(SUMAṄGALAVILĀSINĪ) (Sīlakkhandhavaggapāḷiyā Saṁvaṇṇanā)

Transcription

SuttantapiÔake DÊghanikÈye
SÊlakkhandhavaggapÈÄiyÈ
SaÑvaÓÓanÈbh|tÈ
BhadantamahÈbuddhaghosattherena katÈ
S¢LAKKHANDHAVAGGA®®HAKATHŒ
____
Buddhavasse 2552
Marammavasse 1370
AD. 2008
Romanized from Myanmar version published in 1989
© BuddhasÈsana Society
AÔÔhakathÈ Series 07
First published in 2008 by Ministry of Religious Affairs
Yangon, Myanmar
THE PŒ£I ALPHABET
IN BURMESE AND ROMAN CHARACTERS
____
VOWELS
ta
tm È Ä
£i
þÊ
Ou
OD |
{e
Mo o
CONSONANTS WITH VOWEL “A”
, ya
u ka c kha * ga
C gha i ~a
p ca
q cha Z ja
ps jha Ó Òa
# Ôa
X Ôha ! Éa
¡ Éha P Óa
w ta
x tha ' da
" dha e na
y pa
z pha A ba
b bha r ma
& ra
v la
0 va
o sa [ ha V Äa
HÑ
VOWELS IN COMBINATION
-m -g = È
u ka
c kha
um kÈ
cg khÈ
èd = i
èD = Ê
ud ki
cd khi
-k -K = u -l -L = |
uD kÊ
cD khÊ
uk ku
ck khu
ul k|
cl kh|
a- = e
a-m a-g = o
au ke aum ko
ac khe acg kho ...
CONJUNCT-CONSONANTS
uú kka
u© kkha
us kya
Bud kri
u’ kla
uG kva
cs khya
cG khva
*¾ gga
*¢ ggha
*s gya
j* gra
uF ~ka
cF ~kha
*F ~ga
CF ~gha
pö cca
pä ccha
ZÆ jja
Zöß jjha
n ÒÒa
Í§ Òha
Íö Òca
Íä Òcha
ÍÆ Òja
Íöß Òjha
¥ ÔÔa
| ÔÔha
× ÉÉa
P² ÓÔha
@ ÓÉa
PÖ ÓÓa
PS Óha
wå tta
w¬ ttha
wG tva
ws tya
Mw tra
'´ dda
'¨ ddha
's dya
j' dra
'G dva
"s dhya
"G dhva
EÅ nta
EÉ ntva
E¦ ntha
E´ nda
`E´ ndra
E¨ ndha
Eé nna
Es nya
ES nha
yÜ ppa
yæ ppha
ys pya
y’ pla
yÁ pba
AÇ bbha
As bya
jA bra
rÜ mpa
ræ mpha
rÁ mba
rÇ mbha
r® mma
rs mya
rS mha
,s yya
,S yha
1
2
3
4
5
6
7
8
9
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
0
v’ lla
vs lya
vS lha
0S vha
oå sta
~oå stra
oé sna
os sya
ó ssa
o® sma
oG sva
[® hma
[G hva
V§ Äha
NidÈnakathÈ
_____
SirimatÈ amhÈkaÑ Buddhena BhagavatÈ ArahatÈ SammÈsambuddhena
sakalalokapatthaÔamahÈkaruÓÈsinehasiniddhahadayena sabbattha
appaÔihatasabbaÒÒutÈnÈvaraÓÈdiÒÈÓobhÈsasamujjalitena
sanarÈmaralokagurunÈ sadevakassa lokassa atthÈya hitÈya sukhÈya dhammo
ca vinayo ca desito paÒÒatto, so pariyattipaÔipattipaÔivedhavasena vibhattesu
tÊsu saddhammesu pariyattisaddhammo nÈma, tadeva ca sÈsanaÔÔhitiyÈ
pamÈÓaÑ, satiyeva hi tasmiÑ itare uppajjanti, nÈsati, vuttaÒhetaÑ
A~guttaraÔÔhakathÈyaÑ– (AÑ-®Ôha 1. 72 piÔÔhe)
“Suttantesu asantesu, pamuÔÔhe vinayamhi ca.
Tamo bhavissati loko, s|riye attha~gate yathÈ.
Suttante rakkhite sante, paÔipatti hoti rakkhitÈ.
PaÔipattiyaÑ Ôhito dhÊro, yogakkhemÈ na dhaÑsatÊ”ti.
Teneva ca saddhammaciraÔÔhitikÈmino theravarÈ MahÈkassapÈdayo
pariyattisaddhammasa~khÈtaÑ TepiÔakaÑ BuddhavacanaÑ
sa~gÊtimÈropetvÈ BuddhasÈsanaÑ saÑrakkhiÑsu, taÑkÈlikÈ ca rÈjÈno
saddhammÈbhivuddhikÈmÈ tesaÑ sa~gÊtikÈrÈnamanubalappadÈnena
sahÈyattamupÈgamuÑ.
TathÈ hi cat|hÈdhikatimÈsaparinibbute Bhagavati
MahÈkassapattherappamukhehi paÒcahi arahantasatehi RÈjagahe paÔhamÈ
dhammasa~gÊti katÈ raÒÒo MÈgadhassa AjÈtasattuno visesÈnuggahamÈdÈya.
Vassasataparinibbute ca Bhagavati MahÈyasattherappamukhehi sattahi
arahantasatehi VesÈliyaÑ dutiyÈ dhammasa~gÊti katÈ, tadÈ ca KÈlÈsoko
mahÊpati tesaÑ sahÈyattamupÈgato.
TathÈgataparinibbÈnato pana dvinnaÑ vassasatÈnamupari
paÒcattiÑsatime vasse MahÈmoggaliputtatissattherappamukhehi
arahantasahassehi PÈÔaliputte tatiyÈ dhammasa~gÊti katÈ
sakalalokapatthaÔayasassa DhammÈsokassa bh|patino niratisayÈnuggahaÑ
laddhÈna.
ii
NidÈnakathÈ
SammÈsambuddhaparinibbutito pana catunnaÑ vassasatÈnamupari
paÓÓÈse vasse La~kÈdÊpe VaÔÔagÈmaÓirÈjino kÈle MÈtulajanapade
ŒlokaleÓe catutthÊ dhammasa~gÊti katÈ paÒcahi arahantasatehi
MahÈdhammarakkhitattherappamukhehi, yÈ loke “potthakÈropanasa~gÊtÊ”ti
pÈkaÔÈ.
Buddhavasse pana catussatÈdhikadvisahassÈnamupari
pannarasamasa~khyaÑ sampatte imasmimpi MarammaraÔÔhe
MindonnÈmassa mahÈdhammarÈjino kÈle Mandalay itipÈkaÔe
RatanÈpuÒjanagare paÒcamÊ dhammasa~gÊti katÈ
catussatÈdhikadvisahassattherehi
DakkhiÓÈrÈmavÈsÊtipiÔakadharabhadantajÈgarattherappamukhehi tasseva
raÒÒo anavasesÈnuggahamÈdÈya, yÈ loke “selakkharÈropanasa~gÊtÊ”ti
vuccati.
ItthaÑ sudaÑ Buddhassa Bhagavato sÈsanaÑ iddhaÒceva hoti phÊtaÒca
vitthÈrikaÑ bÈhujaÒÒaÑ puthubh|taÑ yÈvajjatanÈ.
CirakÈlato panetaÑ BuddhavacanaÑ lekhaparamparÈya ceva
muddaÓaparamparÈya ca anekakkhattuÑ parivattiyÈbhataÑ na sakkÈ dÈni
vattuÑ “paÔhamadutiyatatiyÈdisa~gÊtimÈropitÈkÈreneva sabbaso
parisuddhan”ti, aÒÒadatthu panÈdhunikapotthakesu saÑvijjamÈnehi kehici
pamÈdalekhÈdisaÒjÈtakhalitÈdhikaparibhaÔÔhapÈÔhehi malÊnamevetaÑ, tathÈ
hi nÈnÈdesiyapotthakesu aÒÒamaÒÒaÑ saÑsandiyamÈnesu anekÈ
visadisapÈÔhÈ dissanti.
Tatoyeva ca Buddhavacanassa suparisuddhabhÈvakÈmino mahÈtherÈ
sasatthantarapiÔakattayakovidÈ dhammavinayaÑ vÈcentÈyeva te
khalitÈdhikaparibhaÔÔhapÈÔhe disvÈ evaÑ samacintesuÑ kathesuÑ ca–
“AdvayavÈdino suparisuddhavacanassa tassa Bhagavato pÈvacanaÑ
advayaÑ suparisuddhaÑ nimmalamevassa, imesu pana pÈvacanapotthakesu
aÒÒamaÒÒaÑ visadisÈ ceva aparisuddhÈ ca pÈÔhÈ dissanti, nissaÑsayaÑ kho
ayameva m|lapÈÔho, yo nesaÑ yuttisampanno, tadaÒÒo pana
pamÈdalekhapÈÔhoyeva, tÈdisÈ ca dissanti ÈdhunikapÈvacanapotthakesu
kismiÒci kismiÒci ÔhÈne.
KÈmaÒcetedÈni na tÈva bahutarÈ, yÈva yathÈbh|taÑ PÈÄiyÈ atthaÑ
paÔisedheyyuÑ, etarahi pana asodhiyamÈnÈ te gacchante gacchante
NidÈnakathÈ
iii
kÈle bahutarÈ bahutarÈ jÈyeyyuÑ, taÑkÈlikÈ ca pacchimÈ janÈ te sodhetuÑ
asamatthÈ yathÈdhippetaÑ PÈÄiyÈ atthaÑ na sammÈ jÈneyyuÑ, evamete
saddhammassa sammosÈya antaradhÈnÈya saÑvatteyyuÑ.
VuttaÑ hetaÑ A~guttaranikÈye– (AÑ 1. 60 piÔÔhe)
‘Dveme bhikkhave dhammÈ saddhammassa sammosÈya antaradhÈnÈya
saÑvattanti, katame dve, dunnikkhittaÑ ca padabyaÒjanaÑ attho ca
dunnÊto, dunnikkhittassa bhikkhave padabyaÒjanassa atthopi dunnayo hoti,
ime kho bhikkhave dve dhammÈ saddhammassa sammosÈya antaradhÈnÈya
saÑvattantÊ’ti.
YaÑn|na mayaÑ te sodhetvÈ nimmalaÑ parisuddhaÑ BuddhavacanaÑ
sampatiÔÔhÈpeyyÈma, tadassa saddhammaciraÔÔhitiyÈ bahujanahitÈya
bahujanasukhÈya ca, taÑ pana na sukaraÑ sampÈdetuÑ aÒÒatra
dhammikarÈj|namanuggahenÈ”ti.
SÈ panÈyaÑ kathÈ patthaÔÈ sÈdhujanaparamparÈya, sutÈ ca U Nu
nÈmadheyyaggamahÈmaccappamukhehi MarammaraÔÔhissarehi, sutvÈna te
evaÑ samacintesuÑ sammantayiÑsu ca “na kho panetaÑ amhÈkaÑ
patir|paÑ, ye mayaÑ pubbakehi dhammikehi dhammarÈj|hi
samanuggahitassa BuddhasÈsanassa parihÈnikÈraÓaÑ passamÈnÈyeva
ajjhupekkhitvÈ appossukkÈ vihareyyÈma, yaÑn|na mayaÑ
sÈsanopakÈrupÈye sampÈdetvÈ visesato ca ÈdhunikapÈvacanapotthakesu
dissamÈne saÑsayaÔÔhÈnÊye pamÈdalekhapÈÔhe saÑsodhetukÈmÈnaÑ
mahÈtherÈnaÑ ajjhÈsayaÑ parip|retvÈ BuddhasÈsanaÑ anuggaÓheyyÈmÈ”ti,
atha te sabbepi sÈsanÈnuggahÈya katasanniÔÔhÈnÈ ahesuÑ.
AnuggahitukÈmehipi ca tehi na sakkÈ ÈÓÈya kÈtuÑ vinÈ
mahÈjanacchandasaÒjÈtopadesena, mahÈjanappatinidhibh|tÈ hi etarahi
MarammikÈ rÈjÈno, upadeso ca santhÈgÈrasamitiyaÑ
mahÈjanappatinidhibh|tÈnaÑ matisajÊvÈnaÑ chandeneva samuppajjati,
tasmÈ BuddhasÈsanÈnuggahÈya santhÈgÈrasamitiyaÑ ekaÑ
dhammupadesaÑ paÒÒÈpetvÈ BuddhasÈsanasamiti nÈma mahÈsamiti
samuÔÔhÈpitÈ. TassÈ kho pana samitiyÈ sabhÈpati hoti
ThadosirÊsudhammopÈdhidhÈrÊ Sir U Thwinvhayo mahÈseÔÔhi, upasabhÈpati
pana ThadosirÊsudhammopÈdhidhÈrÊyeva U Thein Maungvhayo
padhÈnaÉÉavinicchayamandiramhi mahÈkkhadassÈdhipati,
sabbakammavidhÈyako pana
iv
NidÈnakathÈ
hitadharo ThadomahÈsaresÊth|pÈdhiko U Chan Htunvhayo
upadesikÈdhipatipadhÈnanÊtivedimahÈmantÊ. BhaÓÉuppÈdako pana
raÔÔhissarÈnaÑ patinidhibh|to U Win nÈmadheyyo
sÈsanaÔÔhÈnikamahÈmatto.
Atha te BuddhasÈsanasamitikÈ “yÈyeva kho panatthÈya
samuÔÔhÈpitÈyaÑ samiti, tadatthamidÈni visesato kÈhÈmÈ”ti
MarammaraÔÔhebhipÈkaÔaguÓasamudayasamudite tattha tattha
padhÈnanÈyakabh|te paropaÓÓÈsamahÈthere dÊghadassino nimantiya
evamÈrocesuÑ “ayaÑ bhante amhÈkaÑ BuddhasÈsanamahÈsamiti
BuddhasÈsanÈnuggahatthÈyeva raÔÔhissarÈnaÑ dhammupadesena
samuÔÔhÈpitÈ, sacedÈni bhante pubbe viya dhammasa~gÊtiÑ katvÈ sÈsanaÑ
paggaÓhituÑ yujjeyya, mahÈtherÈ ca tathÈ kÈtumiccheyyuÑ, vissatthÈva
bhante karontu, mayaÑ tattha kÈyaÒÈÓapaccayabalehi niravasesaÑ byÈvaÔÈ
bhavissÈmÈ”ti.
Atha kho te mahÈtherÈ “dhammasa~gÊtiÑ karissÈmÈ”ti katasanniÔÔhÈnÈ
evaÑ pativedesuÑ “kattabbÈyevesÈ dhammasa~gÊti, nesÈ na kattabbÈ, tasmÈ
mayaÑ dÈni piÔakapotthakÈni paÒcamasa~gÊtisilÈlekhÈya samÈnetvÈ
tÈniyeva sarÊraÑ katvÈ PÈÄisaÑsodhanapubba~gamaÑ dhammasa~gÊtiÑ
kassÈma, yÈya Èdhunikapotthakesu paramparÈparivattanavasena saÒjÈtÈ
pamÈdalekhapÈÔhÈ ca nirÈkarÊyissanti, visodhitaÒca suparisuddhaÑ
pÈvacanam|laÑ labhitvÈ taÑ muddÈpetvÈ sakalaloke nÈnÈraÔÔhesu
nÈnÈdesesu byÈpanavasena BuddhasÈsanassa ciraÔÔhiti ca sÈdhiyissati, sabbe
ca TheravÈdikÈ raÔÔhÈ MarammaraÔÔhasahitÈ ekato hutvÈ BuddhasÈsanaÑ
abh|tapubbapaggahena paggaÓhituÑ labhissanti, sÈ ca purimikÈ paÒca
sa~gÊtiyo upanidhÈya chaÔÔhasa~gÊti nÈma bhavissati, taÒca sabbaÑ
bhavissati bahujanahitÈya bahujanasukhÈya atthÈya hitÈya sukhÈya
devamanussÈnaÑ, bah|ni panettha ÈvassakakiccÈni paÔikacceva
samÈdapetabbÈni tumhÈkamÈyattÈni, tasmÈ sa~gÊtikÈlavavatthÈnÈdikiccaÑ
tumhÈkaÑyeva bhÈro hot|”ti.
Atha te BuddhasÈsanasamitikÈ sÈsanapÈlakÈnaÑ mahÈtherÈnaÑ
chandaÒca ruciÒca samÈdÈya ovÈdaÒca sirasÈ sampaÔicchitvÈ therÈnaÑ ceva
attano ca kattabbakiccÈnaÑ pariniÔÔhÈnasamayaÑ sallakkhetvÈ “ayaÑ
chaÔÔhasa~gÊti SammÈsambuddhaparinibbÈnato catussatÈdhikÈnaÑ dvinnaÑ
vassasahassÈnamupari
NidÈnakathÈ
v
aÔÔhanavutime vasse vesÈkhapuÓÓamito paÔÔhÈya ÈrabhitabbÈ, dve ca
vassÈni kattabbÈ, paÒcannaÑ ca sÈsanavassasahassÈnamupaÉÉhavasse
vesÈkhapuÓÓamiyaÑyeva pariniÔÔhÈpetabbÈ”ti sa~gÊtikÈlaÑ vavatthapesuÑ.
Tato paÔÔhÈya ca te punappunaÑ sannipatitvÈ sammantayitvÈ sa~gÊtiyÈ
pubbakiccesu nirantaraÑ byÈvaÔÈ honti, “mahantaÑ kho JinasÈsanaÑ
mahatiyÈyevetaÑ p|jÈya p|janÊyan”ti mantvÈ tehi kÈrÈpitÈni
mahantamahantÈni sÈsanamandirÈni, tattha sa~gÊtiÑ kurumÈnassa
bhikkhusaÑghassa sukhasannisajjatthaÑ sannipÈtaÔÔhÈnabh|taÑ mahantaÑ
sa~gÊtimandiraÑ Yangon nÈma rÈjadhÈniyaÑ SirÊma~galatthale Kaba Aye
(LokasÈma) nÈmakassa cetiyassa Èsanne selapabbataguhÈvesena kÈrÈpitaÑ
tibh|makaÑ pÈyaso silÈ-iÔÔhakÈyomayaÑ, evaÑ mahantampetaÑ
ekasaÑvacchareneva pariniÔÔhÈpitaÑ iddhiyÈ maÒÒe nimmitaÑ, taÒca bahi
ÔhatvÈ apekkhattaÑ sayaÑjÈtaselapabbato viya dissati, anto pavisitvÈ
olokayataÑ pana olokitolokitaÔÔhÈnato dassanÊyaÑ pÈsÈdikaÑ ramaÓÊyaÑ
atittikarameva hutvÈ devavimÈnamiva khÈyati. Tassa panÈvid|re
aÉÉhateyyÈnaÑ sa~gÊtikÈrabhikkhusahassÈnaÑ nivÈsappahonakÈ cattÈro
iÔÔhakamayÈ mahÈpÈsÈdÈ ceva iÔÔhakamayÈyeva bhojanamahÈsÈlÈ ca
mahÈsÊmÈpÈsÈdÈdayo ca muddaÓayantasÈlÈ ca tatheva kÈrÈpitÈ.
MahÈtherÈpi ca “sa~gÊtikiccaÑ nÈma therÈdheyyaÑ, therÈnaÑ
ovÈdeneva kattabbaÑ, na vinÈ tena, tasmÈ bhikkhusaÑghassa ceva
upÈsakÈnaÒca sabbampi sa~gÊtipaÔibaddhamovÈdaÑ dÈtuÑ
bhavitabbamettha ovÈdadÈyakasaÑghasabhÈyapÊ”ti
MarammaraÔÔhadhaj|pame aggamahÈpaÓÉitopÈdhidhÈrino ca
raÔÔhovÈdÈcariyasammate ca raÔÔhavinayadharasammate ca aÒÒe
cÈbhipÈkaÔagarubhÈvanÊyÈdiguÓagaÓasama~ginoti parosataÑ
nÈyakamahÈthere uccinitvÈ “chaÔÔhasa~gÊtiovÈdÈcariyasaÑghanÈyakasabhaÑ” nÈmekaÑ padhÈnamahÈsaÑghasabhaÑ
patiÔÔhÈpesuÑ, te ca nÈyakamahÈtherÈ SambuddhavacanaratanÈkarapÈrage
vividhasatthantaragahanÈsa~gacÈrine therÈnuthere paÒcavÊsatimatte
samuccinitvÈ “chaÔÔhasa~gÊtidhurandharasabhÈ”ti ca sammannitvÈ tassÈ
sabhÈya bhÈraÑ niyyÈtesuÑ sabbÈni sa~gÊtipaÔibaddhakiccÈni
saÑvidahituÑ. Te ca sa~gÊtidhurandharasabhikÈ therÈ
sakalamarammaraÔÔhe Nyaung Yan Sayadawti abhipÈkaÔaÑ
“AggamahÈpaÓÉito” pÈdhinÈ ceva “AbhidhajamahÈraÔÔhagur|” pÈdhinÈ cÈti
vi
NidÈnakathÈ
dvÊhi MarammaraÔÔhissarasamappitopÈdhÊhi virÈjitaÑ jÈtiyÈ ÈsÊtivassikaÑ
upasampadÈya saÔÔhivassaÑ “BhadantarevataÑ” nÈma mahÈtheravaraÑ
sabhÈpatiÑ katvÈ TepiÔake Buddhavacane ceva nÈnÈsatthesu ca kovide
dhammÈcariyakavipadappatte bhikkh| uccinitvÈ aÔÔhadasÈdivaggavasena
parosataÑ PÈÄivisodhakavagge ceva sambahule ca paÔivisodhakavagge
bandhÈpetvÈ visodhanappaÔivisodhanehi BuddhavacanaÑ suparisuddhattaÑ
paÔipÈpetvÈ dhammasa~gÊtimakaÑsu yathÈ taÑ porÈÓakasa~gÊtikÈrÈ.
EvaÑ sa~gÊtimÈropitassa TepiÔakassa Buddhavacanassa
atthasaÑvaÓÓanÈbh|tÈ AÔÔhakathÈyo ca saÑvijjanti manoramÈya
tantinayÈnucchavikÈya bhÈsÈya ŒcariyabuddhaghosÈdÊhi theravarehi katÈ.
TÈsampi AÔÔhakathÈnaÑ sadesÊyam|lehi ceva videsÊyam|lehi ca
saÑsanditvÈ TepiÔakassa viya Buddhavacanassa
visodhanapaÔivisodhanavasena mahÈtherÈ pÈvacanadassino
saÑvaÓÓanÈkovidÈ pÈÔhasodhanamakaÑsu.
IccevamaÔÔhakathÈyo ca pamÈdakhalitÈdhika paribhaÔÔhapÈÔhÈnaÑ
nirÈkaraÓavasena visodhitÈ ceva paÔivisodhitÈ ca hutvÈ
BuddhasÈsanamuddaÓayantÈlaye samappitÈ suÔÔhu muddÈpaÓÈya.
MuddÈpaÓakÈle ca PiÔakattayamuddÈpaÓe viya mahÈtheravarÈ
m|lasodheyyapattapÈÔhakehi gahaÔÔhapaÓÉitehi ceva
dhammÈcariyabhikkhupaÓÉitehi ca anekavÈraÑ parisodhitaÑ
osÈnasodheyyapattaÑ paÔivisodhitam|lapotthakena ceva aÒÒehi sadesa
desantarika AÔÔhakathÈpotthakehi ca vividhabyÈkaraÓÈdisatthehi ca
punappunaÑ saÑsandetvÈ suvisada paribyattakaÓÉavÈra vÈkyaccheda
sa~ketataÒca sampÈpetvÈ mahatÈ parissamena osÈnasodhanamakaÑsu.
EvametÈ AÔÔhakathÈyo theravÈdÊnekÈyika vibudhappamukhÈnaÑ
satthÈgamaratanÈlaya sÈragÈhÊnaÑ veyyÈkaraÓakesarÊnaÑ
accantanimmalaÒÈÓavÈrinÈ paridhovitÈ, tÈ vibudhappavarekagocarÈ
vimuttirasassÈdadÈyiniyo PiÔakattayassatthaÑ paribyattaÑ pakÈsentiyo
ciraÑ vilasantiyo lokatthasiddhiÑ sÈdhayant|ti.
NidÈnakathÈ
TenetaÑ vuccati–
1. M|lakaÑ pariyattÊva, sÈsanassa Mahesino.
PariyattippamÈÓo hi, ciraÑ saddhammasaÓÔhiti.
2. TasmÈ taÑ rakkhituÑ therÈ, dhammasa~gÈhakÈ purÈ.
RÈjÈno upanissÈya, akaÑsu dhammasa~gahe.
3. PaÔhamaÑ dhammasa~gÊtiÑ, AjÈtasatturÈjino.
Anuggahena katvÈna, pÈlayuÑ JinasÈsanaÑ.
4. DutiyaÑ tu tathÈ katvÈ, KÈlÈsokassa rÈjino.
KÈle tamupanissÈya, pÈlayuÑ JinasÈsanaÑ.
5. TatiyaÑpica katvÈna, DhammÈsokassa rÈjino.
Anuggahena Buddhassa, sÈsanaÑ abhipÈlayuÑ.
6. CatutthiÑ pana La~kÈyaÑ, VaÔÔagÈmaÓirÈjino.
KÈlamhi potthakÈruÄhaÑ, katvÈna pÈlayuÑ tathÈ.
7. ImasmiÑ MarammaraÔÔhepi, MindonnÈma narÈdhipaÑ.
RajjaÑ samanusÈsantaÑ, ratanattayamÈmakaÑ.
8. SannissÈya mahÈtherÈ, thirasÊlÈ guÓÈkarÈ.
PaÒcamiÑ dhammasa~gÊtiÑ, karontÈ sÈsanaÔÔhitiÑ.
9. PatthayantÈ likhÈpetvÈ, silÈpaÔÔesu peÔakaÑ.
VÈyÈmena mahantena, pÈlayuÑ JinasÈsanaÑ.
10. ItthaÑ purÈ mahÈtherÈ, rÈjÈno cÈpi dhammikÈ.
SÈsanaÑ paripÈlesuÑ, jÊvitaÑ viya attano.
11. TathÈpi khalitÈdÈni, dissanti PiÔakattaye.
ParamparÈya lekhÈya, saÒjÈtÈ muddaÓena ca.
12. DisvÈna te mahÈtherÈ, vÈcentÈva TipeÔakaÑ.
VuccamÈnanayenevaÑ, cintesuÑ mantayiÑsu ca.
13. “KatvÈna sÈdhukaÑ gantha-suddhikaÑ sÈsanÈyukaÑ.
YaÑn|na dhammasa~gÊtiÑ, kareyyÈma mayaÑ” iti.
vii
viii
NidÈnakathÈ
14. EtamatthaÑ suÓitvÈna, U Nu nÈma mahÈsayo.
Marammavisaye agga-mahÈmaccadhurandharo.
15. “SÈsanÈyattakiccÈni, sampÈdentÈ visesato.
Sa~gÊtiyaÒca therÈnaÑ, samp|rentÈ manorathaÑ.
16. YathÈ rakkhiÑsu porÈÓÈ, surÈjÈno tathÈ mayaÑ.
SaÑrakkheyyÈma Sambuddha-sÈsanaÑ” iti cintiya.
17. MahÈmaccehi aÒÒehi, sa~gamehi ca mantiya.
SuppatiÔÔhÈpayitvÈna, BuddhasÈsanasa~gamaÑ.
18. MahÈtherÈnamÈdÈya, chandaÑ idha nivÈsinaÑ.
AÒÒesu SÊhaÄÈdÊsu, videsesu ca vÈsinaÑ.
19. KÈretvÈ dhammasa~gÊtiÑ, sodhetvÈ SatthusÈsanaÑ.
SaddhammÈnuggahatthÈya, karaÑ daÄhaparakkamaÑ.
20. SirÊma~galavikhyÈte, thalasmiÑ pavare subhe.
CetiyassÈvid|ramhi, Kaba Aye itisaÒÒino.
21. GuhÈvesena kÈretvÈ, mahÈsa~gÊtimandiraÑ.
ŒvÈsÈdiÒca bhikkh|naÑ, kÈresi muddaÓÈlayaÑ.
22. GanthasaÑsodhanaÑ dhamma-sa~gÊtiyÈ tu paÓÉitÈ.
MahÈtheravarÈkaÑsu, satimantÈ punappunaÑ.
23. MuddÈpente ca passitvÈ, mahÈtherehi paÒcahi.
SodheyyapattamosÈnaÑ, nimmalattaÑ supÈpitaÑ.
24. KatvÈ suvisadaÑ Buddha-bhÈsitaÑ PiÔakattayaÑ.
YathÈ muddÈpitaÑ Èsi, sÈsanatthaÑ Mahesino.
25. TathÈ AÔÔhakathÈyo ca, saÑsodhetvÈ punappunaÑ.
SuÔÔhu muddÈpitÈ honti, sabbalokatthasiddhiyÈti.
SÊlakkhandhavaggaÔÔhakathÈ
_____
MÈtikÈ
PiÔÔha~ka
GanthÈrambhakathÈ
...
...
1
...
...
3
ParibbÈjakakathÈvaÓÓanÈ
...
...
27
C|ÄasÊlavaÓÓanÈ
...
...
55
MajjhimasÊlavaÓÓanÈ
...
...
79
MahÈsÊlavaÓÓanÈ
...
...
87
PubbantakappikasassatavÈdavaÓÓanÈ
...
...
92
EkaccasassatavÈdavaÓÓanÈ
...
...
101
AntÈnantavÈdavaÓÓanÈ
...
...
105
AmarÈvikkhepavÈdavaÓÓanÈ
...
...
106
AdhiccasamuppannavÈdavaÓÓanÈ
...
...
108
AparantakappikavÈdavaÓÓanÈ
...
...
109
SaÒÒÊvÈdavaÓÓanÈ
...
...
109
AsaÒÒÊnevasaÒÒÊnÈsaÒÒÊvÈdavaÓÓanÈ
...
...
110
UcchedavÈdavaÓÓanÈ
...
...
110
DiÔÔhadhammanibbÈnavÈdavaÓÓanÈ
...
...
111
ParitassitavipphanditavÈravaÓÓanÈ
...
...
113
PhassapaccayavÈravaÓÓanÈ
...
...
114
DiÔÔhigatikÈdhiÔÔhÈnavaÔÔakathÈvaÓÓanÈ
...
...
114
VivaÔÔakathÈdivaÓÓanÈ
...
...
116
NidÈnakathÈ
PaÔhamamahÈsa~gÊtikathÈ
1. BrahmajÈlasutta
x
MÈtikÈ
PiÔÔha~ka
2. SÈmaÒÒaphalasutta
RÈjÈmaccakathÈvaÓÓanÈ
...
...
122
KomÈrabhaccajÊvakakathÈvaÓÓanÈ
...
...
132
SÈmaÒÒaphalapucchÈvaÓÓanÈ
...
...
138
P|raÓakassapavÈdavaÓÓanÈ
...
...
144
MakkhaligosÈlavÈdavaÓÓanÈ
...
...
146
AjitakesakambalavÈdavaÓÓanÈ
...
...
149
PakudhakaccÈyanavÈdavaÓÓanÈ
...
...
151
NigaÓÔhanÈÔaputtavÈdavaÓÓanÈ
...
...
151
SaÒcayabelaÔÔhaputtavÈdavaÓÓanÈ
...
...
151
PaÔhamasandiÔÔhikasÈmaÒÒaphalavaÓÓanÈ
...
...
152
DutiyasandiÔÔhikasÈmaÒÒaphalavaÓÓanÈ
...
...
153
PaÓÊtatarasÈmaÒÒaphalavaÓÓanÈ
...
...
154
C|Äa-majjhima-mahÈsÊlavaÓÓanÈ
...
...
164
IndriyasaÑvarakathÈ
...
...
165
SatisampajaÒÒakathÈ
...
...
165
SantosakathÈ
...
...
182
NÊvaraÓappahÈnakathÈ
...
...
187
PaÔhamajjhÈnakathÈ
...
...
194
DutiyajjhÈnakathÈ
...
...
195
TatiyajjhÈnakathÈ
...
...
196
CatutthajjhÈnakathÈ
...
...
196
VipassanÈÒÈÓakathÈ (1)
...
...
196
ManomayiddhiÒÈÓakathÈ (2)
...
...
198
IddhividhaÒÈÓÈdikathÈ (3-7)
...
...
199
ŒsavakkhayaÒÈÓakathÈ (8)
...
...
200
AjÈtasattu-upÈsakattapaÔivedanÈkathÈ
...
...
203
SaraÓagamanakathÈ
...
...
205
xi
MÈtikÈ
PiÔÔha~ka
UpÈsakavidhikathÈ
...
...
209
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
213
217
220
226
228
229
229
237
238
239
240
243
245
247
248
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
250
252
257
258
259
261
...
...
...
...
263
265
3. AmbaÔÔhasutta
AddhÈnagamanavaÓÓanÈ
PokkharasÈtivatthuvaÓÓanÈ
AmbaÔÔhamÈÓavakathÈ
PaÔhama-ibbhavÈdavaÓÓanÈ
Dutiya-ibbhavÈdavaÓÓanÈ
Tatiya-ibbhavÈdavaÓÓanÈ
DÈsiputtavÈdavaÓÓanÈ
AmbaÔÔhavaÑsakathÈ
KhattiyaseÔÔhabhÈvavaÓÓanÈ
VijjÈcaraÓakathÈvaÓÓanÈ
Catu-apÈyamukhakathÈvaÓÓanÈ
Pubbaka-isibhÈvÈnuyogavaÓÓanÈ
DvelakkhaÓadassanavaÓÓanÈ
PokkharasÈtibuddh|pasa~kamanavaÓÓanÈ
PokkharasÈti-upÈsakattapaÔivedanÈkathÈvaÓÓanÈ
4. SoÓadaÓÉasutta
SoÓadaÓÉaguÓakathÈ
BuddhaguÓakathÈ
SoÓadaÓÉaparivitakkavaÓÓanÈ
BrÈhmaÓapaÒÒattivaÓÓanÈ
SÊlapaÒÒÈkathÈvaÓÓanÈ
SoÓadaÓÉa-upÈsakattapaÔivedanÈkathÈ
5. K|Ôadantasutta
MahÈvijitarÈjayaÒÒakathÈvaÓÓanÈ
CatuparikkhÈravaÓÓanÈ
xii
MÈtikÈ
PiÔÔha~ka
AÔÔhaparikkhÈravaÓÓanÈ
CatuparikkhÈrÈdivaÓÓanÈ
NiccadÈna-anukulayaÒÒavaÓÓanÈ
K|Ôadanta-upÈsakattapaÔivedanÈkathÈvaÓÓanÈ
...
...
...
...
...
...
...
...
266
267
270
275
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
276
276
278
279
280
282
...
...
283
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
287
290
291
291
294
295
295
297
...
...
...
...
...
...
300
303
305
6. MahÈlisutta
BrÈhmaÓad|tavatthuvaÓÓanÈ
OÔÔhaddhalicchavivatthuvaÓÓanÈ
EkaÑsabhÈvitasamÈdhivaÓÓanÈ
Catu-ariyaphalavaÓÓanÈ
Ariya-aÔÔha~gikamaggavaÓÓanÈ
DvepabbajitavatthuvaÓÓanÈ
7. JÈliyasutta
8. MahÈsÊhanÈdasutta
AcelakassapavatthuvaÓÓanÈ
SamanuyuÒjÈpanakathÈvaÓÓanÈ
TapopakkamakathÈvaÓÓanÈ
TapopakkamaniratthakatÈvaÓÓanÈ
SÊlasamÈdhipaÒÒÈsampadÈvaÓÓanÈ
SÊhanÈdakathÈvaÓÓanÈ
TitthiyaparivÈsakathÈvaÓÓanÈ
9. PoÔÔhapÈdasutta
PoÔÔhapÈdaparibbÈjakavatthuvaÓÓanÈ
AbhisaÒÒÈnirodhakathÈvaÓÓanÈ
AhetukasaÒÒuppÈdanirodhakathÈvaÓÓanÈ
xiii
MÈtikÈ
PiÔÔha~ka
SaÒÒÈ-attakathÈvaÓÓanÈ
CittahatthisÈriputtapoÔÔhapÈdavatthuvaÓÓanÈ
EkaÑsikadhammavaÓÓanÈ
Tayo-attapaÔilÈbhavaÓÓanÈ
...
...
...
...
...
...
...
...
309
312
313
313
...
...
...
...
...
...
317
319
320
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
321
321
322
322
323
...
...
...
...
...
...
...
...
327
328
329
330
...
...
...
...
...
...
...
...
333
334
335
337
10. Subhasutta
SubhamÈÓavakavatthuvaÓÓanÈ
SÊlakkhandhavaÓÓanÈ
SamÈdhikkhandhavaÓÓanÈ
11. KevaÔÔasutta
KevaÔÔagahapatiputtavatthuvaÓÓanÈ
IddhipÈÔihÈriyavaÓÓanÈ
ŒdesanÈpÈÔihÈriyavaÓÓanÈ
AnusÈsanÊpÈÔihÈriyavaÓÓanÈ
Bh|tanirodhesakavatthuvaÓÓanÈ
12. Lohiccasutta
LohiccabrÈhmaÓavatthuvaÓÓanÈ
LohiccabrÈhmaÓÈnuyogavaÓÓanÈ
TayocodanÈrahasatthuvaÓÓanÈ
NacodanÈrahasatthuvaÓÓanÈ
13. Tevijjasutta
VÈseÔÔhamÈÓavÈnuyogavaÓÓanÈ
AciravatÊnadÊ-upamÈkathÈ
SaÑsandanakathÈvaÓÓanÈ
BrahmalokamaggadesanÈvaÓÓanÈ
SÊlakkhandhavaggaÔÔhakathÈya mÈtikÈ niÔÔhitÈ.
DÊghanikÈya
_____
Namo tassa Bhagavato Arahato SammÈsambuddhassa.
GanthÈrambhakathÈ
KaruÓÈsÊtalahadayaÑ, paÒÒÈpajjotavihatamohatamaÑ.
SanarÈmaralokagaruÑ, vande SugataÑ gativimuttaÑ.
Buddhopi BuddhabhÈvaÑ, bhÈvetvÈ ceva sacchikatvÈ ca.
YaÑ upagato gatamalaÑ, vande tamanuttaraÑ dhammaÑ.
Sugatassa orasÈnaÑ, puttÈnaÑ mÈrasenamathanÈnaÑ.
AÔÔhannampi sam|haÑ, sirasÈ vande ariyasaÑghaÑ.
Iti me pasannamatino, ratanattayavandanÈmayaÑ puÒÒaÑ.
YaÑ suvihatantarÈyo, hutvÈ tassÈnubhÈvena.
DÊghassa dÊghasutta-~kitassa nipuÓassa Ègamavarassa.
BuddhÈnubuddhasaÑva-ÓÓitassa saddhÈvahaguÓassa.
AtthappakÈsanatthaÑ, AÔÔhakathÈ Èdito vasisatehi1.
PaÒcahi yÈ sa~gÊtÈ, anusa~gÊtÈ ca pacchÈpi.
SÊhaÄadÊpaÑ pana È, bhatÈtha vasinÈ MahÈmahindena.
®hapitÈ SÊhaÄabhÈsÈya, dÊpavÈsÊnamatthÈya.
_______________________________________________________
1. VasÊsatehi (SÊ, SyÈ)
2
DÊghanikÈya
ApanetvÈna tatohaÑ, SÊhaÄabhÈsaÑ manoramaÑ bhÈsaÑ.
TantinayÈnucchavikaÑ, Èropento vigatadosaÑ.
SamayaÑ avilomento, therÈnaÑ theravaÑsapadipÈnaÑ1.
SunipuÓavinicchayÈnaÑ, MahÈvihÈre nivÈsÊnaÑ.
HitvÈ punappunÈgata, matthaÑ atthaÑ pakÈsayissÈmi.
Sujanassa ca tuÔÔhatthaÑ, ciraÔÔhitatthaÒca dhammassa.
SÊlakathÈ dhutadhammÈ, kammaÔÔhÈnÈni ceva sabbÈni.
CariyÈvidhÈnasahito, jhÈnasamÈpattivitthÈro.
SabbÈ ca abhiÒÒÈyo, paÒÒÈsa~kalananicchayo2 ceva.
KhandhÈdhÈtÈyatani-ndriyÈni ariyÈni ceva cattÈri.
SaccÈni paccayÈkÈ-radesanÈ suparisuddhanipuÓanayÈ.
AvimuttatantimaggÈ, vipassanÈbhÈvanÈ ceva.
Iti pana sabbaÑ yasmÈ, Visuddhimagge mayÈ suparisuddhaÑ.
VuttaÑ tasmÈ bhiyyo, na taÑ idha vicÈrayissÈmi.
“Majjhe Visuddhimaggo, esa catunnampi ÈgamÈnaÒhi.
®hatvÈ pakÈsayissati, tattha yathÈbhÈsitaÑ atthaÑ”.
Icceva kato tasmÈ, tampi gahetvÈna saddhimetÈya.
AÔÔhakathÈya vijÈnatha, DÊghÈgamanissitaÑ atthanti.
_____
NidÈnakathÈ
Tattha dÊghÈgamo nÈma SÊlakkhandhavaggo MahÈvaggo
PÈthikavaggoti3 vaggato tivaggo hoti, suttato catuttiÑsasuttasa~gaho. Tassa
vaggesu SÊlakkhandhavaggo Èdi, suttesu BrahmajÈlaÑ. BrahmajÈlassÈpi
______________________________________________________________
1. TheravaÑsappadÊpÈnaÑ (SyÈ), TheravaÑsadÊpÈnaÑ (SÊ)
2. PaÒÒÈsa~khalananicchayo (SÊ), paÒÒÈsakalavinicchayo (SyÈ),
paÒÒÈsa~gahavinicchayo (Ka)
3. PÈÔikavaggoti (SÊ), PÈtiyavaggoti (SyÈ)
3
“evaÑ me sutan”ti-ÈdikaÑ ÈyasmatÈ Œnandena paÔhamamahÈsa~gÊtikÈle
vuttaÑ nidÈnamÈdi.
PaÔhamamahÈsa~gÊtikathÈ
PaÔhamamahÈsa~gÊti nÈma cesÈ kiÒcÈpi VinayapiÔake tantimÈr|ÄhÈ,
nidÈnakosallatthaÑ pana idhÈpi evaÑ veditabbÈ.
DhammacakkappavattanaÒhi ÈdiÑ katvÈ yÈva SubhaddaparibbÈjakavinayanÈ
katabuddhakicce KusinÈrÈyaÑ upavattane MallÈnaÑ sÈlavane
yamakasÈlÈnamantare visÈkhapuÓÓamadivase1 pacc|sasamaye
anupÈdisesÈya nibbÈnadhÈtuyÈ parinibbute Bhagavati LokanÈthe Bhagavato
dhÈtubhÈjanadivase sannipatitÈnaÑ sattannaÑ bhikkhusatasahassÈnaÑ
saÑghatthero ÈyasmÈ MahÈkassapo sattÈhaparinibbute Bhagavati
Subhaddena vuÉÉhapabbajitena “alaÑ Èvuso2 mÈ socittha, mÈ paridevittha,
sumuttÈ mayaÑ tena mahÈsamaÓena, upaddutÈ ca homa3 ‘idaÑ vo kappati,
idaÑ vo na kappatÊ’ti, idÈni pana mayaÑ yaÑ icchissÈma, taÑ karissÈma.
YaÑ na icchissÈma, na taÑ karissÈmÈ”ti vuttavacanamanussaranto, Êdisassa
ca saÑghasannipÈtassa puna dullabhabhÈvaÑ maÒÒamÈno “thÈnaÑ kho
panetaÑ vijjati, yaÑ pÈpabhikkh| ‘atÊtasatthukaÑ pÈvacanan’ti maÒÒamÈnÈ
pakkhaÑ labhitvÈ nacirasseva saddhammaÑ antaradhÈpeyyuÑ. YÈva ca
dhammavinayo tiÔÔhati, tÈva anatÊtasatthukameva pÈvacanaÑ hoti.
VuttaÒhetaÑ BhagavatÈ–
‘Yo vo Œnanda mayÈ dhammo ca vinayo ca desito paÒÒatto, so vo
mamaccayena satthÈ’ti4.
Yann|nÈhaÑ dhammaÒca vinayaÒca sa~gÈyeyyaÑ yathayidaÑ sÈsanaÑ
addhaniyaÑ assa ciraÔÔhitikaÑ.
YaÒcÈhaÑ BhagavatÈ–
‘DhÈressasi pana me tvaÑ Kassapa sÈÓÈni paÑsuk|lÈni
nibbasanÈnÊ’ti vatvÈ cÊvare sÈdhÈraÓaparibhogena.
‘AhaÑ bhikkhave yÈvade5 Èka~khÈmi vivicceva kÈmehi vivicca
akusalehi dhammehi savitakkaÑ savicÈraÑ vivekajaÑ pÊtisukhaÑ
______________________________________________________________
1. VisÈkhapuÓÓamÊdivase (SyÈ)
3. MayaÑ homa (Vi 4. 480 piÔÔhe)
5. YÈvadeva (SÊ, SyÈ) SaÑ 1. 412 piÔÔhe.
2. Vi 4. 480; DÊ 2. 134 piÔÔhe.
4. (DÊ 2. 126 piÔÔhe)
DÊghanikÈya
4
paÔhamaÑ jhÈnaÑ upasampajja viharÈmi, Kassapopi bhikkhave yÈvade
Èka~khati vivicceva kÈmehi vivicca akusalehi dhammehi savitakkaÑ
savicÈraÑ vivekajaÑ pÊtisukhaÑ paÔhamaÑ jhÈnaÑ upasampajja
viharatÊ’ti.
EvamÈdinÈ nayena navÈnupubbavihÈrachaÄabhiÒÒÈppabhede
uttarimanussadhamme attanÈ samasamaÔÔhapanena ca anuggahito, tathÈ
ÈkÈse pÈÓiÑ cÈletvÈ alaggacittatÈya ceva candopamapaÔipadÈya ca
pasaÑsito, tassa kimaÒÒaÑ ÈÓaÓyaÑ1 bhavissati. Nanu maÑ BhagavÈ rÈjÈ
viya sakakavaca-issariyÈnuppadÈnena attano kulavaÑsappatiÔÔhÈpakaÑ
puttaÑ ‘saddhammavaÑsappatiÔÔhÈpako me ayaÑ bhavissatÊ’ti mantvÈ
iminÈ asÈdhÈraÓena anuggahena anuggahesi, imÈya ca uÄÈrÈya pasaÑsÈya
pasaÑsÊ”ti cintayanto dhammavinayasa~gÈyanatthaÑ bhikkh|naÑ ussÈhaÑ
janesi. YathÈha–
“Atha kho ÈyasmÈ MahÈkassapo bhikkh| Èmantesi ‘ekamidÈhaÑ
Èvuso samayaÑ PÈvÈya KusinÈraÑ addhÈnamaggappaÔipanno mahatÈ
bhikkhusaÑghena saddhiÑ paÒcamattehi bhikkhusatehÊ’ti”2 sabbaÑ
SubhaddakaÓÉaÑ vitthÈrato veditabbaÑ. AtthaÑ panassa
mahÈparinibbÈnÈvasÈne ÈgataÔÔhÈneyeva kathayissÈma.
Tato paraÑ Èha–
“Handa mayaÑ Èvuso dhammaÒca vinayaÒca sa~gÈyÈma, pure
adhammo dippati3, dhammo paÔibÈhiyyati4, pure avinayo dippati,
vinayo paÔibÈhiyyati, pure adhammavÈdino balavanto honti,
dhammavÈdino dubbalÈ honti, pure avinayavÈdino balavanto honti,
vinayavÈdino dubbalÈ hontÊ”ti.
Bhikkh| ÈhaÑsu “tena hi bhante thero bhikkh| uccinat|”ti. Thero pana
sakalanava~gasatthusÈsanapariyattidhare puthujjanasotÈpannasakadÈgÈmianÈgÈmisukkhavipassaka khÊÓÈsavabhikkh| anekasate anekasahasse
______________________________________________________________
1. ŒnaÓyaÑ (SÊ, SyÈ)
3. Dibbati (Ka) Vi 4. 481 piÔÔhe.
2. DÊ 2. 133; Vi 4. 480 piÔÔhesu.
4. PaÔibÈhÊyati (SÊ, SyÈ)
5
ca vajjetvÈ tipiÔakasabbapariyattippabhedadhare paÔisambhidÈppatte
mahÈnubhÈve yebhuyyena Bhagavato etadaggaÑ Èropite tevijjÈdibhede
khÊÓÈsavabhikkh|yeva ek|napaÒcasate pariggahesi. Ye sandhÈya idaÑ
vuttaÑ “atha kho ÈyasmÈ MahÈkassapo eken|nÈni1 paÒca arahantasatÈni
uccinÊ”ti2.
Kissa pana thero eken|namakÈsÊti? Œyasmato Œnandattherassa
okÈsakaraÓatthaÑ. TenahÈyasmatÈ sahÈpi vinÈpi na sakkÈ dhammasa~gÊtiÑ
kÈtuÑ. So hÈyasmÈ sekkho sakaraÓÊyo, tasmÈ sahÈpi na sakkÈ. YasmÈ
panassa kiÒci3 DasabaladesitaÑ4 SuttageyyÈdikaÑ appaccakkhaÑ nÈma
natthi. YathÈha–
“DvÈsÊti5 Buddhato gaÓhiÑ, dve sahassÈni bhikkhuto.
CaturÈsÊtisahassÈni, ye me dhammÈ pavattino”ti6.
TasmÈ vinÈpi na sakkÈ.
Yadi evaÑ sekkhopi samÈno dhammasa~gÊtiyÈ bahukÈrattÈ therena
uccinitabbo assa, atha kasmÈ na uccinitoti? Par|pavÈdavivajjanato. Thero hi
Èyasmante Œnande ativiya vissattho ahosi, tathÈ hi naÑ sirasmiÑ palitesu
jÈtesupi “na vÈyaÑ7 kumÈrako mattamaÒÒÈsÊ”ti kumÈrakavÈdena ovadati.
Sakyakulappasuto cÈyasmÈ TathÈgatassa bhÈtÈ c|Äapituputto. Tattha keci
bhikkh| chandÈgamanaÑ viya maÒÒamÈnÈ “bah|
asekkhapaÔisambhidÈppatte bhikkh| ÔhapetvÈ ŒnandaÑ
sekkhapaÔisambhidÈppattaÑ thero uccinÊ”ti upavadeyyuÑ, taÑ par|pavÈdaÑ
parivajjento “ŒnandaÑ vinÈ dhammasa~gÊti na sakkÈ kÈtuÑ,
bhikkh|naÑyeva naÑ anumatiyÈ gahessÈmÊ”ti na uccini.
Atha sayameva bhikkh| ŒnandassatthÈya theraÑ yÈciÑsu. YathÈha–
“Bhikkh| ÈyasmantaÑ MahÈkassapaÑ etadavocuÑ ‘ayaÑ bhante
ÈyasmÈ Œnando kiÒcÈpi sekkho, abhabbo chandÈ dosÈ mohÈ bhayÈ
agatiÑ gantuÑ, bahu cÈnena Bhagavato santike dhammo ca vinayo ca
pariyatto, tena hi bhante thero
______________________________________________________________
1. Eken|na (SÊ)
2. Vi 4. 481 piÔÔhe.
4. Dasabalena desitaÑ (Ka)
5. DvÈsÊtiÑ (SÊ)
7. NevÈyaÑ (SyÈ) SaÑ 1. 418 piÔÔhe passitabbaÑ.
3. YaÑ kiÒci (Ka)
6. Khu 2. 347 piÔÔhe.
DÊghanikÈya
6
Èyasmantampi ŒnandaÑ uccinat|’ti. Atha kho ÈyasmÈ MahÈkassapo
Èyasmantampi ŒnandaÑ uccinÊ”ti1.
EvaÑ bhikkh|naÑ anumatiyÈ uccinitena tenÈyasmatÈ saddhiÑ paÒca
therasatÈni ahesuÑ.
Atha kho therÈnaÑ bhikkh|naÑ etadahosi “kattha nu kho mayaÑ
dhammaÒca vinayaÒca sa~gÈyeyyÈmÈ”ti. Atha kho therÈnaÑ bhikkh|naÑ
etadahosi “RÈjagahaÑ kho mahÈgocaraÑ pah|tasenÈsanaÑ, yann|na
mayaÑ RÈjagahe vassaÑ vasantÈ dhammaÒca vinayaÒca sa~gÈyeyyÈma, na
aÒÒe bhikkh| RÈjagahe vassaÑ upagaccheyyun”ti2.
KasmÈ pana nesaÑ etadahosi? IdaÑ pana amhÈkaÑ thÈvarakammaÑ,
koci visabhÈgapuggalo saÑghamajjhaÑ pavisitvÈ ukkoÔeyyÈti. AthÈyasmÈ
MahÈkassapo Òattidutiyena kammena sÈvesi–
“SuÓÈtu me Èvuso saÑgho, yadi saÑghassa pattakallaÑ saÑgho
imÈni paÒca bhikkhusatÈni sammanneyya ‘RÈjagahe vassaÑ vasantÈni3
dhammaÒca vinayaÒca sa~gÈyituÑ, na aÒÒehi bhikkh|hi RÈjagahe
vassaÑ vasitabban’ti. EsÈ Òatti.
SuÓÈtu me Èvuso saÑgho, saÑgho imÈni paÒca bhikkhusatÈni
sammannati ‘RÈjagahe vassaÑ vasantÈni dhammaÒca vinayaÒca
sa~gÈyituÑ, na aÒÒehi bhikkh|hi RÈjagahe vassaÑ vasitabban’ti.
YassÈyasmato khamati imesaÑ paÒcannaÑ bhikkhusatÈnaÑ sammuti4
‘RÈjagahe vassaÑ vasantÈnaÑ dhammaÒca vinayaÒca sa~gÈyituÑ, na
aÒÒehi bhikkh|hi RÈjagahe vassaÑ vasitabban’ti, so tuÓhassa, yassa
nakkhamati, so bhÈseyya.
SammatÈni saÑghena imÈni paÒca bhikkhusatÈni ‘RÈjagahe vassaÑ
vasantÈni dhammaÒca vinayaÒca sa~gÈyituÑ, na aÒÒehi bhikkh|hi
RÈjagahe vassaÑ vasitabban’ti, khamati saÑghassa, tasmÈ tuÓhÊ,
evametaÑ dhÈrayÈmÊ”ti.
______________________________________________________________
3. VasantÈ (SÊ)
4. Sammati (SyÈ)
7
AyaÑ pana kammavÈcÈ TathÈgatassa parinibbÈnato ekavÊsatime divase
katÈ. BhagavÈ hi visÈkhapuÓÓamÈyaÑ pacc|sasamaye parinibbuto, athassa
sattÈhaÑ suvaÓÓavaÓÓaÑ sarÊraÑ gandhamÈlÈdÊhi p|jayiÑsu. EvaÑ
sattÈhaÑ sÈdhukÊÄanadivasÈ nÈma ahesuÑ. Tato sattÈhaÑ citakÈya agginÈ
jhÈyi, sattÈhaÑ sattipaÒjaraÑ katvÈ sandhÈgÈrasÈlÈyaÑ1 dhÈtup|jaÑ
kariÑs|ti ekavÊsati divasÈ gatÈ. JeÔÔham|lasukkapakkhapaÒcamiyaÑyeva
dhÈtuyo bhÈjayiÑsu. EtasmiÑ dhÈtubhÈjanadivase sannipatitassa
mahÈbhikkhusaÑghassa Subhaddena vuÉÉhapabbajitena kataÑ anÈcÈraÑ
ÈrocetvÈ, vuttanayeneva ca bhikkh| uccinitvÈ ayaÑ kammavÈcÈ katÈ.
ImaÒca pana kammavÈcaÑ katvÈ thero bhikkh| Èmantesi “Èvuso idÈni
tumhÈkaÑ cattÈlÊsa divasÈ okÈso kato, tato paraÑ ayaÑ nÈma no palibodho
atthÊ’ti vattuÑ na labbhÈ, tasmÈ etthantare yassa rogapalibodho vÈ
ÈcariyupajjhÈyapalibodho vÈ mÈtÈpitupalibodho vÈ atthi, pattaÑ vÈ pana
pacitabbaÑ cÊvaraÑ vÈ kÈtabbaÑ, so taÑ palibodhaÑ chinditvÈ taÑ
karaÓÊyaÑ karot|”ti.
EvaÒca pana vatvÈ thero attano paÒcasatÈya parisÈya parivuto
RÈjagahaÑ gato. AÒÒepi mahÈtherÈ attano attano parivÈre gahetvÈ
sokasallasamappitaÑ mahÈjanaÑ assÈsetukÈmÈ taÑ taÑ disaÑ pakkantÈ.
PuÓÓatthero pana sattasatabhikkhuparivÈro “TathÈgatassa
parinibbÈnaÔÔhÈnaÑ ÈgatÈgataÑ mahÈjanaÑ assÈsessÈmÊ”ti KusinÈrÈyameva
aÔÔhÈsi.
ŒyasmÈ Œnando yathÈ pubbe aparinibbutassa, evaÑ parinibbutassÈpi
Bhagavato sayameva pattacÊvaramÈdÈya paÒcahi bhikkhusatehi saddhiÑ
yena SÈvatthi tena cÈrikaÑ pakkÈmi. Gacchato gacchato panassa parivÈrÈ
bhikkh| gaÓanapathaÑ vÊtivattÈ. TenÈyasmato gatagataÔÔhÈne mahÈparidevo
ahosi. Anupubbena pana SÈvatthimanuppatte there SÈvatthivÈsino manussÈ
“thero kira Ègato”ti sutvÈ gandhamÈlÈdihatthÈ paccuggantvÈ “bhante2
Œnanda pubbe BhagavatÈ saddhiÑ Ègacchatha, ajja kuhiÑ
______________________________________________________________
1. SanthÈgÈrasÈlÈyaÑ (SÊ, SyÈ, I) Ma-®Ôha 2. 173 piÔÔhepi.
2. Nanu bhante (SyÈ)
8
DÊghanikÈya
BhagavantaÑ ÔhapetvÈ ÈgatatthÈ”ti-ÈdÊni vadamÈnÈ parodiÑsu. Buddhassa
Bhagavato parinibbÈnadivase viya mahÈparidevo ahosi.
Tatra sudaÑ ÈyasmÈ Œnando aniccatÈdipaÔisaÑyuttÈya dhammiyÈ
kathÈya taÑ mahÈjanaÑ saÒÒÈpetvÈ JetavanaÑ pavisitvÈ Dasabalena
vasitagandhakuÔiÑ vanditvÈ dvÈraÑ vivaritvÈ maÒcapÊÔhaÑ nÊharitvÈ
papphoÔetvÈ gandhakuÔiÑ sammajjitvÈ milÈtamÈlÈkacavaraÑ chaÉÉetvÈ
maÒcapÊÔhaÑ atiharitvÈ puna yathÈÔhÈne ÔhapetvÈ Bhagavato ÔhitakÈle
karaÓÊyaÑ vattaÑ sabbamakÈsi. KurumÈno ca nhÈnakoÔÔhaka1 sammajjanaudak|paÔÔhÈpanÈdikÈlesu gandhakuÔiÑ vanditvÈ “nanu BhagavÈ ayaÑ
tumhÈkaÑ nhÈnakÈlo, ayaÑ dhammadesanÈkÈlo, ayaÑ bhikkh|naÑ
ovÈdadÈnakÈlo, ayaÑ sÊhaseyyakappanakÈlo2, ayaÑ mukhadhovanakÈlo”tiÈdinÈ nayena paridevamÈnova akÈsi, yathÈ taÑ Bhagavato
guÓagaÓÈmatarasaÒÒutÈya patiÔÔhitapemo ceva akhÊÓÈsavo ca anekesu ca
jÈtisatasahassesu aÒÒamaÒÒass|pakÈrasaÒjanitacittamaddavo. TamenaÑ
aÒÒatarÈ devatÈ “bhante Œnanda tumhe evaÑ paridevamÈnÈ kathaÑ aÒÒe
assÈsessathÈ”ti saÑvejesi. So tassÈ vacanena saÑviggahadayo santhambhitvÈ
TathÈgatassa parinibbÈnato pabhuti ÔhÈnanisajjabahulattÈ ussannadhÈtukaÑ
kÈyaÑ samassÈsetuÑ dutiyadivase khÊravirecanaÑ pivitvÈ vihÈreyeva nisÊdi.
YaÑ sandhÈya Subhena mÈÓavena pahitaÑ mÈÓavakaÑ etadavoca–
“AkÈlo kho mÈÓavaka, atthi me ajja bhesajjamattÈ pÊtÈ, appeva
nÈma svepi upasa~kameyyÈmÈ”ti3.
Dutiyadivase Cetakattherena pacchÈsamaÓena gantvÈ Subhena
mÈÓavena puÔÔho imasmiÑ DÊghanikÈye SubhasuttaÑ nÈma dasamaÑ
suttamabhÈsi.
Atha Œnandatthero JetavanamahÈvihÈre khaÓÉaphullappaÔisa~kharaÓaÑ
kÈrÈpetvÈ upakaÔÔhÈya vass|panÈyikÈya bhikkhusaÑghaÑ ohÈya RÈjagahaÑ
______________________________________________________________
1. NahÈnakoÔÔhaka (SÊ)
2. SÊhaseyyaÑ kappanakÈlo (SÊ), sÊhaseyyÈkappanakÈlo (SyÈ)
3. DÊ 1. 188 piÔÔhe.
9
gato, tathÈ aÒÒepi dhammasa~gÈhakÈ bhikkh|ti. EvaÒhi gate te sandhÈya
idaÑ vuttaÑ “atha kho therÈ bhikkh| RÈjagahaÑ agamaÑsu dhammaÒca
vinayaÒca sa~gÈyitun”ti1. Te ÈsaÄhÊpuÓÓamÈyaÑ2 uposathaÑ katvÈ
pÈÔipadadivase sannipatitvÈ vassaÑ upagacchiÑsu.
Tena kho pana samayena RÈjagahaÑ parivÈretvÈ aÔÔhÈrasa mahÈvihÈrÈ
honti, te sabbepi chaÉÉitapatita-uklÈpÈ ahesuÑ. Bhagavato hi parinibbÈne
sabbepi bhikkh| attano attano pattacÊvaramÈdÈya vihÈre ca pariveÓe ca
chaÉÉetvÈ agamaÑsu. Tattha katikavattaÑ kurumÈnÈ therÈ “Bhagavato
vacanap|janatthaÑ, titthiyavÈdaparimocanatthaÒca paÔhamaÑ mÈsaÑ
khaÓÉaphullappaÔisa~kharaÓaÑ karomÈ”ti cintesuÑ. TitthiyÈ hi evaÑ
vadeyyuÑ “samaÓassa Gotamassa sÈvakÈ Satthari Ôhiteyeva vihÈre
paÔijaggiÑsu, parinibbute chaÉÉesuÑ, kulÈnaÑ mahÈdhanapariccÈgo
vinassatÊ”ti. TesaÒca vÈdaparimocanatthaÑ cintesunti vuttaÑ hoti. EvaÑ
cintayitvÈ ca pana katikavattaÑ kariÑsu. YaÑ sandhÈya vuttaÑ–
“Atha kho therÈnaÑ bhikkh|naÑ etadahosi ‘BhagavatÈ kho Èvuso
khaÓÉaphullappaÔisa~kharaÓaÑ vaÓÓitaÑ, handa mayaÑ Èvuso
paÔhamaÑ mÈsaÑ khaÓÉaphullappaÔisa~kharaÓaÑ karoma, majjhimaÑ
mÈsaÑ sannipatitvÈ dhammaÒca vinayaÒca sa~gÈyissÈmÈ’ti”3.
Te dutiyadivase gantvÈ rÈjadvÈre aÔÔhaÑsu. RÈjÈ ÈgantvÈ vanditvÈ “kiÑ
bhante ÈgatatthÈ”ti attanÈ kattabbakiccaÑ pucchi. TherÈ
aÔÔhÈrasamahÈvihÈrapaÔisa~kharaÓatthÈya hatthakammaÑ paÔivedesuÑ. RÈjÈ
hatthakammakÈrake manusse adÈsi. TherÈ paÔhamaÑ mÈsaÑ sabbavihÈre
paÔisa~kharÈpetvÈ raÒÒo ÈrocesuÑ “niÔÔhitaÑ mahÈrÈja
vihÈrapaÔisa~kharaÓaÑ, idÈni Dhammavinayasa~gahaÑ karomÈ”ti. SÈdhu
bhante visaÔÔhÈ4 karotha, mayhaÑ ÈÓÈcakkaÑ tumhÈkaÒca dhammacakkaÑ
hotu, ÈÓÈpetha bhante kiÑ karomÊti. Sa~gahaÑ karontÈnaÑ bhikkh|naÑ
sannisajjaÔÔhÈnaÑ mahÈrÈjÈti. Kattha karomi bhanteti. VebhÈrapabbatapasse
SattapaÓÓiguhÈdvÈre5 kÈtuÑ yuttaÑ mahÈrÈjÈti. “SÈdhu bhante”ti kho rÈjÈ
AjÈtasattu
______________________________________________________________
2. ŒsÈÄhapuÓÓamÈyaÑ (SyÈ)
4. VissatthÈ (SÊ), vissaÔÔhÈ (SyÈ)
5. SattapaÓÓiguhadvÈre (SÊ), SattapaÓÓaguhÈdvÈre (SyÈ)
10
DÊghanikÈya
VissakammunÈ1 nimmitasadisaÑ suvibhattabhittithambhasopÈnaÑ
nÈnÈvidhamÈlÈkammalatÈkammavicittaÑ abhibhavantamiva
rÈjabhavanavibh|tiÑ avahasantamiva devavimÈnasiriÑ siriyÈ niketanamiva,
2ekanipÈtatitthamiva ca devamanussanayanaviha~gÈnaÑ
lokarÈmaÓeyyakamiva sampaÓÉitaÑ daÔÔhabbasÈramaÓÉaÑ maÓÉaÑpaÑ
kÈrÈpetvÈ vividhakusumadÈmolambakaviniggalantacÈruvitÈnaÑ
nÈnÈratanavicitta3 maÓikoÔÔimatalamiva ca naÑ
nÈnÈpupph|pahÈravicittasupariniÔÔhitabh|mikammaÑ
brahmavimÈnasadisaÑ ala~karitvÈ tasmiÑ mahÈmaÓÉape paÒcasatÈnaÑ
bhikkh|naÑ anagghÈni paÒca kappiyapaccattharaÓasatÈni paÒÒapetvÈ
dakkhiÓabhÈgaÑ nissÈya uttarÈbhimukhaÑ therÈsanaÑ maÓÉapamajjhe
puratthÈbhimukhaÑ Buddhassa Bhagavato ÈsanÈrahaÑ dhammÈsanaÑ
paÒÒapetvÈ dantakhacitaÑ bÊjaniÒcettha ÔhapetvÈ bhikkhusaÑghassa
ÈrocÈpesi “niÔÔhitaÑ bhante mama kiccan”ti.
TasmiÒca pana divase ekacce bhikkh| ÈyasmantaÑ ŒnandaÑ sandhÈya
evamÈhaÑsu “imasmiÑ bhikkhusaÑghe eko bhikkhu vissagandhaÑ vÈyanto
vicaratÊ”ti. Thero taÑ sutvÈ “imasmiÑ bhikkhusaÑghe aÒÒo vissagandhaÑ
vÈyanto vicaraÓakabhikkhu nÈma natthi, addhÈ ete maÑ sandhÈya vadantÊ”ti
saÑvegaÑ Èpajji. Ekacce naÑ ÈhaÑsuyeva “sve Èvuso Œnanda sannipÈto,
tvaÒca sekkho sakaraÓÊyo, tena te na yuttaÑ sannipÈtaÑ gantuÑ, appamatto
hohÊ”ti.
Atha kho ÈyasmÈ Œnando “sve sannipÈto, na kho metaÑ patir|paÑ,
yvÈhaÑ sekkho samÈno sannipÈtaÑ gaccheyyan”ti bahudeva rattiÑ
kÈyagatÈya satiyÈ vÊtinÈmetvÈ rattiyÈ pacc|sasamaye ca~kamÈ orohitvÈ
vihÈraÑ pavisitvÈ “nipajjissÈmÊ”ti kÈyaÑ Èvajjesi, dve pÈdÈ bh|mito muttÈ,
apattaÒca sÊsaÑ bimbohanaÑ4, etasmiÑ antare anupÈdÈya Èsavehi cittaÑ
vimucci. AyaÒhi ÈyasmÈ ca~kamena bahi vÊtinÈmetvÈ visesaÑ nibbattetuÑ
asakkonto cintesi “nanu maÑ BhagavÈ etadavoca ‘katapuÒÒosi tvaÑ
Œnanda, padhÈnamanuyuÒja, khippaÑ hohisi anÈsavo’ti5. BuddhÈnaÒca
kathÈdoso nÈma natthi, mama pana accÈraddhaÑ vÊriyaÑ, tena me cittaÑ
uddhaccÈya saÑvattati, handÈhaÑ vÊriyasamathaÑ6 yojemÊ”ti ca~kamÈ
orohitvÈ pÈdadhovanaÔÔhÈne ÔhatvÈ pÈde
______________________________________________________________
1. VissukammunÈ (SyÈ), VisukammunÈ (Ka)
3. Ratanavicitta (SÊ, SyÈ)
5. (DÊ 2. 119 piÔÔhe)
6. VÊriyasamataÑ (SÊ-®Ê Abhinava 1. 76 piÔÔhe)
2. Jalantamiva (SyÈ, Ka)
4. BibbohanaÑ (SyÈ)
11
dhovitvÈ vihÈraÑ pavisitvÈ maÒcake nisÊditvÈ “thokaÑ vissamissÈmÊ”ti
kÈyaÑ maÒcake apanÈmesi. Dve pÈdÈ bh|mito muttÈ, sÊsaÑ
bimbohanamappattaÑ, etasmiÑ antare anupÈdÈya Èsavehi cittaÑ vimuttaÑ,
catu-iriyÈpathavirahitaÑ therassa arahattaÑ. Tena “imasmiÑ sÈsane
anipanno anisinno aÔÔhito aca~kamanto ko bhikkhu arahattaÑ patto”ti vutte
“Ènandatthero”ti vattuÑ vaÔÔati.
Atha therÈ bhikkh| dutiyadivase paÒcamiyaÑ kÈÄapakkhassa1
katabhattakiccÈ pattacÊvaraÑ paÔisÈmetvÈ dhammasabhÈyaÑ sannipatiÑsu.
Atha kho ÈyasmÈ Œnando arahÈ samÈno sannipÈtaÑ agamÈsi. KathaÑ
agamÈsi? IdÈnimhi sannipÈtamajjhaÑ pavisanÈraho”ti haÔÔhatuÔÔhacitto
ekaÑsaÑ cÊvaraÑ katvÈ bandhanÈ muttatÈlapakkaÑ viya, PaÓÉukambale
nikkhittajÈtimaÓi viya, vigatavalÈhake nabhe samuggatapuÓÓacando viya,
bÈlÈtapasamphassavikasitareÓupiÒjaragabbhaÑ padumaÑ viya ca
parisuddhena pariyodÈtena sappabhena sassirÊkena ca mukhavarena attano
arahattappattiÑ ÈrocayamÈno viya agamÈsi. Atha naÑ disvÈ Èyasmato
MahÈkassapassa etadahosi “sobhati vata bho arahattappatto Œnando, sace
SatthÈ dhareyya, addhÈ ajjÈnandassa sÈdhukÈraÑ dadeyya, handa
dÈnissÈhaÑ SatthÈrÈ dÈtabbaÑ sÈdhukÈraÑ dadÈmÊ”ti tikkhattuÑ
sÈdhukÈramadÈsi.
MajjhimabhÈÓakÈ pana vadanti “Ènandatthero attano arahattappattiÑ
ÒÈpetukÈmo bhikkh|hi saddhiÑ nÈgato, bhikkh| yathÈvuÉÉhaÑ attano
attano pattÈsane nisÊdantÈ Œnandattherassa ÈsanaÑ ÔhapetvÈ nisinnÈ. Tattha
keci evamÈhaÑsu ‘etaÑ ÈsanaÑ kassÈ’ti. ŒnandassÈti. Œnando pana kuhiÑ
gatoti. TasmiÑ samaye thero cintesi ‘idÈni mayhaÑ gamanakÈlo’ti. Tato
attano ÈnubhÈvaÑ dassento pathaviyaÑ nimujjitvÈ attano Èsaneyeva attÈnaÑ
dassesÊ”ti. ŒkÈsena gantvÈ nisÊdÊtipi eke. YathÈ vÈ tathÈ vÈ hotu, sabbathÈpi
taÑ disvÈ Èyasmato MahÈkassapassa sÈdhukÈradÈnaÑ2 yuttameva.
EvaÑ Ègate pana tasmiÑ Èyasmante3 MahÈkassapatthero bhikkh|
Èmantesi “Èvuso kiÑ4 paÔhamaÑ sa~gÈyÈma dhammaÑ vÈ vinayaÑ vÈ”ti.
______________________________________________________________
1. Pakkhassa (SÊ, SyÈ)
3. ŒyasmÈ (Ka)
2. SÈdhukÈrassa dÈnaÑ (SyÈ)
4. KaÑ (SyÈ, Ka)
12
DÊghanikÈya
Bhikkh| ÈhaÑsu “bhante MahÈkassapa * vinayo nÈma BuddhasÈsanassa
Èyu, vinaye Ôhite sÈsanaÑ ÔhitaÑ1 hoti, tasmÈ paÔhamaÑ vinayaÑ
sa~gÈyÈmÈ”ti. KaÑ dhuraÑ katvÈti. ŒyasmantaÑ UpÈlinti. KiÑ Œnando
nappahotÊti. No nappahoti, api ca kho pana SammÈsambuddho
dharamÈnoyeva vinayapariyattiÑ nissÈya ÈyasmantaÑ UpÈliÑ etadagge
Ôhapesi “etadaggaÑ bhikkhave mama sÈvakÈnaÑ bhikkh|naÑ
vinayadharÈnaÑ yadidaÑ UpÈlÊ”ti2. TasmÈ UpÈlittheraÑ pucchitvÈ vinayaÑ
sa~gÈyÈmÈti.
Tato thero vinayaÑ pucchanatthÈya attanÈva attÈnaÑ sammanni.
UpÈlittheropi vissajjanatthÈya sammanni. TatrÈyaÑ PÈÄi atha kho ÈyasmÈ
MahÈkassapo saÑghaÑ ÒÈpesi–
“SuÓÈtu me Èvuso saÑgho, yadi saÑghassa pattakallaÑ, ahaÑ
UpÈliÑ vinayaÑ puccheyyan”ti.
ŒyasmÈpi UpÈli saÑghaÑ ÒÈpesi–
“SuÓÈtu me bhante saÑgho, yadi saÑghassa pattakallaÑ, ahaÑ
ÈyasmatÈ MahÈkassapena vinayaÑ puÔÔho vissajjeyyan”ti.
EvaÑ attÈnaÑ sammannitvÈ ÈyasmÈ UpÈli uÔÔhÈyÈsanÈ ekaÑsaÑ
cÊvaraÑ katvÈ there bhikkh| vanditvÈ dhammÈsane nisÊdi dantakhacitaÑ
bÊjaniÑ3 gahetvÈ, tato MahÈkassapatthero therÈsane nisÊditvÈ ÈyasmantaÑ
UpÈliÑ vinayaÑ pucchi “paÔhamaÑ Èvuso UpÈli pÈrÈjikaÑ kattha
paÒÒattan”ti. VesÈliyaÑ bhanteti. KaÑ ÈrabbhÈti. SudinnaÑ KalandaputtaÑ
ÈrabbhÈti. KismiÑ vatthusminti. Methunadhammeti.
Atha kho ÈyasmÈ MahÈkassapo ÈyasmantaÑ UpÈliÑ paÔhamassa
pÈrÈjikassa vatthumpi pucchi, nidÈnampi pucchi, puggalampi pucchi,
paÒÒattimpi pucchi, anupaÒÒattimpi pucchi, Èpattimpi pucchi, anÈpattimpi
pucchi, puÔÔho puÔÔho ÈyasmÈ UpÈli vissajjesi.
KiÑ panettha paÔhamapÈrÈjike kiÒci apanetabbaÑ vÈ pakkhipitabbaÑ
vÈ atthi natthÊti. ApanetabbaÑ natthi. Buddhassa hi Bhagavato bhÈsite
apanetabbaÑ nÈma natthi. Na hi TathÈgatÈ ekabyaÒjanampi niratthakaÑ
vadanti. SÈvakÈnaÑ pana
______________________________________________________________
* Vi-®Ôha 1. 11; TheragÈthÈ-®Ôha 1. 476; KhuddakapÈÔha-®Ôha 82 piÔÔhesupi.
1. ®hitaÑ nÈma (Ka)
2. AÑ 1. 25 piÔÔhe.
3. VÊjaniÑ (SÊ, SyÈ, I)
13
devatÈnaÑ vÈ bhÈsite apanetabbampi hoti, taÑ dhammasa~gÈhakattherÈ
apanayiÑsu. PakkhipitabbaÑ pana sabbatthÈpi atthi, tasmÈ yaÑ yattha
pakkhipituÑ yuttaÑ, taÑ1 pakkhipiÑsuyeva. KiÑ pana tanti? “Tena
samayenÈ”ti vÈ, “tena kho pana samayenÈ”ti vÈ, “atha kho”ti vÈ, “evaÑ
vutte”ti vÈ, “etadavocÈ”ti vÈ, evamÈdikaÑ sambandhavacanamattaÑ. EvaÑ
pakkhipitabbayuttaÑ pakkhipitvÈ pana “idaÑ paÔhamapÈrÈjikan”ti
ÔhapesuÑ. PaÔhamapÈrÈjike sa~gahamÈr|Ähe paÒca arahantasatÈni sa~gahaÑ
Èropitanayeneva gaÓasajjhÈyamakaÑsu “tena samayena Buddho BhagavÈ
VeraÒjÈyaÑ viharatÊ”ti. TesaÑ sajjhÈyÈraddhakÈleyeva sÈdhukÈraÑ
dadamÈnÈ viya mahÈpathavÊ udakapariyantaÑ katvÈ akampittha.
Eteneva nayena sesÈni tÊÓi pÈrÈjikÈni sa~gahaÑ ÈropetvÈ “idaÑ
pÈrÈjikakaÓÉan”ti ÔhapesuÑ. Terasa saÑghÈdisesÈni “terasakan”ti ÔhapesuÑ.
Dve sikkhÈpadÈni “aniyatÈnÊ”ti ÔhapesuÑ. TiÑsa sikkhÈpadÈni “nissaggiyÈni
pÈcittiyÈnÊ”ti ÔhapesuÑ. Dvenavuti sikkhÈpadÈni “pÈcittiyÈnÊ”ti ÔhapesuÑ.
CattÈri sikkhÈpadÈni “pÈÔidesanÊyÈnÊ”ti ÔhapesuÑ. PaÒcasattati sikkhÈpadÈni
“sekhiyÈnÊ”ti ÔhapesuÑ. Satta dhamme “adhikaraÓasamathÈ”ti ÔhapesuÑ.
EvaÑ sattavÊsÈdhikÈni2 dve sikkhÈpadasatÈni “MahÈvibha~go”ti kittetvÈ
ÔhapesuÑ. MahÈvibha~gÈvasÈnepi purimanayeneva mahÈpathavÊ
akampittha.
Tato BhikkhunÊvibha~ge aÔÔha sikkhÈpadÈni “pÈrÈjikakaÓÉaÑ nÈma
idan”ti ÔhapesuÑ. Sattarasa sikkhÈpadÈni “sattarasakan”ti ÔhapesuÑ. TiÑsa
sikkhÈpadÈni “nissaggiyÈni pÈcittiyÈnÊ”ti ÔhapesuÑ.
ChasaÔÔhisatasikkhÈpadÈni “pÈcittiyÈnÊ”ti ÔhapesuÑ. AÔÔha sikkhÈpadÈni
“pÈÔidesanÊyÈnÊ”ti ÔhapesuÑ. PaÒcasattati sikkhÈpadÈni “sekhiyÈnÊ”ti
ÔhapesuÑ. Satta dhamme “adhikaraÓasamathÈ”ti ÔhapesuÑ. EvaÑ tÊÓi
sikkhÈpadasatÈni, cattÈri ca sikkhÈpadÈni “BhikkhunÊvibha~go”ti kittetvÈ
“ayaÑ Ubhatovibha~go nÈma catusaÔÔhibhÈÓavÈro”ti ÔhapesuÑ.
Ubhatovibha~gÈvasÈnepi vuttanayeneva mahÈpathavikampo ahosi3.
EtenevupÈyena asÊtibhÈÓavÈraparimÈÓaÑ KhandhakaÑ,
paÒcavÊsatibhÈÓavÈraparimÈÓaÑ ParivÈraÒca sa~gahaÑ ÈropetvÈ “idaÑ
VinayapiÔakaÑ nÈmÈ”ti
______________________________________________________________
1. Tampi (SÊ, SyÈ)
2. VÊsÈdhikÈni (SÊ, Ka)
3. MahÈpaÔhavÊ akampittha (SÊ, SyÈ)
DÊghanikÈya
14
ÔhapesuÑ. VinayapiÔakÈvasÈnepi vuttanayeneva mahÈpathavikampo ahosi.
TaÑ ÈyasmantaÑ UpÈliÑ paÔicchÈpesuÑ “Èvuso imaÑ tuyhaÑ nissitake
vÈcehÊ”ti. VinayapiÔakasa~gahÈvasÈne UpÈlitthero dantakhacitaÑ bÊjaniÑ
nikkhipitvÈ dhammÈsanÈ orohitvÈ there bhikkh| vanditvÈ attano pattÈsane
nisÊdi.
VinayaÑ sa~gÈyitvÈ dhammaÑ sa~gÈyitukÈmo ÈyasmÈ MahÈkassapo
bhikkh| pucchi “dhammaÑ sa~gÈyantehi kaÑ puggalaÑ dhuraÑ katvÈ
dhammo sa~gÈyitabbo”ti. Bhikkh| “ÈnandattheraÑ dhuraÑ katvÈ”ti ÈhaÑsu.
* Atha kho ÈyasmÈ MahÈkassapo saÑghaÑ ÒÈpesi–
“SuÓÈtu me Èvuso saÑgho. Yadi saÑghassa pattakallaÑ, ahaÑ
ŒnandaÑ dhammaÑ puccheyyan”ti.
Atha kho ÈyasmÈ Œnando saÑghaÑ ÒÈpesi–
“SuÓÈtu me bhante saÑgho. Yadi saÑghassa pattakallaÑ, ahaÑ
ÈyasmatÈ MahÈkassapena dhammaÑ puÔÔho vissajjeyyan”ti.
Atha kho ÈyasmÈ Œnando uÔÔhÈyÈsanÈ ekaÑsaÑ cÊvaraÑ katvÈ there
bhikkh| vanditvÈ dhammÈsane nisÊdi dantakhacitaÑ bÊjaniÑ gahetvÈ. Atha
kho ÈyasmÈ MahÈkassapo bhikkh| pucchi “kataraÑ Èvuso piÔakaÑ
paÔhamaÑ sa~gÈyÈmÈ”ti. SuttantapiÔakaÑ bhanteti. SuttantapiÔake catasso
sa~gÊtiyo, tÈsu paÔhamaÑ kataraÑ sa~gÊtinti. DÊghasa~gÊtiÑ bhanteti.
DÊghasa~gÊtiyaÑ catuttiÑsa suttÈni tayo vaggÈ, tesu paÔhamaÑ kataraÑ
vagganti. SÊlakkhandhavaggaÑ bhanteti. SÊlakkhandhavagge terasa suttantÈ,
tesu paÔhamaÑ kataraÑ suttanti. BrahmajÈlasuttaÑ nÈma bhante
tividhasÊlÈla~kataÑ nÈnÈvidha micchÈjÊva kuhana lapanÈdi viddhaÑsanaÑ
dvÈsaÔÔhidiÔÔhijÈlaviniveÔhanaÑ dasasahassilokadhÈtukampanaÑ1, taÑ
paÔhamaÑ sa~gÈyÈmÈti.
Atha kho ÈyasmÈ MahÈkassapo ÈyasmantaÑ ŒnandaÑ etadavoca
“BrahmajÈlaÑ Èvuso Œnanda kattha bhÈsitan”ti. AntarÈ ca bhante
RÈjagahaÑ, antarÈ ca NÈÄandaÑ rÈjÈgÈrake AmbalaÔÔhikÈyanti. KaÑ
______________________________________________________________
* Vi 4. 483 piÔÔhepi.
1. DasasahassÊlokadhÈtukampanaÑ (SÊ, SyÈ)
15
ÈrabbhÈti. SuppiyaÒca paribbÈjakaÑ, BrahmadattaÒca mÈÓavanti. 1KismiÑ
vatthusminti. VaÓÓÈvaÓÓeti1. Atha kho ÈyasmÈ MahÈkassapo ÈyasmantaÑ
ŒnandaÑ BrahmajÈlassa nidÈnampi pucchi, puggalampi pucchi, 1vatthumpi
pucchi1. ŒyasmÈ Œnando vissajjesi. VissajjanÈvasÈne paÒca arahantasatÈni
gaÓasajjhÈyamakaÑsu. Vuttanayeneva ca pathavikampo ahosi.
EvaÑ BrahmajÈlaÑ sa~gÈyitvÈ tato paraÑ “SÈmaÒÒaphalaÑ panÈvuso
Œnanda kattha bhÈsitan”ti-ÈdinÈ nayena pucchÈvissajjanÈnukkamena
saddhiÑ BrahmajÈlena sabbepi terasa suttante sa~gÈyitvÈ “ayaÑ
SÊlakkhandhavaggo nÈmÈ”ti kittetvÈ ÔhapesuÑ.
TadanantaraÑ MahÈvaggaÑ, tadanantaraÑ PÈthikavagganti evaÑ
tivaggasa~gahaÑ catuttiÑsasuttapaÔimaÓÉitaÑ
catusaÔÔhibhÈÓavÈraparimÈÓaÑ tantiÑ sa~gÈyitvÈ “ayaÑ DÊghanikÈyo
nÈmÈ”ti vatvÈ ÈyasmantaÑ ŒnandaÑ paÔicchÈpesuÑ “Èvuso imaÑ tuyhaÑ
nissitake vÈcehÊ”ti.
Tato anantaraÑ asÊtibhÈÓavÈraparimÈÓaÑ MajjhimanikÈyaÑ sa~gÈyitvÈ
DhammasenÈpatisÈriputtattherassa nissitake paÔicchÈpesuÑ “imaÑ tumhe
pariharathÈ”ti.
Tato anantaraÑ satabhÈÓavÈraparimÈÓaÑ SaÑyuttanikÈyaÑ sa~gÈyitvÈ
MahÈkassapattheraÑ paÔicchÈpesuÑ “bhante imaÑ tumhÈkaÑ nissitake
vÈcethÈ”ti.
Tato anantaraÑ vÊsatibhÈÓavÈrasataparimÈÓaÑ A~guttaranikÈyaÑ
sa~gÈyitvÈ AnuruddhattheraÑ paÔicchÈpesuÑ “imaÑ tumhÈkaÑ nissitake
vÈcethÈ”ti.
Tato anantaraÑ
Dhammasa~gahavibha~gadhÈtukathÈpuggalapaÒÒattikathÈvatthuyamakapaÔÔhÈnaÑ abhidhammoti vuccati. EvaÑ saÑvaÓÓitaÑ
sukhumaÒÈÓagocaraÑ tantiÑ sa~gÈyitvÈ “idaÑ AbhidhammapiÔakaÑ
nÈmÈ”ti vatvÈ paÒca arahantasatÈni sajjhÈyamakaÑsu. Vuttanayeneva
pathavikampo ahosÊti.
Tato paraÑ JÈtakaÑ Niddeso PaÔisambhidÈmaggo ApadÈnaÑ
SuttanipÈto KuddakapÈÔho DhammapadaÑ UdÈnaÑ ItivuttakaÑ
VimÈnavatthu Petavatthu
______________________________________________________________
1-1. ImÈni padÈni C|Äavagge 483 piÔÔhe na dissanti.
DÊghanikÈya
16
TheragÈthÈ TherÊgÈthÈti imaÑ tantiÑ sa~gÈyitvÈ “Khuddakagantho
nÈmÈyan”ti ca vatvÈ “AbhidhammapiÔakasmiÑyeva sa~gahaÑ
ÈropayiÑs|”ti dÊghabhÈÓakÈ vadanti. MajjhimabhÈÓakÈ pana
“CariyÈpiÔakabuddhavaÑsehi saddhiÑ sabbampetaÑ khuddakaganthaÑ
nÈma SuttantapiÔake pariyÈpannan”ti vadanti.
EvametaÑ sabbampi BuddhavacanaÑ rasavasena ekavidhaÑ,
dhammavinayavasena duvidhaÑ, paÔhamamajjhimapacchimavasena
tividhaÑ. TathÈ piÔakavasena. NikÈyavasena paÒcavidhaÑ, a~gavasena
navavidhaÑ, dhammakkhandhavasena caturÈsÊtisahassavidhanti veditabbaÑ.
KathaÑ rasavasena ekavidhaÑ? YaÒhi BhagavatÈ anuttaraÑ
sammÈsambodhiÑ abhisambujjhitvÈ yÈva anupÈdisesÈya nibbÈnadhÈtuyÈ
parinibbÈyati, etthantare paÒcacattÈlÊsa vassÈni
devamanussanÈgayakkhÈdayo anusÈsantena vÈ paccavekkhantena vÈ vuttaÑ,
sabbaÑ taÑ ekarasaÑ vimuttirasameva hoti. EvaÑ rasavasena ekavidhaÑ.
KathaÑ dhammavinayavasena duvidhaÑ? Sabbameva cetaÑ dhammo
ceva vinayo cÈti sa~khyaÑ gacchati. Tattha VinayapiÔakaÑ vinayo,
avasesaÑ BuddhavacanaÑ dhammo. TenevÈha “yann|na mayaÑ
dhammaÒca vinayaÒca sa~gÈyeyyÈmÈ”ti1. “AhaÑ UpÈliÑ vinayaÑ
puccheyyaÑ, ŒnandaÑ dhammaÑ puccheyyan”ti2 ca. EvaÑ
dhammavinayavasena duvidhaÑ.
KathaÑ paÔhamamajjhimapacchimavasena tividhaÑ? Sabbameva hidaÑ
paÔhamabuddhavacanaÑ majjhimabuddhavacanaÑ
pacchimabuddhavacananti tippabhedaÑ hoti. Tattha–
“AnekajÈtisaÑsÈraÑ, sandhÈvissaÑ anibbisaÑ.
GahakÈraÑ gavesanto, dukkhÈ jÈti punappunaÑ.
GahakÈraka diÔÔhosi, puna gehaÑ na kÈhasi.
SabbÈ te phÈsukÈ bhaggÈ, gahak|ÔaÑ visa~khataÑ.
Visa~khÈragataÑ cittaÑ, taÓhÈnaÑ khayamajjhagÈ”ti3.
IdaÑ paÔhamabuddhavacanaÑ. Keci “yadÈ have pÈtubhavanti
dhammÈ”ti4 Khandhake udÈnagÈthaÑ vadanti. EsÈ pana pÈÔipadadivase
sabbaÒÒubhÈvappattassa somanassamayaÒÈÓena paccayÈkÈraÑ
paccavekkhantassa uppannÈ udÈnagÈthÈti veditabbÈ.
______________________________________________________________
3. Khu 1. 36 Dhammapade.
2. Vi 4. 482-3 piÔÔhesu.
4. Vi 3. 2; Khu 1. 79 piÔÔhesu.
17
YaÑ pana parinibbÈnakÈle abhÈsi “handa dÈni bhikkhave ÈmantayÈmi
vo, vayadhammÈ sa~khÈrÈ, appamÈdena sampÈdethÈ”ti1 idaÑ
pacchimabuddhavacanaÑ. Ubhinnamantare yaÑ vuttaÑ, etaÑ
majjhimabuddhavacanaÑ nÈma. EvaÑ
paÔhamamajjhimapacchimabuddhavacanavasena tividhaÑ.
KathaÑ piÔakavasena tividhaÑ? Sabbampi cetaÑ VinayapiÔakaÑ,
SuttantapiÔakaÑ, AbhidhammapiÔakanti tippabhedameva hoti. Tattha
paÔhamasa~gÊtiyaÑ sa~gÊtaÒca asa~gÊtaÒca sabbampi samodhÈnetvÈ
ubhayÈni pÈtimokkhÈni, dve Vibha~gÈ, dvÈvÊsati2 KhandhakÈ, soÄasa
parivÈrÈti idaÑ VinayapiÔakaÑ nÈma. BrahmajÈlÈdicatuttiÑsasuttasa~gaho
DÊghanikÈyo, M|lapariyÈyasuttÈdidiyaÉÉhasatadvesuttasa~gaho
MajjhimanikÈyo,
OghataraÓasuttÈdisattasuttasahassasattasatadvÈsaÔÔhisuttasa~gaho
SaÑyuttanikÈyo,
CittapariyÈdÈnasuttÈdinavasuttasahassapaÒcasatasattapaÒÒÈsasuttasa~gaho
A~guttaranikÈyo, KhuddakapÈÔhadhammapada-udÈnaitivuttakasuttanipÈtavimÈnavatthupetavatthutheragÈthÈtherÊgÈthÈjÈtakaniddesapaÔisambhidÈmagga3apadÈnabuddhavaÑsacariyÈpiÔa
kavasena pannarasappabhedo KhuddakanikÈyoti idaÑ SuttantapiÔakaÑ
nÈma. Dhammasa~gaho Vibha~go DhÈtukathÈ PuggalapaÒÒatti KathÈvatthu
YamakaÑ PaÔÔhÈnanti idaÑ AbhidhammapiÔakaÑ nÈma. Tattha–
VividhavisesanayattÈ, vinayanato ceva kÈyavÈcÈnaÑ.
Vinayatthavid|hi ayaÑ, vinayo “vinayo”ti akkhÈto.
VividhÈ hi ettha paÒcavidhapÈtimokkhuddesapÈrÈjikÈdisattaÈpattikkhandhamÈtikÈ Vibha~gÈdippabhedÈ nayÈ, visesabh|tÈ ca
daÄhÊkammasithilakaraÓappayojanÈ anupaÒÒattinayÈ, kÈyikavÈcasikaajjhÈcÈranisedhanato cesa kÈyaÑ vÈcaÒca vineti, tasmÈ vividhanayattÈ,
visesanayattÈ, kÈyavÈcÈnaÑ vinayanato ceva “vinayo”ti akkhÈto.
Tenetametassa vacanatthakosallatthaÑ vuttaÑ–
VividhavisesanayattÈ, vinayanato ceva kÈyavÈcÈnaÑ.
Vinayatthavid|hi ayaÑ, vinayo vinayoti akkhÈtoti.
______________________________________________________________
2. DvÈsÊti (SyÈ)
3. PaÔisambhidÈ (SÊ, SyÈ)
DÊghanikÈya
18
ItaraÑ pana–
AtthÈnaÑ s|canato, suvuttato savanatotha s|danato.
SuttÈÓÈ suttasabhÈ-gato ca “suttan”ti1 akkhÈtaÑ.
TaÒhi attatthaparatthÈdibhede atthe s|ceti. SuvuttÈ cettha atthÈ
veneyyajjhÈsayÈnulomena2 vuttattÈ. Savati cetaÑ atthe sassamiva phalaÑ,
pasavatÊti vuttaÑ hoti. S|dati cetaÑ3 dhenu viya khÊraÑ, paggharÈpetÊti
vuttaÑ hoti. SuÔÔhu ca ne tÈyati, rakkhatÊti vuttaÑ hoti. SuttasabhÈgaÒcetaÑ,
yathÈ hi tacchakÈnaÑ suttaÑ pamÈÓaÑ hoti, evametampi viÒÒ|naÑ. YathÈ
ca suttena sa~gahitÈni pupphÈni na vikiriyanti na viddhaÑsÊyanti, evameva
tena sa~gahitÈ atthÈ. Tenetametassa vacanatthakosallatthaÑ vuttaÑ–
“AtthÈnaÑ s|canato, suvuttato savanatotha s|danato.
SuttÈÓÈ suttasabhÈ-gato ca ‘suttan’ti akkhÈtan”ti.
Itaro pana–
YaÑ ettha vuÉÉhimanto, salakkhaÓÈ p|jitÈ paricchinnÈ.
VuttÈdhikÈ ca dhammÈ, abhidhammo tena akkhÈto.
AyaÒhi abhisaddo vuÉÉhilakkhaÓap|jitaparicchinnÈdhikesu dissati.
TathÈ hesa “bÈÄhÈ me dukkhÈ vedanÈ abhikkamanti, no paÔikkamantÊ”tiÈdÊsu4 vuÉÉhiyaÑ Ègato. “YÈ tÈ rattiyo abhiÒÒÈtÈ abhilakkhitÈ”ti-ÈdÊsu5
lakkhaÓe. “RÈjÈbhirÈjÈ manujindo”ti-ÈdÊsu6 p|jite. “PaÔibalo vinetuÑ
abhidhamme abhivinaye”ti-ÈdÊsu7 paricchinne. AÒÒamaÒÒasa~karavirahite
dhamme ca vinaye cÈti vuttaÑ hoti. “Abhikkantena vaÓÓenÈ”ti-ÈdÊsu8
adhike.
Ettha ca “r|p|papattiyÈ maggaÑ bhÈveti mettÈsahagatena cetasÈ ekaÑ
disaÑ pharitvÈ viharatÊ”ti-ÈdinÈ9 nayena vuÉÉhimantopi dhammÈ vuttÈ.
“R|pÈrammaÓaÑ vÈ satdÈrammaÓaÑ vÈ”ti-ÈdinÈ10 nayena ÈrammanÈdÊhi
______________________________________________________________
1. SuttaÑ suttanti (SÊ, SyÈ)
3. S|dati ca (SÊ), s|dati atthe (SyÈ, SÊ)
5. Ma 1. 25 piÔÔhe.
9. Abhi 1. 44 piÔÔhÈdÊsu.
2. Nulomavasena (SyÈ)
4. Ma 3. 307; SaÑ 3. 71 piÔÔhÈdÊsu.
6. Ma 2. 351; Khu 1. 368 piÔÔhe.
10. Abhi 1. 17 piÔÔhe.
19
lakkhaÓÊyattÈ salakkhaÓÈpi. “SekkhÈ dhammÈ, asekkhÈ dhammÈ, lokuttarÈ
dhammÈ”ti-ÈdinÈ1 nayena p|jitÈpi, p|jÈrahÈti adhippÈyo. “Phasso hoti,
vedanÈ hotÊ”ti-ÈdinÈ2 nayena sabhÈvaparicchinnattÈ paricchinnÈpi.
“MahaggatÈ dhammÈ, appamÈÓÈ dhammÈ, anuttarÈ dhammÈ”ti-ÈdinÈ3
nayena adhikÈpi dhammÈ vuttÈ. Tenetametassa vacanatthakosallatthaÑ
vuttaÑ–
“YaÑ ettha vuÉÉhimanto, salakkhaÓÈ p|jitÈ paricchinnÈ.
VuttÈdhikÈ ca dhammÈ, abhidhammo tena akkhÈto”ti.
YaÑ panettha avisiÔÔhaÑ, taÑ–
PiÔakaÑ piÔakatthavid|, pariyattibbhÈjanatthato4 Èhu.
Tena samodhÈnetvÈ, tayopi vinayÈdayo ÒeyyÈ.
Pariyattipi hi “mÈ piÔakasampadÈnenÈ”ti-ÈdÊsu5 piÔakanti vuccati. “Atha
puriso Ègaccheyya kudÈlapiÔakamÈdÈyÈ”ti-ÈdÊsu6 yaÑ kiÒci bhÈjanampi.
TasmÈ piÔakaÑ piÔakatthavid| pariyattibhÈjanatthato Èhu.
IdÈni tena samodhÈnetvÈ tayopi vinayÈdayo ÒeyyÈti tena evaÑ
duvidhatthena piÔakasaddena saha samÈsaÑ katvÈ vinayo ca so piÔakaÒca
pariyattibhÈvato, tassa tassa atthassa bhÈjanato cÈti VinayapiÔakaÑ,
yathÈvutteneva nayena suttantaÒca taÑ piÔakaÒcÈti SuttantapiÔakaÑ,
abhidhammo ca so piÔakaÒcÈti AbhidhammapiÔakanti evamete tayopi
vinayÈdayo ÒeyyÈ.
EvaÑ ÒatvÈ ca punapi tesuyeva piÔakesu nÈnappakÈrakosallatthaÑ–
DesanÈsÈsanakathÈ-bhedaÑ tesu yathÈrahaÑ.
SikkhÈppahÈnagambhÊra-bhÈvaÒca paridÊpaye.
PariyattibhedaÑ sampattiÑ, vipattiÒcÈpi yaÑ yahiÑ.
PÈpuÓÈti yathÈ bhikkhu, tampi sabbaÑ vibhÈvaye.
TatrÈyaÑ paridÊpanÈ, vibhÈvanÈ ca–etÈni hi tÊÓi piÔakÈni yathÈkkamaÑ
ÈÓÈ vohÈra paramatthadesanÈ
yathÈparÈdhayathÈnulomayathÈdhammasÈsanÈni saÑvarÈsaÑvara
diÔÔhiviniveÔhana nÈmar|paparicchedakathÈti ca vuccanti.
______________________________________________________________
1. Abhi 1. 2, 5 piÔÔhesu.
4. PariyattibhÈjana... (SÊ, SyÈ)
6. Ma 1. 178; AÑ 1. 205 piÔÔhesu.
3. Abhi 1. 2, 13 piÔÔhesu.
5. AÑ 1. 189 piÔÔhÈdÊsu.
20
DÊghanikÈya
Ettha hi VinayapiÔakaÑ ÈÓÈrahena BhagavatÈ ÈÓÈbÈhullato desitattÈ
ÈÓÈdesanÈ, SuttantapiÔakaÑ vohÈrakusalena BhagavatÈ vohÈrabÈhullato
desitattÈ vohÈradesanÈ, AbhidhammapiÔakaÑ paramatthakusalena
BhagavatÈ paramatthabÈhullato desitattÈ paramatthadesanÈti vuccati.
TathÈ paÔhamaÑ ye te pacurÈparÈdhÈ sattÈ, te yathÈparÈdhaÑ ettha
sÈsitÈti yathÈparÈdhasÈsanaÑ, dutiyaÑ
anekajjhÈsayÈnusayacariyÈdhimuttikÈ sattÈ yathÈnulomaÑ ettha sÈsitÈti
yathÈnulomasÈsanaÑ, tatiyaÑ dhammapuÒjamatte “ahaÑ mamÈ”ti saÒÒino
sattÈ yathÈdhammaÑ ettha sÈsitÈti yathÈdhammasÈsananti vuccati.
TathÈ paÔhamaÑ ajjhÈcÈrapaÔipakkhabh|to saÑvarÈsaÑvaro ettha
kathitoti saÑvarÈsaÑvarakathÈ, saÑvarÈsaÑvaroti khuddako ceva mahanto
ca saÑvaro, kammÈkammaÑ viya, phalÈphalaÑ viya ca, dutiyaÑ
dvÈsaÔÔhidiÔÔhipaÔipakkhabh|tÈ diÔÔhiviniveÔhanÈ ettha kathitÈti
diÔÔhiviniveÔÔhanakathÈ, tatiyaÑ rÈgÈdipaÔipakkhabh|to nÈmar|paparicchedo
ettha kathitoti nÈmar|paparicchedakathÈti vuccati.
TÊsupi cetesu tisso sikkhÈ, tÊÓi pahÈnÈni, catubbidho ca gambhÊrabhÈvo
veditabbo. TathÈhi VinayapiÔake visesena adhisÊlasikkhÈ vuttÈ,
SuttantapiÔake adicittasikkhÈ, AbhidhammapiÔake adhipaÒÒÈsikkhÈ.
VinayapiÔake ca vÊtikkamappahÈnaÑ kilesÈnaÑ vÊtikkamapaÔipakkhattÈ
sÊlassa. SuttantapiÔake pariyuÔÔhÈnappahÈnaÑ pariyuÔÔhÈnapaÔipakkhattÈ
samÈdhissa. AbhidhammapiÔake anusayappahÈnaÑ anusayapaÔipakkhattÈ
paÒÒÈya. PaÔhame ca tada~gappahÈnaÑ, itaresu
vikkhambhanasamucchedappahÈnÈni. PaÔhame ca
duccaritasaÑkilesappahÈnaÑ, itaresu taÓhÈdiÔÔhisaÑkilesappahÈnaÑ1.
EkamekasmiÒcettha catubbidhopi
dhammatthadesanÈpaÔivedhagambhÊrabhÈvo veditabbo. Tattha dhammoti
tanti2. Atthoti tassÈyeva attho. DesanÈti tassÈ manasÈ vavatthÈpitÈya tantiyÈ
desanÈ. PaÔivedhoti tantiyÈ, tanti-atthassa ca yathÈbh|tÈvabodho. TÊsupi
cetesu ete dhammatthadesanÈpaÔivedhÈ yasmÈ sasadÊhi viya
______________________________________________________________
1. TaÓhÈdiÔÔhisaÑkilesÈnaÑ pahÈnaÑ (SÊ) Abhi-®Ôha 1. 23 piÔÔhepi.
2. PÈÄi (Vi-®Ôha 1. 18 piÔÔhe).
21
mahÈsamuddo mandabuddhÊhi dukkhogÈÄhÈ, alabbhaneyyapatiÔÔhÈ ca, tasmÈ
gambhÊrÈ. EvaÑ ekamekasmiÑ ettha catubbidhopi gambhÊrabhÈvo
veditabbo.
Aparo nayo, dhammoti hetu, vuttaÒhetaÑ “hetumhi ÒÈÓaÑ
dhammapaÔisambhidÈ”ti1. Atthoti hetuphalaÑ, vuttaÒhetaÑ “hetuphale
ÒÈÓaÑ atthapaÔisambhidÈ”ti1. DesanÈti paÒÒatti, yathÈdhammaÑ
dhammÈbhilÈpoti adhippÈyo. AnulomapaÔilomasa~khepavitthÈrÈdivasena vÈ
kathanaÑ. PaÔivedhoti abhisamayo, so ca lokiyalokuttaro visayato,
asammohato ca atthÈnur|paÑ dhammesu, dhammÈnur|paÑ atthesu,
paÒÒattipathÈnur|paÑ paÒÒattÊsu avabodho. TesaÑ tesaÑ vÈ tattha tattha
vuttadhammÈnaÑ paÔivijjhitabbo salakkhaÓasa~khÈto aviparÊtasabhÈvo.
IdÈni yasmÈ etesu piÔakesu yaÑ yaÑ dhammajÈtaÑ vÈ atthajÈkaÑ vÈ,
yÈ cÈyaÑ yathÈ yathÈ ÒÈpetabbo attho sot|naÑ ÒÈÓassa abhimukho hoti,
tathÈ tathÈ tadatthajotikÈ desanÈ, yo cettha aviparÊtÈvabodhasa~khÈto
paÔivedho, tesaÑ tesaÑ vÈ dhammÈnaÑ paÔivijjhitabbo salakkhaÓasa~khÈto
aviparÊtasabhÈvo. SabbampetaÑ anupacitakusalasambhÈrehi duppaÒÒehi
sasÈdÊhi viya mahÈsamuddo dukkhogÈÄhaÑ, alabbhaneyyapatiÔÔhaÒca, tasmÈ
gambhÊraÑ. Evampi ekamekasmiÑ ettha catubbidhopi gambhÊrabhÈvo
veditabbo.
EttÈvatÈ ca–
DesanÈsÈsanakathÈ-bhedaÑ tesu yathÈrahaÑ.
SikkhÈppahÈnagambhÊra-bhÈvaÒca paridÊpayeti–
AyaÑ gÈthÈ vutatthÈva hoti.
PariyattibhedaÑ sampattiÑ, vippattiÒcÈpi yaÑ yahiÑ.
PÈpuÓÈti yathÈ bhikkhu, tampi sabbaÑ vibhÈvayeti–
Ettha pana tÊsu piÔakesu tividho pariyattibhedo daÔÔhabbo. Tisso hi
pariyattiyo alagadd|pamÈ, nissaraÓatthÈ, bhaÓÉÈgÈrikapariyattÊti.
Tattha yÈ duggahitÈ, upÈrambhÈdihetu pariyÈpuÔÈ, ayaÑ alagadd|pamÈ.
YaÑ sandhÈya vuttaÑ “seyyathÈpi bhikkhave puriso alagaddatthiko
______________________________________________________________
DÊghanikÈya
22
alagaddagavesÊ alagaddapariyesanaÑ caramÈno, so passeyya mahantaÑ
alagaddaÑ, tamenaÑ bhoge vÈ na~guÔÔhe vÈ gaÓheyya, tassa so alagaddo
paÔiparivattitvÈ1 hatthe vÈ bÈhÈyaÑ vÈ aÒÒatarasmiÑ vÈ a~gapacca~ge
ÉaÑseyya, so tatonidÈnaÑ maraÓaÑ vÈ nigaccheyya maraÓamattaÑ vÈ
dukkhaÑ. TaÑ kissa hetu? DuggahitattÈ bhikkhave alagaddassa. Evameva
kho bhikkhave idhekacce moghapurisÈ dhammaÑ pariyÈpuÓanti, SuttaÑ
-pa- vedallaÑ, te taÑ dhammaÑ pariyÈpuÓitvÈ tesaÑ dhammÈnaÑ paÒÒÈya
atthaÑ na upaparikkhanti, tesaÑ te dhammÈ paÒÒÈya atthaÑ
anupaparikkhataÑ na nijjhÈnaÑ khamanti, te upÈrambhÈnisaÑsÈ ceva
dhammaÑ pariyÈpuÓanti itivÈdappamokkhÈnisaÑsÈ ca, yassa catthÈya
dhammaÑ pariyÈpuÓanti, taÒcassa atthaÑ nÈnubhonti, tesaÑ te dhammÈ
duggahitÈ dÊgharattaÑ ahitÈya dukkhÈya saÑvattanti. TaÑ kissa hetu?
DuggahitattÈ bhikkhave dhammÈnan”ti2.
YÈ pana suggahitÈ sÊlakkhandhÈdipÈrip|riÑyeva Èka~khamÈnena
pariyÈpuÔÈ, na upÈrambhÈdihetu, ayaÑ nissaraÓatthÈ. YaÑ sandhÈya vuttaÑ
“tesaÑ te dhammÈ suggahitÈ dÊgharattaÑ hitÈya sukhÈya saÑvattanti. TaÑ
kissa hetu? SuggahitattÈ bhikkhave dhammÈnan”ti3.
YaÑ pana pariÒÒÈtakkhandho pahÊnakileso bhÈvitamaggo
paÔividdhÈkuppo sacchikatanirodho khÊÓÈsavo kevalaÑ paveÓÊpÈlanatthÈya
vaÑsÈnurakkhaÓatthÈya pariyÈpuÓÈti, ayaÑ bhaÓÉÈgÈrikapariyattÊti.
Vinaye pana suppaÔipanno bhikkhu sÊlasampadaÑ nissÈya tisso vijjÈ
pÈpuÓÈti tÈsaÑyeva ca tattha pabhedavacanato. Sutte suppaÔipanno
samÈdhisampadaÑ nissÈya cha abhiÒÒÈ pÈpuÓÈti tÈsaÑyeva ca tattha
pabhedavacanato. Abhidhamme suppaÔipanno paÒÒÈsampadaÑ nissÈya
catasso paÔisambhidÈ pÈpuÓÈti tÈsaÒca4 tattheva pabhedavacanato,
evametesu suppaÔipanno yathÈkkamena imaÑ
vijjÈttayachaÄabhiÒÒÈcatuppaÔisambhidÈbhedaÑ sampattiÑ pÈpuÓÈti.
Vinaye pana duppaÔipanno anuÒÒÈtasukhasamphassaattharaÓapÈvuraÓÈdiphassasÈmaÒÒato paÔikkhittesu upÈdinnakaphassÈdÊsu
anavajjasaÒÒÊ hoti
______________________________________________________________
1. PaÔinivattitvÈ (Ka)
4. TÈsaÑyeva (SyÈ)
23
vuttampi hetaÑ “tathÈhaÑ BhagavatÈ dhammaÑ desitaÑ ÈjÈnÈmi, yathÈ
yeme antarÈyikÈ dhammÈ antarÈyikÈ vuttÈ BhagavatÈ, te paÔisevato nÈlaÑ
antarÈyÈyÈ”ti1. Tato dussÊlabhÈvaÑ pÈpuÓÈti. Sutte duppaÔipanno “cattÈrome
bhikkhave puggalÈ santo saÑvijjamÈnÈ”ti-ÈdÊsu2 adhippÈyaÑ ajÈnanto
duggahitaÑ gaÓhÈti, yaÑ sandhÈya vuttaÑ “attanÈ duggahitena amhe ceva
abbhÈcikkhati, attÈnaÒca khaÓati, bahuÒca apuÒÒaÑ pasavatÊ”ti3. Tato
micchÈdiÔÔhitaÑ pÈpuÓÈti. Abhidhamme duppaÔipanno dhammacintaÑ
atidhÈvanto acinteyyÈnipi cinteti. Tato cittakkhepaÑ pÈpuÓÈti, vuttaÒhetaÑ
“cattÈrimÈni bhikkhave acinteyyÈni na cintetabbÈni, yÈni cintento
ummÈdassa vighÈtassa bhÈgÊ assÈ”ti4. Evametesu duppaÔipanno
yathÈkkamena imaÑ dussÊlabhÈva micchÈdiÔÔhitÈ cittakkhepabhedaÑ
vipattiÑ pÈpuÓÈtÊti.
EttÈvatÈ ca–
PariyattibhedaÑ sampattiÑ, vipattiÒcÈpi yaÑ yahiÑ.
PÈpuÓÈti yathÈ bhikkhu, tampi sabbaÑ vibhÈvayeti–
Ayampi gÈthÈ vuttatthÈ5 hoti. EvaÑ nÈnappakÈrato piÔakÈni ÒatvÈ
tesaÑ vasenetaÑ BuddhavacanaÑ tividhanti ÒÈtabbaÑ.
KathaÑ nikÈyavasena paÒcavidhaÑ? Sabbameva cetaÑ DÊghanikÈyo
MajjhimanikÈyo SaÑyuttanikÈyo A~guttaranikÈyo KhuddakanikÈyoti
paÒcappabhedaÑ hoti. Tattha katamo DÊghanikÈyo? Tivaggasa~gahÈni
BrahmajÈlÈdÊni catuttiÑsa suttÈni.
CatuttiÑseva suttantÈ, tivaggo yassa sa~gaho.
Esa DÊghanikÈyoti, paÔhamo anulomikoti.
KasmÈ panesa DÊghanikÈyoti vuccati? DÊghappamÈÓÈnaÑ suttÈnaÑ
sam|hato, nivÈsato ca. Sam|hanivÈsÈ hi nikÈyoti6 vuccanti. “NÈhaÑ
bhikkhave aÒÒaÑ ekanikÈyampi samanupassÈmi evaÑ cittaÑ, yathayidaÑ
______________________________________________________________
1. Vi 2. 175; Ma 1. 182 piÔÔhe.
2. AÑ 1. 311 piÔÔhÈdÊsu.
3. Vi 2. 177; Ma 1. 185 piÔÔhe.
5. VuttatthÈva (Ka) Abhi-®Ôha 1. 25; Vi-®Ôha 1. 21 piÔÔhesu passitabbaÑ.
6. NikÈyÈti (SÊ)
DÊghanikÈya
24
bhikkhave tiracchÈnagatÈ pÈÓÈ1. PÈÓikanikÈyo cikkhallikanikÈyo”ti2
evamÈdÊni cettha sÈdhakÈni sÈsanato, lokato ca. EvaÑ sesÈnampi
nikÈyabhÈve vacanatto veditabbo.
Katamo MajjhimanikÈyo? MajjhimappamÈÓÈni
paÒcadasavaggasa~gahÈni M|lapariyÈyasuttÈdÊni diyaÉÉhasataÑ, dve ca
suttÈni.
DÊyaÉÉhasatasuttantÈ, dve ca suttÈni yattha so.
NikÈyo majjhimo paÒca-dasavaggapariggahoti.
Katamo SaÑyuttanikÈyo? DevatÈsaÑyuttÈdivasena kathitÈni
oghataraÓÈdÊni satta suttasahassÈni, satta ca suttasatÈni, dvÈsaÔÔhi ca suttÈni.
Satta suttasahassÈni, satta suttasatÈni ca.
DvÈsaÔÔhi ceva suttantÈ, eso SaÑyuttasa~gahoti.
Katamo A~guttaranikÈyo? Ekeka-a~gÈtirekavasena kathitÈni
CittapariyÈdÈnÈdÊni nava suttasahassÈni, paÒca suttasatÈni, sattapaÒÒÈsaÒca
suttÈni.
Nava suttasahassÈni, paÒca suttasatÈni ca.
SattapaÒÒÈsasuttÈni, sa~khyÈ A~guttare ayanti.
Katamo KhuddakanikÈyo? SakalaÑ VinayapiÔakaÑ,
AbhidhammapiÔakaÑ, KhuddakapÈÔhÈdayo ca pubbe dassitÈ
paÒcadasappabhedÈ, ÔhapetvÈ cattÈro nikÈye avasesaÑ Buddhavacananti.
®hapetvÈ caturopete, nikÈye dÊgha-Èdike.
TadaÒÒaÑ BuddhavacanaÑ, nikÈyo khuddako matoti.
EvaÑ nikÈyavasena paÒcavidhaÑ.
KathaÑ a~gavasena navavidhaÑ? Sabbameva hidaÑ SuttaÑ GeyyaÑ
VeyyÈkaraÓaÑ GÈthÈ UdÈnaÑ ItivuttakaÑ JÈtakaÑ AbbhutadhammaÑ
Vedallanti navappabhedaÑ hoti. Tattha
Ubhatovibha~ganiddesakhandhakaparivÈrÈ, SuttanipÈte
Ma~galasuttaratanasuttanÈlakasuttatuvaÔÔakasuttÈni, aÒÒampi ca
suttanÈmakaÑ
______________________________________________________________
1. SaÑ 2. 123 piÔÔhe.
2. PÈÓini 3. 3. 41 sutte.
25
tathÈgatavacanaÑ “Suttan”ti veditabbaÑ. Sabbampi sagÈthakaÑ suttaÑ
“Geyyan”ti veditabbaÑ, visesena SaÑyuttake sakalopi SagÈthÈvaggo.
Sakalampi AbhidhammapiÔakaÑ, niggÈthakaÑ suttaÑ, yaÒca aÒÒampi
aÔÔhahi a~gehi asa~gahitaÑ BuddhavacanaÑ, taÑ “VeyyÈkaraÓan”ti
veditabbaÑ. DhammapadaÑ TheragÈthÈ TherÊgÈthÈ SuttanipÈte
nosuttanÈmikÈ suddhikagÈthÈ ca “GÈthÈ”ti veditabbÈ.
SomanassaÒÈÓamayikagÈthÈpaÔisaÑyuttÈ dve-asÊti suttantÈ “UdÈnan”ti
veditabbaÑ. “VuttaÑ hetaÑ BhagavatÈ”ti1 ÈdinayappavattÈ
dasuttarasatasuttantÈ “itivuttakan”ti veditabbaÑ. ApaÓÓakajÈtakÈdÊni
paÒÒÈsÈdhikÈni paÒca jÈtakasatÈni “JÈtakan”ti veditabbaÑ. “CattÈrome
bhikkhave acchariyÈ abbhutÈ dhammÈ Œnande”ti2 ÈdinayappavattÈ sabbepi
acchariyabbhutadhammapaÔisaÑyuttÈ suttantÈ “Abbhutadhamman”ti
veditabbaÑ. C|Äavedalla MahÈvedalla SammÈdiÔÔhi SakkapaÒha
Sa~khÈrabhÈjaniya MahÈpuÓÓamasuttÈdayo3 sabbepi vedaÒca tuÔÔhiÒca
laddhÈ laddhÈ pucchitasuttantÈ “Vedallan”ti veditabbaÑ. EvaÑ a~gavasena
navavidhaÑ.
KathaÑ dhammakkhandhavasena caturÈsÊtisahassavidhaÑ? Sabbameva
cetaÑ BuddhavacanaÑ–
“DvÈsÊti Buddhato gaÓhiÑ, dve sahassÈni bhikkhuto.
CaturÈsÊtisahassÈni, ye me dhammÈ pavattino”ti4.
EvaÑ paridÊpitadhammakkhandhavasena caturÈsÊtisahassappabhedaÑ
hoti. Tattha ekÈnusandhikaÑ suttaÑ eko dhammakkhandho. YaÑ
anekÈnusandhikaÑ, tattha anusandhivasena dhammakkhandhagaÓanÈ.
GÈthÈbandhesu paÒhapucchanaÑ eko dhammakkhandho, vissajjanaÑ eko.
Abhidhamme ekamekaÑ tikadukabhÈjanaÑ, ekamekaÒca cittavÈrabhÈjanaÑ
eko dhammakkhandho. Vinaye atthi vatthu, atthi mÈtikÈ, atthi
padabhÈjanÊyaÑ, atthi antarÈpatti, atthi Èpatti, atthi anÈpatti, atthi
tikacchedo. Tattha ekameko koÔÔhÈso ekameko dhammakkhandhoti
veditabbo. EvaÑ dhammakkhandhavasena caturÈsÊtisahassavidhaÑ.
EvametaÑ abhedato rasavasena ekavidhaÑ, bhedato
dhammavinayÈdivasena duvidhÈdibhedaÑ BuddhavacanaÑ sa~gÈyantena
MahÈkassapappamukhena vasÊgaÓena
______________________________________________________________
1. Khu 1. 195 piÔÔhÈdÊsu.
3. SuttantÈdayo (SÊ)
2. DÊ 2. 119; AÑ 1. 448 piÔÔhesu.
4. Khu 2. 347 piÔÔhe TheragÈthÈyaÑ.
26
DÊghanikÈya
“ayaÑ dhammo, ayaÑ vinayo, idaÑ paÔhamabuddhavacanaÑ. IdaÑ
majjhimabuddhavacanaÑ, idaÑ pacchimabuddhavacanaÑ. IdaÑ
VinayapiÔakaÑ, idaÑ SuttantapiÔakaÑ, idaÑ AbhidhammapiÔakaÑ. AyaÑ
DÊghanikÈyo -pa- ayaÑ KhuddakanikÈyo, imÈni suttÈdÊni nava~gÈni, imÈni
caturÈsÊtidhammakkhandhasahassÈnÊ”ti imaÑ pabhedaÑ vavatthapetvÈva
sa~gÊtaÑ. Na kevalaÒca imameva, aÒÒampi uddÈnasa~gaha vaggasa~gaha
peyyÈlasa~gaha-ekakanipÈta dukanipÈtÈdinipÈtasa~gaha saÑyuttasa~gaha
paÓÓÈsasa~gahÈdi-anekavidhaÑ tÊsu piÔakesu sandissamÈnaÑ
sa~gahappabhedaÑ vavatthapetvÈ eva sattahi mÈsehi sa~gÊtaÑ.
Sa~gÊtipariyosÈne cassa “idaÑ MahÈkassapattherena Dasabalassa
sÈsanaÑ paÒcavassasahassaparimÈÓakÈlaÑ pavattanasamatthaÑ katan”ti
saÒjÈtappamodÈ sÈdhukÈraÑ viya dadamÈnÈ ayaÑ mahÈpathavÊ
udakapariyantaÑ katvÈ anekappakÈraÑ kampi sa~kampi sampakampi
sampavedhi, anekÈni ca acchariyÈni pÈturahesunti ayaÑ
paÔhamamahÈsa~gÊti nÈma. YÈ loke–
Satehi paÒcahi katÈ, tena “paÒcasatÈ”ti ca.
Thereheva katattÈ ca, “TherikÈ”ti pavuccatÊti1.
______________________________________________________________
1. Vi-®Ôha 1. 23 piÔÔhepi.
1. BrahmajÈlasutta
ParibbÈjakakathÈvaÓÓanÈ
ImissÈ paÔhamamahÈsa~gÊtiyÈ vattamÈnÈya vinayasa~gahÈvasÈne
SuttantapiÔake ÈdinikÈyassa ÈdisuttaÑ BrahmajÈlaÑ pucchantena ÈyasmatÈ
MahÈkassapena “BrahmajÈlaÑ Èvuso Œnanda kattha bhÈsitan”ti
evamÈdivuttavacanapariyosÈne yattha ca bhÈsitaÑ, yaÒcÈrabbha bhÈsitaÑ,
taÑ sabbaÑ pakÈsento ÈyasmÈ Œnando “evaÑ me sutan”ti-ÈdimÈha. Tena
vuttaÑ “BrahmajÈlassÈpi ‘evaÑ me sutan’ti-ÈdikaÑ ÈyasmatÈ Œnandena
paÔhamamahÈsa~gÊtikÈle vuttaÑ nidÈnamÈdÊ”ti.
1. Tattha evanti nipÈtapadaÑ. Meti-ÈdÊni nÈmapadÈni. PaÔipanno hotÊti
ettha paÔÊti upasaggapadaÑ. HotÊti ÈkhyÈtapadanti iminÈ tÈva nayena
padavibhÈgo veditabbo.
Atthato pana evaÑsaddo tÈva
upam|padesasampahaÑsanagarahaÓavacanasampaÔiggahÈkÈranidassanÈvadh
ÈraÓÈdi-anekatthappabhedo. TathÈhesa “evaÑ jÈtena maccena, kattabbaÑ
kusalaÑ bahun”ti-evamÈdÊsu1 upamÈyaÑ Ègato. “EvaÑ te
abhikkamitabbaÑ, evaÑ te paÔikkamitabban”ti-ÈdÊsu2 upadese. “EvametaÑ
BhagavÈ, evametaÑ SugatÈ”ti-ÈdÊsu3 sampahaÑsane. “EvamevaÑ4 panÈyaÑ
vasalÊ yasmiÑ vÈ tasmiÑ vÈ tassa muÓÉakassa samaÓakassa vaÓÓaÑ
bhÈsatÊ”ti-ÈdÊsu5 garahaÓe. “EvaÑ bhanteti kho te bhikkh| Bhagavato
paccassosun”ti-ÈdÊsu6 vacanasampaÔiggahe7. “EvaÑ byÈkho ahaÑ bhante
BhagavatÈ dhammaÑ desitaÑ ÈjÈnÈmÊ”ti-ÈdÊsu8 ÈkÈre. “Ehi tvaÑ
mÈÓavaka, yena samaÓo Œnando tenupasa~kama, upasa~kamitvÈ mama
vacanena samaÓaÑ ŒnandaÑ appÈbÈdhaÑ appÈta~kaÑ lahuÔÔhÈnaÑ balaÑ
phÈsuvihÈraÑ puccha ‘Subho mÈÓavo Todeyyaputto bhavantaÑ ŒnandaÑ
appÈbÈdhaÑ appÈta~kaÑ lahuÔÔhÈnaÑ balaÑ phÈsuvihÈraÑ pucchatÊ’ti,
evaÒca vadehi ‘sÈdhu kira bhavaÑ Œnando yena
______________________________________________________________
4. Evameva (Ka)
7. VacanapaÔiggahe (SyÈ)
8. Ma 1. 325; Vi 2. 176 piÔÔhesu.
28
DÊghanikÈya
Subhassa mÈÓavassa Todeyyaputtassa nivesanaÑ, tenupasa~kamatu
anukampaÑ upÈdÈyÈ’ti”ÈdÊsu1 nidassane. “TaÑ kiÑ maÒÒatha kÈlÈmÈ, ime
dhammÈ kusalÈ vÈ akusalÈ vÈti, AkusalÈ bhante. SÈvajjÈ vÈ anavajjÈ vÈti.
SÈvajjÈ bhante. ViÒÒugarahitÈ vÈ viÒÒuppasatthÈ vÈti. ViÒÒugarahitÈ bhante.
SamattÈ samÈdinnÈ ahitÈya dukkhÈya saÑvattanti no vÈ, kathaÑ vo2 ettha
hotÊti. SamattÈ bhante samÈdinnÈ ahitÈya dukkhÈya saÑvattanti, evaÑ no
ettha hotÊ”ti-ÈdÊsu2 avadhÈraÓe. SvÈyamidha ÈkÈranidassanÈvadhÈraÓesu
daÔÔhabbo.
Tattha ÈkÈratthena evaÑsaddena etamatthaÑ dÊpeti–
nÈnÈnayanipuÓamanekajjhÈsayasamuÔÔhÈnaÑ atthabyaÒjanasampannaÑ
vividhapÈÔihÈriyaÑ dhammatthadesanÈpaÔivedhagambhÊraÑ sabbasattÈnaÑ
sakasakabhÈsÈnur|pato sotapathamÈgacchantaÑ tassa Bhagavato vacanaÑ
sabbappakÈrena ko samattho viÒÒÈtuÑ, sabbathÈmena pana sotukÈmataÑ3
janetvÈpi evaÑ me sutaÑ, mayÈpi ekenÈkÈrena sutanti.
Nidassanatthena “nÈhaÑ sayambh|, na mayÈ idaÑ sacchikatan”ti
attÈnaÑ parimocento evaÑ me sutaÑ, mayÈpi evaÑ sutanti idÈni vattabbaÑ
sakalaÑ suttaÑ nidasseti.
AvadhÈraÓatthena “etadaggaÑ bhikkhave mama sÈvakÈnaÑ
bhikkh|naÑ bahussutÈnaÑ yadidaÑ Œnando, gatimantÈnaÑ, satimantÈnaÑ,
dhitimantÈnaÑ, upaÔÔhÈkÈnaÑ yadidaÑ Œnando”ti4 evaÑ BhagavatÈ
“ÈyasmÈ Œnando atthakusalo dhammakusalo byaÒjanakusalo niruttikusalo
pubbÈparakusalo”ti5 evaÑ dhammasenÈpatinÈ ca pasatthabhÈvÈnur|paÑ
attano dhÈraÓabalaÑ dassento sattÈnaÑ sotukÈmataÑ janeti “evaÑ me
sutaÑ, taÒca kho atthato vÈ byaÒjanato vÈ an|namanadhikaÑ, evameva na
aÒÒathÈ daÔÔhabban”ti.
Mesaddo tÊsu atthesu dissati. TathÈ hissa “gÈthÈbhigÊtaÑ me
abhojaneyyan”ti-ÈdÊsu6 mayÈti attho. “SÈdhu me bhante BhagavÈ
saÑkhittena DhammaÑ deset|”ti-ÈdÊsu7 mayhanti attho. “DhammadÈyÈdÈ
me
______________________________________________________________
2. KathaÑ vÈ (SÊ, syÈ, ka) AÑ 1. 190 piÔÔhe. DÊ-®Ê 1. 36 PiÔÔhe oloketabbÈ.
3. SotukÈmyataÑ (SÊ, syÈ)
6. Khu 1. 292; SaÑ 1. 169 piÔÔhesu
29
bhikkhave bhavathÈ”ti-ÈdÊsu1 mamÈti attho. Idha pana “mayÈ sutan”ti ca
“mama sutan”ti ca atthadvaye yujjati.
Sutanti ayaÑ sutasaddo sa-upasaggo ca anupasaggo ca
gamanavissutakilinna upacitÈnuyoga sota viÒÒeyya sota dvÈrÈnusÈra
viÒÒÈtÈdi-anekatthappabhedo. TathÈ hissa “senÈya pasuto”ti-ÈdÊsu
gacchantoti attho. “Sutadhammassa passato”ti-ÈdÊsu2 vissutadhammassÈti
attho. “AvassutÈ avassutassÈ”ti-ÈdÊsu3 kilinnÈkilinnassÈti attho. “Tumhehi
puÒÒaÑ pasutaÑ anappakan”ti-ÈdÊsu4 upacitanti attho. “Ye jhÈnappasutÈ
dhÊrÈ”ti-ÈdÊsu5 jhÈnÈnuyuttÈti attho. “DiÔÔhaÑ sutaÑ mutan”ti-ÈdÊsu6
sotaviÒÒeyyanti attho. “Sutadharo sutasannicayo”ti-ÈdÊsu7
sotadvÈrÈnusÈraviÒÒÈtadharoti attho. Idha panassa sotadvÈrÈnusÈrena
upadhÈritanti vÈ upadhÈraÓanti vÈti attho. Mesaddassa hi mayÈti atthe sati
“evaÑ mayÈ sutaÑ sotadvÈrÈnusÈrena upadhÈritan”ti yujjati. MamÈti atthe
sati “evaÑ mama sutaÑ sotadvÈrÈnusÈrena upadhÈraÓan”ti yujjati.
Evametesu tÊsu padesu evanti sotaviÒÒÈÓÈdiviÒÒÈÓakiccanidassanaÑ.
Meti vuttaviÒÒÈÓasama~gipuggalanidassanaÑ. Sutanti
assavanabhÈvapaÔikkhepato an|nÈdhikÈviparÊtaggahaÓanidassanaÑ. TathÈ
evanti tassÈ sotadvÈrÈnusÈrena pavattÈya viÒÒÈÓavÊthiyÈ nÈnappakÈrena
ÈrammaÓe pavattibhÈvappakÈsanaÑ. Meti attappakÈsanaÑ. Sutanti
dhammappakÈsanaÑ. AyaÒhettha sa~khepo “nÈnappakÈrena ÈrammaÓe
pavattÈya viÒÒÈÓavÊthiyÈ mayÈ na aÒÒaÑ kataÑ, idaÑ pana kataÑ ‘ayaÑ
dhammo suto’ti”.
TathÈ evanti niddisitabbadhammappakÈsanaÑ. Meti
puggalappakÈsanaÑ. Sutanti puggalakiccappakÈsanaÑ. IdaÑ vuttaÑ hoti–
yaÑ suttaÑ niddisissÈmi, taÑ mayÈ evaÑ sutanti.
TathÈ evanti yassa cittasantÈnassa nÈnÈkÈrappavattiyÈ
nÈnatthabyaÒjanaggahaÓaÑ hoti, tassa nÈnÈkÈraniddeso. Evanti hi
ayamÈkÈrapaÒÒatti. Meti kattuniddeso. Sutanti visayaniddeso. EttÈvatÈ
______________________________________________________________
4. Khu 1. 9; Khu 2. 130 piÔÔhesu.
7. Ma 1. 277; AÑ 1. 331 piÔÔhÈdÊsu.
30
DÊghanikÈya
nÈnÈkÈrappavattena cittasantÈnena taÑ sama~gino kattu visaye
gahaÓasanniÔÔhÈnaÑ1 kataÑ hoti.
AthavÈ evanti puggalakiccaniddeso. Sutanti viÒÒÈÓakiccaniddeso. Meti
ubhayakiccayuttapuggalaniddeso. AyaÑ panettha sa~khepo–mayÈ
savanakiccaviÒÒÈÓasama~ginÈ puggalena viÒÒÈÓavasena
laddhasavanakiccavohÈrena sutanti.
Tattha evanti ca meti ca saccikaÔÔhaparamatthavasena
avijjamÈnapaÒÒatti. KiÒhettha taÑ paramatthato atthi, yaÑ evanti vÈ meti vÈ
niddesaÑ labhetha. Sutanti vijjamÈnapaÒÒatti. YaÒhi taÑ ettha sotena
upaladdhaÑ, taÑ paramatthato vijjamÈnanti. TathÈ evanti ca meti ca taÑ
taÑ upÈdÈya vattabbato upÈdÈpaÒÒatti2. Sutanti diÔÔhÈdÊni upanidhÈya
vattabbato upanidhÈpaÒÒatti. Ettha ca “evan”tivacanena asammohaÑ dÊpeti.
Na hi samm|Äho nÈnappakÈrapaÔivedhasamattho hoti. “Sutan”tivacanena
sutassa asammosaÑ dÊpeti. Yassa hi sutaÑ sammuÔÔhaÑ3 hoti, na so
kÈlantarena mayÈ sutanti paÔijÈnÈti4. Iccassa asammohena paÒÒÈsiddhi,
asammosena pana satisiddhi. Tattha paÒÒÈpubba~gamÈya satiyÈ
byaÒjanÈvadhÈraÓasamatthatÈ, satipubba~gamÈya paÒÒÈya
atthapaÔivedhasamatthatÈ. TadubhayasamatthatÈyogena
atthabyaÒjanasampannassa dhammakosassa anupÈlanasamatthato
dhammabhaÓÉÈgÈrikattasiddhi.
Aparo nayo, “evan”ti vacanena yoniso manasikÈraÑ dÊpeti ayoniso
manasikaroto hi nÈnappakÈrapaÔivedhÈbhÈvato. “Sutan”ti vacanena
avikkhepaÑ dÊpeti vikkhittacittassa savanÈbhÈvato. TathÈ hi vikkhittacitto
puggalo sabbasampattiyÈ vuccamÈnopi “na mayÈ sutaÑ, puna bhaÓathÈ”ti
bhaÓati. Yoniso manasikÈrena cettha attasammÈpaÓidhiÑ, pubbe ca
katapuÒÒataÑ sÈdheti sammÈ appaÓihitattassa, pubbe akatapuÒÒassa vÈ
tadabhÈvato. Avikkhepena saddhammassavanaÑ, sappuris|panissayaÒca
sÈdheti. Na hi vikkhittacitto5 sotuÑ sakkoti, na ca sappurise
anupassayamÈnassa savanaÑ atthÊti.
______________________________________________________________
1. KattuvisayaggahaÓasanniÔÔhÈnaÑ (SyÈ, Ka)
3. PammuÔÔhaÑ (S¢, SyÈ)
5. Vikkhitto (SÊ, SyÈ)
2. UpÈdÈyapaÒÒatti (SÊ)
4. PaÔivijÈnÈti (SÊ), pajÈnÈti (SyÈ)
31
Aparo nayo, yasmÈ “evan”ti yassa cittasantÈnassa nÈnÈkÈrappavattiyÈ
nÈnatthabyaÒjanaggahaÓaÑ hoti, tassa nÈnÈkÈraniddeso”ti vuttaÑ. So ca
evaÑ bhaddako ÈkÈro na sammÈ appaÓihitattano, pubbe akatapuÒÒassa vÈ
hoti, tasmÈ “evan”ti iminÈ bhaddakenÈkÈrena
pacchimacakkadvayasampattimattano dÊpeti, “sutan”ti savanayogena
purimacakkadvayasampattiÑ. Na hi appatir|padese vasato,
sappuris|panissayavirahitassa vÈ savanaÑ atthi. Iccassa
pacchimacakkadvayasiddhiyÈ Èsayasuddhi siddhÈ hoti,
purimacakkadvayasiddhiyÈ payogasuddhi. TÈya ca ÈsayasuddhiyÈ
adhigamabyattisiddhi, payogasuddhiyÈ Ègamabyattisiddhi. Iti
payogÈsayasuddhassa ÈgamÈdhigamasampannassa vacanaÑ aruÓuggaÑ viya
s|riyassa udayato, yoniso manasikÈro viya ca kusalakammassa, arahati
Bhagavato vacanassa pubba~gamaÑ bhavitunti ÔhÈne1 nidÈnaÑ Ôhapento
“evaÑ me sutan”ti-ÈdimÈha.
Aparo nayo, “evan”ti iminÈ nÈnappakÈrapaÔivedhadÊpakena vacanena
attano atthapaÔibhÈnapaÔisambhi dÈsampattisabbhÈvaÑ dÊpeti. “Sutan”ti
iminÈ sotabbappabhedapaÔivedhadÊpakena dhammaniruttipaÔisambhi
dÈsampattisabbhÈvaÑ. Evanti ca idaÑ yoniso manasikÈradÊpakaÑ vacanaÑ
bhÈsamÈno “ete mayÈ dhammÈ manasÈnupekkhitÈ diÔÔhiyÈ suppaÔividdhÈ”ti
dÊpeti. “Sutan”ti idaÑ savanayogadÊpakavacanaÑ bhÈsamÈno “bah| mayÈ
dhammÈ sutÈ dhÈtÈ2 vacasÈ paricitÈ”ti dÊpeti. TadubhayenÈpi
atthabyaÒjanapÈrip|riÑ dÊpento savane ÈdaraÑ janeti.
AtthabyaÒjanaparipuÓÓaÒhi dhammaÑ Èdarena assuÓanto mahatÈ hitÈ
paribÈhiro hotÊti tasmÈ ÈdaraÑ janetvÈ sakkaccaÑ ayaÑ dhammo sotabboti.
“EvaÑ me sutan”ti iminÈ pana sakalena vacanena ÈyasmÈ Œnando
tathÈgatappaveditaÑ dhammaÑ attano adahanto asappurisabh|miÑ
atikkamati, sÈvakattaÑ paÔijÈnanto sappurisabh|miÑ okkamati. TathÈ
asaddhammÈ cittaÑ vuÔÔhÈpeti, saddhamme cittaÑ patiÔÔhÈpeti. “KevalaÑ
sutamevetaÑ mayÈ, tasseva pana Bhagavato vacanan”ti dÊpento attÈnaÑ
parimoceti, SatthÈraÑ apadisati, JinavacanaÑ appeti, dhammanettiÑ
patiÔÔhÈpeti.
______________________________________________________________
1. ®hÈne thero (SyÈ)
2. DhatÈ (SÊ, SyÈ, I)
DÊghanikÈya
32
Apica “evaÑ me sutan”ti attanÈ uppÈditabhÈvaÑ appaÔijÈnanto
purimasavanaÑ1 vivaranto “sammukhÈ paÔiggahitamidaÑ mayÈ tassa
Bhagavato catuvesÈrajjavisÈradassa dasabaladharassa ÈsabhaÔÔhÈnaÔÔhÈyino
sÊhanÈdanÈdino sabbasattuttamassa Dhammissarassa DhammarÈjassa
DhammÈdhipatino dhammadÊpassa dhammasaraÓassa
saddhammavaracakkavattino SammÈsambuddhassa vacanaÑ, na ettha atthe
vÈ dhamme vÈ pade vÈ byaÒjane vÈ ka~khÈ vÈ vimati vÈ kÈtabbÈ”ti
sabbesaÑ devamanussÈnaÑ imasmiÑ dhamme assaddhiyaÑ vinÈseti,
saddhÈsampadaÑ uppÈdeti. TenetaÑ vuccati–
“VinÈsayati assaddhaÑ, saddhaÑ vaÉÉheti sÈsane.
‘EvaÑ me suta’miccevaÑ, vadaÑ GotamasÈvako”ti.
Ekanti gaÓanaparicchedaniddeso. Samayanti paricchinnaniddeso. EkaÑ
samayanti aniyamitaparidÊpanaÑ. Tattha samayasaddo–
SamavÈye khaÓe kÈle, sam|he hetudiÔÔhisu.
PaÔilÈbhe pahÈne ca, paÔivedhe ca dissati.
TathÈ hissa “appevanÈma svepi upasa~kameyyÈma kÈlaÒca samayaÒca
upÈdÈyÈ”ti-evamÈdÊsu2 samavÈyo attho. “Ekova kho bhikkhave khaÓo ca
samayo ca brahmacariyavÈsÈyÈ”ti-ÈdÊsu3 khaÓo. “UÓhasamayo
pariÄÈhasamayo”ti-ÈdÊsu4 kÈlo. “MahÈsamayo pavanasmin”ti-ÈdÊsu5
sam|ho. “Samayopi kho te BhaddÈli appaÔividdho ahosi, BhagavÈ kho
SÈvatthiyaÑ viharati, BhagavÈpi maÑ jÈnissati ‘BhaddÈli nÈma bhikkhu
SatthusÈsane sikkhÈya aparip|rakÈrÊ’ti. Ayampi kho te BhaddÈli samayo
appaÔividdho ahosÊ”ti-ÈdÊsu6 hetu. “Tena kho pana samayena uggahamÈno
paribbÈjako samaÓamuÓÉikÈputto7 samayappavÈdake tindukÈcÊre ekasÈlake
MallikÈya ÈrÈme paÔivasatÊ”ti-ÈdÊsu8 diÔÔhi.
“DiÔÔhe dhamme ca yo attho, yo cattho samparÈyiko.
AtthÈbhisamayÈ dhÊro, ‘paÓÉito’ti pavuccatÊ”ti–
______________________________________________________________
1. PurimavacanaÑ (Ka)
7. SamaÓamaÓÉikÈputto (SÊ)
33
ÈdÊsu1 paÔilÈbho. “SammÈ mÈnÈtisamayÈ antamakÈsi dukkhassÈ”ti-ÈdÊsu2
pahÈnaÑ. “Dukkhassa pÊÄanaÔÔho sa~khataÔÔho santÈpaÔÔho vipariÓÈmaÔÔho
abhisamayaÔÔho”ti-ÈdÊsu3 paÔivedho. Idha panassa kÈlo attho. Tena
saÑvaccharautumÈsaÉÉhamÈsarattidivapubbaÓhamajjhanhikasÈyanhapaÔhamamajjhimapa
cchimayÈmamuhuttÈdÊsu kÈlappabhedabh|tesu samayesu ekaÑ samayanti
dÊpeti.
Tattha kiÒcÈpi etesu saÑvaccharÈdÊsu samayesu yaÑ yaÑ suttaÑ
yasmiÑ yasmiÑ saÑvacchare utumhi mÈse pakkhe rattibhÈge vÈ
divasabhÈge vÈ vuttaÑ, sabbaÑ taÑ therassa suviditaÑ suvavatthÈpitaÑ
paÒÒÈya. YasmÈ pana “evaÑ me sutaÑ asukasaÑvacchare asuka-utumhi
asukamÈse asukapakkhe asukarattibhÈge asukadivasabhÈge vÈ”ti evaÑ vutte
na sakkÈ sukhena dhÈretuÑ vÈ uddisituÑ vÈ uddisÈpetuÑ vÈ, bahu ca
vattabbaÑ hoti, tasmÈ ekeneva padena tamatthaÑ samodhÈnetvÈ “ekaÑ
samayan”ti Èha. Ye vÈ ime gabbhokkantisamayo4 jÈtisamayo
saÑvegasamayo abhinikkhamanasamayo dukkarakÈrikasamayo
mÈravijayasamayo abhisambodhisamayo diÔÔhadhammasukhavihÈrasamayo
desanÈsamayo parinibbÈnasamayoti evamÈdayo Bhagavato devamanussesu
ativiya pakÈsÈ5 anekakÈlappabhedÈ eva samayÈ, tesu samayesu
desanÈsamayasa~khÈtaÑ ekaÑ samayanti dÊpeti. Yo cÈyaÑ
ÒÈÓakaruÓÈkiccasamayesu karuÓÈkiccasamayo,
attahitaparahitapaÔipattisamayesu parahitapaÔipattisamayo, sannipatitÈnaÑ
karaÓÊyadvayasamayesu dhammikathÈsamayo, desanÈpaÔipattisamayesu
desanÈsamayo, tesupi samayesu aÒÒataraÑ samayaÑ sandhÈya “ekaÑ
samayan”ti Èha.
KasmÈ panettha yathÈ abhidhamme “yasmiÑ samaye kÈmÈvacaran”ti6
ca ito aÒÒesu ca suttapadesu “yasmiÑ samaye bhikkhave bhikkhu vivicceva
kÈmehÊ”ti7 ca bhummavacananiddeso kato, vinaye ca “tena samayena
Buddho BhagavÈ”ti8 karaÓavacanena, tathÈ akatvÈ “ekaÑ samayan”ti
upayogavacananiddeso katoti? Tattha tathÈ, idha ca aÒÒathÈ
______________________________________________________________
2. Ma 1. 15 piÔÔhe;
3. Khu 9. 293 PiÔisambhidÈmagge.
4. Gabbhavokkantisamayo(Ka)
5. PakÈsitÈ, (Ka) suppakÈsÈ (AÑ-®Ôha 1. 9 piÔÔhe)
8. Vi 1. 1, 50 piÔÔhÈdÊsu.
DÊghanikÈya
34
atthasambhavato. Tattha hi abhidhamme, ito aÒÒesu suttapadesu ca
adhikaraÓattho, bhÈvena bhÈvalakkhaÓattho ca sambhavati. AdhikaraÓaÒhi
kÈlattho, sam|hattho ca samayo, tattha tattha vuttÈnaÑ phassÈdidhammÈnaÑ
khaÓasamavÈyahetusa~khÈtassa ca samayassa bhÈvena tesaÑ bhÈvo
lakkhÊyati, tasmÈ tadatthajotanatthaÑ tattha bhummavacananiddeso kato.
Vinaye ca hetu-attho, karaÓattho ca sambhavati. Yo hi so
sikkhÈpadapaÒÒattisamayo SÈriputtÈdÊhipi dubbiÒÒeyyo, tena samayena
hetubh|tena, karaÓabh|tena ca sikkhÈpadÈni paÒÒÈpayanto,
sikkhÈpadapaÒÒattihetuÒca apekkhamÈno BhagavÈ tattha tattha vihÈsi, tasmÈ
tadatthajotanatthaÑ tattha karaÓavacanena niddeso kato.
Idha, pana aÒÒasmiÒca evaÑ jÈtike accantasaÑyogattho sambhavati.
YaÒhi samayaÑ BhagavÈ imaÑ, aÒÒaÑ vÈ suttantaÑ desesi, accantameva
taÑ samayaÑ karuÓÈvihÈrena vihÈsi, tasmÈ tadatthajotanatthaÑ idha
upayogavacananiddeso katoti.
TenetaÑ vuccati–
“TaÑ taÑ atthamapekkhitvÈ1, bhummena karaÓena ca.
AÒÒatra samayo vutto, upayogena so idhÈ”ti.
PorÈÓÈ pana vaÓÓayanti “tasmiÑ samaye’ti vÈ ‘tena samayenÈ’ti vÈ
‘ekaÑ samayan’ti2 vÈ abhilÈpamattabhedo esa, sabbattha
bhummamevattho”ti. TasmÈ “ekaÑ samayan”ti vuttepi “ekasmiÑ samaye”ti
attho veditabbo.
BhagavÈti garu. GaruÑ hi loke “BhagavÈ”ti vadanti. AyaÒca
sabbaguÓavisiÔÔhatÈya sabbasattÈnaÑ garu, tasmÈ “BhagavÈ”ti veditabbo.
PorÈÓehipi vuttaÑ–
“BhagavÈ’ti vacanaÑ seÔÔhaÑ, ‘BhagavÈ’ti vacanamuttamaÑ.
Garu gÈravayutto so, BhagavÈ tena vuccatÊ”ti.
Api ca–
“BhÈgyavÈ bhaggavÈ yutto, bhagehi ca vibhattavÈ.
BhattavÈ vantagamano, bhavesu BhagavÈ tato”ti–
______________________________________________________________
1. AtthamavekkhitvÈ (SÊ, SyÈ)
2. TaÑ samayanti (SÊ, SyÈ, Ka)
35
ImissÈ gÈthÈya vasenassa padassa vitthÈrato attho1 veditabbo. So ca *
Visuddhimagge BuddhÈnussatiniddese vuttoyeva.
EttÈvatÈ cettha “evaÑ me sutan”tivacanena yathÈsutaÑ dhammaÑ
dassento Bhagavato dhammakÈyaÑ paccakkhaÑ karoti. Tena “nayidaÑ
atikkantasatthukaÑ pÈvacanaÑ, ayaÑ vo satthÈ”ti Satthu adassanena
ukkaÓÔhitaÑ janaÑ samassÈseti.
“EkaÑ samayaÑ BhagavÈ”tivacanena tasmiÑ samaye Bhagavato
avijjamÈnabhÈvaÑ dassento r|pakÈyaparinibbÈnaÑ sÈdheti. Tena
“evaÑvidhassa nÈma ariyadhammassa desako2 dasabaladharo
vajirasa~ghÈtasamÈnakÈyo sopi BhagavÈ parinibbuto, kena aÒÒena jÊvite ÈsÈ
janetabbÈ”ti jÊvitamadamattaÑ janaÑ saÑvejeti, saddhamme cassa ussÈhaÑ
janeti.
“Evan”ti ca bhaÓanto desanÈsampattiÑ niddisati. “Me sutan”ti
sÈvakasampattiÑ. “EkaÑ samayan”ti kÈlasampattiÑ. “BhagavÈ”ti
desakasampattiÑ.
AntarÈ ca RÈjagahaÑ, antarÈ ca nÈÄandanti antarÈsaddo
kÈraÓakhaÓacittavemajjhavivarÈdÊsu dissati. “TadantaraÑ ko jÈneyya
aÒÒatra TathÈgatÈ”ti3 ca, “janÈ sa~gamma mantenti maÒca taÒca
kimantaran”ti ca ÈdÊsu4 hi kÈraÓe antarÈsaddo. “Addasa maÑ bhante
aÒÒatarÈ itthÊ vijjantarikÈya bhÈjanaÑ dhovantÊ”ti-ÈdÊsu5 khaÓe.
“Yassantarato na santi kopÈ”ti-ÈdÊsu6 citte. “AntarÈ vosÈnamÈpÈdÊ”ti-ÈdÊsu7
vemajjhe. “Api cÈyaÑ bhikkhave tapodÈ dvannaÑ mahÈnirayÈnaÑ
antarikÈya ÈgacchatÊ”ti-ÈdÊsu8 vivare. SvÈyamidha vivare vattati, tasmÈ
RÈjagahassa ca NÈÄandÈya ca vivareti evametthattho veditabbo9.
AntarÈsaddena pana yuttattÈ upayogavacanaÑ kataÑ. ¢disesu ca ÔhÈnesu
akkharacintakÈ “antarÈ gÈmaÒca nadiÒca yÈtÊ”ti evaÑ ekameva
antarÈsaddaÑ payujjanti, so dutiyapadenapi yojetabbo hoti, ayojiyamÈne
upayogavacanaÑ na pÈpuÓÈti. Idha pana yojetvÈ eva10 vuttoti.
______________________________________________________________
1. VitthÈrattho (Ka)
2. DesetÈ (SyÈ)
* Visuddhi 1. 203 piÔÔhe.
3. AÑ 2. 308; AÑ 3. 367 piÔÔhe.
6. Khu 1. 100 UdÈne.
9. DaÔÔhabbo (SÊ, SyÈ)
10. EvaÑ (SyÈ)
36
DÊghanikÈya
AddhÈnamaggappaÔipanno hotÊti addhÈnasa~khÈtaÑ maggaÑ paÔipanno
hoti, “dÊghamaggan”ti attho. AddhÈnagamanasamayassa hi Vibha~ge
“aÉÉhayojanaÑ gacchissÈmÊti bhuÒjitabban”ti-Èdivacanato1 aÉÉhayojanampi
addhÈnamaggo hoti. RÈjagahato pana NÈÄandÈ yojanameva.
MahatÈ bhikkhusaÑghena saddhinti mahatÈti guÓamahattenapi mahatÈ,
sa~khyÈmahattenapi mahatÈ. So hi bhikkhusaÑgho guÓehipi2 mahÈ ahosi
appicchatÈdiguÓasamannÈgatattÈ. Sa~khyÈyapi mahÈ paÒcasatasa~khyattÈ.
Bhikkh|naÑ saÑgho bhikkhusaÑgho, tena bhikkhusaÑghena.
DiÔÔhisÊlasÈmaÒÒasa~ghÈtasa~khÈtena samaÓagaÓenÈti attho. Saddhinti
ekato.
PaÒcamattehi bhikkhusatehÊti paÒca mattÈ etesanti paÒcamattÈni.
MattÈti pamÈÓaÑ vuccati, tasmÈ yathÈ “bhojane mattaÒÒ|”ti vutte “bhojane
mattaÑ jÈnÈti pamÈÓaÑ jÈnÈtÊ”ti attho hoti, evamidhÈpi “tesaÑ
bhikkhusatÈnaÑ paÒcamattÈ paÒcapamÈÓan”ti3 evamattho daÔÔhabbo.
Bhikkh|naÑ satÈni bhikkhusatÈni, tehi paÒcamattehi bhikkhusatehi.
Suppiyopi kho paribbÈjakoti Suppiyoti tassa nÈmaÑ. PikÈro
maggappaÔipannasabhÈgatÈya puggalasampiÓÉanattho. KhokÈro
padasandhikaro byaÒjanasiliÔÔhatÈvasena vutto. ParibbÈjakoti saÒjayassa
antevÈsÊ channaparibbÈjako. IdaÑ vuttaÑ hoti “yadÈ BhagavÈ taÑ
addhÈnamaggaÑ paÔipanno, tadÈ Suppiyopi paribbÈjako paÔipanno4 ahosÊ”ti,
atÊtakÈlattho hettha hotisaddo.
SaddhiÑ antevÈsinÈ Brahmadattena mÈÓavenÈti-ettha ante vasatÊti
antevÈsÊ, samÊpacÈro santikÈvacaro sissoti attho. Brahmadattoti tassa
nÈmaÑ. MÈÓavoti sattopi coropi taruÓopi vuccati.
“CoditÈ devad|tehi, ye pamajjanti mÈÓavÈ.
Te dÊgharattaÑ socanti, hÊnakÈy|pagÈ narÈ”ti5–
______________________________________________________________
2. GuÓehi (SÊ)
3. PaÒcamattÈ pamÈÓÈti (SÊ-®Ê Abhinava 1. 183 piÔÔhe.)
4. MaggappaÔipanno (SyÈ, Ka), addhÈnamaggappaÔipanno (Ka) 5. Ma 3. 225 piÔÔhe.
37
ŒdÊsu hi satto “mÈÓavo”ti vutto. “MÈÓavehipi samÈgacchanti
katakammehipi akatakammehipÊ”ti-ÈdÊsu1 coro. “AmbaÔÔho mÈÓavo
A~gako2 mÈÓavo”ti-ÈdÊsu3 taruÓo “mÈÓavo”ti vutto. IdhÈpi ayamevattho.
IdaÒhi vuttaÑ hoti “Brahmadattena nÈma taruÓantevÈsinÈ saddhin”ti.
TatrÈti tasmiÑ addhÈnamagge, te su vÈ dvÊsu janesu. Sudanti
nipÈtamattaÑ. AnekapariyÈyenÈti pariyÈyasaddo tÈva vÈradesanÈkÈraÓesu
vattati. “Kassa nu kho Œnanda ajja pariyÈyo bhikkhuniyo ovaditun”ti-ÈdÊsu4
hi vÈre pariyÈyasaddo vattati. “MadhupiÓÉikapariyÈyotveva naÑ dhÈrehÊ”tiÈdÊsu5 desanÈyaÑ. “IminÈpi kho te rÈjaÒÒa pariyÈyena evaÑ hot|”ti-ÈdÊsu6
kÈraÓe. SvÈyamidhÈpi kÈraÓe vattati, tasmÈ ayamettha attho “anekavidhena
kÈraÓenÈ”ti, bah|hi kÈraÓehÊti vuttaÑ hoti.
Buddhassa avaÓÓaÑ bhÈsatÊti avaÓÓavirahitassa
aparimÈÓavaÓÓasamannÈgatassÈpi Buddhassa Bhagavato “yaÑ loke
jÈtivuÉÉhesu kattabbaÑ abhivÈdanÈdisÈmÊcikammaÑ ‘sÈmaggiraso’ti
vuccati, taÑ samaÓassa Gotamassa natthi, tasmÈ arasar|po samaÓo Gotamo,
nibbhogo, akiriyavÈdo, ucchedavÈdo, jegucchÊ, venayiko, tapassÊ,
apagabbho. Natthi samaÓassa Gotamassa uttarimanussadhammo
alamariyaÒÈÓadassanaviseso, takkapariyÈhataÑ samaÓo Gotamo dhammaÑ
deseti vÊmaÑsÈnucaritaÑ sayampaÔibhÈnaÑ. SamaÓo Gotamo na sabbaÒÒ|,
na Lokavid|, na anuttaro, na aggapuggalo”ti evaÑ taÑ taÑ akÈraÓameva
kÈraÓanti vatvÈ tathÈ tathÈ avaÓÓaÑ dosaÑ nindaÑ bhÈsati.
YathÈ ca Buddhassa, evaÑ dhammassÈpi taÑ taÑ akÈraÓameva
kÈraÓato vatvÈ “samaÓassa Gotamassa dhammo durakkhÈto duppaÔivedito
aniyyÈniko anupasamasaÑvattaniko”ti tathÈ tathÈ avaÓÓaÑ bhÈsati.
______________________________________________________________
2. A~gÈtiko (SÊ); MaÓÉabyo (SyÈ)
3. DÊ 1. 84, 116 piÔÔhe.
38
DÊghanikÈya
YathÈ ca dhammassa, evaÑ saÑghassÈpi yaÑ vÈ taÑ vÈ akÈraÓameva
kÈraÓato vatvÈ “micchÈpaÔipanno samaÓassa Gotamassa sÈvakasaÑgho,
kuÔilapaÔipanno paccanÊkapaÔipadaÑ ananulomapaÔipadaÑ
adhammÈnulomapaÔipadaÑ paÔipanno”ti tathÈ tathÈ avaÓÓaÑ bhÈsati.
AntevÈsÊ panassa “amhÈkaÑ Ècariyo aparÈmasitabbaÑ parÈmasati,
anakkamitabbaÑ akkamati, svÈyaÑ aggiÑ gilanto viya, hatthena asidhÈraÑ
parÈmasanto viya, muÔÔhinÈ SineruÑ padÈletukÈmo viya,
kakacadantapantiyaÑ kÊÄamÈno viya, pabhinnamadaÑ caÓÉahatthiÑ
hatthena gaÓhanto viya ca vaÓÓÈrahasseva ratanattayassa avaÓÓaÑ
bhÈsamÈno anayabyasanaÑ pÈpuÓissati. Œcariye kho pana g|thaÑ vÈ aggiÑ
vÈ kaÓÔakaÑ vÈ kaÓhasappaÑ vÈ akkamante, s|laÑ vÈ abhir|hante,
halÈhalaÑ vÈ visaÑ khÈdante, khÈrodakaÑ1 vÈ pakkhalante, narakapapÈtaÑ
vÈ papatante na antevÈsinÈ taÑ sabbamanukÈtabbaÑ hoti. KammassakÈ hi
sattÈ attano kammÈnur|pameva gatiÑ gacchanti. Neva pitÈ puttassa
kammena gacchati, na putto pitu kammena, na mÈtÈ puttassa, na putto
mÈtuyÈ, na bhÈtÈ bhaginiyÈ, na bhaginÊ bhÈtu, na Ècariyo antevÈsino, na
antevÈsÊ Ècariyassa kammena gacchati. MayhaÒcÈcariyo tiÓÓaÑ ratanÈnaÑ
avaÓÓaÑ bhÈsati, mahÈsÈvajjo kho panÈriy|pavÈdo”ti evaÑ yoniso
ummujjitvÈ ÈcariyavÈdaÑ maddamÈno sammÈ kÈraÓameva kÈraÓato
apadisanto anekapariyÈyena tiÓÓaÑ ratanÈnaÑ vaÓÓaÑ bhÈsitumÈraddho
yathÈ taÑ paÓÉitajÈtiko kulaputto. Tena vuttaÑ “Suppiyassa pana
paribbÈjakassa antevÈsÊ Brahmadatto mÈÓavo anekapariyÈyena Buddhassa
vaÓÓaÑ bhÈsati, dhammassa vaÓÓaÑ bhÈsati, saÑghassa vaÓÓaÑ bhÈsatÊ”ti.
Tattha vaÓÓanti vaÓÓasaddo saÓÔhÈna jÈti r|pÈyatana kÈraÓa
pamÈÓaguÓapasaÑsÈdÊsu dissati. Tattha “mahantaÑ sapparÈjavaÓÓaÑ
abhinimminitvÈ”ti-ÈdÊsu2 saÓÔhÈnaÑ vuccati. “BrÈhmaÓova3 seÔÔho vaÓÓo
hÊno aÒÒo vaÓÓo”ti-ÈdÊsu4 jÈti. “ParamÈya vaÓÓapokkharatÈya
samannÈgato”ti-ÈdÊsu5 r|pÈyatanaÑ.
______________________________________________________________
1. NakhabhedakaÑ (I), kharodakaÑ (®ÊkÈ)
3. BrahmaÓÈva (SyÈ)
39
“Na harÈmi na bhaÒjÈmi, ÈrÈ si~ghÈmi vÈrijaÑ.
Atha kena nu vaÓÓena, ‘gandhattheno’ti vuccatÊ”ti1–
ÈdÊsu kÈraÓaÑ. “Tayo pattassa vaÓÓÈ”ti-ÈdÊsu2 pamÈÓaÑ. “KadÈ saÒÒ|ÄhÈ
pana te gahapati ime samaÓassa Gotamassa vaÓÓÈ”ti-ÈdÊsu3 guÓo.
“VaÓÓÈrahassa vaÓÓaÑ bhÈsatÊ”ti-ÈdÊsu * pasaÑsÈ. Idha guÓopi, pasaÑsÈpi.
AyaÑ kira taÑ taÑ bh|tameva kÈraÓaÑ apadisanto anekapariyÈyena
ratanattayassa guÓ|pasaÒhitaÑ pasaÑsaÑ abhÈsi. Tattha “itipi so BhagavÈ
ArahaÑ SammÈsambuddho”ti-ÈdinÈ nayena “ye bhikkhave Buddhe pasannÈ,
agge te pasannÈ”ti-ÈdinÈ4 “ekapuggalo bhikkhave loke uppajjamÈno
uppajjati -pa- asamo asamasamo”ti-ÈdinÈ5 ca nayena Buddhassa vaÓÓo
veditabbo. “SvÈkkhÈto BhagavatÈ dhammo”ti ca “ÈlayasamugghÈto
vaÔÔupacchedo”ti6 ca “ye bhikkhave ariye aÔÔha~gike magge pasannÈ, agge
te pasannÈ”ti ca evamÈdÊhi6 nayehi dhammassa vaÓÓo veditabbo.
“SuppaÔipanno Bhagavato sÈvakasaÑgho”ti ca “ye bhikkhave saÑghe
pasannÈ, agge te pasannÈ”ti7 ca evamÈdÊhi pana nayehi saÑghassa vaÓÓo
veditabbo. Pahontena pana dhammakathikena PaÒcanikÈye nava~gaÑ
SatthusÈsanaÑ caturÈsÊtidhammakkhandhasahassÈni ogÈhitvÈ BuddhÈdÊnaÑ
vaÓÓo pakÈsetabbo. ImasmiÑ hi ÔhÈne BuddhÈdÊnaÑ guÓe pakÈsento
atitthena pakkhando8 dhammakathikoti na sakkÈ vattuÑ. ¢disesu hi ÔhÈnesu
dhammakathikassa thÈmo veditabbo. Brahmadatto pana mÈÓavo
anussavÈdimattasambandhitena9 attano thÈmena ratanattayassa vaÓÓaÑ
bhÈsati.
Itiha te ubho ÈcariyantevÈsÊti evaÑ te dve ÈcariyantevÈsikÈ.
AÒÒamaÒÒassÈti aÒÒo-aÒÒassa. UjuvipaccanÊkavÈdÈti Êsakampi apariharitvÈ
ujumeva vividhapaccanÊkavÈdÈ, anekavÈraÑ viruddhavÈdÈ eva hutvÈti attho.
Œcariyena hi ratanattayassa avaÓÓe bhÈsite antevÈsÊ vaÓÓaÑ bhÈsati, puna
itaro avaÓÓaÑ, itaro vaÓÓanti evaÑ Ècariyo sÈraphalake visarukkha-ÈÓiÑ
ÈkoÔayamÈno
______________________________________________________________
4. Khu 1. 254; AÑ 1. 343 piÔÔhesu.
6. Khu 1. 254; AÑ 1. 343 piÔÔhesu.
8. Pakkhanto (SÊ, SyÈ)
* AÑ 1. 309 piÔÔhe
9. AnussavÈdimattasaÑvaÉÉhitena (SÊ, SyÈ)
40
DÊghanikÈya
viya punappunaÑ ratanattayassa avaÓÓaÑ bhÈsati. AntevÈsÊ pana
suvaÓÓarajatamaÓimayÈya ÈÓiyÈ taÑ ÈÓiÑ paÔibÈhayamÈno1 viya
punappunaÑ ratanattayassa vaÓÓaÑ bhÈsati. Tena vuttaÑ
“ujuvipaccanÊkavÈdÈ”ti.
BhagavantaÑ piÔÔhito piÔÔhito anubandhÈ honti bhikkhusaÑghaÒcÈti
BhagavantaÒca bhikkhusaÑghaÒca pacchato pacchato dassanaÑ avijahantÈ
iriyÈpathÈnubandhanena anubandhÈ2 honti, sÊsÈnulokino hutvÈ anugatÈ
hontÊti attho.
KasmÈ pana BhagavÈ taÑ addhÈnaÑ paÔipanno, kasmÈ ca Suppiyo
anubandho, kasmÈ ca so ratanattayassa avaÓÓaÑ bhÈsatÊti? BhagavÈ tÈva
tasmiÑ kÈle RÈjagahaparivattakesu aÔÔhÈrasasu mahÈvihÈresu aÒÒatarasmiÑ
vasitvÈ pÈtova sarÊrappaÔijagganaÑ katvÈ bhikkhÈcÈravelÈyaÑ
bhikkhusaÑghaparivuto RÈjagahe piÓÉÈya carati. So taÑ divasaÑ
bhikkhusaÑghassa sulabhapiÓÉapÈtaÑ katvÈ pacchÈbhattaÑ
piÓÉapÈtapaÔikkanto bhikkhusaÑghaÑ pattacÊvaraÑ gÈhÈpetvÈ “NÈÄandaÑ
gamissÈmÊ”ti RÈjagahato nikkhamitvÈ taÑ addhÈnaÑ paÔipanno. Suppiyopi
kho tasmiÑ kÈle RÈjagahaparivattake aÒÒatarasmiÑ paribbÈjakÈrÈme
vasitvÈ paribbÈjakaparivuto RÈjagahe bhikkhÈya carati. Sopi taÑ divasaÑ
paribbÈjakaparisÈya sulabhabhikkhaÑ3 katvÈ bhuttapÈtarÈso paribbÈjake
paribbÈjakaparikkhÈraÑ gÈhÈpetvÈ “NÈÄandaÑ gamissÈmi”cceva Bhagavato
taÑ maggaÑ paÔipannabhÈvaÑ ajÈnantova anubandho. Sace pana jÈneyya,
nÈnubandheyya. So ajÈnitvÈva gacchanto gÊvaÑ ukkhipitvÈ olokayamÈno
BhagavantaÑ addasa BuddhasiriyÈ sobhamÈnaÑ
rattakambalaparikkhittamiva ja~gamakanakagirisikharaÑ.
TasmiÑ kira samaye Dasabalassa sarÊrato nikkhamitvÈ
chabbaÓÓarasmiyo samantÈ asÊtihatthappamÈÓe padese ÈdhÈvanti vidhÈvanti
ratanÈveÄaratanadÈma-ratanacuÓóavippakiÓÓaÑ viya,
pasÈritaratanacittakaÒcanapaÔamiva, rattasuvaÓÓarasanisiÒcamÈnamiva,
ukkÈsatanipÈtasamÈkulamiva4, nirantaravippakiÓÓakaÓikÈrapupphamiva,
vÈyuvegakkhittacÊnapiÔÔhacuÓÓamiva,
indadhanuvijjulatÈtÈrÈgaÓappabhÈvisara5 vipphuritaviccharitamiva ca taÑ
vanantaraÑ hoti.
______________________________________________________________
1. PaÔibÈhiyamÈno (SÊ, Ka)
2. AnubaddhÈ (SÊ)
4. UkkasannipÈtasamÈkulamiva (SyÈ)
3. SulabhapiÓÉapÈtaÑ (SÊ)
5. TÈrÈgaÓappabhÈya(Ka)
41
* AsÊti anubyaÒjanÈnuraÒjitaÒca pana Bhagavato sarÊraÑ
vikasitakamaluppalamiva saraÑ, sabbapÈliphullamiva pÈricchattakaÑ,
tÈrÈmarÊcivikasitamiva gaganatalaÑ siriyÈ avahasantamiva,
byÈmappabhÈparikkhepavilÈsinÊ cassa dvattiÑsavaralakkhaÓamÈlÈ ganthetvÈ
ÔhapitadvattiÑsacandamÈlÈya dvattiÑsas|riyamÈlÈya paÔipÈÔiyÈ
ÔhapitadvattiÑsacakkavatti dvattiÑsasakkadevarÈja1
dvattiÑsamahÈbrahmÈnaÑ siriÑ siriyÈ abhibhavantÊ iva. TaÒca pana
BhagavantaÑ parivÈretvÈ ÔhitÈ bhikkh| sabbeva appicchÈ santuÔÔhÈ pavivittÈ
asaÑsaÔÔhÈ codakÈ pÈpagarahino vattÈro vacanakkhamÈ sÊlasampannÈ
samÈdhi paÒÒÈ vimutti vimuttiÒÈÓadassanasampannÈ. TesaÑ majjhe
BhagavÈ rattakambalapÈkÈraparikkhitto viya kaÒcanathambho,
rattapadumasaÓÉamajjhagatÈ viya suvaÓÓanÈvÈ, pavÈÄavedikÈparikkhitto
viya aggikkhandho, tÈrÈgaÓaparivÈrito viya puÓÓacando, migapakkhÊnampi
cakkh|ni pÊÓayati, pageva devamanussÈnaÑ. TasmiÒca pana divase
yebhuyyena asÊtimahÈtherÈ meghavaÓÓaÑ paÑsuk|laÑ ekaÑsaÑ karitvÈ
kattaradaÓÉaÑ ÈdÈya suvammavammitÈ viya gandhahatthino vigatadosÈ
vantadosÈ bhinnakilesÈ vijaÔitajaÔÈ chinnabandhanÈ BhagavantaÑ
parivÈrayiÑsu. So sayaÑ vÊtarÈgo vÊtarÈgehi, sayaÑ vÊtadoso vÊtadosehi,
sayaÑ vÊtamoho vÊtamohehi, sayaÑ vÊtataÓho vÊtataÓhehi, sayaÑ nikkileso
nikkilesehi, sayaÑ Buddho anubuddhehi parivÈrito, pattaparivÈritaÑ viya
kesaraÑ2, kesaraparivÈritÈ viya kaÓÓikÈ, aÔÔhanÈgasahassaparivÈrito viya
Chaddanto nÈgarÈjÈ, navutihaÑsasahassaparivÈrito viya DhataraÔÔho
haÑsarÈjÈ, sena~gaparivÈrito viya cakkavattirÈjÈ, devagaÓaparivÈrito viya
Sakko devarÈjÈ, brahmagaÓaparivÈrito viya hÈrito mahÈbrahmÈ3,
aparimitakÈlasaÒcitapuÒÒabalanibbattÈya acinteyyÈya anopamÈya
BuddhalÊlÈya cando viya gaganatalaÑ taÑ maggaÑ paÔipanno hoti.
AthevaÑ BhagavantaÑ anopamÈya BuddhalÊÄÈya gacchantaÑ, bhikkh|
ca okkhittacakkh| santindriye santamÈnase uparinabhe ÔhitaÑ4
puÓÓacandaÑ viya BhagavantaÑyeva namassamÈne disvÈva5 paribbÈjako
attano parisaÑ avalokesi. SÈ hoti kÈjadaÓÉake olambetvÈ
______________________________________________________________
1. DvattiÑsadevarÈja (SÊ, SyÈ)
2. MigaparivÈrito viya kesaro (SyÈ)
4. TaÑ (Ka)
* Ma-®Ôha 3. 15 piÔÔhepi.
3. MahÈbrahmÈ (Ka)
5. DisvÈ (SÊ)
42
DÊghanikÈya
gahitoluggaviluggapiÔÔhakatidaÓÉamorapiÒcha mattikÈpatta pasibbaka
kuÓÉikÈdi-anekaparikkhÈrabhÈrabharitÈ “asukassa hatthÈ sobhanÈ1 asukassa
pÈdÈ”ti evamÈdiniratthakavacanÈ mukharÈ vikiÓÓavÈcÈ adassanÊyÈ
apÈsÈdikÈ. Tassa taÑ disvÈ vippaÔisÈro udapÈdi.
IdÈni tena Bhagavato vaÓÓo vattabbo bhaveyya. YasmÈ panesa
lÈbhasakkÈrahÈniyÈ ceva pakkhahÈniyÈ ca niccampi BhagavantaÑ us|yati2.
AÒÒatitthiyÈnaÒhi yÈva Buddho loke nuppajjati, tÈvadeva lÈbhasakkÈrÈ
nibbattanti, BuddhuppÈdato pana paÔÔhÈya parihÊnalÈbhasakkÈrÈ honti,
s|riyuggamane khajjopanakÈ viya nissirÊkataÑ Èpajjanti.
UpatissakolitÈnaÒca SaÒcayassa santike pabbajitakÈleyeva paribbÈjakÈ
mahÈparisÈ ahesuÑ, tesu pana pakkantesu sÈpi tesaÑ parisÈ bhinnÈ. Iti
imehi dvÊhi kÈraÓehi ayaÑ paribbÈjako yasmÈ niccampi BhagavantaÑ
us|yati, tasmÈ taÑ us|yavisuggÈraÑ uggiranto ratanattayassa avaÓÓameva
bhÈsatÊti veditabbo.
2. Atha kho BhagavÈ AmbalaÔÔhikÈyaÑ RÈjÈgÈrake ekarattivÈsaÑ
upagacchi saddhiÑ bhikkhusaÑghenÈti BhagavÈ tÈya BuddhalÊÄÈya
gacchamÈno anupubbena AmbalaÔÔhikÈdvÈraÑ pÈpuÓitvÈ s|riyaÑ oloketvÈ
“akÈlo dÈni gantuÑ, atthasamÊpaÑ gato3 s|riyo”ti AmbalaÔÔhikÈyaÑ
RÈjÈgÈrake ekarattivÈsaÑ upagacchi.
Tattha AmbalaÔÔhikÈti raÒÒo uyyÈnaÑ. Tassa kira dvÈrasamÊpe taruÓaambarukkho atthi, taÑ “AmbalaÔÔhikÈ”ti vadanti. Tassa avid|re bhavattÈ
uyyÈnampi “AmbalaÔÔhikÈ”tveva sa~khyaÑ gataÑ. TaÑ
chÈy|dakasampannaÑ pÈkÈraparikkhittaÑ suyojitadvÈraÑ maÒjusÈ viya
suguttaÑ. Tattha raÒÒo kÊÄanatthaÑ paÔibhÈnacittavicittaÑ agÈraÑ akaÑsu.
TaÑ “RÈjÈgÈrakan”ti vuccati.
Suppiyopi khoti Suppiyopi tasmiÑ ÔhÈne s|riyaÑ oloketvÈ “akÈlo dÈni
gantuÑ, bah| khuddakamahallakÈ paribbÈjakÈ, bahuparissayo cÈyaÑ maggo
corehipi vÈÄayakkhehipi vÈÄamigehipi. AyaÑ kho pana samaÓo Gotamo
uyyÈnaÑ paviÔÔho, samaÓassa ca Gotamassa
______________________________________________________________
1. SobhaÓÈ (SyÈ, Ka)
3. Attha~gasamÊpaÑ gato (SyÈ), attha~gato (Ka)
2. Uss|yati (SyÈ, Ka)
43
vasanaÔÔhÈne devatÈ ÈrakkhaÑ gaÓhanti, handÈhampi idha ekarattivÈsaÑ
upagantvÈ sveva gamissÈmÊ”ti tadevuyyÈnaÑ pÈvisi. Tato bhikkhusaÑgho
Bhagavato vattaÑ dassetvÈ attano attano vasanaÔÔhÈnaÑ sallakkhesi.
ParibbÈjakopi uyyÈnassa ekapasse paribbÈjakaparikkhÈre otÈretvÈ vÈsaÑ
upagacchi saddhiÑ attano parisÈya. PÈÄiyamÈr|Ähavaseneva pana “saddhiÑ
attano antevÈsinÈ Brahmadattena mÈÓavenÈ”ti vuttaÑ.
EvaÑ vÈsaÑ upagato pana so paribbÈjako rattibhÈge DasabalaÑ
olokesi. TasmiÒca samaye samantÈ vippakiÓÓatÈrakÈ viya padÊpÈ jalanti,
majjhe BhagavÈ nisinno hoti bhikkhusaÑgho ca BhagavantaÑ parivÈretvÈ,
tattha ekabhikkhussapi hatthakukkuccaÑ vÈ pÈdakukkuccaÑ vÈ
ukkÈsitasaddo vÈ khipitasaddo vÈ natthi. SÈ hi parisÈ attano ca
sikkhitasikkhatÈya, Satthari ca gÈravenÈti dvÊhi kÈraÓehi nivÈte padÊpasikhÈ
viya niccalÈ sannisinnÈva ahosi. ParibbÈjako taÑ vibh|tiÑ disvÈ attano
parisaÑ olokesi. Tattha keci hatthaÑ khipanti, keci pÈdaÑ, keci
vippalapanti, keci nillÈlitajivhÈ paggharitakheÄÈ dante khÈdantÈ
kÈkacchamÈnÈ gharugharupassÈsino1 sayanti. So ratanattayassa guÓavaÓÓe
vattabbepi issÈvasena puna avaÓÓameva Èrabhi2. Brahmadatto pana
vuttanayeneva vaÓÓaÑ. Tena vuttaÑ “tatrÈpi sudaÑ Suppiyo paribbÈjako”ti
sabbaÑ vattabbaÑ. Tattha tatrÈpÊti tasmimpi, AmbalaÔÔhikÈyaÑ uyyÈneti
attho.
3. SambahulÈnanti bahukÈnaÑ. Tattha vinayapariyÈyena tayo janÈ
“sambahulÈ”ti vuccanti, tato paraÑ saÑgho. SuttantapariyÈyena pana tayo
tayova, tato paÔÔhÈya sambahulÈ. Idha suttantapariyÈyena “sambahulÈ”ti
veditabbÈ. MaÓÉalamÈÄeti katthaci dve kaÓÓikÈ gahetvÈ
haÑsavaÔÔakacchannena katÈ k|ÔÈgÈrasÈlÈpi “maÓÉalamÈÄo”ti vuccati,
katthaci ekaÑ kaÓÓikaÑ gahetvÈ thambhapantiÑ parikkhipitvÈ katÈ
upaÔÔhÈnasÈlÈpi “MaÓÉalamÈÄo”ti vuccati, idha pana nisÊdanasÈlÈ
“MaÓÉalamÈÄo”ti veditabbo. SannisinnÈnanti nisajjanavasena.
SannipatitÈnanti samodhÈnavasena. AyaÑ sa~khiyadhammoti sa~khiyÈ3
vuccati
______________________________________________________________
1. GhurughurupassÈsino (SÊ)
2. Vadati (SyÈ)
3. Sa~khiyÈti (SyÈ, Ka)
44
DÊghanikÈya
kathÈ, kathÈdhammoti attho. UdapÈdÊti uppanno. Katamo pana soti?
“AcchariyaÑ Èvuso”ti-evamÈdi. Tattha andhassa pabbatÈrohaÓaÑ viya
niccaÑ na hotÊti acchariyaÑ. AyaÑ tÈva saddanayo1. AyaÑ pana
AÔÔhakathÈnayo–accharÈyogganti acchariyaÑ, accharaÑ paharituÑ yuttanti
attho. Abh|tapubbaÑ bh|tanti abbhutaÑ. UbhayampetaÑ
vimhayassevÈdhivacanaÑ. YÈvaÒcidanti yÈva ca idaÑ. Tena
suppaÔividitatÈya appameyyataÑ dasseti.
Tena BhagavatÈ jÈnatÈ -pa- suppaÔividitÈti etthÈyaÑ sa~khepattho–yo
so BhagavÈ samatiÑsa pÈramiyo p|retvÈ sabbakilese bhaÒjitvÈ anuttaraÑ
sammÈsambodhiÑ abhisambuddho, tena BhagavatÈ tesaÑ tesaÑ sattÈnaÑ
ÈsayÈnusayaÑ jÈnatÈ, hatthatale ÔhapitaÑ ÈmalakaÑ viya sabbaÒe
yyadhammaÑ passatÈ.
Api ca pubbenivÈsÈdÊhi jÈnatÈ, dibbena cakkhunÈ passatÈ. TÊhi vijjÈhi
chahi vÈ pana abhiÒÒÈhi jÈnatÈ, sabbattha appaÔihatena samantacakkhunÈ
passatÈ. SabbadhammajÈnanasamatthÈya vÈ paÒÒÈya jÈnatÈ, sabbasattÈnaÑ
cakkhuvisayÈtÊtÈni tirokuÔÔÈdigatÈnipi r|pÈni ativisuddhena maÑsacakkhunÈ
passatÈ. AtthahitasÈdhikÈya vÈ samÈdhipadaÔÔhÈnÈya paÔivedhapaÒÒÈya
jÈnatÈ, parahitasÈdhikÈya karuÓÈpadaÔÔhÈnÈya desanÈpaÒÒÈya passatÈ.
ArÊnaÑ hatattÈ, paccayÈdÊnaÒca arahattÈ ArahatÈ. SammÈ sÈmaÒca
sabbadhammÈnaÑ buddhattÈ SammÈsambuddhena. AntarÈyikadhamme vÈ
jÈnatÈ. NiyyÈnikadhamme passatÈ. KilesÈrÊnaÑ hatattÈ ArahatÈ2. SammÈ
sÈmaÒca sabbadhammÈnaÑ buddhattÈ SammÈsambuddhenÈti evaÑ
catuvesÈrajjavasena cat|hÈkÈrehi thomitena sattÈnaÑ nÈnÈdhimuttikatÈ
nÈnajjhÈsayatÈ suppaÔividitÈ yÈva ca suÔÔhu paÔividitÈ.
IdÈnissa suppaÔividitabhÈvaÑ dassetuÑ “ayaÑ hÊ”ti-ÈdimÈha. IdaÑ
vuttaÑ hoti–yÈ ca ayaÑ BhagavatÈ “dhÈtuso bhikkhave sattÈ saÑsandanti
samenti, hÊnÈdhimuttikÈ hÊnÈdhimuttikehi saddhiÑ saÑsandanti samenti,
kalyÈÓÈdhimuttikÈ kalyÈÓÈdhimuttikehi saddhiÑ saÑsandanti samenti.
AtÊtampi kho bhikkhave addhÈnaÑ dhÈtusova sattÈ saÑsandiÑsu samiÑsu,
______________________________________________________________
1. PÈÓini 6. 1. 147 suttaÑ passitabbaÑ.
2. PaccayÈdÊnaÑ arahatÈ (SyÈ, Ka)
45
hÊnÈdhimuttikÈ hÊnÈdhimuttikehi -pa- kalyÈÓÈdhimuttikÈ
kalyÈÓÈdhimuttikehi saddhiÑ saÑsandiÑsu samiÑsu, anÈgatampi kho
bhikkhave addhÈnaÑ -pa- saÑsandissanti samessanti, etarahipi kho
bhikkhave paccuppannaÑ addhÈnaÑ dhÈtusova sattÈ saÑsandanti samenti,
hÊnÈdhimuttikÈ hinÈdhimuttikehi -pa- kalyÈÓÈdhimuttikÈ
kalyÈÓÈdhimuttikehi saddhiÑ saÑsandanti samentÊ”ti1 evaÑ sattÈnaÑ
nÈnÈdhimuttikatÈ, nÈnajjhÈsayatÈ, nÈnÈdiÔÔhikatÈ, nÈnÈkhantitÈ, nÈnÈrucitÈ
nÈÄiyÈ minantena viya, tulÈya tulayantena viya ca nÈnÈdhimuttikatÈÒÈÓena
sabbaÒÒutaÒÒÈÓena viditÈ, sÈ yÈva suppaÔividitÈ. Dvepi nÈma sattÈ
ekajjhÈsayÈ dullabhÈ lokasmiÑ, ekasmiÑ gantukÈme eko ÔhÈtukÈmo hoti,
ekasmiÑ pivitukÈme eko bhuÒjitukÈmo. Imesu cÈpi dvÊsu ÈcariyantevÈsÊsu
ayaÑ hi Suppiyo paribbÈjako -pa- BhagavantaÑ piÔÔhito piÔÔhito anubandhÈ
honti bhikkhusaÑghaÒcÈti. Tattha itihameti itiha ime, evaÑ imeti attho.
SesaÑ vuttanayameva.
4. Atha kho BhagavÈ tesaÑ bhikkh|naÑ imaÑ sa~khiyadhammaÑ
viditvÈti ettha viditvÈti sabbaÒÒutaÒÒÈÓena jÈnitvÈ. BhagavÈ hi katthaci
maÑsacakkhunÈ disvÈ jÈnÈti “addasÈ kho BhagavÈ mahantaÑ
dÈrukkhandhaÑ Ga~gÈya nadiyÈ sotena vuyhamÈnan”ti-ÈdÊsu2 viya.
Katthaci dibbacakkhunÈ disvÈ jÈnÈti “addasÈ kho BhagavÈ dibbena
cakkhunÈ visuddhena atikkantamÈnusakena tÈ devatÈyo sahassasseva3
PÈÔaligÈme vatth|ni pariggaÓhantiyo”ti-ÈdÊsu4 viya. Katthaci pakatisotena
sutvÈ jÈnÈti “assosi kho BhagavÈ Èyasmato Œnandassa Subhaddena
paribbÈjakena saddhiÑ imaÑ kathÈsallÈpan”ti-ÈdÊsu5 viya. Katthaci
dibbasotena sutvÈ jÈnÈti “assosi kho BhagavÈ dibbÈya sotadhÈtuyÈ
visuddhÈya atikkantamÈnusikÈya SandhÈnassa gahapatissa Nigrodhena
paribbÈjakena saddhiÑ imaÑ kathÈsallÈpan”ti-ÈdÊsu6 viya. Idha pana
sabbaÒÒutaÒÒÈÓena sutvÈ aÒÒÈsi. KiÑ karonto aÒÒÈsi?
PacchimayÈmakiccaÑ. KiccaÒca nÈmetaÑ sÈtthakaÑ, niratthakanti
duvidhaÑ hoti. Tattha niratthakakiccaÑ BhagavatÈ Bodhipalla~keyeva
arahattamaggena samugghÈtaÑ kataÑ, sÈtthakaÑyeva
______________________________________________________________
3. Sahasseva (SyÈ)
4. DÊ 2. 74 piÔÔhe; Khu 1. 186 UdÈnepi.
DÊghanikÈya
46
pana Bhagavato kiccaÑ hoti. TaÑ paÒcavidhaÑ purebhattakiccaÑ
pacchÈbhattakiccaÑ purimayÈmakiccaÑ majjhimayÈmakiccaÑ
pacchimayÈmakiccanti.
TatridaÑ purebhattakiccaÑ–
* BhagavÈ hi pÈtova uÔÔhÈya upaÔÔhÈkÈnuggahatthaÑ,
sarÊraphÈsukatthaÒca mukhadhovanÈdisarÊraparikammaÑ katvÈ yÈva
bhikkhÈcÈravelÈ, tÈva vivittÈsane vÊtinÈmetvÈ bhikkhÈcÈravelÈyaÑ nivÈsetvÈ
kÈyabandhanaÑ bandhitvÈ cÊvaraÑ pÈrupitvÈ pattamÈdÈya kadÈci ekako,
kadÈci bhikkhusaÑghaparivuto gÈmaÑ vÈ nigamaÑ vÈ piÓÉÈya pavisati
kadÈci pakatiyÈ, kadÈci anekehi pÈÔihÈriyehi vattamÈnehi. SeyyathidaÑ1?
PiÓÉÈya pavisato LokanÈthassa purato purato gantvÈ mudugatavÈtÈ
pathaviÑ sodhenti, valÈhakÈ udakaphusitÈni muÒcantÈ magge reÓuÑ
v|pasametvÈ upari vitÈnaÑ hutvÈ tiÔÔhanti, apare vÈtÈ pupphÈni
upasaÑharitvÈ magge okiranti, unnatÈ bh|mippadesÈ onamanti, onatÈ
unnamanti, pÈdanikkhepasamaye samÈva bh|mi hoti, sukhasamphassÈni
padumapupphÈni vÈ pÈde sampaÔicchanti. IndakhÊlassa anto Ôhapitamatte
dakkhiÓapÈde sarÊrato chabbaÓÓarasmiyo nikkhamitvÈ suvaÓÓarasapiÒjarÈni
viya, citrapaÔaparikkhittÈni viya ca pÈsÈdak|ÔÈgÈrÈdÊni ala~karontiyo ito cito
ca dhÈvanti, hatthi assa viha~gÈdayo sakasakaÔÔhÈnesu ÔhitÈyeva
madhurenÈkÈrena saddaÑ karonti, tathÈ bherivÊÓÈdÊni t|riyÈni,
manussÈnaÒca kÈy|pagÈni ÈbharaÓÈni. Tena saÒÒÈÓena manussÈ jÈnanti
“ajja BhagavÈ idha piÓÉÈya paviÔÔho”ti. Te sunivatthÈ supÈrutÈ
gandhapupphÈdÊni ÈdÈya gharÈ nikkhamitvÈ antaravÊthiÑ paÔipajjitvÈ
BhagavantaÑ gandhapupphÈdÊhi sakkaccaÑ p|jetvÈ vanditvÈ “amhÈkaÑ
bhante dasa bhikkh|, amhÈkaÑ vÊsati. PaÒÒÈsaÑ -pa- sataÑ dethÈ”ti yÈcitvÈ
Bhagavatopi pattaÑ gahetvÈ ÈsanaÑ paÒÒÈpetvÈ sakkaccaÑ piÓÉapÈtena
paÔimÈnenti. BhagavÈ katabhattakicco tesaÑ sattÈnaÑ cittasantÈnÈni
oloketvÈ tathÈ dhammaÑ deseti, yathÈ keci saraÓagamanesu patiÔÔhahanti,
keci paÒcasu sÊlesu, keci sotÈpattisakadÈgÈmi-anÈgÈmiphalÈnaÑ
aÒÒatarasmiÑ, keci pabbajitvÈ aggaphale arahatteti. EvaÑ mahÈjanaÑ
anuggahetvÈ uÔÔhÈyÈsanÈ vihÈraÑ gacchati. Tattha gantvÈ maÓÉalamÈÄe
paÒÒattavarabuddhÈsane nisÊdati bhikkh|naÑ
______________________________________________________________
* AÑ-®Ôha 1. 48 piÔÔhepi.
1. SeyyathÊdaÑ (SÊ, SyÈ, I)
47
bhattakiccapariyosÈnaÑ ÈgamayamÈno. Tato bhikkh|naÑ
bhattakiccapariyosÈne upaÔÔhÈko Bhagavato nivedeti, atha BhagavÈ
gandhakuÔiÑ pavisati. IdaÑ tÈva purebhattakiccaÑ.
Atha1 BhagavÈ evaÑ katapurebhattakicco gandhakuÔiyÈ upaÔÔhÈne2
nisÊditvÈ pÈde pakkhÈletvÈ pÈdapÊÔhe ÔhatvÈ bhikkhusaÑghaÑ ovadati
“bhikkhave appamÈdena sampÈdetha, dullabho BuddhuppÈdo lokasmiÑ,
dullabho manussattapaÔilÈbho, dullabhÈ sampatti3, dullabhÈ pabbajjÈ,
dullabhaÑ saddhammassavanan”ti. Tattha keci BhagavantaÑ
kammaÔÔhÈnaÑ pucchanti. BhagavÈ tesaÑ cariyÈnur|paÑ kammaÔÔhÈnaÑ
deti. Tato sabbepi BhagavantaÑ vanditvÈ attano attano
rattiÔÔhÈnadivÈÔÔhÈnÈni gacchanti. Keci araÒÒaÑ, keci rukkham|laÑ, keci
pabbatÈdÊnaÑ aÒÒataraÑ, keci CÈtumahÈrÈjikabhavanaÑ4 -pa- keci
Vasavattibhavananti. Tato BhagavÈ gandhakuÔiÑ pavisitvÈ sace Èka~khati,
dakkhiÓena passena sato sampajÈno muhuttaÑ sÊhaseyyaÑ kappeti. Atha
samassÈsitakÈyo vuÔÔhahitvÈ dutiyabhÈge lokaÑ voloketi. TatiyabhÈge yaÑ
gÈmaÑ vÈ nigamaÑ vÈ upanissÈya viharati, tattha mahÈjano purebhattaÑ
dÈnaÑ datvÈ pacchÈbhattaÑ sunivattho supÈruto gandhapupphÈdÊni ÈdÈya
vihÈre sannipatati. Tato BhagavÈ sampattaparisÈya anur|pena pÈÔihÈriyena
gantvÈ dhammasabhÈyaÑ paÒÒattavarabuddhÈsane nisajja dhammaÑ deseti
kÈlayuttaÑ samayayuttaÑ, atha kÈlaÑ viditvÈ parisaÑ uyyojeti, manussÈ
BhagavantaÑ vanditvÈ pakkamanti. IdaÑ pacchÈbhattakiccaÑ.
So evaÑ niÔÔhitapacchÈbhattakicco sace gattÈni osiÒcitukÈmo hoti,
BuddhÈsanÈ vuÔÔhÈya nhÈnakoÔÔhakaÑ pavisitvÈ upaÔÔhÈkena paÔiyÈditaudakena gattÈni utuÑ gaÓhÈpeti. UpaÔÔhÈkopi BuddhÈsanaÑ ÈnetvÈ
gandhakuÔipariveÓe paÒÒapeti. BhagavÈ surattadupaÔÔaÑ nivÈsetvÈ
kÈyabandhanaÑ bandhitvÈ uttarÈsa~gaÑ ekaÑsaÑ karitvÈ tattha gantvÈ
nisÊdati ekakova muhuttaÑ paÔisallÊno, atha bhikkh| tato tato Ègamma
______________________________________________________________
1. Atha kho (S¢, SyÈ, Ka) AÑ-®Ôha 1. 49 piÔÔhe passitabbaÑ.
2. UpaÔÔhÈkena paÒÒattÈsane (SÊ), upaÔÔhÈne paÒÒattÈsane (Ka)
3. KhaÓasampatti (SÊ, SyÈ) SÊ-®Ê Abhinava 1. 208 piÔÔhe oloketabbÈ.
4. CÈtummahÈrÈjikabhavanaÑ (SÊ, SyÈ)
DÊghanikÈya
48
Bhagavato upaÔÔhÈnaÑ Ègacchanti. Tattha ekacce paÒhaÑ pucchanti, ekacce
kammÈÔÔhanaÑ, ekacce dhammassavanaÑ yÈcanti. BhagavÈ tesaÑ
adhippÈyaÑ sampÈdento purimayÈmaÑ vÊtinÈmeti. IdaÑ
purimayÈmakiccaÑ.
PurimayÈmakiccapariyosÈne pana bhikkh|su BhagavantaÑ vanditvÈ
pakkantesu sakaladasasahassilokadhÈtudevatÈyo okÈsaÑ labhamÈnÈ
BhagavantaÑ upasa~kamitvÈ paÒhaÑ pucchanti yathÈbhisa~khataÑ
antamaso caturakkharampi. BhagavÈ tÈsaÑ devatÈnaÑ paÒhaÑ vissajjento
majjhimayÈmaÑ vÊtinÈmeti. IdaÑ majjhimayÈmakiccaÑ.
* PacchimayÈmaÑ pana tayo koÔÔhÈse katvÈ purebhattato paÔÔhÈya
nisajjÈya pÊÄitassa sarÊrassa kilÈsubhÈvamocanatthaÑ ekaÑ koÔÔhÈsaÑ
ca~kamena vÊtinÈmeti, dutiyakoÔÔhÈse gandhakuÔiÑ pavisitvÈ dakkhiÓena
passena sato sampajÈno sÊhaseyyaÑ kappeti, tatiyakoÔÔhÈse paccuÔÔhÈya
nisÊditvÈ purimabuddhÈnaÑ santike dÈnasÊlÈdivasena
katÈdhikÈrapuggaladassanatthaÑ BuddhacakkhunÈ lokaÑ voloketi. IdaÑ
pacchimayÈmakiccaÑ.
TasmiÑ pana divase BhagavÈ purebhattakiccaÑ RÈjagahe
pariyosÈpetvÈ pacchÈbhatte maggaÑ Ègato, purimayÈme bhikkh|naÑ
kammaÔÔhÈnaÑ kathetvÈ majjhimayÈme devatÈnaÑ paÒhaÑ vissajjetvÈ
pacchimayÈme ca~kamaÑ Èruyha ca~kamamÈno paÒcannaÑ
bhikkhusatÈnaÑ imaÑ sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ Èrabbha pavattaÑ kathaÑ
sabbaÒÒutaÒÒÈÓeneva sutvÈ aÒÒÈsÊti. Tena vuttaÑ “pacchimayÈmakiccaÑ
karonto aÒÒÈsÊ”ti.
©atvÈ ca panassa etadahosi “ime bhikkh| mayhaÑ sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ
Èrabbha guÓaÑ kathenti, etesaÒca sabbaÒÒutaÒÒÈÓakiccaÑ na pÈkaÔaÑ,
mayhameva pÈkaÔaÑ, mayi pana gate ete attano kathaÑ nirantaraÑ
Èrocessanti, tato nesaÑ ahaÑ taÑ aÔÔhuppattiÑ katvÈ tividhaÑ sÊlaÑ
vibhajanto dvÈsaÔÔhiyÈ ÔhÈnesu appaÔivattiyaÑ sÊhanÈdaÑ nadanto
paccayÈkÈraÑ samodhÈnetvÈ BuddhaguÓe pÈkaÔe katvÈ SineruÑ ukkhipento
viya, suvaÓÓak|Ôena nabhaÑ paharanto viya ca
dasasahassilokadhÈtukampanaÑ BrahmajÈlasuttantaÑ arahattnik|Ôena
niÔÔhÈpento desessÈmi, sÈ me desanÈ parinibbutassÈpi paÒca vassasahassÈni
sattÈnaÑ amatamahÈnibbÈnaÑ sampÈpikÈ1 bhavissatÊ”ti. EvaÑ cintetvÈ
yena maÓÉalamÈÄo
______________________________________________________________
* AÑ-®ÔhÈ 50 piÔÔhepi.
1. AmatamahÈparinibbÈnasampÈpikÈ (SÊ)
49
tenupasa~kamÊti. YenÈti yena disÈbhÈgena so upasa~kamitabbo.
Bhummatthe vÈ etaÑ karaÓavacanaÑ, yasmiÑ1 padese so maÓÉalamÈÄo,
tattha gatoti ayamettha attho.
PaÒÒatte Èsane nisÊdÊti BuddhakÈle kira yattha yattha ekopi bhikkhu
viharati, sabbattha BuddhÈsanaÑ paÒÒattameva hoti. KasmÈ? BhagavÈ kira
attano santike kammaÔÔhÈnaÑ gahetvÈ phÈsukaÔÔhÈne viharante manasi
karoti “asuko mayhaÑ santike kammaÔÔhÈnaÑ gahetvÈ gato sakkhissati2 nu
kho visesaÑ nibbattetuÑ no vÈ”ti. Atha naÑ passati kammaÔÔhÈnaÑ
vissajjetvÈ akusalavitakkaÑ vitakkayamÈnaÑ, tato “kathaÒhi nÈma
mÈdisassa satthu santike kammaÔÔhÈnaÑ gahetvÈ viharantaÑ imaÑ
kulaputtaÑ akusalavitakkÈ abhibhavitvÈ anamatagge vaÔÔadukkhe
saÑsÈdessantÊ”ti3 tassa anuggahatthaÑ tattheva atthÈnaÑ dassetvÈ taÑ
kulaputtaÑ ovaditvÈ ÈkÈsaÑ uppatitvÈ puna attano vasanaÔÔhÈnameva
gacchati. AthevaÑ ovadiyamÈnÈ te bhikkh| cintayiÑsu “satthÈ amhÈkaÑ
manaÑ jÈnitvÈ ÈgantvÈ amhÈkaÑ samÊpe ÔhitaÑyeva attÈnaÑ dasseti,
tasmiÑ khaÓe ‘bhante idha nisÊdatha, idha nisÊdathÈ’ti ÈsanapariyesanaÑ
nÈma bhÈro”ti, te ÈsanaÑ paÒÒapetvÈva viharanti. Yassa pÊÔhaÑ atthi, so
taÑ paÒÒapeti. Yassa natthi, so maÒcaÑ vÈ phalakaÑ vÈ kaÔÔhaÑ vÈ
pÈsÈÓaÑ vÈ vÈlukapuÒjaÑ4 vÈ paÒÒapeti. TaÑ alabhamÈnÈ purÈÓapaÓÓÈnipi
sa~kaÉÉhitvÈ tattha paÑsuk|laÑ pattharitvÈ Ôhapenti. Idha pana raÒÒo
nisÊdanÈsanameva atthi, taÑ papphoÔetvÈ paÒÒapetvÈ parivÈretvÈ te bhikkh|
Bhagavato adhimuttikaÒÈÓamÈrabbha guÓaÑ thomayamÈnÈ nisÊdiÑsu. TaÑ
sandhÈya vuttaÑ “paÒÒatte Èsane nisÊdÊ”ti.
EvaÑ nisinno pana jÈnantoyeva kathÈsamuÔÔhÈpanatthaÑ bhikkh|
pucchi. Te cassa sabbaÑ kathayiÑsu. Tena vuttaÑ “nisajja kho BhagavÈ”tiÈdi. Tattha kÈya nutthÈti katamÈya nu kathÈya sannisinnÈ bhavathÈti attho.
KÈya netthÈtipi pÈÄi, tassÈ katamÈya nu etthÈti attho. KÈya notthÈtipi pÈÄi,
tassÈpi purimoyeva attho.
______________________________________________________________
1. TasmÈ yasmiÑ (SÊ, SyÈ)
3. SaÑsÈressantÊti (Ka); SaÑsÊdessantÊti(SyÈ)
2. Sakkhi (SÊ), asakkhi (SyÈ)
4. VÈlikapuÒjaÑ (SÊ)
DÊghanikÈya
50
AntarÈkathÈti kammaÔÔhÈnamanasikÈra-uddesaparipucchÈdÊnaÑ antarÈ
aÒÒÈ ekÈ kathÈ. VippakatÈti mama ÈgamanapaccayÈ apariniÔÔhitÈ sikhaÑ
appattÈ. Tena kiÑ dasseti? “NÈhaÑ tumhÈkaÑ kathÈbha~gatthaÑ Ègato,
ahaÑ pana sabbaÒÒutÈya tumhÈkaÑ kathaÑ niÔÔhÈpetvÈ matthakappattaÑ
katvÈ dassÈmÊti Ègato”ti nisajjeva sabbaÒÒupavÈraÓaÑ pavÈreti. AyaÑ kho
no bhante antarÈkathÈ vippakatÈ, atha BhagavÈ anuppattoti etthÈpi
ayamadhippÈyo–ayaÑ bhante amhÈkaÑ Bhagavato SabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ
Èrabbha guÓakathÈ vippakatÈ, na rÈjakathÈdikÈ tiracchÈnakathÈ, atha
BhagavÈ anuppatto, taÑ no idÈni niÔÔhÈpetvÈ desethÈti1.
EttÈvatÈ ca yaÑ ÈyasmatÈ Œnandena
kamalakuvalayujjalavimalasÈdhurasasalilÈya pokkharaÓiyÈ
sukhÈvataraÓatthaÑ nimmalasilÈtalaracanavilÈsa2 sobhitaratanasopÈnaÑ
vippakiÓÓamuttÈtalasadisavÈlukÈkiÓÓa3 paÓÉarabh|mibhÈgaÑ titthaÑ viya,
suvibhattabhittivicitravedikÈparikkhittassa nakkhattapathaÑ
phusitukÈmatÈya viya, vijambhita4 samussayassa pÈsÈdavarassa
sukhÈrohaÓatthaÑ
dantamayasaÓhamuduphalakakaÒcanalatÈvinaddhamaÓigaÓappabhÈsamuday
ujjalasobhaÑ sopÈnaÑ viya,
suvaÓÓavalayan|purÈdisa~ghaÔÔanasaddasammissitakathitahasitamadhurassar
agehajanavicaritassa uÄÈrissariyavibhavasobhitassa mahÈgharassa
sukhappavesanatthaÑ
suvaÓÓarajatamaÓimuttapavÈÄÈdijutivissaravijjotitasuppatiÔÔhitavisÈladvÈrabÈ
haÑ mahÈdvÈraÑ viya ca atthabyaÒjanasampannassa
buddhaguÓÈnubhÈvasaÑs|cakassa imassa suttassa sukhÈvagahaÓatthaÑ
kÈladesadesakavatthu parisÈpadesapaÔimaÓÉitaÑ nidÈnaÑ bhÈsitaÑ,
tassatthavaÓÓanÈ samattÈti.
5. IdÈni “mamaÑ vÈ bhikkhave pare avaÓÓaÑ bhÈseyyun”ti-ÈdinÈ
nayena BhagavatÈ nikkhittassa suttassa vaÓÓanÈya okÈso anuppatto. SÈ
panesÈ suttavaÓÓanÈ yasmÈ suttanikkhepaÑ vicÈretvÈ vuccamÈnÈ pÈkaÔÈ
hoti, tasmÈ suttanikkhepaÑ tÈva vicÈrayissÈma. CattÈro hi suttanikkhepÈ
attajjhÈsayo parajjhÈsayo pucchÈvasiko aÔÔhuppattikoti.
______________________________________________________________
1. DethÈti (SÊ), dassethÈti (Ka)
3. PuÓÓa (SyÈ), cuÓÓa (Ka)
2. Vilasita (SÊ), vilÈsita (SyÈ)
4. Pavijambhita (SÊ, SyÈ)
51
* Tattha yÈni suttÈni BhagavÈ parehi anajjhiÔÔho kevalaÑ attano
ajjhÈsayeneva kathesi. SeyyathidaÑ, Œka~kheyyasuttaÑ VatthasuttaÑ
MahÈsatipaÔÔhÈnaÑ MahÈsaÄÈyatanavibha~gasuttaÑ AriyavaÑsasuttaÑ
sammappadhÈnasuttantahÈrako iddhipÈdaindriyabalabojjha~gamagga~gasuttantahÈrakoti-evamÈdÊni. TesaÑ
attajjhÈsayo nikkhepo.
YÈni pana “paripakkÈ kho RÈhulassa vimuttiparipÈcaniyÈ dhammÈ,
yann|nÈhaÑ RÈhulaÑ uttariÑ ÈsavÈnaÑ khaye vineyyan”ti1 evaÑ paresaÑ
ajjhÈsayaÑ, khantiÑ, manaÑ, abhinÊhÈraÑ, bujjhanabhÈvaÒca avekkhitvÈ
parajjhÈsayavasena kathitÈni. SeyyathidaÑ? C|ÄarÈhulovÈdasuttaÑ
MahÈrÈhulovÈdasuttaÑ DhammacakkappavattanaÑ DhÈtuvibha~gasuttanti
evamÈdÊni. TesaÑ parajjhÈsayo nikkhepo.
BhagavantaÑ pana upasa~kamitvÈ catasso parisÈ cattÈro vaÓÓÈ nÈgÈ
supaÓÓÈ gandhabbÈ asurÈ yakkhÈ mahÈrÈjÈno TÈvatiÑsÈdayo devÈ
mahÈbrahmÈti evamÈdayo “bojjha~gÈ bojjha~gÈ”ti bhante vuccanti2.
“NÊvaraÓÈ nÊvaraÓÈ”ti bhante vuccanti. Ime nu kho bhante
paÒcupÈdÈnakkhandhÈ3. KiÑ s|dha vittaÑ purisassa seÔÔhanti-ÈdinÈ4 nayena
paÒhaÑ pucchanti. EvaÑ puÔÔhena BhagavatÈ yÈni kathitÈni
Bojjha~gasaÑyuttÈdÊni, yÈni vÈ panaÒÒÈnipi
DevatÈsaÑyuttamÈrasaÑyuttabrahmasaÑyuttasakkapaÒhac|ÄavedallamahÈve
dallasÈmaÒÒaphala-ÈÄavakas|cilomakharalomasuttÈdÊni. TesaÑ
pucchÈvasiko nikkhepo.
YÈni pana tÈni uppannaÑ kÈraÓaÑ paÔicca kathitÈni. SeyyathidaÑ?
DhammadÈyÈdaÑ c|ÄasÊhanÈdaÑ cand|pamaÑ5 puttamaÑs|pamaÑ
dÈrukkhandh|pamaÑ aggikkhandh|pamaÑ pheÓapiÓÉ|pamaÑ
pÈricchattak|pamanti-evamÈdÊni. TesaÑ aÔÔhuppattiko nikkhepo.
Evametesu cat|su nikkhepesu imassa suttassa aÔÔhuppattiko nikkhepo.
AÔÔhuppattiyÈ hi6 idaÑ BhagavatÈ nikkhittaÑ. KatarÈya aÔÔhuppattiyÈ?
VaÓÓÈvaÓÓe. Œcariyo ratanattayassa avaÓÓaÑ abhÈsi, antevÈsÊ vaÓÓaÑ. Iti
imaÑ vaÓÓÈvaÓÓaÑ aÔÔhuppattiÑ katvÈ desanÈkusalo BhagavÈ “mamaÑ vÈ
bhikkhave pare avaÓÓaÑ bhÈseyyun”ti desanaÑ Èrabhi. Tattha
______________________________________________________________
* Ma-®Ôha 1. 17; AÑ-®Ôha 1. 14 piÔÔhesupi.
5. Cand|pamaÑ s|riy|pamaÑ(Ka)
4. SaÑ 1. 216; Khu 1. 306 piÔÔhesu.
6. AÔÔhuppattiyaÑ hi (SÊ, Ka)
52
DÊghanikÈya
mamanti sÈmivacanaÑ, mamÈti attho. VÈsaddo vikappanattho. Pareti
paÔiviruddhÈ sattÈ. TatrÈti ye avaÓÓaÑ vadanti, tesu.
“Na ÈghÈto”ti-ÈdÊhi kiÒcÈpi tesaÑ bhikkh|naÑ ÈghÈtoyeva natthi, atha
kho ÈyatiÑ kulaputtÈnaÑ Êdisesupi ÔhÈnesu akusaluppattiÑ paÔisedhento
dhammanettiÑ Ôhapeti. Tattha Èhanati cittanti ÈghÈto, kopassetaÑ
adhivacanaÑ. AppatÊtÈ honti tena atuÔÔhÈ asomanassikÈti appaccayo,
domanassassetaÑ adhivacanaÑ. Neva attano, na paresaÑ hitaÑ
abhirÈdhayatÊti anabhiraddhi, kopassetaÑ adhivacanaÑ. Evamettha dvÊhi
padehi sa~khÈrakkhandho, ekena vedanÈkkhandhoti dve khandhÈ vuttÈ.
TesaÑ vasena sesÈnampi sampayuttadhammÈnaÑ kÈraÓaÑ paÔikkhittameva.
EvaÑ paÔhamena nayena manopadosaÑ nivÈretvÈ dutiyena nayena
tattha ÈdÊnavaÑ dassento Èha “tatra ce tumhe assatha kupitÈ vÈ anattamanÈ
vÈ, tumhaÑyevassa tena antarÈyo”ti. Tattha tatra ce tumhe assathÈti tesu
avaÓÓabhÈsakesu, tasmiÑ vÈ avaÓÓe tumhe bhaveyyÈtha ce, yadi
bhaveyyÈthÈti attho. KupitÈ kopena, anattamanÈ domanassena.
TumhaÑyevassa tena antarÈyoti tumhÈkaÑyeva tena kopena, tÈya ca
anattamanatÈya paÔhamajjhÈnÈdÊnaÑ antarÈyo bhaveyya.
EvaÑ dutiyena nayena ÈdÊnavaÑ dassetvÈ tatiyena nayena
vacanatthasallakkhaÓamattepi asamatthataÑ dassento “api nu tumhe
paresan”ti-ÈdimÈha. Tattha paresanti yesaÑ kesaÒci. Kupito hi neva
Buddhapaccekabuddha-ariyasÈvakÈnaÑ, na mÈtÈpit|naÑ, na paccatthikÈnaÑ
subhÈsitadubbhÈsitassa atthaÑ ÈjÈnÈti. YathÈha–
“Kuddho atthaÑ na jÈnÈti, kuddho dhammaÑ na passati.
AndhaÑtamaÑ1 tadÈ hoti, yaÑ kodho sahate naraÑ.
Anatthajanano kodho, kodho cittappakopano.
Bhayamantarato jÈtaÑ, taÑ jano nÈvabujjhatÊ”ti.
______________________________________________________________
1. AndhatamaÑ (SyÈ, Ka) AÑ 2. 471; Khu 1. 252; Khu 7. 12; Khu 8. 251 piÔÔhesu.
53
EvaÑ sabbathÈpi avaÓÓe manopadosaÑ nisedhetvÈ idÈni
paÔipajjitabbÈkÈraÑ dassento “tatra tumhehi abh|taÑ abh|tato”ti-ÈdimÈha.
Tattha tatra tumhehÊti tasmiÑ avaÓÓe tumhehi. Abh|taÑ abh|tato
nibbeÔhetabbanti yaÑ abh|taÑ, taÑ abh|tabhÈveneva apanetabbaÑ.
KathaÑ? “ItipetaÑ abh|tan”ti-ÈdinÈ nayena. TatrÈyaÑ yojanÈ”tumhÈkaÑ
SatthÈ na sabbaÒÒ|, dhammo durakkhÈto, saÑgho duppaÔipanno”ti-ÈdÊni
sutvÈ na tuÓhÊ bhavitabbaÑ, evaÑ pana vattabbaÑ “itipetaÑ abh|taÑ, yaÑ
tumhehi vuttaÑ, taÑ iminÈpi kÈraÓena abh|taÑ, iminÈpi kÈraÓena
atacchaÑ, natthi cetaÑ amhesu na ca panetaÑ amhesu saÑvijjati,
sabbaÒÒ|yeva amhÈkaÑ SatthÈ, svakkhÈto dhammo, suppaÔipanno saÑgho,
tatra idaÒcidaÒca kÈraÓan”ti. Ettha ca dutiyaÑ padaÑ paÔhamassa,
catutthaÒca tatiyassa vevacananti veditabbaÑ. IdaÒca avaÓÓeyeva
nibbeÔhanaÑ kÈtabbaÑ, na sabbattha. Yadi hi “tvaÑ dussÊlo, tavÈcariyo
dussÊlo, idaÒcidaÒca tayÈ kataÑ, tavÈcariyena katan”ti vutte tuÓhÊbh|to
adhivÈseti, Èsa~kanÊyo hoti. TasmÈ manopadosaÑ akatvÈ avaÓÓo
nibbeÔhetabbo. “OÔÔhosi goÓosÊ”ti-ÈdinÈ1 pana nayena dasahi akkosavatth|hi
akkosantaÑ puggalaÑ ajjhupekkhitvÈ adhivÈsanakhantiyeva tattha kÈtabbÈ.
6. EvaÑ avaÓÓabh|miyaÑ tÈdilakkhaÓaÑ dassetvÈ idÈni
vaÓÓabh|miyaÑ dassetuÑ “mamaÑ vÈ bhikkhave pare vaÓÓaÑ
bhÈseyyun”ti-ÈdimÈha. Tattha pareti ye keci pasannÈ devamanussÈ.
Œnandanti etenÈti Œnando, pÊtiyÈ etaÑ adhivacanaÑ. Sumanassa bhÈvo
somanassaÑ, cetasikasukhassetaÑ adhivacanaÑ. UppilÈvino2 bhÈvo
uppilÈvitattaÑ. Kassa uppilÈvitattanti? Cetasoti, uddhaccÈvahÈya
uppilÈpanapÊtiyÈ etaÑ adhivacanaÑ. IdhÈpi3 dvÊhi padehi
sa~khÈrakkhandho, ekena vedanÈkkhandho vutto.
EvaÑ paÔhamanayena uppilÈvitattaÑ nivÈretvÈ dutiyena tattha
ÈdÊnavaÑ dassento “tatra ce tumhe assathÈ”ti-ÈdimÈha. IdhÈpi tumhaÑ
yevassa tena antarÈyoti tena uppilÈvitattena tumhÈkaÑyeva
______________________________________________________________
2. UbbillÈvino (SÊ, SyÈ)
3. Iti idhÈpi (SyÈ)
54
DÊghanikÈya
paÔhamajjhÈnÈdÊnaÑ antarÈyo bhaveyyÈti1 attho veditabbo. KasmÈ panetaÑ
vuttaÑ. Nanu BhagavatÈ–
“Buddho’ti kittayantassa, kÈye2 bhavati yÈ pÊti.
Varameva hi sÈ pÊti. kasiÓenÈpi JambudÊpassa.
‘Dhammo’ti kittayantassa -pa- kasiÓenÈpi JambudÊpassa.
‘SaÑgho’ti kittayantassa, kÈye2 bhavati yÈ pÊti.
Varameva hi sÈ pÊti, kasiÓenÈpi JambudÊpassÈ”ti ca.
“Ye bhikkhave Buddhe pasannÈ, agge te pasannÈ”ti * ca evamÈdÊhi
anekasatehi suttehi ratanattaye pÊtisomanassameva vaÓÓitanti? SaccaÑ
vaÓÓitaÑ, taÑ pana nekkhammanissitaÑ. Idha “amhÈkaÑ Buddho,
amhÈkaÑ dhammo”ti-ÈdinÈ3 nayena Èyasmato Channassa uppannasadisaÑ
gehassitaÑ pÊtisomanassaÑ adhippetaÑ. IdaÒhi jhÈnÈdipaÔilÈbhÈya
antarÈyakaraÑ hoti. TenevÈyasmÈ Channopi yÈva Buddho na parinibbÈyi,
tÈva visesaÑ nibbattetuÑ nÈsakkhi, parinibbÈnakÈle paÒÒattena pana
brahmadaÓÉena tajjito taÑ pÊtisomanassaÑ pahÈya visesaÑ nibbattesi.
TasmÈ antarÈyakaraÑyeva sandhÈya idaÑ vuttanti veditabbaÑ. AyaÒhi
lobhasahagatÈ4 pÊti, lobho ca kodhasadisova. YathÈha–
“Luddho atthaÑ na jÈnÈti, luddho dhammaÑ na passati.
AndhaÑtamaÑ tadÈ hoti, yaÑ lobho sahate naraÑ.
Anatthajanano lobho, lobho cittappakopano5.
Bhayamantarato jÈtaÑ, taÑ jano nÈvabujjhatÊ”ti6.
TatiyavÈro pana idha anÈgatopi atthato ÈgatoyevÈti veditabbo. Yatheva
hi kuddho, evaÑ luddhopi atthaÑ na jÈnÈtÊti.
PaÔipajjitabbÈkÈradassanavÈre panÈyaÑ yojanÈ–“tumhÈkaÑ SatthÈ
sabbaÒÒ| ArahaÑ SammÈsambuddho, dhammo svakkhÈto, saÑgho
suppaÔipanno”ti-ÈdÊni sutvÈ na tuÓhÊ bhavitabbaÑ, evaÑ pana
paÔijÈnitabbaÑ “itipetaÑ
______________________________________________________________
1. AssÈti (SÊ, SyÈ)
2. Yassa kÈye (SÊ, SyÈ)
* AÑ 1. 343; Khu 1. 254 piÔÔhesu.
3. AmhÈkaÑ saÑghoti-ÈdinÈ (Ka)
4. RÈgasahagatÈ (SÊ, Ka)
5. Cittapalujjano (SyÈ)
6. AÑ 2. 471; Khu 1. 252; Khu 7. 12; Khu 8. 251 piÔÔhesu.
55
bh|taÑ, yaÑ tumhehi vuttaÑ, taÑ iminÈpi kÈraÓena bh|taÑ, iminÈpi
kÈraÓena tacchaÑ. So hi BhagavÈ itipi ArahaÑ, itipi SammÈsambuddho.
Dhammo itipi svakkhÈto, itipi sandiÔÔhiko. SaÑgho itipi suppaÔipanno, itipi
ujuppaÔipanno”ti. “TvaÑ sÊlavÈ”ti pucchitenÈpi sace sÊlavÈ,
“sÊlavÈhamasmÊ”ti paÔijÈnitabbameva. “TvaÑ paÔhamassa jhÈnassa lÈbhÊ -paarahÈ”ti puÔÔhenÈpi sabhÈgÈnaÑ bhikkh|naÑyeva paÔijÈnitabbaÑ. EvaÒhi
pÈpicchatÈ ceva parivajjitÈ hoti, sÈsanassa ca amoghatÈ dÊpitÈ hotÊti. SesaÑ
vuttanayeneva veditabbaÑ.
C|ÄasÊlavaÓÓanÈ
7. AppamattakaÑ kho panetaÑ bhikkhaveti ko1 anusandhi? IdaÑ
suttaÑ dvÊhi padehi ÈbaddhaÑ2 vaÓÓena ca avaÓÓena ca. Tattha avaÓÓo
“itipetaÑ abh|taÑ, itipetaÑ atacchan”ti ettheva udakantaÑ patvÈ aggi viya
nivatto. VaÓÓo pana “bh|taÑ bh|tato paÔijÈnitabbaÑ ‘itipetaÑ bh|tan’ti”
evaÑ anuvattatiyeva. So pana duvidho Brahmadattena bhÈsitavaÓÓo ca
bhikkhusaÑghena “acchariyaÑ Èvuso”ti-ÈdinÈ nayena ÈraddhavaÓÓo ca.
Tesu bhikkhusaÑghena vuttavaÓÓassa upari suÒÒatÈpakÈsane anusandhiÑ
dassessati. Idha pana Brahmadattena vuttavaÓÓassa anusandhiÑ dassetuÑ
“appamattakaÑ kho panetaÑ bhikkhave”ti desanÈ ÈraddhÈ.
Tattha appamattakanti parittassa nÈmaÑ. Oramattakanti tasseva
vevacanaÑ. MattÈti vuccati pamÈÓaÑ. AppaÑ mattÈ etassÈti appamattakaÑ.
OraÑ mattÈ etassÈti oramattakaÑ. SÊlameva sÊlamattakaÑ. IdaÑ vuttaÑ
hoti–appamattakaÑ kho panetaÑ bhikkhave oramattakaÑ sÊlamattakaÑ
nÈma, yena “TathÈgatassa vaÓÓaÑ vadÈmÊ”ti ussÈhaÑ katvÈpi vaÓÓaÑ
vadamÈno puthujjano vadeyyÈti. Tattha siyÈ, nanu idaÑ sÊlaÑ nÈma yogino
aggavibh|sanaÑ. YathÈhu porÈÓÈ–
“SÊlaÑ yogissa’la~kÈro, sÊlaÑ yogissa maÓÉanaÑ.
SÊlehi’la~kato3 yogÊ, maÓÉane aggataÑ gato”ti.
______________________________________________________________
1. KÈ (SyÈ)
2. ŒraddhaÑ (SyÈ)
3. SÊlehala~kato (SÊ)
56
DÊghanikÈya
BhagavatÈpi ca anekesu suttasatesu sÊlaÑ mahantameva katvÈ kathitaÑ.
YathÈha “Èka~kheyya ce bhikkhave bhikkhu ‘sabrahmacÈrÊnaÑ piyo cassaÑ
manÈpo ca garu ca bhÈvanÊyo cÈ’ti, sÊlesvevassa parip|rakÈrÊ”ti1 ca.
“KikÊva aÓÉaÑ camarÊva vÈladhiÑ,
PiyaÑva puttaÑ nayanaÑva ekakaÑ.
Tatheva sÊlaÑ anurakkhamÈnÈ,
SupesalÈ hotha sadÈ sagÈravÈ”ti * ca.
“Na pupphagandho paÔivÈtameti,
Na candanaÑ taggaramallikÈ2 vÈ.
SataÒca gandho paÔivÈtameti,
SabbÈ disÈ sappuriso pavÈyati.
CandanaÑ tagaraÑ vÈpi, uppalaÑ atha vassikÊ.
EtesaÑ gandhajÈtÈnaÑ, sÊlagandho anuttaro.
Appamatto ayaÑ gandho, yvÈyaÑ tagaracandanaÑ3.
Yo ca sÊlavataÑ gandho, vÈti devesu uttamo.
TesaÑ sampannasÊlÈnaÑ, appamÈdavihÈrinaÑ.
SammadaÒÒÈ vimuttÈnaÑ, mÈro maggaÑ na vindatÊ”ti ca.
“SÊle patiÔÔhÈya naro sapaÒÒo, cittaÑ paÒÒaÒca bhÈvayaÑ.
ŒtÈpÊ nipako bhikkhu, so imaÑ vijaÔaye jaÔan”ti4 ca.
“SeyyathÈpi bhikkhave ye keci bÊjagÈmabh|tagÈmÈ vuÉÉhiÑ vir|ÄhiÑ
vepullaÑ Èpajjanti, sabbe te pathaviÑ nissÈya pathaviyaÑ patiÔÔhÈya
evamete bÊjagÈmabh|tagÈmÈ vuÉÉhiÑ vir|ÄhiÑ vepullaÑ Èpajjanti,
evameva kho bhikkhave bhikkhu sÊlaÑ nissÈya sÊle patiÔÔhÈya satta
bojjha~ge bhÈvento satta bojjha~ge bahulÊkaronto vuÉÉhiÑ vir|ÄhiÑ
vepullaÑ pÈpuÓÈti dhammes|”ti5 ca evaÑ aÒÒÈnipi anekÈni suttÈni
daÔÔhabbÈni. Evamanekesu suttasatesu sÊlaÑ mahantameva katvÈ kathitaÑ.
TaÑ
______________________________________________________________
* Visuddhi 1. 34 piÔÔhepi.
2. TagaramallikÈ (bah|su) Khu 1. 21; AÑ 1. 227; Khu 11. 317 piÔÔhesu.
3. TagaracandanÊ (SÊ, SyÈ, I)
5. SaÑ 3. 119 BÊjasuttaÑ, taÒca 43 piÔÔhe viya daÔÔhabbaÑ.
57
kasmÈ imasmiÑ ÔhÈne “appamattakan”ti ÈhÈti? Upari guÓe upanidhÈya.
SÊlaÒhi samÈdhiÑ na pÈpuÓÈti, samÈdhi paÒÒaÑ na pÈpuÓÈti, tasmÈ
uparimaÑ upanidhÈya heÔÔhimaÑ oramattakaÑ nÈma hoti. KathaÑ sÊlaÑ
samÈdhiÑ na pÈpuÓÈti? BhagavÈ hi abhisambodhito sattame saÑvacchare
SÈvatthinagaradvÈre kaÓÉambarukkham|le dvÈdasayojane ratanamaÓÉape
yojanappamÈÓe ratanapalla~ke nisÊditvÈ tiyojanike dibbasetacchatte
dhÈriyamÈne dvÈdasayojanÈya parisÈya attÈdÈnaparidÊpanaÑ
titthiyamaddanaÑ “uparimakÈyato aggikkhandho pavattati, heÔÔhimakÈyato
udakadhÈrÈ pavattati -pa- ekekalomak|pato aggikkhandho pavattati,
ekekalomak|pato udakadhÈrÈ pavattati, channaÑ vaÓÓÈnan”tiÈdinayappavattaÑ YamakapÈÔihÈriyaÑ dasseti. Tassa suvaÓÓavaÓÓasarÊrato
suvaÓÓavaÓÓÈ rasmiyo uggantvÈ yÈva bhavaggÈ gacchanti,
sakaladasasahassacakkavÈÄassa ala~karaÓakÈlo viya hoti, dutiyÈ dutiyÈ
rasmiyo purimÈya purimÈya yamakayamakÈ viya1 ekakkhaÓe viya
pavattanti.
DvinnaÒca cittÈnaÑ ekakkhaÓe pavatti nÈma natthi. BuddhÈnaÑ pana
BhagavantÈnaÑ bhava~gaparivÈsassa lahukatÈya, paÒcahÈkÈrehi
ÈciÓÓavasitÈya ca tÈ ekakkhaÓe viya pavattanti. TassÈ tassÈ pana rasmiyÈ
ÈvajjanaparikammÈdhiÔÔhÈnÈni visuÑ visuÑyeva.
NÊlarasmi-atthÈya hi BhagavÈ nÊlakasiÓaÑ samÈpajjati, pÊtarasmiatthÈya pÊtakasiÓaÑ, lohita-odÈtarasmi-atthÈya lohita odÈtakasiÓaÑ,
aggikkhandhatthÈya tejokasiÓaÑ, udakadhÈratthÈya ÈpokasiÓaÑ samÈpajjati.
SatthÈ ca~kamati, nimmito tiÔÔhati vÈ nisÊdati vÈ seyyaÑ vÈ kappetÊti2
sabbaÑ vitthÈretabbaÑ. Ettha ekampi sÊlassa kiccaÑ natthi, sabbaÑ
samÈdhikiccameva. EvaÑ sÊlaÑ samÈdhiÑ na pÈpuÓÈti.
YaÑ pana BhagavÈ kappasatasahassÈdhikÈni cattÈri asa~khyeyyÈni
pÈramiyo p|retvÈ ek|natiÑsavassakÈle cakka vattisirÊnivÈsabh|tÈ bhavanÈ
nikkhamma AnomÈnadÊtÊre pabbajitvÈ chabbassÈni padhÈnayogaÑ katvÈ
visÈkhapuÓÓamÈyaÑ UruvelagÈme SujÈtÈya dinnaÑ pakkhittadibbojaÑ
madhupÈyÈsaÑ paribhuÒjitvÈ sÈyanhasamaye dakkhiÓuttarena
BodhimaÓÉaÑ
______________________________________________________________
1. PurimayamakÈ viya(Ka)
DÊghanikÈya
58
pavisitvÈ assatthadumarÈjÈnaÑ tikkhattuÑ padakkhiÓaÑ katvÈ
pubbuttarabhÈge Ôhito tiÓasanthÈraÑ santharitvÈ tisandhipalla~kaÑ ÈbhujitvÈ
catura~gasamannÈgataÑ mettÈkammaÔÔhÈnaÑ pubba~gamaÑ katvÈ
vÊriyÈdhiÔÔhÈnaÑ adhiÔÔhÈya cuddasahatthapalla~kavaragato suvaÓÓapÊÔhe
ÔhapitaÑ1 rajatakkhandhaÑ viya paÒÒÈsahatthaÑ bodhikkhandhaÑ piÔÔhito
katvÈ upari maÓichattena viya bodhisÈkhÈya dhÈriyamÈno suvaÓÓavaÓÓe
cÊvare pavÈÄasadisesu bodhi-a~kuresu patamÈnesu s|riye atthaÑ
upagacchante mÈrabalaÑ vidhamitvÈ paÔhamayÈme pubbenivÈsaÑ
anussaritvÈ majjhimayÈme dibbacakkhuÑ visodhetvÈ pacc|sakÈle
sabbabuddhÈnamÈciÓÓe paccayÈkÈre ÒÈÓaÑ otÈretvÈ
ÈnÈpÈnacatutthajjhÈnaÑ nibbattetvÈ tadeva pÈdakaÑ katvÈ vipassanaÑ
vaÉÉhetvÈ maggapaÔipÈÔiyÈ adhigatena catutthamaggena sabbakilese
khepetvÈ sabbabuddhaguÓe paÔivijjhi, idamassa paÒÒÈkiccaÑ. EvaÑ
samÈdhi paÒÒaÑ na pÈpuÓÈti.
Tattha yathÈ hatthe udakaÑ pÈtiyaÑ udakaÑ na pÈpuÓÈti, pÈtiyaÑ
udakaÑ ghaÔe udakaÑ na pÈpuÓÈti, ghaÔe udakaÑ kolambe udakaÑ na
pÈpuÓÈti, kolambe udakaÑ cÈÔikaÑ udakaÑ na pÈpuÓÈti, cÈÔiyaÑ udakaÑ
mahÈkumbhiyaÑ udakaÑ na pÈpuÓÈti, mahÈkumbhiyaÑ udakaÑ kusobbhe
udakaÑ na pÈpuÓÈti, kusobbhe udakaÑ kandare udakaÑ na pÈpuÓÈti,
kandare udakaÑ kunnadiyaÑ udakaÑ na pÈpuÓÈti, innadiyaÑ udakaÑ
paÒcamahÈnadiyaÑ udakaÑ na pÈpuÓÈti, paÒcamahÈnadiyaÑ udakaÑ
cakkavÈÄamahÈsamudde udakaÑ na pÈpuÓÈti, cakkavÈÄamahÈsamudde
udakaÑ SinerupÈdake mahÈsamudde udakaÑ na pÈpuÓÈti. PÈtiyaÑ udakaÑ
upanidhÈya hatthe udakaÑ parittaÑ -pa- sinerupÈdakamahÈsamudde udakaÑ
upanidhÈya cakkavÈÄamahÈsamudde udakaÑ parittaÑ2. Iti upar|pari
udakaÑ bahukaÑ upÈdÈya heÔÔhÈ heÔÔhÈ udakaÑ parittaÑ hoti.
Evameva upari upari guÓe upÈdÈya heÔÔhÈ heÔÔhÈ sÊlaÑ appamattakaÑ
oramattakanti veditabbaÑ. TenÈha “appamattakaÑ kho panetaÑ bhikkhave
oramattakaÑ sÊlamattakan”ti.
Yena puthujjanoti ettha–
“Duve puthujjanÈ vuttÈ, BuddhenÈdiccabandhunÈ.
Andho puthujjano eko, kalyÈÓeko puthujjano”ti3.
______________________________________________________________
1. ®hitaÑ (SyÈ)
2. Parittanti (SÊ, SyÈ)
3. Ma-®Ôha 1. 22; AÑ-®Ôha 1. 47; PaÔisaÑ-®Ôha 2. 51; Abhi-®Ôha 1. 384; Itivuttaka-®Ôha
78 piÔÔhesupi.
59
Tattha yassa khandhadhÈtu-ÈyatanÈdÊsu
uggahaparipucchÈsavanadhÈraÓapaccavekkhaÓÈni natthi, ayaÑ
andhaputhujjano. Yassa tÈni atthi, so kalyÈÓaputhujjano. Duvidhopi
panesa–
Puth|naÑ jananÈdÊhi, kÈraÓehi puthujjano.
PuthujjanantogadhattÈ, puthuvÈyaÑ jano iti.
So hi puth|naÑ nÈnappakÈrÈnaÑ kilesÈdÊnaÑ jananÈdÊhi kÈraÓehi
puthujjano. YathÈha–
“Puthu1 kilese janentÊti puthujjanÈ, puthu avihatasakkÈyadiÔÔhikÈti
puthujjanÈ, puthu satthÈrÈnaÑ mukhullokikÈti puthujjanÈ, puthu sabbagatÊhi
avuÔÔhitÈti puthujjanÈ, puthu nÈnÈbhisa~khÈre abhisa~kharontÊti puthujjanÈ,
puthu nÈnÈ-oghehi vuyhanti, puthu nÈnÈsantÈpehi santappanti, puthu
pariÄÈhehi pariÉayhanti, puthu paÒcasu kÈmaguÓesu rattÈ giddhÈ gathitÈ2
mucchitÈ ajjhosannÈ3 laggÈ laggitÈ palibuddhÈti puthujjanÈ, puthu paÒcahi
nÊvaraÓehi ÈvutÈ nivutÈ ovutÈ4 pihitÈ paÔicchannÈ paÔikujjitÈti puthujjanÈ”ti.
Puth|naÑ vÈ gaÓanapathamatÊtÈnaÑ ariyadhammaparammukhÈnaÑ
nÊcadhammasamÈcÈrÈnaÑ janÈnaÑ antogadhattÈti puthujjano, puthu vÈ
ayaÑ visuÑyeva sa~khyaÑ gato, visaÑsaÔÔho sÊlasutÈdiguÓayuttehi ariyehi
janehÊti puthujjanoti.
* TathÈgatassÈti aÔÔhahi kÈraÓehi BhagavÈ TathÈgato–tathÈ Ègatoti
TathÈgato, tathÈ gatoti TathÈgato, tathalakkhaÓaÑ Ègatoti TathÈgato,
tathadhamme yÈthÈvato abhisambuddhoti TathÈgato, tathadassitÈya
TathÈgato, tathavÈditÈya TathÈgato, tathÈkÈritÈya TathÈgato,
abhibhavanaÔÔhena TathÈgatoti.
KathaÑ BhagavÈ tathÈ Ègatoti TathÈgato? YathÈ sabbalokahitÈya
ussukkamÈpannÈ purimakÈ SammÈsambuddhÈ ÈgatÈ, yathÈ VipassÊ BhagavÈ
Ègato, yathÈ SikhÊ BhagavÈ, yathÈ Vessabh| BhagavÈ, yathÈ Kakusandho
BhagavÈ, yathÈ KoÓÈgamano BhagavÈ, yathÈ Kassapo BhagavÈ Ègatoti5.
KiÑ vuttaÑ hoti–yena abhinÊhÈrena
______________________________________________________________
1. Puth| (SyÈ)
2. GadhitÈ (SyÈ, Ka)
3. AjjhopannÈ (Ka)
4. OphuÔÈ(Ka)
* Ma-®Ôha 1. 47; AÑ-®Ôha 1. 80; UdÈna-®Ôha-113; Itivuttaka-®Ôha-111;
TheragÈthÈ-®Ôha 1. 42; BuddhavaÑsa-®Ôha 18; MahÈniddesa-®Ôha 153 piÔÔhesupi.
5. Œgato (SÊ)
60
DÊghanikÈya
ete Bhagavanto ÈgatÈ, teneva amhÈkampi BhagavÈ Ègato. Atha vÈ yathÈ
VipassÊ BhagavÈ -pa- yathÈ Kassapo BhagavÈ dÈnapÈramiÑ p|retvÈ,
sÊlanekkhammapaÒÒÈvÊriyakhantisacca-adhiÔÔhÈnamettÈ-upekkhÈpÈramiÑ
p|retvÈ imÈ dasa pÈramiyo dasa upapÈramiyo dasa paramatthapÈramiyoti
samatiÑsa pÈramiyo p|retvÈ a~gapariccÈgaÑ
nayanadhanarajjaputtadÈrapariccÈganti1 ime paÒca mahÈpariccÈge
pariccajitvÈ pubbayogapubbacariyadhammakkhÈnaÒÈtatthacariyÈdayo
p|retvÈ BuddhicariyÈya2 koÔiÑ patvÈ Ègato, tathÈ amhÈkampi BhagavÈ
Ègato. Atha vÈ yathÈ VipassÊ BhagavÈ -pa- Kassapo BhagavÈ cattÈro
satipaÔÔhÈne cattÈro sammappadhÈne cattÈro iddhipÈde paÒcindriyÈni paÒca
balÈni satta bojjha~ge ariyaÑ aÔÔha~gikaÑ maggaÑ bhÈvetvÈ br|hetvÈ
Ègato, tathÈ amhÈkampi BhagavÈ Ègato evaÑ tathÈ Ègatoti TathÈgato.
Yatheva lokamhi vipassi-Èdayo,
SabbaÒÒubhÈvaÑ munayo idhÈgatÈ.
TathÈ ayaÑ sakyamunÊpi Ègato,
TathÈgato vuccati tena cakkhumÈti.
EvaÑ tathÈ Ègatoti TathÈgato. (1)
KathaÑ tathÈ gatoti TathÈgato? YathÈ sampatijÈto VipassÊ BhagavÈ
gato -pa- Kassapo BhagavÈ gato.
KathaÒca so BhagavÈ gato? So hi sampatijÈtova samehi pÈdehi
pathaviyaÑ patiÔÔhÈya uttarÈbhimukho3 sattapadavÊtihÈrena gato. YathÈha
“sampatijÈto kho Œnanda bodhisatto samehi pÈdehi patiÔÔhahitvÈ
uttarÈbhimukho sattapadavÊtihÈrena gacchati setamhi chatte anuhÊramÈne4,
sabbÈ ca disÈ anuviloketi, ÈsabhiÑ vÈcaÑ5 bhÈsati ‘aggohamasmi lokassa,
jeÔÔhohamasmi lokassa, seÔÔhohamasmi lokassa, ayamantimÈ jÈti, natthi dÈni
punabbhavo’ti”.
______________________________________________________________
1. DhanaputtadÈrajÊvitapariccÈganti (SyÈ)
3. Uttarenamukho (DÊ 2. 13 piÔÔhe.)
5. ŒsabhiÒca vÈcaÑ (SÊ), Èsabhi vÈcaÑ (SyÈ)
2. BuddhacariyÈya (SyÈ)
4. AnudhÈriyamÈne (SyÈ, Ka)
61
TaÒcassa gamanaÑ tathaÑ ahosi avitathaÑ anekesaÑ
visesÈdhigamÈnaÑ pubbanimittabhÈvena. YaÒhi so sampatijÈtova samehi
pÈdehi patiÔÔhahi, idamassa caturiddhipÈdapaÔilÈbhassa pubbanimittaÑ.
UttarÈbhimukhabhÈvo pana sabbalokuttarabhÈvassa pubbanimittaÑ.
SattapadavÊtihÈro sattabojjha~garatanapaÔilÈbhassa.
“SuvaÓÓadaÓÉÈ vÊtipatanti cÈmarÈ”ti ettha vuttacÈmarukkhepo pana
sabbatitthiyanimmathanassa1.
SetacchattadhÈraÓaÑ arahattavimuttivaravimalasetacchattapaÔilÈbhassa,
Sattamapad|pari ÔhatvÈ sabbadisÈnuvilokanaÑ
sabbaÒÒutÈnÈvaraÓaÒÈÓapaÔi- lÈbhassa,
ŒsabhivÈcÈbhÈsanaÑ appaÔivattiyavaradhammacakkappavattanassa
pubbanimittaÑ.
TathÈ ayaÑ BhagavÈpi gato. TaÒcassa gamanaÑ tathaÑ ahosi avitathaÑ
tesaÑyeva visesÈdhigamÈnaÑ pubbanimittabhÈvena.
TenÈhu porÈÓÈ–
“MuhuttajÈtova GavampatÊ yathÈ,
Samehi pÈdehi phusÊ vasundharaÑ.
So vikkamÊ satta padÈni Gotamo,
SetaÒca chattaÑ anudhÈrayuÑ mar|.
GantvÈna so satta padÈni Gotamo,
DisÈ vilokesi samÈ samantato.
AÔÔha~gupetaÑ giramabbhudÊrayi,
SÊho yathÈ pabbatamuddhaniÔÔhito”ti.
EvaÑ tathÈ gatoti TathÈgato.
Atha vÈ yathÈ VipassÊ BhagavÈ -pa- yathÈ Kassapo BhagavÈ, ayampi
BhagavÈ tatheva nekkhammena kÈmacchandaÑ pahÈya gato, abyÈpÈdena
byÈpÈdaÑ, ÈlokasaÒÒÈya thinamiddhaÑ, avikkhepena uddhaccakukkuccaÑ,
dhammavavatthÈnena vicikicchaÑ pahÈya gato2, ÒÈÓena avijjaÑ padÈletvÈ3
______________________________________________________________
1. Nimmaddanassa (Ka)
2. PahÈya (Ka)
3. PadÈletvÈ gato (SÊ, SyÈ, Ka)
62
DÊghanikÈya
pÈmojjena aratiÑ vinodetvÈ, paÔhamajjhÈnena nÊvaraÓakavÈÔaÑ ugghÈÔetvÈ,
dutiyajjhÈnena vitakkavicÈraÑ v|pasametvÈ, tatiyajjhÈnena pÊtiÑ virÈjetvÈ1,
catutthajjhÈnena sukhadukkhaÑ pahÈya, ÈkÈsÈnaÒcÈyatanasamÈpattiyÈ
r|pasaÒÒÈpaÔighasaÒÒÈnÈnattasaÒÒÈyo samatikkamitvÈ,
viÒÒÈÓaÒcÈyatanasamÈpattiyÈ ÈkÈsÈnaÒcÈyatanasaÒÒaÑ,
ÈkiÒcaÒÒÈyatanasamÈpattiyÈ viÒÒÈÓaÒcÈyatanasaÒÒaÑ,
nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanasamÈpattiyÈ ÈkiÒcaÒÒÈyatanasaÒÒaÑ
samatikkamitvÈ gato.
AniccÈnupassanÈya niccasaÒÒaÑ pahÈya, dukkhÈnupassanÈya
sukhasaÒÒaÑ, anattÈnupassanÈya attasaÒÒaÑ, nibbidÈnupassanÈya nandiÑ,
virÈgÈnupassanÈya rÈgaÑ, nirodhÈnupassanÈya samudayaÑ,
paÔinissaggÈnupassanÈya ÈdÈnaÑ, khayÈnupassanÈya ghanasaÒÒaÑ,
vayÈnupassanÈya Èy|hanaÑ, vipariÓÈmÈnupassanÈya dhuvasaÒÒaÑ,
animittÈnupassanÈya nimittaÑ2 appaÓihitÈnupassanÈya paÓidhiÑ,
suÒÒatÈnupassanÈya abhinivesaÑ, adhipaÒÒÈdhammavipassanÈya
sÈrÈdÈnÈbhinivesaÑ, yathÈbh|taÒÈÓadassanena sammohÈbhinivesaÑ,
ÈdÊnavÈnupassanÈya ÈlayÈbhinivesaÑ, paÔisa~khÈnupassanÈya
appaÔisa~khaÑ, vivaÔÔÈnupassanÈya saÑyogÈbhinivesaÑ, sotÈpattimaggena
diÔÔhekaÔÔhe kilese bhaÒjitvÈ3, sakadÈgÈmimaggena oÄÈrike kilese pahÈya,
anÈgÈmimaggena aÓusahagate kilese samugghÈÔetvÈ, arahattamaggena
sabbakilese samucchinditvÈ gato, evampi tathÈ gatoti TathÈgato. (2)
KathaÑ tathalakkhaÓaÑ Ègatoti TathÈgato? PathavÊdhÈtuyÈ
kakkhaÄattalakkhaÓaÑ tathÈ avitathaÑ, ÈpodhÈtuyÈ paggharaÓalakkhaÓaÑ,
tejodhÈtuyÈ uÓhattalakkhaÓaÑ, vÈyodhÈtuyÈ vitthambhanalakkhaÓaÑ
ÈkÈsadhÈtuyÈ asamphuÔÔhalakkhaÓaÑ, viÒÒÈÓadhÈtuyÈ vijÈnanalakkhaÓaÑ.
R|passa ruppanalakkhaÓaÑ, vedanÈya vedayitalakkhaÓaÑ, saÒÒÈya
saÒjÈnanalakkhaÓaÑ, sa~khÈrÈnaÑ abhisa~kharaÓalakkhaÓaÑ, viÒÒÈÓassa
vijÈnanalakkhaÓaÑ.
______________________________________________________________
1. VirajjitvÈ (SyÈ)
2. NimittasaÒÒaÑ (SÊ, SyÈ), nimittaÑ saÒÒaÑ (Ka) passa Khu 9. 44
PaÔisambhidÈmagge.
3. BhajitvÈ (SyÈ)
63
Vitakkassa abhiniropanalakkhaÓaÑ, vicÈrassa anumajjanalakkhaÓaÑ,
pÊtiyÈ pharaÓalakkhaÓaÑ, sukhassa sÈtalakkhaÓaÑ, cittekaggatÈya
avikkhepalakkhaÓaÑ, phassassa phusanalakkhaÓaÑ.
Saddhindriyassa adhimokkhalakkhaÓaÑ, vÊriyindriyassa
paggahalakkhaÓaÑ, satindriyassa upaÔÔhÈnalakkhaÓaÑ, samÈdhindriyassa
avikkhepalakkhaÓaÑ, paÒÒindriyassa pajÈnanalakkhaÓaÑ.
SaddhÈbalassa assaddhiye akampiyalakkhaÓaÑ, vÊriyabalassa kosajje,
satibalassa muÔÔhassacce, samÈdhibalassa uddhacce, paÒÒÈbalassa avijjÈya
akampiyalakkhaÓaÑ.
Satisambojjha~gassa upaÔÔhÈnalakkhaÓaÑ,
dhammavicayasambojjha~gassa pavicayalakkhaÓaÑ, vÊriyasambojjha~gassa
paggahalakkhaÓaÑ, pÊtisambojjha~gassa pharaÓalakkhaÓaÑ,
passaddhisambojjha~gassa v|pasamalakkhaÓaÑ, samÈdhisambojjha~gassa
avikkhepalakkhaÓaÑ, upekkhÈsambojjha~gassa paÔisa~khÈnalakkhaÓaÑ.
SammÈdiÔÔhiyÈ dassanalakkhaÓaÑ, sammÈsa~kappassa
abhiniropanalakkhaÓaÑ, sammÈvÈcÈya pariggahalakkhaÓaÑ,
sammÈkammantassa samuÔÔhÈnalakkhaÓaÑ1, sammÈ-ÈjÊvassa
vodÈnalakkhaÓaÑ, sammÈvÈyÈmassa paggahalakkhaÓaÑ, sammÈsatiyÈ
upaÔÔhÈnalakkhaÓaÑ, sammÈsamÈdhissa avikkhepalakkhaÓaÑ.
AvijjÈya aÒÒÈÓalakkhaÓaÑ, sa~khÈrÈnaÑ cetanÈlakkhaÓaÑ, viÒÒÈÓassa
vijÈnanalakkhaÓaÑ, nÈmassa namanalakkhaÓaÑ, r|passa
ruppanalakkhaÓaÑ, saÄÈyatanassa ÈyatanalakkhaÓaÑ, phassassa
phusanalakkhaÓaÑ, vedanÈya vedayitalakkhaÓaÑ, taÓhÈya hetulakkhaÓaÑ,
upÈdÈnassa gahaÓalakkhaÓaÑ, bhavassa Èy|hanalakkhaÓaÑ, jÈtiyÈ
nibbattilakkhaÓaÑ, jarÈya jÊraÓalakkhaÓaÑ, maraÓassa cutilakkhaÓaÑ.
DhÈt|naÑ suÒÒatÈlakkhaÓaÑ, ÈyatanÈnaÑ ÈyatanalakkhaÓaÑ,
satipaÔÔhÈnÈnaÑ upaÔÔhÈnalakkhaÓaÑ, sammappadhÈnÈnaÑ
padahanalakkhaÓaÑ, iddhipÈdÈnaÑ ijjhanalakkhaÓaÑ, indriyÈnaÑ
adhipatilakkhaÓaÑ, balÈnaÑ akampiyalakkhaÓaÑ, bojjha~gÈnaÑ
niyyÈnalakkhaÓaÑ, maggassa hetulakkhaÓaÑ.
______________________________________________________________
1. SamuÔÔhÈpanalakkhaÓaÑ (Ka) AÑ-®Ôha 1. 83 piÔÔhe passitabbaÑ.
DÊghanikÈya
64
SaccÈnaÑ tathalakkhaÓaÑ, samathassa avikkhepalakkhaÓaÑ,
vipassanÈya anupassanÈlakkhaÓaÑ, samathavipassanÈnaÑ
ekarasalakkhaÓaÑ, yuganaddhÈnaÑ anativattanalakkhaÓaÑ.
SÊlavisuddhiyÈ saÑvaralakkhaÓaÑ, cittavisuddhiyÈ
avikkhepalakkhaÓaÑ, diÔÔhivisuddhiyÈ dassanalakkhaÓaÑ.
Khaye ÒÈÓassa samucchedanalakkhaÓaÑ1, anuppÈde ÒÈÓassa
passaddhilakkhaÓaÑ.
Chandassa m|lalakkhaÓaÑ, manasikÈrassa samuÔÔhÈpanalakkhaÓaÑ,
phassassa samodhÈnalakkhaÓaÑ, vedanÈya samosaraÓalakkhaÓaÑ,
samÈdhissa pamukhalakkhaÓaÑ, satiyÈ ÈdhipateyyalakkhaÓaÑ, paÒÒÈya
tatuttariyalakkhaÓaÑ2, vimuttiyÈ sÈralakkhaÓaÑ, amatogadhassa nibbÈnassa
pariyosÈnalakkhaÓaÑ tathaÑ avitathaÑ. EtaÑ tathalakkhaÓaÑ ÒÈÓagatiyÈ
Ègato avirajjhitvÈ patto anuppattoti TathÈgato. EvaÑ tathalakkhaÓaÑ Ègatoti
TathÈgato. (3)
KathaÑ tathadhamme yÈthÈvato abhisambuddhoti TathÈgato?
TathadhammÈ nÈma cattÈri ariyasaccÈni. YathÈha “cattÈrimÈni bhikkhave
tathÈni avitathÈni anaÒÒathÈni. KatamÈni cattÈri? “IdaÑ dukkhan”ti
bhikkhave tathametaÑ avitathametaÑ anaÒÒathametan”ti3 vitthÈro. TÈni ca
BhagavÈ abhisambuddho, tasmÈ tathÈnaÑ dhammÈnaÑ abhisambuddhattÈ
TathÈgatoti vuccati. Abhisambuddhattho hettha gatasaddo.
Api ca jarÈmaraÓassa jÈtipaccayasambh|tasamudÈgataÔÔho tatho
avitatho anaÒÒatho -pasa~khÈrÈnaÑ avijjÈpaccayasambh|tasamudÈgataÔÔho
tatho avitatho anaÒÒatho -pa- tathÈ avijjÈya sa~khÈrÈnaÑ paccayaÔÔho,
sa~khÈrÈnaÑ viÒÒÈÓassa paccayaÔÔho -pa- jÈtiyÈ jarÈmaraÓassa paccayaÔÔho
tatho avitatho anaÒÒatho. TaÑ sabbaÑ BhagavÈ abhisambhuddho. TasmÈpi
tathÈnaÑ dhammÈnaÑ abhisambuddhattÈ TathÈgatoti vuccati. EvaÑ
tathadhamme yÈthÈvato abhisambuddhoti TathÈgato. (4)
KathaÑ tathadassitÈya TathÈgato? BhagavÈ yaÑ sadevake loke -pasadevamanussÈya aparimÈÓÈsu lokadhÈt|su
______________________________________________________________
1. SamucchedalakkhaÓaÑ (Ka)
2. TaduttariyalakkhaÓaÑ (SyÈ)
65
aparimÈÓÈnaÑ sattÈnaÑ cakkhudvÈre ÈpÈthamÈgacchantaÑ r|pÈrammaÓaÑ
nÈma atthi, taÑ sabbÈkÈrato jÈnÈti passati. EvaÑ jÈnatÈ, passatÈ ca tena taÑ
iÔÔhÈniÔÔhÈdivasena vÈ diÔÔhasutamutaviÒÒÈtesu labbhamÈnakapadavasena vÈ
“katamaÑ taÑ r|paÑ r|pÈyatanaÑ, yaÑ r|paÑ catunnaÑ mahÈbh|tÈnaÑ
upÈdÈya vaÓÓanibhÈ sanidassanaÑ sappaÔighaÑ nÊlaÑ pÊtakan”ti-ÈdinÈ1
nayena anekehi nÈmehi terasahi vÈrehi dvepaÒÒÈsÈya nayehi vibhajjamÈnaÑ
tathameva hoti, vitathaÑ natthi. Esa nayo sotadvÈrÈdÊsupi ÈpÈthaÑ
Ègacchantesu saddÈdÊsu. VuttaÒcetaÑ2 BhagavatÈ “yaÑ bhikkhave
sadevakassa lokassa -pa- sadevamanussÈya diÔÔhiÑ sutaÑ mutaÑ viÒÒÈtaÑ
pattaÑ pariyesitaÑ anuvicaritaÑ manasÈ, tamahaÑ jÈnÈmi, tamahaÑ
abbhaÒÒÈsiÑ, taÑ TathÈgatassa viditaÑ, taÑ TathÈgato na upaÔÔhÈsÊ”ti3.
EvaÑ tathadassitÈya TathÈgato. Tattha tathadassÊ-atthe TathÈgatoti
padasambhavo veditabbo. (5)
KathaÑ tathavÈditÈya TathÈgato? YaÑ rattiÑ BodhimaÓÉe
aparÈjitapalla~ke nisinno tiÓÓaÑ mÈrÈnaÑ matthakaÑ madditvÈ anuttaraÑ
sammÈsambodhiÑ abhisambuddho, yaÒca rattiÑ yamakasÈlÈnamantare
anupÈdisesÈya nibbÈnadhÈtuyÈ parinibbÈyi, etthantare
paÒcacattÈlÊsavassaparimÈÓe kÈle paÔhamabodhiyÈpi majjhimabodhiyÈpi
pacchimabodhiyÈpi yaÑ BhagavatÈ bhÈsitaÑ suttaÑ geyyaÑ -pa- vedallaÑ,
taÑ sabbaÑ atthato ca byaÒjanato ca anupavajjaÑ an|namanadhikaÑ
sabbÈkÈraparipuÓÓaÑ rÈgamadanimmadanaÑ, dosamohamadanimmadanaÑ.
Natthi tattha vÈlaggamattampi avakkhalitaÑ4, sabbaÑ taÑ ekamuddikÈya
laÒchitaÑ viya, ekanÈÄiyÈ mitaÑ viya, ekatulÈya tulitaÑ viya ca tathameva
hoti avitathaÑ anaÒÒathaÑ. TenÈha “yaÒca Cunda rattiÑ TathÈgato
anuttaraÑ sammÈsambodhiÑ abhisambujjhati, yaÒca rattiÑ anupÈdisesÈya
nibbÈnadhÈtuyÈ parinibbÈyati, yaÑ etasmiÑ antare bhÈsati lapati niddisati,
sabbaÑ taÑ tatheva hoti, no aÒÒathÈ. TasmÈ ‘TathÈgato’ti vuccatÊ”ti5.
Gadattho hettha gatasaddo. EvaÑ tathavÈditÈya TathÈgato.
______________________________________________________________
4. ApakkhalitaÑ (SÊ)
2. VuttaÒhetaÑ (SÊ, Ka)
DÊghanikÈya
66
Api ca ÈgadanaÑ Ègado, vacananti attho. Tatho aviparÊto Ègado assÈti
dakÈrassa takÈraÑ katvÈ TathÈgatoti evametasmiÑ atthe padasiddhi
veditabbÈ. (6)
KathaÑ tathÈkÈritÈya TathÈgato? Bhagavato hi vÈcÈya kÈyo anulomati,
kÈyassapi vÈcÈ, tasmÈ yathÈvÈdÊ tathÈkÈrÊ, yathÈkÈrÊ tathÈvÈdÊ ca hoti.
EvaÑbh|tassa cassa yathÈ vÈcÈ, kÈyopi tathÈ gato pavattoti attho. YathÈ ca
kÈyo, vÈcÈpi tahtÈ gatÈ pavattÈti TathÈgato. TenevÈha “yathÈvÈdÊ bhikkhave
TathÈgato tathÈkÈrÊ, yathÈkÈrÊ tathÈvÈdÊ. Iti yathÈvÈdÊ tathÈkÈrÊ, yathÈkÈrÊ
tathÈvÈdÊ. TasmÈ ‘TathÈgato’ti vuccatÊ”ti1. EvaÑ tathÈkÈritÈya TathÈgato.
(7)
KathaÑ abhibhavanaÔÔhena TathÈgato? Upari BhavaggaÑ heÔÔhÈ
AvÊciÑ pariyantaÑ katvÈ tiriyaÑ aparimÈÓÈsu lokadhÈt|su sabbasatte
abhibhavati sÊlenapi samÈdhinÈpi paÒÒÈyapi vimuttiyÈpi
vimuttiÒÈÓadassanenapi, na tassa tulÈ2 vÈ pamÈÓaÑ vÈ atthi, atulo
appameyyo anuttaro rÈjÈtirÈjÈ devadevo sakkÈnamatisakko,
brahmÈnamatibrahmÈ. TenÈha “sadevake bhikkhave loke -pasadevamanussÈya TathÈgato abhibh| anabhibh|to aÒÒadatthu daso
VasavattÊ, tasmÈ ‘TathÈgato’ti vuccatÊ”ti1.
TatrevaÑ padasiddhi veditabbÈ. Agado viya agado. Ko panesa?
DesanÈvilÈsamayo ceva3 puÒÒussayo ca. Tena hesa mahÈnubhÈvo bhisakko
dibbÈgadena sappe viya sabbaparappavÈdino sadevakaÒca lokaÑ
abhibhavati. Iti sabbÈlokÈbhibhavane tatho aviparÊto desanÈvilÈsamayo ceva
puÒÒussayo ca agado assÈti dakÈrassa takÈraÑ katvÈ TathÈgatoti veditabbo.
EvaÑ abhibhavanaÔÔhena TathÈgato. (8)
Api ca tathÈya gatotipi TathÈgato, tathaÑ gatotipi TathÈgato. Gatoti
avagato atÊto patto paÔipannoti attho.
______________________________________________________________
2. Tulo (Ka)
3. DesanÈvilÈso ceva (SÊ, SyÈ)
67
Tattha sakalalokaÑ tÊraÓapariÒÒÈya tathÈya gato avagatoti TathÈgato.
LokasamudayaÑ pahÈnapariÒÒÈya tathÈya gato atÊtoti TathÈgato.
LokanirodhaÑ sacchikiriyÈya tathÈya gato pattoti TathÈgato.
LokanirodhagÈminiÑ paÔipadaÑ tathaÑ gato paÔipannoti TathÈgato. Tena
vuttaÑ BhagavatÈ–
“Loko bhikkhave TathÈgatena abhisambuddho, lokasmÈ TathÈgato
visaÑyutto. Lokasamudayo bhikkhave TathÈgatena abhisambuddho,
lokasamudayo TathÈgatassa pahÊno. Lokanirodho bhikkhave
tathÈgatena abhisambuddho, lokanirodho TathÈgatassa sacchikato.
LokanirodhagÈminÊ paÔipadÈ bhikkhave TathÈgatena abhisambuddhÈ,
lokanirodhagÈminÊ paÔipadÈ TathÈgatassa bhÈvitÈ. YaÑ bhikkhave
sadevakassa lokassa -pa- sabbaÑ taÑ TathÈgatena abhisambuddhaÑ.
TasmÈ ‘TathÈgato’ti vuccatÊ”ti1.
Tassapi evaÑ attho veditabbo. Idampi ca TathÈgatassa
TathÈgatabhÈvadÊpane mukhamattameva. SabbÈkÈrena pana TathÈgatova
TathÈgatassa TathÈgatabhÈvaÑ vaÓÓeyya.
KatamaÒca taÑ bhikkhaveti yena appamattakena oramattakena
sÊlamattakena puthujjano TathÈgatassa vaÓÓaÑ vadamÈno vadeyya, taÑ
katamanti pucchati. Tattha pucchÈ nÈma adiÔÔhajotanÈ pucchÈ
diÔÔhasaÑsandanÈ pucchÈ vimaticchedanÈ pucchÈ anumatipucchÈ
kathetukamyatÈ pucchÈti paÒcavidhÈ hoti.
Tattha katamÈ * adiÔÔhajotanÈ pucchÈ2. PakatiyÈ lakkhaÓaÑ aÒÒÈtaÑ
hoti adiÔÔhaÑ atulitaÑ atÊritaÑ avibh|taÑ avibhÈvitaÑ, tassa ÒÈÓÈya
dassanÈya tulanÈya tÊraÓÈya vibhÈvanÈya paÒhaÑ pucchati, ayaÑ
adiÔÔhajotanÈ pucchÈ.
KatamÈ * diÔÔhasaÑsandanÈ pucchÈ. PakatiyÈ lakkhaÓaÑ ÒÈtaÑ hoti
diÔÔhiÑ tulitaÑ tÊritaÑ vibh|taÑ vibhÈvitaÑ, tassa aÒÒehi paÓÉitehi saddhiÑ
saÑsandanatthÈya paÒhaÑ pucchati, ayaÑ diÔÔhasaÑsandanÈ pucchÈ.
______________________________________________________________
* Khu 7. 263; Khu 8. 50 piÔÔhesu.
2. Tattha adiÔÔhajotanÈpucchÈ nÈma (SÊ, Ka)
68
DÊghanikÈya
KatamÈ vimaticchedanÈ pucchÈ. PakatiyÈ saÑsayapakkhando hoti
vimatipakkhando dveÄhakajÈto “evaÑ nu kho, na nu kho, kinnu kho, kathaÑ
nu kho”ti so vimaticchedanatthÈya paÒhaÑ pucchati, ayaÑ vimaticchedanÈ
pucchÈ.
KatamÈ anumatipucchÈ. BhagavÈ bhikkh|naÑ anumatiyÈ paÒhaÑ
pucchati “taÑ kiÑ maÒÒatha bhikkhave ‘r|paÑ niccaÑ vÈ aniccaÑ vÈ’ti.
AniccaÑ bhante. YaÑ panÈniccaÑ, ‘dukkhaÑ vÈ taÑ sukhaÑ vÈ’ti.
DukkhaÑ bhante”ti1 sabbaÑ vattabbaÑ, ayaÑ anumatipucchÈ.
KatamÈ kathetukamyatÈ pucchÈ. BhagavÈ bhikkh|naÑ
kathetukamyatÈya paÒhaÑ pucchati. “CattÈrome bhikkhave satipaÔÔhÈnÈ.
Katame cattÈro2 -pa- aÔÔhime bhikkhave magga~gÈ. Katame aÔÔhÈ”ti, ayaÑ
kathetukamyatÈ pucchÈ.
Iti imÈsu paÒcasu pucchÈsu adiÔÔhassa tÈva kassaci dhammassa abhÈvato
TathÈgatassa adiÔÔhajotanÈ pucchÈ natthi. “IdaÑ nÈma aÒÒehi paÓÉitehi
samaÓabrÈhmaÓehi saddhiÑ saÑsanditvÈ desessÈmÊ”ti samannÈhÈrasseva
anuppajjanato diÔÔhasaÑsandanÈ pucchÈpi natthi. YasmÈ pana BuddhÈnaÑ
ekadhammepi ÈsappanÈ parisappanÈ natthi, BodhimaÓÉeyeva sabbÈ ka~khÈ
chinnÈ, tasmÈ vimaticchedanÈ pucchÈpi natthi yeva. AvasesÈ pana dve
pucchÈ BuddhÈnaÑ atthi, tÈsu ayaÑ kathetukamyatÈ pucchÈ nÈma.
8. IdÈni taÑ kathetukamyatÈya pucchÈya pucchitamatthaÑ kathetuÑ
“pÈÓÈtipÈtaÑ pahÈyÈ”ti-ÈdimÈha.
* Tattha pÈÓassa atipÈto pÈÓÈtipÈto, pÈÓavadho pÈÓaghÈtoti vuttaÑ hoti,
pÈÓoti cettha vohÈrato satto, paramatthato jÊvitindriyaÑ, tasmiÑ pana pÈÓe
pÈÓasaÒÒino jÊvitindriyupacchedaka-upakkamasamuÔÔhÈpikÈ
kÈyavacÊdvÈrÈnaÑ aÒÒataradvÈrappavattÈ vadhakacetanÈ pÈÓÈtipÈto. So
guÓavirahitesu tiracchÈnagatÈdÊsu pÈÓesu khuddake pÈÓe appasÈvajjo,
mahÈsarÊre mahÈsÈvajjo, kasmÈ? PayogamahantatÈya. Payogasamattepi
vatthumahantatÈya. GuÓavantesu manussÈdÊsu appaguÓe pÈÓe appasÈvajjo,
mahÈguÓe mahÈsÈvajjo. SarÊraguÓÈnaÑ pana samabhÈve sati kilesÈnaÑ,
______________________________________________________________
1. SaÑ 2. 55; Vi 3. 19 piÔÔhesu.
* Abhi-®Ôha 1. 140; Vi-®Ôha 2. 39 piÔÔhesupi.
69
upakkamÈnaÒca mudutÈya appasÈvajjo, tibbatÈya mahÈsÈvajjoti veditabbo.
Tassa paÒca sambhÈrÈ honti–pÈÓo pÈÓasaÒÒitÈ vadhakacittaÑ
upakkamo tena maraÓanti. Cha payogÈ–sÈhatthiko, ÈÓattiko, nissaggiyo,
thÈvaro, vijjÈmayo, iddhimayoti. ImasmiÑ panatthe vitthÈriyamÈne ativiya
papaÒco1 hoti, tasmÈ taÑ na vitthÈrayÈma, aÒÒaÒca evar|paÑ. Atthikehi
pana * SamantapÈsÈdikaÑ VinayaÔÔhakathaÑ oloketvÈ gahetabbaÑ.
PahÈyÈti imaÑ pÈÓÈtipÈtacetanÈsa~khÈtaÑ dussÊlyaÑ pajahitvÈ.
PaÔiviratoti pahÊnakÈlato paÔÔhÈya tato dussÊlyato orato viratova. Natthi tassa
“vÊtikkamissÈmÊ”ti cakkhusotaviÒÒeyyÈ dhammÈ, pageva kÈyikÈti iminÈva
nayena aÒÒesupi evar|pesu padesu attho veditabbo.
SamaÓoti BhagavÈ samitapÈpatÈya laddhavohÈro. Gotamoti
gottavasena. Na kevalaÒca BhagavÈ yeva pÈÓÈtipÈtÈ paÔivirato,
bhikkhusaÑghopi paÔivirato, desanÈ pana Èdito paÔÔhÈya evaÑ ÈgatÈ.
AtthaÑ pana dÊpentena bhikkhusaÑghavasenapi dÊpetuÑ vaÔÔati.
+ NihatadaÓÉo nihitasatthoti par|paghÈtatthÈya daÓÉaÑ vÈ satthaÑ vÈ
ÈdÈya avattanato nikkhittadaÓÉo ceva nikkhittasattho cÈti attho, ettha ca
ÔhapetvÈ daÓÉaÑ sabbampi avasesaÑ upakaraÓaÑ sattÈnaÑ
viheÔhanabhÈvato2 satthanti veditabbaÑ. YaÑ pana bhikkh| kattaradaÓÉaÑ
vÈ dantakaÔÔhaÑ vÈ3 pipphalikaÑ vÈ gahetvÈ vicaranti, na taÑ
par|paghÈtatthÈya. TasmÈ “nihitadaÓÉo nihitassattho”tveva sa~khyaÑ
gacchati.
LajjÊti pÈpajigucchanalakkhaÓÈya lajjÈya samannÈgato. DayÈpannoti
dayaÑ mettacittataÑ Èpanno. SabbapÈÓabh|tahitÈnukampÊti sabbe
pÈÓabh|te hitena anukampako, tÈya dayÈpannatÈya sabbesaÑ pÈÓabh|tÈnaÑ
hitacittakoti attho. ViharatÊti iriyati yapeti yÈpeti
______________________________________________________________
1. AtipapaÒco (SÊ, SyÈ)
+ Abhi-®Ôha 3. 86 piÔÔhepi.
* Vi-®Ôha 2. 39 piÔÔhÈdÊsu.
2. VihiÑsanabhÈvato (SÊ)
3. KaÔÔhaÑ vÈ vÈsiÑ vÈ (SyÈ), dantakaÔÔhavÈsiÑ vÈ
(SÊ-®Ê Abhinava 1. 328 piÔÔhe pÈÔhantaraÑ; Ma-®Ôha 2. 110 piÔÔhepi.)
70
DÊghanikÈya
pÈleti. Iti vÈ hi bhikkhaveti evaÑ vÈ bhikkhave. VÈsaddo upari
“adinnÈdÈnaÑ pahÈyÈ”ti-ÈdÊni apekkhitvÈ vikappattho vutto, evaÑ sabbattha
purimaÑ vÈ pacchimaÑ vÈ apekkhitvÈ vikappabhÈvo veditabbo.
AyaÑ panettha sa~khepo–bhikkhave puthujjano TathÈgatassa vaÓÓaÑ
vadamÈno evaÑ vadeyya “samaÓo Gotamo pÈÓaÑ na hanati na ghÈteti na
tattha samanuÒÒo hoti, virato imasmÈ dussÊlyÈ, aho vata re BuddhaguÓÈ
mahantÈ”ti, iti mahantaÑ ussÈhaÑ katvÈ vaÓÓaÑ vatthukÈmopi
appamattakaÑ oramattakaÑ1 ÈcÈrasÊlamattakameva vakkhati. Upari
asÈdhÈraÓabhÈvaÑ nissÈya vaÓÓaÑ2 vatthuÑ na sakkhissati. Na kevalaÒca
puthujjanova, sotÈpannasakadÈgÈmi-anÈgÈmi-arahantopi PaccekabuddhÈpi
na sakkontiyeva, TathÈgatoyeva pana sakkoti, taÑ vo upari vakkhÈmÊti
ayamettha sÈdhippÈyÈ atthavaÓÓanÈ. Ito paraÑ pana apubbapadameva
vaÓÓayissÈma.
AdinnÈdÈnaÑ pahÈyÈti ettha adinnassa ÈdÈnaÑ adinnÈdÈnaÑ,
parasaÑharaÓaÑ3 theyyaÑ, corikÈti vuttaÑ hoti. Tattha adinnanti
parapariggahitaÑ, yattha paro yathÈkÈmakÈritaÑ Èpajjanto adaÓÉÈraho
anupavajjo ca hoti, tasmiÑ4 parapariggahite parapariggahitasaÒÒino
tadÈdÈyaka-upakkamasamuÔÔhÈpikÈ theyyacetanÈ adinnÈdÈnaÑ. TaÑ hÊne
parasantake appasÈvajjaÑ, paÓÊte mahÈsÈvajjaÑ, kasmÈ? VatthupaÓÊtatÈya.
Vatthusamatte sati guÓÈdhikÈnaÑ santake vatthusmiÑ mahÈsÈvajjaÑ. TaÑ
taÑ guÓÈdhikaÑ upÈdÈya tato tato hÊnaguÓassa santake vatthusmiÑ
appasÈvajjaÑ.
TassapaÒca sambhÈrÈ honti–parapariggahitaÑ, parapariggahitasaÒÒitÈ,
theyyacittaÑ, upakkamo, tena haraÓanti. Cha payogÈ–sÈhatthikÈdayova. Te
ca kho yathÈnur|paÑ theyyÈvahÈro, pasayhÈvahÈro, paÔicchannÈvahÈro,
parikappÈvahÈro, kusÈvahÈroti imesaÑ avahÈrÈnaÑ vasena pavattÈ,
ayamettha sa~khepo. VitthÈro pana SamantapÈsÈdikÈyaÑ5 vutto.
______________________________________________________________
1. IdaÑ padaÑ natthi SÊ-SyÈ-potthakesu.
2. GuÓaÑ (SÊ, SyÈ)
3. Parassa haraÓaÑ (SÊ, SyÈ, Ka Abhi-®Ôha 1. 140 piÔÔhepi.)
4. TasmiÑ pana (SÊ)
5. Vi-®Ôha 1. 261 piÔÔhÈdÊsu.
71
* Dinnameva ÈdiyatÊti dinnÈdÈyÊ. Cittenapi dinnameva paÔika~khatÊti
dinnapÈÔika~khÊ. ThenetÊti theno. Na thenena athenena. AthenattÈyeva
sucibh|tena. AttanÈti attabhÈvena, athenaÑ sucibh|taÑ attÈnaÑ katvÈ
viharatÊti vuttaÑ hoti. SesaÑ paÔhamasikkhÈpade vuttanayeneva yojetabbaÑ.
YathÈ cidha1, evaÑ sabbattha.
Abrahmacariyanti aseÔÔhacariyaÑ. BrahmaÑ seÔÔhaÑ ÈcÈraÑ caratÊti
brahmacÈrÊ. ŒrÈcÈrÊti abrahmacariyato d|racÈrÊ. MethunÈti
rÈgapariyuÔÔhÈnavasena sadisattÈ “methunakÈ”ti laddhavohÈrehi
paÔisevitabbato methunÈti sa~khyaÑ gatÈ asaddhammÈ. GÈmadhammÈti
gÈmavÈsÊnaÑ dhammÈ.
MusÈvÈdaÑ pahÈyÈti ettha musÈti visaÑvÈdanapurekkhÈrassa
atthabhaÒjanako vacÊpayogo, kÈyapayogo vÈ, visaÑvÈdanÈdhippÈyena
panassa paravisaÑvÈdakakÈyavacÊpayogasamuÔthÈpikÈ cetanÈ musÈvÈdo.
Aparo nayo, musÈti abh|taÑ atacchaÑ vatthu. VÈdoti tassa bh|tato
tacchato viÒÒÈpanaÑ. LakkhaÓato pana atathaÑ vatthuÑ tathato paraÑ
viÒÒÈpetukÈmassa tathÈviÒÒattisamuÔÔhÈpikÈ cetanÈ musÈvÈdo. So yamattaÑ
bhaÒjati, tassa appatÈya appasÈvajjo, mahantatÈya mahÈsÈvajjo.
Api ca gahaÔÔhÈnaÑ attano santakaÑ adÈtukÈmatÈya natthÊtiÈdinayappavatto appasÈvajjo, sakkhinÈ hutvÈ atthabhaÒjanatthaÑ vutto
mahÈsÈvajjo. PabbajitÈnaÑ appakampi telaÑ vÈ sappiÑ vÈ labhitvÈ
hasÈdhippÈyena “ajja gÈme telaÑ nadÊ maÒÒe sandatÊ”ti p|raÓakathÈnayena
pavatto appasÈvajjo, “adiÔÔhaÑyeva pana diÔÔhin”ti-ÈdinÈ nayena
vadantÈnaÑ mahÈsÈvajjo.
Tassa cattÈro sambhÈrÈ honti–atathaÑ vatthu, visaÑvÈdanacittaÑ,
tajjo vÈyÈmo, parassa tadatthavijÈnananti. Eko payogo sÈhatthikova. So
kÈyena vÈ kÈyapaÔibaddhena vÈ vÈcÈya vÈ paravisaÑvÈdanakiriyÈkaraÓena
daÔÔhabbo. TÈya ce kiriyÈya paro tamatthaÑ jÈnÈti, ayaÑ
kiriyasamuÔÔhÈpikacetanÈkkhaÓeyeva2 musÈvÈdakammunÈ bajjhati.
______________________________________________________________
2. SamuÔÔhÈpakacetanÈkkhaÓeyeva (Ka)
1. YathÈpidha (SyÈ)
72
DÊghanikÈya
YasmÈ pana yathÈ kÈyakÈyapaÔibaddhavÈcÈhi paraÑ visaÑvÈdeti, tathÈ
“idamassa bhaÓÈhÊ”ti ÈÓÈpentopi paÓÓaÑ likhitvÈ purato nissajjantopi
“ayamattho evaÑ daÔÔhabbo”ti1 kuÉÉÈdÊsu2 likhitvÈ Ôhapentopi, tasmÈ ettha
ÈÓattikanissaggiyathÈvarÈpi payogÈ yujjanti, AÔÔhakathÈsu pana anÈgatattÈ
vÊmaÑsitvÈ gahetabbÈ.
SaccaÑ vadatÊti saccavÈdÊ. Saccena saccaÑ sandahati ghaÔetÊti
saccasandho, na antarantarÈ musÈ vadatÊti attho. Yo hi puriso kadÈci musÈ
vadati, kadÈci saccaÑ, tassa musÈvÈdena antaritattÈ saccaÑ saccena na
ghaÔÊyati, tasmÈ so na saccasandho. AyaÑ pana na tÈdiso, jÊvitahetupi musÈ
avatvÈ saccena saccaÑ sandahatiyevÈti saccasandho.
Thetoti thiro, thirakathoti3 attho. Eko hi puggalo haliddirÈgo viya4,
thusarÈsimhi nikhÈtakhÈÓu viya, assapiÔÔhe Ôhapita kumbhaÓÉamiva ca na
thirakatho hoti, eko pÈsÈÓalekhÈ viya, indakhÊlo viya ca thirakatho hoti,
asinÈ sÊsaÑ chindantepi dve kathÈ na katheti, ayaÑ vuccati theto.
Paccayikoti pattiyÈyitabbako5, saddhÈyitabbakoti attho. Ekacco hi
puggalo na paccayiko hoti, “idaÑ kena vuttaÑ, asukenÈ”ti vutte “mÈ tassa
vacanaÑ saddahathÈ”ti vattabbataÑ Èpajjati. Eko paccayiko hoti, “idaÑ
kena vuttaÑ, asukenÈ”ti vutte “yadi tena vuttaÑ, idameva pamÈÓaÑ, idÈni
upaparikkhitabbaÑ natthi, evameva idan”ti vattabbataÑ Èpajjati, ayaÑ
vuccati paccayiko. AvisaÑvÈdako lokassÈti tÈya saccavÈditÈya lokaÑ na
visaÑvÈdetÊti attho.
PisuÓaÑ vÈcaÑ pahÈyÈti-ÈdÊsu yÈya vÈcÈya yassa taÑ vÈcaÑ bhÈsati,
tassa hadaye attano piyabhÈvaÑ, parassa ca suÒÒabhÈvaÑ karoti, sÈ pisuÓÈ
vÈcÈ.
YÈya pana attÈnampi parampi pharusaÑ karoti, yÈ vÈcÈ sayampi
pharusÈ, neva kaÓÓasukhÈ na hadaya~gamÈ6, ayaÑ pharusÈ vÈcÈ.
______________________________________________________________
1. Veditabboti (SÊ, SyÈ)
2. TirokuÔÔÈdÊsu (SÊ-®Ê Abhinava 1. 337 piÔÔhe)
3. ®hitakathoti (SyÈ, Ka) ®ÊkÈ oloketabbÈ.
5. Pati-ayitabbako (SÊ), paÔiyÈyitabbako (SyÈ)
4. HaliddarÈgo viya (SyÈ)
6. HadayasukhÈ (SyÈ)
73
Yena samphaÑ palapati niratthakaÑ, so samphappalÈpo.
TesaÑ m|labh|tÈ cetanÈpi pisuÓavÈcÈdinÈmameva labhati, sÈ eva ca
idhÈdhippetÈti.
Tattha saÑkiliÔÔhacittassa paresaÑ vÈ bhedÈya attano piyakamyatÈya vÈ
kÈyavacÊpayogasamuÔÔhÈpikÈ cetanÈ pisuÓavÈcÈ. SÈ yassa bhedaÑ karoti,
tassa appaguÓatÈya appasÈvajjÈ, mahÈguÓatÈya mahÈsÈvajjÈ.
TassÈ cattÈro sambhÈrÈ–bhinditabbo paro “iti ime nÈnÈ bhavissanti
vinÈ bhavissantÊ”ti bhedapurekkhÈratÈ vÈ “iti ahaÑ piyo bhavissÈmi
vissÈsiko”ti piyakamyatÈ vÈ, tajjo vÈyÈmo, tassa tadatthavijÈnananti.
ImesaÑ bhedÈyÈti yesaÑ “ito sutvÈ”ti vuttÈnaÑ santike sutaÑ, tesaÑ
bhedÈya. BhinnÈnaÑ vÈ sandhÈtÈti dvinnaÑ mittÈnaÑ vÈ
samÈnupajjhÈyakÈdÊnaÑ vÈ kenacideva kÈraÓena bhinnÈnaÑ ekamekaÑ
upasa~kamitvÈ “tumhÈkaÑ Êdise kule jÈtÈnaÑ evaÑ bahussutÈnaÑ idaÑ na
yuttan”ti-ÈdÊni vatvÈ sandhÈnaÑ1 kattÈ anukattÈ2. AnuppadÈtÈti
sandhÈnÈnuppadÈtÈ. Dve jane samagge disvÈ “tumhÈkaÑ evar|pe kule
jÈtÈnaÑ evar|pehi guÓehi samannÈgatÈnaÑ anucchavikametan”ti-ÈdÊni
vatvÈ daÄhÊkammaÑ kattÈti attho. Samaggo ÈrÈmo assÈti samaggÈrÈmo,
yattha samaggÈ natthi, tattha vasitumpi na icchatÊti attho.
“SamaggarÈmo”tipi pÈÄi, ayamevettha attho. Samaggaratoti samaggesu rato,
te pahÈya aÒÒattha gantumpi na icchatÊti attho. Samagge disvÈpi sutvÈpi
nandatÊti samagganandÊ. SamaggakaraÓiÑ vÈcaÑ bhÈsitÈti yÈ vÈcÈ satte
samaggeyeva karoti, taÑ sÈmaggiguÓaparidÊpikameva vÈcaÑ bhÈsati, na
itaranti.
Parassa mammacchedakakÈyavacÊpayogasamuÔthÈpikÈ
ekantapharusacetanÈ pharusÈ vÈcÈ, tassÈ ÈvibhÈvatthamidaÑ vatthu–eko
kira dÈrako mÈtu vacanaÑ anÈdiyitvÈ araÒÒaÑ gacchati, taÑ mÈtÈ
nivattetumasakkontÊ “caÓÉÈ taÑ mahiÑsÊ3 anubandhat|”ti akkosi. Athassa
tatheva araÒÒe
______________________________________________________________
1. SandhÈnassa (SyÈ)
2. IdaÑ padaÑ SÊ-potthake natthi, evaÑ Ma-®Ôha 2. 111 piÔÔhe
C|Äahatthipadopamasuttepi
3. MahisÊ (SÊ, SyÈ)
74
DÊghanikÈya
mahiÑsÊ uÔÔhÈsi. DÈrako “yaÑ mama mÈtÈ mukhena kathesi, taÑ mÈ hotu,
yaÑ cittena cintesi, taÑ hot|”ti saccakiriyamakÈsi. MahiÑsÊ tattheva baddhÈ
viya aÔÔhÈsi. EvaÑ mammacchedakopi payogo cittasaÓhatÈya na pharusÈ
vÈcÈ hoti. MÈtÈpitaro hi kadÈci puttake evaÑ vadanti “corÈ vo1
khaÓÉÈkhaÓÉaÑ karont|”ti, uppalapattampi ca nesaÑ upari patantaÑ na
icchanti. ŒcariyupajjhÈyÈ ca kadÈci nissitake evaÑ vadanti “kiÑ ime ahirÊkÈ
anottappino caranti, niddhamatha2 ne”ti, atha ca nesaÑ
ÈgamÈdhigamasampattiÑ icchanti. YathÈ ca cittasaÓhatÈya pharusÈ vÈcÈ na
hoti, evaÑ vacanasaÓhatÈya apharusÈ vÈcÈ na hoti. Na hi mÈrÈpetukÈmassa
“imaÑ sukhaÑ sayÈpethÈ”ti vacanaÑ apharusÈ vÈcÈ hoti, cittapharusatÈya
panesÈ pharusÈ vÈcÈva. SÈ yaÑ sandhÈya pavattitÈ, tassa appaguÓatÈya
appasÈvajjÈ, mahÈguÓatÈya mahÈsÈvajjÈ. TassÈ tayo sambhÈrÈ–akkositabbo
paro, kupitacittaÑ, akkosananti.
NelÈti elaÑ vuccati doso, nÈssÈ elanti nelÈ, niddosÈti attho, “nela~go
setapacchÈdo”ti 3 ettha vuttanelaÑ viya. KaÓÓasukhÈti
byaÒjanamadhuratÈya kaÓÓÈnaÑ sukhÈ, s|civijjhanaÑ viya kaÓÓas|laÑ na
janeti. AtthamadhuratÈya sakalasarÊre kopaÑ ajanetvÈ pemaÑ janetÊti
pemanÊyÈ. HadayaÑ gacchati, appaÔihaÒÒamÈnÈ sukhena cittaÑ pavisatÊti
hadaya~gamÈ. GuÓaparipuÓÓatÈya pure bhavÈti porÊ. Pure saÑvaÉÉhanÈrÊ
viya sukumÈrÈtipi porÊ. Purassa esÈtipi porÊ, nagaravÈsÊnaÑ kathÈti attho.
NagaravÈsino hi yuttakathÈ honti, pitimattaÑ “pitÈ”ti vadanti, bhÈtimattaÑ
“bhÈtÈ”ti vadanti, mÈtimattaÑ “mÈtÈ”ti vadanti. Evar|pÊ kathÈ bahuno
janassa kantÈ hotÊti bahujanakantÈ. KantabhÈveneva bahuno janassa manÈpÈ
cittavuÉdhikarÈti bahujanamanÈpÈ.
AnatthaviÒÒÈpikÈ kÈyavacÊpayogasamuÔÔhÈpikÈ akusalacetanÈ
samphappalÈpo. So ÈsevanamandatÈya appasÈvajjo, ÈsevanamahantatÈya
mahÈsÈvajjo. Tassa dve sambhÈrÈ–
BhÈratayuddhasÊtÈharaÓÈdiniratthakakathÈpurekkhÈratÈ,
tathÈr|pÊkathÈkathanaÒcÈti.
______________________________________________________________
1. Te (Ka), Abhi-®Ôha 1. 143 piÔtÔhe passitabbaÑ.
3. Khu 1. 173 UdÈne.
2. Niddharatha (Ka)
75
* KÈlena vadatÊti kÈlavÈdÊ, vattabbayuttakÈlaÑ sallakkhetvÈ vadatÊti
attho. Bh|taÑ tathaÑ tacchaÑ sabhÈvameva vadatÊti bh|tavÈdÊ.
DiÔÔhadhammikasamparÈyikatthasannissitameva katvÈ vadatÊti atthavÈdÊ.
NavalokuttaradhammasannissitaÑ katvÈ vadatÊti dhammavÈdÊ.
SaÑvaravinayapahÈnavinayasannissitaÑ katvÈ vadatÊti vinayavÈdÊ.
NidhÈnaÑ vuccati ÔhapanokÈso, nidhÈnamassÈ atthÊti nidhÈnavatÊ,
hadaye nidhÈtabbayuttaÑ vÈcaÑ bhÈsitÈti attho. KÈlenÈti evar|piÑ
bhÈsamÈnopi ca “ahaÑ nidhÈnavatiÑ vÈcaÑ bhÈsissÈmÊ”ti na akÈlena
bhÈsati, yuttakÈlaÑ pana apekkhitvÈva bhÈsatÊti attho. SÈpadesanti saupamaÑ, sakÈraÓanti attho. Pariyantavatinti paricchedaÑ dassetvÈ yathÈssÈ
paricchedo paÒÒÈyati, evaÑ bhÈsatÊti attho. AtthasaÑhitanti anekehipi
nayehi vibhajantena pariyÈdÈtuÑ asakkuÓeyyatÈya atthasampannaÑ bhÈsati.
YaÑ vÈ so atthavÈdÊ atthaÑ vadati tena atthena sahitattÈ atthasaÑhitaÑ
vÈcaÑ bhÈsati, na aÒÒaÑ nikkhipitvÈ aÒÒaÑ bhÈsatÊti vuttaÑ hoti.
10. * BÊjagÈmabh|tagÈmasamÈrambhÈti m|labÊjaÑ khandhabÊjaÑ
phaÄubÊjaÑ aggabÊjaÑ bÊjabÊjanti paÒcavidhassa bÊjagÈmassa ceva yassa
kassaci nÊlatiÓarukkhÈdikassa bh|tagÈmassa ca samÈrambhÈ,
chedanabhedanapacanÈdibhÈvena1 vikopanÈ paÔiviratoti attho.
Ekabhattikoti pÈtarÈsabhattaÑ, sÈyamÈsabhattanti dve bhattÈni, tesu
pÈtarÈsabhattaÑ antomajjhanhikena2 paricchinnaÑ, itaraÑ majjhanhikato
uddhaÑ anto-aruÓena. TasmÈ antomajjhanhike dasakkhattuÑ bhuÒjamÈnopi
ekabhattikova hoti. TaÑ sandhÈya vuttaÑ “ekabhattiko”ti.
RattiyÈ bhojanaÑ ratti, tato uparatoti ratt|parato. Atikkante
majjhanhike yÈva s|riyattha~gamanÈ bhojanaÑ vikÈlabhojanaÑ nÈma, tato
viratattÈ virato vikÈlabhojanÈ. KadÈ virato, AnomÈnadÊtÊre
pabbajitadivasato paÔÔhÈya.
SÈsanassa ananulomattÈ vis|kaÑ3 paÔÈÓÊbh|taÑ dassananti
vis|kadassanaÑ. AttanÈ naccananaccÈpanÈdivasena naccÈ ca gÊtÈ ca vÈditÈ
ca
______________________________________________________________
* Abhi-®Ôha 3. 88; Ma-®Ôha112 piÔÔhesu.
2. Antomajjhantikena (SÊ, SyÈ)
1. ChedanapacanÈdibhÈvena (SÊ)
3. VisukaÑ(Ka)
76
DÊghanikÈya
antamaso may|ranaccÈdivasenapi pavattÈnaÑ naccÈdÊnaÑ vis|kabh|tÈ
dassanÈ cÈti naccagÊtavÈditavis|kadassanÈ. NaccÈdÊni hi attanÈ payojetuÑ
vÈ parehi payojÈpetuÑ vÈ payuttÈni passituÑ vÈ neva bhikkh|naÑ, na
bhikkhunÊnaÒca vaÔÔanti.
MÈlÈdÊsu mÈlÈti yaÑ kiÒci pupphaÑ. Gandhanti yaÑ kiÒci
gandhajÈtaÑ. Vilepananti chavirÈgataraÓaÑ. Tattha piÄandhanto dhÈreti
nÈma, |naÔÔhÈnaÑ p|rento maÓÉeti nÈma, gandhavasena, chavirÈgavasena
ca sÈdiyanto vibh|seti nÈma. ®hÈnaÑ vuccati kÈraÓaÑ, tasmÈ yÈya
dussÊlyacetanÈya tÈni mÈlÈdhÈraÓÈdÊni mahÈjano karoti, tato paÔiviratoti
attho.
UccÈsayanaÑ vuccati pamÈÓÈtikkantaÑ. MahÈsayananti
akappiyapaccattharaÓaÑ, tato paÔiviratoti attho.
JÈtar|panti suvaÓÓaÑ. Rajatanti kahÈpaÓo, lohamÈsako jatumÈsako
dÈrumÈsakoti ye vohÈraÑ gacchanti. Tassa ubhayassÈpi paÔiggahaÓÈ
paÔivirato, neva naÑ uggaÓhÈti, na uggaÓhÈpeti, na upanikkhittaÑ sÈdiyatÊti
attho.
ŒmakadhaÒÒapaÔiggahaÓÈti sÈli vÊhi yava godh|ma ka~gu varaka
kudr|sakasa~khÈtassa sattavidhassÈpi ÈmakadhaÒÒassa paÔiggahaÓÈ. Na
kevalaÒca etesaÑ paÔiggahaÓameva, Èmasanampi bhikkh|naÑ na
vaÔÔatiyeva. ŒmakamaÑsapaÔiggahaÓÈti ettha aÒÒatra odissa anuÒÒÈtÈ
ÈmakamaÑsamacchÈnaÑ paÔiggahaÓameva bhikkh|naÑ na vaÔÔati, no
ÈmasanaÑ.
ItthikumÈrikapaÔiggahaÓÈti ettha itthÊti purisantaragatÈ, itarÈ kumÈrikÈ
nÈma, tÈsaÑ paÔiggahaÓampi Èmasanampi akappiyameva.
DÈsidÈsapaÔiggahaÓÈti ettha dÈsidÈsavaseneva tesaÑ paÔiggahaÓaÑ1 na
vaÔÔati. “KappiyakÈrakaÑ dammi, ÈrÈmikaÑ dammÊ”ti evaÑ vutte pana
vaÔÔati.
AjeÄakÈdÊsu khettavatthupariyosÈnesu kappiyÈkappiyanayo
vinayavasena2 upaparikkhitabbo. Tattha khettaÑ nÈma yasmiÑ pubbaÓÓaÑ
ruhati. Vatthu nÈma yasmiÑ aparaÓÓaÑ ruhati. Yattha vÈ ubhayampi ruhati,
taÑ khettaÑ.
______________________________________________________________
1. PaÔiggahaÓampi (SÊ, Ka), Ma-®Ôha 2. 113 piÔÔhe passitabbaÑ.
2. Vi-®Ôha 2. 156 piÔÔhe.
77
tadatthÈya akatabh|mibhÈgo vatthu. KhettavatthusÊsena cettha
vÈpitaÄÈkÈdÊnipi sa~gahitÈneva.
D|teyyaÑ vuccati d|takammaÑ, gihÊnaÑ pahitaÑ paÓÓaÑ vÈ sÈsanaÑ
vÈ gahetvÈ tattha tattha gamanaÑ. PahiÓagamanaÑ vuccati gharÈ gharaÑ
pesitassa khuddakagamanaÑ. Anuyogo nÈma tadubhayakaraÓaÑ, tasmÈ
d|teyyapahiÓagamanÈnaÑ anuyogÈti evamettha attho veditabbo.
KayavikkÈyÈti kayÈ ca vikkayÈ ca. TulÈk|ÔÈdÊsu k|Ôanti vaÒcanaÑ.
Tattha tulÈk|ÔaÑ tÈva r|pak|ÔaÑ a~gak|ÔaÑ gahaÓak|ÔaÑ
paÔicchannak|Ôanti catubbidhaÑ hoti. Tattha r|pak|ÔaÑ nÈma dve tulÈ
samar|pÈ katvÈ gaÓhanto mahatiyÈ gaÓhÈti, dadanto khuddikÈya deti.
A~gak|ÔaÑ nÈma gaÓhanto pacchÈbhÈge hatthena tulaÑ akkamati, dadanto
pubbabhÈge. GahaÓak|ÔaÑ nÈma gaÓhanto m|le rajjuÑ gaÓhÈti, dadanto
agge. PaÔicchannak|ÔaÑ nÈma tulaÑ susiraÑ katvÈ anto ayacuÓÓaÑ
pakkhipitvÈ gaÓhanto taÑ pacchÈbhÈge karoti, dadanto aggabhÈge.
KaÑso vuccati suvaÓÓapÈti, tÈya vaÒcanaÑ kaÑsak|ÔaÑ. KathaÑ?
EkaÑ suvaÓÓapÈtiÑ katvÈ aÒÒÈ dve tisso lohapÈtiyo suvaÓÓavaÓÓe karoti,
tato janapadaÑ gantvÈ kiÒcideva aÉÉhaÑ kulaÑ pavisitvÈ
“suvaÓÓabhÈjanÈni kiÓathÈ”ti vatvÈ agghe pucchite samagghataraÑ1
dÈtukÈmÈ honti. Tato tehi “kathaÑ imesaÑ suvaÓÓabhÈvo jÈnitabbo”ti vutte
“vÊmaÑsitvÈ gaÓhathÈ”ti suvaÓÓapÈtiÑ pÈsÈÓe ghaÑsitvÈ sabbÈ pÈtiyo datvÈ
gacchati.
MÈnak|ÔaÑ nÈma hadayabhedasikhÈbhedarajjubhedavasena tividhaÑ
hoti. Tattha hadayabhedo sappitelÈdiminanakÈle labbhati. TÈni hi gaÓhanto
heÔÔhÈchiddena mÈnena “saÓikaÑ ÈsiÒcÈ”ti vatvÈ antobhÈjane bahuÑ
paggharÈpetvÈ gaÓhÈti, dadanto chiddaÑ pidhÈya sÊghaÑ p|retvÈ deti.
SikhÈbhedo tilataÓÉulÈdiminanakÈle labbhati. TÈni hi gaÓhanto saÓikaÑ
sikhaÑ ussÈpetvÈ gaÓhÈti, dadanto vegena puretvÈ sikhaÑ chindanto deti.
______________________________________________________________
1. MahagghataraÑ (S¢) Abhi-®Ôha 3. 90; Ma-®Ôha 2. 114 piÔÔhesu passitabbaÑ.
78
DÊghanikÈya
Rajjubhedo khettavatthuminanakÈle labbhati. LaÒjaÑ alabhantÈ hi
khettaÑ amahantampi mahantaÑ katvÈ minanti.
UkkoÔanÈdÊsu ukkoÔananti assÈmike sÈmike kÈtuÑ laÒjaggahaÓaÑ.
VaÒcananti tehi tehi upÈyehi paresaÑ vaÒcanaÑ. TatridamekaÑ vatthu–
eko kira luddako migaÒca migapotakaÒca gahetvÈ Ègacchati, tameko dhutto
“kiÑ bho migo agghati, kiÑ migapotako”ti Èha. “Migo dve kahÈpaÓe,
migapotako ekan”ti ca vutte ekaÑ kahÈpaÓaÑ datvÈ migapotakaÑ gahetvÈ
thokaÑ gantvÈ nivatto “na me bho migapotakena attho, migaÑ me dehÊ”ti
Èha. Tena hi dve kahÈpaÓe dehÊti. So Èha “nanu te bho mayÈ paÔhamaÑ eko
kahÈpaÓo dinno”ti. Œma dinnoti. “ImaÑ migapotakaÑ gaÓha, evaÑ so ca
kahÈpaÓo, ayaÒca kahÈpaÓagghanako migapotakoti dve kahÈpaÓÈ
bhavissantÊ”ti. So “kÈraÓaÑ vadatÊ”ti sallakkhetvÈ migapotakaÑ gahetvÈ
migaÑ adÈsÊti. NikatÊti yogavasena vÈ mÈyÈvasena vÈ apÈma~gaÑ
pÈma~ganti, amaÓiÑ maÓinti, asuvaÓÓaÑ suvaÓÓanti katvÈ patir|pakena
vaÒcanaÑ. SÈciyogoti kuÔilayogo, etesaÑyeva ukkoÔanÈdÊnametaÑ nÈmaÑ.
TasmÈ ukkoÔanasÈciyogo vaÒcanasÈciyogo nikatisÈciyogoti evamettha attho
daÔÔhabbo. Keci aÒÒaÑ dassetvÈ aÒÒassa parivattanaÑ sÈciyogoti vadanti,
taÑ pana vaÒcaneneva sa~gahitaÑ.
ChedanÈdÊsu chedananti hatthacchedanÈdi. Vadhoti mÈraÓaÑ. Bandhoti
rajjubandhanÈdÊhi bandhanaÑ. ViparÈmosoti himaviparÈmoso
gumbaviparÈmosoti duvidho. YaÑ himapÈtasamaye himena paÔicchannÈ
hutvÈ maggappaÔipannaÑ janaÑ musanti, ayaÑ himaviparÈmoso. YaÑ
gumbÈdÊhi paÔicchannÈ musanti, ayaÑ gumbaviparÈmoso. Œlopo vuccati
gÈmanigamÈdÊnaÑ vilopakaraÓaÑ. SahasÈkÈroti1 sÈhasikakiriyÈ, gehaÑ
pavisitvÈ manussÈnaÑ ure satthaÑ ÔhapetvÈ icchitabhaÓÉÈnaÑ gahaÓaÑ.
EvametasmÈ chedana -pa- sahasÈkÈrÈ paÔivirato samaÓo Gotamoti. Iti vÈ hi
bhikkhave puthujjano TathÈgatassa vaÓÓaÑ vadamÈno vadeyyÈti.
EttÈvatÈ c|ÄasÊlaÑ2 niÔÔhitaÑ hoti.
______________________________________________________________
1. SÈhasakÈro (?)
2. CullasÊlaÑ (SÊ, SyÈ)
79
MajjhimasÊlavaÓÓanÈ
11. IdÈni majjhimasÊlaÑ vitthÈrento “yathÈ vÈ paneke bhonto”tiÈdimÈha. TatrÈyaÑ anuttÈnapadavaÓÓanÈ. SaddhÈdeyyÈnÊti kammaÒca
phalaÒca idhalokaÒca paralokaÒca saddahitvÈ dinnÈni. “AyaÑ me ÒÈtÊ”ti vÈ
“mitto”ti vÈ “idaÑ paÔikarissati, idaÑ vÈ tena katapubban”ti vÈ evaÑ na
dinnÈnÊti attho. EvaÑdinnÈni hi na saddhÈdeyyÈni nÈma honti. BhojanÈnÊti
desanÈsÊsamattametaÑ, atthato pana saddhÈdeyyÈni bhojanÈni bhuÒjitvÈ
cÊvarÈni pÈrupitvÈ senÈsanÈni sevamÈnÈ gilÈnabhesajjaÑ paribhuÒjamÈnÈti
sabbametaÑ vuttameva hoti.
Seyyathidanti nipÈto. Tassattho–katamo so bÊjagÈmabh|tagÈmo, yassa
samÈrambhaÑ anuyuttÈ viharantÊti. Tato taÑ dassento m|labÊjanti-ÈdimÈha.
Tattha m|labÊjaÑ nÈma haliddi si~giveraÑ1 vacÈ vacattaÑ2 ativisÈ
kaÔukarohiÓÊ usÊraÑ bhaddamuttakanti3 evamÈdi. KhandhabÊjaÑ nÈma
assattho nigrodho pilakkho4 udumbaro kacchako kapitthanoti-evamÈdi.
PhaÄubÊjaÑ nÈma ucchu naÄo veÄ|ti-evamÈdi. AggabÊjaÑ nÈma ajjakaÑ5
phaÓijjakaÑ hiriveranti-evamÈdi. BÊjabÊjaÑ nÈma pubbaÓÓaÑ aparaÓÓantievamÈdi. SabbaÒhetaÑ rukkhato viyojitaÑ viruhanasamatthameva
“bÊjagÈmo”ti vuccati. Rukkhato pana aviyojitaÑ asukkhaÑ “bh|tagÈmo”ti
vuccati. Tattha bh|tagÈmasamÈrambho pÈcittiyavatthu,
bÊjagÈmasamÈrambho dukkaÔavatth|ti veditabbo.
12. SannidhikÈraparibhoganti sannidhikatassa paribhogaÑ. Tattha
duvidhÈ kathÈ vinayavasena ca sallekhavasena ca. Vinayavasena tÈva yaÑ
kiÒci annaÑ ajja paÔiggahitaÑ aparajju sannidhikÈrakaÑ hoti, tassa
paribhoge pÈcittiyaÑ. AttanÈ laddhaÑ pana sÈmaÓerÈnaÑ datvÈ tehi
laddhaÑ ÔhapÈpetvÈ dutiyadivase bhuÒjituÑ vaÔÔati, sallekho pana na hoti.
PÈnasannidhimhipi esevanayo. Tattha pÈnaÑ nÈma ambapÈnÈdÊni aÔÔha
pÈnÈni, yÈni ca tesaÑ anulomÈni. TesaÑ vinicchayo SamantapÈsÈdikÈyaÑ6
vutto.
______________________________________________________________
1. HaliddaÑ sa~gaveraÑ (SyÈ), Vi 2. 52 piÔÔhe passitabbaÑ.
2. VacatthaÑ (SÊ), vapatthaÑ (SyÈ)
3. Bhaddamuddhakanti (SyÈ)
4. Milakkhu (SyÈ, Ka)
5. AjjukaÑ (Vi 2. 52 piÔÔhe.)
80
DÊghanikÈya
Vatthasannidhimhi anadhiÔÔhitaÑ avikappitaÑ sannidhi ca hoti,
sallekhaÒca kopeti, ayaÑ pariyÈyakathÈ. NippariyÈyato pana
ticÊvarasantuÔÔhena bhavitabbaÑ, catutthaÑ labhitvÈ aÒÒassa dÈtabbaÑ. Sace
yassa kassaci dÈtuÑ na sakkoti, yassa pana dÈtukÈmo hoti. So uddesatthÈya
vÈ paripucchatthÈya vÈ gato, Ègatamatte dÈtabbaÑ, adÈtuÑ na vaÔÔati.
CÊvare pana appahonte satiyÈ paccÈsÈya anuÒÒÈtakÈle1 ÔhapetuÑ vaÔÔati.
S|cisuttacÊvarakÈrakÈnaÑ alÈbhena tato parampi vinayakammaÑ katvÈ
ÔhapetuÑ vaÔÔati. “ImasmiÑ jiÓÓe puna ÊdisaÑ kuto labhissÈmÊ”ti pana
ÔhapetuÑ na vaÔÔati, sannidhi ca hoti, sallekhaÒca kopeti.
YÈnasannidhimhi yÈnaÑ nÈma vayhaÑ ratho sakaÔaÑ sandamÈnikÈ
sivikÈ pÈÔa~kÊti, netaÑ pabbajitassa yÈnaÑ. UpÈhanÈ pana pabbajitassa
yÈnaÑyeva. Ekabhikkhussa hi eko araÒÒatthÈya eko dhotapÈdakatthÈyÈti
ukkaÑsato dve upÈhanasa~ghÈÔÈ vaÔÔanti, tatiyaÑ labhitvÈ aÒÒassa dÈtabbo.
“ImasmiÑ jiÓÓe aÒÒaÑ kuto labhissÈmÊ”ti hi ÔhapetuÑ na vaÔÔati, sannidhi
ca hoti, sallekhaÒca kopeti.
Sayanasannidhimhi sayananti maÒco. Ekassa bhikkhuno eko gabbhe,
eko divÈÔhÈneti ukkaÑsato dve maÒcÈ vaÔÔanti. Tato uttari labhitvÈ aÒÒassa
bhikkhuno vÈ gaÓassa vÈ dÈtabbo, adÈtuÑ na vaÔÔati. Sannidhi ca hoti,
sallekhaÒca kopeti.
Gandhasannidhimhi bhikkhuno kaÓÉukacchuchavidosÈdi-ÈbÈdhe2 sati
gandhÈ vaÔÔanti. Te gandhe ÈharÈpetvÈ tasmiÑ roge v|pasante aÒÒesaÑ vÈ
ÈbÈdhikÈnaÑ dÈtabbÈ, dvÈre paÒca~guligharadh|panÈdÊsu vÈ upanetabbÈ.
“Puna roge sati bhavissantÊ”ti pana ÔhapetuÑ na vaÔÔati, sannidhi3 ca hoti,
sallekhaÒca kopeti.
Œmisanti vuttÈvasesaÑ daÔÔhabbaÑ. SeyyathidaÑ? Idhekacco bhikkhu
“tathÈr|pe kÈle upakÈrÈya bhavissatÊ”ti
tilataÓÉulamuggamÈsanÈÄikeraloÓamacchamaÑsavall|rasappitelaguÄabhÈjanÈ
dÊni ÈharÈpetvÈ Ôhapeti. So vassakÈle kÈlasseva sÈmaÓerehi yÈguÑ
pacÈpetvÈ paribhuÒjitvÈ “sÈmaÓera udakakaddame dukkhaÑ gÈmaÑ
pavisituÑ, gaccha asukaÑ
______________________________________________________________
1. AnuÒÒÈtakÈlaÑ (SÊ)
2. ...chavirogÈdi-ÈbÈdhe (Ka)
3. Gandhasannidhi (bah|su)
81
kulaÑ gantvÈ mayhaÑ vihÈre nisinnabhÈvaÑ Èrocehi, asukakulato dadhiÈdÊni ÈharÈ”ti peseti. Bhikkh|hi “kiÑ bhante gÈmaÑ pavisissathÈ”ti vuttepi
“duppaveso Èvuso idÈni gÈmo”ti vadati. Te “hotu bhante, acchatha tumhe,
mayaÑ bhikkhaÑ pariyesitvÈ ÈharissÈmÈ”ti gacchanti. Atha sÈmaÓeropi1
dadhi-ÈdÊni ÈharitvÈ bhattaÒca byaÒjanaÒca sampÈdetvÈ upaneti, taÑ
bhuÒjantasseva upaÔÔhÈkÈ bhattaÑ pahiÓanti, tatopi manÈpaÑ manÈpaÑ
bhuÒjati. Atha bhikkh| piÓÉapÈtaÑ gahetvÈ Ègacchanti, tatopi manÈpaÑ
manÈpaÑ gÊvÈyÈmakaÑ bhuÒjatiyeva. EvaÑ catumÈsampi vÊtinÈmeti. AyaÑ
vuccati bhikkhu “muÓÉakuÔumbikajÊvikaÑ jÊvati, na samaÓajÊvikan”ti.
Evar|po Èmisasannidhi nÈma hoti.
Bhikkhuno pana vasanaÔÔhÈne ekÈ taÓÉulanÈÄi, eko guÄapiÓÉo,
catubhÈgamattaÑ sappÊti ettakaÑ nidhetuÑ vaÔÔati akÈle sampattacorÈnaÑ
atthÈya. Te hi ettakampi ÈmisapaÔisanthÈraÑ2 alabhantÈ jÊvitÈpi
voropeyyuÑ, tasmÈ sace ettakaÑ natthi, ÈharÈpetvÈpi ÔhapetuÑ vaÔÔati.
AphÈsukakÈle ca yadettha kappiyaÑ, taÑ attanÈpi paribhuÒjituÑ vaÔÔati.
KappiyakuÔiyaÑ pana bahuÑ ÔhapentassÈpi sannidhi nÈma natthi.
TathÈgatassa pana taÓÉulanÈÄi-ÈdÊsu vÈ yaÑ kiÒci caturatanamattaÑ vÈ3
pilotikakhaÓÉaÑ “idaÑ me ajja vÈ sve vÈ bhavissatÊ”ti ÔhapitaÑ nÈma
natthi.
13. Vis|kadassanesu naccaÑ nÈma yaÑ kiÒci naccaÑ, taÑ maggaÑ
gacchantenÈpi gÊvaÑ pasÈretvÈ daÔÔhuÑ na vaÔÔati. VitthÈravinicchayo
panettha * SamantapÈsÈdikÈyaÑ vuttanayeneva veditabbo. YathÈ cettha,
evaÑ sabbesu sikkhÈpadapaÔisaÑyuttesu suttapadesu. Ito paraÒhi ettakampi
avatvÈ tattha tattha payojanamattameva vaÓÓayissÈmÈti.
Pekkhanti naÔasamajjaÑ4. AkkhÈnanti BhÈratayujjhanÈdikaÑ. TaÑ
yasmiÑ ÔhÈne kathÊyati, tattha gantumpi na vaÔÔati. PaÓissaranti kaÑsatÈÄaÑ,
“pÈÓitÈÄan”tipi vadanti. VetÈÄanti ghanatÈÄaÑ, “mantena
matasarÊruÔÔhÈpanan”tipi eke. Kumbhath|Óanti caturassa-ambaÓakatÈÄaÑ,
“kumbhasaddan”tipi eke
______________________________________________________________
1. SÈmaÓero (SÊ, Ka)
2. PaÔisaÓÔhÈraÑ (SyÈ) paÔisandhÈraÑ (Ka)
3. Catura~gulamattaÑ vÈ (SyÈ)
* Vi-®Ôha 3. 201 piÔÔhe.
4. NaÔasamajjÈ (SÊ), naÔÈdisamajjaÑ (SyÈ)
82
DÊghanikÈya
sobhanakanti naÔÈnaÑ abbhokkiraÓaÑ, sobhanakaraÑ1 vÈ, paÔibhÈnacittanti
vuttaÑ hoti. CaÓÉÈlanti ayoguÄakÊÄÈ, “caÓÉÈlÈnaÑ sÈÓadhovanakÊÄÈ”tipi
vadanti. VaÑsanti veÄuÑ ussÈpetvÈ kÊÄanaÑ.
Dhovananti aÔÔhidhovanaÑ, ekaccesu kira janapadesu kÈla~kate2 ÒÈtake
na jhÈpenti, nikhaÓitvÈ Ôhapenti. Atha nesaÑ p|tibh|taÑ kÈyaÑ ÒatvÈ
nÊharitvÈ aÔÔhÊni dhovitvÈ gandhehi makkhetvÈ Ôhapenti. Te nakkhattakÈle
ekasmiÑ ÔhÈne aÔÔhÊni ÔhapetvÈ ekasmiÑ ÔhÈne surÈdÊni ÔhapetvÈ rodantÈ
paridevantÈ suraÑ pivanti. Vuttampi cetaÑ “atthi bhikkhave dakkhiÓesu
janapadesu dhovanaÑ nÈma, tattha hoti annampi pÈnampi khajjampi
bhojjampi leyyampi3 peyyampi naccampi gÊtampi vÈditampi. AtthetaÑ
bhikkhave dhovanaÑ, netaÑ natthÊti vadÈmÊ”ti4. Ekacce pana “indajÈlena
aÔÔhidhovanaÑ dhovanan”tipi5 vadanti.
HatthiyuddhÈdÊsu bhikkhuno neva hatthi-ÈdÊhi saddhiÑ yujjhituÑ, na te
yujjhÈpetuÑ, na yujjhante daÔÔhuÑ vaÔÔati. Nibbuddhanti mallayuddhaÑ.
Uyyodhikanti yattha sampahÈro dissati. Balagganti balagaÓanaÔÔhÈnaÑ.
SenÈby|hanti senÈniveso, sakaÔaby|hÈdivasena senÈya nivesanaÑ.
AnÊkadassananti “tayo hatthÊ pacchimaÑ hatthÈnÊkan”ti-ÈdinÈ6 nayena
vuttassa anÊkassa dassanaÑ.
14. PamÈdo ettha tiÔÔhatÊti pamÈdaÔÔhÈnaÑ, j|taÒca taÑ
pamÈdaÔÔhÈnaÒcÈti j|tappamÈdaÔÔhÈnaÑ. EkekÈya pantiyÈ aÔÔha aÔÔha padÈni
assÈti aÔÔhapadaÑ. Dasapadepi eseva nayo. ŒkÈsanti aÔÔhapadadasapadesu
viya ÈkÈseyeva kÊÄanaÑ. ParihÈrapathanti bh|miyaÑ nÈnÈpathamaÓÉalaÑ
katvÈ tattha tattha pariharitabbaÑ pathaÑ pariharantÈnaÑ kÊÄanaÑ.
Santikanti santikakÊÄanaÑ7. EkajjhaÑ ÔhapitÈ sÈriyo vÈ sakkharÈyo vÈ
acÈlentÈ nakheneva apanenti ca upanenti ca, sace tattha kÈci calati, parÈjayo
hoti, evar|pÈya kÊÄÈyetaÑ adhivacanaÑ. Khalikanti j|taphalake
pÈsakakÊÄanaÑ. GhaÔikÈ vuccati dÊghadaÓÉakena rassadaÓÉakaÑ
paharaÓakÊÄanaÑ. SalÈkahatthanti lÈkhÈya vÈ maÒjiÔÔhikÈya8 vÈ piÔÔhodakena
vÈ salÈkahatthaÑ temetvÈ
______________________________________________________________
1. SobhanagharakaÑ (SÊ), sobhanagarakaÑ (SyÈ)
2. KÈlakate (SÊ, SyÈ, I)
3. Lehampi (SyÈ)
5. AÔÔhidhovananti (SÊ)
6. Vi 2. 143 piÔÔhe
7. SantikakÊÄÈkÊÄanaÑ(SÊ) Vi-®Ôha 2. 204 piÔÔhe passitabbaÑ.
8. MaÒceÔÔhikÈya (SÊ)
83
“kiÑ hot|”ti bh|miyaÑ vÈ bhittiyaÑ vÈ taÑ paharitvÈ hatthiassÈdir|padassanakÊÄanaÑ. Akkhanti guÄakÊÄÈ. Pa~gacÊraÑ vuccati
paÓÓanÈÄikÈ, taÑ dhamantÈ kÊÄanti. Va~kakanti gÈmadÈrakÈnaÑ kÊÄanakaÑ
khuddakana~galaÑ. MokkhacikÈ vuccati samparivattanakÊÄÈ, ÈkÈse vÈ
daÓÉakaÑ gahetvÈ bh|miyaÑ vÈ sÊsaÑ ÔhapetvÈ heÔÔhupariyabhÈvena
parivattanakÊÄÈti vuttaÑ hoti. Ci~gulikaÑ vuccati tÈlapaÓÓÈdÊhi kataÑ
vÈtappahÈrena paribbhamanacakkaÑ. PattÈÄhakaÑ vuccati paÓÓanÈÄikÈ, tÈya
vÈlukÈdÊni minantÈ kÊÄanti. Rathakanti khuddakarathaÑ. Dhanukanti
khuddakadhanumeva. AkkharikÈ vuccati ÈkÈse vÈ piÔÔhiyaÑ vÈ
akkharajÈnanakÊÄÈ. ManesikÈ nÈma manasÈ cintitajÈnanakÊÄÈ. YathÈvajjaÑ
nÈma kÈÓakuÓikhujjÈdÊnaÑ yaÑ yaÑ vajjaÑ, taÑ taÑ payojetvÈ
dassanakÊÄÈ.
15. Œsandinti pamÈÓÈtikkantÈsanaÑ. “AnuyuttÈ viharantÊ”ti idaÑ
apekkhitvÈ pana sabbapadesu upayogavacanaÑ kataÑ. Palla~koti pÈdesu
vÈÄar|pÈni ÔhapetvÈ kato. Gonakoti dÊghalomako mahÈkojavo,
catura~gulÈdhikÈni kira tassa lomÈni. Cittakanti vÈnavicittaÑ
uÓÓÈmayattharaÓaÑ. PaÔikÈti uÓÓÈmayo setattharaÓo1. PaÔalikÈti
ghanapupphako uÓÓÈmayattharaÓo, yo “Èmalakapatto”tipi2 vuccati. T|likÈti
tiÓÓaÑ t|lÈnaÑ aÒÒatarapuÓÓÈ t|likÈ. VikatikÈti sÊhabyagghÈdir|pavicitro
uÓÓÈmayattharaÓo. UddalomÊti ubhayatodasaÑ uÓÓÈmayattharaÓaÑ, keci
“ekato-uggatapupphan”ti3 vadanti. EkantalomÊti ekatodasaÑ
uÓÓÈmayattharaÓaÑ, keci “ubhato-uggatapupphan”ti vadanti. KaÔÔissanti
ratanaparisibbitaÑ koseyyakaÔÔissamayaÑ4 paccattharaÓaÑ. Koseyyanti
ratanaparisibbimeva kosiyasuttamayaÑ paccattharaÓaÑ. “SuddhakoseyyaÑ
pana vaÔÔatÊ”ti vinaye * vuttaÑ. DÊghanikÈyaÔÔhakathÈyaÑ pana “ÔhapetvÈ
t|likaÑ sabbÈneva gonakÈdÊni ratanaparisibbitÈni na vaÔÔantÊ”ti vuttaÑ.
Kuttakanti soÄasannaÑ nÈÔakitthÊnaÑ ÔhatvÈ naccanayoggaÑ
uÓÓÈmayattharaÓaÑ. HatthattharaÑ assattharanti hatthi-assapiÔÔhesu
attharaÓa-attharakÈyeva5. Rathattharepi eseva nayo. AjinappaveÓÊti
ajinacammehi maÒcappamÈÓena
______________________________________________________________
1. SetapaccattharaÓo (SyÈ) Vi-®Ôha 3. 369 piÔÔhe passitabbaÑ.
2. AmilÈtapaÔÔotipi (SÊ), Èlamakapattotipi (SyÈ)
3. ...uggatapupphantipi (SyÈ, Ka)
4. KoseyyakaÔÔhissamayaÑ (SÊ, SyÈ)
* Vi-®Ôha 3. 369 piÔÔhe.
5. AttharaÓaka-attharakÈva (SÊ), attharaÓa-attharaÓÈniyeva (Ka)
84
DÊghanikÈya
sibbitvÈ katÈ paveÓÊ. KadalimigapavarapaccattharaÓanti
kadalimigacammaÑ nÈma atthi, tena kataÑ pavarapaccattharaÓaÑ,
uttamapaccattharaÓanti attho. TaÑ kira setavatthassa upari
kadalimigacammaÑ pattharitvÈ sibbitvÈ karonti. Sa-uttaracchadanti saha
uttaracchadena, uparibaddhena rattavitÈnena saddhinti attho. SetavitÈnampi
heÔÔhÈ akappiyapaccattharaÓe sati na vaÔÔati, asati pana vaÔÔati.
Ubhatolohitak|padhÈnanti sÊs|padhÈnaÒca pÈd|padhÈnaÒcÈti maÒcassa
ubhatolohitakaÑ upadhÈnaÑ, etaÑ na kappati. YaÑ pana ekameva
upadhÈnaÑ ubhosu passesu rattaÑ vÈ hoti padumavaÓÓaÑ vÈ vicitraÑ vÈ,
sace pamÈÓayuttaÑ, vaÔÔati. MahÈ-upadhÈnaÑ pana paÔikkhittaÑ.
AlohitakÈni dvepi vaÔÔantiyeva. Tato uttari labhitvÈ aÒÒesaÑ dÈtabbÈni.
DÈtuÑ asakkonto maÒce tiriyaÑ attharitvÈ upari paccattharaÓaÑ datvÈ
nipajjitumpi labhati. ŒsandÊ-ÈdÊsu pana vuttanayeneva paÔipajjitabbaÑ.
VuttaÒhetaÑ anujÈnÈmi bhikkhave ÈsandiyÈ pÈde chinditvÈ paribhuÒjituÑ,
palla~kassa vÈÄe bhinditvÈ paribhuÒjituÑ, t|likaÑ vijaÔetvÈ bibbohanaÑ
kÈtuÑ, avasesaÑ bhummattharaÓaÑ kÈtun”ti1.
16. UcchÈdanÈdÊsu mÈtukucchito nikkhantadÈrakÈnaÑ sarÊragandho
dvÈdasavassapattakÈle2 nassati3, tesaÑ sarÊraduggandhaharaÓatthÈya
gandhacuÓÓÈdÊhi ucchÈdenti, evar|paÑ ucchÈdanaÑ na vaÔÔati. PuÒÒavante
pana dÈrake |r|su nipajjÈpetvÈ telena makkhetvÈ hatthapÈda-|runÈbhiÈdÊnaÑ saÓÔhÈnasampÈdanatthaÑ parimaddanti, evar|paÑ parimaddanaÑ na
vaÔÔati.
NhÈpananti tesaÑyeva dÈrakÈnaÑ gandhÈdÊhi nhÈpanaÑ4.
SambÈhananti mahÈmallÈnaÑ viya hatthapÈde muggarÈdÊhi paharitvÈ
bÈhuvaÉÉhanaÑ. ŒdÈsanti yaÑ kiÒci ÈdÈsaÑ pariharituÑ na vaÔÔati.
AÒjananti ala~kÈraÒjanameva. MÈlÈti baddhamÈlÈ vÈ abaddhamÈlÈ vÈ.
Vilepananti yaÑ kiÒci chavirÈgakaraÓaÑ. MukhacuÓÓaÑ mukhalepananti
mukhe kÈÄapÊÄakÈdÊnaÑ haraÓatthÈya mattikakakkaÑ denti, tena lohite calite
sÈsapakakkaÑ denti, tena dose khÈdite tilakakkaÑ denti, tena lohite
sannisinne haliddikakkaÑ denti, tena chavivaÓÓe Èr|Ähe mukhacuÓÓakena
mukhaÑ cuÓÓanti, taÑ sabbaÑ na vaÔÔati.
______________________________________________________________
2. DvÈdasavassamattakÈle (SÊ), dvÈdasamattavassapattakÈle (SyÈ)
3. Na nassati (SÊ)
4. NahÈpanaÑ (SÊ), nahÈpanaÑ viya (SyÈ), nhÈpanaÑ viya nhÈpanaÑ (Ka)
85
HatthabandhÈdÊsu hatthe vicitrasa~khakapÈlÈdÊni bandhitvÈ vicaranti,
taÑ vÈ aÒÒaÑ vÈ sabbampi hatthÈbharaÓaÑ na vaÔÔati. Apare sikhaÑ
bandhitvÈ vicaranti, suvaÓÓacÊrakamuttalatÈdÊhi ca taÑ parikkhipanti, taÑ
sabbaÑ na vaÔÔati. Apare catuhatthadaÓÉaÑ vÈ aÒÒaÑ vÈ pana
ala~katadaÓÉakaÑ gahetvÈ vicaranti, tathÈ itthipurisar|pÈdivicittaÑ
bhesajjanÈÄikaÑ suparikkhittaÑ vÈmapasse olaggitaÑ, apare
kaÓÓikaratanaparikkhittakosaÑ atitikhiÓaÑ asiÑ, paÒcavaÓÓasuttasibbitaÑ
makaradantakÈdivicittaÑ chattaÑ, suvaÓÓarajatÈdivicitrÈ
morapiÒchÈdiparikkhittÈ upÈhanÈ, keci ratanamattÈyÈmaÑ
catura~gulavitthataÑ kesantaparicchedaÑ dassetvÈ meghamukhe vijjulataÑ
viya nalÈÔe uÓhÊsapaÔÔaÑ bandhanti, c|ÄÈmaÓiÑ dhÈrenti, cÈmaravÈlabÊjaniÑ
dhÈrenti, taÑ sabbaÑ na vaÔÔati.
17. * AniyyÈnikattÈ saggamokkhamaggÈnaÑ tiracchÈnabh|tÈ kathÈti
tiracchÈnakathÈ. Tattha rÈjÈnaÑ Èrabbha “mahÈsammato MandhÈtÈ
DhammÈsoko evaÑmahÈnubhÈvo”ti-ÈdinÈ nayena pavattÈ kathÈ rÈjakathÈ.
Esa nayo corakathÈdÊsu. Tesu “asuko rÈjÈ abhir|po dassanÊyo”ti-ÈdinÈ
nayena gehassitakathÈva tiracchÈnakathÈ hoti. “Sopi nÈma
evaÑmahÈnubhÈvo khayaÑ gato”ti evaÑ pavattÈ pana kammaÔÔhÈnabhÈve
tiÔÔhati. Coresu “m|ladevo evaÑ mahÈnubhÈvo, moghamÈlo
evaÑmahÈnubhÈvo”ti tesaÑ kammaÑ paÔicca “aho s|rÈ”ti gehassitakathÈva
tiracchÈnakathÈ. Yuddhepi BhÈratayuddhÈdÊsu “asukena asuko evaÑ mÈrito
evaÑ viddho”ti kÈmassÈdavaseneva kathÈ tiracchÈnakathÈ. “Tepi nÈma
khayaÑ gatÈ”ti evaÑ pavattÈ pana sabbattha kathÈ kammaÔÔhÈnameva hoti.
Api ca annÈdÊsu “evaÑ vaÓÓavantaÑ gandhavantaÑ rasavantaÑ
phassasampannaÑ khÈdimha bhuÒjimhÈ”ti kÈmassÈdavasena kathetuÑ na
vaÔÔati. SÈtthakaÑ pana katvÈ “pubbe evaÑ vaÓÓÈdisampannaÑ annaÑ
pÈnaÑ vatthaÑ sayanaÑ mÈlaÑ gandhaÑ sÊlavantÈnaÑ adamha, cetiye
p|jaÑ karimhÈ”ti kathetuÑ vaÔÔati. ©ÈtikathÈdÊsu pana “amhÈkaÑ ÒÈtakÈ
s|rÈ samatthÈ”ti vÈ “pubbe mayaÑ evaÑ vicitrehi yÈnehi vicarimhÈ”ti vÈ
assÈdavasena vattuÑ na vaÔÔati. SÈtthakaÑ pana katvÈ “tepi no ÒÈtakÈ
khayaÑ gatÈ”ti vÈ “pubbe mayaÑ evar|pÈ upÈhanÈ saÑghassa adamhÈ”ti vÈ
kathetuÑ vaÔÔati1.
______________________________________________________________
* Ma-®Ôha 3. 155; Ma 2. 181; SaÑ 3. 368; AÑ 3. 358; Vi 2. 213; Khu 7. 286
piÔÔhesupi.
1. KathetabbaÑ (sabbattha)
DÊghanikÈya
86
GÈmakathÈpi suniviÔÔhadunniviÔÔhasubhikkhadubbhikkhÈdivasena vÈ
“asukagÈmavÈsino s|rÈ samatthÈ”ti vÈ evaÑ assÈdavasena na vaÔÔati.
SÈtthakaÑ pana katvÈ “saddhÈ pasannÈ”ti vÈ “khayavayaÑ gatÈ”ti vÈ vattuÑ
vaÔÔati. NigamanagarajanapadakathÈdÊsupi eseva nayo.
ItthikathÈpi vaÓÓasaÓÔhÈnÈdÊni paÔicca assÈdavassena na vaÔÔati,
“saddhÈ pasannÈ khayavayaÑ gatÈ”ti evameva vaÔÔati. S|rakathÈpi
“nandimitto nÈma yodho s|ro ahosÊ”ti assÈdavasena na vaÔÔati. “Saddho
ahosi khayaÑ gato”ti evameva vaÔÔati. VisikhÈkathÈpi “asukÈ visikhÈ
suniviÔÔhÈ dunniviÔÔhÈ s|rÈ samatthÈ”ti assÈdavasena na vaÔÔati. “SaddhÈ
pasannÈ khayavayaÑ gatÈ”ti evameva vaÔÔati.
KumbhaÔÔhÈnakathÈti udakaÔÔhÈnakathÈ, udakatitthakathÈtipi vuccati,
kumbhadÈsikathÈ vÈ, sÈpi “pÈsÈdikÈ naccituÑ gÈyituÑ chekÈ”ti
assÈdavasena na vaÔÔati. “SaddhÈ pasannÈ”ti-ÈdinÈ nayeneva vaÔÔati.
PubbapetakathÈti atÊtaÒÈtikathÈ. Tattha vattamÈnaÒÈtikathÈsadiso
vinicchayo.
NÈnattakathÈti purimapacchimakathÈhi vimuttÈ avasesÈ nÈnÈsabhÈvÈ
niratthakakathÈ. LokakkhÈyikÈti “ayaÑ loko kena nimmito? Asukena nÈma
nimmito. KÈko seto aÔÔhÊnaÑ setattÈ. BalÈkÈ1 rattÈ lohitassa rattattÈ”tievamÈdikÈ lokÈyatavitaÓÉasallÈpakathÈ.
SamuddakkhÈyikÈ nÈma “kasmÈ samuddo sÈgaro? SÈgaradevena khato,
tasmÈ sÈgaro. ‘Khato me’ti hatthamuddÈya sayaÑ niveditattÈ samuddo”tievamÈdikÈ niratthakÈ samuddakkhÈyanakathÈ. Bhavoti vuÉÉhi, Abhavoti
hÈni. “Iti bhavo, iti abhavo”ti yaÑ vÈ taÑ vÈ niratthakakÈraÓaÑ vatvÈ
pavattitakathÈ itibhavÈbhavakathÈ.
18. ViggÈhikakathÈti viggahakathÈ2 sÈrambhakathÈ. Tattha * sahitaÑ
meti mayhaÑ vacanaÑ sahitaÑ siliÔÔhaÑ, atthayuttaÑ kÈraÓayuttanti attho.
AsahitaÑ teti tuyhaÑ vacanaÑ asahitaÑ asiliÔÔhaÑ. AdhiciÓÓaÑ te
viparÈvattanti yaÑ tuyhaÑ dÊgharattÈciÓÓavasena suppaguÓaÑ, taÑ
mayhaÑ ekavacaneneva viparÈvattaÑ parivattitvÈ ÔhitaÑ, na kiÒci jÈnÈsÊti
attho.
______________________________________________________________
1. BakÈ (Ka)
2. ViggÈhakathÈ (SYÈ)
87
Œropito te vÈdoti mayÈ tava vÈde doso1 Èropito. Cara
vÈdappamokkhÈyÈti dosamocanatthaÑ cara vicara, tattha tattha gantvÈ
sikkhÈti attho. NibbeÔhehi vÈ sace pahosÊti atha sayaÑ pahoti, idÈneva
nibbeÔÔhehÊti.
19. D|teyyakathÈyaÑ idha gacchÈti ito asukaÑ nÈma ÔhÈnaÑ gaccha.
AmutrÈgacchÈti tato asukaÑ nÈma ÔhÈnaÑ Ègaccha. IdaÑ harÈti ito idaÑ
nÈma hara. Amutra idaÑ ÈharÈti asukaÔÔhÈnato idaÑ nÈma idha Èhara.
Sa~khepato pana idaÑ d|teyyaÑ nÈma ÔhapetvÈ paÒca sahadhammike
ratanattayassa upakÈrapaÔisaÑyuttaÒca gihisÈsanaÑ aÒÒesaÑ na vaÔÔati.
20. KuhakÈti-ÈdÊsu tividhena kuhanavatthunÈ lokaÑ kuhayanti
vimhÈpayantÊti kuhakÈ. LÈbhasakkÈratthikÈ hutvÈ lapantÊti lapakÈ. NimittaÑ
sÊlametesanti nemittikÈ. Nippeso sÊlametesanti nippesikÈ. LÈbhena lÈbhaÑ
nijigÊsanti magganti pariyesantÊti lÈbhena lÈbhaÑ nijigÊsitÈro, kuhanÈ,
lapanÈ, nemittikatÈ, nippesikatÈ, lÈbhena lÈbhaÑ nijigÊsanatÈti etÈhi
samannÈgatÈnaÑ puggalÈnaÑ etaÑ adhivacanaÑ. Ayamettha sa~khepo.
VitthÈrena panetÈ kuhanÈdikÈ Visuddhimagge2 SÊlaniddeseyeva PÈÄiÒca
AÔÔhakathaÒca ÈharitvÈ pakÈsitÈti.
EttÈvatÈ majjhimasÊlaÑ niÔÔhitaÑ hoti.
_____
MahÈsÊlavaÓÓanÈ
21. Ito paraÑ mahÈsÊlaÑ hoti. A~ganti hatthapÈdÈdÊsu yena kenaci
evar|pena a~gena samannÈgato dÊghÈyu yasavÈ hotÊti-ÈdinayappavattaÑ
a~gasatthaÑ. Nimittanti nimittasatthaÑ. PaÓÉurÈjÈ kira tisso muttÈyo
muÔÔhiyaÑ katvÈ nemittikaÑ pucchi “kiÑ me hatthe”ti. So itocito ca
vilokesi, tasmiÒca samaye gharagolikÈya makkhikÈ gayhantÊ3 muttÈ, so
“muttÈ”ti Èha. Puna “katÊ”ti puÔÔho kukkuÔassa tikkhattuÑ ravantassa
saddaÑ sutvÈ “tisso”ti Èha. EvaÑ taÑ taÑ ÈdisitvÈ nimittamanuyuttÈ
viharanti.
______________________________________________________________
1. Tava doso (SÊ); Ma-®Ôha 3. 164 piÔÔhe passitabbaÑ.
2. Visuddhi 1. 22 piÔÔhÈdÊsu.
3. GahetvÈ (SyÈ, Ka)
88
DÊghanikÈya
UppÈtanti asanipÈtÈdÊnaÑ mahantÈnaÑ uppatitaÑ1, taÑ hi disvÈ “idaÑ
bhavissati, evaÑ bhavissatÊ”ti Èdisanti. Supinanti yo pubbaÓhasamaye
supinaÑ passati, evaÑvipÈko hoti. Yo idaÑ nÈma passati, tassa idaÑ nÈma
hotÊti-ÈdinÈ nayena supinakaÑ anuyuttÈ viharanti. LakkhaÓanti iminÈ
lakkhaÓena samannÈgato rÈjÈ hoti, iminÈ uparÈjÈti-ÈdikaÑ.
M|sikacchinnanti und|rakhÈyitaÑ. TenÈpi hi ahate vÈ vatthe, anahate vÈ
vatthe ito paÔÔhÈya evaÑ chinne idaÑ nÈma hotÊti Èdisanti. Aggihomanti
evar|pena dÈrunÈ evaÑ hute idaÑ nÈma hotÊti aggijuhanaÑ2.
DabbihomÈdÊnipi aggihomÈneva, evar|pÈya dabbiyÈ Êdisehi kaÓÈdÊhi hute
idaÑ nÈma hotÊti evaÑ pavattivasena pana visuÑ vuttÈni.
Tattha kaÓoti kuÓÉako. TaÓÉulÈti sÈli-ÈdÊnaÒceva tiÓajÈtÊnaÒca taÓÉulÈ.
SappÊti gosappi-ÈdikaÑ. Telanti tilatelÈdikaÑ. SÈsapÈdÊni pana mukhena
gahetvÈ aggimhi pakkhipanaÑ, vijjaÑ parijappitvÈ juhanaÑ vÈ
mukhahomaÑ. DakkhiÓakkhakajaÓÓulohitÈdÊhi juhanaÑ lohitahomaÑ.
A~gavijjÈti pubbe a~gameva disvÈ byÈkaraÓavasena a~gaÑ vuttaÑ, idha
a~galaÔÔhiÑ3 disvÈ vijjaÑ parijappitvÈ “ayaÑ kulaputto vÈ no vÈ,
sirÊsampanno vÈ no vÈ”ti-ÈdibyÈkaraÓavasena a~gavijjÈ vuttÈ. VatthuvijjÈti
gharavatthu-ÈrÈmavatthÈdÊnaÑ guÓadosasallakkhaÓavijjÈ. MattikÈdivisesaÑ
disvÈpi hi vijjaÑ parijappitvÈ heÔÔhÈ pathaviyaÑ tiÑsaratanamatte, ÈkÈse ca
asÊtiratanamatte padese guÓadosaÑ passanti. KhattavijjÈti
abbheyyamÈsurakkharÈjasatthÈdisatthaÑ4. SivavijjÈti susÈne pavisitvÈ
santikaraÓavijjÈ, si~gÈlarutavijjÈtipi5 vadanti. Bh|tavijjÈti bh|tavejjamanto.
Bh|rivijjÈti bh|righare vasantena uggahetabbamanto. AhivijjÈti
sappadaÔÔhatikicchanavijjÈ ceva sappÈvhÈyanavijjÈ ca. VisavijjÈti yÈya
purÈÓavisaÑ vÈ rakkhanti, navavisaÑ vÈ karonti visavantameva6 vÈ.
VicchikavijjÈti vicchikadaÔÔhatikicchanavijjÈ.
______________________________________________________________
1. UppÈdaÑ (SÊ), uppÈtaÑ (SyÈ)
2. AggiÑ juhanti (Ka)
3. A~gulaÔÔhiÑ (bah|su) DÊ-®Ê 1. 130; SÊ-®Ê Abhinava 1. 371 piÔÔhesu passitabbaÑ.
4. A~geyyamÈsurakkhÈdi nÊtisatthaÑ (SÊ), ajjheyya... (SyÈ)
5. SigÈlarutavijjÈtipi (SÊ)
6. Visatantameva (SÊ) visamantarameva (SyÈ)
89
M|sikavijjÈyapi eseva nayo. SakuÓavijjÈti sapakkhaka-apakkhaka-dvipadacatuppadÈnaÑ rutagatÈdivasena sakuÓaÒÈÓaÑ. VÈyasavijjÈti kÈkarutaÒÈÓaÑ,
taÑ visuÒÒeva satthaÑ, tasmÈ visuÑ vuttaÑ.
PakkajjhÈnanti paripÈkagatacintÈ, idÈni “ayaÑ ettakaÑ jÊvissati, ayaÑ
ettakan”ti evaÑ pavattaÑ ÈdiÔÔhaÒÈÓanti1 attho. SaraparittÈÓanti
sararakkhaÓaÑ, yathÈ attano upari na Ègacchati, evaÑ karaÓavijjÈ.
Migacakkanti idaÑ sabbasa~gÈhikaÑ sabbasakuÓacatuppadÈnaÑ
rutaÒÈÓavasena vuttaÑ.
22. MaÓilakkhaÓÈdÊsu evar|po maÓi pasattho, evar|po apasattho,
sÈmino Èrogya-issariyÈdÊnaÑ hetu hoti, na hotÊti-evaÑ
vaÓÓasaÓÔhÈnÈdivasena maÓi-ÈdÊnaÑ lakkhaÓaÑ anuyuttÈ viharantÊti attho.
Tattha Èvudhanti ÔhapetvÈ asi-ÈdÊni avasesaÑ ÈvudhaÑ. ItthilakkhaÓÈdÊnipi
yamhi kule te itthipurisÈdayo vasanti, tassa vuÉÉhihÈnivaseneva veditabbÈni.
AjalakkhaÓÈdÊsu pana evar|pÈnaÑ ajÈdÊnaÑ maÑsaÑ khÈditabbaÑ,
evar|pÈnaÑ na khÈditabbanti ayaÑ viseso veditabbo.
Api cettha godhÈya lakkhaÓe cittakammapiÄandhanÈdÊsupi evar|pÈya
godhÈya sati idaÑ nÈma hotÊti ayaÑ viseso veditabbo. IdaÒcettha vatthu–
ekasmiÑ kira vihÈre cittakamme2 godhaÑ aggiÑ dhamamÈnaÑ akaÑsu,
tato paÔÔhÈya bhikkh|naÑ mahÈvivÈdo jÈto. Eko Ègantukabhikkhu taÑ disvÈ
makkhesi, tato paÔÔhÈya vivÈdo mandÊbh|to hoti. KaÓÓikÈlakkhaÓaÑ
piÄandhanakaÓÓikÈyapi gehakaÓÓikÈyapi vasena veditabbaÑ.
KacchapalakkhaÓaÑ godhÈlakkhaÓasadisameva. MigalakkhaÓaÑ
sabbasa~gÈhikaÑ sabbacatuppadÈnaÑ lakkhaÓavasena vuttaÑ.
23. RaÒÒaÑ niyyÈnaÑ bhavissatÊti asukadivase asukanakkhattena
asukassa nÈma raÒÒo niggamanaÑ bhavissatÊti-evaÑ rÈj|naÑ
pavÈsagamanaÑ3 byÈkaroti. Esa nayo sabbattha. KevalaÑ panettha
aniyyÈnanti vippavuttÈnaÑ puna ÈgamanaÑ. AbbhantarÈnaÑ raÒÒaÑ
upayÈnaÑ bhavissati, bÈhirÈnaÑ raÒÒaÑ apayÈnanti antonagare amhÈkaÑ
rÈjÈ paÔiviruddhaÑ bahirÈjÈnaÑ upasa~kamissati, tato tassa paÔikkamanaÑ
bhavissatÊti evaÑ raÒÒaÑ
______________________________________________________________
1. AriÔÔhaÑ ÒÈÓanti (SÊ), adiÔÔhaÒÈÓanti (SyÈ)
3. Sa~gÈmagamanaÑ (Ka)
2. Cittakammena (SyÈ)
90
DÊghanikÈya
upayÈnÈpayÈnaÑ byÈkaroti. Dutiyapadepi eseva nayo. JayaparÈjayÈ
pÈkaÔÈyeva.
24. CandaggÈhÈdayo asukadivase RÈhu candaÑ gahessatÊti
byÈkaraÓavaseneva veditabbÈ. Api ca nakkhattassa
a~gÈrakÈdigahasamÈyogopi nakkhattagÈhoyeva. UkkÈpÈtoti ÈkÈsato
ukkÈnaÑ patanaÑ. DisÈÉÈhoti disÈkÈlusiyaÑ aggisikhadh|masikhÈdÊhi
ÈkulabhÈvo viya. DevadudrabhÊti sukkhavalÈhakagajjanaÑ. Uggamananti
udayanaÑ. Okkamananti attha~gamanaÑ. SaÑkilesanti avisuddhatÈ.
VodÈnanti visuddhatÈ. EvaÑvipÈkoti lokassa
evaÑvividhasukhadukkhÈvaho.
25. SuvuÔÔhikÈti devassa sammÈdhÈrÈnuppavecchanaÑ. DubbuÔÔhikÈti
avaggÈho, vassavibandhoti1 vuttaÑ hoti. MuddÈti hatthamuddÈ. GaÓanÈ
vuccati acchiddakagaÓanÈ2. Sa~khÈnanti sa~kalanasaÔuppÈdanÈdivasena3
piÓÉagaÓanÈ. Yassa sÈ paguÓÈ hoti, so rukkhampi disvÈ ettakÈni ettha
paÓÓÈnÊti jÈnÈti. KÈveyyanti “cattÈrome bhikkhave kavÊ. Katame cattÈro?
CintÈkavi sutakavi atthakavi paÔibhÈnakavÊ”ti4. ImesaÑ catunnaÑ kavÊnaÑ
attano cintÈvasena vÈ “Vessantaro nÈma rÈjÈ ahosÊ”ti-ÈdÊni sutvÈ sutavasena
vÈ “imassa ayaÑ attho, evaÑ taÑ yojessÈmÊ”ti evaÑ atthavasena vÈ
kiÒcideva disvÈ “tappaÔibhÈgaÑ kattabbaÑ5 karissÈmÊ”ti evaÑ
ÔhÈnuppattikapaÔibhÈnavasena vÈ jÊvikatthÈya kabyakaraÓaÑ6. LokÈyataÑ
vuttameva.
26. ŒvÈhanaÑ nÈma imassa dÈrakassa asukakulato asukanakkhattena
dÈrikaÑ ÈnethÈti ÈvÈhakaraÓaÑ. VivÈhananti imaÑ dÈrikaÑ asukassa nÈma
dÈrakassa asukanakkhattena detha, evamassÈ vuÉÉhi bhavissatÊti
vivÈhakaraÓaÑ. SaÑvaraÓanti saÑvaraÓaÑ nÈma7 ajja nakkhattaÑ
sundaraÑ, ajjeva samaggÈ hotha, iti vo viyogo na bhavissatÊti evaÑ
samaggakaraÓaÑ. VivaraÓaÑ8 nÈma sace viyujjitukÈmattha, ajjeva
______________________________________________________________
1. Vassamandoti (SyÈ)
3. Sa~kalanasaduppÈdanÈdivasena (Ka)
5. IdaÑ padaÑ natthi SÊ-potthake.
6. KammakaraÓaÑ (SÊ), kattabbakaraÓaÑ (SyÈ)
7. SaÑvadananti saÑvadanaÑ nÈma (SÊ, SyÈ)
2. AcchindakagaÓanÈ (SyÈ, Ka)
8. VivadanaÑ (SÊ, SyÈ)
91
viyujjatha, iti vo puna saÑyogo na bhavissatÊti evaÑ visaÑyogakaraÓaÑ.
SaÑkiraÓanti uÔÔhÈnaÑ vÈ iÓaÑ vÈ dinnaÑ dhanaÑ ajja sa~kaÉÉhatha, ajja
sa~kaÉÉhitaÒhi taÑ thÈvaraÑ hotÊti evaÑ dhanapiÓÉÈpanaÑ. VikiraÓanti
sace payoga-uddhÈrÈdivasena dhanaÑ payojitukÈmattha, ajja payojitaÑ
diguÓacatugguÓaÑ hotÊti evaÑ dhanapayojÈpanaÑ. SubhagakaraÓanti
piyamanÈpakaraÓaÑ vÈ sassirÊkakaraÓaÑ vÈ. DubbhagakaraÓanti
tabbiparÊtaÑ. ViruddhagabbhakaraÓanti viruddhassa vilÊnassa aÔÔhitassa
vinassamÈnassa1 gabbhassa karaÓaÑ, puna avinÈsÈya bhesajjadÈnanti attho.
* Gabbho hi vÈtena pÈÓakehi kammunÈ cÈti tÊhi kÈraÓehi vinassati. Tattha
vÈtena vinassante nibbÈpanÊyaÑ sÊtalaÑ bhesajjaÑ deti, pÈÓakehi vinassante
pÈÓakÈnaÑ paÔikammaÑ karoti, kammunÈ vinassante pana buddhÈpi
paÔibÈhituÑ na sakkonti.
JivhÈnibandhananti mantena jivhÈya bandhakaraÓaÑ2.
HanusaÑhanananti mukhabandhamantena yathÈ hanukaÑ cÈletuÑ na
sakkonti, evaÑ bandhakaraÓaÑ2. HatthÈbhijappananti hatthÈnaÑ
parivattanatthaÑ mantajappanaÑ. TasmiÑ kira mante sattapadantare ÔhatvÈ
jappite itaro hatthe parivattetvÈ khipati. KaÓÓajappananti kaÓÓehi saddaÑ
assavanatthÈya vijjÈya jappanaÑ. TaÑ kira jappitvÈ vinicchayaÔÔhÈne yaÑ
icchati, taÑ bhaÓati, paccatthiko taÑ na suÓÈti, tato paÔivacanaÑ
sampÈdetuÑ na sakkoti. ŒdÈsapaÒhanti ÈdÈse devataÑ otÈretvÈ
paÒhapucchanaÑ3. KumÈrikapaÒhanti kumÈrikÈya sarÊre devataÑ otÈretvÈ
paÒhapucchanaÑ. DevapaÒhanti dÈsiyÈ sarÊre devataÑ otÈretvÈ
paÒhapucchanaÑ. ŒdiccupaÔÔhÈnanti jÊvikatthÈya ÈdiccapÈricariyÈ.
MahatupaÔÔhÈnanti tatheva mahÈbrahmapÈricariyÈ. Abbhujjalananti mantena
mukhato aggijÈlÈnÊharaÓaÑ. SirivhÈyananti “ehi siri, mayhaÑ sire4
patiÔÔhÈhÊ”ti evaÑ sirena siriyÈ avhÈyanaÑ.
27. Santikammanti devaÔÔhÈnaÑ gantvÈ “sace me idaÑ nÈma
samijjhissati, tumhÈkaÑ iminÈ ca iminÈ ca upahÈraÑ karissÈmÊ”ti
samiddhikÈle kattabbaÑ santipaÔissavakammaÑ. TasmiÑ pana samiddhe
tassa karaÓaÑ paÓidhikammaÑ nÈma. Bh|rikammanti bh|righare vasitvÈ
gahitamantassa payogakaraÓaÑ. VassakammaÑ vossakammanti ettha
vassoti puriso, vossoti paÓÉako. Iti
______________________________________________________________
1. Matassa (SyÈ, Ka)
2. ThaddhakaraÓaÑ (SÊ)
* Vi-®Ôha 2. 64 piÔÔhepi.
3. PaÒhÈpucchanaÑ (SyÈ, Ka) 4. SarÊre (SyÈ, Ka)
92
DÊghanikÈya
vossassa vassakaraÓaÑ vassakammaÑ, vassassa vossakaraÓaÑ
vossakammaÑ. TaÑ pana karonto acchandikabhÈvamattaÑ pÈpeti, na
li~gaÑ antaradhÈpetuÑ sakkoti. Vatthukammanti akatavatthusmiÑ
gehapatiÔÔhÈpanaÑ. Vatthuparikammanti “idaÒcidaÒcÈharathÈ”ti vatvÈ
vatthubalikammakaraÓaÑ. Œcamananti udakena mukhasuddhikaraÓaÑ.
NhÈpananti aÒÒesaÑ nhÈpanaÑ. Juhananti tesaÑ atthÈya aggijuhanaÑ.
Vamananti yogaÑ datvÈ1 vamanakaraÓaÑ. Virecanepi eseva nayo.
UddhaÑvirecananti uddhaÑ dosÈnaÑ nÊharaÓaÑ. Adhovirecananti adho
dosÈnaÑ nÊharaÓaÑ. SÊsavirecananti sirovirecanaÑ. KaÓÓatelanti kaÓÓÈnaÑ
bandhanatthaÑ vÈ vaÓaharaÓatthaÑ vÈ bhesajjatelapacanaÑ.
Nettatappananti akkhitappanatelaÑ. Natthukammanti telena yojetvÈ
natthukaraÓaÑ. AÒjananti dve vÈ tÊÓi vÈ paÔalÈni nÊharaÓasamatthaÑ
khÈraÒjanaÑ. * PaccaÒjananti nibbÈpanÊyaÑ sÊtalabhesajjaÒjanaÑ2.
SÈlÈkiyanti salÈkavejjakammaÑ. Sallakattiyanti sallakattavejjakammaÑ.
DÈrakatikicchÈ vuccati komÈrabhaccavejjakammaÑ. M|labhesajjÈnaÑ
anuppÈdananti iminÈ kÈyatikicchanaÑ3 dasseti. OsadhÊnaÑ paÔimokkhoti
khÈrÈdÊni datvÈ tadanur|pe vaÓe gate tesaÑ apanayanaÑ.
EttÈvatÈ mahÈsÊlaÑ niÔÔhitaÑ hoti.
_____
PubbantakappikasassatavÈdavaÓÓanÈ
28. EvaÑ Brahmadattena vuttavaÓÓassa anusandhivasena tividhaÑ
sÊlaÑ vitthÈretvÈ idÈni bhikkhusaÑghena vuttavaÓÓassa anusandhivasena
“atthi bhikkhave aÒÒeva dhammÈ gambhÊrÈ duddasÈ”ti-ÈdinÈ nayena
suÒÒatÈpakÈsanaÑ Èrabhi. Tattha dhammÈti guÓe desanÈyaÑ pariyattiyaÑ
nissatteti-evamÈdÊsu dhammasaddo vattati.
“Na hi dhammo adhammo ca, ubho samavipÈkino.
Adhammo nirayaÑ neti, dhammo pÈpeti suggatin”ti4.
ŒdÊsu hi guÓe dhammasaddo. “DhammaÑ vo bhikkhave desessÈmi
ÈdikalyÈÓan”ti-ÈdÊsu5 desanÈyaÑ. “Idha bhikkhu dhammaÑ pariyÈpuÓÈti
______________________________________________________________
1. KatvÈ (Ka)
* SaccaÒjanaÑ (SÊ-®Ê Abhinava 1. 377 piÔÔhe)
2. BhÈvanÊyasÊtalabhesajjaÒjanaÑ (SÊ) 3. KÈyatikicchakaÑ (SyÈ), kÈyatikicchataÑ (Ka)
93
SuttaÑ Geyyan”ti-ÈdÊsu1 pariyattiyaÑ. “TasmiÑ kho pana samaye dhammÈ
honti, khandhÈ hontÊ”ti-ÈdÊsu2 nissatte. Idha pana guÓe vattati. TasmÈ atthi
bhikkhave aÒÒeva TathÈgatassa guÓÈti evamettha attho daÔÔhabbo.
GambhÊrÈti mahÈsamuddo viya makasatuÓÉas|ciyÈ aÒÒatra TathÈgatÈ
aÒÒesaÑ ÒÈÓena alabbhaneyyapatiÔÔhÈ, gambhÊrattÈyeva duddasÈ,
duddasattÈyeva duranubodhÈ. NibbutasabbapariÄÈhattÈ santÈ,
santÈrammaÓesu pavattanatopi santÈ. AtittikaraÓaÔÔhena paÓÊtÈ
sÈdurasabhojanaÑ viya. UttamaÒÈÓavisayattÈ na takkena avacaritabbÈti
atakkÈvacarÈ. NipuÓÈti saÓhasukhumasabhÈvattÈ. BÈlÈnaÑ avisayattÈ
paÓÉitehiyeva veditabbÈti paÓÉitavedanÊyÈ.
Ye TathÈgato sayaÑ abhiÒÒÈ sacchikatvÈ pavedetÊti ye dhamme
TathÈgato anaÒÒaneyyo hutvÈ sayameva abhivisiÔÔhena ÒÈÓena paccakkhaÑ
katvÈ pavedeti dÊpeti katheti pakÈsetÊti attho. YehÊti yehi guÓadhammehi.
YathÈbhuccanti yathÈbh|taÑ. VaÓÓaÑ sammÈ vadamÈnÈ vadeyyunti
TathÈgatassa vaÓÓaÑ vattukÈmÈ sammÈ vadeyyuÑ, ahÈpetvÈ vattuÑ
sakkuÓeyyunti attho. Katame ca pana te dhammÈ BhagavatÈ evaÑ
thomitÈti? SabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ. Yadi evaÑ kasmÈ bahuvacananiddeso3
katoti? PuthucittasamÈyogato ceva puthu-ÈrammaÓato ca. TaÒhi cat|su
ÒÈÓasampayuttamahÈkriyacittesu labbhati, na cassa koci dhammo
ÈrammaÓaÑ nÈma na hoti. YathÈha “atÊtaÑ sabbaÑ jÈnÈtÊti
sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ, tattha ÈvaraÓaÑ natthÊti anÈvaraÓaÒÈÓan”ti-Èdi4. Iti
puthucittasamÈyogato, punappunaÑ uppattivasena puthu-ÈrammaÓato ca
bahucavananiddeso katoti.
“AÒÒevÈ”ti idaÑ panettha vavatthÈpanavacanaÑ, “aÒÒeva, na
pÈÓÈtipÈtÈ veramaÓi-Èdayo. GambhÊrÈva, na uttÈnÈ”ti-evaÑ sabbapadehi
yojetabbaÑ. SÈvakapÈramÊÒÈÓaÒhi gambhÊraÑ, paccakabodhiÒaÓaÑ pana
tato gambhÊrataranti tattha vavatthÈnaÑ natthi, sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÒca tatopi
gambhÊrataranti tatthÈpi vavatthÈnaÑ natthi, ito panaÒÒaÑ gambhÊrataraÑ
natthi, tasmÈ gambhÊrÈvÈti vavatthÈnaÑ labbhati. TathÈ duddasÈva
duranubodhÈvÈti sabbaÑ veditabbaÑ.
______________________________________________________________
3. Puthuvacananiddeso (SÊ, SyÈ)
2. Abhi 1. 35 piÔÔhe
4. Khu 9. 126 PaÔisambhidÈmagge.
94
DÊghanikÈya
Katame ca te bhikkhaveti ayaÑ pana tesaÑ dhammÈnaÑ
kathetukamyatÈ pucchÈ. Santi bhikkhave eke samaÓabrÈhmaÓÈti-Èdi
pucchÈvissajjanaÑ. KasmÈ panetaÑ evaÑ Èraddhanti ce? BuddhÈnaÒhi
cattÈri ÔhÈnÈni patvÈ gajjitaÑ mahantaÑ hoti, ÒÈÓaÑ anupavisati,
BuddhaÒÈÓassa mahantabhÈvo paÒÒÈyati, desanÈ gambhÊrÈ hoti
tilakkhaÓÈhatÈ suÒÒatÈpaÔisaÑyuttÈ. KatamÈni cattÈri? VinayapaÒÒattiÑ,
bh|mantaraÑ, paccayÈkÈraÑ, samayantaranti. TasmÈ “idaÑ lahukaÑ, idaÑ
garukaÑ, idaÑ satekicchaÑ, idaÑ atekicchaÑ, ayaÑ Èpatti, ayaÑ anÈpatti,
ayaÑ chejjagÈminÊ, ayaÑ vuÔÔhÈnagÈminÊ, ayaÑ desanÈgÈminÊ, ayaÑ
lokavajjÈ, ayaÑ paÓÓattivajjÈ, imasmiÑ vatthusmiÑ idaÑ paÒÒapetabban”ti
yaÑ evaÑ otiÓÓe vatthusmiÑ sikkhÈpadapaÒÒÈpanaÑ nÈma, tattha aÒÒesaÑ
thÈmo vÈ balaÑ vÈ natthi, avisayo esa aÒÒesaÑ, TathÈgatasseva visayo. Iti
vinayapaÒÒattiÑ patvÈ BuddhÈnaÑ gajjitaÑ mahantaÑ hoti, ÒÈÓaÑ
anupavisati -pa- suÒÒatÈpaÔisaÑyuttÈti.
TathÈ “ime cattÈro satipaÔÔhÈnÈ nÈma -pa- ariyo aÔÔha~giko maggo
nÈma, paÒca khandhÈ nÈma, dvÈdasa ÈyatanÈni nÈma, aÔÔhÈrasa dhÈtuyo
nÈma, cattÈri ariyasaccÈni nÈma, bÈvÊsatindriyÈni nÈma, nava het| nÈma,
cattÈro ÈhÈrÈ nÈma, satta phassÈ nÈma, satta vedanÈ nÈma, satta saÒÒÈ nÈma,
satta cetanÈ nÈma, satta cittÈni nÈma, etesu ettakÈ kÈmÈvacarÈ dhammÈ
nÈma, ettakÈ r|pÈvacara-ar|pÈvacarapariyÈpannÈ dhammÈ nÈma, ettakÈ
lokiyÈ dhammÈ nÈma, ettakÈ lokuttarÈ dhammÈ nÈmÈ”ti
catuvÊsatisamantapaÔÔhÈnaÑ anantanayaÑ AbhidhammapiÔakaÑ vibhajitvÈ
kathetuÑ aÒÒesaÑ thÈmo vÈ balaÑ vÈ natthi, avisayo esa aÒÒesaÑ,
TathÈgatasseva visayo. Iti bh|mantaraparicchedaÑ patvÈ BuddhÈnaÑ
gajjitaÑ mahantaÑ hoti, ÒÈÓaÑ anupavisati -pa- suÒÒatÈpaÔisaÑyuttÈti.
TathÈ ayaÑ1 avijjÈ sa~khÈrÈnaÑ navahÈkÈrehi paccayo hoti, uppÈdo
hutvÈ paccayo hoti, pavattaÑ hutvÈ. NimittaÑ. Œy|hanaÑ. SaÑyogo.
Palibodho. Samudayo. Hetu. Paccayo hutvÈ paccayo hoti, tathÈ
sa~khÈrÈdayo viÒÒÈÓÈdÊnaÑ. YathÈha “kathaÑ paccayapariggahe paÒÒÈ
dhammaÔÔhitiÒÈÓaÑ? AvijjÈ sa~khÈrÈnaÑ uppÈdaÔÔhiti ca pavattaÔÔhiti ca
______________________________________________________________
1. YÈ ayaÑ (bah|su)
95
nimittaÔÔhiti ca Èy|hanaÔÔhiti ca saÑyogaÔÔhiti ca palibodhaÔÔhiti ca
samudayaÔÔhiti ca hetuÔÔhiti ca paccayaÔÔhiti ca, imehi navahÈkÈrehi avijjÈ
paccayo, sa~khÈrÈ paccayasamuppannÈ, ubhopete dhammÈ
paccayasamuppannÈti paccayapariggahe paÒÒÈ dhammaÔÔhitiÒÈÓaÑ.
AtÊtampi addhÈnaÑ. AnÈgatampi addhÈnaÑ avijjÈ sa~khÈrÈnaÑ uppÈdaÔÔhiti
ca -pa- jÈti jarÈmaraÓassa uppÈdaÔÔhiti ca -pa- paccayaÔÔhiti ca, imehi
navahÈkÈrehi jÈti paccayo, jarÈmaraÓaÑ paccayasamuppannaÑ, ubhopete
dhammÈ paccayasamuppannÈti paccayapariggahe paÒÒÈ
dhammaÔÔhitiÒÈÓan”ti1 evamimaÑ tassa tassa dhammassa tathÈ tathÈ
paccayabhÈvena pavattaÑ tivaÔÔaÑ tiyaddhaÑ tisandhiÑ catusa~khepaÑ
vÊsatÈkÈraÑ paÔiccasamuppÈdaÑ vibhajitvÈ kathetuÑ aÒÒesaÑ thÈmo vÈ
balaÑ vÈ natthi, avisayo esa aÒÒesaÑ, TathÈgatasseva visayo. Iti
paccayÈkÈraÑ patvÈ BuddhÈnaÑ gajjitaÑ mahantaÑ hoti, ÒÈÓaÑ
anupavisati -pa- suÒÒatÈpaÔisaÑyuttÈti.
TathÈ cattÈro janÈ sassatavÈdÈ nÈma, cattÈro ekaccasassatavÈdÈ, cattÈro
antÈnantikÈ, cattÈro amarÈvikkhepikÈ, dve adhiccasamuppannikÈ, soÄasa
saÒÒÊvÈdÈ, aÔÔha asaÒÒÊvÈdÈ, aÔÔha nevasaÒÒÊnÈsaÒÒÊvÈdÈ, satta ucchedavÈdÈ,
paÒca diÔÔhadhammanibbÈnavÈdÈ nÈma, te idaÑ nissÈya idaÑ gaÓhantÊti
dvÈsaÔÔhi diÔÔhigatÈni bhinditvÈ nijjaÔaÑ niggumbaÑ katvÈ kathetuÑ
aÒÒesaÑ thÈmo vÈ balaÑ vÈ natthi, avisayo esa aÒÒesaÑ, TathÈgatasseva
visayo. Iti samayantaraÑ patvÈ BuddhÈnaÑ gajjitaÑ mahantaÑ hoti, ÒÈÓaÑ
anupavisati, BuddhaÒÈÓassa mahantatÈ paÒÒÈyati, desanÈ gambhÊrÈ hoti
tilakkhaÓÈhatÈ suÒÒatÈpaÔisaÑyuttÈti.
ImasmiÑ pana ÔhÈne samayantaraÑ labbhati, tasmÈ sabbaÒÒutaÒÒÈÓass
mahantabhÈvadassanatthaÑ, desanÈya ca suÒÒatÈpakÈsanavibhÈvanatthaÑ2
samayantaraÑ anupavisanto DhammarÈjÈ “santi bhikkhave eke
samaÓabrÈhmaÓÈ”ti evaÑ pucchÈvissajjanaÑ Èrabhi.
29. Tattha santÊti atthi saÑvijjanti upalabbhanti. Bhikkhaveti
ÈlapanavacanaÑ. Eketi ekacce. SamaÓabrÈhmaÓÈti pabbajj|pagatabhÈvena
samaÓÈ, jÈtiyÈ brÈhmaÓÈ. Lokena vÈ “samaÓÈ”ti ca “brahmaÓÈ”ti ca evaÑ
sammatÈ. PubbantaÑ kappetvÈ vikappetvÈ gaÓhantÊti pubbantakappikÈ,
______________________________________________________________
2. SuÒÒatÈpakÈsanatthaÑ (SÊ), suÒÒatÈpakÈsanabhÈvattaÑ (SyÈ)
96
DÊghanikÈya
pubbantakappo vÈ etesaÑ atthÊti pubbantakappikÈ. Tattha antoti ayaÑ saddo
anta-abbhantaramariyÈdalÈmakaparabhÈgakoÔÔhÈsesu dissati. “Antap|ro
udarap|ro”ti-ÈdÊsu * hi ante antasaddo. “Caranti loke parivÈrachannÈ, anto
asuddhÈ bahi sobhamÈnÈ”ti-ÈdÊsu1 abbhantare. “KÈyabandhanassa anto
jÊrati2. SÈ haritantaÑ vÈ panthantaÑ vÈ selantaÑ vÈ udakantaÑ vÈ”ti-ÈdÊsu3
mariyÈdÈyaÑ. “AntamidaÑ bhikkhave jÊvikÈnaÑ yadidaÑ piÓÉolyan”tiÈdÊsu4 lÈmake. “Esevanto dukkhassÈ”ti-ÈdÊsu5 parabhÈge.
Sabbapaccayasa~khayo hi dukkhassa parabhÈgo koÔÊti vuccati. “SakkÈyo
kho Èvuso eko anto”ti-ÈdÊsu6 koÔÔhÈse. SvÈyaÑ idhÈpi koÔÔhÈse vattati.
Kappasaddopi “tiÔÔhatu bhante BhagavÈ kappaÑ7, atthi kappo
nipajjituÑ8, kappakatena akappakataÑ saÑsibbitaÑ hotÊti9 evaÑ
ÈyukappalesakappavinayakappÈdÊsu sampahulesu atthesu vattati. Idha
taÓhÈdiÔÔhÊsu vattatÊti veditabbo. Vuttampi cetaÑ “kappÈti dve kappÈ
taÓhÈkappo ca diÔÔhikappo cÈ”ti10. TasmÈ taÓhÈdiÔÔhivasena atÊtaÑ
khandhakotÔhÈsaÑ kappetvÈ pakappetvÈ ÔhitÈti pubbantakappikÈti evamettha
attho veditabbo. TesaÑ evaÑ pubbantaÑ kappetvÈ ÔhitÈnaÑ punappunaÑ
uppajjanavasena pubbantameva anugatÈ diÔÔhÊti pubbantÈnudiÔÔhino. Te
evaÑdiÔÔhino taÑ pubbantaÑ Èrabbha Ègamma paÔicca aÒÒampi janaÑ
diÔÔhigatikaÑ karontÈ anekavihitÈni adhivuttipadÈni11 abhivadanti
aÔÔhÈrasahi vatth|hi.
Tattha anekavihitÈnÊti anekavidhÈni. AdhivuttipadÈnÊti
adhivacanapadÈni. Atha vÈ bh|taÑ atthaÑ abhibhavitvÈ yathÈsabhÈvato
aggahetvÈ pavattanato adhivuttiyoti diÔÔhiyo vuccanti. AdhivuttÊnaÑ padÈni
adhivuttipadÈni, diÔÔhidÊpakÈni vacanÈnÊti attho. AÔÔhÈrasahi vatth|hÊti
aÔÔhÈrasahi kÈraÓehi.
______________________________________________________________
* Khu 1. 308 piÔÔhe.
6. AÑ 2. 351 piÔÔthe.
11. AdhimuttipadÈni (SyÈ, Ka) Ma 3. 18; AÑ 3. 285 piÔÔhesu passitabbaÑ.
97
30. IdÈni yehi aÔÔhÈrasahi vatth|hi abhivadanti, tesaÑ kathetukamyatÈya
pucchÈya “te ca bhonto”ti-ÈdinÈ nayena pucchitvÈ tÈni vatth|ni vibhajitvÈ
dassetuÑ “santi bhikkhave”ti-ÈdimÈha. Tattha vadanti etenÈti vÈdo,
diÔÔhigatassetaÑ adhivacanaÑ, sassato vÈdo etesanti sassatavÈdÈ,
sassatadiÔÔhinoti attho. Eteneva nayena ito paresampi evar|pÈnaÑ padÈnaÑ
attho veditabbo. SassataÑ attÈnaÒca lokaÒcÈti r|pÈdÊsu aÒÒataraÑ “attÈ”ti
ca “loko”ti ca gahetvÈ taÑ sassataÑ amaraÑ niccaÑ dhuvaÑ paÒÒapenti.
YathÈha “r|paÑ attÈ ceva loko ca sassato cÈti attÈnaÒca lokaÒca paÒÒapenti,
tathÈ vedanaÑ. SaÒÒaÑ. Sa~khÈre. ViÒÒÈÓaÑ attÈ ceva loko ca sassato cÈti
attÈnaÒca lokaÒca paÒÒapentÊ”ti1.
31. ŒtappamanvÈyÈti-ÈdÊsu vÊriyaÑ kilesÈnaÑ ÈtÈpanabhÈvena
Ètappanti vuttaÑ. Tadeva padahanavasena padhÈnaÑ. PunappunaÑ
yuttavasena anuyogoti evaÑ tippabhedaÑ vÊriyaÑ anvÈya Ègamma paÔiccÈti
attho. AppamÈdo vuccati satiyÈ avippavÈso. SammÈ manasikÈroti
upÈyamanasikÈro paÔhamanasikÈro, atthato ÒÈÓanti vuttaÑ hoti. YasmiÒhi
manasikÈre Ôhitassa pubbenivÈsÈnussatiÒÈÓaÑ ijjhati, ayaÑ imasmiÑ ÔhÈne
“manasikÈro”ti adhippeto. TasmÈ vÊriyaÒca satiÒca ÒÈÓaÒca ÈgammÈti
ayamettha sa~khepattho. TathÈr|panti tathÈjÈtikaÑ. CetosamÈdhinti
cittasamÈdhiÑ. PhusatÊti vindati paÔilabhati. YathÈ samÈhite citteti yena
samÈdhinÈ sammÈ Èhite suÔÔhu Ôhapite cittamhi. AnekavihitaÑ
pubbenivÈsanti-ÈdÊnaÑ attho Visuddhimagge2 vutto.
So evamÈhÈti so evaÑ jhÈnÈnubhÈvasampanno hutvÈ diÔÔhigatiko evaÑ
vadati. VaÒjhoti vaÒjhapasuvaÒjhatÈlÈdayo viya aphalo kassaci ajanakoti.
Etena “attÈ”ti ca “loko”ti ca gahitÈnaÑ jhÈnÈdÊnaÑ r|pÈdijanakabhÈvaÑ
paÔikkhipati. Pabbatak|ÔaÑ viya Ôhitoti k|ÔaÔÔho. EsikaÔÔhÈyiÔÔhitoti
esikaÔÔhÈyÊ viya hutvÈ Ôhitoti esikaÔÔhÈyiÔÔhito. YathÈ sunikhÈto
esikatthambho niccalo tiÔÔhati, evaÑ Ôhitoti attho. Ubhayenapi lokassa
vinÈsÈbhÈvaÑ dÊpeti. Keci pana “ÊsikaÔÔhÈyiÔÔhitoti PÈÄiÑ vatvÈ muÒje3 ÊsikÈ
viya Ôhito”ti
______________________________________________________________
1. Khu 9. 149 piÔÔhe vitthÈro.
2. Visuddhi 2. 40 piÔÔhe.
3. MuÒjato (Ka)
DÊghanikÈya
98
vadanti. TatrÈyamadhippÈyo–yadidaÑ jÈyatÊti vuccati, taÑ muÒjato ÊsikÈ
viya vijjamÈnameva nikkhamati. YasmÈ ca ÊsikaÔÔhÈyiÔÔhito, tasmÈ teva1
sattÈ sandhÈvanti, ito aÒÒattha gacchantÊti attho.
SaÑsarantÊti aparÈparaÑ saÒcaranti. CavantÊti evaÑ sa~khyaÑ
gacchanti. TathÈ uppajjantÊti. AÔÔhakathÈyaÑ pana pubbe “sassato attÈ ca
loko cÈ”ti vatvÈ idÈni “te ca sattÈ sandhÈvantÊ”ti-ÈdinÈ vacanena ayaÑ
diÔÔhigatiko attanÈyeva attano vÈdaÑ bhindati, diÔÔhigatikassa dassanaÑ
nÈma na nibaddhaÑ, thusarÈsimhi nikhÈtakhÈÓu viya caÒcalaÑ,
ummattakapacchiyaÑ p|vakhaÓÉag|thagomayÈdÊni viya cettha sundarampi
asundarampi hotiyevÈti vuttaÑ. Atthitveva sassatisamanti ettha sassatÊti
niccaÑ vijjamÈnatÈya mahÈpathaviÑ va maÒÒati, tathÈ
Sinerupabbatacandimas|riye, tato tehi samaÑ attÈnaÑ maÒÒamÈnÈ
atthitveva sassatisamanti vadanti.
IdÈni “sassato attÈ ca loko cÈ”ti-ÈdikÈya paÔiÒÒÈya sÈdhanatthaÑ hetuÑ
dassento taÑ kissa hetu? AhaÑ hi ÈtappamanvÈyÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha
iminÈmahaÑ etaÑ jÈnÈmÊti iminÈ visesÈdhigamena ahaÑ etaÑ paccakkhato
jÈnÈmi, na kevalaÑ saddhÈmattakeneva vadÈmÊti dasseti, makÈro panettha
padasandhikaraÓatthaÑ vutto. IdaÑ bhikkhave paÔhamaÑ ÔhÈnanti cat|hi
vatth|hÊti vatthusaddena vuttesu cat|su ÔhÈnesu idaÑ paÔhamaÑ ÔhÈnaÑ,
idaÑ2 jÈtisatasahassamattÈnussaraÓaÑ paÔhamaÑ kÈraÓanti attho.
32-33. Upari vÈradvayepi eseva nayo. KevalaÒhi ayaÑ vÈro
anekajÈtisatasahassÈnussaraÓavasena vutto. Itare
dasacattÈlÊsasaÑvaÔÔavivaÔÔakappÈnussaraÓavasena. MandapaÒÒo hi titthiyo
anekajÈtisatasahassamattaÑ anussarati, majjhimapaÒÒo
dasasaÑvaÔÔavivaÔÔakappÈni, tikkhapaÒÒo cattÈlÊsaÑ, na tato uddhaÑ.
34. CatutthavÈre takkayatÊti takkÊ, takko vÈ assa atthÊti takkÊ, takketvÈ
vitakketvÈ diÔÔhigÈhino etaÑ adhivacanaÑ. VÊmaÑsÈya samannÈgatoti
vÊmaÑsÊ. VÊmaÑsÈ nÈma tulanÈ ruccanÈ khamanÈ. YathÈ hi puriso yaÔÔhiyÈ
udakaÑ vÊmaÑsitvÈ otarati, evameva yo tulayitvÈ
______________________________________________________________
1. Te ca (SyÈ, Ka)
2. Iti (SyÈ)
99
ruccitvÈ khamÈpetvÈ diÔÔhiÑ gaÓhÈti, so “vÊmaÑsÊ”ti veditabbo.
TakkapariyÈhatanti takkena pariyÈhataÑ, tena tena pariyÈyena takketvÈti
attho. VÊmaÑsÈnucaritanti tÈya vuttappakÈrÈya vÊmaÑsÈya anucaritaÑ.
SayaÑpaÔibhÈnanti attano paÔibhÈnamattasaÒjÈtaÑ. EvamÈhÈti
sassatadiÔÔhiÑ gahetvÈ evaÑ vadati.
Tattha catubbidho takkÊ–anussutiko, jÈtissaro, lÈbhÊ, suddhatakkikoti.
Tattha yo “Vessantaro nÈma rÈjÈ ahosÊ”ti-ÈdÊni sutvÈ “tena hi yadi
Vessantarova BhagavÈ, sassato attÈ”ti takkayanto diÔÔhiÑ gaÓhÈti, ayaÑ
anussutiko nÈma. Dve tisso jÈtiyo saritvÈ “ahameva pubbe asukasmiÑ nÈma
ahosiÑ, tasmÈ sassato atto”ti takkayanto jÈtissaratakkiko nÈma. Yo pana
lÈbhitÈya “yathÈ me idÈni attÈ sukhÊ hoti, atÊtepi evaÑ ahosi, anÈgatepi
bhavissatÊ”ti takkayitvÈ diÔÔhiÑ gaÓhÈti, ayaÑ lÈbhÊtakkiko nÈma. EvaÑ sati
idaÑ hotÊ”ti takkamatteneva gaÓhanto pana suddhatakkiko nÈma.
35. EtesaÑ vÈ aÒÒatarenÈti etesaÑyeva catunnaÑ vatth|naÑ aÒÒatarena
ekena vÈ dvÊhi vÈ tÊhi vÈ, Natthi ito bahiddhÈti imehi pana vatth|hi bahi
aÒÒaÑ ekaÑ kÈraÓampi sassatapaÒÒattiyÈ natthÊti appaÔivattiyaÑ sÊhanÈdaÑ
nadati.
36. TayidaÑ bhikkhave TathÈgato pajÈnÈtÊti bhikkhave taÑ idaÑ
catubbidhampi diÔÔhigataÑ TathÈgato nÈnappakÈrato jÈnÈti. Tato taÑ
pajÈnanÈkÈraÑ dassento “ime diÔÔhiÔÔhÈnÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha diÔÔhiyova1
diÔÔhiÔÔhÈnÈ nÈma. Api ca diÔÔhÊnaÑ kÈraÓampi diÔÔhiÔÔhÈnameva. YathÈha
“katamÈni aÔÔha diÔÔhiÔÔhÈnÈni? KhandhÈpi diÔÔhiÔÔhÈnaÑ, avijjÈpi. Phassopi.
SaÒÒÈpi. Vitakkopi. AyonisomanasikÈropi. PÈpamittopi. Paratoghosopi
diÔÔhiÔÔhÈnaÑ. KhandhÈ hetu khandhÈ paccayo diÔÔhiÔÔhÈnaÑ upÈdÈya
samuÔÔhÈnaÔÔthena, evaÑ khandhÈpi diÔÔhiÔÔhÈnaÑ. AvijjÈ hetu -pa-.
PÈpamitto hetu. Paratoghoso hetu paratoghoso paccayo diÔÔhiÔÔhÈnaÑ
upÈdÈya samuÔÔhÈnaÔÔhena, evaÑ paratoghosopi diÔÔhiÔÔhÈnan”ti2.
EvaÑgahitÈti diÔÔhisa~khÈtÈ.
______________________________________________________________
1. DiÔÔhiyeva (Ka)
100
DÊghanikÈya
tÈva diÔÔhiÔÔhÈnÈ “sassato attÈ ca loko cÈ”ti evaÑgahitÈ ÈdinnÈ, pavattitÈti
attho. EvaÑ parÈmaÔÔhÈti nirÈsa~kacittatÈya punappunaÑ ÈmaÔÔhÈ
parÈmaÔÔhÈ, “idameva saccaÑ, moghamaÒÒan”ti pariniÔÔhÈpitÈ.
KÈraÓasa~khÈtÈ pana diÔÔhiÔÔhÈnÈ yathÈ gayhamÈnÈ diÔÔhiyo samuÔÔhÈpenti,
evaÑ ÈrammaÓavasena ca pavattanavasena ca Èsevanavasena ca gahitÈ.
AnÈdÊnavadassitÈya punappunaÑ gahaÓavasena parÈmaÔÔhÈ. EvaÑgatikÈti
evaÑ nirayatiracchÈnapettivisayagatikÈnaÑ aÒÒataragatikÈ.
“EvaÑabhisamparÈyÈ”ti idaÑ purimapadasseva vevacanaÑ,
evaÑvidhaparalokÈti vuttaÑ hoti.
TaÒca TathÈgato pajÈnÈtÊti na kevalaÒca TathÈgato sakÈraÓaÑ
sagatikaÑ diÔÔhigatameva pajÈnÈti, atha kho taÒca sabbaÑ pajÈnÈti, tato ca
uttaritaraÑ sÊlaÒceva samÈdhiÒca sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÒca pajÈnÈti. TaÒca
pajÈnaÑ1 na parÈmasatÊti taÒca evaÑvidhaÑ anuttaraÑ visesaÑ pajÈnantopi
“ahaÑ pajÈnÈmÊ”ti taÓhÈdiÔÔhimÈnaparÈmÈsavasena taÒca na parÈmasati.
AparÈmasato cassa paccattaÒÒeva nibbuti viditÈti evaÑ aparÈmasato cassa
aparÈmÈsapaccayÈ2 sayameva attanÈyeva tesaÑ parÈmÈsakilesÈnaÑ nibbuti
viditÈ, pÈkaÔaÑ bhikkhave TathÈgatassa nibbÈnanti dasseti.
IdÈni yathÈpaÔipannena TathÈgatena sÈ nibbuti adhigatÈ, taÑ paÔipattiÑ
dassetuÑ yÈsu vedanÈsu rattÈ3 titthiyÈ “idha sukhino bhavissÈma, ettha
sukhino bhavissÈmÈ”ti diÔÔhigahanaÑ4 pavisanti, tÈsaÑyeva vedanÈnaÑ
vasena kammaÔÔhÈnaÑ Ècikkhanto “vedanÈnaÑ samudayaÒcÈ”ti-ÈdimÈha.
Tattha yathÈbh|taÑ viditvÈti “avijjÈsamudayÈ vedanÈsamudayoti -pa-.
TaÓhÈsamudayÈ. KammasamudayÈ. PhassasamudayÈ vedanÈsamudayoti
paccayasamudayaÔÔhena vedanÈkkhandhassa udayaÑ passati.
NibbattilakkhaÓaÑ passantopi vedanÈkkhandhassa udayaÑ passatÊ”ti5
imesaÑ paÒcannaÑ lakkhaÓÈnaÑ vasena vedanÈnaÑ samudayaÑ
yathÈbh|taÑ viditvÈ, “avijjÈnirodhÈ vedanÈnirodhoti -pa-. TaÓhÈnirodhÈ.
KammanirodhÈ. PhassanirodhÈ vedanÈnirodhoti paccayanirodhaÔÔhena
vedanÈkkhandhassa vayaÑ
______________________________________________________________
1. PajÈnanaÑ (bah|su)
3. RatÈ (SyÈ)
5. Khu 9. 54 piÔÔhe PaÔisambhidÈmagge.
2. AparappaccayÈ (SÊ)
4. DiÔÔhigahaÓaÑ (Bahusu)
101
passati. VipariÓÈmalakkhaÓaÑ passantopi vedanÈkkhandhassa vayaÑ
passatÊ”ti1 imesaÑ paÒcannaÑ lakkhaÓÈnaÑ vasena vedanÈnaÑ
attha~gamaÑ yathÈbh|taÑ viditvÈ, “yaÑ vedanaÑ paÔicca uppajjati sukhaÑ
somanassaÑ, ayaÑ vedanÈya assÈdo”ti2 evaÑ assÈdaÒca yathÈbh|taÑ
viditvÈ, “yaÑ vedanÈ aniccÈ dukkhÈ vipariÓÈmadhammÈ, ayaÑ vedanÈya
ÈdÊnavo”ti2 evaÑ ÈdÊnavaÒca yathÈbh|taÑ viditvÈ, “yo vedanÈya
chandarÈgavinayo chandarÈgappahÈnaÑ, idaÑ vedanÈya nissaraÓan”ti2
evaÑ nissaraÓaÒca yathÈbh|taÑ viditvÈ vigatachandarÈgatÈya anupÈdÈno
anupÈdÈvimutto bhikkhave TathÈgato yasmiÑ upÈdÈne sati kiÒci
upÈdiyeyya, upÈdinnattÈ ca khandho bhaveyya, tassa abhÈvÈ kiÒci
dhammaÑ anupÈdiyitvÈva vimutto bhikkhave TathÈgatoti.
37. Ime kho te bhikkhave ye vo3 ahaÑ “katame ca te bhikkhave
dhammÈ gambhÊrÈ”ti apucchiÑ, ime kho te bhikkhave “taÒca TathÈgato
pajÈnÈti, tato ca uttaritaraÑ pajÈnÈtÊ”ti evaÑ niddiÔÔhÈ
sabbaÒÒutaÒÒÈÓadhammÈ gambhÊrÈ duddasÈ -pa- paÓÉitavedanÊyÈti
veditabbÈ. Yehi TathÈgatassa neva puthujjano, na sotÈpannÈdÊsu aÒÒataro
vaÓÓaÑ yathÈbh|taÑ vattuÑ sakkoti, atha kho TathÈgatova yathÈbh|taÑ
vaÓÓaÑ sammÈ vadamÈno vadeyyÈti evaÑ pucchamÈnenÈpi4
sabbaÒÒutaÒÒÈÓameva puÔÔhaÑ, niyyÈtentenÈpi tadeva niyyÈtitaÑ, antarÈ
pana diÔÔhiyo vibhattÈti.
PaÔhamabhÈÓavÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
______
EkaccasassatavÈdavaÓÓanÈ
38. EkaccasassatikÈti5 ekaccasassatavÈdÈ, te duvidhÈ honti
sattekaccasassatikÈ, sa~khÈrekaccasassatikÈti. DuvidhÈpi idha gahitÈyeva.
39. Yanti nipÈtamattaÑ. KadÈcÊti kismiÒci kÈle. KarahacÊti tasseva
vevacanaÑ. DÊghassa addhunoti dÊghassa kÈlassa. AccayenÈti
______________________________________________________________
3. Ye te (Ka) SÊ-®Ê Abhinava 1. 410 piÔÔhe.
5. Tattha ekaccasassatikÈti (SyÈ, Ka)
4. VuccamÈnenÈpi (SyÈ)
102
DÊghanikÈya
atikkamena. SaÑvaÔÔatÊti vinassati. YebhuyyenÈti ye uparibrahmalokesu vÈ
ar|pesu vÈ nibbattanti, tadavasese sandhÈya vuttaÑ. JhÈnamanena
nibbattattÈ manomayÈ. PÊti tesaÑ bhakkho ÈhÈroti pÊtibhakkhÈ. Attanova
tesaÑ pabhÈti sayaÑpabhÈ. Antalikkhe carantÊti antalikkhacarÈ. Subhesu
uyyÈnavimÈnakapparukkhÈdÊsu tiÔÔhantÊti subhaÔÔhÈyino. SubhÈ vÈ
manorammavatthÈbharaÓÈ hutvÈ tiÔÔhantÊti subhaÔÔhÈyino. CiraÑ
dÊghamaddhÈnanti ukkaÑsena aÔÔha kappe.
40. VivaÔÔatÊti saÓÔhÈti. SuÒÒaÑ brahmavimÈnanti pakatiyÈ
nibbattasattÈnaÑ natthitÈya suÒÒaÑ, brahmakÈyikabh|mi nibbattatÊti attho.
Tassa kattÈ vÈ kÈretÈ vÈ natthi, Visuddhimagge * vuttanayena pana
kammapaccaya-utusamuÔÔhÈnÈ ratanabh|mi nibbattati.
PakatinibbattiÔÔhÈnesuyeva1 cettha uyyÈnakapparukkhÈdayo nibbattanti.
Atha sattÈnaÑ pakatiyÈ vasitaÔÔhÈne nikanti uppajjati, te paÔhamajjhÈnaÑ
bhÈvetvÈ tato otaranti, tasmÈ “atha kho aÒÒataro satto”ti-ÈdimÈha.
ŒyukkhayÈ vÈ puÒÒakkhayÈ vÈti ye uÄÈraÑ puÒÒakammaÑ katvÈ yattha
katthaci appÈyuke devaloke nibbattanti, te attano puÒÒabalena ÔhÈtuÑ na
sakkonti, tassa pana devalokassa ÈyuppamÈÓeneva cavantÊti ÈyukkhayÈ
cavantÊti vuccanti. Ye pana parittaÑ puÒÒakammaÑ katvÈ
dÊghÈyukadevaloke nibbattanti, te yÈvatÈyukaÑ ÔhÈtuÑ na sakkonti,
antarÈva cavantÊti puÒÒakkhayÈ cavantÊti vuccanti. DÊghamaddhÈnaÑ
tiÔÔhatÊti kappaÑ vÈ upaÉÉhakappaÑ vÈ.
41. AnabhiratÊti aparassÈpi sattassa ÈgamanapatthanÈ. YÈ pana
paÔighasampayuttÈ ukkaÓÔhitÈ, sÈ brahmaloke natthi. ParitassanÈti ubbijjanÈ
phandanÈ, sÈ panesÈ tÈsatassanÈ taÓhÈtassanÈ diÔthitassanÈ ÒÈÓatassanÈti
catubbidhÈ hoti. Tattha “jÈtiÑ paÔicca bhayaÑ bhayÈnakaÑ chambhitattaÑ
lomahaÑso cetaso utrÈso. JaraÑ. ByÈdhiÑ. MaraÓaÑ paÔicca -pa- utrÈso”ti2
ayaÑ tÈsatassanÈ nÈma. “Aho vata aÒÒepi sattÈ itthattaÑ Ègacchayyun”ti3
ayaÑ taÓhÈtassanÈ nÈma. “ParitassitavipphanditamevÈ”ti4 ayaÑ
diÔÔhitassanÈ nÈma. “Tepi TathÈgatassa
______________________________________________________________
1. PakatinibbattaÔÔhÈneyeva (SyÈ)
103
dhammadesanaÑ sutvÈ yebhuyyena bhayaÑ saÑvegaÑ santÈsaÑ
ÈpajjantÊ”ti1 ayaÑ ÒÈÓatassanÈ nÈma. Idha pana taÓhÈtassanÈpi
diÔÔhitassanÈpi vaÔÔati. BrahmavimÈnanti idha pana paÔhamÈbhinibbattassa
atthitÈya suÒÒanti na vuttaÑ. UpapajjantÊti upapattivasena upagacchanti.
Sahabyatanti sahabhÈvaÑ.
42. Abhibh|ti abhibhavitvÈ Ôhito “jeÔÔhakohamasmÊ”ti. Anabhibh|toti
aÒÒehi anabhibh|to. AÒÒadatth|ti ekaÑsavacane nipÈto. Dassanavasena
daso, sabbaÑ passÈmÊti attho. VasavattÊti sabbaÑ janaÑ vase vattemi.
Issaro kattÈ nimmÈtÈti ahaÑ loke issaro, ahaÑ lokassa kattÈ ca nimmÈtÈ ca,
pathavÊhimavantasinerucakkavÈÄamahÈsamuddacandimas|riyÈ mayÈ
nimmitÈti. SeÔÔho sajitÈti ahaÑ lokassa uttamo ca sajitÈ2 ca “tvaÑ khattiyo
nÈma hoti, tvaÑ brahmaÓo. Vesso. Suddo. GahaÔÔho. Pabbajito nÈma.
Antamaso tvaÑ oÔÔho hohi, goÓo hohÊ”ti evaÑ “sattÈnaÑ saÑvisajetÈ3
ahan”ti maÒÒati. VasÊ pitÈ bh|tabhabyÈnanti ahamasmi ciÓÓavasitÈya vasÊ,
ahaÑ pitÈ bh|tÈnaÒca bhabyÈnaÒcÈti maÒÒati. Tattha aÓÉajajalÈbujÈ sattÈ
anto-aÓÉakose ceva antovatthimhi ca bhabyÈ nÈma, bahi nikkhantakÈlato
paÔÔhÈya bh|tÈ nÈma. SaÑsedajÈ paÔhamacittakkhaÓe bhabyÈ, dutiyato
paÔÔhÈya bh|tÈ. OpapÈtikÈ paÔhama-iriyÈpathe bhabyÈ, dutiyato paÔÔhÈya
bh|tÈti veditabbÈ. Te sabbepi mayhaÑ puttÈti saÒÒÈya “ahaÑ
pitÈbh|tabhabyÈnan”ti maÒÒati.
IdÈni kÈraÓato4 sÈdhetukÈmo “mayÈ ime sattÈ nimmitÈ”ti paÔiÒÒaÑ
katvÈ “taÑ kissa het|”ti-ÈdimÈha. Itthattanti itthabhÈvaÑ, brahmabhÈvanti
attho. IminÈ mayanti attano kammavasena cutÈpi upapannÈpi ca kevalaÑ
maÒÒanÈmatteneva “iminÈ mayaÑ nimmitÈ”ti maÒÒamÈnÈ va~kacchiddena5
va~ka-ÈÓÊ viya onamitvÈ tasseva pÈdam|laÑ gacchantÊti.
43. VaÓÓavantataro cÈti vaÓÓavantataro6, abhir|po pÈsÈdikoti attho.
Mahesakkhataroti issariyaparivÈrasena mahÈyasataro.
______________________________________________________________
1. SaÑ 2. 70; AÑ 1. 342 piÔÔhesu.
3. SaÑvibhajitÈ (SyÈ); SaÑvibhajetÈ (Ka)
5. Va~kacchidde (SÊ)
2. SajjitÈ (SyÈ)
4. KÈraÓavasena (Ka)
6. VaÓÓavantataro ca (SÊ, SyÈ)
104
DÊghanikÈya
44. ®hÈnaÑ kho panetanti kÈraÓaÑ kho panetaÑ. So tato cavitvÈ
aÒÒatra na gacchati, idheva Ègacchati, taÑ sandhÈyetaÑ vuttaÑ. AgÈrasmÈti
gehÈ. AnagÈriyanti pabbajjaÑ. PabbajjÈ hi yasmÈ agÈrassa hitaÑ
kasigorakkhÈdikammaÑ tattha1 natthi, tasmÈ anagÈriyanti vuccati.
PabbajatÊti upagacchati. Tato paraÑ nÈnussaratÊti tato pubbenivÈsÈ paraÑ
na sarati, sarituÑ asakkonto tattha ÔhatvÈ diÔÔhiÑ gaÓhÈti.
Niccoti-ÈdÊsu tassa upapattiÑ apassanto “nicco”ti vadati, maraÓaÑ
apassanto “dhuvo”ti, sadÈbhÈvato “sassato”ti, jarÈvasenÈpi vipariÓÈmassa
abhÈvato “avipariÓÈmadhammo”ti. Sesamettha paÔhamavÈre uttÈnamevÈti.
45-46. DutiyavÈre khiÉÉÈya padussanti vinassantÊti khiÉÉÈpadosikÈ,
“pad|sikÈ”tipi paÄiÑ likhanti, sÈ AÔÔhakathÈyaÑ natthi. Ativelanti atikÈlaÑ,
aticiranti attho. HassakhiÉÉÈratidhammasamÈpannÈti hassaratidhammaÒceva
khiÉÉÈratidhammaÒca samÈpannÈ anuyuttÈ, keÄihassasukhaÒceva
kÈyikavÈcasikakÊÄÈsukhaÒca anuyuttÈ, vuttappakÈraratidhammasama~gino
hutvÈ viharantÊti attho.
Sati sammussatÊti khÈdanÊyabhojanÊyesu sati sammussati. Te kira
puÒÒavisesÈdhigatena mahantena attano sirivibhavena nakkhattaÑ kÊÄantÈ
tÈya sampattimahantatÈya2 “ÈhÈraÑ paribhuÒjimha, na paribhuÒjimhÈ”tipi
na jÈnanti. Atha ekÈhÈrÈtikkamanato paÔÔhÈya nirantaraÑ khÈdantÈpi
pivantÈpi cavantiyeva, na tiÔÔhanti. KasmÈ? Kammajatejassa balavatÈya
karajakÈyassa mandatÈya. ManussÈnaÒhi kammajatejo mando, karajakÈyo
balavÈ. TesaÑ kammajatejassa mandatÈya karajakÈyassa balavatÈya
sattÈhampi atikkamitvÈ uÓhodaka-acchayÈgu-ÈdÊhi sakkÈ vatthuÑ
upatthambhetuÑ. DevÈnaÑ pana tejo balavÈ hoti, karajaÑ mandaÑ. Te
ekaÑ ÈhÈravelaÑ atikkamitvÈva saÓÔhÈtuÑ na sakkonti. YathÈ nÈma
gimhÈnaÑ majjhanhike tattapÈsÈÓe ÔhapitaÑ padumaÑ vÈ uppalaÑ vÈ
sÈyanhasamaye ghaÔasatenÈpi siÒciyamÈnaÑ pÈkatikaÑ na hoti,
vinassatiyeva. Evameva pacchÈ nirantaraÑ khÈdantÈpi pivantÈ
picavantiyeva,
______________________________________________________________
1. TaÑ tattha (SyÈ, Ka) Vi-®Ôha 1. 169; Ma-®Ôha 1. 105; AÑ-®Ôha 2. 375 piÔÔhesupi.
2. SampattiyÈ mahantatÈya (Ka)
105
na tiÔÔhanti. TenÈha “satiyÈ sammosÈ te devÈ tamhÈ kÈyÈ cavantÊ”ti. Katame
pana te devÈti? “Ime devÈ”ti1 AÔÔhakathÈyaÑ vicÈraÓÈ natthi, “devÈnaÑ
kammajatejo balavÈ hoti, karajaÑ mandan”ti avisesena vuttattÈ pana ye keci
kabaÄÊkÈrÈhÈr|pajÊvino devÈ evaÑ karonti, teyeva cavantÊti veditabbÈ. Keci
panÈhu “nimmÈnarati Paranimmitavasavattino te devÈ”ti.
KhiÉÉÈpadussanamatteneva hete “khiÉÉÈpadosikÈ”ti vuttÈ. Sesamettha
purimanayeneva veditabbaÑ.
47-48. TatiyavÈre manena padussanti vinassantÊti manopadosikÈ, ete
CÈtumahÈrÈjikÈ. Tesu kira eko devaputto “nakkhattaÑ kÊÄissÈmÊ”ti
saparivÈro rathena vÊthiÑ paÔipajjati, athaÒÒo nikkhamanto taÑ purato
gacchantaÑ disvÈ “bho2 ayaÑ kapaÓo adiÔÔhapubbaÑ viya etaÑ disvÈ pÊtiyÈ
uddhumÈto viya, bhijjamÈno viya ca gacchatÊ”ti kujjhati. Purato gacchantopi
nivattitvÈ taÑ kuddhaÑ disvÈ kuddhÈ nÈma suviditÈ3 hontÊti
iddhabhÈvamassa ÒatvÈ “tvaÑ kuddho mayhaÑ kiÑ karissasi, ayaÑ
sampatti mayÈ dÈnasÊlÈdÊnaÑ vasena laddhÈ, na tuyhaÑ vasenÈ”ti
paÔikujjhati. EkasmiÒhi kuddhe itaro akuddho rakkhati, ubhosu pana
kuddhesu ekassa kodho itarassa paccayo hoti, tassapi kodho itarassa
paccayo hotÊti ubho kandantÈnaÑyeva orodhÈnaÑ cavanti. Ayamettha
dhammatÈ. SesaÑ vuttanayeneva veditabbaÑ.
49-52. TakkÊvÈre4 ayaÑ cakkhÈdÊnaÑ bhedaÑ passati, cittaÑ pana
yasmÈ purimaÑ purimaÑ pacchimassa pacchimassa paccayaÑ datvÈva
nirujjhati, tasmÈ cakkhÈdÊnaÑ bhedato balavatarampi cittassa bhedaÑ na
passati. So taÑ apassanto yathÈ nÈma sakuÓo ekaÑ rukkhaÑ jahitvÈ
aÒÒasmiÑ5 nilÊyati, evameva imasmiÑ attabhÈve bhinne cittaÑ aÒÒatra
gacchatÊti gahetvÈ evamÈha. Sesamettha vuttanayeneva veditabbaÑ.
AntÈnantavÈdavaÓÓanÈ
53. AntÈnantikÈti antÈnantavÈdÈ, antaÑ vÈ anantaÑ vÈ antÈnantaÑ vÈ
nevantÈnÈnantaÑ vÈ Èrabbha pavattavÈdÈti attho.
______________________________________________________________
1. Ime nÈmÈti (SÊ, SyÈ)
3. SuvijjÈnÈ (SyÈ), suvijÈnanÈ (Ka)
4. TakkÊvÈde (Ka)
2. DisvÈ kiÑ bho (SÊ, SyÈ)
5. EkasmiÑ (Ka)
DÊghanikÈya
106
54-60. AntasaÒÒÊ lokasmiÑ viharatÊti paÔibhÈganimittaÑ
cakkavÈÄapariyantaÑ avaÉÉhetvÈ taÑ “loko”ti gahetvÈ antasaÒÒÊ lokasmiÑ
viharati, cakkavÈÄapariyantaÑ katvÈ vaÉÉhitakasiÓo1 pana anantasaÒÒÊ hoti,
uddhamadho avaÉÉhetvÈ pana tiriyaÑ vaÉÉhetvÈ uddhamadho antasaÒÒÊ
tiriyaÑ anantasaÒÒÊ. TakkÊvÈdo vuttanayeneva veditabbo. Ime cattÈropi
attanÈ diÔÔhapubbÈnusÈreneva diÔÔhiyÈ gahitattÈ pubbantakappikesu paviÔÔhÈ.
AmarÈvikkhepavÈdavaÓÓanÈ
61. Na maratÊti amarÈ. KÈ sÈ? “Evantipi me no”ti-ÈdinÈ nayena
pariyantarahitÈ diÔÔhigatikassa diÔÔhi ceva vÈcÈ2 ca. Vividho khepoti
vikkhepo, amarÈya diÔÔhiyÈ vÈcÈya ca vikkhepoti amarÈvikkhepo, so etesaÑ
atthÊti amarÈvikkhepikÈ. Aparo nayo, amarÈ nÈma ekÈ macchajÈti, sÈ
ummujjananimujjanÈdivasena udake sandhÈvamÈnÈ gahetuÑ na sakkÈti
evameva ayampi vÈdo itocito ca sandhÈvati, gÈhaÑ na upagacchatÊti
amarÈvikkhepoti vuccati, so etesaÑ atthÊti amarÈvikkhepikÈ.
62. “IdaÑ kusalan”ti yathÈbh|taÑ nappajÈnÈtÊti dasa
kusalakammapathe yathÈbh|taÑ nappajÈnÈtÊti attho. Akusalepi dasa
akusalakammapathÈva adhippetÈ. So mamassa vighÈtoti “musÈ mayÈ
bhaÓitan”ti vippaÔisÈruppattiyÈ mama vighÈto assa, dukkhaÑ bhaveyyÈti
attho. So mamassa antarÈyoti so mama saggassa ceva maggassa ca antarÈyo
assa. MusÈvÈdabhayÈ musÈvÈdaparijegucchÈti musÈvÈde ottappena ceva
hiriyÈ ca. VÈcÈvikkhepaÑ ÈpajjatÊti vÈcÈya vikkhepaÑ Èpajjati. KÊdisaÑ?
AmarÈvikkhepaÑ, apariyantavikkhepanti attho.
Evantipi me noti-ÈdÊsu “evantipi me no”ti aniyamitavikkhepo. TathÈtipi
me noti “sassato attÈ ca loko cÈ”ti vuttaÑ sassatavÈdaÑ paÔikkhipati.
AÒÒathÈtipi me noti sassatato aÒÒathÈ3 vuttaÑ ekaccasassataÑ4
paÔikkhipati. Notipi me noti “na
______________________________________________________________
1. VaÉÉhitakasiÓe (SyÈ, Ka)
3. AÒÒathÈpÊti (Ka)
2. VÈdÈ (SyÈ)
4. EkaccasassataÑ ekacca-asassataÑ (SyÈ, Ka)
107
hoti TathÈgato paraÑ maraÓÈ”ti vuttaÑ ucchedaÑ paÔikkhipati. No notipi
me noti “neva hoti na na hotÊ”ti vuttaÑ takkÊvÈdaÑ paÔikkhipati. SayaÑ
pana “idaÑ kusalan”ti vÈ “akusalan”ti vÈ puÔÔho na kiÒci byÈkaroti. “IdaÑ
kusalan”ti puÔÔho “evantipi me no”ti vadati. Tato “kiÑ akusalan”ti vutte
“tathÈtipi me no”ti vadati. “KiÑ ubhayato aÒÒathÈ”ti vutte “aÒÒathÈtipi me
no”ti vadati. Tato “tividhenÈpi na hoti, kiÑ te laddhÊ”ti vutte “notipi me
no”ti vadati. Tato “kiÑ no noti te1 laddhÊ”ti vutte “no notipi me no”ti evaÑ
vikkhepameva Èpajjati, ekasmimpi pakkhe na tiÔÔhati.
63. Chando vÈ rÈgo vÈti ajÈnantopi2 sahasÈ kusalameva “kusalan”ti
vatvÈ akusalameva “akusalan”ti vatvÈ “mayÈ asukassa nÈma evaÑ
byÈkataÑ, kiÑ taÑ subyÈkatan”ti aÒÒe paÓÉite pucchitvÈ tehi “subyÈkataÑ
bhadramukha, ‘kusalameva tayÈ kusalaÑ akusalameva akusalan’ti
byÈkatan”ti vutte “natthi mayÈ sadiso paÒdito”ti evaÑ me tattha chando vÈ
rÈgo vÈ assÈti attho. Ettha ca chando dubbalarÈgo, rÈgo balavarÈgo. Doso
vÈ paÔigho vÈti kusalaÑ pana “akusalan”ti, akusalaÑ vÈ3 “kusalan”ti vatvÈ
aÒÒe paÓÉite pucchitvÈ tehi “dubyÈkataÑ tayÈ”ti vutte “ettakampi nÈma na
jÈnÈmÊ”ti tattha me assa doso vÈ paÔigho vÈti attho. IdhÈpi doso
dubbalakodho, paÔigho balavakodho.
TaÑ mamassa upÈdÈnaÑ, so mamassa vighÈtoti taÑ
chandarÈgadvayaÑ mama upÈdÈnaÑ assa, dosapaÔighadvayaÑ vighÈto.
Ubhayampi vÈ daÄhaggahaÓavasena upÈdÈnaÑ, vihananavasena vighÈto.
RÈgo hi amuÒcitukÈmatÈya ÈrammaÓaÑ gaÓhÈti jal|kÈ viya. Doso
vinÈsetukÈmatÈya ÈsÊviso viya. Ubhopi cete santÈpakaÔÔhena vihanantiyevÈti
“upÈdÈnan”ti ca “vighÈto”ti ca vuttÈ. SesaÑ paÔhamavÈrasadisameva.
______________________________________________________________
1. No noti kiÑ te (SyÈ)
3. AkusalaÒca (SÊ)
2. AppaÔijÈnantopi (SyÈ), asampajÈnantopi (Ka)
108
DÊghanikÈya
64. PaÓÉitÈti paÓÉiccena samannÈgatÈ. NipuÓÈti
saÓhasukhumabuddhino saÓhasukhumaÑ atthantaraÑ1 paÔivijjhanasamatthÈ.
KataparappavÈdÈti viÒÒÈtaparappavÈdÈ ceva parehi saddhiÑ
katavÈdaparicayÈ ca. VÈlavedhir|pÈti vÈlavedhidhanuggahasadisÈ.
VobhindantÈ2 maÒÒeti vÈlavedhi viya vÈlaÑ sukhumÈnipi paresaÑ
diÔÔhigatÈni attano paÒÒÈgatena3 bhindantÈ viya carantÊti attho. Te maÑ
tatthÈti te samaÓabrÈhmaÓÈ maÑ tesu kusalÈkusalesu. SamanuyuÒjeyyunti
“kiÑ kusalaÑ, kiÑ akusalanti attano laddhiÑ vadÈ”ti laddhiÑ puccheyyuÑ.
SamanugÈheyyunti “idaÑ nÈmÈ”ti vutte “kena kÈraÓena etamattaÑ
gÈhayen”ti4 kÈraÓaÑ puccheyyuÑ. SamanubhÈseyyunti “iminÈ nÈma
kÈraÓenÈ”ti vutte kÈraÓe dosaÑ dassetvÈ “na tvaÑ idaÑ jÈnÈsi, idaÑ pana
gaÓha, idaÑ vissajjehÊ”ti evaÑ samanuyuÒjeyyuÑ. Na sampÈyeyyanti na
sampÈdeyyaÑ, sampÈdetvÈ kathetuÑ na sakkuÓeyyanti attho. So mamassa
vighÈtoti yaÑ taÑ punappunaÑ vatvÈpi asampÈyanaÑ nÈma, so mama
vighÈto assa, oÔÔhatÈlujivhÈgalasosanadukkhameva assÈti attho. SesametthÈpi
paÔhamavÈrasadisameva.
65-66. Mandoti mandapaÒÒo, apaÒÒassevetaÑ nÈmaÑ. Mom|hoti
atisamm|Äho. Hoti tathÈgatoti-ÈdÊsu satto “tathÈgato”ti adhippeto.
Sesamettha uttÈnameva. Imepi cattÈro pubbe pavattadhammÈnusÈreneva
diÔÔhiyÈ gahitattÈ pubbantakappikesu paviÔÔhÈ.
AdhiccasamuppannavÈdavaÓÓanÈ
67. “Adhiccasamuppanno attÈ ca loko cÈ”ti dassanaÑ
adhiccasamuppannaÑ, taÑ etesaÑ atthÊti adhiccasamuppannikÈ.
Adhiccasamuppannanti akÈraÓasamuppannaÑ.
68-73. AsaÒÒasattÈti desanÈsÊsametaÑ, acittuppÈdÈ r|pamattakaattabhÈvÈti5 attho. TesaÑ evaÑ uppatti veditabbÈ–ekacco hi titthÈyatane
pabbajitvÈ vÈyokasiÓe parikammaÑ katvÈ catutthajjhÈnaÑ nibbattetvÈ jhÈnÈ
vuÔÔhÈya “citte dosaÑ passati, citte sati
______________________________________________________________
1. Sukhuma-atthantaraÑ (SÊ, Ka)
2. Te bhindantÈ (Ka) (Khu 7. 139; Khu 8. 176; Khu 9. 377 piÔÔhesu passitabbaÑ.)
3. PaÒÒÈbalena (SyÈ)
4. GÈhayÈti (SÊ, SyÈ)
5. AcittuppÈdar|pamattaka-attabhÈvÈti (SÊ)
109
hatthacchedÈdidukkhaÒceva sabbabhayÈni ca honti, alaÑ iminÈ cittena,
acittakabhÈvova santo”ti evaÑ citte dosaÑ passitvÈ aparihÊnajjhÈno kÈlaÑ
katvÈ asaÒÒasattesu nibbattati, cittamassa cuticittanirodhena idheva nivattati,
r|pakkhandhamattameva tattha pÈtubhavati. Te tattha yathÈ nÈma
jiyÈvegukkhitto saro yattako jiyÈvego, tattakameva ÈkÈse gacchati, evameva
jhÈnavegukkhittÈ upapajjitvÈ yattako jhÈnavego, tattakameva kÈlaÑ tiÔÔhanti,
jhÈnavege pana parihÊne tattha r|pakkhandho antaradhÈyati, idha pana
paÔisandhisaÒÒÈ uppajjati. YasmÈ pana tÈya idha uppannasaÒÒÈya tesaÑ
tattha cuti paÒÒÈyati, tasmÈ “saÒÒuppÈdÈ ca pana te devÈ tamhÈ kÈyÈ
cavantÊ”ti vuttaÑ. SantatÈyÈti santabhÈvÈya. Sesamettha uttÈnameva.
TakkÊvÈdopi vuttanayeneva veditabboti.
AparantakappikavÈdavaÓÓanÈ
74. EvaÑ aÔÔhÈrasa pubbantakappike dassetvÈ idÈni catucattÈrÊsa
aparantakappike dassetuÑ “santi bhikkhave”ti-ÈdimÈha. Tattha
anÈgatakoÔÔhÈsasa~khÈtaÑ aparantaÑ kappetvÈ gaÓhantÊti aparantakappikÈ,
aparantakappo vÈ etesaÑ atthÊti aparantakappikÈ. EvaÑ sesampi pubbe
vuttappakÈranayeneva veditabbaÑ.
SaÒÒÊvÈdavaÓÓanÈ
75. UddhamÈghÈtanikÈti ÈghÈtanaÑ vuccati maraÓaÑ, uddhamÈghÈtanÈ
attÈnaÑ vadantÊti uddhamÈghÈtanikÈ. “SaÒÒÊ”ti pavatto vÈdo saÒÒÊvÈdo, so
etesaÑ atthÊti saÒÒÊvÈdÈ.
76-77. R|pÊ attÈti-ÈdÊsu kasiÓar|paÑ “attÈ”ti, tattha pavattasaÒÒaÒcassa
“saÒÒÈ”ti gahetvÈ vÈ ÈjÊvakÈdayo viya takkamatteneva vÈ “r|pÊ attÈ hoti,
arogo paraÑ maraÓÈ saÒÒÊ”ti naÑ paÒÒapenti. Tattha Èrogoti nicco.
Ar|pasamÈpattinimittaÑ pana “attÈ”ti, samÈpattisaÒÒaÒcassa “saÒÒÈ”ti
gahetvÈ vÈ nigaÓÔhÈdayo viya takkamatteneva vÈ “ar|pÊ attÈ hoti, arogo
paraÑ maraÓÈ saÒÒÊ”ti naÑ paÒÒapenti. TatiyÈ pana missakagÈhavasena
pavattÈ diÔÔhi. CatutthÈ takkagÈheneva.
DÊghanikÈya
110
DutiyacatukkaÑ antÈnantikavÈde vuttanayeneva veditabbaÑ. Tatiyacatukke
samÈpannakavasena ekattasaÒÒÊ asamÈpannakavasena nÈnattasaÒÒÊ
parittakasiÓavasena parittasaÒÒÊ, vipulakasiÓavasena appamÈÓasaÒÒÊti
veditabbÈ. Catutthacatukke pana dibbena cakkhunÈ
tikacatukkajjhÈnabh|miyaÑ nibbattamÈnaÑ disvÈ “ekantasukhÊ”ti gaÓhÈti,
niraye nibbattamÈnaÑ disvÈ “ekantadukkhÊ”ti, manussesu nibbattamÈnaÑ
disvÈ “sukhadukkhÊ”ti, vehapphaladevesu nibbattamÈnaÑ disvÈ
“adukkhamasukhÊ”ti gaÓhÈti. Visesato hi pubbenivÈsÈnussatiÒÈÓalÈbhino
pubbantakappikÈ honti, dibbacakkhukÈ aparantakappikÈti.
AsaÒÒÊnevasaÒÒÊnÈsaÒÒÊvÈdavaÓÓanÈ
78-83. AsaÒÒÊvÈdo saÒÒÊvÈde Èdimhi vuttÈnaÑ dvinnaÑ catukkÈnaÑ
vasena veditabbo. TathÈ nevasaÒÒÊnÈsaÒÒÊvÈdo. KevalaÒhi tattha “saÒÒÊ
attÈ”ti gaÓhantÈnaÑ tÈ diÔÔhiyo, idha “asaÒÒÊ”ti ca “nevasaÒÒÊnÈsaÒÒÊ”ti ca.
Tattha na ekantena kÈraÓaÑ pariyesitabbaÑ. DiÔÔhigatikassa hi gÈho
ummattakapacchisadisoti vuttametaÑ.
UcchedavÈdavaÓÓanÈ
84. UcchedavÈde satoti vijjamÈnassa. Ucchedanti upacchedaÑ.
VinÈsanti adassanaÑ. Vibhavanti bhÈvavigamaÑ. SabbÈnetÈni
aÒÒamaÒÒavevacanÈneva. Tattha dve janÈ ucchedadiÔÔhiÑ gaÓhanti lÈbhÊ ca
alÈbhÊ ca. LÈbhÊ arahato1 dibbena cakkhunÈ cutiÑ disvÈ upapattiÑ
apassanto. Yo vÈ cutimattameva daÔÔhuÑ sakkoti na upapÈtaÑ2, so
ucchedadiÔÔhiÑ gaÓhÈti. AlÈbhÊ ca “ko paralokaÑ na jÈnÈtÊ”ti
kÈmasukhagiddhatÈya vÈ “yathÈ rukkhato paÓÓÈni patitÈni na puna
viruhanti, evameva sattÈ”ti-ÈdinÈ takkena vÈ ucchedaÑ gaÓhÈti. Idha pana
taÓhÈdiÔÔhÊnaÑ vasena tathÈ ca aÒÒathÈ ca vikappetvÈva imÈ satta diÔÔhiyo
uppannÈti veditabbÈ.
85. Tattha r|pÊti r|pavÈ. CÈtumahÈbh|tikoti catumahÈbh|tamayo.
MÈtÈpit|naÑ etanti mÈtÈpettikaÑ, kiÑ taÑ? SukkasoÓitaÑ,
______________________________________________________________
1. Anussaranto (SyÈ, Ka)
2. UpapattiÑ (SÊ, SyÈ)
111
mÈtÈpettike sambh|to jÈtoti mÈtÈpettikasambhavo. Iti r|pakÈyasÊsena
manussattabhÈvaÑ “attÈ”ti vadati. Ittheketi itthaÑ eke, evameketi attho.
86. Dutiyo taÑ paÔikkhipitvÈ dibbattabhÈvaÑ vadati. Dibboti devaloke
sambh|to. KÈmÈvacaroti chakÈmÈvacaradevapariyÈpanno. KabaÄÊkÈraÑ1
ÈhÈraÑ bhakkhatÊti kabaÄÊkÈrÈhÈrabhakkho.
87. Manomayoti jhÈnamanena nibbatto. Sabba~gapacca~gÊti
sabba~gapacca~gayutto. AhÊnindriyoti paripuÓÓindriyo. YÈni brahmaloke
atthi, tesaÑ vasena, itaresaÒca saÓÔhÈnavasenetaÑ vuttaÑ.
88-92. Sabbaso r|pasaÒÒÈnaÑ samatikkamÈti-ÈdÊnaÑ attho
Visuddhimagge * vutto. ŒkÈsÈnaÒcÈyatan|pagoti-ÈdÊsu pana
ŒkÈsÈnaÒcÈyatanabhavaÑ upagatoti evamattho veditabbo. Sesamettha
uttÈnamevÈti.
DiÔÔhadhammanibbÈnavÈdavaÓÓÈnÈ
93. DiÔÔhadhammanibbÈnavÈde “diÔÔhadhammo”ti paccakkhadhammo
vuccati, tattha tattha paÔiladdhattabhÈvassetaÑ adhivacanaÑ, diÔÔhadhamme
nibbÈnaÑ diÔÔhadhammanibbÈnaÑ, imasmiÑ yeva attabhÈve
dukkhav|pasamananti2 attho, taÑ vadantÊti diÔÔhadhammanibbÈnavÈdÈ,
paramadiÔÔhadhammanibbÈnanti paramaÑ diÔÔhadhammanibbÈnaÑ,
uttamanti attho.
94. PaÒcahi kÈmaguÓehÊti manÈpiyar|pÈdÊhi paÒcahi kÈmakoÔÔhÈsehi,
bandhanehi vÈ. Samappitoti suÔÔhu appito allÊno hutvÈ. Sama~gÊbh|toti
samannÈgato. ParicÈretÊti tesu kÈmaguÓesu yathÈsukhaÑ indriyÈni cÈreti
saÒcÈreti ito cito ca upaneti. Atha vÈ palaÄati3 ramati kÊÄati. Ettha ca duvidhÈ
kÈmaguÓÈ mÈnusakÈ4 ceva dibbÈ ca. MÈnusakÈ MandhÈtukÈmaguÓasadisÈ
daÔÔhabbÈ, dibbÈ ParanimmitavasavattidevarÈjassa kÈmaguÓasadisÈti.
Evar|pe kÈme upagatÈnaÒhi te diÔÔhadhammanibbÈnasampattiÑ paÒÒapenti.
______________________________________________________________
1. KabaÄiÑ kÈraÑ (SÊ)
3. LaÄati (bah|su) SÊ-®Ê Abhinava 1. 450 piÔÔhe.
2. Dukkhav|pasamoti (SyÈ)
4. MÈnusikÈ (Ka)
112
DÊghanikÈya
95. DutiyavÈre hutvÈ abhÈvaÔÔhena aniccÈ, paÔipÊÄanaÔÔhena dukkhÈ,
pakatijahanaÔÔhena vipariÓÈmadhammÈti veditabbÈ. TesaÑ
vipariÓÈmaÒÒathÈbhÈvÈti tesaÑ kÈmÈnaÑ vipariÓÈmasa~khÈtÈ
aÒÒathÈbhÈvÈ, yampi me ahosi, tampi me natthÊti vuttanayena uppajjanti
sokaparidevadukkhadomanassupÈyÈsÈ. Tattha antonijjhÈyanalakkhaÓo soko,
tannissitalÈlappanalakkhaÓo paridevo, kÈyappaÔipÊÄanalakkhaÓaÑ dukkhaÑ,
manovighÈtalakkhaÓaÑ domanassaÑ, visÈdalakkhaÓo upÈyÈso, vivicceva
kÈmehÊti-ÈdÊnamattho Visuddhimagge * vutto.
96. Vitakkitanti abhiniropanavasena pavatto vitakko. VicÈritanti
anumajjanavasena pavatto vicÈro. Etenetanti etena vitakkitena ca vicÈritena
ca etaÑ paÔhamajjhÈnaÑ oÄÈrikaÑ sakaÓÔakaÑ viya khÈyati.
97-98. PÊtigatanti pÊtiyeva. Cetaso ubbilÈvitattanti1 cittassa
ubbilabhÈvakaraÓaÑ. Cetaso Èbhogoti jhÈnÈ vuÔÔhÈya tasmiÑ sukhe
punappunaÑ cittassa Èbhogo manasikÈro samannÈhÈroti. Sesamettha
diÔthadhammanibbÈnavÈde uttÈnameva.
EttÈvatÈ sabbÈpi dvÈsaÔÔhidiÔthiyo kathitÈ honti. YÈsaÑ satteva
ucchedadiÔÔhiyo, sesÈ sassatadiÔÔhiyo.
100-104. IdÈni “imehi kho te bhikkhave”ti iminÈ vÈrena sabbepi te
aparantakappike2 ekajjhaÑ niyyÈtetvÈ sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ vissajjeti. Puna
imehi kho te bhikkhave”ti-ÈdinÈ vÈrena sabbepi te pubbantÈparantakappike3
ekajjhaÑ niyyÈtetvÈ tadeva ÒÈÓaÑ vissajjeti. Iti “katame ca te bhikkhave
dhammÈ”ti-Èdimhi pucchamÈnopi sabbaÒÒutaÒÒÈÓameva pucchitvÈ
vissajjamÈnopi sattÈnaÑ ajjhÈsayaÑ tulÈya tulayanto viya, SinerupÈdato
vÈlukaÑ uddharanto viya dvÈsaÔÔhi diÔÔhigatÈni uddharitvÈ
sabbaÒÒutaÒÒÈÓameva vissajjeti. EvamayaÑ yathÈnusandhivasena desanÈ
ÈgatÈ.
Tayo hi suttassa anusandhÊ–pucchÈnusandhi ajjhÈsayÈnusandhi
yathÈnusandhÊti. Tattha “evaÑ vutte aÒÒataro bhikkhu BhagavantaÑ
etadavoca ‘kiÑ
______________________________________________________________
1. UppilÈvitattaÑ (Ka), DÊ-®Ê 1. 176; SÊ-®Ê Abhinava 1. 452 piÔÔhesu.
2. Pubbantakappike (SyÈ, Ka)
3. Aparantakappike pubbantÈparantakappike ca (SyÈ, Ka)
113
nu kho bhante orimaÑ tÊraÑ, kiÑ pÈrimaÑ tÊraÑ, ko majjhe saÑsÊdo1, ko
thale ussÈdo2, ko manussaggÈho, ko amanussaggÈho, ko ÈvaÔÔaggÈho, ko
antop|tibhÈvo’ti”3 evaÑ pucchantÈnaÑ BhagavatÈ vissajjitasuttavasena
pucchÈnusandhi veditabbo.
“Atha kho aÒÒatarassa bhikkhuno evaÑ cetaso parivitakko udapÈdi ‘iti
kira bho r|paÑ anattÈ. VedanÈ. SaÒÒÈ. Sa~khÈrÈ. ViÒÒÈÓaÑ anattÈ,
anattakatÈni kira kammÈni kamattÈnaÑ phusissantÊ’ti4. Atha kho BhagavÈ
tassa bhikkhuno cetasÈ ceto parivitakkamaÒÒÈya bhikkh| Èmantesi–ÔhÈnaÑ
kho panetaÑ bhikkhave vijjati, yaÑ idhekacco moghapuriso avidvÈ
avijjÈgato taÓhÈdhipateyyena cetasÈ satthu sÈsanaÑ atidhÈvitabbaÑ
maÒÒeyya ‘iti kira bho r|paÑ anattÈ -pa- phusissantÊ’ti. TaÑ kiÑ maÒÒatha
bhikkhave r|paÑ niccaÑ vÈ aniccaÑ vÈ”ti4. EvaÑ paresaÑ ajjhÈsayaÑ
viditvÈ BhagavatÈ vuttasuttavasena ajjhÈsayÈnusandhi veditabbo.
Yena pana dhammena Èdimhi desanÈ uÔÔhitÈ, tassa dhammassa
anur|padhammavasena vÈ paÔipakkhavasena vÈ yesu suttesu upari desanÈ
Ègacchati, tesaÑ vasena yathÈnusandhi veditabbo. SeyyathidaÑ?
Œka~kheyyasutte5 heÔÔhÈ sÊlena desanÈ uÔÔhitÈ, upari cha abhiÒÒÈ ÈgatÈ.
Vatthasutte6 heÔÔhÈ kilesena desanÈ uÔÔhitÈ, upari brahmavihÈrÈ ÈgatÈ.
Kosambiyasutte7 heÔthÈ bhaÓdanena uÔÔhitÈ, upari sÈraÓÊyadhammÈ ÈgatÈ.
Kakac|pame8 heÔÔhÈ akkhantiyÈ uÔthitÈ, upari kakac|pamÈ ÈgatÈ.
Imasmimpi BrahmajÈle heÔÔhÈ diÔthivasena desanÈ uÔÔhitÈ upari
suÒÒatÈpakÈsanaÑ ÈgataÑ. Tena vuttaÑ “evamayaÑ yathÈnusandhivasena
desanÈ ÈgatÈ”ti.
ParitassitavipphanditavÈravaÓÓanÈ
105-117. IdÈni mariyÈdavibhÈgadassanatthaÑ “tatra bhikkhave”ti-ÈdikÈ
desanÈ ÈraddhÈ. Tadapi tesaÑ bhavataÑ samaÓabrÈhmaÓÈnaÑ ajÈnataÑ
apassataÑ vedayitaÑ taÓhÈgatÈnaÑ paritassitavipphanditamevÈti yena
______________________________________________________________
1. SaÑsÈdo (SÊ), SaÑsÈro (SyÈ)
2. UssÈro (Ka)
114
DÊghanikÈya
diÔÔhi-assÈdena diÔÔhisukhena diÔÔhivedayitena te somanassajÈtÈ sassataÑ
attÈnaÒca lokaÒca paÒÒapenti cat|hi vatth|hi, tadapi tesaÑ bhavantÈnaÑ
samaÓabrÈhmaÓÈnaÑ yathÈbh|taÑ dhammÈnaÑ sabhÈvaÑ ajÈnantÈnaÑ
apassantÈnaÑ vedayitaÑ taÓhÈgatÈnaÑ kevalaÑ taÓhÈgatÈnaÑyeva taÑ
vedayitaÑ, taÒca kho panetaÑ paritassitavipphanditameva. DiÔÔhisa~khÈtena
ceva taÓhÈsa~khÈtena ca paritassitena vipphanditameva calitameva
kampitameva thusarÈsimhi nikhÈtakhÈÓusadisaÑ, na sotÈpannassa
dassanamiva niccalanti dasseti. Esa nayo ekaccasassatavÈdÈdÊsupi.
PhassapaccayavÈravaÓÓanÈ
118-130. Puna “tatra bhikkhave ye te samaÓabrÈhmaÓÈ sassatavÈdÈ”tiÈdi paramparapaccayadassanatthaÑ ÈraddhaÑ. Tattha tadapi
phassapaccayÈti yena diÔthi-assÈdena diÔÔhisukhena diÔÔhivedayitena te
somanassajÈtÈ sassataÑ attÈnaÒca lokaÒca paÒÒapenti cat|hi vatth|hi, tadapi
taÓhÈdiÔÔhi pariphanditaÑ vedayitaÑ phassapaccayÈti dasseti. Esa nayo
sabbattha.
131-143. IdÈni tassa paccayassa diÔÔhivedayite
balavabhÈvadassanatthaÑ puna “tatra bhikkhave yete samaÓabrÈhmaÓÈ
sassatavÈdÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha te vata aÒÒatra phassÈti te vata
samaÓabrÈhmaÓÈ taÑ vedayitaÑ vinÈ phassena paÔisaÑvedessantÊti
kÈraÓametaÑ natthÊti. YathÈ hi patato gehassa upatthambhanatthÈya th|ÓÈ
nÈma balavapaccayo hoti, na taÑ th|ÓÈya anupatthambhitaÑ ÔhÈtuÑ
sakkoti, evameva phassopi vedanÈya balavapaccayo, taÑ vinÈ idaÑ
diÔÔhivedayitaÑ natthÊti dasseti. Esa nayo sabbattha.
DiÔÔhigatikÈdhiÔÔhÈnavaÔÔakathÈvaÓÓanÈ
144. IdÈni “tatra bhikkhave ye te samaÓabrÈhmaÓÈ sassatavÈdÈ
sassataÑ attÈnaÒca lokaÒca paÒÒapenti cat|hi vatth|hi, yepi te
samaÓabrÈhmaÓÈ ekaccasassatikÈ”ti-ÈdinÈ nayena sabbadiÔÔhivedayitÈni
sampiÓÉeti. KasmÈ? Upari phasse pakkhipanatthÈya. KathaÑ? Sabbe te
chahi phassÈyatanehi phussa phussa paÔisaÑvedentÊti. Tattha cha
phassÈyatanÈni nÈma cakkhuphassÈyatanaÑ, sota. GhÈna. JivhÈ. KÈya.
ManophassÈyatananti imÈni cha. SaÒjÈti samosaraÓa kÈraÓa
paÓÓattimattatthesu hi
115
ayaÑ Èyatanasaddo pavattati. Tattha “Kambojo assÈnaÑ ÈyatanaÑ, gunnaÑ
DakkhiÓÈpatho”ti saÒjÈtiyaÑ pavattati, saÒjÈtiÔÔhÈneti attho. “Manorame
Èyatane, sevanti naÑ viha~gamÈ”ti1 samosaraÓe. “Sati sati-Èyatane”ti2
kÈraÓe. “AraÒÒÈyatane paÓÓakuÔÊsu sammantÊ”ti3 paÓÓattimatte.
SvÈyamidha saÒjÈti-Èdi-atthattayepi yujjati. CakkhÈdÊsu hi phassapaÒcamakÈ
dhammÈ saÒjÈyanti samosaranti, tÈni ca tesaÑ kÈraÓanti ÈyatanÈni. Idha
pana “cakkhuÒca paÔicca, r|pe ca uppajjati cakkhuviÒÒÈÓaÑ, tiÓÓaÑ sa~gati
phasso”ti4 iminÈ nayena phassasÊseneva desanaÑ ÈropetvÈ phassaÑ ÈdiÑ
katvÈ paccayaparamparaÑ5 dassetuÑ phassÈyatanÈdÊni vuttÈni.
Phussa phussa paÔisaÑvedentÊti phusitvÈ phusitvÈ paÔisaÑvedenti. Ettha
ca kiÒcÈpi ÈyatanÈnaÑ phusanakiccaÑ viya vuttaÑ, tathÈpi na tesaÑ
phusanakiccatÈ veditabbÈ. Na hi ÈyatanÈni phusanti, phassova taÑ taÑ
ÈrammaÓaÑ phusati, ÈyatanÈni pana phasse upanikkhipitvÈ dassitÈni, tasmÈ
sabbe te cha phassÈyatanasambhavena phassena r|pÈdÊni ÈrammaÓÈni
phusitvÈ taÑ diÔÔhivedanaÑ paÔisaÑvedayantÊti evamettha attho veditabbo.
TesaÑ vedanÈpaccayÈ taÓhÈti-ÈdÊsu vedanÈti chaphassÈyatanasambhavÈ
vedanÈ. SÈ r|pataÓhÈdibhedÈya taÓhÈya upanissayakoÔiyÈ paccayo hoti.
Tena vuttaÑ “tesaÑ vedanÈpaccayÈ taÓhÈ”ti. SÈ pana catubbidhassa
upadÈnassa upanissayakoÔiyÈ ceva sahajÈtakoÔiyÈ ca paccayo hoti. TathÈ
upÈdÈnaÑ bhavassa, bhavo jÈtiyÈ upanissayakoÔiyÈ paccayo hoti.
JÈtÊti panettha savikÈrÈ paÒcakkhandhÈ daÔÔhabbÈ. JÈti jarÈmaraÓassa
ceva sokÈdÊnaÒca upanissayakoÔiyÈ paccayo hoti. Ayamettha sa~khepo,
vitthÈrato pana paÔiccasamuppÈdakathÈ Visuddhimagge * vuttÈ, idha
panassa payojanamattameva veditabbaÑ. BhagavÈ hi vaÔÔakathaÑ kathento
“purimÈ bhikkhave koÔi na paÒÒÈyati avijjÈya, ‘ito pubbe avijjÈ nÈhosi, atha
pacchÈ samabhavÊ’ti evaÒcetaÑ6 bhikkhave vuccati, atha ca pana paÒÒÈyati
‘idappaccayÈ avijjÈ’ti”7 evaÑ avijjÈsÊsena vÈ “purimÈ bhikkhave
______________________________________________________________
5. PaccayaparamparÈyÈ (Ka)
6. EvaÒcidaÑ (SÊ, SyÈ, Ka)
116
DÊghanikÈya
koÔi na paÒÒÈyati bhavataÓhÈya -pa- ‘idappaccayÈ bhavataÓhÈ’ti”1 evaÑ
taÓhÈsÊsena vÈ “purimÈ bhikkhave koÔi na paÒÒÈyati bhavadiÔÔhiyÈ -pa‘idappaccayÈ bhavadiÔÔhÊ’ti” * evaÑ diÔÔhisÊsena vÈ kathesi. Idha pana
diÔÔhisÊsena kathento vedanÈrÈgena uppajjamÈnÈ diÔÔhiyo kathetvÈ
vedanÈm|lakaÑ paÔiccasamuppÈdaÑ kathesi, tena idaÑ dasseti “evamete
diÔÔhigatikÈ idaÑ dassanaÑ gahetvÈ tÊsu bhavesu cat|su yonÊsu paÒcasu
gatÊsu sattasu viÒÒÈÓaÔÔhitÊsu navasu sattÈvÈsesu ito ettha etto idhÈti
sandhÈvantÈ saÑsarantÈ yante yuttagoÓo viya, thambhe
upanibaddhakukkuro2 viya vÈtena vippannaÔÔhanÈvÈ viya ca
vaÔÔadukkhameva anuparivattanti, vaÔÔadukkhato sÊsaÑ ukkhipituÑ na
sakkontÊ”ti.
VivaÔÔakathÈdivaÓÓanÈ
145. EvaÑ diÔÔhigatikÈdhiÔÔhÈnaÑ vaÔÔaÑ kathetvÈ idÈni
yuttayogabhikkhu-adhiÔÔhÈnaÑ katvÈ vivaÔÔaÑ dassento “yato kho
bhikkhave bhikkh|”ti-ÈdimÈha. Tattha yatoti yadÈ. ChannaÑ
phassÈyatanÈnanti yehi chahi phassÈyatanehi phusitvÈ
paÔisaÑvedayamÈnÈnaÑ3 diÔÔhigatikÈnaÑ vaÔÔaÑ vattati, tesaÑyeva
channaÑ phassÈyatanÈnaÑ. Samudayanti-ÈdÊsu “avijjÈsamudayÈ
cakkhusamudayo”ti-ÈdinÈ * vedanÈkammaÔÔhÈne vuttanayena
phassÈyatanÈnaÑ samudayÈdayo4 veditabbÈ. YathÈ pana tattha
“phassasamudayÈ, phassanirodhÈ”ti vuttaÑ, evamidha taÑ cakkhÈdÊsu
“ÈhÈrasamudayÈ ÈhÈranirodhÈ”ti veditabbaÑ, manÈyatane
“nÈmar|pasamudayÈ, nÈmar|panirodhÈ”ti.
UttaritaraÑ pajÈnÈtÊti diÔÔhigatiko diÔÔhimeva jÈnÈti5. AyaÑ pana
diÔÔhiÒca diÔÔhito ca uttaritaraÑ sÊlasamÈdhipaÒÒÈvimuttinti yÈva arahttÈ
jÈnÈti. Ko evaÑ jÈnÈtÊti? KhÊÓÈsavo jÈnÈti, anÈgÈmÊ, sakadÈgÈmÊ, sotÈpanno,
bahussuto, ganthadharo bhikkhu jÈnÈti, Èraddhavipassako jÈnÈti, desanÈ
pana arahattanik|Ôeneva niÔÔhÈpitÈti.
______________________________________________________________
* GavesitabbamidaÑ.
3. PaÔisaÑvediyamÈnÈnaÑ (SÊ, Ka)
* HeÔÔhÈ 100 piÔÔhe (Khu 9. 54 piÔÔhe nissitapÈÄi)
2. UpanibandhakukkuÔo (Ka)
4. Samudayo (SÊ, SyÈ)
5. PajÈnÈti (SÊ, SyÈ)
117
146. EvaÑ vivaÔÔaÑ kathetvÈ idÈni “sesanÈjÈlavimutto diÔÔhigatiko
nÈma natthÊ”ti dassanatthaÑ puna “ye hi keci bhikkhave”ti Èrabhi. Tattha
antojÈlÊkatÈti imassa mayhaÑ desanÈjÈlassa antoyeva katÈ. Ettha sitÈvÈti
etasmiÑ mama desanÈjÈle sitÈ nissitÈ avasitÈva. UmmujjamÈnÈ
ummujjantÊti kiÑ vuttaÑ hoti–te adho osÊdantÈpi uddhaÑ uggacchantÈpi
mama desanÈjÈle sitÈva hutvÈ osÊdanti ca uggacchanti ca. Ettha
pariyÈpannÈti ettha mayhaÑ desanÈjÈle pariyÈpannÈ, etena ÈbaddhÈ
antojÈlÊkatÈ ca hutvÈ ummujjamÈnÈ ummujjanti, na hettha asa~gahito
diÔÔhigatiko nÈma atthÊti.
SukhamacchikenÈti saÓha-acchikena sukhumacchiddenÈti attho. Ke
vaÔÔo viya hi BhagavÈ, jÈlaÑ viya desanÈ, paritta-udakaÑ viya
dasasahassilokadhÈtu, oÄÈrikÈ pÈÓÈ viya dvÈsaÔÔhi diÔÔhigatikÈ, tassa tÊre
ÔhatvÈ olokentassa oÄÈrikÈnaÑ pÈÓÈnaÑ antojÈlÊkatabhÈvadassanaÑ viya
Bhagavato sabbadiÔÔhigatÈnaÑ desanÈjÈlassa antokatabhÈvadassananti1
evamettha opammasaÑsandanaÑ veditabbaÑ.
147. EvaÑ imÈhi dvÈsaÔÔhiyÈ diÔÔhÊhi sabbadiÔÔhÊnaÑ sa~gahitattÈ
sabbesaÑ diÔÔhigatikÈnaÑ etasmiÑ desanÈjÈle pariyÈpannabhÈvaÑ dassetvÈ
idÈni attano katthaci apariyÈpannabhÈvaÑ dassento “ucchinnabhavanettiko
bhikkhave TathÈgatassa kÈyo”ti-ÈdimÈha. Tattha nayanti etÈyÈti netti.
NayantÊti gÊvÈya bandhitvÈ ÈkaÉÉhanti, rajjuyÈ etaÑ nÈmaÑ. Idha pana
nettisadisatÈya bhavataÓhÈ nettÊti adhippetÈ. SÈ hi mahÈjanaÑ gÊvÈya
bandhitvÈ taÑ taÑ bhavaÑ neti upanetÊti bhavanetti, arahattamaggasatthena
ucchinnÈ bhavanetti assÈti ucchinnabhavanettiko.
KÈyassa bhedÈ uddhanti kÈyassa bhedato uddhaÑ. JÊvitapariyÈdÈnÈti
jÊvitassa sabbaso pariyÈdinnattÈ parikkhÊÓattÈ, puna appaÔisandhikabhÈvÈti
attho. Na naÑ dakkhantÊti2 taÑ TathÈgataÑ devÈ vÈ manussÈ vÈ na
dakkhissanti, appaÓÓattikabhÈvaÑ gamissatÊti3 attho.
______________________________________________________________
1. AntogadhabhÈvadassananti (Ka)
3. GamissantÊti (SyÈ)
2. Na taÑ dakkhintÊti (SÊ)
118
DÊghanikÈya
SeyyathÈpi bhikkhaveti upamÈyaÑ pana idaÑ saÑsandanaÑ–
ambarukkho viya hi TathÈgatassa kÈyo, rukkhe jÈtamahÈvaÓÔo1 viya taÑ
nissÈya pubbe pavattataÓhÈ. TasmiÑ vaÓÔe upanibaddhÈ
paÒcapakkadvÈdasapakka-aÔÔhÈrasapakkaparimÈÓÈ ambapiÓÉÊ viya taÓhÈya
sati taÓh|panibandhanÈ hutvÈ ÈyatiÑ nibbattanakÈ paÒcakkhandhÈ
dvÈdasÈyatanÈni aÔÔhÈrasa dhÈtuyo. YathÈ pana tasmiÑ vaÓÔe chinne sabbÈni
tÈni ambÈni tadanvayÈni honti, taÑyeva vaÓÔaÑ anugatÈni vaÓÔacchedÈ2
chinnÈniyevÈti attho, evameva ye bhavanettivaÓÔassa anupacchinnattÈ
ÈyatiÑ uppajjeyyuÑ paÒcakkhandhÈ dvÈdasÈyatanÈni aÔÔhÈrasa dhÈtuyo,
sabbe te dhammÈ tadanvayÈ honti, bhavanettiÑ anugatÈ, tÈya chinnÈya
chinnÈyevÈti attho.
YathÈ pana tasmimpi rukkhe maÓÉ|kakaÓÔakavisasamphassaÑ Ègamma
anupubbena sussitvÈ mate “imasmiÑ ÔhÈne evar|po nÈma rukkho ahosÊ”ti
vohÈramattameva hoti, na taÑ rukkhaÑ koci passati, evaÑ
ariyamaggasamphassaÑ Ègamma taÓhÈsinehassa pariyÈdinnattÈ anupubbena
sussitvÈ viya bhinne imasmiÑ kÈye kÈyassa bhedÈ uddhaÑ jÊvitapariyÈdÈnÈ
na taÑ dakkhanti, TathÈgatampi devamanussÈ na dakkhissanti, “evar|passa
nÈma kira Satthuno idaÑ sÈsanan”ti vohÈramattameva bhavissatÊti
anupÈdisesanibbÈnadhÈtuÑ pÈpetvÈ desanaÑ niÔÔhÈpesi.
148. EvaÑ vutte ÈyasmÈ Œnandoti evaÑ BhagavatÈ imasmiÑ sutte
vutte thero Èdito paÔÔhÈya sabbaÑ suttaÑ samannÈharitvÈ evaÑ
BuddhabalaÑ dÊpetvÈ kathitasuttassa na BhagavatÈ nÈmaÑ gahitaÑ,
handassa nÈmaÑ gaÓhÈpessÈmÊti cintetvÈ BhagavantaÑ etadavoca.
TasmÈtiha tvanti-ÈdÊsu ayamatthayojanÈ–Œnanda yasmÈ imasmiÑ
dhammapariyÈye idhatthopi paratthopi vibhatto, tasmÈtiha tvaÑ imaÑ
dhammapariyÈyaÑ “AtthajÈlan”tipi naÑ dhÈrehi, yasmÈ panettha bah|
tantidhammÈ kathitÈ, tasmÈ “DhammajÈlan”tipi naÑ dhÈrehi, yasmÈ ca ettha
seÔÔhaÔÔhena brahmaÑ sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ vibhattaÑ, tasmÈ
“BrahmajÈlan”tipi naÑ dhÈrehi, yasmÈ ettha dvÈsaÔÔhi diÔÔhiyo vibhattÈ,
tasmÈ “DiÔÔhijÈlan”tipi naÑ dhÈrehi, yasmÈ pana imaÑ dhammapariyÈyaÑ
sutvÈ devaputtamÈrampi khandhamÈrampi maccumÈrampi
______________________________________________________________
1. JÈtamahÈvaÓÉo (SyÈ)
2. VaÓÔe chinne (Ka)
119
kilesamÈrampi sakkÈ maddituÑ, tasmÈ “anuttaro sa~gÈmavijayotipi naÑ
dhÈrehÊ”ti.
Idamavoca BhagavÈti idaÑ nidÈnÈvasÈnato pabhuti yÈva “anuttaro
sa~gÈmavijayotipi naÑ dhÈrehÊ”ti sakalaÑ suttantaÑ BhagavÈ paresaÑ
paÒÒÈya alabbhaneyyapatiÔÔhaÑ paramagambhÊraÑ sabbaÒÒutaÒÒaÓaÑ
pakÈsento s|riyo viya andhakÈraÑ diÔÔhigatamahandhakÈraÑ vidhamanto
avoca.
149. AttamanÈ te bhikkh|ti te bhikkh| attamanÈ sakamanÈ,
BuddhagatÈya pÊtiyÈ udaggacittÈ hutvÈti vuttaÑ hoti. Bhagavato bhÈsitanti
evaÑ vicitranayadesanÈvilÈsayuttaÑ idaÑ suttaÑ karavÊkarutamaÒjunÈ
kaÓÓasukhena paÓÉitajanahadayÈnaÑ amatÈbhisekasadisena brahmassarena
bhÈsamÈnassa Bhagavato vacanaÑ. Abhinandunti anumodiÑsu ceva
sampaÔicchiÑsu ca. AyaÒhi abhinandasaddo “abhinandati abhivadatÊ”tiÈdÊsu1 taÓhÈyampi Ègato. “AnnamevÈbhinandanti, ubhaye devamÈnusÈ”tiÈdÊsu2 upagamanepi.
“CirappavÈsiÑ purisaÑ, d|rato sotthimÈgataÑ.
©ÈtimittÈ suhajjÈ ca, abhinandanti Ègatan”tiŒdÊsu3 sampaÔicchanepi. “AbhinanditvÈ anumoditvÈ”ti-ÈdÊsu4
anumodanepi. SvÈyamidha anumodanasampaÔicchanesu yujjati. Tena vuttaÑ
“abhinandunti anumodiÑsu ceva sampaÔicchiÑsu cÈ”ti.
SubhÈsitaÑ sulapitaÑ, “sÈdhu sÈdh|”ti tÈdino.
AnumodamÈnÈ sirasÈ, sampaÔicchiÑsu bhikkhavoti.
ImasmiÒca pana veyyÈkaraÓasminti imasmiÑ niggÈthakasutte.
NiggÈthakattÈ hi idaÑ “veyyÈkaraÓan”ti vuttaÑ.
DasasahassÊ lokadhÈt|ti dasasahassacakkavÈÄaparimÈÓÈ lokadhÈtu.
AkampitthÈti na suttapariyosÈneyeva akampitthÈti veditabbÈ.
“BhaÒÒamÈne”ti hi vuttaÑ. TasmÈ dvÈsaÔÔhiyÈ diÔÔhigatesu viniveÔhetvÈ
______________________________________________________________
120
DÊghanikÈya
desiyamÈnesu tassa tassa diÔÔhigatassa pariyosÈne pariyosÈneti dvÈsaÔÔhiyÈ
ÔhÈnesu akampitthÈti veditabbÈ.
Tattha aÔÔhahi kÈraÓehi pathavÊkampo veditabbo–dhÈtukkhobhena
iddhimato ÈnubhÈvena, bodhisattassa gabbhokkantiyÈ, mÈtukucchito
nikkhamanena, sambodhippattiyÈ, dhammacakkappavattanena,
Èyusa~khÈrossajjanena, parinibbÈnenÈti. TesaÑ vinicchayaÑ “aÔÔha kho ime
Œnanda het| aÔÔha paccayÈ mahato bh|micÈlassa pÈtubhÈvÈyÈ”ti * evaÑ
mahÈparinibbÈne ÈgatÈya tantiyÈ vaÓÓanÈkÈle vakkhÈma. AyaÑ pana
mahÈpathavÊ aparesupi aÔÔhasu ÔhÈnesu akampittha mahÈbhinikkhamane,
BodhimaÓÉ|pasa~kamane, paÑsuk|laggahaÓe, paÑsuk|ladhovane,
KÈÄakÈrÈmasutte, 1Gotamakasutte, VessantarajÈtake, imasmiÑ BrahmajÈleti.
Tattha mahÈbhinikkhamanabodhimaÓÉ|pasa~kamanesu vÊriyabalena
akampittha. PaÑsuk|laggahaÓe dvisahassadÊpaparivÈre cattÈro mahÈdÊpe
pahÈya pabbajitvÈ susÈnaÑ gantvÈ paÑsuk|laÑ gaÓhantena “dukkaraÑ
BhagavatÈ katan”ti acchariyavegÈbhihatÈ akampittha.
PaÑsuk|ladhovanavessantarajÈtakesu akÈlakampanena akampittha.
KÈÄakÈrÈmagotamakasuttesu “ahaÑ sakkhÊ BhagavÈ”ti sakkhibhÈvena
akampittha. ImasmiÑ pana BrahmajÈle dvÈsaÔÔhiyÈ diÔÔhigatesu vijaÔetvÈ
niggumbaÑ katvÈ desiyamÈnesu sÈdhukÈradÈnavasena akampitthÈti
veditabbÈ.
Na kevalaÒca etesu ÔhÈnesuyeva pathavÊ akampittha, atha kho tÊsu
sa~gahesupi MahÈmahindattherassa imaÑ dÊpaÑ ÈgantvÈ Jotivane nisÊditvÈ
dhammaÑ desitadivasepi akampittha. KalyÈÓiyavihÈre ca
PiÓÉapÈtiyattherassa cetiya~gaÓaÑ sammajjitvÈ tattheva nisÊditvÈ
BuddhÈrammaÓaÑ pÊtiÑ gahetvÈ imaÑ suttantaÑ Èraddhassa
suttapariyosÈne udakapariyantaÑ katvÈ akampittha. LohapÈsÈdassa pÈcÊnaambalaÔÔhikaÔÔhÈnaÑ2 nÈma ahosi. Tattha nisÊditvÈ dÊghabhÈÓakattherÈ
BrÈhmajÈlasuttaÑ ÈrabhiÑsu, tesaÑ sajjhÈyapariyosÈnepi3
udakapariyantameva katvÈ pathavÊ akampitthÈti.
______________________________________________________________
* DÊ 2. 90; AÑ 3. 132 piÔÔhesu.
1. KÈlakÈrÈmasutte (SÊ, Ka) AÑ 1. 333 piÔÔhe passitabbaÑ.
2. PÈcÊnaÑ AmbalaÔÔhikaÔthÈnaÑ (SÊ, Ka)
3. SajjhÈyanapariyosÈnepi (Ka)
EvaÑ yassÈnubhÈvena, akampittha anekaso.
MedanÊ suttaseÔÔhassa, desitassa sayambhunÈ.
BrahmajÈlassa tassÊdha, dhammaÑ atthaÒca paÓÉitÈ.
SakkaccaÑ uggahetvÈna, paÔipajjantu yonisoti.
Iti Suma~galavilÈsiniyÈ DÊghanikÈyaÔÔhakathÈyaÑ
BrahmajÈlasuttavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
121
2. SÈmaÒÒaphalasutta
RÈjÈmaccakathÈvaÓÓanÈ
150. EvaÑ me sutaÑ -pa- RÈjagaheti SÈmaÒÒaphalasuttaÑ. TatrÈyaÑ
apubbapadavaÓÓanÈ1. RÈjagaheti evaÑnÈmake nagare. TaÒhi MandhÈtumahÈgovindÈdÊhi pariggahitattÈ RÈjagahanti vuccati. AÒÒepettha pakÈre
vaÓÓayanti, kiÑ tehi, nÈmamattametaÑ tassa nagarassa. TaÑ panetaÑ
BuddhakÈle ca cakkavattikÈle ca nagaraÑ hoti, sesakÈle suÒÒaÑ hoti
yakkhapariggahitaÑ, tesaÑ vasanavanaÑ2 hutvÈ tiÔÔhati. ViharatÊti
avisesena iriyÈpathadibbabrahma-ariyavihÈresu aÒÒataravihÈrasama~giparidÊpanametaÑ. Idha pana ÔhÈnagamananissajjasayanappabhedesu
iriyÈpathesu aÒÒatara-iriyÈpathasamÈyogaparidÊpanaÑ. Tena Ôhitopi
gacchantopi nisinnopi sayÈnopi BhagavÈ viharaticceva veditabbo. So hi
ekaÑ iriyÈpathabÈdhanaÑ aÒÒena iriyÈpathena vicchinditvÈ aparipatantaÑ3
attabhÈvaÑ harati pavatteti, tasmÈ viharatÊti vuccati.
JÊvakassa KomÈrabhaccassa ambavaneti idamassa yaÑ gocaragÈmaÑ
upanissÈya viharati, tassa samÊpanivÈsanaÔÔhÈnaparidÊpanaÑ4. TasmÈ
RÈjagahe viharati JÊvakassa KomÈrabhaccassa ambavaneti RÈjagahasamÊpe
JÊvakassa KomÈrabhaccassa ambavane viharatÊti evamettha attho veditabbo.
SamÊpatthe hetaÑ bhummavacanaÑ. Tattha jÊvatÊti JÊvako, kumÈrena bhatoti
KomÈrabhacco. YathÈha “kiÑ bhaÓe etaÑ kÈkehi samparikiÓÓanti? DÈrako
devÈti. JÊvati bhaÓeti? JÊvati devÈti. Tena hi bhaÓe taÑ dÈrakaÑ amhÈkaÑ
antepuraÑ netvÈ dhÈtÊnaÑ detha posetunti5. Tassa jÊvatÊti JÊvakoti nÈmaÑ
akaÑsu. KumÈrena posÈpitoti Komarabhaccoti nÈmaÑ akaÑs|”ti6 ayaÑ
panettha sa~khepo. VitthÈrena pana JÊvakavatthu Khandhake Ègatameva.
VinicchayakathÈpissa SamantapÈsÈdikÈya7 VinayaÔÔhakathÈyaÑ vuttÈ.
______________________________________________________________
1. AnupubbapadavaÓÓanÈ (SyÈ, Ka)
2. VasantavanaÑ (SÊ), vasanaÔÔhÈnaÑ vanaÑ (Ka)
4. SamÊpe nivÈsanaÔÔhÈnaparidÊpanaÑ (SÊ, Ka)
3. ApatantaÑ (SÊ, Ka)
123
AyaÑ pana JÊvako ekasmiÑ samaye Bhagavato dosÈbhisannaÑ kÈyaÑ
virecetvÈ SiveyyakaÑ dussayugaÑ datvÈ vatthÈnumodanÈpariyosÈne
sotÈpattiphale patiÔÔhÈya cintesi “mayÈ divasassa dvattikkhattuÑ
BuddhupaÔÔhÈnaÑ gantabbaÑ, idaÒca VeÄuvanaÑ1 atid|re, mayhaÑ pana
ambavanaÑ uyyÈnaÑ ÈsannataraÑ, yann|nÈhaÑ ettha Bhagavato vihÈraÑ
kÈreyyan”ti. So tasmiÑ ambavane rattiÔÔhÈnadivÈÔÔhÈnaleÓakuÔimaÓÉapÈdÊni
sampÈdetvÈ Bhagavato anucchavikaÑ gandhakuÔiÑ kÈrÈpetvÈ ambavanaÑ
aÔÔhÈrasahatthubbedhena tambapaÔÔavaÓÓena pÈkÈrena parikkhipÈpetvÈ
BuddhappamukhaÑ bhikkhusaÑghaÑ2 sacÊvarabhattena santappetvÈ
dakkhiÓodakaÑ pÈtetvÈ vihÈraÑ niyyÈtesi3. TaÑ sandhÈya vuttaÑ
“Jivakassa KomÈrabhaccassa ambavane”ti.
AÉÉhateÄasehi bhikkhusatehÊti aÉÉhasatena |nehi terasahi
bhikkhusatehi. RÈjÈti-ÈdÊsu rÈjati attano issariyasampattiyÈ cat|hi
sa~gahavatth|hi mahÈjanaÑ raÒjeti vaÉÉhetÊti rÈjÈ. MagadhÈnaÑ issaroti
MÈgadho. “AjÈtoyeva raÒÒo sattu bhavissatÊ”ti nemittakehi niddiÔÔhoti
AjÈtasattu.
TasmiÑ kira kucchigate deviyÈ evar|po dohaÄo uppajji “aho vatÈhaÑ
raÒÒo dakkhiÓabÈhulohitaÑ piveyyan”ti, sÈ “bhÈriye ÔhÈne dohaÄo uppanno,
na sakkÈ kassaci Èrocetun”ti taÑ kathetuÑ asakkontÊ kisÈ4 dubbaÓÓÈ ahosi.
TaÑ rÈjÈ pucchi “bhadde tuyhaÑ attabhÈvo na pakativaÓÓo, kiÑ kÈraÓan”ti.
MÈ puccha mahÈrÈjÈti. Bhadde tvaÑ attano5 ajjhÈsayaÑ mayhaÑ akathentÊ
kassa kathessasÊti tathÈ tathÈ nibandhitvÈ kathÈpesi. SutvÈ ca “bÈle kiÑ ettha
tuyhaÑ bhÈriyasaÒÒÈ ahosÊ”ti vejjaÑ pakkosÈpetvÈ suvaÓÓasatthakena
bÈhuÑ phÈlÈpetvÈ suvaÓÓasarakena lohitaÑ gahetvÈ udakena sambhinditvÈ
pÈyesi. NemittakÈ taÑ sutvÈ “esa gabbho raÒÒo sattu bhavissati, iminÈ rÈjÈ
haÒÒissatÊ”ti byÈkariÑsu. DevÊ sutvÈ “mayhaÑ kira kucchito nikkhanto
rÈjÈnaÑ mÈressatÊ”ti gabbhaÑ pÈtetukÈmÈ uyyÈnaÑ gantvÈ kucchiÑ
maddÈpesi, gabbho na patati. SÈ punappunaÑ gantvÈ tatheva kÈresi. RÈjÈ
“kimatthaÑ
______________________________________________________________
1. Gijjhak|ÔaÑ VeÄuvanaÑ (SyÈ, Ka)
2. Buddhapamukhassa bhikkhusaÑghassa (Ka)
4. KÊsÈ (SyÈ)
3. NiyyÈdesi (SyÈ)
5. TuyhaÑ (bah|su)
124
DÊghanikÈya
ayaÑ abhiÓhaÑ uyyÈnaÑ gacchatÊ”ti parivÊmaÑsanto taÑ kÈraÓaÑ sutvÈ
“bhadde tava kucchiyaÑ ‘putto’ti vÈ ‘dhÊtÈ’ti vÈ na paÒÒÈyati, ‘attano
nibbattadÈrakaÑ evamakÈsÊ’ti mahÈ aguÓarÈsipi no JambudÊpatale Èvi
bhavissati, mÈ tvaÑ evaÑ karohÊ”ti nivÈretvÈ ÈrakkhaÑ adÈsi. SÈ
gabbhavuÔÔhÈnakÈle “mÈressÈmÊ”ti cintesi. TadÈpi ÈrakkhamanussÈ dÈrakaÑ
apanayiÑsu. AthÈparena samayena vuÉÉhippattaÑ kumÈraÑ deviyÈ
dassesuÑ. SÈ taÑ disvÈva puttasinehaÑ uppÈdesi, tena naÑ mÈretuÑ
nÈsakkhi. RÈjÈpi anukkamena puttassa oparajjamadÈsi.
AthekasmiÑ samaye Devadatto rahogato cintesi “SÈriputtassa parisÈ
mahÈ, MoggallÈnassa parisÈ mahÈ Kassapassa parisÈ ca mahÈti1 evamime
visuÑ visuÑ dhurÈ, ahampi ekaÑ dhuraÑ nÊharÈmÊ”ti. So “na sakkÈ vinÈ
lÈbhena parisaÑ uppÈdetuÑ, handÈhaÑ lÈbhaÑ nibbattemÊ”ti cintetvÈ
Khandhake * Ègatanayena AjÈtasattuÑ kumÈraÑ iddhipÈÔihÈriyena
pasÈdetvÈ sÈyaÑpÈtaÑ paÒcahi rathasatehi upaÔÔhÈnaÑ ÈgacchantaÑ
ativissatthaÑ ÒatvÈ ekadivasaÑ upasa~kamitvÈ etadavoca “pubbe kho
kumÈra manussÈ dÊghÈyukÈ, etarahi appÈyukÈ, tena hi tvaÑ kumÈra pitaraÑ
hantvÈ rÈjÈ hohi, ahaÑ BhagavantaÑ hantvÈ Buddho bhavissÈmÊ”ti
kumÈraÑ pituvadhe uyyojeti.
So “ayyo Devadatto mahÈnubhÈvo, etassa aviditaÑ nÈma natthÊ”ti
|ruyÈ potthaniyaÑ2 bandhitvÈ divÈ divassa bhÊto ubbiggo ussa~kÊ utrasto
antepuraÑ pavisitvÈ vuttappakÈraÑ vippakÈraÑ akÈsi. Atha naÑ amaccÈ
gahetvÈ anuyuÒjitvÈ “kumÈro ca hantabbo, Devadatto ca sabbe ca bhikkh|
hantabbÈ”ti sammantayitvÈ3 “raÒÒo ÈÓÈvasena karissÈmÈ”ti raÒÒo
ÈrocesuÑ.
RÈjÈ ye amaccÈ mÈretukÈmÈ ahesuÑ, tesaÑ ÔhÈnantarÈni acchinditvÈ,
ye na mÈretukÈmÈ, te uccesu ÔhÈnesu ÔhapetvÈ kumÈraÑ pucchi “kissa pana
tvaÑ kumÈra maÑ mÈretukÈmosÊ”ti. Rajjenamhi deva atthikoti. RÈjÈ tassa
rajjaÑ adÈsi.
______________________________________________________________
1. ParisÈti (SÊ)
2. PotthanÊyaÑ (SyÈ), potthanikaÑ (Ka)
* Vi 4. 350 piÔÔhe.
3. MantayiÑsu (Ka)
125
So “MayhaÑ manoratho nipphanno”ti Devadattassa Èrocesi. Tato naÑ
so Èha “tvaÑ si~gÈlaÑ antokatvÈ bheripariyonaddhapuriso viya
‘sukiccakÈrimhÊ’ti maÒÒasi, katipÈheneva te pitÈ tayÈ kataÑ avamÈnaÑ
cintetvÈ sayameva rÈjÈ bhavissatÊ”ti. Atha bhante kiÑ karomÊti?
M|laghaccaÑ1 ghÈtehÊti. Nanu bhante mayhaÑ pitÈ na satthavajjhoti?
ŒhÈrupacchedena naÑ mÈrehÊti. So pitaraÑ tÈpanagehe pakkhipÈpesi,
tÈpanagehaÑ nÈma kammakaraÓatthÈya kataÑ dh|magharaÑ. “Mama
mÈtaraÑ ÔhapetvÈ aÒÒassa daÔÔhuÑ mÈ dethÈ”ti Èha. DevÊ suvaÓÓasarake
bhattaÑ pakkhipitvÈ uccha~genÈdÈya pavisati. RÈjÈ taÑ bhuÒjitvÈ yÈpeti. So
“mayhaÑ pitÈ kathaÑ yÈpetÊ”ti pucchitvÈ taÑ pavattiÑ sutvÈ “mayhaÑ
mÈtu uccha~gaÑ2 katvÈ pavisituÑ mÈ dethÈ”ti-Èha. Tato paÔÔhÈya devÊ
moÄiyaÑ pakkhipitvÈ pavisati. Tampi sutvÈ “moÄiÑ bandhitvÈ pavisituÑ mÈ
dethÈ”ti. Tato suvaÓÓapÈdukÈsu bhattaÑ ÔhapetvÈ pidahitvÈ pÈdukÈ Èruyha
pavisati. RÈjÈ tena yÈpeti. Puna “kathaÑ yÈpetÊ”ti pucchitvÈ tamatthaÑ
sutvÈ “pÈdukÈ Èruyha pavisitumpi mÈ dethÈ”ti Èha. Tato paÔÔhÈya devÊ
gandhodakena nhÈyitvÈ sarÊraÑ catumadhurena makkhetvÈ pÈrupitvÈ
pavisati. RÈjÈ tassÈ sarÊraÑ lehitvÈ yÈpeti. Puna pucchitvÈ taÑ pavattiÑ
sutvÈ “ito paÔÔhÈya mayhaÑ mÈtu pavesanaÑ nivÈrethÈ”ti Èha. DevÊ
dvÈram|le ÔhatvÈ “sÈmi BimbisÈra etaÑ daharakÈle mÈretuÑ na adÈsi,
attano sattuÑ attanÈva posesi, idaÑ pana dÈni te pacchimadassanaÑ, nÈhaÑ
ito paÔÔhÈya tumhe passituÑ labhÈmi, sace mayhaÑ doso atthi, khamatha
devÈ”ti roditvÈ kanditvÈ nivatti.
Tato paÔÔhÈya raÒÒo ÈhÈro natthi. RÈjÈ maggaphalasukhena ca~kamena
yÈpeti. Ativiya’ssa attabhÈvo virocati. So “kathaÑ me bhaÓe pitÈ yÈpetÊ”ti
pucchitvÈ “ca~kamena deva3 yÈpeti, ativiya cassa attabhÈvo virocatÊ”ti sutvÈ
ca~kamaÑ dÈnissa hÈressÈmÊti cintetvÈ “mayhaÑ pitu pÈde khurena
phÈletvÈ loÓatelena makkhetvÈ khadira~gÈrehi vÊtaccitehi pacathÈ”ti nhÈpite
pesesi. RÈjÈ te disvÈ “n|na mayhaÑ putto kenaci saÒÒatto bhavissati, ime
mama
______________________________________________________________
1. M|lacchaÑ (SyÈ), m|lacchejjaÑ (Ka)
2. Uccha~ge (SyÈ, Ka), ucca~gaÑ (SÊ-®Ê Abhinava 2. 8 piÔÔhe.)
3. Ca~kameneva (Ka)
126
DÊghanikÈya
massukaraÓatthÈyÈgatÈ”ti cintesi. Te gantvÈ vanditvÈ aÔÔhaÑsu. KasmÈ
ÈgatatthÈti ca puÔÔhÈ taÑ sÈsanaÑ ÈrocesuÑ. TumhÈkaÑ raÒÒo manaÑ
karothÈti ca vuttÈ nisÊda devÈti vatvÈ ca rÈjÈnaÑ vanditvÈ “deva mayaÑ
raÒÒo ÈÓaÑ karoma, mÈ amhÈkaÑ kujjhittha, na yidaÑ tumhÈdisÈnaÑ
dhammarÈj|naÑ anucchavikan”ti vatvÈ vÈmahatthena gopphake gahetvÈ
dakkhiÓahatthena khuraÑ gahetvÈ pÈdatalÈni phÈletvÈ loÓatelena makkhetvÈ
khadira~gÈrehi vÊtaccitehi paciÑsu. RÈjÈ kira pubbe cetiya~gaÓe sa-upÈhano
agamÈsi, nisajjanatthÈya paÒÒattakaÔasÈrakaÒca adhotehi pÈdehi akkami,
tassÈyaÑ nissandoti vadanti. RaÒÒo balavavedanÈ uppannÈ. So “aho
Buddho, aho dhammo, aho saÑgho”ti anussaranto yeva cetiya~gaÓe
khittamÈlÈ viya milÈyitvÈ cÈtumahÈrÈjikadevaloke VessavaÓassa1
paricÈrako Janavasabho nÈma yakkho hutvÈ nibbatti.
TaÑ divasameva AjÈtasattussa putto jÈto, puttassa jÈtabhÈvaÒca pitu
matabhÈvaÒca nivedetuÑ dve lekhÈ ekakkhaÓeyeva ÈgatÈ. AmaccÈ
“paÔhamaÑ puttassa jÈtabhÈvaÑ ÈrocessÈmÈ”ti taÑ lekhaÑ raÒÒo hatthe
ÔhapesuÑ. RaÒÒo ta~khaÓeyeva puttasineho uppajjitvÈ sakalasarÊraÑ
khobhetvÈ aÔÔhimiÒjaÑ Èhacca aÔÔhÈsi. TasmiÑ khaÓe pituguÓamaÒÒÈsi
“mayi jÈtepi mayhaÑ pitu evameva sineho uppanno”ti. So “gacchatha
bhaÓe, mayhaÑ pitaraÑ vissajjetha vissajjethÈ”ti Èha. KiÑ vissajjÈpetha2
devÈti itaraÑ lekhaÑ hatthe ÔhapayiÑsu.
So taÑ pavattiÑ3 sutvÈ rodamÈno mÈtu samÊpaÑ gantvÈ “ahosi nu kho
amma mayhaÑ pitu mayi jÈte sineho”ti. SÈ Èha “bÈlaputta kiÑ vadesi, tava
daharakÈle a~guliyÈ pÊÄakÈ uÔÔhahi4, atha taÑ rodamÈnaÑ saÒÒÈpetuÑ
asakkontÈ taÑ gahetvÈ vinicchayaÔÔhÈne nisinnassa tava pitu santikaÑ
agamaÑsu. PitÈ te a~guliÑ mukhe Ôhapesi, pÊÄakÈ mukheyeva bhijji. Atha
kho pitÈ tava sinehena taÑ lohitamissakaÑ pubbaÑ anuÔÔhubhitvÈva5
ajjhohari. Evar|po te pitu sineho”ti. So roditvÈ paridevitvÈ pitu
sarÊrakiccaÑ akÈsi.
______________________________________________________________
1. VessavaÓÓassa (SyÈ)
4. UÔÔhÈsi (SÊ, SyÈ)
2. VissajjÈpesi (S¢)
3. TaÑ matappavattiÑ (Ka)
5. AniÔÔhubhitvÈ (Ka), anuÔÔhahitvÈva (SyÈ, Ka)
127
* Devadattopi AjÈtasattuÑ upasa~kamitvÈ purise mahÈrÈja ÈÓÈpehi “ye
samaÓaÑ GotamaÑ jÊvitÈ voropessantÊ”ti vatvÈ tena dinne purise pesetvÈ
sayaÑ Gijjhak|ÔaÑ Èruyha yantena silaÑ pavijjhitvÈ NÈÄÈgirihatthiÑ
muÒcÈpetvÈpi kenaci upÈyena BhagavantaÑ mÈretuÑ asakkonto
parihÊnalÈbhasakkÈro paÒca vatth|ni yÈcitvÈ tÈni alabhamÈno “tehi janaÑ
saÒÒÈpessÈmÊ”ti saÑghabhedaÑ katvÈ SÈriputtamoggallÈnesu parisaÑ ÈdÈya
pakkantesu uÓhalohitaÑ mukhena chaÉÉetvÈ nava mÈse gilÈnamaÒce
nipajjitvÈ vippaÔisÈrajÈto “kuhiÑ etarahi SatthÈ vasatÊ”ti pucchitvÈ
“Jetavane”ti vutte “maÒcakena maÑ ÈharitvÈ SatthÈraÑ dassethÈ”ti vatvÈ
ÈhariyamÈno Bhagavato dassanÈrahassa kammassa akatattÈ Jetavane
pokkharaÓÊsamÊpeyeva dvedhÈ bhinnaÑ pathaviÑ pavisitvÈ mahÈniraye
patiÔÔhitoti. Ayamettha sa~khepo, vitthÈrakathÈnayo Khandhake* Ègato,
ÈgatattÈ1 pana sabbaÑ na vuttanti. EvaÑ ajÈtoyeva raÒÒo sattu bhavissatÊti
nemittakehi niddiÔÔhoti AjÈtasattu.
Vedehiputtoti ayaÑ KosalaraÒÒo dhÊtÈya putto, na VideharaÒÒo.
VedehÊti pana paÓÉitÈdhivacanametaÑ. YathÈha “vedehikÈ gahapatÈnÊ,2
ayyo Œnando vedehamunÊ”ti3. TatrÈyaÑ vacanattho–vidanti etenÈti vedo,
ÒÈÓassetaÑ adhivacanaÑ, vedena Êhati ghaÔati vÈyamatÊti VedehÊ, VedehiyÈ
putto Vedehiputto.
Tadah|ti tasmiÑ ahu, tasmiÑ divaseti attho. Upavasanti etthÈti
uposatho, upavasantÊti sÊlena vÈ anasanena4 vÈ upetÈ hutvÈ vasantÊti attho.
AyaÑ panettha atthuddhÈro–“ÈyÈmÈvuso Kappina uposathaÑ
gamissÈmÈ”ti-ÈdÊsu pÈtimokkhuddeso uposatho. “EvaÑ
aÔÔha~gasamannÈgato kho visÈkhe uposatho upavuttho”ti-ÈdÊsu5 sÊlaÑ.
“Suddhassa ve sadÈ phaggu, suddhassuposatho sadÈ”ti-ÈdÊsu6 upavÈso.
“Uposatho nÈma nÈgarÈjÈ”ti-ÈdÊsu7
______________________________________________________________
* Vi 4. 351 piÔÔhÈdÊsu vitthÈro.
4. Anussukena (SyÈ)
1. VitthÈrakathÈnayo Khandhake ÈgatattÈ (SÊ)
3. VedehimunÊti (SyÈ) SaÑ 1. 419 piÔÔhe.
7. DÊ 2. 142 piÔthe.
128
DÊghanikÈya
paÒÒatti. “Na bhikkhave tadahuposathe sabhikkhukÈ ÈvÈsÈ”ti-ÈdÊsu1
upavasitabbadivaso. IdhÈpi so-eva adhippeto. So panesa aÔÔhamÊ cÈtuddasÊ
pannarasÊbhedena tividho. TasmÈ sesadvayanivÈraÓatthaÑ “pannarase”ti
vuttaÑ. Teneva vuttaÑ “upavasanti etthÈti uposatho”ti.
KomudiyÈti kumudavatiyÈ. TadÈ kira kumudÈni supupphitÈni honti,
tÈni ettha santÊti komudÊ. CÈtumÈsiniyÈti cÈtumÈsiyÈ, sÈ hi catunnaÑ
mÈsÈnaÑ pariyosÈnabh|tÈti cÈtumÈsÊ. Idha pana cÈtumÈsinÊti vuccati.
MÈsapuÓÓatÈya, utupuÓÓatÈya, saÑvaccharapuÓÓatÈya puÓÓÈ sampuÓÓÈti
puÓÓÈ. “MÈ” iti cando vuccati, so ettha puÓÓoti puÓÓamÈ. EvaÑ puÓÓÈya
puÓÓamÈyÈti imasmiÑ padadvaye ca attho veditabbo.
RÈjÈmaccaparivutoti evar|pÈya rajataghaÔaviniggatÈhi khÊradhÈrÈhi
dhoviyamÈnadisÈbhÈgÈya viya, rajatavimÈnaniccharitehi2 muttÈvaÄisumanakusumadÈma-setaduk|lakumudavisarehi samparikiÓÓÈya viya ca
caturupakkilesavimuttapuÓÓacandappabhÈsamudayobhÈsitÈya rattiyÈ
rÈjÈmaccehi parivutoti attho. UparipÈsÈdavaragatoti pÈsÈdavarassa
uparigato. MahÈrahe samussitasetacchatte kaÒcanÈsane nisinno hoti. KasmÈ
nisinno? NiddÈvinodanatthaÑ. AyaÒhi rÈjÈ pitari upakkantadivasato
paÔÔhÈya “niddaÑ okkamissÈmÊ”ti nimÊlitamattesu3 yeva akkhÊsu sattisataabbhÈhato viya kandamÈnoyeva4 pabujjhi. “Kimetan”ti ca vutte “na kiÒcÊ”ti
vadati. Tenassa amanÈpÈ niddÈ, iti niddÈvinodanatthaÑ nisinno. Api ca
tasmiÑ divase nakkhattaÑ sa~ghuÔÔhaÑ hoti, sabbaÑ nagaraÑ
sittasammaÔÔhaÑ5 vippakiÓÓavÈlukaÑ
paÒcavaÓÓakusumalÈjapuÓÓaghaÔapaÔimaÓÉitagharadvÈraÑ
samussitadhajapaÔÈkavicitrasamujjalitadÊpamÈlÈla~katasabbadisÈbhÈgaÑ
vÊthisabhÈgena racchÈsabhÈgena nakkhattakÊÄaÑ anubhavamÈnena
mahÈjanena samÈkiÓÓaÑ hoti iti nakkhattadivasatÈyapi nisinnoti vadanti.
EvaÑ pana vatvÈpi “rÈjakulassa nÈma sadÈpi nakkhattameva,
niddÈvinodanatthaÑyeva panesa nisinno”ti sanniÔÔhÈnaÑ kataÑ.
______________________________________________________________
2. Viccharitehi (SyÈ, Ka), viccutehi (Ka)
3. Nimmilitamattesu (SyÈ)
4. PhandamÈnoyeva (SyÈ)
5. SusiÔÔhasammaÔÔhaÑ (SyÈ), susammaÔÔhaÑ (Ka)
129
UdÈnaÑ udÈnesÊti udÈhÈraÑ udÈhari. YathÈ hi yaÑ telaÑ mÈnaÑ
gahetuÑ na sakkoti vissanditvÈ gacchati, taÑ “avaseko”ti vuccati. YaÒca
jalaÑ taÄÈkaÑ gahetuÑ na sakkoti ajjhottharitvÈ gacchati, taÑ “ogho”ti
vuccati, evameva yaÑ pÊtivacanaÑ hadayaÑ gahetuÑ na sakkoti, adhikaÑ
hutvÈ anto asaÓÔhahitvÈ bahi nikkhamati taÑ “udÈnan”ti vuccati, evar|paÑ
pÊtimayaÑ vacanaÑ nicchÈresÊti attho.
DosinÈti dosÈpagatÈ, abbhÈ, mahikÈ, dh|mo, rajo,1 rÈh|ti imehi
paÒcahi2 upakkilesehi virahitÈti vuttaÑ hoti. TasmÈ ramaÓÊyÈti-ÈdÊni paÒca
thomanavacanÈni. SÈ hi mahÈjanassa manaÑ ramayatÊti ramaÓÊyÈ.
VuttadosavimuttÈya candappabhÈya obhÈsitattÈ ati viya sur|pÈti abhir|pÈ.
DassituÑ3 yuttÈti dassanÊyÈ. CittaÑ pasÈdetÊti pÈsÈdikÈ. DivasamÈsÈdÊnaÑ
lakkhaÓaÑ bhavituÑ yuttÈti lakkhaÒÒÈ.
KaÑ nu khvajjÈti kaÑ nu kho ajja. SamaÓaÑ vÈ brÈhmaÓaÑ vÈti
samitapÈpatÈya samaÓaÑ, bÈhitapÈpatÈya brÈhmaÓaÑ. YaÑ no
payirupÈsatoti vacanabyattayo4 esa, yaÑ amhÈkaÑ paÒhapucchanavasena
payirupÈsantÈnaÑ madhuraÑ dhammaÑ sutvÈ cittaÑ pasÊdeyyÈti attho. Iti
rÈjÈ iminÈ sabbenapi vacanena obhÈsanimittakammaÑ akÈsi. Kassa akÈsÊti?
JÊvakassa. KimatthaÑ? Bhagavato dassanatthaÑ. KiÑ BhagavantaÑ sayaÑ
dassanÈya upagantuÑ na sakkotÊti? Œma na sakkoti. KasmÈ?
MahÈparÈdhatÈya.
Tena hi Bhagavato upaÔÔhÈko ariyasÈvako attano pitÈ mÈrito, Devadatto
ca tameva nissÈya Bhagavato bahuÑ anatthamakÈsi, iti mahÈparÈdho esa,
tÈya mahÈparÈdhatÈya sayaÑ gantuÑ na sakkoti. JÊvako pana Bhagavato
upaÔÔhÈko, “tassa piÔÔhichÈyÈya BhagavantaÑ passissÈmÊ”ti
obhÈsanimittakammaÑ akÈsi. KiÑ JÊvako pana “mayhaÑ idaÑ
obhÈsanimittakamman”ti jÈnÈtÊti? Œma jÈnÈti. Atha kasmÈ tuÓhÊ ahosÊti?
VikkhepapacchedanatthaÑ.
TassaÑ hi parisati5 channaÑ satthÈrÈnaÑ upaÔÔhÈkÈ bah| sannipatitÈ, te
asikkhitÈnaÑ payirupÈsanena sayampi asikkhitÈva. Te mayi Bhagavato
______________________________________________________________
1. Dh|marajo (SyÈ)
2. Cat|hi (SyÈ) idaÑ padaÑ natthi SÊ-potthake, SÊ-®Ê Abhinava 2. 14 piÔÔhe oloketabbÈ.
3. DakkhituÑ (SÊ)
4. Vacanabyattayogo (SyÈ, Ka)
5. TassaÑ hi parisatiÑ (SÊ), tasmiÒhi parisati (SyÈ, Ka)
130
DÊghanikÈya
guÓakathaÑ Èraddhe antarantarÈ uÔÔhÈyuÔÔhÈya attano satthÈrÈnaÑ guÓaÑ
kathessanti, evaÑ me Satthu guÓakathÈ pariyosÈnaÑ na gamissati. RÈjÈ pana
imesaÑ kul|pake upasa~kamitvÈ gahitÈsÈratÈya tesaÑ guÓakathÈya
anattamano hutvÈ maÑ paÔipucchissati, athÈhaÑ nibbikkhepaÑ Satthu
guÓaÑ kathetvÈ rÈjÈnaÑ Satthu santikaÑ gahetvÈ gamissÈmÊti jÈnantova
vikkhepapacchedanatthaÑ tuÓhÊ ahosÊti.
Tepi amaccÈ evaÑ cintesuÑ “ajja rÈjÈ paÒcahi padehi rattiÑ thometi,
addhÈ kaÒci samaÓaÑ vÈ brÈhmaÓaÑ vÈ upasa~kamitvÈ paÒhaÑ pucchitvÈ
dhammaÑ sotukÈmo, yassa cesa dhammaÑ sutvÈ pasÊdissati, tassa ca
mahantaÑ sakkÈraÑ karissati. Yassa pana kul|pako samaÓo rÈjakul|pako
hoti, bhaddaÑ tassÈ”ti.
151. Te evaÑ cintetvÈ “ahaÑ attano kul|pakasamaÓassa vaÓÓaÑ vatvÈ
rÈjÈnaÑ gahetvÈ gamissÈmi, ahaÑ gamissÈmÊ”ti attano attano kul|pakÈnaÑ
vaÓÓaÑ kathetuÑ ÈraddhÈ. TenÈha “evaÑ vutte aÒÒataro rÈjÈmacco”ti-Èdi.
Tattha P|raÓoti tassa satthupaÔiÒÒassa nÈmaÑ. Kassapoti gottaÑ. So kira
aÒÒatarassa kulassa ek|nadÈsasataÑ p|rayamÈno jÈto, tenassa “P|raÓo”ti
nÈmaÑ akaÑsu. Ma~galadÈsattÈ cassa “dukkaÔan”ti1 vattÈ natthi, “akataÑ
vÈ na katan”ti. So “kimahaÑ ettha vasÈmÊ”ti palÈyi. Athassa corÈ vatthÈni
acchindiÑsu, so paÓÓena vÈ tiÓena vÈ paÔicchÈdetumpi ajÈnanto
jÈtar|peneva ekaÑ gÈmaÑ pÈvisi. ManussÈ taÑ disvÈ “ayaÑ samaÓo arahÈ
appiccho, natthi iminÈ sadiso”ti p|vabhattÈdÊni gahetvÈ upasa~kamanti. So
“mayhaÑ sÈÔakaÑ anivatthabhÈvena idaÑ uppannan”ti tato paÔÔhÈya
sÈÔakaÑ labhitvÈpi na nivÈsesi, tadeva pabbajjaÑ aggahesi, tassa santike
aÒÒepi aÒÒepÊti paÒcasatamanussÈ pabbajiÑsu. TaÑ sandhÈyÈha “P|raÓo
Kassapo”ti.
Pabbajitasam|hasa~khÈto saÑgho assa atthÊti sa~ghÊ. Sveva gaÓo assa
atthÊti gaÓÊ. ŒcÈrasikkhÈpanavasena tassa gaÓassa Ècariyoti gaÓÈcariyo.
©Ètoti paÒÒÈto pÈkaÔo. “Appiccho
______________________________________________________________
1. SukataÑ dukkaÔanti (SyÈ, Ka)
131
santuÔÔho, appicchatÈya vatthampi na nivÈsetÊ”ti evaÑ samuggato yaso assa
atthÊti yasassÊ. Titthakaroti laddhikaro. SÈdhusammatoti ayaÑ sÈdhu
sundaro sappurisoti evaÑ sammato. BahujanassÈti assutavato
andhabÈlaputhujjanassa. Pabbajitato paÔÔhÈya atikkantÈ bah| rattiyo jÈnÈtÊti
rattaÒÒ|. CiraÑ pabbajitassa assÈti cirapabbajito, acirapabbajitassa hi kathÈ
okappanÊyÈ na hoti. TenÈha “cirapabbajito”ti. Addhagatoti addhÈnaÑ gato,
dve tayo rÈjaparivaÔÔe atÊtoti adhippÈyo. Vayo-anuppattoti pacchimavayaÑ
anuppatto. IdaÑ ubhayampi “daharassa kathÈ okappanÊyÈ na hotÊ”ti etaÑ
sandhÈya1 vuttaÑ.
TuÓhÊ ahosÊti suvaÓÓavaÓÓaÑ madhurarasaÑ ambapakkaÑ
khÈditukÈmo puriso ÈharitvÈ hatthe ÔhapitaÑ kÈjarapakkaÑ disvÈ viya
jhÈnÈbhiÒÒÈdiguÓayuttaÑ tilakkhaÓabbhÈhataÑ madhuraÑ dhammakathaÑ
sotukÈmo pubbe P|raÓassa dassanenÈpi anattamano idÈni guÓakathÈya
suÔÔhutaraÑ anattamano hutvÈ tuÓhÊ ahosi. Anattamano samÈnopi pana
“sacÈhaÑ etaÑ tajjetvÈ gÊvÈyaÑ gahetvÈ nÊharÈpessÈmi, yo yo kathesi, taÑ
taÑ rÈjÈ evaÑ karotÊ’ti bhÊto aÒÒopi koci kiÒci na kathessatÊ”ti amanÈpampi
taÑ kathaÑ adhivÈsetvÈ tuÓhÊ eva ahosi.
152. AthaÒÒo “ahaÑ attano kul|pakassa vaÓÓaÑ kathessÈmÊ”ti cintetvÈ
vattuÑ Èrabhi. Tena vuttaÑ “aÒÒataropi kho”ti-Èdi. TaÑ sabbaÑ
vuttanayeneva veditabbaÑ. Ettha pana MakkhalÊti tassa nÈmaÑ. GosÈlÈya
jÈtattÈ GosÈloti dutiyaÑ nÈmaÑ. TaÑ kira sakaddamÈya bh|miyÈ
telaghaÔaÑ gahetvÈ gacchantaÑ “tÈta mÈ khalÊ”ti sÈmiko Èha. So pamÈdena
khalitvÈ patitvÈ2 sÈmikassa bhayena palÈyituÑ Èraddho. SÈmiko
upadhÈvitvÈ dussakaÓÓe aggahesi, so sÈÔakaÑ chaÉÉetvÈ acelako hutvÈ
palÈyi. SesaÑ P|raÓasadisameva.
153. Ajitoti tassa nÈmaÑ. KesakambalaÑ dhÈretÊti Kesakambalo. Iti
nÈmadvayaÑ saÑsanditvÈ “Ajito Kesakambalo”ti
______________________________________________________________
1. SandhÈya (SÊ), taÑ sandhÈya (Ka)
2. IdaÑ padaÑ natthi SÊ-potthake.
132
DÊghanikÈya
vuccati. Tattha Kesakambalo nÈma manussakesehi katakambalo. Tato
paÔikiÔÔhataraÑ vatthaÑ nÈma natthi. YathÈha “seyyathÈpi bhikkhave yÈni
kÈnici tantÈvutÈnaÑ vatthÈnaÑ1, kesakambalo tesaÑ paÔikiÔÔho akkhÈyati.
Kesakambalo bhikkhave sÊte sÊto, uÓhe uÓho, dubbaÓÓo duggandho
dukkhasamphasso”ti2.
154. Pakudhoti tassa nÈmaÑ. KaccÈyanoti gottaÑ. Iti nÈmagottaÑ
saÑsanditvÈ “Pakudho KaccÈyano”ti vuccati. SÊtudakapaÔikkhittako esa,
vaccaÑ katvÈpi udakakiccaÑ na karoti, uÓhodakaÑ vÈ kaÒjiyaÑ vÈ labhitvÈ
karoti, nadiÑ vÈ maggodakaÑ vÈ atikkamma “sÊlaÑ me bhinnan”ti
vÈlikÈth|paÑ katvÈ sÊlaÑ adhiÔÔhÈya gacchati. Evar|po nissirikaladdhiko
esa.
155. SaÒcayoti tassa nÈmaÑ. BelaÔÔhassa puttoti BelaÔÔhaputto.
156. AmhÈkaÑ gaÓÔhanakileso palibundhanakileso natthi,
kilesagaÓÔharahitÈ3 mayanti evaÑvÈditÈya laddhanÈmavasena NigaÓÔho.
NÈÔassa4 putto NÈÔaputto.
KomarabhaccajÊvakakathÈvaÓÓanÈ
157. Atha kho rÈjÈti rÈjÈ kira tesaÑ vacanaÑ sutvÈ cintesi “ahaÑ yassa
yassa vacanaÑ na sotukÈmo, so so eva kathesi. Yassa panamhi vacanaÑ
sotukÈmo, esa nÈgavasaÑ pivitvÈ Ôhito supaÓÓo viya tuÓhÊbh|to, anattho
vata me”ti. Athassa etadahosi “JÊvako upasantassa Buddhassa Bhagavato
upaÔÔhÈko, sayampi upasanto, tasmÈ vattasampanno bhikkhu viya
tuÓhÊbh|tova nisinno, na esa mayi akathente kathessati, hatthimhi kho pana
maddante hatthisseva pÈdo gahetabbo”ti tena saddhiÑ sayaÑ
mantetumÈraddho. Tena vuttaÑ “atha kho rÈjÈ”ti. Tattha kiÑ tuÓhÊti kena
kÈraÓena tuÓhÊ. ImesaÑ amaccÈnaÑ attano attano kul|pakasamaÓassa
vaÓÓaÑ kathentÈnaÑ mukhaÑ nappahoti. KiÑ yathÈ etesaÑ, evaÑ tava
kul|pakasamaÓo natthi, kiÑ tvaÑ daliddo, na te mama pitarÈ issariyaÑ
dinnaÑ, udÈhu assaddhoti pucchati.
______________________________________________________________
1. TantÈvutÈni vatthÈni (SÊ, SyÈ) SÊ-®Ê Abhinava 2. 17 piÔÔhepi; AÑ-®Ôha 2. 242
piÔÔhe pana passitabbaÑ.
3. KilesagaÓÔhirahitÈ (SÊ, Ka)
4. NÈthassa (SÊ)
133
Tato JÊvakassa etadahosi “ayaÑ rÈjÈ maÑ kul|pakasamaÓassa guÓaÑ
kathÈpeti, na dÈni me tuÓhÊbhÈvassa kÈlo, yathÈ kho panime rÈjÈnaÑ
vanditvÈ nisinnÈva attano kul|pakasamaÓÈnaÑ guÓaÑ kathayiÑsu, na
mayhaÑ evaÑ Satthu guÓe kathetuÑ yuttan”ti uÔÔhÈyÈsanÈ Bhagavato
vihÈrÈbhimukho paÒcapatiÔÔhitena vanditvÈ dasanakhasamodhÈnasamujjalaÑ
aÒjaliÑ sirasi paggahetvÈ “mahÈrÈja mÈ maÑ evaÑ cintayittha ‘ayaÑ yaÑ
vÈ taÑ vÈ samaÓaÑ upasa~kamatÊ’ti, mama Satthuno hi mÈtukucchiokkamane, mÈtukucchito nikkhamane, mahÈbhinikkhamane, sambodhiyaÑ,
dhammacakkappavattane ca dasasahassilokadhÈtu kampittha, evaÑ
yamakapÈÔihÈriyaÑ akÈsi, evaÑ devorohaÓaÑ, ahaÑ Satthuno guÓe
kathayissÈmi, ekaggacitto suÓa mahÈrÈjÈ”ti vatvÈ “ayaÑ deva BhagavÈ
ArahaÑ SammÈsambuddho”ti-ÈdimÈha. Tattha * taÑ kho pana
Bhagavantanti itthambh|tÈkhyÈnatthe upayogavacanaÑ, tassa kho pana
Bhagavatoti attho. KalyÈÓoti kalyÈÓaguÓasamannÈgato, seÔÔhoti vuttaÑ hoti.
Kittisaddoti kittiyeva, thutighoso vÈ. Abbhuggatoti sadevakaÑ lokaÑ
ajjhottharitvÈ uggato. Kinti? Itipi so BhagavÈ ArahaÑ SammÈsambuddho
-pa- BhagavÈti.
TatrÈyaÑ padasambandho–so BhagavÈ itipi ArahaÑ, itipi
SammÈsambuddho -pa- itipi BhagavÈti, iminÈ ca iminÈ ca kÈraÓenÈti vuttaÑ
hoti. Tattha ÈrakattÈ, arÊnaÑ, arÈnaÒca hatattÈ paccayÈdÊnaÑ arahattÈ
pÈpakaraÓe rahÈbhÈvÈti imehi tÈva kÈraÓehi so BhagavÈ Arahanti
veditabboti-ÈdinÈ nayena mÈtikaÑ nikkhipitvÈ sabbÈneva cetÈni padÈni
Visuddhimagge1 BuddhÈnussatiniddese vitthÈritÈnÊti tato nesaÑ vitthÈro
gahetabbo.
JÊvako pana ekamekassa padassa atthaÑ niÔÔhÈpetvÈ “evaÑ mahÈrÈja
ArahaÑ mayhaÑ SatthÈ evaÑ SammÈsambuddho -pa- evaÑ BhagavÈ”ti
vatvÈ “taÑ devo BhagavantaÑ payirupÈsatu, appeva nÈma devassa
BhagavantaÑ payirupÈsato cittaÑ pasÊdeyyÈ”ti Èha. Ettha ca taÑ devo
payirupÈsat|ti vadanto “mahÈrÈja tumhÈdisÈnaÒhi satenapi sahassenapi
satasahassenapi
______________________________________________________________
134
DÊghanikÈya
puÔÔhassa mayhaÑ Satthuno sabbesaÑ cittaÑ gahetvÈ kathetuÑ thÈmo ca
balaÒca atthi, vissatthaÑ1 upasa~kamitvÈ puccheyyÈsi mahÈrÈjÈ”ti Èha.
158. RaÒÒopi Bhagavato guÓakathaÑ suÓantassa sakalasarÊraÑ
paÒcavaÓÓÈya pÊtiyÈ nirantaraÑ phuÔaÑ ahosi. So ta~khaÓaÒÒeva
gantukÈmo hutvÈ “imÈya kho pana velÈya mayhaÑ Dasabalassa santikaÑ
gacchato na aÒÒo koci khippaÑ yÈnÈni yojetuÑ sakkhissati aÒÒatra
JÊvakÈ”ti cintetvÈ “tena hi samma JÊvaka hatthiyÈnÈni kappÈpehÊ”ti Èha.
Tattha tenahÊti uyyojanatthe nipÈto, gaccha samma JÊvakÈti vuttaÑ hoti.
HatthiyÈnÈnÊti anekesu assarathÈdÊsu yÈnesu vijjamÈnesupi hatthiyÈnaÑ
uttamaÑ, uttamassa santikaÑ uttamayÈneneva gantabbanti ca,
assayÈnarathayÈnÈni sasaddÈni, d|ratova tesaÑ saddo suyyati, hatthiyÈnassa
padÈnupadaÑ gacchantÈpi saddaÑ na suÓanti. Nibbutassa pana kho
Bhagavato santike nibbuteheva yÈnehi gantabbanti ca cintayitvÈ
“hatthiyÈnÈnÊ”ti Èha.
PaÒcamattÈni hatthinikÈsatÈnÊti paÒca kareÓusatÈni. KappÈpetvÈti
ÈrohaÓasajjanaÑ2 kÈretvÈ. ŒrohaÓÊyanti ÈrohaÓayoggaÑ, opaguyhanti attho.
KiÑ panesa raÒÒÈ vuttaÑ akÈsi avuttanti? AvuttaÑ. KasmÈ? PaÓÉitatÈya.
EvaÑ kirassa ahosi–rÈjÈ “imÈya velÈya gacchÈmÊ”ti vadati, rÈjÈno ca nÈma
bahupaccatthikÈ. Sace antarÈmagge koci antarÈyo hoti, mampi garahissanti
“JÊvako ‘rÈjÈ me kathaÑ gaÓhÈtÊ’ti akÈlepi rÈjÈnaÑ gahetvÈ nikkhamatÊ”ti.
Bhagavantampi garahissanti “samaÓo Gotamo ‘mayhaÑ kathÈ vattatÊ’ti
kÈlaÑ asallakkhetvÈva dhammaÑ kathetÊ”ti. TasmÈ yathÈ neva mayhaÑ, na
Bhagavato garahÈ uppajjati, raÒÒo ca rakkhÈ susaÑvihitÈ hoti, tathÈ
karissÈmÊti.
Tato “itthiyo nissÈya purisÈnaÑ bhayaÑ nÈma natthi, sukhaÑ
itthiparivuto gamissÈmÊ”ti paÒca hatthinikÈsatÈni kappÈpetvÈ paÒca
itthisatÈni purisavesaÑ gÈhÈpetvÈ “asitomarahatthÈ rÈjÈnaÑ
parivÈreyyÈthÈ’ti3 vatvÈ puna cintesi “imassa raÒÒo imasmiÑ attabhÈve
______________________________________________________________
1. Vissattho (bah|su) SÊ-®Ê Abhinava 2. 21 piÔÔhe passitabbaÑ.
2. ŒrohaÓasajjÈni (bah|su)
3. ParivÈressathÈti (SÊ)
135
maggaphalÈnaÑ upanissayo natthi, BuddhÈ ca nÈma upanissayaÑ disvÈva
dhammaÑ kathenti. HandÈhaÑ mahÈjanaÑ sannipÈtÈpemi, evaÒhi sati
SatthÈ kassacideva upanissayena dhammaÑ desessati, sÈ mahÈjanassa
upakÈrÈya bhavissatÊ”ti. So tattha tattha sÈsanaÑ pesesi, bheriÑ carÈpesi
“ajja rÈjÈ Bhagavato santikaÑ gacchati, sabbe attano vibhavÈnur|pena raÒÒo
ÈrakkhaÑ gaÓhant|”ti.
Tato mahÈjano cintesi “rÈjÈ kira SatthudassanatthaÑ1 gacchati, kÊdisÊ
vata bho dhammadesanÈ bhavissati, kiÑ no nakkhattakÊÄÈya, tattheva
gamissÈmÈ”ti. Sabbe gandhamÈlÈdÊni2 gahetvÈ raÒÒo ÈgamanaÑ
Èka~khamÈnÈ magge aÔÔhaÑsu. JÊvakopi raÒÒo paÔivedesi “kappitÈni kho te
deva hatthiyÈnÈni, yassa dÈni kÈlaÑ maÒÒasÊ”ti. Tattha yassa dÈni kÈlaÑ
maÒÒasÊti upacÈravacanametaÑ. IdaÑ vuttaÑ hoti “yaÑ tayÈ ÈÓattaÑ, taÑ
mayÈ kataÑ, idÈni tvaÑ yassa gamanassa vÈ agamanassa vÈ kÈlaÑ maÒÒasi,
tadeva attano ruciyÈ karohÊ”ti.
159. PaccekÈ itthiyoti pÈÔiyekkÈ3 itthiyo, ekekissÈ hatthiniyÈ ekekaÑ
itthinti vuttaÑ hoti. UkkÈsu dhÈriyamÈnÈs|ti daÓÉadÊpikÈsu dhÈriyamÈnÈsu.
MahaÒca4 rÈjÈnubhÈvenÈti mahatÈ ca rÈjÈnubhÈvena. MahaccÈtipi pÈÄi,
mahatiyÈti attho, li~gavipariyÈso5 esa. RÈjÈnubhÈvo vuccati rÈjiddhi. KÈ
panassa rÈjiddhi? TiyojanasatÈnaÑ dvinnaÑ mahÈraÔÔhÈnaÑ issariyasirÊ.
Tassa hi “asukadivasaÑ rÈjÈ TathÈgataÑ upasa~kamissatÊ”ti paÔhamataraÑ
saÑvidahane asatipi ta~khaÓaÒÒeva paÒca itthisatÈni purisavesaÑ gahetvÈ
paÔimukkaveÔhanÈni aÑse ÈsattakhaggÈni maÓidaÓÉatomare gahetvÈ
nikkhamiÑsu. YaÑ sandhÈya vuttaÑ “paccekÈ itthiyo ÈropetvÈ”ti.
AparÈpi soÄasasahassakhattiyanÈÔakitthiyo rÈjÈnaÑ parivÈresuÑ. TÈsaÑ
pariyante khujjavÈmanakakirÈtÈdayo, tÈsaÑ pariyante antepurapÈlakÈ
vissÈsikapurisÈ, tesaÑ pariyante vicitravesavilÈsino saÔÔhisahassamattÈ
mahÈmattÈ, tesaÑ pariyante vividhÈla~kÈrapaÔimaÓÉitÈ
______________________________________________________________
1. Bhagavato dassanatthaÑ (SyÈ)
3. PÈÔi-ekkÈ (SÊ), paÔi-ekÈ (SyÈ) 4. Mahacca (sabbattha)
2. GandhapupphÈdÊni (SyÈ)
5. Li~gavipariyÈyo (Ka)
136
DÊghanikÈya
nÈnappakÈra-ÈvudhahatthÈ vijjÈdharataruÓÈ viya navutisahassamattÈ
raÔÔhiyaputtÈ, tesaÑ pariyante satagghanikÈni1 nivÈsetvÈ
paÒcasatagghanikÈni ekaÑsaÑ katvÈ sunhÈtÈ suvilittÈ
kaÒcanamÈlÈdinÈnÈbharaÓasobhitÈ dasasahassamattÈ brÈhmaÓÈ
dakkhiÓahatthaÑ ussÈpetvÈ jayasaddaÑ ghosentÈ2 gacchanti, tesaÑ
pariyante paÒca~gikÈni t|riyÈni3, tesaÑ pariyante dhanupantiparikkhapo,
tassa pariyante hatthighaÔÈ, hatthÊnaÑ pariyante gÊvÈya gÊvaÑ paharamÈnÈ
assapanti, assapariyante aÒÒamaÒÒasa~ghaÔÔanÈ rathÈ, rathapariyante bÈhÈya
bÈyaÑ paharayamÈnÈ yodhÈ, tesaÑ pariyante attano attano anur|pÈya
ÈbharaÓasampattiyÈ virocamÈno aÔÔhÈrasa seniyo4. Iti yathÈ pariyante ÔhatvÈ
khitto saro rÈjÈnaÑ na pÈpuÓÈti, evaÑ JÊvako KomÈrabhacco raÒÒo parisaÑ
saÑvidahitvÈ attanÈ raÒÒo avid|reneva gacchati “sace koci upaddavo hoti,
sabbapaÔhamaÑ5 raÒÒo jÊvitadÈnaÑ dassÈmÊ”ti. UkkÈnaÑ pana ettakÈni
satÈni vÈ sahassÈni vÈti paricchedo natthÊti evar|piÑ rÈjiddhiÑ sandhÈya
vuttaÑ “mahaÒca rÈjÈnubhÈvena, yena JÊvakassa KomÈrabhaccassa
ambavanaÑ, tena pÈyÈsÊ”ti.
Ahudeva bhayanti ettha cittutrÈsabhayaÑ ÒÈÓabhayaÑ
ÈrammaÓabhayaÑ ottappabhayanti catubbidhaÑ bhayaÑ, tattha “jÈtiÑ
paÔicca bhayaÑ bhayÈnÈkan”ti-ÈdinÈ * nayena vuttaÑ cittutrÈsabhayaÑ
nÈma. “Tepi TathÈgatassa dhammadesanaÑ sutvÈ yebhuyyena bhayaÑ
saÑvegaÑ santÈsaÑ ÈpajjantÊ”ti7 evamÈgataÑ ÒÈÓabhayaÑ nÈma. “EtaÑ
n|na taÑ bhayabheravaÑ ÈgacchatÊ”ti8 ettha vuttaÑ ÈrammaÓabhayaÑ
nÈma.
“BhÊruÑ pasaÑsanti na hi tattha s|raÑ,
BhayÈ hi santo na karonti pÈpan”ti9–
IdaÑ ottappabhayaÑ nÈma. Tesu idha cittutrÈsabhayaÑ, ahu ahosÊti
attho. Chambhitattanti chambhitassa bhÈvo. SakalasarÊracalananti attho.
LomahaÑsoti lomahaÑsanaÑ, uddhaÑ ÔhitalomatÈti attho. So panÈyaÑ
lomahaÑso dhammassavanÈdÊsu pÊti-uppattikÈle pÊtiyÈpi
______________________________________________________________
1. SatasahassagghanikÈni (SÊ)
2. GhosantÈ (Ka)
3. TuriyÈni (SÊ, SyÈ)
4. SeÓiyo (SÊ) 5. PaÔhamataraÑ (Ka) 6. Evar|paÑ (SyÈ, Ka) * Abhi 2. 381 piÔÔhe.
7. SaÑ 2. 78; AÑ 1. 342 piÔÔhesu.
137
hoti, bhÊrukajÈtikÈnaÑ sampahÈrapisÈcÈdidassanesu bhayenÈpi. Idha
bhayalomahaÑsoti veditabbo.
KasmÈ panesa bhÊtoti? AndhakÈrenÈti eke vadanti. RÈjagahe kira
dvattiÑsa mahÈdvÈrÈni catusaÔÔhi khuddakadvÈrÈni. JÊvakassa ambavanaÑ
pÈkÈrassa ca Gijjhak|Ôassa ca antarÈ hoti. So pÈcÊnadvÈrena nikkhamitvÈ
pabbatacchÈyÈya pÈvisi, tattha pabbatak|Ôena cando chÈdito,
pabbatacchÈyÈya ca rukkhacchÈyÈya ca andhakÈraÑ ahosÊti, tampi
akÈraÓaÑ. TadÈ hi ukkÈnaÑ satasahassÈnampi1 paricchedo natthi.
AyaÑ pana appasaddataÑ nissÈya JÊvake Èsa~kÈya bhÊto. JÊvako kirassa
uparipÈsÈde yeva Èrocesi “mahÈrÈja appasaddakÈmo BhagavÈ,
appasaddeneva upasa~kamitabbo”ti. TasmÈ rÈjÈ t|riyasaddaÑnivÈresi.
T|riyÈni kevalaÑ gahitamattÈneva honti, vÈcampi uccaÑ anicchÈrayamÈnÈ2
accharÈsaÒÒÈya gacchanti, ambavanepi kassaci khipitasaddopi na suyyati.
RÈjÈno ca nÈma saddÈbhiratÈ honti. So taÑ appasaddataÑ nissÈya
ukkaÓÔhito JÊvakepi Èsa~kaÑ uppÈdesi “ayaÑ JÊvako ‘mayhaÑ ambavane
aÉÉhateÄasÈni bhikkhusatÈnÊ’ti Èha. Ettha ca khipitasaddamattampi na
suyyati, abh|taÑ maÒÒe, esa vaÒcetvÈ maÑ nagarato nÊharitvÈ purato
balakÈyaÑ upaÔÔhapetvÈ3 maÑ gaÓhitvÈ attanÈ4 chattaÑ ussÈpetukÈmo.
AyaÒhi paÒcannaÑ hatthÊnaÑ balaÑ dhÈreti. Mama ca avid|reneva
gacchati, santike ca me Èvudhahattho ekapurisopi natthi. Aho vata me
anattho”ti. EvaÑ bhÈyitvÈ ca pana abhÊto viya sandhÈretumpi nÈsakkhi.
Attano bhÊtabhÈvaÑ tassa Èvi akÈsi. Tena vuttaÑ “atha kho rÈjÈ -pana
nigghoso”ti. Tattha sammÈti vayassÈbhilÈpo esa, kacci maÑ vayassÈti
vuttaÑ hoti. Na palambhesÊti yaÑ natthi, taÑ atthÊti vatvÈ kacci maÑ na
vippalambheyyÈsi5. Nigghosoti kathÈsallÈpanigghoso.
MÈ bhÈyi mahÈrÈjÈti JÊvako “ayaÑ rÈjÈ maÑ na jÈnÈti ‘nÈyaÑ paraÑ
jÊvitÈ voropetÊ’ti, sace kho pana naÑ na assÈsessÈmi,
______________________________________________________________
1. Satasahassatopi (SÊ), satasahassÈpi (Ka)
3. UÔÔhÈpetvÈ (SÊ, SyÈ)
4. Attano (SÊ, SyÈ)
2. AnuccÈramÈnÈ (SYÈ)
5. Vippalambhayasi (SÊ)
138
DÊghanikÈya
vinasseyyÈ”ti cintayitvÈ daÄhaÑ katvÈ samassÈsento “mÈ bhÈyi mahÈrÈjÈ”ti
vatvÈ “na taÑ devÈ”ti-ÈdimÈha. AbhikkamÈti abhimukho kama gaccha,
pavissÈti attho. SakiÑ vutte pana daÄhaÑ na hotÊti taramÈnova dvikkhattuÑ
Èha. Ete maÓÉalamÈÄe dÊpÈ jhÈyantÊti mahÈrÈja corabalaÑ nÈma na dÊpe
jÈletvÈ tiÔÔhati, ete ca maÓÉalamÈÄe dÊpÈ jalanti, etÈya dÊpasaÒÒÈya yÈhi
mahÈrÈjÈti vadati.
SÈmaÒÒaphalapucchÈvaÓÓanÈ
160. NÈgassa bh|mÊti yattha sakkÈ hatthiÑ abhir|Ähena gantuÑ, ayaÑ
nÈgassa bh|mi nÈma. NÈgÈ paccorohitvÈti vihÈrassa bahidvÈrakoÔÔhake
hatthito orohitvÈ. Bh|miyaÑ patiÔÔhitasamakÈlameva pana Bhagavato tejo
raÒÒo sarÊraÑ phari. Athassa tÈvadeva sakalasarÊrato sedÈ mucciÑsu1,
sÈÔakÈ pÊÄetvÈ apanetabbÈ viya ahesuÑ. Attano aparÈdhaÑ saritvÈ
mahÈbhayaÑ uppajji. So ujukaÑ Bhagavato santikaÑ gantuÑ asakkonto
JÊvakaÑ hatthe gahetvÈ ÈrÈmacÈrikaÑ caramÈno viya “idaÑ te samma
JÊvaka suÔÔhu kÈritaÑ, idaÑ suÔÔhu kÈritan”ti vihÈrassa vaÓÓaÑ bhaÓamÈno
anukkamena yena maÓÉalamÈÄassa dvÈraÑ tenupasa~kami, sampattoti
attho.
“KahaÑ pana sammÈ”ti kasmÈ pucchÊti. Eke tÈva “ajÈnanto”ti vadanti.
IminÈ kira daharakÈle pitarÈ saddhiÑ Ègamma BhagavÈ diÔÔhapubbo, pacchÈ
pana pÈpamittasaÑsaggena pitughÈtaÑ katvÈ abhimÈre pesetvÈ DhanapÈlaÑ
muÒcÈpetvÈ2 mahÈparÈdho hutvÈ Bhagavato sammukhÊbhÈvaÑ na
upagatapubboti asaÒjÈnanto pucchatÊti. TaÑ akÈraÓaÑ, BhagavÈ hi
ÈkiÓÓavaralakkhaÓo anubyaÒjanapaÔimaÓÉito chabbaÓÓÈhi rasmÊhi sakalaÑ
ÈrÈmaÑ obhÈsetvÈ tÈrÈgaÓaparivuto viya puÓÓacando bhikkhugaÓaparivuto
maÓÉalamÈÄamajjhe nisinno, taÑ ko na jÈneyya. AyaÑ pana attano
issariyalÊÄÈya3 pucchati. Pakati hesÈ rÈjakulÈnaÑ, yaÑ jÈnantÈpi4 ajÈnantÈ
viya pucchanti. JÊvako pana taÑ sutvÈ ayaÑ rÈjÈ “pathaviyaÑ ÔhatvÈ kuhiÑ
pathavÊti, nabhaÑ ulloketvÈ kuhiÑ candimas|riyÈti, Sinerum|le
______________________________________________________________
1. MuÒciÑsu (SyÈ, Ka)
3. IssariyalÊÄhÈya (SÊ), issariyalÊlÈya (SyÈ)
2. PamuÒcÈpetvÈ (SyÈ, Ka)
4. SaÒjÈnentÈpi (SÊ)
139
ÔhatvÈ kuhiÑ Siner|”ti vadamÈno viya Dasabalassa purato ÔhatvÈ “kuhiÑ
BhagavÈ”ti pucchati. Handassa BhagavantaÑ dassessÈmÊti cintetvÈ yena
BhagavÈ tenaÒjaliÑ paÓÈmetvÈ “eso mahÈrÈjÈ”ti-ÈdimÈha. Purakkhatoti
parivÈretvÈ nisinnassa purato nisinno.
161. Yena BhagavÈ tenupasa~kamÊti yattha BhagavÈ tattha gato,
Bhagavato santikaÑ upagatoti1 attho. EkamantaÑ aÔÔhÈsÊti BhagavantaÑ vÈ
bhikkhusaÑghaÑ vÈ asa~ghaÔÔayamÈno attano ÔhÈtuÑ anucchavike ekasmiÑ
padese BhagavantaÑ abhivÈdetvÈ ekova aÔÔhÈsi. TuÓhÊbh|taÑ tuÓhÊbh|tanti
yato yato anuviloketi, tato tato tuÓhÊbh|tamevÈti attho. Tattha hi
ekabhikkhussapi hatthakukkuccaÑ vÈ pÈdakukkuccaÑ vÈ khipitasaddo vÈ
natthi, sabbÈla~kÈrapaÔimaÓÉitaÑ nÈÔakaparivÈraÑ Bhagavato abhimukhe2
ÔhitaÑ rÈjÈnaÑ vÈ rÈjaparisaÑ vÈ ekabhikkhupi na olokesi. Sabbe
BhagavantaÑyeva olokayamÈnÈ nisÊdiÑsu.
RÈjÈ tesaÑ upasame pasÊditvÈ vigatapa~katÈya vippasannarahadamiva
upasantindriyaÑ bhikkhusaÑghaÑ punappunaÑ anuviloketvÈ udÈnaÑ
udÈnesi. Tattha iminÈti yena kÈyikena ca vÈcasikena ca mÈnasikena ca
sÊl|pasamena bhikkhusaÑgho upasanto, iminÈ upasamenÈti dÊpeti. Tattha
aho vata me putto pabbajitvÈ ime bhikkh| viya upasanto bhaveyyÈti
nayidaÑ sandhÈya esa evamÈha. AyaÑ pana bhikkhusaÑghaÑ disvÈ
pasanno puttaÑ anussari. DullabhaÒhi laddhÈ, acchariyaÑ vÈ disvÈ piyÈnaÑ
ÒÈtimittÈdÊnaÑ anussaraÓaÑ nÈma lokassa pakatiyeva. Iti bhikkhusaÑghaÑ
disvÈ puttaÑ anussaramÈno esa evamÈha.
Api ca putte Èsa~kÈya tassa upasamaÑ icchamÈnopesa evamÈha. EvaÑ
kirassa ahosi, putto me pucchissati “mayhaÑ pitÈ daharo, ayyako me
kuhin”ti. So “pitarÈ te ghÈtito”ti sutvÈ “ahampi pitaraÑ ghÈtetvÈ rajjaÑ
kÈressÈmÊ”ti maÒÒissati. Iti putte Èsa~kÈya tassa upasamaÑ icchamÈnopesa
evamÈha. KiÒcÈpi hi esa evamÈha, atha kho naÑ putto ghÈtessatiyeva3.
TasmiÒhi vaÑse pituvadho paÒcaparivaÔÔo4 gato. AjÈtasattu BimbisÈraÑ
ghÈtesi, Udayo
______________________________________________________________
1. Upasa~kamanto (SÊ, SyÈ)
3. GhÈtesiyeva (SÊ)
2. Purato (SÊ, SyÈ)
4. PaÒcaparivaÔÔe (SÊ, SyÈ)
140
DÊghanikÈya
AjÈtasattuÑ, tassa putto MahÈmuÓÉiko nÈma UdayaÑ, tassa putto
AnuruddhÈ nÈma MahÈmuÓÉikaÑ, tassa putto NÈgadÈso nÈma
AnuruddhaÑ. NÈgadÈsaÑ pana “vaÑsacchedakarÈjÈno ime, kiÑ imehÊ”ti
raÔÔhavÈsino kupitÈ ghÈtesuÑ.
“AgamÈ kho tvan”ti kasmÈ evamÈha? BhagavÈ kira raÒÒo vacÊbhede
akateyeva cintesi “ayaÑ rÈjÈ ÈgantvÈ tuÓhÊ niravo Ôhito, kiÑ nu kho
cintesÊ”ti. Athassa cittaÑ ÒatvÈ “ayaÑ mayÈ saddhiÑ sallapituÑ asakkonto
bhikkhusaÑghaÑ anuviloketvÈ puttaÑ anussari, nu kho panÈyaÑ mayi
anÈlapante kiÒci kathetuÑ sakkhissati, karomi tena saddhiÑ
kathÈsallÈpan”ti. TasmÈ raÒÒo vacanÈnantaraÑ “agamÈ kho tvaÑ mahÈrÈja
yathÈpeman”ti Èha, tassattho–mahÈrÈja yathÈ nÈma unname vuÔÔhaÑ
udakaÑ yena ninnaÑ tena gacchati, evameva tvaÑ bhikkhusaÑghaÑ
anuviloketvÈ yena pemaÑ tena gatoti.
Atha raÒÒo etadahosi “aho acchariyÈ BuddhaguÓÈ, mayÈ sadiso
Bhagavato aparÈdhakÈrako1 nÈma natthi, mayÈ hissa aggupaÔÔhÈko ghÈtito,
Devadattassa ca kathaÑ gahetvÈ abhimÈrÈ pesitÈ, NÈÄÈgiri mutto, maÑ
nissÈya Devadattena silÈ paviddhÈ, evaÑmahÈparÈdhaÑ nÈma maÑ Èlapato
Dasabalassa mukhaÑ nappahoti, aho BhagavÈ paÒcahÈkÈrehi tÈdilakkhaÓe
suppatiÔÔhato, evar|paÑ nÈma SatthÈraÑ pahÈya bahiddhÈ na
pariyesissÈmÈ”ti so somanassajÈto BhagavantaÑ Èlapanto “piyo me
bhante”ti-ÈdimÈha.
162. BhikkhusaÑghassa aÒjaliÑ paÓÈmetvÈti evaÑ kirassa ahosi
“BhagavantaÑ vanditvÈ ito cito ca gantvÈ bhikkhusaÑghaÑ vandantena ca
BhagavÈ piÔÔhito kÈtabbo hoti, garukÈropi cesa2 na hoti. RÈjÈnaÑ vanditvÈ
uparÈjÈnaÑ vandantenapi hi raÒÒo agÈravo kato hotÊ”ti. TasmÈ
BhagavantaÑ vanditvÈ ÔhitaÔÔhÈneyeva bhikkhusaÑghassa aÒjaliÑ
paÓÈmetvÈ ekamantaÑ nisÊdi. KaÒcideva desanti kaÒci okÈsaÑ.
______________________________________________________________
1. AparÈdhako (Ka)
2. Cassa (SyÈ, Ka)
141
Athassa BhagavÈ paÒhapucchane ussÈhaÑ janento Èha “puccha
mahÈrÈja, yadÈka~khasÊ”ti. Tassattho”puccha yadi Èka~khasi, na me
paÒhavissajjane bhÈro atthi”. Atha vÈ “puccha yaÑ Èka~khasi, sabbaÑ te
vissajjessÈmÊ”ti sabbaÒÒupavÈraÓaÑ pavÈresi asÈdhÈraÓaÑ PaccekabuddhaaggasÈvakamahÈsÈvakehi. Te hi “yadÈka~khasÊ”ti na vadanti, “sutvÈ
vedissÈmÈ”ti1 vadanti. BuddhÈ pana “pucchÈvuso yadÈka~khasÊ”ti2 vÈ
“puccha mahÈrÈja, yadÈka~khasÊ”ti vÈ
“Puccha vÈsava maÑ paÒhaÑ, yaÑ kiÒci manasicchasi.
Tassa tasseva paÒhassa, ahaÑ antaÑ karomi te”ti3 vÈ
“tena hi tvaÑ bhikkhu sake Èsane nisÊditvÈ puccha yadÈka~khasÊ”ti4 vÈ
“BÈvarissa5 ca tuyhaÑ vÈ, sabbesaÑ sabbasaÑsayaÑ.
KatÈvakÈsÈ pucchavho, yaÑ kiÒci manasicchathÈ”ti vÈ
“Puccha maÑ sabhiya paÒhaÑ, yaÑ kiÒci manasicchasi.
Tassa tasseva paÒhassa, ahaÑ antaÑ karomi te”ti6 vÈ
TesaÑ tesaÑ yakkhanarindadevasamaÓabrÈhmaÓaparibbÈjakÈnaÑ
sabbaÒÒupavÈraÓaÑ pavÈrenti. AnacchariyaÒcetaÑ, yaÑ BhagavÈ
Buddhabh|miÑ patvÈ etaÑ pavÈraÓaÑ pavÈreyya. Yo bodhisattabh|miyaÑ
padesaÒÈÓe Ôhito
“KoÓÉaÒÒa paÒhÈni viyÈkarohi,
YÈcanti taÑ isayo sÈdhur|pÈ.
KoÓÉaÒÒa eso manujesu dhammo,
YaÑ vuddhamÈgacchati esa bhÈro”ti7–
EvaÑ SakkÈdÊnaÑ atthÈya isÊhi yÈcito
“KatÈvakÈsÈ pucchantu bhonto,
YaÑ kiÒci paÒhaÑ manasÈbhipatthitaÑ.
AhaÒhi taÑ taÑ vo viyÈkarissaÑ8,
©ÈtvÈ sayaÑ lokamimaÑ paraÒcÈ”ti7–
______________________________________________________________
1. KathessÈmÈti (SÊ)
2. SaÑ 1. 209, 216 piÔÔhesu.
5. BÈvariyassa (SÊ, Ka) Khu 1. 433 piÔÔhe.
8. ByÈkarissaÑ (SÊ, SyÈ)
142
DÊghanikÈya
EvaÑ Sarabha~gakÈle. SambhavajÈtake ca sakalajambudÊpaÑ
tikkhattuÑ vicaritvÈ paÒhÈnaÑ antakaraÑ adisvÈ suciratena1 brÈhmaÓena
paÒhaÑ puÔÔhuÑ okÈse kÈrite jÈtiyÈ sattavassiko rathikÈya paÑsuÑ kÊÄanto
palla~kamÈbhujitvÈ antaravÊthiyaÑ nisinnova
“Taggha te ahamakkhissaÑ, yathÈpi kusalo tathÈ.
RÈjÈ ca kho taÑ jÈnÈti, yadi kÈhati vÈ na vÈ”ti2–
SabbaÒÒupavÈraÓaÑ pavÈresi.
163. EvaÑ BhagavatÈ sabbaÒÒupavÈraÓÈya pavÈritÈya attamano rÈjÈ
paÒhaÑ pucchanto “yathÈ nu kho imÈni bhante”ti-ÈdimÈha. Tattha
sippameva sippÈyatanaÑ. PuthusippÈyatanÈnÊti bah|ni sippÈni.
Seyyathidanti katame pana te. “HatthÈrohÈ”ti-ÈdÊhi ye taÑ taÑ sippaÑ
nissÈya jÊvanti, te dasseti3. AyaÒhissÈdhippÈyo–“yathÈ imesaÑ
sipp|pajÊvÊnaÑ taÑ taÑ sippaÑ nissÈya sandiÔÔhikaÑ sippaphalaÑ
paÒÒÈyati, sakkÈ nu kho evaÑ sandiÔÔhikaÑ sÈmaÒÒaphalaÑ paÒÒÈpetun”ti.
TasmÈ sippÈyatanÈni ÈharitvÈ4 sipp|pajÊvino dasseti.
Tattha hatthÈrohÈti sabbepi hatthÈcariyahatthivejjahatthimeÓÉÈdayo5
dasseti. AssÈrohÈti sabbepi assÈcariya-assavejja-assameÓÉÈdayo6. RathikÈti
sabbepi rathÈcariyarathayodharatharakkhÈdayo. DhanuggahÈti dhanuÈcariyÈ issÈsÈ. CelakÈti ye yuddhe jayadhajaÑ gahetvÈ purato gacchanti.
CalakÈti “idha raÒÒo ÔhÈnaÑ hotu, idha asukamahÈmattassÈ”ti evaÑ
senÈby|hakÈrakÈ. PiÓÉadÈyakÈti sÈhasikamahÈyodhÈ. Te kira parasenaÑ
pavisitvÈ parasÊsaÑ piÓÉamiva chetvÈ chetvÈ dayanti7, uppatitvÈ uppatitvÈ
niggacchantÊti attho. Ye vÈ sa~gÈmamajjhe yodhÈnaÑ bhattapÈtiÑ gahetvÈ
parivisanti, tesampetaÑ nÈmaÑ. UggÈ rÈjaputtÈti uggatuggatÈ
sa~gÈmÈvacarÈ rÈjaputtÈ. Pakkhandinoti ye “kassa sÊsaÑ vÈ ÈvudhaÑ vÈ
______________________________________________________________
1. Sucikarena (SyÈ), cusirakena (Ka)
3. DÊpeti (SyÈ)
4. ŒrabhitvÈ (SyÈ, Ka)
5. HatthibandhÈdayo (SÊ, SyÈ) SÊ-®Ê Abhinava 2. 32 piÔÔhe pana oloketabbÈ.
6. AssabandhÈdayo (SÊ, SyÈ)
7. Upanayanti (SyÈ, Ka)
143
ÈharÈmÈ”ti vatvÈ “asukassÈ”ti vuttÈ sa~gÈmaÑ pakkhanditvÈ tadeva
Èharanti, ime pakkhandantÊti pakkhandino. MahÈnÈgÈti mahÈnÈgÈ viya
mahÈnÈgÈ, hatthi-ÈdÊsupi abhimukhaÑ Ègacchantesu
anivattitayodhÈnametaÑ adhivacanaÑ. S|rÈti ekantas|rÈ, ye sajÈlikÈpi
sacammikÈpi samuddaÑ tarituÑ sakkonti. Cammayodhinoti ye
cammakaÒcukaÑ vÈ pavisitvÈ saraparittÈÓacammaÑ vÈ gahetvÈ yujjhanti.
DÈsikaputtÈti balavasinehÈ gharadÈsayodhÈ1. ŒÄÈrikÈti p|vikÈ2. KappakÈti
nhÈpikÈ3. NhÈpakÈti ye nhÈpenti. S|dÈti bhattakÈrakÈ4. MÈlÈkÈrÈdayo
pÈkaÔÈyeva. GaÓakÈti acchiddakapÈÔhakÈ5. MuddikÈti hatthamuddÈya
gaÓanaÑ nissÈya jÊvino. YÈni vÈ panaÒÒÈnipÊti
ayakÈradantakÈracittakÈrÈdÊni. EvaÑ gatÈnÊti evaÑ pavattÈni. Te diÔÔheva
dhammeti te hatthÈrohÈdayo tÈni puthusippÈyatanÈni dassetvÈ rÈjakulato
mahÈsampattiÑ labhamÈnÈ sandiÔÔhikameva sippaphalaÑ upajÊvanti.
SukhentÊti sukhitaÑ karonti. PÊÓentÊti pÊÓitaÑ thÈmabal|petaÑ karonti.
UddhaggikÈdÊsu upari phalanibbattanato uddhaÑ aggamassÈ atthÊti
uddhaggikÈ. SaggaÑ arahatÊti sovaggikÈ. Sukho vipÈko assÈti sukhavipÈkÈ.
SuÔÔhu agge r|pasaddagandharasaphoÔÔhabba-ÈyuvaÓÓasukhayasaÈdhipateyyasa~khÈte dasa dhamme saÑvatteti nibbattetÊti
saggasaÑvattanikÈ, taÑ evar|paÑ dakkhiÓaÑ dÈnaÑ patiÔÔhapentÊti attho.
SÈmaÒÒaphalanti ettha paramatthato maggo sÈmaÒÒaÑ. AriyaphalaÑ
sÈmaÒÒaphalaÑ. YathÈha “katamaÒca bhikkhave sÈmaÒÒaÑ. Ayameva ariyo
aÔÔha~giko maggo. SeyyathidaÑ? SammÈdiÔÔhi -pa- sammÈsamÈdhi. IdaÑ
vuccati bhikkhave sÈmaÒÒaÑ. KatamÈni ca6 bhikkhave sÈmaÒÒaphalÈni?
SotÈpattiphalaÑ -pa- arahattaphalan”ti. TaÑ esa rÈjÈ na jÈnÈti. Upari ÈgataÑ
pana dÈsakassakopamaÑ sandhÈya pucchati.
Atha BhagavÈ paÒhaÑ avissajjetvÈva cintesi “ime bah|
aÒÒatitthiyasÈvakÈ rÈjÈmaccÈ idhÈgatÈ, te kaÓhapakkhaÒca sukkapakkhaÒca
dÊpetvÈ kathiyamÈne ‘amhÈkaÑ rÈjÈ mahantena ussÈhena idhÈgato,
tassÈgatakÈlato paÔÔhÈya samaÓo Gotamo samaÓakolÈhalaÑ
______________________________________________________________
1. GharadÈsikaputtÈ (SyÈ, Ka)
3. NahÈpitÈ (SÊ)
5. AcchiddapÈÔhakÈ (SÊ), acchindakapÈÔhakÈ (Ka)
6. KatamaÒca (SÊ, SyÈ, Ka) SaÑ 3. 20 piÔÔhe.
2. BhattakÈrakÈ (SÊ, Ka)
4. S|pikÈ (SÊ)
144
DÊghanikÈya
samaÓabhaÓÉanameva kathetÊ’ti ujjhÈyissanti, na sakkaccaÑ dhammaÑ
sossanti, raÒÒÈ pana kathiyamÈne ujjhÈyituÑ na sakkhissanti, rÈjÈnameva
anuvattissanti. IssarÈnuvattako hi loko. HandÈhaÑ raÒÒova bhÈraÑ
karomÊ”ti raÒÒo bhÈraÑ karonto “abhijÈnÈsi no tvan”ti-ÈdimÈha.
164. Tattha abhijÈnÈsi no tvanti abhijÈnÈsi nu tvaÑ. AyaÒca no-saddo
parato “pucchitÈ”tipadena yojetabbo. IdaÒhi vuttaÑ hoti “mahÈrÈja tvaÑ
imaÑ paÒhaÑ aÒÒe samaÓabrÈhmaÓe pucchitÈ1 nu, abhijÈnÈsi ca naÑ
puÔÔhabhÈvaÑ, na te sammuÔÔhan”ti. Sace te agar|ti sace tuyhaÑ yathÈ te2
byÈkariÑsu, tathÈ idha bhÈsituÑ bhÈriyaÑ na hoti, yadi na koci
aphÈsukabhÈvo atthi, bhÈsass|ti attho. Na kho me bhanteti kiÑ sandhÈyÈha,
paÓÉitapatir|pakÈnaÒhi santike kathetuÑ dukkhaÑ hoti, te pade pade
akkhare akkhare dosameva vadanti. EkantapaÓÉitÈ pana kathaÑ sutvÈ
sukathitaÑ pasaÑsanti, dukkathitesu PÈÄipada-atthabyaÒjanesu yaÑ yaÑ
virujjhati, taÑ taÑ ujukaÑ katvÈ denti. BhagavatÈ ca sadiso ekantapaÓÉito
nÈma natthi. TenÈha “na kho me bhante garu, yatthassa BhagavÈ nisinno,
Bhagavantar|po vÈ”ti.
P|raÓakassapavÈdavaÓÓanÈ
165. EkamidÈhanti ekaÑ idha ahaÑ. SammodanÊyaÑ3 kathaÑ
sÈraÓÊyaÑ vÊtisÈretvÈti sammodajanakaÑ saritabbayuttakaÑ kathaÑ
pariyosÈpetvÈ.
166. Karoto kho mahÈrÈja kÈrayatoti-ÈdÊsu karototi sahatthÈ
karontassa. KÈrayatoti ÈÓattiyÈ kÈrentassa. Chindatoti paresaÑ hatthÈdÊni
chindantassa. Pacatoti pare daÓÉena uppÊÄentassa4. Socayatoti parassa
bhaÓÉaharaÓÈdÊhi socayato. SocÈpayatoti sokaÑ5 sayaÑ karontassapi parehi
______________________________________________________________
1. Pucchittha (SÊ) SaddanÊtipadamÈlÈ oloketabbÈ.
2. YathÈ te te (SyÈ)
3. Ettha sammodanÊyaÑ (SÊ, Ka)
4. PÊÄentassa tajjentassa vÈ (SyÈ, Ka)
5. BhaÓÉaharaÓÈdÊhi sokaÑ (SÊ, SyÈ)
145
kÈrÈpentassapi. Kilamatoti1 ÈhÈrupacchedabandhanÈgÈrappavesanÈdÊhi
sayaÑ kilamantassapi parehi kilamÈpentassapi. Phandato phandÈyapatoti
paraÑ phandantaÑ phandanakÈle sayampi phandato parampi phandÈpayato.
PÈÓamatipÈtÈpayatoti pÈÓaÑ hanantassapi hanÈpentassapi. EvaÑ sabbattha
karaÓakÈraÓavaseneva attho veditabbo.
Sandhinti gharasandhiÑ. Nillopanti mahÈvilopaÑ. EkÈgÈrikanti
ekameva gharaÑ parivÈretvÈ vilumpanaÑ. Paripantheti ÈgatÈgatÈnaÑ
acchindanatthaÑ magge tiÔÔhato. Karoto na karÊyati pÈpanti “yaÑ kiÒci
pÈpaÑ karomÊ”ti saÒÒÈya karotopi pÈpaÑ na karÊyati, natthi pÈpaÑ. SattÈ
pana “pÈpaÑ karomÈ”ti evaÑsaÒÒino hontÊti dÊpeti. KhurapariyantenÈti
khuraneminÈ, khuradhÈrasadisapariyantena vÈ. EkaÑ maÑsakhalanti ekaÑ
maÑsarÈsiÑ. PuÒjanti tasseva vevacanaÑ. TatonidÈnanti
ekamaÑsakhalakaraÓanidÈnaÑ.
DakkhiÓanti dakkhiÓatÊre manussÈ kakkhaÄÈ dÈruÓÈ, te sandhÈya
“hananto”ti-ÈdimÈha. UttaratÊre sattÈ saddhÈ honti pasannÈ BuddhamÈmakÈ
dhammamÈmakÈ saÑghamÈmakÈ, te sandhÈya “dadanto”ti-ÈdimÈha. Tattha
yajantoti mahÈyÈgaÑ karonto. DamenÈti indriyadamena, uposathakammena
vÈ. SaÑyamenÈti sÊlasaÑyamena. SaccavajjenÈti saccavacanena. Œgamoti
ÈgamanaÑ, pavattÊti attho. SabbathÈpi pÈpapuÒÒÈnaÑ kiriyameva
paÔikkhipati.
AmbaÑ puÔÔho labujaÑ byÈkaroti nÈma yo “kÊdiso ambo, kÊdisÈni vÈ
ambassa khandhapaÓÓapupphaphalÈnÊ”ti vutte “ediso labujo, edisÈni vÈ
labujassakhandhapaÓÓapupphaphalÈnÊ”ti byÈkaroti. Vijiteti ÈÓÈpavattidese.
ApasÈdetabbanti viheÔhetabbaÑ. AnabhinanditvÈti “sÈdhu sÈdh|”ti evaÑ
pasaÑsaÑ akatvÈ. AppaÔikkositvÈti bÈla dubbhÈsitaÑ tayÈ bhÈsitanti evaÑ
appaÔibÈhitvÈ. AnuggaÓhantoti sÈravasena aggaÓhanto. Anikkujjantoti
sÈravaseneva idaÑ nissaraÓaÑ, ayaÑ paramatthoti hadaye aÔÔhapento.
ByaÒjanaÑ pana tena uggahitaÒceva nikkujjitaÒca.
______________________________________________________________
1. Kilamayato (SyÈ)
146
DÊghanikÈya
MakkhaligosÈlavÈdavaÓÓanÈ
168. MakkhalivÈde paccayoti hetuvevacanameva1, ubhayenÈpi
vijjamÈnameva kÈyaduccaritÈdÊnaÑ saÑkilesapaccayaÑ,
kÈyasucaritÈdÊnaÒca visuddhipaccayaÑ paÔikkhipati. AttakÈreti attakÈro.
Yena attanÈ katakammena ime sattÈ devattampi mÈrattampi brahmattampi
sÈvakabodhimpi paccekabodhimpi sabbaÒÒutampi pÈpuÓanti, tampi
paÔikkhipati. Dutiyapadena2 yaÑ parakÈraÑ parassa ovÈdÈnusÈsaniÑ
nissÈya ÔhapetvÈ mahÈsattaÑ avaseso jano manussasobhagyataÑ ÈdiÑ katvÈ
yÈva arahattaÑ pÈpuÓÈti, taÑ parakÈraÑ paÔikkhipati. EvamayaÑ bÈlo
jinacakke pahÈraÑ deti nÈma. Natthi purisakÈreti yena purisakÈrena sattÈ
vuttappakÈrÈ sampattiyo pÈpuÓanti, tampi paÔikkhipati. Natthi balanti yamhi
attano bale patiÔÔhitÈ sattÈ vÊriyaÑ katvÈ tÈ sampattiyo pÈpuÓanti, taÑ balaÑ
paÔikkhipati. Natthi vÊriyanti-ÈdÊni sabbÈni purisakÈravevacanÈneva. “IdaÑ
no vÊriyena idaÑ purisathÈmena, idaÑ purisaparakkamena pavattan”ti evaÑ
pavattavacanapaÔikkhepakaraÓavasena panetÈni visuÑ ÈdÊyanti.
Sabbe sattÈti oÔÔhagoÓagadrabhÈdayo anavasese pariggaÓhÈti. Sabbe
pÈÓÈti ekindriyo pÈÓo, dvindriyo pÈÓoti-Èdivasena vadati. Sabbe bh|tÈti
aÓÉakosavatthikosesu bh|te sandhÈya vadati. Sabbe jÊvÈti
sÈliyavagodh|mÈdayo sandhÈya vadati. Tesu hi so vir|hanabhÈvena
jÊvasaÒÒÊ. AvasÈ abalÈ avÊriyÈti tesaÑ attano vaso vÈ balaÑ vÈ vÊriyaÑ vÈ
natthi. Niyatisa~gatibhÈvapariÓatÈti ettha niyatÊti niyatÈ3. Sa~gatÊti channaÑ
abhijÈtÊnaÑ tattha tattha gamanaÑ. BhÈvoti sabhÈvoyeva. EvaÑ niyatiyÈ ca
sa~gatiyÈ ca bhÈvena ca pariÓatÈ nÈnappakÈrataÑ pattÈ. Yena hi yathÈ
bhavitabbaÑ, so tatheva bhavati. Yena na bhavitabbaÑ, so na bhavatÊti
dasseti. ChasvevÈbhijÈtÊs|ti chasu eva abhijÈtÊsu ÔhatvÈ sukhaÒca dukkhaÒca
paÔisaÑvedenti, aÒÒÈ sukhadukkhabh|mi natthÊti dasseti.
YonipamukhasatasahassÈnÊti pamukhayonÊnaÑ uttamayonÊnaÑ
cuddasasatasahassÈni aÒÒÈni ca saÔÔhisatÈni, aÒÒÈni ca chasatÈni. PaÒca ca
______________________________________________________________
1. Paccayo hetuvevacanameva (SyÈ), paccayo het|tivevacana meva (Ka)
2. DutiyavÈdena(SÊ)
3. NiyattÈ (SÊ)
147
kammuno satÈnÊti paÒcakammasatÈni ca. KevalaÑ takkamattakena
niratthakaÑ diÔÔhiÑ dÊpeti. PaÒca ca kammÈni tÊÓi ca kammÈnÊti-ÈdÊsupi
eseva nayo. Keci panÈhu “paÒca ca kammÈnÊti paÒcindriyavasena bhaÓati,
tÊÓÊti kÈyakammÈdivasenÈ”ti. Kamme ca upaÉÉhakamme cÈti ettha panassa
kÈyakammaÒca vacÊkammaÒca kammanti laddhi, manokammaÑ
upaÉÉhakammanti. DvaÔÔhipaÔipadÈti dvÈsaÔÔhi paÔipadÈti vadati.
DvaÔÔhantarakappÈti ekasmiÑ kappe catusaÔÔhi antarakappÈ nÈma honti.
AyaÑ pana aÒÒe dve ajÈnanto evamÈha.
ChaÄÈbhijÈtiyoti kaÓhÈbhijÈti nÊlÈbhijÈti lohitÈbhijÈti haliddÈbhijÈti
sukkÈbhijÈti paramasukkÈbhijÈtÊti imÈ cha abhijÈtiyo vadati. Tattha
orabbhikÈ sÈkuÓikÈ1 mÈgavikÈ s|karikÈ luddÈ macchaghÈtakÈ corÈ
coraghÈtakÈ bandhanÈgÈrikÈ, ye vÈ panaÒÒepi keci kur|rakammantÈ2, ayaÑ
kaÓhÈbhijÈtÊti vadati. Bhikkh| nÊlÈbhijÈtÊti vadati, te kira cat|su paccayesu
kaÓÔake pakkhipitvÈ khÈdanti. “Bhikkh| kaÓÔakavuttikÈ”ti3 ayaÒhissa
PÈÄiyeva. Atha vÈ kaÓÔakavuttikÈ eva nÈma eke pabbajitÈti vadati.
LohitÈbhijÈti nÈma nigaÓÔhÈ ekasÈÔakÈti vadati. Ime kira purimehi dvÊhi
paÓÉaratarÈ. GihÊ odÈtavasanÈ acelakasÈvakÈ haliddÈbhijÈtÊti vadati. EvaÑ
attano paccayadÈyake nigaÓÔhehipi jeÔÔhakatare karoti. ŒjÊvakÈ ÈjÊvakiniyo
sukkÈbhijÈtÊti vadati. Te kira purimehi cat|hi paÓÉaratarÈ. Nando vaccho
kisÈ4 sa~kiccho, MakkhaligosÈlo, paramasukkÈbhijÈtÊti vadati. Te kira
sabbehi paÓÉaratarÈ.
AÔÔha purisabh|miyoti mandabh|mi khiÉÉÈbh|mi padavÊmaÑsabh|mi
ujugatabh|mi sekkhabh|mi samaÓabh|mi jinabh|mi pannabh|mÊti imÈ
aÔÔha purisabh|miyoti vadati. Tattha jÈtadivasato paÔÔhÈya satta divase
sambÈdhaÔÔhÈnato nikkhantattÈ sattÈ mandÈ honti mom|hÈ, ayaÑ
mandabh|mÊti vadati. Ye pana duggatito ÈgatÈ honti, te abhiÓhaÑ rodanti
ceva viravanti ca, sugatito ÈgatÈ taÑ anussaritvÈ hasanti, ayaÑ khiÉÉÈbh|mi
nÈma. MÈtÈpit|naÑ hatthaÑ vÈ pÈdaÑ vÈ maÒcaÑ vÈ pÊÔhaÑ vÈ gahetvÈ
bh|miyaÑ padanikkhipanaÑ padavÊmaÑsabh|mi nÈma. PadasÈ gantuÑ
samatthakÈle ujugatabh|mi nÈma. SippÈni
______________________________________________________________
1. SÈkuntikÈ (SÊ) AÑ 2. 337 piÔÔhe.
2. GarukammantÈ (SyÈ)
4. KÊso (SyÈ), kiccho (Ka) AÑ 2. 337 piÔÔhe.
148
DÊghanikÈya
sikkhitakÈle sekkhabh|mi nÈma. GharÈ nikkhamma pabbajitakÈle
samaÓabh|mi nÈma. ŒcariyaÑ sevitvÈ jÈnanakÈle jinabh|mi nÈma.
“Bhikkhu ca pannako1 jino na kiÒci ÈhÈ”ti evaÑ alÈbhiÑ samaÓaÑ
pannabh|mÊti vadati.
Ek|napaÒÒÈsa ÈjÊvakasateti ek|napaÒÒÈsa ÈjÊvavuttisatÈni.
ParibbÈjakasateti paribbÈjakapabbajjÈsatÈni. NÈgÈvÈsasateti
nÈgamaÓÉalasatÈni. VÊse indriyasateti vÊsatindriyasatÈni. TiÑse nirayasateti
tiÑsa nirayasatÈni. RajodhÈtuyoti raja-okiraÓaÔÔhÈnÈni,
hatthapiÔÔhipÈdapiÔÔhÈdÊni sandhÈya vadati. Satta saÒÒÊgabbhÈti
oÔÔhagoÓagadrabha-ajapasumigamahiÑse sandhÈya vadati. Satta
asaÒÒÊgabbhÈti sÈlivÊhiyavagodh|maka~guvarakakudr|sake sandhÈya
vadati. NigaÓÔhigabbhÈti gaÓÔhimhi jÈtagabbhÈ ucchuveÄunaÄÈdayo sandhÈya
vadati. Satta devÈti bah| devÈ. So pana “sattÈ”ti vadati. ManussÈpi anantÈ so
“sattÈ”ti vadati. Satta pisÈcÈti pesÈcÈ mahantamahantÈ sattÈti vadati. SarÈti
mahÈsarÈ, KaÓÓamuÓÉarathakÈraanotattasÊhappapÈtachaddantamandÈkinÊkuÓÈladahe gahetvÈ vadati.
PavuÔÈti2 gaÓÔhikÈ. PapÈtÈti mahÈpapÈtÈ. PapÈtasatÈnÊti
khuddakapapÈtasatÈni. SupinÈti mahÈsupinÈ. SupinasatÈnÊti
khuddakasupinasatÈni. MahÈkappinoti mahÈkappÈnaÑ3 tattha ettakÈ4
mahÈsarÈ vassasate vassasate kusaggena ekaÑ udakabinduÑ nÊharitvÈ
sattakkhattuÑ tamhi sare nirudake kate eko mahÈkappoti vadati.
Evar|pÈnaÑ mahÈkappÈnaÑ caturÈsÊtisatasahassÈni khepetvÈ bÈle ca
paÓÉite ca5 dukkhassantaÑ karontÊti ayamassa laddhi. PaÓÉitopi kira antarÈ
visujjhituÑ na sakkoti, bÈlopi tato uddhaÑ na gacchati.
SÊlenÈti acelakasÊlena vÈ aÒÒena vÈ yena kenaci. VatenÈti tÈdiseneva
vatena. TapenÈti tapokammena. AparipakkaÑ paripÈceti nÈma yo “ahaÑ
paÓÉito”ti antarÈ visujjhati. ParipakkaÑ phussa phussa byantiÑ karoti nÈma
yo “ahaÑ bÈlo”ti vuttaparimÈÓaÑ kÈlaÑ atikkamitvÈ yÈti. HevaÑ natthÊti
evaÑ natthi6. TaÒhi ubhayampi na
______________________________________________________________
1. PaÓÓako (SÊ)
3. MahÈkappÈnaÑ cullÈsÊti satasahassÈni (Ka)
5. BÈlo ca paÓÉito ca (SyÈ, Ka)
2. SapuÔÈti (Ka)
4. EkamhÈ (SÊ)
6. Hi evaÑ natthi (Ka)
149
sakkÈ kÈtunti dÊpeti. DoÓamiteti doÓena mitaÑ viya. Sukhadukkheti
sukhadukkhaÑ. Pariyantakateti vuttaparimÈÓena kÈlena katapariyante.
Natthi hÈyanavaÉÉhaneti natthi hÈyanavaÉÉhanÈni. Na saÑsÈro paÓÉitassa
hÈyati, na bÈlassa vaÉÉhatÊti attho. UkkaÑsÈvakaÑseti ukkaÑsÈvakaÑsÈ.
HÈyanavaÉÉhanÈnametaÑ adhivacanaÑ.
IdÈni tamatthaÑ upamÈya sÈdhento “seyyathÈpi nÈmÈ”ti-ÈdimÈha.
Tattha suttaguÄeti veÔhetvÈ katasuttaguÄe. NibbeÔhiyamÈnamevapaletÊti
pabbate vÈ rukkhagge vÈ ÔhatvÈ khittaÑ suttappamÈÓena
nibbeÔhiyamÈnameva gacchati, sutte khÊÓe tattheva tiÔÔhati na gacchati,
evameva vuttakÈlato uddhaÑ na gacchatÊti dasseti.
AjitakesakambalavÈdavaÓÓanÈ
171. AjitavÈde * natthi dinnanti dinnaphalÈbhÈvaÑ sandhÈya vadati.
YiÔÔhaÑ vuccati mahÈyÈgo. Hutanti pÈhunakasakkÈro1 adhippeto. Tampi
ubhayaÑ phalÈbhÈvameva sandhÈya paÔikkhipati. SukatadukkaÔÈnanti2
sukatadukkaÔÈnaÑ3 kusalÈkusalÈnanti attho. PhalaÑ vipÈkoti yaÑ
“phalan”ti vÈ “vipÈko”ti vÈ vuccati, taÑ natthÊti vadati. Natthi ayaÑ lokoti
paraloke Ôhitassa ayaÑ loko natthi, natthi parolokoti idha loke ÔhitassÈpi
paro loko natthi, sabbe tattha tattheva ucchijjantÊti dasseti. Natthi mÈtÈ
natthi pitÈti tesu sammÈpaÔipattimicchÈpaÔipattÊnaÑ phalÈbhÈvavasena
vadati. Natthi sattÈ opapÈtikÈti cavitvÈ upapajjanakÈ sattÈ nÈma natthÊti
vadati.
CÈtumahÈbh|tikoti catumahÈbh|tamayo. PathavÊ pathavikÈyanti
ajjhattikapathavÊdhÈtu bÈhirapathavÊdhÈtuÑ. AnupetÊti anuyÈti.
AnupagacchatÊti tasseva vevacanaÑ, anugacchatÊtipi attho. UbhayenÈpi
upeti, upagacchatÊti dasseti. ŒpÈdÊsupi eseva nayo. IndriyÈnÊti
manacchaÔÔhÈni indriyÈni. Sa~kamantÊti ÈkÈsaÑ pakkhandanti,
ÈsandipaÒcamÈti nipannamaÒcena paÒcamÈ, maÒco ceva cattÈro maÒcapÈde
gahetvÈ ÔhitÈ cattÈro purisÈ
______________________________________________________________
* Abhi-®Ôha 1. 415; Ma-®Ôha 2. 232; SaÑ-®Ôha 2. 311; AÑ-®Ôha 2. 234 piÔÔhesupi.
1. PahenakasakkÈro (SÊ), paheÓakasakkÈro (Ka)
2. SukaÔadukkaÔÈnanti (SÊ)
3. SukatadukkatÈnaÑ (SÊ)
150
DÊghanikÈya
cÈti attho. YÈvÈÄÈhanÈti yÈva susÈnÈ. PadÈnÊti “ayaÑ evaÑ sÊlavÈ ahosi,
evaÑ dussÊlo”ti-ÈdinÈ nayena pavattÈni guÓÈguÓapadÈni, sarÊrameva vÈ
ettha padÈnÊti adhippetaÑ. KÈpotakÈnÊti kapotavaÓÓÈni,
pÈrÈvatapakkhivaÓÓÈnÊti attho. BhassantÈti bhasmantÈ, ayameva vÈ pÈÄi.
Œhutiyoti yaÑ pÈhunakasakkÈrÈdibhedaÑ dinnadÈnaÑ, sabbaÑ taÑ
chÈrikÈvasÈnameva hoti, na tato paraÑ phaladÈyakaÑ hutvÈ gacchatÊti attho.
DattupaÒÒattanti datt|hi bÈlamanussehi paÒÒattaÑ. IdaÑ vuttaÑ hoti–
bÈlehi abuddhÊhi paÒÒattamidaÑ, dÈnaÑ na paÓÉitehi, bÈlÈ denti, paÓÉitÈ
gaÓhantÊti dasseti.
Tattha P|raÓo “karoto na karÊyati pÈpan”ti vadanto kammaÑ paÔibÈhati.
Ajito “kÈyassa bhedÈ ucchijjatÊ”ti vadanto vipÈkaÑ paÔibÈhati. Makkhali
“natthi het|”ti vadanto ubhayaÑ paÔibÈhati. Tattha kammaÑ
paÔibÈhantenÈpi vipÈko paÔibÈhito hoti, vipÈkaÑ paÔibÈhantenÈpi kammaÑ
paÔibÈhitaÑ hoti. Iti sabbepete atthato ubhayappaÔibÈhakÈ1 ahetukavÈdÈ ceva
akiriyavÈdÈ ca natthikavÈdÈ ca honti.
Ye vÈ pana tesaÑ laddhiÑ gahetvÈ rattiÔÔhÈne divÈÔÔhÈne nisinnÈ
sajjhÈyanti vÊmaÑsanti, tesaÑ “karoto na karÊyati pÈpaÑ, natthi hetu natthi
paccayo, mato ucchijjatÊ”ti tasmiÑ ÈrammaÓe micchÈsati santiÔÔhati, cittaÑ
ekaggaÑ hoti, javanÈni javanti, paÔhamajavane satekicchÈ honti, tathÈ
dutiyÈdÊsu, sattame BuddhÈnampi atekicchÈ anivattino ariÔÔhakaÓÔakasadisÈ.
Tattha koci ekaÑ dassanaÑ okkamati, koci dve koci tÊÓipi, ekasmiÑ
okkantepi, dvÊsu tÊsu okkantesupi niyatamicchÈdiÔÔhikova hoti, patto
saggamaggÈvaraÓaÒceva mokkhamaggÈvaraÓaÒca, abhabbo
tassattabhÈvassa2 anantaraÑ saggampi gantuÑ, pageva mokkhaÑ.
VaÔÔakhÈÓu3 nÈmesa satto pathavigopako, yebhuyyena evar|passa bhavato
vuÔÔhÈnaÑ nÈma natthi.
* TasmÈ akalyÈÓajanaÑ, ÈsÊvisamivoragaÑ.
ŒrakÈ parivajjeyya, bh|tikÈmo vicakkhaÓoti.
______________________________________________________________
1. UbhayaÑ paÔibÈhakÈ (Ka)
3. VaÔÔakhÈÓuko (SyÈ, Ka)
2. Tassa bhavassa (SyÈ)
151
PakudhakaccÈyanavÈdavaÓÓanÈ
174. PakudhavÈde akaÔÈti akatÈ. AkaÔavidhÈti akatavidhÈnÈ, “evaÑ
karohÊ”ti kenaci kÈrÈpitÈpi na hontÊti attho. AnimmitÈti iddhiyÈpi na
nimmitÈ. AnimmÈtÈti animmÈpitÈ, keci “animmÈpetabbÈ”ti1 padaÑ vadanti,
taÑ neva PÈÄiyaÑ, na AÔÔhakathÈyaÑ dissati. VaÒjhÈdipadattayaÑ *
vuttatthameva. Na iÒjantÊti esikatthambho viya ÔhitattÈ na calanti. Na
vipariÓamantÊti2 pakatiÑ na jahanti. Na aÒÒamaÒÒaÑ byÈbÈdhentÊti na
aÒÒamaÒÒaÑ upahananti. NÈlanti na samatthÈ. PathavikÈyoti-ÈdÊsu
pathavÊyeva pathavikÈyo, pathavisam|ho vÈ. TatthÈti tesu jÊvasattamesu
kÈyesu. SattannaÑ tveva kÈyÈnanti yathÈ muggarÈsi-ÈdÊsu pahataÑ satthaÑ
muggÈdÊnaÑ antarena pavisati, evaÑ sattannaÑ kÈyÈnaÑ antarena chiddena
vivarena satthaÑ pavisati. Tattha “ahaÑ imaÑ jÊvitÈ voropemÊ”ti kevalaÑ
saÒÒÈmattameva hotÊti dasseti.
NigaÓÔhanÈÔaputtavÈdavaÓÓanÈ
177. NÈÔaputtavÈde cÈtuyÈmasaÑvarasaÑvutoti catukoÔÔhÈsena
saÑvarena saÑvuto. SabbavÈrivÈrito cÈti vÈritasabba-udako,
paÔikkhittasabbasÊtodakoti attho. So kira sÊtodake sattasaÒÒÊ hoti, tasmÈ na
taÑ vaÄaÒjeti. SabbavÈriyuttoti sabbena pÈpavÈraÓena yutto.
SabbavÈridhutoti sabbena pÈpavÈraÓena dhutapÈpo. SabbavÈriphuÔoti3
sabbena pÈpavÈraÓena phuÔÔho. Gatattoti koÔippattacitto. Yatattoti
saÑyatacitto. ®hitattoti suppatiÔÔhitacitto. Etassa vÈde kiÒci
sÈsanÈnulomampi atthi, asuddhaladdhitÈya pana sabbÈ diÔÔhiyeva jÈtÈ.
SaÒcayabelaÔÔhaputtavÈdavaÓÓanÈ
179-181. SaÒcayavÈdo amarÈvikkhepe vuttanayo eva.
______________________________________________________________
1. AnimmÈtabbÈti (SÊ)
* HeÔÔhÈ 97 piÔÔhe.
2. Na vipariÓÈmentÊti (Ka)
3. SabbavÈriphuÔÔhoti (SÊ, SyÈ)
152
DÊghanikÈya
PaÔhamasandiÔÔhikasÈmaÒÒaphalavaÓÓanÈ
182. SohaÑ bhanteti so ahaÑ bhante, vÈlukaÑ pÊÄetvÈ telaÑ
alabhamÈno viya titthiyavÈdesu sÈraÑ alabhanto BhagavantaÑ pucchÈmÊti
attho.
183. YathÈ te khameyyÈti yathÈ te rucceyya. DÈsoti
antojÈtadhanakkÊtakaramarÈnÊtasÈmaÑdÈsabyopagatÈnaÑ aÒÒataro.
KammakÈroti analaso kammakaraÓasÊloyeva. D|rato disvÈ paÔhamameva
uÔÔhahatÊti pubbuÔÔhÈyÊ. EvaÑ uÔÔhito sÈmino ÈsanaÑ paÒÒapetvÈ
pÈdadhovanÈdikattabbakiccaÑ katvÈ pacchÈ nipatati seyyaÑ kappetÊti1
pacchÈnipÈtÊ. SÈmikamhi vÈ sayanato avuÔÔhite pubbeyeva vuÔÔhÈtÊti
pubbuÔÔhÈyÊ. Pacc|sakÈlato paÔÔhÈya yÈva sÈmino rattiÑ niddokkamanaÑ,
tÈva sabbakiccÈni katvÈ pacchÈ nipatati seyyaÑ kappetÊti pacchÈnipÈtÊ.
“KiÑ karomi, kiÑ karomÊ”ti evaÑ kiÑ kÈrameva paÔisuÓanto vicaratÊti kiÑ
kÈrapaÔissÈvÊ. ManÈpameva kiriyaÑ karotÊti manÈpacÈrÊ. Piyameva vadatÊti
piyavÈdÊ. SÈmino tuÔÔhapahaÔÔhaÑ mukhaÑ ullokayamÈno2 vicaratÊti
mukhullokako.
Devo maÒÒeti devo viya. So vatassÈhaÑ puÒÒÈni kareyyanti so vata
ahaÑ evar|po assaÑ, yadi puÒÒÈni kareyyanti attho. “So vatassa’ssan”tipi3
pÈÔho, ayamevattho. YaÑn|nÈhanti sace dÈnaÑ dassÈmi, yaÑ rÈjÈ
ekadivasaÑ deti, tato satabhÈgampi yÈvajÊvaÑ na sakkhissÈmi dÈtunti
pabbajjÈyaÑ ussÈhaÑ katvÈ evaÑ cintanabhÈvaÑ dasseti.
KÈyena saÑvutoti kÈyena pihito hutvÈ akusalassa pavesanadvÈraÑ
thaketvÈti attho. Eseva nayo sesapadadvayepi. GhÈsacchÈdanaparamatÈyÈti
ghÈsacchÈdanena paramatÈya uttamatÈya, etadatthampi anesanaÑ pahÈya
aggasallekhena santuÔÔhoti attho. Abhirato paviveketi “kÈyaviveko ca
vivekaÔÔhakÈyÈnaÑ, cittaviveko ca nekkhammÈbhiratÈnaÑ
paramavodÈnappattÈnaÑ, upadhiviveko ca nirupadhÊnaÑ puggalÈnaÑ
visa~khÈragatÈnan”ti4 evaÑ vutte tividhepi viveke rato,
______________________________________________________________
1. Nipatati nisÊdatÊti (SÊ)
2. OlokayamÈno (SyÈ, Ka)
3. “VatassÈyan”tipi (bah|su) SÊ-®Ê Abhinava 2. 54; DÊ-®Ê 1. 230 piÔÔhepi oloketabbÈ.
153
gaÓasa~gaÓikaÑ pahÈya kÈyena eko viharati, cittakilesasa~gaÓikaÑ pahÈya
aÔÔhasamÈpattivasena eko viharati, phalasamÈpattiÑ vÈ nirodhasamÈpattiÑ
vÈ pavisitvÈ nibbÈnaÑ patvÈ viharatÊti attho. Yaggheti codanatthe nipÈto.
184. Œsanenapi nimanteyyÈmÈti nisinnÈsanaÑ papphoÔetvÈ “idha
nisÊdathÈ”ti vadeyyÈma. AbhinimanteyyÈmapi nanti abhiharitvÈpi1 naÑ
nimanteyyÈma. Tattha duvidho abhihÈro vÈcÈya ceva kÈyena ca.
“TumhÈkaÑ icchiticchitakkhaÓe amhÈkaÑ cÊvarÈdÊhi2 vadeyyÈtha,
yenattho”ti vadanto hi vÈcÈya abhiharitvÈ nimanteti nÈma. CÊvarÈdivekallaÑ
sallakkhetvÈ “idaÑ gaÓhÈthÈ”ti tÈni dento pana kÈyena abhiharitvÈ
nimanteti nÈma. Tadubhayampi sandhÈya “abhinimanteyyÈmapi nan”ti Èha.
Ettha ca gilÈnapaccayabhesajjaparikkhÈroti yaÑ kiÒci gilÈnassa sappÈyaÑ
osadhaÑ. Vacanattho pana Visuddhimagge * vutto. RakkhÈvaraÓaguttinti
rakkhÈsa~khÈtaÒceva ÈvaraÓasa~khÈtaÒca guttiÑ. SÈ panesÈ na
Èvudhahatthe purise Ôhapentena dhammikÈ nÈma saÑvidahitÈ hoti. YathÈ
pana avelÈya kaÔÔhahÈrikapaÓÓahÈrikÈdayo vihÈraÑ na pavisanti,
migaluddakÈdayo vihÈrasÊmÈya mige vÈ macche vÈ na gaÓhanti, evaÑ
saÑvidahantena dhammikÈ nÈma rakkhÈ saÑvihitÈ hoti, taÑ sandhÈyÈha
“dhammikan”ti.
185. Yadi evaÑ santeti yadi tava dÈso tuyhaÑ santikÈ abhivÈdanÈdÊni
labheyya, evaÑ sante. AddhÈti ekaÑsavacanametaÑ. PaÔhamanti bhaÓanto
aÒÒassÈpi atthitaÑ dÊpeti, teneva ca rÈjÈ “sakkÈ pana bhante aÒÒampÊ”tiÈdimÈha.
DutiyasandiÔÔhikasÈmaÒÒaphalavaÓÓanÈ
186. KasatÊti kassako. Gehassa pati3 ekagehamatte jeÔÔhakoti
gahapatiko. Balisa~khÈtaÑ karaÑ karotÊti karakÈrako. DhaÒÒarÈsiÑ,
dhanarÈsiÒca vaÉÉhetÊti rÈsivaÉÉhako.
______________________________________________________________
1. AbhinÊharitvÈpi (SyÈ)
2. AhaÑ pavedÈmÊti cÊvarÈdÊhi (SyÈ), ahaÑ sÈdhessÈmÊti cÊvarÈdÊhi (Ka)
3. Pati gahapati (Ka)
154
DÊghanikÈya
AppaÑ vÈti parittakaÑ vÈ antamaso taÓÉulanÈÄimattakampi.
Bhogakkhandhanti bhogarÈsiÑ. MahantaÑ vÈti vipulaÑ vÈ. YathÈ hi
mahantaÑ pahÈya pabbajituÑ dukkaraÑ, evaÑ appampÊti dassanatthaÑ
ubhayamÈha. DÈsavÈre pana yasmÈ dÈso attanopi anissaro, pageva
bhogÈnaÑ. YaÒhi tassa dhanaÑ, taÑ sÈmikÈnaÒÒeva hoti, tasmÈ
bhogaggahaÓaÑ na kataÑ. ©Ètiyeva ÒÈtiparivaÔÔo.
PaÓÊtatarasÈmaÒÒaphalavaÓÓanÈ
189. SakkÈ pana bhante aÒÒampi diÔÔheva dhammeti idha “evamevÈ”ti
na vuttaÑ. TaÑ kasmÈti ce? “EvamevÈ”ti hi vuccamÈne pahoti BhagavÈ
sakalampi rattindivaÑ tato vÈ bhiyyopi evar|pÈhi upamÈhi sÈmaÒÒaphalaÑ
dÊpetuÑ. Tattha kiÒcÈpi etassa Bhagavato vacanasavane pariyantaÑ nÈma
natthi, tathÈpi attho tÈdisoyeva bhavissatÊti cintetvÈ upari visesaÑ pucchanto
“evamevÈ”ti avatvÈ “abhikkantataraÒca paÓÊtataraÒcÈ”ti Èha. Tattha
abhikkantataranti abhimanÈpataraÑ, atiseÔÔhataranti1 attho. PaÓÊtataranti
uttamataraÑ. Tena hÊti uyyojanatthe nipÈto. Savane uyyojento hi naÑ
evamÈha. SuÓohÊti abhikkantataraÒca paÓÊtataraÒca sÈmaÒÒaphalaÑ suÓÈhi.
SÈdhukaÑ manasikarohÊti ettha pana sÈdhukaÑ sÈdh|ti ekatthametaÑ.
AyaÒhi sÈdhusaddo ÈyÈcanasampaÔicchana sampahaÑsana sundara
daÄhÊkammÈdÊsu dissati. “SÈdhu me bhante BhagavÈ saÑkhittena dhammaÑ
deset|”ti-ÈdÊsu2 hi ÈyÈcane dissati. “SÈdhu bhanteti kho so bhikkhu
Bhagavato bhÈsitaÑ abhinanditvÈ anumoditvÈ”ti-ÈdÊsu3 sampaÔicchane.
“SÈdhu sÈdhu SÈriputtÈ”ti-ÈdÊsu4 sampahaÑsane.
“SÈdhu dhammaruci rÈjÈ, sÈdhu paÒÒÈÓavÈ naro.
SÈdhu mittÈnamaddubbho5, pÈpassÈkaraÓaÑ sukhan”tiÈdÊsu6 sundare. “Tena hi brÈhmaÓa suÓohi sÈdhukaÑ manasi karohÊ”tiÈdÊsu7 sÈdhukasaddoyeva daÄhÊkamme, ÈÓattiyantipi
______________________________________________________________
1. AbhikkantataraÑ atimanÈpataranti (SÊ, Ka)
6. Khu 6. 45 UmmÈdantÊjÈtake.
5. MittÈnamadrubbho (SyÈ, Ka)
155
vuccati. IdhÈpi ayaÑ1 ettheva daÄhÊkamme ca ÈÓattiyaÒca veditabbo.
Sundarepi vaÔÔati. DaÄhÊkammatthena hi daÄhamimaÑ dhammaÑ suÓÈhi
suggahitaÑ gaÓhanto. ŒÓatti-atthena mama ÈÓattiyÈ suÓÈhi, sundaratthena
sundaramimaÑ bhaddakaÑ dhammaÑ suÓÈhÊti evaÑ dÊpitaÑ hoti.
Manasi karohÊti Èvajja, samannÈharÈti2 attho, avikkhittacitto hutvÈ
nisÈmehi citte karohÊti adhippÈyo. Api cettha suÓohÊti
sotindriyavikkhepanivÈraÓametaÑ. SÈdhukaÑ manasi karohÊti manasikÈre
daÄhÊkammaniyojanena manindriyavikkhepanivÈraÓaÑ. PurimaÒcettha
byaÒjanavipallÈsaggÈhavÈraÓaÑ, pacchimaÑ atthavipallÈsaggÈhavÈraÓaÑ.
Purimena ca dhammassavane niyojeti, pacchimena sutÈnaÑ dhammÈnaÑ
dhÈraÓ|paparikkhÈdÊsu. Purimena ca sabyaÒjano ayaÑ dhammo, tasmÈ
savanÊyoti dÊpeti. Pacchimena sÈttho, tasmÈ sÈdhukaÑ manasi kÈtabboti.
SÈdhukapadaÑ vÈ ubhayapadehi yojetvÈ yasmÈ ayaÑ dhammo
dhammagambhÊro ceva desanÈgambhÊro ca, tasmÈ suÓÈhi sÈdhukaÑ, yasmÈ
atthagambhÊro ca paÔivedhagambhÊro ca, tasmÈ sÈdhukaÑ manasi karohÊti
evaÑ yojanÈ veditabbÈ. BhÈsissÈmÊti “sakkÈ mahÈrÈjÈ”ti evaÑ paÔiÒÒÈtaÑ
sÈmaÒÒaphaladesanaÑ vitthÈrato bhÈsissÈmi. DesessÈmÊti hi
saÑkhittadÊpanaÑ hoti. BhÈsissÈmÊti vitthÈradÊpanaÑ. TenÈha
Va~gÊsatthero–
“SaÑkhittenapi deseti, vitthÈrenapi bhÈsati.
SÈÄikÈyiva nigghoso, paÔibhÈnaÑ udÊrayÊ”ti3.
EvaÑ vutte ussÈhajÈto hutvÈ “evaÑ bhante”ti kho rÈjÈ MÈgadho
AjÈtasattu Vedehiputto Bhagavato paccassosi Bhagavato vacanaÑ
sampaÔicchi, paÔiggahesÊti vuttaÑ hoti.
190. Athassa BhagavÈ etadavoca etaÑ avoca, idÈni vattabbaÑ “idha
mahÈrÈjÈ”ti-ÈdiÑ sakalaÑ suttaÑ avocÈti attho. Tattha idhÈti desopadese4
nipÈto, svÈyaÑ katthaci lokaÑ upÈdÈya vuccati. YathÈha “idha TathÈgato
loke uppajjatÊ”ti5. Katthaci sÈsanaÑ.
______________________________________________________________
1. Assa (bah|su, SÊ-®Ê Abhinava 2. 58 piÔÔhepi) DÊ-®Ê 1. 233 piÔÔhe oloketabbÈ.
2. ŒvajjaÑ samannÈharÈhÊti (SyÈ)
4. DesÈpadese (SÊ, SyÈ)
156
DÊghanikÈya
TathÈha “idheva bhikkhave paÔhamo samaÓo idha dutiyo samaÓo”ti1.
Katthaci okÈsaÑ. YathÈha–
“Idheva tiÔÔhamÈnassa, devabh|tassa me sato.
PunarÈyu ca me laddho, evaÑ jÈnÈhi mÈrisÈ”ti2.
Katthaci padap|raÓamattameva. YathÈha “idhÈhaÑ bhikkhave bhuttÈvÊ
assaÑ pavÈrito”ti3. Idha pana lokaÑ upÈdÈya vuttoti veditabbo. MahÈrÈjÈti
yathÈ paÔiÒÒÈtaÑ desanaÑ desetuÑ puna “mahÈrÈjÈ”ti Èlapati. IdaÑ vuttaÑ
hoti “mahÈrÈja imasmiÑ loke TathÈgato uppajjati arahaÑ -pa- Buddho
BhagavÈ”ti. Tattha TathÈgatasaddo BrÈhmajÈle * vutto. Arahanti-Èdayo
Visuddhimagge + vitthÈritÈ. Loke uppajjatÊti ettha pana lokoti okÈsaloko
sattaloko sa~khÈralokoti tividho. Idha pana sattaloko adhippeto. Sattaloke
uppajjamÈnopi ca TathÈgato na devaloke na brahmaloke, manussalokeva
uppajjati. Manussalokepi na aÒÒasmiÑ cakkavÈÄe, imasmiÑ yeva cakkavÈÄe.
TatrÈpi na sabbaÔÔhÈnesu, “puratthimÈya disÈya Gaja~galaÑ4 nÈma nigamo,
tassÈparena mahÈsÈlo, tato parÈ paccantimÈ janapadÈ, orato majjhe,
puratthimadakkhiÓÈya disÈya SallavatÊ5 nÈma nadÊ, tato parÈ paccantimÈ
janapadÈ, orato majjhe, dakkhiÓÈya disÈya SetakaÓÓikaÑ nÈma nigamo, tato
parÈ paccantimÈ janapadÈ, orato majjhe, pacchimÈya disÈya Th|ÓaÑ6 nÈma
brÈhmaÓagÈmo, tato parÈ paccantimÈ janapadÈ, orato majjhe, uttarÈya
disÈya Usiraddhajo nÈma pabbato, tato parÈ paccantimÈ janapadÈ, orato
majjhe”ti evaÑ paricchinne ÈyÈmato tiyojanasate, vitthÈrato
aÉÉhateyyayojanasate, parikkhepato navayojanasate Majjhimapadese
uppajjati. Na kevalaÒca TathÈgato, PaccekabuddhÈ aggasÈvakÈ
asÊtimahÈtherÈ BuddhamÈtÈ BuddhapitÈ cakkavattÊ rÈjÈ7 aÒÒe ca sÈrappattÈ
brÈhmaÓagahapatikÈ etthevuppajjanti.
______________________________________________________________
+ Visuddhi 1. 192 piÔÔhe.
5. SalalavatÊ (SÊ), SalaÄavatÊ (Ka)
7. CakkavattirÈjÈ (Ka)
* HeÔÔhÈ 59 piÔÔhe.
4. Kaja~galaÑ (SÊ), Ja~galo (SyÈ)
6. Th|naÑ (SyÈ), Vi 3. 287 piÔÔhe passitabbaÑ.
157
Tattha TathÈgato SujÈtÈya dinnamadhupÈyÈsabhojanato yÈva
arahattamaggo, tÈva uppajjati nÈma, arahattaphale uppanno nÈma.
MahÈbhinikkhamanato vÈ yÈva arahattamaggo, Tusitabhavanato vÈ yÈva
arahattamaggo, DÊpa~karapÈdam|lato vÈ yÈva arahattamaggo, tÈva uppajjati
nÈma, arahattaphale uppanno nÈma. Idha1 sabbapaÔhamaÑ uppannabhÈvaÑ
sandhÈya “uppajjatÊ”ti vuttaÑ. TathÈgato loke uppanno hotÊti ayaÒhettha
attho.
* So imaÑ lokanti so BhagavÈ imaÑ lokaÑ. IdÈni vattabbaÑ nidasseti.
Sadevakanti saha devehi sadevakaÑ. EvaÑ saha mÈrena samÈrakaÑ, saha
brahmunÈ sabrahmakaÑ. Saha samaÓabrÈhmaÓehi sassamaÓabrÈhmaÓiÑ.
PajÈtattÈ pajÈ, taÑ pajaÑ. Saha devamanussehi sadevamanussaÑ. Tattha
sadevakavacanena paÒcakÈmÈvacaradevaggahaÓaÑ veditabbaÑ,
samÈrakavacanena chaÔÔhakÈmÈvacaradevaggahaÓaÑ, sabrahmakavacanena
brahmakÈyikÈdibrahmaggahaÓaÑ, sassamaÓabrÈhmaÓÊvacanena sÈsanassa
paccatthikapaccÈmittasamaÓabrÈhmaÓaggahaÓaÑ,
samitapÈpabÈhitapÈpasamaÓabrÈhmaÓaggahaÓaÒca, pajÈvacanena
sattalokaggahaÓaÑ, sadevamanussavacanena sammutidevaavasesamanussaggahaÓaÑ. Evamettha tÊhi padehi okÈsalokena saddhiÑ
sattaloko. DvÊhi pajÈvasena sattalokova gahitoti veditabbo.
Aparo nayo, sadevakaggahaÓena ar|pÈvacaradevaloko gahito,
samÈrakaggahaÓena chakÈmÈvacaradevaloko, sabrahmakaggahaÓena r|pÊ
brahmaloko, sassamaÓabrÈhmaÓÈdiggahaÓena catuparisavasena,
sammutidevehi vÈ saha manussaloko, avasesasabbasattaloko vÈ.
Api cettha sadevakavacanena ukkaÔÔhaparicchedato sabbassa lokassa
sacchikatabhÈvamÈha. Tato yesaÑ ahosi “MÈro mahÈnubhÈvo
chakÈmÈvacarissaro vasavattÊ, kiÑ sopi etena sacchikato”ti, tesaÑ vimatiÑ
vidhamanto “samÈrakan”ti Èha. YesaÑ pana ahosi “brahmÈ mahÈnubhÈvo
eka~guliyÈ ekasmiÑ cakkavÈÄasahasse ÈlokaÑ pharati,
______________________________________________________________
1. Iti (Ka)
158
DÊghanikÈya
dvÊhi -pa- dasahi a~gulÊhi dasasu cakkavÈÄasahassesu ÈlokaÑ pharati,
anuttaraÒca jhÈnasamÈpattisukhaÑ paÔisaÑvedeti, kiÑ sopi sacchikato”ti,
tesaÑ vimatiÑ vidhamanto “sabrahmakan”ti Èha. Tato ye cintesuÑ1 “puth|
samaÓabrÈhmaÓÈ sÈsanassa paccatthikÈ, kiÑ tepi sacchikatÈ”ti, tesaÑ
vimatiÑ vidhamanto “sassamaÓabrÈhmaÓiÑ pajan”ti Èha. EvaÑ
ukkaÔÔhukkaÔÔhÈnaÑ sacchikatabhÈvaÑ pakÈsetvÈ atha sammutideve,
avasesamÈnusse ca upÈdÈya ukkaÔÔhaparicchedavasena sesasattalokassa
sacchikatabhÈvaÑ pakÈsento “sadevamanussan”ti Èha. Ayamettha
bhÈvÈnukkamo2.
PorÈÓÈ panÈhu–sadevakanti devehi saddhiÑ avasesalokaÑ.
SamÈrakanti mÈrena saddhiÑ avasesalokaÑ. Sabrahmakanti brahmehi
saddhiÑ avasesalokaÑ. EvaÑ sabbepi tibhav|page satte tÊhÈkÈrehi tÊsu
padesu pakkhipitvÈ puna dvÊhi padehi pariyÈdiyanto “sassamaÓabrÈhmaÓiÑ
pajaÑ sadevamanussan”ti Èha. EvaÑ paÒcahipi padehi tena tenÈkÈrena
tedhÈtukameva pariyÈdinnanti.
SayaÑ abhiÒÒÈ sacchikatvÈ pavedetÊti ettha pana sayanti sÈmaÑ
aparaneyyo hutvÈ. AbhiÒÒÈti abhiÒÒÈya, adhikena ÒÈÓena ÒatvÈti attho.
SacchikatvÈti paccakkhaÑ katvÈ, etena anumÈnÈdipaÔikkhepo kato hoti.
PavedetÊti bodheti viÒÒÈpeti pakÈseti.
So dhammaÑ deseti ÈdikalyÈÓaÑ -pa- pariyosÈnakalyÈÓanti so
BhagavÈ sattesu kÈruÒÒataÑ paÔicca hitvÈpi anuttaraÑ vivekasukhaÑ
dhammaÑ deseti, taÒca kho appaÑ vÈ bahuÑ vÈ desento
ÈdikalyÈÓÈdippakÈrameva deseti. Œdimhipi kalyÈÓaÑ bhaddakaÑ
anavajjameva katvÈ deseti, majjhepi, pariyosÈnepi kalyÈÓaÑ bhaddakaÑ
anavajjameva katvÈ desetÊti vuttaÑ hoti. Tattha atthi desanÈya
ÈdimajjhapariyosÈnaÑ, atthi sÈsanassa. DesanÈya tÈva catuppadikÈyapi
gÈthÈya paÔhamapÈdo Èdi nÈma, tato dve majjhaÑ nÈma, ante eko
pariyosÈnaÑ nÈma. EkÈnusandhikassa suttassa nidÈnaÑ Èdi, “idamavocÈ”ti
pariyosÈnaÑ,
______________________________________________________________
1. CinteyyuÑ (Ka)
2. VibhÈvanÈnukkamo (SyÈ), bhavÈnukkamo (Ka)
159
ubhinnamantarÈ majjhaÑ. AnekÈnusandhikassa suttassa paÔhamÈnusandhi
Èdi, ante anusandhi pariyosÈnaÑ, majjhe eko vÈ dve vÈ bah| vÈ
majjhameva.
SÈsanassa pana sÊlasamÈdhivipassanÈ Èdi nÈma. Vuttampi cetaÑ “ko
cÈdi kusalÈnaÑ dhammÈnaÑ, sÊlaÒca suvisuddhaÑ diÔÔhi ca ujukÈ”ti1.
“Atthi bhikkhave majjhimÈ paÔipadÈ TathÈgatena abhisambuddhÈ”ti2 evaÑ
vutto pana ariyamaggo majjhaÑ nÈma. PhalaÒceva nibbÈnaÒca pariyosÈnaÑ
nÈma. “EtadatthamidaÑ brÈhmaÓa brahmacariyaÑ, etaÑsÈraÑ,
etaÑpariyosÈnan”ti3 hi ettha phalaÑ pariyosÈnanti vuttaÑ.
“NibbÈnogadhaÑ hi Èvuso VisÈkha brahmacariyaÑ vussati
nibbÈnaparÈyaÓaÑ nibbÈnapariyosÈnan”ti4 ettha nibbÈnaÑ pariyosÈnanti
vuttaÑ. Idha desanÈya ÈdimajjhapariyosÈnaÑ adhippetaÑ. BhagavÈ hi
dhammaÑ desento Èdimhi sÊlaÑ dassetvÈ majjhe maggaÑ, pariyosÈne
nibbÈnaÑ dasseti. Tena vuttaÑ “so dhammaÑ deseti ÈdikalyÈÓaÑ
majjhekalyÈÓaÑ pariyosÈnakalyÈÓan”ti. TasmÈ aÒÒopi dhammakathiko
dhammaÑ kathento5.
* Œdimhi sÊlaÑ dasseyya, majjhe maggaÑ vibhÈvaye.
PariyosÈnamhi6 nibbÈnaÑ, esÈ kathikasaÓÔhitÊti.
SÈtthaÑ sabyaÒjananti yassa hi yÈgubhatta-itthipurisÈdivaÓÓanÈnissitÈ
desanÈ hoti, na so sÈtthaÑ deseti, BhagavÈ pana tathÈr|paÑ desanaÑ
pahÈya catusatipaÔÔhÈnÈdinissitaÑ desanaÑ deseti. TasmÈ sÈtthaÑ desetÊti
vuccati. Yassa pana desanÈ ekabyaÒjanÈdiyuttÈ vÈ sabbaniroÔÔhabyaÒjanÈ vÈ
sabbavissaÔÔhasabbaniggahitabyaÒjanÈ vÈ, tassa
DamiÄakirÈtasavarÈdimilakkh|naÑ7 bhÈsÈ viya byaÒjanapÈrip|riyÈ abhÈvato
abyaÒjanÈ nÈma desanÈ hoti. BhagavÈ pana
“SithilaÑ dhanitaÒca dÊgharassaÑ,
GarukaÑ lahukaÒceva niggahÊtaÑ.
SambandhavavatthitaÑ vimuttaÑ,
DasadhÈ byaÒjanabuddhiyÈ pabhedo”ti–
______________________________________________________________
1. SaÑ 3. 124-143 piÔÔhesu.
5. Desento (SÊ, SyÈ)
* Ma-®Ôha 2. 107; AÑ-®Ôha 2. 168 piÔÔhesu.
6. PariyosÈne ca (SyÈ) pariyosÈneva (Ka)
7. DamiÄakirÈtayavanÈdimilakkhÈnaÑ (SÊ), ...yavanÈdi milakkh|naÑ (SyÈ)
160
DÊghanikÈya
EvaÑ vuttaÑ dasavidhaÑ byaÒjanaÑ amakkhetvÈ
paripuÓÓabyaÒjanameva katvÈ dhammaÑ deseti, tasmÈ sabyaÒjanaÑ
dhammaÑ desetÊti vuccati. KevalaparipuÓÓanti ettha kevalanti
sakalÈdhivacanaÑ. ParipuÓÓanti an|nÈdhikavacanaÑ. IdaÑ vuttaÑ hoti–
sakalaparipuÓÓameva deseti, ekadesanÈpi aparipuÓÓÈ natthÊti. Upanetabbaapanetabbassa abhÈvato kevalaparipuÓÓanti veditabbaÑ. Parisuddhanti
nirupakkilesaÑ. Yo hi “imaÑ dhammadesanaÑ nissÈya lÈbhaÑ vÈ sakkÈraÑ
vÈ labhissÈmÊ”ti deseti, tassa aparisuddhÈ desanÈ hoti. BhagavÈ pana
lokÈmisanirapekkho hitapharaÓena mettÈbhÈvanÈya muduhadayo
ullumpanasabhÈvasaÓÔhitena cittena deseti. TasmÈ parisuddhaÑ dhammaÑ
desetÊti vuccati.
* BrahmacariyaÑ pakÈsetÊti ettha panÈyaÑ brahmacariyasaddo dÈne
veyyÈvacce paÒcasikkhÈpadasÊle appamaÒÒÈsu methunaviratiyaÑ
sadÈrasantose vÊriye uposatha~gesu ariyamagge sÈsaneti imesvatthesu
dissati.
“KiÑ te vataÑ kiÑ pana brahmacariyaÑ,
Kissa suciÓÓassa ayaÑ vipÈko.
IddhÊ jutÊ balavÊriy|papatti,
IdaÒca te nÈga1 mahÈvimÈnaÑ.
AhaÒca bhariyÈ ca manussaloke,
SaddhÈ ubho dÈnapatÊ ahumhÈ.
OpÈnabh|taÑ me gharaÑ tadÈsi,
SantappitÈ samaÓabrÈhmaÓÈ ca.
TaÑ me vataÑ taÑ pana brahmacariyaÑ,
Tassa suciÓÓassa ayaÑ vipÈko.
IddhÊ jutÊ balavÊriy|papatti,
IdaÒca me dhÊra mahÈvimÈnan”ti2–
ImasmiÒhi PuÓÓakajÈtake dÈnaÑ “brahmacariyan”ti vuttaÑ.
“Kena pÈÓi kÈmadado, kena pÈÓi madhussavo.
Kena te brahmacariyena, puÒÒaÑ pÈÓimhi ijjhati.
______________________________________________________________
2. Khu 6. 303-304 VidhurajÈtake.
1. AkkhÈhi me nÈga (SÊ)
161
Tena pÈÓi kÈmadado, tena pÈÓi madhussavo.
Tena me brahmacariyena, puÒÒaÑ pÈÓimhi ijjhatÊ”ti1.
ImasmiÑ A~kurapetavatthumhi veyyÈvaccaÑ “brahmacariyan”ti
vuttaÑ. “EvaÑ kho taÑ bhikkhave tittiriyaÑ nÈma brahmacariyaÑ ahosÊ”ti2
imasmiÑ TittirajÈtake paÒcasikkhÈpadasÊlaÑ “brahmacariyan”ti vuttaÑ.
“TaÑ kho pana me PaÒcasikha brahmacariyaÑ neva nibbidÈya na virÈgÈya
na nirodhÈya -pa- yÈvadeva brahmalok|papattiyÈ”ti3 imasmiÑ
MahÈgovindasutte catasso appamaÒÒÈyo “brahmacariyan”ti vuttÈ. “Pare
abrahmacÈrÊ bhavissanti, mayamettha brahmacÈrÊ bhavissÈmÈ”ti4 imasmiÑ
Sallekhasutte methunavirati “brahmacariyan”ti vuttÈ.
“MayaÒca bhariyÈ nÈtikkamÈma,
Amhe ca bhariyÈ nÈtikkamanti.
AÒÒatra tÈhi brahmacariyaÑ carÈma,
TasmÈ hi amhaÑ daharÈ na mÊyare”ti5–
MahÈdhammapÈlajÈtake sadÈrasantoso “brahmacariyan”ti vutto.
“AbhijÈnÈmi kho panÈhaÑ SÈriputta catura~gasamannÈgataÑ
brahmacariyaÑ caritÈ, tapassÊ sudaÑ homÊ”ti6 LomahaÑsanasutte vÊriyaÑ
brahmacariyanti vuttaÑ.
“HÊnena brahmacariyena, khattiye upapajjati.
Majjhimena ca devattaÑ, uttamena visujjhatÊ”ti7–
EvaÑ NimijÈtake attadamanavasena kato aÔÔha~giko uposatho
“brahmacariyan”ti vutto. “IdaÑ kho pana me PaÒcasikha brahmacariyaÑ
ekantanibbidÈya virÈgÈya nirodhÈya -pa- ayameva ariyo aÔÔha~giko
maggo”ti8 MahÈgovindasuttasmiÑ yeva ariyamaggo “brahmacariyan”ti
vutto. “TayidaÑ brahmacariyaÑ iddhaÒceva phÊtaÒca vitthÈrikaÑ
bÈhujaÒÒaÑ puthubh|taÑ yÈva devamanussehi suppakÈsitan”ti9
PÈsÈdikasutte sikkhattayasa~gahitaÑ sakalasÈsanaÑ “brahmacariyan”ti
vuttaÑ. Imasmimpi ÔhÈne idameva “brahmacariyan”ti adhippetaÑ. TasmÈ
brahmacariyaÑ pakÈsetÊti so dhammaÑ deseti ÈdikalyÈÓaÑ -paparisuddhaÑ. EvaÑ desento ca sikkhattayasa~gahitaÑ
______________________________________________________________
162
DÊghanikÈya
sakalasÈsanaÑ brahmacariyaÑ pakÈsetÊti evamettha attho daÔÔhabbo.
Brahmacariyanti seÔÔhaÔÔhena brahmabh|tÈnaÑ cariyaÑ, brahmabh|tÈnaÑ
vÈ BuddhÈdÊnaÑ cariyanti vuttaÑ hoti.
191. TaÑ dhammanti taÑ vuttappakÈrasampadaÑ dhammaÑ. SuÓÈti
gahapati vÈti kasmÈ paÔhamaÑ gahapatiÑ niddisati? NihatamÈnattÈ,
ussannattÈ ca. Yebhuyyena hi khattiyakulato pabbajitÈ jÈtiÑ nissÈya mÈnaÑ
karonti. BrahmaÓakulÈ pabbajitÈ mante nissÈya mÈnaÑ karonti.
HÊnajaccakulÈ pabbajitÈ attano attano vijÈtitÈya patiÔÔhÈtuÑ na sakkonti.
GahapatidÈrakÈ pana kacchehi sedaÑ muÒcantehi piÔÔhiyÈ loÓaÑ
pupphamÈnÈya bh|miÑ kasitvÈ tÈdisassa mÈnassa abhÈvato
nihatamÈnadappÈ honti. Te pabbajitvÈ mÈnaÑ vÈ dappaÑ vÈ akatvÈ
yathÈbalaÑ sakalabuddhavacanaÑ uggahetvÈ vipassanÈya kammaÑ karontÈ
sakkonti arahatte patiÔÔhÈtuÑ. Itarehi ca kulehi nikkhamitvÈ pabbajitÈ nÈma
na bahukÈ, gahapatikÈva bahukÈ. Iti nihatamÈnattÈ, ussannattÈ ca paÔhamaÑ
gahapatiÑ niddisatÊti.
* AÒÒatarasmiÑ vÈti itaresaÑ vÈ kulÈnaÑ aÒÒatarasmiÑ. PaccÈjÈtoti
patijÈto. TathÈgate saddhaÑ paÔilabhatÊti parisuddhaÑ dhammaÑ sutvÈ
DhammassÈmimhi TathÈgate “SammÈsambuddho vata so BhagavÈ”ti
saddhaÑ paÔilabhati. Iti paÔisaÒcikkhatÊti evaÑ paccavekkhati. SambÈdho
gharÈvÈsoti sacepi saÔÔhihatthe ghare yojanasatantarepi vÈ dve jÈyampatikÈ
vasanti, tathÈpi nesaÑ sakiÒcanasapalibodhaÔÔhena gharÈvÈso
sambÈdhoyeva. Rajopathoti rÈgarajÈdÊnaÑ uÔÔhÈnaÔÔhÈnanti MahÈaÔÔhakathÈyaÑ vuttaÑ. Œgamanapathotipi vadanti1. AlagganaÔÔhena
abbhokÈso viyÈti abbhokÈso. Pabbajito hi
k|ÔÈgÈraratanapÈsÈdadevavimÈnÈdÊsu pihitadvÈravÈtapÈnesu paÔicchannesu
vasantopi neva laggati na sajjati na bajjhati. Tena vuttaÑ “abbhokÈso
pabbajjÈ”ti. Api ca sambÈdho gharÈvÈso kusalakiriyÈya okÈsÈbhÈvato.
Rajopatho2 asaÑvutasa~kÈraÔÔhÈnaÑ viya rajÈnaÑ kilesarajÈnaÑ
sannipÈtaÔÔhÈnato. AbbhokÈso pabbajjÈ kusalakiriyÈya yathÈsukhaÑ
okÈsasabbhÈvato.
______________________________________________________________
2. RajÈpatho (SÊ, SyÈ)
1. VaÔÔati (SyÈ, Ka)
163
NayidaÑ sukaraÑ -pa- pabbajeyyanti etthÈyaÑ sa~khepakathÈ,
yadetaÑ sikkhattayabrahmacariyaÑ ekampi divasaÑ akhaÓÉaÑ katvÈ
carimakacittaÑ pÈpetabbatÈya ekantaparipuÓÓaÑ caritabbaÑ, ekadivasampi
ca kilesamalena amalÊnaÑ katvÈ carimakacittaÑ pÈpetabbatÈya
ekantaparisuddhaÑ. Sa~khalikhitaÑ likhitasa~khasadisaÑ
dhotasa~khasappaÔibhÈgaÑ caritabbaÑ. IdaÑ na sukaraÑ agÈraÑ
ajjhÈvasatÈ agÈramajjhe vasantena ekantaparipuÓÓaÑ -pa- carituÑ,
yaÑn|nÈhaÑ kese ca massuÒca ohÈretvÈ kasÈyarasapÊtatÈya kÈsÈyÈni
brahmacariyaÑ carantÈnaÑ anucchavikÈni vatthÈni acchÈdetvÈ paridahitvÈ
agÈrasmÈ nikkhamitvÈ anagÈriyaÑ pabbajeyyanti. Ettha ca yasmÈ agÈrassa
hitaÑ kasivÈÓijjÈdikammaÑ1 agÈriyanti vuccati, taÒca pabbajjÈya natthi,
tasmÈ pabbajjÈ anagÈriyÈti ÒÈtabbÈ, taÑ anagÈriyaÑ. Pabbajeyyanti
paÔipajjeyyaÑ.
192. AppaÑ vÈti sahassato heÔÔhÈ bhogakkhandho appo nÈma hoti,
sahassato paÔÔhÈya mahÈ. ŒbandhanaÔÔhena ÒÈti eva ÒÈtiparivaÔÔo. Sopi2
vÊsatiyÈ heÔÔhÈ appo nÈma hoti, vÊsatiyÈ paÔÔhÈya mahÈ.
193. PÈtimokkhasaÑvarasaÑvutoti pÈtimokkhasaÑvarena
samannÈgato. ŒcÈragocarasampannoti ÈcÈrena ceva gocarena ca sampanno.
AÓumattes|ti appamattakesu. Vajjes|ti akusaladhammesu. BhayadassÈvÊti
bhayadassÊ. SamÈdÈyÈti sammÈ ÈdiyitvÈ. Sikkhati sikkhÈpades|ti
sikkhÈpadesu taÑ taÑ sikkhÈpadaÑ samÈdiyitvÈ sikkhati. Ayamettha
sa~khepo, vitthÈro pana Visuddhimagge * vutto.
KÈyakammavacÊkammena samannÈgato kusalenaparisuddhÈjÊvoti ettha
ÈcÈragocaraggahaÓenava ca kusale kÈyakammavacÊkamme gahitepi yasmÈ
idaÑ ÈjÊvapÈrisuddhisÊlaÑ nÈma na ÈkÈse vÈ rukkhaggÈdÊsu vÈ uppajjati,
kÈyavacÊdvÈresuyeva pana uppajjati, tasmÈ tassa uppattidvÈradassanatthaÑ
“kÈyakammavacÊkammena samannÈgato kusalenÈ”ti vuttaÑ. YasmÈ pana
tena samannÈgato, tasmÈ parisuddhÈjÊvo.
SamaÓamuÓÉikaputtasuttantavasena3 vÈ etaÑ vuttaÑ. Tattha hi “katame ca
thapati kusalÈ sÊlÈ?
______________________________________________________________
1. KasivaÓivajjÈdikammaÑ (SÊ, SyÈ) Vi-®Ôha 1. 169 piÔÔhepi passitabbaÑ.
2. So hi (SÊ, Ka)
* Visuddhi 1. 19; Abhi-®Ôha 2. 320; Ma-®Ôha 1. 160 piÔÔhesupi.
3. MeÓÉiyaputtasuttantavasena (SÊ) Ma 2. 218 piÔÔhe.
164
DÊghanikÈya
KusalaÑ kÈyakammaÑ kusalaÑ vacÊkammaÑ, ÈjÊvaparisuddhampi kho
ahaÑ thapati sÊlasmiÑ vadÈmÊ”ti1 vuttaÑ. * (TasmÈ tassÈpi desanÈya
pariyÈdÈnatthametaÑ vuttanti veditabbaÑ.)
SÊlasampannoti BrahmajÈle vuttena tividhena sÊlena samannÈgato2 hoti.
Indriyesu guttadvÈroti manacchaÔÔhesu indriyesu pihitadvÈro hoti.
SatisampajaÒÒena samannÈgatoti “abhikkante paÔikkante”ti-ÈdÊsu sattasu
ÔhÈnesu satiyÈ ceva sampajaÒÒena ca samannÈgato hoti. SantuÔÔhoti cat|su
paccayesu tividhena santosena santuÔÔho3 hoti.
C|ÄamajjhimamahÈsÊlavaÓÓanÈ
194-211. EvaÑ mÈtikaÑ nikkhipitvÈ anupubbena bhÈjento “kathaÒca
mahÈrÈja bhikkhu sÊlasampanno hotÊ”ti-ÈdimÈha. Tattha idampissa hoti
sÊlasminti idampi assa bhikkhuno pÈÓÈtipÈtÈ veramaÓi sÊlasmiÑ ekaÑ sÊlaÑ
hotÊti attho. Paccattavacanatthe vÈ etaÑ bhummaÑ. MahÈ-aÔÔhakathÈyaÒhi
idampi tassa samaÓassa sÊlanti ayameva attho vutto. SesaÑ BrahmajÈle
vuttanayeneva veditabbaÑ. Idamassa hoti sÊlasminti idaÑ assa sÊlaÑ hotÊti
attho.
212. Na kutoci bhayaÑ samanupassati, yadidaÑ sÊlasaÑvaratoti yÈni
asaÑvaram|lakÈni bhayÈni uppajjanti, tesu yaÑ idaÑ bhayaÑ sÊlasaÑvarato
bhaveyya, taÑ kutoci ekasaÑvaratopi na samanupassati. KasmÈ? SaÑvarato
asaÑvaram|lakassa bhayassa abhÈvÈ. MuddhÈbhisittoti
yathÈvidhÈnavihitena khattiyÈbhisekena muddhani avasitto. YadidaÑ
paccatthikatoti yaÑ kutoci ekapaccatthikatopi bhayaÑ bhaveyya, taÑ na
samanupassati. KasmÈ? YasmÈ nihatapaccÈmitto. Ajjhattanti niyakajjhattaÑ,
attano santÈneti attho. Anavajjasukhanti anavajjaÑ aninditaÑ kusalaÑ
sÊlapadaÔÔhÈnehi avippaÔisÈrapÈmojjapÊtipassaddhidhammehi pariggahitaÑ
kÈyikacetasikasukhaÑ paÔisaÑvedeti. EvaÑ kho mahÈrÈja bhikkhu
sÊlasampanno hotÊti evaÑ nirantaraÑ vitthÈretvÈ dassitena tividhena sÊlena
samannÈgato bhikkhu sÊlasampanno nÈma hotÊti sÊlakathaÑ niÔÔhÈpesi.
______________________________________________________________
* (YasmÈ pana tena samannÈgato, tasmÈ parisuddhÈjÊvoti veditabbo) (Ka)
2. Sampanno (SÊ, SyÈ)
3. SamannÈgato santuÔÔho (SyÈ, Ka)
165
IndriyasaÑvarakathÈ
213. Indriyesu guttadvÈrabhÈjanÊye cakkhunÈ r|panti ayaÑ *
cakkhusaddo katthaci Buddhacakkhumhi vattati, yathÈha “BuddhacakkhunÈ
lokaÑ volokesÊ”ti1. Katthaci sabbaÒÒutaÒÒÈÓasa~khÈte samantacakkhumhi,
yathÈha “tath|pamaÑ dhammamayaÑ sumedha, pÈsÈdamÈruyha
samantacakkh|”ti2. Katthaci dhammacakkhumhi, “virajaÑ vÊtamalaÑ
dhammacakkhuÑ udapÈdÊ”ti3 hi ettha ariyamaggattayapaÒÒÈ. “CakkhuÑ
udapÈdi ÒÈÓaÑ udapÈdÊ”ti4 ettha pubbenivÈsÈdiÒÈÓaÑ paÒÒÈcakkh|ti
vuccati. “Dibbena cakkhunÈ”ti5 ÈgataÔÔhÈnesu dibbacakkhumhi vattati.
“CakkhuÒca paÔicca r|pe cÈ”ti6 ettha pasÈdacakkhumhi vattati. Idha
panÈyaÑ pasÈdacakkhuvohÈrena cakkhuviÒÒÈÓe vattati, tasmÈ
cakkhuviÒÒÈÓena r|paÑ disvÈti ayametthattho. Sesapadesupi yaÑ
vattabbaÑ siyÈ, taÑ sabbaÑ Visuddhimagge + vuttaÑ. AbyÈsekasukhanti
kilesabyÈsekavirahitattÈ abyÈsekaÑ asammissaÑ parisuddhaÑ
adhicittasukhaÑ paÔisaÑvedetÊti.
SatisampajaÒÒakathÈ
214. SatisampajaÒÒabhÈjanÊyamhi abhikkante paÔikkanteti ettha tÈva
abhikkantaÑ vuccati gamanaÑ, paÔikkantaÑ nivattanaÑ, tadubhayampi
cat|su iriyÈpathesu labbhati, gamane tÈva purato kÈyaÑ abhiharanto
abhikkamati nÈma, paÔinivattento paÔikkamati nÈma. ®hÈnepi Ôhitakova
kÈyaÑ purato onÈmento abhikkamati nÈma, pacchato apanÈmento
paÔikkamati nÈma, NissajjÈya nisinnakova Èsanassa purima-a~gÈbhimukho
saÑsaranto abhikkamati nÈma, pacchima-a~gapadesaÑ paccÈsaÑsaranto
paÔikkamati nÈma. Nipajjanepi eseva nayo.
SampajÈnakÈrÊ hotÊti sampajaÒÒena sabbakiccakÈrÊ. SampajaÒÒameva7
vÈ kÈrÊ. So hi abhikkantÈdÊsu sampajaÒÒaÑ karoteva, na katthaci
sampajaÒÒavirahito hoti. Tattha sÈtthakasampajaÒÒaÑ,
sappÈyasampajaÒÒaÑ, gocarasampajaÒÒaÑ, asammohasampajaÒÒanti
catubbidhaÑ sampajaÒÒaÑ. Tattha abhikkamanacitte uppanne cittavaseneva
agantvÈ “kinnu me ettha gatena attho atthi natthÊ”ti atthÈnatthaÑ
pariggahetvÈ atthapariggaÓhanaÑ sÈtthakasampajaÒÒaÑ.
______________________________________________________________
* SaÑ-®Ôha 3. 1 piÔÔhepi.
1. Vi 3. 9; Ma 1. 225; Ma 2. 293 piÔÔhesu.
2. Vi 3. 8; Ma 1. 225; Ma 2. 292 piÔÔhesu. 3. Ma 2. 346 piÔÔhe.
4. Vi 3. 15; SaÑ 3. 369 piÔÔhesu.
5. Vi 1. 5; Ma 1. 227 piÔÔhesu.
6. Ma 1. 326; Ma 3. 328; SaÑ 2. 261; AÑ 1. 372; Khu 10. 67 piÔÔhÈdÊsu.
7. SampajaÒÒasseva (SÊ, SyÈ)
166
DÊghanikÈya
Tattha ca atthoti cetiyadassanabodhisaÑghathera-asubhadassanÈdivasena
dhammato vaÉÉhi. CetiyaÑ vÈ bodhiÑ vÈ disvÈpi hi BuddhÈrammaÓaÑ,
saÑghadassanena saÑghÈrammaÓaÑ pÊtiÑ uppÈdetvÈ tadeva khayavayato
sammasanto arahattaÑ pÈpuÓÈti. There disvÈ tesaÑ ovÈde patiÔÔhÈya asutaÑ
disvÈ tattha paÔhamajjhÈnaÑ uppÈdetvÈ tadeva khayavayato sammasanto
arahattaÑ pÈpuÓÈti. TasmÈ etesaÑ dassanaÑ sÈtthakanti vuttaÑ. Keci pana
“Èmisatopi vaÉÉhi atthoyeva, taÑ nissÈya brahmacariyÈnuggahÈya
paÔipannattÈ”ti vadanti.
* TasmiÑ pana gamane sappÈyÈsappÈyaÑ pariggahetvÈ
sappÈyapariggaÓhanaÑ sappÈyasampajaÒÒaÑ. SeyyathidaÑ?
CetiyadassanaÑ tÈva sÈtthakaÑ, sace pana cetiyassa mahÈp|jÈya
dasadvÈdasayojanantare parisÈ sannipatanti, attano vibhavÈnur|pÈ itthiyopi
purisÈpi ala~katapaÔiyattÈ cittakammar|pakÈni viya saÒcaranti. Tatra cassa
iÔÔhe ÈrammaÓe lobho hoti, aniÔÔhe paÔigho, asamapekkhane moho uppajjati,
kÈyasaÑsaggÈpattiÑ vÈ Èpajjati, jÊvitabrahmacariyÈnaÑ vÈ antarÈyo hoti,
evaÑ taÑ ÔhÈnaÑ asappÈyaÑ hoti. VuttappakÈra-antarÈyÈbhÈve sappÈyaÑ.
Bodhidassanepi eseva nayo. SaÑghadassanampi sÈtthaÑ1. Sace pana
antogÈme mahÈmaÓÉapaÑ kÈretvÈ sabbarattiÑ dhammassavanaÑ karontesu
manussesu vuttappakÈreneva janasannipÈto ceva antarÈyo ca hoti, evaÑ taÑ
ÔhÈnaÑ asappÈyaÑ hoti, antarÈyÈbhÈve sappÈyaÑ. MahÈparisaparivÈrÈnaÑ
therÈnaÑ dassanepi eseva nayo.
Asubhadassanampi sÈtthaÑ, tadatthadÊpanatthaÒca idaÑ vatthu–eko
kira daharabhikkhu sÈmaÓeraÑ gahetvÈ dantakaÔÔhatthÈya gato, sÈmaÓero
maggÈ okkamitvÈ purato gacchanto asubhaÑ disvÈ paÔhamajjhÈnaÑ
nibbattetvÈ tadeva pÈdakaÑ katvÈ sa~khÈre sammasanto tÊÓi phalÈni
sacchikatvÈ uparimaggatthÈya kammaÔÔhÈnaÑ pariggahetvÈ aÔÔhÈsi. Daharo
taÑ apassanto “sÈmaÓerÈ”ti pakkosi. So “mayÈ pabbajitadivasato paÔÔhÈya
bhikkhunÈ saddhiÑ dve kathÈ nÈma na kathitapubbÈ, aÒÒasmimpi divase
uparivisesaÑ nibbattessÈmÊ”ti cintetvÈ “kiÑ bhante”ti paÔivacanamadÈsi.
“EhÊ”ti ca vutte ekavacaneneva ÈgantvÈ “bhante iminÈ tÈva maggeneva
gantvÈ mayÈ
______________________________________________________________
* Ma-®Ôha 1. 258; SaÑ-®Ôha 3. 218; Abhi-®Ôha 2. 332 piÔÔhesupi.
1. SÈtthakaÑ (SyÈ)
167
ÔhitokÈse muhuttaÑ puratthÈbhimukho ÔhatvÈ olokethÈ”ti Èha. So tathÈ katvÈ
tena pattavisesameva pÈpuÓi. EvaÑ ekaÑ asubhaÑ dinnaÑ janÈnaÑ atthÈya
jÈtaÑ. EvaÑ sÈtthampi panetaÑ purisassa mÈtugÈmÈsubhaÑ asappÈyaÑ,
mÈtugÈmassa ca purisÈsubhaÑ asappÈyaÑ. SabhÈgameva sappÈyanti evaÑ
sappÈyapariggaÓhanaÑ sappÈyasampajaÒÒaÑ nÈma.
EvaÑ pariggahitasÈtthakasappÈyassa pana aÔÔhatiÑsÈya kammaÔÔhÈnesu
attano cittaruciyaÑ kammaÔÔhÈnasa~khÈtaÑ gocaraÑ uggahetvÈ
bhikkhÈcÈragocare taÑ gahetvÈva gamanaÑ gocarasampajaÒÒaÑ nÈma.
TassÈvibhÈvanatthaÑ idaÑ catukkaÑ veditabbaÑ–
Idhekacco bhikkhu harati na paccÈharati, ekacco paccÈharati na harati,
ekacco pana neva harati na paccÈharati, ekacco harati ca paccÈharati cÈti.
Tattha yo bhikkhu divasaÑ ca~kamena, nisajjÈya ca ÈvaraÓÊyehi dhammehi
cittaÑ parisodhetvÈ tathÈ rattiyÈ paÔhamayÈme, majjhimayÈme seyyaÑ
kappetvÈ pacchimayÈmepi nisajjaca~kamehi vÊtinÈmetvÈ pageva
cetiya~gaÓabodhiya~gaÓavattaÑ katvÈ Bodhirukkhe udakaÑ ÈsiÒcitvÈ
pÈnÊyaÑ paribhojanÊyaÑ paccupaÔÔhapetvÈ ÈcariyupajjhÈyavattÈdÊni sabbÈni
KhandhakavattÈni samÈdÈya vattati. So sarÊraparikammaÑ katvÈ senÈsanaÑ
pavisitvÈ dve tayo palla~ke usumaÑ gÈhÈpento kammaÔÔhÈnaÑ anuyuÒjitvÈ
bhikkhÈcÈravelÈyaÑ uÔÔhahitvÈ kammaÔÔhÈnasÊseneva pattacÊvaramÈdÈya
senÈsanato nikkhamitvÈ kammaÔÔhÈnaÑ manasi karontova cetiya~gaÓaÑ
gantvÈ, sace BuddhÈnussatikammaÔÔhÈnaÑ hoti, taÑ avissajjetvÈva
cetiya~gaÓaÑ pavisati. AÒÒaÑ ce kammaÔÔhÈnaÑ hoti, sopÈnam|le ÔhatvÈ
hatthena gahitabhaÓÉaÑ viya taÑ ÔhapetvÈ BuddhÈrammaÓaÑ pÊtiÑ gahetvÈ
cetiya~gaÓaÑ Èruyha mahantaÑ cetiyaÑ ce, tikkhattuÑ padakkhiÓaÑ katvÈ
cat|su ÔhÈnesu vanditabbaÑ. KhuddakaÑ cetiyaÑ ce, tatheva padakkhiÓaÑ
katvÈ aÔÔhasu ÔhÈnesu vanditabbaÑ. CetiyaÑ vanditvÈ bodhiya~gaÓaÑ
pattenÈpi Buddhassa Bhagavato sammukhÈ viya nipaccakÈraÑ dassetvÈ
bodhi vanditabbÈ. So evaÑ cetiyaÒca bodhiÒca vanditvÈ paÔisÈmitaÔÔhÈnaÑ
gantvÈ paÔisÈmitabhaÓÉakaÑ hatthena gaÓhanto viya
nikkhittakammaÔÔhÈnaÑ gahetvÈ gÈmasamÊpe kammaÔÔhÈnasÊseneva cÊvaraÑ
pÈrupitvÈ gÈmaÑ piÓÉÈya pavisati. Atha naÑ manussÈ disvÈ “ayyo no
Ègato”ti paccuggantvÈ pattaÑ gahetvÈ ÈsanasÈlÈya vÈ gehe
168
DÊghanikÈya
vÈ nisÊdÈpetvÈ yÈguÑ datvÈ yÈva bhattaÑ na niÔÔhÈti, tÈva pÈde dhovitvÈ
telena makkhetvÈ purato nisÊditvÈ paÒhaÑ vÈ pucchanti, dhammaÑ vÈ
sotukÈmÈ honti. Sacepi na kathÈpenti, janasa~gahatthaÑ dhammakathÈ nÈma
kÈtabbÈyevÈti AÔÔhakathÈcariyÈ vadanti. DhammakathÈ hi
kammaÔÔhÈnavinimuttÈ nÈma natthi, tasmÈ kammaÔÔhÈnasÊseneva
dhammakathaÑ kathetvÈ kammaÔÔhÈnasÊseneva ÈhÈraÑ paribhuÒjitvÈ
anumodanaÑ katvÈ1 nivattiyamÈnehipi2 manussehi anugatova gÈmato
nikkhamitvÈ tattha te nivattetvÈ maggaÑ paÔipajjati.
Atha naÑ puretaraÑ nikkhamitvÈ bahigÈme katabhattakiccÈ
sÈmaÓeradaharabhikkh| disvÈ paccuggantvÈ pattacÊvaramassa gaÓhanti.
PorÈÓakabhikkh| kira “amhÈkaÑ upajjhÈyo Ècariyo”ti na mukhaÑ oloketvÈ
vattaÑ karonti, sampattaparicchedeneva karonti. Te taÑ pucchanti “bhante
ete manussÈ tumhÈkaÑ kiÑ honti mÈtipakkhato sambandhÈ pitipakkhato”ti.
KiÑ disvÈ pucchathÈti. Tumhesu etesaÑ pemaÑ bahumÈnanti. Œvuso yaÑ
mÈtÈpit|hipi dukkaraÑ, taÑ ete amhÈkaÑ karonti, pattacÊvarampi no etesaÑ
santakameva, etesaÑ ÈnubhÈvena neva bhaye bhayaÑ, na chÈtake chÈtakaÑ
jÈnÈma3. ¢disÈ nÈma upakÈrino natthÊti tesaÑ guÓe kathento gacchati. AyaÑ
vuccati harati na paccÈharatÊti.
Yassa pana pageva vuttappakÈraÑ vattapaÔipattiÑ karontassa
kammajatejodhÈtu pajjalati, anupÈdinnakaÑ muÒcitvÈ upÈdinnakaÑ gaÓhÈti,
sarÊrato sedÈ muccanti4, kammaÔÔhÈnaÑ vÊthiÑ nÈrohati, so pageva
pattacÊvaramÈdÈya vegasÈva cetiyaÑ vanditvÈ gor|pÈnaÑ
nikkhamanavelÈyameva gÈmaÑ yÈgubhikkhÈya pavisitvÈ yÈguÑ labhitvÈ
ÈsanasÈlaÑ gantvÈ pivati, athassa dvattikkhattuÑ ajjhoharaÓamatteneva
kammajatejo upÈdinnakaÑ muÒcitvÈ anupÈdinnakaÑ gaÓhÈti, ghaÔasatena
nhÈto viya tejodhÈtu pariÄÈhanibbÈnaÑ patvÈ kammaÔÔhÈnasÊsena yÈguÑ
paribhuÒjitvÈ pattaÒca mukhaÒca dhovitvÈ antarÈbhatte kammaÔÔhÈnaÑ
manasikatvÈ avasesaÔÔhÈne piÓÉÈya caritvÈ kammaÔÔhÈnasÊsena ÈhÈraÒca
paribhuÒjitvÈ tato paÔÔhÈya po~khÈnupo~khaÑ5 upaÔÔhahamÈnaÑ
kammaÔÔhÈnaÑ gahetvÈ Ègacchati, ayaÑ vuccati
______________________________________________________________
1. VatvÈ (SÊ) 2. NivattamÈnopi (SyÈ)
3. JÈtaÑ nÈma (SyÈ) 4. MuÒcanti (SyÈ)
5. PokhÈnupokhaÑ (SyÈ) Ma-®Ôha 1. 261; SaÑ-®Ôha 3. 221; Abhi-®Ôha 2. 335
piÔÔhesupi.
169
paccÈharati na haratÊti. EdisÈ ca bhikkh| yÈguÑ pivitvÈ vipassanaÑ
ÈrabhitvÈ BuddhasÈsane arahattaÑ pattÈ nÈma gaÓanapathaÑ vÊtivattÈ.
SÊhaÄadÊpeyeva tesu tesu gÈmesu ÈsanasÈlÈyaÑ na taÑ Èsanamatthi, yattha
yÈguÑ pivitvÈ arahattaÑ pattÈ bhikkh| natthÊti.
Yo pana pamÈdavihÈrÊ hoti nikkhittadhuro, sabbavattÈni1 bhinditvÈ
paÒcavidhacetokhÊlavinibandhacitto viharanto “kammaÔÔhÈnaÑ nÈma atthÊ”ti
saÒÒampi akatvÈ gÈmaÑ piÓÉÈya pavisitvÈ ananulomikena gihisaÑsaggena
saÑsaÔÔho caritvÈ ca bhuÒjitvÈ ca tuccho nikkhamati, ayaÑ vuccati neva
harati na paccÈharatÊti.
Yo panÈyaÑ “harati ca paccÈharati cÈ”ti vutto, so
gatapaccÈgatikavattavaseneva veditabbo–attakÈmÈ hi kulaputtÈ sÈsane
pabbajitvÈ dasapi vÊsampi2 tiÑsampi cattÈlÊsampi paÒÒÈsampi satampi ekato
vasantÈ katikavattaÑ katvÈ viharanti “Èvuso tumhe na iÓaÔÔÈ na bhayaÔÔÈ na
jÊvikÈpakatÈ pabbajitÈ, dukkhÈ muccitukÈmÈ3 panettha pabbajitÈ, tasmÈ
gamane uppannakilesaÑ gamaneyeva niggaÓhatha, tathÈ ÔhÈne, nisajjÈya
sayane uppannakilesaÑ sayaneva niggaÓhathÈ”ti.
Te evaÑ katikavattaÑ katvÈ bhikkhÈcÈraÑ gacchantÈ aÉÉha-usabhausabha-aÉÉhagÈvutagÈvutantaresu pÈsÈÓÈ honti, tÈya saÒÒÈya
kammaÔÔhÈnaÑ manasi karontÈva gacchanti. Sace kassaci gamane kileso
uppajjati, tattheva naÑ niggaÓhÈti. TathÈ asakkonto tiÔÔhati, athassa pacchato
Ègacchantopi tiÔÔhati. So “ayaÑ bhikkhu tuyhaÑ uppannavitakkaÑ jÈnÈti,
ananucchavikaÑ te etan”ti attÈnaÑ paÔicodetvÈ vipassanaÑ vaÉÉhetvÈ
tattheva ariyabh|miÑ okkamati. TathÈ asakkonto nisÊdati, athassa pacchato
Ègacchantopi nisÊdatÊti soyeva nayo. Ariyabh|miÑ okkamituÑ asakkontipi
taÑ kilesaÑ vikkhambhetvÈ kammaÔÔhÈnaÑ manasi karontova gacchati, na
kammaÔÔhÈnavippayuttena cittena pÈdaÑ uddharati, uddharati ce
paÔinivattitvÈ purimapÈdeyeva4 eti. ŒlindakavÈsÊ MahÈphussadevatthero
viya.
______________________________________________________________
1. KattabbasabbavattÈni (SyÈ)
3. MuÒcitukÈmÈ (SyÈ)
2. VÊsatimpi (SÊ)
4. PurimapadesaÑyeva (SÊ, SyÈ)
170
DÊghanikÈya
So kira ek|navÊsativassÈni gatapaccÈgatikavattaÑ p|rento eva vihÈsi,
manussÈpi sudaÑ1 antarÈmagge kasantÈ ca vapantÈ ca maddantÈ ca
kammÈni ca tarontÈ theraÑ tathÈ gacchantaÑ disvÈ “ayaÑ thero
punappunaÑ nivattitvÈ gacchati, kinnu kho maggam|Äho, udÈhu kiÒci
pamuÔÔho”ti samullapanti. So taÑ anÈdiyitvÈ kammaÔÔhÈnayuttacitteneva
samaÓadhammaÑ karonto vÊsativassabbhantare arahattaÑ pÈpuÓi,
arahattappattadivase cassa ca~kamanakoÔiyaÑ adhivatthÈ devatÈ a~gulÊhi
dÊpaÑ ujjÈletvÈ aÔÔhÈsi. CattÈropi mahÈrÈjÈno, Sakko ca DevÈnamindo,
brahmÈ ca Sahampati upaÔÔhÈnaÑ agamaÑsu. TaÒca obhÈsaÑ disvÈ
vanavÈsÊ MahÈtissatthero taÑ dutiyadivase pucchi “rattibhÈge Èyasmato
santike obhÈso ahosi, kiÑ so obhÈso”ti. Thero vikkhepaÑ karonto “obhÈso
nÈma dÊpobhÈsopi hoti maÓi-obhÈsopÊ”ti-evamÈdimÈha. Tato paÔicchÈdetha
tumheti nibaddho2 “ÈmÈ”ti paÔijÈnitvÈ Èrocesi.
KÈÄavallimaÓÉapavÈsÊ MahÈnÈgatthero viya ca. Sopi kira
gatapaccÈgatikavattaÑ p|rento paÔhamaÑ tÈva “bhagavato mahÈpadhÈnaÑ
p|jessÈmÊ”ti satta vassÈni ÔhÈnaca~kamameva adhiÔÔhÈsi. Puna soÄasa
vassÈni gatapaccÈgatikavattaÑ p|retvÈ arahattaÑ pÈpuÓi. So
kammaÔÔhÈnayutteneva cittena pÈdaÑ uddharanto vippayuttena uddhaÔe
paÔinivattento gÈmasamÊpaÑ gantvÈ “gÈvÊ nu pabbajito n|”ti
Èsa~kanÊyapadese ÔhatvÈ cÊvaraÑ pÈrupitvÈ kacchakantarato udakena pattaÑ
dhovitvÈ udakagaÓÉ|saÑ3 karoti. KiÑ kÈraÓÈ? “MÈ me bhikkhaÑ dÈtuÑ vÈ
vandituÑ vÈ Ègate manusse ‘dÊghÈyukÈ hothÈ’ti vacanamattenÈpi
kammaÔÔhÈnavikkhepo ahosÊ”ti. “Ajja bhante katimÊ”ti divasaÑ vÈ
bhikkhugaÓanaÑ vÈ paÒhaÑ vÈ pucchito pana udakaÑ gilitvÈ Èroceti. Sace
divasÈdÊni pucchakÈ na honti, nikkhamanavelÈya gÈmadvÈre niÔÔhubhitvÈva
yÈti.
KalambatitthavihÈre vass|pagatÈ paÒÒÈsabhikkh| viya ca. Te kira
ÈsaÄhipuÓÓamÈyaÑ katikavattaÑ akaÑsu “arahattaÑ appatvÈ aÒÒamaÒÒaÑ
nÈlapissÈmÈ”ti, gÈmaÒca piÓÉÈya pavisantÈ udakagaÓÉ|saÑ katvÈ
______________________________________________________________
1. ManussÈpi addasaÑsu (Ka) Ma-®Ôha 1. 262; SaÑ-®Ôha 3. 222; Abhi-®Ôha 2. 336
piÔÔhesu passitabbaÑ.
2. Nibandho (SyÈ), nibbuddho (Ka)
3. UdakagaÓÉasaÑ (SyÈ)
171
pavisiÑsu. DivasÈdÊsu pucchitesu vuttanayeneva paÔipajjiÑsu. Tattha
manussÈ niÔÔhubhanaÑ disvÈ jÈniÑsu “ajjeko Ègato ajja dve”ti. EvaÒca
cintesuÑ “kinnu kho ete amhehiyeva saddhiÑ na sallapanti, udÈhu
aÒÒamaÒÒampi. Sace aÒÒamaÒÒampi na sallapanti, addhÈ vivÈdajÈtÈ
bhavissanti, etha ne aÒÒamaÒÒaÑ khamÈpessÈmÈ”ti sabbe vihÈraÑ gantvÈ
paÒÒÈsÈya bhikkh|su dvepi bhikkh| ekokÈse nÈddasaÑsu. Tato yo tesu
cakkhumÈ puriso, so Èha “na bho kalahakÈrakÈnaÑ vasanokÈso Êdiso hoti,
susammaÔÔhaÑ cetiya~gaÓabodhiya~gaÓaÑ, sunikkhittÈ sammajjaniyo,
s|paÔÔhapitaÑ1 pÈnÊyaÑ paribhojanÊyan”ti, te tatova nivattÈ. Tepi bhikkh|
antotemÈseyeva arahattaÑ patvÈ mahÈpavÈraÓÈya visuddhipavÈraÓaÑ
pavÈresuÑ.
EvaÑ KÈÄavallimaÓÉapavÈsÊ MahÈnÈgatthero viya KalambatitthavihÈre
vass|pagatabhikkh| viya ca kammaÔÔhÈnayutteneva cittena pÈdaÑ
uddharanto gÈmasamÊpaÑ gantvÈ udakagaÓÉ|saÑ katvÈ vÊthiyo
sallakkhetvÈ yattha surÈsoÓÉadhuttÈdayo, kalahakÈrakÈ, caÓÉahatthiassÈdayo vÈ natthi, taÑ vÊthiÑ paÔipajjati. Tattha ca piÓÉÈya caramÈno na
turitaturito viya javena gacchati. Na hi javena piÓÉapÈtiyadhuta~gaÑ nÈma
kiÒci atthi. Visamabh|mibhÈgappattaÑ pana udakasakaÔaÑ viya niccalo
hutvÈ gacchati. AnugharaÑ paviÔÔho ca dÈtukÈmaÑ vÈ adÈtukÈmaÑ vÈ
sallakkhetvÈ tadanur|paÑ kÈlaÑ Ègamento bhikkhaÑ paÔilabhitvÈ ÈdÈya
antogÈme vÈ bahigÈme vÈ vihÈrameva vÈ ÈgantvÈ yathÈ phÈsuke patir|pe
okÈse nisÊditvÈ kammaÔÔhÈnaÑ manasi karonto ÈhÈre paÔik|lasaÒÒaÑ
upaÔÔhapetvÈ akkhabbhaÒjanavaÓalepanaputtamaÑs|pamavasena
paccavekkhanto aÔÔha~gasamannÈgataÑ ÈhÈraÑ ÈhÈreti, neva davÈya na
madÈya na maÓÉanÈya na vibh|sanÈya -pa- bhuttÈvÊ ca udakakiccaÑ katvÈ
muhuttaÑ bhattakilamathaÑ paÔippassambhetvÈ yathÈ purebhattaÑ, evaÑ
pacchÈbhattaÑ purimayÈmaÑ pacchimayÈmaÒca kammaÔÔhÈnameva manasi
karoti, ayaÑ vuccati harati ca paccÈharati cÈti.
IdaÑ2 pana haraÓapaccÈharaÓasa~khÈtaÑ gatapaccÈgatikavattaÑ
p|rento yadi upanissayasampanno hoti, paÔhamavaye eva arahattaÑ
pÈpuÓÈti. No ce paÔhamavaye pÈpuÓÈti, atha majjhimavaye. No ce
majjhimavaye
______________________________________________________________
1. S|paÔÔhitaÑ (SÊ), supaÔÔhitaÑ (SyÈ)
2. ImaÑ (SÊ, SyÈ)
172
DÊghanikÈya
pÈpuÓÈti, atha maraÓasamaye. No ce maraÓasamaye pÈpuÓÈti, atha
devaputto hutvÈ. No ce devaputto hutvÈ pÈpuÓÈti, anuppanne Buddhe
nibbatto paccekabodhiÑ sacchikaroti. No ce paccekabodhiÑ sacchikaroti,
atha BuddhÈnaÑ sammukhÊbhÈve khippÈbhiÒÒo vÈ hoti seyyathÈpi thero *
BÈhiyo dÈrucÊriyo, MahÈpaÒÒo vÈ seyyathÈpi thero SÈriputto, Mahiddhiko
vÈ seyyathÈpi thero MahÈmoggallÈno, dhutavÈdo vÈ1 seyyathÈpi thero
MahÈkassapo. Dibbacakkhuko vÈ seyyathÈpi thero Anuruddho. Vinayadharo
vÈ seyyathÈpi thero UpÈli. Dhammakathiko vÈ seyyathÈpi thero PuÓÓo
MantÈÓiputto2. ŒraÒÒiko vÈ seyyathÈpi thero Revato, bahussuto vÈ
seyyathÈpi thero Œnando, sikkhÈkÈmo vÈ seyyathÈpi thero RÈhulo
Buddhaputtoti. Iti imasmiÑ catukke yvÈyaÑ harati ca paccÈharati ca, tassa
gocarasampajaÒÒaÑ sikhÈpattaÑ hoti.
AbhikkamÈdÊsu pana asammuyhanaÑ asammohasampajaÒÒaÑ, taÑ
evaÑ veditabbaÑ–idha bhikkhu abhikkamanto vÈ paÔikkamanto vÈ yathÈ
andhabÈlaputhujjanÈ abhikkamÈdÊsu “attÈ abhikkamati, attanÈ abhikkamo
nibbattito”ti vÈ, “ahaÑ abhikkamÈmi, mayÈ abhikkamo nibbattito”ti vÈ
sammuyhanti, tathÈ asammuyhanto “abhikkamÈmÊ”ti citte uppajjamÈne
teneva cittena saddhiÑ cittasamuÔÔhÈnavÈyodhÈtu viÒÒattiÑ janayamÈnÈ
uppajjati. Iti cittakiriyavÈyodhÈtuvipphÈravasena ayaÑ kÈyasammato
aÔÔhisa~ghÈto abhikkamati. TassevaÑ abhikkamato ekekapÈduddharaÓe
pathavÊdhÈtu ÈpodhÈt|ti dve dhÈtuyo omattÈ honti mandÈ, itarÈ dve
adhimattÈ honti balavatiyo, tathÈ atiharaÓavÊtiharaÓesu. Vosajjane tejodhÈtu
vÈyodhÈt|ti dve dhÈtuyo omattÈ honti mandÈ, itarÈ dve adhimattÈ
balavatiyo, tathÈ sannikkhepanasannirumbhanesu. Tattha uddharaÓe pavattÈ
r|pÈr|padhammÈ atiharaÓaÑ na pÈpuÓanti, tathÈ atiharaÓe pavattÈ
vÊtiharaÓaÑ, vÊtiharaÓe pavattÈ vossajjanaÑ, vossajjane pavattÈ
sannikkhepanaÑ, sannikkhepane pavattÈ sannirumbhanaÑ na pÈpuÓanti.
Tattha tattheva pabbaÑ pabbaÑ sandhi sandhi odhi odhi hutvÈ
______________________________________________________________
* Khu 1. 85 piÔÔhe UdÈne.
1. DhutavÈdÊ vÈ (SÊ), dhuta~gadharo vÈ (SyÈ)
2. MantÈniputto (SÊ), MantÈnÊputto (SyÈ, Ka)
173
tattakapÈle pakkhittatilÈni viya paÔapaÔÈyantÈ1 bhijjanti. Tattha ko eko
abhikkamati, kassa vÈ ekassa abhikkamanaÑ. Paramatthato hi
dhÈt|naÑyeva gamanaÑ, dhÈt|naÑ ÔhÈnaÑ, dhÈt|naÑ nisajjanaÑ,
dhÈt|naÑ sayanaÑ. TasmiÑ tasmiÑ koÔÔhÈse saddhiÑ r|pena–
* AÒÒaÑ uppajjate cittaÑ, aÒÒaÑ cittaÑ nirujjhati.
AvÊcimanusambandho, nadÊsotova vattatÊti.
EvaÑ abhikkamÈdÊsu asammuyhanaÑ asammohasampajaÒÒaÑ nÈmÈti.
NiÔÔhito “abhikkante paÔikkante sampajÈnakÈrÊ hotÊ”ti padassa attho.
Œlokite vilokiteti ettha pana ÈlokitaÑ nÈma purato pekkhanaÑ.
VilokitaÑ nÈma anudisÈpekkhanaÑ. AÒÒÈnipi heÔÔhÈ upari pacchato
pekkhanavasena olokita-ullokitÈpalokitÈni nÈma honti, tÈni idha na gahitÈni.
SÈruppavasena pana imÈneva dve gahitÈni, iminÈ vÈ mukhena sabbÈnipi tÈni
gahitÈnevÈti.
Tattha “ÈlokessÈmÊ”ti citte uppanne cittavaseneva anoloketvÈ
atthapariggaÓhanaÑ sÈtthakasampajaÒÒaÑ, taÑ ÈyasmantaÑ NandaÑ
kÈyasakkhiÑ katvÈ veditabbaÑ. VuttaÒhetaÑ BhagavatÈ “sace bhikkhave
Nandassa puratthimÈ disÈ ÈloketabbÈ hoti, sabbaÑ cetasÈ samannÈharitvÈ
Nando puratthimaÑ disaÑ Èloketi ‘evaÑ me puratthimaÑ disaÑ Èlokayato
na abhijjhÈdomanassÈ pÈpakÈ akusalÈ dhammÈ anvÈssavissantÊ’ti2. Itiha
tattha sampajÈno hoti. Sace bhikkhave Nandassa pacchimÈ disÈ -pa- uttarÈ
disÈ -pa- dakkhiÓÈ disÈ -pa- uddhaÑ -pa- adho -pa- anudisÈ anuviloketabbÈ
hoti, sabbaÑ cetasÈ samannÈharitvÈ Nando anudisaÑ anuviloketi ‘evaÑ me
anudisaÑ anuvilokayato na abhijjhÈdomanassÈ pÈpakÈ akusalÈ dhammÈ
anvÈssavissantÊ’ti. Itiha tattha sampajÈno hotÊ”ti3.
Api ca idhÈpi pubbe vuttacetiyadassanÈdivaseneva sÈtthakatÈ ca
sappÈyatÈ ca veditabbÈ, kammaÔÔhÈnassa pana avijahanameva
gocarasampajaÒÒaÑ.
______________________________________________________________
1. TaÔataÔÈyantÈ (bah|su) MoggallÈnabyÈkaraÓaÑ oloketabbaÑ.
2. AnvÈssaveyyunti (SÊ, SyÈ)
174
DÊghanikÈya
TasmÈ ettha khandhadhÈtu-ÈyatanakammaÔÔhÈnikehi attano
kammaÔÔhÈnavaseneva, kasiÓÈdikammaÔÔhÈnikehi vÈ pana
kammaÔÔhÈnasÊseneva ÈlokanavilokanaÑ kÈtabbaÑ. Abbhantare attÈ nÈma
ÈloketÈ vÈ viloketÈ vÈ natthi, “ÈlokessÈmÊ”ti pana citte uppajjamÈne1 teneva
cittena saddhiÑ cittasamuÔÔhÈnavÈyodhÈtu viÒÒattiÑ janayamÈnÈ uppajjati.
Iti cittakiriyavÈyodhÈtuvipphÈravasena heÔÔhimaÑ akkhidalaÑ adho sÊdati,
uparimaÑ uddhaÑ la~gheti. Koci yantakena vivaranto nÈma natthi, tato
cakkhuviÒÒÈÓaÑ dassanakiccaÑ sÈdhentaÑ uppajjatÊti evaÑ pajÈnanaÑ
panettha asammohasampajaÒÒaÑ nÈma.
Api ca m|lapariÒÒÈ-ÈgantukatÈvakÈlikabhÈvavasenapettha2
asammohasampajaÒÒaÑ veditabbaÑ. M|lapariÒÒÈvasena tÈva–
* Bhava~gÈvajjanaÒceva, dassanaÑ sampaÔicchanaÑ.
SantÊraÓaÑ voÔÔhabbanaÑ, javanaÑ bhavati sattamaÑ.
Tattha bhava~gaÑ upapattibhavassa a~gakiccaÑ sÈdhayamÈnaÑ
pavattati, taÑ ÈvaÔÔetvÈ kiriyamanodhÈtu ÈvajjanakiccaÑ sÈdhayamÈnÈ,
tannirodhÈ cakkhuviÒÒÈÓaÑ dassanakiccaÑ sÈdhayamÈnaÑ, tannirodhÈ
vipÈkamanodhÈtu sampaÔicchanakiccaÑ sÈdhayamÈnÈ, tannirodhÈ
vipÈkamanoviÒÒÈÓadhÈtu santÊraÓakiccaÑ sÈdhayamÈnÈ, tannirodhÈ
kiriyamanoviÒÒÈÓadhÈtu voÔÔhabbanakiccaÑ sÈdhayamÈnÈ, tannirodhÈ
sattakkhattuÑ javanaÑ javati. Tattha paÔhamajavanepi “ayaÑ itthÊ, ayaÑ
puriso”ti rajjanadussanamuyhanavasena ÈlokitavilokitaÑ nÈma na hoti.
Dutiyajavanepi -pa- sattamajavanepi. Etesu pana yuddhamaÓÉale yodhesu
viya heÔÔhupariyavasena bhijjitvÈ patitesu “ayaÑ itthÊ, ayaÑ puriso”ti
rajjanÈdivasena ÈlokitavilokitaÑ hoti. EvaÑ tÈvettha m|lapariÒÒÈvasena
asammohasampajaÒÒaÑ veditabbaÑ.
CakkhudvÈre pana r|pe ÈpÈthamÈgate bhava~gacalanato uddhaÑ
sakakiccanipphÈdanavasena ÈvajjanÈdÊsu uppajjitvÈ niruddhesu avasÈne
javanaÑ uppajjati, taÑ pubbe uppannÈnaÑ ÈvajjanÈdÊnaÑ gehabh|te
cakkhudvÈre Ègantukapuriso viya hoti. Tassa yathÈ paragehe kiÒci yÈcituÑ
paviÔÔhassa
______________________________________________________________
1. Uppannamatte (SyÈ), uppajjamÈnamatte (Ka)
2. Panettha (SyÈ)
175
Ègantukapurisassa gehassÈmikesu tuÓhÊmÈsinesu ÈÓÈkaraÓaÑ na yuttaÑ,
evaÑ ÈvajjanÈdÊnaÑ gehabh|te cakkhudvÈre ÈvajjanÈdÊsupi arajjantesu,
adussantesu, amuyhantesu ca rajjanadussanamuyhanaÑ ayuttanti evaÑ
ÈgantukabhÈvavasena asammohasampajaÒÒaÑ veditabbaÑ.
YÈni panetÈni cakkhudvÈre voÔÔhabbanapariyosÈnÈni cittÈni uppajjanti,
tÈni saddhiÑ sampayuttadhammehi tattha tattheva bhijjanti, aÒÒamaÒÒaÑ na
passantÊti ittarÈni1 tÈvakÈlikÈni honti. Tattha yathÈ ekasmiÑ ghare sabbesu
mÈnusakesu2 matesu avasesassa ekassa ta~khaÓaÒÒeva maraÓadhammassa
na yuttÈ naccagÊtÈdÊsu abhirati nÈma, evameva ekadvÈre sasampayuttesu3
ÈvajjanÈdÊsu tattha tattheva matesu avasesassa ta~khaÓeyeva
maraÓadhammassa javanassÈpi rajjanadussanamuyhanavasena abhirati nÈma
na yuttÈti evaÑ tÈvakÈlikabhÈvavasena asammohasampajaÒÒaÑ
veditabbaÑ.
Api ca khandhÈyatanadhÈtupaccayapaccavekkhaÓavasenapetaÑ
veditabbaÑ. Ettha hi cakkhu ceva r|pÈ ca4 r|pakkhandho, dassanaÑ
viÒÒÈÓakkhandho, taÑsampayuttÈ vedanÈ vedanÈkkhandho, saÒÒÈ
saÒÒÈkkhandho, phassÈdikÈ sa~khÈrakkhandho. EvametesaÑ paÒcannaÑ
khandhÈnaÑ samavÈye ÈlokanavilokanaÑ paÒÒÈyati. Tattha ko eko Èloketi,
ko viloketi.
TathÈ cakkhu cakkhÈyatanaÑ, r|paÑ r|pÈyatanaÑ, dassanaÑ
manÈyatanaÑ, vedanÈdayo sampayuttadhammÈ dhammÈyatanaÑ.
EvametesaÑ catunnaÑ ÈyatanÈnaÑ samavÈye ÈlokanavilokanaÑ paÒÒÈyati.
Tattha ko eko Èloketi, ko viloketi.
TathÈ cakkhu cakkhudhÈtu, r|paÑ r|padhÈtu, dassanaÑ
cakkhuviÒÒÈÓadhÈtu, taÑsampayuttÈ vedanÈdayo dhammÈ dhammadhÈtu.
EvmetÈsaÑ catunnaÑ dhÈt|naÑ samavÈye ÈlokanavilokanaÑ paÒÒÈyati.
Tattha ko eko Èloketi, ko viloketi.
TathÈ cakkhu nissayapaccayo, r|pÈ ÈrammaÓapaccayo, ÈvajjanaÑ
anantarasamanantar|panissayanatthivigatapaccayo, Èloko
upanissayapaccayo, vedanÈdayo sahajÈtapaccayo5. EvametesaÑ paccayÈnaÑ
______________________________________________________________
1. ItarÈni (SÊ, SyÈ) ®ÊkÈ oloketabbÈ.
2. MÈnussakesu (Ka)
3. Sampayuttesu (SyÈ, Ka)
4. R|paÒca (SÊ)
5. SahajÈtÈdipaccayÈ (SyÈ, Ka) DÊ-®Ê 1. 250; SÊ-®Ê Abhinava 2. 96 piÔÔhesu
oloketabbÈ.
176
DÊghanikÈya
samavÈye ÈlokanavilokanaÑ paÒÒÈyati. Tattha ko eko Èloketi, ko viloketÊti
evamettha khandhÈyatanadhÈtupaccayapaccavekkhaÓavasenapi
SamiÒjite1 pasÈriteti pabbÈnaÑ2 samiÒjanapasÈraÓe. Tattha
cittavaseneva samiÒjanapasÈraÓaÑ akatvÈ hatthapÈdÈnaÑ
samiÒjanapasÈraÓapaccayÈ atthÈnatthaÑ pariggaÓhitvÈ atthapariggaÓhanaÑ
sÈtthakasampajaÒÒaÑ. Tattha hatthapÈde aticiraÑ samiÒjetvÈ vÈ pasÈretvÈ
vÈ Ôhitassa khaÓe khaÓe vedanÈ uppajjanti, cittaÑ ekaggataÑ na labhati,
kammaÔÔhÈnaÑ paripatati, visesaÑ nÈdhigacchati. KÈle samiÒjentassa kÈle
pasÈrentassa pana tÈ vedanÈ nuppajjanti, cittaÑ ekaggaÑ hoti,
kammaÔÔhÈnaÑ phÈtiÑ gacchati, visesamadhigacchatÊti evaÑ
atthÈnatthapariggaÓhanaÑ veditabbaÑ.
Atthe pana satipi sappÈyÈsappÈyaÑ pariggaÓhitvÈ
sappÈyapariggaÓhanaÑ sappÈyasampajaÒÒaÑ. TatrÈyaÑ nayo–
MahÈcetiya~gaÓe kira daharabhikkh| sajjhÈyaÑ gaÓhanti, tesaÑ
piÔÔhipassesu daharabhikkhuniyo dhammaÑ suÓanti. Tatreko daharo
hatthaÑ pasÈrento kÈyasaÑsaggaÑ patvÈ teneva kÈraÓena gihÊ jÈto. Aparo
bhikkhu pÈdaÑ pasÈrento aggimhi pasÈresi, aÔÔhimÈhacca pÈdo jhÈyi. Aparo
vammike pasÈresi, so ÈsÊvisena daÔÔho. Aparo cÊvarakuÔidaÓÉake pasÈresi,
taÑ maÓisappo ÉaÑsi. TasmÈ evar|pe asappÈye apasÈretvÈ sappÈye
pasÈretabbaÑ. Idamettha sappÈyasampajaÒÒaÑ.
GocarasampajaÒÒaÑ pana MahÈtheravatthunÈ dÊpetabbaÑ–MahÈthero
kira divÈÔÔhÈne nisinno antevÈsikehi saddhiÑ kathayamÈno sahasÈ hatthaÑ
samiÒjetvÈ puna yathÈÔhÈne ÔhapetvÈ saÓikaÑ samiÒjesi3, taÑ antevÈsikÈ
pucchiÑsu “kasmÈ bhante sahasÈ hatthaÑ samiÒjetvÈ puna yathÈÔhÈne
ÔhapetvÈ saÓikaÑ samiÒjayitthÈ”ti. Yato paÔhÈyÈhaÑ Èvuso kammaÔÔhÈnaÑ
manasikÈtuÑ Èraddho, na me kammaÔÔhÈnaÑ muÒcitvÈ hattho
samiÒjitapubbo, idÈni pana me tumhehi saddhiÑ kathayamÈnena
kammaÔÔhÈnaÑ muÒcitvÈ samiÒjito. TasmÈ puna yathÈÔhÈne ÔhapetvÈ
samiÒjesinti.
______________________________________________________________
1. SammiÒjite (SÊ, SyÈ)
2. PabbÈnaÑ hatthapÈdÈnaÑ (Ka)
3. SamiÒjati (Ka)
177
SÈdhu bhante bhikkhunÈ nÈma evar|pena bhavitabbanti. EvametthÈpi
kammaÔÔhÈnÈvijahanameva gocarasampajaÒÒanti veditabbaÑ.
Abbhantare attÈ nÈma koci samiÒjento vÈ pasÈrento vÈ natthi,
vuttappakÈracittakiriyavÈyodhÈtuvipphÈrena pana suttÈkaÉÉhanavasena
dÈruyantassa hatthapÈdalaÄanaÑ viya samiÒjanapasÈraÓaÑ hotÊti evaÑ
parijÈnanaÑ panettha asammohasampajaÒÒanti veditabbaÑ.
Sa~ghÈÔipattacÊvaradhÈraÓeti ettha sa~ghÈÔicÊvarÈnaÑ
nivÈsanaparupanavasena, pattassa bhikkhÈpaÔiggahaÓÈdivasena1 paribhogo
dhÈraÓaÑ nÈma. Tattha sa~ghÈÔicÊvaradhÈraÓe tÈva nivÈsetvÈ pÈrupitvÈ ca
piÓÉÈya carato ÈmisalÈbho “sÊtassa paÔighÈtÈyÈ”ti-ÈdinÈ nayena BhagavatÈ
vuttappakÈroyeva ca attho attho nÈma. Tassa vasena sÈtthakasampajaÒÒaÑ
veditabbaÑ.
UÓhapakatikassa, pana dubbalassa ca cÊvaraÑ sukhumaÑ sappÈyaÑ,
sÊtÈlukassa ghanaÑ dupaÔÔaÑ. ViparÊtaÑ asappÈyaÑ. Yassa kassaci jiÓÓaÑ
asappÈyameva, aggaÄÈdidÈnena hissa taÑ palibodhakaraÑ hoti. TathÈ
paÔÔuÓÓaduk|lÈdibhedaÑ2 lobhanÊyacÊvaraÑ. TÈdisaÒhi araÒÒe ekakassa
nivÈsantarÈyakaraÑ jÊvitantarÈyakaraÒcÈpi hoti. NippariyÈyena pana yaÑ
nimittakammÈdimicchÈjÊvavasena uppannaÑ, yaÒcassa sevamÈnassa akusalÈ
dhammÈ abhivaÉÉhanti, kusalÈ dhammÈ parihÈyanti, taÑ asappÈyaÑ.
ViparÊtaÑ sappÈyaÑ. Tassa vasenettha sappÈyasampajaÒÒaÑ,
kammaÔÔhÈnÈvijahanavaseneva ca gocarasampajaÒÒaÑ veditabbaÑ.
Abbhantare attÈ nÈma koci cÊvaraÑ pÈrupanto natthi,
vuttappakÈracittakiriyavÈyodhÈtuvipphÈreneva pana cÊvarapÈrupanaÑ hoti.
Tattha cÊvarampi acetanaÑ, kÈyopi acetano. CÊvaraÑ na jÈnÈti “mayÈ kÈyo
pÈrupito”ti. KÈyopi na jÈnÈti “ahaÑ cÊvarena pÈrupito”ti. DhÈtuyova
dhÈtusam|haÑ paÔicchÈdenti paÔapilotikÈya potthakar|papaÔicchÈdane viya.
TasmÈ neva sundaraÑ cÊvaraÑ labhitvÈ somanassaÑ kÈtabbaÑ, na
asundaraÑ labhitvÈ domanassaÑ.
______________________________________________________________
1. BhikkhÈgahaÓÈdivasena (Ka); Ma-®Ôha 1. 269; SaÑ-®Ôha 3. 229;
Abhi-®Ôha 2. 343 piÔÔhesupi passitabbaÑ.
2. PaÔÔaduk|lÈdibhedaÑ (SÊ), paÔaduk|lÈdibhedaÑ (SyÈ)
178
DÊghanikÈya
NÈgavammikacetiyarukkhÈdÊsu hi keci mÈlÈgandhadh|mavatthÈdÊhi1
sakkÈraÑ karonti, keci g|thamuttakaddamadaÓÉasatthappahÈrÈdÊhi
asakkÈraÑ. Na tehi nÈgavammikarukkhÈdayo somanassaÑ vÈ domanassaÑ
vÈ karonti, evameva neva sundaraÑ cÊvaraÑ labhitvÈ somanassaÑ
kÈtabbaÑ, na asundaraÑ labhitvÈ domanassanti evaÑ
pavattapaÔisa~khÈnavasenettha asammohasampajaÒÒaÑ veditabbaÑ.
PattadhÈraÓepi pattaÑ sahasÈva aggahetvÈ “imaÑ gahetvÈ piÓÉÈya
caramÈno bhikkhaÑ labhissÈmÊ”ti evaÑ pattaggahaÓapaccayÈ
paÔilabhitabba-atthavasena sÈtthakasampajaÒÒaÑ veditabbaÑ.
KisadubbalasarÊrassa pana garupatto asappÈyo, yassa kassaci
catupaÒcagaÓÔhikÈhato dubbisodhanÊyo asappÈyova. Duddhotapattopi na
vaÔÔati, taÑ dhovantasseva cassa palibodho hoti. MaÓivaÓÓapatto pana
lobhanÊyo cÊvare vuttanayeneva asappÈyo, nimittakammÈdivasena laddho,
pana yaÒcassa sevamÈnassa akusalÈ dhammÈ abhivaÉÉhanti, kusalÈ dhammÈ
parihÈyanti, ayaÑ ekanta-asappÈyova. ViparÊto sappÈyo. Tassa vasenettha
sappÈyasampajaÒÒaÑ. KammaÔÔhÈnÈvijahanavaseneva ca
gocarasampajaÒÒaÑ veditabbaÑ.
Abbhantare attÈ nÈma koci pattaÑ gaÓhanto natthi,
vuttappakÈracittakiriyavÈyodhÈtuvipphÈravaseneva pana pattaggahaÓaÑ
nÈma hoti. Tattha pattopi acetano, hatthÈpi acetanÈ. Patto na jÈnÈti “ahaÑ
hatthehi gahito”ti. HatthÈpi na jÈnanti “patto amhehi gahito”ti. DhÈtuyova
dhÈtusam|haÑ gaÓhanti saÓÉÈsena aggivaÓÓapattaggahaÓe viyÈti. EvaÑ
pavattapaÔisa~khÈnavasenettha asammohasampajaÒÒaÑ veditabbaÑ.
Api ca yathÈ chinnahatthapÈde vaÓamukhehi
paggharitapubbalohitakimikule nÊlamakkhikasamparikiÓÓe anÈthasÈlÈyaÑ
nipanne2 anÈthamanusse disvÈ, ye dayÈlukÈ purisÈ, te tesaÑ
vaÓaMattacoÄakÈni3 ceva kapÈlÈdÊhi ca bhesajjÈni upanÈmenti. Tattha
coÄakÈnipi kesaÒci saÓhÈni, kesaÒci th|lÈni pÈpuÓanti. BhesajjakapÈlakÈnipi
______________________________________________________________
1. MÈlÈgandhadh|pavatthÈdÊhi (SÊ, SyÈ)
2. Nisinne (Ka) natthi SÊ-potthake.
3. VaÓapaÔÔacoÄakÈni (SÊ), vaÓapaÔacoÄakÈni (SyÈ)
179
kesaÒci susaÓÔhÈnÈni kesaÒci dussaÓÔhÈnÈni pÈpuÓanti, na te tattha sumanÈ
vÈ dummanÈ vÈ honti. VaÓapaÔicchÈdanamatteneva hi coÄakena
bhesajjapaÔiggahaÓamaTtenEva ca kapÈlAkena tesaÑ attho. Evameva yo
bhikkhu vaÓacoÄakaÑ viya cÊvaraÑ, bhesajjakapÈlakaÑ viya ca pattaÑ,
kapÈle bhesajjamiva ca patte laddhaÑ bhikkhaÑ sallakkheti, ayaÑ
sa~ghÈÔipattacÊvaradhÈraÓe asammohasampajaÒÒena uttamasampajÈnakÈrÊti
veditabbo.
* AsitÈdÊsu asiteti piÓÉapÈtabhojane. PÊteti yÈgu-ÈdipÈne. KhÈyiteti
piÔÔhakhajjakÈdikhÈdane. SÈyiteti madhuphÈÓitÈdisÈyane. Tattha “neva
davÈyÈ”ti-ÈdinÈ nayena vutto aÔÔhavidhopi attho attho nÈma. Tasseva vasena
sÈtthakasampajaÒÒaÑ veditabbaÑ.
L|khapaÓÊtatittamadhurÈdÊsu pana yena bhojanena yassa phÈsu na hoti,
taÑ tassa assappÈyaÑ. YaÑ pana nimittakammÈdivasena paÔiladdhaÑ,
yaÒcassa bhuÒjato akusalÈ dhammÈ abhivaÉÉhanti, kusalÈ dhammÈ
parihÈyanti, taÑ ekanta-asappÈyameva. ViparÊtaÑ sappÈyaÑ. Tassa
vasenettha sappÈyasampajaÒÒaÑ, kammaÔÔhÈnÈvijahanavaseneva ca
gocarasampajaÒÒaÑ veditabbaÑ.
Abbhantare attÈ nÈma koci bhuÒjako natthi,
vuttappakÈracittakiriyavÈyodhÈtuvipphÈreneva pana pattappaÔiggahaÓaÑ
nÈma hoti. CittakiriyavÈyodhÈtuvipphÈreneva hatthassa patte otÈraÓaÑ
nÈma hoti. CittakiriyavÈyodhÈtuvipphÈreneva ÈlopakaraÓaÑ, ÈlopauddhÈraÓaÑ, mukhavivaraÓaÒca hoti, na koci kuÒcikÈya, yantakena vÈ
hanukaÔÔhÊni vivarati. CittakiriyavÈyodhÈtuvipphÈreneva Èlopassa mukhe
ÔhapanaÑ, uparidantÈnaÑ musalakiccasÈdhanaÑ, heÔÔhimadantÈnaÑ
udukkhalakiccasÈdhanaÑ, jivhÈya hatthakiccasÈdhanaÒca hoti. Iti tattha
aggajivhÈya tanukakheÄo m|lajivhÈya bahalakheÄo makkheti. TaÑ
heÔÔhÈdanta-udukkhale jivhÈhatthaparivattakaÑ kheÄodakena temitaÑ
uparidantamusalasaÒcuÓÓitaÑ koci kaÔacchunÈ vÈ dabbiyÈ vÈ antopavesento
nÈma natthi, vÈyodhÈtuyÈva pavisati. PaviÔÔhaÑ paviÔÔhaÑ koci
palÈlasanthÈraÑ katvÈ dhÈrento nÈma natthi, vÈyodhÈtuvaseneva tiÔÔhati.
®hitaÑ ÔhitaÑ koci uddhanaÑ katvÈ aggiÑ jÈletvÈ pacanto nÈma natthi,
tejodhÈtuyÈva paccati1. PakkaÑ pakkaÑ2 koci daÓÉakena
______________________________________________________________
1. Pacati (Ka)
2. PakkapakkaÑ (SÊ)
180
DÊghanikÈya
vÈ yaÔÔhiyÈ vÈ bahi nÊhÈrako nÈma natthi, vÈyodhÈtuyeva nÊharati. Iti
vÈyodhÈtu atiharati ca vÊtiharati ca dhÈreti ca parivatteti ca saÒcuÓÓeti ca
visoseti ca nÊharati ca. PathavÊdhÈtu dhÈreti ca parivatteti ca saÒcuÓÓeti ca
visoseti ca. ŒpodhÈtu sineheti ca allattaÒca anupÈleti. TejodhÈtu
antopaviÔÔhaÑ paripÈceti. ŒkÈsadhÈtu aÒjaso hoti. ViÒÒÈÓadhÈtu tattha
tattha sammÈpayogamanvÈya ÈbhujatÊti evaÑ pavattapaÔisa~khÈnavasenettha
Api ca gamanato pariyesanato paribhogato Èsayato nidhÈnato
aparipakkato paripakkato phalato nissandato sammakkhanatoti evaÑ
dasavidhapaÔik|labhÈvapaccavekkhaÓatopettha asammohasampajaÒÒaÑ
veditabbaÑ. VitthÈrakathÈ panettha Visuddhimagge *
ÈhÈrapaÔik|lasaÒÒÈniddesato gahetabbÈ.
UccÈrapassÈvakammeti uccÈrassa ca passÈvassa ca karaÓe. Tattha
pattakÈle uccÈrapassÈvaÑ akarontassa sakalasarÊrato sedÈ muccanti, akkhÊni
bhamanti, cittaÑ na ekaggaÑ hoti, aÒÒe ca rogÈ uppajjanti. Karontassa pana
sabbaÑ taÑ na hotÊti ayamettha attho. Tassa vasena sÈtthakasampajaÒÒaÑ
veditabbaÑ.
AÔÔhÈne uccÈrapassÈvaÑ karontassa pana Èpatti hoti, ayaso vaÉÉhati,
jÊvitantarÈyo hoti, patir|pe ÔhÈne karontassa sabbaÑ taÑ na hotÊti idamettha
sappÈyaÑ. Tassa vasena sappÈyasampajaÒÒaÑ,
kammaÔÔhÈnÈvijahanavaseneva ca gocarasampajaÒÒaÑ veditabbaÑ.
Abbhantare attÈ nÈma uccÈrapassÈvakammaÑ karonto natthi,
cittakiriyavÈyodhÈtuvipphÈreneva pana uccÈrapassÈvakammaÑ hoti. YathÈ
vÈ pana pakke gaÓÉe gaÓÉabhedena pubbalohitaÑ akÈmatÈya nikkhamati.
YathÈ ca atibharitÈ1 udakabhÈjanÈ udakaÑ akÈmatÈya nikkhamati. EvaÑ
pakkÈsayamuttavatthÊsu sannicitÈ uccÈrapassÈvÈ vÈyuvegasamuppÊÄitÈ
akÈmatÈyapi nikkhamanti. So panÈyaÑ evaÑ nikkhamanto uccÈrapassÈvo
______________________________________________________________
1. AbhibharitÈya (Ka)
181
neva tassa bhikkhuno attano hoti na parassa, kevalaÑ sarÊranissandova hoti.
YathÈ kiÑ? YathÈ udakatumbato purÈÓudakaÑ chaÉÉentassa neva taÑ
attano hoti na paresaÑ, kevalaÑ paÔijagganamatthameva hoti.
EvaÑpavattapaÔisa~khÈnavasenettha asammohasampajaÒÒaÑ veditabbaÑ.
GatÈdÊsu1 gateti gamane. ®hiteti ÔhÈne. Nisinneti nisajjÈya. Sutteti
sayane. JÈgariteti jÈgaraÓe. BhÈsiteti kathane. TuÓhÊbhÈveti akathane.
“Gacchanto vÈ gacchÈmÊti pajÈnÈti, Ôhito vÈ ÔhitomhÊti pajÈnÈti, nisinno vÈ
nisinnomhÊti pajÈnÈti, sayÈno vÈ sayÈnomhÊti pajÈnÈtÊ”ti imasmiÒhi sutte *
addhÈna-iriyÈpathÈ kathitÈ, “abhikkante paÔikkante Èlokite vilokite samiÒjite
pasÈrite”ti imasmiÑ majjhimÈ, “gate Ôhite nisinne sutte jÈgarite”ti idha pana
khuddakacuÓÓika-iriyÈpathÈ kathitÈ. TasmÈ tesupi vuttanayeneva
sampajÈnakÈritÈ veditabbÈ.
TipiÔakamahÈsivatthero panÈha–yo ciraÑ gantvÈ vÈ ca~kamitvÈ vÈ
aparabhÈge Ôhito iti paÔisaÒcikkhati “ca~kamanakÈle pavattÈ
r|pÈr|padhammÈ ettheva niruddhÈ”ti. AyaÑ gate sampajÈnakÈrÊ nÈma.
Yo sajjhÈyaÑ vÈ karonto, paÒhaÑ vÈ vissajjento, kammaÔÔhÈnaÑ vÈ
manasi karonto ciraÑ ÔhatvÈ aparabhÈge nisinno iti paÔisaÒcikkhati
“ÔhitakÈle pavattÈ r|pÈr|padhammÈ ettheva niruddhÈ”ti. AyaÑ Ôhite
sampajÈnakÈrÊ nÈma.
Yo sajjhÈyÈdikaraÓavaseneva ciraÑ nisÊditvÈ aparabhÈge uÔÔhÈya iti
paÔisaÒcikkhati “nisinnakÈle pavattÈ r|pÈr|padhammÈ ettheva niruddhÈ”ti.
AyaÑ nisinne sampajÈnakÈrÊ nÈma.
Yo pana nipannako, sajjhÈyaÑ vÈ karonto, kammaÔthÈnaÑ vÈ manasi
karonto niddaÑ okkamitvÈ aparabhÈge uÔÔhÈya iti paÔisaÒcikkhati
“sayanakÈle pavattÈ r|pÈr|padhammÈ ettheva niruddhÈ”ti. AyaÑ sutte
jÈgarite ca sampajÈnakÈrÊ nÈma. KiriyamayacittÈnaÒhi2 appavattaÑ suttaÑ
nÈma, pavattaÑ jÈgaritaÑ nÈma.
______________________________________________________________
1. Ma-®Ôha 1. 273; SaÑ-®Ôha 3. 233; Abhi-®Ôha 2. 347 piÔÔhesupi.
2. KiriyÈmayapavattÈni (SÊ-®Ê Abhinava 2. 107 piÔÔhe)
* DÊ 2. 231; Ma 1. 70 piÔÔhesu.
182
DÊghanikÈya
Yo pana bhÈsamÈno “ayaÑ saddo nÈma oÔÔhe ca paÔicca dante ca
jivhaÒca tÈluÒca paÔicca cittassa ca tadanur|paÑ payogaÑ paÔicca jÈyatÊ”ti
sato sampajÈnova bhÈsati. CiraÑ vÈ pana kÈlaÑ sajjhÈyaÑ vÈ katvÈ,
dhammaÑ vÈ kathetvÈ, kammaÔÔhÈnaÑ vÈ pavattetvÈ, paÒhaÑ vÈ vissajjetvÈ
aparabhÈge tuÓhÊbh|to iti paÔisaÒcikkhati “bhÈsitakÈle uppannÈ
r|pÈr|padhammÈ ettheva niruddhÈ”ti. AyaÑ bhÈsite sampajÈnakÈrÊ nÈma.
Yo tuÓhÊbh|to ciraÑ dhammaÑ vÈ kammaÔÔhÈnaÑ vÈ manasikatvÈ
aparabhÈge iti paÔisaÒcikkhati “tuÓhÊbh|takÈle pavattÈ r|pÈr|padhammÈ
ettheva niruddhÈ”ti. UpÈdÈr|pappavattiyaÒhi sati bhÈsati nÈma, asati
tuÓhÊbhavati nÈmÈti. AyaÑ tuÓhÊbhÈve sampajÈnakÈrÊ nÈmÈti.
TayidaÑ MahÈsivattherena vuttaÑ asammohadhuraÑ
MahÈsatipaÔÔhÈnasutte1 adhippetaÑ. ImasmiÑ pana SÈmaÒÒaphale sabbampi
catubbidhaÑ sampajaÒÒaÑ labbhati. TasmÈ vuttanayeneva cettha catunnaÑ
sampajaÒÒÈnaÑ vasena sampajÈnakÈritÈ veditabbÈ. SampajÈnakÈrÊti ca
sabbapadesu satisampayuttasseva sampajaÒÒassa vasena attho veditabbo.
“SatisampajaÒÒena samannÈgato”ti etassa hi padassa ayaÑ vitthÈro.
Vibha~gappakaraÓe pana “sato sampajÈno abhikkamati, sato sampajÈno
paÔikkamatÊ”ti2 evaÑ etÈni padÈni vibhattÈneva. EvaÑ kho mahÈrÈjÈti evaÑ
satisampayuttassa sampajaÒÒassa vasena abhikkamÈdÊnipavattento
satisampajaÒÒena samannÈgato nÈma hotÊti attho.
SantosakathÈ
215. Idha mahÈrÈja bhikkhu santuÔÔho hotÊti ettha santuÔÔhoti
itarÊtarapaccayasantosena samannÈgato. So panesa santoso dvÈdasavidho
hoti. SeyyathidaÑ? CÊvare yathÈlÈbhasantoso, yathÈbalasantoso,
yathÈsÈruppasantosoti tividho. EvaÑ piÓÉapÈtÈdÊsu. TassÈyaÑ
pabhedavaÓÓanÈ–
* Idha bhikkhu cÊvaraÑ labhati sundaraÑ vÈ asundaraÑ vÈ. So teneva
yÈpeti aÒÒaÑ na pattheti, labhantopi na gaÓhÈti. Ayamassa cÊvare
yathÈlÈbhasantoso. Atha pana pakatidubbalo vÈ hoti,
______________________________________________________________
1. DÊ 2. 233; Ma 1. 72 piÔÔhesu.
2. Abhi 2. 259 JhÈnavibha~ge.
* Ma-®Ôha 2. 47; SaÑ-®Ôha 2. 150; AÑ-®Ôha 1. 60; MahÈniddesa-®Ôha-287 piÔÔhÈdÊsu.
183
ÈbÈdhajarÈbhibh|to vÈ, garucÊvaraÑ pÈrupanto kilamati. So sabhÈgena
bhikkhunÈ saddhiÑ taÑ parivattetvÈ lahukena yÈpentopi santuÔÔhova hoti.
Ayamassa cÊvare yathÈbalasantoso. Aparo paÓÊtapaccayalÈbhÊ hoti. So
paÔÔacÊvarÈdÊnaÑ aÒÒataraÑ mahagghacÊvaraÑ bah|ni vÈ pana cÊvarÈni
labhitvÈ “idaÑ therÈnaÑ cirapabbajitÈnaÑ idaÑ bahussutÈnaÑ anur|paÑ,
idaÑ gilÈnÈnaÑ idaÑ appalÈbhÊnaÑ hot|”ti datvÈ tesaÑ purÈÓacÊvaraÑ vÈ
sa~kÈrak|ÔÈdito vÈ nantakÈni uccinitvÈ tehi sa~ghÈÔiÑ katvÈ dhÈrentopi
santuÔÔhova hoti. Ayamassa cÊvare yathÈsÈruppasantoso.
Idha pana bhikkhu piÓÉapÈtaÑ labhati l|khaÑ vÈ paÓÊtaÑ vÈ, so teneva
yÈpeti, aÒÒaÑ na pattheti, labhantopi na gaÓhÈti. Ayamassa piÓÉapÈte
yathÈlÈbhasantoso. Yo pana attano pakativiruddhaÑ vÈ byÈdhiviruddhaÑ vÈ
piÓÉapÈtaÑ labhati, yenassa paribhuttena aphÈsu hoti, so sabhÈgassa
bhikkhuno taÑ datvÈ tassa hatthato sappÈyabhojanaÑ bhuÒjitvÈ
samaÓadhammaÑ karontopi santuÔÔhova hoti. Ayamassa piÓÉapÈte
yathÈbalasantoso. Aparo bahuÑ paÓÊtaÑ piÓÉapÈtaÑ labhati. So taÑ
cÊvaraÑ viya theracirapabbajitabahussuta-appalÈbhigilÈnÈnaÑ datvÈ tesaÑ
vÈ sesakaÑ piÓÉÈya vÈ caritvÈ missakÈhÈraÑ bhuÒjantopi santuÔÔhova hoti.
Ayamassa piÓÉapÈte yathÈsÈruppasantoso.
Idha pana bhikkhu senÈsanaÑ labhati manÈpaÑ vÈ amanÈpaÑ vÈ, so
tena neva somanassaÑ, na domanassaÑ uppÈdeti, antamaso
tiÓasanthÈrakenapi yathÈladdheneva tussati. Ayamassa senÈsane
yathÈlÈbhasantoso. Yo pana attano pakativiruddhaÑ vÈ byÈdhiviruddhaÑ vÈ
senÈsanaÑ labhati, yatthassa vasato aphÈsu hoti, so taÑ sabhÈgassa
bhikkhuno datvÈ tassa santake, sappÈyasenÈsane vasantopi santuÔÔhova hoti.
Ayamassa senÈsane yathÈbalasantoso.
Aparo mahÈpuÒÒo leÓamaÓÉapak|ÔÈgÈrÈdÊni bah|ni paÓÊtasenÈsanÈni
labhati. So tÈni cÊvarÈdÊni viya theracirapabbajitabahussutaappalÈbhigilÈnÈnaÑ datvÈ yattha katthaci vasantopi santuÔÔhova hoti.
184
DÊghanikÈya
Ayamassa senÈsane yathÈsÈruppasantoso. Yopi1 “uttamasenÈsanaÑ2 nÈma
pamÈdaÔÔhÈnaÑ, tattha nisinnassa thinamiddhaÑ3 okkamati,
niddÈbhibh|tassa puna paÔibujjhato pÈpavitakkÈ pÈtubhavantÊ”ti
paÔisaÒcikkhitvÈ tÈdisaÑ senÈsanaÑ pattampi na sampaÔicchati. So taÑ
paÔikkhipitvÈ abbhokÈsarukkham|lÈdÊsu vasantopi santuÔÔhova hoti.
Ayampissa senÈsane yathÈsÈruppasantoso.
Idha pana bhikkhu bhesajjaÑ labhati l|khaÑ vÈ paÓÊtaÑ vÈ, so yaÑ
labhati, teneva tussati, aÒÒaÑ na pattheti, labhantopi na gaÓhÈti. Ayamassa
gilÈnapaccaye yathÈlÈbhasantoso. Yo pana telena atthiko phÈÓitaÑ labhati,
so taÑ sabhÈgassa bhikkhuno datvÈ tassa hatthato telaÑ gahetvÈ aÒÒadeva
vÈ pariyesitvÈ bhesajjaÑ karontopi santuÔÔhova hoti. Ayamassa
gilÈnapaccaye yathÈbalasantoso.
Aparo mahÈpuÒÒo bahuÑ telamadhuphÈÓitÈdipaÓÊtabhesajjaÑ labhati.
So taÑ cÊvaraÑ viya theracirapabbajitabahussuta-appalÈbhigilÈnÈnaÑ datvÈ
tesaÑ Èbhatena yena kenaci yÈpentopi santuÔÔhova hoti. Yo pana ekasmiÑ
bhÈjane muttaharÊtakaÑ4 ÔhapetvÈ ekasmiÑ catumadhuraÑ “gaÓhÈhi bhante
yadicchasÊ”ti vuccamÈno “sacassa tesu aÒÒatarenapi rogo v|pasammati, atha
muttaharÊtakaÑ nÈma BuddhÈdÊhi vaÓÓitan”ti catumadhuraÑ paÔikkhipitvÈ
muttaharÊtakeneva bhesajjaÑ karonto paramasantuÔÔhova hoti. Ayamassa
gilÈnapaccaye yathÈsÈruppasantoso.
IminÈ pana dvÈdasavidhena itarÊtarapaccayasantosena samannÈgatassa
bhikkhuno aÔÔha parikkhÈrÈ vaÔÔanti tÊÓi cÊvarÈni, patto,
dantakaÔÔhacchedanavÈsi, ekÈ s|ci, kÈyabandhanaÑ, parissÈvananti.
Vuttampi cetaÑ–
“TicÊvaraÒca patto ca, vÈsi s|ci ca bandhanaÑ.
ParissÈvanena aÔÔhete, yuttayogassa bhikkhuno”ti5.
Te sabbe kÈyaparihÈrikÈpi honti kucchiparihÈrikÈpi. KathaÑ–
ticÊvaraÑ tÈva nivÈsetvÈ ca pÈrupitvÈ ca vicaraÓakÈle kÈyaÑ pariharati
posetÊti kÈyaparihÈrikaÑ hoti. CÊvarakaÓÓena udakaÑ
______________________________________________________________
1. Yo hi (SyÈ, Ka)
2. UkkaÔÔhasenÈsanaÑ (SyÈ)
3. ThÊnamiddhaÑ (SÊ, SyÈ)
4. GomuttaharÊÔakaÑ (SyÈ, Ka) DÊ-®Ê 1. 254; SÊ-®Ê Abhinava 2. 114 piÔÔhesu
oloketabbÈ.
5. Ma-®Ôha 2. 115; AÑ-®Ôha 2. 380; MahÈniddesa-®Ôha 409 piÔÔhesupi.
185
parissÈvetvÈ pivanakÈle khÈditabbaphalÈphalagahaÓakÈle ca kucchiÑ
pariharati posetÊti kucchiparihÈrikaÑ hoti.
Pattopi tena udakaÑ uddharitvÈ nhÈnakÈle kuÔiparibhaÓÉakaraÓakÈle ca
kÈyaparihÈriko hoti, ÈhÈraÑ gahetvÈ bhuÒjanakÈle kucchiparihÈriko.
VÈsipi tÈya dantakaÔÔhacchedanakÈle, maÒcapÊÔÔhÈnaÑ
a~gapÈdacÊvarakuÔidaÓÉakasajjanakÈle1 ca kÈyaparihÈrikÈ hoti,
ucchuchedananÈÄikerÈditacchanakÈle kucchiparihÈrikÈ.
S|cipi cÊvarasibbanakÈle kÈyaparihÈrikÈ hoti, p|vaÑ vÈ phalaÑ vÈ
vijjhitvÈ khÈdanakÈle kucchiparihÈrikÈ.
KÈyabandhanaÑ bandhitvÈ vicaraÓakÈle kÈyaparihÈrikaÑ, ucchu-ÈdÊni
bandhitvÈ gahaÓakÈle kucchiparihÈrikaÑ.
ParissÈvanaÑ tena udakaÑ parissÈvetvÈ nhÈnakÈle,
senÈsanaparibhaÓÉakaraÓakÈle ca kÈyaparihÈrikaÑ,
pÈnÊyapÈÓakaparissÈvanakÈle, teneva tilataÓÉulaputhukÈdÊni2 gahetvÈ
khÈdanakÈle ca kucchiparihÈriyaÑ. AyaÑ tÈva aÔÔhaparikkhÈrikassa
parikkhÈramattÈ. NavaparikkhÈrikassa pana seyyaÑ pavisantassa
tatraÔÔhakaÑ paccattharaÓaÑ vÈ kuÒcikÈ vÈ vaÔÔati. DasaparikkhÈrikassa
nisÊdanaÑ vÈ cammakhaÓÉaÑ vÈ vaÔÔati. EkÈdasaparikkhÈrikassa pana
kattarayaÔÔhi vÈ telanÈÄikÈ vÈ vaÔÔati. DvÈdasaparikkhÈrikassa chattaÑ vÈ
upÈhanaÑ vÈ vaÔÔati. Etesu ca aÔÔhaparikkhÈrikova santuÔÔho, itare asantuÔÔhÈ
mahicchÈ mahÈbhÈrÈti3 na vattabbÈ. Etepi hi appicchÈva santuÔÔhÈva
subharÈva sallahukavuttinova. BhagavÈ pana na yimaÑ suttaÑ tesaÑ vasena
kathesi, aÔÔhaparikkhÈrikassa vasena kathesi. So hi khuddakavÈsiÒca s|ciÒca
parissÈvane pakkhipitvÈ pattassa anto ÔhapetvÈ pattaÑ aÑsak|Ôe laggetvÈ
ticÊvaraÑ kÈyapaÔibaddhaÑ4 katvÈ yenicchakaÑ5 sukhaÑ pakkamati.
PaÔinivattetvÈ gahetabbaÑ nÈmassa na hoti.
______________________________________________________________
1. MajjanakÈle (Ka)
2. ...madhukÈdÊni (SÊ-®Ê Abhinava 2. 115 piÔÔhe.)
3. DubbharÈti (SyÈ), mahÈgajÈ (®ÊkÈ)
4. TicÊvare kÈyabandhanaÑ (SyÈ)
5. YathicchakaÑ (SyÈ), yadicchakaÑ (Ka)
186
DÊghanikÈya
Iti imassa bhikkhuno sallahukavuttitaÑ dassento BhagavÈ “santuÔÔho hoti
kÈyaparihÈrikena cÊvarenÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha kÈyaparihÈrikenÈti
kÈyapariharaÓamattakena. KucchiparihÈrikenÈti kucchi
pariharaÓamattakena. SamÈdÈyeva pakkamatÊti aÔÔhaparikkhÈramattakaÑ
sabbaÑ gahetvÈva kÈyapaÔibaddhaÑ katvÈva gacchati. “Mama vihÈro
pariveÓaÑ upaÔÔhÈko”ti Èsa~go vÈ bandho vÈ1 na hoti. So jiyÈ mutto saro
viya, y|thÈ apakkanto madahatthÊ2 viya ca icchiticchitaÑ senÈsanaÑ
vanasaÓÉaÑ rukkham|laÑ vanapabbhÈraÑ paribhuÒjanto ekova tiÔÔhati,
ekova nisÊdati. SabbiriyÈpathesu ekova adutiyo.
“CÈtuddiso appaÔigho ca hoti,
SantussamÈno itarÊtarena.
ParissayÈnaÑ sahitÈ achambhÊ,
Eko care khaggavisÈÓakappo”ti4.
EvaÑ vaÓÓitaÑ khaggavisÈÓakappataÑ Èpajjati.
IdÈni tamatthaÑ upamÈya sÈdhento “seyyathÈpÊ”ti-ÈdimÈha. Tattha
pakkhÊ sakuÓoti pakkhayutto sakuÓo. etÊti uppatati. AyaÑ panettha
sa~khepattho–sakuÓÈ nÈma “asukasmiÑ padese rukkho paripakkaphalo”ti
ÒatvÈ nÈnÈdisÈhi ÈgantvÈ nakhapattatuÓÉÈdÊhi5 tassa phalÈni vijjhantÈ
vidhunantÈ6 khÈdanti. “IdaÑ ajjatanÈya, idaÑ svÈtanÈya bhavissatÊ”ti tesaÑ
na hoti. Phale pana khÊÓe neva rukkhassa ÈrakkhaÑ Ôhapenti, na tattha
pattaÑ vÈ nakhaÑ vÈ tuÓÉaÑ vÈ Ôhapenti, atha kho tasmiÑ rukkhe
anapekkho hutvÈ, yo yaÑ disÈbhÈgaÑ icchati, so tena sapattabhÈrova
uppatitvÈ gacchati, evameva ayaÑ bhikkhu nissa~go nirapekkho yena
kÈmaÑ pakkamati7. Tena vuttaÑ “samÈdÈyeva pakkamatÊ”ti.
______________________________________________________________
1. SaÑsaggo vÈ baddho vÈ (SyÈ)
2. MattahatthÊ (SÊ, SyÈ)
3. NavaÑ navaÑ (SÊ)
5. NakhapakkhatuÓÉÈdÊhi (SÊ), nakhamukhatuÓÉÈdÊhi (Ka)
6. VitudantÈ (SyÈ)
7. Pakkamanto (SyÈ)
187
NÊvaraÓappahÈnakathÈ
216. “So iminÈ cÈ”ti-ÈdinÈ * kiÑ dasseti. AraÒÒavÈsassa
paccayasampattiÑ dasseti. Yassa hi ime cattÈro paccayÈ natthi, tassa
araÒÒavÈso na ijjhati. TiracchÈnagatehi vÈ vanacarakehi vÈ saddhiÑ
vattabbataÑ Èpajjati. AraÒÒe adhivatthÈ devatÈ “kiÑ evar|passa
pÈpabhikkhuno araÒÒavÈsenÈ”ti bheravasaddaÑ sÈventi, hatthehi sÊsaÑ
paharitvÈ palÈyanÈkÈraÑ karonti. “Asuko bhikkhu araÒÒaÑ pavisitvÈ
idaÒcidaÒca pÈpakammaÑ akÈsÊ”ti ayaso pattharati. Yassa panete cattÈro
paccayÈ atthi, tassa araÒÒavÈso ijjhati. So hi attano sÊlaÑ paccavekkhanto
kiÒci kÈÄakaÑ vÈ tilakaÑ vÈ apassanto pÊtiÑ uppÈdetvÈ taÑ khayavayato
sammasanto ariyabh|miÑ okkamati. AraÒÒe adhivatthÈ devatÈ attamanÈ
vaÓÓaÑ bhaÓanti. Itissa udake pakkhittatelabindu viya yaso vitthÈriko hoti.
Tattha vivittanti suÒÒaÑ, * appasaddaÑ appanigghosanti attho. Etadeva
hi sandhÈya Vibha~ge “vivittanti santike cepi senÈsanaÑ hoti, taÒca
anÈkiÓÓaÑ gahaÔÔhehi pabbajitehi. Tena taÑ vivittan”ti1 vuttaÑ. Seti ceva
Èsati ca etthÈti senÈsanaÑ, MaÒcapÊÔhÈdÊnametaÑ adhivacanaÑ. TenÈha
“senÈsananti maÒcopi senÈsanaÑ, pÊÔhampi. Bhisipi. Bimbohanampi.
VihÈropi. AÉÉhayogopi. PÈsÈdopi. Hammiyampi. GuhÈpi. AÔÔopi. MÈÄopi.
LeÓampi. VeÄugumbopi. Rukkham|lampi. MaÓÉapopi senÈsanaÑ, yattha vÈ
pana bhikkh| paÔikkamanti sabbametaÑ senÈsanan”ti1.
Api ca “VihÈro aÉÉhayogo pÈsÈdo hammiyaÑ guhÈ”ti idaÑ
vihÈrasenÈsanaÑ nÈma. “MaÒco pÊÔhaÑ bhisi bimbohanan”ti idaÑ
maÒcapÊÔhasenÈsanaÑ nÈma. “CimilikÈ cammakhaÓÉo tiÓasanthÈro
paÓÓasanthÈro”ti idaÑ santhatasenÈsanaÑ nÈma. “Yattha vÈ pana bhikkh|
paÔikkamantÊ”ti idaÑ okÈsasenÈsanaÑ nÈmÈti evaÑ catubbidhaÑ senÈsanaÑ
hoti, taÑ sabbaÑ senÈsanaggahaÓena sa~gahitameva.
Idha panassa sakuÓasadisassa cÈtuddisassa bhikkhuno anucchavikaÑ
senÈsanaÑ dassento “araÒÒaÑ rukkham|lan”ti-ÈdimÈha. Tattha araÒÒanti
______________________________________________________________
* Ma-®Ôha 2. 118; AÑ-®Ôha 2. 382; Abhi-®Ôha 2. 349; MahÈniddesa-®Ôha 82
piÔÔhesupi.
188
DÊghanikÈya
“nikkhamitvÈ bahi indakhÊlÈ sabbametaÑ araÒÒan”ti * idaÑ bhikkhunÊnaÑ
vasena ÈgataÑ. “ŒraÒÒakaÑ nÈma senÈsanaÑ paÒcadhanusatikaÑ
pacchiman”ti1 idaÑ pana imassa bhikkhuno anur|paÑ. Tassa lakkhaÓaÑ
Visuddhimagge + Dhuta~ganiddese vuttaÑ. Rukkham|lanti yaÑ kiÒci
sandacchÈyaÑ2 vivittarukkham|laÑ. Pabbatanti selaÑ. Tattha hi
udakasoÓÉÊsu udakakiccaÑ katvÈ sÊtÈya rukkhacchÈyÈya nisinnassa
nÈnÈdisÈsu khÈyamÈnÈsu sÊtena vÈtena bÊjiyamÈnassa cittaÑ ekaggaÑ hoti.
Kandaranti kaÑ vuccati udakaÑ, tena dÈritaÑ, udakena bhinnaÑ
pabbatapadesaÑ. YaÑ “nadÊtumban”tipi “nadÊkuÒjan”tipi3 vadanti. Tattha hi
rajatapaÔÔasadisÈ vÈlikÈ hoti, matthake maÓivitÈnaÑ viya vanagahanaÑ
maÓikhandhasadisaÑ udakaÑ sandati. Evar|paÑ kandaraÑ oruyha pÈnÊyaÑ
pivitvÈ gattÈni sÊtÈni4 katvÈ vÈlikaÑ ussÈpetvÈ paÑsuk|lacÊvaraÑ
paÒÒapetvÈ nisinnassa samaÓadhammaÑ karoto cittaÑ ekaggaÑ hoti.
Giriguhanti dvinnaÑ pabbatÈnaÑ antaraÑ, ekasmiÑ yeva vÈ
umaggasadisaÑ5 mahÈvivaraÑ. SusÈnalakkhaÓaÑ Visuddhimagge +
vuttaÑ. Vanapatthanti gÈmantaÑ atikkamitvÈ manussÈnaÑ
anupacÈraÔÔhÈnaÑ6, yattha na kasanti na vapanti, tenevÈha “vanapatthanti
d|rÈnametaÑ senÈsanÈnaÑ adhivacanan”ti-Èdi *. AbbhokÈsanti acchannaÑ.
Œka~khamÈno panettha cÊvarakuÔiÑ katvÈ vasati. PalÈlapuÒjanti palÈlarÈsi.
MahÈpalÈlapuÒjato hi palÈlaÑ nikkaÉÉhitvÈ pabbhÈraleÓasadise Èlaye
karonti, gacchagumbÈdÊnampi upari palÈlaÑ pakkhipitvÈ heÔÔhÈ nisinnÈ
samaÓadhammaÑ karonti. TaÑ sandhÈyetaÑ vuttaÑ.
PacchÈbhattanti bhattassa pacchato. PiÓÉapÈtapaÔikkantoti
piÓÉapÈtapariyesanato paÔikkanto. Palla~kanti samantato |rubaddhÈsanaÑ.
ŒbhujitvÈti bandhitvÈ. UjuÑ kÈyaÑ paÓidhÈyÈti uparimaÑ sarÊraÑ ujuÑ
ÔhapetvÈ aÔÔhÈrasa piÔÔhikaÓÔake7 koÔiyÈ koÔiÑ paÔipÈdetvÈ. EvaÒhi
nisinnassa cammamaÑsanhÈr|ni na paÓamanti. Athassa yÈ tesaÑ
paÓamanapaccayÈ khaÓe khaÓe vedanÈ uppajjeyyuÑ, tÈ nuppajjanti. TÈsu
anuppajjamÈnÈsu cittaÑ ekaggaÑ hoti, kammaÔÔhÈnaÑ na paripatati,
vuddhiÑ phÈtiÑ vepullaÑ upagacchati. ParimukhaÑ satiÑ upaÔÔhapetvÈti
kammaÔÔhÈnÈbhimukhaÑ satiÑ ÔhapayitvÈ,
______________________________________________________________
* Abhi 2. 260 piÔÔhe.
2. SantacchÈyaÑ (Ka) Ma 2. 108 piÔÔhepi.
3. NadÊkujjantipi (SyÈ)
4. SÊtiÑ (SÊ), sÊtaÑ (Ka)
5. Umma~gasadisaÑ (SyÈ), uma~gasadisaÑ (Ka)
6. AsaÒcaraÓaÔÔhÈnaÑ (Ka)
7. PiÔÔhakaÓÔakaÔÔhike (SyÈ, Ka), Ma-®Ôha 2. 120; AÑ-®Ôha-384; Vi-®Ôha 2. 13
189
mukhasamÊpe vÈ katvÈti attho. Teneva Vibha~ge vuttaÑ “ayaÑ sati
upaÔÔhitÈ hoti s|paÔÔhitÈ nÈsikagge vÈ mukhanimitte vÈ, tena vuccati
parimukhaÑ satiÑ upaÔÔhapetvÈ”ti1. Atha vÈ “parÊti pariggahaÔÔho.
Mukhanti niyyÈnaÔÔho. SatÊti upaÔÔhÈnaÔÔho. Tena vuccati ‘parimukhaÑ
satin’ti”. EvaÑ PaÔisambhidÈyaÑ * vuttanayenapettha attho daÔÔhabbo.
TatrÈyaÑ sa~khepo “pariggahitaniyyÈnaÑ satiÑ katvÈ”ti.
217. AbhijjhaÑ loketi ettha lujjanapalujjanaÔÔhena
paÒcupÈdÈnakkhandhÈ loko, tasmÈ paÒcasu upÈdÈnakkhandhesu rÈgaÑ
pahÈya kÈmacchandaÑ vikkhambhetvÈti ayametthattho. VigatÈbhijjhenÈti
vikkhambhanavasena pahÊnattÈ vigatÈbhijjhena, na cakkhuviÒÒÈÓasadisenÈti
attho. AbhijjhÈya cittaÑ parisodhetÊti abhijjhÈto cittaÑ parimoceti. YathÈ
naÑ sÈ muÒcati ceva, muÒcitvÈ ca na puna gaÓhati, evaÑ karotÊti attho.
ByÈpÈdapadosaÑ pahÈyÈti-ÈdÊsupi eseva nayo. ByÈpajjati iminÈ cittaÑ
p|tikummÈsÈdayo viya purimapakatiÑ vijahatÊti2 byÈpÈdo. VikÈrÈpattiyÈ
padussati paraÑ vÈ pad|seti vinÈsetÊti padoso. UbhayametaÑ3
kodhassevÈdhivacanaÑ. ThinaÑ cittagelaÒÒaÑ, middhaÑ cetasikagelaÒÒaÑ,
thinaÒca middhaÒca thinamiddhaÑ. ŒlokasaÒÒÊti rattimpi divÈpi
diÔÔhÈlokasaÒjÈnanasamatthÈya vigatanÊvaraÓÈya parisuddhÈya saÒÒÈya
samannÈgato. Sato sampajÈnoti satiyÈ ca ÒÈÓena ca samannÈgato. IdaÑ
ubhayaÑ ÈlokasaÒÒÈya upakÈrattÈ vuttaÑ. UddhaccaÒca kukkuccaÒca
uddhaccakukkuccaÑ. TiÓÓavicikicchoti vicikicchaÑ taritvÈ atikkamitvÈ
Ôhito. “KathamidaÑ kathamidan”ti evaÑ nappavattatÊti akathaÑkathÊ.
K|salesu dhammes|ti anavajjesu dhammesu. “Ime nu kho kusalÈ,
kathamime kusalÈ”ti evaÑ na vicikicchati, na ka~khatÊti attho. Ayamettha
sa~khepo. Imesu pana nÊvaraÓesu vacanatthalakkhaÓÈdibhedato yaÑ
vattabbaÑ siyÈ, taÑ sabbaÑ Visuddhimagge4 vuttaÑ.
218. YÈ panÈyaÑ “seyyathÈpi mahÈrÈjÈ”ti upamÈ vuttÈ. Tattha iÓaÑ
ÈdÈyÈti vaÉÉhiyÈ dhanaÑ gahetvÈ. ByantiÑ kareyyÈti vigatantaÑ
______________________________________________________________
2. JahatÊti (SÊ), pajahatÊti (SyÈ)
* Khu 9. 174 piÔÔhe.
3. UbhayampetaÑ (SyÈ, Ka)
190
DÊghanikÈya
kareyya, yathÈ tesaÑ kÈkaÓikamattopi pariyanto nÈma nÈvasissati, evaÑ
kareyya, sabbaso paÔiniyyÈteyyÈti attho. TatonidÈnanti ÈÓaÓyanidÈnaÑ1. So
hi “aÓaÓomhÊ”ti Èvajjanto balavapÈmojjaÑ labhati, somanassaÑ
adhigacchati, tena vuttaÑ “labhetha pÈmojjaÑ, adhigaccheyya
somanassan”ti.
219. VisabhÈgavedanuppattiyÈ kakaceneva catu-iriyÈpathaÑ2 chindanto
ÈbÈdhatÊti ÈbÈdho, svÈssa atthÊti ÈbÈdhiko. TaÑ samuÔÔhÈnena dukkhena
dukkhito. AdhimattagilÈnoti bÈÄhagilÈno. NacchÈdeyyÈti
adhimattabyÈdhiparetatÈya na rucceyya. BalamattÈti balameva, balaÒcassa
kÈye na bhaveyyÈti attho. TatonidÈnanti ÈrogyanidÈnaÑ. Tassa hi
“arogomhÊ”ti Èvajjayato tadubhayaÑ hoti. Tena vuttaÑ “labhetha
pÈmojjaÑ, adhigaccheyya somanassan”ti.
220. Na cassa kiÒci bhogÈnaÑ vayoti kÈkaÓikamattampi bhogÈnaÑ
vayo na bhaveyya. TatonidÈnanti bandhanÈmokkhanidÈnaÑ. SesaÑ
vuttanayeneva sabbapadesu yojetabbaÑ.
221-222. AnattÈdhÊnoti na attani adhÊno, attano ruciyÈ kiÒci kÈtuÑ na
labhati. ParÈdhÊnoti paresu adhÊno parasseva ruciyÈ vattati. Na yena kÈmaÑ
gamoti yena disÈbhÈgenassa gantukÈmatÈ3 hoti, icchÈ uppajjati gamanÈya,
tena gantuÑ na labhati. DÈsabyÈti dÈsabhÈvÈ. Bhujissoti attano santako.
TatonidÈnanti bhujissanidÈnaÑ. KantÈraddhÈnamagganti kantÈraÑ
addhÈnamaggaÑ, nirudakaÑ dÊghamagganti attho. TatonidÈnanti
khemantabh|minidÈnaÑ.
223. Ime paÒca nÊvaraÓe appahÊneti ettha BhagavÈ
appahÊnakÈmacchandanÊvaraÓaÑ iÓasadisaÑ, sesÈni rogÈdisadisÈni katvÈ
dasseti. TatrÈyaÑ sadisatÈ–yo hi paresaÑ iÓaÑ gahetvÈ vinÈseti, so tehi
“iÓaÑ dehÊ”ti vuccamÈnopi pharusaÑ vuccamÈnopi bajjhamÈnopi
______________________________________________________________
1. ŒÓanyanidÈnaÑ (SÊ), ÈnaÓyanidÈnaÑ (Ka)
2. SabbiriyÈpathaÑ (Ka)
3. GantukÈmo (Ka) kÈmo (Ma-®Ôha 2. 217 piÔÔhe MahÈ-assapurasuttavaÓÓanÈyaÑ)
191
vadhiyamÈnopi kiÒci paÔibÈhituÑ1 na sakkoti, sabbaÑ titikkhati.
TitikkhÈkÈraÓaÒhissa taÑ iÓaÑ hoti. Evameva yo yamhi kÈmacchandena
rajjati, taÓhÈsahagatena taÑ vatthuÑ gaÓhÈti, so tena pharusaÑ
vuccamÈnopi bajjhamÈnopi vadhiyamÈnopi sabbaÑ titikkhati,
titikkhÈkÈraÓaÒhissa so kÈmacchando hoti, gharasÈmikehi vadhiyamÈnÈnaÑ
itthÊnaÑ viyÈti evaÑ iÓaÑ viya kÈmacchando daÔÔhabbo.
YathÈ pana pittarogÈturo madhusakkarÈdÊsupi dinnesu pittarogÈturatÈya
tesaÑ rasaÑ na vindati, “tittakaÑ tittakan”ti uggiratiyeva, evameva
byÈpannacitto hitakÈmehi ÈcariyupajjhÈyehi appamattakampi ovadiyamÈno
ovÈdaÑ na gaÓhÈti, “ati viya me tumhe upaddavethÈ”ti-ÈdÊni vatvÈ
vibbhamati. PittarogÈturatÈya so puriso madhusakkarÈdÊnaÑ viya
kodhÈturatÈya jhÈnasukhÈdibhedaÑ sÈsanarasaÑ na vindatÊti evaÑ rogo
viya byÈpÈdo daÔÔhabbo.
YathÈ pana nakkhattadivase bandhanÈgare baddho puriso nakkhattassa
neva ÈdiÑ na majjhaÑ na pariyosÈnaÑ passati. So dutiyadivase mutto “aho
hiyyo nakkhattaÑ manÈpaÑ aho naccaÑ aho gÊtan”ti-ÈdÊni sutvÈpi
paÔivacanaÑ na deti. KiÑ kÈraÓÈ? Nakkhattassa ananubh|tattÈ, evameva
thinamiddhÈbhibh|to bhikkhu vicittanayepi dhammassavane pavattamÈne
neva tassa ÈdiÑ, na majjhaÑ, na pariyosÈnaÑ jÈnÈti. Sopi uÔÔhite
dhammassavane “aho dhammassavanaÑ, aho kÈraÓaÑ, aho upamÈ”ti
dhammassavanassa vaÓÓaÑ bhaÓamÈnÈnaÑ sutvÈpi paÔivacanaÑ na deti.
KiÑ kÈraÓÈ? Thinamiddhavasena dhammakathÈya ananubh|tattÈ. EvaÑ
bandhanÈgÈraÑ viya thinamiddhaÑ daÔÔhabbaÑ.
YathÈ pana nakkhattaÑ kÊÄantopi dÈso “idaÑ nÈma accÈyikaÑ
karaÓÊyaÑ atthi, sÊghaÑ tattha gacchÈhi. No ce gacchasi, hatthapÈdaÑ vÈ te
chindÈmi, kaÓÓanÈsaÑ vÈ”ti vutto2 sÊghaÑ3 gacchatiyeva. Nakkhattassa
ÈdimajjhapariyosÈnaÑ anubhavituÑ na labhati, kasmÈ? ParÈdhÊnatÈya,
evameva vinaye apakataÒÒunÈ4 vivekatthÈya araÒÒaÑ paviÔÔhenÈpi
______________________________________________________________
1. PaÔippharituÑ (SÊ, SyÈ)
3. SÊghaÑ tattha (Ka)
2. Vutte (SÊ), vutto so (SyÈ, Ka)
4. ApakataÒÒunÈ bhikkhunÈ (SyÈ)
192
DÊghanikÈya
kismiÒcideva antamaso kappiyamaÑsepi akappiyamaÑsasaÒÒÈya uppannÈya
vivekaÑ pahÈya sÊlavisodhanatthaÑ vinayadharassa santikaÑ gantabbaÑ
hoti, vivekasukhaÑ anubhavituÑ na labhati. KasmÈ?
UddhaccakukkuccÈbhibh|tatÈyÈti. EvaÑ dÈsabyaÑ viya
uddhaccakukkuccaÑ daÔÔhabbaÑ.
YathÈ pana kantÈraddhÈnamaggappaÔipanno puriso corehi manussÈnaÑ
viluttokÈsaÑ1, pahatokÈsaÒca2 disvÈ daÓÉakasaddenapi sakuÓasaddenapi
“corÈ ÈgatÈ”ti ussa~kitaparisa~kito hoti, gacchatipi tiÔÔhatipi nivattatipi,
gataÔÔhÈnato agataÔÔhÈnameva bahutaraÑ hoti. So kicchena kasirena
khemantabh|miÑ pÈpuÓÈti vÈ na vÈ pÈpuÓÈti. Evameva yassa aÔÔhasu
ÔhÈnesu vicikicchÈ uppannÈ hoti, “so Buddho nu kho, no nu kho Buddho”tiÈdinÈ nayena vicikicchanto adhimuccitvÈ saddhÈya gaÓhituÑ na sakkoti,
asakkonto maggaÑ vÈ phalaÑ vÈ na pÈpuÓÈtÊti yathÈ kantÈraddhÈnamagge
“coro atthi natthÊ”ti punappunaÑ ÈsappanaparisappanaÑ apariyogÈhanaÑ
chambhitattaÑ cittassa uppÈdento khemantapattiyÈ antarÈyaÑ karoti, evaÑ
vicikicchÈpi “Buddho nu kho na Buddho”ti-ÈdinÈ nayena punappunaÑ
ÈsappanaparisappanaÑ apariyogÈhanaÑ chambhitattaÑ cittassa
uppÈdayamÈnÈ ariyabh|mipattiyÈ antarÈyaÑ karotÊti kantÈraddhÈnamaggo
viya vicikicchÈ daÔÔhabbÈ.
224. IdÈni “seyyathÈpi mahÈrÈja ÈÓaÓyan”ti ettha BhagavÈ
pahÊnakÈmacchandanÊvaraÓaÑ ÈÓaÓyasadisaÑ sesÈni ÈrogyÈdisadisÈni katvÈ
dasseti. TatrÈyaÑ sadisatÈ–yathÈ hi puriso iÓaÑ ÈdÈya kammante
payojetvÈ samiddhataÑ patto, “idaÑ iÓaÑ nÈma palibodham|lan”ti cintetvÈ
savaÉÉhikaÑ iÓaÑ niyyÈtetvÈ paÓÓaÑ phÈlÈpeyya, athassa tato paÔÔhÈya
neva koci d|taÑ peseti, na paÓÓaÑ. So iÓasÈmike disvÈpi sace icchati, ÈsanÈ
uÔÔhahati, no ce na uÔÔhahati. KasmÈ? Tehi saddhiÑ nillepatÈya alaggatÈya.
Evameva bhikkhu “ayaÑ kÈmacchando nÈma palibodham|lan”ti cintetvÈ
cha dhamme bhÈvetvÈ kÈmacchandanÊvaraÓaÑ pajahati. Te pana cha
dhamme MahÈsatipaÔÔhÈne3 vaÓÓayissÈma. TassevaÑ
______________________________________________________________
1. VilumpamÈnokÈsaÑ (SyÈ), viluppanokÈsaÑ (Ka)
2. GatokÈsaÑ (SÊ), hatokÈsaÑ (SyÈ) Ma-®Ôha 2. 219 piÔÔhe passitabbaÑ.
3. DÊ-®Ôha 2. 368 piÔÔhe.
193
pahÊnakÈmacchandassa yathÈ iÓamuttassa purisassa iÓassÈmike disvÈ neva
bhayaÑ, na chambhitattaÑ hoti, evameva paravatthumhi neva sa~go na
Baddho hoti. DibbÈnipi r|pÈni passato kileso na samudÈcarati. TasmÈ
BhagavÈ ÈÓaÓyamiva kÈmacchandappahÈnaÑ Èha.
YathÈ pana so pittarogÈturo puriso bhesajjakiriyÈya taÑ rogaÑ
v|pasametvÈ tato paÔÔhÈya madhusakkarÈdÊnaÑ rasaÑ vindati, evameva
bhikkhu “ayaÑ byÈpÈdo nÈma mahÈ-anatthakaro”ti cha dhamme bhÈvetvÈ
byÈpÈdanÊvaraÓaÑ pajahati. SabbanÊvaraÓesu cha dhamme
MahÈsatipaÔÔhÈneyeva * vaÓÓayissÈma. Na kevalaÒca teyeva, yepi
thinamiddhÈdÊnaÑ pahÈnÈya bhÈvetabbÈ. Tepi sabbe tattheva vaÓÓayissÈma.
So evaÑ pahÊnabyÈpÈdo yathÈ pittarogavimutto puriso madhusakkarÈdÊnaÑ
rasaÑ sampayÈyamÈno paÔisevati, evameva ÈcÈrapaÓÓatti-ÈdÊni
sikkhÈpadÈni sirasÈ sampaÔicchitvÈ sampiyÈyamÈno sikkhati. TasmÈ
BhagavÈ Èrogyamiva byÈpÈdappahÈnaÑ Èha.
YathÈ so nakkhattadivase bandhanÈgÈraÑ pavesito puriso aparasmiÑ
nakkhattadivase “pubbepi ahaÑ pamÈdadosena baddho, tena taÑ
nakkhattaÑ nÈnubhaviÑ, idÈni appamatto bhavissÈmÊ”ti yathÈssa1
paccatthikÈ okÈsaÑ na labhanti, evaÑ appamatto hutvÈ nakkhattaÑ
anubhavitvÈ “aho nakkhattaÑ aho nakkhattan”ti udÈnaÑ udÈnesi, evameva
bhikkhu “idaÑ thinamiddhaÑ nÈma mahÈ-anatthakaran”ti cha dhamme
bhÈvetvÈ thinamiddhanÊvaraÓaÑ pajahati. So evaÑ pahÊnathinamiddho yathÈ
bandhanÈ mutto puriso sattÈhampi nakkhattassa ÈdimajjhapariyosÈnaÑ
anubhavati, evameva dhammanakkhattassa ÈdimajjhapariyosÈnaÑ
anubhavanto saha paÔisambhidÈhi arahattaÑ pÈpuÓÈti. TasmÈ BhagavÈ
bandhanÈ mokkhamiva thinamiddhappahÈnaÑ Èha.
YathÈ pana dÈso kaÒcideva mittaÑ upanissÈya sÈmikÈnaÑ dhanaÑ
datvÈ attÈnaÑ bhujissaÑ katvÈ tato paÔÔhÈya yaÑ icchati, taÑ karoti,
evameva bhikkhu “idaÑ uddhaccakukkuccaÑ nÈma mahÈ-anatthakaran”ti
cha dhamme bhÈvetvÈ uddhaccakukkuccaÑ pajahati. So evaÑ pahÊnauddhaccakukkucco yathÈ bhujisso puriso yaÑ icchati, taÑ karoti, na taÑ
koci balakkÈrena tato
______________________________________________________________
* DÊ-®Ôha 2. 369 piÔÔhe.
1. YathÈ (Ka)
194
DÊghanikÈya
nivattheti, evameva yathÈsukhaÑ nekkhamma paÔipadaÑ paÔipajjati, na taÑ
uddhaccakukkuccaÑ balakkÈrena tato nivatteti. TasmÈ BhagavÈ bhujissaÑ
viya uddhaccakukkuccappahÈnaÑ Èha.
* YathÈ balavÈ puriso hatthasÈraÑ gahetvÈ sajjÈvudho saparivÈro
kantÈraÑ paÔipajjeyya, taÑ corÈ d|ratova disvÈ palÈyeyyuÑ. So sotthinÈ
taÑ kantÈraÑ nittharitvÈ khemantaÑ patto haÔÔhatuÔÔho assa, evameva
bhikkhu “ayaÑ vicikicchÈ nÈma mahÈ-anatthakÈrikÈ”ti cha dhamme
bhÈvetvÈ vicikicchaÑ pajahati. So evaÑ pahÊnavicikiccho yathÈ balavÈ
puriso sajjÈvudho saparivÈro nibbhayo core tiÓaÑ viya agaÓetvÈ sotthinÈ
nikkhamitvÈ khemantabh|miÑ pÈpuÓÈti, evameva bhikkhu
duccaritakantÈraÑ nittharitvÈ paramaÑ khemantabh|miÑ amataÑ
mahÈnibbÈnaÑ pÈpuÓÈti. TasmÈ BhagavÈ khemantabh|miÑ viya
vicikicchÈpahÈnaÑ Èha.
225. PÈmojjaÑ jÈyatÊti tuÔÔhÈkÈro jÈyati. Pamuditassa pÊti jÈyatÊti
tuÔÔhassa sakalasarÊraÑ khobhayamÈnÈ pÊti jÈyati. PÊtimanassa kÈyo
passambhatÊti pÊtisampayuttacittassa puggalassa nÈmakÈyo passambhati,
vigatadaratho hoti. SukhaÑ vedetÊti kÈyikampi cetasikampi sukhaÑ
vedayati. CittaÑ samÈdhiyatÊti iminÈ nekkhammasukhena sukhitassa
upacÈravasenapi appanÈvasenapi cittaÑ samÈdhiyati.
PaÔhamajjhÈnakathÈ
226. So vivicceva kÈmehi -pa- paÔhamaÑ jhÈnaÑ upasampajja
viharatÊti-Èdi pana upacÈrasamÈdhinÈ samÈhite citte
uparivisesadassanatthaÑ appanÈsamÈdhinÈ samÈhite citte tassa samÈdhino
pabhedadassanatthaÑ vuttanti veditabbaÑ. Imameva kÈyanti imaÑ
karajakÈyaÑ. AbhisandetÊti temeti sneheti, sabbattha pavattapÊtisukhaÑ
karoti. ParisandetÊti samantato sandeti. Parip|retÊti vÈyunÈ bhastaÑ viya
p|reti. ParippharatÊti samantato phusati1. SabbÈvato kÈyassÈti assa
bhikkhuno sabbakoÔÔhÈsavato kÈyassa kiÒci upÈdinnakasantatipavattiÔÔhÈne
______________________________________________________________
1. Pharati (SyÈ) AÑ-®Ôha 3. 9 piÔÔhe passitabbaÑ.
195
chavimaÑsalohitÈnugataÑ aÓumattampi ÔhÈnaÑ paÔhamajjhÈnasukhena
aphuÔaÑ nÈma na hoti.
227. Dakkhoti cheko paÔibalo nhÈnÊyacuÓÓÈni kÈtuÒceva payojetuÒca
sandetuÒca1. KaÑsathÈleti yena kenaci lohena katabhÈjane.
MattikabhÈjanaÑ pana thiraÑ na hoti, sandentassa2 bhijjati. TasmÈ taÑ na
dasseti. ParipphosakaÑ paripphosakanti siÒcitvÈ siÒcitvÈ. SanneyyÈti
vÈmahatthena kaÑsathÈlaÑ gahetvÈ dakkhiÓahatthena pamÈÓayuttaÑ
udakaÑ siÒcitvÈ siÒcitvÈ parimaddanto piÓÉaÑ kareyya. SnehÈnugatÈti
udakasinehena anugatÈ. SnehaparetÈti udakasinehena parigatÈ3.
SantarabÈhirÈti saddhiÑ antopadesena ceva bahipadesena ca
sabbatthakameva udakasinehena phuÔÈti attho. Na ca paggharaÓÊti na ca
binduÑ binduÑ udakaÑ paggharati, sakkÈ hoti hatthenapi dvÊhipi tÊhipi
a~gulÊhi gahetuÑ ovaÔÔikÈyapi kÈtunti attho.
DutiyajjhÈnakathÈ
229. DutiyajjhÈnasukh|pamÈyaÑ ubbhidodakoti ubbhinna-udako, na
heÔÔhÈ ubbhijjitvÈ uggacchanaka-udako, antoyeva pana ubbhijjanaka-udakoti
attho. Œyamukhanti Ègamanamaggo. Devoti megho. KÈlena kÈlanti kÈle
kÈle, anvaddhamÈsaÑ vÈ anudasÈhaÑ vÈti attho. DhÈranti vuÔÔhiÑ. Na
anuppaveccheyyÈti na ca paveseyya, na vasseyyÈti attho. SÊtÈ vÈridhÈrÈ
ubbhijjitvÈti sÊtÈ vÈridhÈrÈ taÑ4 rahadaÑ p|rayamÈnÈ ubbhijjitvÈ. HeÔÔhÈ
uggacchana-udakaÒhi uggantvÈ uggantvÈ bhijjantaÑ udakaÑ khobheti,
cat|hi disÈhi pavisana-udakaÑ purÈÓapaÓÓatiÓakaÔÔhadaÓÉakÈdÊhi udakaÑ
khobheti, vuÔÔhi-udakaÑ dhÈrÈnipÈtabubbuÄakehi5 udakaÑ khobheti,
sannisinnameva pana hutvÈ iddhinimmitamiva uppajjamÈnaÑ udakaÑ imaÑ
padesaÑ pharati, imaÑ padesaÑ na pharatÊti natthi, tena aphuÔokÈso nÈma
na hotÊti. Tattha rahado viya karajakÈyo, udakaÑ viya dutiyajjhÈnasukhaÑ.
SesaÑ purimanayeneva veditabbaÑ
______________________________________________________________
1. SannetuÒca (SÊ, SyÈ)
2. Sannentassa (SÊ, SyÈ)
3. PariggahitÈ (SÊ-®Ê Abhinava 2. 137 piÔÔhe.) Ma-®Ôha 2. 222; DÊ-®Ê 1. 263 piÔÔhesu
passitabbaÑ.
4. SÊtaÑ dhÈraÑ uggantvÈ (SÊ-®Ê Abhinava 2. 139 piÔÔhe.) AÑ-®Ôha 3. 10 piÔÔhe
passitabbaÑ.
5. ...pupphuÄakehi (Ka)
196
DÊghanikÈya
TatiyajjhÈnakathÈ
231. * TatiyajjhÈnasukh|pamÈyaÑ uppalÈni ettha santÊti uppalinÊ.
Sesapadadvayepi eseva nayo. Ettha ca setarattanÊlesu yaÑ kiÒci uppalaÑ
uppalameva, |nakasatapattaÑ puÓÉarÊkaÑ, satapattaÑ padumaÑ.
PattaniyamaÑ vÈ vinÈpi setaÑ padumaÑ, rattaÑ puÓÉarÊkanti ayamettha
vinicchayo. UdakÈnuggatÈnÊti udakato na uggatÈni. AntonimuggaposÊnÊti
udakatalassa anto nimuggÈniyeva hutvÈ posÊni, vaÉÉhÊnÊti attho1. SesaÑ
purimanayeneva veditabbaÑ.
CatutthajjhÈnakathÈ
232-233. CatutthajjhÈnasukh|pamÈyaÑ parisuddhena cetasÈ
pariyodÈtenÈti ettha nirupakkilesaÔÔhena parisuddhaÑ, pabhassaraÔÔhena
pariyodÈtaÑ veditabbaÑ. OdÈtena vatthenÈti idaÑ utupharaÓatthaÑ vuttaÑ.
KiliÔÔhavatthena hi utupharaÓaÑ na hoti, ta~khaÓadhotaparisuddhena
utupharaÓaÑ balavaÑ hoti. ImissÈya hi upamÈya vatthaÑ viya karajakÈyo,
utupharaÓaÑ viya catutthajjhÈnasukhaÑ. TasmÈ yathÈ sunhÈtassa purisassa
parisuddhaÑ vatthaÑ sasÊsaÑ pÈrupitvÈ nisinnassa sarÊrato utu sabbameva
vatthaÑ pharati, na koci vatthassa aphuÔokÈso hoti, evaÑ
catutthajjhÈnasukhena bhikkhuno karajakÈyassa na koci okÈso aphuÔo hotÊti
evamettha attho daÔÔhabbo. ImesaÑ pana catunnaÑ jhÈnÈnaÑ
anupadavaÓÓanÈ ca bhÈvanÈnayo ca Visuddhimagge2 vuttoti idha na
vitthÈrito.
EttÈvatÈ cesa r|pajjhÈnalÈbhÊyeva na ar|pajjhÈnalÈbhÊti na veditabbo.
Na hi aÔÔhasu samÈpattÊsu cuddasahÈkÈrehi ciÓÓavasÊbhÈvaÑ3 vinÈ upari
abhiÒÒÈdhigamo hoti. PÈÄiyaÑ pana r|pajjhÈnÈniyeva ÈgatÈni, ar|pajjhÈnÈni
ÈharitvÈ kathetabbÈni.
VipassanÈÒÈÓakathÈ (1)
234. So evaÑ samÈhite citte -pa- ÈneÒjappatteti so cuddasahÈkÈrehi
aÔÔhasu samÈpattÊsu ciÓÓavasÊbhÈvo bhikkh|ti
______________________________________________________________
1. Pussanti vaÉÉhantÊti attho (SÊ), posinti vaÉÉhantÊti attho (SyÈ)
2. Visuddhi 1. 134 piÔÔhÈdÊsu.
3. VasÊbhÈvaÑ (SÊ, SyÈ)
197
dasseti. Sesamettha Visuddhimagge * vuttanayena veditabbaÑ.
©ÈÓadassanÈya cittaÑ abhinÊharatÊti ettha ÒÈÓadassananti maggaÒÈÓampi
vuccati phalaÒÈÓampi, sabbaÒÒutaÒÒaÓampi, paccavekkhaÓaÒÈÓampi,
vipassanÈÒÈÓampi. “KiÑ nu kho Èvuso ÒÈÓadassanavisuddhatthaÑ
Bhagavati brahmacariyaÑ vussatÊ”ti1 ettha hi maggaÒÈÓaÑ ÒÈÓadassananti
vuttaÑ. “AyamaÒÒo uttarimanussadhammo alamariyaÒÈÓadassanaviseso
adhigato phÈsuvihÈro”ti2 ettha phalaÒÈÓaÑ. “Bhagavatopi kho
ÒÈÓadassanaÑ udapÈdi ‘sattÈhakÈla~kato ŒÄÈro KÈlÈmo’ti”3 ettha
sabbaÒÒutaÒÒaÓaÑ. “©ÈÓaÒca pana me dassanaÑ udapÈdi akuppÈ me
cetovimutti, ayamantimÈ jÈtÊ”ti4 ettha paccavekkhaÓaÒÈÓaÑ. Idha pana
“ÒÈÓadassanÈya cittan”ti idaÑ vipassanÈÒÈÓaÑ “ÒÈÓadassanan”ti vuttanti.
AbhinÊharatÊti vipassanÈÒÈÓassa nibbattanatthÈya tanninnaÑ tappoÓaÑ
tappabbhÈraÑ karoti. R|pÊti ÈdÊnamattho vuttoyeva.
OdanakummÈs|pacayoti odanena ceva kummÈsena ca upacito vaÉÉhito.
AniccucchÈdanaparimaddanabhedanaviddhaÑsanadhammoti hutvÈ
abhÈvaÔÔhena aniccadhammo, duggandhavighÈtatthÈya tanuvilepanena
ucchÈdanadhammo, a~gapacca~gÈbÈdhavinodanatthÈya
khuddakasambÈhanena parimaddanadhammo, daharakÈle vÈ |r|su
sayÈpetvÈ gabbhÈvÈsena dussaÓÔhitÈnaÑ tesaÑ tesaÑ a~gÈnaÑ
saÓÔhÈnasampÈdanatthaÑ aÒchanapÊÄanÈdivasena parimaddanadhammo.
EvaÑ pariharitopi bhedanaviddhaÑsanadhammo bhijjati ceva vikirati ca,
evaÑsabhÈvoti attho. Tattha r|pÊ cÈtumahÈbh|tikoti-ÈdÊsu chahi padehi
samudayo kathito, aniccapadena saddhiÑ pacchimehi dvÊhi atta~gamo.
Ettha sitaÑ ettha paÔibaddhanti ettha cÈtumahÈbh|tike kÈye nissitaÒca
paÔibaddhaÒca.
235. + Subhoti sundaro. JÈtimÈti parisuddhÈkarasamuÔÔhito.
Suparikammakatoti suÔÔhu kataparikammo apanÊtapÈsÈÓasakkharo. Acchoti
tanucchavi. Vippasannoti suÔÔhu pasanno. SabbÈkÈrasampannoti
dhovanavedhanÈdÊhi sabbehi ÈkÈrehi sampanno. NÊlanti-ÈdÊhi
vaÓÓasampattiÑ dasseti. TÈdisaÒhi ÈvutaÑ pÈkaÔaÑ hoti. Evameva khoti
ettha evaÑ upamÈsaÑsandanaÑ5 veditabbaÑ. MaÓi viya hi karajakÈyo,
______________________________________________________________
* Visuddhi 2. 5 piÔÔhÈdÊsu.
+ Ma-®Ôha 4. 104 piÔÔhe.
5. UpamÈsampÈdanaÑ (Ka)
198
DÊghanikÈya
ÈvutasuttaÑ viya vipassanÈÒÈÓaÑ, cakkhumÈ puriso viya vipassanÈlÈbhÊ
bhikkhu, hatthe karitvÈ paccavekkhato “ayaÑ kho maÓÊ”ti maÓino
Èvibh|takÈlo viya vipassanÈÒÈÓa abhinÊharitvÈ nisinnassa bhikkhuno
cÈtumahÈbh|tikakÈyassa Èvibh|takÈlo, “tatridaÑ suttaÑ Èvutan”ti
suttassÈvibh|takÈlo viya vipassanÈÒÈÓaÑ abhinÊharitvÈ nisinnassa
bhikkhuno tadÈrammaÓÈnaÑ phassapaÒcamakÈnaÑ vÈ
sabbacittacetasikÈnaÑ vÈ vipassanÈÒÈÓasseva1 vÈ Èvibh|takÈloti.
IdaÒca vipassanÈÒÈÓaÑ maggaÒÈÓÈnantaraÑ. EvaÑ santepi yasmÈ
abhiÒÒÈvÈre Èraddhe etassa antarÈvÈro natthi, tasmÈ idheva dassitaÑ.
YasmÈ ca aniccÈdivasena akatasammasanassa dibbÈya sotadhÈtuyÈ
bheravaÑ saddaÑ suÓato, pubbenivÈsÈnussatiyÈ bherave khandhe
anussarato, dibbena cakkhunÈ bheravampi r|paÑ passato bhayaÑ santÈso
uppajjati, na aniccÈdivasena katasammasanassa. TasmÈ abhiÒÒaÑ pattassa
bhayavinodanahetusampÈdanatthampi idaÑ idheva dassitaÑ. Api ca yasmÈ
vipassanÈsukhaÑ nÈmetaÑ maggaphalasukhasampÈdakaÑ pÈÔiyekkaÑ
sandiÔÔhikaÑ SÈmaÒÒaphalaÑ. TasmÈpi Èditova idaÑ idha dassitanti
veditabbaÑ.
ManomayiddhiÒÈÓakathÈ (2)
236-237. * Manomayanti manena nibbattitaÑ. Sabba~gapacca~ginti
sabbehi a~gehi ca pacca~gehi ca samannÈgataÑ. AhÊnindriyanti
saÓÔhÈnavasena avikalindriyaÑ. IddhimatÈ nimmitar|paÒhi sace iddhimÈ
odÈto, tampi odÈtaÑ. Sace aviddhakaÓÓo, tampi aviddhakaÓÓanti evaÑ
sabbÈkÈrehi tena sadisameva hoti. MuÒjamhÈ Êsikanti-Èdi-upamÈttayampi hi
sadisabhÈvadassanatthameva vuttaÑ. MuÒjasadisÈ eva hi tassa anto ÊsikÈ
hoti. Kosisadisoyeva asi, vaÔÔÈya kosiyÈ vaÔÔaÑ asimeva pakkhipanti,
patthaÔÈya patthaÔaÑ. KaraÓÉÈti idampi ahikaÒcukassa nÈmaÑ, na
vilÊvakaraÓÉakassa. AhikaÒcuko hi ahinÈ sadisova hoti. Tattha kiÒcÈpi
“puriso ahiÑ karaÓÉÈ uddhareyyÈ”ti hatthena uddharamÈno viya dassito,
atha kho cittenevassa uddharaÓaÑ veditabbaÑ. AyaÒhi ahi nÈma sajÈtiyaÑ
Ôhito, kaÔÔhantaraÑ vÈ rukkhantaraÑ vÈ nissÈya, tacato sarÊra______________________________________________________________
1. VipassanÈviÒÒÈÓasseva (SÊ-®Ê Abhinava 2. 146) Ma-®Ôha 2. 180 piÔÔhesu
passitabbaÑ.
* Ma-®Ôha 2. 181; PaÔisaÑ-®Ôha 2. 274, 278 piÔÔhesupi.
199
nikkaÉÉhanappayogasa~khÈtena thÈmena, sarÊraÑ khÈdayamÈnaÑ1 viya
purÈÓatacaÑ jigucchantoti imehi cat|hi kÈraÓehi sayameva kaÒcukaÑ
pajahati, na sakkÈ tato aÒÒena uddharituÑ, tasmÈ cittena uddharaÓaÑ
sandhÈya idaÑ vuttanti veditabbaÑ. Iti muÒjÈdisadisaÑ imassa bhikkhuno
sarÊraÑ, ÊsikÈdisadisaÑ nimmitar|panti idamettha opammasaÑsandanaÑ.
NimmÈnavidhÈnaÑ panettha parato ca iddhividhÈdipaÒca-abhiÒÒÈkathÈ
sabbÈkÈrena Visuddhimagge * VitthÈritÈti tattha vuttanayeneva veditabbÈ.
UpamÈmattameva hi idha adhikaÑ.
IddhividhaÒÈÓÈdikathÈ (3-7)
239. Tattha chekakumbhakÈrÈdayo viya iddhividhaÒÈÓalÈbhÊ bhikkhu
daÔÔhabbo, suparikammakatamattikÈdayo viya iddhividhaÒÈÓaÑ daÔÔhabbaÑ,
icchiticchitabhÈjanavikati-ÈdikaraÓaÑ viya tassa bhikkhuno vikubbanaÑ
daÔÔhabbaÑ.
241. DibbasotadhÈtu-upamÈyaÑ yasmÈ kantÈraddhÈnamaggo sÈsa~ko
hoti sappaÔibhayo. Tattha ussa~kitaparisa~kitena ayaÑ bherisaddo, ayaÑ
mudi~gasaddoti na sakkÈ vavatthapetuÑ, tasmÈ kantÈraggahaÓaÑ akatvÈ
khemamaggaÑ dassento “addhÈnamaggappaÔipanno”ti Èha. AppaÔibhayaÒhi
khemamaggaÑ sÊse sÈÔakaÑ katvÈ saÓikaÑ paÔipanno vuttappakÈre sadde
sukhaÑ vavatthapeti. Tassa savanena tesaÑ tesaÑ saddÈnaÑ Èvibh|takÈlo
viya yogino d|rasantikabhedÈnaÑ dibbÈnaÒceva mÈnusakÈnaÒca saddÈnaÑ
Èvibh|takÈlo veditabbo.
243. CetopariyaÒÈÓ|pamÈyaÑ daharoti taruÓo. YuvÈti yobbanena
samannÈgato. MaÓÉanakajÈtikoti yuvÈpi samÈno na Èlasiyo na
kiliÔÔhavatthasarÊro, atha kho maÓÉanapakatiko, divasassa dve tayo vÈre
nhÈyitvÈ suddhavatthaparidahana-ala~kÈrakaraÓasÊloti attho. SakaÓikanti
kÈÄatilakava~gamukhad|sipÊÄakÈdÊnaÑ2 aÒÒatarena sadosaÑ. Tattha yathÈ
tassa mukhanimittaÑ paccavekkhato mukhe doso pÈkaÔo hoti, evaÑ
cetopariyaÒÈÓÈya cittaÑ abhinÊharitvÈ nisinnassa bhikkhuno paresaÑ
soÄasavidhaÑ cittaÑ pÈkaÔaÑ hotÊti veditabbaÑ.
______________________________________________________________
1. KhÈdamÈnaÑ (SÊ, SyÈ)
2. KÈlatilakavanamukha... (SyÈ)
200
DÊghanikÈya
245. PubbenivÈsaÒÈÓ|pamÈyaÑ taÑ divasaÑ katakiriyÈ pÈkaÔÈ hotÊti
taÑ divasaÑ gatagÈmattayameva gahitaÑ. Tattha gÈmattayagatapuriso viya
pubbenivÈsaÒÈÓalÈbhÊ daÔÔhabbo, tayo gÈmÈ viya tayo bhavÈ daÔÔhabbÈ,
tassa purisassa tÊsu gÈmesu taÑ divasaÑ katakiriyÈya ÈvibhÈvo viya
pubbenivÈsÈya cittaÑ abhinÊharitvÈ nisinnassa bhikkhuno tÊsu bhavesu
katakiriyÈya pÈkaÔabhÈvo daÔÔhabbo.
247. Dibbacakkh|pamÈyaÑ vÊthiÑ saÒcaranteti aparÈparaÑ saÒjarante,
“vÊthiÑ carante”tipi1 pÈÔho, ayamevattho. Tattha nagaramajjhe
si~ghÈÔakamhi pÈsÈdo viya imassa bhikkhuno karajakÈyo daÔÔhabbo, pÈsÈde
Ôhito cakkhumÈ puriso viya ayameva dibbacakkhuÑ patvÈ Ôhito bhikkhu,
gehaÑ pavisantÈ viya paÔisandhivasena mÈtukucchiyaÑ pavisantÈ, gehÈ
nikkhamantÈ viya mÈtukucchito nikkhamantÈ, rathikÈya vÊthiÑ saÒcarantÈ
viya aparÈparaÑ saÒcaraÓakasattÈ, purato abbhokÈsaÔÔhÈne majjhe
si~ghÈÔake nisinnÈ viya tÊsu bhavesu tattha tattha nibbattasattÈ, pÈsÈdatale
Ôhitapurisassa tesaÑ manussÈnaÑ Èvibh|takÈlo viya dibbacakkhuÒÈÓÈya
cittaÑ abhinÊharitvÈ nisinnassa bhikkhuno tÊsu bhavesu nibbattasattÈnaÑ
Èvibh|takÈlo daÔÔhabbo. IdaÒca desanÈsukhatthameva vuttaÑ, Èruppe pana
dibbacakkhussa gocaro natthÊti.
ŒsavakkhayaÒÈÓakathÈ (8)
248. * So evaÑ samÈhite citteti idha vipassanÈpÈdakaÑ
catutthajjhÈnacittaÑ veditabbaÑ. ŒsavÈnaÑ khayaÒÈÓÈyÈti ÈsavÈnaÑ
khayaÒÈÓanibbattanatthÈya. Ettha ca ÈsavÈnaÑ khayo nÈma maggopi
phalampi nibbÈnampi bha~gopi vuccati. “Khaye ÒÈÓaÑ anuppÈde ÒÈÓan”ti
ettha hi maggo “ÈsavÈnaÑ khayo”ti vutto. “ŒsavÈnaÑ khayÈ samaÓo
hotÊ”ti2 ettha phalaÑ.
“ParavajjÈnupassissa, niccaÑ ujjhÈnasaÒÒino.
ŒsavÈ tassa vaÉÉhanti, ÈrÈ so ÈsavakkhayÈ”ti3–
______________________________________________________________
1. VidisaÒcarantetipi (SÊ), rathikaÑ saÒcarantetipi (Ka)
* Vi-®Ôha 1. 136; SaÑ 2. 49; AÑ 2. 82 piÔÔhesupi.
201
ettha nibbÈnaÑ. “ŒsavÈnaÑ khayo vayo bhedo aniccatÈ antaradhÈnan”ti1
ettha bha~go. Idha pana nibbÈnaÑ adhippetaÑ, arahattamaggopi vaÔÔatiyeva.
CittaÑ abhinÊharatÊti vipassanÈcittaÑ tanninnaÑ tappoÓaÑ
tappabbhÈraÑ karoti. So idaÑ dukkhanti-ÈdÊsu “ettakaÑ dukkhaÑ, na ito
bhiyyo”ti sabbampi dukkhasaccaÑ sarasalakkhaÓapaÔivedhena yathÈbh|taÑ
pajÈnÈtÊti attho. Tassa ca dukkhassa nibbattikaÑ2 taÓhaÑ “ayaÑ
dukkhasamudayo”ti, tadubhayampi yaÑ ÔhÈnaÑ patvÈ nirujjhati, taÑ tesaÑ
appavattiÑ nibbÈnaÑ “ayaÑ dukkhanirodho”ti, tassa ca sampÈpakaÑ
ariyamaggaÑ “ayaÑ dukkhanirodhagÈminÊ paÔipadÈ”ti
sarasalakkhaÓapaÔivedhena yathÈbh|taÑ pajÈnÈtÊti attho.
EvaÑ sar|pato saccÈni dassetvÈ puna kilesavasena pariyÈyato dassanto
“ime ÈsavÈ”ti-ÈdimÈha. Tassa evaÑ jÈnato evaÑ passatoti tassa bhikkhuno
evaÑ jÈnantassa evaÑ passantassa, saha vipassanÈya koÔipattaÑ maggaÑ
kathesi. KÈmÈsavÈti kÈmÈsavato. “VimuccatÊ”ti iminÈ maggakkhaÓaÑ
dasseti. Vimuttasminti iminÈ phalakkhaÓaÑ. Vimuttamiti ÒÈÓaÑ hotÊti
iminÈ paccavekkhaÓaÒÈÓaÑ. KhÊÓÈ jÈtÊti-ÈdÊhi tassa bh|miÑ. Tena hi
ÒÈÓena khÊÓÈsavo paccavekkhanto “khÊÓÈ jÈtÊ”ti-ÈdÊni pajÈnÈti.
KatamÈ panassa jÈti khÊÓÈ, kathaÒca naÑ pajÈnÈtÊti? Na tÈvassa atÊtÈ
jÈti khÊÓÈ, pubbeva khÊÓattÈ. Na anÈgatÈ, anÈgate vÈyÈmÈbhÈvato. Na
paccuppannÈ, vijjamÈnattÈ. YÈ pana maggassa abhÈvitattÈ uppajjeyya
ekacatupaÒcavokÈrabhavesu ekacatupaÒcakkhandhappabhedÈ jÈti, sÈ
maggassa bhÈvitattÈ ÈyatiÑ anuppÈdadhammataÑ Èpajjanena khÊÓÈ, taÑ so
maggabhÈvanÈya pahÊnakilese paccavekkhitvÈ “kilesÈbhÈve vijjamÈnampi
kammaÑ ÈyatiÑ appaÔisandhikaÑva hotÊ”ti jÈnanto pajÈnÈti.
Vusitanti vutthaÑ parivutthaÑ. Brahmacariyanti maggabrahmacariyaÑ.
PuthujjanakalyÈÓakena hi saddhiÑ satta sekkhÈ3 brahmacariyavÈsaÑ vasanti
nÈma, khÊÓÈsavo vutthavÈso. TasmÈ so attano brahmacariyavÈsaÑ
paccavekkhanto “vusitaÑ brahmacariyan”ti pajÈnÈti. KataÑ karaÓÊyanti
cat|su saccesu cat|hi maggehi
______________________________________________________________
1. Abhi 2. 199 piÔÔhe atthato samÈnaÑ.
2. NibbattanikaÑ (Ka)
3. SekhÈ (SÊ, SyÈ)
202
DÊghanikÈya
pariÒÒÈpahÈnasacchi kiriyÈbhÈvanÈvasena soÄasavidhaÑ kiccaÑ niÔÔhÈpitaÑ.
Tena tena maggena pahÈtabbakilesÈ pahÊnÈ, dukkham|laÑ samucchinnanti
attho. PuthujjanakalyÈÓakÈdayo hi taÑ kiccaÑ karonti, khÊÓÈsavo
katakaraÓÊyo. TasmÈ so attano karaÓÊyaÑ1 paccavekkhanto “kataÑ
karaÓÊyan”ti pajÈnÈti. NÈparaÑ itthattÈyÈti idÈni puna itthabhÈvÈya evaÑ
soÄasakiccabhÈvÈya, kilesakkhayabhÈvÈya vÈ kattabbaÑ
maggabhÈvanÈkiccaÑ me natthÊti pajÈnÈti. Atha vÈ itthattÈyÈti itthabhÈvato2
imasmÈ evaÑ pakÈrÈ idÈni vattamÈnakhandhasantÈnÈ aparaÑ
khandhasantÈnaÑ mayhaÑ natthi. Ime pana paÒcakkhandhÈ pariÒÒÈtÈ
tiÔÔhanti chinnam|lakÈ rukkhÈ viya, te carimakacittanirodhena anupÈdÈno
viya jÈtavedo nibbÈyissanti, apaÓÓattikabhÈvaÒca gamissantÊti pajÈnÈti.
249. Pabbatasa~khepeti pabbatamatthake. AnÈviloti nikkaddamo.
Sippiyo ca sambukÈ ca3 sippisambukaÑ. SakkharÈ ca kathalÈni4 ca
sakkharakathalaÑ. MacchÈnaÑ gumbÈ ghaÔÈti macchagumbaÑ.
TiÔÔhantampi carantampÊti ettha sakkharakathalaÑ tiÔÔhatiyeva, itarÈni
carantipi tiÔÔhantipi. YathÈ pana antarantarÈ ÔhitÈsupi nisinnÈsupi
vijjamÈnÈsupi “etÈ gÈvo carantÊ”ti carantiyo upÈdÈya itarÈpi carantÊti
vuccanti, evaÑ tiÔÔhantameva sakkharakathalaÑ upÈdÈya itarampi dvayaÑ
tiÔÔhantanti vuttaÑ. ItaraÒca dvayaÑ carantaÑ upÈdÈya sakkharakathalampi
carantanti vuttaÑ. Tattha cakkhumato purisassa tÊre ÔhatvÈ passato
sippisambukÈdÊnaÑ vibh|takÈlo viya ÈsavÈnaÑ khayÈya cittaÑ
abhinÊharitvÈ nisinnassa bhikkhuno catunnaÑ saccÈnaÑ vibh|takÈlo
daÔÔhabboti.
EttavatÈ vipassanÈÒÈÓaÑ, manomayaÒÈÓaÑ, iddhividhaÒÈÓaÑ,
dibbasotaÒÈÓaÑ, cetopariyaÒÈÓaÑ, pubbenivÈsaÒÈÓaÑ, dibbacakkhuvasena
nipphannaÑ anÈgataÑsaÒÈÓa-yathÈkamm|pagaÒÈÓadvayaÑ,
dibbacakkhuÒÈÓaÑ, ÈsavakkhayaÒÈÓanti dasa ÒÈÓÈni niddiÔÔhÈni honti.
TesaÑ ÈrammaÓavibhÈgo jÈnitabbo–tattha vipassanÈÒÈÓaÑ
parittamahaggata-atÊtÈnÈgatapaccuppanna-ajjhattabahiddhÈvasena
sattavidhÈrammaÓaÑ. ManomayaÒÈÓaÑ nimmitar|pÈyatanamattameva
ÈrammaÓaÑ
______________________________________________________________
1. KatakaraÓÊyaÑ (SyÈ) Vi-®Ôha 1. 137 piÔÔhe passitabbaÑ.
2. ItthambhÈvato (SÊ)
3. KasambukÈ ca (SyÈ) Ma-®Ôha 2. 224; AÑ-®Ôha 1. 43 piÔÔhesu passitabbaÑ.
4. KaÔhalÈni (SÊ)
203
karotÊti parittapaccuppannabahiddhÈrammaÓaÑ. ŒsavakkhayaÒÈÓaÑ
appamÈÓa-bahiddhÈ-navattabbÈrammaÓaÑ. AvasesÈnaÑ ÈrammaÓabhedo
Visuddhimagge * vutto. UttaritaraÑ vÈ paÓÊtataraÑ vÈti yena kenaci
pariyÈyena ito seÔÔhataraÑ sÈmaÒÒaphalaÑ nÈma natthÊti BhagavÈ
arahattanik|Ôena desanaÑ niÔÔhÈpesi.
AjÈtasattu-upÈsakattapaÔivedanÈkathÈ
250. RÈjÈ tattha tattha sÈdhukÈraÑ pavattento ÈdimajjhapariyosÈnaÑ
sakkaccaÑ sutvÈ “ciraÑ vatamhi ime paÒhe puth| samaÓabrÈhmaÓe
pucchanto, thuse koÔÔento viya kiÒci sÈraÑ nÈlatthaÑ, aho vata Bhagavato
guÓasampadÈ, yo me dÊpasahassaÑ jÈlento viya mahantaÑ ÈlokaÑ katvÈ
ime paÒhe vissajjesi. SuciraÑ vatamhi Dasabalassa guÓÈnubhÈvaÑ ajÈnanto
vaÒcito”ti cintetvÈ BuddhaguÓÈnussaraÓasambh|tÈya paÒcavidhÈya pÊtiyÈ
phuÔasarÊro attano pasÈdaÑ Èvikaronto upÈsakattaÑ paÔivedesi. TaÑ
dassetuÑ “evaÑ vutte rÈjÈn”ti-Èdi ÈraddhaÑ.
Tattha abhikkantaÑ bhanteti ayaÑ abhikkantasaddo + khayasundarÈ
bhir|pa-abbhanumodanesu dissati. “AbhikkantÈ bhante ratti, nikkhanto
paÔhamo yÈmo, ciranisinno bhikkhusaÑgho”ti-ÈdÊsu1 hi khaye dissati.
“AyaÑ me puggalo khamati, imesaÑ catunnaÑ puggalÈnaÑ abhikkantataro
ca paÓÊtataro cÈ”ti-ÈdÊsu2 sundare.
“Ko me vandati pÈdÈni, iddhiyÈ yasasÈ jalaÑ.
Abhikkantena vaÓÓena, sabbÈ obhÈsayaÑ disÈ”ti3–
ŒdÊsu abhir|pe. “AbhikkantaÑ bho GotamÈ”ti-ÈdÊsu4 abbhanumodane.
IdhÈpi abbhanumodaneyeva. YasmÈ ca abbhanumodane, tasmÈ sÈdhu sÈdhu
bhanteti vuttaÑ hotÊti veditabbo.
Bhaye kodhe pasaÑsÈyaÑ, turite kot|halacchare.
HÈse soke pasÈde ca, kare ÈmiÉitaÑ budhoti–
______________________________________________________________
+ Vi-®Ôha 1. 139; Ma-®Ôha 1. 133; SaÑ-®Ôha 1. 13; AÑ-®Ôha 1. 14; KhuddakapÈÔha®Ôha 96 piÔÔhÈdÊsu.
1. AÑ 3. 44; Vi 4. 418; Khu 1. 138 piÔÔhesu.
4. Vi 1. 7; AÑ 3. 24 piÔÔhesu.
204
DÊghanikÈya
iminÈ ca lakkhaÓena idha pasÈdavasena, pasaÑsÈvasena cÈyaÑ dvikkhattuÑ
vuttoti veditabbo. Atha vÈ abhikkantanti abhikantaÑ ati-iÔÔhaÑ atimanÈpaÑ,
atisundaranti vuttaÑ hoti.
* Tattha ekena abhikkantasaddena desanaÑ thometi, ekena attano
pasÈdaÑ. AyaÒhettha adhippÈyo, abhikkantaÑ bhante yadidaÑ Bhagavato
dhammadesanÈ, abhikkantaÑ yadidaÑ Bhagavato dhammadesanaÑ Ègamma
mama pasÈdoti. Bhagavatoyeva vÈ vacanaÑ dve dve atthe sandhÈya
thometi. Bhagavato vacanaÑ abhikkantaÑ dosanÈsanato, abhikkantaÑ
guÓÈdhigamanato. TathÈ saddhÈjananato paÒÒÈjananato, sÈtthato
sabyaÒjanato, uttÈnapadato gambhÊratthato, kaÓÓasukhato hadaya~gamato,
anattukkaÑsanato aparavambhanato, karuÓÈsÊtalato paÒÒÈvadÈtato,
ÈpÈtharamaÓÊyato vimaddakkhamato, suyyamÈnasukhato,
vÊmaÑsiyamÈnahitatoti evamÈdÊhi yojetabbaÑ.
Tato parampi cat|hi upamÈhi desanaÑyeva thometi. Tattha nikkujjitanti
adhomukhaÔÔhapitaÑ, heÔÔhÈmukhajÈtaÑ vÈ. UkkujjeyyÈti upari mukhaÑ
kareyya. PaÔicchannanti tiÓapaÓÓÈdichÈditaÑ. VivareyyÈti ugghÈÔeyya.
M|Ähassa vÈti disÈm|Ähassa. MaggaÑ ÈcikkhayyÈti hatthe gahetvÈ “esa
maggo”ti vadeyya. AndhakÈreti kÈÄapakkhacÈtuddasÊ aÉÉharatta
ghanavanasaÓÉameghapaÔalehi catura~ge tame, ayaÑ tÈva anuttÈnapadattho.
AyaÑ pana adhippÈyayojanÈ. YathÈ koci nikkujjitaÑ ukkujjeyya, evaÑ
saddhammavimukhaÑ asaddhamme patitaÑ maÑ asaddhammÈ
vuÔÔhÈpentena, yathÈ paÔicchannaÑ vivareyya, evaÑ Kassapassa Bhagavato
sÈsanantaradhÈnÈ pabhuti micchÈdiÔÔhigahanapaÔicchannaÑ sÈsanaÑ
vivarantena, yathÈ m|Ähassa maggaÑ Ècikkheyya, evaÑ
kummaggamicchÈmaggappaÔipannassa me saggamokkhamaggaÑ
Èvikarontena, yathÈ andhakÈre telapajjotaÑ dhÈreyya, evaÑ
mohandhakÈranimuggassa me BuddhÈdiratanar|pÈni apassato
tappaÔicchÈdakamohandhakÈraviddhaÑsakadesanÈpajjotadhÈrakena mayhaÑ
BhagavatÈ etehi pariyÈyehi pakÈsitattÈ anekapariyÈyena dhammo pakÈsitoti.
EvaÑ desanaÑ thometvÈ imÈya desanÈya ratanattaye pasannacitto
pasannÈkÈraÑ karonto “esÈhan”ti-ÈdimÈha. Tattha esÈhanti eso
______________________________________________________________
* Vi-®Ôha 1. 139; Ma-®Ôha 1. 134; AÑ-®Ôha 1. 15 piÔÔhesupi.
205
ahaÑ. BhagavantaÑ saraÓaÑ gacchÈmÊti BhagavÈ me saraÓaÑ parÈyanaÑ
aghassa tÈtÈ hitassa ca vidhÈtÈti iminÈ adhippÈyena BhagavantaÑ gacchÈmi
bhajÈmi sevÈmi payirupÈsÈmi, evaÑ vÈ jÈnÈmi bujjhÈmÊti. YesaÒhi
dhÈt|naÑ gati-attho, buddhipi tesaÑ attho. TasmÈ “gacchÈmÊ”ti imassa
jÈnÈmi bujjhÈmÊti ayampi attho vutto. DhammaÒca bhikkhusaÑghaÒcÈti
ettha pana adhigatamagge, sacchikatanirodhe, yathÈnusiÔÔhaÑ paÔipajjamÈne
ca cat|su apÈyesu apatamÈne dhÈretÊti dhammo, so atthato ariyamaggo ceva
nibbÈnaÒca. VuttaÒcetaÑ “yÈvatÈ bhikkhave dhammÈ sa~khatÈ, ariyo
aÔÔha~giko maggo tesaÑ aggamakkhÈyatÊ”ti1 vitthÈro. Na kevalaÒca
ariyamaggo ceva nibbÈnaÒca. Api ca kho ariyaphalehi saddhiÑ
pariyattidhammopi. VuttaÒhetaÑ ChattamÈÓavakavimÈne–
“RÈgavirÈgamanejamasokaÑ,
Dhammamasa~khatamappaÔik|laÑ.
MadhuramimaÑ paguÓaÑ suvibhattaÑ,
DhammamimaÑ saraÓatthamupehÊ”ti2.
Ettha hi rÈgavirÈgoti maggo kathito. Anejamasokanti phalaÑ.
Dhammamasa~khatanti nibbÈnaÑ. AppaÔik|laÑ madhuramimaÑ paguÓaÑ
suvibhattanti PiÔakattayena vibhattÈ dhammakkhandhÈti.
DiÔÔhisÊlasaÑghÈtena saÑhatoti SaÑgho, so atthato aÔÔha
ariyapuggalasam|ho. VuttaÒhetaÑ tasmiÑ yeva vimÈne–
“Yattha ca dinnamahapphalamÈhu, cat|su sucÊsu purÊsayugesu.
AÔÔha ca puggala dhammadasÈ te, saÑghamimaÑ saraÓatthamupehÊ”ti3.
Bhikkh|naÑ saÑgho bhikkhusaÑgho. EttÈvatÈ rÈjÈ tÊÓi saraÓagamanÈni
paÔivedesi.
SaraÓagamanakathÈ
IdÈni tesu saraÓagamanesu kosallatthaÑ saraÓaÑ, saraÓagamanaÑ, yo
ca saraÓaÑ gacchati, saraÓagamanappabhedo, saraÓagamanaphalaÑ,
saÑkileso, bhedoti ayaÑ vidhi veditabbo. SeyyathidaÑ? SaraÓatthato4 tÈva
hiÑsatÊti saraÓaÑ. SaraÓagatÈnaÑ ten’eva saraÓagamanena bhayaÑ
santÈsaÑ dukkhaÑ duggatiparikilesaÑ hanati vinÈsetÊti attho,
ratanattayassevetaÑ adhivacanaÑ.
______________________________________________________________
1. AÑ 1. 343; Khu 1. 254 piÔÔhesu.
4. Padatthato (SÊ, SyÈ); Ma-®Ôha 1. 136; Itivuttaka-®Ôha 213 piÔÔhesupi.
206
DÊghanikÈya
Atha vÈ hite pavattanena, ahitÈ ca nivattanena sattÈnaÑ bhayaÑ hiÑsati
Buddho, bhavakantÈrÈ uttÈraÓena, assÈsadÈnena ca dhammo, appakÈnam pi
kÈrÈnaÑ vipulaphalapaÔilÈbhakaraÓena saÑgho. TasmÈ iminÈ pi pariyÈyena
ratanattayaÑ saraÓaÑ. TappasÈdataggarutÈhi vihatakileso
tapparÈyaÓatÈkÈrappavatto cittuppÈdo saraÓagamanaÑ. TaÑsama~gÊsatto
saraÓaÑ gacchati. VuttappakÈrena cittuppÈdena “etÈni me tÊÓi ratanÈni
saraÓaÑ, etÈni parÈyaÓan”ti evaÑ upetÊti attho. EvaÑ tÈva saraÓaÑ
saraÓagamanaÑ, yo ca saraÓaÑ gacchati, idaÑ tayaÑ veditabbaÑ.
SaraÓagamanappabhede pana duvidhaÑ saraÓagamanaÑ lokuttaraÑ
lokiyaÒ ca. Tattha lokuttaraÑ diÔÔhasaccÈnaÑ maggakkhaÓe
saraÓagamanupakkilesasamucchedena ÈrammaÓato nibbÈnÈrammaÓaÑ
hutvÈ kiccato sakale pi ratanattaye ijjhati. LokiyaÑ puthujjanÈnaÑ
saraÓagamanupakkilesavikkhambhanena ÈrammaÓato
BuddhÈdiguÓÈrammaÓaÑ hutvÈ ijjhati. TaÑ atthato BuddhÈdÊsu vatth|su
saddhÈpaÔilÈbho, saddhÈm|likÈ ca sammÈdiÔÔhi1 dasasu puÒÒakiriyavatth|su
diÔÔhijukammanti vuccati.
TayidaÑ catudhÈ vattati attasanniyyÈtanena tapparÈyaÓatÈya
sissabhÈv|pagamanena paÓipÈtenÈ ti2. Tattha attasanniyyÈtanaÑ nÈma
“ajj’ÈdiÑ katvÈ ahaÑ attÈnaÑ Buddhassa niyyÈtemi, dhammassa,
saÑghassÈ”ti evaÑ BuddhÈdÊnaÑ attapariccajanaÑ. TapparÈyaÓatÈ nÈma
“ajjÈdiÑ katvÈ ‘ahaÑ BuddhaparÈyaÓo, dhammaparÈyaÓo,
saÑghaparÈyaÓo’ti maÑ dhÈrethÈ”ti evaÑ tapparÈyaÓabhÈvo.
SissabhÈv|pagamanaÑ nÈma “ajjÈdiÑ katvÈ ‘ahaÑ Buddhassa antevÈsiko,
dhammassa, saÑghassa antevÈsiko’ti maÑ dhÈrethÈ”ti evaÑ
sissabhÈv|pagamo. PaÓipÈto nÈma “ajjÈdiÑ katvÈ ‘ahaÑ
abhivÈdanapaccuÔÔhÈna-aÒjalikammasÈmÊcikammaÑ BuddhÈdÊnaÑ yeva
tiÓÓaÑ vatth|naÑ karomÊ’ti maÑ dhÈrethÈ”ti evaÑ BuddhÈdÊsu
paramanipaccakÈro. ImesaÒhi catunnaÑ ÈkÈrÈnaÑ aÒÒataram pi karontena
gahitaÑ yeva hoti saraÓaÑ.
Api ca Bhagavato attÈnaÑ pariccajÈmi, dhammassa, saÑghassa attÈnaÑ
pariccajÈmi. JÊvitaÑ pariccajÈmi, pariccatto yeva me attÈ, pariccattaÑ yeva
me jÊvitaÑ, jÊvitapariyantikaÑ BuddhaÑ saraÓaÑ gacchÈmi, Buddho me
saraÓaÑ leÓaÑ
______________________________________________________________
1. SammÈdiÔÔhi, yÈ(?)
2. PÈÓipÈtenÈti (SyÈ, Ka)
207
tÈÓanti evam pi attasanniyyÈtanaÑ veditabbaÑ. “SatthÈraÒca vatÈhaÑ
passeyyaÑ Bhagavantam eva passeyyaÑ, SugataÒ ca vat’ÈhaÑ passeyyaÑ
Bhagavantam eva passeyyaÑ, SammÈsambuddhaÒ ca vat’ÈhaÑ passeyyaÑ
Bhagavantameva passeyyan”ti1 evampi MahÈkassapassa saraÓagamanaÑ
viya2 sissabhÈv|pagamanaÑ veditabbaÑ.
“So ahaÑ vicarissÈmi, gÈmÈ gÈmaÑ purÈ puraÑ,
NamassamÈno SambuddhaÑ, dhammassa ca sudhammatan”ti3.
Evam pi ŒÄavakÈdÊnaÑ saraÓagamanaÑ viya tapparÈyaÓatÈ veditabbÈ.
“Atha kho BrahmÈyu brÈhmaÓo uÔÔhÈy’ÈsanÈ ekaÑsaÑ uttarÈsa~gaÑ karitvÈ
Bhagavato pÈdesu sirasÈ nipatitvÈ Bhagavato pÈdÈni mukhena ca
paricumbati, pÈÓÊhi ca parisambÈhati, nÈmaÒ ca sÈveti “BrahmÈyu ahaÑ bho
Gotama brÈhmaÓo, BrahmÈyu ahaÑ bho Gotama BrÈhmaÓo”ti4 evam pi
paÓipÈto daÔÔhabbo.
So pan’esa ÒÈtibhayÈcariyadakkhiÓeyyavasena catubbidho hoti. Tattha
dakkhiÓeyyapaÓipÈtena saraÓagamanaÑ hoti, na itarehi. SeÔÔhavaseneva hi
saraÓaÑ gaÓhÈti, seÔÔhavasena ca bhijjati. TasmÈ yo SÈkiyo vÈ Koliyo vÈ
“Buddho amhÈkaÑ ÒÈto”ti vandati, aggahitam eva hoti saraÓaÑ. Yo vÈ
“samaÓo Gotamo rÈjap|jito mahÈnubhÈvo avandiyamÈno anattham pi
kareyyÈ”ti bhayena vandati, aggahitam eva hoti saraÓaÑ. Yo vÈ5
bodhisattakÈle Bhagavato santike kiÒci uggahitaÑ saramÈno, BuddhakÈle vÈ
“CatudhÈ vibhaje bhoge, paÓÉito gharamÈvasaÑ.
Ekena bhoge bhuÒjeyya, dvÊhi kammaÑ payojaye.
CatutthaÒ ca nidhÈpeyya, ÈpadÈsu bhavissatÊ”ti6___
Evar|paÑ anusÈsaniÑ uggahetvÈ “Ècariyo me”ti vandati, aggahitam
eva hoti saraÓaÑ. Yo pana “ayaÑ loke aggadakkhiÓeyyo”ti vandati, ten’eva
gahitaÑ hoti saraÓaÑ.
EvaÑ gahitasaraÓassa ca upÈsakassa vÈ upÈsikÈya vÈ aÒÒatitthiyesu
pabbajitam pi ÒÈtiÑ “ÒÈtako me ayan”ti vandato saraÓagamanaÑ
______________________________________________________________
3. Khu 1. 307; SaÑ 1. 217 piÔÔhesu.
5. Yo pi (SÊ, Ka)
2. SaraÓagamane viya (SÊ, Ka)
208
DÊghanikÈya
na bhijjati, pageva apabbajitaÑ. TathÈ rÈjÈnaÑ bhayavasena vandato. So hi
raÔÔhap|jitattÈ avandiyamÈno anattham pi kareyyÈ ti. TathÈ yaÑ kiÒci
sippaÑ sikkhÈpakaÑ titthiyam pi “Ècariyo me ayan”ti vandato pi na bhijjati,
evaÑ saraÓagamanappabhedo veditabbo.
Ettha ca lokuttarassa saraÓagamanassa cattÈri sÈmaÒÒaphalÈni
vipÈkaphalaÑ sabbadukkhakkhayo ÈnisaÑsaphalaÑ. VuttaÒh’etaÑ
“Yo ca BuddhaÒca dhammaÒca, saÑghaÒca saraÓaÑ gato.
CattÈri ariyasaccÈni, sammappaÒÒÈya passati.
DukkhaÑ dukkhasamuppÈdaÑ, dukkhassa ca atikkamaÑ.
AriyaÑ c’aÔÔha~gikaÑ maggaÑ, dukkh|pasamagÈminaÑ.
EtaÑ kho saraÓaÑ khemaÑ, etaÑ saraÓam uttamaÑ.
EtaÑ saraÓam Ègamma, sabbadukkhÈ pamuccatÊ”ti1.
Api ca aniccato2 anupagamanÈdivasena petassa ÈnisaÑsaphalaÑ
veditabbaÑ. VuttaÒh’etaÑ “aÔÔhÈnametaÑ anavakÈso, yaÑ diÔÔhisampanno
puggalo kaÒci3 sa~khÈraÑ niccato upagaccheyya -pa- kaÒci sa~khÈraÑ
sukhato -pa- kaÒci dhammaÑ attato upagaccheyya -pa- mÈtaraÑ jÊvitÈ
voropeyya -pa- pitaraÑ -pa- arahantaÑ -pa- paduÔÔhacitto TathÈgatassa
lohitaÑ uppÈdeyya -pa- saÑghaÑ bhindeyya -pa- aÒÒaÑ satthÈraÑ
uddiseyya, netaÑ ÔhÈnaÑ vijjatÊ”ti4. Lokiyassa pana saraÓagamanassa
bhavasampadÈ pi bhogasampadÈ pi phalam eva. VuttaÒh’etaÑ
“Ye keci BuddhaÑ saraÓaÑ gatÈ se, na te gamissanti apÈyabh|miÑ.
PahÈya mÈnusaÑ dehaÑ, devakÈyaÑ parip|ressantÊ”ti5.
Aparampi vuttaÑ “atha kho Sakko DevÈnamindo asÊtiyÈ
devatÈsahassehi saddhiÑ yen’ÈyasmÈ MahÈmoggallÈno ten’upasa~kami -paekamantaÑ ÔhitaÑ kho SakkaÑ DevÈnamindaÑ ÈyasmÈ MahÈmoggallÈno
etadavoca ‘sÈdhu kho DevÈnaminda BuddhasaraÓagamanaÑ6 hoti. BuddhaÑ
saraÓagamanahetu kho DevÈnaminda evamidhekacce sattÈ kÈyassa bhedÈ
______________________________________________________________
2. NiccÈdito (SyÈ, Ka); Ma-®Ôha 1. 138 piÔÔhe passitabbaÑ.
3. KiÒci (SyÈ, Ka)
4. Ma 3-110; AÑ 1. 29; Abhi 2. 348 piÔÔhesu.
6. BuddhasaraÓagamanaÑ (SyÈ)
209
paraÑ maraÓÈ sugatiÑ saggaÑ lokaÑ upapajjantÊ’ti -pa- te aÒÒe deve dasahi
ÔhÈnehi adhigaÓhanti dibbena ÈyunÈ, dinnena vaÓÓena, dibbena sukhena,
dibbena yasena, dibbena Èdhipateyyena, dibbehi r|pehi saddehi gandhehi
rasehi phoÔÔhabbehÊ”ti1. Esa nayo dhamme ca saÑghe ca. Api ca
VelÈmasuttÈdÊnaÑ vasen’Èpi * saraÓagamanassa phalaviseso veditabbo.
EvaÑ saraÓagamanassa phalaÑ veditabbaÑ.
Tattha ca lokiyasaraÓagamanaÑ tÊsu vatth|su
aÒÒÈÓasaÑsayamicchÈÒÈÓÈdÊhi saÑkilissati, na mahÈjutikaÑ hoti na
mahÈvipphÈraÑ. Lokuttarassa natthi saÑkileso. Lokiyassa ca
saraÓagamanassa duvidho bhedo sÈvajjo ca anavajjo ca. Tattha sÈvajjo
aÒÒasatthÈrÈdÊsu attasanniyyÈtanÈdÊhi hoti, so ca aniÔÔhaphalo hoti. Anavajjo
kÈlakiriyÈya hoti, so avipÈkattÈ aphalo. Lokuttarassa pana n’ev’atthi bhedo,
bhavantare pi hi ariyasÈvako aÒÒaÑ satthÈraÑ na uddisatÊ ti. EvaÑ
saraÓagamanassa saÑkileso ca bhedo ca veditabboti. UpÈsakaÑ maÑ
bhante BhagavÈ dhÈret|ti maÑ BhagavÈ “upÈsako ayan”ti evaÑ dhÈretu,
jÈnÈt|ti attho.
UpÈsakavidhikathÈ
UpÈsakavidhikosallatthaÑ panettha ko upÈsako, kasmÈ upÈsakoti
vuccati, kimassa sÊlaÑ, ko ÈjÊvo, kÈ vipatti, kÈ sampattÊti idaÑ pakiÓÓakaÑ
veditabbaÑ.
Tattha ko upÈsakoti yo koci saraÓagato gahaÔÔho. VuttaÒhetaÑ “yato
kho MahÈnÈma BuddhaÑ saraÓaÑ gato hoti, dhammaÑ saraÓaÑ gato hoti,
saÑghaÑ saraÓaÑ gato hoti. EttÈvatÈ kho MahÈnÈma upÈsako hotÊ”ti2.
KasmÈ upÈsakoti ratanattayassa upÈsanato. So hi BuddhaÑ upÈsatÊti
upÈsako. TathÈ dhammaÑ saÑghaÑ.
Kimassa sÊlanti paÒca veramaÓiyo. YathÈha “yato kho MahÈnÈma
upÈsako pÈÓÈtipÈtÈ paÔivirato hoti, adinnÈdÈnÈ. KÈmesumicchÈcÈrÈ.
MusÈvÈdÈ. SurÈmerayamajjapamÈdaÔÔhÈnÈ paÔivirato hoti, etthÈvatÈ kho
MahÈnÈma upÈsako sÊlavÈ hotÊ”ti3.
______________________________________________________________
1. SaÑ 2. 463 piÔÔhÈdÊsu.
* AÑ 3. 195 piÔÔhe.
210
DÊghanikÈya
Ko ÈjÊvoti paÒca micchÈvaÓijjÈ pahÈya dhammena samena
jÊvitakappanaÑ. VuttaÒhetaÑ “paÒcimÈ bhikkhave vaÓijjÈ upÈsakena
akaraÓÊyÈ. KatamÈ paÒca? SatthavaÓijjÈ sattavaÓijjÈ maÑsavaÓijjÈ
majjavaÓijjÈ visavaÓijjÈ. ImÈ kho bhikkhave paÒca vaÓijjÈ upÈsakena
akaraÓÊyÈ”ti1.
KÈ vipattÊti yÈ tasseva sÊlassa ca ÈjÊvassa ca vipatti, ayamassa vipatti.
Api ca yÈya esa caÓÉÈlo ceva hoti malaÒca patikiÔtho ca2, sÈpissa vipattÊti
veditabbÈ. Te ca atthato assaddhiyÈdayo paÒca dhammÈ honti. YathÈha
“paÒcahi bhikkhave dhammehi samannÈgato upÈsako upÈsakacaÓÉÈlo ca
hoti upÈsakamalaÒca upÈsakapatikiÔÔho ca. Katamehi paÒcahi? Assaddho
hoti, dussÊlo hoti, kot|halama~galiko hoti, ma~galaÑ pacceti, no kammaÑ,
ito ca bahiddhÈ dakkhiÓeyyaÑ pariyesati, tattha ca pubbakÈraÑ karotÊ”ti3.
KÈ sampattÊti yÈ cassa sÊlasampadÈ ceva ÈjÊvasampadÈ ca, sÈ sampatti.
Ye cassa ratanabhÈvÈdikarÈ saddhÈdayo paÒca dhammÈ. YathÈha “paÒcahi
bhikkhave dhammehi samannÈgato upÈsako upÈsakaratanaÒca hoti
upÈsakapadumaÒca upÈsakapuÓÉarÊkaÒca. Katamehi paÒcahi? Saddho hoti,
sÊlavÈ hoti, na kot|halama~galiko hoti, kammaÑ pacceti no ma~galaÑ, na
ito bahiddhÈ dakkhiÓeyyaÑ gavesati, idha ca pubbakÈraÑ karotÊ”ti3.
* Ajjataggeti etthÈyaÑ aggasaddo ÈdikoÔikoÔÔhÈsaseÔÔhesu dissati.
“Ajjatagge samma dovÈrika ÈvarÈmi dvÈraÑ nigaÓÔhÈnaÑ nigaÓÔhÊnan”tiÈdÊsu4 hi Èdimhi dissati. “Teneva a~gulaggena taÑ a~gulaggaÑ
parÈmaseyya5. UcchaggaÑ veÄaggan”ti-ÈdÊsu koÔiyaÑ. “AmbilaggaÑ vÈ
madhuraggaÑ vÈ tittakaggaÑ vÈ6 anujÈnÈmi bhikkhave vihÈraggena vÈ
pariveÓaggena vÈ bhÈjetun”ti-ÈdÊsu7 koÔÔhÈse. “YÈvatÈ bhikkhave sattÈ
apadÈ vÈ -pa- tathÈgato tesaÑ aggamakkhÈyatÊ”ti-ÈdÊsu8 seÔÔhe. Idha
panÈyaÑ Èdimhi daÔÔhabbo. TasmÈ ajjataggeti ajjataÑ ÈdiÑ katvÈti
______________________________________________________________
2. PatikuÔÔho ca (Ka), paÔikiÔÔho ca (SyÈ, Ka)
* Ma-®Ôha 1. 141; Vi-®Ôha 141 piÔÔhesupi.
8. AÑ 1. 343; SaÑ 3. 38; Khu 1. 254; Khu 10. 162 piÔÔhesu.
211
evametthattho veditabbo. Ajjatanti ajjabhÈvaÑ. Ajjadaggeti vÈ pÈÔho,
dakÈro padasandhikaro. Ajja aggaÑ katvÈti attho1.
PÈÓupetanti pÈÓehi upetaÑ. YÈva me jÊvitaÑ pavattati, tÈva upetaÑ
anaÒÒasatthukaÑ tÊhi saraÓagamanehi saraÓaÑ gataÑ upÈsakaÑ
kappiyakÈrakaÑ maÑ BhagavÈ dhÈretu jÈnÈtu. AhaÒhi sacepi me tikhiÓena
asinÈ sÊsaÑ chindeyya, neva BuddhaÑ “na Buddho”ti vÈ, dhammaÑ “na
dhammo”ti vÈ, saÑghaÑ “na saÑgho”ti vÈ vadeyyanti.
EvaÑ attasanniyyÈtanena saraÓaÑ gantvÈ attanÈ kataÑ aparÈdhaÑ
pakÈsento “accayo maÑ bhante”ti-ÈdimÈha. Tattha accayoti aparÈdho. MaÑ
accagamÈti maÑ atikkamma abhibhavitvÈ pavatto. DhammikaÑ
dhammarÈjÈnanti ettha dhammaÑ caratÊti dhammiko. Dhammeneva rÈjÈ
jÈto, na pitughÈtanÈdinÈ adhammenÈti dhammarÈjÈ. JÊvitÈ voropesinti jÊvitÈ
viyojesiÑ. PaÔiggaÓhÈt|ti khamatu. ŒyatiÑ saÑvarÈyÈti anÈgate
saÑvaratthÈya. Puna evar|passa aparÈdhassa dosassa khalitassa
akaraÓatthÈya.
251. TagghÈti ekaÑse nipÈto. YathÈdhammaÑ paÔikarosÊti
yathÈdhammo Ôhito, tatheva karosi, khamÈpesÊti vuttaÑ hoti. TaÑ te mayaÑ
paÔiggaÓhÈmÈti taÑ tava aparÈdhaÑ mayaÑ khamÈma. VuddhihesÈ
mahÈrÈja ariyassa vinayeti esÈ mahÈrÈja ariyassa vinaye Buddhassa
Bhagavato sÈsane vuddhi nÈma. KatamÈ? YÈyaÑ accayaÑ accayato disvÈ
yathÈdhammaÑ paÔikaritvÈ ÈyatiÑ saÑvarÈpajjanÈ, desanaÑ pana
puggalÈdhiÔÔhÈnaÑ karonto “yo accayaÑ accayato disvÈ yathÈdhammaÑ
paÔikaroti, ÈyatiÑ saÑvaraÑ ÈpajjatÊ”ti Èha.
252. EvaÑ vutteti evaÑ Bhagavato vutte. Handa ca dÈni mayaÑ
bhanteti ettha handÈti vavassaggatthe2 nipÈto. So hi gamanavacasÈyaÑ3
katvÈ evamÈha. BahukiccÈti balavakiccÈ. BahukaraÓÊyÈti tasseva
vevacanaÑ. YassadÈni tvanti yassa idÈni tvaÑ mahÈrÈja gamanassa kÈlaÑ
maÒÒasi jÈnÈsi, tassa kÈlaÑ tvameva jÈnÈsÊti vuttaÑ hoti. PadakkhiÓaÑ
_______________________________________________________
1. Ajja agganti attho (Ka)
2. VacasÈyatthe (SÊ-®Ê Abhinava 2. 194 piÔÔhe); SaÑ-®Ôha 1. 146; AÑ-®Ôha 3. 36
3. GamanavavasÈyaÑ (SÊ)
212
DÊghanikÈya
katvÈ pakkÈmÊti tikkhattuÑ padakkhiÓaÑ katvÈ
dasanakhasamodhÈnasamujjalaÑ aÒjaliÑ sirasi patiÔÔhapetvÈ yÈva
dassanavisayaÑ Bhagavato abhimukhova paÔikkamitvÈ
dassanavijahanaÔÔhÈnabh|miyaÑ paÒcappatiÔÔhitena vanditvÈ pakkÈmi.
253. KhatÈyaÑ bhikkhave rÈjÈti khato ayaÑ bhikkhave rÈjÈ.
UpahatÈyanti upahato ayaÑ. IdaÑ vuttaÑ hoti–ayaÑ bhikkhave rÈjÈ khato
upahato bhinnapatiÔÔho jÈto, tathÈnena attanÈva attÈ khato, yathÈ attano
patiÔÔhÈ na jÈtÈti. Virajanti rÈgarajÈdivirahitaÑ. RÈgamalÈdÊnaÑyeva
vigatattÈ vÊtamalaÑ. Dhammacakkhunti dhammesu vÈ cakkhuÑ,
dhammamayaÑ vÈ cakkhuÑ, aÒÒesu ÔhÈnesu tiÓÓaÑ maggÈnametaÑ
adhivacanaÑ. Idha pana sotÈpattimaggasseva. IdaÑ vuttaÑ hoti–sace iminÈ
pitÈ ghÈtito nÈbhavissa, idÈni idhevÈsane nisinno sotÈpattimaggaÑ patto
abhavissa, pÈpamittasaÑsaggena panassa antarÈyo jÈto. EvaÑ santepi yasmÈ
ayaÑ TathÈgataÑ upasa~kamitvÈ ratanattayaÑ saraÓaÑ gato, tasmÈ mama
ca sÈsanamahantatÈya yathÈ nÈma koci kassaci vadhaÑ katvÈ
pupphamuÔÔhimattena daÓÉena mucceyya, evameva LohakumbhiyaÑ
nibbattitvÈ tiÑsavassasahassÈni adho patanto heÔÔhimatalaÑ patvÈ
tiÑsavassasahassÈni uddhaÑ gacchanto punapi uparimatalaÑ pÈpuÓitvÈ
muccissatÊti idampi kira BhagavatÈ vuttameva, PÈÄiyaÑ pana na Èr|ÄhaÑ.
IdaÑ1 pana suttaÑ sutvÈ raÒÒÈ koci ÈnisaÑso laddhoti? MahÈ-ÈnisaÑso
laddho. AyaÒhi pitu mÈritakÈlato paÔÔhÈya neva rattiÑ na divÈ niddaÑ
labhati, SatthÈraÑ pana upasa~kamitvÈ imÈya madhurÈya ojavantiyÈ
dhammadesanÈya sutakÈlato paÔÔhÈya niddaÑ labhi2. TiÓÓaÑ ratanÈnaÑ
mahÈsakkÈraÑ akÈsi. PothujjanikÈya saddhÈya samannÈgato nÈma iminÈ
raÒÒÈ sadiso nÈhosi. AnÈgate pana VijitÈvÊ nÈma3 Paccekabuddho hutvÈ
parinibbÈyissatÊti. Idamavoca BhagavÈ. AttamanÈ te bhikkh| Bhagavato
bhÈsitaÑ abhinandunti.
SÈmaÒÒaphalasuttavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
______________________________________________________________
1. ImaÑ (SÊ)
3. Viditaviseso nÈma (SÊ), JÊvitaviseso nÈma (SyÈ)
2. Upeti (SyÈ), labhati (Ka)
3. AmbaÔÔhasutta
AddhÈnagamanavaÓÓanÈ
254. EvaÑ me sutaÑ -pa- Kosales|ti AmbaÔÔhasuttaÑ. TatrÈyaÑ
apubbapadavaÓÓanÈ. Kosales|ti KosalÈ nÈma janapadino1 rÈjakumÈrÈ.
TesaÑ nivÈso ekopi janapado r|Ähisaddena “KosalÈ”ti vuccati, tasmiÑ
Kosalesu janapade. PorÈÓÈ panÈhu–yasmÈ pubbe MahÈpanÈdaÑ
rÈjakumÈraÑ nÈnÈnÈÔakÈdÊni disvÈ sitamattampi akarontaÑ sutvÈ rÈjÈ Èha
“yo mama puttaÑ hasÈpeti, sabbÈla~kÈrena naÑ ala~karomÊ”ti. Tato
na~galÈnipi chaÉÉetvÈ mahÈjanakÈye sannipatite manussÈ sÈtirekÈni2 satta
vassÈni nÈnÈkÊÄÈyo dassetvÈpi taÑ hasÈpetuÑ nÈsakkhiÑsu, tato Sakko
devarÈjÈ nÈÔakaÑ pesesi, so dibbanÈÔakaÑ dassetvÈ hasÈpesi. Atha te
manussÈ attano attano vasanokÈsÈbhimukhÈ pakkamiÑsu. Te paÔipathe
mittasuhajjÈdayo disvÈ paÔisanthÈraÑ karontÈ “kacci bho kusalaÑ, kacci
bho kusalan”ti ÈhaÑsu. TasmÈ taÑ “Kusalan”tivacanaÑ upÈdÈya so padeso
“KosalÈ”ti vuccatÊti.
* CÈrikaÑ caramÈnoti addhÈnagamanaÑ gacchanto. CÈrikÈ ca nÈmesÈ
Bhagavato duvidhÈ hoti turitacÈrikÈ ca, aturitacÈrikÈ ca. Tattha d|repi
bodhaneyyapuggalaÑ disvÈ tassa bodhanatthÈya sahasÈ gamanaÑ
turitacÈrikÈ nÈma, sÈ MahÈkassapassa paccuggamanÈdÊsu daÔÔhabbÈ.
BhagavÈ hi MahÈkassapattheraÑ paccuggacchanto3 muhuttena tigÈvutaÑ
maggaÑ agamÈsi. ŒÄavakassatthÈya tiÑsayojanaÑ, tathÈ A~gulimÈlassa.
PakkusÈtissa pana paÒcacattÈlÊsayojanaÑ. MahÈkappinassa vÊsayojanasataÑ.
DhaniyassatthÈya satta yojanasatÈni agamÈsi. DhammasenÈpatino
saddhivihÈrikassa VanavÈsÊtissasÈmaÓerassa tigÈvutÈdhikaÑ
vÊsayojanasataÑ.
EkadivasaÑ kira thero “TissasÈmaÓerassa santikaÑ bhante gacchÈmÊ”ti
Èha. BhagavÈ “ahampi gamissÈmÊ”ti vatvÈ ÈyasmantaÑ
______________________________________________________________
1. JÈnapadino (SÊ)
2. AtirekÈni(SÊ, SyÈ, I)
* Ma-®Ôha 2. 55; AÑ-®Ôha 2. 165; SuttanipÈta-®Ôha 2. 162 piÔÔhesupi.
3. MahÈkassapassa paccuggamanaÑ karonto (SyÈ)
214
DÊghanikÈya
ŒnandaÑ Èmantesi “Œnanda vÊsatisahassÈnaÑ chaÄabhiÒÒÈnaÑ Èrocehi
‘BhagavÈ kira vanavÈsissa TissasÈmaÓerassa santikaÑ gamissatÊ’ti”. Tato
dutiyadivase vÊsatisahassakhÊÓÈsavaparivÈro ÈkÈse uppatitvÈ
vÊsatiyojanasatamatthake tassa gocaragÈmadvÈre otaritvÈ cÊvaraÑ pÈrupi.
TaÑ kammantaÑ gacchamÈnÈ manussÈ disvÈ “satthÈ no Ègato, mÈ
kammantaÑ agamitthÈ”ti vatvÈ ÈsanÈni paÒÒapetvÈ yÈguÑ datvÈ
pÈtarÈsabhattaÑ1 karontÈ “kuhiÑ bhante BhagavÈ gacchatÊ”ti
daharabhikkh| pucchiÑsu. UpasakÈ na BhagavÈ aÒÒattha gacchati, idheva
TissasÈmaÓerassa dassanatthÈyÈgatoti. Te “amhÈkaÑ kul|pakassa kira
therassa dassanatthÈya SatthÈ Ègato, no vata no thero oramattako”ti
somanassajÈtÈ ahesuÑ.
Atha kho Bhagavato bhattakiccapariyosÈne sÈmaÓero gÈme piÓÉÈya
caritvÈ “upÈsakÈ mahÈ bhikkhusaÑgho”ti pucchi. Athassa te “satthÈ bhante
Ègato”ti ÈrocesuÑ. So BhagavantaÑ upasa~kamitvÈ piÓÉapÈtena Èpucchi.
SatthÈ tassa pattaÑ hatthena gahetvÈ “alaÑ Tissa, niÔÔhitaÑ bhattakiccan”ti
Èha. Tato upajjhÈyaÑ ÈpucchitvÈ attano pattÈsane nisÊditvÈ
bhattakiccamakÈsi. Athassa bhattakiccapariyosÈne SatthÈ ma~galaÑ vatvÈ
nikkhamitvÈ gÈmadvÈre ÔhatvÈ “kataro te Tissa vasanaÔÔhÈnaÑ
gamanamaggo”ti Èha. AyaÑ BhagavÈti. MaggaÑ desayamÈno purato yÈhi
TissÈti. BhagavÈ kira sadevakassa lokassa maggadesakopi samÈno “sakale
tigÈvute magge sÈmaÓeraÑ daÔÔhuÑ lacchÈmÊ”ti taÑ maggadesakaÑ akÈsi.
So attano vasanaÔÔhÈnaÑ gantvÈ Bhagavato vattamakÈsi. Atha naÑ
BhagavÈ “kataro te Tissa ca~kamo”ti pucchitvÈ tattha gantvÈ sÈmaÓerassa
nisÊdanapÈsÈÓe nisÊditvÈ “Tissa imasmiÑ ÔhÈne sukhaÑ vasasÊ”ti2 pucchi.
So Èha “Èma bhante imasmiÑ ÔhÈne vasantassa
sÊhabyagghahatthimigamorÈdÊnaÑ saddaÑ suÓato araÒÒasaÒÒÈ uppajjati,
tÈya sukhaÑ vasÈmÊ”ti. Atha naÑ BhagavÈ “Tissa bhikkhusaÑghaÑ
sannipÈtehi, BuddhadÈyajjaÑ te dassÈmÊ”ti vatvÈ sannipatite
bhikkhusaÑghena upasampÈdetvÈ attano vasanaÔÔhÈnameva agamÈsÊti.
AyaÑ turitacÈrikÈ nÈma.
______________________________________________________________
1. PÈdavattaÑ (SÊ, SyÈ) (PÈnavattaÑ-Ma-®Ôha 2. 55 piÔÔhe)
2. VasÊti (SÊ, Ka)
215
YaÑ pana gÈmanigamapaÔipÈÔiyÈ devasikaÑ yojanadviyojanavasena
piÓÉapÈtacariyÈdÊhi lokaÑ anuggaÓhantassa gamanaÑ, ayaÑ aturitacÈrikÈ
nÈma.
ImaÑ pana cÈrikaÑ caranto BhagavÈ mahÈmaÓÉalaÑ,
majjhimamaÓÉalaÑ, antomaÓÉalanti imesaÑ tiÓÓaÑ maÓÉalÈnaÑ
aÒÒatarasmiÑ carati. Tattha mahÈmaÓÉalaÑ navayojanasatikaÑ,
majjhimamaÓÉalaÑ chayojanasatikaÑ, antomaÓÉalaÑ tiyojanasatikaÑ.
YadÈ mahÈmaÓÉale cÈrikaÑ caritukÈmo hoti, mahÈpavÈraÓÈya pavÈretvÈ
pÈÔipadadivase mahÈbhikkhusaÑghaparivÈro nikkhamati. SamantÈ
yojanasataÑ ekakolÈhalaÑ hoti. PurimaÑ purimaÑ ÈgatÈ nimantetuÑ
labhanti. Itaresu dvÊsu maÓÉalesu sakkÈro mahÈmaÓÉale osarati. Tattha
BhagavÈ1 tesu tesu gÈmanigamesu ekÈhaÑ dvÊhaÑ vasanto mahÈjanaÑ
ÈmisappaÔiggahena anuggaÓhanto dhammadÈnena cassa vivaÔÔasannissitaÑ
kusalaÑ vaÉÉhento navahi mÈsehi cÈrikaÑ pariyosÈpeti. Sace pana
antovasse bhikkh|naÑ samathavipassanÈ taruÓÈ honti, mahÈpavÈraÓÈya
apavÈretvÈ pavÈraÓÈsa~gahaÑ datvÈ kattikapuÓÓamÈyaÑ pavÈretvÈ
migasirassa paÔhamapÈÔipadadivase mahÈbhikkhusaÑghaparivÈro
nikkhamitvÈ majjhimamaÓÉale osarati. AÒÒenapi kÈraÓena
majjhimamaÓÉale cÈrikaÑ caritukÈmo catumÈsaÑ vasitvÈva nikkhamati.
Vuttanayeneva itaresu dvÊsu maÓÉalesu sakkÈro majjhimamaÓÉale osarati.
BhagavÈ purimanayeneva lokaÑ anuggaÓhanto aÔÔhahi mÈsehi cÈrikaÑ
pariyosÈpeti. Sace pana catumÈsaÑ vutthavassassÈpi Bhagavato
veneyyasattÈ aparipakkindriyÈ honti, tesaÑ indriyaparipÈkaÑ ÈgamayamÈno
aparampi ekamÈsaÑ vÈ dviticatumÈsaÑ vÈ tattheva vasitvÈ
mahÈbhikkhusaÑghaparivÈro nikkhamati. Vuttanayeneva etaresu dvÊsu
maÓÉalesu sakkÈro antomaÓÉale osarati. BhagavÈ purimanayeneva lokaÑ
anuggaÓhanto sattahi vÈ chahi vÈ paÒcahi vÈ cat|hi vÈ mÈsehi cÈrikaÑ
pariyosÈpeti. Iti imesu tÊsu maÓÉalesu yattha katthaci cÈrikaÑ caranto na
cÊvarÈdihetu carati, atha kho ye duggatabÈÄhajiÓÓabyÈdhitÈ, te kadÈ
TathÈgataÑ ÈgantvÈ passissanti. Mayi pana cÈrikaÑ carante mahÈjano
TathÈgatassa dassanaÑ labhissati. Tattha keci cittÈni
______________________________________________________________
1. Tatra BhagavÈ (SÊ), tatra taÑ BhagavÈ (SyÈ) Ma-®Ôha 2. 56 piÔÔhepi.
216
DÊghanikÈya
pasÈdessanti, keci mÈlÈdÊhi p|jessanti, keci kaÔacchubhikkhaÑ dassanti, keci
micchÈdassanaÑ pahÈya sammÈdiÔÔhikÈ bhavissanti. TaÑ nesaÑ bhavissati
dÊgharattaÑ hitÈya sukhÈyÈti evaÑ lokÈnukampakÈya cÈrikaÑ carati.
Api ca cat|hi kÈraÓehi BuddhÈ Bhagavanto cÈrikaÑ caranti,
ja~ghavihÈravasena sarÊraphÈsukatthÈya, aÔÔhuppattikÈlÈbhika~khanatthÈya,
bhikkh|naÑ sikkhÈpadapaÒÒÈpanatthÈya, tattha tattha paripÈkagatindriye
bodhaneyyasatte bodhanatthÈyÈti. Aparehipi cat|hi kÈraÓehi BuddhÈ
Bhagavanto cÈrikaÑ caranti “BuddhaÑ saraÓaÑ gacchissantÊ”ti vÈ
“dhammaÑ, saÑghaÑ saraÓaÑ gacchissantÊ”ti vÈ. “MahatÈ1
dhammavassena2 catasso parisÈ santappessÈmÊ”ti vÈ. Aparehipi paÒcahi
kÈraÓehi BuddhÈ Bhagavanto cÈrikaÑ caranti “pÈÓÈtipÈtÈ viramissantÊ”ti vÈ
“adinnÈdÈnÈ. KÈmesumicchÈcÈrÈ. MusÈvÈdÈ.
SurÈmerayamajjapamÈdaÔÔhÈnÈ viramissantÊ”ti vÈ. Aparehipi aÔÔhahi
kÈraÓehi BuddhÈ Bhagavanto cÈrikaÑ caranti “paÔhamaÑ jhÈnaÑ
paÔilabhissantÊ”ti vÈ, dutiyaÑ -pa- nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanasamÈpattiÑ
paÔilabhissantÊ”ti vÈ. Aparehipi aÔÔhahi kÈraÓehi BuddhÈ Bhagavanto
cÈrikaÑ caranti “sotÈpattimaggaÑ adhigamissantÊ”ti vÈ “sotÈpattiphalaÑ
-pa- arahattaphalaÑ sacchikarissantÊ”ti vÈti. AyaÑ aturitacÈrikÈ idha
“cÈrikÈ”ti3 adhippetÈ. SÈ panesÈ duvidhÈ hoti anibaddhacÈrikÈ ca
nibaddhacÈrikÈ ca. Tattha yaÑ gÈmanigamanagarapaÔipÈÔivasena carati,
ayaÑ anibaddhacÈrikÈ nÈma. YaÑ panekasseva bodhaneyyasattassatthÈya
gacchati, ayaÑ nibaddhacÈrikÈ nÈma. EsÈ idha adhippetÈ.
TadÈ kira Bhagavato pacchimayÈmakiccapariyosÈne
dasasahassilokadhÈtuyÈ ÒÈÓajÈlaÑ pattharitvÈ bodhaneyyabandhave
olokentassa pokkharasÈtibrÈhmaÓo sabbaÒÒutaÒÒÈÓajÈlassa antopaviÔÔho.
Atha BhagavÈ ayaÑ brÈhmaÓo mayhaÑ ÒÈÓajÈle paÒÒÈyati, “atthi nu
khvassa upanissayo”ti vÊmaÑsanto sotÈpattimaggassa upanissayaÑ disvÈ
“eso mayi etaÑ janapadaÑ gate lakkhaÓapariyesanatthaÑ AmbaÔÔhaÑ
antevÈsiÑ pahiÓissati, so mayÈ saddhiÑ vÈdapaÔivÈdaÑ katvÈ
nÈnappakÈraÑ asabbhivÈkyaÑ vakkhati, tamahaÑ dametvÈ nibbisevanaÑ
karissÈmi.
______________________________________________________________
1. MahatiyÈ (Ka)
3. AturitacÈrikÈti (SyÈ, Ka)
2. Dhammassavanena (SYÈ), dhammadesanÈya (Ka)
217
So Ècariyassa kathessati, athassÈcariyo taÑ kathaÑ sutvÈ Ègamma mama
lakkhaÓÈni pariyesissati, tassÈhaÑ dhammaÑ desessÈmi. So
desanÈpariyosÈne sotÈpattiphale patiÔÔhahissati. DesanÈ mahÈjanassa saphalÈ
bhavissatÊ”ti paÒcabhikkhusataparivÈro taÑ janapadaÑ paÔipanno. Tena
vuttaÑ “kosalesu cÈrikaÑ caramÈno mahatÈ bhikkhusaÑghena saddhiÑ
paÒcamattehi bhikkhusatehÊ”ti.
Yena IcchÈna~galanti yena disÈbhÈgena IcchÈna~galaÑ avasaritabbaÑ,
yasmiÑ vÈ padese IcchÈna~galaÑ. IjjhÈna~galantipi pÈÔho. TadavasarÊti
tena avasati, taÑ vÈ avasari. Tena disÈbhÈgena gato, taÑ vÈ padesaÑ gatoti
attho. IcchÈna~gale viharati IcchÈna~galavanasaÓÉeti IcchÈna~galaÑ
upanissÈya IcchÈna~galavanasaÓÉe sÊlakhandhÈvÈraÑ bandhitvÈ
samÈdhikontaÑ ussÈpetvÈ sabbaÒÒutaÒÒÈÓasaraÑ parivattayamÈno
dhammarÈjÈ yathÈbhirucitena vihÈrena viharati.
PokkharasÈtivatthuvaÓÓanÈ
255. Tena kho pana samayenÈti yena samayena BhagavÈ tattha viharati.
Tena samayena, tasmiÑ samayeti ayamattho. BrahmaÑ aÓatÊti brÈhmaÓo,
mante sajjhÈyatÊti attho. Idameva hi jÈtibrÈhmaÓÈnaÑ niruttivacanaÑ. AriyÈ
pana bÈhitapÈpattÈ brÈhmaÓÈti vuccanti. PokkharasÈtÊti1 idaÑ tassa nÈmaÑ.
KasmÈ PokkharasÈtÊti2 vuccati. Tassa kira kÈyo setapokkharasadiso,
devanagare ussÈpitarajatatoraÓaÑ viya sobhati, sÊsaÑ panassa kÈÄavaÓÓaÑ
indanÊlamaÓimayaÑ viya, massupi candamaÓÉale kÈÄamegharÈji viya
khÈyati, akkhÊni nÊluppalasadisÈni, nÈsÈ rajatapanÈÄikÈ viya suvaÔÔitÈ
suparisuddhÈ, hatthapÈdatalÈni ceva mukhadvÈraÒca
katalÈkhÈrasaparikammaÑ viya sobhati, ativiya sobhaggappatto
brÈhmaÓassa attabhÈvo, arÈjake ÔhÈne3 rÈjÈnaÑ kÈtuÑ yuttamimaÑ
brÈhmaÓaÑ. Evamesa4 sassiriko. Iti naÑ pokkharasadisattÈ PokkharasÈtÊti5
saÒjÈnanti.
______________________________________________________________
1. PokkharasÈdÊti (SÊ, I)
4. Evameva (Ka)
2. NÈmaÑ, PokkharasÈtÊtipi (SÊ)
3. ArÈjÈkaÔÔhÈne (SÊ)
5. PokkharasÈdÊti (SÊ)
218
DÊghanikÈya
AyaÑ pana KassapasammÈsambuddhakÈle tiÓÓaÑ vedÈnaÑ pÈrag|
Dasabalassa dÈnaÑ datvÈ dhammadesanaÑ sutvÈ devaloke nibbatti, So tato
manussalokamÈgacchanto mÈtukucchivÈsaÑ jigucchitvÈ Himavantapadese
mahÈsare padumagabbhe nibbatti. Tassa ca sarassa avid|re tÈpaso
paÓÓasÈlÈya vasati. So tÊre Ôhito taÑ padumaÑ disvÈ “idaÑ padumaÑ
avasesapadumehi mahantataraÑ, pupphitakÈle naÑ gahessÈmÊ”ti cintesi.
TaÑ sattÈhenÈpi na pupphati. TÈpaso “kasmÈ nu kho idaÑ sattÈhenÈpi na
pupphati, handa naÑ gahessÈmÊ”ti otaritvÈ gaÓhi. TaÑ tena nÈÄato
chinnamattaÑyeva pupphitaÑ. Athassabbhantare suvaÓÓacuÓÓapiÒjaraÑ
viya rajatabimbakaÑ padumareÓupiÒjaraÑ setavaÓÓaÑ dÈrakaÑ addasa. So
“MahÈpuÒÒo esa bhavissati, handa naÑ paÔijaggÈmÊ”ti paÓÓasÈlaÑ netvÈ
paÔijaggitvÈ sattavassakÈlato paÔÔhÈya tayo vede uggaÓhÈpesi. DÈrako
tiÓÓaÑ vedÈnaÑ pÈraÑ gantvÈ paÓÉito byatto JambudÊpe aggabrÈhmaÓo
ahosi. So aparena samayena raÒÒo Kosalassa sippaÑ dassesi. Athassa sippe
pasanno rÈjÈ UkkaÔÔhaÑ nÈma mahÈnagaraÑ brahmadeyyaÑ adÈsi. Iti naÑ
pokkhare sayitattÈ PokkharasÈtÊti saÒjÈnanti.
UkkaÔÔhaÑ ajjhÈvasatÊti UkkaÔÔhanÈmake nagare vasati, abhibhavitvÈ vÈ
Èvasati, Tassa nagarassa sÈmiko hutvÈ yÈya mariyÈdÈya tattha vasitabbaÑ,
tÈya mariyÈdÈya vasi. Tassa kira nagarassa vatthuÑ ukkÈ ÔhapetvÈ ukkÈsu
jalamÈnÈsu aggahesuÑ. TasmÈ taÑ UkkaÔÔhanti vuccati. OkkaÔÔhantipi
pÈÔho, soyevattho. Upasaggavasena panettha bhummatthe upayogavacanaÑ
veditabbaÑ. Tassa anupayogattÈ ca sesapadesu. Tattha lakkhaÓaÑ
saddatthato1 pariyesitabbaÑ.
Sattussadanti sattehi ussadaÑ ussannaÑ bahujanaÑ ÈkiÓÓamanussaÑ,
posÈvaniyahatthi assa mora migÈdi-anekasattasamÈkiÓÓaÒcÈti attho. YasmÈ
panetaÑ nagaraÑ bahi ÈvijjhitvÈ jÈtena hatthi-assÈdÊnaÑ ghÈsatiÓena ceva
gehacchÈdanatiÓena ca sampannaÑ. TathÈ dÈrukaÔÔhehi ceva
gehasambhÈrakaÔÔhehi ca. YasmÈ cassabbhantare vaÔÔacaturassÈdisaÓÔhÈnÈ
bah| pokkharaÓiyo, jalajakusumavicittÈni ca bah|ni anekÈni taÄÈkÈni
udakassa niccabharitÈneva honti, tasmÈ “satiÓakaÔÔhodakan”ti vuttaÑ.
______________________________________________________________
1. PÈÓini 1. 4. 48 suttaÑ passitabbaÑ.
219
Saha dhaÒÒenÈti sadhaÒÒaÑ, pubbaÓÓÈparaÓÓÈdibhedaÑ
bahudhaÒÒasannicayanti attho. EttÈvatÈ yasmiÑ nagare brÈhmaÓo
setacchattaÑ ussÈpetvÈ rÈjalÊÄÈya1 vasati, tassa samiddhisampatti dÊpitÈ hoti.
RÈjato laddhaÑ bhoggaÑ rÈjabhoggaÑ. Kena dinnanti ce? RaÒÒÈ
PasenadinÈ2 Kosalena dinnaÑ. RÈjadÈyanti raÒÒo dÈyabh|taÑ, dÈyajjanti
attho. Brahmadeyyanti seÔÔhadeyyaÑ, chattaÑ ussÈpetvÈ rÈjasa~khepena
bhuÒjatabbanti attho. Atha vÈ rÈjabhogganti sabbaÑ chejjabhejjaÑ
anusÈsantena nadÊtitthapabbatÈdÊsu su~kaÑ gaÓhantena setacchattaÑ
ussÈpetvÈ raÒÒÈ hutvÈ bhuÒjitabbaÑ. RaÒÒÈ PasenadinÈ Kosalena dinnaÑ
rÈjadÈyanti ettha taÑ nagaraÑ raÒÒÈ dinnattÈ rÈjadÈyaÑ.
DÈyakarÈjadÊpanatthaÑ panassa “raÒÒÈ PasenadinÈ Kosalena dinnan”ti
idaÑ vuttaÑ. Brahmadeyyanti seÔÔhadeyyaÑ. YathÈ dinnaÑ na puna
gahetabbaÑ hoti nissaÔÔhapariccattaÑ, evaÑ dinnanti attho.
AssosÊti suÓi upalabhi, sotadvÈrasampattavacananigghosÈnusÈrena
aÒÒÈsi. Khoti avadhÈraÓatthe, padap|raÓamatte vÈ nipÈto. Tattha
avadhÈraÓatthena assosi eva, nÈssa koci savanantarÈyo ahosÊti ayamattho
veditabbo. Padap|raÓena pana padabyaÒjanasiliÔÔhatÈmattameva.
IdÈni yamatthaÑ brÈhmaÓo PokkharasÈtÊ assosi. TaÑ pakÈsento
“samaÓo khalu bho Gotamo”ti-ÈdimÈha. Tattha samitapÈpattÈ samaÓoti
veditabbo. VuttaÒhetaÑ “samitÈssa honti pÈpakÈ akusalÈ dhammÈ”ti-Èdi3.
BhagavÈ ca anuttarena ariyamaggena samitapÈpo. Tenassa
yathÈbhuccaguÓÈdhigatametaÑ nÈmaÑ, yadidaÑ samaÓoti. Khal|ti
anussavanatthe nipÈto. Bhoti brÈhmaÓajÈtisamudÈgataÑ ÈlapanamattaÑ.
Vuttampi cetaÑ “bhovÈdi nÈma so hoti, sace hoti sakiÒcano”ti4. Gotamoti
BhagavantaÑ gottavasena parikitteti. TasmÈ samaÓo khalu bho Gotamoti
ettha samaÓo kira bho Gotamagottoti evamattho daÔÔhabbo.
Sakyaputtoti idaÑ pana Bhagavato uccÈkulaparidÊpanaÑ.
SakyakulÈpabbajitoti saddhÈpabbajitabhÈvaparidÊpanaÑ. Kenaci pÈrijuÒÒena
anabhibh|to
______________________________________________________________
1. RÈjalÊÄhÈya (SÊ)
2. PassenadinÈ (Ka)
4. Khu 1. 70, 376; Ma 2. 410 piÔÔhesu.
220
DÊghanikÈya
aparikkhÊÓaÑyeva taÑ kulaÑ pahÈya saddhÈya pabbajitoti vuttaÑ hoti. Tato
paraÑ vuttatthameva. TaÑ kho panÈti-Èdi SÈmaÒÒaphale vuttameva. SÈdhu
kho panÈti sundaraÑ kho pana, atthÈvahaÑ sukhÈvahanti vuttaÑ hoti.
TathÈr|pÈnaÑ arahatati yathÈr|po so bhavaÑ Gotamo, evar|pÈnaÑ
yathÈbhuccaguÓÈdhigamena loke arahantoti laddhasaddhÈnaÑ arahataÑ.
DassanaÑ hotÊti pasÈdasommÈni akkhÊni ummÊletvÈ dassanamattampi sÈdhu
hotÊti evaÑ ajjhÈsayaÑ katvÈ.
AmbaÔÔhamÈÓavakathÈ
256. AjjhÈyakoti idaÑ “na dÈnime jhÈyanti na dÈnime jhÈyantÊti kho
VÈseÔÔha1 ‘ajjhÈyakÈ ajjhÈyakÈ’tveva tatiyaÑ akkharaÑ upanibbattan”ti2
evaÑ paÔhamakappikakÈle jhÈnavirahitÈnaÑ brÈhmaÓÈnaÑ garahavacanaÑ.
IdÈni pana taÑ ajjhÈyatÊti ajjhÈyako. Mante parivattetÊti iminÈ atthena
pasaÑsÈvacanaÑ katvÈ voharanti. Mante dhÈretÊti mantadharo.
* TiÓÓaÑ vedÈnanti iruvedayajuvedasÈmavedÈnaÑ.
OÔÔhapahatakaraÓavasena pÈraÑ gatoti pÈrag|. Saha nighaÓÉunÈ ca
keÔubhena ca sanighaÓÉukeÔubhÈnaÑ. NighaÓÉuti nighaÓÉurukkhÈdÊnaÑ3
vevacanapakÈsakaÑ satthaÑ. KeÔubhanti kiriyÈkappavikappo kavÊnaÑ
upakÈrÈvahaÑ4 satthaÑ. Saha akkharappabhedena sÈkkharappabhedÈnaÑ.
Akkharappabhedoti sikkhÈ ca nirutti ca. ItihÈsapaÒcamÈnanti
ÈthabbaÓavedaÑ catutthaÑ katvÈ “itiha asa, itiha asÈ”ti
ÊdisavacanapaÔisaÑyutto purÈÓakathÈsa~khÈto itihÈso paÒcamo etesanti
itihÈsapaÒcamÈ, tesaÑ itihÈsapaÒcamÈnaÑ vedÈnaÑ.
PadaÑ, tadavasesaÒca byÈkaraÓaÑ adhÊyati vedeti cÈti padako
veyyÈkaraÓo. LokÈyataÑ vuccati vitaÓÉavÈdasatthaÑ.
MahÈpurisalakkhaÓanti mahÈpurisÈnaÑ BuddhÈdÊnaÑ lakkhaÓadÊpakaÑ
dvÈdasasahassaganthapamÈÓaÑ satthaÑ. Yattha soÄasasahassagÈthÈparimÈÓÈ
BuddhamantÈnÈma ahesuÑ, yesaÑ vasena iminÈ lakkhaÓena samannÈgatÈ
BuddhÈ nÈma honti, iminÈ PaccekabuddhÈ, iminÈ dve aggasÈvakÈ, asÊti
______________________________________________________________
1. VÈseÔÔhÈ (SÊ, SyÈ)
3. NÈmanighaÓÉurukkhÈdÊnaÑ (SÊ)
* Ma-®Ôha 3. 249 piÔÔhe.
4. UpakÈrÈya (SÊ)
221
mahÈsÈvakÈ, BuddhamÈtÈ, BuddhapitÈ, aggupaÔÔhÈko, aggupaÔÔhÈyikÈ, rÈjÈ
cakkavattÊti ayaÑ viseso paÒÒÈyati.
Anavayoti imesu lokÈyatamahÈpurisalakkhaÓesu an|no parip|rakÈrÊ,
avayo na hotÊti vuttaÑ hoti. Avayo nÈma yo tÈni atthato ca ganthato ca
sandhÈretuÑ na sakkoti. AnuÒÒÈtapaÔiÒÒÈtoti anuÒÒÈto ceva paÔiÒÒÈto ca.
Œcariyena’ssa “yaÑ ahaÑ jÈnÈmi, taÑ tvaÑ jÈnÈsÊ”ti-ÈdinÈ anuÒÒÈto. “Œma
ÈcariyÈ”ti attanÈ tassa paÔivacanadÈnapaÔiÒÒÈya paÔiÒÒÈtoti attho.
KatarasmiÑ adhikÈre? Sake Ècariyake tevijjake pÈvacane.
257. Esa kira brÈhmaÓo cintesi “imasmiÑ loke ‘ahaÑ Buddho ahaÑ
Buddho’ti uggatassa nÈmaÑ gahetvÈ bah| janÈ vicaranti, tasmÈ na me
anussavamatteneva upasa~kamituÑ yuttaÑ. EkaccaÒhi upasa~kamantassa
apakkamanampi garu hoti, anatthopi uppajjati. YaÑn|nÈhaÑ mama
antevÈsikaÑ pesetvÈ ‘Buddho vÈ no vÈ’ti jÈnitvÈva upasa~kameyyan”ti,
tasmÈ mÈÓavaÑ ÈmantetvÈ “ayaÑ tÈtÈ”ti-ÈdimÈha. TaÑ bhavantanti tassa
bhoto Gotamassa. TathÈ santaÑyevÈti tathÈ satoyeva. IdhÈpi hi
itthambh|tÈkhyÈnatthavaseneva upayogavacanaÑ.
258. YathÈ kathaÑ panÈhaÑ bho tanti ettha kathaÑ panÈhaÑ bho taÑ
bhavantaÑ GotamaÑ jÈnissÈmi, yathÈ sakkÈ so ÒÈtuÑ, tathÈ me ÈcikkhÈhÊti
attho. YathÈti vÈ nipÈtamattamevetaÑ. Kathanti ayaÑ ÈkÈrapucchÈ,
kenÈkÈrenÈhaÑ taÑ bhavantaÑ GotamaÑ jÈnissÈmÊti attho. EvaÑ vutte kira
naÑ upajjhÈyo “kiÑ tvaÑ tÈta pathaviyaÑ Ôhito pathaviÑ na passÈmÊti viya
candimas|riyÈnaÑ obhÈse Ôhito candimas|riye na passÈmÊti viya vadasÊ”tiÈdÊni vatvÈ jÈnanÈkÈraÑ dassento “ÈgatÈni kho tÈtÈ”ti-ÈdimÈha.
Tattha mantes|ti tÊsu vedesu. TathÈgato kira uppajjissatÊti paÔikacceva
suddhÈvÈsÈ devÈ vedesu lakkhaÓÈni pakkhipitvÈ “BuddhamantÈ nÈmete”ti
brÈhmaÓaveseneva vede vÈcenti “tadanusÈrena mahesakkhÈ sattÈ tathÈgataÑ
jÈnissantÊ”ti. Tena pubbe vedesu
222
DÊghanikÈya
mahÈpurisalakkhaÓÈni Ègacchanti. Parinibbute pana TathÈgate anukkamena
antaradhÈyanti. Tenetarahi natthÊti. MahÈpurisassÈti
paÓidhisamÈdÈnaÒÈÓakaruÓÈdiguÓamahato purisassa. Dveyeva gatiyoti dve
eva niÔÔhÈ. KÈmaÒcÈyaÑ gatisaddo “paÒca kho imÈ SÈriputta gatiyo”tiÈdÊsu1 bhavabhede vattati. “Gati migÈnaÑ pavanan”ti-ÈdÊsu2 nivÈsaÔÔhÈne.
“EvaÑ adhimattagatimanto”ti-ÈdÊsu * paÒÒÈyaÑ. “Gatigatan”ti-ÈdÊsu +
visaÔabhÈve. Idha pana niÔÔhÈyaÑ vattatÊti veditabbo.
Tattha kiÒcÈpi yehi lakkhaÓehi samannÈgato rÈjÈ cakkavattÊ hoti, na
teheva Buddho hoti, jÈtisÈmaÒÒato pana tÈniyeva tÈnÊti vuccanti. Tena
vuttaÑ “yehi samannÈgatassÈ”ti. Sace agÈraÑ ajjhÈvasatÊti yadi agÈre
vasati. RÈjÈ hoti cakkavattÊti cat|hi acchariyadhammehi, sa~gahavatth|hi ca
lokaÑ raÒjanato rÈjÈ, cakkaratanaÑ vatteti cat|hi sampatticakkehi vattati,
tehi ca paraÑ vatteti, parahitÈya ca iriyÈpathacakkÈnaÑ vatto etasmiÑ
atthÊti cakkavattÊ. Ettha ca “rÈjÈ”ti sÈmaÒÒaÑ, “cakkavattÊ”ti visesaÑ.
Dhammena caratÊti dhammiko, ÒÈyena samena vattatÊti attho. Dhammena
rajjaÑ labhitvÈ rÈjÈ jÈtoti dhammarÈjÈ, parahitadhammakaraÓena vÈ
dhammiko. AttahitadhammakaraÓena dhammarÈjÈ. CaturantÈya issaroti
cÈturanto, catusamudda-antÈya catubbidhadÊpavibh|sitÈya ca pathaviyÈ
issaroti attho. AjjhattaÑ kopÈdipaccatthike bahiddhÈ ca sabbarÈjÈno vijetÊti
VijitÈvÊ. JanapadatthÈvariyappattoti janapade dhuvabhÈvaÑ thÈvarabhÈvaÑ3
patto na sakkÈ kenaci cÈletuÑ, janapado vÈ tamhi thÈvariyappatto anuyutto4
sakammanirato acalo asampavedhÊti janapadatthÈvariyappatto.
Seyyathidanti nipÈto, tassa cetÈni5 katamÈnÊti attho. CakkaratanantiÈdÊsu cakkaÒca taÑ ratijananaÔÔhena ratanaÒcÈti cakkaratanaÑ. Esa nayo
sabbattha. Imesu pana ratanesu ayaÑ cakkavattirÈjÈ cakkaratanena ajitaÑ
jinÈti, hatthi-assaratanehi vijite yathÈsukhaÑ anucarati,
______________________________________________________________
+ Vi 4. 205; Khu 2. 52 piÔÔhesu.
* Ma 1. 117 piÔÔhe.
3. ThÈvarabhÈvaÑ vÈ (SÊ)
4. Anussukko (SÊ), anussuko (SyÈ) Ma-®Ôha 3. 251 piÔÔhepi.
5. TassÊdha tÈni (SÊ, Ka)
223
pariÓÈyakaratanena vijitamanurakkhati, avasesehi
upabhogasukhamanubhavati. PaÔhamena cassa ussÈhasattiyogo, pacchimena
mantasattiyogo, hatthi-assagahapatiratanehi pabhusattiyogo suparipuÓÓo
hoti, itthimaÓiratanehi tividhasattiyogaphalaÑ. So itthimaÓiratanehi
bhogasukhamanubhavati, sesehi issariyasukhaÑ. Visesato cassa purimÈni
tÊÓi adosakusalam|lajanitakammÈnubhÈvena sampajjanti, majjhimÈni
alobhakusalam|lajanitakammÈnubhÈvena, pacchimamekaÑ
amohakusalam|lajanitakammÈnubhÈvenÈti veditabbaÑ. Ayamettha
sa~khepo. VitthÈro pana Bojjha~gasaÑyutte Ratanasuttassa * upadesato
gahetabbo.
Parosahassanti atirekasahassaÑ. S|rÈti abhÊrukajÈtikÈ. VÊra~ga r|pÈti
devaputtasadisakÈyÈ, evaÑ tÈva eke vaÓÓayanti. AyaÑ panettha sabhÈvo1.
VÊrÈti uttamas|rÈ vuccanti, vÊrÈnaÑ a~gaÑ vÊra~gaÑ, vÊrakÈraÓaÑ vÊriyanti
vuttaÑ hoti, vÊra~gaÑ r|paÑ etesanti vÊra~gar|pÈ, vÊriyamayasarÊrÈ viyÈti
vuttaÑ hoti. ParasenappamaddanÈti sace paÔimukhaÑ2 tiÔÔheyya parasenÈ,
taÑ parimaddituÑ3 samatthÈti adhippÈyo. DhammenÈti “pÈÓo na
hantabbo”ti-ÈdinÈ + paÒcasÊladhammena. ArahaÑ hoti SammÈsambuddho
loke vivaÔÔacchadoti ettha rÈgadosamohamÈnadiÔÔhiavijjÈduccaritachadanehi sattahi paÔicchanne kilesandhakÈre loke taÑ
chadanaÑ vivaÔÔetvÈ samantato saÒjÈtÈloko hutvÈ Ôhitoti vivaÔÔacchado.
Tattha paÔhamena padena p|jÈrahatÈ, dutiyena tassÈ hetu, yasmÈ
SammÈsambuddhoti, tatiyena Buddhattahetubh|tÈ vivaÔÔacchadatÈ vuttÈti
veditabbÈ. Atha vÈ vivaÔÔo ca vicchado cÈti vivaÔÔacchado, vaÔÔarahito
chadanarahito cÈti vuttaÑ hoti. Tena ArahaÑ vaÔÔÈbhÈvena,
SammÈsambuddho chadanÈbhÈvenÈti evaÑ purimapadadvayasseva
hetudvayaÑ vuttaÑ hoti, dutiyena vesÈrajjena cettha purimasiddhi,
paÔhamena dutiyasiddhi, tatiyacatutthehi tatiyasiddhi hoti. PurimaÒca
dhammacakkhuÑ, dutiyaÑ buddhacakkhuÑ, tatiyaÑ samantacakkhuÑ
sÈdhetÊti veditabbaÑ. TvaÑ mantÈnaÑ paÔiggahetÈti iminÈ’ssa mantesu
s|rabhÈvaÑ janeti.
______________________________________________________________
* SaÑ 3. 87 piÔÔhe.
1. SabbhÈvo (Ka)
2. ParimukhaÑ (Ka)
3. MaddituÑ (SÊ, SyÈ), parasenÈ maddituÑ (Ma 2 BrahmÈyusutte)
+ DÊ 2. 141; Ma 3. 211 piÔÔhesu.
224
DÊghanikÈya
259. * Sopi tÈya ÈcariyakathÈya lakkhaÓesu vigatasammoho
ekobhÈsajÈto viya1 Buddhamante sampassamÈno “evaÑ bho”ti Èha.
Tassattho–yathÈ bho tvaÑ vadasi, evaÑ karissÈmÊti. VaÄavÈrathamÈruyhÈti
vaÄavÈyuttaÑ rathaÑ abhiruhitvÈ. BrÈhmaÓo kira yena rathena sayaÑ
vicarati, tameva rathaÑ datvÈ mÈÓavaÑ pesesi. MÈÓavÈpi2
PokkharasÈtisseva antevÈsikÈ. So kira tesaÑ “AmbaÔÔhena saddhiÑ
gacchathÈ”ti saÒÒaÑ adÈsi.
YÈvatikÈ yÈnassa bh|mÊti yattakaÑ sakkÈ hoti yÈnena gantuÑ, ayaÑ
yÈnassa bh|mi nÈma. YÈnÈ paccorohitvÈti ayÈnabh|miÑ3
dvÈrakoÔÔhakasamÊpaÑ gantvÈ yÈnato pati-orohitvÈ.
Tena kho pana samayenÈti yasmiÑ samaye AmbaÔÔho ÈrÈmaÑ pÈvisi,
tasmiÑ pana samaye, Ôhitamajjhanhikasamaye. KasmÈ pana tasmiÑ samaye
ca~kamantÊti? PaÓÊtabhojanapaccayassa thinamiddhassa vinodanatthaÑ,
divÈpadhÈnikÈ vÈ te. TÈdisÈnaÒhi pacchÈbhattaÑ ca~kamitvÈ nhÈyitvÈ
sarÊraÑ utuÑ gÈhÈpetvÈ nisajja samaÓadhammaÑ karontÈnaÑ cittaÑ
ekaggaÑ hoti. Yena te bhikkh|ti so kira “kuhiÑ samaÓo Gotamo”ti
pariveÓato pariveÓaÑ anÈgantvÈ “pucchitvÈva4 pavisissÈmÊ”ti vilokento5
araÒÒahatthÊ viya mahÈca~kame ca~kamamÈne paÑsuk|like bhikkh| disvÈ
tesaÑ santikaÑ agamÈsi. TaÑ sandhÈya “yena te bhikkh|”ti-Èdi vuttaÑ.
DassanÈyÈti daÔÔhuÑ, passitukÈmÈ hutvÈti attho.
260. AbhiÒÒÈtakolaÒÒoti pÈkaÔakulajo. TadÈ kira JambudÊpe
AmbaÔÔhakulaÑ nÈma pÈkaÔakulamahosi. AbhiÒÒÈtassÈti
r|pajÈtimantakulÈpadesehi pÈkaÔassa. Agar|ti abhÈriko. Yo hi AmbaÔÔhaÑ
ÒÈpetuÑ na sakkuÓeyya, tassa tena saddhiÑ kathÈsallÈpo garu bhaveyya,
Bhagavato pana tÈdisÈnaÑ mÈÓavÈnaÑ satenÈpi
______________________________________________________________
1. EkobhÈsajÈte viya (SyÈ)
2. MÈÓavakÈti (SyÈ, Ka), mÈÓavakehÊti PokkharasÈtisseva antevÈsikehi (?)
3. Abh|miÑ (SÊ) SÊ-®Ê Abhinava 2. 246 piÔÔhe oloketabbÈ.
4. ŒgantvÈ pucchitvÈva (SÊ), gantvÈ pucchitvÈ (Ma-®Ôha 2. 174 piÔÔhe
C|ÄasaccakasuttavaÓÓanÈyaÑ)
5. Olokento (Ka)
225
sahassenÈpi paÒhaÑ puÔÔhassa vissajjane dandhÈyitattaÑ natthÊti
maÒÒamÈnÈ “agaru kho panÈ”ti cintayiÑsu. VihÈroti gandhakuÔiÑ sandhÈya
ÈhaÑsu.
AtaramÈnoti aturito1, saÓikaÑ padappamÈÓaÔÔhÈne padaÑ nikkhipanto
vattaÑ katvÈ susammaÔÔhaÑ muttÈdalasinduvÈrasantharasadisaÑ vÈlikaÑ
avinÈsentoti attho. ŒÄindanti pamukhaÑ. UkkÈsitvÈti ukkÈsitasaddaÑ katvÈ.
AggaÄanti dvÈrakavÈÔaÑ2. ŒkoÔehÊti agganakhehi3 saÓikaÑ4
kuÒcikacchiddasamÊpe ÈkoÔehÊti vuttaÑ hoti, dvÈraÑ kira ati-upari
amanussÈ, atiheÔÔhÈ dÊghajÈtikÈ koÔenti, tathÈ anÈkoÔetvÈ majjhe
chiddasamÊpe koÔetabbanti idaÑ dvÈrÈkoÔanavattanti dÊpentÈ vadanti.
261. * Vivari BhagavÈ dvÈranti na BhagavÈ uÔÔhÈya dvÈraÑ vivari,
“vivarat|”ti pana hatthaÑ pasÈresi. Tato “BhagavÈ tumhehi anekÈsu
kappakoÔÊsu dÈnaÑ dadamÈnehi na sahatthÈ dvÈravivaraÓakammaÑ katan”ti
sayameva dvÈraÑ vivaÔaÑ. TaÑ pana yasmÈ Bhagavato manena vivaÔaÑ,
tasmÈ “vivari BhagavÈ dvÈran”ti vattuÑ vaÔÔati.
BhagavatÈ saddhiÑ sammodiÑs|ti yathÈ khamanÊyÈdÊni pucchanto
BhagavÈ tehi, evaÑ tepi BhagavatÈ saddhiÑ samappavattamodÈ ahesuÑ.
SÊtodakaÑ viya uÓhodakena sammoditaÑ ekÊbhÈvaÑ agamaÑsu. YÈya ca
“kacci bho Gotama khamanÊyaÑ, kacci yÈpanÊyaÑ, kacci bhoto ca
Gotamassa5 sÈvakÈnaÒca appÈbÈdhaÑ appÈta~kaÑ lahuÔÔhÈnaÑ balaÑ
phÈsuvihÈro”ti-ÈdikÈya kathÈya sammodiÑsu, taÑ
pÊtipÈmojjasa~khÈtasammodajananato, sammodituÑ yuttabhÈvato ca
sammodanÊyaÑ, atthabyaÒjanamadhuratÈya sucirampi kÈlaÑ sÈretuÑ
nirantaraÑ pavattetuÑ arahabhÈvato saritabbabhÈvato ca sÈraÓÊyaÑ.
SuyyamÈnasukhato sammodanÊyaÑ, anussariyamÈnasukhato ca sÈraÓÊyaÑ.
TathÈ byaÒjanaparisuddhatÈya sammodanÊyaÑ, atthaparisuddhatÈya
sÈraÓÊyaÑ. EvaÑ anekehi pariyÈyehi sammodanÊyaÑ kathaÑ sÈraÓÊyaÑ
vÊtisÈretvÈ pariyosÈpetvÈ niÔÔhÈpetvÈ ekamantaÑ nisÊdiÑsu.
______________________________________________________________
1. Aturanto (SÊ)
2. KavÈÔaÑ (SÊ, SyÈ)
3. Agganakhena(SÊ, SyÈ)
4. ¢sakaÑ (SÊ)
+ Ma-®Ôha 1. 114; SaÑ-®Ôha 1. 119; AÑ-®Ôha 2. 13; Vi-®Ôha 1. 100 piÔÔhesupi.
5. Bho Gotama (Ka)
226
DÊghanikÈya
AmbaÔÔho pana mÈÓavoti so kira Bhagavato r|pasampattiyaÑ
cittappasÈdamattampi akatvÈ “DasabalaÑ apasÈdessÈmÊ”ti udare
baddhasÈÔakaÑ muÒcitvÈ kaÓÔhe olambetvÈ ekena hatthena dussakaÓÓaÑ
gahetvÈ ca~kamaÑ abhir|hitvÈ kÈlena bÈhuÑ, kÈlena udaraÑ, kÈlena
piÔÔhiÑ dassento kÈlena hatthavikÈraÑ, kÈlena bhamukavikÈraÑ karonto
“kacci te bho Gotama dhÈtusamatÈ, kacci bhikkhÈhÈrena na kilamasi1,
akilamathÈkÈroyeva pana te paÒÒÈyati, th|lÈni hi te a~gapacca~gÈni,
pÈsÈdikatthaÑ2 gatagataÔÔhÈne te bahujanÈ ‘rÈjapabbajito’ti ca ‘Buddho’ti ca
uppannabahumÈnÈ paÓÊtaÑ ojavantamÈhÈraÑ denti. Passatha bho gehaÑ
cittasÈlÈ viya dibbapÈsÈdo viya. ImaÑ paÒcaÑ passatha, bimbohanaÑ
passatha, kiÑ evar|pe ÔhÈne vasantassa samaÓadhammaÑ kÈtuÑ
dukkaran”ti evar|paÑ uppaÓÉanakathaÑ anÈcÈrabhÈvasÈraÓÊyaÑ katheti3,
tena vuttaÑ “ambaÔÔho pana mÈÓavo ca~kamantopi nisinnena BhagavatÈ
kaÒci kaÒci kathaÑ sÈraÓÊyaÑ vÊtisÈreti, Ôhitopi nisinnena BhagavatÈ kaÒci
kaÒci kathaÑ sÈraÓÊyaÑ vÊtisÈretÊ”ti.
262. Atha kho BhagavÈti atha BhagavÈ “ayaÑ mÈÓavo hatthaÑ
pasÈretvÈ bhavaggaÑ gahetukÈmo viya, pÈdaÑ pasÈretvÈ AvÊciÑ
vicaritukÈmo viya, mahÈsamuddaÑ taritukÈmo viya, SineruÑ ÈrohitukÈmo
viya ca aÔÔhÈne vÈyamati, handa tena saddhiÑ mantemÊ”ti AmbaÔÔhaÑ
mÈÓavaÑ etadavoca. ŒcariyapÈcariyehÊti Ècariyehi ca tesaÑ Ècariyehi ca.
PaÔhama-ibbhavÈdavaÓÓanÈ
263. Gacchanto vÈti ettha kÈmaÑ tÊsu iriyÈpathesu brÈhmaÓo
ÈcariyabrÈhmaÓena saddhiÑ sallapitumarahati, ayaÑ pana mÈÓavo
mÈnathaddhatÈya kathÈpaÄÈsaÑ4 karonto cattÈropi iriyÈpathe yojessÈmÊti
“sayÈno vÈ hi bho Gotama sayÈnenÈ”ti Èha.
______________________________________________________________
1. Na kilamati (Ka) na kilamatha (SÊ, SyÈ)
2. PÈsÈdikÈni yattha (SyÈ) pÈsÈdikÈ’ttha (SÊ)
3. VÊtisÈretÊti (SyÈ)
4. KathÈsallÈpaÑ (SÊ-®Ê Abhinava 2. 249; DÊ-®Ê 1. 297 piÔÔhesu.)
227
Tato kira taÑ BhagavÈ “AmbaÔÔha gacchantassa vÈ gacchantena Ôhitassa
vÈ Ôhitena nisinnassa vÈ nisinnenÈcariyena saddhiÑ kathÈ nÈma
sabbÈcariyesu labbhati. TvaÑ pana sayÈno sayÈnenÈcariyena saddhiÑ
kathesi, kiÑ te Ècariyo gor|paÑ, udÈhu tvan”ti Èha. So kujjhitvÈ “ye ca kho
te bho Gotama muÓÉakÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha muÓÉe “muÓÉÈ”ti, samaÓe ca
“samaÓÈ”ti vattuÑ vaÔÔeyya, ayaÑ pana hÊÄento “muÓÉakÈ samaÓakÈ”ti Èha.
IbbhÈti gahapatikÈ. KaÓhÈti1 kaÓhÈ, kÈÄakÈti attho. BandhupÈdÈpaccÈti ettha
bandh|ti brahmÈ adhippeto. TaÒhi brÈhmaÓÈ “pitÈmaho”ti voharanti.
PÈdÈnaÑ apaccÈ pÈdÈpaccÈ, brahmuno piÔÔhipÈdato jÈtÈti adhippÈyo. Tassa
kira ayaÑ laddhi–* brÈhmaÓÈ brahmuno mukhato nikkhantÈ, khattiyÈ
urato, vessÈ nÈbhito, suddÈ jÈÓuto, samaÓÈ piÔÔhipÈdatoti. EvaÑ kathento ca
panesa kiÒcÈpi aniyametvÈ katheti, atha kho Bhagavantameva vadÈmÊti
katheti.
Atha kho BhagavÈ “ayaÑ AmbaÔÔho ÈgatakÈlato paÔÔhÈya mayÈ
saddhiÑ kathayamÈno mÈnameva nissÈya kathesi, ÈsÊvisaÑ gÊvÈyaÑ
gaÓhanto viya, aggikkhandhaÑ Èli~ganto viya, mattavÈraÓaÑ soÓÉÈya
parÈmasanto viya, attano pamÈÓaÑ na jÈnÈti, handa naÑ jÈnÈpessÈmÊ”ti
cintetvÈ “atthikavato kho pana te AmbaÔÔhÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha ÈgantvÈ
kattabbakiccasa~khÈto attho etassa atthÊti atthikaÑ, tassa mÈÓavassa cittaÑ,
atthikamassa atthÊti atthikavÈ, tassa atthikavato, tava idhÈgamanaÑ ahosÊti
attho.
Kho panÈti nipÈtamattaÑ. YÈyeva kho panatthÈyÈti yeneva kho
panatthena. ŒgaccheyyÈthÈti mama vÈ aÒÒesaÑ vÈ santikaÑ yadÈ kadÈci
ÈgaccheyyÈtha. Tameva atthanti idaÑ purisali~gavaseneva vuttaÑ.
ManasikareyyÈthÈti citte kareyyÈtha. IdaÑ vuttaÑ hoti–tvaÑ Ècariyena
attano karaÓÊyena pesito, na amhÈkaÑ paribhavanatthÈya, tasmÈ tameva
kiccaÑ manasi karohÊti. Evamassa aÒÒesaÑ santikaÑ ÈgatÈnaÑ vattaÑ
dassetvÈ mÈnaniggaÓhanatthaÑ “avusitavÈyeva kho panÈ”ti-ÈdimÈha.
Tassattho–passatha bho ayaÑ AmbaÔÔho mÈÓavo Ècariyakule
______________________________________________________________
1. KiÓhÈti (SÊ)
* DÊ 3. 67; Ma 2. 357 piÔÔhesu passitabbaÑ.
228
DÊghanikÈya
avusitavÈ asikkhito appassutova samÈno. VusitamÈnÊti “ahaÑ vusitavÈ
sikkhito bahussuto”ti attÈnaÑ maÒÒati. Etassa hi evaÑ
pharusavacanasamudÈcÈre1 kÈraÓaÑ kimaÒÒatra avusitattÈti Ècariyakule
asaÑvuddhÈ asikkhitÈ appassutÈyeva hi evaÑ vadantÊti.
264. Kupitoti kuddho. Anattamanoti asakamano. KiÑ pana BhagavÈ
tassa kujjhanabhÈvaÑ ÒatvÈ evamÈha udÈhu aÒa tvÈti? ©atvÈ ÈhÈti. KasmÈ
ÒatvÈ ÈhÈti? Tassa mÈnanimmadanatthaÑ. BhagavÈ hi aÒÒÈsi “ayaÑ mayÈ
evaÑ vutte kujjhitvÈ mama ÒÈtake akkosissati, athassÈhaÑ yathÈ nÈma
kusalo bhisakko dosaÑ uggiletvÈ2 nÊharati, evameva gottena gottaÑ
kulÈpadesena kulÈpadesaÑ uÔÔhÈpetvÈ bhavaggappamÈÓena viya uÔÔhitaÑ
mÈnaddhajaÑ m|le chetvÈ nipÈtessÈmÊ’ti. KhuÑsentoti ghaÔÔento.
Vambhentoti hÊÄento. PÈpito bhavissatÊti caÓÉabhÈvÈdidosaÑ pÈpito
bhavissati.
CaÓÉÈti mÈnanissitakodhayuttÈ. PharusÈti kharÈ. LahusÈti lahukÈ.
Appakeneva tussanti vÈ dussanti vÈ, udakapiÔÔhe alÈbukaÔÈhaÑ viya
appakeneva uplavanti. BhassÈti3 bahubhÈÓino. SakyÈnaÑ mukhe vivaÔe
aÒÒassa vacanokÈso natthÊti adhippÈyeneva vadati. SamÈnÈti idaÑ “santÈ”ti
purimapadasseva vevacanaÑ. Na sakkarontÊti na brÈhmaÓÈnaÑ
sundarenÈkÈrena karonti. Na garuÑ karontÊti brÈhmaÓesu gÈravaÑ na
karonti. Na mÈnentÊti na manena piyÈyanti. Na p|jentÊti mÈlÈdÊhi nesaÑ
p|jaÑ na karonti. Na apacÈyantÊti abhivÈdanÈdÊhi nesaÑ apacitikammaÑ
nÊcavuttiÑ na dassenti. Tayidanti taÑ idaÑ. Yadime sakyÈti yaÑ ime sakyÈ
na brÈhmaÓe sakkaronti -pana apacÈyanti, taÑ tesaÑ asakkÈrakaraÓÈdi
sabbaÑ na yuttaÑ, nÈnulomanti attho.
Dutiya ibbhavÈdavaÓÓanÈ
265. Aparaddhunti aparajjhiÑsu. EkamidÈhanti ettha idanti
nipÈtamattaÑ. EkaÑ ahanti attho. SandhÈgÈranti rajja-anusÈsanasÈlÈ4.
SakyÈti
______________________________________________________________
1. PharusavacanasamudÈcÈrena (SyÈ, Ka)
3. RabhasÈti (SÊ, SyÈ)
2. UkkiledetvÈ (SÊ), ukkiretvÈ (SyÈ)
4. RajjaÑ anusÈsanasÈlÈ (SÊ, SyÈ)
229
abhisittarÈjÈno. SakyakumÈrÈti anabhisittÈ. Ucces|ti yathÈnur|pesu
palla~kapÊÔhakavettÈsanaphalakacittattharaÓÈdibhedesu. SaÒjagghantÈti
uppaÓÉanavasena mahÈhasitaÑ hasantÈ. SaÑkÊÄantÈti hasitamatta1 karaÓaa~gulisa~ghaÔÔanapÈÓippahÈradÈnÈdÊni karontÈ. MamaÒÒeva maÒÒeti
evamahaÑ maÒÒÈmi mamaÒÒeva anuhasanti na aÒÒanti.
KasmÈ pana te evamakaÑs|ti? Te kira AmbaÔÔhassa kulavaÑsaÑ
jÈnanti. AyaÒca tasmiÑ samaye yÈva pÈdantÈ olambetvÈ nivatthasÈÔakassa
ekena hatthena dussakaÓÓaÑ gahetvÈ khandhaÔÔhikaÑ nÈmetvÈ mÈnamadena
matto viya Ègacchati. Tato “passatha bho amhÈkaÑ dÈsassa
KaÓhÈyanagottassa AmbaÔÔhassa ÈgamanakÈraÓan”ti vadantÈ evamakaÑsu.
Sopi attano kulavaÑsaÑ jÈnÈti. TasmÈ “mamaÒÒeva maÒÒe”ti takkayittha.
ŒsanenÈti “idamÈsanaÑ, ettha nisÊdÈhÊ”ti evaÑ Èsanena nimantanaÑ
nÈma hoti, tathÈ na koci akÈsi.
Tatiya-ibbhavÈdavaÓÓanÈ
266. LaÔukikÈti khettaleÉÉ|naÑ antare nivÈsinÊ2 khuddakasakuÓikÈ.
KulÈvaketi nivÈsanaÔÔhÈne. KÈmalÈpinÊti yadicchakabhÈÓinÊ. YaÑ yaÑ
icchati, taÑ taÑ lapati, na taÑ koci haÑso vÈ koÒco vÈ moro vÈ ÈgantvÈ
“kiÑ tvaÑ lapasÊ”ti nisedheti. Abhisajjitunti kodhavasena laggituÑ.
EvaÑ vutte mÈÓavo “ayaÑ samaÓo Gotamo attano ÒÈtake
laÔukikasadise katvÈ amhe haÑsakoÒcamorasame3 karoti, nimmÈno dÈni
jÈto”ti maÒÒamÈno uttari4 cattÈro vaÓÓe dasseti.
DÈsiputtavÈdavaÓÓanÈ
267. NimmÈdetÊti nimmadeti nimmÈne karoti. YaÑn|nÈhanti yadi
panÈhaÑ. “KaÓhÈyanohamasmi bho GotamÈ”ti idaÑ kira vacanaÑ
AmbaÔÔho
______________________________________________________________
1. Sitamatta (SÊ, SyÈ)
3. Morasadise (Ka)
2. AntaranivÈsinÊ(SÊ)
4. UttariÑ (SÊ, SyÈ)
230
DÊghanikÈya
tikkhattuÑ mahÈsaddena avoca. KasmÈ avoca? KiÑ asuddhabhÈvaÑ na
jÈnÈtÊti. Œma jÈnÈti. JÈnantopi bhavapaÔicchannametaÑ kÈraÓaÑ, taÑ anena
na diÔÔhaÑ. Apassanto mahÈsamaÓo kiÑ vakkhatÊti maÒÒamÈno
mÈnathaddhatÈya avoca. MÈtÈpettikanti mÈtÈpit|naÑ santakaÑ.
NÈmagottanti paÓÓattivasena nÈmaÑ, paveÓÊvasena gottaÑ. Anussaratoti
anussarantassa kulakoÔiÑ sodhentassa. AyyaputtÈti sÈmino puttÈ1.
DÈsiputtoti gharadÈsiyÈ putto. TasmÈ yathÈ dÈsena sÈmino
upasa~kamitabbÈ, evaÑ anupasa~kamantaÑ taÑ disvÈ sakyÈ anujagghiÑs|ti
dasseti.
Ito paraÑ tassa dÈsabhÈvaÑ, sakyÈnaÒca sÈmibhÈvaÑ pakÈsetvÈ attano
ca AmbaÔÔhassa ca kulavaÑsaÑ Èharanto “sakyÈ kho panÈ”ti-ÈdimÈha.
Tattha dahantÊti Ôhapenti, OkkÈko no pubbapurisoti evaÑ karontÊti2 attho.
Tassa kira raÒÒo kathanakÈle ukkÈ viya mukhato pabhÈ niccharati, tasmÈ
taÑ “OkkÈko”ti saÒjÈniÑs|ti. PabbÈjesÊti nÊhari.
IdÈni te nÈmavasena dassento “OkkÈmukhan”ti-ÈdimÈha. TatrÈyaÑ
anupubbÊ kathÈ–3 paÔhamakappikÈnaÑ kira raÒÒo MahÈsammatassa Rojo
nÈma putto ahosi. Rojassa Vararojo, Vararojassa KalyÈÓo, KalyÈÓassa
VarakalyÈÓo, VarakalyÈÓassa MandhÈtÈ, MandhÈtussa VaramandhÈtÈ,
VaramandhÈtussa Uposatho, Uposathassa varo, Varassa Upavaro,
Upavarassa Maghadevo, Maghadevassa paramparÈya
caturÈsÊtikhattiyasahassÈni ahesuÑ. TesaÑ pacchato tayo OkkÈkavaÑsÈ
ahesuÑ. Tesu tatiya-okkÈkassa paÒca mahesiyo ahesuÑ HatthÈ CittÈ Jantu
JÈlinÊ VisÈkhÈti. EkekissÈ paÒcapaÒca-itthisataparivÈrÈ, SabbajeÔÔhÈya
cattÈro puttÈ OkkÈmukho KarakaÓÉu Hatthiniko4 Sinis|roti5. PaÒca dhÊtaro
PiyÈ SuppiyÈ ŒnandÈ VijitÈ VijitasenÈti. Iti sÈ nava putte vijÈyitvÈ
kÈlamakÈsi.
Atha rÈjÈ aÒÒaÑ dahariÑ abhir|paÑ rÈjadhÊtaraÑ ÈnetvÈ
aggamahesiÔÔhÈne Ôhapesi. SÈ JantuÑ nÈma puttaÑ vijÈyi. Atha naÑ
paÒcamadivase
______________________________________________________________
1. SÈmino (SyÈ)
3. AnupubbakathÈ (S¢), anupubbikathÈ (SyÈ)
4. HatthinÊ (SÊ)
2. KathentÊti (SÊ, SyÈ)
5. KÈsinÊpuroti (S¢), sinipuroti(SyÈ)
231
ala~karitvÈ raÒÒo dassesi. RÈjÈ tuÔÔho tassÈ varaÑ adÈsi. SÈ ÒÈtakehi
saddhiÑ mantetvÈ puttassa rajjaÑ yÈci. RÈjÈ “nassa vasali1, mama puttÈnaÑ
antarÈyaÑ icchasÊ”ti tajjesi. SÈ punappunaÑ raho rÈjÈnaÑ paritosetvÈ
“mahÈrÈja musÈvÈdo nÈma na vaÔÔatÊ”ti-ÈdÊni vatvÈ yÈcatiyeva. Atha rÈjÈ
putte Èmantesi “ahaÑ tÈtÈ tumhÈkaÑ kaniÔÔhaÑ JantukumÈraÑ disvÈ tassa
mÈtuyÈ sahasÈ varaÑ adÈsiÑ, sÈ puttassa rajjaÑ pariÓÈmetuÑ icchati.
Tumhe ÔhapetvÈ ma~galahatthiÑ ma~gala-assaÑ ma~galarathaÒca yattake
icchatha, tattake hatthi-assarathe gahetvÈ gacchatha. Mamaccayena ÈgantvÈ
rajjaÑ kareyyÈthÈ”ti aÔÔhahi amaccehi saddhiÑ uyyojesi.
Te nÈnappakÈraÑ roditvÈ kanditvÈ “tÈta amhÈkaÑ dosaÑ khamathÈ”ti
rÈjÈnaÒceva rÈjorodhe ca khamÈpetvÈ, “mayampi bhÈt|hi saddhiÑ
gacchÈmÈ”ti rÈjÈnaÑ ÈpucchitvÈ nagarÈ nikkhantÈ bhaginiyo ÈdÈya
catura~giniyÈ senÈya parivutÈ nagarÈ nikkhamiÑsu. “KumÈrÈ pitu accayena
ÈgantvÈ rajjaÑ kÈressanti, gacchÈma ne upaÔÔhahÈmÈ”ti cintetvÈ bah|
manussÈ anubandhiÑsu. PaÔhamadivase yojanamattÈ senÈ ahosi, dutiye
dviyojanamattÈ, tatiye tiyojanamattÈ. KumÈrÈ mantayiÑsu “mahÈ balakÈyo,
sace mayaÑ kaÒci sÈmantarÈjÈnaÑ madditvÈ janapadaÑ gaÓheyyÈma, sopi
no nappasaheyya. KiÑ paresaÑ pÊÄÈya katÈya, mahÈ ayaÑ Jamb|dÊpo,
araÒÒe nagaraÑ mÈpessÈmÈ”ti HimavantÈbhimukhÈ gantvÈ nagaravatthuÑ
pariyesiÑsu.
TasmiÒca samaye amhÈkaÑ bodhisatto brÈhmaÓamahÈsÈlakule
nibbattitvÈ KapilabrÈhmaÓo nÈma hutvÈ nikkhamma isipabbajjaÑ pabbajitvÈ
Himavantapasse pokkharaÓiyÈ tÊre sÈkavanasaÓÉe paÓÓasÈlaÑ mÈpetvÈ
vasati. So kira bhummajÈlaÑ2 nÈma vijjaÑ jÈnÈti. YÈya uddhaÑ asÊtihatthe
ÈkÈse, heÔÔhÈ ca bh|miyampi guÓadosaÑ passati. EtasmiÑ padese
tiÓagumbalatÈ dakkhiÓÈvaÔÔÈ pÈcÊnÈbhimukhÈ3 jÈyanti. SÊhabyagghÈdayo
migas|kare, sappabiÄÈrÈ ca maÓÉ|kam|sike anubandhamÈnÈ taÑ padesaÑ
patvÈ na sakkonti te anubandhituÑ. Tehi te
______________________________________________________________
1. VasalÊ(SÊ)
2. Bh|micÈlaÑ (SÊ), bhummapÈsaÑ (SyÈ)
3. PÈcÊnamukhÈ (SÊ)
232
DÊghanikÈya
aÒÒadatthu santajjitÈ nivattantiyeva. So “ayaÑ pathaviyÈ aggapadeso”ti
ÒatvÈ tattha attano paÓÓasÈlaÑ mÈpesi.
Atha te kumÈre nagaravatthuÑ pariyesamÈne attano vasanokÈsaÑ Ègate
disvÈ pucchitvÈ taÑ pavattiÑ ÒatvÈ tesu anukampaÑ janetvÈ avoca
“imasmiÑ paÓÓasÈlaÔÔhÈne mÈpitaÑ nagaraÑ JambudÊpe agganagaraÑ
bhavissati, ettha jÈtapurisesu ekeko1 purisasatampi purisasahassampi
abhibhavituÑ2 sakkhissati, ettha nagaraÑ mÈpetha, paÓÓasÈlaÔÔhÈne raÒÒo
gharaÑ karotha. ImasmiÒhi okÈse ÔhatvÈ caÓÉÈlaputtopi cakkavattibalena
atiseyyo”ti. Nanu bhante ayyassa vasanokÈsoti? “Mama vasanokÈso”ti mÈ
cintayittha, mayhaÑ ekapasse paÓÓasÈlaÑ katvÈ nagaraÑ mÈpetvÈ
“Kapilavatthun”ti nÈmaÑ karothÈti. Te tathÈ katvÈ tattha nivÈsaÑ
kappesuÑ.
AthÈmaccÈ “ime dÈrakÈ vayappattÈ, sace nesaÑ pitÈ santike bhaveyya,
so ÈvÈhavivÈhaÑ kareyya, idÈni pana amhÈkaÑ bhÈro”ti cintetvÈ kumÈrehi
saddhiÑ mantayiÑsu. KumÈrÈ “amhÈkaÑ sadisÈ khattiyadhÊtaro nÈma na
passÈma, nÈpi bhaginÊnaÑ sadise khattiyakumÈrake, asadisasaÑyoge3 ca no
uppannÈ puttÈ mÈtito vÈ pitito vÈ aparisuddhÈ jÈtisambhedaÑ pÈpuÓissanti,
tasmÈ mayaÑ bhaginÊhiyeva saddhiÑ saÑvÈsaÑ rocemÈ”ti te
jÈtisambhedabhayena jeÔÔhakabhaginiÑ mÈtuÔÔhÈne4 ÔhapetvÈ avasesÈhi
saÑvÈsaÑ kappesuÑ.
TesaÑ puttehi ca dhÊtÈhi ca vaÉÉhamÈnÈnaÑ aparena samayena
jeÔÔhakabhaginiyÈ kuÔÔharogo udapÈdi, koviÄÈrapupphasadisÈni gattÈni
ahesuÑ. RÈjakumÈrÈ imÈya saddhiÑ ekato nisajjaÔÔhÈnabhojanÈdÊni
karontÈnampi upari ayaÑ rogo sa~kamatÊti cintetvÈ ekadivasaÑ
uyyÈnakÊÄaÑ gacchantÈ viya taÑ yÈne ÈropetvÈ araÒÒaÑ pavisitvÈ
bh|miyaÑ pokkharaÓiÑ khaÓÈpetvÈ tattha khÈdanÊyabhojanÊyena saddhiÑ
taÑ pakkhipitvÈ gharasa~khepena upari padaraÑ paÔicchÈdetvÈ paÑsuÑ
datvÈ pakkamiÑsu.
______________________________________________________________
1. EkekaÑ (Ka)
3. Asadisasampayogena (SÊ), asadisasampayoge (SyÈ)
4. MÈtiÔÔhÈne (SÊ), mÈtikaÔÔhÈne (SyÈ)
2. Na abhibhavituÑ (Ka)
233
Tena ca samayena RÈmo nÈma BÈrÈÓasirÈjÈ kuÔÔharogÊ1 nÈÔakitthÊhi ca
orodhehi ca2 jigucchiyamÈno tena saÑvegena jeÔÔhaputtassa rajjaÑ datvÈ
araÒÒaÑ pavisitvÈ tattha paÓÓasÈlaÑ mÈpetvÈ m|laphalÈni paribhuÒjanto
nacirasseva arogo suvaÓÓavaÓÓo hutvÈ ito cito ca vicaranto mahantaÑ
susirarukkhaÑ disvÈ tassabbhantare soÄasahatthappamÈÓaÑ okÈsaÑ
sodhetvÈ dvÈraÒca vÈtapÈnaÒca yojetvÈ nisseÓiÑ bandhitvÈ tattha vÈsaÑ
kappesi. So a~gÈrakaÔÈhe aggiÑ katvÈ rattiÑ migas|karÈdÊnaÑ sadde
suÓanto sayati. So “asukasmiÑ padese sÊho saddamakÈsi, asukasmiÑ
byaggho”ti sallakkhetvÈ pabhÈte tattha gantvÈ vighÈsamaÑsaÑ ÈdÈya
pacitvÈ khÈdati.
AthekadivasaÑ tasmiÑ pacc|sasamaye aggiÑ jÈletvÈ nisinne
rÈjadhÊtÈya sarÊragandhena ÈgantvÈ byaggho tasmiÑ padese paÑsuÑ
viy|hanto padare vivaramakÈsi, tena ca vivarena sÈ byagghaÑ disvÈ bhÊtÈ
vissaramakÈsi. So taÑ saddaÑ sutvÈ “itthisaddo eso”ti ca sallakkhetvÈ
pÈtova tattha gantvÈ “ko etthÈ”ti Èha. MÈtugÈmo sÈmÊti. KiÑ jÈtikÈsÊti.
OkkÈkamahÈrÈjassa dhÊtÈ sÈmÊti3. NikkhamÈti. Na sakkÈ sÈmÊti. KiÑ
kÈraÓÈti. Chavirogo me atthÊti. So sabbaÑ pavattiÑ pucchitvÈ
khattiyamÈnena anikkhamantiÑ “ahampi khattiyo”ti attano khattiyabhÈvaÑ
jÈnÈpetvÈ nisseÓiÑ datvÈ uddharitvÈ attano vasanokÈsaÑ netvÈ sayaÑ
paribhuttabhesajjÈniyeva datvÈ nacirasseva arogaÑ suvaÓÓavaÓÓaÑ katvÈ
tÈya saddhiÑ saÑvÈsaÑ kappesi. SÈ paÔhamasaÑvÈseneva gabbhaÑ
gaÓhitvÈ dve putte vijÈyi, punapi dveti evaÑ soÄasakkhattumpi vijÈyi. EvaÑ
dvattiÑsa bhÈtaro ahesuÑ. Te anupubbena vuÉÉhippatte pitÈ sabbasippÈni
sikkhÈpesi.
AthekadivasaÑ eko RÈmaraÒÒo nagaravÈsÊ vanacarako pabbate ratanÈni
gavesanto rÈjÈnaÑ disvÈ saÒjÈnitvÈ Èha “jÈnÈmahaÑ deva tumhe”ti. Tato
naÑ rÈjÈ sabbaÑ pavattiÑ pucchi. TasmiÑ yeva ca khaÓe te dÈrakÈ
ÈgamiÑsu. So te disvÈ “ke ime”ti Èha. “PuttÈ me”ti ca vutte tesaÑ
mÈtikavaÑsaÑ pucchitvÈ “laddhaÑ dÈni
______________________________________________________________
1. KuÔÔharogo (Ka)
3. DhÊtamhÊti (SyÈ), dhÊtÈmhÊti (Ka)
2. Orodhehi ca nÈÔakehi ca (SÊ, SyÈ)
234
DÊghanikÈya
me pÈbhatan”ti nagaraÑ gantvÈ raÒÒo Èrocesi. So “pitaraÑ ÈnayissÈmÊ”ti
catura~giniyÈ senÈya tattha gantvÈ pitaraÑ vanditvÈ “rajjaÑ deva
sampaÔicchÈ”ti yÈci. So “alaÑ tÈta na tattha gacchÈmi, idheva me imaÑ
rukkhaÑ apanetvÈ nagaraÑ mÈpehÊ”ti Èha. So tathÈ katvÈ tassa nagarassa
kolarukkhaÑ apanetvÈ katattÈ Kolanagaranti ca byagghapathe katattÈ
Byagghapathanti1 cÈti dve nÈmÈni ÈropetvÈ2 pitaraÑ vanditvÈ attano
nagaraÑ agamÈsi.
Tato vayappatte kumÈre mÈtÈ Èha “tÈtÈ tumhÈkaÑ KapilavatthuvÈsino
SakyÈ mÈtulÈ santi3. MÈtuladhÊtÈnaÑ pana vo evar|paÑ nÈma
kesaggahaÓaÑ hoti, evar|paÑ dussagahaÓaÑ. YadÈ tÈ nhÈnatitthaÑ
Ègacchanti, tadÈ gantvÈ yassa yÈ ruccati, so taÑ gaÓhat|”ti. Te tatheva4
gantvÈ tÈsu nhatvÈ sÊsaÑ sukkhÈpayamÈnÈsu yaÑ yaÑ icchiÑsu, taÑ taÑ
gahetvÈ nÈmaÑ sÈvetvÈ agamiÑsu. SakyarÈjÈno sutvÈ “hotu bhaÓe
amhÈkaÑ ÒÈtakÈ eva te”ti tuÓhÊ ahesuÑ. AyaÑ SakyakoliyÈnaÑ uppatti.
EvaÑ tesaÑ SakyakoliyÈnaÑ aÒÒamaÒÒaÑ ÈvÈhavivÈhaÑ karontÈnaÑ yÈva
BuddhakÈlÈ anupacchinnova vaÑso Ègato. Tattha BhagavÈ SakyavaÑsaÑ
dassetuÑ “te raÔÔhasmÈ pabbÈjitÈ Himavantapasse pokkharaÓiyÈ tÊre”tiÈdimÈha. Tattha sammantÊti vasanti. SakyÈ vata bhoti raÔÔhasmÈ pabbÈjitÈ
araÒÒe vasantÈpi jÈtisambhedamakatvÈ kulavaÑsaÑ anurakkhituÑ SakyÈ5
samatthÈ, paÔibalÈti attho. Tadaggeti taÑ aggaÑ katvÈ, tato paÔÔhÈyÈti attho.
So ca nesaÑ pubbapurisoti so OkkÈko rÈjÈ etesaÑ pubbapuriso. Natthi
etesaÑ gahapativaÑsena sambhedamattampÊti.
EvaÑ SakyavaÑsaÑ pakÈsetvÈ idÈni AmbaÔÔhavaÑsaÑ pakÈsento
“raÒÒo kho panÈ”ti-ÈdimÈha. KaÓhaÑ nÈma janesÊti kÈÄavaÓÓaÑ
antokucchiyaÑyeva saÒjÈtadantaÑ par|ÄhamassudÈÔhikaÑ6 puttaÑ vijÈyi.
PabyÈhÈsÊti “yakkho jÈto pisÈco jÈto”ti bhayena palÈyitvÈ dvÈraÑ pidhÈya
Ôhitesu gharamÈnusakesu ito cito ca vicaranto “dhovatha man”ti-ÈdÊni
vadanto uccÈsaddamakÈsi.
______________________________________________________________
1. Byagghapajjanti (SÊ)
4. Te tattha (SyÈ)
2. KÈretvÈ (Ka)
5. SakkÈ (Ka)
3. Honti (SÊ)
6. Par|ÄhakesamassudÈÔhikaÑ (SyÈ)
235
268. Te mÈÓavakÈ BhagavantaÑ etadavocunti attano
upÈrambhamocanatthÈya etaÑ “mÈ bhavan”ti-ÈdivacanaÑ avocuÑ. TesaÑ
kira etadahosi “ambaÔÔho amhÈkaÑ Ècariyassa jeÔÔhantevÈsÊ, sace mayaÑ
evar|pe ÔhÈne ekadvevacanamattampi na vakkhÈma, ayaÑ no Ècariyassa
santike amhe paribhindissatÊ”ti upÈrambhamocanatthaÑ evaÑ avocuÑ,
cittena panassa nimmadabhÈvaÑ Èka~khanti. AyaÑ kira mÈnanissitattÈ
tesampi appiyova. KalyÈÓavÈkkaraÓoti madhuravacano. AsmiÑ vacaneti
attanÈ uggahite vedattayavacane. PaÔimantetunti pucchitaÑ paÒhaÑ
paÔikathetuÑ, vissajjetunti attho. EtasmiÑ vÈ dÈsiputtavacane.
PaÔimantetunti uttaraÑ1 kathetuÑ.
269. Atha kho BhagavÈti atha kho BhagavÈ “sace ime mÈÓavakÈ ettha
nisinnÈ evaÑ uccÈsaddaÑ karissanti, ayaÑ kathÈ pariyosÈnaÑ na gamissati.
Handa ne nissadde katvÈ AmbaÔÔheneva saddhiÑ kathemÊ”ti te mÈÓavake
etadavoca. Tattha mantavhoti mantayatha. MayÈ saddhiÑ paÔimantet|ti
mayÈ saha kathetu. EvaÑ vutte mÈÓavakÈ cintayiÑsu “ambaÔÔho tÈva
‘dÈsiputtosÊ’ti vutte puna sÊsaÑ ukkhipituÑ nÈsakkhi. AyaÑ kho jÈti nÈma
dujjÈnÈ, sace aÒÒampi kiÒci samaÓo Gotamo ‘tvaÑ dÈso’ti vakkhati, ko tena
saddhiÑ aÉÉaÑ karissati. AmbaÔÔho attanÈ baddhaÑ puÔakaÑ2 attanÈva
mocet|”ti attÈnaÑ parimocetvÈ tasseva upari khipantÈ “sujÈto ca bho
GotamÈ”ti-ÈdimÈhaÑsu.
270. Sahadhammikoti sahetuko sakÈraÓo. AkÈmÈ byÈkÈtabboti attanÈ
anicchantenapi byÈkaritabbo, avassaÑ vissajjetabboti attho. AÒÒena vÈ
aÒÒaÑ paÔicarissasÊti aÒÒena vacanena aÒÒaÑ vacanaÑ paÔicarissasi
ajjhottharissasi, paÔicchÈdessasÊti attho. Yo hi “kiÑ gotto tvan”ti evaÑ
puÔÔho “ahaÑ tayo vede jÈnÈmÊ”ti-ÈdÊni vadati, ayaÑ aÒÒena aÒÒaÑ
paÔicarati nÈma. Pakkamissasi vÈti pucchitaÑ paÒhaÑ jÈnantova
akathetukÈmatÈya uÔÔhÈyÈsanÈ pakkamissasi3 vÈ.
______________________________________________________________
1. UttariÑ (SyÈ), uttari (Ka)
2. Bandhap|ÔakaÑ (SyÈ)
3. Gamissasi (SÊ, SyÈ)
236
DÊghanikÈya
* TuÓhÊ ahosÊti samaÓo Gotamo maÑ sÈmaÑyeva dÈsiputtabhÈvaÑ
kathÈpetukÈmo, sÈmaÑ kathite ca dÈso nÈma jÈtoyeva hoti. AyaÑ pana
dvikkhattuÑ codetvÈ tuÓhÊ bhavissati, tato ahaÑ parivattitvÈ pakkamissÈmÊti
cintetvÈ tuÓhÊ ahosi.
271. * VajiraÑ pÈÓimhi assÈti vajirapÈÓi. Yakkhoti na yo vÈ so vÈ
yakkho, Sakko devarÈjÈti veditabbo. Œdittanti aggivaÓÓaÑ. Sampajjalitanti
suÔÔhu pajjalitaÑ. Sajotibh|tanti1 samantato jotibh|taÑ, ekaggijÈlabh|tanti2
attho. ®hito hotÊti mahantaÑ sÊsaÑ, kandalamakuÄasadisÈ3 dÈÔhÈ
bhayÈnakÈni akkhinÈsÈdÊni evaÑ vir|par|paÑ mÈpetvÈ Ôhito.
KasmÈ panesa Ègatoti? DiÔÔhivissajjÈpanatthaÑ. Api ca “ahaÒceva kho
pana dhammaÑ deseyyaÑ, pare ca me na ÈjÈneyyun”ti4 evaÑ
dhammadesanÈya appossukkabhÈvaÑ Èpanne Bhagavati Sakko
mahÈbrahmunÈ saddhiÑ ÈgantvÈ “BhagavÈ dhammaÑ desetha, tumhÈkaÑ
ÈÓÈya avattamÈne mayaÑ vattÈpessÈma, tumhÈkaÑ dhammacakkaÑ hotu,
amhÈkaÑ ÈÓÈcakkan”ti paÔiÒÒaÑ akÈsi. TasmÈ “ajja AmbaÔÔhaÑ tÈsetvÈ
paÒhaÑ vissajjÈpessÈmÊ”ti Ègato.
BhagavÈ ceva passati AmbaÔÔho cÈti yadi hi taÑ aÒÒepi passeyyuÑ,
taÑ kÈraÓaÑ, agaru assa5, “ayaÑ samaÓo Gotamo AmbaÔÔhaÑ attano vÈde
anotarantaÑ ÒatvÈ yakkhaÑ ÈvÈhetvÈ dassesi, tato AmbaÔÔho bhayena
kathesÊ”ti vadeyyuÑ. TasmÈ BhagavÈ ceva passati AmbaÔÔho ca. Tassa taÑ
disvÈva sakalasarÊrato sedÈ mucciÑsu, antokucchi viparivattamÈnÈ6
mahÈravaÑ viravi. So “aÒÒepi nu kho passantÊ”ti olokento kassaci
lomahaÑsamattampi nÈddasa. Tato “idaÑ bhayaÑ mameva uppannaÑ,
sacÈhaÑ yakkhoti vakkhÈmi, ‘kiÑ tuyhameva akkhÊni atthi, tvameva
yakkhaÑ passasi, paÔhamaÑ yakkhaÑ adisvÈ samaÓena Gotamena
vÈdasaÑghaÔÔe7 pakkhittova yakkhaÑ passasÊ’ti vadeyyun”ti cintetvÈ “na
dÈni
______________________________________________________________
1. SaÑjotibh|tanti (SyÈ)
2. EkaggijÈlÊbh|tanti (SyÈ)
3. KundalamakuÄasadisÈ (SyÈ, Ka)
4. DÊ 2. 32; Vi 3. 5; Ma-1. 224; SaÑ 1. 138 piÔÔhesu.
5. Agaru (SyÈ, Ka) Ma-®Ôha 2. 179 piÔÔhe passitabbaÑ.
6. ParivattamÈnÈ (SÊ, SyÈ)
7. VÈdasaÑghÈÔe (SÊ, SyÈ)
237
me idha aÒÒaÑ paÔisaraÓaÑ atthi aÒÒatra samaÓÈ GotamÈ”ti maÒÒamÈno
atha kho AmbaÔÔho mÈÓavo -pa- BhagavantaÑ etadavoca.
272. TÈÓaÑ gavesÊti tÈÓaÑ gavesamÈno. LeÓaÑ gavesÊti leÓaÑ
gavesamÈno. SaraÓaÑ gavesÊti saraÓaÑ gavesamÈno. Ettha ca tÈyati
rakkhatÊti tÈÓaÑ. NilÊyanti etthÈti leÓaÑ. SaratÊti saraÓaÑ, bhayaÑ hiÑsati
viddhaÑsetÊti attho. UpanisÊditvÈti upagamma heÔÔhÈsane nisÊditvÈ. Bravit|ti
vadatu.
AmbaÔÔhavaÑsakathÈ
273-274. DakkhiÓajanapadanti DakkhiÓÈpathoti pÈkaÔaÑ. Ga~gÈya
dakkhiÓato pÈkaÔajanapadaÑ1. TadÈ kira DakkhiÓÈpathe bah|
brÈhmaÓatÈpasÈ honti, so tattha gantvÈ ekaÑ tÈpasaÑ vattapaÔipattiyÈ
ÈrÈdhesi. So tassa upakÈraÑ disvÈ Èha “ambho purisa mantaÑ te demi, yaÑ
icchasi, taÑ mantaÑ gaÓhÈhÊ”ti. So Èha “na me Ècariya aÒÒena mantena
kiccaÑ atthi, yassÈnubhÈvena ÈvudhaÑ na parivattati2, taÑ me mantaÑ
dehÊ”ti. So “bhadraÑ3 bho”ti tassa dhanu agamanÊyaÑ ambaÔÔhaÑ nÈma
vijjaÑ adÈsi, so taÑ vijjaÑ gahetvÈ tattheva vÊmaÑsitvÈ “idÈni me
manorathaÑ p|ressÈmÊ”ti isivesaÑ gahetvÈ OkkÈkassa santikaÑ gato. Tena
vuttaÑ “DakkhiÓajanapadaÑ gantvÈ brahmamante adhÊyitvÈ rÈjÈnaÑ
OkkÈkaÑ upasa~kamitvÈ”ti.
Ettha4 brahmamanteti ÈnubhÈvasampannatÈya seÔÔhamante. Ko
nevaÑ’re5 ayaÑ mayhaÑ dÈsiputtoti ko nu evaÑ are ayaÑ mama dÈsiputto.
So taÑ khurappanti so rÈjÈ taÑ mÈretukÈmatÈya sannahitaÑ6 saraÑ tassa
mantÈnubhÈvena neva khipituÑ na apanetuÑ sakkhi, tÈvadeva sakalasarÊre
saÒjÈtasedo bhayena vedhamÈno aÔÔhÈsi.
AmaccÈti mahÈmaccÈ. PÈrisajjÈti itare parisÈvacarÈ7. Etadavocunti
“DaÓÉakÊraÒÒo8 kisavacchatÈpase aparaddhassa ÈvudhavuÔÔhiyÈ
sakalaraÔÔhaÑ
______________________________________________________________
1. JanapadaÑ (SyÈ, Ka)
5. Nevare (SÊ)
7. ParisÈ janÈ (Ka)
2. Nappavattati (SyÈ)
3. BhaddaÑ (SÊ)
4. Ettha ca (SÊ)
6. SannihitaÑ (SÊ), sannayhati taÑ (SyÈ)
8. DaÓÉakiraÒÒo (SyÈ, Ka) Ma 2. 41 piÔÔhepi.
238
DÊghanikÈya
vinaÔÔhaÑ, nÈÄikero paÒcasu tÈpasasatesu Ajjuno ca A~gÊrase aparaddho
pathaviÑ bhinditvÈ nirayaÑ paviÔÔho”ti cintayantÈ bhayena etaÑ “sotthi
bhaddante”ti-ÈdivacanaÑ avocuÑ.
Sotthi bhavissati raÒÒoti idaÑ vacanaÑ KaÓho ciraÑ tuÓhÊ hutvÈ tato
anekappakÈraÑ yÈciyamÈno “tumhÈkaÑ raÒÒÈ mÈdisassa isino khurappaÑ
sannayhantena bhÈriyaÑ kammaÑ katan”ti-ÈdÊni ca vatvÈ pacchÈ abhÈsi.
UndriyissatÊti bhijjissati, thusamuÔÔhi viya vippakiriyissatÊti idaÑ so “janaÑ
tÈsessÈmÊ’ti musÈ bhaÓati. Sarasanthambhanamatteyeva hissa vijjÈya
ÈnubhÈvo, na aÒÒatra. Ito paresupi vacanesu eseva nayo.
Pallomoti pannalomo. LomahaÑsanamattampissa na bhavissati. IdaÑ
kira so “sace me rÈjÈ taÑ dÈrikaÑ dassatÊ”ti paÔiÒÒaÑ kÈretvÈ avaca.
KumÈre khurappaÑ patiÔÔhapesÊti tena “saro otarat|”ti mante parivattite
kumÈrassa nÈbhiyaÑ patiÔÔhapesi. DhÊtaraÑ adÈsÊti sÊsaÑ dhovitvÈ adÈsaÑ
bhujissaÑ katvÈ dhÊtaraÑ adÈsi, uÄÈre ca naÑ ÔhÈne Ôhapesi. MÈ kho tumhe
mÈÓavakÈti idaÑ pana BhagavÈ “ekena pakkhena AmbaÔÔho SakyÈnaÑ ÒÈti
hotÊ”ti pakÈsento tassa samassÈsanatthaÑ Èha. Tato AmbaÔÔho ghaÔasatena
abhisitto viya passaddhadaratho hutvÈ samassÈsetvÈ samaÓo Gotamo maÑ
“tosessÈmÊ”ti1 ekena pakkhena ÒÈtiÑ karoti, Khattiyo kirÈhamasmÊti cintesi.
KhattiyaseÔÔhabhÈvavaÓÓanÈ
275. Atha kho BhagavÈ “ayaÑ AmbaÔÔho khattiyosmÊ”ti saÒÒaÑ karoti,
attano akhattiyabhÈvaÑ na jÈnÈti, handa naÑ jÈnÈpessÈmÊti khattiyavaÑsaÑ
dassetuÑ uttari desanaÑ vaÉÉhento “taÑ kiÑ maÒÒasi AmbaÔÔhÈ”tiÈdimÈha. Tattha idhÈti imasmiÑ loke. BrÈhmaÓes|ti brÈhmaÓÈnaÑ antare.
ŒsanaÑ vÈ udakaÑ vÈti aggÈsanaÑ vÈ aggodakaÑ vÈ. Saddheti matake
uddissa katabhatte. ThÈlipÈketi ma~galÈdibhatte. YaÒÒeti yaÒÒabhatte.
PÈhuneti pÈhunakÈnaÑ katabhatte, paÓÓÈkÈrabhatte vÈ. ApinussÈti api nu
assa khattiyaputtassa. ŒvaÔaÑ vÈ assa anÈvaÔaÑ
_______________________________________________________
1. Na nÈsessÈmÊti (SÊ)
239
vÈti brÈhmaÓakaÒÒÈsu nivÈraÓaÑ bhaveyya vÈ no vÈ, brÈhmaÓadÈrikaÑ
labheyya vÈ na vÈ labheyyÈti attho. Anupapannoti khattiyabhÈvaÑ apatto,
aparisuddhoti attho.
276. ItthiyÈ vÈ itthiÑ karitvÈti itthiyÈ vÈ itthiÑ pariyesitvÈ.
KismiÒcideva pakaraÓeti kismiÒcideva dose brÈhmaÓÈnaÑ ayutte
akattabbakaraÓe. BhassapuÔenÈti bhasmapuÔena, sÊse chÈrikaÑ okiritvÈti
attho.
277. * Janetasminti janitasmiÑ1, pajÈyÈti attho. Ye gottapaÔisÈrinoti ye
janetasmiÑ gottaÑ paÔisaranti “ahaÑ Gotamo, ahaÑ Kassapo”ti, tesu loke
gottapaÔisÈrÊsu khattiyo seÔÔho. AnumatÈ mayÈti mama sabbaÒÒutaÒÒÈÓena
saddhiÑ saÑsanditvÈ desitÈ mayÈ anuÒÒÈtÈ.
PaÔhamabhÈÓavÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
VijjÈcaraÓakathÈvaÓÓanÈ
278. ImÈya pana gÈthÈya “vijjÈcaraÓasampanno”ti idaÑ padaÑ sutvÈ
AmbaÔÔho cintesi “vijjÈ nÈma tayo vedÈ, caraÓaÑ paÒca sÊlÈni, tayidaÑ
amhÈkaÑyeva atthi, vijjÈcaraÓasampanno ce seÔÔho, mayameva seÔÔhÈ”ti
niÔÔhaÑ gantvÈ vijjÈcaraÓaÑ pucchanto “katamaÑ pana taÑ bho Gotama
caraÓaÑ, katamÈ ca pana sÈ vijjÈ”ti Èha. Athassa BhagavÈ taÑ
brÈhmaÓasamaye siddhaÑ jÈtivÈdÈdipaÔisaÑyuttaÑ vijjÈcaraÓaÑ
paÔikkhipitvÈ anuttaraÑ vijjÈcaraÓaÑ dassetukÈmo “na kho AmbaÔÔhÈ”tiÈdimÈha. Tattha jÈtivÈdoti jÈtiÑ Èrabbha vÈdo, brÈhmaÓassevidaÑ vaÔÔati,
na suddassÈti-Èdivacananti attho. Esa nayo sabbattha. JÈtivÈdavinibaddhÈti
jÈtivÈde vinibaddhÈ. Esa nayo sabbattha.
Tato AmbaÔÔho “yattha dÈni mayaÑ laggissÈmÈti cintayimha, tato no
samaÓo Gotamo mahÈvÈte thusaÑ dhunanto viya2 d|rameva avakkhipi.
Yattha pana mayaÑ na laggÈma3, tattha no niyojesi. AyaÑ no
vijjÈcaraÓasampadÈ ÒÈtuÑ vaÔÔatÊ”ti cintetvÈ puna vijjÈcaraÓasampadaÑ4
pucchi.
______________________________________________________________
* SaÑ-®Ôha 1. 201 piÔÔhepi.
2. OpuÓanto viya (SÊ), utthunanto (SyÈ)
4. VijjÈcaraÓaÑ (SÊ, SyÈ)
1. JanatasmiÑ (SÊ, SyÈ)
3. AlaggÈ (SÊ, SyÈ)
240
DÊghanikÈya
Athassa BhagavÈ samudÈgamato pabhuti vijjÈcaraÓaÑ dassetuÑ “idha
AmbaÔÔha TathÈgato”ti-ÈdimÈha.
279. Ettha ca BhagavÈ caraÓapariyÈpannampi tividhaÑ sÊlaÑ vibhajanto
“idamassa hoti caraÓasmin”ti aniyyÈtetvÈ “idampissa hoti sÊlasmin”ti
sÊlavaseneva niyyÈtesi. KasmÈ? Tassapi hi kiÒci kiÒci sÊlaÑ atthi, tasmÈ
caraÓavasena niyyÈtiyamÈne “mayampi caraÓasampannÈ”ti tattha tattheva
laggeyya. YaÑ pana tena supinepi na diÔÔhapubbaÑ tasseva vasena
niyyÈtento “paÔhamaÑ jhÈnaÑ upasampajja viharati -pa-. Idampissa hoti
caraÓasmiÑ -pa- catutthaÑ jhÈnaÑ upasampajja viharati, idampissa hoti
caraÓasmin”ti-ÈdimÈha. EttÈvatÈ aÔÔhapi samÈpattiyo “caraÓan”ti niyyÈtitÈ
honti, vipassanÈÒÈÓato pana paÔÔhÈya aÔÔhavidhÈpi paÒÒÈ “vijjÈ”ti niyyÈtitÈ.
Catu-apÈyamukhakathÈvaÓÓanÈ
280. ApÈyamukhÈnÊti vinÈsamukhÈni. AnabhisambhuÓamÈnoti
asampÈpuÓanto, avisahamÈno vÈ. KhÈrividhamÈdÈyÈti ettha khÈrÊti araÓÊ
kamaÓÉalu sujÈ cÈmarÈdayo tÈpasaparikkhÈrÈ. Vidhoti kÈjo. TasmÈ
khÈribharitaÑ kÈjamÈdÈyÈti attho. Ye pana “khÈrivividhan”ti paÔhanti, te
“khÈrÊti kÈjassa nÈmaÑ, vividhanti bahukamaÓÉalu-ÈdiparikkhÈran”ti
vaÓÓayanti. Pavattaphalabhojanoti patitaphalabhojano. ParicÈrakoti
kappiyakaraÓapattapaÔiggahaÓapÈdadhovanÈdivattakaraÓavasena paricÈrako.
KÈmaÒca guÓÈdhikopi khÊÓÈsavasÈmaÓero puthujjanabhikkhuno
vuttanayena paricÈrako hoti, ayaÑ pana na tÈdiso guÓavasenapi
veyyÈvaccakaraÓavasenapi lÈmakoyeva.
KasmÈ pana tÈpasapabbajjÈ sÈsanassa vinÈsamukhanti vuttÈti? YasmÈ
gacchantaÑ gacchantaÑ sÈsanaÑ tÈpasapabbajjÈvasena osakkissati.
ImasmiÒhi sÈsane pabbajitvÈ tisso sikkhÈ p|retuÑ asakkontaÑ lajjino
sikkhÈkÈmÈ “natthi tayÈ saddhiÑ uposatho vÈ pavÈraÓÈ vÈ saÑghakammaÑ
vÈ”ti jigucchitvÈ parivajjanti. So “dukkaraÑ khuradhÈr|pamaÑ sÈsane
paÔipattip|raÓaÑ dukkhaÑ, tÈpasapabbajjÈ pana sukarÈ ceva
bahujanasammatÈ cÈ”ti vibbhamitvÈ tÈpaso hoti. AÒÒe taÑ disvÈ “kiÑ tayÈ
katan”ti pucchanti. So “bhÈriyaÑ tumhÈkaÑ sÈsane kammaÑ, idha pana
sachandacÈrino
241
mayan”ti vadati. Sopi “yadi evaÑ ahampi ettheva pabbajÈmÊ”ti tassa
anusikkhanto tÈpaso hoti. EvamaÒÒepi aÒÒepÊti kamena tÈpasÈva bahukÈ
honti. TesaÑ uppannakÈle sÈsanaÑ osakkitaÑ nÈma bhavissati. Loke
evar|po Buddho nÈma uppajji, tassa ÊdisaÑ nÈma sÈsanaÑ ahosÊti
sutamattameva bhavissati. IdaÑ sandhÈya BhagavÈ tÈpasapabbajjaÑ
sÈsanassa vinÈsamukhanti Èha.
KudÈlapiÔakanti kandam|laphalaggahaÓatthaÑ kudÈlaÒceva1 piÔakaÒca.
GÈmasÈmantaÑ vÈti vijjÈcaraÓasampadÈdÊni anabhisambhuÓanto
kasikammÈdÊhi ca jÊvitaÑ nipphÈdetuÑ dukkhanti maÒÒamÈno
bahujanakuhÈpanatthaÑ gÈmasÈmante vÈ nigamasÈmante vÈ aggisÈlaÑ
katvÈ sappiteladadhimadhuphÈÓitatilataÓÉulÈdÊhi ceva nÈnÈdÈr|hi ca
homakaraÓavasena aggiÑ paricaranto acchati.
CatudvÈraÑ agÈraÑ karitvÈti catumukhaÑ pÈnÈgÈraÑ katvÈ tassa
dvÈre maÓÉapaÑ katvÈ tattha pÈnÊyaÑ upaÔÔhapetvÈ ÈgatÈgate pÈnÊyena
Èpucchati. Yampissa addhikÈ kilantÈ pÈnÊyaÑ pivitvÈ parituÔÔhÈ
bhattapuÔaÑ2 vÈ taÓÉulÈdÊni vÈ denti, taÑ sabbaÑ gahetvÈ ambilayÈgu-ÈdÊni
katvÈ bahutaraÑ ÈmisagahaÓatthaÑ3 kesaÒci annaÑ deti, kesaÒci
bhattapacanabhÈjanÈdÊni. Tehipi dinnaÑ ÈmisaÑ vÈ pubbaÓÓÈdÊni vÈ4
gaÓhÈti, tÈni vaÉÉhiyÈ payojeti. EvaÑ vaÉÉhamÈnavibhavo
gomahiÑsadÈsÊdÈsapariggahaÑ karoti, mahantaÑ kuÔumbaÑ saÓÔhapeti.
ImaÑ sandhÈyetaÑ vuttaÑ “catudvÈraÑ agÈraÑ karitvÈ acchatÊ”ti.
“TamahaÑ yathÈsatti yathÈbalaÑ paÔip|jessÈmÊ”ti idaÑ panassa
paÔipattimukhaÑ. IminÈ hi mukhena so evaÑ paÔipajjatÊti. EttÈvatÈ ca
BhagavatÈ sabbÈpi tÈpasapabbajjÈ niddiÔÔhÈ honti.
KathaÑ? AÔÔhavidhÈ hi tÈpasÈ saputtabhariyÈ uÒchÈcariyÈ
anaggipakkikÈ asÈmapÈkÈ5 asmamuÔÔhikÈ6 dantavakkalikÈ
pavattaphalabhojanÈ7 paÓÉupalÈsikÈti. Tattha ye KeÓiyajaÔilo8 viya
kuÔumbaÑ saÓÔhapetvÈ vasanti, te saputtabhariyÈ nÈma.
______________________________________________________________
1. KuddÈlaÒceva (SÊ, SyÈ)
2. ParibhuttabhattapuÔaÑ (SyÈ), tuÔÔhÈya bhattapuÔaÑ (Ka)
3. Œmisasa~gahaÓatthaÑ (SyÈ)
4. PubbaÓÓÈparaÓÓÈdÊni vÈ (SÊ, SyÈ)
5. AsÈmapÈkikÈ(SÊ)
6. AyamuÔÔhikÈ (SyÈ, Ka)
7. Pavattaphalabhojino (SÊ)
8. KeniyajaÔilo (SÊ, Ka) Vi 3. 342 piÔÔhe passitabbaÑ.
242
DÊghanikÈya
Ye pana “saputtadÈrabhÈvo nÈma pabbajitassa ayutto”ti
lÈyanamaddanaÔÔhÈnesu vÊhimuggamÈsatilÈdÊni sa~kaÉÉhitvÈ pacitvÈ
paribhuÒjanti, te uÒchÈcariyÈ nÈma.
Ye “khalena khalaÑ vicaritvÈ vÊhiÑ ÈharitvÈ koÔÔetvÈ paribhuÒjanaÑ
nÈma ayuttan”ti gÈmanigamesu taÓÉulabhikkhaÑ gahetvÈ pacitvÈ
paribhuÒjanti, te anaggipakkikÈ nÈma.
Ye pana “kiÑ pabbajitassa sÈmapÈkenÈ”ti gÈmaÑ pavisitvÈ
pakkabhikkhameva gaÓhanti, te asÈmapÈkÈ nÈma.
Ye “divase divase bhikkhÈpariyeÔÔhi nÈma dukkhÈ pabbajitassÈ”ti
muÔÔhipÈsÈÓena ambÈÔakÈdÊnaÑ rukkhÈnaÑ tacaÑ koÔÔetvÈ khÈdanti, te
asmamuÔÔhikÈ nÈma.
Ye pana “pÈsÈÓena tacaÑ koÔÔetvÈ vicaraÓaÑ nÈma dukkhan”ti
danteheva ubbÈÔetvÈ khÈdanti, te dantavakkalikÈ nÈma.
Ye “dantehi ubbÈÔetvÈ khÈdanaÑ nÈma dukkhaÑ pabbajitassÈ”ti
leÉÉudaÓÉÈdÊhi paharitvÈ patitÈni phalÈni paribhuÒjanti, te
pavattaphalabhojanÈ nÈma.
Ye pana “leÉÉudaÓÉÈdÊhi pÈtetvÈ paribhogo nÈma asÈruppo
pabbajitassÈ”ti sayaÑ patitÈneva pupphaphalapaÓÉupalÈsÈdÊni khÈdantÈ
yÈpenti, te paÓÉupalÈsikÈ nÈma.
Te tividhÈ ukkaÔÔhamajjhimamudukavasena. Tattha ye nisinnaÔÔhÈnato
anuÔÔhÈya hatthena pÈpuÓanaÔÔhÈneva patitaÑ gahetvÈ khÈdanti, te ukkaÔÔhÈ.
Ye ekarukkhato aÒÒaÑ rukkhaÑ na gacchanti, te majjhimÈ. Ye taÑ taÑ
rukkham|laÑgantvÈ pariyesitvÈ khÈdanti, te mudukÈ.
ImÈ pana aÔÔhapi tÈpasapabbajjÈ imÈhi cat|hi yeva sa~gahaÑ gacchanti.
KathaÑ? EtÈsu hi saputtabhariyÈ ca uÒchÈcariyÈ ca agÈraÑ bhajanti.
AnaggipakkikÈ ca asÈmapÈkÈ ca agyÈgÈraÑ bhajanti. AsmamuÔÔhikÈ ca
dantavakkalikÈ ca kandam|laphalabhojanaÑ bhajanti. PavattaphalabhojanÈ
ca paÓÉupalÈsikÈ ca pavattaphalabhojanaÑ bhajanti. Tena vuttaÑ “ettÈvatÈ
ca BhagavatÈ sabbÈpi tÈpasapabbajjÈ niddiÔÔhÈ hontÊ”ti.
243
281-282. IdÈni BhagavÈ sÈcariyakassa AmbaÔÔhassa
vijjÈcaraÓasampadÈya apÈyamukhampi appattabhÈvaÑ dassetuÑ “taÑ kiÑ
maÒÒasi AmbaÔÔhÈ”ti-ÈdimÈha. TaÑ uttÈnatthameva. AttanÈ ÈpÈyikopi
aparip|ramÈnoti attanÈ vijjÈcaraÓasampadÈya ÈpÈyikenÈpi
aparip|ramÈnena.
Pubbaka-isibhÈvÈnuyogavaÓÓanÈ
283. Dattikanti dinnakaÑ. SammukhÊbhÈvampi na dadÈtÊti kasmÈ na
dadÈti. So kira sammukhÈvaÔÔaniÑ nÈma vijjaÑ jÈnÈti. YadÈ rÈjÈ
mahÈrahena ala~kÈrena ala~kato hoti, tadÈ raÒÒo samÊpe ÔhatvÈ tassa
ala~kÈrassa nÈmaÑ gaÓhÈti. Tassa rÈjÈ nÈme gahite “na demÊ”ti vattuÑ na
sakkoti. DatvÈ puna chaÓadivase “ala~kÈraÑ ÈharathÈ”ti vatvÈ “natthi deva
tumhehi brÈhmaÓassa dinno”ti vutto “kasmÈ me dinno”ti pucchi. Te amaccÈ
so brÈhmaÓo sammukhÈ ÈvaÔÔanimÈyaÑ jÈnÈti. TÈya tumhe ÈvaÔÔetvÈ
gahetvÈ gacchatÊti ÈhaÑsu. Apare raÒÒÈ saha tassa atisahÈyabhÈvaÑ
asahantÈ ÈhaÑsu “deva etassa brÈhmaÓassa sarÊre sa~khapalitakuÔÔhaÑ1
nÈma atthi, tumhe etaÑ disvÈva Èli~gatha parÈmasatha, idaÒca kuÔÔhaÑ
nÈma kÈyasaÑsaggavasena anugacchati, mÈ evaÑ karothÈ”ti. Tato paÔÔhÈya
tassa rÈjÈ sammukhÊbhÈvaÑ na deti.
YasmÈ pana so brÈhmaÓo paÓÉito khattavijjÈya2 kusalo, tena saha
mantetvÈ katakammaÑ nÈma na virujjhati. TasmÈ sÈÓipÈkÈrassa anto ÔhatvÈ
bahi Ôhitena tena saddhiÑ manteti. TaÑ sandhÈya vuttaÑ “tirodussantena
mantetÊ”ti. Tattha tirodussantenÈti tirodussena3. Ayameva vÈ pÈÔho.
Dhammikanti anavajjaÑ. PayÈtanti abhiharitvÈ dinnaÑ. KathaÑ tassa rÈjÈti
yassa raÒÒo brÈhmaÓo ÊdisaÑ bhikkhaÑ paÔiggaÓheyya, kathaÑ tassa
brÈhmaÓassa so rÈjÈ sammukhÊbhÈvampi na dadeyya. AyaÑ pana
adinnakaÑ mÈyÈya gaÓhati, tenassa sammukhÊbhÈvaÑ rÈjÈ na detÊti
niÔÔhamettha gantabbanti ayamettha adhippÈyo. “IdaÑ pana kÈraÓaÑ
ÔhapetvÈ rÈjÈnaÒceva brÈhmaÓaÒca na aÒÒo koci jÈnÈti, tadetaÑ evaÑ
rahassampi paÔicchannampi ‘addhÈ sabbaÒÒ| samaÓo Gotamo’ti niÔÔhaÑ
gamissatÊ”ti BhagavÈ pakÈsesi.
______________________________________________________________
1. Sa~khaphalitakuÔÔhaÑ (SyÈ, Ka)
3. Tirodussa-antena (SyÈ)
2. KhettavijjÈya (SyÈ, Ka)
244
DÊghanikÈya
284. IdÈni ayaÒca AmbaÔÔho, Ècariyo cassa mante nissÈya atimÈnino.
Tena tesaÑ mantanissitamÈnanimmadanatthaÑ uttari desanaÑ vaÉÉhento
“taÑ kiÑ maÒÒasi AmbaÔÔha, idha rÈjÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha rath|patthareti
rathamhi raÒÒo ÔhÈnatthaÑ attharitvÈ sajjitapadese. Uggehi vÈti
uggatuggatehi vÈ amaccehi. RÈjaÒÒehÊti anabhisittakumÈrehi. KiÒcideva
mantananti asukasmiÑ dese taÄÈkaÑ vÈ mÈtikaÑ vÈ kÈtuÑ vaÔÔati,
asukasmiÑ gÈmaÑ vÈ nigamaÑ vÈ nagaraÑ vÈ nivesetunti evar|paÑ
pÈkaÔamantanaÑ. Tadeva mantananti yaÑ raÒÒÈ mantitaÑ, tadeva.
TÈdisehiyeva sÊsukkhepabhamukkhepÈdÊhi ÈkÈrehi manteyya. RÈjabhaÓitanti
yathÈ raÒÒÈ bhaÓitaÑ tassatthassa sÈdhanasamatthaÑ, sopi tassatthassa
sÈdhanasamatthameva bhaÓitaÑ bhaÓatÊti attho.
285. * PavattÈroti pavattayitÈro. Yesanti yesaÑ santakaÑ.
Mantapadanti vedasa~khÈtaÑ mantameva. GÊtanti aÔÔhakÈdÊhi dasahi
porÈÓakabrÈhmaÓehi sarasampattivasena sajjhÈyitaÑ. Pavuttanti aÒÒesaÑ
vuttaÑ, vÈcitanti attho. Samihitanti2 samupaby|ÄhaÑ3 rÈsikataÑ4, piÓÉaÑ
katvÈ Ôhapitanti attho. TadanugÈyantÊti etarahi brÈhmaÓÈ taÑ tehi pubbe
gÊtaÑ anugÈyanti anusajjhÈyanti. TadanubhÈsantÊti taÑ anubhÈsanti, idaÑ
purimasseva vevacanaÑ. BhÈsitamanubhÈsantÊti tehi bhÈsitaÑ sajjhÈyitaÑ
anusajjhÈyanti. VÈcitamanuvÈcentÊti tehi aÒÒesaÑ vÈcitaÑ anuvÈcenti.
Seyyathidanti te katameti attho. AÔÔhakoti-ÈdÊni tesaÑ nÈmÈni. Te kira
dibbena cakkhunÈ oloketvÈ par|paghÈtaÑ akatvÈ
KassapasammÈsambuddhassa Bhagavato pÈvacanena saha saÑsanditvÈ
mante ganthiÑsu. AparÈ pare pana brÈhmaÓÈ pÈÓÈtipÈtÈdÊni pakkhipitvÈ
tayo vede bhinditvÈ Buddhavacanena saddhiÑ viruddhe akaÑsu. NetaÑ
ÔhÈnaÑ vijjatÊti yena tvaÑ isi bhaveyyÈsi, etaÑ kÈraÓaÑ na vijjati. Idha
BhagavÈ yasmÈ “esa pucchiyamÈnopi attano avattharaÓabhÈvaÑ ÒatvÈ
paÔivacanaÑ na dassatÊ”ti jÈnÈti, tasmÈ paÔiÒÒaÑ agahetvÈva taÑ isibhÈvaÑ
paÔikkhipi.
______________________________________________________________
1. Bedattayasa~khÈtaÑ (Ka)
2. SamÊhitanti (SÊ, SyÈ)
3. Samupabb|ÄhaÑ (SÊ)
4. RÈsirÈsikataÑ (SÊ)
245
286. IdÈni yasmÈ te porÈÓÈ dasa brÈhmaÓÈ nirÈmagandhÈ anitthigandhÈ
rajojalladharÈ brahmacÈrino araÒÒÈyatane pabbatapÈdesu
vanam|laphalÈhÈrÈ vasiÑsu. YadÈ katthaci gantukÈmÈ honti, iddhiyÈ
ÈkÈseneva gacchanti, natthi tesaÑ yÈnena kiccaÑ. SabbadisÈsu ca nesaÑ
mettÈdibrahmavihÈrabhÈvanÈva ÈrakkhÈ hoti, natthi tesaÑ
pÈkÈrapurisaguttÊhi attho. IminÈ ca AmbaÔÔhena sutapubbÈ tesaÑ paÔipatti,
tasmÈ imassa sÈcariyakassa tesaÑ paÔipattito ÈrakabhÈvaÑ dassetuÑ “taÑ
kiÑ maÒÒasi AmbaÔÔhÈ”ti-ÈdimÈha.
Tattha vicitakÈÄakanti vicinitvÈ apanÊtakÈÄakaÑ. VeÔhakanatapassÈhÊti
dussapaÔÔa dussaveÓi ÈdÊhi veÔhakehi namitaphÈsukÈhi. KuttavÈlehÊti
sobhÈkaraÓatthaÑ kappetuÑ yuttaÔÔhÈnesu kappitavÈlehi. Ettha ca
vaÄavÈnaÑyeva vÈlÈ kappitÈ, na rathÈnaÑ, vaÄavapayuttattÈ pana rathÈpi
“kuttavÈlÈ”ti vuttÈ. UkkiÓÓaparikhÈs|ti khataparikhÈsu. OkkhittapalighÈs|ti
ÔhapitapalighÈsu. Nagar|pakÈrikÈs|ti ettha upakÈrikÈti paresaÑ
ÈrohanivÈraÓatthaÑ samantÈnagaraÑ pÈkÈrassa adhobhÈge
katasudhÈkammaÑ vuccati. Idha pana tÈhi upakÈrikÈhi yuttÈni nagarÈneva
“nagar|pakÈrikÈyo”ti adhippetÈni1. RakkhÈpentÊti tÈdisesu nagaresu
vasantÈpi attÈnaÑ rakkhÈpenti. Ka~khÈti “sabbaÒÒ|, na sabbaÒÒ|”ti evaÑ
saÑsayo. VimatÊti tasseva vevacanaÑ, vir|pÈ mati vinicchinituÑ2
asamatthÈti attho. IdaÑ BhagavÈ “AmbaÔÔhassa iminÈ attabhÈvena
maggapÈtubhÈvo natthi, kevalaÑ divaso vÊtivattati, ayaÑ kho pana
lakkhaÓapariyesanatthaÑ Ègato, tampi kiccaÑ nassarati. Handassa
satijananatthaÑ nayaÑ demÊ”ti Èha.
DvelakkhaÓadassanavaÓÓanÈ
287. EvaÑ vatvÈ pana yasmÈ BuddhÈnaÑ nisinnÈnaÑ vÈ nipannÈnaÑ
vÈ koci lakkhaÓaÑ pariyesituÑ na sakkoti, ÔhitÈnaÑ pana ca~kamantÈnaÑ
vÈ sakkoti. ŒciÓÓaÒcetaÑ BuddhÈnaÑ lakkhaÓapariyesanatthaÑ
ÈgatabhÈvaÑ ÒatvÈ uÔÔhÈyÈsanÈ ca~kamÈdhiÔÔhÈnaÑ nÈma, tena BhagavÈ
uÔÔhÈyÈsanÈ bahi nikkhanto. TasmÈ “atha kho BhagavÈ”ti-Èdi vuttaÑ.
______________________________________________________________
1. AdhippetÈ (SÊ, Ka)
2. VinicchetuÑ (SÊ), vinicchituÑ (SyÈ)
246
DÊghanikÈya
* SamannesÊti gavesi, “ekaÑ, dve”ti vÈ gaÓayanto samÈnayi.
YebhuyyenÈti pÈyena, bahukÈni addasa, appÈni na addasÈti attho. Tato yÈni
na addasa, tesaÑ dÊpanatthaÑ vuttaÑ “ÔhapetvÈ dve”ti. Ka~khatÊti “aho vata
passeyyan”ti patthanaÑ uppÈdeti. VicikicchatÊti tato tato tÈni vicinanto
kicchati na sakkoti daÔÔhuÑ. NÈdhimuccatÊti tÈya vicikicchÈya sanniÔÔhÈnaÑ
na gacchati. Na sampasÊdatÊti tato “paripuÓÓalakkhaÓo ayan”ti Bhagavati
pasÈdaÑ nÈpajjati. Ka~khÈya vÈ dubbalÈ vimati vuttÈ, vicikicchÈya
majjhimÈ, anadhimuccanatÈya1 balavatÊ, asampasÈdena tehi tÊhi dhammehi
cittassa kÈlusiyabhÈvo. Kosohiteti vatthikosena paÔicchanne. Vatthaguyheti
a~gajÈte. Bhagavato hi varavÈraÓasseva kosohitaÑ vatthaguyhaÑ
suvaÓÓavaÓÓaÑ padumagabbhasamÈnaÑ. TaÑ so vattapaÔicchannattÈ
apassanto, antomukhagatÈya ca jivhÈya pah|tabhÈvaÑ asallakkhento tesu
dvÊsu lakkhaÓesu ka~khÊ ahosi vicikicchÊ.
288. TathÈr|panti taÑr|paÑ. Kimettha aÒÒena vattabbaÑ, vuttametaÑ
NÈgasenatthereneva MilindaraÒÒÈ puÔÔhena2–dukkaraÑ3 bhante NÈgasena
BhagavatÈ katanti. KiÑ mahÈrÈjÈti. MahÈjanena hirikaraÓokÈsaÑ
BrahmÈyubrÈhmaÓassa ca, antevÈsi-uttarassa4 ca, BÈvarissa antevÈsÊnaÑ
soÄasabrÈhmaÓÈnaÒca5, Selassa brÈhmaÓassa ca, antevÈsÊnaÑ
tisatamÈÓavÈnaÒca6 dassesi bhanteti. Na mahÈrÈja BhagavÈ guyhaÑ dassesi.
ChÈyaÑ BhagavÈ dassesi. IddhiyÈ abhisa~kharitvÈ nivÈsananivatthaÑ
kÈyabandhanabaddhaÑ cÊvarapÈrutaÑ chÈyÈr|pakamattaÑ dassesi
mahÈrÈjÈti. ChÈyaÑ diÔÔhe sati diÔÔhaÑyeva nanu bhanteti. TiÔÔhate’taÑ
mahÈrÈja, hadayar|paÑ disvÈ bujjhanakasatto bhaveyya, hadayamaÑsaÑ
ninnetvÈ dasseyya SammÈsambuddhoti. Kallosi bhante NÈgasenÈti7.
NinnÈmetvÈti nÊharitvÈ. AnumasÊti kathinas|ciÑ viya katvÈ anumajji,
tathÈkaraÓena cettha mudubhÈvo, kaÓÓasotÈnumasanena dÊghabhÈvo,
nÈsikasotÈnumasanena tanubhÈvo, nalÈÔacchÈdanena puthulabhÈvo pakÈsitoti
veditabbo.
______________________________________________________________
1. AnadhimuccatÈya (SÊ)
2. PuÔÔhena Èha ca (Ka)
3. AtidukkaraÑ (SÊ)
4. AntevÈsÊnaÑ Uttarassa (SyÈ, Ka) Ma 2. 336 piÔÔhe passitabbaÑ.
7. MilindapaÒhe 169 piÔÔhe.
247
289. PaÔimÈnentoti Ègamento, Ègamanamassa patthento udikkhantoti
attho.
290. KathÈsallÈpoti kathÈ ca sallÈpo ca, kathanaÑ paÔikathananti attho.
291. Aho vatÈti garahavacanametaÑ. Reti idaÑ hÊÄanavasena
ÈmantanaÑ. PaÓÉitakÈti tameva jigucchanto Èha. Sesapadadvayepi eseva
nayo. Evar|pena kira bho puriso atthacarakenÈti idaÑ “yÈdiso tvaÑ, edise
atthacarake hitakÈrake sati puriso nirayaÑyeva gaccheyya, na aÒÒatrÈ”ti
imamatthaÑ sandhÈya vadati. Œsajja ÈsajjÈti ghaÔÔetvÈ ghaÔÔetvÈ. Amhepi
evaÑ upaneyya upaneyyÈti “brÈhmaÓo kho pana AmbaÔÔha PokkharasÈtÊ”tiÈdÊni vatvÈ evaÑ upanetvÈ upanetvÈ paÔicchannaÑ kÈraÓaÑ ÈvikaritvÈ
suÔÔhu dÈsÈdibhÈvaÑ1 ÈropetvÈ avaca, tayÈ amhe akkosÈpitÈti adhippÈyo.
PadasÈyeva pavattesÊti pÈdena paharitvÈ bh|miyaÑ pÈtesi. YaÒca so pubbe
Ècariyena saddhiÑ rathaÑ ÈruhitvÈ sÈrathi hutvÈ agamÈsi, tampissa ÔhÈnaÑ
acchinditvÈ rathassa purato padasÈyevassa gamanaÑ akÈsi.
PokkharasÈtibuddh|pasa~kamanavaÓÓanÈ
292-296. AtivikÈloti suÔÔhu vikÈlo, sammodanÊyakathÈyapi kÈlo natthi.
ŒgamÈ nukhvidha bhoti ÈgamÈ nu kho idha bho. AdhivÈset|ti
sampaÔicchatu. AjjatanÈyÈti yaÑ me tumhesu kÈraÑ karoto ajja bhavissati
puÒÒaÒca pÊtipÈmojjaÒca, tadatthÈya. AdhivÈsesi BhagavÈ tuÓhÊbhÈvenÈti
BhagavÈ kÈya~gaÑ vÈ vÈca~gaÑ vÈ acopetvÈ abbhantareyeva khantiÑ
dhÈrento tuÓhÊbhÈvena adhivÈsesi. BrÈhmaÓassa anuggahaÓatthaÑ manasÈva
sampaÔicchÊti vuttaÑ hoti.
297. PaÓÊtenÈti uttamena. SahatthÈti sahatthena2. SantappesÊti suÔÔhu
tappesi, paripuÓÓaÑ suhitaÑ yÈvadatthaÑ akÈsi2.
______________________________________________________________
1. SuddadÈsÈdibhÈvaÑ (SÊ, SyÈ)
2-2. SantappetvÈti suÔÔhu tappetvÈ paripuÓÓaÑ suhitaÑ yÈvadatthaÑ katvÈ iti sabbattha
dissati, (Vi-®Ôha 1. 167; Ma-®Ôha 2. 184 piÔÔhesupi), idÈni dissamÈnapÈÄiyÈ pana na
sameti.
248
DÊghanikÈya
SampavÈresÊti1 suÔÔhu pavÈresi, “alaÑ alan”ti hatthasaÒÒÈya
paÔikkhipÈpesi1. BhuttÈvinti bhuttavantaÑ. OnÊtapattapÈÓinti2 pattato
onÊtapÈÓiÑ, apanÊtahatthanti vuttaÑ hoti. OÓittapattapÈÓintipi pÈÔho.
Tassattho, oÓittaÑ nÈnÈbh|taÑ vinÈbh|taÑ pattaÑ pÈÓito assÈti
oÓittapattapÈÓi, taÑ oÓittapattapÈÓiÑ. Hatthe ca pattaÒca dhovitvÈ ekamante
pattaÑ nikkhipitvÈ nisinnanti attho. EkamantaÑ nisÊdÊti BhagavantaÑ
evaÑbh|taÑ ÒatvÈ ekasmiÑ okÈse nisÊdÊti attho.
298. AnupubbiÑ kathanti anupaÔipÈÔikathaÑ. ŒnupubbÊ kathÈ nÈma
dÈnÈnantaraÑ sÊlaÑ sÊlÈnantaraÑ saggo, saggÈnantaraÑ maggoti etesaÑ
atthÈnaÑ dÊpanakathÈ. Teneva “seyyathidaÑ dÈnakathan”ti-ÈdimÈha.
OkÈranti avakÈraÑ lÈmakabhÈvaÑ. SÈmukkaÑsikÈti sÈmaÑ ukkaÑsikÈ,
attanÈyeva uddharitvÈ gahitÈ, sayambhuÒÈÓena diÔÔhÈ asÈdhÈraÓÈ aÒÒesanti
attho. KÈ pana sÈti? AriyasaccadesanÈ. TenevÈha “dukkhaÑ samudayaÑ
nirodhaÑ maggan”ti. * Dhammacakkhunti ettha sotÈpattimaggo adhippeto,
tassa uppatti-ÈkÈradassanatthaÑ “yaÑ kiÒci samudayadhammaÑ, sabbaÑ
taÑ nirodhadhamman”ti Èha. TaÒhi nirodhaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ
kiccavasena evaÑ sabbasa~khataÑ paÔivijjhantaÑ uppajjati.
PokkharasÈti-upÈsakattapaÔivedanÈkathÈvaÓÓanÈ
299. DiÔÔho ariyasaccadhammo etenÈti diÔÔhadhammo. Esa nayo
sesapadesupi. TiÓÓÈ vicikicchÈ anenÈti tiÓÓavicikiccho. VigatÈ kathaÑkathÈ
assÈti vigatakathaÑkatho. VesÈrajjappattoti visÈradabhÈvaÑ patto. Kattha?
SatthusÈsane. NÈssa paro paccayo, na parassa saddhÈya3 ettha vattatÊti
aparappaccayo. SesaÑ sabbattha vuttanayattÈ4 uttÈnatthattÈ ca pÈkaÔamevÈti.
AmbaÔÔhasuttavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
______________________________________________________________
1-1. SampavÈretvÈti suÔÔhu pavÈretvÈ, alaÑ alanti hatthasaÒÒÈya paÔikkhipÈpetvÈ iti
sabbattha dissati, idÈni dissamÈnapÈÄiyÈ pana na sameti.
2. OÓÊtapattapÈÓinti (SÊ)
3. SaddhÈ (SyÈ)
4. Pubbe vuttanayattÈ (SÊ)
4. SoÓadaÓÉasutta
300. EvaÑ me sutaÑ -pa- A~ges|ti SoÓadaÓÉasuttaÑ. TatrÈyaÑ
apubbapadavaÓÓanÈ. A~ges|ti A~gÈ nÈma a~gapÈsÈdikatÈya evaÑ
laddhavohÈrÈ janapadino rÈjakumÈrÈ, tesaÑ nivÈso ekopi janapado
r|Ähisaddena A~gÈti vuccati, tasmiÑ A~gesu janapade. CÈrikanti idhÈpi
aturitacÈrikÈ ceva nibaddhacÈrikÈ ca adhippetÈ. TadÈ kira Bhagavato
dasasahassilokadhÈtuÑ olokentassa SoÓadaÓÉo brÈhmaÓo ÒÈÓajÈlassa anto
paÒÒÈyittha. Atha BhagavÈ “ayaÑ brÈhmaÓo mayhaÑ ÒÈÓajÈle paÒÒÈyati,
atthi nu khvassupanissayo”ti vÊmaÑsanto addasa “mayi tattha gate etassa
antevÈsino dvÈdasahÈkÈrehi brÈhmaÓassa vaÓÓaÑ bhÈsitvÈ mama santike
ÈgantuÑ na dassanti. So pana tesaÑ vÈdaÑ bhinditvÈ ek|natiÑsÈya ÈkÈrehi
mama vaÓÓaÑ bhÈsitvÈ maÑ upasa~kamitvÈ paÒhaÑ pucchissati. So
paÒhavissajjanapariyosÈne saraÓaÑ gamissatÊ”ti, disvÈ
paÒcasatabhikkhuparivÈro taÑ janapadaÑ paÔipanno. Tena vuttaÑ “a~gesu
cÈrikaÑ caramÈno -pa- yena CampÈ tadavasarÊ”ti.
GaggarÈya pokkharaÓiyÈ tÊreti tassa CampÈnagarassa avid|re
GaggarÈya nÈma rÈjaggamahesiyÈ1 khaÓitattÈ GaggarÈti laddhavohÈrÈ
pokkharaÓÊ atthi, tassÈ tÊre samantato nÊlÈdipaÒcavaÓÓakusumapaÔimaÓÉitaÑ
mahantaÑ campakavanaÑ. TasmiÑ BhagavÈ kusumagandhasugandhe
campakavane viharati. TaÑ sandhÈya “GaggarÈya pokkharaÓiyÈ tÊre”ti
vuttaÑ. * MÈgadhena seniyena BimbisÈrenÈti ettha so rÈjÈ MagadhÈnaÑ
issarattÈ MÈgadho. MahatiyÈ senÈya samannÈgatattÈ seniyo. BimbÊti
suvaÓÓaÑ, tasmÈ sÈrasuvaÓÓasadisatÈya BimbisÈroti vuccati.
301-302. Bah| bah| hutvÈ saÑhatÈti saÑghÈ, ekekissÈya disÈya
saÑgho2 etesaÑ atthÊti sa~ghÊ. Pubbe nagarassa anto agaÓÈ bahi
nikkhamitvÈ gaÓataÑ pattÈti gaÓÊbh|tÈ. KhattaÑ ÈmantesÊti khattÈ vuccati
pucchitapaÒhe byÈkaraÓasamattho mahÈmatto, taÑ Èmantesi. Œgament|ti
muhuttaÑ paÔimÈnentu, mÈ gacchant|ti vuttaÑ hoti.
______________________________________________________________
1. RÈjamahesiyÈ (SÊ, SyÈ) Ma-®Ôha 3. 1 piÔÔhepi.
2. SaÑghÈ (Ka) Ma-®Ôha 3. 284 piÔÔhe passitabbaÑ.
250
DÊghanikÈya
SoÓadaÓÉaguÓakathÈ
303. NÈnÈverajjakÈnanti nÈnÈvidhesu rajjesu aÒÒesu aÒÒesu
KÈsikosalÈdÊsu rajjesu jÈtÈ, tÈni vÈ tesaÑ nivÈsÈ, tato vÈ ÈgatÈti
nÈnÈverajjakÈ, tesaÑ nÈnÈverajjakÈnaÑ. Kenacideva karaÓÊyenÈti tasmiÑ
kira nagare dvÊhi karaÓÊyehi brÈhmaÓÈ sannipatanti yaÒÒÈnubhavanatthaÑ
vÈ mantasajjhÈyanatthaÑ vÈ. TadÈ ca tasmiÑ nagare yaÒÒo natthi.
SoÓadaÓÉassa pana santike mantasajjhÈyanatthaÑ ete sannipatitÈ. TaÑ
sandhÈya vuttaÑ “kenacideva karaÓÊyenÈ”ti. Te tassa gamanaÑ sutvÈ
cintesuÑ “ayaÑ SoÓadaÓÉo uttamabrÈhmaÓo1 yebhuyyena ca aÒÒe
brÈhmaÓÈ samaÓaÑ GotamaÑ saraÓaÑ gatÈ, ayameva na gato. SvÈyaÑ sace
tattha gamissati, addhÈ samaÓassa Gotamassa ÈvaÔÔaniyÈ mÈyÈya ÈvaÔÔito
taÑ saraÓaÑ gamissati, tato etassÈpi gehadvÈre brÈhmaÓÈnaÑ asannipÈto
bhavissatÊ”ti. “Handassa gamanantarÈyaÑ karomÈ”ti sammantayitvÈ tattha
agamaÑsu2. TaÑ sandhÈya “atha kho te brÈhmaÓÈ”ti-Èdi vuttaÑ.
Tattha iminÈpa~genÈti iminÈpi kÈraÓena. EvaÑ etaÑ kÈraÓaÑ vatvÈ
puna “attano vaÓÓe bhaÒÒamÈne atussanakasatto nÈma natthi, handassa
vaÓÓaÑ bhaÓanena gamanaÑ nivÈressÈmÈ”ti3 cintetvÈ “bhavaÑ hi
SoÓadaÓÉo ubhato sujÈto”ti-ÈdÊni kÈraÓÈni ÈhaÑsu.
Ubhatoti dvÊhi pakkhehi. MÈtito ca pitito cÈti bhoto mÈtÈ brÈhmaÓÊ,
mÈtumÈtÈ brÈhmaÓÊ, tassÈpi mÈtÈ brÈhmaÓÊ, pitÈ brÈhmaÓo, pitupitÈ
brÈhmaÓo, tassÈpi pitÈ brÈhmaÓoti evaÑ bhavaÑ ubhato sujÈto mÈtito ca
pitito ca. SaÑsuddhagahaÓikoti saÑsuddhÈ te mÈtugahaÓÊ, kucchÊti attho.
SamavepÈkiniyÈ gahaÓiyÈti ettha pana kammajatejodhÈtu “gahaÓÊ”ti vuccati.
YÈva sattamÈ pitÈmahayugÈti ettha pitupitÈ pitÈmaho, pitÈmahassa
yugaÑ pitÈmahayugaÑ. Yuganti ÈyuppamÈÓaÑ vuccati. AbhilÈpamattameva
cetaÑ. Atthato pana pitÈmahoyeva pitÈmahayugaÑ. Tato uddhaÑ sabbepi
pubbapurisÈ pitÈmahaggahaÓeneva gahitÈ. EvaÑ yÈva sattamo
______________________________________________________________
1. UggatabrÈhmaÓo (SÊ, SyÈ) Ma-®Ôha 3. 284 piÔÔhepi.
3. NivÈremÈti (SÊ, SyÈ)
2. ŒgamaÑsu (Ka)
251
puriso, tÈva saÑsuddhagahaÓiko. Atha vÈ akkhitto anupakkuÔÔho
jÈtivÈdenÈti dassenti. Akkhittoti “apanetha etaÑ, kiÑ iminÈ”ti evaÑ akkhitto
anavakkhitto. AnupakkuÔÔhoti na upakkuÔÔho, na akkosaÑ vÈ nindaÑ vÈ
laddhapubbo. Kena kÈraÓenÈti? JÈtivÈdena. Itipi “hÊnajÈtiko eso”ti
evar|pena vacanenÈti attho.
* AÉÉhoti issaro. Mahaddhanoti mahatÈ dhanena samannÈgato. Bhavato
hi gehe pathaviyaÑ paÑsuvÈlikÈ viya bahudhanaÑ, samaÓo pana Gotamo
adhano bhikkhÈya udaraÑ p|retvÈ yÈpetÊti dassenti. MahÈbhogoti
paÒcakÈmaguÓavasena mahÈ-upabhogo. EvaÑ yaÑ yaÑ guÓaÑ vadanti,
tassa tassa paÔipakkhavasena Bhagavato aguÓaÑyeva dassemÈti maÒÒamÈnÈ
vadanti.
Abhir|poti aÒÒehi manussehi abhir|po adhikar|po. DassanÊyoti
divasampi passantÈnaÑ atittikaraÓato dassanayoggo. Dassaneneva
cittapasÈdajananato pÈsÈdiko. PokkharatÈ vuccati sundarabhÈvo, vaÓÓassa
pokkharatÈ vaÓÓapokkharatÈ, tÈya vaÓÓasampattiyÈ yuttoti attho. PorÈÓÈ
panÈhu “pokkharanti sarÊraÑ vadanti, vaÓÓaÑ vaÓÓamevÈ”ti. TesaÑ matena
vaÓÓo ca pokkharaÒca vaÓÓapokkharÈni. TesaÑ bhÈvo vaÓÓapokkharatÈ. Iti
paramÈya vaÓÓapokkharatÈyÈti uttamena parisuddhena vaÓÓena ceva
sarÊrasaÓÔhÈnasampattiyÈ cÈti attho. BrahmavaÓÓÊti seÔÔhavaÓÓÊ.
ParisuddhavaÓÓesupi seÔÔhena suvaÓÓavaÓÓena samannÈgatoti attho.
BrahmavacchasÊti1 mahÈbrahmuno sarÊrasadiseneva sarÊrena samannÈgato.
AkhuddÈvakÈso dassanÈyÈti “bhoto sarÊre dassanassa okÈso na khuddako
mahÈ, sabbÈneva te a~gapacca~gÈni dassanÊyÈneva, tÈni cÈpi
mahantÈnevÈ”ti dÊpenti.
SÊlamassa atthÊti sÊlavÈ. VuddhaÑ vaddhitaÑ sÊlamassÈti vuddhasÊlÊ.
VuddhasÊlenÈti vuddhena vaddhitena sÊlena. SamannÈgatoti yutto, idaÑ
vuddhasÊlÊpadasseva vevacanaÑ. SabbametaÑ paÒcasÊlamattameva sandhÈya
vadanti.
KalyÈÓavÈcoti-ÈdÊsu kalyÈÓÈ sundarÈ parimaÓÉalapadabyaÒjanÈ vÈcÈ
assÈti kalyÈÓavÈco. KalyÈÓaÑ madhuraÑ vÈkkaraÓaÑ assÈti
______________________________________________________________
1. BrahmavaÉÉhÊti (SÊ)
252
DÊghanikÈya
kalyÈÓavÈkkaraÓo. VÈkkaraÓanti udÈharaÓaghoso. GuÓaparipuÓÓabhÈvena
pure bhavÈti porÊ. Pure vÈ bhavattÈ porÊ. PoriyÈ nÈgarikitthiyÈ
sukhumÈlattanena sadisÈtipi porÊ, tÈya poriyÈ. VissaÔÔhÈyÈti apalibuddhÈya
sanniddhavilambitÈdi1 dosarahitÈya. AneÄagaÄÈyÈti eÄagaÄena2 virahitÈya.
Yassa kassaci hi kathentassa eÄÈ gaÄanti, lÈlÈ vÈ paggharanti, kheÄaphusitÈni
vÈ nikkhamanti, tassa vÈcÈ eÄagaÄaÑ nÈma hoti, tabbiparitÈyÈti attho.
Atthassa viÒÒÈpaniyÈti ÈdimajjhapariyosÈnaÑ pÈkaÔaÑ katvÈ bhÈsitatthassa
viÒÒÈpanasamatthÈya.
* JiÓÓoti jarÈjiÓÓatÈya jiÓÓo. Vuddhoti a~gapacca~gÈnaÑ
vuddhimariyÈdappatto. Mahallakoti jÈtimahallakatÈya samannÈgato.
CirakÈlappasutoti vuttaÑ hoti. Addhagatoti addhÈnaÑ gato, dve tayo
rÈjaparivaÔÔe atÊtoti adhippÈyo. Vayo-anuppattoti pacchimavayaÑ sampatto,
pacchimavayo nÈma vassasatassa pacchimo tatiyabhÈgo.
Api ca jiÓÓoti porÈÓo, cirakÈlappavattakulanvayoti vuttaÑ hoti.
Vuddhoti sÊlÈcÈrÈdiguÓavuddhiyÈ yutto. Mahallakoti vibhavamahantatÈya
samannÈgato. Addhagatoti maggappaÔipanno brÈhmaÓÈnaÑ vatacariyÈdi3
mariyÈdaÑ avÊtikkamma caraÓasÊlo. Vayo-anuppattoti jÈtivuddhabhÈvampi
antimavayaÑ anuppatto.
BuddhaguÓakathÈ
304. EvaÑ vutteti evaÑ tehi brÈhmaÓehi vutte. SoÓadaÓÉo “ime
brÈhmaÓÈ jÈti-ÈdÊhi mama vaÓÓaÑ vadanti, na kho pana metaÑ yuttaÑ
attano vaÓÓe rajjituÑ, HandÈhaÑ etesaÑ vÈdaÑ bhinditvÈ samaÓassa
Gotamassa mahantabhÈvaÑ ÒÈpetvÈ etesaÑ tattha gamanaÑ karomÊ”ti
cintetvÈ “tena hi bho mamapi suÓÈthÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha yepi “ubhato
sujÈto”ti-Èdayo attano guÓehi sadisÈ guÓÈ,
______________________________________________________________
1. SandiÔÔhavilambitÈdi (Ka) sandindhavilambitÈdi (DÊ-®Ê 1. 315 piÔÔhe)
2. ElagaÄena (SÊ)
3. VattacariyÈdi (SyÈ)
253
tepi. “Ko cÈhaÑ, ke ca samaÓassa Gotamassa jÈtisampatti-Èdayo guÓÈ”ti
attano guÓehi uttaritareyeva maÒÒamÈno, itare pana ekanteneva Bhagavato
mahantabhÈvadÊpanatthaÑ1 pakÈseti.
Mayameva arahÈmÈti evaÑ niyÈmentovettha idaÑ dÊpeti “yadi
guÓamahantatÈya upasa~kamitabbo nÈma hoti. YathÈ hi SineruÑ
upanidhÈya sÈsapo, mahÈsamuddaÑ upanidhÈya gopadakaÑ, sattasu
mahÈsaresu udakaÑ upanidhÈya ussÈvabindu paritto lÈmako, evameva
samaÓassa Gotamassa jÈtisampatti-Èdayopi guÓe upanidhÈya amhÈkaÑ guÓÈ
parittÈ lÈmakÈ, tasmÈ mayameva arahÈma taÑ bhavantaÑ GotamaÑ
dassanÈya upasa~kamitun”ti.
MahantaÑ ÒÈtisaÑghaÑ ohÈyÈti mÈtipakkhe asÊtikulasahassÈni
pitipakkhe asÊtikulasahassÈnÊti evaÑ saÔÔhikulasatasahassaÑ ohÈya
pabbajito.
Bh|migataÒca vehÈsaÔÔhaÒcÈti ettha rÈja~gaÓe ceva uyyÈne ca
sudhÈmaÔÔhapokkharaÓiyo sattaratanÈnaÑ p|retvÈ2 bh|miyaÑ ÔhapitaÑ
dhanaÑ bh|mitaÑ nÈma, pÈsÈdaniy|hÈdayo parip|retvÈ3 ÔhapitaÑ
vehÈsaÔÔhaÑ nÈma. EtaÑ tÈva kulapariyÈyena ÈgataÑ. TathÈgatassa pana3
jÈtadivaseyeva Sa~kho Elo Uppalo PuÓÉarÊkoti cattÈro nidhayo uggatÈ. Tesu
Sa~kho gÈvutiko, Elo aÉÉhayojaniko, Uppalo tigÈvutiko, PuÓÉarÊko
yojaniko. Tesupi gahitaÑ gahitaÑ p|ratiyeva, iti BhagavÈ pah|taÑ
hiraÒÒasuvaÓÓaÑ ohÈya pabbajitoti veditabbo.
* Daharova samÈnoti taruÓova samÈno. SusukÈÄakesoti suÔÔhu kÈÄakeso,
aÒjanavaÓÓasadisakeso hutvÈ vÈti attho. BhadrenÈti bhaddakena. PaÔhamena
vayasÈti tiÓÓaÑ vayÈnaÑ paÔhamavayena. AkÈmakÈnanti anicchamÈnÈnaÑ.
AnÈdaratthe sÈmivacanaÑ. Ass|ni mukhe etesanti assumukhÈ, tesaÑ
assumukhÈnaÑ, assukilinnamukhÈnanti attho.
______________________________________________________________
1. GuÓamahantabhÈvadÊpanatthaÑ (SyÈ)
2. Sattaratanap|rÈ katvÈ (SÊ, SyÈ)
3. Nayy|hÈdayopi p|retvÈ (SÊ), niy|hÈdayo pana p|retvÈ (SyÈ)
* Ma-®Ôha 1. 356; Ma-®Ôha 2. 76; AÑ-®Ôha 2. 44 piÔÔhesupi.
254
DÊghanikÈya
RudantÈnanti kanditvÈ rodamÈnÈnaÑ. AkhuddÈvakÈsoti ettha Bhagavato
aparimÈÓoyeva dassanÈya okÈsoti veditabbo.
* TatridaÑ vatthu–RÈjagahe kira aÒÒataro brÈhmaÓo “samaÓassa
Gotamassa pamÈÓaÑ gahetuÑ na sakkotÊ”ti sutvÈ Bhagavato piÓÉÈya
pavisanakÈle saÔÔhihatthaÑ veÄuÑ gahetvÈ nagaradvÈrassa bahi ÔhatÈ
sampatte Bhagavati veÄuÑ gahetvÈ samÊpe aÔÔhÈsi. VeÄu Bhagavato
jÈÓukamattaÑ pÈpuÓi. Puna divase dve veÄ| ghaÔetvÈ samÊpe aÔÔhÈsi.
BhagavÈpi dvinnaÑ veÄ|naÑ upari kaÔimattameva paÒÒÈyamÈno “brÈhmaÓa
kiÑ karosÊ”ti Èha. TumhÈkaÑ pamÈÓaÑ gaÓhÈmÊti. “BrÈhmaÓa sacepi tvaÑ
sakalacakkavÈÄagabbhaÑ p|retvÈ Ôhite veÄ| ghaÔetvÈ Ègamissasi, neva me
pamÈÓaÑ gahetuÑ sakkhissasi. Na hi mayÈ cattÈri asa~khyeyÈni,
kappasatasahassaÒca tathÈ pÈramiyo p|ritÈ, yathÈ me paro pamÈÓaÑ
gaÓheyya, atulo brÈhmaÓa TathÈgato appameyyo”ti vatvÈ Dhammapade
gÈthamÈha–
“Te tÈdise p|jayato, nibbute akutobhaye.
Na sakkÈ puÒÒaÑ sa~khÈtuÑ, imettamapi kenacÊ”ti1.
GÈthÈpariyosÈne caturÈsÊtipÈÓasahassÈni amataÑ piviÑsu.
* Aparampi vatthu–RÈhu kira Asurindo cattÈri yojanasahassÈni, aÔÔha
ca yojanasatÈni ucco. BÈhantaramassa dvÈdasa yojanasatÈni. Bahalantarena
cha yojanasatÈni. HatthatalapÈdatalÈnaÑ puthulato tÊÓi yojanasatÈni.
A~gulipabbÈni paÓÓÈsa yojanÈni. BhamukantaraÑ paÓÓÈsayojanaÑ.
MukhaÑ dviyojanasataÑ tiyojanasatagambhÊraÑ tiyojanasataparimaÓÉalaÑ.
GÊvÈ tiyojanasataÑ. NalÈÔaÑ tiyojanasataÑ. SÊsaÑ navayojanasataÑ. So
“ahaÑ uccosmi SatthÈraÑ onamitvÈ oloketuÑ na sakkhissÈmÊ”ti cintetvÈ
nÈgacchi2. So ekadivasaÑ Bhagavato vaÓÓaÑ sutvÈ “yathÈkathaÒca3
olokessÈmÊ”ti Ègato.
Atha BhagavÈ tassajjhÈsayaÑ viditvÈ “cat|su iriyÈpathesu katarena
dassessÈmÊ”ti cintetvÈ “Ôhitako nÈma nÊcopi ucco viya paÒÒÈyati,
______________________________________________________________
3. YathÈ kathaÒci (SÊ)
2. Na sakkhissÈmÊti nÈgacchati (SÊ, SyÈ)
* SaÑ-®Ôha 1. 101 piÔÔhepi passitabbaÑ.
255
nipannovassa1 attÈnaÑ dassessÈmÊ”ti “Œnanda gandhakuÔipariveÓe
maÒcakaÑ paÒÒÈpehÊ”ti vatvÈ tattha sÊhaseyyaÑ kappesi. RÈhu ÈgantvÈ
nipannaÑ BhagavantaÑ gÊvaÑ unnÈmetvÈ nabhamajjhe puÓÓacandaÑ viya
ullokesi. “KimidaÑ AsurindÈ”ti ca vutte “BhagavÈ onamitvÈ oloketuÑ na
sakkhissÈmÊ”ti nÈgacchinti. Na mayÈ Asurinda adhomukhena pÈramiyo
p|ritÈ, uddhaggameva katvÈ dÈnaÑ dinnanti. TaÑ divasaÑ RÈhu saraÓaÑ
agamÈsi. EvaÑ BhagavÈ akhuddÈvakÈso dassanÈya.
CatupÈrisuddhisÊlena sÊlavÈ, taÑ pana sÊlaÑ ariyaÑ uttamaÑ
parisuddhaÑ. TenÈha “ariyasÊlÊ”ti. TadetaÑ anavajjaÔÔhena kusalaÑ. TenÈha
“kusalasÊlÊ”ti. KusalasÊlenÈti idamassa vevacanaÑ.
Bah|naÑ ÈcariyapÈcariyoti Bhagavato ekekÈya dhammadesanÈya
caturÈsÊtipÈÓasahassÈni aparimÈÓÈpi devamanussÈ maggaphalÈmataÑ
pivanti, tasmÈ bah|naÑ Ècariyo. SÈvakaveneyyÈnaÑ pana pÈcariyoti.
KhÊÓakÈmarÈgoti ettha kÈmaÑ Bhagavato sabbepi kilesÈ khÊÓÈ,
brÈhmaÓo pana te na jÈnÈti. Attano jÈnanaÔÔhÈneyeva guÓaÑ katheti.
VigatacÈpalloti “pattamaÓÉanÈ cÊvaramaÓÉanÈ senÈsanamaÓÉanÈ imassa vÈ2
p|tikÈyassa -pa- keÄanÈ paÔikeÄanÈ”ti3 evaÑ vuttacÈpallÈ virahito.
ApÈpapurekkhÈroti apÈpe nava lokuttaradhamme purato katvÈ vicarati.
BrahmaÒÒÈya pajÈyÈti SÈriputtamoggallÈnamahÈkassapÈdibhedÈya
brÈhmaÓapajÈya, etissÈya ca pajÈya purekkhÈro. AyaÒhi pajÈ samaÓaÑ
GotamaÑ purakkhatvÈ4 caratÊti attho. Api ca apÈpapurekkhÈroti na pÈpaÑ
purekkhÈro na pÈpaÑ purato katvÈ carati, na pÈpaÑ icchatÊti attho. Kassa
brahmaÒÒÈya pajÈya. AttanÈ saddhiÑ paÔiviruddhÈyapi brÈhmaÓapajÈya
aviruddho hitasukhatthikoyevÈti vuttaÑ hoti.
TiroraÔÔhÈti pararaÔÔhato. TirojanapadÈti parajanapadato. PaÒhaÑ
pucchituÑ ÈgacchantÊti khattiyapaÓÉitÈdayo ceva
devabrahmanÈgagandhabbÈdayo
______________________________________________________________
1. Nipanno cassa (SÊ), nipanno panassa (SyÈ)
3. KelÈyanÈti (SyÈ) Abhi 2. 365 piÔÔhe.
2. Imassa ca (Ka)
4. PurakkhitvÈ (Ka)
256
DÊghanikÈya
ca “paÒhe abhisa~kharitvÈ pucchissÈmÈ”ti Ègacchanti. Tattha keci pucchÈya
vÈ dosaÑ, vissajjanasampaÔicchane vÈ asamatthataÑ sallakkhetvÈ
apucchitvÈva tuÓhÊ nisÊdanti. Keci pucchanti. KesaÒci BhagavÈ pucchÈya
ussÈhaÑ janetvÈ vissajjeti. EvaÑ sabbesampi tesaÑ vimatiyo tÊraÑ patvÈ
mahÈsamuddassa |miyo viya BhagavantaÑ patvÈ bhijjanti.
Ehi svÈgatavÈdÊti1 devamanussapabbajitagahaÔÔhesu taÑ taÑ attano
santikaÑ ÈgataÑ “ehi svÈgatan”ti evaÑ vadatÊti attho. Sakhiloti tattha
katamaÑ sÈkhalyaÑ. “YÈ sÈ vÈcÈ nelÈ kÈÓÓasukhÈ”ti-ÈdinÈ * nayena
vuttasÈkhalyena samannÈgato, muduvacanoti attho. Sammodakoti
paÔisanthÈrakusalo, ÈgatÈgatÈnaÑ catunnaÑ parisÈnaÑ “kacci bhikkhave
khamanÊyaÑ, kacci yÈpanÊyan”ti-ÈdinÈ nayena sabbaÑ addhÈnadarathaÑ
v|pasamento viya paÔhamataraÑ sammodanÊyaÑ kathaÑ kattÈti attho.
AbbhÈkuÔikoti yathÈ ekacce parisaÑ patvÈ thaddhamukhÈ sa~kuÔitamukhÈ
honti, na ediso, parisadassanena panassa bÈlÈtapasamphassena2 viya
padumaÑ mukhapadumaÑ vikasati puÓÓacandasassirikaÑ hoti.
UttÈnamukhoti yathÈ ekacce nikkujjitamukhÈ viya sampattÈya parisÈya na
kiÒci kathenti, atidullabhakathÈ honti, na evar|po. SamaÓo pana Gotamo
sulabhakatho. Na tassa santikaÑ ÈgatÈgatÈnaÑ “kasmÈ mayaÑ idhÈgatÈ”ti
vippaÔisÈro uppajjati, dhammaÑ pana sutvÈ attamanÈva hontÊti dasseti.
PubbabhÈsÊti bhÈsanto ca paÔhamataraÑ bhÈsati, taÒca kho kÈlayuttaÑ
pamÈÓayuttaÑ atthanissitameva bhÈsati, na niratthakakathaÑ.
Na tasmiÑ gÈme vÈti yattha kira BhagavÈ paÔivasati, tattha mahesakkhÈ
devatÈ ÈrakkhaÑ gaÓhanti, taÑ3 nissÈya manussÈnaÑ upaddavo na hoti,
paÑsupisÈcakÈdayo eva hi manusse viheÔhenti, te tÈsaÑ ÈnubhÈvena d|raÑ
apakkamanti. Api ca Bhagavato mettÈbalenapi na amanussÈ manusse
viheÔhenti.
Sa~ghÊti-ÈdÊsu anusÈsitabbo, sayaÑ vÈ uppÈdito saÑgho assa atthÊti
sa~ghÊ, tÈdisovassa gaÓo atthÊti gaÓÊ. Purimapadasseva vÈ vevacanametaÑ.
ŒcÈrasikkhÈpanavasena gaÓassa Ècariyoti
______________________________________________________________
1. SÈgatavÈdÊti (SÊ)
2. BÈlÈtapadassanena (SÊ)
* Abhi 1. 260 piÔÔhe.
3. TÈ (SyÈ, Ka)
257
gaÓÈcariyo. PuthutitthakarÈnanti bah|naÑ titthakarÈnaÑ, YathÈ vÈ tathÈ
vÈti yena vÈ tena vÈ. AcelakÈdimattakenÈpi kÈraÓena. SamudÈgacchatÊti
samantato upagacchati abhivaÉÉhati.
AtithÊ no te hontÊti te amhÈkaÑ ÈgantukÈ navakÈ, pÈhunakÈ hontÊti
attho. PariyÈpuÓÈmÊti jÈnÈmi. AparimÈÓavaÓÓoti tathÈr|peneva
sabbaÒÒunÈpi appameyyavaÓÓo “pageva mÈdisenÈ”ti dasseti. Vuttampi
cetaÑ–
“Buddhopi Buddhassa bhaÓeyya vaÓÓaÑ,
Kappampi ce aÒÒamabhÈsamÈno.
KhÊyetha kappo ciradÊghamantare,
VaÓÓo na khÊyetha TathÈgatassÈ”ti *.
305. IdaÑ pana Satthu guÓakathaÑ sutvÈ te brÈhmaÓÈ cintayiÑsu
“yathÈ SoÓadaÓÉo brÈhmaÓo samaÓassa Gotamassa vaÓÓe bhaÓati,
anomaguÓo so bhavaÑ Gotamo, evaÑ tassa guÓe jÈnamÈnena kho pana
Ècariyena aticiraÑ adhivÈsitaÑ, handa naÑ anuvattÈmÈ”ti anuvattiÑsu.
TasmÈ evaÑ vutte “te brÈhmaÓÈ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha alamevÈti yuttameva.
Api puÔosenÈti puÔosaÑ vuccati pÈtheyyaÑ, taÑ gahetvÈpi1 upasa~kamituÑ
yuttamevÈti attho. PuÔaÑsenÈtipi pÈÔho, tassattho, puÔo aÑse assÈti puÔaÑso,
tena puÔaÑsena. AÑsena hi pÈtheyyapuÔaÑ vahantenÈpÊti vuttaÑ hoti.
SoÓadaÓÉaparivitakkavaÓÓanÈ
306-307. TirovanasaÓÉagatassÈti antovanasaÓÉe gatassa,
vihÈrabbhantaraÑ paviÔÔhassÈti attho. AÒjaliÑ paÓÈmetvÈti ete2
ubhatopakkhikÈ, te evaÑ cintayiÑsu “sace no micchÈdiÔÔhikÈ codessanti
‘kasmÈ tumhe samaÓaÑ GotamaÑ vanditthÈ’ti. TesaÑ ‘kiÑ
aÒjalimattakaraÓenÈpi vandanaÑ nÈma3 hotÊ’ti vakkhÈma. Sace no
sammÈdiÔÔhikÈ codessanti ‘kasmÈ tumhe BhagavantaÑ na vanditthÈ’ti. ‘KiÑ
sÊsena bh|miyaÑ paharanteneva vandanaÑ nÈma hoti, nanu
aÒjalikammampi
______________________________________________________________
* DÊ-®Ôha 3. 61; Ma-®Ôha 3. 289; UdÈna-®Ôha 305; CariyÈpiÔaka-®Ôha 9-324;
BuddhavaÑsa-®Ôha 163; ApadÈna-®Ôha 2. 91 piÔÔhesu.
1. GahetvÈ (Ka)
2. Ye te (SÊ, SyÈ)
3. VanditaÑ nÈma (SÊ)
258
DÊghanikÈya
vandanaÑ evÈ’ti vakkhÈmÈ”ti. Namagottanti “bho Gotama ahaÑ asukassa
putto Datto nÈma, Mitto nÈma, idhÈgato”ti vadantÈ nÈmaÑ sÈventi nÈma.
“Bho Gotama ahaÑ VÈseÔÔho nÈma, KaccÈno nÈma, idhÈgato”ti vadantÈ
gottaÑ sÈventi nÈma. Ete kira daliddÈ jiÓÓÈ kulaputtÈ “parisamajjhe
nÈmagottavasena pÈkaÔÈ bhavissÈmÈ”ti evamakaÑsu. Ye pana tuÓhÊbh|tÈ
nisÊdiÑsu, te kerÈÔikÈ ceva andhabÈlÈ ca. Tattha kerÈÔikÈ “ekaÑ dve
kathÈsallÈpepi karonto vissÈsiko hoti, atha vissÈse sati ekaÑ dve bhikkhÈ
adÈtuÑ na yuttan”ti tato attÈnaÑ mocetvÈ tuÓhÊ nisÊdanti. AndhabÈlÈ
aÒÒÈÓatÈyeva avakkhittamattikÈpiÓÉo viya yattha katthaci tuÓhÊbh|tÈ
nisÊdanti.
BrÈhmaÓapaÒÒattivaÓÓanÈ
309. CetasÈ cetoparivitakkanti BhagavÈ “ayaÑ brÈhmaÓo ÈgatakÈlato
paÔÔhÈya adhomukho thaddhagatto kiÑ1 cintayamÈno nisinno, kiÑ nu kho
cintetÊ”ti Èvajjanto attano cetasÈ tassa cittaÑ aÒÒÈsi. Tena vuttaÑ “cetasÈ
cetoparivitakkamaÒÒÈyÈ”ti. VihaÒÒatÊti vighÈtaÑ Èpajjati.
311. AnuviloketvÈ parisanti Bhagavato2 sakasamaye paÒhapucchanena
udake miyamÈno3 ukkhipitvÈ thale Ôhapito viya samapassaddhakÈyacitto4
hutvÈ parisasa~gaÓhanatthaÑ diÔÔhisaÒjÈneneva5 “upadhÈrentu me bhonto
vacanan”ti vadanto viya anuviloketvÈ parisaÑ BhagavantaÑ etadavoca.
SujaÑ paggaÓhantÈnanti yaÒÒayajanatthÈya sujaÑ gaÓhantesu brÈhmaÓesu
paÔhamo vÈ dutiyo vÈti attho. SujÈya diyyamÈnaÑ mahÈyÈgaÑ
paÔiggaÓhantÈnanti porÈÓÈ. Iti brÈhmaÓo sakasamayavasena sammadeva
paÒhaÑ vissajjesi. BhagavÈ pana visesato uttamabrÈhmaÓassa dassanatthaÑ
“imesaÑ panÈ”ti-ÈdimÈha.
313. Etadavocunti sace jÈtivaÓÓamantasampanno brÈhmaÓo na hoti,
atha kocarahi loke brÈhmaÓo bhavissati. NÈseti
______________________________________________________________
1. KiÒci (SÊ)
2. BhagavatÈ (SÊ, SyÈ)
3. MiyyamÈno (SÊ), niyyamÈno (SyÈ)
4. SamassatthakÈyacitto (SÊ), passaddhakÈyacitto (SyÈ)
5. DiÔÔhisaÑvareneva (SÊ), diÔÔhisaÒcÈreneva (SyÈ)
259
no ayaÑ SoÓadaÓÉo, handassa vÈdaÑ paÔikkhipÈmÈti2 cintetvÈ etadavocuÑ.
ApavadatÊti paÔikkhipati. AnupakkhandatÊti anupavisati. IdaÑ “sace tvaÑ
pasÈdavasena samaÓaÑ GotamaÑ saraÓaÑ gantukÈmo gaccha, mÈ
brÈhmaÓassa samayaÑ bhindÊ”ti adhippÈyena ÈhaÑsu.
314. EtadavocÈti imesu brÈhmaÓesu evaÑ ekappahÈreneva viravantesu
“ayaÑ kathÈ pariyosÈnaÑ na gamissati, handa ne nissadde katvÈ
SoÓadaÓÉeneva saddhiÑ kathemÊ”ti cintetvÈ etaÑ “sace kho tumhÈkan”tiÈdikaÑ vacanaÑ avoca.
315-316. SahadhammenÈti sakÈraÓena2. Samasamoti ÔhapetvÈ
ekadesasamattaÑ samabhÈvena samo, sabbÈkÈrena samoti attho. Ahamassa
mÈtÈpitaro jÈnÈmÊti bhaginiyÈ puttassa mÈtÈpitaro kiÑ na jÈnissati,
kulakoÔiparidÊpanaÑ sandhÈyeva vadati. MusÈvÈdampi bhaÓeyyÈti
atthabhaÒjanakaÑ musÈvÈdaÑ katheyya. KiÑ vaÓÓo karissatÊti abbhantare
guÓe asati kiÑ karissati, kimassa brÈhmaÓabhÈvaÑ rakkhituÑ sakkhissatÊti
attho. AthÈpi siyÈ puna “pakatisÊle Ôhitassa brÈhmaÓabhÈvaÑ sÈdhetÊ”ti
evampi sÊlameva sÈdhessati, tasmiÒhissa asati brÈhmaÓabhÈvo nÈhosÊti
sammohamattaÑ vaÓÓÈdayo. IdaÑ pana sutvÈ te brÈhmaÓÈ “sabhÈvaÑ
Ècariyo Èha, akÈraÓÈva mayaÑ ujjhÈyimhÈ”ti tuÓhÊ ahesuÑ.
SÊlapaÒÒÈkathÈvaÓÓanÈ
317. Tato BhagavÈ “kathito brÈhmaÓena paÒho3, kiÑ panettha
patiÔÔhÈtuÑ sakkhissati na sakkhissatÊ”ti tassa vÊmaÑsanatthaÑ “imesaÑ
pana brÈhmaÓÈ”ti-ÈdimÈha. SÊlaparidhotÈti sÊlaparisuddhÈ. Yattha sÊlaÑ
tattha paÒÒÈti yasmiÑ puggale sÊlaÑ, tattheva paÒÒÈ, kuto dussÊle paÒÒÈ.
PaÒÒÈrahite vÈ jaÄe4 eÄam|ge kuto sÊlanti. SÊlapaÒÒÈÓanti sÊlaÒca
paÒÒÈÓaÒca sÊlapaÒÒÈÓaÑ. PaÒÒÈÓanti paÒÒÈyeva. “EvametaÑ
______________________________________________________________
1. PaÔikkhipissÈmÈti (Ka)
3. Kathite brÈhmaÓena paÒhe (SyÈ, Ka)
2. SahakÈraÓena (Ka)
4. Jale (Ka)
260
DÊghanikÈya
brÈhmaÓÈ”ti BhagavÈ brÈhmaÓassa vacanaÑ anujÈnanto Èha. Tattha
sÊlaparidhotÈ paÒÒÈti catupÈrisuddhisÊlena dhotÈ. KathaÑ pana sÊlena
paÒÒaÑ dhovatÊti? Yassa puthujjanassa sÊlaÑ saÔÔhi-asÊtivassÈni akhaÓÉaÑ
hoti, so maraÓakÈlepi sabbakilese ghÈtetvÈ1 sÊlena paÒÒaÑ dhovitvÈ
arahattaÑ gaÓhÈti. KandarasÈlapariveÓe2 MahÈsaÔÔhivassatthero viya. There
kira maraÓamaÒce nipajjitvÈ balavavedanÈya nitthunante TissamahÈrÈjÈ3
“theraÑ passissÈmÊ”ti gantvÈ pariveÓadvÈre Ôhito taÑ saddaÑ sutvÈ pucchi
“kassa saddo ayan”ti. Therassa nitthunanasaddoti. “PabbajjÈya saÔÔhivassena
vedanÈpariggahamattampi na kataÑ, na dÈni naÑ vandissÈmÊ”ti nivattitvÈ
mahÈbodhiÑ vandituÑ gato. Tato upaÔÔhÈkadaharo theraÑ Èha “kiÑ no
bhante lajjÈpetha, saddhopi rÈjÈ vippaÔisÈrÊ hutvÈ na vandissÈmÊ”ti gatoti.
KasmÈ Èvusoti. TumhÈkaÑ nitthunanasaddaÑ sutvÈti. “Tena hi me okÈsaÑ
karothÈ”ti vatvÈ vedanaÑ vikkhambhitvÈ arahattaÑ patvÈ daharassa saÒÒaÑ
adÈsi “gacchÈvuso, idÈni rÈjÈnaÑ amhe vandÈpehÊ”ti. Daharo gantvÈ “idÈni
kira theraÑ vandathÈ”ti Èha. RÈjÈ saÑsumÈrapatitena4 theraÑ vandanto
“nÈhaÑ ayyassa arahattaÑ vandÈmi, puthujjanabh|miyaÑ pana ÔhatvÈ
rakkhitasÊlameva vandÈmÊ”ti Èha, evaÑ sÊlena paÒÒaÑ dhovati nÈma. Yassa
pana abbhantare sÊlasaÑvaro natthi, ugghaÔitaÒÒutÈya pana
catuppadikagÈthÈpariyosÈne paÒÒÈya sÊlaÑ dhovitvÈ saha paÔisambhidÈhi
arahattaÑ pÈpuÓÈti. AyaÑ paÒÒÈya sÊlaÑ dhovati nÈma, seyyathÈpi
SantatimahÈmatto. *
318. KatamaÑ pana taÑ brÈhmaÓÈti kasmÈ Èha? BhagavÈ kira cintesi
“brÈhmaÓÈ brÈhmaÓasamaye paÒca sÊlÈni ‘sÊlan’ti paÒÒÈpenti, vedattayauggahaÓapaÒÒÈ ‘paÒÒÈ’ti”. UparivisesaÑ na jÈnanti, yann|nÈhaÑ
brÈhmaÓassa uttarivisesabh|taÑ maggasÊlaÑ, phalasÊlaÑ, maggapaÒÒaÑ,
phalapaÒÒaÒca dassetvÈ arahattanik|Ôena desanaÑ niÔÔhapeyyanti. Atha naÑ
kathetukamyatÈya pucchanto “katamaÑ pana taÑ brÈhmaÓa sÊlaÑ, katamÈ
sÈ paÒÒÈ”ti Èha. Atha brÈhmaÓo “mayÈ sakasamayavasena paÒho vissajjito.
SamaÓo pana maÑ Gotamo puna nivattitvÈ pucchati, idÈnissÈhaÑ cittaÑ
paritosetvÈ
______________________________________________________________
1. JhÈpetvÈ (Ka) * Dhammapada-®Ôha 2. 49 piÔÔhe.
3. VasabhamahÈrÈjÈ (SÊ), TissavasabhamahÈrÈjÈ (SyÈ)
2. KantakasÈra (SÊ)
4. SuÑsumÈrapatitena (SÊ)
261
vissajjituÑ sakkuÓeyyaÑ vÈ na vÈ, sace na sakkhissaÑ paÔhamaÑ
uppannÈpi me lajjÈ bhijjissati. Asakkontassa pana ‘na sakkomÊ’ti vacane
doso natthÊ”ti puna nivattitvÈ Bhagavatoyeva bhÈraÑ karonto
“ettakaparamÈva mayan”ti-ÈdimÈha. Tattha ettakaparamÈti ettakaÑ
sÊlapaÒÒÈÓanti vacanameva paramaÑ amhÈkaÑ, te mayaÑ ettakaparamÈ, ito
paraÑ etassa bhÈsitassa atthaÑ na jÈnÈmÈti attho.
Athassa BhagavÈ sÊlapaÒÒÈya m|labh|tassa TathÈgatassa uppÈdato
pabhuti sÊlapaÒÒÈÓaÑ dassetuÑ “idha brÈhmaÓa TathÈgato”ti-ÈdimÈha.
Tassattho SÈmaÒÒaphale vuttanayeneva veditabbo, ayaÑ pana viseso, idha
tividhampi sÊlaÑ “idampissa hoti sÊlasmin”ti evaÑ sÊlamicceva niyyÈtitaÑ,
paÔhamajjhÈnÈdÊni cattÈri jhÈnÈni atthato paÒÒÈsampadÈ. EvaÑ paÒÒÈvasena
pana aniyyÈtetvÈ vipassanÈpaÒÒÈya1 padaÔÔhÈnabhÈvamattena dassetvÈ
vipassanÈpaÒÒÈto paÔÔhÈya paÒÒÈ niyyÈtitÈti.
SoÓadaÓÉa-upÈsakattapaÔivedanÈkathÈ
319-322. SvÈtanÈyÈti padassa attho “ajjatanÈyÈ”ti ettha vuttanayeneva
veditabbo. Tena maÑ sÈ parisÈ paribhaveyyÈti tena tumhe d|ratova disvÈ
ÈsanÈ vuÔÔhitakÈraÓena maÑ sÈ parisÈ “ayaÑ SoÓadaÓÉo pacchimavaye Ôhito
mahallako, Gotamo pana daharo yuvÈ nattÈpissa nappahoti, so nÈma attano
nattumattabhÈvampi appattassa ÈsanÈ vuÔÔhÈtÊ”ti paribhaveyya. ŒsanÈ me
taÑ bhavaÑ Gotamo paccuÔÔhÈnanti mama agÈravena avuÔÔhÈnaÑ nÈma
natthi, bhoganÈsanabhayena pana na vuÔÔhahissÈmi, taÑ tumhehi ceva mayÈ
ca ÒÈtuÑ vaÔÔati. TasmÈ ÈsanÈ me etaÑ bhavaÑ Gotamo paccuÔÔhÈnaÑ
dhÈret|ti. IminÈ kira sadiso kuhako dullabho, Bhagavati panassa agÈravaÑ
nÈma natthi, tasmÈ bhoganÈsanabhayÈ2 kuhanavasena evaÑ vadati.
Parapadesupi eseva nayo. DhammiyÈ kathÈyÈti-ÈdÊsu ta~khaÓÈnur|pÈya
dhammiyÈ kathÈya diÔÔhadhammikasamparÈyikaÑ atthaÑ sandassetvÈ
kusale dhamme samÈdapetvÈ gaÓhÈpetvÈ. Tattha naÑ samuttejetvÈ saussÈhaÑ katvÈ tÈya ca sa-ussÈhatÈya aÒÒehi ca vijjamÈnaguÓehi
sampahaÑsetvÈ dhammaratanavassaÑ vassitvÈ
______________________________________________________________
1. VipassanÈdipaÒÒÈya (SÊ, SyÈ)
2. BhoganÈsanabhayena (SyÈ, Ka)
262
DÊghanikÈya
uÔÔhÈyÈsanÈ pakkÈmi. BrÈhmaÓo pana attano kuhakatÈya evampi Bhagavati
dhammavassaÑ vassite visesaÑ nibbattetuÑ nÈsakkhi. Kevalamassa ÈyatiÑ
nibbÈnatthÈya, vÈsanÈbhÈgiyÈya ca sabbÈ purimapacchimakathÈ ahosÊti.
Iti Suma~galavilÈsiniyÈ DÊghanikÈyaÔÔhakathÈyaÑ.
SoÓadaÓÉasuttavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
5. K|Ôadantasutta
323. EvaÑ me sutaÑ -pa- Magadhes|ti K|ÔadantasuttaÑ. TatrÈyaÑ
apubbapadavaÓÓanÈ. Magadhes|ti MagadhÈ nÈma janapadino rÈjakumÈrÈ,
tesaÑ nivÈso ekopi janapado r|Ähisaddena “MagadhÈ”ti vuccati, tasmiÑ
Magadhesu janapade. Ito paraÑ purimasuttadvaye vuttanayameva.
AmbalaÔÔhikÈ BrahmajÈle vuttasadisÈva. K|Ôadantoti tassa brÈhmaÓassa
nÈmaÑ. UpakkhaÔoti sajjito. VacchatarasatÈnÊti vacchasatÈni. UrabbhÈti
taruÓameÓÉakÈ vuccanti. Ete tÈva PÈÄiyaÑ ÈgatÈyeva. PÈÄiyaÑ pana
anÈgatÈnampi anekesaÑ migapakkhÊnaÑ sattasattasatÈni sampiÓÉitÈnevÈti
veditabbÈni. SabbasattasatikayÈgaÑ1 kiresa yajitukÈmo hoti.
Th|Ó|panÊtÈnÊti bandhitvÈ ÔhapanatthÈya y|pasa~khÈtaÑ th|ÓaÑ upanÊtÈni.
328. Tividhanti ettha vidhÈ vuccati ÔhapanÈ, tiÔÔhapananti attho.
SoÄasaparikkhÈranti soÄasaparivÈraÑ.
330. PaÔivasantÊti yaÒÒÈnubhavanatthÈya paÔivasanti.
MahÈvijitarÈjayaÒÒakathÈvaÓÓanÈ
336. Bh|tapubbanti idaÑ BhagavÈ pathavÊgataÑ nidhiÑ uddharitvÈ
purato rÈsiÑ karonto viya bhavapaÔicchannaÑ dassento Èha. MahÈvijitoti so
kira sÈgarapariyantaÑ mahantaÑ pathavÊmaÓÉalaÑ vijini, iti mahantaÑ
vijitamassÈti “MahÈvijito”tveva sa~khyaÑ agamÈsi. AÉÉhoti-ÈdÊsu yo koci
attano santakena vibhavena aÉÉho hoti, ayaÑ pana na kevalaÑ aÉÉhoyeva,
mahaddhano mahatÈ aparimÈÓasa~khyena dhanena samannÈgato.
PaÒcakÈmaguÓavasena mahantÈ uÄÈrÈ bhogÈ assÈti mahÈbhogo.
PiÓÉapiÓÉavasena ceva suvaÓÓamÈsakarajatamÈsakÈdivasena ca
jÈtar|parajatassa pah|tatÈya pah|tajÈtar|parajato, anekakoÔisa~khyena
jÈtar|parajatena samannÈgatoti attho. VittÊti tuÔÔhi, vittiyÈ upakaraÓaÑ
vitt|pakaraÓaÑ, tuÔÔhikÈraÓanti attho. Pah|taÑ
nÈnÈvidhÈla~kÈrasuvaÓÓarajatabhÈjanÈdibhedaÑ vitt|pakaraÓamassÈti
pah|tavitt|pakaraÓo. Sattaratanasa~khÈtassa nidahitvÈ Ôhapitadhanassa,
sabbapubbaÓÓÈparaÓÓasa~gahitassa dhaÒÒassa ca pah|tatÈya
______________________________________________________________
1. SattasattasatikaÑ yÈgaÑ (Ka)
264
DÊghanikÈya
pah|tadhanadhaÒÒo. Atha vÈ idamassa devasikaÑ
paribbayadÈnaggahaÓÈdivasena parivattanadhanadhaÒÒavasena vuttaÑ.
ParipuÓÓakosakoÔÔhÈgÈroti koso vuccati bhaÓÉÈgÈraÑ, nidahitvÈ
Ôhapitena dhanena paripuÓÓakoso dhaÒÒena paripuÓÓakoÔÔhÈgÈro cÈti attho.
Atha vÈ catubbidho koso hatthÊ assÈ rathÈ pattÊti1. KoÔÔhÈgÈraÑ tividhaÑ
dhanakoÔÔhÈgÈraÑ vatthakoÔÔhÈgÈraÑ dhaÒÒakoÔÔhÈvÈranti, taÑ sabbampi
paripuÓÓamassÈti paripuÓÓakosakoÔÔhÈgÈro. UdapÈdÊti uppajji. AyaÑ kira
rÈjÈ ekadivasaÑ ratanavilokanacÈrikaÑ nÈma nikkhanto. So bhaÓÉÈgÈrikaÑ
pucchi “tÈta idaÑ evaÑ bahu dhanaÑ kena saÑgharitan”ti2. TumhÈkaÑ
pitupitÈmahÈdÊhi yÈva sattamÈ kulaparivaÔÔÈti. IdaÑ pana dhanaÑ
saÑgharitvÈ3 te kuhiÑ gatÈti. Sabbeva te deva maraÓavasaÑ pattÈti. Attano
dhanaÑ agahetvÈva gatÈ tÈtÈti. Deva kiÑ vadetha, dhanaÑ nÈmetaÑ pahÈya
gamanÊyameva, no ÈdÈya gamanÊyanti. Atha rÈjÈ nivattitvÈ sirÊgabbhe
nisinno “adhigatÈ kho me”ti-ÈdÊni cintesi. Tena vuttaÑ “evaÑ cetaso
parivitakko udapÈdÊ”ti.
337-8. BrÈhmaÓaÑ ÈmantetvÈti kasmÈ Èmantesi? AyaÑ kirevaÑ cintesi
“dÈnaÑ dentena nÈma ekena paÓÉitena saddhiÑ mantetvÈ dÈtuÑ vaÔÔati,
anÈmantetvÈ katakammaÒhi pacchÈnutÈpaÑ karotÊ”ti, tasmÈ Èmantesi. Atha
brÈhmaÓo cintesi “ayaÑ rÈjÈ mahÈdÈnaÑ dÈtukÈmo, janapade cassa bah|
corÈ, te av|pasametvÈ dÈnaÑ dentassa khÊradadhitaÓÉulÈdike dÈnasambhÈre
ÈharantÈnaÑ nippurisÈni gehÈni corÈ vilumpissanti, janapado corabhayeneva
kolÈhalo4 bhavissati, tato raÒÒo dÈnaÑ na ciraÑ pavattissati, cittampissa
ekaggaÑ na bhavissati, handa naÑ etamatthaÑ saÒÒÈpemÊ”ti. Tato
tamatthaÑ saÒÒÈpento “bhoto kho raÒÒo”ti-ÈdimÈha.
Tattha sakaÓÔakoti corÈkaÓÔakehi sakaÓÔako. PanthaduhanÈti
panthaduhÈ, panthaghÈtakÈti attho. AkiccakÈrÊ assÈti
______________________________________________________________
1. Ratho raÔÔhanti (SÊ)
3. Sa~kharitvÈ (Ka)
2. Sa~kharitanti (Ka)
4. Œkulo (SÊ, SyÈ)
265
akattabbakÈrÊ adhammakÈrÊ bhaveyya. DassukhÊlanti corakhÊlaÑ. Vadhena
vÈti mÈraÓena vÈ koÔÔanena vÈ. BandhanenÈti addubandhanÈdinÈ. JÈniyÈti
hÈniyÈ, “sataÑ gaÓhatha, sahassaÑ gaÓhathÈ”ti evaÑ pavattitadaÓÉenÈti
attho. GarahÈyÈti PaÒcasikhamuÓÉakaraÓaÑ1 gomayasiÒcanaÑ gÊvÈya
kudaÓÉakabandhananti evamÈdÊni katvÈ garahapÈpanena. PabbÈjanÈyÈti
raÔÔhato nÊharaÓena. Sam|hanissÈmÊti2 sammÈ hetunÈ nayena kÈraÓena
|hanissÈmi. HatÈvasesakÈti matÈvasesakÈ. UssahantÊti ussÈhaÑ karonti.
Anuppadet|ti dinne appahonte puna aÒÒampi bÊjaÒca bhattaÒca kasiupakaraÓabhaÓÉaÒca sabbaÑ det|ti attho. PÈbhataÑ anuppadet|ti sakkhiÑ
akatvÈ paÓÓe anÈropetvÈ m|lacchejjavasena bhaÓÉam|laÑ det|ti attho.
BhaÓÉam|lassa hi pÈbhatanti nÈmaÑ. YathÈha–
“Appakenapi medhÈvÊ, pÈbhatena vicakkhaÓo.
SamuÔÔhÈpeti attÈnaÑ, aÓuÑ aggiÑva sandhaman”ti3.
Bhattavetananti devasikabhattaÒceva mÈsikÈdiparibbayaÒca tassa tassa
kulakammas|rabhÈvÈnur|pena ÔhÈnantaragÈmanigamÈdidÈnena saddhiÑ
det|ti attho. SakammapasutÈti kasivÈÓijjÈdÊsu sakesu kammesu uyyuttÈ
byÈvaÔÈ. RÈsikoti dhanadhaÒÒÈnaÑ rÈsiko. KhemaÔÔhitÈti khemena ÔhitÈ
abhayÈ. AkaÓÔakÈti corakaÓÔakarahitÈ. MudÈ modamÈnÈti modÈ
modamÈnÈ4. Ayameva vÈ pÈÔho, aÒÒamaÒÒaÑ pamuditacittÈti adhippÈyo.
ApÈrutagharÈti corÈnaÑ abhÈvena dvÈrÈni asaÑvaritvÈ vivaÔadvÈrÈti attho.
EtadavocÈti janapadassa sabbÈkÈrena iddhaphÊtabhÈvaÑ ÒatvÈ etaÑ avoca.
CatuparikkhÈravaÓÓanÈ
339. Tena hi bhavaÑ rÈjÈti brÈhmaÓo kira cintesi “ayaÑ rÈjÈ
mahÈdÈnaÑ dÈtuÑ ativiya ussÈhajÈto. Sace pana attano Ènuyante
khattiyÈdayo anÈmantetvÈ dassati, nÈssa te attamanÈ bhavissanti, yathÈ
dÈne5 te attamanÈ honti, tathÈ karissÈmÊ”ti. TasmÈ “tena hi bhavan”tiÈdimÈha. Tattha negamÈti nigamavÈsino.
______________________________________________________________
1. ...muÓÉakakaraÓaÑ (SyÈ), ...muÓÉikakaraÓaÑ (SyÈ)
5. DÈni (SÊ, SyÈ), dÈnaÑ (Ka)
2. Sam|hanissÈmÈti (SÊ)
4. MudamodamÈnÈ (SÊ)
266
DÊghanikÈya
JÈnapadÈti janapadavÈsino. Œmantayatanti Èmantetu jÈnÈpetu. YaÑ mama
assÈti yaÑ tumhÈkaÑ anujÈnanaÑ mama bhaveyya dÊgharattaÑ hitÈya
sukhÈya. AmaccÈti piyasahÈyakÈ. PÈrisajjÈti sesÈ ÈÓattikÈrakÈ. YajataÑ
bhavaÑ rÈjÈti yajatu bhava. Te kira ayaÑ rÈjÈ “ahaÑ issaro”ti pasayha
dÈnaÑ adatvÈ amhe Èmantesi, ahonena suÔÔhu katanti attamanÈ
evamÈhaÑsu. AnÈmantite panassa yaÒÒaÔÔhÈnaÑ dassanÈyapi na
gaccheyyuÑ. YaÒÒkÈlo mahÈrÈjÈti deyyadhammasmiÒhi asati
mahallakakÈle ca evar|paÑ dÈnaÑ dÈtuÑ na sakkÈ, tvaÑ pana mahÈdhano
ceva taruÓo ca, etena te yaÒÒakÈloti dassentÈ vadanti. AnumatipakkhÈti
anumatiyÈ pakkhÈ, anumatidÈyakÈti attho. ParikkhÈrÈ bhavantÊti parivÈrÈ
bhavanti. “Ratho sÊlaparikkhÈro, jhÈnakkho cakkavÊriyo”ti1 ettha pana
ala~kÈro parikkhÈroti vutto.
AÔÔhaparikkhÈravaÓÓanÈ
340. AÔÔhaha~gehÊti ubhato sujÈtatÈdÊhi aÔÔhahi a~gehi. YasasÈti
ÈÓÈÔhapanasamatthatÈya. Saddhoti dÈnassa phalaÑ atthÊti saddahati.
DÈyakoti dÈnas|ro. Na saddhÈmattakeneva tiÔÔhati, pariccajitumpi sakkotÊti
attho. DÈnapatÊti yaÑ dÈnaÑ deti, tassa pati hutvÈ deti, na dÈso, na sahÈyo.
Yo hi attanÈ madhuraÑ bhuÒjati, paresaÑ amadhuraÑ deti, so
dÈnasa~khÈtassa deyyadhammassa dÈso hutvÈ deti. Yo yaÑ attanÈ bhuÒjati,
tadeva deti, so sahÈyo hutvÈ deti. Yo pana attanÈ yena kenaci2 yÈpeti,
paresaÑ madhuraÑ deti, so pati jeÔÔhako sÈmÊ hutvÈ deti, ayaÑ tÈdisoti
attho. SamaÓabrÈhmaÓakapaÓaddhikavaÓibbakayÈcakÈnanti ettha
samitapÈpÈ samaÓÈ. BÈhitapÈpÈ brÈhmaÓÈ. KapaÓÈti duggatÈ
daliddamanussÈ. AddhikÈti pathÈvino. VaÓibbakÈti ye “iÔÔhaÑ dinnaÑ,
kantaÑ, manÈpaÑ, kÈlena anavajjaÑ dinnaÑ, dadaÑ cittaÑ pasÈdeyya,
gacchatu bhavaÑ brahmalokan”ti-ÈdinÈ nayena dÈnassa vaÓÓaÑ
thomayamÈnÈ vicaranti. YÈcakÈti ye “pasatamattaÑ detha, sarÈvamattaÑ
dethÈ”ti-ÈdÊni vatvÈ yÈcamÈnÈ vicaranti. OpÈnabh|toti udapÈnabh|to,
sabbesaÑ sÈdhÈraÓaparibhogo, catumahÈpathe
______________________________________________________________
2. Yena tena (SÊ)
267
khatapokkharaÓÊ viya hutvÈti attho. SutajÈtassÈti ettha sutameva sutajÈtaÑ.
AtÊtÈnÈgatapaccuppanne atthe cintetunti ettha “atÊte puÒÒassa katattÈyeva
me ayaÑ sampattÊ”ti evaÑ cintento atÊtamatthaÑ cintetuÑ paÔibalo nÈma
hoti. “IdÈni puÒÒaÑ katvÈva anÈgate sakkÈ sampattiÑ pÈpuÓitun”ti cintento
anÈgatamatthaÑ cintetuÑ paÔibalo nÈma hoti. “IdaÑ puÒÒakammaÑ nÈma
sappurisÈnaÑ ÈciÓÓaÑ, mayhaÒca bhogÈpi saÑvijjanti, dÈyakacittampi atthi,
handÈhaÑ puÒÒÈni karomÊ”ti cintento paccuppannamatthaÑ cintetuÑ
paÔibalo nÈma hotÊti veditabbo. Iti imÈnÊti evaÑ yathÈ vuttÈni etÈni. Etehi
kira aÔÔhaha~gehi samannÈgatassa dÈnaÑ sabbadisÈhi mahÈjano
upasa~kamati. “AyaÑ dujjÈto kittakaÑ kÈlaÑ dassati, idÈni vippaÔisÈrÊ
hutvÈ upacchindissatÊ”ti-evamÈdÊni cintetvÈ na koci upasa~kamitabbaÑ1
maÒÒati. TasmÈ etÈni aÔÔha~gÈni parikkhÈrÈ bhavantÊti vuttÈni.
CatuparikkhÈrÈdivaÓÓanÈ
341. SujaÑ paggaÓhantÈnanti mahÈyÈgapaÔiggaÓhanaÔÔhÈne
dÈnakaÔacchuÑ paggaÓhantÈnaÑ. Imehi cat|hÊti etehi sujÈtatÈdÊhi. Etesu hi
asati “evaÑ dujjÈtassa saÑvidhÈnena pavattadÈnaÑ kittakaÑ kÈlaÑ
pavattissatÊ”ti-ÈdÊni vatvÈ upasa~kamitÈro na honti. GarahitabbÈbhÈvato
pana upasa~kamantiyeva. TasmÈ imÈnipi parikkhÈrÈ bhavantÊti vuttÈni.
342. Tisso vidhÈ desesÊti tÊÓi ÔhapanÈni desesi. So kira cintesi “dÈnaÑ
dadamÈnÈ nÈma tiÓÓaÑ ÔhÈnÈnaÑ aÒÒatarasmiÑ calanti, handÈhaÑ imaÑ
rÈjÈnaÑ tesu ÔhÈnesu paÔhamataraÒÒeva niccalaÑ karomÊ”ti. Tenassa tisso
vidhÈ desesÊti. So bhoto raÒÒoti idaÑ karaÓatthe sÈmivacanaÑ. BhotÈ
raÒÒÈti vÈ pÈÔho. VippaÔisÈro na karaÓÊyoti “bhogÈnaÑ vigamahetuko
pacchÈnutÈpo na kattabbo, pubbacetanÈ pana acalÈ patiÔÔhapetabbÈ, evaÒhi
dÈnaÑ mahapphalaÑ hotÊ”ti dasseti. Itaresupi dvÊsu ÔhÈnesu eseva nayo.
MuÒcacetanÈpi, hi
______________________________________________________________
1. Anupasa~kamitabbaÑ (SÊ)
268
DÊghanikÈya
pacchÈsamanussaraÓacetanÈ ca niccalÈva kÈtabbÈ. TathÈ akarontassa dÈnaÑ
na mahapphalaÑ hoti, nÈpi uÄÈresu bhogesu cittaÑ namati, MahÈroruvaÑ
upapannassa seÔÔhigahapatino * viya.
343. DasahÈkÈrehÊti dasahi kÈraÓehi. Tassa kira evaÑ ahosi “sacÈyaÑ
rÈjÈ dussÊle disvÈ ‘nassati vata me dÈnaÑ, yassa me evar|pÈ dussÊlÈ
bhuÒjantÊ’ti sÊlavantesupi vippaÔisÈraÑ uppÈdessati, dÈnaÑ na mahapphalaÑ
bhavissati. VippaÔisÈro ca nÈma dÈyakÈnaÑ paÔiggÈhakatova uppajjati,
handassa paÔhamameva taÑ vippaÔisÈraÑ vinodemÊ”ti. TasmÈ dasahÈkÈrehi
upappajjituÑ yuttaÑ paÔiggÈhakesupi vippaÔisÈraÑ vinodesÊti. TesaÑyeva
tenÈti tesaÑyeva tena pÈpena aniÔÔho vipÈko bhavissati, na aÒÒesanti dasseti.
YajataÑ bhavanti detu bhavaÑ. Sajjatanti vissajjatu. Antaranti
abbhantaraÑ.
344. SoÄasahÈkÈrehi cittaÑ sandassesÊti idha brÈhmaÓo raÒÒo
mahÈdÈnÈnumodanaÑ nÈma Èraddho. Tattha sandassesÊti “idaÑ dÈnaÑ dÈtÈ
evar|paÑ sampattiÑ labhatÊ”ti1 dassetvÈ dassetvÈ katheti. SamÈdapesÊti
tamatthaÑ samÈdapetvÈ samÈdapetvÈ kathesi. SamuttejesÊti
vippaÔisÈravinodanena’ssa cittaÑ vodÈpesi. SampahaÑsesÊti “sundaraÑ te
kataÑ mahÈrÈja dÈnaÑ dadamÈnenÈ”ti thutiÑ katvÈ kathesi. VattÈ
dhammato natthÊti dhammena samena kÈraÓena vattÈ natthi.
345. Na rukkhÈ chijjiÑsu y|patthÈya, na dabbhÈ l|yiÑsu
barihisatthÈyÈti ye y|panÈmake mahÈthambhe ussÈpetvÈ “asukarÈjÈ
asukÈmacco asukabrÈhmaÓo evar|paÑ nÈma mahÈyÈgaÑ yajatÊ”ti nÈmaÑ
likhitvÈ Ôhapenti. YÈni ca dabbhatiÓÈni lÈyitvÈ vanamÈlÈsa~khepena
yaÒÒasÈlaÑ parikkhipanti, bh|miyaÑ vÈ pattharanti, tepi na rukkhÈ
chijjiÑsu, na dabbhÈ l|yiÑsu. KiÑ pana gÈvo vÈ ajÈdayo vÈ haÒÒissantÊti
dasseti. DÈsÈti antogehadÈsÈdayo. PessÈti ye pubbameva dhanaÑ gahetvÈ
kammaÑ karonti. KammakarÈti ye bhattavetanaÑ gahetvÈ karonti.
DaÓÉatajjitÈ nÈma daÓÉayaÔÔhimuggarÈdÊni gahetvÈ “kammaÑ karotha
karothÈ”ti.
______________________________________________________________
* SaÑ 1. 90; Dhammapada-®Ôha 2. 353 piÔÔhesu.
1. LabhissatÊti (SyÈ)
269
evaÑ tajjitÈ. BhayatajjitÈ nÈma sace kammaÑ karosi, kusalaÑ. No ce
karosi, chindissÈma vÈ bandhissÈma vÈ mÈressÈma vÈti evaÑ bhayena
tajjitÈ. Ete pana na daÓÉatajjitÈ, na bhayatajjitÈ, na assumukhÈ rodamÈnÈ
parikammÈni akaÑsu. Atha kho piyasamudÈcÈreneva samudÈcariyamÈnÈ
akaÑsu. Na hi tattha dÈsaÑ vÈ “dÈsÈ”ti, pessaÑ vÈ “pessÈ”ti, kammakaraÑ
vÈ “kammakarÈ”ti Èlapanti. YathÈnÈmavasenava1 pana piyasamudÈcÈrena
ÈlapitvÈ itthipurisabalavantadubbalÈnaÑ anur|pameva kammaÑ dassetvÈ
“idaÒcidaÒca karothÈ”ti vadanti. Tepi attano rucivaseneva karonti. Tena
vuttaÑ “ye icchiÑsu, te akaÑsu. Ye na icchiÑsu, na te akaÑsu. YaÑ
icchiÑsu, taÑ akaÑsu. YaÑ na icchiÑsu, na taÑ akaÑs|”ti.
SappitelanavanÊtadadhimadhuphÈÓitena ceva so yaÒÒo niÔÔhÈnamagamÈsÊti
rÈjÈ kira bahinagarassa cat|su dvÈresu, antonagarassa ca majjheti paÒcasu
ÔhÈnesu mahÈdÈnasÈlÈyo kÈrÈpetvÈ ekekissÈya sÈlÈya satasahassaÑ
satasahassaÑ katvÈ divase divase paÒcasatasahassÈni vissajjetvÈ
s|riyuggamanato paÔÔhÈya tassa tassa kÈlassa anur|pehi sahatthena
suvaÓÓakaÔacchuÑ gahetvÈ paÓÊtehi sappitelÈdisammisseheva
yÈgukhajjakabhattabyaÒjanapÈnakÈdÊhi mahÈjanaÑ santappesi. BhÈjanÈni
p|retvÈ gaÓhitukÈmÈnaÑ tatheva dÈpesi. SÈyaÓhasamaye pana
tatthagandhamÈlÈdÊhi samp|jesi. Sappi-ÈdÊnaÑ pana mahÈcÈÔiyo p|rÈpetvÈ
“yo yaÑ paribhuÒjitukÈmo, so taÑ paribhuÒjat|”ti anekasatesu ÔhÈnesu
ÔhapÈpesi. TaÑ sandhÈya vuttaÑ “sappitelanavanÊtadadhimadhuphÈÓitena
ceva so yaÒÒo niÔÔhÈnamagamÈsÊ”ti.
346. Pah|taÑ sÈpateyyaÑ ÈdÈyÈti bahuÑ dhanaÑ2 gahetvÈ. Te kira
cintesuÑ “ayaÑ rÈjÈ sappitelÈdÊni janapadato anÈharÈpetvÈ attano
santakameva nÊharitvÈ mahÈdÈnaÑ deti. Amhehi pana ‘rÈjÈ na kiÒci
ÈharÈpetÊ’ti na yuttaÑ tuÓhÊ bhavituÑ. Na hi raÒÒo ghare dhanaÑ
akkhayadhammameva, amhesu ca adentesu ko aÒÒo raÒÒo dassati, handassa
dhanaÑ upasaÑharÈmÈ”ti te gÈmabhÈgena ca nigamabhÈgena ca
nagarabhÈgena ca sÈpateyyaÑ saÑharitvÈ3 sakaÔÈni p|retvÈ raÒÒo
upahariÑsu. TaÑ sandhÈya “pah|taÑ sÈpateyyan”ti-ÈdimÈha.
______________________________________________________________
1. YathÈrucivaseneva (SyÈ)
3. SaÑgharitvÈ (SÊ)
2. BahudhanaÑ (SyÈ), pah|taÑ dhanaÑ (Ka)
270
DÊghanikÈya
347. Puratthimena yaÒÒavÈÔassÈti puratthimato nagaradvÈre dÈnasÈlÈya
puratthimabhÈge. YathÈ puratthimadisato ÈgacchantÈ khattiyÈnaÑ
dÈnasÈlÈya yÈguÑ pivitvÈ raÒÒo dÈnasÈlÈya bhuÒjitvÈ nagaraÑ pavisanti.
Evar|pe ÔhÈne paÔÔhapesuÑ. DakkhiÓena yaÒÒavÈÔassÈti dakkhiÓato
nagaradvÈre dÈnasÈlÈya vuttanayeneva dakkhiÓabhÈge paÔÔhapesuÑ.
Pacchimuttaresupi eseva nayo.
348. Aho yaÒÒo aho yaÒÒasampadÈti brÈhmaÓÈ sappi-ÈdÊhi
niÔÔhÈnagamanaÑ sutvÈ “yaÑ loke madhuraÑ, tadeva samaÓo Gotamo
katheti, handassa yaÒÒaÑ pasaÑsÈmÈ”ti tuÔÔhacittÈ pasaÑsamÈnÈ
evamÈhaÑsu. TuÓhÊbh|tova nisinno hotÊti upari vattabbamatthaÑ
cintayamÈno nissaddova nisinno hoti. AbhijÈnÈti pana bhavaÑ Gotamoti
idaÑ brÈhmaÓo parihÈrena pucchanto Èha. ItarathÈ hi “kiÑ pana tvaÑ bho
Gotama tadÈ rÈjÈ ahosi, udÈhu purohito brÈhmaÓo”ti evaÑ ujukameva
pucchayamÈno agÈravo viya hoti.
NiccadÈna-anukulayaÒÒavaÓÓanÈ
349. Atthi pana bho GotamÈti idaÑ brÈhmaÓo
“sakalajambudÊpavÈsÊnaÑ uÔÔhÈya samuÔÔhÈya dÈnaÑ nÈma dÈtuÑ garukaÑ
sakalajanapado ca attano kammÈni akaronto nassissati, atthi nu kho
amhÈkampi imamhÈ yaÒÒÈ aÒÒo yaÒÒo appasambhÈrataro ceva
mahapphalataro cÈ”ti etamatthaÑ pucchanto Èha. NiccadÈnÈnÊti
dhuvadÈnÈni niccabhattÈni. AnukulayaÒÒÈnÊti “amhÈkaÑ pitupitÈmahÈdÊhi
pavattitÈnÊ”ti katvÈ pacchÈ duggatapurisehipi1 vaÑsaparamparÈya
pavattetabbÈni yÈgÈni, evar|pÈni kira sÊlavante uddissa nibaddhadÈnÈni
tasmiÑ kule2 daliddÈpi3 na upacchindanti.
TatridaÑ vatthu–AnÈthapiÓÉikassa kira ghare paÒca niccabhattasatÈni
dÊyiÑsu. DantamayasalÈkÈni paÒcasatÈni ahesuÑ. Atha taÑ kulaÑ
anukkamena dÈliddiyena abhibh|taÑ, ekÈ tasmiÑ kule dÈrikÈ ekasalÈkato
uddhaÑ dÈtuÑ nÈsakkhi. SÈpi pacchÈ SetavÈhanarajjaÑ gantvÈ khalaÑ
sodhetvÈ laddhadhaÒÒena taÑ salÈkaÑ adÈsi. Eko thero
______________________________________________________________
1. PacchÈnugatapurisehipi (Ka)
3. DaÄiddÈpi (SÊ), daliddepi (Ka)
2. Kulesu (SÊ, Ka)
271
raÒÒo Èrocesi. RÈjÈ taÑ ÈnetvÈ aggamahesiÔÔhÈne Ôhapesi. SÈ tato paÔÔhÈya
puna paÒcapi salÈkabhattasatÈni pavattesi.
DaÓÉappahÈrÈti “paÔipÈÔiyÈ tiÔthatha tiÔÔhathÈ”ti, “ujuÑ1 gantvÈ
gaÓhatha gaÓhathÈ”ti ca ÈdÊni vatvÈ dÊyamÈnÈ daÓÉappahÈrÈpi galaggÈhÈpi
dissanti. AyaÑ kho brÈhmaÓa hotu -pa- mahÈnisaÑsataraÒcÈti ettha yasmÈ
mahÈyaÒÒe viya imasmiÑ salÈkabhatte na bah|hi veyyÈvaccakarehi vÈ
upakaraÓehi vÈ attho atthi, tasmÈ etaÑ appaÔÔhataraÑ. YasmÈ cettha na
bah|naÑ kammacchedavasena pÊÄÈsa~khÈto samÈrambho atthi, tasmÈ
appasamÈrambhataraÑ. YasmÈ cetaÑ saÑghassa yiÔÔhaÑ pariccattaÑ, tasmÈ
yaÒÒanti vuttaÑ, yasmÈ pana chaÄa~gasamannÈgatÈya dakkhiÓÈya
mahÈsamudde udakasseva na sukaraÑ puÒÒÈbhisandassa pamÈÓaÑ kÈtuÑ,
idaÒca tathÈvidhaÑ. TasmÈ taÑ mahapphalataraÒca mahÈnisaÑsataraÒcÈti
veditabbaÑ.
350. IdaÑ sutvÈ brÈhmaÓo cintesi–idampi niccabhattaÑ uÔÔhÈya
samuÔÔhÈya dadato divase divase ekassa kammaÑ nassati, navanavo ussÈho
ca janetabbo hoti, atthi nu kho itopi aÒÒo yaÒÒo appaÔÔhataro ca
appasamÈrambhataro cÈti. TasmÈ “atthi pana bho GotamÈ”ti-ÈdimÈha.
Tattha yasmÈ salÈkabhatte kiccapariyosÈnaÑ natthi, ekena uÔÔhÈya
samuÔÔhÈya aÒÒaÑ kammaÑ akatvÈ saÑvidhÈtabbameva. VihÈradÈne pana
kiccapariyosÈnaÑ atthi. PaÓÓasÈlaÑ vÈ hi kÈretuÑ koÔidhanaÑ vissajjetvÈ
mahÈvihÈraÑ vÈ, ekavÈraÑ dhanapariccÈgaÑ katvÈ kÈritaÑ2
sattaÔÔhavassÈnipi vassasatampi vassasahassampi gacchatiyeva, kevalaÑ
jiÓÓapatitaÔÔhÈne paÔisa~kharaÓamattameva kÈtabbaÑ hoti. TasmÈ idaÑ
vihÈradÈnaÑ salÈkabhattato appaÔÔhataraÑ appasamÈrambhataraÒca hoti.
YasmÈ panettha suttantapariyÈyena “yÈvadeva sÊtassa paÔighÈtÈyÈ”ti-Èdayo *
navÈnisaÑsÈ vuttÈ, KhandhakapariyÈyena–
“SÊtaÑ uÓhaÑ paÔihanti, tato vÈÄamigÈni ca -pa-.
YaÑ so dhammaÑ idhaÒÒÈya, parinibbÈti anÈsavo”ti3–
SattarasÈnisaÑsÈ vuttÈ. TasmÈ etaÑ salÈkabhattato mahapphalataraÒca
mahÈnisaÑsataraÒcÈti veditabbaÑ. SaÑghassa pana pariccattattÈva
“yaÒÒo”ti vuccati.
______________________________________________________________
1. U jukaÑ (SÊ, SyÈ)
* Ma 1. 12; AÑ 2. 341 piÔÔhÈdÊsu.
2. KÈretuÑ (Ka)
272
DÊghanikÈya
351. Idampi sutvÈ brÈhmaÓo cintesi “dhanapariccÈgaÑ katvÈ
vihÈradÈnaÑ nÈma dukkaraÑ, attano santakÈ hi kÈkaÓikÈpi1 parassa
duppariccajÈ, handÈhaÑ itopi appaÔÔhataraÒca appasamÈrambhataraÒca
yaÒÒaÑ pucchÈmÊ”ti. Tato taÑ2 pucchanto “atthi pana bho”ti-ÈdimÈha.
Tattha yasmÈ sakiÑ pariccattepi vihÈre punappunaÑ
chÈdanakhaÓÉaphullappaÔisa~kharaÓÈdivasena kiccaÑ atthiyeva, saraÓaÑ
pana ekabhikkhussa vÈ santike saÑghassa vÈ gaÓassa vÈ sakiÑ gahitaÑ
gahitameva hoti, natthi tattha punappunaÑ kattabbatÈ, tasmÈ taÑ
vihÈradÈnato appaÔÔhataraÒca appasamÈrambhataraÒca hoti. YasmÈ ca
saraÓagamanaÑ nÈma tiÓÓaÑ ratanÈnaÑ jÊvitapariccÈgamayaÑ puÒÒaÑ
saggasampattiÑ deti, tasmÈ mahapphalataraÒca mahÈnisaÑsataraÒcÈti
veditabbaÑ. TiÓÓaÑ pana ratanÈnaÑ jÊvitapariccÈgavasena “yaÒÒo” vuccati.
352. IdaÑ sutvÈ brÈhmaÓo cintesi “attano jÊvitaÑ nÈma parassa
pariccajituÑ dukkaraÑ, atthi nu kho itopi appaÔÔhataro yaÒÒo”ti, tato taÑ
pucchanto puna “atthi pana bho GotamÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha pÈÓÈtipÈtÈ
veramaÓÊti-ÈdÊsu veramaÓÊ nÈma virati. SÈ tividhÈ hoti sampattavirati,
samÈdÈnavirati, setughÈtaviratÊti. Tattha yo sikkhÈpadÈni agahetvÈpi
kevalaÑ attano jÈtigottakulÈpadesÈdÊni anussaritvÈ “na me idaÑ patir|pan”ti
pÈÓÈtipÈtÈdÊni na karoti, sampattavatthuÑ pariharati, tato ÈrakÈ viramati.
Tassa sÈ virati sampattaviratÊti veditabbÈ.
“Ajjatagge jÊvitahetupi pÈÓaÑ na hanÈmÊ”ti vÈ “pÈÓÈtipÈtÈ viramÈmÊ”ti
vÈ “veramaÓiÑ samÈdiyÈmÊ”ti vÈ evaÑ sikkhÈpadÈni gaÓhantassa pana
virati samÈdÈnaviratÊti veditabbÈ.
AriyasÈvakÈnaÑ pana maggasampayuttÈ virati setughÈtavirati nÈma.
Tattha purimÈ dve viratiyo yaÑ voropanÈdivasena vÊtikkamitabbaÑ
jÊvitindriyÈdivatthu, taÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ pavattanti, pacchimÈ
nibbÈnÈrammaÓÈva. Ettha ca yo paÒca sikkhÈpadÈni ekato gaÓhati, tassa
ekasmiÑ bhinne sabbÈnipi bhinnÈni hoti. Yo ekekaÑ gaÓhati, so yaÑ
vÊtikkamati,
______________________________________________________________
1. SantakakÈkaÓikÈpi (SÊ)
2. Tato paraÑ (Ka)
273
tadeva bhijjati. SetughÈtaviratiyÈ pana bhedo nÈma natthi, bhavantarepi hi
ariyasÈvako jÊvitahetupi neva pÈÓaÑ hanati na suraÑ pivati. Sace pissa
suraÒca khÊraÒca missetvÈ mukhe pakkhipanti, khÊrameva pavisati, na surÈ.
YathÈ kiÑ? KoÒcasakuÓÈnaÑ khÊramissake udake1 khÊrameva pavisati, na
udakaÑ. IdaÑ yonisiddhanti ce? IdaÑ dhammatÈsiddhanti ca2 veditabbaÑ.
YasmÈ pana saraÓagamane diÔÔhi-ujukakaraÓaÑ nÈma bhÈriyaÑ.
SikkhÈpadasamÈdÈne pana viratimattakameva. TasmÈ etaÑ yathÈ vÈ tathÈ vÈ
gaÓhantassÈpi sÈdhukaÑ gaÓhantassÈpi appaÔÔhataraÒca
appasamÈrambhataraÒca. PaÒcasÊlasadisassa pana dÈnassa abhÈvato ettha
mahapphalatÈ, mahÈnisaÑsatÈ ca veditabbÈ. VuttaÒhetaÑ–
“PaÒcimÈni bhikkhave dÈnÈni mahÈdÈnÈni aggaÒÒÈni rattaÒÒÈni
vaÑsaÒÒÈni porÈÓÈni asaÑkiÓÓÈni asaÑkiÓÓapubbÈni na sa~kiyanti na
sa~kiyissanti appaÔikuÔÔhÈni3 samaÓehi brÈhmaÓehi4 viÒÒ|hi. KatamÈni
paÒca? Idha bhikkhave ariyasÈvako pÈÓÈtipÈtaÑ pahÈya pÈÓÈtipÈtÈ
paÔivirato hoti. PÈÓÈtipÈtÈ paÔivirato bhikkhave ariyasÈvako
aparimÈÓÈnaÑ sattÈnaÑ abhayaÑ deti, averaÑ deti, abyÈbajjhaÑ5 deti.
AparimÈÓÈnaÑ sattÈnaÑ abhayaÑ datvÈ averaÑ datvÈ abyÈbajjhaÑ
datvÈ aparimÈÓassa abhayassa averassa abyÈbajjhassa bhÈgÊ hoti. IdaÑ
bhikkhave paÔhamaÑ dÈnaÑ mahÈdÈnaÑ -pa- viÒÒ|hÊti.
Puna caparaÑ bhikkhave ariyasÈvako adinnÈdÈnaÑ pahÈya -pakÈmesumicchÈcÈraÑ pahÈya -pa- musÈvÈdaÑ pahÈya -pasurÈmerayamajjapamÈdaÔÔhÈnaÑ pahÈya -pa-. ImÈni kho bhikkhave
paÒca dÈnÈni mahÈdÈnÈni aggaÒÒÈni -pa- viÒÒ|hÊ”ti6.
IdaÒca pana sÊlapaÒcakaÑ “attasinehaÒca jÊvitasinehaÒca pariccajitvÈ
rakkhissÈmÊ”ti samÈdinnatÈya “yaÒÒo”ti vuccati. Tattha kiÒcÈpi
______________________________________________________________
1. KhÊramissa-udake (SÊ)
2. Idampi dhammatÈsiddhanti (SÊ)
3. AppatikuÔÔhÈni (SÊ)
4. SamaÓehi vÈ brÈhmaÓehi vÈ (SyÈ, Ka)
5. AbyÈpajjhaÑ (SÊ, SyÈ), abyÈpajjaÑ (Ka)
6. AÑ 3. 76; Abhi 4. 255 piÔÔhesu.
274
DÊghanikÈya
paÒcasÊlato saraÓagamanameva jeÔÔhakaÑ, idaÑ pana saraÓagamaneyeva
patiÔÔhÈya rakkhitasÊlavasena mahapphalanti vuttaÑ.
353. Idampi sutvÈ brÈhmaÓo cintesi “paÒcasÊlaÑ nÈma rakkhituÑ
garukaÑ, atthi nu kho aÒÒaÑ kiÒci Êdisameva hutvÈ ito appaÔÔhataraÒca
mahapphalataraÒcÈ”ti. Tato taÑ pucchanto punapi “atthi pana bho
GotamÈ”ti-ÈdimÈha. Athassa BhagavÈ tividhasÊlapÈrip|riyaÑ Ôhitassa
paÔhamajjhÈnÈdÊnaÑ yaÒÒÈnaÑ appaÔÔhataraÒca mahapphalataraÒca
dassetukÈmo BuddhuppÈdato paÔÔhÈya desanaÑ Èrabhanto “idha
brÈhmaÓÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha yasmÈ heÔÔhÈvuttehi guÓehi samannÈgato
paÔhamaÑ jhÈnaÑ, paÔhamajjhÈnÈdÊsu Ôhito dutiyajjhÈnÈdÊni nibbattento na
kilamati, tasmÈ tÈni appaÔÔhÈni appasamÈrambhÈni. YasmÈ panettha
paÔhamaÑ jhÈnaÑ ekaÑ kappaÑ brahmaloke ÈyuÑ deti. DutiyaÑ aÔÔha
kappe. TatiyaÑ catusaÔÔhikappe. CatutthaÑ paÒcakappasatÈni. Tadeva
ÈkÈsÈnaÒcÈyatanÈdisamÈpattivasena bhÈvitaÑ vÊsati, cattÈlÊsaÑ, saÔÔhi,
caturÈsÊti ca kappasahassÈni ÈyuÑ deti. TasmÈ mahapphalataraÒca
mahÈnisaÑsataraÒca. NÊvaraÓÈdÊnaÑ pana paccanÊkÈnaÑ dhammÈnaÑ
pariccattattÈ taÑ “yaÒÒan”ti veditabbaÑ.
VipassanÈÒÈÓampi yasmÈ catutthajjhÈnapariyosÈnesu guÓesu patiÔÔhÈya
nibbattento na kilamati, tasmÈ appaÔÔhaÑ appasamÈrambhaÑ,
vipassanÈsukhasadisassa pana sukhassa abhÈvÈ mahapphalaÑ.
PaccanÊkakilesapariccÈgato yaÒÒoti. Manomayiddhipi yasmÈ vipassanÈÒÈÓe
patiÔÔhÈya nibbattento na kilamati, tasmÈ appaÔÔhÈ appasamÈrambhÈ attano
sadisar|panimmÈnasamatthatÈya mahapphalÈ, attano
paccanÊkakilesapariccÈgato yaÒÒo. IddhividhaÒÈÓÈdÊnipi yasmÈ
manomayaÒÈÓÈdÊsu patiÔÔhÈya nibbattento na kilamati, tasmÈ appaÔÔhÈni
appasamÈrambhÈni, attano attano paccanÊkakilesappahÈnato yaÒÒo.
IddhividhaÑ panettha nÈnÈvidhavikubbanadassanasamatthatÈya, dibbasotaÑ
devamanussÈnaÑ saddasavanasamatthatÈya cetopariyaÒÈÓaÑ paresaÑ
soÄasavidhacittajÈnanasamatthatÈya, pubbenivÈsÈnussatiÒÈÓaÑ
icchiticchitaÔÔhÈnasamanussaraÓasamatthatÈya, dibbacakkhu
icchiticchitar|padassanasamatthatÈya ÈsavakkhayaÒÈÓaÑ
atipaÓÊtalokuttaramaggasukhanipphÈdanasamatthatÈya mahapphalanti
veditabbaÑ. YasmÈ pana arahattato visiÔÔhataro aÒÒo yaÒÒo nÈma natthi,
tasmÈ
275
arahattanik|Ôeneva desanaÑ samÈpento “ayampi kho brÈhmaÓÈ”ti-ÈdimÈha.
K|Ôadanta-upÈsakattapaÔivedanÈkathÈvaÓÓanÈ
354-358. EvaÑ vutteti evaÑ BhagavatÈ vutte desanÈya pasÊditvÈ
saraÓaÑ gantukÈmo K|Ôadanto brÈhmaÓo etaÑ “abhikkantaÑ bho
GotamÈ”ti-ÈdikaÑ vacanaÑ avoca. UpavÈyat|ti upagantvÈ sarÊradarathaÑ
nibbÈpento tanusÊtalo vÈto vÈyat|ti. IdaÒca pana vatvÈ brÈhmaÓo purisaÑ
pesesi “gaccha tÈta yaÒÒavÈÔaÑ1 pavisitvÈ sabbe te pÈÓayo bandhanÈ
mocehÊ”ti. So “sÈdh|”ti paÔissuÓitvÈ tathÈ katvÈ ÈgantvÈ “muttÈ bho te
pÈÓayo”ti Èrocesi. YÈva brÈhmaÓo taÑ pavattiÑ na suÓi, na tÈva BhagavÈ
dhammaÑ desesi. KasmÈ? “BrÈhmaÓassa citte ÈkulabhÈvo atthÊ”ti. SutvÈ
panassa “bah| vata me pÈÓÈ mocitÈ”ti cittacÈro vippasÊdati. BhagavÈ tassa
vippasannamanataÑ ÒatvÈ dhammadesanaÑ Èrabhi. TaÑ sandhÈya “atha
kho BhagavÈ”ti-Èdi vuttaÑ. Puna “kallacittan”ti-Èdi
anupubbikathÈnubhÈvena vikkhambhi tanÊvaraÓataÑ sandhÈya vuttaÑ.
SesaÑ uttÈnatthamevÈti.
K|ÔadantasuttavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
______________________________________________________________
1. YaÒÒÈvÈÔaÑ (sabbattha)
6. MahÈlisutta
BrÈhmaÓad|tavatthuvaÓÓanÈ
359. EvaÑ me sutaÑ–ekaÑ samayaÑ BhagavÈ VesÈliyanti
MahÈlisuttaÑ. TatrÈyaÑ apubbapadavaÓÓanÈ. VesÈliyanti punappunaÑ
visÈlabhÈv|pagamanato VesÈlÊti laddhanÈmake nagare. * MahÈvaneti
bahinagare Himavantena saddhiÑ ekÈbaddhaÑ hutvÈ ÔhitaÑ
sayaÑjÈtavanaÑ atthi, yaÑ mahantabhÈveneva MahÈvananti vuccati,
tasmiÑ MahÈvane. K|ÔÈgÈrasÈlÈyanti tasmiÑ vanasaÓÉe saÑghÈrÈmaÑ
patiÔÔhapesuÑ, tattha kaÓÓikaÑ yojetvÈ thambhÈnaÑ upari
k|ÔÈgÈrasÈlÈsa~khepena devavimÈnasadisaÑ pÈsÈdaÑ akaÑsu, taÑ upÈdÈya
sakalopi saÑghÈrÈmo “k|ÔÈgÈrasÈlÈ”ti paÒÒÈyittha. BhagavÈ taÑ VesÈliÑ
upanissÈya tasmiÑ saÑghÈrÈme viharati. Tena vuttaÑ “vesÈliyaÑ viharati
MahÈvane K|ÔÈgÈrasÈlÈyan”ti. KosalakÈti KosalaraÔÔhavÈsino. MÈgadhakÈti
MagadharaÔÔhavÈsino. KaraÓÊyenÈti avassaÑ kattabbakammena. YaÒhi
akÈtumpi vaÔÔati, taÑ kiccanti vuccati. YaÑ avassaÑ kÈtabbameva, taÑ
karaÓÊyaÑ nÈma.
360. PaÔisallÊno BhagavÈti nÈnÈrammaÓacÈrato paÔikkamma sallÊno
nilÊno, ekÊbhÈvaÑ upagamma ekattÈrammaÓe jhÈnaratiÑ anubhavatÊti attho.
TatthevÈti tasmiÑ yeva vihÈre. Ekamantanti tasmÈ ÔhÈnÈ apakkamma tÈsu
tÈsu rukkhacchÈyÈsu nisÊdiÑsu.
OÔÔhaddhalicchavivatthuvaÓÓanÈ
361. OÔÔhaddhoti addhoÔÔhatÈya evaÑladdhanÈmo. MahatiyÈ
LicchaviparisÈyÈti purebhattaÑ Buddhappamukhassa bhikkhusaÑghassa
dÈnaÑ datvÈ Bhagavato santike uposatha~gÈni adhiÔÔhahitvÈ gandhamÈlÈdÊni
gÈhÈpetvÈ ugghosanÈya mahatiÑ LicchavirÈjaparisaÑ sannipÈtÈpetvÈ tÈya
nÊlapÊtÈdivaÓÓavatthÈbharaÓavilepanapaÔimaÓÉitÈya
TÈvatiÑsaparisasappaÔibhÈgÈya mahatiyÈ LicchaviparisÈya saddhiÑ
upasa~kami. AkÈlo kho
______________________________________________________________
* Ma-®Ôha 2. 169; Vi-®Ôha 2. 1 piÔÔhesupi.
277
MahÈlÊti tassa oÔÔhaddhassa MahÈlÊti m|lanÈmaÑ, tena m|lanÈmamattena
naÑ thero MahÈlÊti Èlapati. EkamantaÑ nisÊdÊti patir|pÈsu rukkhacchÈyÈsu
tÈya LicchaviparisÈya saddhiÑ ratanattayassa vaÓÓaÑ kathayanto nisÊdi.
362. SÊho samaÓuddesoti Èyasmato NÈgitassa bhÈgineyyo
sattavassakÈle pabbajitvÈ sÈsane yuttapayutto “SÊho”ti evaÑnÈmako
sÈmaÓero, so kira taÑ mahÈparisaÑ disvÈ “ayaÑ parisÈ mahatÊ, sakalaÑ
vihÈraÑ p|retvÈ nisinnÈ, addhÈ BhagavÈ ajja imissÈ parisÈya mahantena
ussÈhena dhammaÑ desessati, yann|nÈhaÑ upajjhÈyassÈcikkhitvÈ
Bhagavato mahÈparisÈya sannipatitabhÈvaÑ ÈrocÈpeyyan”ti cintetvÈ
yenÈyasmÈ NÈgito tenupasa~kami. Bhante KassapÈti theraÑ gottena Èlapati.
EsÈ janatÈti eso janasam|ho.
TvaÒÒeva Bhagavato ÈrocehÊti sÊho kira Bhagavato vissÈsiko, ayaÒhi
thero th|lasarÊro, tenassa1 sarÊragarutÈya uÔÔhÈnanisajjÈdÊsu ÈlasiyabhÈvo
ÊsakaÑ appahÊno viya hoti. AthÈyaÑ sÈmaÓero Bhagavato kÈlena kÈlaÑ
vattaÑ karoti. Tena naÑ thero “tvampi2 Dasabalassa vissÈsiko”ti vatvÈ
gaccha tvaÒÒevÈrocehÊti Èha. VihÈrapacchÈyÈyanti vihÈrachÈyÈyaÑ,
K|ÔÈgÈramahÈgehacchÈyÈya pharitokÈseti attho. SÈ kira K|ÔÈgÈrasÈlÈ
dakkhiÓuttarato dÊghÈ pÈcÊnamukhÈ, tenassÈ purato mahatÊ chÈyÈ patthaÔÈ
hoti, sÊho3 tattha Bhagavato ÈsanaÑ paÒÒapesi.
363. Atha kho BhagavÈ dvÈrantarehi ceva vÈtapÈnantarehi ca
nikkhamitvÈ vidhÈvantÈhi vippharantÊhi chabbaÓÓÈhi BuddharasmÊhi
saÑs|citanikkhamano valÈhakantarato puÓÓacando viya K|ÔÈgÈrasÈlato
nikkhamitvÈ paÒÒattavarabuddhÈsane nisÊdi. Tena vuttaÑ “atha kho
BhagavÈ vihÈrÈ nikkhamma vihÈrapacchÈyÈya paÒÒatte Èsane nisÊdÊ”ti.
______________________________________________________________
1. Therassa (SyÈ)
2. TvaÑ pana (Ka)
3. SÊhopi (SyÈ), sÊho ca (Ka)
278
DÊghanikÈya
364. PurimÈni bhante divasÈni purimatarÈnÊti ettha hiyyo divasaÑ
purimaÑ nÈma, tato paraÑ purimataraÑ, tato paÔÔhÈya pana sabbÈni
purimÈni ceva purimatarÈni ca honti. Yadaggeti m|ladivasato paÔÔhÈya yaÑ
divasaÑ aggaÑ parakoÔiÑ katvÈ viharÈmÊti attho, yÈva vihÈsinti vuttaÑ
hoti. IdÈni tassa parimÈÓaÑ dassento “naciraÑ tÊÓi vassÈnÊ”ti Èha. Atha vÈ
yadaggeti yaÑ divasaÑ aggaÑ katvÈ naciraÑ tÊÓi vassÈni viharÈmÊtipi attho,
yaÑ divasaÑ ÈdiÑ katvÈ naciraÑ vihÈsiÑ tÊÓiyeva vassÈnÊti vuttaÑ hoti.
AyaÑ kira Bhagavato pattacÊvaraÑ gaÓhanto tÊÓi saÑvaccharÈni
BhagavantaÑ upaÔÔhÈsi, taÑ sandhÈya evaÑ vadati. Piyar|pÈnÊti
piyajÈtikÈni sÈtajÈtikÈni. KÈm|pasaÑhitÈnÊti kÈmassÈdayuttÈni. RajanÊyÈnÊti
rÈgajanakÈni. No ca kho dibbÈni saddÈnÊti kasmÈ Sunakkhatto tÈni na
suÓÈti, so kira BhagavantaÑ upasa~kamitvÈ dibbacakkhuparikammaÑ yÈci,
tassa BhagavÈ Ècikkhi, so yathÈnusiÔÔhaÑ paÔipanno dibbacakkhuÑ
uppÈdetvÈ devatÈnaÑ r|pÈni disvÈ cintesi “imasmiÑ sarÊrasaÓÔhÈne saddena
madhurena bhavitabbaÑ, kathaÑ nu kho naÑ suÓeyyan”ti BhagavantaÑ
upasa~kamitvÈ dibbasotaparikammaÑ pucchi. AyaÒca atÊte ekaÑ sÊlavantaÑ
bhikkhuÑ kaÓÓasakkhaliyaÑ1 paharitvÈ badhiramakÈsi. TasmÈ
parikammaÑ karontopi abhabbo dibbasotÈdhigamÈya2. Tenassa na BhagavÈ
parikammaÑ kathesi. So ettÈvatÈ Bhagavati ÈghÈtaÑ bandhitvÈ cintesi
“addhÈ samaÓassa Gotamassa evaÑ hoti ‘ahampi khattiyo ayampi khattiyo,
sacassa ÒÈÓaÑ vaÉÉhissati, ayampi sabbaÒÒ| bhavissatÊ’ti us|yÈya mayhaÑ
na kathesÊ”ti. So anukkamena gihibhÈvaÑ patvÈ tamatthaÑ
MahÈlilicchavino kathento evamÈha.
EkaÑsabhÈvitasamÈdhivaÓÓanÈ
366-371. EkaÑsabhÈvitoti ekaÑsÈya ekakoÔÔhÈsÈya bhÈvito, dibbÈnaÑ
vÈ r|pÈnaÑ dassanatthÈya, dibbÈnaÑ vÈ saddÈnaÑ savanatthÈya bhÈvitoti
attho. Tiriyanti anudisÈya. UbhayaÑsabhÈvitoti ubhayaÑsÈya
ubhayakoÔÔhÈsÈya bhÈvitoti attho. AyaÑ kho MahÈli het|ti ayaÑ
dibbÈnaÑyeva r|pÈnaÑ dassanÈya ekaÑsabhÈvito samÈdhi hetu.
______________________________________________________________
1. KaÓÓasaÑkhaliyaÑ (SyÈ)
2. DibbasotÈdhigamassa (SÊ, SyÈ)
279
372. ImamatthaÑ sutvÈ so LicchavÊ cintesi “idaÑ dibbasotena
saddasuÓanaÑ1 imasmiÑ sÈsane uttamatthabh|taÑ maÒÒe, imassa n|na
atthÈya ete bhikkh| paÒÒÈsampi saÔÔhipi vassÈni apaÓÓakaÑ brahmacariyaÑ
caranti, yann|nÈhaÑ DasabalaÑ etamatthaÑ puccheyyan”ti. Tato tamatthaÑ
pucchanto “etÈsaÑ n|na bhante”ti-ÈdimÈha. SamÈdhibhÈvanÈnanti ettha
samÈdhiyeva samÈdhibhÈvanÈ, ubhayaÑsabhÈvitÈnaÑ samÈdhÊnanti attho.
Atha yasmÈ sÈsanato bÈhirÈ etÈ samÈdhibhÈvanÈ, na ajjhattikÈ. TasmÈ tÈ
paÔikkhipitvÈ yadatthaÑ bhikkh| brahmacariyaÑ caranti, te dassento
BhagavÈ “na kho MahÈlÊ”ti-ÈdimÈha.
Catu-ariyaphalavaÓÓanÈ
373. TiÓÓaÑ saÑyojanÈnanti sakkÈyadiÔÔhi-ÈdÊnaÑ tiÓÓaÑ
bandhanÈnaÑ. TÈni hi vaÔÔadukkhabhaye rathe satte saÑyojenti, tasmÈ
saÑyojanÈnÊti vuccanti. SotÈpanno hotÊti maggasotaÑ Èpanno hoti.
AvinipÈtadhammoti cat|su apÈyesu apatanadhammo. Niyatoti
dhammaniyÈmena niyato. SambodhiparÈyaÓoti uparimaggattayasa~khÈtÈ
sambodhi paraÑ ayanaÑ assa, anena vÈ pattabbÈti sambodhiparÈyaÓo.
TanuttÈti pariyuÔÔhÈnamandatÈya ca kadÈci karahaci uppattiyÈ ca
tanubhÈvÈ. OrambhÈgiyÈnanti heÔÔhÈbhÈgiyÈnaÑ, yehi baddho upari
SuddhÈvÈsabh|miyaÑ nibbattituÑ na sakkoti. OpapÈtikoti
sesayonipaÔikkhepavacanametaÑ. Tattha parinibbÈyÊti tasmiÑ
uparibhaveyeva parinibbÈnadhammo2. AnÈvattidhammoti tato brÈhmalokÈ
puna paÔisandhivasena anÈvattanadhammo. Cetovimuttinti cittavisuddhiÑ,
sabbakilesabandhanavimuttassa arahattaphalacittassetaÑ adhivacanaÑ.
PaÒÒÈvimuttinti etthÈpi sabbakilesabandhanavimuttÈ arahattaphalapaÒÒÈva
paÒÒÈvimuttÊti veditabbÈ. DiÔÔheva dhammeti imasmiÑ yeva attabhÈve.
Sayanti sÈmaÑ. AbhiÒÒÈti abhijÈnitvÈ. SacchikatvÈti paccakkhaÑ katvÈ.
Atha vÈ abhiÒÒÈ sacchikatvÈti abhiÒÒÈya abhivisiÔÔhena ÒÈÓena
sacchikaritvÈtipi attho. UpasampajjÈti patvÈ paÔilabhitvÈ.
______________________________________________________________
1. SaddaÑ suÓÈti (SyÈ, Ka)
2. NibbÈnadhammo (SyÈ)
280
DÊghanikÈya
374-5. IdaÑ sutvÈ LicchavirÈjÈ1 cintesi “ayaÑ pana dhammo2 na
sakuÓena viya uppatitvÈ, nÈpi godhÈya viya urena gantvÈ sakkÈ
paÔivijjhituÑ, addhÈ pana imaÑ paÔivijjhantassa pubbabhÈgappaÔipadÈya
bhavitabbaÑ, pucchÈmi tÈva nan”ti. Tato BhagavantaÑ pucchanto “atthi
pana bhante”ti-ÈdimÈha. * AÔÔha~gikoti paÒca~gikaÑ turiyaÑ viya,
aÔÔha~giko gÈmo viya ca aÔÔha~gamattoyeva hutvÈ aÔÔha~giko, na a~gato
aÒÒo maggo nÈma atthi. TenevÈha “seyyathidaÑ? SammÈdiÔÔhi -pasammÈsamÈdhÊ”ti. Tattha sammÈ dassanalakkhaÓÈ sammÈdiÔÔhi. SammÈ
abhiniropanalakkhaÓo sammÈsa~kappo. SammÈ pariggahaÓalakkhaÓÈ
sammÈvÈcÈ. SammÈ samuÔÔhÈpanalakkhaÓo sammÈkammanto. SammÈ
vodÈpanalakkhaÓo sammÈ-ÈjÊvo. SammÈ paggahalakkhaÓo sammÈvÈyÈmo.
SammÈ upaÔÔhÈnalakkhaÓÈ sammÈsati. SammÈ samÈdhÈnalakkhaÓo
sammÈsamÈdhi. Etesu ekekassa tÊÓi tÊÓi kiccÈni honti. SeyyathidaÑ,
sammÈdiÔÔhi tÈva aÒÒehipi attano paccanÊkakilesehi saddhiÑ micchÈdiÔÔhiÑ
pajahati, nirodhaÑ ÈrammaÓaÑ karoti, sampayuttadhamme ca passati
tappaÔicchÈdakamohavidhamanavasena asammohato. SammÈsa~kappÈdayopi
tatheva micchÈsa~kappÈdÊni pajahanti, nirodhaÒca ÈrammaÓaÑ karonti,
visesato panettha sammÈsa~kappo sahajÈtadhamme abhiniropeti.
SammÈvÈcÈ sammÈ pariggaÓhati. SammÈkammanto sammÈ samuÔÔhÈpeti.
SammÈ-ÈjÊvo sammÈ vodÈpeti. SammÈvÈyÈmo sammÈ paggaÓhati.
SammÈsati sammÈ upaÔÔhÈpeti. SammÈsamÈdhi sammÈ padahati.
* Api cesÈ sammÈdiÔÔhi nÈma pubbabhÈge nÈnÈkkhaÓÈ nÈnÈrammaÓÈ
hoti, maggakkhaÓe ekakkhaÓÈ ekÈrammaÓÈ. Kiccato pana “dukkhe
ÒÈÓan”ti-ÈdÊni3 cattÈri nÈmÈni labhati. SammÈsa~kappÈdayopi pubbabhÈge
nÈnÈkkhaÓÈ nÈnÈrammaÓÈ honti, maggakkhaÓe ekakkhaÓÈ ekÈrammaÓÈ.
Tesu sammÈsa~kappo kiccato “nekkhammasa~kappo”ti-ÈdÊni3 tÊÓi nÈmÈni
labhati. SammÈvÈcÈdayo tisso viratiyopi honti, cetanÈdayopi honti,
maggakkhaÓe pana viratiyova. SammÈvÈyÈmo sammÈsatÊti idampi dvayaÑ
kiccato sammappadhÈnasatipaÔÔhÈnavasena cattÈri nÈmÈni labhati.
SammÈsamÈdhi pana pubbabhÈgepi maggakkhaÓepi sammÈsamÈdhiyeva.
______________________________________________________________
1. Licchavi (SÊ)
* Abhi-®Ôha 2. 107 piÔÔhepi.
2. Varadhammo (SÊ, SyÈ)
281
Iti imesu aÔÔhasu dhammesu BhagavatÈ nibbÈnÈdhigamÈya paÔipannassa
yogino bah|pakÈrattÈ1 paÔhamaÑ sammÈdiÔÔhi desitÈ. AyaÒhi “paÒÒÈpajjoto
paÒÒÈsatthan”ti2 ca vuttÈ. TasmÈ etÈya pubbabhÈge
vipassanÈÒÈÓasa~khÈtÈya sammÈdiÔÔhiyÈ avijjandhakÈraÑ vidhamitvÈ
kilesacore ghÈtento khemena yogÈvacaro nibbÈnaÑ pÈpuÓÈti. Tena vuttaÑ
“nibbÈnÈdhigamÈya paÔipannassa yogino bah|pakÈrattÈ paÔhamaÑ
sammÈdiÔÔhi desitÈ”ti.
SammÈsa~kappo pana tassÈ bah|pakÈro, tasmÈ tadanantaraÑ vutto.
YathÈ hi heraÒÒiko hatthena parivaÔÔetvÈ parivaÔÔetvÈ cakkhunÈ kahÈpaÓaÑ
olokento “ayaÑ cheko, ayaÑ k|Ôo”ti jÈnÈti. EvaÑ yogÈvacaropi pubbabhÈge
vitakkena vitakketvÈ vitakketvÈ vipassanÈpaÒÒÈya olokayamÈno “ime
dhammÈ kÈmÈvacarÈ, ime dhammÈ r|pÈvacarÈdayo”ti pajÈnÈti. YathÈ vÈ
pana purisena koÔiyaÑ gahetvÈ parivaÔÔetvÈ parivaÔÔetvÈ dinnaÑ
mahÈrukkhaÑ taccheko vÈsiyÈ tacchetvÈ kamme upaneti, evaÑ vitakkena
vitakketvÈ vitakketvÈ dinne dhamme yogÈvacaro paÒÒÈya “ime kÈmÈvacarÈ,
ime r|pÈvacarÈ”ti-ÈdinÈ nayena paricchinditvÈ kamme upaneti. Tena vuttaÑ
“sammÈsa~kappo pana tassÈ bah|pakÈro, tasmÈ tadanantaraÑ vutto”ti.
SvÈyaÑ yathÈ sammÈdiÔÔhiyÈ, evaÑ sammÈvÈcÈyapi upakÈrako. YathÈha
“pubbe kho Èvuso VisÈkha3 vitakketvÈ vicÈretvÈ pacchÈ vÈcaÑ bhindatÊ”ti.
TasmÈ tadanantaraÑ sammÈvÈcÈ vuttÈ.
YasmÈ pana “idaÒcidaÒca karissÈmÈ”ti paÔhamaÑ vÈcÈya saÑvidahitvÈ
loke kammante payojenti, tasmÈ vÈcÈ kÈyakammassa upakÈrikÈti
sammÈvÈcÈya anantaraÑ sammÈkammanto vutto. CatubbidhaÑ pana
vacÊduccaritaÑ, tividhaÒca kÈyaduccaritaÑ pahÈya ubhayaÑ sucaritaÑ
p|rentasseva yasmÈ ÈjÊvaÔÔhamakaÑ sÊlaÑ p|rati, na itarassa, tasmÈ
tadubhayÈnantaraÑ sammÈ-ÈjÊvo vutto. EvaÑ visuddhÈjÊvena pana
“parisuddho me ÈjÊvo”ti ettÈvatÈ ca paritosaÑ akatvÈ suttapamattena
viharituÑ na yuttaÑ, atha kho “sabbiriyÈpathesu idaÑ vÊriyaÑ
samÈrabhitabban”ti dassetuÑ tadanantaraÑ sammÈvÈyÈmo vutto. Tato
“ÈraddhavÊriyenapi kÈyÈdÊsu cat|su
______________________________________________________________
1. BahukÈrattÈ (SÊ)
3. Gahapati (bah|su) Ma 1. 376 piÔÔhe.
282
DÊghanikÈya
vatth|su sati s|paÔÔhitÈ1 kÈtabbÈ”ti dassanatthaÑ tadanantaraÑ sammÈsati
desitÈ. YasmÈ panevaÑ s|paÔÔhitÈ sati samÈdhissa upakÈrÈnupakÈrÈnaÑ
dhammÈnaÑ gatiyo samannesitvÈ pahoti ekattÈrammaÓe cittaÑ
samÈdhÈtuÑ, tasmÈ sammÈsatiyÈ anantaraÑ sammÈsamÈdhi desitoti
veditabbo. EtesaÑ dhammÈnaÑ sacchikiriyÈyÈti etesaÑ
sotÈpattiphalÈdÊnaÑ paccakkhakiriyatthÈya.
376-377. EkamidÈhanti idaÑ kasmÈ ÈraddhaÑ. AyaÑ kira rÈjÈ “r|paÑ
attÈ”ti evaÑladdhiko, tenassa desanÈya cittaÑ nÈdhimuccati. Atha
BhagavatÈ tassa laddhiyÈ ÈvikaraÓatthaÑ ekaÑ kÈraÓaÑ ÈharituÑ
idamÈraddhaÑ. TatrÈyaÑ sa~khepattho–ahaÑ ekaÑ samayaÑ GhositÈrÈme
viharÈmi, tatra vasantaÑ maÑ te dve pabbajitÈ evaÑ pucchiÑsu. AthÈhaÑ
tesaÑ BuddhuppÈdaÑ dassetvÈ tantidhammaÑ nÈma kathento idamavocaÑ
“Èvuso saddhÈsampanno nÈma kulaputto evar|passa Satthu sÈsane pabbajito
evaÑ tividhaÑ sÊlaÑ p|retvÈ paÔhamajjhÈnÈdÊni patvÈ Ôhito ‘taÑ jÊvan’tiÈdÊni vadeyya, yuttaÑ nu kho etamassÈ”ti. Tato tehi “yuttan”ti vutte “ahaÑ
kho panetaÑ Èvuso evaÑ jÈnÈmi evaÑ passÈmi, atha ca panÈhaÑ na
vadÈmÊ”ti taÑ vÈdaÑ paÔikkhipitvÈ uttari khÊÓÈsavaÑ dassetvÈ “imassa
evaÑ vatthuÑ na yuttan”ti avocaÑ. Te mama vacanaÑ sutvÈ attamanÈ
ahesunti. EvaÑ vutte sopi attamano ahosi. TenÈha “idamavoca BhagavÈ.
Attamano oÔÔhaddho Licchavi Bhagavato bhÈsitaÑ abhinandÊ”ti.
MahÈlisuttavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
______________________________________________________________
1. SupatiÔÔhitÈ (SyÈ), supaÔÔhitÈ (Ka)
7. JÈliyasutta
378. EvaÑ me sutaÑ -pa- Kosambiyanti JÈliyasuttaÑ. TatrÈyaÑ
apubbapadavaÓÓanÈ. * GhositÈrÈmeti Ghositena seÔÔhinÈ kate ÈrÈme. Pubbe
kira AllakapparaÔÔhaÑ1 nÈma ahosi. Tato Kot|haliko nÈma daliddo
chÈtakabhayena saputtadÈro AvantiraÔÔhaÑ2 gacchanto puttaÑ vahituÑ
asakkonto chaÉÉetvÈ agamÈsi, mÈtÈ nivattitvÈ taÑ gahetvÈ gatÈ, te ekaÑ
gopÈlakagÈmaÑ pavisiÑsu. GopÈlakena ca3 tadÈ bahu pÈyÈso paÔiyatto hoti,
te tato4 pÈyÈsaÑ labhitvÈ bhuÒjiÑsu. Atha so puriso balavapÈyÈsaÑ bhutto5
jÊrÈpetuÑ asakkonto rattibhÈge kÈlaÑ katvÈ tattheva sunakhiyÈ kucchismiÑ
paÔisandhiÑ gahetvÈ kukkuro jÈto, so gopÈlakassa piyo ahosi. GopÈlako ca
PaccekabuddhaÑ upaÔÔhÈsi6. Paccekabuddhopi bhattakiccapariyosÈne7
kukkurassa ekekaÑ piÓÉaÑ deti, so Paccekabuddhe sinehaÑ uppÈdetvÈ
gopÈlakena saddhiÑ paÓÓasÈlampi gacchati. So gopÈlake asannihite
bhattavelÈyaÑ sayameva gantvÈ kÈlÈrocanatthaÑ8 paÓÓasÈladvÈre bhussati,
antarÈmaggepi caÓÉamige disvÈ bhussitvÈ palÈpeti. So Paccekabudde
mudukena cittena kÈlaÑ katvÈ devaloke nibbatti. Tatrassa
“Ghosakadevaputto”tveva nÈmaÑ ahosi. So devalokato cavitvÈ
KosambiyaÑ ekasmiÑ kulaghare9 nibbatti. TaÑ aputtako seÔÔhi tassa
mÈtÈpit|naÑ dhanaÑ datvÈ puttaÑ katvÈ aggahesi. Atha so attano putte jÈte
sattakkhattuÑ ghÈtÈpetuÑ upakkami. So puÒÒavantatÈya sattasupi ÔhÈnesu
maraÓaÑ appatvÈ avasÈne ekÈya seÔÔhidhÊtÈya veyyattiyena laddhajÊviko
aparabhÈge pitu accayena seÔÔhiÔÔhÈnaÑ patvÈ
______________________________________________________________
* Ma-®Ôha 2. 287; Dhammapada-®Ôha 1. 108 piÔÔhesupi.
1. AjitaraÔÔhaÑ (SÊ), DamiÄaraÔÔhaÑ (SyÈ), AdillaraÔÔhaÑ nÈma (I)
2. AnantararaÔÔhaÑ (SÊ)
3. GopÈlakÈnaÑ ca (SÊ)
4. Te taÑ (SyÈ)
5. BhuÒjanto (Ka)
6. UpaÔÔhahati (SÊ)
7. BhattakiccakÈle (SÊ, SyÈ)
8. VelÈrocanatthaÑ (SyÈ)
9. Ekassa kulassa ghare (Ka)
284
DÊghanikÈya
GhositaseÔÔhi1 nÈma jÈto. AÒÒepi KosambiyaÑ KukkuÔaseÔÔhi
PÈvÈrikaseÔÔhÊti dve seÔÔhino atthi, iminÈ saddhiÑ tayo ahesuÑ.
* Tena ca samayena Himavantato paÒcasatatÈpasÈ
sarÊrasantappanatthaÑ antarantarÈ KosambiÑ Ègacchanti, tesaÑ ete tayo
seÔÔhÊ attano attano uyyÈnesu paÓÓakuÔiyo katvÈ upaÔÔhÈnaÑ karonti.
AthekadivasaÑ te tÈpasÈ Himavantato ÈgacchantÈ mahÈkantÈre tasitÈ kilantÈ
ekaÑ mahantaÑ vaÔarukkhaÑ patvÈ2 tattha adhivatthÈya devatÈya santikÈ
sa~gahaÑ paccÈsisantÈ nisÊdiÑsu. DevatÈ sabbÈla~kÈravibh|sitaÑ hatthaÑ
pasÈretvÈ tesaÑ pÈnÊyapÈnakÈdÊni3 datvÈ kilamathaÑ paÔivinodesi, ete
devatÈyÈnubhÈvena vimhitÈ pucchiÑsu “kiÑ nu kho devate kammaÑ katvÈ
tayÈ ayaÑ sampatti laddhÈ”ti. DevatÈ Èha “loke Buddho nÈma BhagavÈ
uppanno, so etarahi SÈvatthiyaÑ viharati, AnÈthapiÓÉiko gahapati taÑ
upaÔÔhahati. So uposathadivasesu attano bhatakÈnaÑ pakatibhattavetanameva
datvÈ uposathaÑ kÈrÈpesi. AthÈhaÑ ekadivasaÑ majjhanhike4
pÈtarÈsatthÈya Ègato kaÒci bhatakakammaÑ akarontaÑ disvÈ ‘ajja manussÈ
kasmÈ kammaÑ na karontÊ’ti pucchiÑ. Tassa me tamatthaÑ ÈrocesuÑ.
AthÈhaÑ etadavocaÑ idÈni upaÉÉhadivaso gato, sakkÈ nu kho
upaÉÉhuposathaÑ kÈtun’ti. Tato seÔÔhissa paÔivedetvÈ ‘sakkÈ kÈtun’ti Èha.
SvÈhaÑ upaÉÉhadivasaÑ upaÉÉhuposathaÑ samÈdiyitvÈ tadaheva kÈlaÑ
katvÈ imaÑ sampattiÑ paÔilabhin”ti.
Atha te tÈpasÈ “Buddho kira uppanno”ti saÒjÈtapÊtipÈmojjÈ tatova
SÈvatthiÑ gantukÈmÈ hutvÈpi “bah|pakÈrÈ no upaÔÔhÈkaseÔÔhino tesampi
imamatthamÈrocessÈmÈ”ti KosambiÑ gantvÈ seÔÔhÊhi katasakkÈrabahumÈnÈ
“tadaheva mayaÑ gacchÈmÈ”ti ÈhaÑsu. “KiÑ bhante turitÈttha, na nu tumhe
pubbe cattÈro paÒca mÈse vasitvÈ gacchathÈ”ti ca vutte taÑ pavattiÑ
ÈrocesuÑ. “Tena hi bhante saheva gacchÈmÈ”ti ca vutte “gacchÈma mayaÑ,
tumhe saÓikaÑ ÈgacchathÈ”ti SÈvatthiÑ gantvÈ Bhagavato santike
pabbajitvÈ arahattaÑ pÈpuÓiÑsu. Tepi seÔÔhino
______________________________________________________________
1. GhosakaseÔÔhi (SÊ)
2. PattÈ (Ka)
* Ma-®Ôha 2. 288; Dhammapada-®Ôha 1. 132 piÔÔhesupi.
3. PÈnÊyanahÈnodakÈni (SÊ)
4. Majjhantike (SÊ, SyÈ)
285
paÒcasatapaÒcasatasakaÔaparivÈrÈ SÈvatthiÑ gantvÈ dÈnÈdÊni datvÈ
KosambiÑ ÈgamanatthÈya BhagavantaÑ yÈcitvÈ paccÈgamma tayo vihÈre
kÈresuÑ. Tesu KukkuÔaseÔÔhinÈ kato KukkuÔÈrÈmo nÈma, PÈvÈrikaseÔÔhinÈ
kato PÈvÈrikambavanaÑ nÈma, GhositaseÔÔhinÈ kato GhositÈrÈmo nÈma
ahosi. TaÑ sandhÈya vuttaÑ “kosambiyaÑ viharati GhositÈrÈme”ti.
MuÓÉiyoti1 idaÑ tassa nÈmaÑ. JÈliyoti idampi itarassa2 nÈmameva.
YasmÈ panassa upajjhÈyo dÈrumayena pattena piÓÉÈya carati, tasmÈ
dÈrupattikantevÈsÊti vuccati. Etadavocunti upÈrambhÈdhippÈyena vÈdaÑ
ÈropetukÈmÈ hutvÈ etadavocuÑ. Iti kira nesaÑ ahosi–sace samaÓo Gotamo
“taÑ jÊvaÑ taÑ sarÊran”ti vakkhati, athassa mayaÑ etaÑ vÈdaÑ ÈropessÈma
“bho Gotama tumhÈkaÑ laddhiyÈ idheva satto bhijjati, tena vo vÈdo
ucchedavÈdo hotÊ”ti. Sace pana “aÒÒaÑ jÊvaÑ aÒÒaÑ sarÊran”ti vakkhati,
athassetaÑ vÈdaÑ ÈropessÈma “tumhÈkaÑ vÈde r|paÑ bhijjati, na satto
bhijjati. Tena vo vÈde satto sassato ÈpajjatÊ”ti.
379-380. Atha BhagavÈ “ime vÈdÈropanatthÈya paÒhaÑ pucchanti,
mama sÈsane ime dve ante anupagamma majjhimÈ paÔipadÈ atthÊti na
jÈnanti, handa nesaÑ paÒhaÑ avissajjetvÈ tassÈyeva paÔipadÈya
ÈvibhÈvatthaÑ dhammaÑ desemÊ”ti cintetvÈ “tena hÈvuso”ti-ÈdimÈha.
Tattha kallaÑ nu kho tassetaÑ vacanÈyÈti tassetaÑ saddhÈpabbajitassa
tividhaÑ sÊlaÑ parip|retvÈ paÔhamajjhÈnaÑ pattassa3 yuttaÑ nu kho etaÑ
vatthunti attho3. TaÑ sutvÈ paribbÈjakÈ “puthujjano nÈma yasmÈ
nibbicikiccho na hoti, tasmÈ kadÈci evaÑ vadeyyÈ”ti maÒÒamÈnÈ “kallaÑ
tassetaÑ vacanÈyÈ”ti ÈhaÑsu. Atha ca panÈhaÑ na vadÈmÊti ahaÑ
etamevaÑ jÈnÈmi, no ca evaÑ vadÈmi, atha kho kasiÓaparikammaÑ katvÈ
bhÈventassa saÒÒÈbalena uppannaÑ mahaggatacittametanti saÒÒaÑ
ÔhapesiÑ.
______________________________________________________________
1. MaÓÉiyoti (SÊ, SyÈ)
2. Tassa (Ka)
3. EtaÑ vacanÈya etaÑ vattuÑ yuttanti attho (SÊ), etaÑ vacanÈya vattuÑ yuttanti
attho (SyÈ) yuttaÑ nu kho vacanÈya, etaÑ vattuÑ yuttanti attho (?)
286
DÊghanikÈya
Na kallaÑ tassetanti idaÑ te paribbÈjakÈ “yasmÈ khÊÓÈsavo vigatasammoho
tiÓÓavicikiccho, tasmÈ na yuttaÑ tassetaÑ vatthun”ti maÒÒamÈnÈ vadanti.
Sesamettha1 uttÈnatthamevÈti.
JÈliyasuttavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
______________________________________________________________
1. SesaÑ sabbattha (SÊ)
8. MahÈsÊhanÈdasutta
AcelakassapavatthuvaÓÓanÈ
381. EvaÑ me sutaÑ -pa- UruÒÒÈyaÑ viharatÊti MahÈsÊhanÈdasuttaÑ.
TatrÈyaÑ apubbapadavaÓÓanÈ. UruÒÒÈyanti UruÒÒÈti tassa raÔÔhassapi
nagarassapi etadeva nÈmaÑ, BhagavÈ hi uruÒÒÈnagaraÑ upanissÈya
viharati. KaÓÓakatthale MigadÈyeti tassa nagarassa avid|re KaÓÓakatthalaÑ
nÈma eko ramaÓÊyo bh|mibhÈgo atthi. So migÈnaÑ abhayatthÈya dinnattÈ
“MigadÈyo”ti vuccati, tasmiÑ KaÓÓakatthale MigadÈye. Aceloti
naggaparibbÈjako. Kassapoti tassa nÈmaÑ. Tapassinti tapanissitakaÑ.
L|khÈjÊvinti acelakamuttÈcÈrÈdivasena l|kho ÈjÊvo assÈti l|khÈjÊvÊ, taÑ
l|khÈjÊviÑ. UpakkosatÊti upaÓÉeti. UpavadatÊti hÊÄeti vambheti. Dhammassa
ca anudhammaÑ byÈkarontÊti bhotÈ Gotamena vuttakÈraÓassa anukÈraÓaÑ
kathenti. Sahadhammiko vÈdÈnuvÈdoti parehi vuttakÈraÓena sakÈraÓo hutvÈ
tumhÈkaÑ vÈdo vÈ anuvÈdo vÈ viÒÒ|hi garahitabbaÑ kÈraÓaÑ koci
appamattakopi kiÑ na Ègacchati. IdaÑ vuttaÑ hoti “kiÑ sabbÈkÈrenapi tava
vÈde gÈrayhaÑ kÈraÓaÑ natthÊ”ti. AnabbhakkhÈtukÈmÈti na abh|tena
vattukÈmÈ.
382. EkaccaÑ tapassiÑ l|khÈjÊvinti-ÈdÊsu idhekacco
acelakapabbajjÈditapanissitattÈ tapassÊ “l|khena jÊvitaÑ kappessÈmÊ”ti
tiÓagomayÈdibhakkhanÈdÊhi nÈnappakÈrehi attÈnaÑ kilameti, appapuÒÒatÈya
ca sukhena jÊvitavuttimeva na labhati, so tÊÓi duccaritÈni p|retvÈ niraye
nibbattati.
Aparo tÈdisaÑ tapanissitopi puÒÒavÈ hoti, labhati lÈbhasakkÈraÑ. So
“na dÈni mayÈ sadiso atthÊ”ti attÈnaÑ ucce ÔhÈne sambhÈvetvÈ “bhiyyoso
mattÈya lÈbhaÑ uppÈdessÈmÊ”ti anesanavasena tÊÓi duccaritÈni p|retvÈ
niraye nibbattati. Ime dve sandhÈya paÔhamanayo vutto.
Aparo tapanissitako l|khÈjÊvÊ appapuÒÒo hoti, na labhati sukhena
jÊvitavuttiÑ. So “mayhaÑ pubbepi akatapuÒÒatÈya sukhajÊvikÈ
288
DÊghanikÈya
nuppajjati, handadÈni puÒÒÈni karomÊ”ti tÊÓi sucaritÈni p|retvÈ sagge
nibbattati.
Aparo l|khÈjÊvÊ puÒÒavÈ hoti, labhati sukhena jÊvitavuttiÑ. So
“mayhaÑ pubbepi katapuÒÒatÈya sukhajÊvikÈ uppajjatÊ”ti cintetvÈ anesanaÑ
pahÈya tÊÓi sucaritÈni p|retvÈ sagge nibbattati. Ime dve sandhÈya
dutiyanayo vutto.
Eko pana tapassÊ appadukkhavihÈrÊ hoti bÈhirakÈcÈrayutto tÈpaso vÈ
channaparibbÈjako vÈ, appapuÒÒatÈya ca manÈpe paccaye na labhati. So
anesanavasena tÊÓi duccaritÈni p|retvÈ attÈnaÑ sukhetvÈ niraye nibbattati.
Aparo puÒÒavÈ hoti, so “na dÈni mayÈ sadiso atthÊ”ti mÈnaÑ uppÈdetvÈ
anesanavasena lÈbhasakkÈraÑ vÈ uppÈdento micchÈdiÔÔhivasena “sukho
imissÈ paribbÈjikÈya daharÈya mudukÈya lomasÈya1 samphasso”ti-ÈdÊni
cintetvÈ kÈmesu pÈtabyataÑ vÈ Èpajjanto tÊÓi duccaritÈni p|retvÈ niraye
nibbattati. Ime dve sandhÈya tatiyanayo vutto.
Aparo pana appadukkhavihÈrÊ appapuÒÒo hoti, so “ahaÑ pubbepi
akatapuÒÒatÈya sukhena jÊvikaÑ na labhÈmÊ”ti tÊÓi sucaritÈni p|retvÈ sagge
nibbattati.
Aparo puÒÒavÈ hoti, so “pubbepÈhaÑ2 katapuÒÒatÈya sukhaÑ labhÈmi,
idÈni puÒÒÈni3 karissÈmÊ”ti tÊÓi sucaritÈni p|retvÈ sagge nibbattati. Ime dve
sandhÈya catutthanayo vutto. IdaÑ titthiyavasena ÈgataÑ, sÈsanepi pana
labbhati.
Ekacco hi dhuta~gasamÈdÈnavasena l|khÈjÊvÊ hoti, appapuÒÒatÈya vÈ
sakalampi gÈmaÑ vicaritvÈ udarap|raÑ na labhati. So “paccaye
uppÈdessÈmÊ”ti vejjakammÈdivasena vÈ anesanaÑ katvÈ, arahattaÑ vÈ
paÔijÈnitvÈ, tÊÓi vÈ kuhanavatth|ni paÔisevitvÈ niraye nibbattati.
______________________________________________________________
1. LomasÈya bÈhÈya (SÊ)
3. IdÈnipi puÒÒÈneva (SÊ, SyÈ)
2. PubbepahaÑ (SÊ), pubbevÈhaÑ (SyÈ)
289
Aparo ca tÈdisova puÒÒavÈ hoti, so tÈya puÒÒasampattiyÈ mÈnaÑ
janayitvÈ uppannaÑ lÈbhaÑ thÈvaraÑ kattukÈmo anesanavasena tÊÓi
duccaritÈni p|retvÈ niraye uppajjati.
Aparo samÈdinnadhuta~go appapuÒÒova hoti, na labhati sukhena
jÊvitavuttiÑ. So “pubbepÈhaÑ1 akatapuÒÒatÈya kiÒci na labhÈmi, sace idÈni
anesanaÑ karissaÑ, Èyatimpi dullabhasukho bhavissÈmÊ”ti tÊÓi sucaritÈni
p|retvÈ arahattaÑ pattuÑ asakkonto sagge nibbattati.
Aparo puÒÒavÈ hoti, so “pubbepÈhaÑ katapuÒÒatÈya etarahi sukhito,
idÈnipi puÒÒaÑ karissÈmÊ”ti anesanaÑ pahÈya tÊÓi sucaritÈni p|retvÈ
arahattaÑ pattuÑ asakkonto sagge nibbattati.
383. ŒgatiÒcÈti “asukaÔÔhÈnato nÈma ime ÈgatÈ”ti evaÑ ÈgatiÒca.
GatiÒcÈti idÈni gantabbaÔÔhÈnaÒca. CutiÒcÈti tato cavanaÒca. UpapattiÒcÈti
tato cutÈnaÑ puna upapattiÒca. KiÑ sabbaÑ tapaÑ garahissÈmÊti “kena
kÈraÓena garahissÈmi. Garahitabbameva hi mayaÑ garahÈma,
pasaÑsitabbaÑ pasaÑsÈma, na bhaÓÉikaÑ karonto mahÈrajako viya
dhotaÒca adhotaÒca ekato karomÈ”ti dasseti.
384. IdÈni tamatthaÑ pakÈsento “santi Kassapa eke
samaÓabrÈhmaÓÈ”ti-ÈdimÈha. YaÑ te ekaccanti paÒcavidhaÑ sÊlaÑ, taÒhi
loke na koci “na sÈdh|”ti vadati. Puna yaÑ te ekaccanti paÒcavidhaÑ
veraÑ, taÑ na koci “sÈdh|”ti vadati. Puna yaÑ te ekaccanti paÒcadvÈre
asaÑvaraÑ, te kira “cakkhu nÈma na nirundhitabbaÑ, cakkhunÈ manÈpaÑ
r|paÑ2 daÔÔhabban”ti vadanti, esa nayo sotÈdÊsu. Puna yaÑ te ekaccanti
paÒcadvÈre saÑvaraÑ.
EvaÑ paresaÑ vÈdena saha attano vÈdassa samÈnÈsamÈnataÑ dassetvÈ
idÈni attano vÈdena saha paresaÑ vÈdassa samÈnÈsamÈnataÑ dassento “yaÑ
mayan”ti-ÈdimÈha. TatrÈpi paÒcasÊlÈdivaseneva attho veditabbo.
______________________________________________________________
1. PubbepahaÑ (SÊ), pubbevÈhaÑ (SyÈ)
2. CakkhunÈ nÈmar|paÑ (Ka)
290
DÊghanikÈya
SamanuyuÒjÈpanakathÈvaÓÓanÈ
385. SamanuyuÒjantanti samanuyuÒjantu, ettha ca laddhiÑ pucchanto
samanuyuÒjati nÈma, kÈraÓaÑ pucchanto samanugÈhati nÈma, ubhayaÑ
pucchanto samanubhÈsati nÈma. SatthÈrÈ vÈ SatthÈranti SatthÈrÈ vÈ saddhiÑ
SatthÈraÑ upasaÑharitvÈ “kiÑ te SatthÈ te dhamme sabbaso pahÈya vattati,
udÈhu samaÓo Gotamo”ti. Dutiyapadepi eseva nayo.
IdÈni tamatthaÑ yojetvÈ dassento “ye imesaÑ bhavatan”ti-ÈdimÈha.
Tattha akusalÈ akusalasa~khÈtÈti akusalÈ ceva “akusalÈ”ti ca sa~khÈtÈ ÒÈtÈ,
koÔÔhÈsaÑ vÈ katvÈ ÔhapitÈti attho. Esa nayo sabbapadesu. Api cettha
sÈvajjÈti sadosÈ. Na alamariyÈti niddosaÔÔhena ariyÈ bhavituÑ nÈlaÑ
asamatthÈ.
386-392. YaÑ viÒÒ| samanuyuÒjantÈti yena viÒÒ| amhe ca aÒÒe ca
pucchantÈ evaÑ vadeyyuÑ, taÑ ÔhÈnaÑ vijjati, atthi taÑ kÈraÓanti attho.
YaÑ vÈ pana bhonto pare gaÓÈcariyÈti pare pana bhonto gaÓÈcariyÈ yaÑ vÈ
taÑ vÈ appamattakaÑ pahÈya vattantÊti attho. Amheva tattha yebhuyyena
pasaÑseyyunti idaÑ BhagavÈ SatthÈrÈ SatthÈraÑ samanuyuÒjanepi Èha,
saÑghena saÑghaÑ samanuyuÒjanepi. KasmÈ? SaÑghapasaÑsÈyapi
Satthuyeva pasaÑsÈsiddhito. PasÊdamÈnÈpi hi BuddhasampattiyÈ saÑghe,
saÑghasampattiyÈ ca Buddhe pasÊdanti, tathÈ hi Bhagavato sarÊrasampattiÑ1
disvÈ dhammadesanaÑ vÈ sutvÈ bhavanti vattÈro “lÈbhÈ vata bho
sÈvakÈnaÑ ye evar|passa Satthu santikÈvacarÈ”ti, evaÑ BuddhasampattiyÈ
saÑghe pasÊdanti. Bhikkh|naÑ panÈcÈragocaraÑ abhikkamapaÔikkamÈdÊni
ca disvÈ bhavanti vattÈro “santikÈvacarÈnaÑ vata bho sÈvakÈnaÑ ayaÒca
upasamaguÓo Satthu kÊvar|po bhavissatÊ”ti, evaÑ saÑghasampattiyÈ
Buddhe pasÊdanti. Iti yÈ SatthupasaÑsÈ, sÈ saÑghassa, yÈ pasaÑsÈ, sÈ
Satth|ti saÑghapasaÑsÈyapi Satthuyeva pasaÑsÈsiddhito BhagavÈ dvÊsupi
nayesu “amheva tattha yebhuyyena pasaÑseyyun”ti Èha. SamaÓo Gotamo
ime dhamme anavasesaÑ pahÈya vattati, yaÑ vÈ pana bhonto pare
gaÓÈcariyÈti-ÈdÊsupi panettha2 ayamadhippÈyo–
______________________________________________________________
1. SariranipphattiÑ (SÊ, SyÈ)
2. Padesu (Ka)
291
sampattasamÈdÈnasetughÈtavasena hi tisso viratiyo. TÈsu
sampattasamÈdÈnaviratimattameva aÒÒesaÑ hoti, setughÈtavirati pana
sabbena sabbaÑ natthi. PaÒcasu pana
tada~gavikkhambhanasamucchedapaÔipassaddhinissaraÓappahÈnesu
aÔÔhasamÈpattivasena ceva vipassanÈmattavasena ca
tada~gavikkhambhanappahÈnamattameva aÒÒesaÑ hoti. ItarÈni tÊÓi pahÈnÈni
sabbena sabbaÑ natthi. TathÈ sÊlasaÑvaro, khantisaÑvaro, ÒÈÓasaÑvaro,
satisaÑvaro, vÊriyasaÑvaroti paÒca saÑvarÈ, tesu paÒcasÊlamattameva
adhivÈsanakhantimattameva ca aÒÒesaÑ hoti, sesaÑ sabbena sabbaÑ natthi.
PaÒca kho panime pÈtimokkhuddesÈ, tesu paÒcasÊlamattameva aÒÒesaÑ
hoti. PÈtimokkhasaÑvarasÊlaÑ sabbena sabbaÑ natthi.
Iti akusalappahÈne ca kusalasamÈdÈne ca tÊsu viratÊsu paÒcasu pahÈnesu
paÒcasu saÑvaresu paÒcasu uddesesu “ahameva ca mayhaÒca
sÈvakasaÑgho loke paÒÒÈyati, mayÈ hi sadiso SatthÈ nÈma mayhaÑ
sÈvakasaÑghena sadiso saÑgho nÈma natthÊ”ti BhagavÈ sÊhanÈdaÑ nadati.
393. EvaÑ sÊhanÈdaÑ naditvÈ tassa sÊhanÈdassa
aviparÊtabhÈvabodhanatthaÑ “atthi Kassapa maggo”ti-ÈdimÈha. Tattha
maggoti lokuttaramaggo. PaÔipadÈti pubbabhÈgapaÔipadÈ. KÈlavÈdÊti-ÈdÊni
BrahmajÈle vaÓÓitÈni. IdÈni taÑ duvidhaÑ maggaÒca paÔipadaÒca ekato
katvÈ dassento “ayameva ariyo”ti-ÈdimÈha. IdaÑ pana sutvÈ acelo cintesi
“samaÓo Gotamo ‘mayhaÑyeva maggo ca paÔipadÈ ca atthi, aÒÒesaÑ
natthÊ’ti maÒÒati, handassÈhaÑ amhÈkampi maggaÑ kathemÊ”ti. Tato
acelakapaÔipadaÑ kathesi. TenÈha “evaÑ vutte acelo Kassapo BhagavantaÑ
etadavoca -pa- udakorohanÈnuyogamanuyutto viharatÊ”ti.
TapopakkamakathÈvaÓÓanÈ
394. Tattha tapopakkamÈti tapÈrambhÈ, tapokammÈnÊti attho.
SÈmaÒÒasa~khÈtÈti samaÓakammasa~khÈtÈ. BrahmaÒÒasa~khÈtÈti
brÈhmaÓakammasa~khÈtÈ. * Acelakoti niccolo, naggoti attho. MuttÈcÈroti
visaÔÔhÈcÈro, uccÈrakammÈdÊsu lokiyakulaputtÈcÈrena
______________________________________________________________
* Ma-®Ôha 1. 349; Abhi-®Ôha 3. 81; AÑ-®Ôha 2. 245 piÔÔhesupi.
292
DÊghanikÈya
virahito Ôhitakova uccÈraÑ karoti, passÈvaÑ karoti, khÈdati, bhuÒjati ca.
HatthÈpalekhanoti hatthe piÓÉamhi niÔÔhite1 jivhÈya hatthaÑ apalikhati,
uccÈraÑ vÈ katvÈ hatthasmiÒÒeva daÓÉakasaÒÒÊ hutvÈ hatthena apalikhati.
BhikkhÈgahaÓatthaÑ “ehi bhante”ti vutto na etÊti na-ehibhaddantiko. “Tena
hi tiÔÔha bhante”ti vuttopi na tiÔÔhatÊti natiÔÔhabhaddantiko. Tadubhayampi
kira so “etassa vacanaÑ kataÑ bhavissatÊ”ti na karoti. AbhihaÔanti
puretaraÑ gahetvÈ ÈhaÔaÑ bhikkhaÑ. Uddissakatanti “imaÑ tumhe uddissa
katan”ti evaÑ ÈrocitaÑ bhikkhaÑ. Na nimantananti “asukaÑ nÈma kulaÑ
vÈ vÊthiÑ vÈ gÈmaÑ vÈ paviseyyÈthÈ’ti evaÑ nimantitabhikkhampi na
sÈdiyati, na gaÓhati. Na kumbhimukhÈti kumbhito uddharitvÈ diyyamÈnaÑ
bhikkhaÑ na gaÓhati. Na kaÄopimukhÈti kaÄopÊti ukkhali vÈ pacchi vÈ,
tatopi na gaÓhati. KasmÈ? Kumbhikalopiyo maÑ nissÈya kaÔacchunÈ
pahÈraÑ labhantÊti. Na eÄakamantaranti ummÈraÑ antaraÑ katvÈ
diyyamÈnaÑ gaÓhati. KasmÈ? “AyaÑ maÑ nissÈya antarakaraÓaÑ
labhatÊ”ti. DaÓÉamusalesupi eseva nayo.
Dvinnanti dvÊsu bhuÒjamÈnesu ekasmiÑ uÔÔhÈya dente na gaÓhati.
KasmÈ? “Ekassa kabaÄantarÈyo hotÊ”ti. Na gabbhiniyÈti-ÈdÊsu pana
“gabbhiniyÈ kucchiyaÑ dÈrako kilamati, pÈyantiyÈ dÈrakassa khÊrantarÈyo
hoti, purisantaragatÈya rati-antarÈyo hotÊ”ti na gaÓhati. SaÑkittÊs|ti
saÑkittetvÈ katabhattesu, dubbhikkhasamaye kira acelakasÈvakÈ acelakÈnaÑ
atthÈya tato tato taÓÉulÈdÊni samÈdapetvÈ bhattaÑ pacanti. UkkaÔÔho acelako
tatopi na paÔiggaÓhati. Na yattha sÈti yattha sunakho “piÓÉaÑ labhissÈmÊ”ti
upaÔÔhito hoti, tattha tassa adatvÈ ÈhaÔaÑ na gaÓhati. KasmÈ? Etassa
piÓÉantarÈyo hotÊti. SaÓÉasaÓÉacÈrinÊti sam|hasam|hacÈrinÊ, sace hi
acelakaÑ disvÈ “imassa bhikkhaÑ dassÈmÈ”ti manussÈ bhattagehaÑ
pavisanti, tesu ca pavisantesu kaÄopimukhÈdÊsu nilÊnÈ makkhikÈ uppatitvÈ
saÓÉasaÓÉÈ caranti, tato ÈhaÔaÑ bhikkhaÑ na gaÓhati. KasmÈ? MaÑ nissÈya
makkhikÈnaÑ gocarantarÈyo jÈtoti.
______________________________________________________________
1. ®hite (SyÈ, Ka) Abhi-®Ôha 3. 81; AÑ-®Ôha 2. 245 piÔÔhesu passitabbaÑ.
293
Thusodakanti sabbasassambhÈrehi kataÑ sovÊrakaÑ. Ettha ca
surÈpÈnameva sÈvajjaÑ, ayaÑ pana sabbesupi sÈvajjasaÒÒÊ. EkÈgÈrikoti yo
ekasmiÑ yeva gehe bhikkhaÑ labhitvÈ nivattati. EkÈlopikoti yo ekeneva
Èlopena yÈpeti. DvÈgÈrikÈdÊsupi eseva nayo. EkissÈpi dattiyÈti ekÈya
dattiyÈ. Datti nÈma1 ekÈ khuddakapÈti hoti, yattha aggabhikkhaÑ
pakkhipitvÈ Ôhapenti. EkÈhikanti ekadivasantarikaÑ. AddhamÈsikanti
addhamÈsantarikaÑ. PariyÈyabhattabhojananti vÈrabhattabhojanaÑ,
ekÈhavÈrena dvÊhavÈrena sattÈhavÈrena aÉÉhamÈsavÈrenÈti evaÑ
divasavÈrena ÈbhatabhattabhojanaÑ.
395. SÈkabhakkhoti allasÈkabhakkho. SÈmÈkabhakkhoti
sÈmÈkataÓÉulabhakkho. NÊvÈrÈdÊsu nÊvÈrÈ nÈma2 araÒÒe sayaÑjÈtÈ vÊhijÈti.
Daddulanti cammakÈrehi cammaÑ likhitvÈ chaÉÉitakasaÔaÑ. HaÔaÑ vuccati
silesopi sevÈlopi. KaÓanti kuÓÉakaÑ. ŒcÈmoti bhatta-ukkhalikÈya laggo
jhÈma-odano, taÑ chaÉÉitaÔÔhÈnatova gahetvÈ khÈdati, “odanakaÒjiyan”tipi
vadanti. PiÒÒÈkÈdayo pÈkaÔÈ eva. PavattaphalabhojÊti patitaphalabhojÊ.
396. SÈÓÈnÊti sÈÓavÈkacoÄÈni. MasÈÓÈnÊti missakacoÄÈni.
ChavadussÈnÊti matasarÊrato chaÉÉitavatthÈni, erakatiÓÈdÊni vÈ ganthetvÈ
katanivÈsanÈni. PaÑsuk|lÈnÊti pathaviyaÑ chaÉÉitanantakÈni. TirÊÔÈnÊti
rukkhatacavatthÈni3. Ajinanti ajinamigacammaÑ. Ajinakkhipanti tadeva
majjhe phÈlitakaÑ. KusacÊranti kusatiÓÈni ganthetvÈ katacÊraÑ.
VÈkacÊraphalakacÊresupi eseva nayo. Kesakambalanti manussakesehi
katakambalaÑ. YaÑ sandhÈya vuttaÑ–
“SeyyathÈpi bhikkhave yÈni kÈnici tantÈvutÈnaÑ vatthÈnaÑ4,
kesakambalo tesaÑ paÔikiÔÔho akkhÈyati. Kesakambalo bhikkhave sÊte
sÊto, uÓhe uÓho, appaggho ca dubbaÓÓo ca duggandho
dukkhasamphasso”ti5.
______________________________________________________________
1. Ekadatti nÈma (Ka)
2. NÊvÈro nÈma (SÊ)
3. TirÊÔÈnÊti tirÊÔakarukkhatacavatthÈni (SÊ)
4. TantÈvutÈni vatthÈni (M|lapaÓÓÈsakaÔÊkÈyaÑ MahÈsÊhanÈdasuttavaÓÓanÈyaÑ.)
294
DÊghanikÈya
VÈlakambalanti assavÈlehi katakambalaÑ. Ul|kapakkhikanti
ul|kapakkhÈni ganthetvÈ katanivÈsanaÑ. UkkuÔikappadhÈnamanuyuttoti
ukkuÔikavÊriyaÑ anuyutto, gacchantopi ukkuÔikova hutvÈ uppatitvÈ
uppatitvÈ gacchati. KaÓÔakÈpassayikoti ayakaÓÔake vÈ pakatikaÓÔake vÈ
bh|miyaÑ koÔÔetvÈ tattha cammaÑ attharitvÈ ÔhÈnaca~kamÈdÊni karoti.
Seyyanti sayantopi tattheva seyyaÑ kappeti. Phalakaseyyanti rukkhaphalake
seyyaÑ. ThaÓÉilaseyyanti thaÓÉile ucce bh|miÔÔhÈne seyyaÑ.
Ekapassayikoti ekapasseneva sayati. Rajojalladharoti sarÊraÑ telena
makkhitvÈ rajuÔÔhÈnaÔÔhÈne tiÔÔhati, athassa sarÊre rajojallaÑ laggati, taÑ
dhÈreti. YathÈsanthatikoti laddhaÑ ÈsanaÑ akopetvÈ yadeva labhati,
tattheva nisÊdanasÊlo. VekaÔikoti vikaÔakhÈdanasÊlo. VikaÔanti g|thaÑ
vuccati. ApÈnakoti paÔikkhittasÊtudakapÈno. SÈyaÑ tatiyamassÈti
sÈyatatiyakaÑ. PÈto, majjhanhike, sÈyanti divasassa tikkhattuÑ pÈpaÑ
pavÈhessÈmÊti udakorohanÈnuyogaÑ anuyutto viharatÊti.
TapopakkamaniratthakatÈvaÓÓanÈ
397. Atha BhagavÈ sÊlasampadÈdÊhi vinÈ tesaÑ tapopakkamÈnaÑ
niratthakataÑ dassento “acelako cepi Kassapa hotÊ”ti-ÈdimÈha. Tattha
ÈrakÈvÈti d|rayeva. Avaranti dosaveravirahitaÑ. AbyÈpajjanti1
domanassabyÈpajjarahitaÑ.
398. DukkaraÑ bho GotamÈti idaÑ Kassapo “mayaÑ pubbe
ettakamattaÑ sÈmaÒÒaÒca brahmaÒÒaÒcÈti vicarÈma, tumhe pana
aÒÒaÑyeva sÈmaÒÒaÒca brahmaÒÒaÒca vadathÈ”ti dÊpento Èha. Pakati kho
esÈti pakatikathÈ esÈ. ImÈya ca Kassapa mattÈyÈti “Kassapa yadi iminÈ
pamÈÓena evaÑ parittakena paÔipattikkamena sÈmaÒÒaÑ vÈ brahmaÒÒaÑ vÈ
dukkaraÑ sudukkaraÑ nÈma abhavissa, tato netaÑ abhavissa kallaÑ
vacanÈya dukkaraÑ sÈmaÒÒan”ti ayamettha padasambandhena saddhiÑ
attho. Etena nayena sabbattha padasambandho veditabbo.
______________________________________________________________
1. AbyÈpajjhanti (SÊ)
295
339. DujjÈnoti idampi so “mayaÑ pubbe ettakena samaÓo vÈ brÈhmaÓo
vÈ hotÊti vicÈrÈma, tumhe pana aÒÒathÈ vadathÈ”ti idaÑ sandhÈyÈha.
Athassa BhagavÈ taÑ pakativÈdaÑ paÔikkhipitvÈ sabhÈvatova
dujjÈnabhÈvaÑ Èvikaronto punapi “pakati kho”ti-ÈdimÈha. TatrÈpi
vuttanayeneva padasambandhaÑ katvÈ attho veditabbo.
SÊlasamÈdhipaÒÒÈsampadÈvaÓÓanÈ
400-401. KatamÈ pana sÈ bho GotamÈti kasmÈ pucchati. AyaÑ kira
paÓÉito Bhagavato kathentasseva kathaÑ uggahesi, atha attano paÔipattiyÈ
niratthakataÑ viditvÈ samaÓo Gotamo “tassa ‘cÈyaÑ sÊlasampadÈ,
cittasampadÈ, paÒÒÈsampadÈ abhÈvitÈ hoti asacchikatÈ, atha kho so ÈrakÈva
sÈmaÒÒÈ’ti-ÈdimÈha. Handa dÈni naÑ tÈ sampattiyo pucchÈmÊ”ti
sÊlasampadÈdivijÈnanatthaÑ pucchati. Athassa BhagavÈ BuddhuppÈdaÑ
dassetvÈ tantidhammaÑ kathento tÈ sampattiyo dassetuÑ “idha KassapÈ”tiÈdimÈha. ImÈya ca Kassapa sÊlasampadÈyÈti idaÑ arahattaphalameva
sandhÈya vuttaÑ. ArahattaphalapariyosÈnaÒhi Bhagavato sÈsanaÑ. TasmÈ
arahattaphalasampayuttÈhi sÊlacittapaÒÒÈsampadÈhi aÒÒÈ uttaritarÈ vÈ
paÓÊtatarÈ vÈ sÊlÈdisampadÈ natthÊti Èha.
SÊhanÈdakathÈvaÓÓanÈ
402. EvaÒca pana vatvÈ idÈni anuttaraÑ mahÈsÊhanÈdaÑ1 nadanto
“santi Kassapa eke samaÓabrÈhmaÓÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha ariyanti
nirupakkilesaÑ paramavisuddhaÑ. Paramanti uttamaÑ, paÒca sÊlÈni hi ÈdiÑ
katvÈ yÈva pÈtimokkhasaÑvarasÊlÈ2 sÊlameva,
lokuttaramaggaphalasampayuttaÑ pana paramasÊlaÑ nÈma. NÈhaÑ tatthÈti
tattha sÊlepi paramasÊlepi ahaÑ attano samasamaÑ mama sÊlasamena sÊlena
mayÈ samaÑ puggalaÑ na passÈmÊti attho. Ahameva tattha bhiyyoti
ahameva tasmiÑ sÊle uttamo. KatamasmiÑ3? YadidaÑ adhisÊlanti, yaÑ
etaÑ uttamaÑ sÊlanti attho. Iti imaÑ paÔhamaÑ sÊhanÈdaÑ nadati.
______________________________________________________________
1. BuddhasÊhanÈdaÑ (SÊ)
2. PÈtimokkhasÊlaÑ (SÊ)
3. KatarasmiÑ (SÊ)
296
DÊghanikÈya
TapojigucchavÈdÈti ye tapojigucchaÑ vadanti. Tattha tapatÊti tapo,
kilesasantÈpakavÊriyassetaÑ nÈmaÑ, tadeva te kilese jigucchatÊti jigucchÈ.
AriyÈ paramÈti ettha niddosattÈ ariyÈ, Èrambhavatthuvasenapi uppannÈ
vipassanÈvÊriyasa~khÈtÈ tapojigucchÈ tapojigucchÈva,
maggaphalasampayuttÈ paramÈ nÈma. Adhijegucchanti idha jigucchabhÈvo
jegucchaÑ, uttamaÑ jegucchaÑ adhijegucchaÑ, tasmÈ yadidaÑ
adhijegucchaÑ, tattha ahameva bhiyyoti evamettha attho daÔÔhabbo.
PaÒÒÈdhikÈrepi kammassakatÈpaÒÒÈ ca vipassanÈpaÒÒÈ ca paÒÒÈ nÈma,
maggaphalasampayuttÈ paramÈ paÒÒÈ nÈma. AdhipaÒÒanti ettha
li~gavipallÈso veditabbo, ayaÑ panetthattho yÈyaÑ adhipaÒÒÈ nÈma,
ahameva tattha bhiyyoti. VimuttÈdhikÈre tada~gavikkhambhanavimuttiyo
vimutti nÈma, samucchedapaÔipassaddhinissaraÓavimuttiyo pana paramÈ
vimuttÊti veditabbÈ. IdhÈpi ca yadidaÑ adhivimuttÊti yÈ ayaÑ adhivimutti,
ahameva tattha bhiyyoti attho.
403. SuÒÒÈgÈreti suÒÒe ghare, ekakova nisÊditvÈti adhippÈyo. ParisÈsu
cÈti aÔÔhasu parisÈsu. Vuttampi cetaÑ–
“CattÈrimÈni SÈriputta TathÈgatassa vesÈrajjÈni, yehi vesÈrajjehi
samannÈgato TathÈgato ÈsabhaÑ ÔhÈnaÑ paÔijÈnÈti, parisÈsu sÊhanÈdaÑ
nadatÊ”ti1 suttaÑ vitthÈretabbaÑ.
PaÒhaÒca naÑ pucchantÊti paÓÉitÈ devamanussÈ naÑ paÒhaÑ
abhisa~kharitvÈ pucchanti. ByÈkarotÊti ta~khaÓaÒÒeva vissajjeti. CittaÑ
ÈrÈdhetÊti paÒhÈvissajjanena mahÈjanassa cittaÑ paritosetiyeva. No ca kho
sotabbaÑ maÒÒantÊti cittaÑ ÈrÈdhetvÈ kathentassapissa vacanaÑ pare
sotabbaÑ na maÒÒantÊti evaÒca vadeyyunti attho. SotabbaÑ cassa
maÒÒantÊti devÈpi manussÈpi mahanteneva ussÈhena sotabbaÑ maÒÒanti.
PasÊdantÊti supasannÈ kallacittÈ muducittÈ honti. PasannÈkÈraÑ karontÊti na
muddhappasannÈva honti, paÓÊtÈni cÊvarÈdÊni, VeÄuvanavihÈrÈdayo ca
MahÈvihÈre pariccajantÈ pasannÈkÈraÑ karonti. TathattÈyÈti yaÑ so
dhammaÑ deseti tathÈbhÈvÈya, dhammÈnudhammapaÔipattip|raÓatthÈya
paÔipajjantÊti attho. TathattÈya ca paÔipajjantÊti tathabhÈvÈya paÔipajjanti,
tassa
______________________________________________________________
297
hi Bhagavato dhammaÑ sutvÈ keci saraÓesu, keci paÒcasu sÊlesu
patiÔÔhahanti, apare nikkhamitvÈ pabbajanti. PaÔipannÈ ca ÈrÈdhentÊti taÒca
pana paÔipadaÑ paÔipannÈ p|retuÑ sakkonti1, sabbÈkÈrena pana p|renti,
paÔipattip|raÓena tassa bhoto Gotamassa cittaÑ ÈrÈdhentÊti vattabbÈ.
ImasmiÑ panokÈse ÔhatvÈ sÊhanÈdÈ samodhÈnetabbÈ. EkaccaÑ tapassiÑ
niraye nibbattaÑ passÈmÊti hi Bhagavato eko sÊhanÈdo. AparaÑ sagge
nibbattaÑ passÈmÊti eko. AkusaladhammappahÈne ahameva seÔÔhoti eko.
KusaladhammasamÈdÈnepi ahameva seÔÔhoti eko. AkusaladhammappahÈne
mayhameva sÈvakasaÑgho seÔÔhoti eko. KusaladhammasamÈdÈnepi
mayhaÑyeva sÈvakasaÑgho seÔÔhoti eko. SÊlena mayhaÑ sadiso natthÊti eko.
VÊriyena mayhaÑ sadiso natthÊti eko. PaÒÒÈya -pa-. VimuttiyÈ -pa-.
SÊhanÈdaÑ nadanto parisamajjhe nisÊditvÈ nadÈmÊti eko. VisÈrado hutvÈ
nadÈmÊti eko. PaÒhaÑ maÑ pucchantÊti eko. PaÒhaÑ puÔÔho vissajjemÊti2
eko. Vissajjanena parassa cittaÑ ÈrÈdhemÊti eko. SutvÈ sotabbaÑ maÒÒantÊti
eko. SutvÈ me pasÊdantÊti eko. PasannÈkÈraÑ karontÊti eko. YaÑ paÔipattiÑ
desemi, tathattÈya paÔipajjantÊti eko. PaÔipannÈ ca maÑ3 ÈrÈdhentÊti eko. Iti
purimÈnaÑ dasannaÑ ekekassa “parisÈsu ca nadatÊ”ti-Èdayo dasa dasa
parivÈrÈ. EvaÑ te dasa purimÈnaÑ dasannaÑ parivÈravasena sataÑ, purimÈ
ca dasÈti dasÈdhikaÑ4 sÊhanÈdasataÑ hoti. Ito aÒÒasmiÑ pana sutte ettakÈ
sÊhanÈdÈ dullabhÈ, tenidaÑ suttaÑ mahÈsÊhanÈdanti vuccati.
TitthiyaparivÈsakathÈvaÓÓanÈ
404. Iti BhagavÈ “sÊhanÈdaÑ kho samaÓo Gotamo nadati, taÒca kho
suÒÒÈgÈre nadatÊ”ti evaÑvÈdÊnaÑ vÈdaÑ5 paÔisedhetvÈ idÈni parisati
naditapubbaÑ sÊhanÈdaÑ dassento “ekamidÈhan”ti-ÈdimÈha.
Tattha tatra maÑ aÒÒataro tapabrahmacÈrÊti tatra RÈjagahe Gijjhak|Ôe
pabbate viharantaÑ maÑ aÒÒataro tapabrahmacÈrÊ Nigrodho nÈma
paribbÈjako.
______________________________________________________________
1. Na p|retuÑ na sakkonti (SÊ)
3. PaÔipattiyÈ maÑ (SyÈ, Ka)
5. VÈdÈnaÑ vÈdaÑ (SÊ), vÈdÈnuvÈdaÑ (SyÈ)
2. PaÒhaÑ vissajjemÊti (SyÈ, Ka)
4. DasuttaraÑ (SÊ)
298
DÊghanikÈya
Adhijeguccheti vÊriyena pÈpajigucchanÈdhikÈre paÒhaÑ pucchi. IdaÑ yaÑ
taÑ BhagavÈ Gijjhak|Ôe MahÈvihÈre nisinno UdumbarikÈya deviyÈ uyyÈne
nisinnassa Nigrodhassa ca paribbÈjakassa, SandhÈnassa ca upÈsakassa
dibbÈya sotadhÈtuyÈ kathÈsallÈpaÑ sutvÈ ÈkÈsenÈgantvÈ tesaÑ santike
paÒÒatte Èsane nisÊditvÈ Nigrodhena adhijegucche puÔÔhapaÒhaÑ vissajjesi,
taÑ sandhÈya vuttaÑ. ParaÑ viya mattÈyÈti paramÈya mattÈya,
atimahanteneva pamÈÓenÈti attho. Ko hi bhanteti ÔhapetvÈ andhabÈlaÑ
diÔÔhigatikaÑ aÒÒo paÓÉitajÈtiko “ko nÈma Bhagavato dhammaÑ sutvÈ na
attamano assÈ”ti vadati. LabheyyÈhanti idaÑ so “ciraÑ vata me
aniyyÈnikapakkhe yojetvÈ attÈ kilamito, ‘sukkhanadÊtÊre nhÈyissÈmÊ’ti
samparivattentena viya, thuse koÔÔentena viya na koci attho nipphÈdito.
HandÈhaÑ attÈnaÑ yoge yojessÈmÊ”ti cintetvÈ Èha.
405. Atha BhagavÈ yo anena Khandhake1 titthiyaparivÈso paÒÒatto,
yaÑ aÒÒatitthiyapubbo sÈmaÓerabh|miyaÑ Ôhito “ayaÑ bhante itthannÈmo
aÒÒatitthiyapubbo imasmiÑ dhammavinaye Èka~khÈmi upasampadaÑ,
svÈhaÑ bhante saÑghaÑ cattÈro mÈse parivÈsaÑ yÈcÈmÊ”ti-ÈdimÈ2 nayena
samÈdiyitvÈ parivasati, taÑ sandhÈya “yo kho Kassapa
aÒÒatitthiyapubbo”ti-ÈdimÈha.
Tattha pabbajjanti vacanasiliÔÔhatÈvaseneva vuttaÑ, aparivasitvÈyeva hi
pabbajjaÑ labhati. Upasampadatthikena pana nÈtikÈlena3
gÈmappavesanÈdÊni aÔÔha vattÈni p|rentena parivasitabbaÑ. ŒraddhacittÈti
aÔÔhavattap|raÓena tuÔÔhacittÈ, ayamettha sa~khepattho. VitthÈrato panesa4
titthiyaparivÈso samantapÈsÈdikÈya VinayaÔÔhakathÈyaÑ5
PabbajjakhandhakavaÓÓanÈya vuttanayena veditabbo. Api ca metthÈti api ca
me ettha. PuggalavemattatÈ viditÈti puggalanÈnattaÑ viditaÑ. “AyaÑ
puggalo parivÈsÈraho, ayaÑ na parivÈsÈraho”ti idaÑ mayhaÑ pÈkaÔanti
dasseti. Tato Kassapo cintesi “aho acchariyaÑ BuddhasÈsanaÑ, yattha evaÑ
ghaÑsitvÈ koÔÔetvÈ yuttameva
______________________________________________________________
1. Yo kho Khandhake (SÊ)
3. Na atidivÈkÈle (SÊ, Ka) Vi 3. 100 piÔÔhe.
4. Pana (Ka)
299
gaÓhanti, ayuttaÑ chaÉÉentÊ”ti, tato suÔÔhutaraÑ pabbajjÈya saÒjÈtussÈho
“sace bhante”ti-ÈdimÈha.
Atha kho BhagavÈ tassa tibbacchandataÑ viditvÈ “na Kassapo
parivÈsaÑ arahatÊ”ti aÒÒataraÑ bhikkhuÑ Èmantesi “gaccha bhikkhu
KassapaÑ nhÈpetvÈ pabbÈjetvÈ ÈnehÊ”ti. So tathÈ katvÈ taÑ pabbÈjetvÈ
Bhagavato santikaÑ ÈgamÈsi. BhagavÈ taÑ gaÓamajjhe nisÊditvÈ
upasampÈdesi. Tena vuttaÑ “alattha kho acelo Kassapo Bhagavato santike
pabbajjaÑ, alattha upasampadan”ti. Acir|pasampannoti upasampanno hutvÈ
nacirameva. * V|pakaÔÔhoti vatthukÈmakilesakÈmehi kÈyena ceva cittena ca
v|pakaÔÔho. Appamattoti kammaÔÔhÈne satiÑ avijahanto. ŒtÈpÊti
kÈyikacetasikasa~khÈtena vÊriyÈtÈpena ÈtÈpÊ. Pahitattoti kÈye ca jÊvite ca
anapekkhatÈya pesitacitto vissaÔÔha-attabhÈvo. YassatthÈyÈti yassa atthÈya.
KulaputtÈti ÈcÈrakulaputtÈ. SammadevÈti hetunÈva kÈraÓeneva.
Tadanuttaranti taÑ anuttaraÑ. BrÈhmacariyapariyosÈnanti
maggabrahmacariyassa pariyosÈnabh|taÑ arahattaphalaÑ. Tassa hi atthÈya
kulaputtÈ pabbajanti. DiÔÔheva dhammeti imasmiÑ yeva attabhÈve. SayaÑ
abhiÒÒÈ sacchikatvÈti attanÈyeva paÒÒÈya paccakkhaÑ katvÈ1,
aparappaccayaÑ katvÈti attho. Upasampajja vihÈsÊti pÈpuÓitvÈ sampÈdetvÈ
vihÈsi, evaÑ viharanto ca khÊÓÈ jÈti -pa- abbhaÒÒÈsÊti.
Evamasssa paccavekkhaÓabh|miÑ dassetvÈ arahattanik|Ôena desanaÑ
niÔÔhÈpetuÑ “aÒÒataro kho panÈyasmÈ Kassapo arahataÑ ahosÊ”ti vuttaÑ.
Tattha aÒÒataroti eko. Arahatanti arahantÈnaÑ, Bhagavato sÈvakÈnaÑ
arahantÈnaÑ abbhantaro ahosÊti ayamettha adhippÈyo. YaÑ yaÑ pana
antarantarÈ na vuttaÑ, taÑ taÑ tattha tattha vuttattÈ pÈkaÔamevÈti.
MahÈsÊhanÈdasuttavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
______________________________________________________________
* Ma-®Ôha 184; SaÑ-®Ôha 1. 187 piÔÔhesupi.
1. SacchikatvÈ (Ka)
9. PoÔÔhapÈdasutta
PoÔÔhapÈdaparibbÈjakavatthuvaÓÓanÈ
406. EvaÑ me sutaÑ -pa- SÈvatthiyanti PoÔÔhapÈdasuttaÑ. TatrÈyaÑ
apubbapadavaÓÓanÈ. SÈvatthiyaÑ viharati Jetavane AnÈthapiÓÉikassa
ÈrÈmeti SÈvatthiÑ upanissÈya yo Jetassa kumÈrassa vane AnÈthapiÓÉikena
gahapatinÈ ÈrÈmo kÈrito, tattha viharati. PoÔÔhapÈdo paribbÈjakoti nÈmena
PoÔÔhapÈdo nÈma channaparibbÈjako. So kira gihikÈle brÈhmaÓamahÈsÈlo
kÈmesu ÈdÊnavaÑ disvÈ cattÈlÊsakoÔiparimÈÓaÑ bhogakkhandhaÑ pahÈya
pabbajitvÈ titthiyÈnaÑ gaÓÈcariyo jÈto. SamayaÑ pavadanti etthÈti
samayappavÈdako, tasmiÑ kira ÔhÈne
Ca~kÊtÈrukkhapokkharasÈtippabhutayo brÈhmaÓÈ, nigaÓÔhaacelakaparibbÈjakÈdayo ca pabbajitÈ sannipatitvÈ attano attano samayaÑ
vadanti kathenti dÊpenti, tasmÈ so ÈrÈmo samayappavÈdakoti vuccati. Sveva
ca tindukÈcÊrasa~khÈtÈya timbar|rukkhapantiyÈ1 parikkhittattÈ tindukÈcÊro.
YasmÈ panettha paÔhamaÑ ekÈva sÈlÈ ahosi, pacchÈ mahÈpuÒÒaÑ
paribbÈjakaÑ nissÈya bah| sÈlÈ katÈ. TasmÈ tameva ekaÑ sÈlaÑ upÈdÈya
laddhanÈmavasena ekasÈlakoti vuccati. MallikÈya pana PasenadiraÒÒo
deviyÈ uyyÈnabh|to so pupphaphalasampanno ÈrÈmoti katvÈ MallikÈya
ÈrÈmoti sa~khyaÑ gato. TasmiÑ samayappavÈdake tindukÈcÊre ekasÈlake
MallikÈya ÈrÈme.
PaÔivasatÊti nivÈsaphÈsutÈya vasati. AthekadivasaÑ BhagavÈ
pacc|sasamaye sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ pattharitvÈ lokaÑ pariggaÓhanto
ÒÈÓajÈlassa antogataÑ paribbÈjakaÑ disvÈ “ayaÑ PoÔÔhapÈdo mayhaÑ
ÒÈÓajÈle paÒÒÈyati, kinnu kho bhavissatÊ”ti upaparikkhanto addasa “ahaÑ
ajja tattha gamissÈmi, atha maÑ PoÔÔhapÈdo nirodhaÒca nirodhavuÔÔhÈnaÒca
pucchissati, tassÈhaÑ sabbabuddhÈnaÑ ÒÈÓena saÑsanditvÈ tadubhayaÑ
kathessÈmi, atha so katipÈhaccayena cittaÑ hatthiSÈriputtaÑ gahetvÈ
______________________________________________________________
1. TimbarukkhapantiyÈ (SyÈ), rukkhapantiyÈ (Ka)
301
mama santikaÑ Ègamissati, tesamahaÑ DhammaÑ desessÈmi, desanÈvasÈne
PoÔÔhapÈdo maÑ saraÓaÑ gamissati, Citto hatthisÈriputto mama santike
pabbajitvÈ arahattaÑ pÈpuÓissatÊ”ti. Tato pÈtova sarÊrapaÔijagganaÑ katvÈ
surattadupaÔÔaÑ nivÈsetvÈ vijjulatÈsadisaÑ kÈyabandhanaÑ bandhitvÈ
yugandharapabbataÑ parikkhipitvÈ ÔhitamahÈmeghaÑ viya meghavaÓÓaÑ
paÑsuk|laÑ ekaÑsavaragataÑ katvÈ1 paccagghaÑ selamayapattaÑ vÈmaaÑsak|Ôe laggetvÈ SÈvatthiÑ2 piÓÉÈya pavisissÈmÊti sÊho viya
HimavantapÈdÈ vihÈrÈ nikkhami. ImamatthaÑ sandhÈya “atha kho
BhagavÈ”ti-Èdi vuttaÑ.
407. EtadahosÊti nagaradvÈrasamÊpaÑ gantvÈ attano rucivasena s|riyaÑ
oloketvÈ atippagabhÈvameva disvÈ etaÑ ahosi. YaÑn|nÈhanti
saÑsayaparidÊpano viya nipÈto, BuddhÈnaÒca saÑsayo nÈma natthi “idaÑ
karissÈma, idaÑ na karissÈma, imassa dhammaÑ desessÈma imassa na
desessÈmÈ”ti evaÑ parivitakkapubbabhÈgo panesa sabbabuddhÈnaÑ
labbhati. TenÈha “yaÑn|nÈhan”ti, yadi panÈhanti attho.
408. UnnÈdiniyÈti uccaÑ nadamÈnÈya, evaÑ nadamÈnÈya cassÈ
uddhaÑ gamanavasena ucco disÈsu patthaÔavasena mahÈ saddoti
uccÈsaddamahasaddÈya, tesaÒhi paribbÈjakÈnaÑ pÈtova vuÔÔhÈya kattabbaÑ
nÈma cetiyavattaÑ vÈ bodhivattaÑ vÈ ÈcariyupajjhÈyavattaÑ vÈ
yonisomanasikÈro vÈ natthi. Tena te pÈtova vuÔÔhÈya bÈlÈtape nisinnÈ
“imassa hattho sobhano, imassa pÈdo”ti evaÑ aÒÒamaÒÒassa hatthapÈdÈdÊni
vÈ Èrabbha, itthipurisadÈrakadÈrikÈdÊnaÑ vaÓÓe vÈ, aÒÒaÑ vÈ
kÈmassÈdabhavassÈdÈdivatthuÑ Èrabbha kathaÑ samuÔÔhÈpetvÈ anupubbena
rÈjakathÈdi-anekavidhaÑ tiracchÈnakathaÑ kathenti. Tena vuttaÑ
“unnÈdiniyÈ uccÈsaddamahÈsaddÈya anekavihitaÑ tiracchÈnakathaÑ
kathentiyÈ”ti.
409. Tato PoÔÔhapÈdo paribbÈjako te paribbÈjake oloketvÈ “ime
paribbÈjakÈ ativiya aÒÒamaÒÒaÑ agÈravÈ, mayaÒca samaÓassa Gotamassa
pÈtubhÈvato paÔÔhÈya suriyuggamane khajjopanak|pamÈ jÈtÈ,
lÈbhasakkoropi no parihÊno. Sace panimaÑ ÔhÈnaÑ samaÓo Gotamo vÈ
Gotamassa sÈvako vÈ gihÊ upaÔÔhÈko vÈ tassa
______________________________________________________________
1. EkaÑsaÑ katvÈ (SÊ)
2. SÈvatthiyaÑ (SyÈ)
302
DÊghanikÈya
Ègaccheyya, ativiya lajjanÊyaÑ bhavissati, parisadoso kho pana
parisajeÔÔhakasseva upari ÈrohatÊ”ti ito cito ca vilokento1 BhagavantaÑ
addasa. Tena vuttaÑ “addasÈ kho PoÔÔhapÈdo paribbÈjako -pa- tuÓhÊ
ahesun”ti.
Tattha saÓÔhapesÊti sikkhÈpesi, vajjamassÈ paÔicchÈdesi. YathÈ
susaÓÔhitÈ hoti, tathÈ naÑ Ôhapesi. YathÈ nÈma parisamajjhaÑ pavisanto
puriso vajjapaÔicchÈdanatthaÑ nivÈsanaÑ saÓÔhapeti, pÈrupanaÑ saÓÔhapeti,
rajokiÓÓaÔÔhÈnaÑ puÒchati, evamassÈ vajjapaÔicchÈdanatthaÑ “appasaddÈ
bhonto”ti sikkhÈpento yathÈ susaÓÔhitÈ hoti, tathÈ naÑ ÔhapesÊti attho.
AppasaddakÈmoti appasaddaÑ icchati, eko nisÊdati, eko tiÔÔhati, na
gaÓasa~gaÓikÈya yÈpeti. Upasa~kamitabbaÑ maÒÒeyyÈti idhÈgantabbaÑ
maÒÒeyya. KasmÈ panesa Bhagavato upasa~kamanaÑ paccÈsÊsatÊti2? Attano
vuddhiÑ patthayamÈno. ParibbÈjakÈ kira Buddhesu vÈ BuddhasÈvakesu vÈ
attano santikaÑ Ègatesu “ajja amhÈkaÑ santikaÑ samaÓo Gotamo Ègato,
SÈriputto Ègato, na kho pana te yassa vÈ tassa vÈ santikaÑ gacchanti,
passatha amhÈkaÑ uttamabhÈvan”ti attano upaÔÔhÈkÈnaÑ santike attÈnaÑ
ukkhipanti, ucce ÔhÈne Ôhapenti, Bhagavatopi upaÔÔhÈke gaÓhituÑ
vÈyamanti. Te kira Bhagavato upaÔÔhÈke disvÈ evaÑ vadanti “tumhÈkaÑ
SatthÈ bhavaÑ Gotamopi GotamasÈvakÈpi3 amhÈkaÑ santikaÑ Ègacchanti
mayaÑ aÒÒamaÒÒaÑ samaggÈ. Tumhe pana amhe akkhÊhipi passituÑ na
icchatha, sÈmÊcikammaÑ na karotha, kiÑ vo amhehi aparaddhan”ti.
Athekacce manussÈ “BuddhÈpi etesaÑ santikaÑ gacchanti, kiÑ amhÈkan”ti
tato paÔÔhÈya te disvÈ nappamajjanti. TuÓhÊ ahesunti PoÔÔhapÈdaÑ
parivÈretvÈ nissaddÈ nisÊdiÑsu.
410. SvÈgataÑ bhanteti suÔÔhu ÈgamanaÑ bhante Bhagavato, Bhagavati
hi no Ègate Ènando hoti, gate sokoti dÊpeti. * CirassaÑ kho bhanteti kasmÈ
Èha? KiÑ BhagavÈ pubbepi tattha gatapubboti, na gatapubbo. ManussÈnaÑ
pana “kuhiÑ gacchantÈ, kuto Ègatattha, kiÑ maggam|Ähattha, cirassaÑ
ÈgatatthÈ”ti-evamÈdayo
______________________________________________________________
1. Olokento (SÊ, Ka)
3. GotamasÈvakopi (SyÈ, Ka)
2. PaccÈsiÑsatÊti (SÊ, SyÈ)
* Ma-®Ôha 2. 201; Ma-®Ôha 3. 158 piÔÔhesupi.
303
piyasamudÈcÈrÈ honti, tasmÈ evamÈha. EvaÒca pana vatvÈ na mÈnathaddho
hutvÈ nisÊdi, uÔÔhÈyÈsanÈ1 Bhagavato paccuggamanamakÈsi. BhagavantaÒhi
upagataÑ disvÈ Èsanena animantento vÈ apacitiÑ akaronto vÈ dullabho.
KasmÈ? UccÈkulÊnatÈya. Ayampi paribbÈjako attano nisinnÈsanaÑ
papphoÔetvÈ BhagavantaÑ Èsanena nimantento “nisÊdatu bhante BhagavÈ,
idamÈsanaÑ paÒÒattan”ti Èha. AntarÈkathÈ vippakatÈti nisinnÈnaÑ vo Èdito
paÔÔhÈya yÈva mamÈgamanaÑ, etasmiÑ antare kÈ nÈma kathÈ vippakatÈ,
mamÈgamanapaccayÈ katamÈ kathÈ pariyantaÑ na gatÈ, vadatha, yÈva naÑ
pariyantaÑ netvÈ demÊti2 sabbaÒÒupavÈraÓaÑ pavÈresi.
AbhisaÒÒÈnirodhakathÈvaÓÓanÈ
411. Atha paribbÈjako “niratthakakathÈ esÈ nissÈrÈ vaÔÔasannissitÈ, na
tumhÈkaÑ purato vattabbataÑ arahatÊ”ti dÊpento “tiÔÔhatesÈ bhante”tiÈdimÈha. TiÔÔhatesÈ bhanteti sace BhagavÈ sotukÈmo bhavissati, pacchÈpesÈ
kathÈ na dullabhÈ bhavissati, amhÈkaÑ panimÈya kathÈya attho natthi.
Bhagavato panÈgamanaÑ labhitvÈ mayaÑ aÒÒadeva sukÈraÓaÑ pucchÈmÈti
dÊpeti. Tato taÑ pucchanto “purimÈni bhante”ti-ÈdimÈha. Tattha
kot|halasÈlÈyanti kot|halasÈlÈ nÈma paccekasÈlÈ natthi. Yattha pana
nÈnÈtitthiyÈ samaÓabrÈhmaÓÈ nÈnÈvidhaÑ kathaÑ pavattenti, sÈ bah|naÑ
“ayaÑ kiÑ vadati, ayaÑ kiÑ vadatÊ”ti kot|haluppattiÔÔhÈnato3 kot|halasÈlÈti
vuccati. AbhisaÒÒÈnirodheti ettha abhÊti upasaggamattaÑ. SaÒÒÈnirodheti
cittanirodhe, khaÓikanirodhe kathÈ uppannÈti attho. IdaÑ pana tassÈ
uppattikÈraÓaÑ. YadÈ kira BhagavÈ jÈtakaÑ vÈ katheti, sikkhÈpadaÑ vÈ
paÒÒapeti, tadÈ sakalajambudÊpe Bhagavato kittighoso pattharati, titthiyÈ
taÑ sutvÈ “bhavaÑ kira Gotamo pubbacariyaÑ kathesi. MayaÑ kiÑ na
sakkoma tÈdisaÑ kiÒci kathetun”ti Bhagavato paÔibhÈgakiriyaÑ karontÈ
ekaÑ bhavantarasamayaÑ kathenti “bhavaÑ Gotamo sikkhÈpadaÑ
paÒÒapesi, mayaÑ kiÑ na sakkoma paÒÒapetun”ti attano sÈvakÈnaÑ
kiÒcideva sikkhÈpadaÑ paÒÒapenti. TadÈ
______________________________________________________________
1. UÔÔhÈya pana (SÊ)
2. DesemÊti (SyÈ, Ka)
3. Kot|halappavattiÔÔhÈnato (SÊ)
304
DÊghanikÈya
pana BhagavÈ aÔÔhavidhaparisamajjhe nisÊditvÈ nirodhakathaÑ kathesi.
TitthiyÈ taÑ sutvÈ “bhavaÑ kira Gotamo nirodhaÑ nÈma kathesi, mayampi
taÑ kathessÈmÈ”ti sannipatitvÈ kathayiÑsu. Tena vuttaÑ “abhisaÒÒÈnirodhe
kathÈ udapÈdÊ”ti.
Tatrekacceti tesu ekacce. Purimo cettha yvÈyaÑ bÈhire titthÈyatane
pabbajito cittappavattiyaÑ dosaÑ disvÈ “acittakabhÈvo santo”ti samÈpattiÑ
bhÈvetvÈ ito cuto paÒca kappasatÈni asaÒÒÊbhÈve ÔhatvÈ1 puna idha
uppajjati, tassa saÒÒuppÈde ca nirodhe ca hetuÑ apassanto “ahet|
appaccayÈ”ti Èha.
Dutiyo naÑ nisedhetvÈ Migasi~gatÈpasassa2 asaÒÒikabhÈvaÑ gahetvÈ
“upetipi apetipÊ”ti Èha. Migasi~gatÈpaso kira attantapo ghoratapo
parimÈritindriyo3 ahosi. Tassa sÊlatejena sakkavimÈnaÑ uÓhaÑ ahosi. Sakko
devarÈjÈ “sakkaÔÔhÈnaÑ nu kho tÈpaso patthetÊ”ti AlambusaÑ nÈma
devakaÒÒaÑ “tÈpasassa tapaÑ bhinditvÈ ehÊ”ti pesesi. SÈ tattha gatÈ. TÈpaso
paÔhamadivase taÑ disvÈva palÈyitvÈ paÓÓasÈlaÑ pÈvisi. Dutiyadivase
kÈmacchandanÊvaraÓena bhaggo taÑ hatthe aggahesi, so tena dibbaphassena
phuÔÔho visaÒÒÊ hutvÈ tiÓÓaÑ saÑvaccharÈnaÑ accayena saÒÒaÑ paÔilabhi.
TaÑ so diÔÔhigatiko “tiÓÓaÑ saÑvaccharÈnaÑ accayena nirodhÈ vuÔÔhito”ti
maÒÒamÈno evamÈha.
Tatiyo naÑ nisedhetvÈ ÈthabbaÓapayogaÑ sandhÈya “upakaÉÉhantipi
apakaÉÉhantipÊ”ti Èha. ŒthabbaÓikÈ kira ÈthabbaÓaÑ payojetvÈ sattaÑ
sÊsacchinnaÑ viya, hatthacchinnaÑ viya, mataÑ viya ca katvÈ dassenti.
Tassa puna pÈkatikabhÈvaÑ disvÈ so diÔÔhigatiko “nirodhÈ vuÔÔhito ayan”ti
Catuttho naÑ nisedhetvÈ yakkhadÈsÊnaÑ madaniddaÑ sandhÈya “santi
hi bho devatÈ”ti-ÈdimÈha. YakkhadÈsiyo kira sabbarattiÑ devat|pahÈraÑ
kurumÈnÈ naccitvÈ gÈyitvÈ aruÓodaye ekaÑ surÈpÈtiÑ
______________________________________________________________
1. UppajjitvÈ (Ka)
3. Paramadhitindriyo (SyÈ, Ka)
2. Isisi~gatÈpasassa (?) Khu 6. 13 piÔÔhepi.
305
pivitvÈ parivattitvÈ supitvÈ divÈ vuÔÔhahanti. TaÑ disvÈ so diÔÔhigatiko
“suttakÈle nirodhaÑ samÈpannÈ, pabuddhakÈle nirodhÈ vuÔÔhitÈ”ti
AyaÑ pana PoÔÔhapÈdo paribbÈjako paÓÉitajÈtiko. Tenassa taÑ kathaÑ
sutvÈ vippaÔisÈro uppajji. “ImesaÑ kathÈ eÄam|gakathÈ viya, cattÈro hi
nirodhe ete paÒÒapenti, iminÈ ca nirodhena nÈma ekena bhavitabbaÑ, na
bahunÈ. TenÈpi ekena aÒÒeneva bhavitabbaÑ, so pana aÒÒena ÒÈtuÑ na
sakkÈ aÒÒatra sabbaÒÒunÈ. Sace BhagavÈ idha abhavissa, ‘ayaÑ nirodho
ayaÑ nirodho’ti dÊpasahassaÑ viya ujjÈletvÈ ajjameva1 pÈkaÔaÑ akarissÈ”ti
DasabalaÒÒeva anussari. TasmÈ “tassa mayhaÑ bhante”ti-ÈdimÈha. Tattha
aho n|nÈti anussaraÓatthe nipÈtadvayaÑ, tena tassa BhagavantaÑ
anussarantassa etadahosi “aho n|na BhagavÈ, aho n|na Sugato”ti. Yo
imesanti yo etesaÑ nirodhadhammÈnaÑ sukusalo nipuÓo cheko, so BhagavÈ
aho n|na katheyya, Sugato aho n|na katheyyÈti ayamettha adhippÈyo.
PakataÒÒ|ti ciÓÓavasitÈya pakatiÑ sabhÈvaÑ jÈnÈtÊti pakataÒÒ|. KathaÑ nu
khoti idaÑ paribbÈjako “mayaÑ BhagavÈ na jÈnÈma, tumhe jÈnÈtha,
kathetha no”ti ÈyÈcanto vadati.
AhetukasaÒÒuppÈdanirodhakathÈvaÓÓanÈ
412. Atha BhagavÈ kathento “tatra PoÔÔhapÈdÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha
tatrÈti tesu samaÓabrÈhmaÓesu. Œditova tesaÑ aparaddhanti tesaÑ
Èdimhiyeva viraddhaÑ, gharamajjheyeva pakkhalitÈti dÊpeti. Sahet|
sappaccayÈti ettha hetupi paccayopi kÈraÓasseva nÈmaÑ, sakÈraÓÈti attho.
TaÑ pana kÈraÓaÑ2 dassento “sikkhÈ ekÈ”ti Èha. Tattha sikkhÈ ekÈ saÒÒÈ
uppajjantÊti sikkhÈya ekaccÈ saÒÒÈ jÈyantÊti attho.
413. KÈ ca sikkhÈti BhagavÈ avocÈti katamÈ ca sÈ sikkhÈti BhagavÈ
vitthÈretukamyatÈpucchÈvasena avoca. Atha yasmÈ
______________________________________________________________
1. Ajja me (SÊ)
2. SakÈraÓaÑ (SyÈ, Ka)
306
DÊghanikÈya
adhisÊlasikkhÈ adhicittasikkhÈ adhipaÒÒÈsikkhÈti tisso sikkhÈ honti. TasmÈ
tÈ dassento BhagavÈ saÒÒÈya sahetukaÑ uppÈdanirodhaÑ dÊpetuÑ
buddhuppÈdato pabhuti tantidhammaÑ Ôhapento “idha PoÔÔhapÈda
TathÈgato loke”ti-ÈdimÈha. Tattha adhisÊlasikkhÈ adhicittasikkhÈti dve eva
sikkhÈ sar|pena ÈgatÈ, tatiyÈ pana “ayaÑ dukkhanirodhagÈminÊ paÔipadÈti
kho PoÔÔhapÈda mayÈ ekaÑsiko dhammo desito”ti ettha
sammÈdiÔÔhisammÈsa~kappavasena pariyÈpannattÈ ÈgatÈti veditabbÈ.
KÈmasaÒÒÈti paÒcakÈmaguÓikarÈgopi asamuppannakÈmacÈropi1, tattha
paÒcakÈmaguÓikarÈgo anÈgÈmimaggena samugghÈtaÑ gacchati,
asamuppannakÈmacÈro pana imasmiÑ ÔhÈne vaÔÔati. TasmÈ tassa yÈ purimÈ
kÈmasaÒÒÈti tassa paÔhamajjhÈnasama~gino yÈ pubbe uppannapubbÈya
kÈmasaÒÒÈya sadisattÈ purimÈ kÈmasaÒÒÈti vucceyya, sÈ nirujjhati,
anuppannÈva nuppjjatÊti attho.
VÊvekajapÊtisukhasukhumasaccasaÒÒÊyeva tasmiÑ samaye hotÊti
tasmiÑ paÔhamajjhÈnasamaye vivekajapÊtisukhasa~khÈtÈ sukhumasaÒÒÈ
saccÈ hoti, bh|tÈ hotÊti attho. Atha vÈ kÈmacchandÈdioÄÈrika~gappahÈnavasena sukhumÈ ca sÈ bh|tatÈya saccÈ ca saÒÒÈti
sukhumasaccasaÒÒÈ, vivekajehi pÊtisukhehi sampayuttÈ
sukhumasaccasaÒÒÈti vivekajapÊtisukhasukhumasaccasaÒÒÈ, sÈ assa atthÊti
vivekajapÊtisukhasukhumasaccasaÒÒÊti evamettha attho daÔÔhabbo. Esa nayo
sabbattha. Evampi sikkhÈti ettha yasmÈ paÔhamajjhÈnaÑ samÈpajjanto
adhiÔÔhahanto vuÔÔhahanto ca sikkhati, tasmÈ taÑ evaÑ sikkhitabbato
sikkhÈti vuccati. Tenapi sikkhÈsa~khÈtena paÔhamajjhÈnena evaÑ ekÈ
vivekajapÊtisukhasukhumasaccasaÒÒÈ uppajjati. EvaÑ ekÈ kÈmasaÒÒÈ
nirujjhatÊti attho. AyaÑ sikkhÈti BhagavÈ avocÈti ayaÑ
paÔhamajjhÈnasa~khÈtÈ ekÈ sikkhÈti BhagavÈ Èha. EtenupÈyena sabbattha
attho daÔÔhabbo.
414. YasmÈ pana aÔÔhamasamÈpattiyÈ2 a~gato sammasanaÑ
BuddhÈnaÑyeva hoti, sÈvakesu SÈriputtasadisÈnampi natthi, kalÈpato
sammasanaÑyeva pana sÈvakÈnaÑ hoti, idaÒca “saÒÒÈ saÒÒÈ”ti evaÑ
a~gato
______________________________________________________________
1. AsamuppannakÈmarÈgopi (SyÈ)
2. AÔÔhamÈya samÈpattiyÈ (Ka-SÊ)
307
sammasanaÑ uddhaÔaÑ, tasmÈ ÈkiÒcaÒÒÈyatanaparamaÑyeva saÒÒaÑ
dassetvÈ puna tadeva saÒÒagganti dassetuÑ “yato kho PoÔÔhapÈda -pasaÒÒaggaÑ phusatÊ”ti Èha.
Tattha yato kho PoÔÔhapÈda bhikkh|ti yo nÈma PoÔÔhapÈda bhikkhu.
Idha sasaÒÒÊ hotÊti idha sÈsane sakasaÒÒÊ hoti, ayameva vÈ pÈÔho, attano
paÔhamajjhÈnasaÒÒÈya saÒÒavÈ hotÊti attho. So tato amutra tato amutrÈti so
bhikkhu tato paÔhamajjhÈnato amutra dutiyajjhÈne, tatopi amutra
tatiyajjhÈneti evaÑ tÈya tÈya jhÈnasaÒÒÈya sakasaÒÒÊ sakasaÒÒÊ hutvÈ
anupubbena saÒÒaggaÑ phusati. SaÒÒagganti ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ vuccati.
KasmÈ? LokiyÈnaÑ kiccakÈrakasamÈpattÊnaÑ1 aggattÈ.
ŒkiÒcaÒÒÈyatanasamÈpattiyaÒhi ÔhatvÈ nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanampi
nirodhampi samÈpajjanti. Iti sÈ lokiyÈnaÑ kiccakÈrakasamÈpattÊnaÑ aggattÈ
saÒÒagganti vuccati, taÑ phusati pÈpuÓÈtÊti attho.
IdÈni abhisaÒÒÈnirodhaÑ dassetuÑ “tassa saÒÒagge ÔhitassÈ”ti-ÈdimÈha.
Tattha ceteyyaÑ, abhisa~khareyyanti padadvaye ca jhÈnaÑ samÈpajjanto
ceteti nÈma, punappunaÑ pakappetÊti attho. UparisamÈpatti-atthÈya nikantiÑ
kurumÈno abhisa~kharoti nÈma. ImÈ ca me saÒÒÈ nirujjheyyunti imÈ
ÈkiÒcaÒÒÈyatanasaÒÒÈ nirujjheyyuÑ. AÒÒÈ ca oÄÈrikÈti aÒÒÈ ca oÄÈrikÈ
bhava~gasaÒÒÈ uppajjeyyuÑ. So na ceva ceteti na abhisa~kharotÊti ettha
kÈmaÒcesa cetentova na ceteti, abhisa~kharontova nÈbhisa~kharoti. Imassa
bhikkhuno ÈkiÒcaÒÒÈyatanato vuÔÔhÈya nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ
samÈpajjitvÈ “ekaÑ dve cittavÈre ÔhassÈmÊ”ti ÈbhogasamannÈhÈro natthi,
uparinirodhasamÈpattatthÈya eva pana ÈbhogasamannÈhÈro atthi,
svÈyamattho puttagharÈcikkhaÓena dÊpetabbo–
Pitugharamajjhena kira gantvÈ pacchÈbhÈge puttassa gharaÑ hoti, tato
paÓÊtaÑ bhojanaÑ ÈdÈya ÈsanasÈlaÑ ÈgataÑ daharaÑ thero “manÈpo
piÓÉapÈto kuto Èbhato”ti pucchi. So “asukassa gharato”ti laddhagharameva
Ècikkhi. Yena panassa pitugharamajjhena gatopi
______________________________________________________________
1. KiccakarasamÈpattÊnaÑ (SÊ), kiccakÈrikasamÈpattÊnaÑ (SyÈ)
308
DÊghanikÈya
Ègatopi tattha Èbhogopi natthi. Tattha ÈsanasÈlÈ viya
ÈkiÒcaÒÒÈyatanasamÈpatti daÔÔhabbÈ, pitugehaÑ viya
nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanasamÈpatti, puttagehaÑ viya nirodhasamÈpatti,
ÈsanasÈlÈya ÔhatvÈ pitugharaÑ amanasikaritvÈ puttagharÈcikkhaÓaÑ viya
ÈkiÒcaÒÒÈyatanato vuÔÔhÈya nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ samÈpajjitvÈ “ekaÑ
dve cittavÈre ÔhassÈmÊ”ti pitugharaÑ amanasikaritvÈva
uparinirodhasamÈpattatthÈya manasikÈro, evamesa cetentova na ceteti,
abhisa~kharontova nÈbhisa~kharoti. TÈ ceva saÒÒÈti tÈ jhÈnasaÒÒÈ
nirujjhanti. AÒÒÈ cÈti aÒÒÈ ca oÄÈrikÈ bhava~gasaÒÒÈ nuppajjanti. So
nirodhaÑ phusatÊti so evaÑ paÔipanno bhikkhu saÒÒÈvedayitanirodhaÑ
phusati vindati paÔilabhati.
AnupubbÈbhisaÒÒÈnirodhasampajÈnasamÈpattinti ettha abhÊti
upasaggamattaÑ, sampajÈnapadaÑ nirodhapadena antarikaÑ katvÈ vuttaÑ.
AnupaÔipÈÔiyÈ sampajÈnasaÒÒÈnirodhasamÈpattÊti ayaÑ panetthattho. TatrÈpi
sampajÈnasaÒÒÈnirodhasamÈpattÊti sampajÈnantassa ante saÒÒÈ
nirodhasamÈpatti sampajÈnantassa vÈ paÓÉitassa bhikkhuno
saÒÒÈnirodhasamÈpattÊti ayaÑ visesattho.
IdÈni idha ÔhatvÈ nirodhasamÈpattikathÈ kathetabbÈ. SÈ panesÈ
sabbÈkÈrena Visuddhimagge1 paÒÒÈbhÈvanÈnisaÑsÈdhikÈre kathitÈ, tasmÈ
tattha kathitatova gahetabbÈ.
EvaÑ BhagavÈ PoÔÔhapÈdassa paribbÈjakassa nirodhakathaÑ kathetvÈ
atha naÑ tÈdisÈya kathÈya aÒÒattha abhÈvaÑ paÔijÈnÈpetuÑ “taÑ kiÑ
maÒÒasÊ”ti-ÈdimÈha. ParibbÈjakopi “BhagavÈ ajja tumhÈkaÑ kathaÑ
ÔhapetvÈ na mayÈ evar|pÈ kathÈ sutapubbÈ”ti paÔijÈnanto “no hetaÑ
bhante”ti vatvÈ puna sakkaccaÑ Bhagavato kathÈya uggahitabhÈvaÑ
dassento “evaÑ kho ahaÑ bhante”ti-ÈdimÈha. Athassa BhagavÈ “suuggahitaÑ tayÈ”ti anujÈnanto “evaÑ PoÔÔhapÈdÈ”ti Èha.
415. Atha paribbÈjako “BhagavatÈ ‘ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ saÒÒaggan’ti
vuttaÑ, etadeva nu kho saÒÒaggaÑ, udÈhu avasesasamÈpattÊsupi saÒÒaggaÑ
atthÊ”ti cintetvÈ tamatthaÑ pucchanto “ekaÒÒeva nu kho”ti-ÈdimÈha.
______________________________________________________________
309
BhagavÈpissa vissajjesi. Tattha puth|pÊti bah|nipi. YathÈ yathÈ kho
PoÔÔhapÈda nirodhaÑ phusatÊti pathavÊkasiÓÈdÊsu yena yena kasiÓena,
paÔhamajjhÈnÈdÊnaÑ vÈ yena yena jhÈnena. IdaÑ vuttaÑ hoti–sace hi
pathavÊkasiÓena karaÓabh|tena pathavÊkasiÓasamÈpattiÑ ekavÈraÑ
samÈpajjanto purimasaÒÒÈnirodhaÑ phusati ekaÑ saÒÒaggaÑ, atha dve
vÈre, tayo vÈre, vÈrasataÑ, vÈrasahassaÑ, vÈrasatasahassaÑ vÈ
samÈpajjanto purimasaÒÒÈnirodhaÑ phusati, satasahassaÑ saÒÒaggÈni. Esa
nayo sesakasiÓesu. JhÈnesupi sace paÔhamajjhÈnena karaÓabh|tena
ekavÈraÑ purimasaÒÒÈnirodhaÑ phusati ekaÑ saÒÒaggaÑ. Atha dve vÈre,
tayo vÈre, vÈrasataÑ, vÈrasahassaÑ, vÈrasatasahassaÑ vÈ1
purimasaÒÒÈnirodhaÑ phusati, satasahassaÑ saÒÒaggÈni. Esa nayo
sesajjhÈnasamÈpattÊsupi. Iti ekavÈraÑ samÈpajjanavasena vÈ sabbampi
saÒjÈnanalakkhaÓena sa~gahetvÈ vÈ ekaÑ saÒÒaggaÑ hoti, aparÈparaÑ
samÈpajjanavasena bah|ni.
416. SaÒÒÈ nu kho bhanteti bhante nirodhasamÈpajjanakassa bhikkhuno
saÒÒÈ nu kho paÔhamaÑ uppajjatÊti pucchati. Tassa BhagavÈ “saÒÒÈ kho
PoÔÔhapÈdÈ”ti byÈkÈsi. Tattha saÒÒÈti jhÈnasaÒÒÈ. ©ÈÓanti vipassanÈÒÈÓaÑ.
Aparo nayo, saÒÒÈti vipassanÈsaÒÒÈ. ©ÈÓanti maggaÒÈÓaÑ. Aparo nayo,
saÒÒÈti maggasaÒÒÈ. ©ÈÓanti phalaÒÈÓaÑ.
TipiÔakamahÈsivatthero panÈha–kiÑ ime bhikkh| bhaÓanti, PoÔÔhapÈdo
heÔÔhÈ BhagavantaÑ nirodhaÑ pucchi. IdÈni nirodhÈ vuÔÔhÈnaÑ pucchanto
“BhagavÈ, nirodhÈ vuÔÔhahantassa kiÑ paÔhamaÑ arahattaphalasaÒÒÈ
uppajjati, udÈhu paccavekkhaÓaÒÈÓan”ti vadati. Athassa BhagavÈ yasmÈ
phalasaÒÒÈ paÔhamaÑ uppajjati, pacchÈ paccavekkhaÓaÒÈÓaÑ. TasmÈ
“saÒÒÈ kho PoÔÔhapÈdÈ”ti Èha. Tattha saÒÒuppÈdÈti arahattaphalasaÒÒÈya
uppÈdÈ, pacchÈ “idaÑ arahattaphalan”ti evaÑ paccavekkhaÓaÒÈÓuppÈdo
hoti. IdappaccayÈ kira meti phalasamÈdhisaÒÒÈpaccayÈ kira mayhaÑ
paccavekkhaÓaÒÈÓaÑ uppannanti.
SaÒÒÈ-attakathÈvaÓÓanÈ
417. IdÈni paribbÈjako yathÈ nÈma gÈmas|karo gandhodakena nhÈpetvÈ
gandhehi anulimpitvÈ mÈlÈdÈmaÑ piÄandhitvÈ sirisayane
______________________________________________________________
1. VÈ samÈpajjanto (SÊ, SyÈ)
310
DÊghanikÈya
Èropitopi sukhaÑ na vindati, vegena g|thaÔÔhÈnameva gantvÈ sukhaÑ
vindati. Evameva BhagavatÈ saÓhasukhumatilakkhaÓabbhÈhatÈya desanÈya
nhÈpitavilittamaÓÉitopi nirodhakathÈsirisayanaÑ Èropitopi tattha sukhaÑ na
vindanto g|thaÔÔhÈnasadisaÑ attano laddhiÑ gahetvÈ tameva pucchanto
“saÒÒÈ nu kho bhante purisassa attÈ”ti-ÈdimÈha. AthassÈnumatiÑ gahetvÈ
byÈkÈtukÈmo BhagavÈ “kaÑ pana tvan”ti-ÈdimÈha. Tato so “ar|pÊ attÈ”ti
evaÑladdhiko samÈnopi “BhagavÈ desanÈya sukusalo, so me Èditova
laddhiÑ mÈ viddhaÑset|”ti cintetvÈ attano laddhiÑ pariharanto “oÄÈrikaÑ
kho”ti-ÈdimÈha. Athassa BhagavÈ tattha dosaÑ dassento “oÄÈriko ca hi te”tiÈdimÈha. Tattha evaÑ santanti evaÑ sante. Bhummatthe hi etaÑ
upayogavacanaÑ. EvaÑ santaÑ attÈnaÑ paccÈgacchato tavÈti ayaÑ vÈ ettha
attho. CatunnaÒca khandhÈnaÑ ekuppÈdekanirodhattÈ kiÒcÈpi yÈ saÒÒÈ
uppajjati, sÈva nirujjhati. AparÈparaÑ upÈdÈya pana “aÒÒÈ ca saÒÒÈ
uppajjanti, aÒÒÈ ca saÒÒÈ nirujjhantÊ”ti vuttaÑ.
418-420. IdÈni aÒÒaÑ laddhiÑ dassento “manomayaÑ kho ahaÑ
bhante”ti-ÈdiÑ vatvÈ tatrÈpi dose dinne yathÈ nÈma ummattako yÈvassa
saÒÒÈ nappatiÔÔhÈti, tÈva aÒÒaÑ gahetvÈ aÒÒaÑ vissajjeti,
saÒÒÈpatiÔÔhÈnakÈle pana vattabbameva vadati, evameva aÒÒaÑ gahetvÈ
aÒÒaÑ vissajjetvÈ idÈni attano laddhiÑ yeva vadanto “ar|piÑ kho”tiÈdimÈha. TatrÈpi yasmÈ so saÒÒÈya uppÈdanirodhaÑ icchati, attÈnaÑ pana
sassataÑ maÒÒati. TasmÈ tathevassa dosaÑ dassento BhagavÈ “evaÑ
santampÊ”ti-ÈdimÈha. Tato paribbÈjako micchÈdassanena abhibh|tattÈ
BhagavatÈ vuccamÈnampi taÑ nÈnattaÑ ajÈnanto “sakkÈ panetaÑ bhante
mayÈ”ti-ÈdimÈha. Athassa BhagavÈ yasmÈ so saÒÒÈya uppÈdanirodhaÑ
passantopi saÒÒÈmayaÑ attÈnaÑ niccameva maÒÒati. TasmÈ “dujjÈnaÑ
kho”ti-ÈdimÈha.
TatthÈyaÑ sa~khepattho–tava aÒÒÈ diÔÔhi, aÒÒÈ khanti, aÒÒÈ ruci1,
aÒÒathÈyeva te dassanaÑ pavattaÑ, aÒÒadeva ca te khamati ceva ruccati ca,
______________________________________________________________
1. Ruciyo (bah|su)
311
aÒÒatra ca te Èyogo, aÒÒissÈyava paÔipattiyÈ yuttapayuttatÈ, aÒÒattha ca te
ÈcariyakaÑ, aÒÒasmiÑ titthÈyatane ÈcariyabhÈvo. Tena tayÈ evaÑ
aÒÒadiÔÔhikena aÒÒakhantikena aÒÒarucikena aÒÒatrÈyogena
aÒÒatrÈcariyakena dujjÈnaÑ etanti. Atha paribbÈjako “saÒÒÈ vÈ purisassa
attÈ hotu, aÒÒo vÈ saÒÒato, taÑ sassatÈdibhÈvamassa pucchissan”ti puna
“kiÑ pana bhante”ti-ÈdimÈha.
Tattha lokoti attÈnaÑ sandhÈya vadati. Na hetaÑ PoÔÔhapÈda
atthasaÑhitanti PoÔÔhapÈda etaÑ diÔÔhigataÑ na idhalokaparalokaatthanissitaÑ, na attatthaparatthanissitaÑ. Na dhammasaÑhitanti na
navalokuttaradhammanissitaÑ. NÈdibrahmacariyakanti
sikkhattayasa~khÈtassa sÈsanabrahmacariyakassa na ÈdimattaÑ,
adhisÊlasikkhÈmattampi na hoti. Na nibbidÈyÈti saÑsÈravaÔÔe
nibbindanatthÈya na saÑvattati. Na virÈgÈyÈti vaÔÔavirÈgatthÈya na
saÑvattati. Na nirodhÈyÈti vaÔÔassa nirodhakaraÓatthÈya na saÑvattati. Na
upasamÈyÈti vaÔÔassa v|pasamanatthÈya na saÑvattati. Na abhiÒÒÈyÈti
vaÔÔÈbhijÈnanÈya paccakkhakiriyÈya na saÑvattati. Na sambodhÈyÈti
vaÔÔasambujjhanatthÈya na saÑvattati. Na nibbÈnÈyÈti
amatamahÈnibbÈnassa1 paccakkhakiriyÈya na saÑvattati.
IdaÑ dukkhanti-ÈdÊsu taÓhaÑ ÔhapetvÈ tebh|makÈ paÒcakkhandhÈ
dukkhanti, tasseva dukkhassa pabhÈvanato sappaccayÈ taÓhÈ
dukkhasamudayoti, ubhinnaÑ appavatti dukkhanirodhoti, ariyo aÔÔha~giko
maggo dukkhanirodhagÈminÊ paÔipadÈti mayÈ byÈkatanti attho. EvaÒca pana
vatvÈ BhagavÈ “imassa paribbÈjakassa maggapÈtubhÈvo vÈ
phalasacchikiriyÈ vÈ natthi, mayhaÒca bhikkhÈcÈravelÈ”ti cintetvÈ tuÓhÊ
ahosi. ParibbÈjakopi taÑ akÈraÑ ÒatvÈ Bhagavato gamanakÈlaÑ Èrocento
viya “evametan”ti-ÈdimÈha.
421. VÈcÈsannitodakenÈti vacanapatodena. SaÒjhabbharimakaÑs|ti
saÒjhabbharitaÑ2 nirantaraÑ phuÔaÑ akaÑsu, upari vijjhiÑs|ti vuttaÑ hoti.
Bh|tanti sabhÈvato vijjamÈnaÑ. TacchaÑ tathanti tasseva vevacanaÑ.
DhammaÔÔhitatanti
______________________________________________________________
1. AmatamahÈnibbÈnÈya (Ka)
2. SaÑbharitaÑ (SÊ), saÒjabbharitaÑ (SyÈ)
312
DÊghanikÈya
navalokuttaradhammesu ÔhitasabhÈvaÑ. DhammaniyÈmatanti
lokuttaradhammaniyÈmaniyataÑ. BuddhÈnaÒhi catusaccavinimuttÈ kathÈ
nÈma natthi. TasmÈ sÈ edisÈ hoti.
CittahatthisÈriputtapoÔÔhapÈdavatthuvaÓÓanÈ
422. Citto ca hatthisÈriputtoti so kira SÈvatthiyaÑ hatthi-Ècariyassa
putto Bhagavato santike pabbajitvÈ tÊÓi piÔakÈni uggahetvÈ1 sukhumesu
atthantaresu kusalo ahosi, pubbe katapÈpakammavasena pana sattavÈre
vibbhamitvÈ gihÊ jÈto. KassapasammÈsambuddhassa kira sÈsane dve
sahÈyakÈ ahesuÑ, aÒÒamaÒÒaÑ samaggÈ ekatova sajjhÈyanti. Tesu eko
anabhirato gihibhÈve cittaÑ uppÈdetvÈ itarassa Èrocesi. So gihibhÈve
ÈdÊnavaÑ pabbajjÈya ÈnisaÑsaÑ dassetvÈ taÑ ovadi. So taÑ sutvÈ
abhiramitvÈ punekadivasaÑ tÈdise citte uppanne taÑ etadavoca “mayhaÑ
Èvuso evar|paÑ cittaÑ uppajjati ‘imÈhaÑ pattacÊvaraÑ tuyhaÑ dassÈmÊ’ti.
So pattacÊvaralobhena tassa gihibhÈve ÈnisaÑsaÑ dassetvÈ pabbajjÈya
ÈdÊnavaÑ kathesi. Athassa taÑ sutvÈva gihibhÈvato cittaÑ virajjitvÈ2
pabbajjÈyameva abhirami. Evamesa tadÈ sÊlavantassa bhikkhuno gihibhÈve
ÈnisaÑsakathÈya kathitattÈ idÈni cha vÈre vibbhamitvÈ sattame vÈre
pabbajito3, MahÈmoggallÈnassa, MahÈkoÔÔhikattherassa ca
abhidhammakathaÑ kathentÈnaÑ antarantarÈ kathaÑ opÈteti. Atha naÑ
MahÈkoÔÔhikatthero apasÈdeti. So mahÈsÈvakassa kathite patiÔÔhÈtuÑ
asakkonto vibbhamitvÈ gihÊ jÈto. PoÔÔhapÈdassa panÈyaÑ gihisahÈyako hoti.
TasmÈ vibbhamitvÈ dvÊhatÊhaccayena PoÔÔhapÈdassa santikaÑ gato. Atha
naÑ so disvÈ “samma kiÑ tayÈ kataÑ, evar|passa nÈma Satthu sÈsanÈ
apasakkantopi4, ehi pabbajituÑ idÈni te vaÔÔatÊ”ti taÑ gahetvÈ Bhagavato
santikaÑ agamÈsi. Tena vuttaÑ “citto ca hatthisÈriputto PoÔÔhapÈdo ca
paribbÈjako”ti.
______________________________________________________________
1. UggaÓhitvÈ (Ka)
2. NivattetvÈ (Ka)
3. SattavÈre pabbajitvÈ (Ka) Dhammapada-®Ôha 1. 195; JÈtaka-®Ôha 1. 330 piÔÔhesupi.
4. Pakkantosi (SÊ), apakkantopi (SyÈ)
313
423. AndhÈti paÒÒÈcakkhuno natthitÈya andhÈ, tasseva abhÈvena
acakkhukÈ. TvaÑyeva nesaÑ eko cakkhumÈti
subhÈsitadubbhÈsitajÈnanabhÈvamattena paÒÒÈcakkhunÈ cakkhumÈ.
EkaÑsikÈti ekakoÔÔhasÈ. PaÒÒattÈti ÔhapitÈ. AnekaÑsikÈti na ekakoÔÔhÈsÈ,
ekeneva koÔÔhÈsena sassatÈti vÈ asassatÈti vÈ na vuttÈti attho.
EkaÑsikadhammavaÓÓanÈ
425. Santi1 PoÔÔhapÈdÈti idaÑ BhagavÈ kasmÈ Èrabhi, bÈhirakehi
paÒÒÈpitaniÔthÈya aniyyÈnikabhÈvadassanatthaÑ. Sabbe hi titthiyÈ yathÈ
BhagavÈ amataÑ nibbÈnaÑ, evaÑ attano attano samaye
lokath|pikÈdivasena niÔÔhaÑ paÒÒapenti, sÈ ca na niyyÈnikÈ. YathÈpaÒÒattÈ
hutvÈ na niyyÈti na gacchati, aÒÒadatthu paÓÉitehi paÔikkhittÈ nivattati, taÑ
dassetuÑ BhagavÈ evamÈha. Tattha ekantasukhaÑ lokaÑ jÈnaÑ passanti
puratthimÈya disÈya ekantasukho loko pacchimÈdÊnaÑ vÈ aÒÒatarÈyÈti evaÑ
jÈnantÈ evaÑ passantÈ viharatha. DiÔÔhapubbÈni kho tasmiÑ loke
manussÈnaÑ sarÊrasaÓÔhÈnÈdÊnÊti. AppÈÔihÊraka tanti appÈÔihÊrakaÑ taÑ
paÔiharaÓavirahitaÑ, aniyyÈnikanti vuttaÑ hoti.
426. JanapadakalyÈÓÊti janapade aÒÒÈhi itthÊhi
vaÓÓasaÓÔhÈnavilÈsÈkappÈdÊhi asadisÈ.
Tayo-attapaÔilÈbhavaÓÓanÈ
428. EvaÑ BhagavÈ paresaÑ niÔÔhÈya aniyyÈnikattaÑ dassetvÈ attano
niÔÔhÈya niyyÈnikabhÈvaÑ dassetuÑ “tayo kho me PoÔÔhapÈdÈ”ti-ÈdimÈha.
Tattha attapaÔilÈbhoti attabhÈvapaÔilÈbho, ettha ca BhagavÈ tÊhi
attabhÈvapaÔilÈbhehi tayo bhave dassesi. OÄÈrikattabhÈvapaÔilÈbhena AvÊcito
paÔÔhÈya ParanimmitavasavattipariyosÈnaÑ kÈmabhavaÑ dassesi.
Manomaya-attabhÈvapaÔilÈbhena paÔhamajjhÈnabh|mito paÔÔhÈya
AkaniÔÔhabrahmalokapariyosÈnaÑ r|pabhavaÑ dassesi. Ar|paattabhÈvapaÔilÈbhena ŒkÈsÈnaÒcÈyatanabrahmalokato paÔÔhÈya
NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanabrahmalokapariyosÈnaÑ ar|pabhavaÑ dassesi.
______________________________________________________________
1. Santi kho (SÊ)
314
DÊghanikÈya
429. SaÑkilesikÈ dhammÈ nÈma dvÈdasa akusalacittuppÈdÈ. VodÈniyÈ
dhammÈ nÈma samathavipassanÈ. PaÒÒÈpÈrip|riÑ vepullattanti
maggapaÒÒÈphalapaÒÒÈnaÑ pÈrip|riÒceva vipulabhÈvaÒca. PÈmojjanti
taruÓapÊti. PÊtÊti balavatuÔÔhi. KiÑ vuttaÑ hoti–yaÑ avocumha “sayaÑ
abhiÒÒÈ sacchikatvÈ upasampajja viharissatÊ”ti, tattha tassa evaÑ viharato
taÑ pÈmojjaÒceva bhavissati, pÊti ca nÈmakÈyapassaddhi ca sati ca
s|paÔÔhitÈ uttamaÒÈÓaÒca sukho ca vihÈro. SabbavihÈresu ca ayameva
vihÈro “sukho”ti vattuÑ yutto “upasanto paramamadhuro”ti. Tattha
paÔhamajjhÈne pÈmojjÈdayo chapi dhammÈ labbhanti, dutiyajjhÈne
dubbalapÊtisa~khÈtaÑ pÈmojjaÑ nivattati, sesÈ paÒca labbhanti. Tatiye pÊti
nivattati, sesÈ cattÈro labbhanti. TathÈ catutthe. Imesu cat|su jhÈnesu1
SampasÈdanasutte suddhavipassanÈpÈdakajjhÈnameva kathitaÑ.
PÈsÈdikasutte cat|hi maggehi saddhiÑ vipassanÈ kathitÈ. Dasuttarasutte
catutthajjhÈnikaphalasamÈpatti kathitÈ. ImasmiÑ PoÔÔhapÈdasutte pÈmojjaÑ
pÊtivevacanameva katvÈ dutiyajjhÈnikaphalasamÈpatti nÈma kathitÈti
veditabbÈ.
432-437. AyaÑ vÈ soti ettha vÈ saddo vibhÈvanattho hoti. AyaÑ soti
evaÑ vibhÈvetvÈ pakÈsetvÈ byÈkareyyÈma. YathÈ pare “ekantasukhaÑ
attÈnaÑ saÒjÈnÈthÈ”ti puÔÔhÈ “no”ti vadanti, na naÑ evaÑ vadÈmÈti attho.
SappÈÔihÊraka tanti sappaÔiharaÓaÑ, niyyÈnikanti attho. Mogho hotÊti tuccho
hoti, natthi so tasmiÑ samayeti adhippÈyo. Sacco hotÊti bh|to hoti, sveva
tasmiÑ samaye sacco hotÊti attho. Ettha panÈyaÑ citto attano asabbaÒÒutÈya
tayo attapaÔilÈbhe kathetvÈ attapaÔilÈbho nÈma paÒÒattimattaÑ etanti
uddharituÑ nÈsakkhi, attapaÔilÈbhotveva niyyÈtesi. Athassa BhagavÈ
r|pÈdayo cettha dhammÈ, attapaÔilÈbhoti pana nÈmamattametaÑ, tesu tesu
r|pÈdÊsu sati evar|pÈ vohÈrÈ hontÊti dassetukÈmo tasseva kathaÑ gahetvÈ
nÈmapaÒÒattivasena niyyÈtanatthaÑ “yasmiÑ citta samaye”ti-ÈdimÈha.
438. EvaÒca pana vatvÈ paÔipucchitvÈ vinayanatthaÑ puna “sace taÑ
citta evaÑ puccheyyun”ti-ÈdimÈha. Tattha yo me ahosi atÊto
______________________________________________________________
1. Imesu ca jhÈnesu (SyÈ), imesu jhÈnesu (Ka)
315
attapaÔilÈbho, sveva me attapaÔilÈbho, tasmiÑ samaye sacco ahosi, mogho
anÈgato, mogho paccuppannoti ettha tÈva imamatthaÑ dasseti–yasmÈ ye te
atÊtÈ dhammÈ, te etarahi natthi, ahesunti pana sa~khyaÑ gatÈ, tasmÈ sopi me
attapaÔilÈbho tasmiÑ yeva samaye sacco ahosi. AnÈgatapaccuppannÈnaÑ
pana dhammÈnaÑ tadÈbhÈvÈ tasmiÑ samaye “mogho anÈgato, mogho
paccuppanno”ti, evaÑ atthato nÈmamattameva attapaÔilÈbhaÑ paÔijÈnÈti.
AnÈgatapaccuppannesupi eseva nayo.
439-443. Atha BhagavÈ tassa byÈkaraÓena saddhiÑ attano byÈkaraÓaÑ
saÑsandituÑ “evameva kho cittÈ”ti-ÈdÊni vatvÈ puna opammato tamatthaÑ
sÈdhento “seyyathÈpi citta gavÈ khÊran”ti-ÈdimÈha. TatrÈyaÑ
sa~khepattho–yathÈ gavÈ khÊraÑ, khÊrÈdÊhi ca dadhi-ÈdÊni bhavanti, tattha
yasmiÑ samaye khÊraÑ hoti, na tasmiÑ samaye dadhÊti vÈ navanÊtÈdÊsu vÈ
aÒÒataranti sa~khyaÑ niruttiÑ nÈmaÑ vohÈraÑ gacchati. KasmÈ? Ye
dhamme upÈdÈya dadhÊti-Èdi vohÈrÈ honti, tesaÑ abhÈvÈ. Atha kho
khÊrantveva tasmiÑ samaye sa~khyaÑ gacchati. KasmÈ? Ye dhamme
upÈdÈya khÊranti sa~khyÈ nirutti nÈmaÑ vohÈro hoti, tesaÑ bhÈvÈti. Esa
nayo sabbattha. ImÈ kho cittÈti oÄÈriko attapaÔilÈbho iti ca manomayo
attapaÔilÈbho iti ca ar|po attapaÔilÈbho iti ca imÈ kho citta lokasamaÒÒÈ loke
samaÒÒÈmattakÈni samanujÈnanamattakÈni etÈni. TathÈ lokaniruttimattakÈni
vacanapathamattakÈni vohÈramattakÈni nÈmapaÓÓattimattakÈni etÈnÊti.
EvaÑ BhagavÈ heÔÔhÈ tayo attapaÔilÈbhe kathetvÈ idÈni sabbametaÑ
vohÈramattakanti vadati. KasmÈ? YasmÈ paramatthato satto nÈma natthi,
suÒÒo tuccho esa loko.
BuddhÈnaÑ pana dve kathÈ sammutikathÈ ca paramatthakathÈ ca.
Tattha “satto poso devo brahmÈ”ti-ÈdikÈ sammutikathÈ nÈma. “AniccaÑ
dukkhamanattÈ khandhÈ dhÈtuyo ÈyatanÈni satipaÔÔhÈnÈ sammappadhÈnÈ”tiÈdikÈ paramattakathÈ nÈma. Tattha yo sammutidesanÈya “satto”ti vÈ
“poso”ti vÈ “devo”ti vÈ “brahmÈ”ti vÈ vutte vijÈnituÑ
316
DÊghanikÈya
paÔivijjhituÑ niyyÈtuÑ1 arahattajayaggÈhaÑ gahetuÑ sakkoti, tassa
BhagavÈ Èditova “satto”ti vÈ “poso”ti vÈ “devo”ti vÈ “brahmÈ”ti vÈ katheti,
yo paramatthadesanÈya “aniccan”ti vÈ “dukkhan”ti vÈti-ÈdÊsu aÒÒataraÑ
sutvÈ vijÈnituÑ paÔivijjhituÑ niyyÈtuÑ arahattajayaggÈhaÑ gahetuÑ
sakkoti. Tassa “aniccan”ti vÈ “dukkhan”ti vÈti-ÈdÊsu aÒÒatarameva katheti.
TathÈ sammutikathÈya bujjhanakasattassÈpi na paÔhamaÑ paramatthakathaÑ
katheti. SammutikathÈya pana bodhetvÈ pacchÈ paramatthakathaÑ katheti.
ParamatthakathÈya bujjhanakasattassÈpi na paÔhamaÑ sammutikathaÑ
katheti. ParamatthakathÈya pana bodhetvÈ pacchÈ sammutikathaÑ katheti.
PakatiyÈ pana paÔhamameva paramatthakathaÑ kathentassa desanÈ
l|khÈkÈrÈ hoti, tasmÈ BuddhÈ paÔhamaÑ sammutikathaÑ kathetvÈ pacchÈ
paramatthakathaÑ kathenti. SammutikathaÑ kathentÈpi saccameva
sabhÈvameva amusÈva kathenti. ParamatthakathaÑ kathentÈpi saccameva
sabhÈvameva amusÈva kathenti.
* Duve saccÈni akkhÈsi, Sambuddho vadataÑ varo.
SammutiÑ paramatthaÒca, tatiyaÑ n|palabbhati.
Sa~ketavacanaÑ saccaÑ, lokasammutikÈraÓaÑ2.
ParamatthavacanaÑ saccaÑ, dhammÈnaÑ bh|talakkhaÓanti3.
YÈhi TathÈgato voharati aparÈmasanti yÈhi lokasamaÒÒÈhi lokaniruttÊhi
TathÈgato taÓhÈmÈnadiÔÔhiparÈmÈsÈnaÑ abhÈvÈ aparÈmasanto voharatÊti
desanaÑ vinivaÔÔetvÈ arahattanik|Ôena niÔÔhÈpesi. SesaÑ sabbattha
uttÈnatthamevÈti.
PoÔÔhapÈdasuttavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
______________________________________________________________
1. NiyyÈnituÑ (Ka)
* Ma-®Ôha 1. 142; SaÑ-®Ôha 2. 72; AÑ-®Ôha 1. 74; Itivuttaka-®Ôha 78 piÔÔhesupi.
2. ...kÈraÓÈ (Ka)
3. Bh|takÈraÓÈ (Ka)
10. Subhasutta
SubhamÈÓavavatthuvaÓÓanÈ
444. * EvaÑ me sutaÑ -pa- SÈvatthiyanti SubhasuttaÑ. TatrÈyaÑ
anuttÈnapadavaÓÓanÈ. Aciraparinibbute BhagavatÊti aciraÑ parinibbute
Bhagavati, parinibbÈnato uddhaÑ mÈsamatte kÈle. NidÈnavaÓÓanÈyaÑ
vuttanayeneva Bhagavato pattacÊvaraÑ ÈdÈya ÈgantvÈ khÊravirecanaÑ
pivitvÈ vihÈre nisinnadivasaÑ sandhÈyetaÑ vuttaÑ. Todeyyaputtoti
TodeyyabrÈhmaÓassa putto, so kira SÈvatthiyÈ avid|re TudigÈmo nÈma
atthi, tassa adhipatittÈ Todeyyoti sa~khyaÑ gato. Mahaddhano pana hoti
paÒcacattÈlÊsakoÔivibhavo paramamaccharÊ, “dadato bhogÈnaÑ aparikkhayo
nÈma natthÊ”ti cintetvÈ kassaci kiÒci na deti, puttampi Èha–
* “AÒjanÈnaÑ khayaÑ disvÈ, vammikÈnaÒca saÒcayaÑ.
Madh|naÒca samÈhÈraÑ, paÓÉito gharamÈvase”ti.
EvaÑ adÈnameva sikkhÈpetvÈ kÈyassa bhedÈ tasmiÑyeva ghare
sunakho hutvÈ nibbatto. Subho taÑ sunakhaÑ ativiya piyÈyati, attano
bhuÒjanakabhattaÑyeva bhojeti, ukkhipitvÈ varasayane sayÈpeti. Atha
BhagavÈ ekadivasaÑ nikkhante mÈÓave taÑ gharaÑ piÓÉÈya pÈvisi.
Sunakho BhagavantaÑ disvÈ bhukkÈraÑ1 karonto Bhagavato samÊpaÑ gato.
Tato naÑ BhagavÈ avoca “Todeyya tvaÑ pubbepi maÑ ‘bho bho’ti
paribhavitvÈ sunakho jÈto, idÈnipi bhukkÈraÑ katvÈ AvÊciÑ gamissasÊ”ti.
Sunakho taÑ kathaÑ sutvÈ vippaÔisÈrÊ hutvÈ uddhanantare chÈrikÈya
nipanno, manussÈ naÑ ukkhipitvÈ sayane sayÈpetuÑ nÈsakkhiÑsu.
Subho ÈgantvÈ “kenÈhaÑ sunakho sayanÈ oropito”ti Èha. ManussÈ “na
kenacÊ”ti vatvÈ taÑ pavattiÑ ÈrocesuÑ. MÈÓavo sutvÈ “mama pitÈ
brahmaloke nibbatto, samaÓo pana Gotamo me pitaraÑ sunakhaÑ karoti,
yaÑ kiÒci esa mukhÈr|ÄhaÑ bhÈsatÊ”ti kujjhitvÈ BhagavantaÑ
______________________________________________________________
1. BhuÑkÈraÑ (SÊ)
318
DÊghanikÈya
musÈvÈdena codetukÈmo vihÈraÑ gantvÈ taÑ pavattiÑ pucchi. BhagavÈ
tassa tatheva vatvÈ avisaÑvÈdanatthaÑ Èha “atthi pana te mÈÓava pitarÈ na
akkhÈtaÑ dhanan”ti. Atthi bho Gotama satasahassagghanikÈ suvaÓÓamÈlÈ,
satasahassagghanikÈ suvaÓÓapÈdukÈ, satasahassagghanikÈ suvaÓÓapÈti,
satasahassaÒca kahÈpaÓanti. Gaccha taÑ sunakhaÑ appodakaÑ
madhupÈyÈsaÑ bhojetvÈ sayanaÑ ÈropetvÈ ÊsakaÑ niddaÑ okkantakÈle
puccha, sabbaÑ te Ècikkhissati, atha naÑ jÈneyyÈsi “pitÈ me eso”ti. So tathÈ
akÈsi. Sunakho sabbaÑ Ècikkhi1, tadÈ naÑ “pitÈ me”ti ÒatvÈ Bhagavati
pasannacitto gantvÈ BhagavantaÑ cuddasa paÒhe pucchitvÈ
vissajjanapariyosÈne BhagavantaÑ saraÓaÑ gato, taÑ sandhÈya vuttaÑ
“Subho mÈÓavo Todeyyaputto”ti. SÈvatthiyaÑ paÔivasatÊti attano
bhogagÈmato ÈgantvÈ vasati.
445. AÒÒataraÑ mÈÓavakaÑ ÈmantesÊti Satthari parinibbute
“Œnandatthero kirassa pattacÊvaraÑ gahetvÈ Ègato, mahÈjano taÑ
dassanatthÈya2 upasa~kamatÊ”ti sutvÈ “vihÈraÑ kho pana gantvÈ
mahÈjanamajjhe na sakkÈ sukhena paÔisanthÈraÑ vÈ kÈtuÑ, dhammakathaÑ
vÈ sotuÑ, gehaÑ ÈgataÑyeva naÑ disvÈ sukhena paÔisanthÈraÑ karissÈmi,
ekÈ ca me ka~khÈ atthi, tampi naÑ pucchissÈmÊ”ti cintetvÈ aÒÒataraÑ
mÈÓavakaÑ Èmantesi. AppÈbÈdhanti-ÈdÊsu ÈbÈdhoti visabhÈgavedanÈ
vuccati, yÈ ekadese uppajjitvÈ cattÈro iriyÈpathe ayapaÔÔena ÈbandhitvÈ viya
gaÓhati, tassÈ abhÈvaÑ pucchÈti vadati. AppÈta~koti kicchajÊvitakaro rogo
vuccati, tassÈpi abhÈvaÑ pucchÈti vadati. GilÈnasseva ca uÔÔhÈnaÑ nÈma
garukaÑ hoti, kÈye balaÑ na hoti, tasmÈ niggelaÒÒabhÈvaÒca balaÒca
pucchÈti vadati. PhÈsuvihÈranti gamanaÔÔhÈnanisajjasayanesu cat|su
iriyÈpathesu sukhavihÈraÑ pucchÈti vadati. Athassa pucchitabbÈkÈraÑ
dassento “Subho”ti-ÈdimÈha.
447. KÈlaÒca samayaÒca upÈdÈyÈti kÈlaÒca samayaÒca paÒÒÈya
gahetvÈ, upadhÈretvÈti attho. Sace amhÈkaÑ sve gamanakÈlo bhavissati,
kÈye balamattÈ ceva pharissati, gamanapaccayÈ ca aÒÒo
______________________________________________________________
1. Dassesi (SÊ)
2. DassanÈya (SÊ)
319
aphÈsuvihÈro na bhavissati, athetaÑ kÈlaÒca gamanakÈraÓasamavÈyasa~khÈtaÑ samayaÒca upadhÈretvÈ api eva nÈma sve ÈgaccheyyÈmÈti
vuttaÑ hoti.
448. Cetakena bhikkhunÈti CetiyaraÔÔhe1 jÈtattÈ cetakoti evaÑ
laddhanÈmena. SammodanÊyaÑ kathaÑ sÈraÓÊyanti bho Œnanda
Dasabalassa ko nÈma ÈbÈdho2 ahosi, kiÑ BhagavÈ paribhuÒji. Api ca Satthu
parinibbÈnena tumhÈkaÑ soko udapÈdi, SatthÈ nÈma na kevalaÑ
tumhÈkaÑyeva parinibbuto, sadevakassa lokassa mahÈjÈni, ko dÈni aÒÒo
maraÓÈ muccissati, yatra so sadevakassa lokassa aggapuggalo parinibbuto,
idÈni kaÑ aÒÒaÑ disvÈ maccurÈjÈ lajjissatÊti evamÈdinÈ nayena
maraÓapaÔisaÑyuttaÑ sammodanÊyaÑ kathaÑ sÈraÓÊyaÑ vÊtisÈretvÈ
therassa hiyyo pÊtabhesajjÈnur|paÑ ÈhÈraÑ datvÈ bhattakiccÈvasÈne
ekamantaÑ nisÊdi.
UpaÔÔhÈko santikÈvacaroti upaÔÔhÈko hutvÈ santikÈvacaro, na
randhagavesÊ na vÊmaÑsanÈdhippÈyo. SamÊpacÈrÊti idaÑ purimapadasseva
vevacanaÑ. YesaÑ so bhavaÑ Gotamoti kasmÈ pucchati? Tassa kira evaÑ
ahosi “yesu dhammesu bhavaÑ Gotamo imaÑ lokaÑ patiÔÔhÈpesi, te tassa
accayena naÔÔhÈ nu kho, dharanti nu kho, sace dharanti, Ènando jÈnissati,
handa naÑ pacchÈmÊ”ti, tasmÈ pucchi.
449. Athassa thero tÊÓi piÔakÈni tÊhi khandhehi sa~gahetvÈ dassento
“tiÓÓaÑ kho”ti-ÈdimÈha. MÈÓavo sa~khittena kathitaÑ asallakkhento
“vitthÈrato pucchissÈmÊ”ti cintetvÈ “katamesaÑ tiÓÓan”ti Èha.
SÊlakkhandhavaÓÓanÈ
450-453. Tato therena “ariyassa sÊlakkhandhassÈ”ti tesu dassitesu puna
“katamo pana so bho Œnanda ariyo sÊlakkhandho”ti ekekaÑ pucchi.
Theropissa BuddhuppÈdaÑ dassetvÈ tantidhammaÑ desento1 anukkamena
BhagavatÈ vuttanayeneva sabbaÑ vissajjesi. Tattha
______________________________________________________________
1. CetiraÔÔhe (Ka)
2. Rogo (SÊ, SyÈ)
3. Dassento (SyÈ)
320
DÊghanikÈya
atthi cevettha uttarikaraÓÊyanti ettha Bhagavato sÈsane na sÊlameva sÈro,
kevalaÒhetaÑ patiÔÔhÈmattameva hoti. Ito uttari pana aÒÒampi kattabbaÑ
atthiyevÈti dassesi. Ito bahiddhÈti BuddhasÈsanato bahiddhÈ.
SamÈdhikkhandhavaÓÓanÈ
454. KathaÒca mÈÓava bhikkhu indriyesu guttadvÈro hotÊti
idamÈyasmÈ Œnando “katamo pana so bho Œnanda ariyo
samÈdhikkhandho”ti evaÑ samÈdhikkhandhaÑ puÔÔhopi ye te “sÊlasampanno
indriyesu guttadvÈro satisampajaÒÒena samannÈgato santuÔÔho”ti evaÑ
sÊlÈnantaraÑ indriyasaÑvarÈdayo sÊlasamÈdhÊnaÑ antare ubhinnampi
upakÈrakadhammÈ uddiÔÔhÈ, te niddisitvÈ1 samÈdhikkhandhaÑ dassetukÈmo
Èrabhi. Ettha ca r|pajjhÈnÈneva ÈgatÈni, na ar|pajjhÈnÈni, ÈnetvÈ pana
dÊpetabbÈni. CatutthajjhÈnena hi asa~gahitÈ ar|pasamÈpatti nÈma natthiyeva.
471-480. Atthi cevettha uttarikaraÓÊyanti ettha Bhagavato sÈsane na
cittekaggatÈmattakeneva pariyosÈnappatti nÈma atthi, itopi uttari pana
aÒÒaÑ kattabbaÑ atthiyevÈti dasseti. Natthi cevettha uttarikaraÓÊyanti ettha
Bhagavato sÈsane ito uttari kÈtabbaÑ nÈma natthiyeva,
arahattapariyosÈnaÒhi Bhagavato sÈsananti dasseti. SesaÑ sabbattha
uttÈnamevÈti.
SubhasuttavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
______________________________________________________________
1. UddisitvÈ (Ka)
11. KevaÔÔasutta
KevaÔÔagahapatiputtavatthuvaÓÓanÈ
481. EvaÑ me sutaÑ -pa- NÈÄandÈyanti KevaÔÔasuttaÑ. TatrÈyaÑ
apubbapadavaÓÓanÈ. PÈvÈrikambavaneti PÈvÈrikassa ambavane. KevaÔÔoti
idaÑ tassa gahapatiputtassa nÈmaÑ, so kira cattÈlÊsakoÔidhano1
gahapatimahÈsÈlo ativiya saddho pasanno ahosi. So saddhÈdhikattÈyeva
“sace eko bhikkhu aÉÉhamÈsantarena vÈ mÈsantarena vÈ saÑvaccharena vÈ
ÈkÈse uppatitvÈ vividhÈni pÈÔihÈriyÈni dasseyya, sabbo jano ativiya
pasÊdeyya. Yann|nÈhaÑ BhagavantaÑ yÈcitvÈ pÈÔihÈriyakaraÓatthÈya ekaÑ
bhikkhuÑ anujÈnÈpeyyan”ti cintetvÈ BhagavantaÑ upasa~kamitvÈ evamÈha.
Tattha iddhÈti samiddhÈ. PhÊtÈti nÈnÈbhaÓÉa-ussannatÈya vuddhippattÈ.
ŒkiÓÓamanussÈti aÑsak|Ôena aÑsak|ÔaÑ paharitvÈ viya vicarantehi
manussehi ÈkiÓÓÈ. SamÈdisat|ti ÈÓÈpetu ÔhÈnantare Ôhapetu.
UttarimanussadhammÈti uttari manussÈnaÑ dhammato,
dasakusalasa~khÈtato vÈ manussadhammato uttari. Bhiyyoso mattÈyÈti
pakatiyÈpi pajjalitapadÊpo telasnehaÑ2 labhitvÈ viya atirekappamÈÓena
abhippasÊdissati. Na kho ahanti BhagavÈ RÈjagahaseÔÔhivatthusmiÑ
sikkhÈpadaÑ paÒÒapesi, tasmÈ “na kho ahan”ti-ÈdimÈha.
482. Na dhaÑsemÊti na guÓavinÈsanena dhaÑsemi, sÊlabhedaÑ pÈpetvÈ
anupubbena uccaÔÔhÈnato otÈrento nÊcaÔÔhÈne na Ôhapemi, atha kho ahaÑ
BuddhasÈsanassa vuddhiÑ paccÈsÊsanto kathemÊti dasseti. Tatiyampi khoti
yÈvatatiyaÑ BuddhÈnaÑ kathaÑ paÔibÈhitvÈ kathetuÑ visahanto nÈma
natthi. AyaÑ pana BhagavatÈ saddhiÑ vissÈsiko vissÈsaÑ vaÉÉhetvÈ
vallabho hutvÈ attakÈmosmÊti tikkhattuÑ kathesi.
IddhipÈÔihÈriya-aÓÓanÈ
483-484. Atha BhagavÈ ayaÑ upÈsako mayi paÔibÈhantepi punappunaÑ
yÈcatiyeva. “Handassa pÈÔihÈriyakaraÓe ÈdÊnavaÑ dassemÊ”ti
______________________________________________________________
1. KoÔimattadhamo (SyÈ, Ka)
2. TelÈsekaÑ (SÊ)
322
DÊghanikÈya
cintetvÈ “tÊÓi kho”ti-ÈdimÈha. Tattha amÈhaÑ bhikkhunti amuÑ ahaÑ
bhikkhuÑ. GandhÈrÊti GandhÈrena nÈma isinÈ katÈ, GandhÈraraÔÔhe vÈ
uppannÈ vijjÈ. Tattha kira bah| isayo vasiÑsu, tesu ekena katÈ vijjÈti
adhippÈyo. AÔÔÊyÈmÊti aÔÔo pÊÄito viya homi. HarÈyÈmÊti lajjÈmi.
JigucchÈmÊti g|thaÑ disvÈ viya jigucchaÑ uppÈdemi.
ŒdesanÈpÈÔihÈriyavaÓÓanÈ
485. ParasattÈnanti aÒÒesaÑ sattÈnaÑ. DutiyaÑ tasseva vevacanaÑ.
ŒdisatÊti katheti. Cetasikanti somanassadomanassaÑ adhippetaÑ. Evampi te
manoti evaÑ tava mano somanassito vÈ domanassito vÈ
kÈmavitakkÈdisampayutto vÈ. DutiyaÑ tasseva vevacanaÑ. Itipi te citttanti
iti tava cittaÑ, imaÒca imaÒca atthaÑ cintayamÈnaÑ pavattatÊti attho.
MaÓikÈ nÈma vijjÈti “cintÈmaÓÊ”ti evaÑ laddhanÈmÈ loke ekÈ vijjÈ atthi.
TÈya1 paresaÑ cittaÑ jÈnÈtÊti2 dÊpeti.
AnusÈsanÊpÈÔihÈriyavaÓÓanÈ
486. EvaÑ vitakkethÈti nekkhammavitakkÈdayo evaÑ pavattento
vitakketha. MÈ evaÑ vitakkayitthÈti evaÑ kÈmavitakkÈdayo pavattentÈ mÈ
vitakkayittha. EvaÑ manasi karothÈti evaÑ aniccasaÒÒameva,
dukkhasaÒÒÈdÊsu vÈ aÒÒataraÑ manasi karotha. MÈ evanti “niccan”ti-ÈdinÈ
nayena mÈ manasi karittha. Idanti imaÑ paÒcakÈmaguÓikarÈgaÑ pajahatha.
IdaÑ upasampajjÈti imaÑ catumaggaphalappabhedaÑ
lokuttaradhammameva upasampajja pÈpuÓitvÈ nipphÈdetvÈ viharatha. Iti
BhagavÈ iddhividhaÑ iddhipÈÔihÈriyanti dasseti, parassa cittaÑ ÒatvÈ
kathanaÑ ÈdesanÈpÈÔihÈriyanti sÈvakÈnaÒca BuddhÈnaÒca satataÑ
dhammadesanÈ anusÈsanÊpÈÔihÈriyanti.
Tattha iddhipÈÔihÈriyena anusÈsanÊpÈÔihÈriyaÑ MahÈmoggallÈnassa
ÈciÓÓaÑ, ÈdesanÈpaÔihÈriyena anusÈsanÊpÈÔihÈriyaÑ DhammasenÈpatissa.
Devadatte saÑghaÑ bhinditvÈ paÒca bhikkhusatÈni gahetvÈ GayÈsÊse
buddhalÊÄÈya tesaÑ dhammaÑ desante hi BhagavatÈ pesitesu dvÊsu
aggasÈvakesu DhammasenÈpati tesaÑ cittÈcÈraÑ3 ÒatvÈ dhammaÑ
______________________________________________________________
1. YÈya (SÊ)
2. VijÈnantÊti (S¢)
3. CittavÈraÑ (SyÈ)
323
desesi, therasa dhammadesanaÑ sutvÈ paÒcasatÈ bhikkh| sotÈpattiphale
patiÔÔhahiÑsu. Atha nesaÑ MahÈmoggallÈno vikubbanaÑ dassetvÈ dassetvÈ
dhammaÑ desesi, taÑ sutvÈ sabbe arahattaphale patiÔÔhahiÑsu. Atha dvepi
mahÈnÈgÈ paÒca bhikkhusatÈni gahetvÈ vehÈsaÑ abbhuggantvÈ
VeÄuvanamevÈgamiÑsu. AnusÈsanÊpÈÔihÈriyaÑ pana BuddhÈnaÑ satataÑ
dhammadesanÈ, tesu iddhipÈÔihÈriya-ÈdesanÈpÈÔihÈriyÈni sa-upÈrambhÈni
sadosÈni, addhÈnaÑ na tiÔÔhanti, addhÈnaÑ atiÔÔhanato na niyyanti.
AnusÈsanÊpÈÔihÈriyaÑ anupÈrambhaÑ niddosaÑ, addhÈnaÑ tiÔÔhati,
addhÈnaÑ tiÔÔhanato niyyÈti. TasmÈ BhagavÈ iddhipÈÔihÈriyaÒca
ÈdesanÈpÈÔihÈriyaÒca garahati, anusÈsanÊpÈÔihÈriyaÑyeva pasaÑsati.
Bh|tanirodhesakavatthuvaÓÓanÈ
487. Bh|tapubbanti idaÑ kasmÈ BhagavatÈ ÈraddhaÑ. IddhipÈÔihÈriyaÈdesanÈpÈÔihÈriyÈnaÑ aniyyÈnikabhÈvadassanatthaÑ,
anusÈsanÊpÈÔihÈriyasseva niyyÈnikabhÈvadassanatthaÑ. Api ca
sabbabuddhÈnaÑ mahÈbhutapariyesako nÈmeko bhikkhu hotiyeva. Yo
mahÈbh|te pariyesanto yÈva brahmalokÈ vicaritvÈ vissajjetÈraÑ1 alabhitvÈ
Ègamma Buddhameva pucchitvÈ nikka~kho hoti. TasmÈ2 BuddhÈnaÑ
mahantabhÈvappakÈsanatthaÑ, idaÒca kÈraÓaÑ paÔicchannaÑ, atha naÑ
vivaÔaÑ katvÈ desentopi BhagavÈ “bh|tapubban”ti-ÈdimÈha.
Tattha kattha nu khoti kismiÑ ÔhÈne kiÑ Ègamma kiÑ pattassa te
anavasesÈ appavattivasena nirujjhanti. MahÈbh|takathÈ panesÈ sabbÈkÈrena
Visuddhimagge * vuttÈ, tasmÈ sÈ tatova gahetabbÈ.
488. DevayÈniyo maggoti pÈÔiyekko3 devalokagamanamaggo nÈma
natthi, iddhividhaÒÈÓasseva panetaÑ adhivacanaÑ. Tena hesa yÈva
brÈhmalokÈpi kÈyena vasaÑ vattento devalokaÑ yÈti. TasmÈ taÑ
“devayÈniyo maggo”ti vuttaÑ. Yena CÈtumahÈrÈjikÈti samÊpe Ôhitampi
BhagavantaÑ apucchitvÈ dhammatÈya codito devatÈ mahÈnubhÈvÈti
maÒÒamÈno upasa~kami. Mayampi kho bhikkhu na jÈnÈmÈti Buddhavisaye
______________________________________________________________
1. VissajjotÈraÑ (SyÈ), vissajjokÈsaÑ (SÊ-®Ê Abhinava 2. 415 piÔÔhe)
2. KasmÈ (SÊ, SyÈ)
3. PÈÔiyeko (SyÈ), pÈÔekko (Ka)
324
DÊghanikÈya
paÒhaÑ pucchitÈ devatÈ na jÈnanti, tenevamÈhaÑsu. Atha kho so bhikkhu
“mama imaÑ paÒhaÑ na kathetuÑ na labbhÈ, sÊghaÑ kathethÈ”ti tÈ devatÈ
ajjhottharati, punappunaÑ pucchati, tÈ “ajjhottharati no ayaÑ bhikkhu,
handa naÑ hatthato mocessÈmÈ”ti1 cintetvÈ “atthi kho bhikkhu cattÈro
mahÈrÈjÈno”ti-ÈdimÈhaÑsu. Tattha abhikkantatarÈti atikkamma kantatarÈ2.
PaÓÊtatarÈti vaÓÓayasa-issariyÈdÊhi uttamatarÈ. Etena nayena sabbavÈresu
attho veditabbo.
491-493. AyaÑ pana viseso–Sakko kira devarÈjÈ cintesi “ayaÑ paÒho
Buddhavisayo, na sakkÈ aÒÒena vissajjituÑ, ayaÒca bhikkhu aggiÑ pahÈya
khajjopanakaÑ dhamento viya, bheriÑ pahÈya udaraÑ vÈdento viya ca loke
aggapuggalaÑ SammÈsambuddhaÑ pahÈya devatÈ pucchanto vicarati,
pesemi naÑ Satthusantikan”ti. Tato punadeva so cintesi “sud|rampi gantvÈ
Satthu santikeva nikka~kho bhavissati, atthi ceva puggalo3 nÈmesa, thokaÑ
tÈva ÈhiÓÉanto kilamatu pacchÈ jÈnissatÊ”ti. Tato taÑ “ahampi kho”tiÈdimÈha. BrahmayÈniyopi devayÈniyasadisova. DevayÈniyamaggoti vÈ
brahmayÈniyamaggoti vÈ dhammaset|ti4 vÈ ekacittakkhaÓika-appanÈti vÈ
sanniÔÔhÈnikacetanÈti vÈ mahaggatacittanti vÈ abhiÒÒÈÒÈÓanti5 vÈ
sabbametaÑ iddhividhaÒÈÓasseva nÈmaÑ.
494. Pubbanimittanti ÈgamanapubbabhÈge nimittaÑ s|riyassa udayato
aruÓuggaÑ6 viya. TasmÈ idÈneva brahmÈ Ègamissati, evaÑ mayaÑ jÈnÈmÈti
dÊpayiÑsu. PÈturahosÊti pÈkaÔo ahosi. Atha kho so brahmÈ tena bhikkhunÈ
puÔÔho attano avisayabhÈvaÑ ÒatvÈ sacÈhaÑ “na jÈnÈmÊ”ti vakkhÈmi, ime
maÑ paribhavissanti, atha jÈnanto viya yaÑ kiÒci kathessÈmi, ayaÑ me
bhikkhu veyyÈkaraÓena anÈraddhacitto vÈdaÑ Èropessati. “Ahamasmi
bhikkhu brahmÈ”ti-ÈdÊni pana me bhaÓantassa na koci vacanaÑ
saddahissati7, yann|nÈhaÑ vikkhepaÑ katvÈ imaÑ bhikkhuÑ
satthusantikaÑyeva peseyyanti cintetvÈ “ahamasmi bhikkhu brahmÈ”tiÈdimÈha.
______________________________________________________________
1. MocemÈti (SÊ), muÒcissÈmÈti (Ka)
2. AtikkantatarÈ (Ka) SÊ-®Ê Abhinava 2. 416 piÔÔhe oloketabbÈ.
3. AÔÔhivedhapuggalo (SÊ) DÊ-®Ôha 2. 299 piÔÔhepi.
4. Dhammahet|ti (SÊ)
5. AbhiÒÒÈÓanti (SyÈ, Ka)
6. ŒruÓaggaÑ (SÊ)
7. Na saddahissati (SÊ)
325
495-496. EkamantaÑ apanetvÈti kasmÈ evamakÈsi? KuhakattÈ.
BahiddhÈ pariyeÔÔhinti telatthiko vÈlikaÑ nippÊÄiyamÈno viya yÈva
brahmalokÈ bahiddhÈ pariyesanaÑ Èpajjati.
497. SakuÓanti kÈkaÑ vÈ kusalaÑ vÈ. Na kho eso bhikkhu paÒho evaÑ
pucchitabboti idaÑ BhagavÈ yasmÈ padesenesa1 paÒho pucchitabbo, ayaÒca
kho bhikkhu anupÈdinnakepi gahetvÈ nippadesato pucchati, tasmÈ
paÔisedheti. ŒciÓÓaÑ kiretaÑ BuddhÈnaÑ, pucchÈm|Ähassa janassa
pucchÈya dosaÑ dassetvÈ pucchaÑ sikkhÈpetvÈ pucchÈvissajjanaÑ. KasmÈ?
PucchituÑ ajÈnitvÈ paripucchanto duviÒÒÈpayo hoti.
498. PaÒhaÑ sikkhÈpento pana “kattha Èpo cÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha na
gÈdhatÊti na patiÔÔhÈti, ime cattÈro mahÈbh|tÈ kiÑ Ègamma appatiÔÔhÈ
bhavantÊti attho. UpÈdinnaÑyeva sandhÈya pucchati2. DÊghaÒca rassaÒcÈti
saÓÔhÈnavasena upÈdÈr|paÑ vuttaÑ. AÓuÑ th|lanti khuddakaÑ vÈ
mahantaÑ vÈ, iminÈpi upÈdÈr|pe vaÓÓamattameva kathitaÑ. SubhÈsubhanti
subhaÒca asubhaÒca upÈdÈr|pameva kathitaÑ. KiÑ pana upÈdÈr|paÑ
subhanti asubhanti atthi? Natthi. IÔÔhÈniÔÔhÈrammaÓaÑ panevaÑ kathitaÑ.
NÈmaÒca r|paÒcÈti nÈmaÒca dÊghadibhedaÑ r|paÒca. UparujjhatÊti
nirujjhati, kiÑ Ègamma asesametaÑ nappavattatÊti.
499. EvaÑ pucchitabbaÑ siyÈti pucchaÑ dassetvÈ idÈni vissajjanaÑ
dassento tatra veyyÈkaraÓaÑ bhavatÊti vatvÈ “viÒÒÈÓan”ti-ÈdimÈha. Tattha
viÒÒÈtabbanti viÒÒÈÓaÑ, * nibbÈnassetaÑ nÈmaÑ, tadetaÑ
nidassanÈbhÈvato anidassanaÑ. UppÈdanto vÈ vayanto vÈ Ôhitassa
aÒÒatattanto vÈ etassa natthÊti anantaÑ. Pabhanti pana etaÑ kira titthassa
nÈmaÑ, taÒhi papanti etthÈti papaÑ, pakÈrassa pana bhakÈro kato. Sabbato
pabhamassÈti sabbatopabhaÑ. NibbÈnassa kira yathÈ mahÈsamuddassa yato
yato otaritukÈmÈ honti, taÑ tadeva titthaÑ, atitthaÑ nÈma natthi. Evameva
aÔÔhatiÑsÈya kammaÔÔhÈnesu yena yena mukhena nibbÈnaÑ otaritukÈmÈ
honti, taÑ tadeva titthaÑ, nibbÈnassa atitthaÑ nÈma kammaÔÔhÈnaÑ3 natthi.
Tena vuttaÑ “sabbatopabhan”ti. Ettha Èpo cÈti
______________________________________________________________
1. Padeseneva (SyÈ, Ka)
3. AtitthaÑ nÈma (Ka)
2. PucchÈ (SÊ)
326
DÊghanikÈya
ettha nibbÈne idaÑ nibbÈnaÑ Ègamma sabbametaÑ “Èpo”ti-ÈdinÈ nayena
vuttaÑ upÈdinnakadhammajÈtaÑ nirujjhati, appavattaÑ hotÊti.
IdÈnissa nirujjhan|pÈyaÑ dassento “viÒÒÈÓassa nirodhena, etthetaÑ
uparujjhatÊ”ti Èha. Tattha viÒÒÈÓanti carimakaviÒÒÈÓampi
abhisa~khÈraviÒÒÈÓampi. CarimakaviÒÒÈÓassÈpi hi nirodhena etthetaÑ
uparujjhati. VijjhÈtadÊpasikhÈ viya apaÓÓattikabhÈvaÑ yÈti.
Abhisa~khÈraviÒÒÈÓassÈpi anuppÈdanirodhena anuppÈdavasena uparujjhati.
YathÈha “sotÈpattimaggaÒÈÓena abhisa~khÈraviÒÒÈÓassa nirodhena ÔhapetvÈ
satta bhave anamatagge saÑsÈre ye uppajjeyyuÑ nÈmaÒca r|paÒca etthete
nirujjhantÊ”ti sabbaÑ C|Äaniddese1 vuttanayeneva veditabbaÑ. SesaÑ
sabbattha uttÈnamevÈti.
KevaÔÔasuttavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
______________________________________________________________
1. MahÈniddese (bah|su) Khu 8. 33 piÔÔhe.
12. Lohiccasutta
LohiccabrÈhmaÓavatthuvaÓÓanÈ
501. EvaÑ me sutaÑ -pa- Kosales|ti LohiccasuttaÑ. TatrÈyaÑ
anuttÈnapadavaÓÓanÈ. SÈlavatikÈti tassa gÈmassa nÈmaÑ, so kira vatiyÈ viya
samantato sÈlapantiyÈ parikkhitto. TasmÈ SÈlavatikÈti vuccati. Lohiccoti
tassa brÈhmaÓassa nÈmaÑ.
502. PÈpakanti parÈnukampÈ virahitattÈ lÈmakaÑ, na pana
ucchedasassatÈnaÑ aÒÒataraÑ. UppannaÑ hotÊti jÈtaÑ hoti, na kevalaÒca
citte jÈtamattameva. So kira tassa vasena1 parisamajjhepi evaÑ bhÈsatiyeva.
KiÒhi paro parassÈti paro yo anusÈsÊyati, so tassa anusÈsakassa kiÑ
karissati. AttanÈ paÔiladdhaÑ kusalaÑ dhammaÑ attanÈva sakkatvÈ garuÑ
katvÈ2 vihÈtabbanti vadati.
504. RosikaÑ nhÈpitaÑ ÈmantesÊti “RosikÈ”ti evaÑ itthili~gavasena
laddhanÈmaÑ nhÈpitaÑ Èmantesi. So kira Bhagavato ÈgamanaÑ sutvÈ
cintesi “vihÈraÑ gantvÈ diÔÔhaÑ nÈmaÑ3 bhÈro, gehaÑ pana ÈÓÈpetvÈ
passissÈmi ceva yathÈsatti ca ÈgantukabhikkhaÑ dassÈmÊ”ti, tasmÈ evaÑ4
nhÈpitaÑ Èmantesi.
508. PiÔÔhito piÔÔhitoti kathÈphÈsukatthaÑ pacchato pacchato anubandho
hoti. Vivecet|ti vimocetu5, taÑ diÔÔhigataÑ vinodet|ti vadati. AyaÑ kira
upÈsako Lohiccassa brÈhmaÓassa piyasahÈyako, tasmÈ tassa atthakÈmatÈya
evamÈha. Appeva nÈma siyÈti ettha paÔhamavacanena BhagavÈ gajjati,
dutiyavacanena anugajjati. AyaÑ kirettha adhippÈyo–rosike etadatthameva
mayÈ cattÈri asa~khyeyyÈni, kappasatasahassaÒca vividhÈni dukkarÈni
karontena pÈramiyo p|ritÈ, etadatthameva sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ paÔividdhaÑ,
na me Lohiccassa diÔÔhigataÑ bhindituÑ bhÈroti imamatthaÑ dassento
paÔhamavacanena BhagavÈ gajjati. KevalaÑ
______________________________________________________________
1. Tasseva (Ka)
4. TaÑ (SÊ, SyÈ)
2. GarukatvÈ (SÊ)
3. DaÔÔhabbaÑ nÈma (SÊ, SyÈ)
5. Mocetu (Ka)
DÊghanikÈya
328
rosike Lohiccassa mama santike ÈgamanaÑ vÈ nisajjÈ vÈ allÈpasallÈpo vÈ
hotu, sacepi LohiccasadisÈnaÑ satasahassassa ka~khÈ1 hoti, paÔibalo ahaÑ
vinodetuÑ, Lohiccassa pana ekassa diÔÔhivinodane mayhaÑ ko bhÈroti
imamatthaÑ dassento dutiyavacanena BhagavÈ anugajjatÊti veditabbo.
LohiccabrÈhmaÓÈnuyogavaÓÓanÈ
509. SamudayasaÒjÈtÊti samudayassa saÒjÈti bhoguppÈdo, tato uÔÔhitaÑ
dhanadhaÒÒanti attho. Ye taÑ upajÊvantÊti ye
ÒÈtiparijanadÈsakammakarÈdayo janÈ taÑ nissÈya jÊvanti. AntarÈyakaroti
lÈbhantarÈyakaro. HitÈnukampÊti ettha hitanti vuÉÉhi. AnukampatÊti
anukampÊ, icchatÊti attho, vuÉÉhiÑ icchati vÈ no vÈti vuttaÑ hoti. NirayaÑ
vÈ tiracchÈnayoniÑ vÈti sace sÈ micchÈdiÔÔhi sampajjati, niyatÈ hoti,
ekaÑsena niraye nibbattati, no ce, tiracchÈnayoniyaÑ nibbattatÊti attho.
510-511. IdÈni yasmÈ yathÈ attano lÈbhantarÈyena sattÈ saÑvijjanti2, na
tathÈ paresaÑ, tasmÈ suÔÔhutaraÑ brÈhmaÓaÑ pavecetukÈmo3 “taÑ kiÑ
maÒÒasÊ”ti dutiyaÑ upapattimÈha. Ye cimeti ye ca ime TathÈgatassa
dhammadesanaÑ sutvÈ ariyabh|miÑ okkamituÑ asakkuÓantÈ4 kulaputtÈ.
DibbÈ gabbhÈti upayogatthe paccattavacanaÑ, dibbe gabbheti attho. DibbÈ,
gabbhÈti ca channaÑ devalokÈnametaÑ adhivacanaÑ. ParipÈcentÊti
devalokagÈminiÑ paÔipadaÑ p|rayamÈnÈ, dÈnaÑ dadamÈnÈ, sÊlaÑ
rakkhamÈnÈ, gandhamÈlÈdÊhi p|jaÑ kurumÈnÈ5, bhÈvanaÑ bhÈvayamÈnÈ
pÈcenti vipÈcenti paripÈcenti pariÓÈmaÑ gamenti. DibbÈnaÑ bhavÈnaÑ
abhinibbattiyÈti dibbabhavÈ nÈma devÈnaÑ vimÈnÈni, tesaÑ
nibbattanatthÈyÈti attho. Atha vÈ dibbÈ gabbhÈti dÈnÈdayo puÒÒavisesÈ.
DibbÈ bhavÈti devaloke vipÈkakkhandhÈ, tesaÑ nibbattanatthÈya tÈni
puÒÒÈni karontÊti attho. TesaÑ antarÈyakaroti tesaÑ
maggasampattiphalasampattidibbabhavavisesÈnaÑ antarÈyakaro.
______________________________________________________________
1. Satasahassasa~khyÈ (Ka)
4. AsakkontÈ (SyÈ, Ka)
2. SantÈsaÑ vijjanti (SÊ)
3. SaÑvejetukÈmo (SÊ)
5. P|jayamÈnÈ (Ka)
329
TayocodanÈrahavaÓÓanÈ
513. Iti BhagavÈ ettÈvatÈ aniyameteneva opammavidhinÈ yÈva
BhavaggÈ uggataÑ brÈhmaÓassa mÈnaÑ bhinditvÈ idÈni codanÈrahe tayo
satthÈre dassetuÑ “tayo kho me LohiccÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha sÈ codanÈti
tayo satthÈre codentassa codanÈ. Na aÒÒÈ cittaÑ upaÔÔhapentÊti aÒÒÈya
ÈjÈnanatthÈya cittaÑ na upaÔÔhapenti. VokkammÈti nirantaraÑ tassa
sÈsanaÑ akatvÈ tato ukkamitvÈ ukkamitvÈ1 vattantÊti attho. OsakkantiyÈ vÈ
ussakkeyyÈti paÔikkamantiyÈ upagaccheyya, anicchantiyÈ iccheyya, ekÈya
sampayogaÑ anicchantiyÈ eko iccheyyÈti vuttaÑ hoti. ParammukhiÑ vÈ
Èli~geyyÈti daÔÔhumpi anicchamÈnaÑ parammukhiÑ ÔhitaÑ pacchato gantvÈ
Èli~geyya. EvaÑsampadamidanti imassÈpi satthuno “mama ime sÈvakÈ”ti
sÈsanÈ vokkamma vattamÈnepi te lobhena2 anusÈsato imaÑ lobhadhammaÑ
evaÑsampadameva Êdisameva vadÈmi. Iti so evar|po tava lobhadhammo
yena tvaÑ osakkantiyÈ ussakkanto viya parammukhiÑ Èli~ganto viya
ahosÊtipi taÑ codanaÑ arahati. KiÒhi paro parassa karissatÊti yena
dhammena pare anusÈsi, attÈnameva tÈva tattha3 sampÈdehi, ujuÑ karohi.
“KiÒhi paro parassa karissatÊ”ti codanaÑ arahati.
514. NiddÈyitabbanti sassar|pakÈni4 tiÓÈni uppÈÔetvÈ parisuddhaÑ
kÈtabbaÑ.
515. TatiyacodanÈya kiÒhi paro parassÈti anusÈsanaÑ
asampaÔicchanakÈlato paÔÔhÈya paro anusÈsitabbo, parassa anusÈsakassa kiÑ
karissatÊti nanu tattha appossukkataÑ ÈpajjitvÈ attanÈ paÔividdhadhammaÑ
attanÈva mÈnetvÈ p|jetvÈ vihÈtabbanti evaÑ codanaÑ arahatÊti attho.
______________________________________________________________
1. OkkamitvÈpi (SyÈ), upakkamitvÈ (Ka)
2. Mohena (SÊ)
3. Cettha (SÊ)
4. Sassad|sikÈni (SÊ), sassad|sakÈni (SyÈ)
330
DÊghanikÈya
NacodanÈrahasatthuvaÓÓanÈ
516. Na codanÈrahoti ayaÒhi yasmÈ paÔhamameva attÈnaÑ patir|pe
patiÔÔhÈpetvÈ sÈvakÈnaÑ dhammaÑ deseti. SÈvakÈ cassa assavÈ hutvÈ
yathÈnusiÔÔhaÑ paÔipajjanti, tÈya ca paÔipattiyÈ mahantaÑ
visesamadhigacchanti. TasmÈ na codanÈrahoti.
517. NarakapapÈtaÑ papatantoti mayÈ gahitÈya diÔÔhiyÈ ahaÑ
narakapapÈtaÑ papatanto. UddharitvÈ thale patiÔÔhÈpitoti taÑ diÔÔhiÑ
bhinditvÈ1 dhammadesanÈhatthena apÈyapatanato uddharitvÈ
saggamaggathale ÔhapitomhÊti vadati. Sesamettha uttÈnamevÈti.
LohiccasuttavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
______________________________________________________________
1. ChinditvÈ (SyÈ), chinditvÈva (Ka)
13. Tevijjasutta
518. EvaÑ me sutaÑ -pa- Kosales|ti TevijjasuttaÑ. TatrÈyaÑ
anuttÈnapadavaÓÓanÈ. ManasÈkaÔanti tassa gÈmassa nÈmaÑ. Uttarena
ManasÈkaÔassÈti ManasÈkaÔato avid|re uttarapasse. Ambavaneti taruÓaambarukkhasaÓÉe. RamaÓÊyo kira so bh|mibhÈgo, heÔÔhÈ rajatapaÔÔasadisÈ
vÈlikÈ vippakiÓÓÈ, upari maÓivitÈnaÑ viya ghanasÈkhÈpattaÑ ambavanaÑ,
tasmiÑ BuddhÈnaÑ anucchavike pavivekasukhe ambavane viharatÊti attho.
519. AbhiÒÒÈtÈ abhiÒÒÈtÈti kulacÈrittÈdisampattiyÈ tattha tattha
paÒÒÈtÈ. Ca~kÊti-ÈdÊni tesaÑ nÈmÈni. Tattha Ca~kÊ OpÈsÈdavÈsiko1.
TÈrukkho IcchÈna~galavÈsiko. PokkharasÈtÊ UkkaÔÔhavÈsiko. JÈÓusoÓÊ
SÈvatthivÈsiko. Todeyyo TudigÈmavÈsiko. AÒÒe cÈti aÒÒe ca bahujanÈ.
Attano attano nivÈsaÔÔhÈnehi ÈgantvÈ mantasajjhÈyakaraÓatthaÑ tattha
paÔivasanti. ManasÈkaÔassa kira ramaÓÊyatÈya te brÈhmaÓÈ tattha nadÊtÊre
gehÈni kÈretvÈ parikkhipÈpetvÈ aÒÒesaÑ bah|naÑ pavesanaÑ nivÈretvÈ
antarantarÈ tattha gantvÈ vasanti.
520. VÈseÔÔhabhÈradvÈjÈnanti VÈseÔÔhassa ca pokkharasÈtino
antevÈsikassa, BhÈradvÈjassa ca TÈrukkhantevÈsikassa. Ete kira dve
jÈtisampannÈ tiÓÓaÑ vedÈnaÑ pÈrag| ahesuÑ. Ja~ghavihÈranti
aticiranisajjapaccayÈ kilamathavinodanatthÈya ja~ghacÈraÑ. Te kira
divasaÑ sajjhÈyaÑ katvÈ sÈyanhe vuÔÔhÈya
nhÈnÊyasambhÈragandhamÈlateladhotavatthÈni gÈhÈpetvÈ attano
parijanaparivutÈ nhÈyitukÈmÈ nadÊtÊraÑ gantvÈ rajatapaÔÔavaÓÓe vÈlikÈsaÓÉe
aparÈparaÑ ca~kamiÑsu. EkaÑ2 ca~kamantaÑ itaro anuca~kami, puna
itaraÑ itaroti. Tena vuttaÑ “anuca~kamantÈnaÑ anuvicarantÈnan”ti.
MaggÈmaggeti magge ca amagge ca, katamaÑ nu kho paÔipadaÑ p|retvÈ
katamena maggena sakkÈ sukhaÑ brahmalokaÑ gantunti evaÑ
maggÈmaggaÑ Èrabbha kathaÑ samuÔÔhÈpesunti attho. AÒjasÈyanoti
ujumaggassetaÑ vevacanaÑ,
______________________________________________________________
1. OpasÈdavÈsiko (SÊ, SyÈ), opahÈravÈsiko (Ka) Ma 2. 376 piÔÔhe.
2. EtaÑ (SyÈ), evaÑ (Ka)
332
DÊghanikÈya
aÒjasÈ vÈ1 ujukameva etena Èyanti ÈgacchantÊti aÒjasÈyano. NiyyÈniko
niyyÈtÊti niyyÈyanto niyyÈti, gacchanto gacchatÊti attho2. Takkarassa
brahmasahabyatÈyÈti yo taÑ maggaÑ karoti paÔipajjati. Tassa brahmunÈ
saddhiÑ sahabhÈvÈya, ekaÔÔhÈne pÈtubhÈvÈya gacchatÊti attho. YvÈyanti yo
ayaÑ. AkkhÈtoti kathito dÊpito. BrÈhmaÓena pokkharasÈtinÈti attano
ÈcariyaÑ apadisati. Iti VÈseÔÔho sakameva ÈcariyavÈdaÑ thometvÈ
paggaÓhitvÈ vicarati. BhÈradvÈjopi sakamevÈti. Tena vuttaÑ “neva kho
asakkhi VÈseÔÔho”ti-Èdi.
521-2. Tato VÈseÔÔho “ubhinnampi amhÈkaÑ kathÈ aniyyÈnikÈva,
imasmiÒca loke maggakusalo nÈma bhotÈ Gotamena sadiso natthi, bhavaÒca
Gotamo avid|re vasati, so no tulaÑ gahetvÈ nisinnavÈÓijo viya ka~khaÑ
chindissatÊ”ti cintetvÈ tamatthaÑ BhÈradvÈjassa Èrocesi, ubhopi gantvÈ
attano kathaÑ Bhagavato ÈrocesuÑ. Tena vuttaÑ “atha kho VÈseÔÔho -payvÈyaÑ akkhÈto brÈhmaÓena TÈrukkhenÈ”ti. Ettha bho GotamÈti etasmiÑ
maggÈmagge. Viggaho vivÈdoti-ÈdÊsu pubbuppattiko viggaho, aparabhÈge
vivÈdo. Duvidhopi eso nÈnÈ-ÈcariyÈnaÑ vÈdato nÈnÈvÈdo.
523. Atha kismiÑ pana voti tvampi ayameva maggoti attano
ÈcariyavÈdameva paggayha tiÔÔhasi, BhÈradvÈjopi attano ÈcariyavÈdameva,
ekassÈpi ekasmiÑ saÑsayo natthi. EvaÑ sati kismiÑ vo viggahoti pucchati.
524. MaggÈmagge bho GotamÈti magge bho Gotama amagge ca,
ujumagge ca anujumagge cÈti attho. Esa kira ekabrÈhmaÓassÈpi maggaÑ
“na maggo”ti na vadati. YathÈ pana attano Ècariyassa maggo ujumaggo, na
evaÑ aÒÒesaÑ anujÈnÈti, tasmÈ tamevatthaÑ3 dÊpento “kiÒcÈpi bho
GotamÈ”ti-ÈdimÈha. SabbÈni tÈnÊti li~gavipallÈsena vadati, sabbe teti vuttaÑ
hoti.
______________________________________________________________
1. AÒjasÈ ca (SÊ)
2. Attho. Kva gacchatÊti (SÊ, SyÈ)
3. Tameva vatthuÑ (SÊ-®Ê Abhinava 2. 427 piÔÔhe.)
333
Bah|nÊti aÔÔha vÈ dasa vÈ. NÈnÈmaggÈnÊti
mahantÈmahantaja~ghamaggasakaÔamaggÈdivasena nÈnÈvidhÈni sÈmantÈ
gÈmanadÊtaÄÈkakhettÈdÊhi ÈgantvÈ gÈmaÑ pavisanamaggÈni.
VÈseÔÔhamÈÓavÈnuyogavaÓÓanÈ
525. “NiyyantÊti VÈseÔÔha vadesÊ”ti BhagavÈ tikkhattuÑ vacÊbhedaÑ
katvÈ1 paÔiÒÒaÑ kÈrÈpesi. KasmÈ? TitthiyÈ hi paÔijÈnitvÈ pacchÈ
niggayhamÈnÈ avajÈnanti. So tathÈ kÈtuÑ na sakkhissatÊti.
527-529. Teva tevijjÈti te tevijjÈ. VakÈro ÈgamasandhimattaÑ. *Andha
veÓÊti andhapaveÓÊ, ekena cakkhumatÈ gahitayaÔÔhiyÈ koÔiÑ eko andho
gaÓhati, taÑ andhaÑ aÒÒo, taÑ aÒÒoti evaÑ paÓÓÈsasaÔÔhi andhÈ paÔipÈÔiyÈ
ghaÔitÈ andhaveÓÊti vuccati. ParamparasaÑsattÈti aÒÒamaÒÒaÑ laggÈ,
yaÔÔhigÈhakenapi cakkhumatÈ virahitÈti attho. Eko kira dhutto andhagaÓaÑ
disvÈ “asukasmiÑ nÈma gÈme khajjabhojjaÑ sulabhan”ti ussÈhetvÈ “tena
hi2 tattha no sÈmi nehi, idaÑ nÈma te demÈ”ti vutte, laÒjaÑ gahetvÈ
antarÈmagge maggÈ okkamma mahantaÑ gacchaÑ anuparigantvÈ purimassa
hatthena pacchimassa kacchaÑ gaÓhÈpetvÈ “kiÒci kammaÑ atthi, gacchatha
tÈva tumhe”ti vatvÈ palÈyi, te divasampi gantvÈ maggaÑ avindamÈnÈ
“kuhiÑ no cakkhumÈ, kuhiÑ maggo”ti paridevitvÈ maggaÑ avindamÈnÈ
tattheva mariÑsu. Te sandhÈya vuttaÑ “paramparasaÑsattÈ”ti. PurimopÊti
purimesu dasasu brÈhmaÓesu ekopi. MajjhimopÊti majjhimesu
ÈcariyapÈcariyesu ekopi. PacchimopÊti idÈni tevijjesu brÈhmaÓesu ekopi.
HassakaÒÒevÈti hasitabbameva. NÈmakaÒÒevÈti lÈmakaÑyeva. TadetaÑ
atthÈbhÈvena rittakaÑ, rittakattÈyeva tucchakaÑ.
530. IdÈni brahmaloko3 tÈva tiÔÔhatu, yo tevijjehi na diÔÔhapubbova.
Yepi candimas|riye tevijjÈ passanti, tesampi sahabyatÈya maggaÑ desetuÑ
nappahontÊti dassanatthaÑ “taÑ kiÑ maÒÒasÊ”ti-ÈdimÈha.
______________________________________________________________
1. KÈretvÈ (SÊ, SyÈ)
2. Tehi (SÊ)
3. BrahmÈ (SÊ, SyÈ)
DÊghanikÈya
334
Tattha yato candimas|riyÈ uggacchantÊti yasmiÑ kÈle uggacchanti.
Yattha ca oggacchantÊti yasmiÑ kÈle atthamenti1, uggamanakÈle ca
attha~gamanakÈle ca passantÊti attho. ŒyÈcantÊti “udehi bhavaÑ canda,
udehi bhavaÑ s|riyÈ”ti evaÑ ÈyÈcanti. ThomayantÊti “sommo cando,
parimaÓÉalo cando, sappabho cando”ti-ÈdÊni vadantÈ pasaÑsanti. PaÒjalikÈti
paggahita-aÒjalikÈ. NamassamÈnÈti “namo namo”ti vadamÈnÈ.
531-532. YaÑ passantÊti ettha yanti nipÈtamattaÑ. KiÑ pana na kirÈti
ettha idha pana kiÑ vattabbaÑ. Yattha kira tevijjehi brÈhmaÓehi na brahmÈ
sakkhidiÔÔhoti evamattho daÔÔhabbo.
AciravatÊnadÊ-upamÈkathÈ
542. SamatittikÈti samabharitÈ. KÈkapeyyÈti yattha katthaci tÊre Ôhitena
kÈkena sakkÈ pÈtunti kÈkapeyyÈ. PÈraÑ taritukÈmoti nadiÑ2 atikkamitvÈ
paratÊraÑ gantukÈmo3. AvheyyÈti pakkoseyya. Ehi pÈrÈpÈranti ambho pÈra
apÈraÑ ehi, atha maÑ sahasÈva gahetvÈ gamissasi, atthi me
accÈyikakammanti attho.
544-5. Ye dhammÈ brÈhmaÓakÈrakÈti ettha
paÒcasÊladasakusalakammapathabhedÈ dhammÈ brÈhmaÓakÈrakÈti
veditabbÈ, tabbiparÊtÈ abrÈhmaÓakÈrakÈ. IndamavhÈyÈmÈti indaÑ avhÈyÈma
pakkosÈma. EvaÑ brÈhmaÓÈnaÑ avhÈyanassa niratthakataÑ dassetvÈ
punapi BhagavÈ aÓÓavakucchiyaÑ s|riyo viya jalamÈno
paÒcasatabhikkhuparivuto4 AciravatiyÈ tÊre nisinno aparampi nadÊupamaÑyeva Èharanto “seyyathÈpÊ”ti-ÈdimÈha.
546. KÈmaguÓÈti kÈmayitabbaÔÔhena kÈmÈ, bandhanaÔÔhena guÓÈ.
“AnujÈnÈmi bhikkhave ahatÈnaÑ vatthÈnaÑ diguÓaÑ sa~ghÈÔin”ti5 ettha hi
paÔalaÔÔho guÓaÔÔho. “Accenti kÈlÈ tarayanti rattiyo, vayoguÓÈ anupubbaÑ
jahantÊ”ti6 ettha rÈsaÔÔho guÓaÔÔho. “SataguÓÈ dakkhiÓÈ
______________________________________________________________
1. Attha~gamenti (SyÈ, Ka)
4. ParivÈro (Ka)
2. NadÊtÊraÑ (Ka)
3. PattukÈmo (SyÈ)
335
pÈÔika~khitabbÈ”ti1 ettha ÈnisaÑsaÔÔho guÓaÔÔho. “AntaÑ antaguÓaÑ2 kayirÈ
mÈlÈguÓe bah|”ti3 ca ettha bandhanaÔÔho guÓaÔÔho. IdhÈpi eseva adhippeto.
Tena vuttaÑ “bandhanaÔÔhena guÓÈ”ti. CakkhuviÒÒeyyÈti cakkhuviÒÒÈÓena
passitabbÈ. EtenupÈyena sotaviÒÒeyyÈdÊsupi attho veditabbo. IÔÔhÈti
pariyiÔÔhÈ4 vÈ hontu mÈ vÈ, iÔÔhÈrammaÓabh|tÈti attho. KantÈti kÈmanÊyÈ.
ManÈpÈti manavaÉÉhanakÈ. Piyar|pÈti piyajÈtikÈ. KÈm|pasaÑhitÈti
ÈrammaÓaÑ katvÈ uppajjamÈnena kÈmena upasaÑhitÈ. RajanÊyÈti raÒjanÊyÈ,
rÈguppattikÈraÓabh|tÈti attho.
GadhitÈti gedhena abhibh|tÈ hutvÈ. MucchitÈti mucchÈkÈrappattÈya
adhimattakÈya taÓhÈya abhibh|tÈ. AjjhosannÈti adhi-osannÈ ogÈÄhÈ, “idaÑ
sÈnan”ti pariniÔÔhÈnappattÈ hutvÈ. AnÈdÊnavadassÈvinoti ÈdÊnavaÑ
apassantÈ. AnissaraÓapaÒÒÈti “idamettha nissaraÓan”ti evaÑ
parijÈnanapaÒÒÈvirahitÈ, paccavekkhaÓaparibhogavirahitÈti attho.
548-9. ŒvaraÓÈti-ÈdÊsu ÈvarantÊti ÈvaraÓÈ. NivÈrentÊti nÊvaraÓÈ.
OnandhantÊti onÈhanÈ5. PariyonandhantÊti pariyonÈhanÈ.
KÈmacchandÈdÊnaÑ vitthÈrakathÈ Visuddhimaggato * gahetabbÈ. ŒvutÈ
nivutÈ onaddhÈ6 pariyonaddhÈti padÈni ÈvaraÓÈdÊnaÑ vasena vuttÈni.
SaÑsandanakathÈvaÓÓanÈ
550. Sapariggahoti itthipariggahena sapariggahoti pucchati. Apariggaho
bho GotamÈti-ÈdÊsupi kÈmacchandassa abhÈvato itthipariggahena
apariggaho. ByÈpÈdassa abhÈvato kenaci saddhiÑ veracittena avero.
Thinamiddhassa abhÈvato cittagelaÒÒasa~khÈtena byÈpajjena abyÈpajjo.
UddhaccakukkuccÈbhÈvato uddhaccakukkuccÈdÊhi saÑkilesehi
asaÑkiliÔÔhacitto suparisuddhamÈnaso. VicikicchÈya abhÈvato cittaÑ vase
vatteti. YathÈ ca brÈhmaÓÈ cittagatikÈ honti, cittassa vase vattanti, na
tÈdisoti vasavattÊ.
______________________________________________________________
2. DÊ 2. 233; Ma 1. 72; Khu 1. 2 piÔÔhesu.
4. Pari-iÔÔhÈ (SÊ)
5. OnahÈ (SÊ)
6. OphuÔÈ (SÊ, SyÈ), opuÔÈ (Ka) imÈya saÑvaÓÓanÈya saÑsandetabbaÑ.
336
DÊghanikÈya
552. Idha kho panÈti idha brahmalokamagge. ŒsÊditvÈti amaggameva
“maggo”ti upagantvÈ. SaÑsÊdantÊti “samatalan”ti saÒÒÈya pa~kaÑ otiÓÓÈ
viya anuppavisanti. SaÑsÊditvÈ visÈdaÑ1 pÈpuÓantÊti evaÑ pa~ke viya
saÑsÊditvÈ visÈdaÑ1 a~gama~gasaÑbhaÒjanaÑ pÈpuÓanti. SukkhataraÑ
maÒÒe tarantÊti marÊcikÈya vaÒcitÈ “kÈkapeyyÈ nadÊ”ti saÒÒÈya
“tarissÈmÈ”ti hatthehi ca pÈdehi ca vÈyamamÈnÈ sukkhataraÓaÑ maÒÒe
taranti. TasmÈ yathÈ te hatthapÈdÈdÊnaÑ saÑbhaÒjanaÑ paribhaÒjanaÑ,
evaÑ apÈyesu saÑbhaÒjanaÑ paribhaÒjanaÑ pÈpuÓanti. Idheva ca sukhaÑ
vÈ sÈtaÑ vÈ na labhanti. TasmÈ idaÑ tevijjÈnaÑ brÈhmaÓÈnanti tasmÈ idaÑ
brahmasahabyatÈya maggadÊpakaÑ tevijjakaÑ pÈvacanaÑ tevijjÈnaÑ
brÈhmaÓÈnaÑ. TevijjÈ-iriÓanti2 tevijjÈ-araÒÒaÑ, iriÓanti3 hi agÈmakaÑ
mahÈ-araÒÒaÑ vuccati. TevijjÈvivananti4 pupphaphalehi
anupabhogarukkhehi saÒchannaÑ nirudakaÑ araÒÒaÑ. Yattha maggato
ukkamitvÈ parivattitumpi na sakkÈ honti, taÑ sandhÈyÈha “tevijjÈvivanantipi
vuccatÊ”ti. TevijjÈbyasananti tevijjÈnaÑ paÒcavidhabyasanasadisametaÑ.
YathÈ hi ÒÈtirogabhogadiÔÔhisÊlabyasanappattassa sukhaÑ nÈma natthi, evaÑ
tevijjÈnaÑ tevijjakaÑ pÈvacanaÑ Ègamma sukhaÑ nÈma natthÊti dasseti.
544. JÈtasaÑvaÉÉhoti jÈto ca vaÉÉhito ca, yo hi kevalaÑ tattha jÈtova
hoti, aÒÒattha vaÉÉhito, tassa samantÈ gÈmamaggÈ na sabbaso paccakkhÈ
honti, tasmÈ jÈtasaÑvaÉÉhoti Èha. JÈtasaÑvaÉÉhopi yo ciranikkhanto, tassa
na sabbaso paccakkhÈ honti, tasmÈ “tÈvadeva avasaÔan”ti Èha,
ta~khaÓameva nikkhantanti attho. DandhÈyitattanti “ayaÑ nu kho maggo,
ayaÑ na nukho”ti ka~khÈvasena cirÈyitattaÑ. VitthÈyitattantiyathÈ
sukhumaÑ atthajÈtaÑ sahasÈ pucchitassa kassaci sarÊraÑ thaddhabhÈvaÑ
gaÓhÈti, evaÑ thaddhabhÈvaggahaÓaÑ. Na tvevÈti iminÈ
sabbaÒÒutaÒÒÈÓassa appaÔihatabhÈvaÑ dasseti. Tassa hi purisassa
mÈrÈvaÔÔanÈdivasena siyÈ
______________________________________________________________
1. VisÈraÑ (Ka), visattaÑ (SyÈ)
3. IraÓanti (SÊ)
2. TevijjÈ-ÊriÓaÑ (SÊ, SyÈ)
4. TevijjÈvivinanti (SÊ)
337
ÒÈÓassa paÔighÈto. Tena so dandhÈyeyya vÈ vitthÈyeyya vÈ.
SabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ pana appaÔihataÑ, na sakkÈ tassa kenaci antarÈyo
kÈtunti dÊpeti.
555. Ullumpatu bhavaÑ Gotamoti uddharatu bhavaÑ Gotamo.
BrÈhmaÓiÑ pajanti brÈhmaÓadÈrakaÑ, bhavaÑ Gotamo mama
brÈhmaÓaputtaÑ apÈyamaggato uddharitvÈ brahmalokamagge patiÔÔhapet|ti
attho.
BrahmalokamaggadesanÈvaÓÓanÈ
556. Athassa BhagavÈ BuddhuppÈdaÑ dassetvÈ saddhiÑ
pubbabhÈgapaÔipadÈya mettÈvihÈrÈdibrahmalokagÈmimaggaÑ desetukÈmo
“tena hi VÈseÔÔhÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha “idha TathÈgato”ti-Èdi sÈmaÒÒaphale
vitthÈritaÑ, MettÈsahagatenÈti-ÈdÊsu yaÑ vattabbaÑ, taÑ sabbaÑ
Visuddhimagge * brahmavihÈrakammaÔÔhÈnakathÈyaÑ vuttaÑ. SeyyathÈpi
VÈseÔÔha balavÈ sa~khadhamoti-Èdi pana idha apubbaÑ. Tattha balavÈti
balasampanno. Sa~khadhamoti sa~khadhamako. AppakasirenÈti akicchena
adukkhena. Dubbalo hi sa~khadhamo sa~khaÑ dhamantopi na sakkoti
catasso disÈ sarena viÒÒÈpetuÑ, nÈssa sa~khasaddo sabbato pharati.
Balavato pana vipphÈriko hoti, tasmÈ “balavÈ”ti-ÈdimÈha. MettÈya
cetovimuttiyÈti ettha “mettÈ”ti vutte upacÈropi appanÈpi vaÔÔati,
“cetovimuttÊ”ti vutte pana appanÈva vaÔÔati.
YaÑ pamÈÓakataÑ kammanti pamÈÓakataÑ kammaÑ nÈma
kÈmÈvacaraÑ vuccati. AppamÈÓakataÑ kammaÑ nÈma r|pÈr|pÈvacaraÑ.
TaÒhi pamÈÓaÑ atikkamitvÈ odhisaka-anodhisaka1 disÈpharaÓavasena
vaÉÉhetvÈ katattÈ appamÈÓakatanti vuccati. Na taÑ tatrÈvasissati na taÑ
tatrÈvatiÔÔhatÊti taÑ kÈmÈvacarakammaÑ tasmiÑ
r|pÈvacarÈr|pÈvacarakamme na ohÊyati, na tiÔÔhati. KiÑ vuttaÑ hoti–taÑ
kÈmÈvacarakammaÑ tassa r|pÈr|pÈvacarakammassa antarÈ laggituÑ vÈ
ÔhÈtuÑ vÈ r|pÈr|pÈvacarakammaÑ pharitvÈ pariyÈdiyitvÈ attano okÈsaÑ
gahetvÈ patiÔÔhÈtuÑ na sakkoti. Atha kho r|pÈvacarÈ
r|pÈvacarakammameva kÈmÈvacaraÑ mahogho viya parittaÑ udakaÑ
pharitvÈ
______________________________________________________________
1. Odissaka-anodissaka (DÊ-®Ê 1. 404 piÔÔhe); Visuddhi 1. 302; PaÔisaÑ-®Ôha 2. 208
DÊghanikÈya
338
pariyÈdiyitvÈ attano okÈsaÑ gahetvÈ tiÔÔhati. Tassa vipÈkaÑ paÔibÈhitvÈ
sayameva brahmasahabyataÑ upanetÊti. EvaÑvihÈrÊti evaÑmettÈdivihÈrÊ.
559. Ete mayaÑ bhavantaÑ Gotamanti idaÑ tesaÑ dutiyaÑ
saraÓagamanaÑ. PaÔhamameva hete MajjhimapaÓÓÈsake VÈseÔÔhasuttaÑ1
sutvÈ saraÓaÑ gatÈ, imaÑ pana TevijjasuttaÑ sutvÈ dutiyampi saraÓaÑ gatÈ.
KatipÈhaccayena pabbajitvÈ AggaÒÒasutte2 upasampadaÒceva arahattaÒca
alatthuÑ. SesaÑ sabbattha uttÈnamevÈti.
TevijjasuttavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
NiÔÔhitÈ ca terasasuttapaÔimaÓÉitassa SÊlakkhandhavaggassa
AtthavaÓÓanÈti.
SÊlakkhandhavaggaÔÔhakathÈ niÔÔhitÈ.
______________________________________________________________
SÊlakkhandhavaggaÔÔhakathÈya
SaÑvaÓÓitapadÈnaÑ anukkamaÓikÈ
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[A]
AkaÔavidhÈ
151
AkaÔÈ
151
AkaÓÔakÈ
265
AkathaÑkathÊ
189
Akampittha
119
AkÈmakÈnaÑ
253
AkÈmÈ
235
AkÈlo kho MahÈli
276
AkiccakÈrÊ
264
AkusalÈ akusalasa~khÈtÈ
290
AkkhaÑ
83
Akkharappabhedo
220
AkkharikÈ
83
AkkhÈto
332
AkkhÈnaÑ
81
Akkhitto
251
AkhuddÈvakÈso
251, 254
Agaru
144, 224
AgÈraÑ
163, 222, 241
AgÈrasmÈ
104
AggabÊjaÑ
79
Aggasaddo
210
AggaÄaÑ
225
AggihomaÑ
88
A~gaÑ
87
A~gak|ÔaÑ
77
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[A]
A~gavijjÈ
A~gesu
Aciraparinibbute
Acir|pasampanno
Acelako
Acelo
AccagamÈ
Accayena
Accayo
AcchariyaÑ
AcchÈdetvÈ
Accho
AjalakkhaÓÈdÊsu
AjÈtasattu
AjÈnataÑ
AjinaÑ
AjinakkhipaÑ
AjinappaveÓÊ
AjjataÑ
Ajjatagge
AjjatanÈya
Ajjadagge
AjjhattaÑ
AjjhÈvasatÈ
AjjhÈyako
AjjhÈvasati
88
249
317
299
291
287
211
101
211
44
163
197
89
123
113
293
293
83
211
210
247
211
164
163
220
222
340
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[A]
AjjhosannÈ
AÒjanaÑ
AÒjaliÑ
AÒjaliÑ paÓÈmetvÈ
AÒjasÈyano
AÒÒatarasmiÑ vÈ
AÒÒataro
AÒÒatra
AÒÒathÈtipi me no
AÒÒadatthu
AÒÒamaÒÒassa
AÒÒÈ ca oÄÈrikÈ
AÒÒÈ
AÒÒe ca
AÒÒena vÈ aÒÒaÑ
AÒÒeva
AÔÔÊyÈmi
AÔÔha~giko
AÔÔhapadaÑ
AÔÔha purisabh|miyo
AÔÔhaha~gehi
AÔÔhÈrasahi
AÉÉhateÄasehi bhikkhusatehi
AÉÉho
AÓuÑ
AÓumattesu
AtakkÈvacarÈ
AtaramÈno
AtithÊ no te honti
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[A]
335
84, 92
140
257
331
162
299
114
106
103
39
307
329
331
235
93
322
280
82
147
266
96
123
251, 263
325
163
93
225
257
AtivikÈlo
247
AtivelaÑ
104
AtÊtÈnÈgatapaccuppanne
atthe cintetuÑ
267
AttakÈre
146
AttanÈ
71
AttapaÔilÈbho
313
AttamanÈ
119
AttÈnaÒca lokaÒca
97
AtthavÈdÊ
75
AtthasaÑhitaÑ
75, 311
Atthassa
252
AtthÈya
227
Atthikavato
227
Atthi cevettha uttarikaraÓÊyaÑ 320
Athenena
71
AdinnaÑ
70
AdinnÈdÈnaÑ
70
Addhagato
131, 252
AddhamÈsikaÑ
293
AddhÈ
153
AddhÈnamaggappaÔipanno 36, 199
AddhikÈ
266
Addhuno
101
AdhiciÓÓaÑ
86
AdhiccasamuppannaÑ
108
AdhiccasamuppannikÈ
108
AdhijegucchaÑ
296
Adhijegucche
298
AdhipaÒÒaÑ
296
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[A]
AdhimattagilÈno
190
AdhivÈsetu
247
AdhivÈsesi BhagavÈ
tuÓhÊbhÈvena
247
AdhivuttipadÈni
96
AdhovirecanaÑ
92
AnagÈriyaÑ
104, 163
Anattamano
228
AnattÈdhÊno
190
AnantaÑ
325
AnabbhakkhÈtukÈmÈ
287
AnabhinanditvÈ
145
Anabhibh|to
103
Anabhirati
102
Anabhiraddhi
52
AnabhisambhuÓamÈno
240
AnavajjasukhaÑ
164
Anavayo
221
AnÈdÊnavadassÈvino
335
AnÈvattidhammo
279
AnÈvilo
202
Anikkujjanto
145
AniccÈ
112
AniccucchÈdanaparimaddanabhedanaviddhaÑsanadhammo 197
AnidassanaÑ
325
AnimmÈtÈ
151
AnimmitÈ
151
AniyyÈnaÑ
89
AnissaraÓapaÒÒÈ
335
PadÈnukkamo
341
PiÔÔha~ko
[A]
AnÊkadassanaÑ
AnukampÊ
AnukulayaÒÒÈni
AnuggaÓhanto
AnuÒÒÈtapaÔiÒÒÈto
AnudhammaÑ
AnupakkuÔÔho
Anupakkhandati
Anupagacchati
Anupapanno
AnupubbÈbhisaÒÒÈnirodhasampajÈnasamÈpattiÑ
AnupubbiÑ kathaÑ
Anupeti
AnuppadÈtÈ
Anuppadetu
Anuppaveccheyya
AnubandhÈ
AnumatÈ
AnumatipakkhÈ
Anumasi
Anuyogo
AnuviloketvÈ parisaÑ
AnusÈsanÊpÈÔihÈriyaÑ
Anussarato
AnekaÑsikÈ
AnekapariyÈyena
AnekavihitaÑ
AnekavihitÈni
AnejamasokaÑ
82
328
270
145
221
287
251
259
149
239
308
248
149
73
265
195
40
239
266
246
97
258
322
230
313
37
97
96
205
342
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[A]
AneÄagaÄÈya
252
AntaraÑ
268
AntarÈkathÈ
50, 303
AntarÈ ca RÈjagahaÑ
antarÈ ca NÈÄandaÑ
35
AntarÈyakaro
328
AntarÈyo
52, 106
Antarena
151
AntalikkhacarÈ
102
AntasaÒÒÊ lokasmiÑ
viharati
106
AntÈnantikÈ
105
AntevÈsinÈ
36
Anto
96
AntojÈlÊkatÈ
117
AntonimuggaposÊni
196
AndhakÈre
204
AndhaveÓÊ
333
AndhÈ
312
AnvÈya
97
ApacÈyanti
228
AparaddhaÑ
305
AparaddhuÑ
228
AparantakappikÈ
109
Aparappaccayo
248
AparÈmasaÑ
316
AparÈmasato cassa
paccattaÒÒeva nibbuti viditÈ 100
Aparip|ramÈno
243
Apariggaho
335
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[A]
AparimÈÓavaÓÓo
257
Apavadati
259
ApasÈdetabbaÑ
145
ApassataÑ
113
ApÈnako
294
ApÈpapurekkhÈro
255
ApÈyamukhÈni
240
ApÈrutagharÈ
265
Api ca mettha
298
Apinussa
238
AppaÑ vÈ
154, 163
Appakasirena
337
Appaccayo
52
AppaÔikkositvÈ
145
AppamattakaÑ
55
Appamatto
299
AppamÈdo
97
AppasaddakÈmo
302
AppÈÔihÊraka taÑ
313
AppÈta~ko
318
AppÈbÈdhaÑ
318
Appeva nÈma siyÈ
327
AbalÈ
146
AbbhantarÈnaÑ raÒÒaÑ
upayÈnaÑ bhavissati,
bÈhirÈnaÑ raÒÒaÑ apayÈnaÑ 89
AbbhÈkuÔiko
256
Abbhuggato
133
AbbhujjalanaÑ
91
AbbhutaÑ
44
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[A]
AbbhokÈsaÑ
188
AbbhokÈso
162
AbyÈpajjaÑ
294
AbyÈsekasukhaÑ
165
AbrahmacariyaÑ
71
Abhavo
86
Abhi
18, 303, 308
AbhikkantaÑ
203-4
AbhikkantataraÑ
154
AbhikkantatarÈ
324
Abhikkante
165
Abhikkama
138
AbhijÈnÈti
270
AbhijÈnÈsi no tvaÑ
144
AbhijjhaÑ
189
AbhijjhÈya
189
AbhiÒÒÈ
93, 158, 279, 299
AbhiÒÒÈtakolaÒÒo
224
AbhiÒÒÈtassa
224
AbhiÒÒÈtÈ abhiÒÒÈtÈ
331
AbhiÒÒÈya
311
AbhinanduÑ
119
AbhinibbattiyÈ
328
AbhinimanteyyÈmapi
153
AbhinÊharati
197, 201
Abhibh|
103
Abhirato
152
Abhir|pÈ
129
Abhir|po
251
Abhisa~khareyyaÑ
307
PadÈnukkamo
[A]
Abhisa~kharoti
AbhisajjituÑ
AbhisaÒÒÈnirodhe
Abhisandeti
AbhihaÔaÑ
Abh|taÑ abh|tato
AmaccÈ
AmarÈ
AmarÈvikkhepikÈ
AmarÈvikkhepo
AmÈhaÑ bhikkhuÑ
Amutra
AmutrÈgaccha
Amhepi
Amheva tattha -papasaÑseyyuÑ
AyaÑ kho MahÈli hetu
AyyaputtÈ
AraÒÒaÑ
ArahaÑ
ArahataÑ
ArahatÈ
AriyaÑ
AriyasÊlÊ
Ariyassa
AriyÈ
Are
Arogo
AlamariyÈ
Alameva
AvaÓÓaÑ
343
PiÔÔha~ko
307
229
303
194
292
53
237, 266
106
106
106
322
87, 307
87
247
290
278
230
187
133
220, 299
44
295
255
211
296
237
109
290
257
37
344
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[A]
AvasÈ
146
AvinipÈtadhammo
279
AvipariÓÈmadhammo
104
AvisaÑvÈdako lokassa
72
AvÊriyÈ
146
AveraÑ
294
Avheyya
334
AsaÑkiliÔÔhacitto
335
AsaÒÒasattÈ
108
AsahitaÑ
86
AsiÑ
85
Asite
179
AsmiÑ vacane
235
Assa
190, 266
AssattharaÑ
83
Assatha
52
AssÈrohÈ
142
AssumukhÈ
253
Assosi
219
Ahamassa mÈtÈpitaro jÈnÈmi 259
AhivijjÈ
88
AhÊnindriyaÑ
198
AhÊnindriyo
111
Ahudeva bhayaÑ
136
Ahet| appaccayÈ
304
Aho n|na
305
Aho yaÒÒo aho
yaÒÒasampadÈ
270
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[Œ]
Aho vata
ŒkÈsaÑ
ŒkÈsÈnaÒcÈyatan|pago
ŒkiÓÓamanussÈ
ŒkoÔehi
ŒgaccheyyÈtha
ŒgatiÒca
Œgamentu
Œgamo
ŒghÈto
ŒcamanaÑ
ŒcariyantevÈsÊ
ŒcariyapÈcariyehi
ŒcariyapÈcariyo
ŒcÈmo
ŒcÈragocarasampanno
ŒÓaÓyaÑ
ŒtappamanvÈya
ŒtÈpÊ
ŒdÈya
ŒdÈsaÑ
ŒdÈsapaÒhaÑ
ŒdikalyÈÓaÑ
ŒdiccupaÔÔhÈnaÑ
Œditova
ŒdittaÑ
Œdisati
ŒdesanÈpÈÔihÈriyaÑ
Œnando
247
82
111
321
225
227
289
249
145
52
92
39
226
255
293
163
192
97
299
269
84
91
158
91
305
236
322
322
53
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[Œ]
[Œ]
Œpajjati
ŒpÈyikopi
ŒbÈdhiko
ŒbÈdho
ŒbhujitvÈ
Œbhogo
ŒmakadhaÒÒapaÔiggahaÓÈ
ŒmakamaÑsapaÔiggahaÓÈ
ŒmantayataÑ
ŒmisaÑ
Œyatanasaddo
ŒyatiÑ
ŒyamukhaÑ
ŒyÈcanti
ŒyukkhayÈ vÈ
puÒÒakkhayÈ vÈ
ŒrakÈva
ŒraddhacittÈ
ŒrÈcÈrÊ
ŒrÈdheti
Œropito
ŒrohaÓÊyaÑ
ŒlokasaÒÒÊ
Œlokite
Œlopo
ŒvaÔaÑ vÈ assa anÈvaÔaÑ vÈ
ŒvaraÓÈ
ŒvÈhanaÑ
ŒvutÈ -pa- pariyonaddhÈ
ŒvudhaÑ
345
106
243
190
318
188
112
76
76
266
80
115
211
195
334
102
294
298
71
296
87
134
189
173
78
238
335
90
335
89
Œsajja Èsajja
ŒsanaÑ vÈ
ŒsanÈ me -pa- paccuÔÔhÈnaÑ
Œsanena
Œsanenapi nimanteyyÈma
ŒsandiÑ
ŒsandipaÒcamÈ
ŒsÊditvÈ
Œhutiyo
ŒÄÈrikÈ
ŒÄindaÑ
247
238
261
229
153
83
149
336
150
143
225
[I]
IcchÈna~galavanasaÓÉe
217
IÒjanti
151
IÔÔhÈ
335
IÓaÑ ÈdÈya
189
Iti
70, 162, 267
Itipi
133, 322
ItipetaÑ
53
ItibhavÈbhavakathÈ
86
Itiha
39
Itihame
45
ItihÈsapaÒcamÈnaÑ
220
Ito bahiddhÈ
99, 320
ItthattaÑ
103
ItthattÈya
202
ItthikathÈpi
86
ItthikumÈrikapaÔiggahaÓÈ
76
ItthiyÈ vÈ itthiÑ karitvÈ
239
ItthilakkhaÓÈdÊnipi
89
346
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[I]
ItthÊ
76
Ittheke
111
IdaÑ
87, 98, 322, 336
IdaÑ kusalanti yathÈbh|taÑ
nappajÈnÈti
106
IdaÑ dukkhaÑ
201, 311
IdappaccayÈ kira me
309
Idamavoca BhagavÈ
119
Idamassa hoti
164
Idampissa hoti
164
IddhÈ
321
IddhipÈÔihÈriyaÑ
322
Idha
87, 155, 238, 307, 336
IndamavhÈyÈma
334
IndriyÈni
149
Indriyesu
164
IbbhÈ
227
ImaÑ
157
Imameva kÈyaÑ
194
ImasmiÒca pana
119
ImÈ ca me saÒÒÈ
nirujjheyyuÑ
307
ImÈni
267
IminÈ
103, 139, 187
IminÈpa~gena
250
IminÈmahaÑ etaÑ jÈnÈmi
98
Ime kho te bhikkhave
101
Ime paÒca nÊvaraÓe appahÊne 190
ImesaÑ
73, 305
Imehi cat|hi
267
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[I]
IriÓaÑ
Issaro
336
103
[U]
UkkaÑsÈvakaÑse
UkkÈpÈto
UkkÈsitvÈ
UkkÈsu
UkkiÓÓaparikhÈsu
Ukkujjeyya
UkkuÔikappadhÈnamanuyutto
UkkoÔanaÑ
UggamanaÑ
UggÈ rÈjaputtÈ
Uggehi vÈ
UccÈrapassÈvakamme
UccÈsayanaÑ
Uccesu
UcchÈdanaÑ
Ucchinnabhavanettiko
UcchedaÑ
UjuÑ
UjuvipaccanÊkavÈdÈ
UÔÔhÈnaÔÔhÈnaÑ
UÓhÊsapaÔÔaÑ
UttaritaraÑ pajÈnÈti
UttaritaraÑ vÈ paÓÊtataraÑ vÈ
UttarimanussadhammÈ
Uttarena manasÈkaÔassa
UttÈnamukho
UdakaÑ vÈ
UdakÈnuggatÈni
149
90
225
135
245
204
294
78
90
142
244
180
76
229
84
117
110
188
39
162
85
116
203
321
311
256
238
196
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[U]
UdakorohanÈnuyogaÑ -paviharati
294
UdapÈdi
44, 264
UdÈnaÑ
129
UdÈnesi
129
UddalomÊ
83
UddissakataÑ
292
UddhaÑ
117
UddhaccakukkuccaÑ 189, 192-3
UddhamÈghÈtanikÈ
109
UddharitvÈ
330
UddhaÑvirecanaÑ
92
UddhaggikÈ
143
UnnÈdiniyÈ
301
Undriyissati
238
Upakkosati
287
UpakkhaÔo
263
UpajÊvanti
328
UpaÔÔhapetvÈ
188
UpaÔÔhÈko santikÈvacaro
319
UpanisÊditvÈ
237
Upaneyya upaneyya
247
Upapajjanti
98, 103
UpapattiÒca
289
UparipÈsÈdavaragato
128
Uparujjhati
325
Upavadati
287
UpavÈyatu
275
Upasa~kamitabbaÑ
302
UpasamÈya
311
347
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[U]
Upasampajja 194, 279, 299, 322
UpahatÈ’yaÑ
212
UpÈdÈnaÑ
107
UpÈdÈya
318
UpÈsakaÑ maÑ bhante
BhagavÈ
209
UpÈhanÈ
85
Uposatho
127
Uppajjanti
305
UppannaÑ
327
UppÈtaÑ
88
UppilÈvitattaÑ
53
UbbilÈvitattaÑ
112
UbbhijjitvÈ
195
Ubbhidodako
195
Ubhato
250
Ubhatolohitak|padhÈnaÑ
84
UbhayaÑsabhÈvito
278
Ubho
39
UmmujjamÈnÈ ummujjanti
117
UyyodhikaÑ
82
UrabbhÈ
263
Ul|kapakkhikaÑ
294
Ullumpatu
337
Ussahanti
265
[E]
EkaÑ
EkaÑsabhÈvito
EkaÑsikÈ
EkaccaÑ
EkaccasassatikÈ
32
278
312
287
101
348
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[E]
EkantaparipuÓÓaÑ
163
EkantaparisuddhaÑ
163
EkantalomÊ
83
EkantasukhaÑ lokaÑ
jÈnaÑpassaÑ
313
Ekapassayiko
294
Ekabhattiko
75
EkamantaÑ
139, 248, 276, 277
EkamidÈhaÑ
144, 228, 282
EkarattivÈsaÑ
42
EkasÈlako
300
EkÈgÈrikaÑ
145
EkÈgÈriko
293
EkÈhikaÑ
293
EkÈlopiko
293
EkissÈpi dattiyÈ
293
Ek|napaÒÒÈsa ÈjÊvakasate
148
Eke
95
Etadavoca
259, 265
EtadavocuÑ
235-7, 258, 285
Etadahosi
301
EtenetaÑ
112
Ete mayaÑ bhavantaÑ
GotamaÑ
338
EtesaÑ pÈ aÒÒatarena
99
EttakaparamÈ
261
Ettha
117, 197, 332
Ettha Èpo ca
325
Ettha pariyÈpannÈ
117
EvaÑ
27, 29, 30, 35, 164, 182
EvaÑabhisamparÈyÈ
100
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[E]
EvaÑgatÈni
143
EvaÑgatikÈ
100
EvaÑgahitÈ
99
EvaÑparÈmaÔÔhÈ
100
EvaÑ manasi karotha
322
EvaÑ me sutaÑ
35, 122, 263,
276, 283, 287, 300,
317, 321, 327, 331
EvaÑ vitakketha
322
EvaÑvipÈko
90
EvaÑvihÈrÊ
338
EvaÑ vutte
211, 252, 275
EvaÑ santaÑ
310
EvaÑsampadamidaÑ
329
Evantipi me no
106
EvamÈha
97, 99
Evameva kho
197
Evampi
322
Evampi sikkhÈ
306
Evar|pena -pa- atthacarakena 247
EsÈ janatÈ
277
EsÈ’haÑ
204
EsikaÔÔhÈyiÔÔhito
97
Ehi
334
Ehi svÈgatavÈdÊ
256
EÄakamantaraÑ
292
[O]
OkÈraÑ
OkkamanaÑ
OkkhittapalighÈsu
248
90
245
349
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Ka ]
[O]
Ogacchanti
OÔÔhaddho
OdanakummÈs|pacayo
OdÈtena vatthena
OnÈhanÈ
OnÊtapattapÈÓiÑ
OpapÈtikÈ
OpÈnabh|to
OramattakaÑ
OrambhÈgiyÈnaÑ
OsakkantiyÈ vÈ ussakkeyya
OsadhÊnaÑ paÔimokkho
334
276
197
196
335
248
149
266
55
279
329
92
[ Ka ]
KaÑ nu khvajja
KaÑsak|ÔaÑ
KaÑsathÈle
KaÑso
Ka~khati
Ka~khÈ
KacchapalakkhaÓaÑ
KaÒcideva desaÑ
KaÔÔissaÑ
KaÓaÑ
KaÓo
KaÓÔakÈpassayiko
KaÓÓajappanaÑ
KaÓÓatelaÑ
KaÓÓasukhÈ
KaÓÓikÈlakkhaÓaÑ
KaÓhaÑ nÈma
129
77
195
77
246
245
89
140
83
293
88
294
91
92
74
89
234
KaÓhÈ
227
KataÑ karaÓÊyaÑ
201
KataparappavÈdÈ
108
KattÈ
103
Kattha nu kho
323
KathaÑ
221
KathaÑ nu kho
305
KathÈsallÈpo
247
KadalimigapavarapaccattharaÓaÑ
84
KadÈci
101
KantÈ
335
KantÈraddhÈnamaggaÑ
190
KandaraÑ
188
KapaÓÈ
266
KappakÈ
143
Kappasaddo
96
KappÈpetvÈ
134
KabaÄÊkÈrÈhÈrabhakkho
111
KammakarÈ
268
KammakÈro
152
Kamme ca upaÉÉhakamme ca 147
KayavikkayÈ
77
KarakÈrako
153
KaraÓÊyena
276
KaraÓÉÈ
198
Karahaci
101
KaritvÈ
239, 241
Karoto
144
Karoto na karÊyati pÈpaÑ
145
KalyÈÓavÈkkaraÓo
235, 252
350
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Ka ]
KalyÈÓavÈco
251
KalyÈÓo
133
KallaÑ tassetaÑ
285-6
KallaÑ nu kho
285
KahaÑ pana samma
138
Kassako
153
KaÄopimukhÈ
292
KÈkapeyyÈ
334
KÈyakammavacÊkammena -paparisuddhÈjÊvo
163
KÈ ca sikkhÈti BhagavÈ avoca 305
KÈpotakÈni
150
KÈmaÑ gamo
190
KÈmaguÓÈ
334
KÈmaguÓehi
111
KÈmacchando
192
KÈmalÈpinÊ
229
KÈmasaÒÒÈ
306
KÈmÈvacaro
111
KÈmÈsavÈ
201
KÈm|pasaÑhitÈni
278
KÈm|pasaÑhitÈ
335
KÈyaÑ
188, 194
KÈya nuttha
49
KÈya nettha
49
KÈya nottha
49
KÈyaparihÈrikena
186
KÈyassa bhedÈ
117
KÈyo
194
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Ka ]
KÈrayato
KÈlaÒca samayaÒca
KÈlavÈdÊ
KÈlena
KÈlena kÈlaÑ
KÈveyyaÑ
KÈsÈyÈni
KiÑkÈrapaÔissÈvÊ
KiÑ tuÓhÊ
KiÑ pana na kira
KiÑ vaÓÓo karissati
KiÑ sabbaÑ tapaÑ
garahissÈmi
KiÒcideva mantanaÑ
KiÒhi paro parassa
Kittisaddo
Kilamato
KiÒci
KismiÒcideva
KucchiparihÈrikena
Kutoci
KuttakaÑ
KuttavÈlehi
KudÈlapiÔakaÑ
Kupito
KumÈrikapaÒhaÑ
KumÈre khurappaÑ
patiÔÔhapesi
KumbhaÔÔhÈnakathÈ
Kumbhath|ÓaÑ
KumbhimukhÈ
KulaputtÈ
144
318
75
75
195
90
163
152
132
334
259
289
244
327, 329
133
145
190
239
186
164
83
245
241
228
91
238
86
81
292
299
351
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Ka ]
KulÈvake
KusacÊraÑ
KusalasÊlÊ
KusalasÊlena
Kusalesu
KuhakÈ
K|ÔaÑ
K|ÔaÔÔho
K|ÔÈgÈrasÈlÈyaÑ
KeÔubhaÑ
Kenacideva karaÓÊyena
KevalaÑ
KevalaparipuÓÓaÑ
KesakambalaÑ
Kesakambalo
KesamassuÑ
Kot|halasÈlÈyaÑ
KomÈrabhaccassa
KomudiyÈ
KosalakÈ
KoseyyaÑ
Koso
Kosohite
Ko hi bhante
[ Kha ]
229
293
255
255
189
87
77
97
276
220
250
160
160
293
131
163
303
122
128
276
83
264
246
298
[ Kha ]
KhatÈ’yaÑ
KhattaÑ Èmantesi
KhattavijjÈ
KhandhabÊjaÑ
Khameyya
212
249
88
79
152
KhayaÒÈÓÈya
Khayo
KhalikaÑ
Khalu
KhÈyite
KharividhamÈdÈya
KhÈrivividhaÑ
KhÈrÊ
KhiÉÉÈpadosikÈ
KhÊÓakÈmarÈgo
KhÊÓÈ jÈti
KhuÑsento
Khurapariyantena
KhurappaÑ
KhettaÑ
KhemaÔÔhitÈ
Kho
Kho pana
Khvajja
200
200
82
219
179
240
240
240
104
255
201
228
145
237
76
265
36, 219
227
129
[ Ga ]
GaggarÈya pokkharaÓiyÈ tÊre 249
Gacchanto vÈ
226
GacchÈmi
205
GaÓakÈ
143
GaÓanÈ
90
GaÓÈcariyo
130, 257
GaÓÊ
130, 256
GaÓÊbh|tÈ
249
Gatatto
151
352
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Ga ]
GatiÒca
Gatiyo
Gatisaddo
Gate
GadhitÈ
GandhaÑ
Gandhasannidhi
GandhÈrÊ
GabbhÈ
GabbhiniyÈ
GambhÊrÈ
GarahÈya
GaruÑ
GavesÊ
GahaÓak|ÔaÑ
Gahapatiko
GÈdhati
GÈmakathÈpi
GÈmadhammÈ
GÈmasÈmantaÑ vÈ
GiriguhaÑ
GilÈnapaccayabhesajjaparikkhÈro
GÊtaÑ
GuttadvÈro
Gotamo
GottapaÔisÈrino
GodhÈya lakkhaÓe
Gonako
GosÈlo
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Gha ]
289
222
222
181
335
76
80
322
328
292
93
265
228
237
77
153
325
85
71
241
188
153
244
164
69, 219
239
89
83
131
GhaÔikÈ
GhÈsacchÈdanaparamatÈya
82
152
[ Ca ]
CakkaratanaÑ
222
CakkavattÊ
222
Cakkhu
165
CakkhunÈ r|paÑ
165
CakkhumÈ
312
CakkhuviÒÒeyyÈ
335
CaÓÉÈ
228
CaÓÉÈlaÑ
82
CatudvÈraÑ
241
CandaggÈhÈdayo
90
Cammayodhino
143
Cara
87
CaramÈno
213
CalakÈ
142
Cavanti
98
CÈtumahÈbh|tiko
110, 149
CÈtumÈsiniyÈ
128
CÈtuyÈmasaÑvarasaÑvuto
151
CÈturanto
222
CÈrikaÑ
213, 249
Ci~gulikaÑ
83
CittaÑ
201, 296
CittaÑ samÈdhiyati
194
CittakaÑ
83
Citte
97
CiraÑ dÊghamaddhÈnaÑ
102
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Ca ]
Cirapabbajito
CirassaÑ kho bhante
CutiÒca
Ce
CetasÈ cetoparivitakkaÑ
CetasikaÑ
Cetaso
CeteyyaÑ
CetovimuttiÑ
CetosamÈdhiÑ
CelakÈ
CorakathÈ
PadÈnukkamo
353
PiÔÔha~ko
[ Ja-Jha ]
131
302
289
52
258
322
53, 112
307
279
97
142
85
[ Cha ]
ChattaÑ
Chando vÈ rÈgo vÈ
ChannaÑ phassÈyatanÈnaÑ
ChambhitattaÑ
ChavadussÈni
ChasvevÈbhijÈtÊsu
ChaÄÈbhijÈtiyo
Chindato
ChedanaÑ
85
107
116
136
293
146
147
144
78
[ Ja ]
Ja~ghavihÈraÑ
JanatÈ
JanapadakalyÈÓÊ
JanapadatthÈvariyappatto
JanetasmiÑ
Janesi
331
277
313
222
239
234
JÈgarite
JÈtar|paÑ
JÈtasaÑvaÉÉho
JÈti
JÈtimÈ
JÈtivÈdavinibaddhÈ
JÈtivÈdo
JÈnatÈ
JÈnato
JÈnapadÈ
JÈniyÈ
JÈliyo
JigucchÈmi
JiÓÓo
JivhÈnibandhanaÑ
JÊvÈ
JÊvitapariyÈdÈnÈ
JuhanaÑ
J|tappamÈdaÔÔhÈnaÑ
JhÈyanti
181
76
336
115
197
239
239
44
201
266
265
285
322
252
91
146
117
92
82
138
[ ©a-®ha ]
©ÈÓaÑ
©ÈÓadassanaÑ
©ÈtikathÈ
©ÈtiparivaÔÔo
©Èto
®hÈnaÑ
®hÈnaÑ kho panetaÑ
®hitatto
309
197
85
163
130
76, 98
104
151
354
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ ®ha-a ]
®hite
®hito hoti
eti
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Ta ]
181
236
186
[ Ta ]
TaÑ
211, 337
TaÑ kho pana BhagavantaÑ 133
TaÑ bhavantaÑ
221
TaÑ mamassa
107
TakkapariyÈhataÑ
99
Takkarassa
brahmasahabyatÈya
332
TakkÊ
98
Taggha
211
TacchaÑ tathaÑ
311
TaÒca TathÈgato pajÈnÈti
100
TaÒca pajÈnaÑ na parÈmasati 100
TaÓÉulÈ
88
TaÓhÈgatÈnaÑ
113
Tatiyampi kho
321
Tato
307
TatonidÈnaÑ
145, 190
Tato paraÑ
104
Tattha
108, 151, 259, 279
Tattheva
276
Tatra
37, 52-3, 297, 305
TatrÈpi
43
TatrÈvatiÔÔhati
337
TatrÈvasissati
337
Tatrekacce
304
TathattÈya ca paÔipajjanti
296
TathÈgatassa
TathÈgate
TathÈgato
TathÈtipi me no
TathÈr|paÑ
TathÈr|pÈnaÑ
TathÈ santaÑyeva
Tadagge
TadanugÈyanti
TadanuttaraÑ
TadanubhÈsanti
Tadapi phassapaccayÈ
Tadavasari
Tadahu
Tadeva mantanaÑ
TanuttÈ
TapassiÑ
Tapena
TapojigucchavÈdÈ
TapopakkamÈ
Tameva atthaÑ
TayidaÑ
TaritukÈmo
TasmÈtiha tvaÑ
TasmiÑ samaye hoti
Tassa
Tassa yÈ purimÈ
kÈmasaÒÒÈ
TassetaÑ
TÈ ceva saÒÒÈ
59
162
93, 108
106
97, 246
220
221
234
244
299
244
114
217
127
244
279
287
148
296
291
227
99, 228
334
118
306
201, 243
306
285
308
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
355
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Ta ]
TÈÓaÑ
237
TiÑse nirayasate
148
TiÔÔhatesÈ bhante
303
TiÔÔhantampi carantampi
202
TiÓÓaÑ vedÈnaÑ
220
TiÓÓaÑ saÑyojanÈnaÑ
279
TiÓÓavicikiccho
189, 248
Titthakaro
131
TindukÈcÊro
300
TiracchÈnakathÈ
85
TiriyaÑ
278
TirÊÔÈni
293
TirojanapadÈ
255
Tirodussantena
243
TiroraÔÔhÈ
255
TirovanasaÓÉagatassa
257
TividhaÑ
263
Tisso vidhÈ
267
TucchakaÑ
333
TuÓhÊ ahesuÑ
302
TuÓhÊ ahosi
131, 236
TuÓhÊbhÈve
181
TuÓhÊbh|taÑ tuÓhÊbh|taÑ
139
TuÓhÊbh|tova nisinno hoti
270
TumhaÑyevassa
52
T|likÈ
83
Te
86-7, 143-4, 211, 322
Tena
52, 268
Tena kho pana samayena 217, 224
[ Ta ]
Tena hi
134, 154
Tenupasa~kami
139
TelaÑ
88
Te vata
114
Teva tevijjÈ
333
TevijjÈ-iriÓaÑ
336
TevijjÈvivanaÑ
336
TevijjÈbyasanaÑ
336
TesaÑ
112, 113, 328
TesaÑyeva
268
Todeyyaputto
317
TvaÑ mantÈnaÑ paÔiggahetÈ 223
TvaÒÒeva Bhagavato Èrocehi 277
[ Tha ]
ThaÓÉilaseyyaÑ
294
Thale
330
ThÈlipÈke
238
ThinamiddhaÑ
189, 191, 193
ThusodakaÑ
293
Th|Ó|panÊtÈni
263
Th|laÑ
325
Theto
72
Thomayanti
334
[ Da ]
Dakkhanti
117
DakkhiÓaÑ
145
356
PadÈnukkamo
[ Da ]
DakkhiÓajanapadaÑ
DakkhiÓena
Dakkho
DaÓÉaÑ
DaÓÉappahÈrÈ
DattikaÑ
DattupaÒÒattaÑ
DaddulaÑ
DandhÈyitattaÑ
DabbihomaÑ
DabbhÈ
Damena
DayÈpanno
DasasahassÊ
DasahÈkÈrehi
Daso
DassanaÑ hoti
DassanÈya
DassanÊyÈ
DassanÊyo
DassukhÊlaÑ
Dahanti
Daharo
Daharova samÈno
DÈnapati
DÈyako
DÈrakatikicchÈ
DÈsabyÈ
DÈsÈ
DÈsikaputtÈ
PiÔÔha~ko
237
270
195
85
271
243
150
293
336
88
268
145
69
119
268
103
220
224
129
251
265
230
199
253
266
266
92
190
268
143
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Da ]
DÈsidÈsapaÔiggahaÓÈ
76
DÈsiputto
230
DÈso
152
DiÔÔhadhammanibbÈnaÑ
111
DiÔÔhadhammanibbÈnavÈdÈ
111
DiÔÔhadhammo
111, 248
DiÔÔhiÔÔhÈnÈ
99
DiÔÔheva dhamme 143, 279, 299
DinnapÈÔika~khÊ
71
DinnÈdÈyÊ
71
DibbÈ gabbhÈ
328
DibbÈ bhavÈ
328
DibbÈnaÑ bhavÈnaÑ
328
Dibbo
111
DivasÈni
278
DisÈÉÈho
90
DÊghaÒca rassaÒca
325
DÊghamaddhÈnaÑ tiÔÔhati
102
DÊghassa
101
DukkaraÑ bho Gotama
294
DukkhÈ
112
Dukkhito
190
DujjÈno
295
DuddasÈ
93
DubbuÔÔhikÈ
90
DubbhagakaraÓaÑ
91
DuranubodhÈ
93
D|teyyaÑ
77
Devadudrabhi
90
DevapaÒhaÑ
91
PadÈnukkamo
[ Da ]
DevayÈniyo maggo
Devo
DesaÑ
Deseti
DoÓamite
DosinÈ
Doso vÈ paÔigho vÈ
DvaÔÔhantarakappÈ
DvaÔÔhipaÔipadÈ
DvÈgÈriko
DvinnaÑ
Dveyeva
PiÔÔha~ko
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Dha ]
323
195
140
158
149
129
107
147
147
293
292
222
[ Dha ]
DhaÑsemi
DhanukaÑ
DhanuggahÈ
DhammaÑ
DhammacakkhuÑ
DhammaÒca
DhammaÔÔhitataÑ
Dhammato
DhammaniyÈmataÑ
Dhammamasa~khataÑ
DhammarÈjÈ
DhammarÈjÈnaÑ
DhammavÈdÊ
DhammasaÑhitaÑ
Dhammasaddo
Dhammassa ca
DhammÈ
357
321
83
142
158
212, 248
205
311
268
312
205
222
211
75
311
92
287
92
DhammikaÑ
Dhammiko
DhammiyÈ kathÈya
Dhammena
DhÈraÑ
DhÈriyamÈnÈsu
DhÈretu
DhÊtaraÑ adÈsi
Dhuvo
DhovanaÑ
211, 243
222
261
223
195
135
209
238
104
82
[ Na ]
NaÑ
117, 296
Na-ehibhaddantiko
292
Na kho me bhante garu
144
Nagar|pakÈrikÈsu
245
Na codanÈraho
330
NaccaÑ
81
NaccagÊtavÈditavis|kadassanÈ 76
NacchÈdeyya
190
Na tasmiÑ gÈme vÈ
256
Na tiÔÔhabhaddantiko
292
Natthi ayaÑ loko
149
Natthi cevettha
uttarikaraÓÊyaÑ
320
Natthi dinnaÑ
149
Natthi paro loko
149
Natthi pitÈ
149
Natthi balaÑ
146
Natthi mÈtÈ
149
NatthukammaÑ
92
358
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Na ]
NamassamÈnÈ
334
NayidaÑ sukaraÑ
163
NarakapapÈtaÑ papatanto
330
Na hetaÑ
311
NÈgassa bh|mi
138
NÈgÈ
138
NÈgÈvÈsasate
148
NÈdibrahmacariyakaÑ
311
NÈdhimuccati
246
NÈnattakathÈ
86
NÈnÈdhimuttikatÈ
44
NÈnÈmaggÈni
333
NÈnÈverajjakÈnaÑ
250
NÈnussarati
104
NÈparaÑ
202
NÈmakaÒÒeva
333
NÈmagottaÑ
230, 258
NÈmaÒca r|paÒca
325
NÈlaÑ
151
NÈhaÑ
295
NÈÄikaÑ
85
Nikati
78
NikkujjitaÑ
204
NigaÓÔhigabbhÈ
148
NigamanagarajanapadakathÈdÊsupi
86
Nigghoso
137
NighaÓÉu
220
NiccadÈnÈni
270
Nicco
104
NijigÊsitÈro
87
PadÈnukkamo
[ Na ]
NiddÈyitabbaÑ
NidhÈnavatÊ
NinnÈmetvÈ
NipuÓÈ
NippesikÈ
NibbÈnÈya
NibbidÈya
Nibbuti
NibbuddhaÑ
NibbeÔhiyamÈnameva
NibbeÔhetabbaÑ
NibbeÔhehi vÈ
NimantanaÑ
NimittaÑ
NimuggaposÊni
NimmÈtÈ
NimmÈdeti
Niyati
Niyato
Niyyanti
NiyyÈnaÑ
NiyyÈniko niyyÈti
NirayaÑ vÈ tiracchÈnayoniÑ vÈ
NirodhaÑ
NirodhÈya
NillopaÑ
Nisinne
NihitadaÓÉo nihitasattho
NÊlaÑ
NÊvaraÓÈ
PiÔÔha~ko
329
75
246
93, 108
87
311
311
100
82
149
53
87
292
87
196
103
229
146
279
333
89
332
328
308
311
145
181
69
197
335
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Na ]
NÊvÈrÈ
293
Nukhvidha
247
NegamÈ
265
NetaÑ ÔhÈnaÑ vijjati
244
NettatappanaÑ
92
Netti
117
NemittikÈ
87
NelÈ
74
NevaÑ’re
237
NesaÑ
234
No
50, 129
No ca kho dibbÈni saddÈni
278
No ca kho sotabbaÑ
maÒÒanti
296
Notipi me no
106
No tvaÑ
144
No notipi me no
107
NhÈpakÈ
143
NhÈpanaÑ
84, 92
NhÈpitaÑ
327
[ Pa ]
PaÑsuk|lÈni
PakataÒÒ|
Pakati kho esÈ
PakaraÓe
PakÈseti
PakkajjhÈnaÑ
Pakkamati
Pakkamissasi vÈ
Pakkhandino
PakkhÊ sakuÓo
293
305
294
239
160
89
186
235
142
186
359
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Pa ]
Pa~gacÊraÑ
83
PaggharaÓÊ
195
Pacato
144
PaccaÒjanaÑ
92
PaccattaÒÒeva
100
Paccatthikato
164
Paccayiko
72
Paccassosi
155
PaccÈjÈto
162
PaccekÈ itthiyo
135
PaccorohitvÈ
138, 224
PacchÈnipÈtÊ
152
PacchÈbhattaÑ
188
Pacchimopi
333
PajaÑ
157
PajÈnÈti
99
PaÒca ca kammuno satÈni
147
PaÒcamattÈni
134
PaÒcamattehi
36
PaÒcahi
111
PaÒjalikÈ
334
PaÒÒattÈ
313
PaÒÒatte Èsane nisÊdi
49
PaÒÒÈÓaÑ
259
PaÒÒÈpÈrip|riÑ
314
PaÒÒÈvimuttiÑ
279
PaÔalikÈ
83
PaÔi
27
PaÔikarosi
211
PaÔikÈ
83
360
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Pa ]
PaÔikkante
PaÔiggaÓhÈtu
PaÔiggaÓhÈma
PaÔicarissasi
PaÔicchannaÑ
PaÔicchannak|ÔaÑ
PaÔipadÈ
PaÔipanno
PaÔivasanti
PaÔibaddhaÑ
PaÔimantetuÑ
PaÔimantetu
PaÔimÈnento
PaÔilabhati
PaÔivasati
PaÔivirato
PaÔisaÑvedenti
PaÔisaÒcikkhati
PaÔisallÊno
PaÔhamaÑ
PaÔhamena vayasÈ
PaÓÈmetvÈ
PaÓidhÈya
PaÓidhikammaÑ
PaÓÊtataraÑ
PaÓÊtatarÈ
PaÓÊtÈ
PaÓÊtena
PaÓÉitakÈ
PaÓÉitavedanÊyÈ
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Pa ]
165
211
211
235
204
77
291
27
263
197
235
235
247
162
300, 318
69
115
162
276
98, 153
253
140
188
91
154
324
93
247
247
93
PaÓÉitÈ
108
PatiÔÔhÈpito
330
PattÈÄhakaÑ
83
PathavikÈyo
151
PathavÊ pathavikÈyaÑ
149
Padako
220
PadakkhiÓaÑ katvÈ pakkÈmi 211
PadasÈyeva
247
Pad|sikÈ
104
PadhÈnaÑ
97
PanatthÈya
227
PanthaduhanÈ
264
PapÈtasatÈni
148
PapÈtÈ
148
Pabbajati
104
PabbajeyyaÑ
163
PabbajjaÑ
298
PabbataÑ
188
Pabbatasa~khepe
202
PabbÈjanÈya
265
PabbÈjesi
230
PabyÈhÈsi
234
PabhaÑ
325
PamÈÓakataÑ kammaÑ
337
Pamuditassa pÊti jÈyati
194
PayÈtaÑ
243
PayirupÈsato
129
ParaÑ viya mattÈya
298
ParamaÑ
295
ParamadiÔÔhadhammanibbÈnaÑ 111
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Pa ]
ParamÈ
296
ParamÈya
251
ParamparasaÑsattÈ
333
ParammukhiÑ vÈ Èli~geyya 329
ParasattÈnaÑ
322
ParasenappamaddanÈ
223
ParÈdhÊno
190
Pari
189
ParikkhÈrÈ
266
ParicÈrako
240
ParicÈreti
111
ParitassanÈ
102
Paritassitavipphanditameva
113
ParinibbÈyi
279
Paripanthe
145
ParipÈcenti
328
ParipuÓÓaÑ
160
ParipuÓÓakosakoÔÔhÈgÈro
264
Parip|reti
194
Parippharati
194
ParipphosakaÑ paripphosakaÑ 195
ParibbÈjakasate
148
ParibbÈjako
36
ParimaddanaÑ
84
ParimukhaÑ
188
Pariyantakate
149
PariyantavatiÑ
75
PariyÈpuÓÈmi
257
PariyÈyabhattabhojanaÑ
293
PadÈnukkamo
[ Pa ]
PariyÈyasaddo
PariyodÈtena
PariyonÈhanÈ
Parisandeti
ParisÈsu ca
ParisuddhaÑ
Parisuddhena
Parisodheti
ParihÈrapathaÑ
Pare
ParesaÑ
ParosahassaÑ
Palambhesi
PalÈlapuÒjaÑ
Paleti
Palla~kaÑ
Palla~ko
Pallomo
Pavattaphalabhojano
PavattaphalabhojÊ
PavattÈro
Pavattesi
Paviveke
PavuÔÈ
PavuttaÑ
Pavedeti
PasannÈkÈraÑ karonti
PasÊdanti
PassatÈ
Passato
361
PiÔÔha~ko
37
196
335
194
296
160
196
189
82
52-3
52
223
137
188
149
188
83
238
240
293
244
247
152
148
244
93, 158
296
296
44
201
362
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Pa ]
Passambhati
194
PahÈya
69, 189
PahiÓagamanaÑ
77
Pahitatto
299
Pah|taÑ
269
Pah|tajÈtar|parajato
263
Pah|tadhanadhaÒÒo
264
Pah|tavitt|pakaraÓo
263
Pahosi
87
PÈÓamatipÈtÈpayato
145
PÈÓÈ
146
PÈÓissaraÑ
81
PÈÓupetaÑ
211
PÈÓo
68
PÈtimokkhasaÑvarasaÑvuto 163
PÈturahosi
324
PÈnasannidhimhi
79
PÈpakaÑ
327
PÈpito bhavissati
228
PÈbhataÑ anuppadetu
265
PÈmojjaÑ
190, 194, 314
PÈraÑ taritukÈmo
334
PÈrag|
220
PÈrÈpÈraÑ
334
PÈrisajjÈ
237, 266
PÈsÈdikÈ
129
PÈsÈdiko
251
PÈhune
238
Pi
36
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Pa ]
PiÔakaÑ
PiÒÒÈkÈdayo
PiÔÔhito piÔÔhito
PiÓÉadÈyakÈ
PiÓÉapÈtapaÔikkanto
PitÈ
PitÈmahayugÈ
Piyar|pÈ
Piyar|pÈni
PiyavÈdÊ
PisuÓaÑ vÈcaÑ
PÊÓenti
PÊti
PÊtigataÑ
PÊtibhakkhÈ
PÊtimanassa
PÊte
PuggalavemattatÈ
PuÒjaÑ
PuÔaÑsena
PuÔosena
Puthujjano
PuthutitthakarÈnaÑ
PuthusippÈyatanÈni
Puth|pi
PubbanimittaÑ
PubbantakappikÈ
Pubbapuriso
PubbapetakathÈ
PubbabhÈsÊ
19
293
40, 327
142
188
103
250
335
278
152
72
143
314
112
102
194
179
298
145
257
257
58
257
142
308
324
95
234
86
256
363
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Ba ]
[ Pa ]
PubbuÔÔhÈyÊ
PubbenivÈsaÑ
Purakkhato
Puratthimena
PurimatarÈni
PurimÈni
Purimopi
PurisakÈre
P|jenti
PekkhaÑ
PemanÊyÈ
PessÈ
PoriyÈ
PorÊ
152
97
139
270
278
278
333
146
228
81
74
268
252
74, 252
[ Pha ]
Phandato phandÈpayato
PharusÈ
PhalaÑ vipÈko
PhalakaseyyaÑ
PhassÈ
PhaÄubÊjaÑ
PhÈsuvihÈraÑ
PhÊtÈ
Phusati
Phussa phussa
145
72
149
294
114
79
318
321
97, 308
115
[ Ba ]
Bandhanena
BandhupÈdÈpaccÈ
265
227
Bandho
78
BarihisatthÈya
268
BalaggaÑ
82
BalamattÈ
190
BalavÈ
337
BahiddhÈ
99
BahiddhÈ pariyeÔÔhiÑ
325
BahukaraÓÊyÈ
211
BahukiccÈ
211
BahujanakantÈ
74
BahujanamanÈpÈ
74
Bahujanassa
131
Bah|naÑ
255
Bah|ni
333
BÊjagÈmabh|tagÈmasamÈrambhÈ
75
BÊjabÊjaÑ
79
Buddhassa
37
ByantiÑ kareyya
189
ByÈkaroti
296
ByÈkaronti
287
ByÈkÈtabbo
235
ByÈpÈdapadosaÑ
189
ByÈpÈdo
193
ByÈbÈdhenti
151
BrahmacariyaÑ
160, 162, 201
BrahmacariyapariyosÈnaÑ
299
BrahmaÒÒasa~khÈtÈ
291
BrahmaÒÒÈya pajÈya
255
BrahmadeyyaÑ
219
364
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Ba ]
Brahmamante
BrahmavacchasÊ
BrahmavaÓÓÊ
BrahmavimÈnaÑ
BrÈhmaÓaÑ ÈmantetvÈ
BrÈhmaÓaÑ vÈ
BrÈhmaÓÈ
BrÈhmaÓiÑ pajaÑ
BrÈhmaÓesu
BrÈhmaÓo
[ Bha ]
BhagavantaÑ -pabhikkhusaÑghaÒca
BhagavantaÑ saraÓaÑ
gacchÈmi
BhagavÈ
BhagavÈ ceva passati
AmbaÔÔho ca
BhaÓeyya
BhattavetanaÑ
Bhadrena
Bhante Kassapa
BhayaÑ
BhayadassÈvÊ
BhavataÑ
Bhavanetti
Bhavo
BhassantÈ
BhassapuÔena
BhassÈ
BhÈvo
237
251
251
103
264
129
266
337
238
217
40
205
34-5
236
259
265
253
277
136
163
113
117
86
150
239
228
146
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Bha ]
BhÈsitaÑ
BhÈsitamanubhÈsanti
BhÈsite
BhÈsissÈmi
Bhikkhave
BhikkhusaÑghaÒca
BhikkhusaÑghassa
BhikkhusaÑghena
Bhikkhusatehi
BhindantÈ
BhinnÈnaÑ vÈ sandhÈtÈ
Bhiyyo
Bhiyyoso
Bhujisso
BhuttÈviÑ
Bh|taÑ
Bh|tapubbaÑ
Bh|tabhabyÈnaÑ
Bh|tavÈdÊ
Bh|tavijjÈ
Bh|tÈ
Bh|migataÒca
Bh|rikammaÑ
Bh|rivijjÈ
BhedÈ
Bho
BhogakkhandhaÑ
BhojanÈni
BhotÈ raÒÒÈ
Bhoto raÒÒo
119
244
181
155
95
205
140
36
36
108
73
295
321
190
248
311
263, 323
103
75
88
146
253
91
88
117
219
154
79
267
267
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Ma ]
MaÑsakhalaÑ
145
MaggaÑ Ècikkheyya
204
MaggÈmagge
331
Maggo
291
MacchagumbaÑ
202
Majjhimopi
333
MaÒÒe
108, 152, 229
MaÓi
85
MaÓikÈ nÈma vijjÈ
322
MaÓilakkhaÓÈdÊsu
89
MaÓÉanakajÈtiko
199
MaÓÉalamÈÄe
43
MattÈya
294, 321
Manasi kareyyÈtha
227
Manasi karohi
155
ManÈpÈ
335
ManesikÈ
83
ManopadosikÈ
105
ManomayaÑ
198
ManomayÈ
102
Manomayo
111
Mantadharo
220
MantapadaÑ
244
Mantavho
235
Mantesu
221
Mando
108
MamaÑ
52
MamaÒÒeva
229
Mamassa
106, 108
Mayameva arahÈma
253
PadÈnukkamo
365
PiÔÔha~ko
[ Ma ]
Mayampi kho bhikkhu na
jÈnÈma
323
MayhaÑ
237
MasÈÓÈni
293
MahaÒca rÈjÈnubhÈvena
135
MahatÈ
36
MahatupaÔÔhÈnaÑ
91
Mahaddhano
251, 263
MahantaÑ ÒÈtisaÑghaÑ
ohÈya
253
MahantaÑ vÈ
154
Mahallako
252
MahÈkappino
148
MahÈnÈgÈ
143
MahÈnisaÑsataraÒca
271
MahÈpurisalakkhaÓaÑ
220
MahÈpurisassa
222
MahÈbhogo
251-263
MahÈvane
276
MahÈvijito
263
MahÈsayanaÑ
76
Mahesakkhataro
103
MÈ evaÑ
322
MÈgadhakÈ
276
MÈgadho
123, 249
MÈÓavena
36
MÈtÈpettikaÑ
230
MÈtÈpettikasambhavo
111
MÈtito ca pitito ca
250
MÈnak|ÔaÑ
77
MÈnenti
228
MÈ bhÈyi mahÈrÈja
137
366
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
PadÈnukkamo
[ Ma ]
MÈlÈ
76, 84
MigadÈyo
287
MigalakkhaÓaÑ
89
MukhaÑ
189
MukhacuÓÓaÑ
84
MukhalepanaÑ
84
MukhahomaÑ
88
Mukhullokako
152
MucchitÈ
335
MuÒjamhÈ ÊsikaÑ
198
MuÓÉakÈ
227
MuÓÉiyo
285
MuttÈcÈro
291
MudÈ modamÈnÈ
265
MuddÈ
90
MuddikÈ
143
MuddhÈbhisitto
164
MusÈ
71
MusÈvÈdaÑ
71
MusÈvÈdaparijegucchÈ
106
MusÈvÈdabhayÈ
106
MusÈvÈdampi
259
M|labÊjaÑ
79
M|labhesajjÈnaÑ anuppÈdanaÑ 92
M|sikacchinnaÑ
88
M|sikavijjÈyapi
89
M|Ähassa
204
Me
27, 30, 86
MettÈya cetovimuttiyÈ
337
MethunÈ
71
PiÔÔha~ko
[ Ma ]
Me sutaÑ
MokkhacikÈ
Mogho
Mom|ho
35
83
314
108
[ Ya ]
YaÑ
101, 290, 334, 337
YaÑ te ekaccaÑ
289
Yann|nÈhaÑ
152, 229, 301
YaÑ vÈ pana bhonto pare
gaÓÈcariyÈ
290
Yakkho
236
Yagghe
153
YajataÑ bhavaÑ
266, 268
Yajanto
145
YaÒÒakÈlo mahÈrÈja
266
YaÒÒavÈÔassa
270
YaÒÒe
238
Yatatto
151
Yato kho
116, 307
Yattha
259, 334
YathÈ kathaÑ panÈhaÑ
221
YathÈdhammaÑ
211
YathÈbhuccaÑ
93
YathÈbh|taÑ viditvÈ
100
YathÈ yathÈ
308
YathÈvajjaÑ
83
YathÈ vÈ tathÈ vÈ
257
YathÈsanthatiko
294
Yadagge
278
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Ya ]
YadÈka~khasi
141
Yadi evaÑ sante
153
YadidaÑ
164
YadidaÑ adhivimutti
296
YadidaÑ adhisÊlaÑ
295
Yadime
228
YasasÈ
266
YayassÊ
131
YassatthÈya
299
Yassa dÈni kÈlaÑ maÒÒasi
135
YassadÈni tvaÑ
211
YÈcakÈ
266
YÈnasannidhi
80
YÈnÈ
224
YÈni vÈ panaÒÒÈnipi
143
YÈyeva kho
227
YÈvaÒcidaÑ
44
YÈvatikÈ yÈnassa bh|mi
224
YÈvÈÄÈhanÈ
149
YÈhi
316
YiÔÔhaÑ
149
YugaÑ
250
YuvÈ
199
Y|patthÈya
268
Ye cime
328
Ye taÑ
328
Ye dhammÈ brÈhmaÓakÈrakÈ 334
Yena
49, 138, 190, 217
Yebhuyyena
102, 246
YesaÑ
244
367
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Ya ]
Yehi
Yo
YonipamukhasatasahassÈni
YvÈyaÑ
93
305
146
332
[ Ra ]
RakkhÈpenti
245
RakkhÈvaraÓaguttiÑ
153
RajataÑ
76
RajanÊyÈ
335
RajanÊyÈni
278
Rajojalladharo
294
RajodhÈtuyo
148
Rajopatho
162
Rajjubhedo
78
RaÒÒaÑ niyyÈnaÑ bhavissati 89
RaÒÒÈ -pa- Kosalena dinnaÑ 219
RattaÒÒ|
131
Ratt|parato
75
RathakaÑ
83
RathikÈ
142
Rath|patthare
244
RamaÓÊyÈ
129
RÈgavirÈgo
205
RÈjakathÈ
85
RÈjaÒÒehi
244
RÈjadÈyaÑ
219
RÈjabhaÓitaÑ
244
RÈjabhoggaÑ
219
RÈjÈ
123, 222
368
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Ra ]
RÈjÈmaccaparivuto
RÈsiko
RÈsivaÉÉhako
RittakaÑ
Rukkham|laÑ
RudantÈnaÑ
R|pak|ÔaÑ
R|pasaÒÒÈnaÑ
R|pÊ
R|pÊ attÈ
R|pÊ cÈtumahÈbh|tiko
Re
PiÔÔha~ko
[ La ]
128
265
153
333
188
254
77
111
110, 197
109
197
247
[ La ]
LakkhaÒÒÈ
LakkhaÓaÑ
LajjÊ
LaÔukikÈ
LapakÈ
LabheyyÈhaÑ
LahusÈ
LÈbhena lÈbhaÑ
nijigÊsitÈro
L|khÈjÊviÑ
LeÓaÑ
LokaÑ
LokakkhÈyikÈ
LokadhÈtu
LokÈyataÑ
Loke
PadÈnukkamo
129
88
69
229
87
298
228
87
287
237
157
86
119
220
156, 189
Loko
LomahaÑso
LohitahomaÑ
156, 311
136
88
[ Va ]
VaÑsaÑ
Va~kakaÑ
VacanÈya
VacchatarasatÈni
VajirapÈÓi
Vajjesu
VaÒcanaÑ
VaÒjho
VaÓibbakÈ
VaÓÓaÑ
VaÓÓapokkharatÈya
VaÓÓavantataro ca
VatassÈhaÑ
Vatena
Vatthaguyhe
Vatthasannidhi
VatthÈni
Vatthu
VatthukammaÑ
VatthuparikammaÑ
VatthuvijjÈ
Vatth|hi
VadamÈnÈ
VadeyyuÑ
Vadhena vÈ
Vadho
82
83
285
263
236
163
78
97
266
38, 93
251
103
152
148
246
80
163
76
92
92
88
96
93
93
265
78
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
369
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Va ]
[ Va ]
VanapatthaÑ
188
VamanaÑ
92
Vambhento
228
Vayo-anuppatto
131, 252
VasavattÊ
103, 335
VasÊ
103
VassakammaÑ
91
VaÄavÈrathamÈruyha
224
VÈ
52, 70, 314
VÈkacÊraphalakacÊresu
293
VÈkkaraÓaÑ
252
VÈcÈvikkhepaÑ
106
VÈcÈsannitodakena
311
VÈcitamanuvÈcenti
244
VÈdappamokkhÈya
87
VÈdÈnuvÈdo
287
VÈdo
71, 87
VÈyasavijjÈ
89
VÈlakambalaÑ
294
VÈlabÊjaniÑ
85
VÈlavedhir|pÈ
108
VikaÔaÑ
294
VikatikÈ
83
VikÈlabhojanÈ
75
VikiraÓaÑ
91
Vikkhepo
106
VigatakathaÑkatho
248
VigatacÈpallo
255
VigatÈbhijjhena
189
ViggÈhikakathÈ
86
VighÈto
106-8
VicÈritaÑ
112
Vicikicchati
246
VicikicchÈ
192-4
VicitakÈÄakaÑ
245
VicchikavijjÈ
88
VijitÈvÊ
222
Vijite
145
ViÒÒÈÓaÑ
325-6
ViÒÒÈpaniyÈ
52
VitakkitaÑ
112
Vitti
263
Vitt|pakaraÓaÑ
263
VitthÈyitattaÑ
336
ViditÈ
100, 298
ViditvÈ
45
VidhÈ
263, 267
Vidho
240
VinayavÈdÊ
75
Vinaye
211
VinÈsaÑ
110
ViparÈmoso
78
ViparÈvattaÑ
86
VipariÓamanti
151
VipariÓÈmaÒÒathÈbhÈvÈ
112
VipariÓÈmadhammÈ
112
VippakatÈ
50, 303
VippaÔisÈro na karaÓÊyo
267
Vippasanno
197
VibhavaÑ
110
370
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Va ]
Vimati
245
Vimuccati
201
Vimuttamiti ÒÈÓaÑ hoti
201
VimuttasmiÑ
201
VirajaÑ
212
Virato
75
VirÈgÈya
311
ViruddhagabbhakaraÓaÑ
91
Virecane
92
VivaÔÔacchado
223
VivaÔÔati
102
VivaraÓaÑ
90
Vivari BhagavÈ dvÈraÑ
225
Vivareyya
204
VivÈdo
332
VivÈhanaÑ
90
Vivicceva kÈmehi
112, 194
VivittaÑ
187
VividhaÑ
240
VivekajapÊtisukhasukhumasaccasaÒÒÊyeva
306
Vivecetu
327
VilepanaÑ
76, 84
Vilokite
173
VisavijjÈ
88
VisikhÈkathÈpi
86
VihaÒÒati
258
Viharati
69, 122
VihÈrapacchÈyÈyaÑ
277
VihÈro
225
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Va ]
VÊtamalaÑ
VÊtisÈretvÈ
VÊthiÑ saÒcarante
VÊmaÑsÈnucaritaÑ
VÊmaÑsÊ
VÊra~gar|pÈ
VÊrÈ
VÊse indriyasate
VuddhasÊlÊ
VuddhasÊlena
Vuddhi hesÈ
Vuddho
VusitaÑ
V|pakaÔÔho
VekaÔiko
VeÔhakanatapassÈhi
VetÈÄaÑ
VedanÈ
VedayitaÑ
VedÈnaÑ
VepullattaÑ
VeyyÈkaraÓasmiÑ
VeyyÈkaraÓo
VeramaÓÊ
VesÈrajjappatto
VehÈsaÔÔhaÒca
Vo
Vokkamma
VodÈnaÑ
VoropesiÑ
212
144, 225
200
99
98
223
223
148
251
251
211
252
201
299
294
245
81
115
113
220
314
119
220
272
248
253
108
329
90
211
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Va-Sa ]
VossakammaÑ
91
SaÑkittÊsu
292
SaÑkiraÓaÑ
91
SaÑkilesaÑ
90
SaÑkÊÄantÈ
229
SaÑghÈÔipattacÊvaradhÈraÓe 177
SaÑgho
205
SaÑyamena
145
SaÑvaÔÔati
102
SaÑvaraÓaÑ
90
SaÑvarÈya
211
SaÑvuto
152
SaÑsaranti
98
SaÑsÊdanti
336
SaÑsÊditvÈ visÈdaÑ pÈpuÓanti 336
SaÑsuddhagahaÓiko
250
Sa-uttaracchadaÑ
84
SakaÓikaÑ
199
SakaÓÔako
264
SakammapasutÈ
265
SakuÓaÑ
325
SakuÓavijjÈ
89
Sakkaronti
228
SakkharakathalaÑ
202
SakyakumÈrÈ
229
SakyakulÈ pabbajito
219
Sakyaputto
219
SakyÈ
228, 234
Sakhilo
256
SaggasaÑvattanikÈ
143
371
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Sa ]
Sa~khadhamo
337
Sa~khalikhitaÑ
163
Sa~khÈnaÑ
90
Sa~khiyadhammaÑ
45
Sa~khiyadhammo
43
Sa~gati
146
Sa~ghÊ
130, 249, 256
Sace
87, 144, 222
Saccavajjena
145
SaccavÈdÊ
72
Saccasandho
72
Sacco
314
SacchikatvÈ
93, 158, 279, 299
SajitÈ
103
Sajotibh|taÑ
236
SajjataÑ
268
SaÒjagghantÈ
229
SaÒjhabbharimakaÑsu
311
SaÒÒaggaÑ
307
SaÒÒÈ
309
SaÒÒÈnirodhe
303
SaÒÒÈ nu kho bhante
309
SaÒÒÊvÈdÈ
109
SaÒÒuppÈdÈ
309
SaÓÉasaÓÉacÈrinÊ
292
SaÓÔhapesi
302
SatiÑ
188
Sati
189
SatiÓakaÔÔhodakaÑ
218
SatisampajaÒÒena
164
372
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Sa ]
Sati sammussati
104
Sato
110
Sato sampajÈno
189
Satta asaÒÒÊgabbhÈ
148
Satta devÈ
148
SattannaÑ tveva kÈyÈnaÑ
151
Satta pisÈcÈ
148
Satta saÒÒÊgabbhÈ
148
SattussadaÑ
218
SatthÈrÈ vÈ satthÈraÑ
290
SadevakaÑ
157-8
SadevamanussaÑ
157
SaddhaÑ
162
SaddhÈdeyyÈni
79
SaddhiÑ
36, 235
Saddhe
238
Saddho
266
SadhaÒÒaÑ
218
SanighaÓÉukeÔubhÈnaÑ
220
SantatÈya
109
Santappesi
247
SantarabÈhirÈ
195
SantÈ
93
SantikaÑ
82
SantikammaÑ
91
SantuÔÔho
164, 182
SandassetvÈ
261
Sandassesi
268
SandhÈgÈraÑ
228
SandhiÑ
145
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Sa ]
SannidhikÈraparibhogaÑ
79
SannipatitÈnaÑ
43
SannisinnÈnaÑ
43
Sanneyya
195
OpapÈtiko
279
Sapariggaho
335
SappÈÔihÊraka taÑ
314
Sappi
88
Sappitela -paniÔÔhÈnamagamÈsi
269
Sabba~gapacca~giÑ
198
Sabba~gapacca~gÊ
111
SabbatopabhaÑ
325
SabbapÈÓabh|tahitÈnukampÊ
69
SabbavÈridhuto
151
SabbavÈriphuÔo
151
SabbavÈriyutto
151
SabbavÈrivÈrito ca
151
Sabbaso
111
SabbÈkÈrasampanno
197
SabbÈni tÈni
332
SabbÈvato kÈyassa
194
Sabbe sattÈ
146
SabrahmakaÑ
157-8
SamaggakaraÓiÑ vÈcaÑ bhÈsitÈ 73
SamagganandÊ
73
Samaggarato
73
SamaggÈrÈmo
73
Sama~gÊbh|to
111
SamaÓaÑ vÈ
129
SamaÓabrÈhmaÓÈ
95
PadÈnukkamo
[ Sa ]
SamaÓabrÈhmaÓÈnaÑ
SamaÓÈ
SamaÓuddeso
SamaÓo
SamatikkamÈ
SamatittikÈ
SamanugÈheyyuÑ
SamanubhÈseyyuÑ
SamanuyuÒjantaÑ
SamanuyuÒjantÈ
SamanuyuÒjeyyuÑ
SamannÈgato
Samannesi
Samappito
SamayaÑ
SamayappavÈdako
Samasamo
SamÈdapetvÈ
SamÈdapesi
SamÈdÈya
SamÈdÈyeva
SamÈdisatu
SamÈdhibhÈvanÈnaÑ
SamÈnÈ
SamÈrakaÑ
SamÈhite
SamihitaÑ
SamÊpacÈrÊ
SamudayaÑ
SamudayasaÒjÈti
PiÔÔha~ko
113
266
277
69, 219
111
334
108
108
290
290
108
164, 251
246
111
32
300
259
261
268
163
186
321
279
228
157-8
97
244
319
116
328
PadÈnukkamo
[ Sa ]
SamudÈgacchati
SamuddakkhÈyikÈ
SamuttejetvÈ
Samuttejesi
Sam|hanissÈmi
SampajÈnakÈrÊ
SampajjalitaÑ
SampavÈresi
SampasÊdati
SampahaÑsesi
SampÈyeyyaÑ
SambahulÈnaÑ
SambÈdho gharÈvÈso
SambÈhanaÑ
SambodhÈya
SambodhiparÈyaÓo
Samma
Sammadeva
Sammanti
SammÈ
SammÈ-ÈjÊvo
SammÈkammanto
SammÈdiÔÔhi
SammÈ manasikÈro
SammÈvÈcÈ
SammÈvÈyÈmo
SammÈsa~kappo
SammÈsati
SammÈsamÈdhi
SammÈsambuddhena
373
PiÔÔha~ko
257
86
261
268
265
165
236
248
246
268
108
43
162
84
311
279
137
299
234
93
280
280
280
97
280
280
280
280
280
44
374
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Sa ]
Sammodako
256
SammodanÊyaÑ
144, 225, 319
SammodiÑsu
225
SayaÑ
93, 158, 279, 299
SayaÑpaÔibhÈnaÑ
99
SayaÑpabhÈ
102
Sayanasannidhi
80
SaraÓaÑ
205, 237
SarÈ
148
SalÈkahatthaÑ
82
SallakattiyaÑ
92
SasaÒÒÊ
307
SahatthÈ
247
Sahadhammiko
235, 287
Sahadhammena
259
SahabyataÑ
103
SahasÈkÈro
78
SahitaÑ
86
Sahet| sappaccayÈ
305
SassataÑ
97
SassatavÈdÈ
97
SassatisamaÑ
98
Sassato
104
Sassato attÈ ca loko ca
98
SassamaÓabrÈhmaÓiÑ
157
SÈ
292
SÈkabhakkho
293
SÈkkharappabhedÈnaÑ
220
SÈciyogo
78
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Sa ]
SÈ codanÈ
SÈÓÈni
SÈtthaÑ sabyaÒjanaÑ
SÈdhu
SÈdhukaÑ
SÈdhu kho pana
SÈdhusammato
SÈpateyyaÑ
SÈpadesaÑ
SÈmaÒÒaphalaÑ
SÈmaÒÒasa~khÈtÈ
SÈmÈkabhakkho
SÈmukkaÑsikÈ
SÈyatatiyakaÑ
SÈyite
SÈraÓÊyaÑ
SÈlÈkiyaÑ
SÈvajjÈ
Sikkhati sikkhÈpadesu
SikkhÈ ekÈ saÒÒÈ
SikhÈbhedo
SitaÑ
SitÈva
SippisambukaÑ
SirivhÈyanaÑ
SivavijjÈ
SÊtÈ vÈridhÈrÈ
SÊlapaÒÒÈÓaÑ
SÊlaparidhotÈ
SÊlaparidhotÈ paÒÒÈ
329
293
159
154
154
220
131
269
75
143
291
293
248
294
179
144, 225
92
290
163
305
77
197
117
202
91
88
195
259
259
260
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Sa ]
SÊlamattakaÑ
55
SÊlavÈ
251, 255
SÊlasaÑvarato
164
SÊlasampadÈya
295
SÊlasampanno
164
SÊlasmiÑ
164
SÊlena
148
SÊsavirecanaÑ
92
SukatadukkaÔÈnaÑ
149
SukhaÑ
194
Sukhadukkhe
149
SukhavipÈkÈ
143
Sukhumacchikena
117
Sukhenti
143
SukkhataraÑ maÒÒe taranti
336
SujaÑ paggaÓhantÈnaÑ 258, 267
SuÒÒaÑ brahmavimÈnaÑ
102
SuÒÒÈgÈre
296
SuÓÈti gahapati vÈ
162
SuÓohi
154
SutaÑ
29, 30
SutajÈtassa
267
SuttaguÄe
149
Sutte
181
SudaÑ
37
Suparikammakato
197
SupinaÑ
88
SupinasatÈni
148
SupinÈ
148
375
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Sa ]
SuppaÔividitÈ
SubhagakaraÓaÑ
SubhaÔÔhÈyino
SubhÈsubhaÑ
Subho
SuvuÔÔhikÈ
SusukÈÄakeso
S|cibh|tena
S|dÈ
S|rakathÈpi
S|rÈ
SenÈby|haÑ
SenÈsanaÑ
Seniyena
SeyyaÑ
SeyyathÈpi
44
91
102
325
197
90
253
71
143
86
143, 223
82
187
249
294
118, 189,
192, 315
SeyyathidaÑ
79, 142, 222, 244
So
97, 157-8, 187, 194,
201, 234, 237, 267, 307-8
So evaÑ samÈhite -paÈneÒjappatte
196, 200
SokaparidevadukkhadomanassupÈyÈsÈ
112
Socayato
144
SocÈpayato
144
Sotthi bhavissati raÒÒo
238
SotabbaÑ cassa maÒÒanti
296
SotÈpanno hoti
279
376
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Sa ]
So dhammaÑ deseti
ÈdikalyÈÓaÑ -papariyosÈnakalyÈÓaÑ
So na ceva ceteti
SobhanakaÑ
SomanassaÑ
SovaggikÈ
So vatassÈhaÑ puÒÒÈni
kareyyaÑ
SohaÑ
SoÄasaparikkhÈraÑ
SvÈgataÑ bhante
SvÈtanÈya
SnehaparetÈ
SnehÈnugatÈ
158
307
81
53
143
152
152
263
302
261
195
195
[ Ha ]
HaÔaÑ
HatÈvasesakÈ
HatthattharaÑ
293
265
83
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Ha ]
HatthÈpalekhano
292
HatthÈbhijappanaÑ
91
HatthÈrohÈ
142
HatthinikÈsatÈni
134
HatthiyÈnÈni
134
Hadaya~gamÈ
74
Hadayabhedo
77
HanusaÑhananaÑ
91
Handa
211
HarÈyÈmi
322
HassakaÒÒeva
333
HassakhiÉÉÈratidhammasamÈpannÈ
104
HÈyanavaÉÉhane
149
Hi
70
HitaÑ
328
HitÈnukampÊ
328
HutaÑ
149
HevaÑ natthi
148
Hoti
27, 36
LakkhitabbapadÈnaÑ anukkamaÓikÈ
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[A]
AggadhammÈ dasa
143
A~guttaranikÈyaÑ vÊsatibhÈÓavÈrasataparimÈÓaÑ
15
AÔÔhakathÈnayo
44
AÔÔha~gikamaggÈnaÑ
desanÈkkamo
281
AÔÔhidhovanaÑ nÈma
82
AturitacÈrikÈ duvidhÈ
216
AturitacÈrikÈ nÈma
215
AttabhÈvapaÔilÈbhÈ tayo
313
AttasanniyyÈtanaÑ
206
Attho duvidho
32
AdinnÈdÈnassa sambhÈrÈ paÒca 70
AnÈdaratthe sÈmivacanaÑ
253
AnibaddhacÈrikÈ
215-6
AnusandhÊ tayo
112
AnussaraÓatthe nipÈtadvayaÑ 305
AntomaÓÉalaÑ tiyojanasatikaÑ
215
AndhÈ paÓÓÈsasaÔÔhi
333
ApaÓÓakaÑ brahmacariyaÑ 279
ApanetabbaÑ nÈma natthi
12
AppaccakkhaÑ nÈma natthi
5
AppamÈÓakataÑ kammaÑ
nÈma
337
AbhikkamapaÔikkamÈnaÑ
viseso
165
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ A-Œ ]
AbhijÈtiyo cha
247
AbhihÈro duvidho
153
AmbaÔÔhaÑ nÈma vijjaÑ
adÈsi
237
Arahasaddassa atthÈ paÒca
133
AriyaphalaÑ sÈmaÒÒaphalaÑ 143
AvadhÈraÓatthe nipÈto
219
AvahÈrÈ paÒca
70
Asappurisabh|miÑ atikkamati 31
ŒciÓÓaÒcetaÑ
ca~kamÈdhiÔÔhÈnaÑ nÈma 245
ŒjÊvaÔÔhamakaÑ sÊlaÑ
281
ŒthabbaÓavedaÑ catutthaÑ 220
ŒthabbaÓikÈnaÑ visaÒÒibhÈvÈpÈdanappayogaÑ
304
ŒsavÈnaÑ khayÈ cattÈro
200-1
ŒhÈraÑ
aÔÔha~gasamannÈgataÑ
171
[I]
Itthambh|tÈkhyÈnatthavaseneva
upayogavacanaÑ
221
IddhividhaÒÈÓassa pariyÈyo 324
IddhividhaÒÈÓasseva nÈmaÑ
sabbametaÑ
324
IriyÈpathÈ cattÈro
318
Isisi~gatÈpasassa vatthu
304
IssarÈnuvattako hi loko
144
378
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[U]
UpakÈrakadhammÈ uddiÔÔhÈ 320
UpakkilesÈ paÒca
129
UpaÉÉhuposathaÑ kÈtuÑ
sakkÈ
84
UpamÈsaÑsandanaÑ
veditabbaÑ
197
Upayogatthe paccattavacanaÑ 328
Upayogavacananiddeso
33-4
UpÈhanasa~ghÈÔÈ dve
80
UposathuddesÈ paÒca
291
Uposatho tividho
128
Ubhatovibha~go nÈma
13
Us|yakÈraÓÈni dve
42
[ E-O ]
EkaccasassatikÈ duvidhÈ
101
Ekekassa tÊÓi tÊÓi kiccÈni
280
Eke vadanti
11
OkkÈkavaÑsÈ tayo
230
OpammasaÑsandanaÑ
veditabbaÑ
117, 199
OvÈdadÈnakÈlo
8
[ Ka ]
KaÒcukapajahanÈ cattÈro
199
KathÈ duvidhÈ
79
Kapilavatthunti nÈmaÑ
karotha
232
KappÈ dve
96
KammaÔÔhÈnavinimuttÈ
dhammakathÈ nÈma natthi 168
KaraÓatthe sÈmivacanaÑ
267
KaraÓavacanena niddeso
33-4
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Ka ]
KavÊ cattÈro
90
KÈko seto
86
KÈmaguÓÈ duvidhÈ
111
KiccakaraÓÊyÈnaÑ viseso
276
KiccaÒca nÈmetaÑ duvidhaÑ 45
KuÔÔhaÑ nÈma
kÈyasaÑsaggavasena
anugacchati
243
Keci (KhandhakabhÈÓakattherÈ)
vadanti
16
KoÔÔhÈgÈraÑ tividhaÑ
264
Kot|halasÈlÈ nÈma
303
Koso catubbidho
264
[ Kha-Ga-Gha ]
KhandhakaÑ asÊtibhÈÓavÈraparimÈÓaÑ
13
Khuddakagantho
16
KhuddakanikÈyo
pannarasappabhedo
17
GaÓasajjhÈyamakaÑsu
13, 15
GambhÊrabhÈvo catubbidho
20
GahaÔÔhassa yÈnaÑ
80
GuÓasaddassa atthuddhÈro
334
GocarasampajaÒÒassa
catukkaÑ veditabbaÑ
167
GodhÈya viya urena gantvÈ
279
Ghosakadevaputtotveva
nÈmaÑ
283
GhosakaseÔÔhi nÈma jÈto
283
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Ca ]
Catu-iriyÈpathavirahitaÑ
CatutthanayaÑ
titthiyaÑvasena ÈgataÑ
Catutthanayo vutto
CatusaccavinimuttÈ kathÈ
nÈma natthi
CaraÓaÑ aÔÔhapi samÈpattiyo
CÈrikakÈraÓÈ cattÈro
CÈrikÈ duvidhÈ
CintanÈkÈrÈ tividhÈ
[ Cha-Ja ]
ChadanÈ satta
ChabbaÓÓarasmÊnaÑ
pamÈÓaÑ
Janasa~gahatthaÑ
dhammakathÈ nÈma
kÈtabbÈyeva
JanÈ tayo vinayapariyÈyena
JÈnanÈ paÒca
JÊvikÈ dve
[ ©a-®ha ]
©attidutiyÈ kammavÈcÈ
©ÈÓÈnaÑ ÈrammaÓavibhÈgo
©ÈÓÈni dasa
®hapanÈni tÊÓi
[ Ta ]
TakkÊ catubbidho
Tatiyanayo vutto
PadÈnukkamo
379
PiÔÔha~ko
202-3
202
267
[ Ta-Tha ]
TathÈgatassa kÈraÓÈ aÔÔha
59
TathÈgatassa pamÈÓaÑ
gahetuÑ na sakkÈ
254
TapparÈyaÓatÈ
206
Tayo pucchÈ Bhagavato natthi 68
TÈpasapabbajjÈ sa~khepato
cattÈro
242
TÈpasapabbajjÈ sÈsanassa
vinÈsamukhaÑ
240
TÈpasÈ aÔÔhavidhÈ
241
TÈpasÈ tividhÈ
242
TikkhattuÑ sÈdhukÈramadÈsi 11
TiÓÓaÑ pÈÔihÈriyÈnaÑ
viseso
322-3
TiÓÓaÑ suttÈnaÑ viseso
314
TitthiyaparivÈso paÒÒatto
298
Titthiyassa anussaraÓaparicchedÈ tayo
98
Tisso cetanÈ niccalÈva
kÈtabbÈ
267
TÊÓi saÑvaccharÈni visaÒÒÊ
304
TuÓhÊbh|tassa padassa
adhippÈyattho
132
TuritacÈrikÈ nÈma
213, 4
TulÈk|ÔaÑ catubbidhaÑ
77
ThomanavacanÈni paÒca
129
99
288
[ Da ]
Datti nÈma ekÈ khuddakapÈti 293
DasÈdhikaÑ sÊhanÈdasataÑ
297
11
288
288
312
240
216
213
267
223
40
168
43
45
81
6
380
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Da ]
DÈnaÑ tividhaÑ
266
DÈsÈ cattÈro
152
DiÔÔhigatÈni dvÈsaÔÔhi
95
DiÔÔhigatikassa gÈho ummattakapacchisadiso
110
DiÔÔhiÔÔhÈnÈni aÔÔha
99
Divasassa tikkhattuÑ
294
DÊghanikÈyaÑ catusaÔÔhibhÈÓavÈraparimÈÓaÑ
15
DÊghanikÈye suttantÈ
catuttiÑsa
15
DÊghabhÈÓakÈ vadanti
16
DÊghÈgamo nÈma
2
Dutiyanayo vutto
288
DuppaÔipannassa ÈdÊnavÈ
22-3
DullabhÈ paÒca
47
Devadatto navamÈsaÑ
gilÈno
127
DosapaÔighÈnaÑ viseso
107
[ Dha ]
Dhammakathikassa thÈmo
Dhammakkhandhassa
paricchedo
Dhammo sotabbo
DhÊtaro paÒca
39
25
31
230
[ Na ]
Nagare karaÓÊyÈni dve
250
Na hi TathÈgatÈ ekabyaÒjanampi
niratthakaÑ vadanti
12
PadÈnukkamo
[ Na ]
NÈmÈni cattÈri
NikÈyo paÒcavidho
Nidhayo cattÈro
NibaddhacÈrikÈ
NÊvÈro nÈma vÊhijÈti
PiÔÔha~ko
280
23
253
216
293
[ Pa ]
PaÑsuk|laÑ meghavaÓÓaÑ41, 301
Pakati hesÈ rÈjakulÈnaÑ
138
PakÈrassa bhakÈro kato
325
Paccattavacanatthe etaÑ
bhummaÑ
164
PacchÈbhattakiccaÑ
47
PacchimayÈmakiccaÑ
48
PaÒca therasatÈni
6
PaÒcannaÑ hatthÊnaÑ balaÑ
dhÈreti
137
PaÔik|labhÈvo dasavidho
180
PaÔhamajavane satekicchÈ
150
PaÔhamanayo vutto
287
PaÔhamamahÈsa~gÊti nÈma
3
PaÓipÈto catubbidho
206-7
PathavÊkampakÈraÓÈ aÔÔha
120
Padap|raÓamatte vÈ nipÈto
219
Padasambandho veditabbo
294
PadumapuÓÉarÊkÈnaÑ viseso 196
Pabbajitassa yÈnaÑyeva
80
PabbajitÈ nÈma na bahukÈ
162
PamÈÓakataÑ kammaÑ nÈma 337
PayogÈ cha
69
ParikkhÈrÈ dvÈdasa
185
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Pa-Ba ]
ParitassanÈ catubbidhÈ
102
Pariyattiyo tisso
21
PariyosÈnasaddassa
atthÈ dve
159
Parisadoso parisajeÔÔhakassa upari Èrohati
302
ParisaniccalakÈraÓÈni dve
43
ParihÈrikÈ dve
184-5
Palla~ko cuddasahattho
58
PahÈnÈni tÊÓi
20
PahÈnÈni paÒca
291
PÈkÈro aÔÔhÈrasahatthubbedho
123
PÈÓÈtipÈtassa sambhÈrÈ
paÒca
69
PÈnÈni aÔÔha
79
PÈrÈjikÈni tÊÓi
13
PiÔakÈni tÊÓi
19
Pituvadho paÒcaparivaÔÔo
139
PisuÓavÈcÈya sambhÈrÈ
cattÈro
73
PucchÈ paÒcavidhÈ
67
PuttÈ cattÈro
230
PuthujjanÈ duve
58
PurimayÈmakiccaÑ
48
Purisabh|miyo aÔÔha
147
Purisali~gavaseneva vuttaÑ 227
PurebhattakiccaÑ
46
BalÈkÈ rattÈ
86
BÊjagÈmaÑ paÒcavidhaÑ
75
PadÈnukkamo
381
PiÔÔha~ko
[ Ba ]
BuddhaÔÔhÈnÈni cattÈri
94
BuddhadÈyajjaÑ te dassÈmi 214
BuddhamantÈ nÈma soÄasasahassagÈthÈparimÈÓÈ
220
BuddhamantÈ nÈmete
221
BuddhÈnaÑ kathÈ sammutiparamatthavasena dve
315
BuddhÈnaÑ saÑsayo nÈma
natthi
301
BuddhÈnaÒca kathÈdoso
nÈma natthi
10
Bodhikkhandho paÒÒÈsahattho 58
Bodhi vanditabbÈ
167
ByasanÈni paÒca
336
BrahmajÈlasuttaÑ nÈma
14
BrÈhmaÓakÈrakÈ dhammÈ
334
[ Bha ]
BhattÈni dve
75
BhayaÑ catubbidhaÑ
136
BhÈvena bhÈvalakkhaÓattho
34
BhummajÈlaÑ nÈma vijjaÑ
jÈnÈti
231
Bhummatthe upayogavacanaÑ
veditabbaÑ
218, 310
Bhummatthe kÈraÓavacanaÑ
49
Bhummavacananiddeso
33-4
Bh|tabhabyÈnaÑ viseso
103
[ Ma ]
Maggakusalo nÈma
332
MajjhimanikÈyaÑ asÊtibhÈÓavÈraparimÈÓaÑ
15
382
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Ma ]
Majjhimapadesassa
paricchedo
MajjhimabhÈÓakÈ vadanti
MajjhimamaÓÉalaÑ
chayojanasatikaÑ
MajjhimayÈmakiccaÑ
MaÓikÈ nÈma vijjÈ
MaÓÉanÈni tÊÓi
MaÓÉalÈni tÊÓi
Matake uddissa katabhattaÑ
saddhaÑ nÈma
ManasikÈrÈ dve
ManussÈnaÑ bhuttÈhÈro
sattÈhampi upatthambhetuÑ
sakkÈ
MaraÓapaÔisaÑyuttaÑ kathaÑ
MahÈ-anatthakarÈ paÒca
MahÈ-anatthakÈrikÈ
vicikicchÈ
MahÈkappo eko
MahÈdÈnÈni paÒca
MahÈmaÓÉalaÑ navayojanasatikaÑ
MahÈvihÈrÈ aÔÔhÈrasa
MahÈsammatassa vaÑsÈ
MahÈsarÈ satta
Mahesiyo paÒca
MÈnak|ÔaÑ tividhaÑ
MÈsakÈ tayo
MicchÈvaÓijjÈ paÒca
156
11
215
48
322
255
215
238
97
104
319
193
194
148
273
215
9
230
148
230
77
76
210
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Ma ]
MuttaharÊtakaÑ nÈma
BuddhÈdÊhi vaÓÓitaÑ
MusÈvÈdassa sambhÈrÈ
cattÈro
[ Ya ]
Yo paÒca sikkhÈpadÈni
ekato gaÓhati, tassa
ekasmiÑ bhinne sabbÈni
bhinnÈni
[ Ra ]
RakkhituÑ garukasÊlaÑ
RajatapaÔÔasadisÈ vÈlikÈ
RÈjagahato NÈÄandÈ
yojanameva
RÈhu-asurindassa pamÈÓaÑ
[ La ]
Li~gavipallÈsena vadati
Li~gavipallÈso veditabbo
LekhÈ dve ÈgatÈ
Lokassa pakatiyeva
LokiyÈnaÑ aggattÈ
saÒÒaggaÑ
LokiyasaraÓagamanassa
bhedo duvidho
Loko tividho
Loko suÒÒo
[ Va ]
Vacanassa atthavasÈ dve dve
VaÓÓo duvidho
184
71
272
274
331
36
254
333
296
126
139
307
209
156
315
204
55
PadÈnukkamo
383
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
PiÔÔha~ko
[ Va ]
VÈseÔÔhabhÈradvÈjÈnaÑ
arahatt|pagamanaÑ
338
ViggahavivÈdÈnaÑ viseso
332
VijjÈ aÔÔhavidhÈpi paÒÒÈ
240
VijjÈ nÈma tayo vedÈ
239
Vinayo nÈma BuddhasÈsanassa
Èyu, vinaye Ôhite
sÈsanaÑ ÔhitaÑ nÈma
12
VimuttiparamavimuttÊnaÑ
viseso
296
Virati tividhÈ
272
Viratiyo tisso
291
ViratÊnaÑ ÈrammaÓaÑ
272
Viveko tividho
152
VisuddhipavÈraÓaÑ
pavÈresuÑ
171
VihÈradÈnassa navÈnisaÑsÈ 271
VihÈrÈ tayo
285
VedÈ tayo
220
VeramaÓiyo paÒca
209
VesÈrajjÈni cattÈri
296
VodÈniyÈ dhammÈ nÈma
313
[ Sa ]
SaÑyuttanikÈyaÑ satabhÈÓavÈraparimÈÓaÑ
SaÑvarÈ paÒca
Sa-upÈhanagamanassa
nissando
SakuÓena viya uppatitvÈ
Sattame atekicchÈ
15
291
126
279
150
[ Sa ]
SattarasÈnisaÑsÈ khandhakapariyÈyena
SattÈ ekajjhÈsayÈ dullabhÈ
SattÈ kammassakÈ
SaddhÈsampanno nÈma
kulaputto
Santoso dvÈdasavidho
SabbiriyÈpathesu vÊriyaÑ
samÈrabhitabbaÑ
SabhÈgameva sappÈyaÑ
SamaÓaparikkhÈrÈ aÔÔha
SamayÈ dasadhÈ
SamÈdhibhÈvanÈ sÈsanato
bÈhirÈ
SampajaÒÒaÑ catubbidhaÑ
SampadÈ tisso
SamphappalÈpassa sambhÈrÈ
dve
SammÈsa~kappassa upamÈ
Samm|Äho samattho na hoti
SaraÓagamanaÑ catubbidhaÑ
SaraÓagamanaÑ duvidhaÑ
SaraÓagamanassa ÈnisaÑsÈ
SaraÓagamanesu vidhayo satta
SÈtthakakiccaÑ paÒcavidhaÑ
SÈdhukÈradÈnaÑ yuttameva
SÈdhukÊÄanadivasÈ nÈma
SÈsanabrahmacariyaÑ nÈma
sikkhattayaÑ
271
45
38
282
182
281
167
184
33
279
165
295
74
281
30
206
206
208
205
46
11
7
311
384
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Sa ]
SÈsanaraso nÈma jhÈnasukhÈdibhedo
191
SÈsanassa pariyosÈnaÑ
295
SikkhÈ tisso
20, 306
SikkhÈpadÈni tÊÓi satÈni
cattÈri ca
13
SissabhÈv|pagamanaÑ
206
SÊlakhandhÈvÈraÑ bandhitvÈ 217
SÊlaparamasÊlÈnaÑ viseso
295
SÊlavipattidhammÈ paÒca
210
SÊlasampattidhammÈ paÒca
210
SÊhanÈdÈ samodhÈnetabbÈ
297
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Sa ]
SuttageyyÈdÊnaÑ viseso
SuttanikkhepÈ cattÈro
SuttantÈ terasa
Suttasaddassa vacanattho
Sunakkhatto tÊÓi
saÑvaccharÈni upaÔÔhÈsi
SuppaÔipannassa ÈnisaÑsÈ
SubhasuttaÑ nÈma
SeÔÔhÊ tayo
SenÈsanaÑ catubbidhaÑ
[ Ha ]
Hotisaddo atÊtakÈlattho
25
50
14
18
278
22
8
284
187
36
NÈmÈnaÑ anukkamaÓikÈ
NÈmÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[A]
A~kurapeta
161
A~ga (janapada)
249
A~gulimÈla
213
AciravatÊ (nadÊ)
334
AjÈtasattu (rÈjÈ)
9, 123,
124, 126, 127, 139,
140-Èdi
Ajitakesakambala
131, 150
AÔÔhakathÈyaÑ
104, 105, 151
AÔÔhaka (brÈhmaÓa)
244
AtthajÈla
118
AnÈthapiÓÉika
270, 284, 300
Anuruddhatthera
15, 140, 172
AnomÈ (nadÊ)
57, 75
Abbheyya (sattha)
88
AmarÈ (macchajÈti)
106
AmbaÔÔha (mÈÓava) 37, 216, 224,
226-7, 229, 230, 235
AmbaÔÔha (vijjÈ)
237
AmbalaÔÔhikÈ (uyyÈna)
14, 42-3
Ambavana
122, 123, 137
AlambusÈ (devakaÒÒÈ)
304
Allakappa (raÔÔha)
283
Avanti (raÔÔha)
283
AvÊci
313
Asurinda
255
NÈmÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[Œ]
Œka~kheyyasutta
113
Œnandatthera
3, 5, 7, 8, 10, 11,
12, 14, 16, 25, 230-Èdi
Œlindaka
169
ŒÄavaka (yakkha)
51, 207
[ I-U ]
IcchÈna~gala
217
IndajÈla
82
UkkaÔÔha
218
Uttara
246
Udaya
139, 140
UdumbarikÈ (devÊ)
298
Upatissa
42
Upavara
230
UpÈlitthera
12, 14, 16, 172
Uposatha
230
Uppala (nidhi)
253
UruÒÒÈ (nagara)
287
Uruvela (gÈma)
57
Usiraddhaja (pabbata)
156
[ E-O ]
Ela (nidhi)
OkkaÔÔha
OkkÈka
OkkÈmukha
253
218
230, 233-4, 237
230
386
NÈmÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Ka ]
Kakusandha
KaccÈna
KaÓÓakatthala
KandarasÈlapariveÓa
Kapila (brÈhmaÓa)
Kapilavatthu
Kappina (bhikkhu)
Kamboja (raÔÔha)
KarakaÓÉu
KalambatitthavihÈra
KalyÈÓa
KalyÈÓiyavihÈra
Kassapa
Kassapa (acela)
Kassapa (Buddha)
Kassapa (bhikkhu)
KÈÄakÈrÈmasutta
KÈÄavallimaÓÉapa
KirÈta (milakkhu)
KukkuÔaseÔÔhi
KukkuÔÈrÈma
KusinÈrÈ (nagara)
K|Ôadanta (brÈhmaÓa)
KevaÔÔa
KoÓÈgamana (Buddha)
KoÓÉaÒÒa
Kot|halika
Kolanagara
Kolita
59
258
287
260
231
232, 234
127
115
230
170-1
230
120
130
287, 289,
294, 298
218, 312
3, 4, 277
120
170-1
159
284
285
3, 4, 7
263, 275
321
59
141
283
234
42
NÈmÈnukkamo
[ Ka ]
Kosambakasutta
KosambÊ (nagara)
Kosala (janapada)
Kosala (raÔÔha)
Kosala (rÈjÈ)
PiÔÔha~ko
113
283-4
213, 217
276, 331
218, 219
[ Kha-Ga ]
Khandhaka
122, 124, 127, 271
Kharaloma (yakkha)
51
GaggarÈ (rÈjamahesÊ)
249
Gaja~gala (nigama)
156
GandhÈra (isi)
322
GandhÈra (raÔÔha)
322
GayÈsÊsa
322
Gavampati
61
Gijjhak|Ôa
127, 297
Gotamakasutta
120
Gotama (Buddha)
9, 37, 39, 42,
61, 70-Èdi
[ Gha ]
Ghosakadevaputta
Ghosaka (seÔÔhi)
Ghosita (seÔÔhi)
GhositÈrÈma
[ Ca ]
Ca~kÊ (brÈhmaÓa)
Cikkhallika (nikÈya)
Citta (HatthisÈriputta)
283
283
283
282-3
331
24
301, 312
NÈmÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Ca ]
CittÈ (mahesÊ)
Cunda (bhikkhu)
C|Äaniddesa
Cetakatthera
Cetiya (raÔÔha)
[ Cha ]
Chaddanta (nÈgarÈjÈ)
Channatthera
Channa (paribbÈjaka)
230
65
326
8, 319
319
41
54
36
[ Ja ]
Janavasabha (yakkha)
126
Jantu (kumÈra)
230
Jantu (mahesÊ)
230
JambudÊpa 218, 224, 231-2, 303
JÈÓusoÓÊ (brÈhmaÓa)
331
JÈlinÊ (mahesÊ)
230
JÊvaka
122, 129, 132,
134, 137-8
Jeta (kumÈra)
300
JetavanamahÈvihÈra
8, 127,
300
Jotivana
120
[ Ta ]
TÈrukkha (brÈhmaÓa)
TittirajÈtaka
TipiÔakamahÈsivatthera
331
161
181-2
309
NÈmÈnukkamo
387
PiÔÔha~ko
[ Ta-Tha ]
Tudi (gÈma)
317
Tusitabhavana
157
Todeyya (brÈhmaÓa)
317, 331
Th|Óa (brÈhmaÓagÈma)
156
[ Da ]
DakkhiÓajanapada
237
DakkhiÓÈpatha
115, 237
DamiÄa (milakkhu)
159
Dasuttarasutta
314
DÊghanikÈyaÔÔhakathÈ
83
DÊpa~kara (Buddha)
157
Devadatta
124-5, 127, 129,
140, 322
[ Dha ]
DhataraÔÔha (haÑsarÈjÈ)
DhanapÈla (hatthi)
Dhaniya
Dhammapada
DhammÈsoka (rÈjÈ)
41
138
213
254
85
[ Na ]
Nanda (bhikkhu)
173
Nandimitta (yodha)
86
NÈgadÈsa
140
NÈgasenatthera
246
NÈgitatthera
277
NÈÄandÈ (nagara) 14, 35, 40, 321
NÈÄÈgiri (hatthi)
127, 140
388
NÈmÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Na ]
NigaÓÔha
NigaÓÔhanÈÔaputta
Nigrodha (paribbÈjaka)
NimijÈtaka
210
132, 151
45, 298
161
[ Pa ]
PakudhakaccÈyana
132, 151
PakkusÈti (rÈjÈ)
213
PaÒcasikha
161
PaÔisambhidÈ
189
PaÔÔuÓÓa
177
PaÓÉu (rÈjÈ)
87
Paranimmitavasavatti
313
Pasenadi (rÈjÈ)
300
PÈÔali (gÈma)
45
PÈvÈ (nagara)
4
PÈvÈrikambavana
285, 321
PÈvÈriyaseÔÔhi
284
PÈsÈdikasutta
161, 314
PiÓÉapÈtiyatthera
120
PiyÈ
230
PuÓÉarÊka (nidhi)
253
PuÓÓakajÈtaka
160
PuÓÓatthera
7, 172
P|raÓa
130, 150
PokkharasÈti (brÈhmaÓa) 216-7,
219, 224, 331
PoÔÔhapÈda
(channaparibbÈjaka)
300
PoÓika (nikÈya)
24
NÈmÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Ba ]
BÈvarÊ (brÈhmaÓa)
141, 246
BÈhiyadÈrucÊriya
172
BimbisÈra (rÈjÈ)
125, 139, 249
Bojjha~gasaÑyutta
223
Byagghapatha
234
BrahmajÈla
118
Brahmadatta (mÈÓava) 15, 36, 38,
43, 55, 92
BrahmÈyu (brÈhmaÓa)
207, 246
[ Bha ]
BhaddÈli (bhikkhu)
BhÈrata
BhÈradvÈja (mÈÓava)
BhummajÈla
32
81, 85
331
231
[ Ma ]
MakkhaligosÈla
131, 150
Magadha (janapada)
263
Magadha (raÔÔha)
276
Maghadeva
230
ManasÈkaÔa (gÈma)
331
MandhÈtÈ (mahÈsammata)
85,
111, 122, 230
Malla (rÈjÈ)
3
MallikÈ (devÊ)
300
MahÈ-aÔÔhakathÈ
164
MahÈkappina (rÈjÈ)
213
MahÈkassapatthera
3, 6, 11-2,
14-5, 26-7, 124-Èdi
NÈmÈnukkamo
PiÔÔha~ko
389
NÈmÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Ma ]
[ Ra ]
MahÈkoÔÔhikatthera
312
MahÈgovinda (rÈjÈ)
122
MahÈgovindasutta
161
MahÈtissatthera
170
MahÈthera
176
MahÈdhammapÈlajÈtaka
161
MahÈnÈgatthera
170-1
MahÈnÈma
209
MahÈphussadevatthera
169
MahÈbodhi
260
MahÈbh|tapariyesaka
(bhikkhu)
323
MahÈmahindatthera
120
MahÈmuÓÉika
140
MahÈmoggallÈnatthera 124, 127,
172, 208, 255, 312, 322
MahÈli (Licchavi)
277
MahÈvana
276
MahÈvihÈra
2
MahÈsaÔÔhivassatthera
260
MahÈsatipaÔÔhÈnasutta
182, 192
Mahinda
1
MÈsurakkha (sattha)
88
MigadÈya
287
Migasi~gatÈpasa
304
Milinda (rÈjÈ)
246
M|ladeva (cora)
85
MeghamÈla (cora)
85
RÈjagaha (nagara) 6, 7, 9, 14, 35,
40, 48, 122, 137-Èdi
RÈjaÒÒa
37
RÈjÈgÈraka
42
RÈma (BÈrÈÓasirÈjÈ)
233
RÈhu (Asurinda)
255
RÈhula (Buddhaputta)
51, 172
Revatatthera
172
Roja
230
RosikÈ
327
[ La ]
Licchavi (rÈjÈ)
LomahaÑsanasutta
LohakumbhÊ
LohapÈsÈda
Lohicca (brÈhmaÓa)
276
161
212
120
327
[ Va ]
Vatthasutta
VanavÈsÊtissa
Vara
VarakalyÈÓa
VaramandhÈtÈ
Vararoja
VÈseÔÔha (mÈÓava)
113
213
230
230
230
230
220, 258,
331, 337
Vijitasena
230
VijitÈ
230
VijitÈvÊ (paccekabuddha)
212
390
NÈmÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Va ]
VinayaÔÔhakathÈ
122, 298
VipassÊ (Buddha)
59, 60
Vibha~gappakaraÓa
182
Vibha~ga
36, 187, 189
VisÈkha (upÈsaka)
159, 281
VisÈkhÈ (upÈsikÈ)
127
VisÈkhÈ (mahesÊ)
230
Visuddhimagga35, 87, 97, 102, 111,
112, 115, 133, 153, 156,
163, 165, 180, 188, 189,
196, 199, 203, 308, 323,
335, 337
Vissakamma (devaputta)
10
VedehÊ (devÊ)
127
VebhÈra (pabbata)
9
VeraÒjÈ (nagara)
13
VelÈmasutta
209
VesÈlÊ (nagara)
12, 276
VessantarajÈtaka
120
Vessantara (rÈjÈ)
99
Vessabh| (Buddha)
59
VessavaÓa
126
VeÄuvana
123, 323
[ Sa ]
Sa~kha (nidhi)
SaÒjayabelaÔÔhaputta
SattapaÓÓiguhÈ
SantatimahÈmatta
253
36, 42, 132,
151
9
260
NÈmÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Sa ]
SandhÈna (upÈsaka)
45, 298
SamaÓamuÓÉikaputtasutta
163
SamantapÈsÈdikÈ
79
SampasÈdanasutta
314
SambhavajÈtaka
142
Sarabha~ga
142
SallavatÊ (nadÊ)
156
Sallekhasutta
161
Savara (milakkhu)
159
SÈgara (deva)
86
SÈriputtatthera
15, 34, 124,
127, 154, 161, 172-Èdi
SÊlavatikÈ (gÈma)
327
SÊvatthi (nagara)
7, 57, 284,
300, 317
SikhÊ (Buddha)
59
Sinis|ra
230
SÊtÈ (devÊ)
74
SÊha (samaÓuddesa)
277
SÊhaÄadÊpa
1, 169
SujÈtÈ (seÔÔhidhÊtÈ)
57, 157
Suttanta
271
Sudinna (Kalandaputta)
12
Sunakkhatta
278
Suppiya (paribbÈjaka) 15, 36, 38,
40, 42-5
SuppiyÈ
230
SubhaddakaÓÉa
4
NÈmÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Sa ]
Subhadda (paribbÈjaka)
3, 45
Subhadda (vuÉÉhapabbajita) 3, 7
Subha (mÈÓava)
8, 27, 317
Subhasutta
8
S|ciloma (yakkha)
51
SetakaÓÓika (nigama)
156
SetavÈhana (raÔÔha)
270
NÈmÈnukkamo
[ Sa ]
Sela (brÈhmaÓa)
SoÓadaÓÉa (brÈhmaÓa)
[ Ha ]
HatthÈ (mahesÊ)
Hatthinika
HÈrita (mahÈbrahmÈ)
391
PiÔÔha~ko
246
249, 261
230
230
41
NÈnÈpÈÔhÈ
PaÔhamo m|lapÈÔho, SÊ = SÊhaÄapotthakaÑ, SyÈ = SyÈmapotthakaÑ,
KaÑ = KambojapotthakaÑ, I = I~galisapotthakaÑ, Ka = kesuci
Marammapotthakesu dissamÈnapÈÔho, Ka-SÊ = kesuci SÊhaÄapotthakesu
dissamÈnapÈÔho, ®Ôha = AÔÔhakathÈ.
NÈnÈpÈÔhÈ
PiÔÔha~kÈ
[A]
Agaru assa = Agaru (SyÈ, Ka)
Agganakhehi = Agganakhena (SÊ, SyÈ)
AggijuhanaÑ = AggiÑ juhanti (Ka)
A~gako = A~gÈtiko (SÊ) MaÓÉabyo (SyÈ)
A~galaÔÔhiÑ = A~gulaÔÔhiÑ (bah|su)
AcittuppÈdÈ r|pamattaka-attabhÈvÈti = AcittuppÈdar|pamattakaattabhÈvÈti (SÊ)
AcchiddakagaÓanÈ = AcchindakagaÓanÈ (SyÈ, Ka)
AcchiddakapÈÔhakÈ = AcchiddapÈÔhakÈ (SÊ) AcchindakapÈÔhakÈ (Ka)
AjÈnantopi = AppaÔijÈnantopi (SyÈ) AsampajÈnantopi (Ka)
Ajja aggaÑ katvÈti attho = Ajja agganti attho (Ka)
AjjakaÑ = AjjukaÑ (Vi 2. 52 piÔÔhe)
Ajjameva = Ajja me (SÊ)
AjjhosannÈ = AjjhopannÈ (Ka)
AÒjasÈ vÈ = AÒjasÈ ca (SÊ)
AÒÒathÈ = AÒÒathÈpÊti (Ka)
AÔÔhamasamÈpattiyÈ = AÔÔhamÈya samÈpattiyÈ (Ka-SÊ)
AÔÔhuppattiyÈ hi = AÔÔhuppattiyaÑ hi (SÊ, Ka)
AtitthaÑ nÈma kammaÔÔhÈnaÑ = AtitthaÑ nÈma (Ka)
AtibharitÈ = AtibharitÈya (Ka)
236
225
88
37
88
108
90
143
107
211
79
305
59
332
106
306
51
325
180
394
NÈnÈpÈÔhÈ
PiÔÔha~kÈ
[A]
Ativiya papaÒco = AtipapaÒco (SÊ, SyÈ)
Aturito = Aturanto (SÊ)
AttanÈ = Attano (SÊ, SyÈ)
AtthamapekkhitvÈ = AtthamavekkhitvÈ (SÊ, SyÈ)
Atthamenti = Attha~gamenti (SyÈ, Ka)
AttharaÓa-attharakÈyeva = AttharaÓaka-attharakÈva (SÊ)
AttharaÓa-attharaÓÈniyeva (Ka)
AtthasamÊpaÑ gato = Attha~gasamÊpaÑ gato (SyÈ) Attha~gato (Ka)
Atthi ceva puggalo = AÔÔhivedhapuggalo (SÊ)
Attho = Attho. Kva gacchatÊti (SÊ, SyÈ)
AdhippetÈni = AdhippetÈ (SÊ, Ka)
AdhivuttipadÈni = AdhimuttipadÈni (SyÈ, Ka)
AnadhimuccanatÈya = AnadhimuccatÈya (SÊ)
Anasanena = Anussukena (SyÈ)
AnicchÈrayamÈnÈ = AnuccÈramÈnÈ (SyÈ)
AnimmÈpetabbÈti = AnimmÈtabbÈti (SÊ)
AnuÒÒÈtakÈle = AnuÒÒÈtakÈlaÑ (SÊ)
AnuÔÔhubhitvÈva = AniÔÔhubhitvÈ (Ka) AnuÔÔhahitvÈva (SyÈ, Ka)
AnupacÈraÔÔhÈnaÑ = AsaÒcaraÓaÔÔhÈnaÑ (Ka)
AnupubbÊ kathÈ = AnupubbakathÈ (SÊ) AnupubbikathÈ (SyÈ)
AnubandhÈ = AnubaddhÈ (SÊ)
Anuyutto = Anussukko (SÊ) Anussuko (SyÈ)
AnussavÈdimattasambandhitena = AnussavÈdimattasaÑvaÉÉhitena
(SÊ, SyÈ)
AnuhÊramÈne = AnudhÈriyamÈne (SyÈ, Ka)
Antare nivÈsinÊ = AntaranivÈsinÊ (SÊ)
AntevÈsi-uttarassa = AntevÈsÊnaÑ uttarassa (SyÈ, Ka)
AntokatabhÈvadassananti = AntogadhabhÈvadassananti (Ka)
Antomajjhanhikena = Antomajjhantikena (SÊ, SyÈ)
AndhaÑtamaÑ = AndhatamaÑ (SyÈ, Ka)
AnvÈssavissantÊ’ti = AnvÈssaveyyunti (SÊ, SyÈ)
69
225
137
34
334
83
42
324
332
245
96
246
127
137
151
80
126
188
230
40
222
39
60
229
246
117
75
52
173
NÈnÈpÈÔhÈ
NÈnÈpÈÔhÈ
395
PiÔÔha~kÈ
[A]
ApakataÒÒunÈ = ApakataÒÒunÈ bhikkhunÈ (SyÈ)
Aparantakappike = Pubbantakappike (SyÈ, Ka)
AparÈdhakÈrako = AparÈdhako (Ka)
AparÈmÈsapaccayÈ = AparappaccayÈ (SÊ)
AparipatantaÑ = ApatantaÑ (SÊ, Ka)
Apasakkantopi = Pakkantosi (SÊ) Apakkantopi (SyÈ)
ApubbapadavaÓÓanÈ = AnupubbapadavaÓÓanÈ (SyÈ, Ka)
AppaÔikuÔÔhÈni = AppatikuÔÔhÈni (SÊ)
AbbheyyamÈsurakkharÈjasatthÈdisatthaÑ = A~geyyamÈsurakkhÈdinÊtisatthaÑ (SÊ) Ajjheyya... (SyÈ)
AbyÈpajjanti = AbyÈpajjhanti (SÊ)
AbyÈbajjhaÑ = AbyÈpajjhaÑ (SÊ, SyÈ) AbyÈpajjaÑ (Ka)
AbhiÒÒÈÒÈÓanti = AbhiÒÒÈÓanti (SyÈ, Ka)
AbhimanÈpataraÑ atiseÔÔhataranti = AbhikkantataraÑ
atimanÈpataranti (SÊ, Ka)
AbhiharitvÈpi = AbhinÊharitvÈpi (SyÈ)
AmatamahÈnibbÈnaÑ sampÈpikÈ = AmatamahÈparinibbÈnasampÈpikÈ (SÊ)
AmatamahÈnibbÈnassa = AmatamahÈnibbÈnÈya (Ka)
AyÈnabh|miÑ = Abh|miÑ (SÊ)
ArÈjake ÔhÈne = ArÈjakaÔÔhÈne (SÊ)
AruÓuggaÑ = ŒruÓaggaÑ (SÊ)
AllakapparaÔÔhaÑ = AjitaraÔÔhaÑ (SÊ) DamiÄaraÔÔhaÑ (SyÈ)
AddillaraÔÔhaÑ nÈma (I)
AvakkhalitaÑ = ApakkhalitaÑ (SÊ)
AvantiraÔÔhaÑ = AnantararaÔÔhaÑ (SÊ)
AsakkuÓantÈ = AsakkontÈ (SyÈ, Ka)
AsadisasaÑyoge = Asadisasampayogena (SÊ)
Asadisasampayoge (SyÈ)
AsamuppannakÈmacÈropi = AsamuppannakÈmarÈgopi (SyÈ)
AsÈmapÈkÈ = AsÈmapÈkikÈ (SÊ)
AsmamuÔÔhikÈ = AyamuÔÔhikÈ (SyÈ, Ka)
191
112
140
100
122
312
122
273
88
294
273
324
154
153
48
311
224
217
324
283
65
283
328
232
306
241
241
396
NÈnÈpÈÔhÈ
PiÔÔha~kÈ
[ A-Œ ]
AssameÓÉÈdayo = AssabandhÈdayo (SÊ, SyÈ)
ŒÓaÓyaÑ = ŒnaÓyaÑ (SÊ, SyÈ)
ŒÓaÓyanidÈnaÑ = ŒÓanyanidÈnaÑ (SÊ) ŒnaÓyanidÈnaÑ (Ka)
ŒdiÔÔhaÒÈÓanti = AriÔÔhaÑ ÒÈÓanti (SÊ) AdiÔÔhaÒÈÓanti (SyÈ)
ŒbaddhaÑ = ŒraddhaÑ (SyÈ)
ŒbÈdho = Rogo (SÊ, SyÈ)
Œmalakapattotipi = AmilÈtapaÔÔotipi (SÊ)
Œlamakapattotipi (SyÈ)
ŒmisagahaÓatthaÑ = Œmisasa~gahaÓatthaÑ (SyÈ)
ŒrohaÓasajjanaÑ = ŒrohaÓasajjÈni (bah|su)
Œvajja, samannÈharÈti = ŒvajjaÑ samannÈharÈhÊti (SyÈ)
Œsa~go vÈ bandho vÈ = SaÑsaggo vÈ baddho vÈ (SyÈ)
ŒsabhiÑ vÈcaÑ = ŒsabhiÒca vÈcaÑ (SÊ) ŒsabhivÈcaÑ (SyÈ)
ŒsaÄhÊpuÓÓamÈyaÑ = ŒsÈÄhapuÓÓamÈyaÑ (SyÈ)
[I]
Itarassa = Tassa (Ka)
IttarÈni = ItarÈni (SÊ, SyÈ)
ItthabhÈvato = ItthambhÈvato (SÊ)
IdaÑ dhammatÈsiddhanti ca = Idampi dhammatÈsiddhanti (SÊ)
IdaÒca te nÈga = AkkhÈhi me nÈga (SÊ)
IdÈni puÒÒÈni = IdÈnipi puÒÒÈneva (SÊ, SyÈ)
Imesu cat|su jhÈnesu = Imesu ca jhÈnesu (SyÈ)
Imesu jhÈnesu (Ka)
IriÓanti = IraÓanti (SÊ)
IssariyalÊÄÈya = IssariyalÊÄhÈya (SÊ) IssariyalÊlÈya (SyÈ)
[U]
UkkamitvÈ = OkkamitvÈpi (SyÈ) UpakkamitvÈ (Ka)
UkkÈsatanipÈtasamÈkulamiva = UkkasannipÈtasamÈkulamiva (SyÈ)
142
4
190
89
55
319
83
241
134
155
186
60
9
285
175
202
273
160
288
314
336
138
329
40
NÈnÈpÈÔhÈ
NÈnÈpÈÔhÈ
[U]
UggahetvÈ = UggaÓhitvÈ (Ka)
UggiletvÈ = UkkiledetvÈ (SÊ) UkkiretvÈ (SyÈ)
Uccha~gaÑ = Uccha~ge (SyÈ, Ka)
Ucca~gaÑ (SÊ-®Ê Abhinava 2. 8 piÔÔhe)
UjuÑ = UjukaÑ (SÊ, SyÈ)
UÔÔhahi = UÔÔhÈsi (SÊ, SyÈ)
UttamabrÈhmaÓo = UggatabrÈhmaÓo (SÊ, SyÈ)
UttamasenÈsanaÑ = UkkaÔÔhasenÈsanaÑ (SyÈ)
UttaraÑ = UttariÑ (SyÈ) Uttari (Ka)
UttarÈbhimukho = Uttarenamukho (DÊ 2. 13 piÔÔhe)
Uttari = UttariÑ (SÊ, SyÈ)
UdakagaÓÉ|saÑ = UdakagaÓÉasaÑ (SyÈ)
UpakÈrÈvahaÑ = UpakÈrÈya (SÊ)
Upagatoti = Upasa~kamantoti (SÊ, SyÈ)
UpaÔÔhÈne = UpaÔÔhÈkena paÒÒattÈsane (SÊ) UpaÔÔhÈne
paÒÒattÈsane (Ka)
UpaÔÔhÈsi = UpaÔÔhahati (SÊ)
Upanibaddhakukkuro = UpanibandhakukkuÔo (Ka)
UpapÈtaÑ = UpapattiÑ (SÊ, SyÈ)
UpamÈsaÑsandanaÑ = UpamÈsampÈdanaÑ (Ka)
Upasa~kamitabbaÑ = Anupasa~kamitabbaÑ (SÊ)
UpÈdÈpaÒÒatti = UpÈdÈyapaÒÒatti (SÊ)
UppajjamÈne = Uppannamatte (SyÈ) UppajjamÈnamatte (Ka)
UppatitaÑ = UppÈdaÑ (SÊ) UppÈtaÑ (SyÈ)
UppilÈvino = UbbillÈvino (SÊ, SyÈ)
UppÊÄentassa = PÊÄentassa tajjentassa vÈ (SyÈ, Ka)
UbbilÈvitattaÑ = UppilÈvitattaÑ (Ka)
UbhayappaÔibÈhakÈ = UbhayaÑ paÔibÈhakÈ (Ka)
UmaggasadisaÑ = Umma~gasadisaÑ (SyÈ) Uma~gasadisaÑ (Ka)
UllokayamÈno = OlokayamÈno (SyÈ, Ka)
UssÈdo = UssÈro (Ka)
397
PiÔÔha~kÈ
312
228
125
271
126
250
184
235
60
229
170
220
139
47
283
116
110
197
267
30
174
88
53
144
112
150
188
152
113
398
NÈnÈpÈÔhÈ
PiÔÔha~kÈ
[E]
‘EkaÑ samayan’ti = TaÑ samayanti (SÊ, SyÈ, Ka)
34
EkaÑsavaragataÑ katvÈ = EkaÑsaÑ katvÈ (SÊ)
301
EkaggijÈlabh|tanti = EkaggijÈlÊbh|tanti (SyÈ)
236
EkaccasassataÑ = EkacasassataÑ ekacca-asassataÑ (SyÈ, Ka)
106
EkasmiÑ kulaghare = Ekassa kulassa ghare (Ka)
283
Eken|nÈni = Eken|na (SÊ)
5
EkobhÈsajÈto viya = EkobhÈsajÈte viya (SyÈ)
224
Ete = Ye te (SÊ, SyÈ)
257
EttakÈ = EkamhÈ (SÊ)
148
EvaÒcetaÑ = EvaÒcidaÑ (SÊ, SyÈ, Ka)
115
EvamevaÑ = Evameva (Ka)
27
Evar|piÑ = Evar|paÑ (SyÈ, Ka)
136
EÄagaÄena = ElagaÄena (SÊ)
252
[O]
Odhisaka-anodhisaka = Odissaka-anodissaka (DÊ-®Ê 1. 404 piÔÔhe)
337
OnaddhÈ = OphuÔÈ (SÊ, SyÈ) OpuÔÈ (Ka)
335
OnÈhanÈ = OnahÈ (SÊ)
335
OnÊtapattapÈÓinti = OÓÊtapattapÈÓinti (SÊ)
248
OpÈsÈdavÈsiko = OpasÈdavÈsiko (SÊ, SyÈ)
OpahÈravÈsiko (Ka)
Orodhehi ca = Orodhehi ca nÈÔakehi ca (SÊ, SyÈ)
OvutÈ = OphuÔÈ (Ka)
331
233
59
[ Ka ]
KaÒci = KiÒci (SyÈ, Ka)
208
KaÓÓasakkhaliyaÑ = KaÓÓasaÑkhaliyaÑ (SyÈ)
278
KaÓhÈti = KiÓhÈti (SÊ)
227
KatamasmiÑ = KatarasmiÑ (SÊ)
295
NÈnÈpÈÔhÈ
NÈnÈpÈÔhÈ
399
PiÔÔha~kÈ
[ Ka ]
KatamÈni ca = KatamaÒca (SÊ, SyÈ, Ka)
Kattu visaye gahaÓasanniÔÔhÈnaÑ = KattuvisayaggahaÓasanniÔÔhÈnaÑ
(SyÈ, Ka)
KatvÈ = KÈretvÈ (SÊ, SyÈ)
KathaÑ vo = KathaÑ vÈ (SÊ, SyÈ, Ka)
KathalÈni = KaÔhalÈni (SÊ)
Kathito brÈhmaÓena paÒho = Kathite brÈhmaÓena paÒhe (SyÈ, Ka)
Katheti = VÊtisÈretÊti (SyÈ)
KathetuÑ vaÔÔati = KathetabbaÑ (sabbattha)
KandamÈnoyeva = PhandamÈnoyeva (SyÈ)
KandarasÈlapariveÓe = KantakasÈrapariveÓe (SÊ)
KandalamakuÄasadisÈ = KundalamakuÄasadisÈ (SyÈ, Ka)
KabaÄÊkÈraÑ = KabaÄiÑkÈraÑ (SÊ)
KabyakaraÓaÑ = KammakaraÓaÑ (SÊ) KattabbakaraÓaÑ (SyÈ)
KaraÓÊyaÑ = KatakaraÓÊyaÑ (SyÈ)
KasivÈÓijjÈdikammaÑ = KasivaÓijjÈdikammaÑ (SÊ, SyÈ)
KÈkaÓikÈpi = SantakakÈkaÓikÈpi (SÊ)
KÈyatikicchanaÑ = KÈyatikicchakaÑ (SyÈ) KÈyatikicchataÑ (Ka)
KÈraÓaÑ = SakÈraÓaÑ (SyÈ, Ka)
KÈraÓato = KÈraÓavasena (Ka)
KÈritaÑ = KÈretuÑ (Ka)
KÈla~kate = KÈlakate (SÊ, SyÈ, I)
KÈlÈrocanatthaÑ = VelÈrocanatthaÑ (SyÈ)
KÈÄakÈrÈmasutte = KÈlakÈrÈmasutte (SÊ, Ka)
KÈÄatilakava~gamukhad|sipÊÄakÈdÊnaÑ = KÈlatilakavanamukha... (SyÈ)
KiÑ = KaÑ (SyÈ, Ka)
KiÑ = KiÒci (SÊ)
KiccakÈrakasamÈpattÊnaÑ = KiccakarasamÈpattÊnaÑ (SÊ)
KiccakÈrikasamÈpattÊnaÑ (SyÈ)
Kilamatoti = Kilamayato (SyÈ)
143
30
333
28
202
259
226
85
128
260
236
111
90
202
163
272
92
305
103
271
82
283
120
199
11
258
307
145
400
NÈnÈpÈÔhÈ
PiÔÔha~kÈ
[ Ka ]
KilesagaÓÔharahitÈ = KilesagaÓÔhirahitÈ (SÊ, Ka)
KisÈ = KÊsÈ (SyÈ)
KisÈ = KÊso (SyÈ) Kiccho (Ka) AÑ 2. 337 piÔÔhe.
KuÔÔharogÊ = KuÔÔharogo (Ka)
KuÉÉÈdÊsu = TirokuÔÔÈdÊsu (SÊ-®Ê Abhinava 1. 337 piÔÔhe.)
KudÈlaÒceva = KuddÈlaÒceva (SÊ, SyÈ)
Kur|rakammantÈ = GarukammantÈ (SyÈ)
Kule = Kulesu (SÊ, Ka)
KeÓiyajaÔilo = KeniyajaÔilo (SÊ, Ka)
Kot|haluppattiÔÔhÈnato = Kot|halappavattiÔÔhÈnato (SÊ)
KolÈhalo = Œkulo (SÊ, SyÈ)
KoseyyakaÔÔissamayaÑ = KoseyyakaÔÔhissamayaÑ (SÊ, SyÈ)
132
123
147
233
72
241
147
270
241
303
264
83
[ Kha ]
KhattavijjÈya = KhettavijjÈya (SyÈ, Ka)
KhÈdayamÈnaÑ = KhÈdamÈnaÑ (SÊ, SyÈ)
KhÈrodakaÑ = NakhabhedakaÑ (I), KharodakaÑ (®ÊkÈ)
KhÊramissake udake = KhÊramissa-udake (SÊ)
243
199
38
273
[ Ga ]
Gaja~galaÑ = Kaja~galaÑ (SÊ) Ja~galo (SyÈ)
GathitÈ = GadhitÈ (SyÈ, Ka)
GantukÈmatÈ = GantukÈmo (Ka), KÈmo (Ma-®Ôha 2. 217 piÔÔhe
MahÈ-assapurasuttavaÓÓanÈyaÑ)
GantukÈmo = PattukÈmo (SyÈ)
GandhamÈlÈdÊni = GandhapupphÈdÊni (SyÈ)
Gabbhokkantisamayo = Gabbhavokkantisamayo (Ka)
GamanavacasÈyaÑ = GamanavavasÈyaÑ (SÊ)
GaruÑ katvÈ = GarukatvÈ (SÊ)
GahetvÈpi = GahetvÈ (Ka)
156
59
190
334
135
33
211
327
257
NÈnÈpÈÔhÈ
NÈnÈpÈÔhÈ
401
PiÔÔha~kÈ
[ Ga ]
GÈhaye”ti = GÈhayÈti (SÊ, SyÈ)
GopÈlakena ca = GopÈlakÈnaÑ ca (SÊ)
108
283
[ Gha ]
GharadÈsayodhÈ = GharadÈsikaputtÈ (SyÈ, Ka)
GharugharupassÈsino = GhurughurupassÈsino (SÊ)
GhÈtetvÈ = JhÈpetvÈ (Ka)
GhÈtessatiyeva = GhÈtesiyeva (SÊ)
GhositaseÔÔhi = GhosakaseÔÔhi (SÊ)
GhosentÈ = GhosantÈ (Ka)
143
43
260
139
283
136
[ Ca ]
CakkavattÊ rÈjÈ = CakkavattirÈjÈ (Ka)
CakkhunÈ manÈpaÑ r|paÑ = CakkhunÈ nÈmar|paÑ (Ka)
Catu-iriyÈpathaÑ = SabbiriyÈpathaÑ (Ka)
CaturatanamattaÑ vÈ = Catura~gulamattaÑ vÈ (SyÈ)
CattÈlÊsakoÔidhano = KoÔimattadhano (SyÈ, Ka)
Cand|pamaÑ = Cand|pamaÑ s|riy|pamaÑ (Ka)
CÈtumahÈrÈjikabhavanaÑ = CÈtummahÈrÈjikabhavanaÑ (SÊ, SyÈ)
CÈrikÈti = AturitacÈrikÈti (SyÈ, Ka)
CiÓÓavasÊbhÈvaÑ = VasÊbhÈvaÑ (SÊ, SyÈ)
Cittakamme = Cittakammena (SyÈ)
Cittappakopano = Cittapalujjano (SyÈ)
CittÈcÈraÑ = CittavÈraÑ (SyÈ)
CintesuÑ = CinteyyuÑ (Ka)
C|ÄasÊlaÑ = CullasÊlaÑ (SÊ, SyÈ)
CetiyaraÔÔhe = CetiraÔÔhe (Ka)
156
289
190
81
321
51
47
216
196
89
54
322
158
78
319
[ Cha ]
ChedanabhedanapacanÈdibhÈvena = ChedanapacanÈdibhÈvena (SÊ)
75
402
NÈnÈpÈÔhÈ
[ Ja-®ha ]
Janapadino = JÈnapadino (SÊ)
JanitasmiÑ = JanatasmiÑ (SÊ, SyÈ)
JaÄe = Jale (Ka)
JÈtamahÈvaÓÔo = JÈtamahÈvaÓÉo (SyÈ)
JÈnantÈpi = SaÒjÈnentÈpi (SÊ)
®hatvÈ = UppajjitvÈ (Ka)
®hitaÑ = ®hitaÑ nÈma (Ka)
PiÔÔha~kÈ
213
239
259
118
138
304
12
[ Ta ]
TaÑ pavattiÑ = TaÑ matappavattiÑ (Ka)
126
TakkÊvÈre = TakkÊvÈde (Ka)
105
TagaracandanaÑ = TagaracandanÊ (SÊ, SyÈ, I)
56
TaggaramallikÈ = TagaramallikÈ (bah|su)
56
TaÓhÈdiÔÔhisaÑkilesappahÈnaÑ = TaÓhÈdiÔÔhisaÑkilesÈnaÑ
pahÈnaÑ (SÊ)
20
TatuttariyalakkhaÓaÑ = TaduttariyalakkhaÓaÑ (SyÈ)
64
Tato taÑ = Tato paraÑ (Ka)
272
Tattha katamÈ adiÔÔhajotanÈ pucchÈ = Tattha adiÔÔhajotanÈpucchÈ
nÈma (SÊ, Ka)
67
Tattha BhagavÈ = Tatra BhagavÈ (SÊ) Tatra taÑ BhagavÈ (SyÈ)
215
TantÈvutÈnaÑ vatthÈnaÑ = TantÈvutÈni vatthÈni (SÊ, SyÈ)
132, 293
Tanti = PÈÄi (Vi-®Ôha 1. 18 piÔÔhe)
20
TamevatthaÑ = Tameva vatthuÑ (SÊ-®Ê Abhinava 2. 427 piÔÔhe)
333
Tava vÈde doso = Tava doso (SÊ)
87
TasmÈ tassÈpi desanÈya pariyÈdÈnatthametaÑ vuttanti
veditabbaÑ = YasmÈ pana tena samannÈgato,
tasmÈ parisuddhÈjÊvoti veditabbo. (Ka)
164
TassaÑ hi parisati = TassaÑ hi parisatiÑ (SÊ) TasmiÒhi
parisati (SyÈ, Ka)
129
Tassa cetÈni = TassÊdha tÈni (SÊ, Ka)
222
NÈnÈpÈÔhÈ
NÈnÈpÈÔhÈ
403
PiÔÔha~kÈ
[ Ta ]
TassattabhÈvassa = Tassa bhavassa (SyÈ)
Tassa vasena = Tasseva (Ka)
TicÊvaraÑ kÈyapaÔibaddhaÑ = TicÊvare kÈyabandhanaÑ (SyÈ)
Timbar|rukkhapantiyÈ = TimbarukkhapantiyÈ (SyÈ)
RukkhapantiyÈ (Ka)
TirÊÔÈnÊti rukkhatacavatthÈni = TirÊÔÈnÊti tirÊÔakarukkhatacavatthÈni (SÊ)
Tirodussena = Tirodussa-antena (SyÈ)
TissamahÈrÈjÈ = VasabhamahÈrÈjÈ (SÊ) TissavasabhamahÈrÈjÈ (SyÈ)
T|riyÈni = TuriyÈni (SÊ, SyÈ)
Te tato = Te taÑ (SyÈ)
Tenassa = Therassa (SyÈ)
TelasnehaÑ = TelÈsekaÑ (SÊ)
TevijjÈ-iriÓanti = TevijjÈ-ÊriÓaÑ (SÊ, SyÈ)
TevijjÈvivananti = TevijjÈvipinanti (SÊ)
“TosessÈmÊ” ti = Na nÈsessÈmÊti (SÊ)
Tvampi = TvaÑ pana (Ka)
[ Tha ]
ThinamiddhaÑ = ThÊnamiddhaÑ (SÊ, SyÈ)
Thirakathoti = ®hitakathoti (SyÈ, Ka)
Th|ÓaÑ = Th|naÑ (SyÈ)
TheravaÑsapadipÈnaÑ = TheravaÑsappadÊpÈnaÑ (SyÈ)
TheravaÑsadÊpÈnaÑ (SÊ)
[ Da ]
DaÓÉakÊraÒÒo = DaÓÉakiraÒÒo (SyÈ, Ka)
Datti nÈma = Ekadatti nÈma (Ka)
DantakaÔÔhaÑ vÈ = KaÔÔhaÑ vÈ vÈsiÑ vÈ (SyÈ) DantakaÔÔhavÈsiÑ vÈ
(SÊ-®Ê Abhinava 1. 328 pÈÔhantaraÑ)
150
327
185
300
293
243
260
136
283
277
321
336
336
238
277
184
72
156
2
237
293
69
404
NÈnÈpÈÔhÈ
PiÔÔha~kÈ
[ Da ]
DamiÄakirÈtasavarÈdimilakkh|naÑ = DamiÄakirÈtayavanÈdimilakkhÈnaÑ (SÊ) ...yavanÈdimilakkh|naÑ (SyÈ)
159
Dayanti = Upanayanti (SyÈ, Ka)
142
DaliddÈpi = DaÄiddÈpi (SÊ) Daliddepi (Ka)
270
DasabaladesitaÑ = Dasabalena desitaÑ (Ka)
5
DasÈdhikaÑ = DasuttaraÑ (SÊ)
297
DassituÑ = DakkhituÑ (SÊ)
129
DÈne = DÈni (SÊ, SyÈ) DÈnaÑ (Ka)
265
DiÔÔhaÑ nÈmaÑ = DaÔÔhabbaÑ nÈma (SÊ, SyÈ)
327
DiÔÔhiyova = DiÔÔhiyeva (Ka)
DiÔÔhisaÒjÈneneva = DiÔÔhisaÑvareneva (SÊ) DiÔÔhisaÒcÈreneva (SyÈ)
Dippati = Dibbati (Ka)
99
258
4
DibbasotÈdhigamÈya = DibbasotÈdhigamassa (SÊ, SyÈ)
278
DisvÈ “Bho = DisvÈ kiÑ bho (SÊ, SyÈ)
105
Dukkhav|pasamananti = Dukkhav|pasamoti (SyÈ)
111
Dutiyapadena = DutiyavÈdena (SÊ)
146
DemÊti = DesemÊti (SyÈ, Ka)
303
Desako = DesetÈ (SyÈ)
35
DesanÈvilÈsamayo ceva = DesanÈvilÈso ceva (SÊ, SyÈ)
66
DesethÈti = DethÈti (SÊ) DassethÈti (Ka)
50
Desento = Dassento (SyÈ)
319
Desopadese = DesÈpadese (SÊ, SyÈ)
155
DvattiÑsasakkadevarÈja = DvattiÑsadevarÈja (SÊ, SyÈ)
41
DvÈdasavassapattakÈle = DvÈdasavassamattakÈle (SÊ)
DvÈdasamattavassapattakÈle (SyÈ)
DvÈrakavÈÔaÑ = KavÈÔaÑ (SÊ, SyÈ)
DvÈsÊti = DvÈsÊtiÑ (SÊ)
84
225
5
NÈnÈpÈÔhÈ
NÈnÈpÈÔhÈ
405
PiÔÔha~kÈ
[ Dha ]
Dhammavassena = Dhammassavanena (SyÈ) DhammadesanÈya (Ka)
Dhammaset|ti = Dhammahet|ti (SÊ)
DhÈtÈ = DhatÈ (SÊ, SyÈ, I)
DhÊtÈ sÈmÊti = DhÊtamhÊti (SyÈ) DhÊtÈmhÊti (Ka)
DhutavÈdo vÈ = DhutavÈdÊ vÈ (SÊ) Dhuta~gadharo vÈ (SyÈ)
Dhunanto viya = OpuÓanto viya (SÊ) Utthunanto (SyÈ)
[ Na ]
Na kilamasi = Na kilamati (Ka) Na kilamatha (SÊ, SyÈ)
NakhapattatuÓÉÈdÊhi = NakhapakkhatuÓÉÈdÊhi (SÊ)
NakhamukhatuÓÉÈdÊhi (Ka)
NaÔasamajjaÑ = NaÔasamajjÈ (SÊ) NaÔÈdisamajjaÑ (SyÈ)
NadÊkuÒjantipi = NadÊkujjantipi (SyÈ)
Na naÑ dakkhantÊti = Na taÑ dakkhintÊti (SÊ)
NayanadhanarajjaputtadÈra pariccÈganti =
DhanaputtadÈrajÊvitapariccÈganti (SyÈ)
Na vÈyaÑ = NevÈyaÑ (SyÈ)
Na vipariÓamantÊti = Na vipariÓÈmentÊti (Ka)
NÈÔassa = NÈthassa (SÊ)
NÈtikÈlena = Na atidivÈkÈle (SÊ, Ka)
NÈnÈratanavicitta = Ratanavicitta (SÊ, SyÈ)
NikÈyoti = NikÈyÈti (SÊ)
Niketanamiva = Jalantamiva (SyÈ, Ka)
NighaÓÉurukkhÈdÊnaÑ = NÈmanighaÓÉurukkhÈdÊnaÑ (SÊ)
Niccato = NiccÈdito (SyÈ, Ka)
Niccharitehi = Viccharitehi (SyÈ, Ka) Viccutehi (Ka)
NiÔÔhite = ®hite (SyÈ, Ka)
NiddisitvÈ = UddisitvÈ (Ka)
Niddhamatha = Niddharatha (Ka)
Nipanne = Nisinne (Ka)
Nipannovassa = Nipanno cassa (SÊ) Nipanno panassa (SyÈ)
216
324
31
233
172
239
226
186
81
188
117
60
5
151
132
298
10
23
10
221
208
128
292
320
74
178
255
406
NÈnÈpÈÔhÈ
PiÔÔha~kÈ
[ Na ]
Nibaddho = Nibandho (SyÈ) Nibbuddho (Ka)
NibbattikaÑ = NibbattanikaÑ (Ka)
NimittaÑ = NimittasaÒÒaÑ (SÊ, SyÈ) NimittaÑ saÒÒaÑ (Ka)
NimÊlitamattesu = Nimmilitamattesu (SyÈ)
Nimmathanassa = Nimmaddanassa (Ka)
NiyatÈ = NiyattÈ (SÊ)
Niy|hÈdayo parip|retvÈ = Nayy|hÈdayopi p|retvÈ (SÊ)
Niy|hÈdayo pana p|retvÈ (SyÈ)
NiyyÈtuÑ = NiyyÈnituÑ (Ka)
NÊvÈrÈ nÈma = NÊvÈro nÈma (SÊ)
NevaÑ’re = Nevare (SÊ)
NhÈnakoÔÔhaka = NahÈnakoÔÔhaka (SÊ)
NhÈpanaÑ = NahÈpanaÑ (SÊ) NahÈpanaÑ viya (SyÈ)
NhÈpanaÑ viya nhÈpanaÑ (Ka)
NhÈpikÈ = NahÈpitÈ (SÊ)
[ Pa ]
PakatinibbattiÔÔhÈnesuyeva = PakatinibbattaÔÔhÈneyeva (SyÈ)
PakkaÑ pakkaÑ = PakkapakkaÑ (SÊ)
PakÈsÈ = PakÈsitÈ (Ka) SuppakÈsÈ (AÑ-®Ôha 1. 9 piÔÔhe)
Pakkhando = Pakkhanto (SÊ, SyÈ)
PaccaÒjanaÑ = SaccaÒjanaÑ (SÊ-®Ê Abhinava 1. 377 piÔÔhe)
PaccayaparamparaÑ = PaccayaparamparÈyÈ (Ka)
Paccayoti hetuvevacanameva = Paccayo hetuvevacanameva (SyÈ)
Paccayo het|ti vevacanameva (Ka)
PaccÈsÊsatÊti = PaccÈsiÑsasÊti (SÊ, SyÈ)
PacchÈ duggatapurisehipi = PacchÈnugatapurisehipi (Ka)
PajÈnaÑ = PajÈnanaÑ (bah|su)
PaÒcaparivaÔÔo = PaÒcaparivaÔÔe (SÊ, SyÈ)
170
201
62
128
61
146
253
316
293
237
8
84
143
102
179
33
39
92
115
146
302
270
100
139
NÈnÈpÈÔhÈ
NÈnÈpÈÔhÈ
407
PiÔÔha~kÈ
[ Pa ]
PaÒcamattÈ paÒcapamÈÓan”ti = PaÒcamattÈ pamÈÓÈti
(SÊ-®Ê Abhinava 1. 183 piÔÔhe)
PaÒcasatabhikkhuparivuto = PaÒcasatabhikkhuparivÈro (Ka)
PaÒÒÈgatena = PaÒÒÈbalena (SyÈ)
PaÒÒÈsa~kalananicchayo = PaÒÒÈsa~khalananicchayo (SÊ)
PaÒÒÈsakalavinicchayo (SyÈ) PaÒÒÈsa~gahavinicchayo (Ka)
PaÒhaÑ puÔÔho vissajjemÊti = PaÒhaÑ vissajjemÊti (SyÈ, Ka)
PaÒhapucchanaÑ = PaÒhÈpucchanaÑ (SyÈ, Ka)
PaÔapaÔÈyantÈ = TaÔataÔÈyantÈ (bah|su)
PaÔikkhipÈmÈti = PaÔikkhipissÈmÈti (Ka)
PaÔijÈnÈti = PaÔivijÈnÈti (SÊ) PajÈnÈti (SyÈ)
PaÔipannÈ ca maÑ = PaÔipattiyÈ maÑ (SyÈ, Ka)
PaÔipanno = MaggappaÔipanno (SyÈ, Ka)
AddhÈnamaggappaÔipanno (Ka)
PaÔiparivattitvÈ = PaÔinivattitvÈ (Ka)
PaÔibÈhayamÈno = PaÔibÈhiyamÈno (SÊ, Ka)
PaÔibÈhituÑ = PaÔippharituÑ (SÊ, SyÈ)
PaÔibÈhiyyati = PaÔibÈhÊyati (SÊ, SyÈ)
PaÔimukhaÑ = ParimukhaÑ (Ka)
PaÔisaÑvedayamÈnÈnaÑ = PaÔisaÑvediyamÈnÈnaÑ (SÊ, Ka)
PaÔisanthÈraÑ = PaÔisaÓÔhÈraÑ (SyÈ) PaÔisandhÈraÑ (Ka)
PaÔisambhidÈmagga = PaÔisambhidÈ (SÊ, SyÈ)
PaÓipÈtenÈti = PÈÓipÈtenÈti (SyÈ, Ka)
PatikiÔÔho ca = PatikuÔÔho ca (Ka) PaÔikiÔÔho ca (SyÈ, Ka)
PattaparivÈritaÑ viya kesaraÑ = MigaparivÈrito viya kesaro (SyÈ)
PattiyÈyitabbako = Pati-ayitabbako (SÊ) PaÔiyÈyitabbako (SyÈ)
PatvÈ = PattÈ (Ka)
Panettha = Padesu (Ka)
Panesa = Pana (Ka)
Pannako = PaÓÓako (SÊ)
36
334
108
2
297
91
173
259
30
297
36
22
40
191
4
223
116
81
17
206
210
41
72
284
290
298
148
408
NÈnÈpÈÔhÈ
PiÔÔha~kÈ
[ Pa ]
ParasaÑharaÓaÑ = Parassa haraÓaÑ (SÊ, SyÈ, Ka)
ParigatÈ = PariggahitÈ (SÊ-®Ê Abhinava 2. 137 piÔÔhe)
ParituÔÔhÈ bhattapuÔaÑ = ParibhuttabhattapuÔaÑ (SyÈ)
TuÔÔhÈya bhattapuÔaÑ (Ka)
ParinibbÈnadhammo = NibbÈnadhammo (SyÈ)
ParimaddituÑ = MaddituÑ (SÊ, SyÈ)
ParimÈritindriyo = Paramadhitindriyo (SyÈ, Ka)
PariyattibbhÈjanatthato = PariyattibhÈjanatthato (SÊ, SyÈ)
PariyiÔÔhÈ = Pari-iÔÔhÈ (SÊ)
ParivÈreyyÈthÈ”ti = ParivÈressathÈti (SÊ)
ParisÈ ca mahÈti = ParisÈti (SÊ)
ParisÈvacarÈ = ParisÈ janÈ (Ka)
Par|ÄhamassudÈÔhikaÑ = Par|ÄhakesamassudÈÔhikaÑ (SyÈ)
PalaÄati = LaÄati (bah|su)
PavattaphalabhojanÈ = Pavattaphalabhojino (SÊ)
PavÈsagamanaÑ = Sa~gÈmagamanaÑ (Ka)
PavuÔÈti = SapuÔÈti (Ka)
PavecetukÈmo = SaÑvejetukÈmo (SÊ)
PasenadinÈ = PassenadinÈ (Ka)
PahatokÈsaÒca = GatokÈsaÑ (SÊ) HatokÈsaÑ (SyÈ)
PahÈya gato = PahÈya (Ka)
PÈkaÔajanapadaÑ = JanapadaÑ (SyÈ, Ka)
PÈcÊna-ambalaÔÔhikaÔÔhÈnaÑ = PÈcÊnaÑ ambalaÔÔhikaÔÔhÈnaÑ (SÊ, Ka)
PÈcÊnÈbhimukhÈ = PÈcÊnamukhÈ (SÊ)
PÈÔiyekkÈ = PÈÔi-ekkÈ (SÊ) PaÔi-ekÈ (SyÈ)
PÈÔiyekko = PÈÔiyeko (SyÈ) PÈÔekko (Ka)
PÈtarÈsabhattaÑ = PÈdavattaÑ (SÊ, SyÈ)
PÈnavattaÑ (Ma-®Ôha 2. 55 piÔÔhe)
PÈtimokkhasaÑvarasÊlÈ = PÈtimokkhasÊlaÑ (SÊ)
PÈthikavaggoti = PÈÔikavaggoti (SÊ) PÈtiyavaggoti (SyÈ)
70
195
241
279
223
304
19
335
134
124
237
234
111
241
89
148
328
219
192
61
237
120
231
135
323
214
295
2
NÈnÈpÈÔhÈ
NÈnÈpÈÔhÈ
409
PiÔÔha~kÈ
[ Pa ]
PÈnÊyapÈnakÈdÊni = PÈnÊyanahÈnodakÈni (SÊ)
284
PÈsÈdikatthaÑ = PÈsÈdikÈni yattha (SyÈ) PÈsÈdikÈ’ttha (SÊ)
226
PÈhunakasakkÈro = PahenakasakkÈro (SÊ) PaheÓakasakkÈro (Ka)
149
PiÔÔhikaÓÔake = PiÔÔhikaÓÔakaÔÔhike (SyÈ, Ka)
188
Pilakkho = Milakkhu (SyÈ, Ka)
79
Pucchati = PucchÈ (SÊ)
325
PucchitÈ = Pucchittha (SÊ)
144
PuÔÔhena = PuÔÔhena Èha ca (Ka)
246
Puthu = Puth| (SyÈ)
59
PubbaÓÓÈdÊni vÈ = PubbaÓÓÈparaÓÓÈdÊni vÈ (SÊ, SyÈ)
241
PubbantÈparantakappike = Aparantakappike pubbantÈparantakappike ca (SyÈ, Ka)
PubbepÈhaÑ = PubbepahaÑ (SÊ) PubbevÈhaÑ (SyÈ)
112
288-289
PurakkhatvÈ = PurakkhitvÈ (Ka)
255
PurimapÈdeyeva = PurimapadesaÑyeva (SÊ, SyÈ)
169
PurimasavanaÑ = PurimavacanaÑ (Ka)
32
P|jaÑ kurumÈnÈ = P|jayamÈnÈ (Ka)
328
PuretuÑ sakkonti = Na p|retuÑ na sakkonti (SÊ)
297
P|vikÈ = BhattakÈrakÈ (SÊ, Ka)
143
PokkharasÈtÊti = PokkharasÈdÊti (SÊ)
217
Po~khÈnupo~khaÑ = PokhÈnupokhaÑ (SyÈ)
168
PotthaniyaÑ = PotthanÊyaÑ (SyÈ) PotthanikaÑ (Ka)
124
PosÊni, vaÉÉhÊnÊti attho = Pussanti vaÉÉhantÊti attho (SÊ)
Posinti vaÉÉhantÊti attho (SyÈ)
196
[ Pha ]
PharusavacanasamudÈcÈre = PharusavacanasamudÈcÈrena (SyÈ, Ka)
228
Phusati = Pharati (SyÈ)
194
410
NÈnÈpÈÔhÈ
PiÔÔha~kÈ
[ Ba ]
BaddhaÑ puÔakaÑ = Bandhap|ÔakaÑ (SyÈ)
BandhakaraÓaÑ = ThaddhakaraÓaÑ (SÊ)
BalÈkÈ = BakÈ (Ka)
BahuÑ dhanaÑ = BahudhanaÑ (SyÈ) Pah|taÑ dhanaÑ (Ka)
Bahuvacananiddeso = Puthuvacananiddeso (SÊ, SyÈ)
Bah|pakÈrattÈ = BahukÈrattÈ (SÊ)
BÈlÈtapasamphassena = BÈlÈtapadassanena (SÊ)
BÈle ca paÓÉite ca = BÈlo ca paÓÉito ca (SyÈ, Ka)
BÈvarissa = BÈvariyassa (SÊ, Ka)
BimbohanaÑ = BibbohanaÑ (SyÈ)
BÊjaniÑ = VÊjaniÑ (SÊ, SyÈ, I)
BuddhappamukhaÑ bhikkhusaÑghaÑ = Buddhapamukhassa
bhikkhusaÑghassa (Ka)
BubbuÄakehi = PupphuÄakehi (Ka)
Byagghapathanti = Byagghapajjanti (SÊ)
Brahmaloko = BrahmÈ (SÊ, SyÈ)
BrahmavacchasÊti = BrahmavaÉÉhÊti (SÊ)
BrÈhmaÓova = BrÈhmaÓÈva (SyÈ)
123
195
234
333
251
38
[ Bha ]
Bhagavato = BhagavatÈ (SÊ, SyÈ)
BhaÒjitvÈ = BhajitvÈ (SyÈ)
BhattakÈrakÈ = S|pikÈ (SÊ)
BhattakiccapariyosÈne = BhattakiccakÈle (SÊ, SyÈ)
Bhaddamuttakanti = Bhaddamuddhakanti (SyÈ)
BhadraÑ = BhaddaÑ (SÊ)
BhassÈti = RabhasÈti (SÊ, SyÈ)
BhÈvÈnukkamo = VibhÈvanÈnukkamo (SyÈ) BhavÈnukkamo (Ka)
BhikkhÈpaÔiggahaÓÈdivasena = BhikkhÈgahaÓÈdivasena (Ka)
BhinditvÈ = ChinditvÈ (SyÈ) ChinditvÈva (Ka)
258
62
143
283
79
237
228
158
177
330
235
91
86
269
93
281
256
148
141
10
12
NÈnÈpÈÔhÈ
NÈnÈpÈÔhÈ
411
PiÔÔha~kÈ
[ Bha ]
BhukkÈraÑ = BhuÑkÈraÑ (SÊ)
Bhutto = BhuÒjanto (Ka)
BhummajÈlaÑ = Bh|micÈlaÑ (SÊ) BhummapÈsaÑ (SyÈ)
Bh|talakkhaÓanti = Bh|takÈraÓÈ (Ka)
BhoganÈsanabhayÈ = BhoganÈsanabhayena (SyÈ, Ka)
Bhoto ca Gotamassa = Bho Gotama (Ka)
317
283
231
316
261
225
[ Ma ]
Majjhanhike = Majjhantike (SÊ, SyÈ)
MaÒjiÔÔhikÈya = MaÒjeÔÔhikÈya (SÊ)
MadahatthÊ = MattahatthÊ (SÊ, SyÈ)
MantÈÓiputto = MantÈniputto (SÊ) MantÈnÊputto (SyÈ, Ka)
MahaÒca = Mahacca (sabbattha)
MahatÈ = MahatiyÈ (Ka)
MahantabhÈvadÊpanatthaÑ = GuÓamahantabhÈvadÊpanatthaÑ (SyÈ)
MahÈbhÈrÈti = DubbharÈti (SyÈ) MahÈgajÈ (®ÊkÈ)
MahÈsÊhanÈdaÑ = BuddhasÊhanÈdaÑ (SÊ)
MahiÑsÊ = MahisÊ (SÊ, SyÈ)
MÈÓavÈpi = MÈÓavakÈti (SyÈ, Ka)
MÈtuÔÔhÈne = MÈtiÔÔhÈne (SÊ) MÈtikaÔÔhÈne (SyÈ)
MÈnusakÈ = MÈnusikÈ (Ka)
MÈnusakesu = MÈnussakesu (Ka)
MÈlÈgandhadh|mavatthÈdÊhi = MÈlÈgandhadh|pavatthÈdÊhi (SÊ, SyÈ)
MittÈnamaddubbho = MittÈnamadrubbho (SyÈ, Ka)
MiyamÈno = MiyyamÈno (SÊ) NiyyamÈno (SyÈ)
Muccanti = MuÒcanti (SyÈ)
MuccitukÈmÈ = MuÒcitukÈmÈ (SyÈ)
MucciÑsu = MuÒciÑsu (SyÈ, Ka)
MuÒcÈpetvÈ = PamuÒcÈpetvÈ (SyÈ, Ka)
MuÒje = MuÒjato (Ka)
284
82
186
172
135
216
253
185
295
73
224
232
111
175
178
154
258
168
169
138
138
97
412
NÈnÈpÈÔhÈ
PiÔÔha~kÈ
[ Ma ]
...muÓÉakaraÓaÑ = ...muÓÉakakaraÓaÑ (SyÈ)...muÓÉikakaraÓaÑ (Ka)
MuÓÉiyoti = MaÓÉiyoti (SÊ, SyÈ)
MuttaharÊtakaÑ = GomuttaharÊÔakaÑ (SyÈ, Ka)
M|laghaccaÑ = M|lacchaÑ (SyÈ) M|lacchejjaÑ (Ka)
MocessÈmÈti = MocemÈti (SÊ) MuÒcissÈmÈti (Ka)
ModÈ modamÈnÈ = MudamodamÈnÈ (SÊ)
...morasame = ...morasadise (Ka)
[ Ya ]
YaÒÒavÈÔaÑ = YaÒÒÈvÈÔaÑ (sabbattha)
YathÈkathaÒca = YathÈ kathaÒci (SÊ)
YathÈnÈmavaseneva = YathÈrucivaseneva (SyÈ)
YathÈssa = YathÈ (Ka)
YamakayamakÈ viya = PurimayamakÈ viya (Ka)
YÈvade = YÈvadeva (SÊ, SyÈ)
YuttaÑ nu kho etaÑ vattunti attho = EtaÑ vacanÈya etaÑ vattuÑ
yuttanti attho (SÊ) EtaÑ vacanÈya vattuÑ yuttanti attho (SyÈ)
YuttaÑ nu kho vacanÈya, etaÑ vattuÑ yuttanti attho (?)
Yena kenaci = Yena tena (SÊ)
YenicchakaÑ = YathicchakaÑ (SyÈ) YadicchakaÑ (Ka)
Ye vo = Ye te (Ka) (SÊ-®Ê-Abhinava 1. 410 piÔÔhe.)
Yo anena Khandhake = Yo kho Khandhake (SÊ)
[ Ra ]
Rajo = Dh|marajo (SyÈ)
Rajopatho = RajÈpatho (SÊ, SyÈ)
Rajja-anusÈsanasÈlÈ = RajjaÑ anusÈsanasÈlÈ (SÊ, SyÈ)
RattÈ = RatÈ (SyÈ)
RathÈ pattÊti = Ratho raÔÔhanti (SÊ)
RÈjaggamahesiyÈ = RÈjamahesiyÈ (SÊ, SyÈ)
265
285
184
125
324
265
229
275
254
269
193
57
3
285
266
185
101
298
129
162
228
100
264
249
NÈnÈpÈÔhÈ
NÈnÈpÈÔhÈ
413
PiÔÔha~kÈ
[ Ra ]
RÈjalÊÄÈya = RÈjalÊÄhÈya (SÊ)
RÈsikataÑ = RÈsirÈsikataÑ (SÊ)
Ruci = Ruciyo (bah|su)
R|pÈ ca = R|paÒca (SÊ)
219
244
310
175
[ La ]
LaggÈma = AlaggÈ (SÊ, SyÈ)
LabhatÊ”ti = LabhissatÊti (SyÈ)
Labhi = Upeti (SyÈ) Labhati (Ka)
Li~gavipariyÈso = Li~gavipariyÈyo (Ka)
LicchavirÈjÈ = Licchavi (SÊ)
Leyyampi = Lehampi (SyÈ)
LobhasahagatÈ = RÈgasahagatÈ (SÊ, Ka)
LomasÈya = LomasÈya bÈhÈya (SÊ)
239
268
212
135
280
82
54
288
[ Va ]
VacattaÑ = VacatthaÑ (SÊ) VapatthaÑ (SyÈ)
Vacanabyattayo = Vacanabyattayogo (SyÈ, Ka)
VacanasampaÔiggahe = VacanapaÔiggahe (SyÈ)
VaÓamattacoÄakÈni = VaÓapaÔÔacoÄakÈni (SÊ) VaÓapaÔacoÄakÈni (SyÈ)
VatacariyÈdi = VattacariyÈdi (SyÈ)
... Vatassa’ssan”tipi = “VatassÈyan”tipi (bah|su,
SÊ-®Ê Abhinava 2. 54 piÔÔhe)
VanapabbhÈraÑ = NavaÑ navaÑ (SÊ)
VandanaÑ nÈma = VanditaÑ nÈma (SÊ)
Vavassaggatthe = VacasÈyatthe (Ka)
VasanavanaÑ = VasantavanaÑ (SÊ) VasanaÔÔhÈnaÑ vanaÑ (Ka)
VasantÈni = VasantÈ (SÊ)
Vasali = VasalÊ (SÊ)
79
129
27
178
252
152
186
257
211
122
6
231
414
NÈnÈpÈÔhÈ
[ Va ]
VasasÊ”ti = VasÊti (SÊ, Ka)
Vasisatehi = VasÊsatehi (SÊ, SyÈ)
VÈ = VÈ samÈpajjanto (SÊ, SyÈ)
VÈdasaÑghaÔÔe = VÈdasaÑghÈÔe (SÊ, SyÈ)
...vÈdÊnaÑ vÈdaÑ = VÈdÈnaÑ vÈdaÑ (SÊ) VÈdÈnuvÈdaÑ (SyÈ)
VÈlukapuÒjaÑ = VÈlikapuÒjaÑ (SÊ)
VÈseÔÔha = VÈseÔÔhÈ (SÊ, SyÈ)
Vijambhita = Pavijambhita (SÊ, SyÈ)
VijahatÊti = JahatÊti (SÊ) PajahatÊti (SyÈ)
VijitÈvÊ nÈma = Viditaviseso nÈma (SÊ) JÊvitaviseso nÈma (SyÈ)
VijjÈcaraÓasampadaÑ = VijjÈcaraÓaÑ (SÊ, SyÈ)
VidhunantÈ = VitudantÈ (SyÈ)
VinassamÈnassa = Matassa (SyÈ, Ka)
VinicchinituÑ = VinicchetuÑ (SÊ) VinicchituÑ (SyÈ)
ViparivattamÈnÈ = ParivattamÈnÈ (SÊ, SyÈ)
VipassanÈpaÒÒÈya = VipassanÈdipaÒÒÈya (SÊ, SyÈ)
VipassanÈÒÈÓasseva = VipassanÈviÒÒÈÓasseva
VippalambheyyÈsi = Vippalambhayasi (SÊ)
Vimocetu = Mocetu (Ka)
ViyÈkarissaÑ = ByÈkarissaÑ (SÊ, SyÈ)
VirajjitvÈ = NivattetvÈ (Ka)
VirÈjetvÈ = VirajjitvÈ (SyÈ)
[ Sa ]
SaÑgharitan”ti = Sa~kharitanti (Ka)
SaÑgharitvÈ = Sa~kharitvÈ (Ka)
SaÑvaraÓanti saÑvaraÓaÑ nÈma = SaÑvadananti saÑvadanaÑ
nÈma (SÊ, SyÈ)
SaÑvijjanti = SantÈsaÑ vijjanti (SÊ)
PiÔÔha~kÈ
214
1
309
236
297
49
220
50
189
212
239
186
91
245
236
261
198
137
327
141
312
62
264
264
90
328
NÈnÈpÈÔhÈ
NÈnÈpÈÔhÈ
415
PiÔÔha~kÈ
[ Sa ]
SaÑvisajetÈ = SaÑvibhajitÈ (SyÈ) SaÑvibhajetÈ (Ka)
SaÑsÈdessantÊ”ti = SaÑsÈressantÊti (Ka) SaÑsÊdessantÊti (SyÈ)
SaÑsÊdo = SaÑsÈdo (SÊ) SaÑsÈro (SyÈ)
SaÑsumÈrapatitena = SuÑsumÈrapatitena (SÊ)
SaÑharitvÈ = SaÑgharitvÈ (SÊ)
SakÈraÓena = SahakÈraÓena (Ka)
Sakkhissati = Sakkhi (SÊ) Asakkhi (SyÈ)
SakyÈ = SakkÈ (Ka)
Sa~kalanasaÔuppÈdanÈdivasena = Sa~kalanasaduppÈdanÈdivasena (Ka)
Sa~khapalitakuÔÔhaÑ = Sa~khaphalitakuÔÔhaÑ (SyÈ, Ka)
SajitÈ = SajjitÈ (SyÈ)
Sajotibh|tanti = SaÑjotibh|tanti (SyÈ)
SajjanakÈle = MajjanakÈle (Ka)
SajjhÈyapariyosÈnepi = SajjhÈyanapariyosÈnepi (Ka)
SaÒjhabbharitaÑ = SaÑbharitaÑ (SÊ) SaÒjabbharitaÑ (SyÈ)
SaÓikaÑ = ¢sakaÑ (SÊ)
SaÓhasukhumaÑ atthantaraÑ = Sukhuma-atthantaraÑ (SÊ-Ka)
SatagghanikÈni = SatasahassagghanikÈni (SÊ)
Satasahassassa ka~khÈ = Satasahassasa~khyÈ (Ka)
SattapaÓÓiguhÈdvÈre = SattapaÓÓiguhadvÈre (SÊ)
SattapaÓÓaguhÈdvÈre (SyÈ)
Sattame vÈre pabbajito = SattavÈre pabbajitvÈ (Ka)
SattaratanÈnaÑ p|retvÈ = Sattaratanap|rÈ katvÈ (SÊ, SyÈ)
SattavÊsÈdhikÈni = VÊsÈdhikÈni (SÊ, Ka)
SaddasuÓanaÑ = SaddaÑ suÓÈti (SyÈ, Ka)
Saddahissati = Na saddahissati (SÊ)
SaddhÈya = SaddhÈ (SyÈ)
SantakÈ hi kÈkaÓikÈpi = SantakakÈkaÓikÈpi (SÊ)
Santi = Santi kho (SÊ)
103
49
113
260
269
259
49
234
90
243
103
236
185
120
311
225
108
136
328
9
312
253
13
279
324
248
272
313
416
NÈnÈpÈÔhÈ
PiÔÔha~kÈ
[ Sa ]
SantikakÊÄanaÑ = SantikakÊÄÈkÊÄanaÑ (SÊ)
SandacchÈyaÑ = SantacchÈyaÑ (Ka)
SandetuÒca = SannetuÒca (SÊ, SyÈ)
Sandentassa = Sannentassa (SÊ, SyÈ)
SandhÈgÈrasÈlÈyaÑ = SanthÈgÈrasÈlÈyaÑ (SÊ, SyÈ, I)
SandhÈnaÑ = SandhÈnassa (SyÈ)
SannahitaÑ = SannihitaÑ (SÊ) Sannayhati taÑ (SyÈ)
SanniddhavilambitÈdi = SandiÔÔhavilambitÈdi (Ka)
SandindhavilambitÈdi (DÊ-®Ê 1. 315 piÔÔhe)
Sannidhi = Gandhasannidhi (bah|su)
SabbapaÔhamaÑ = PaÔhamataraÑ (Ka)
SabbavÈriphuÔoti = SabbavÈriphuÔÔhoti (SÊ, SyÈ)
SabbasattasatikayÈgaÑ = SattasattasatikaÑ yÈgaÑ (Ka)
SabhÈvo = SabbhÈvo (Ka)
SamagghataraÑ = MahagghataraÑ (SÊ)
SamaÓamuÓÉikaputtasuttantavasena = MeÓÉiyaputtasuttantavasena (SÊ)
SamaÓamuÓÉikÈputto = SamaÓamaÓÉikÈputto (SÊ)
SamaÓehi brÈhmaÓehi = SamaÓehi vÈ brÈhmaÓehi vÈ (SyÈ, Ka)
SamannÈgato = Sampanno (SÊ, SyÈ)
SamapassaddhakÈyacitto = SamassatthakÈyacitto (SÊ)
PassaddhakÈyacitto (SyÈ)
SamiÒjite = SammiÒjite (SÊ, SyÈ)
SamiÒjesi = SamiÒjati (Ka)
Samihitanti = SamÊhitanti (SÊ, SyÈ)
SamÊpanivÈsanaÔÔhÈnaparidÊpanaÑ = SamÊpe nivÈsanaÔÔhÈna
paridÊpanaÑ (SÊ, Ka)
SamucchedanalakkhaÓaÑ = SamucchedalakkhaÓaÑ (Ka)
SamuÔÔhÈnalakkhaÓaÑ = SamuÔÔhÈpanalakkhaÓaÑ (Ka)
Samupaby|ÄhaÑ = Samupabb|ÄhaÑ (SÊ)
SampajaÒÒameva = SampajaÒÒasseva (SÊ, SyÈ)
Sampatti = KhaÓasampatti (SÊ, SyÈ) SÊ-®Ê Abhinava 1. 208 piÔÔhe.
82
188
195
195
7
73
237
252
80
136
151
263
223
77
163
32
273
164
258
176
176
244
122
64
63
244
165
47
NÈnÈpÈÔhÈ
NÈnÈpÈÔhÈ
417
PiÔÔha~kÈ
[ Sa ]
SampattimahantatÈya = SampattiyÈ mahantatÈya (Ka)
SambukÈ ca = KasambukÈ ca (SyÈ)
SammuÔÔhaÑ = PammuÔÔhaÑ (SÊ, SyÈ)
Sammuti = Sammati (SyÈ)
SammutikÈraÓaÑ = ...kÈraÓÈ (Ka)
SaraÓagamanaÑ viya = SaraÓagamane viya (SÊ, Ka)
SaraÓatthato = Padatthato (SÊ, SyÈ)
SarÊrasampattiÑ = SarÊranipphattiÑ (SÊ, SyÈ)
SallavatÊ = SalalavatÊ (SÊ) SalaÄavatÊ (Ka)
Sasampayuttesu = Sampayuttesu (SyÈ, Ka)
Sassar|pakÈni = Sassad|sikÈni (SÊ) Sassad|sakÈni (SyÈ)
SahajÈtapaccayo = SahajÈtÈdipaccayÈ (SyÈ, Ka)
Sahassasseva = Sahasseva (SyÈ)
SÈkuÓikÈ = SÈkuntikÈ (SÊ)
SÈtirekÈni = AtirekÈni (SÊ, SyÈ, I)
SÈtthaÑ = SÈtthakaÑ (SyÈ)
SÈdhukÈradÈnaÑ = SÈdhukÈrassa dÈnaÑ (SyÈ)
SÈmino puttÈ = SÈmino (SyÈ)
SÈvatthiÑ = SÈvatthiyaÑ (SyÈ)
Si~gÈlarutavijjÈtipi = SigÈlarutavijjÈtipi (SÊ)
SittasammaÔÔhaÑ = SusiÔÔhasammaÔÔhaÑ (SyÈ) SusammaÔÔhaÑ (Ka)
Sinis|roti = KÈsinÊpuroti (SÊ) Sinipuroti (SyÈ)
Sire = SarÊre (SyÈ, Ka)
SÊtalabhesajjaÒjanaÑ = BhÈvanÊyasÊtalabhesajjaÒjanaÑ (SÊ)
SÊtÈ vÈridhÈrÈ taÑ = SÊtaÑ dhÈraÑ uggantvÈ
SÊlehi’la~kato = SÊlehala~kato (SÊ)
SÊhaseyyakappanakÈlo = SÊhaseyyaÑ kappanakÈlo (SÊ)
SÊhaseyyÈkappanakÈlo (SyÈ)
SÊho = SÊhopi (SyÈ) SÊho ca (Ka)
104
202
30
6
316
207
205
290
156
175
329
175
45
147
213
166
11
230
301
88
128
230
91
92
195
55
8
277
418
NÈnÈpÈÔhÈ
PiÔÔha~kÈ
[ Sa ]
SukatadukkaÔÈnaÑ = SukatadukkatÈnaÑ (SÊ)
SukatadukkaÔÈnanti = SukaÔadukkaÔÈnanti (SÊ)
Suciratena = Sucikarena (SyÈ) Sucirakena (Ka)
SuÒÒatÈpakÈsanavibhÈvanatthaÑ = SuÒÒatÈpakÈsanatthaÑ (SÊ)
SuÒÒatÈpakÈsanabhÈvatthaÑ (SyÈ)
SuÔÔhu dÈsÈdibhÈvaÑ = SuddadÈsÈdibhÈvaÑ (SÊ, SyÈ)
Suttanti = SuttaÑ suttanti (SÊ, SyÈ)
SulabhabhikkhaÑ = SulabhapiÓÉapÈtaÑ (SÊ)
SuviditÈ = SuvijjÈnÈ (SyÈ) SuvijÈnanÈ (Ka)
S|dati cetaÑ = S|dati ca (SÊ) S|dati atthe (SyÈ)
S|paÔÔhapitaÑ = S|paÔÔhitaÑ (SÊ) SupaÔÔhitaÑ (SyÈ)
S|paÔÔhitÈ = SupatiÔÔhitÈ (SyÈ) SupaÔÔhitÈ (Ka)
SekkhÈ = SekhÈ (SÊ, SyÈ)
SetattharaÓo = SetapaccattharaÓo (SyÈ)
Seniyo = SeÓiyo (SÊ)
SeyyathidaÑ = SeyyathÊdaÑ (SÊ, SyÈ, I)
Sesamettha = SesaÑ sabbattha (SÊ)
SotukÈmataÑ = SotukÈmyataÑ (SÊ, SyÈ)
SobhanakaraÑ = SobhanagharakaÑ (SÊ) SobhanagarakaÑ (SyÈ)
SobhanÈ = SobhaÓÈ (SyÈ, Ka)
SvÈgatavÈdÊti = SÈgatavÈdÊti (SÊ)
95
247
18
40
105
18
171
282
201
83
136
46
286
28
82
42
256
[ Ha ]
Hatthiniko = HatthinÊ (SÊ)
HatthimeÓÉÈdayo = HatthibandhÈdayo (SÊ, SyÈ)
Hadaya~gamÈ = HadayasukhÈ (SyÈ)
HaliddirÈgo viya = HaliddarÈgo viya (SyÈ)
Haliddi si~giveraÑ = HaliddaÑ sa~gaveraÑ (SyÈ)
Hasitamatta = Sitamatta (SÊ, SyÈ)
HÈrito mahÈbrahmÈ = MahÈbrahmÈ (Ka)
230
142
72
72
79
229
41
149
149
142
GÈthÈs|ci
PaÔhamapÈdÈ
PiÔÔha~kÈ
PaÔhamapÈdÈ
[ A-Œ ]
PiÔÔha~kÈ
[ Ka ]
AÒjanÈnaÑ khayaÑ ditvÈ
317
KaruÓÈsÊtalahadayaÑ
AÒÒaÑ uppajjate cittaÑ
173
KiÑ te vataÑ kiÑ pana
AtthappakÈsanatthaÑ
1
AtthÈnaÑ s|canato
18
Anatthajanano kodho
52
Anatthajanano lobho
54
AnekajÈtisaÑsÈraÑ
16
ApanetvÈna tatohaÑ
2
Appakenapi medhÈvÊ
265
Appamatto ayaÑ gandho
56
AhaÒca bhariyÈ ca
manussaloke
160
Œdimhi sÊlaÑ dasseyya
159
[I]
brahmacariyaÑ
1
160
KikÊva aÓÉaÑ camarÊva
vÈladhiÑ
56
Kuddho atthaÑ na jÈnÈti
Kena pÈÓi kÈmadado
52
160
KoÓÉaÒÒa paÒhÈni viyÈkarohi 141
Ko me vandati pÈdÈni
203
[ Ga ]
GantvÈna so satta padÈni
Gotamo
61
GahakÈraka diÔÔhosi
16
[ Ca ]
Icceva kato tasmÈ
2
Iti pana sabbaÑ yasmÈ
2
CatuttiÑseva suttantÈ
Iti me pasannamatino
1
CatudhÈ vibhaje bhoge
207
Idheva tiÔÔhamÈnassa
156
CandanaÑ tagaraÑ vÈpi
56
[E]
EtaÑ kho saraÓaÑ khemaÑ
208
EvaÑ yassÈnubhÈvena
121
[ Ka ]
KatÈvakÈsÈ pucchantu bhonto 141
23
CÈtuddiso appaÔigho ca hoti
186
CirappavÈsiÑ purisaÑ
119
CoditÈ devad|tehi
36
[ ®ha ]
®hapetvÈ caturopete
24
420
PaÔhamapÈdÈ
PiÔÔha~kÈ
[ Ta ]
TaÑ taÑ atthamapekkhitvÈ
TaÑ me vataÑ taÑ pana
brahmacariyaÑ
Taggha te ahamakkhissaÑ
TasmÈ akalyÈÓajanaÑ
TicÊvaraÒca patto ca
Te tÈdise p|jayato
Tena pÈÓi kÈmadado
TesaÑ sampannasÊlÈnaÑ
34
160
142
150
184
254
161
56
[ Da ]
DiÔÔhe dhamme ca yo attho
32
DiyaÉÉhasatasuttantÈ
24
DÊghassa dÊghasutta
1
DukkhaÑ dukkhasamuppÈdaÑ 208
Duve puthujjanÈ vuttÈ
58
Duve saccÈni akkhÈsi
316
DesanÈsÈsanakathÈ
19, 21
DvÈsÊti Buddhato gaÓhiÑ
5, 25
[ Dha ]
Dhammoti kittayantassa
54
[ Na ]
Na pupphagandho paÔivÈtameti
Nava suttasahassÈni
Na harÈmi na bhaÒjÈmi
Na hi dhammo adhammo ca
56
24
39
92
[ Pa ]
ParavajjÈnupassissa
PariyattibhedaÑsampattiÑ
200
19,
21, 23
PaÔhamapÈdÈ
PiÔÔha~kÈ
[ Pa ]
PiÔakaÑ piÔakatthavid|
19
Puccha maÑ sabhiya paÒhaÑ 141
Puccha vÈsava maÑ paÒhaÑ 141
Puth|naÑ jananÈdÊhi
59
[ Ba ]
BÈvarissa ca tuyhaÑ vÈ
Buddhoti kittayantassa
Buddhopi BuddhabhÈvaÑ
Buddhopi Buddhassa
bhaÓeyya vaÓÓaÑ
BrahmajÈlassa tassÊdha
141
54
1
257
121
[ Bha ]
BhagavÈti vacanaÑ seÔÔhaÑ
34
Bhaye kodhe pasaÑsÈyaÑ
203
Bhava~gÈvajjanaÒceva
174
BhÈgyavÈ bhaggavÈ yutto
34
BhÊruÑ pasaÑsanti na hi tattha
s|raÑ
136
[ Ma ]
Majjhe visuddhimaggo
2
MayaÒca bhariyÈ nÈtikkamÈma161
MuhuttajÈtova gavampatÊ
yathÈ
61
[ Ya ]
YaÑ ettha vuÉÉhimanto
Yattha ca
dinnamahapphalamÈhu
Yatheva lokamhi VipassiÈdayo
18, 19
205
60
GÈthÈs|ci
PaÔhamapÈdÈ
PiÔÔha~kÈ
[ Ya ]
Ye keci BuddhaÑ saraÓaÑ
gatÈ se
208
Yo ca BuddhaÒca dhammaÒca 208
[ Ra-La-Va ]
RÈgavirÈgamanejamasokaÑ
205
Luddho atthaÑ na jÈnÈti
54
VinÈsayati assaddhaÑ
32
VividhavisesanayattÈ
17
[ Sa ]
SaÑkhittenapi deseti
SaÑghoti kittayantassa
Sa~ketavacanaÑ saccaÑ
155
54
316
SaccÈni paccayÈkÈ
2
Satehi paÒcahi katÈ
26
Satta suttasahassÈni
24
PaÔhamapÈdÈ
421
PiÔÔha~kÈ
[ Sa ]
SabbÈ ca abhiÒÒÈyo
SamayaÑ avilomento
SamavÈye khaÓe kÈle
SÈdhu dhammaruci rÈjÈ
SithilaÑ dhanitaÒca
dÊgharassaÑ
SÊtaÑ uÓhaÑ paÔihanti
SÊlaÑ yogissa’la~kÈro
SÊlakathÈ dhutadhammÈ
SÊle patiÔÔhÈya naro
sapaÒÒo
SÊhaÄadÊpaÑ pana È
Sugatassa orasÈnaÑ
SubhÈsitaÑ sulapitaÑ
So ahaÑ vicarissÈmi
56
1
1
119
207
[ Ha ]
HitvÈ punappunÈgata
HÊnena brahmacariyena
2
161
2
2
32
154
159
271
55
2

(SUMAṄGALAVILĀSINĪ) (Sīlakkhandhavaggapāḷiyā Saṁvaṇṇanā)

Transcription

Similar documents

ITIVUTTAKAÆÆHAKATHŒ

JŒTAKAÆÆHAKATHŒ