jaren steeds meer
vragen naar een degelijk naslagwerk voor de schrijnwerker of de timmerman.
Hoewel er heel wat boeken over hout en houtbewerking bestaan, is dit werk een niet te missen aanvulling: het
geeft enerzijds een overzicht van de hedendaagse producten, technieken en toepassingen, én sluit anderzijds
aan bij de al bestaande beroepsprofielen die stap voor stap omgezet worden in opleidingsprogramma’s. Ook
nieuwe ontwikkelingen in het opleidingslandschap (het stijgende belang van de bijscholing van de arbeiders,
de invoering van het modulaire beroepsonderwijs, e.a.) maakten de opmaak van een nieuw handboektype
noodzakelijk.
Vele slimme mensen met slimme handen hebben met dit werk een onschatbare bijdrage geleverd om het
vakmanschap in ons land op een hoger peil te brengen. Dit handboek richt zich dan ook tot iedereen die
het vak onder de knie wil krijgen. In bevattelijke taal en in een sterk visuele stijl worden alle aspecten van het
beroep in de kleinste bijzonderheden omschreven en uitgelegd.
De lezer zal er een schat aan informatie in vinden, de opleider wordt een handleiding aangereikt die hem
toelaat alle aspecten van het beroep aan te leren.
Bij de samenstelling van de werkgroep was de inbreng van o.a. de beroepsorganisaties van doorslaggevend
belang. Alleen zo kan immers een brug worden geslagen tussen het opleidingsveld en de realiteit van
werkvloer of bouwplaats.
Voor de gebruikers werd het naslagwerk opgedeeld in zeven vakgebieden die samen goed zijn voor een 30-tal
modules van elk 60 tot 200 pagina’s.
Voor wie zich meerdere delen, of de volledige reeks, wil aanschaffen, werd een bijbehorende opbergmap
ontwikkeld. De structuur van de complete reeks vindt u op de keerzijde van de cover.
Veel leesplezier en vooral succes!
Robert Vertenueil
Voorzitter fvb-ffc Constructiv
3
Houtverbindingen
Voorwoord
ABSTRACT
ABSTRACT
Dit deel van het Modulaire Handboek Hout handelt over Houtverbindingen. Dit naslagwerk bevat een
overzicht van de stappen die genomen worden vooraleer houten werkstukken met elkaar verbonden
worden. Tevens worden de gebruikelijke terminologie van de verbindingen, de verschillende
verbindingsmogelijkheden en de verhoudingen en profileringen bij deze verbindingen onder de loep
genomen. Hiermee is dit handboek een onmisbaar instrument voor elke schrijnwerker.
Na een eerste algemeen inleidend hoofdstuk wordt in hoofdstuk 2 kort geschetst welke
voorbereidende bewerkingen er worden uitgevoerd vooraleer een stuk hout klaar is om met een ander
werkstuk verbonden te worden.
In het derde hoofdstuk volgt een overzicht van de gebruikelijke terminologie bij het afschrijven en
verbinden van houten werkstukken..
In het vierde hoofdstuk, dat handelt over de verschillende soorten verbindingen, van
halfhoutverbindingen tot vingerlassen en haaklassen, wordt duidelijk dat ook hoeveel verschillende
verbindingsmogelijkheden er wel niet beschikbaar zijn.
Het handboek wordt afgesloten met bijkomende informatie over de verhoudingen en profileringen die
toegepast moeten worden bij al deze verbindingen.
4
Inhoud
Houtverbindingen
Inhoud
1 Algemeen�������������������������������������������������������������������������7
2 Werkvoorbereiding�������������������������������������9
2.1 Werktekening������������������������������������������������������������������10
2.2 Houtstaat���������������������������������������������������������������������������11
2.3 De optimalisering van het hout��������������������������12
2.3.1 Uitsmetten van massief hout��������������������������12
2.3.2 Opdelen van plaatmateriaal����������������������������18
2.3.3 Debiteren van massief hout
en plaatmaterialen�����������������������������������������������19
2.4 Schaven������������������������������������������������������������������������������21
2.5 Aanduidingen�����������������������������������������������������������������24
2.5.1 Doel����������������������������������������������������������������������������24
2.5.2 Onderdelen�������������������������������������������������������������30
2.5.3 Werkwijze�����������������������������������������������������������������34
2.6 Afschrijven�������������������������������������������������������������������������37
3 Terminologie
houtverbindingen�������������������������������������41
4 Verbindingsmogelijkheden�������51
4.1 Koud tegen elkaar��������������������������������������������������������51
4.2 Halfhoutverbinding�����������������������������������������������������54
4.3 Pen-en-gatverbinding�����������������������������������������������57
4.3.1 Open doorgaande pen-en-gatverbinding��57
4.3.2 Doorgaande pen-en-gatverbinding������������59
4.3.3 Niet doorgaande pen-en-gatverbinding���60
4.3.4 Dubbele pen-en-gatverbinding����������������������61
4.4 Losse veer��������������������������������������������������������������������������63
4.5 Koekjesdrevel������������������������������������������������������������������65
4.6 Drevels���������������������������������������������������������������������������������66
4.7 Losse pen���������������������������������������������������������������������������67
4.8 Tand en groef������������������������������������������������������������������69
4.9 In het verstek�������������������������������������������������������������������71
4.10 Visgraat�����������������������������������������������������������������������������72
4.11 Zwaluwstaart����������������������������������������������������������������73
4.11.1 Doorgaande zwaluwstaart����������������������������73
4.11.2 Niet doorgaande zwaluwstaart�������������������73
4.11.3 Trekzwaluwstaart������������������������������������������������74
4.11.4 Schuifzwaluwstaart�������������������������������������������75
4.12 Tandverbinding�����������������������������������������������������������76
4.13 Liplas����������������������������������������������������������������������������������77
4.14 Schuine liplas����������������������������������������������������������������78
4.15 Haaklas������������������������������������������������������������������������������79
4.16 Schuine haaklas����������������������������������������������������������80
4.17 Vingerlas��������������������������������������������������������������������������81
5 Verhoudingen en
profileringen������������������������������������������������������83
5.1 Verhoudingen�����������������������������������������������������������������83
5.2 Profileringen��������������������������������������������������������������������90
5.2.1 Hoekverbinding met paneelgroef
en spatpen���������������������������������������������������������������90
5.2.2 T-verbinding met paneelgroef������������������������93
5.2.3 Hoekverbinding met sponning����������������������96
5.2.4 T-verbinding met sponning en paneelgroef
met schuine schoudering����������������������������� 100
5.2.5 Hoekverbinding met lijst en sponning
op meer dan 1/3����������������������������������������������� 102
6 Verklarende woordenlijst��� 105
5
1 ALGEMEEN
Houtverbindingen
1 ALGEMEEN
Houtverbindingen zijn een essentieel onderdeel van diverse
houtconstructies. Je vindt ze in alle meubel-, schrijn- en timmerwerk.
Vroeger hielden met de hand gesmede spijkers de constructies
samen. Nadien werden de spijkers mechanisch vervaardigd.
Deze methode van verbinden was niet echt constructief, want
de verbindingen kwamen gemakkelijk los en ze waren niet
stabiel. IJzeren spijkers gingen roesten bij contact met vocht en
veroorzaakten in bepaalde gevallen ook plaatselijke verkleuring van
het hout.
Om betere constructies uit te voeren kwamen er later methoden
zoals halfhout-, en pen-en-gatverbindingen. Het gebruik van houten
pinnen en spieën bij de verbindingen maakte de constructies
steviger.
In een latere fase werden de verbindingstechnieken moeilijker om
uit te voeren door het gebruik van verstekverbindingen. Studie
en ontwerp resulteerden in het gebruik van zwaluwstaarten,
vingerlasverbindingen, enz. Het gebruik van diverse lijmsoorten
leidde tot nog betere resultaten.
Mechanisatie verdrong stelselmatig de manuele uitvoering van de
verbindingen. Met machines kon je de verbindingen nauwkeuriger
en economischer uitvoeren.
Hoewel het manueel uitvoeren sterk verminderd is, blijft de kennis
van de voorbereidende werkzaamheden, zoals opstellen van de
werkvolgorde, de werktekening, het opstellen van een borderel, het
uitsmetten en het paren, elementair voor de houtbewerker. Ook
inzicht in de constructies is hier heel belangrijk.
De laatste ontwikkelingen bij de houtverbindingen situeren
zich vooral in de uitvoeringsmethoden en in het gebruik van
mechanische verbindingsmiddelen. Zo kan je bij demonteerbare
verbindingen gebruik maken van diverse mechanische systemen in
metaal of kunststof. Demonteerbare constructies met onzichtbare
verbindingen werken op basis van een magnetisch systeem. Deze
worden hoofdzakelijk toegepast bij meubelconstructies.
Bij daktimmerwerk zijn er nu diverse systemen van nagelplaten om
de delen van de spanten met elkaar te verbinden.
In de verschillende sectoren die bij het maken van houtverbindingen
lijmen gebruiken, vind je nu producten op basis van polymeren.
7
2 Werkvoorbereiding
Houtverbindingen
2 Werkvoorbereiding
Met de werkvoorbereiding bedoelen we de opeenvolgende stappen
die nodig zijn om een werkstuk te starten: vanaf de werktekening tot
en met de afschrijving. Nadien worden de bewerkingen uitgevoerd
om tot een constructie te komen. Volgende bewerkingen volgen
elkaar op:
••
••
••
••
••
••
de werktekening maken;
de houtstaat of borderel opstellen;
de nodige stukken op het ruwe hout uitsmetten of aanduiden;
de stukken debiteren of verdelen;
de gedebiteerde stukken schaven;
de geschaafde stukken afschrijven.
Patrick Coene
De uitvoering van een constructie bepaal je met het oog op de latere
toepassing. In hoofdstuk 5 “Verhoudingen en profileringen” gaan we
gedetailleerd in op mogelijke constructies voor houtverbindingen.
Toch moeten we vooraf weten waarom we voor een bepaalde
houtverbinding kiezen. Deze keuze hangt in grote mate af van
het afgewerkte product. Gaat het om een meubel, timmerwerk,
binnen- of buitenschrijnwerk? Is de constructie eenvoudig of eerder
complex? Wordt de verbinding gedeeltelijk handmatig of volledig
machinaal uitgevoerd?
Patrick Coene
Verder bepalen de kostprijs en de machinale uitrusting mee de keuze
van de toegepaste houtverbindingen.
Het doel van de verbinding speelt ook een belangrijke rol. Een vaste
constructie is anders geconstrueerd dan een demonteerbare. Bij
gebruik van glas moet je bij glasbreuk het glaspaneel zonder al te
veel moeite kunnen verwijderen. Een verbinding met een sponning
is hier beter dan met een groef.
Wordt een lijstverbinding in het verstek samengebracht of worden
de lijstprofielen niet doorgefreesd? Al deze mogelijkheden moet je
vooraf goed inschatten voor je een keuze maakt. Bij de volgende
stap, de werktekening, is de keuze al gemaakt en kun je de
verbinding in detail uittekenen.
Contraprofilering
9
Houtverbindingen
2 Werkvoorbereiding
2.1 Werktekening
Een werktekening is een tekening op ware grootte van het uit te
voeren werkstuk. Via deze tekening worden bepaalde details of
vormen overgenomen bij de afschrijving. Naast de belangrijkste
aanzichten brengen we ook doorsneden aan. We kunnen ze
afzonderlijk of in de aanzichten tekenen.
Je kunt manueel of met de computer tekenen. Voor alle duidelijkheid
vermeld je de hoofdafmetingen.
Je kunt ook codes op de onderdelen aanbrengen. Die dienen dan als
referentie in de houtstaat.
10
Patrick Coene
Werktekening
2 Werkvoorbereiding
Houtverbindingen
2.2 Houtstaat
Tip
de houthandel gebruikt vaak nog de
duimafmetingen.
Houtlijst van:
Code
A
B
C
D
E
F
Benaming
lange regels
korte regels
poten
blad
bijlegblad
onderplaat
De houtstaat, borderel of houtlijst, is een tabel waarop alle
onderdelen van het uit te voeren werkstuk opgenomen zijn. Elk
onderdeel wordt aangeduid met zijn naam, het aantal nodige
stukken, de netto afmetingen en het materiaal waaruit het onderdeel
is vervaardigd. De lijst kun je nog aanvullen zijn met de code, de
bruto afmetingen en opmerkingen over het onderdeel, bijvoorbeeld
dat het een speciale bewerking moet ondergaan.
tafel
Houtsoort
Handelsdikte
witte es
32
witte es
32
witte es
32
witte es
28
trappaneel es
28
multiplex es
18
Bonnr.: GRI_057_04
in millimeter
Aantal
2
2
4
1
2
1
Lengte
1329
878
762
1390
350
1220
Breedte
100
100
80
940
940
866
Dikte
28
28
80
28
28
18
Opmerkingen
dikte verlijmen 3x27mm
gelamelleerd paneel doorzagen
doorlopende structuur met blad
11
Houtverbindingen
2 Werkvoorbereiding
2.3 De optimalisering van het hout
2.3.1 Uitsmetten van massief hout
Het ruwe, massieve hout waaruit je een werkstuk opstart, wordt in de
handel op twee verschillende vormen aangeboden: het zogenaamde
boolhout en het gekantrechte (gevierschaalde) hout.
Paul Delcour
Paul Delcour
12
2 Werkvoorbereiding
Houtverbindingen
Patrick Coene
Het op bool zagen betekent de stam in planken verdelen volgens
een welbepaalde diktemaat. De planken zijn langs de twee
diktezijden gezaagd en behouden langs de buitenzijden de vorm
van de stam (wankant).
Paul Delcour
Paul Delcour
Paul Delcour
13
Houtverbindingen
2 Werkvoorbereiding
Bij het kantrechten worden de gezaagde boolplanken langs twee
zijden gezaagd waardoor er balken (dikker) of planken (dunner) met
rechte hoeken (meskant) ontstaan.
Paul Delcour
14
2 Werkvoorbereiding
Houtverbindingen
Het verzagen van een boomstam brengt eigenlijk een drietal soorten
planken voort, naargelang de stand van de groeiringen:
••
••
••
dosse planken, die zich aan de buitenzijden van de boomstam
situeren, met horizontaal lopende groeiringen;
halfkwartierplanken, die zich tussen de buitenste en de middelste
planken situeren, met groeiringen die het midden tussen
horizontaal en verticaal houden;
kwartierplanken, die zich in het midden van de boomstam
situeren, de zogenaamde hartplanken, met verticaal lopende
groeiringen.
Paul Delcour
15
Houtverbindingen
2 Werkvoorbereiding
Paul Delcour
Paul Delcour
Paul Delcour
16
2 Werkvoorbereiding
Patrick Coene
Uitsmetten
Houtverbindingen
Uitsmetten doe je als je handmatig met een potlood onderdelen
op de ruwe grondstoffen uitschrijft, aanduidt of uittekent. Bij deze
methode gebruik je een mal voor stukken met gebogen of schuine
vormen zoals traptreden en stoelpoten. Je kunt ook uitsmetten
met een vetkrijt of vetpotlood. De aangebrachte lijnen kunnen later
door de laserstralen van een machine gedetecteerd worden. Deze
werkwijze pas je vooral toe als je gekantrecht hout afkort.
Uitsmetten moet je doordacht doen, met veel aandacht voor de
standaardafmetingen van de grondstoffen en de gebreken van
het hout. De uitgesmette afmetingen van het onderdeel, vooral bij
massief hout, zijn uiteraard ruimer dan de afgewerkte afmetingen.
In de lengte tel je er minimaal 20 mm bij, in de breedte 7 tot 10 mm.
Voor de dikte gebruik je de standaardafmeting die het dichtst je
afgewerkte maat benadert.
17
Houtverbindingen
2 Werkvoorbereiding
2.3.2 Opdelen van plaatmateriaal
Bij het uitsmetten of opdelen van plaatmaterialen moet je
absoluut rekening houden met de standaardafmetingen van de
platen in de lengte en de breedte. Bij gefineerde platen met een
duidelijke houtrichting of bij plaatmaterialen waarbij een decor met
houtstructuur is voorzien, moet je rekening houden met de richting
van de houtdraad. Maar het is geen regel dat de langste afmeting
van de plaat de lengterichting van de houtstructuur aanduidt.
Paul Delcour
Paul Delcour
18
2 Werkvoorbereiding
Houtverbindingen
2.3.3 Debiteren van massief hout en plaatmaterialen
We debiteren of verzagen machinaal alle vermelde onderdelen uit
de houtstaat uit ruw massief hout. Dat kunnen we zowel op bool als
gekantrecht op standaardafmetingen aankopen. Ook de onderdelen
uit plaatmaterialen kunnen we verzagen uit diverse soorten platen
die op standaardafmetingen in de handel te krijgen zijn. Voor het
massieve hout gebruiken we een draagbare handcirkelzaagmachine,
een cirkelzaagmachine met radiale arm, een lintzaagmachine, een
afkortzaagmachine of een meerbladzaagmachine om te schulpen.
Voor plaatmaterialen maken we gebruik van een horizontale of
verticale paneelzaagmachine of een opdeelzaagmachine waarbij
een computer en een optimalisatieprogramma ons helpen bij het
economisch uitsmetten.
Het hout kunnen we haaks t.o.v. de lengterichting van de stam,
dus dwars over de vezels bewerken. We bewerken op dat ogenblik
het kopshout of het transversale vlak. Een voorbeeld hiervan is het
afkorten.
Patrick Coene
Debiteren van massief hout met de afkortzaag, afkorten
19
Houtverbindingen
2 Werkvoorbereiding
Je kunt het hout ook in de lengterichting van de stam, dus volgens
de lengte van de vezels bewerken. Je bewerkt op dat ogenblik het
langshout. Deze bewerking kan volgens het kwartiers- of radiale vlak
ofwel volgens het dosse of tangentiale vlak. Beide vlakken ontstaan
volgens het snijvlak in de boomstam. Een voorbeeld hiervan is het
schulpen.
Patrick Coene
Debiteren van massief hout met de lintzaag
(schulpen van een boolplank)
Patrick Coene
Debiteren van plaatmateriaal met de paneelzaagmachine
20
2 Werkvoorbereiding
Houtverbindingen
2.4 Schaven
Na het debiteren van de verschillende onderdelen kunnen we
schaven. Bij deze bewerking voorzien we de ruw gezaagde
stukken van een gladder oppervlak, zodat we vlakke en haakse
stukken krijgen. We onderscheiden bij het schaven in principe vier
opeenvolgende bewerkingen:
Vlakschaven
Patrick Coene
Vlakschaven
Haaks schaven
Patrick Coene
Haaks schaven
21
Houtverbindingen
2 Werkvoorbereiding
Op breedte schaven
Patrick Coene
Op breedte schaven
Van dikte schaven
Patrick Coene
Van dikte schaven
22
2 Werkvoorbereiding
Houtverbindingen
Voor het vlak en haaks schaven gebruiken we een vlakschaafmachine
of een vlakbank. Heel belangrijk bij het vlakschaven is de stand van
de afvoertafel. Om vlak en recht te kunnen schaven moet die tafel
correct ingesteld staan volgens de snijcirkel van de schaafas. Bij het
haaks schaven moet de geleider ingesteld staan op 90°. In beide
gevallen wordt het hout manueel via de tafels over de schaafas
gebracht.
De laatste twee bewerkingen noemen we ook wel eens op afmeting
schaven.
Bij het op afmeting schaven gebruiken we een vandiktebank, We
schaven alle werkstukken eerst op breedte en dan op dikte .
De vier schaafbewerkingen kunnen we ook met één machine
uitvoeren. Het hout wordt dan in één doorvoer aan vier zijden
geschaafd en dit volgens de gebruikelijke opeenvolgende
bewerkingen. We spreken in dit geval van een vierzijdige
schaafmachine.
23
Houtverbindingen
2 Werkvoorbereiding
Paul Delcour
2.5 Aanduidingen
2.5.1 Doel
Om de verschillende onderdelen van een meubel zoals een
raamwerk, een lade of een paneel, de juiste plaats te geven in het
geheel, plaatsen we herkenningstekens. De herkenningstekens
vullen we aan met een cijfer of een letter om de plaats van het
onderdeel duidelijk te situeren. Als letters gebruiken we V (voor), R
(rechts), A (achter) of L (links).
Paul Delcour
Deze paringstekens, ook paartekens genoemd, brengen we aan met
een blauw of rood potlood of een speciaal smetkrijt op elk onderdeel
van het werkstuk.
Tip
Zorg ervoor dat de kleur van het paringsteken contrasteert met de
kleur van het hout.
Paul Delcour
Hierdoor vermijden we vergissingen tijdens het afschrijven, het
manuele of machinale afwerken en het monteren van onderdelen.
Deze tekens zorgen er ook voor dat je met meerdere mensen aan
hetzelfde project kunt werken.
Paringstekens kunnen school-, bedrijf- of streekgebonden zijn. Ze zijn
niet genormaliseerd. Zo kunnen er kleine afwijkingen ontstaan in de
vorm of de schrijfwijze van de tekens.
24
2 Werkvoorbereiding
Houtverbindingen
De meest gebruikte aanduidingen zijn:
Paul Delcour
Patrick Coene
Aanduidingen
25
Houtverbindingen
2 Werkvoorbereiding
Paringstekens plaats je op de mooiste, meestal zichtbare zijde
van het werkstuk. Je houdt er rekening mee dat bij machinale
bewerkingen achteraf het paringsteken niet volledig verdwijnt.
De zijde waarop je het paringsteken aanbrengt, noemen we de
gepaarde zijde. Daar waar geen paringsteken staat, noemen we de
ongepaarde zijde.
Sommige bedrijven vervangen de paringstekens door barcodes
op de verschillende onderdelen. Deze codes bevatten naast de
aanduiding van de plaats, ook de verdere bewerkingen in het
productieproces.
Yvo Borry
Codering van stukken
26
2 Werkvoorbereiding
Houtverbindingen
Paul Delcour
Voorbeeld barcode van een vleugelonderdeel
Paul Delcour
Voorbeeld barcode van een rest voor een raamonderdeel
27
Houtverbindingen
2 Werkvoorbereiding
Paul Delcour
Paul Delcour
Paul Delcour
28
2 Werkvoorbereiding
Houtverbindingen
Paul Delcour
Paul Delcour
29
Houtverbindingen
2 Werkvoorbereiding
2.5.2 Onderdelen
Stijlen
Stijlen zijn de verticale stukken aan de buitenkant van het werkstuk.
We onderscheiden linkse en rechtse stijlen. Bij plaatmateriaal
gebruiken we de benamingen zijden of zijkanten.
Ze worden meestal gemerkt met een teken dat lijkt op een gedrukt
cijfer 3.
Variante benaming bij massief hout: staanders.
Paul Delcour
30
2 Werkvoorbereiding
Houtverbindingen
Regels
Regels zijn de horizontale stukken tussen de stijlen. We
onderscheiden een bovenregel, een middenregel of meerdere
tussenregels en een onderregel. Soms komt een dubbele onderregel
voor bij schrijnwerkonderdelen.
Ze worden meestal gemerkt met een driehoek waarvan het toppunt
de bovenregel is en de basis de onderkant aanduidt.
Als er meerdere tussenregels zijn, kunnen we een nummer of
een letter bij het paringsteken aanbrengen om de plaatsbepaling
van deze regels te behouden. Wanneer alleen een bovenregel
voorkomt zonder midden- of onderregel kan het gebeuren dat
het paringsteken van boven- én onderregel tezelfdertijd gebruikt
wordt. Bij plaatmateriaal spreken we van kopstuk, vaste legplank en
bodemstuk of grondstuk.
Paul Delcour
31
Houtverbindingen
2 Werkvoorbereiding
Posten
Posten zijn de verticale stukken tussen de stijlen. Ze verbinden de
boven- en onderregel of de tussenregels met elkaar. Ze worden
meestal gemerkt met een X-teken dat bovenaan gesloten is. Als
er meerdere posten in het werkstuk voorkomen, kunnen we net
als bij de tussenregels een nummer of een letter, als aanvulling op
het paringsteken, toekennen. Bij plaatmateriaal gebruiken we de
benaming tussenstuk of tussenzijde.
Variante benaming bij massief hout: tussenstijl of tussenstaander.
Paul Delcour
32
2 Werkvoorbereiding
Houtverbindingen
Panelen
Panelen zijn de vullingen tussen de stijlen, posten en regels, die we
voorzien van paneelgroeven om de panelen te kunnen plaatsen.
Panelen kunnen we evenwel ook in een sponning plaatsen, hoewel
dit eerder bij specifieke toepassingen voorkomt. De plaatsing van
opgelegde lijsten aan stijlen en regels is hiervan een voorbeeld.
Panelen kunnen uit massief hout of plaatmateriaal gemaakt worden.
Bij gebruik van massief hout bestaat het paneel uit verschillende
stukken. Hierbij moeten we rekening houden met de houtstructuur.
Want de afzonderlijke delen worden tot één paneel samengevoegd.
Het paringsteken voor massieve panelen kan uit een driehoek of
een paarlijn met gesloten zijkanten bestaan of uit een gesloten
sint-andrieskruis. Meerdere panelen kunnen diverse lijnen in het
paringsteken bevatten.
Panelen krijgen andere benamingen volgens hun positie in een
meubel, zoals kast- of ladebodem, legboord, zijpaneel, rugpaneel en
deurpaneel.
Paul Delcour
33
Houtverbindingen
2 Werkvoorbereiding
Paul Delcour
2.5.3 Werkwijze
De paringstekens bepalen de uiteindelijke plaats van een onderdeel
in het geheel. Gebreken plaatsen we best aan de aan het zicht
onttrokken zijden of in delen die we later wegwerken.
Enkele vuistregels:
••
••
••
••
••
••
We brengen paringstekens aan na het schaven.
De paringstekens plaatsen we met het oog op de constructie en
de positieve of foutieve eigenschappen van het hout.
Stijlen en posten houden we tijdens het aanbrengen van de
paringstekens samen. Hetzelfde geldt voor de regels.
Bij de plaatsing van paringstekens moeten we rekening houden
met de vezelrichting. Zo vermijden we moeilijkheden om het
werkstuk nadien verder af te werken.
De paringstekens moeten we duidelijk leesbaar en met zorg
aanbrengen, zodat je ze niet verkeerd kan interpreteren.
Als we paringstekens aanbrengen, houden we rekening met
de plaats, zodat ze niet volledig verdwijnen bij latere machinale
bewerkingen. Bij verticale stukken plaats je ze best op de
bovenste helft en nooit op de plaats waar verbindingen komen.
Bij het aanbrengen van meerdere paringstekens op hetzelfde stuk
plaatsen we aanvullend:
••
••
••
••
34
V van voorzijde;
R van rechterzijvlak;
A van achterzijde;
L van linkerzijvlak.
2 Werkvoorbereiding
Houtverbindingen
Bij hoekvormende verbindingen volgens de houtbreedte komen de
paringstekens op de diktekanten.
Voorbeelden: laden, een trapboom of plaatmeubelen.
Paul Delcour
35
Houtverbindingen
2 Werkvoorbereiding
Tip
Paringstekens bij schrijnwerkelementen brengen we aan op de
binnenzijde van het raam of de deur. Je kunt hier met twee kleuren
werken als je het vaste en het bewegende gedeelte aanduidt.
Aanvullende nummering en belettering bij
regels en posten plaats je het best van boven
naar onderen en van links naar rechts.
Paul Delcour
36
2 Werkvoorbereiding
Houtverbindingen
2.6 Afschrijven
Afschrijven betekent dat je de nodige lijnen aanbrengt op de
geschaafde onderdelen die de afmetingen en de plaats bepalen waar
constructieve bewerkingen uitgevoerd worden. Het afschrijven moet
nauwkeurig gebeuren op basis van de werktekening. Want in deze
fase van de uitvoering bepaal je alle afmetingen van het werkstuk.
Het spreekt voor zich dat voor manuele bewerkingen de afschrijving
meer tijd in beslag neemt dan bij machinale bewerkingen.
Patrick Coene
Patrick Coene
Afschrijven
37
Houtverbindingen
2 Werkvoorbereiding
Meest voorkomende benamingen:
gepaarde zijde
zijde waarop het paringsteken staat
ongepaarde zijde
zijde tegenover de gepaarde zijde
dagzijde
binnenzijde; aan de open kant van het
paringsteken
buitenzijde
zijde tegenover de dagzijde
eindlijn
eindvermindering
eindverminderingslijn
daglijn
dagvermindering
dagverminderingslijn
dagopening; verticaal
en horizontaal
dagtoegeving
toegevingslijn
schouderingslijn
aanduiding gaten
aanduiding pennen
38
uiterste begrenzinglijn van de afschrijving;
netto lengte van het stuk
afstand genomen vanaf de eindlijn tot de
eindverminderingslijn
begrenzing van het te boren gat, bepaald
door de eindvermindering
eindlijn verminderd met de breedte of
dikte van het te vergaren stuk
vermindering van het gat voor
groefdiepte, lijst- en/of sponningbreedte,
genomen vanaf de daglijn
begrenzing van het te boren gat,
aangezet vanaf de daglijn
verticale en horizontale afstand tussen de
daglijnen
toegeving van de pen voor de lijst- en/
of sponningbreedte, aangezet vanaf de
daglijn
daglijn min de dagtoegeving
aansluiting van de pen met het
aanliggende stuk
midden van de plaats waar de gaten
komen
begrenzingslijn waar de pennen komen
2 Werkvoorbereiding
Houtverbindingen
Paul Delcour
39
Houtverbindingen
2 Werkvoorbereiding
Paul Delcour
40
3 Terminologie houtverbindingen
Houtverbindingen
3 Terminologie houtverbindingen
Breedteverbindingen
Een breedteverbinding is een verbinding waarbij je meerdere
stukken aan elkaar verbindt, om een breder vlak te creëren.
Je verbindt de diktezijden met elkaar door middel van een
verbindingsmiddel dat voor de stevigheid zorgt.
Bij het samenstellen van de breedteverbinding leg je de hartkanten
afwisselend. Zo kan je de effecten van het werken van het hout
beperken.
Je moet ook rekening houden met de kleur van het hout: geen
donkere en lichte kleuren naast elkaar. We geven er de voorkeur aan
geen kwartier- en dosse gezaagd hout met elkaar samen te voegen,
want de tekening is totaal verschillend.
De planken schaven we recht en zuiver haaks met het oog op
verdere machinale bewerkingen van de stukken.
Paul Delcour
41
Houtverbindingen
3 Terminologie houtverbindingen
Dirk Watthé
Samenstellen kwartier
Dirk Watthé
Samenstellen halfkwartier
Dirk Watthé
Samenstellen dosse
Zoekkantjes
Mogelijke constructies :
Bij een gesloten niet-doorgaande verbinding hebben de pennen,
tanden en geprefabriceerde verbindingselementen zoekkantjes om
een vlottere montage en een betere lijmverdeling te krijgen.
Paul Delcour
42
3 Terminologie houtverbindingen
Houtverbindingen
Paul Delcour
43
Houtverbindingen
3 Terminologie houtverbindingen
Paul Delcour
Dikteverbindingen
Bij een dikteverbinding verbinden we de breedtezijden met elkaar
om een dikker stuk te creëren. Een extra versteviging is mogelijk door
een van onderstaande constructievormen te gebruiken.
Als je een dikteverbinding samenstelt moet je rekening houden met
dezelfde voorwaarden als bij de breedteverbindingen om de voeg
tussen de twee stukken hout gesloten te houden.
Mogelijke constructies :
Paul Delcour
44
3 Terminologie houtverbindingen
Houtverbindingen
Lengteverbindingen
Een lengteverbinding is een verbinding waarbij twee stukken met
een lasverbinding een langer geheel vormen door de uiteinden te
laten overlappen. De lengte van de las bedraagt 1 ½ tot 2 keer de
breedte/hoogte van het hout, met uitzondering van de vingerlas.
Op zichzelf hebben deze lassen geen stevigheid en daarom worden
ze gelijmd of verstevigd met nagels, schroeven of bouten.
Bepaalde verbindingen kunnen ook met een houten deugel worden
verbonden.
Mogelijke constructies :
Paul Delcour
45
Houtverbindingen
Mogelijke constructies :
3 Terminologie houtverbindingen
Hoekverbindingen
De stijlen en de regels van de constructie vormen de
hoekverbindingen. De constructie kun je zowel volgens de breedte
zoals bij raamwerken, als volgens de dikte zoals bij laden uitvoeren.
De meeste verbindingen moet je in bepaalde toepassingen
verstevigen door verlijming. Andere hoekverbindingen verstevigen
we met mechanische systemen. Bijvoorbeeld bij bedden.
46
Paul Delcour
3 Terminologie houtverbindingen
Houtverbindingen
Mogelijke constructies :
Paul Delcour
47
Houtverbindingen
3 Terminologie houtverbindingen
T-verbindingen
Mogelijke constructies :
De T-verbinding die de stijl of post en de regel vormen, noemen we
ook een middenverbinding. Net zoals de hoekverbindingen kunnen
we de T-verbindingen extra verstevigen.
Paul Delcour
48
3 Terminologie houtverbindingen
Houtverbindingen
Mogelijke constructies :
Paul Delcour
49
Houtverbindingen
3 Terminologie houtverbindingen
Kruisverbindingen
Bij de kruisverbindingen wordt de halfhoutverbinding het meest
toegepast.
Die verbinding vind je vooral bij kleinhoutverbindingen. Hier wordt
de kruisverbinding gevormd door twee doorlopende stukken. Net
zoals bij hoek- en T-verbindingen kun je de verbindingen extra
verstevigen.
Mogelijke constructies :
Net zoals bij andere halfhoutverbindingen kun je stukken met
ongelijke diktes samenstellen.
Paul Delcour
Verstekverbindingen
Verstekverbindingen zijn hoekverbindingen of T-verbindingen. De
onderdelen van de constructie vormen een hoek van 90° met een
voeglijn op 45° dwars over de vezelrichting. De schouderingen kun
je volledig of gedeeltelijk in het verstek brengen. De uitvoeringen
kunnen verschillen, maar het uitzicht blijft gelijk. We kunnen deze
verbindingen verstevigen door een verlijming of met mechanische
systemen.
We spreken van een vals verstek wanneer de hoek tussen de stukken
geen 90° is.
Verstekverbindingen pas je meestal toe bij:
••
••
50
houtstukken die over hun volledige breedte geprofileerd zijn;
een constructie waarin kopshout volledig of gedeeltelijk
onzichtbaar moet zijn.
4 Verbindingsmogelijkheden
Houtverbindingen
4 Verbindingsmogelijkheden
4.1 Koud tegen elkaar
Toepassing: breedteverbinding en dikteverbinding
Dikteverbinding Breedteverbinding
Paul Delcour
Paul Delcour
Bart De Waele
Yvo Borry
Bernard Despiere
gelijmde tafelpoot
51
Houtverbindingen
4 Verbindingsmogelijkheden
De verschillende stukken sorteren we volgens kleur en structuur. Dan
brengen we de lijm in de lengterichting van het hout aan. De stukken
brengen we samen en spannen we op met spangereedschappen.
Dirk Watthé
Dirk Watthé
Breedteverbinding koud tegen elkaar
52
4 Verbindingsmogelijkheden
Houtverbindingen
Dirk Watthé
Dirk Watthé
Dikteverbinding koud tegen elkaar
53
Houtverbindingen
4 Verbindingsmogelijkheden
4.2 Halfhoutverbinding
Toepassing: hoekverbinding, T-verbinding, kruisverbinding en
lengteverbinding
Paul Delcour
Hoekverbinding
T-verbinding
Kruisverbinding
Lengteverbinding
Bij deze verbinding werken we de helft van de dikte of de breedte
van de stukken weg waardoor ze terug in één vlak vergaren. Bij de
samenstelling van vlakke constructies volgens de houtdikte is de
halfhoutverbinding een constructiemethode die een minimum aan
werk en gereedschappen vergt.
Halfhoutverbindingen passen we hoofdzakelijk toe bij de uitvoering
van dakconstructies zoals het in de lengte verbinden van de
muurplaten. De halfhoutverbinding heeft op zichzelf geen sterkte.
Lijmen of een mechanische versteviging moeten hiervoor zorgen.
Het is van groot belang dat de schouderingen goed tegen de
dagkanten aansluiten.
De rechte liplas is een halfhoutverbinding die aan elkaar is bevestigd
met een mechanisch verbindingsmiddel (nagel, schroef ). Aan de
uiteinden zagen we een lip op halve houtbreedte of -dikte. De lengte
van de las is minimaal een- tot tweemaal de breedte van de balk.
54
4 Verbindingsmogelijkheden
Houtverbindingen
Paul Delcour
Dirk Watthé
Dirk Watthé
Hoekverbinding op halfhout
55
Houtverbindingen
4 Verbindingsmogelijkheden
Dirk Watthé
Dirk Watthé
T-verbinding op halfhout
Dirk Watthé
Dirk Watthé
Lengteverbinding op halfhout (rechte liplas)
56
4 Verbindingsmogelijkheden
Houtverbindingen
4.3 Pen-en-gatverbinding
De pen-en-gatverbinding is de meest klassieke verbindingsmethode
voor constructies van massieve stukken met stijlen en regels.
Als algemene regel kan gelden dat we de dikte van de pen en de
breedte van het gat op 1/3 van de houtdikte nemen. Bij machinale
uitvoering van de pennen en de gaten kan dit bij benadering 1/3
zijn, naargelang het beschikbare snijgereedschap.
4.3.1 Open doorgaande pen-en-gatverbinding
Toepassing: hoekverbinding
Paul Delcour
Hoekverbinding
Dirk Watthé
open doorgaande pen-en-gatverbinding
57
Houtverbindingen
4 Verbindingsmogelijkheden
Bron Hulsta / D (www.huelsta.be) (yb)
Bij de open doorgaande pen-en-gatverbinding werken we
het gat volledig uit op de kopse kant. We voorzien dus geen
eindvermindering.
58
4 Verbindingsmogelijkheden
Houtverbindingen
4.3.2 Doorgaande pen-en-gatverbinding
Toepassing: hoekverbinding en T-verbinding
Paul Delcour
Hoekverbinding
T-verbinding
Bij deze constructiemethode boren we het gat volledig door de
breedte van de stijlen. Daardoor is het kopshout van de pen zichtbaar
op de zijvlakken van de constructie. Bij een hoekverbinding passen
we een eindvermindering toe.
Dirk Watthé
Hoekverbinding doorgaande pen-en-gatverbinding
Dirk Watthé
T-verbinding doorgaande pen-en-gatverbinding
59
Houtverbindingen
4 Verbindingsmogelijkheden
4.3.3 Niet doorgaande pen-en-gatverbinding
Toepassing: hoekverbinding en T-verbinding
Paul Delcour
Hoekverbinding
T-verbinding
We gebruiken een niet-doorgaande pen waar:
••
••
••
geen kopshout mag gezien worden;
meer stevigheid (bvb. tegen afhangen) gewenst is;
geen wateropslorping mag gebeuren bij het kopshout.
Bij deze verbinding maken we de pen een tweetal millimeter korter
dan de diepte van het gat. Zo geven we de overtollige lijm ruimte
bij de assemblage. Net zoals bij de hoekverbinding met doorgaande
pen en gat voorzien we een eindvermindering.
Dirk Watthé
Hoekverbinding gesloten niet-doorgaande pen en gat
60
4 Verbindingsmogelijkheden
Houtverbindingen
4.3.4 Dubbele pen-en-gatverbinding
Toepassing: hoekverbinding en T-verbinding
Paul Delcour
Hoekverbinding dubbele open
pen-en-gatverbinding
Hoekverbinding met dubbel gesloten doorgaande
pen-en-gatverbinding
Hoekverbinding met dubbele niet-doorgaande
gesloten pen-en-gatverbinding
T-verbinding met dubbele doorgaande
pen-en-gatverbinding
T-verbinding met niet-doorgaande dubbele
pen-en-gatverbinding
61
Houtverbindingen
4 Verbindingsmogelijkheden
Bij zwaardere houtsecties kun je meerdere pennen naast elkaar
gebruiken.
Afhankelijk van de functie van het stuk kun je kiezen voor een
•• doorgaande pen-en-gatverbinding;
•• niet doorgaande pen-en-gatverbinding;
•• open pen-en-gatverbinding;
•• gesloten pen-en-gatverbinding.
Deze verbinding komt vaak voor bij raamwerk. Bijvoorbeeld bij
raamwerk dat erg onderhevig is aan afhangen en raamwerk dat is
samengesteld uit smalle onderdelen.
Het voordeel van deze constructiemethode is dat je dubbel zoveel
lijmoppervlakte hebt, waardoor de weerstand tegen het afhangen
alleen maar verhoogt. De pendikte bedraagt 1/5 van de houtdikte.
Natuurlijk kun je afwijken van deze verhouding, afhankelijk van de
beschikbare gereedschappen.
Een variant op deze hoekverbinding is de verstekverbinding.
62
Bart De Waele
Hoekverbinding met dubbel open
doorgaande pen en gat
4 Verbindingsmogelijkheden
Houtverbindingen
4.4 Losse veer
Toepassing: breedteverbinding
Paul Delcour
Verbinding met doorgaande losse veer
Verbinding met niet-doorgaande losse veer
De verschillende stukken voorzien we in de lengterichting langs
beide zijden van een groef. In deze groef plaatsen we een losse veer,
gemaakt uit bv. triplex, multiplex. Een losse veer uit massief hout
vermijd je het best, omdat ze in de lengterichting kan splijten.
De veer maken we ± 2 mm smaller dan de diepte van beide groeven
samen, zodat de verbinding zich bij het verlijmen en opspannen sluit.
Deze verbindingsmethode kun je met een doorgaande of met een
niet-doorgaande losse veer uitvoeren.
Dirk Watthé
Dirk Watthé
Breedteverbinding met doorgaande losse veer
63
Houtverbindingen
4 Verbindingsmogelijkheden
Dirk Watthé
Dirk Watthé
Breedteverbinding met niet-doorgaande losse veer
64
4 Verbindingsmogelijkheden
Houtverbindingen
4.5 Koekjesdrevel
Toepassing: breedteverbinding
Variante benaming: lamel
Paul Delcour
Breedteverbinding met koekjesdrevel
Met een koekjesdrevelfreesmachine kun je op regelmatige afstanden
in het hout groeven frezen. In deze groeven voorzie je dan later
een koekjesdrevel waarmee je het hout kunt verbinden. Deze
koekjesdrevels bestaan uit kunststof of uit een stuk massief hout
zoals beukenhout. De plaatjes hebben een ingedrukt profiel om een
betere verlijming te krijgen.
Dirk Watthé
foto festool
Dirk Watthé
koekjesdrevel
Breedteverbinding met koekjesdrevel
65
Houtverbindingen
4 Verbindingsmogelijkheden
4.6 Drevels
Toepassing: hoekverbinding, breedteverbinding
Variante benamingen: deugel, deuvel
Paul Delcour
Breedteverbinding met drevel
Häfele
Ronde houten drevel
66
Hoekverbinding met drevel
Drevelboringen doe je machinaal. We streven naar 1/3 van de
houtdikte. Je boort in beide zijkanten van de plank gaten die 1mm
dieper zijn dan de helft van de lengte van de drevel. Zo heeft de lijm
die je gebruikt, ruimte om zich te verspreiden bij het opspannen van
de verbinding. Houten drevels worden overwegend gemaakt uit
beuk en zijn voorzien van langse groefjes en zoekranden. De groefjes
vergroten het lijmoppervlak en doen de overtollige lijm bij het
verbinden wegvloeien.
Dirk Watthé
Hoekverbinding met drevel
4 Verbindingsmogelijkheden
Houtverbindingen
4.7 Losse pen
Toepassing: breedteverbinding, hoekverbinding, T-verbinding
Paul Delcour
Breedteverbinding met losse pen
Hoekverbinding met losse pen
T-verbinding met losse pen
De gaten worden machinaal aangebracht. De losse pennen zijn
gemaakt uit massief hout of multiplex. De pennen moet je een paar
mm korter maken om tijdens de verlijming geen problemen te
krijgen.
Losse pennen kan je ook aankopen. Ze zijn in diverse afmetingen in
de handel verkrijgbaar.
festool
Losse pen
67
Houtverbindingen
4 Verbindingsmogelijkheden
Patrick Coene
Dirk Watthé
Hoekverbinding met losse pen
Machine met uitgestoken frees
Dirk Watthé
Dirk Watthé
Dirk Watthé
Dirk Watthé
Breedteverbinding met losse pen
Breedteverbinding met losse pen
68
4 Verbindingsmogelijkheden
Houtverbindingen
4.8 Tand en groef
Toepassing: breedteverbinding, hoekverbinding en T-verbinding
Paul Delcour
Breedteverbinding met tand en groef
Hoekverbinding met tand en groef
T-verbinding met tand en groef
De verschillende stukken krijgen volgens houtdikte een tand aan
de ene zijde en een groef aan de andere zijde. De tanddikte is
gewoonlijk ± 1/3 van de houtdikte. De tandbreedte maken we 0,5
mm smaller. Deze verbindingsmethode vraagt twee verschillende
bewerkingen, namelijk het frezen van een groef en een sponning.
Bij dit type verbinding moet je uiteraard rekening houden met
houtverlies in de breedte.
Een bastaardtand (met een tanddikte van 1/2 van de houtdikte)
gebruik je om stukken in hoek volgens de lengterichting met elkaar
te verbinden. Zo krijg je een steviger uitzicht, terwijl er binnen een
holle ruimte is.
In het ene deel frees je een groef. Aan het andere deel steek je een
tand die niet meer dan twee mm korter is dan de diepte van de
groef. Om de overtollige lijm op te vangen.
69
Houtverbindingen
4 Verbindingsmogelijkheden
Dirk Watthé
Bron Hulsta / D (www.huelsta.be)
Dirk Watthé
Dirk Watthé
Verbinding met tand en groef
Breedteverbinding met tand en groef
70
4 Verbindingsmogelijkheden
Houtverbindingen
4.9 In het verstek
Toepassing: hoekverbinding met verstekfrees
Paul Delcour
Hoekverbinding met verstekfrees
De verstekken brengen we met een frees machinaal aan de
verschillende stukken aan.
Het ene stuk frezen we terwijl het aangevoerd wordt met de
breedste zijde op de tafel. Het andere stuk wordt aangevoerd met de
breedste zijde tegen de geleiding van de machine. Om verwisseling
te voorkomen, gebeuren de bewerkingen vanaf één basisvlak.
Deze verbindingsmethode is volledig machinaal uitvoerbaar met
aangepaste frezen. De schuine tand- en groefvorm bevordert het
vergaren en de sterkte van de verbinding omdat we een groter
lijmoppervlak krijgen.
Deze verbinding kun je ook toepassen met een losse veer,
koekjesdrevel of koud tegen elkaar.
Dirk Watthé
Hoekverbinding in het verstek
71
Houtverbindingen
4 Verbindingsmogelijkheden
4.10 Visgraat
Toepassing: breedteverbinding, dikteverbinding
Paul Delcour
Breedteverbinding met visgraat
Dikteverbinding met visgraat
Dit type van breedte- en dikteverbinding voer je volledig machinaal
uit. Het voordeel daarbij is dat je een groter lijmoppervlak creëert. Dit
profiel frees je langs beide zijden. De eerste freesbewerking kun bij
elke plank langs één zijde uitvoeren.
Voor de tweede freesbewerking moet je de machine opnieuw
instellen met de ringen of door de freesas te verstellen.
Dirk Watthé
Dirk Watthé
Yvo Borry
Breedteverbinding met visgraat
72
4 Verbindingsmogelijkheden
Houtverbindingen
4.11 Zwaluwstaart
4.11.1 Doorgaande zwaluwstaart
Toepassing: hoekverbinding
Paul Delcour
Hoekverbinding met doorgaande zwaluwstaarten
Hoekverbinding met doorgaande
zwaluwstaarten bij een lade
Doorgaande zwaluwstaarten voer je meestal uit waar er een grote
trekkracht op de stukken kan optreden. Een voorbeeld hiervan zijn
laden.
Het aantal staarten bepaal je door de breedte van het werkstuk te
delen door tweemaal de houtdikte.
Bij het gebruik van deze constructiemethode blijft het kopshout van
beide stukken zichtbaar.
4.11.2 Niet-doorgaande zwaluwstaart
Toepassing: hoekverbinding
Paul Delcour
Hoekverbinding met niet-doorgaande
zwaluwstaarten
Hoekverbinding met niet-doorgaande
zwaluwstaarten bij een lade
Niet-doorgaande zwaluwstaarten werk je niet uit op de volledige
dikte van het werkstuk. Dit voorkomt dat het kopshout zichtbaar zou
zijn.
73
Houtverbindingen
4 Verbindingsmogelijkheden
4.11.3 Trekzwaluwstaart
Toepassing: T-verbinding
Paul Delcour
T-verbinding met doorgaande trekzwaluwstaart
T-verbinding met niet-doorgaande
trekzwaluwstaart
Paul Delcour
Paul Delcour
T-verbinding niet-doorgaande trekzwaluwstaart
74
4 Verbindingsmogelijkheden
Houtverbindingen
4.11.4 Schuifzwaluwstaart.
Toepassing: breedteverbinding en T-verbinding
Paul Delcour
Breedteverbinding met schuifzwaluwstaart
T-verbinding met doorgaande
schuifzwaluwstaart
De schuifzwaluwstaart met bijbehorende groef breng je machinaal
aan. Aan één zijde van de plank frees je de schuifzwaluwstaart en aan
de andere zijde de groef waar de schuifzwaluwstaart juist inpast.
Bij deze verbinding schuif je de stukken zijdelings in elkaar.
Deze verbinding zorgt ervoor dat bij krimpen of zwellen van het hout
de verbinding altijd dichtgespannen blijft.
Bart De Waele
Hoekverbinding met doorgaande
zwaluwstaart
75
Houtverbindingen
4 Verbindingsmogelijkheden
4.12 Tandverbinding
Toepassing: hoekverbinding
Paul Delcour
Hoekverbinding met tand
Een hedendaagse uitvoering van de zwaluwstaart is de
tandverbinding. Een nadeel van de tandverbinding is dat deze
verbinding geen trekkrachten kan opvangen.
Hulsta
Hoekverbinding met tand
76
4 Verbindingsmogelijkheden
Houtverbindingen
4.13 Liplas
Aan de uiteinden wordt een lip gezaagd op een halve houtbreedte.
De beide ingezaagde borsten dienen precies tegen het uiteinde
van de te verbinden stukken aan te sluiten, want anders wordt de
verbinding veel zwakker. De verbinding wordt best mechanisch
versterkt.
Toepassing: lengteverbinding
Paul Delcour
77
Houtverbindingen
4 Verbindingsmogelijkheden
4.14 Schuine liplas
Toepassing: lengteverbinding
Paul Delcour
Lengteverbinding met schuine liplas
De uiteinden worden recht ingezaagd. De hoogte van de borsten
bedraagt 1/6 van de breedte van de balk . De lengte van de las is
één- tot tweemaal de breedte van de balk. Deze constructie verzwakt
de balk niet en is gemakkelijk te maken. De lassen kunnen eventueel
versterkt worden met behulp van bandijzer.
Paul Delcour
78
4 Verbindingsmogelijkheden
Houtverbindingen
4.15 Haaklas
Toepassing: lengteverbinding
Paul Delcour
Lengteverbinding met haaklas
Deze verbinding pas je vooral toe wanneer in de lengterichting
van de houtstukken grote trekkrachten optreden. De lengte van de
las is een- tot tweemaal de breedte van de balk. De diepte van de
inkepingen krijg je door de dikte van de balk in zesden te verdelen.
Paul Delcour
Dirk Watthé
Dirk Watthé
79
Houtverbindingen
4 Verbindingsmogelijkheden
4.16 Schuine haaklas
Paul Delcour
Paul Delcour
Paul Delcour
80
4 Verbindingsmogelijkheden
Houtverbindingen
4.17 Vingerlas
Toepassing: lengteverbinding
Paul Delcour
Lengteverbinding met vingerlas
Deze verbinding kun je beschouwen als een industriële verbinding
die je met aangepaste machines uitvoert. Aan de beide kopskanten
breng je met een speciale frees kleine langwerpige V-vormige
inkepingen aan. Ze passen nauwsluitend zoals vingers in elkaar. Het
lijmoppervlak wordt zo sterk vergroot.
Philip Deltour
Yvo Borry
Philip Deltour
Lengteverbinding bij massieve
meubelpanelen
81
5 Verhoudingen en profileringen
Houtverbindingen
5 Verhoudingen en profileringen
5.1 Verhoudingen
Pen-en-gatverbindingen
Paul Delcour
83
Houtverbindingen
5 Verhoudingen en profileringen
Paul Delcour
84
5 Verhoudingen en profileringen
Houtverbindingen
Paul Delcour
85
Houtverbindingen
5 Verhoudingen en profileringen
Pendikte
De pendikte is in het algemeen 1/3 van de houtdikte.
De afmetingen worden aangepast aan de diameter van de boor.
•• Voorbeeld : houtdikte 24 mm = 8 mm pendikte.
•• Voorbeeld:houtdikte 21 mm = 8 mm pendikte
(6,5 mm / 8 mm / 6,5 mm).
Penlengte
De penlengte is 2 mm korter dan de diepte van het gat. Bij zichtbare,
decoratieve verbindingen is de penlengte gelijk aan de diepte van
het gat of de groef.
Penbreedte
••
••
••
••
••
••
De penvermindering bij een hoekverbinding met gesloten gat is
gelijk aan 1/4 van de regelbreedte.
Bij een middenverbinding is de penbreedte in principe gelijk aan
de regelbreedte.
Bij het aanbrengen van profileringen wordt de penbreedte
verminderd gelijk aan de dagvermindering.
Een penbeschadiging komt voor als er een deel van de pen
wordt weg gefreesd.
Een meubelvermindering is een minimale vermindering om
doorkijk en krimp op te vangen in de gatlengte.
Een dagvermindering is gelijk aan:
•• de diepte van de groef;
•• de diepte van de sponning op meer dan 1/3 van de
houtdikte;
•• de diepte van de lijst op meer dan 1/3 van de houtdikte.
Gatdiepte
Bij een niet-doorgaande verbinding nemen we de gatdiepte in
het algemeen 3/4 van de breedte van de stijl. Afmetingen kun je
aanpassen aan de mogelijkheden van de gereedschappen en aan de
aard van het werk.
Gatlengte
De gatlengte is altijd gelijk aan de resterende penbreedte.
Toegeving (toesteek)
De toegeving of toesteek is gelijk aan de breedte van de lijst of de
breedte van de sponning.
86
5 Verhoudingen en profileringen
Houtverbindingen
Zwaluwstaartverbindingen
Doorgaande zwaluwstaarten
Paul Delcour
87
Houtverbindingen
5 Verhoudingen en profileringen
Verbinding zijstuk – achterstuk lade
Paul Delcour
88
5 Verhoudingen en profileringen
Houtverbindingen
Niet-doorgaande zwaluwstaarten
Paul Delcour
89
Houtverbindingen
5 Verhoudingen en profileringen
5.2 Profileringen
Profileringen zijn verspaande delen in de afzonderlijke stukken van
een verbinding. Deze profileringen worden machinaal aangebracht.
De voornaamste profileringen zijn:
••
••
••
een groef;
een sponning;
een lijst.
5.2.1 Hoekverbinding met paneelgroef en spatpen
Tip
Massieve panelen moeten vrij kunnen
werken, daarom worden ze nooit in de
paneelgroeven vastgelijmd.
Een verbinding met een paneelgroef maak je als in de stijlen en
de regels een paneel geplaatst wordt. De groef breng je bijgevolg
aan de dagzijden aan. Het paneel kan uit massief hout of uit
plaatmateriaal bestaan. Naargelang het soort materiaal passen we de
afmetingen van de te frezen groef aan in de breedte en de diepte. De
groefdiepte varieert meestal tussen 8 en 15mm.
Door het aanbrengen van een paneelgroef wordt de pen
beschadigd. Hiermee hou je rekening bij de penbreedte en de
gatlengte door toepassing van een dagvermindering.
Paul Delcour
90
5 Verhoudingen en profileringen
Houtverbindingen
Een spatpen is een klein deeltje pen dat overblijft bij een
eindvermindering of eindmenagering. Het wordt vooral toegepast bij
brede regels waar bij een eventuele krimp een opening zou ontstaan.
De spatpen verhindert dit omdat de penbreedte nog volledig
doorloopt. Bovendien gaat de spatpen het eventuele wisselen van
de schoudering tegen. Als algemene regel is de spatpenlengte gelijk
aan de diepte van de groef.
Dirk Watthé
Hoekverbinding met paneelgroef
Dirk Watthé
Dirk Watthé
Pen met spatpen
91
Houtverbindingen
5 Verhoudingen en profileringen
Paul Delcour
92
5 Verhoudingen en profileringen
Houtverbindingen
Afschrijving van de verbinding
Paul Delcour
5.2.2 T-verbinding met paneelgroef
Bij deze verbinding voorzien we de middenregel langs beide
dagkanten van een paneelgroef. We passen dan ook meestal twee
dagverminderingen toe.
Paul Delcour
93
Houtverbindingen
5 Verhoudingen en profileringen
Paul Delcour
94
5 Verhoudingen en profileringen
Houtverbindingen
Afschrijving van de verbinding
Paul Delcour
95
Houtverbindingen
5 Verhoudingen en profileringen
5.2.3 Hoekverbinding met sponning
Een verbinding met een sponning pas je toe wanneer tussen de
stijlen en de regels een paneel in massief hout, in plaatmateriaal of
in glas geplaatst wordt. Bij deze profilering is het mogelijk om het
paneel nadien te vervangen, zonder het raamwerk te beschadigen.
Naargelang het soort materiaal, passen we de afmetingen van de
te frezen sponning in de breedte en de diepte aan. We nemen de
sponningbreedte meestal tussen 10 en 15 mm.
Paul Delcour
96
5 Verhoudingen en profileringen
Houtverbindingen
Sponningen kunnen we aanbrengen in verschillende dieptes:
•• tot op 1/3 van de houtdikte: hierbij wordt de pen niet
beschadigd en moet je in principe geen penvermindering
toepassen.
•• tot op meer dan 1/3 van de houtdikte: hierbij wordt de pen wel
beschadigd en moet je een penvermindering toepassen.
Paul Delcour
Bij de toepassing van een sponning waarbij de pen wordt
beschadigd, is de vermindering gelijk aan de sponningbreedte.
Omdat bij verbindingen met sponningen aan één zijde een deel van
de houtbreedte is weggenomen, moet je een toesteek of toegeving
aan de sponningzijde voorzien. Deze toesteek is gelijk aan de
sponningbreedte.
97
Houtverbindingen
5 Verhoudingen en profileringen
Paul Delcour
98
5 Verhoudingen en profileringen
Houtverbindingen
Afschrijving van de verbinding
Paul Delcour
Dirk Watthé
Hoekverbinding met sponning tot op meer dan 1/3
Dirk Watthé
Hoekverbinding met sponning tot op 1/2
Dirk Watthé
Hoekverbinding met sponning tot op 1/3
99
Houtverbindingen
5 Verhoudingen en profileringen
5.2.4 T-verbinding met sponning en paneelgroef met
schuine schoudering
Deze verbinding pas je toe waar een combinatie voorkomt van zowel
een paneelgroef als een sponning. Hierdoor ontstaat een schuine
schoudering. Deze schoudering wordt gevormd vanaf het snijpunt
sponningbreedte-toesteek naar de eigenlijke daglijn.
Paul Delcour
Paul Delcour
100
5 Verhoudingen en profileringen
Houtverbindingen
Paul Delcour
101
Houtverbindingen
5 Verhoudingen en profileringen
5.2.5 Hoekverbinding met lijst en sponning op meer
dan 1/3
Een verbinding met een lijst pas je toe wanneer aan de stijlen en
regels een versiering is gefreesd. Dit noemen we de lijst. Lijsten
kunnen zowel aan de dagzijde als aan de buitenzijde voorkomen.
Het kan gebeuren dat lijstwerk zowel aan de gepaarde als aan de
ongepaarde zijde wordt aangebracht. In dit geval spreken we van
dubbele lijsten. Afmetingen van lijsten passen we aan naargelang de
aard van het werk en de constructieve mogelijkheden.
Net zoals bij de verbindingen met sponningen moet je bij een
lijstverbinding een toesteek toepassen aan de kant van de lijst die
gelijk is aan de lijstbreedte. Bij de samenkomst van stijl en regel onder
90° breng je de lijsten in het verstek (45°) samen.
Paul Delcour
Paul Delcour
102
5 Verhoudingen en profileringen
Houtverbindingen
Paul Delcour
103
6 Verklarende woordenlijst
Houtverbindingen
6 Verklarende woordenlijst
Woord
Omschrijving
afhangen
*het haaks afwerken en in de scharnieren hangen van een raam of een deur;
barcodes
of streepjescode is de benaming voor een opeenvolging van lijnen die een code
representeren en door een scanner kunnen gelezen worden;
bastaardtand
*deel van een houtverbinding met geen echte tandvorm, maar een halve tand met
maar één schoudering;
borderel
*overzichtelijke tabel met de volledige opsomming van de benodigde onderdelen en
halffabrikaten voor het vervaardigen van een werkstuk of een product;
debiteren
*houtmaterialen in verschillende stukken verdelen door te zagen;
genormaliseerd
Vastgelegd door een welbepaalde standaard of norm, ook wel gestandaardiseerd
genoemd;
halffabrikaat
grondstof die reeds bewerkt is, maar nog verder moet bewerkt worden tot een
eindproduct; ook soms een product in tussenvorm;
hartkant
*zijde of vlak van een werkstukonderdeel dat zich naar het midden van de boomstam
situeert;
houtsecties
*stukken afgewerkte houtmaterialen met meestal bepaalde gestandaardiseerde
afmetingen;
interpreteren
een persoonlijk beredeneerd oordeel vormen over de betekenis van een
waarneming;
kleinhoutverbinding
bijzondere houtverbinding voor de kruising van glasroeden bij schrijnwerkelementen
en meubelonderdelen; v.ruithoutverbinding;
laserstralen
geconcentreerde lichtbundel van elektromagnetische stralen die zich voortplanten in
dezelfde richting;
lasverbinding
stukken materialen aan elkaar verbinden door middel van een las;
optimalisatieprogramma
softwareprogramma voor het rationeel verdelen van de grondstoffen met als doel het
verlies te beperken;
optimaliseren
een proces om de beste oplossing van een probleem te vinden om de variabele zo
dicht mogelijk bij de vooropgestelde waarde te houden;
polymeren
tot stand komen van een scheikundige verbinding bij moleculen van diverse stoffen,
zoals het vermengen van een verharder bij houtlijmen;
radiaal vlak
*het vlak door en evenwijdig aan de as van de stam, hierdoor bekomt men
kwartierhout;
* betekenis van het woord in de context van de inhoud van de module
105
Houtverbindingen
6 Verklarende woordenlijst
Woord
Omschrijving
radiale arm
hoofdonderdeel van een afkortzaagmachine waarmee het zaagaggregaat ingesteld
wordt voor het zagen onder bepaalde hoek;
schulpen
het in de lengtezin van de houtvezels verzagen van een houten plank;
snijcirkel
*de gemiddelde snijpunten van de snijdende delen van snijgereedschap; bv. frezen of
boren
tangentiaal vlak
*het vlak evenwijdig met de as van de stam, maar niet erdoor, hierdoor bekomt men
op dosse gezaagd hout;
transversaal vlak
*het kopshout of kopse vlak: het vlak dwars op de as van de stam, dwars op de
vezelrichting;
vingerlas
*verbindingsmethode voor houten stukken waarbij de las een vorm van de vingers
van een hand heeft;
verlijmfrees
snijgereedschap voor machinale houtbewerking voor het aanfrezen van
breedteverbindingen bij houten planken.
verstekfrees
snijgereedschap voor machinale houtbewerking om breedteverbindingen onder een
schuine hoek te frezen;
zoekkantjes
*schuine kantjes aan een deel van een verbindingselement die het vergaren van de
verbinding vergemakkelijkt;
zoekranden
idem als zoekkantjes
* betekenis van het woord in de context van de inhoud van de module
106
De handboeken zijn tot stand gekomen dankzij de bijdrage van de volgende organisaties :
fvb•ffc Constructiv
Koningsstraat 132/5, 1000 Brussel
t +32 2 210 03 33 • f +32 2 210 03 99
constructiv.be • [email protected]
© Fonds voor Vakopleiding in de Bouwnijverheid, Brussel, 2013.
Alle rechten van reproductie, vertaling en aanpassing onder eender welke vorm, voorbehouden voor alle landen
MODULAIRE handboeken
Hout
•• Overzicht beschikbare handboeken
•• Manuele houtbewerking
•• Machinale houtbewerking (eerste deel)
•• Machinale houtbewerking (tweede deel)
•• Machinale houtbewerking (derde deel)
•• Ramen en deuren (eerste deel)
•• Plaatsen van ramen en deuren
•• Rechte steektrap en bordestrap
•• Wanden en plafonds
•• Massief meubel
•• Gevelbekleding
•• Plaatsen van binnenschrijnwerk
•• Houtverbindingen
Fonds voor Vakopleiding in de Bouwnijverheid
N242HO
MODULE Houtverbindingen
9000000000495