ITIVUTTAKAÆÆHAKATHŒ

Transcription

ITIVUTTAKAÆÆHAKATHŒ

SuttantapiÔake KhuddakanikÈye
ItivuttakapÈÄiyÈ saÑvaÓÓanÈbh|tÈ
BhadantÈcariyadhammapÈlattherena katÈ
ParamatthadÊpanÊ nÈma
ITIVUTTAKA®®HAKATHŒ
____
Buddhavasse 2552
Marammavasse 1370
AD. 2008
Romanized from Myanmar version published in 1958
© BuddhasÈsana Society
AÔÔhakathÈ Series 24
First published in 2008 by Ministry of Religious Affairs
Yangon, Myanmar
THE PŒ£I ALPHABET
IN BURMESE AND ROMAN CHARACTERS
____
VOWELS
ta
tm È Ä
£i
þÊ
Ou
OD |
{e
Mo o
CONSONANTS WITH VOWEL “A”
, ya
u ka c kha * ga
C gha i ~a
p ca
q cha Z ja
ps jha Ó Òa
# Ôa
X Ôha ! Éa
¡ Éha P Óa
w ta
x tha ' da
" dha e na
y pa
z pha A ba
b bha r ma
& ra
v la
0 va
o sa [ ha V Äa
HÑ
VOWELS IN COMBINATION
-m -g = È
u ka
c kha
um kÈ
cg khÈ
èd = i
èD = Ê
ud ki
cd khi
-k -K = u -l -L = |
uD kÊ
cD khÊ
uk ku
ck khu
ul k|
cl kh|
a- = e
a-m a-g = o
au ke aum ko
ac khe acg kho ...
CONJUNCT-CONSONANTS
uú kka
u© kkha
us kya
Bud kri
u’ kla
uG kva
cs khya
cG khva
*¾ gga
*¢ ggha
*s gya
j* gra
uF ~ka
cF ~kha
*F ~ga
CF ~gha
pö cca
pä ccha
ZÆ jja
Zöß jjha
n ÒÒa
Í§ Òha
Íö Òca
Íä Òcha
ÍÆ Òja
Íöß Òjha
¥ ÔÔa
| ÔÔha
× ÉÉa
P² ÓÔha
@ ÓÉa
PÖ ÓÓa
PS Óha
wå tta
w¬ ttha
wG tva
ws tya
Mw tra
'´ dda
'¨ ddha
's dya
j' dra
'G dva
"s dhya
"G dhva
EÅ nta
EÉ ntva
E¦ ntha
E´ nda
`E´ ndra
E¨ ndha
Eé nna
Es nya
ES nha
yÜ ppa
yæ ppha
ys pya
y’ pla
yÁ pba
AÇ bbha
As bya
jA bra
rÜ mpa
ræ mpha
rÁ mba
rÇ mbha
r® mma
rs mya
rS mha
,s yya
,S yha
1
2
3
4
5
6
7
8
9
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
0
v’ lla
vs lya
vS lha
0S vha
oå sta
~oå stra
oé sna
os sya
ó ssa
o® sma
oG sva
[® hma
[G hva
V§ Äha
ItivuttakaÔÔhakathÈ
_____
MÈtikÈ
PiÔÔha~ka
GanthÈrambhakathÈ
NidÈnavaÓÓanÈ
...
...
...
...
1
3
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
32
42
45
46
46
47
49
52
53
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
53
53
55
57
61
64
67
68
1. EkakanipÈta
1. PaÔhamavagga
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9-10.
LobhasuttavaÓÓanÈ
DosasuttavaÓÓanÈ
MohasuttavaÓÓanÈ
KodhasuttavaÓÓanÈ
MakkhasuttavaÓÓanÈ
MÈnasuttavaÓÓanÈ
SabbapariÒÒÈsuttavaÓÓanÈ
MÈnapariÒÒÈsuttavaÓÓanÈ
LobhadosapariÒÒÈsuttadvayavaÓÓanÈ
2. Dutiyavagga
1-2-3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
MohapariÒÒÈdisuttavaÓÓanÈ
AvijjÈnÊvaraÓasuttavaÓÓanÈ
TaÓhÈsaÑyojanasuttavaÓÓanÈ
PaÔhamasekhasuttavaÓÓanÈ
DutiyasekhasuttavaÓÓanÈ
SaÑghabhedasuttavaÓÓanÈ
SaÑghasÈmaggÊsuttavaÓÓanÈ
PaduÔÔhacittasuttavaÓÓanÈ
ii
MÈtikÈ
PiÔÔha~ka
3. Tatiyavagga
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
PasannacittasuttavaÓÓanÈ
MettasuttavaÓÓanÈ
UbhayatthasuttavaÓÓanÈ
AÔÔhipuÒjasuttavaÓÓanÈ
MusÈvÈdasuttavaÓÓanÈ
DÈnasuttavaÓÓanÈ
MettÈbhÈvanÈsuttavaÓÓanÈ
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
70
70
75
78
82
83
85
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
92
97
97
98
98
99
100
102
107
107
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
111
145
147
148
150
2. DukanipÈta
1. PaÔhamavagga
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
DukkhavihÈrasuttavaÓÓanÈ
SukhavihÈrasuttavaÓÓanÈ
TapanÊyasuttavaÓÓanÈ
AtapanÊyasuttavaÓÓanÈ
PaÔhamasÊlasuttavaÓÓanÈ
DutiyasÊlasuttavaÓÓanÈ
ŒtÈpÊsuttavaÓÓanÈ
PaÔhamanakuhanasuttavaÓÓanÈ
DutiyanakuhanasuttavaÓÓanÈ
SomanassasuttavaÓÓanÈ
2. Dutiyavagga
1.
2.
3.
4.
5.
VitakkasuttavaÓÓanÈ
DesanÈsuttavaÓÓanÈ
VijjÈsuttavaÓÓanÈ
PaÒÒÈparihÊnasuttavaÓÓanÈ
SukkadhammasuttavaÓÓanÈ
iii
MÈtikÈ
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
PiÔÔha~ka
AjÈtasuttavaÓÓanÈ
NibbÈnadhÈtusuttavaÓÓanÈ
PaÔisallÈnasuttavaÓÓanÈ
SikkhÈnisaÑsasuttavaÓÓanÈ
JÈgariyasuttavaÓÓanÈ
ŒpÈyikasuttavaÓÓanÈ
DiÔÔhigatasuttavaÓÓanÈ
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
154
157
160
162
164
167
169
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
172
173
175
184
186
188
188
189
191
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
193
196
198
200
202
203
204
3. TikanipÈta
1. PaÔhamavagga
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7-8.
9.
10.
M|lasuttavaÓÓanÈ
DhÈtusuttavaÓÓanÈ
PaÔhamavedanÈsuttavaÓÓanÈ
DutiyavedanÈsuttavaÓÓanÈ
PaÔhama-esanÈsuttavaÓÓanÈ
Dutiya-esanÈsuttavaÓÓanÈ
ŒsavasuttadvayavaÓÓanÈ
TaÓhÈsuttavaÓÓanÈ
MÈradheyyasuttavaÓÓanÈ
2. Dutiyavagga
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
PuÒÒakiriyavatthusuttavaÓÓanÈ
CakkhusuttavaÓÓanÈ
IndriyasuttavaÓÓanÈ
AddhÈsuttavaÓÓanÈ
DuccaritasuttavaÓÓanÈ
SucaritasuttavaÓÓanÈ
SoceyyasuttavaÓÓanÈ
iv
MÈtikÈ
PiÔÔha~ka
8. MoneyyasuttavaÓÓanÈ
...
...
204
9. PaÔhamarÈgasuttavaÓÓanÈ
...
...
205
...
...
206
1. MicchÈdiÔÔhikasuttavaÓÓanÈ
...
...
207
2. SammÈdiÔÔhikasuttavaÓÓanÈ
...
...
209
3. NissaraÓiyasuttavaÓÓanÈ
...
...
209
4. SantatarasuttavaÓÓanÈ
...
...
210
5. PuttasuttavaÓÓanÈ
...
...
211
6. AvuÔÔhikasuttavaÓÓanÈ
...
...
226
7. SukhapatthanÈsuttavaÓÓanÈ
...
...
228
8. BhidurasuttavaÓÓanÈ
...
...
231
9. DhÈtusosaÑsandanasuttavaÓÓanÈ
...
...
232
...
...
234
1. VitakkasuttavaÓÓanÈ
...
...
236
2. SakkÈrasuttavaÓÓanÈ
...
...
237
3. DevasaddasuttavaÓÓanÈ
...
...
239
4. PaÒcapubbanimittasuttavaÓÓanÈ
...
...
242
5. BahujanahitasuttavaÓÓanÈ
...
...
248
6. AsubhÈnupassÊsuttavaÓÓanÈ
...
...
253
7. DhammÈnudhammapaÔipannasuttavaÓÓanÈ ...
...
256
8. AndhakaraÓasuttavaÓÓanÈ
...
...
258
9. AntarÈmalasuttavaÓÓanÈ
...
...
260
...
...
265
10. DutiyarÈgasuttavaÓÓanÈ
3. Tatiyavagga
10. ParihÈnasuttavaÓÓanÈ
4. Catutthavagga
10. DevadattasuttavaÓÓanÈ
v
MÈtikÈ
PiÔÔha~ka
5. PaÒcamavagga
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
AggappasÈdasuttavaÓÓanÈ
JÊvikasuttavaÓÓanÈ
Sa~ghÈÔikaÓÓasuttavaÓÓanÈ
AggisuttavaÓÓanÈ
UpaparikkhasuttavaÓÓanÈ
KÈm|papattisuttavaÓÓanÈ
KÈmayogasuttavaÓÓanÈ
KalyÈÓasÊlasuttavaÓÓanÈ
DÈnasuttavaÓÓanÈ
TevijjasuttavaÓÓanÈ
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
268
276
280
281
283
285
286
288
294
296
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
303
308
310
313
313
317
318
322
324
326
333
335
345
4. CatukkanipÈta
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
BrÈhmaÓadhammayÈgasuttavaÓÓanÈ
SulabhasuttavaÓÓanÈ
ŒsavakkhayasuttavaÓÓanÈ
SamaÓabrÈhmaÓasuttavaÓÓanÈ
SÊlasampannasuttavaÓÓanÈ
TaÓhuppÈdasuttavaÓÓanÈ
SabrahmakasuttavaÓÓanÈ
BahukÈrasuttavaÓÓanÈ
KuhasuttavaÓÓanÈ
NadÊsotasuttavaÓÓanÈ
CarasuttavaÓÓanÈ
SampannasÊlasuttavaÓÓanÈ
LokasuttavaÓÓanÈ
ItivuttakaÔÔhakathÈya mÈtikÈ niÔÔhitÈ.
KhuddakanikÈya
_____
Namo tassa Bhagavato Arahato SammÈsambuddhassa.
GanthÈrambhakathÈ
MahÈkÈruÓikaÑ NÈthaÑ, ÒeyyasÈgarapÈraguÑ.
Vande nipuÓagambhÊra-vicitranayadesanaÑ.
VijjÈcaraÓasampannÈ, yena niyyanti lokato.
Vande tamuttamaÑ dhammaÑ, SammÈsambuddhap|jitaÑ.
SÊlÈdiguÓasampanno, Ôhito maggaphalesu yo.
Vande ariyasaÑghaÑ taÑ, puÒÒakkhettaÑ anuttaraÑ.
VandanÈjanitaÑ puÒÒaÑ, iti yaÑ ratanattaye.
HatantarÈyo sabbattha, hutvÈhaÑ tassa tejasÈ.
EkakÈdippabhedena, desitÈni MahesinÈ.
LobhÈdÊnaÑ pahÈnÈni, dÊpanÈni visesato.
SuttÈni ekato katvÈ, ItivuttapadakkharaÑ.
Dhammasa~gÈhakÈ therÈ, sa~gÈyiÑsu mahesayo.
Itivuttakamicceva, nÈmena vasino pure.
YaÑ KhuddakanikÈyasmiÑ, gambhÊratthapadakkamaÑ.
Tassa gambhÊraÒÈÓehi, ogÈhetabbabhÈvato.
KiÒcÈpi dukkarÈ kÈtuÑ, atthasaÑvaÓÓanÈ mayÈ.
KhuddakanikÈya
2
SahasaÑvaÓÓanaÑ yasmÈ, dharate Satthu sÈsanaÑ.
PubbÈcariyasÊhÈnaÑ, tiÔÔhateva vinicchayo.
TasmÈ taÑ avalambitvÈ, ogÈhetvÈna paÒcapi.
NikÈye upanissÈya, PorÈÓaÔÔhakathÈnayaÑ.
NissitaÑ vÈcanÈmaggaÑ, suvisuddhaÑ anÈkulaÑ.
MahÈvihÈravÈsÊnaÑ, nipuÓatthavinicchayaÑ.
PunappunÈgataÑ atthaÑ, vajjayitvÈna sÈdhukaÑ.
YathÈbalaÑ karissÈmi, ItivuttakavaÓÓanaÑ.
Iti Èka~khamÈnassa, saddhammassa ciraÔÔhitiÑ.
Vibhajantassa tassatthaÑ, nisÈmayatha sÈdhavoti.
Tattha ItivuttakaÑ nÈma EkakanipÈto DukanipÈto TikanipÈto
CatukkanipÈtoti catunipÈtasa~gahaÑ. Tampi VinayapiÔakaÑ SuttantapiÔakaÑ
AbhidhammapiÔakanti tÊsu piÔakesu SuttantapiÔakapariyÈpannaÑ,
DÊghanikÈyo MajjhimanikÈyo SaÑyuttanikÈyo A~guttaranikÈyo
KhuddakanikÈyoti paÒcasu nikÈyesu KhuddakanikÈyapariyÈpannaÑ, SuttaÑ
GeyyaÑ VeyyÈkaraÓaÑ GÈthÈ UdÈnaÑ ItivuttakaÑ JÈtakaÑ
AbbhutadhammaÑ Vedallanti navasu sÈsana~gesu Itivuttaka~gabh|taÑ,
“DvÈsÊti1 Buddhato gaÓhiÑ, dvesahassÈni bhikkhuto.
CaturÈsÊti sahassÈni, ye me dhammÈ pavattino”ti2–
evaÑ DhammabhaÓÉÈgÈrikena paÔiÒÒÈtesu caturÈsÊtiyÈ
dhammakkhandhasahassesu katipayadhammakkhandhasa~gahaÑ. Suttato
EkakanipÈte tÈva sattavÊsati suttÈni, DukanipÈte dvÈvÊsati, TikanipÈte
paÒÒÈsa, CatukkanipÈte terasÈti dvÈdasÈdhikasuttasatasa~gahaÑ. Tassa
nipÈtesu EkakanipÈto Èdi, vaggesu PÈÔibhogavaggo, suttesu LobhasuttaÑ.
TassÈpi “vuttaÑ hetaÑ BhagavatÈ”ti-ÈdikaÑ ÈyasmatÈ Œnandena
paÔhamamahÈsa~gÊtikÈle vuttaÑ nidÈnamÈdi. SÈ panÈyaÑ
paÔhamamahÈsa~gÊti VinayapiÔake tantimÈruÄhÈ eva. Yo panettha
nidÈnakosallatthaÑ vattabbo
______________________________________________________________
1. DvÈsÊtiÑ (SÊ)
2. Khu 2. 347 piÔÔhe.
3
kathÈmaggo, sopi Suma~galavilÈsiniyÈ DÊghanikÈyaÔÔhakathÈya vitthÈrato
vuttoyevÈti tattha vuttanayeneva veditabbo.
_____
NidÈnavaÓÓanÈ
YaÑ panetaÑ “vuttaÑ hetaÑ BhagavatÈ”ti-ÈdikaÑ nidÈnaÑ,
“ekadhammaÑ bhikkhave pajahathÈ”ti-ÈdikaÑ suttaÑ, tattha vuttaÑ
BhagavatÈti-ÈdÊni nÈmapadÈni. ItÊti nipÈtapadaÑ. PajahathÈti ettha pa-iti
upasaggapadaÑ, jahathÈ-ti ÈkhyÈtapadaÑ. IminÈ nayena sabbattha
padavibhÈgo veditabbo.
Atthato pana vuttasaddo tÈva sa-upasaggo anupasaggo ca vapane
vÈpasamakaraÓe kesohÈraÓe jÊvitavuttiyaÑ pavuttabhÈve1 pÈvacanabhÈvena
pavattite ajjhene kathaneti evamÈdÊsu dissati. TathÈ hesa–
“GÈvo tassa pajÈyanti, khette vuttaÑ vir|hati.
VuttÈnaÑ2 phalamasnÈti, yo mittÈnaÑ na dubbhatÊ”ti–
ÈdÊsu3 vapane Ègato. “No ca kho paÔivuttan”ti-ÈdÊsu4 aÔÔhadantakÈdÊhi
vÈpasamakaraÓe. “KÈpaÔiko mÈÓavo daharo vuttasiro”ti-ÈdÊsu5 kesohÈraÓe.
“Pannalomo paradattavutto6 migabh|tena cetasÈ viharatÊ”ti-ÈdÊsu7
jÊvitavuttiyaÑ. “SeyyathÈpi nÈma paÓÉupalÈso bandhanÈ pavutto abhabbo
haritatthÈyÈ”ti-ÈdÊsu8 bandhanato pavuttabhÈve. “YesamidaÑ etarahi
brÈhmaÓÈ porÈÓaÑ mantapadaÑ gÊtaÑ pavuttaÑ samihitan”ti-ÈdÊsu9
pÈvacanabhÈvena pavattite. Lokepana “vutto gaÓo10 vutto pÈrÈyano”ti-ÈdÊsu
ajjhene. “VuttaÑ kho panetaÑ BhagavatÈ dhammadÈyÈdÈ me bhikkhave
bhavatha, mÈ ÈmisadÈyÈdÈ”ti-ÈdÊsu11 kathane. IdhÈpi kathane daÔÔhabbo.
TasmÈ vuttaÑ kathitaÑ bhÈsitanti attho.
______________________________________________________________
1. PamuttabhÈve (SÊ, SyÈ)
4. Vi 1. 191 piÔÔhe.
9. DÊ 1. 97 piÔÔhe.
2. PuttÈnaÑ (SÊ)
3. Khu 6. 150 piÔÔhe JÈtake.
5. Ma 2. 380 piÔÔhe.
6. Paradavutto (SÊ, SyÈ)
8. Vi 1. 58; Vi 2. 281; Vi 3. 134 piÔÔhesu.
10. GuÓo (SÊ, SyÈ)
4
KhuddakanikÈya
Dutiyo pana vuttasaddo vacane ciÓÓabhÈve ca veditabbo. Hi-iti jÈtu
vibyattanti etasmiÑ atthe nipÈto. So idÈni vuccamÈnasuttassa Bhagavato
vibyattaÑ bhÈsitabhÈvaÑ1 joteti. VÈcakasaddasannidhÈne2 hi payuttÈ nipÈtÈ
tehi vattabbamatthaÑ jotenti. Etanti ayaÑ etasaddo–
“Yo ca BuddhaÒca dhammaÒca, saÑghaÒca saraÓaÑ gato.
CattÈri ariyasaccÈni, sammappaÒÒÈya passati.
DukkhaÑ dukkhasamuppÈdaÑ, dukkhassa ca atikkamaÑ.
AriyaÒcaÔÔha~gikaÑ maggaÑ, dukkh|pasamagÈminaÑ.
EtaÑ kho saraÓaÑ khemaÑ, etaÑ saraÓamuttamaÑ.
EtaÑ saraÓamÈgamma, sabbadukkhÈ pamuccatÊ”ti–
ÈdÊsu3 yathÈvutte Èsannapaccakkhe Ègato. “AppamattakaÑ kho panetaÑ
bhikkhave oramattakaÑ sÊlamattakaÑ, yena puthujjano TathÈgatassa
vaÓÓaÑ vadamÈno vadeyyÈ”ti-ÈdÊsu4 pana vakkhamÈne Èsannapaccakkhe.
IdhÈpi vakkhamÈneyeva daÔÔhabbo. Sa~gÈyanavasena vakkhamÈnaÑ hi
suttaÑ DhammabhaÓÉÈgÈrikena buddhiyaÑ5 ÔhapetvÈ tadÈ “etan”ti vuttaÑ.
BhagavatÈti ettha BhagavÈti garuvacanaÑ. GaruÑ hi loke BhagavÈti
vadanti, TathÈgato ca sabbaguÓavisiÔÔhatÈya sattÈnaÑ garu, tasmÈ BhagavÈti
veditabbo. PorÈÓehipi vuttaÑ–
“BhagavÈti vacanaÑ seÔÔhaÑ, BhagavÈti vacanamuttamaÑ.
Garu gÈravayutto so, BhagavÈ tena vuccatÊ”ti.
SeÔÔhavÈcakaÑ hi vacanaÑ seÔÔhaguÓasahacaraÓato seÔÔhanti vuttaÑ.
Atha vÈ vuccatÊti vacanaÑ, attho. TasmÈ BhagavÈti vacanaÑ seÔÔhanti
BhagavÈti iminÈ vacanena vacanÊyo yo attho, so seÔÔhoti attho. BhagavÈti
vacanamuttamanti etthÈpi eseva nayo. GÈravayuttoti garubhÈvayutto
garuguÓayogato, garukaraÓaÑ vÈ sÈtisayaÑ arahatÊti gÈravayutto,
gÈravÈrahoti attho. EvaÑ guÓavisiÔÔhasattuttamagarugÈravÈdhivacanametaÑ
yadidaÑ BhagavÈti. Apica–
______________________________________________________________
1. ByattabhÈsitabhÈvaÑ (SÊ)
2. VÈcakasaddasanniÔÔhÈne (SÊ)
5. VuÉÉhiyaÑ (SyÈ)
5
“BhagÊ bhajÊ bhÈgÊ vibhattavÈ iti,
AkÈsi bhagganti gar|ti BhÈgyavÈ.
Bah|hi ÒÈyehi subhÈvitattano,
Bhavantago so BhagavÈti vuccatÊ”ti–
niddese1 Ègatanayena,
“BhÈgyavÈ BhaggavÈ yutto, bhagehi ca vibhattavÈ.
BhattavÈ vantagamano, bhavesu BhagavÈ tato”ti–
imissÈ gÈthÈya ca vasena BhagavÈti padassa attho vattabbo. So panÈyaÑ
attho sabbÈkÈrena visuddhimagge BuddhÈnussatiniddese vuttoti tattha
vuttanayeneva veditabbo.
Aparo nayo–bhÈgavÈti BhagavÈ, bhatavÈti BhagavÈ, bhÈge vanÊti
BhagavÈ, bhage vanÊti BhagavÈ, bhattavÈti BhagavÈ, bhage vamÊti BhagavÈ,
bhÈge vamÊti BhagavÈ.
BhÈgavÈ bhatavÈ bhÈge, bhage ca vani bhattavÈ.
Bhage vami tathÈ bhÈge, vamÊti BhagavÈ Jino.
Tattha kathaÑ bhÈgavÈti BhagavÈ? Ye te sÊlÈdayo dhammakkhandhÈ
guÓakoÔÔhÈsÈ, te anaÒÒasÈdhÈraÓÈ niratisayÈ TathÈgatassa atthi
upalabbhanti. TathÈ hissa sÊlaÑ samÈdhi paÒÒÈ vimutti
vimuttiÒÈÓadassanaÑ, hirÊ ottappaÑ, saddhÈ vÊriyaÑ, sati sampajaÒÒaÑ,
sÊlavisuddhi diÔÔhivisuddhi, samatho vipassanÈ, tÊÓi kusalam|lÈni, tÊÓi
sucaritÈni, tayo sammÈvitakkÈ, tisso anavajjasaÒÒÈ, tisso dhÈtuyo, cattÈro
satipaÔÔhÈnÈ, cattÈro sammappadhÈnÈ, cattÈro iddhipÈdÈ, cattÈro ariyamaggÈ,
cattÈri ariyaphalÈni, catasso paÔisambhidÈ, catuyoniparicchedakaÒÈÓÈni,
cattÈro ariyavaÑsÈ, cattÈri vesÈrajjaÒÈÓÈni, paÒca padhÈniya~gÈni,
paÒca~giko sammÈsamÈdhi, paÒcaÒÈÓiko sammÈsamÈdhi, paÒcindriyÈni,
paÒca balÈni, paÒca nissaraÓÊyÈ dhÈtuyo, paÒca vimuttÈyatanaÒÈÓÈni, paÒca
vimuttiparipÈcanÊyÈ saÒÒÈ, cha anussatiÔÔhÈnÈni, cha gÈravÈ, cha nissÈraÓÊyÈ
dhÈtuyo, cha satatavihÈrÈ, cha anuttariyÈni, cha nibbedha
______________________________________________________________
1. Khu 7. 162 piÔÔhe MahÈniddese.
6
KhuddakanikÈya
bhÈgiyÈ saÒÒÈ, cha abhiÒÒÈ, cha asÈdhÈraÓaÒÈÓÈni, satta aparihÈniyÈ
dhammÈ, satta ariyadhanÈni, satta bojjha~gÈ, satta sappurisadhammÈ, satta
nijjaravatth|ni, satta saÒÒÈ, sattadakkhiÓeyyapuggaladesanÈ,
sattakhÊÓÈsavabaladesanÈ, aÔÔhapaÒÒÈpaÔilÈbhahetudesanÈ, aÔÔha sammattÈni,
aÔÔhalokadhammÈtikkamo, aÔÔha Èrambhavatth|ni, aÔÔha-akkhaÓadesanÈ,
aÔÔha mahÈpurisavitakkÈ, aÔÔha-abhibhÈyatanadesanÈ, aÔÔha vimokkhÈ, nava
yonisomanasikÈram|lakÈ dhammÈ, nava pÈrisuddhipadhÈniya~gÈni, nava
sattÈvÈsadesanÈ, nava ÈghÈtappaÔivinayÈ, nava saÒÒÈ, nava nÈnattÈ, nava
anupubbavihÈrÈ, dasa nÈthakaraÓÈ dhammÈ, dasa kasiÓÈyatanÈni, dasa
kusalakammapathÈ, dasa sammattÈni, dasa ariyavÈsÈ, dasa asekkhÈ dhammÈ,
dasa TathÈgatabalÈni, ekÈdasa mettÈnisaÑsÈ, dvÈdasa dhammacakkÈkÈrÈ,
terasa dhutaguÓÈ, cuddasa BuddhaÒÈÓÈni, paÒcadasa vimuttiparipÈcanÊyÈ
dhammÈ, soÄasavidhÈ ÈnÈpÈnassati, soÄasa aparantapanÊyÈ1 dhammÈ,
aÔÔhÈrasa BuddhadhammÈ, ek|navÊsati paccavekkhaÓaÒÈÓÈni, catucattÈlÊsa
ÒÈÓavatth|ni, paÒÒÈsa udayabbayaÒÈÓÈni, paropaÓÓÈsa kusaladhammÈ,
sattasattati ÒÈÓavatth|ni,
catuvÊsatikoÔisatasahassasamÈpattisaÒcÈrimahÈvajiraÒÈÓaÑ,
anantanayasamantapaÔÔhÈnapavicayapaccavekkhaÓadesanÈÒÈÓÈni, tathÈ
anantÈsu lokadhÈt|su anantÈnaÑ sattÈnaÑ ÈsayÈdivibhÈvanaÒÈÓÈni cÈti
evamÈdayo anantÈ aparimÈÓabhedÈ anaÒÒasÈdhÈraÓÈ niratisayÈ guÓabhÈgÈ
guÓakoÔÔhÈsÈ vijjanti upalabbhanti, tasmÈ yathÈvuttavibhÈgÈ guÓabhÈgÈ assa
atthÊti bhÈgavÈti vattabbe ÈkÈrassa rassattaÑ katvÈ “BhagavÈ”ti vutto. EvaÑ
tÈva bhÈgavÈti BhagavÈ.
YasmÈ sÊlÈdayo sabbe, guÓabhÈgÈ asesato.
Vijjanti Sugate tasmÈ, BhagavÈti pavuccati.
KathaÑ bhatavÈti BhagavÈ? Ye te sabbalokahitÈya ussukkamÈpannehi
manussattÈdike aÔÔha dhamme samodhÈnetvÈ sammÈsambodhiyÈ
katamahÈbhinÊhÈrehi mahÈbodhisattehi parip|retabbÈ dÈnapÈramÊ, sÊla,
nekkhamma, paÒÒÈ, vÊriya, khanti, sacca, adhiÔÔhÈna, mettÈ,
upekkhÈpÈramÊti dasa pÈramiyo dasa upapÈramiyo dasa
paramatthapÈramiyoti
______________________________________________________________
1. Sattarasa aparantapanÊyÈ (SÊ), soÄasa atapanÊyÈ (Ka)
7
samatiÑsa pÈramiyo, dÈnÈdÊni cattÈri sa~gahavatth|ni, cattÈri adhiÔÔhÈnÈni,
attapariccÈgo, nayana, dhana, rajja, puttadÈrapariccÈgoti paÒca
mahÈpariccÈgÈ, pubbayogo pubbacariyÈ dhammakkhÈnaÑ lokatthacariyÈ
ÒÈtatthacariyÈ BuddhatthacariyÈti evamÈdayo sa~khepato vÈ
puÒÒasambhÈraÒÈÓasambhÈrÈ BuddhakaradhammÈ, te mahÈbhinÊhÈrato
paÔÔhÈya kappÈnaÑ satasahassÈdhikÈni cattÈri asa~khyeyyÈni yathÈ
hÈnabhÈgiyÈ saÑkilesabhÈgiyÈ ÔhitibhÈgiyÈ vÈ na honti, atha kho uttaruttari
visesabhÈgiyÈva honti, evaÑ sakkaccaÑ nirantaraÑ anavasesato bhatÈ
sambhatÈ assa atthÊti bhatavÈti BhagavÈ niruttinayena takÈrassa gakÈraÑ
katvÈ. Atha vÈ bhatavÈti teyeva yathÈvutte Buddhakaradhamme vuttanayena
bharisambhari parip|resÊti attho. Evampi bhatavÈti BhagavÈ.
YasmÈ sambodhiyÈ1 sabbe, dÈnapÈrami-Èdike.
SambhÈre bhatavÈ nÈtho, tasmÈpi BhagavÈ mato.
KathaÑ bhÈge vanÊti BhagavÈ? Ye te catuvÊsatikoÔisatasahassasa~khÈ
devasikaÑ vaÄaÒjanakasamÈpattibhÈgÈ, te anavasesato lokahitatthaÑ attano
diÔÔhadhammasukhavihÈratthaÒca niccakappaÑ vani bhaji sevi
bahulamakÈsÊti bhÈge vanÊti BhagavÈ. Atha vÈ abhiÒÒeyyesu dhammesu
kusalÈdÊsu khandhÈdÊsu ca ye te pariÒÒeyyÈdivasena sa~khepato vÈ
catubbidhÈ abhisamayabhÈgÈ, vitthÈrato pana “cakkhu pariÒÒeyyaÑ -pajarÈmaraÓaÑ pariÒÒeyyan”ti-ÈdinÈ2 aneke pariÒÒeyyabhÈgÈ, “cakkhussa
samudayo pahÈtabbo -pa- jarÈmaraÓassa samudayo pahÈtabbo”ti-ÈdinÈ
pahÈtabbabhÈgÈ, “cakkhussa nirodho sacchikÈtabbo -pa- jarÈmaraÓassa
nirodho sacchikÈtabbo”ti-ÈdinÈ sacchikÈtabbabhÈgÈ, “cakkhu nirodhagÈminÊ
paÔipadÈ bhÈvetabbÈ -pa- cattÈro satipaÔÔhÈnÈ bhÈvetabbÈ”ti-ÈdinÈ ca
anekabhedÈ bhÈvetabbabhÈgÈ ca dhammÈ, te sabbe vani bhaji yathÈrahaÑ
gocarabhÈvanÈsevanÈnaÑ vasena sevi. Evampi bhÈge vanÊti BhagavÈ. Atha
vÈ ye ime sÊlÈdayo dhammakkhandhÈ sÈvakehi sÈdhÈraÓÈ guÓakoÔÔhÈsÈ
guÓabhÈgÈ, kinti nu kho te veneyyasantÈnesu patiÔÔhapeyyanti3
mahÈkaruÓÈya vani abhipatthayi.
______________________________________________________________
1. SammÈsambodhiyÈ (SyÈ)
3. PatiÔÔhaheyyunti (SyÈ)
8
KhuddakanikÈya
sÈ cassa abhipatthanÈ yathÈdhippetaphalÈvahÈ ahosi. Evampi bhÈge vanÊti
BhagavÈ.
YasmÈ ÒeyyasamÈpatti-guÓabhÈge TathÈgato.
Bhaji patthayi sattÈnaÑ, hitÈya BhagavÈ tato.
KathaÑ bhage vanÊti BhagavÈ? SamÈsato tÈva katapuÒÒehi
payogasampannehi yathÈvibhavaÑ bhajÊyantÊti bhagÈ, lokiyalokuttarÈ
sampattiyo. Tattha lokiye tÈva TathÈgato sambodhito pubbe bodhisattabh|to
paramukkaÑsagate vani bhaji sevi, yattha patiÔÔhÈya niravasesato
Buddhakaradhamme samannÈnento1 Buddhadhamme paripÈcesi.
Buddhabh|to pana te niravajjasukh|pasaÑhite anaÒÒasÈdhÈraÓe lokuttarepi
vani bhaji sevi. VitthÈrato pana padesarajjaissariyacakkavattisampattidevarajjasampatti-Èdivasena
jhÈnavimokkhasamÈdhisamÈpattiÒÈÓadassanamaggabhÈvanÈphalasacchikiriy
Èdi-uttarima-nussadhammavasena ca anekavihite anaÒÒasÈdhÈraÓe bhage
vani bhaji sevi. EvaÑ bhage vanÊti BhagavÈ.
YÈ tÈ sampattiyo loke, yÈ ca lokuttarÈ puth|.
SabbÈ tÈ bhaji Sambuddho, tasmÈpi BhagavÈ mato.
KathaÑ bhattavÈti BhagavÈ? BhattÈ daÄhabhattikÈ assa bah| atthÊti
BhagavÈ. TathÈgato hi mahÈgaruÓÈsabbaÒÒutaÒÒÈÓÈdiaparimitanirupamappabhÈvaguÓavisesasama -~gibhÈvato sabbasattuttamo,
sabbÈnatthaparihÈrapubba~gamÈya niravasesahitasukhavidhÈnatapparÈya
niratisayÈya payogasampattiyÈ sadevamanussÈya pajÈya accant|pakÈritÈya
dvattiÑsamahÈpurisalakkhaÓa asÊti-anubyaÒjana byÈmappabhÈdianaÒÒasÈdhÈraÓaguÓavisesapaÔimaÓÉitar|pakÈyatÈya
yathÈbhuccaguÓÈdhigatena “itipi so BhagavÈ”ti-Èdinayappavattena
lokattayabyÈpinÈ suvipulena suvisuddhena ca thutighosena samannÈgatattÈ
ukkaÑsapÈramippattÈsu appicchatÈsantuÔÔhitÈdÊsu suppatiÔÔhitabhÈvato
dasabalacatuvesÈrajjÈdiniratisayaguÓavisesasama~gibhÈvato ca
r|pappamÈÓo r|pappasanno ghosappamÈÓo ghosappasanno l|khappamÈÓo
l|khappasanno dhammappamÈÓo
______________________________________________________________
1. SamÈnento (Ka)
9
dhammappasannoti evaÑ catuppamÈÓike lokasannivÈse sabbathÈpi
pasÈdÈvahabhÈvena samantapÈsÈdikattÈ aparimÈÓÈnaÑ sattÈnaÑ
sadevamanussÈnaÑ ÈdarabahumÈnagÈravÈyatanatÈya
paramapemasambhattiÔÔhÈnaÑ. Ye ca tassa ovÈde patiÔÔhitÈ aveccappasÈdena
samannÈgatÈ honti, kenaci asaÑhÈriyÈ tesaÑ sambhatti samaÓena vÈ
brÈhmaÓena vÈ devena vÈ mÈrena vÈ brahmunÈ vÈ. TathÈ hi te attano
jÊvitapariccÈgepi tattha pasÈdaÑ na pariccajanti tassa vÈ ÈÓaÑ
daÄhabhattibhÈvato. TenevÈha–
“Yo ve kataÒÒ| katavedi dhÊro,
KalyÈÓamitto daÄhabhatti ca hotÊ”ti1.
“SeyyathÈpi bhikkhave mahÈsamuddo Ôhitadhammo velaÑ
nÈtivattati, evameva kho bhikkhave yaÑ mayÈ sÈvakÈnaÑ sikkhÈpadaÑ
paÒÒattaÑ, taÑ mama sÈvakÈ jÊvitahetupi nÈtikkamantÊti2 ca.
EvaÑ bhattavÈti BhagavÈ niruttinayena ekassa takÈrassa lopaÑ katvÈ
itarassa gakÈraÑ katvÈ.
GuÓÈtisayayuttassa, yasmÈ lokahitesino.
SambhattÈ bahavo Satthu, BhagavÈ tena vuccatÊti.
KathaÑ bhage vamÊti BhagavÈ? YasmÈ TathÈgato bodhisattabh|topi
purimÈsu jÈtÊsu pÈramiyo p|rento bhagasa~khÈtaÑ siriÑ issariyaÑ yasaÑ
ca vami uggiri kheÄapiÓÉaÑ viya anapekkho chaÉÉayi. TathÈ hissa
SomanassakumÈrakÈle HatthipÈlakumÈrakÈle AyogharapaÓÉitakÈle
M|gapakkhapaÓÉitakÈle C|ÄasutasomakÈleti evamÈdÊsu
nekkhammapÈramip|raÓavasena devarajjasadisÈya rajjasiriyÈ
pariccattattabhÈvÈnaÑ parimÈÓaÑ natthi. CarimattabhÈvepi hatthagataÑ
cakkavattisiriÑ devalokÈdhipaccasadisaÑ catuddÊpissariyaÑ
cakkavattisampattisannissayaÑ sattaratanasamujjalaÑ yasaÒca tiÓÈyapi
amaÒÒamÈno nirapekkho pahÈya abhinikkhamitvÈ sammÈsambodhiÑ
abhisambuddho. TasmÈ ime siri-Èdike bhage vamÊti BhagavÈ. Atha vÈ bhÈni
nÈma nakkhattÈni, tehi samaÑ gacchanti pavattantÊti
______________________________________________________________
2. AÑ 3. 45; Khu 1. 142; Vi 4. 421 piÔÔhesu.
10
KhuddakanikÈya
bhagÈ, Sineruyugandhara-uttarakuruhimavantÈdibhÈjanalokavisesasannissayÈ sobhÈ kappaÔÔhitiyabhÈvato1, tepi BhagavÈ vami
taÑnivÈsisattÈvÈsasamatikkamanato tappaÔibaddhachandarÈgappahÈnena
pajahÊti. Evampi bhage vamÊti BhagavÈ.
CakkavattisiriÑ yasmÈ, yasaÑ issariyaÑ sukhaÑ.
PahÈsi lokacittaÒca, Sugato BhagavÈ tato.
KathaÑ bhÈge vamÊti BhagavÈ? BhÈgÈ nÈma koÔÔhÈsÈ, te
khandhÈyatanadhÈtÈdivasena, tatthÈpi r|pavedanÈdivasena atÊtÈdivasena ca
anekavidhÈ. Te ca BhagavÈ sabbaÑ papaÒcaÑ sabbaÑ yogaÑ sabbaÑ
ganthaÑ sabbaÑ saÑyojanaÑ samucchinditvÈ amatadhÈtuÑ
samadhigacchanto vami uggiri anapekkho chaÉÉayi, na paccÈgami. TathÈ
hesa sabbatthakameva pathaviÑ ÈpaÑ tejaÑ vÈyaÑ, cakkhuÑ sotaÑ
ghÈnaÑ jÊvhaÑ kÈyaÑ manaÑ, r|pe sadde gandhe rase phoÔÔhabbe
dhamme, cakkhuviÒÒÈÓaÑ -pa- manoviÒÒÈÓaÑ. CakkhusamphassaÑ -pamanosamphassaÑ. CakkhusamphassajaÑ vedanaÑ -pa- manosamphassajaÑ
vedanaÑ. CakkhusamphassajaÑ saÒÒaÑ -pa- manosamphassajaÑ saÒÒaÑ.
CakkhusamphassajaÑ cetanaÑ -pa- manosamphassajaÑ cetanaÑ.
R|pataÓhaÑ -pa- dhammataÓhaÑ. R|pavitakkaÑ -pa- dhammavitakkaÑ.
R|pavicÈraÑ -pa- dhammavicÈranti-ÈdinÈ anupadadhammavibhÈgavasenapi
sabbeva dhammakoÔÔhÈse anavasesato vami uggiri anapekkhapariccÈgena
chaÉÉayi. VuttaÑ hetaÑ–
“YaÑ taÑ Œnanda cattaÑ vantaÑ muttaÑ pahÊnaÑ paÔinissaÔÔhaÑ,
taÑ TathÈgato puna paccÈgamissatÊti netaÑ ÔhÈnaÑ vijjatÊ”ti2.
Evampi bhÈge vamÊti BhagavÈ. Atha vÈ bhÈge vamÊti sabbepi kusalÈkusale
sÈvajjÈnavajje hÊnappaÓÊte kaÓhasukkasappaÔibhÈge dhamme
ariyamaggaÒÈÓamukhena vami uggiri anapekkho pariccaji pajahi,
paresaÒca3 tathattÈya dhammaÑ desesi. Vuttampi cetaÑ–
“DhammÈpi vo bhikkhave pahÈtabbÈ pageva adhammÈ4,
kull|pamaÑ vo bhikkhave dhammaÑ desessÈmi nittharaÓatthÈya no
gahaÓatthÈyÈ”ti-Èdi5.
______________________________________________________________
1. KappaÔÔhiyabhÈvato (SÊ), kappaÔÔhÈyibhÈvato (Ka)
3. ParesaÒcÈpi (Ka)
11
Evampi bhÈge vamÊti BhagavÈ.
KhandhÈyatanadhÈtÈdi-dhammabhedÈ MahesinÈ.
KaÓhasukkÈ1 yato vantÈ, tatopi BhagavÈ mato.
Tena vuttaÑ–
“BhÈgavÈ bhatavÈ bhÈge, bhage ca vani bhattavÈ.
Bhage vami tathÈ bhÈge, vamÊti BhagavÈ Jino”ti.
Tena BhagavatÈ. ArahatÈti kilesehi ÈrakattÈ, anavasesÈnaÑ vÈ kilesÈrÊnaÑ
hatattÈ, saÑsÈracakkassa vÈ arÈnaÑ hatattÈ, paccayÈdÊnaÑ arahattÈ,
pÈpakaraÓe rahÈbhÈvÈti imehi kÈraÓehi arahatÈ. Ayamettha sa~khepo,
vitthÈro pana Visuddhimagge vuttanayena veditabbo.
Ettha ca BhagavatÈti iminÈssa BhÈgyavantatÈdÊpanena kappÈnaÑ
anekesu asa~khyeyyesu upacitapuÒÒasambhÈrabhÈvato
satapuÒÒalakkhaÓadharassa dvattiÑsa mahÈpurisa lakkhaÓa asÊti
anubyaÒjana byÈmappabhÈketumÈlÈdi paÔimaÓÉitÈ anaÒÒasÈdhÈraÓÈ
r|pakÈyasampattidÊpitÈ hoti. ArahatÈti iminÈssa
anavasesakilesappahÈnadÊpanena
ÈsavakkhayapadaÔÔhÈnasabbaÒÒutaÒÒÈÓÈdhigamaparidÊpanato
dasabalacatuvesÈrajjacha-asÈdhÈraÓaÒÈÓa-aÔÔhÈrasÈveÓikabuddhadhammÈdiacinteyyÈparimeyyadhammakÈyasampatti dÊpitÈ hoti. Tadubhayenapi
lokiyasarikkhakÈnaÑ2 bahumatabhÈvo, gahaÔÔhapabbajitehi
abhigamanÊyatÈ3, tathÈ abhigatÈnaÒca tesaÑ kÈyikacetasikadukkhÈpanayane
paÔibalabhÈvo, ÈmisadÈnadhammadÈnehi upakÈritÈ, lokiyalokuttarehi guÓehi
saÑyojanasamatthatÈ ca pakÈsitÈ hoti.
TathÈ BhagavatÈti iminÈ caraÓadhammesu
muddhabh|tadibbavihÈrÈdivihÈravisesasamÈyogaparidÊpanena
caraÓasampadÈ dÊpitÈ hoti, arahatÈti iminÈ sabbavijjÈsu sikhÈppattaÈsavakkhayaÒÈÓÈdhigamaparidÊpanena vijjÈsampadÈ dÊpitÈ hoti. Purimena
vÈ antarÈyikaniyyÈnikadhammÈnaÑ aviparÊtavibhattabhÈvadÊpanena
pacchimavesÈrajjadvayasamÈyogo, pacchimena
______________________________________________________________
1. KaÓhÈ sukkÈ (SÊ)
2. LokiyaparikkhakÈnaÑ (SÊ, SyÈ)
3. AbhigamanÊyattÈ (SÊ)
12
KhuddakanikÈya
savÈsananiravasesakilesappahÈnadÊpanena purimavesÈrajjadvayasamÈyogo
vibhÈvito hoti.
TathÈ purimena TathÈgatassa
paÔiÒÒÈsaccavacÊsaccaÒÈÓasaccaparidÊpanena
kÈmaguÓalokiyÈdhipaccayasalÈbhasakkÈrÈdi pariccÈgaparidÊpanena
anavasesakilesÈbhisa~khÈrapariccÈgaparidÊpanena ca
saccÈdhiÔÔhÈnacÈgÈdhiÔÔhÈnapÈrip|ri pakÈsitÈ hoti, dutiyena
sabbasa~khÈr|pasamasamadhigamaparidÊpanena
sammÈsambodhiparidÊpanena ca upasamÈdhiÔÔhÈnapaÒÒÈdhiÔÔhÈnapÈrip|ri
pakÈsitÈ hoti. TathÈ hi Bhagavato bodhisattabh|tassa lokuttaraguÓe
katÈbhinÊhÈrassa mahÈkaruÓÈyogena yathÈpaÔiÒÒaÑ
sabbapÈramitÈnuÔÔhÈnena saccÈdhiÔÔhÈnaÑ, pÈramitÈpaÔipakkhapariccÈgena
cÈgÈdhiÔÔhÈnaÑ, pÈramitÈguÓehi cittav|pasamena upasamÈdhiÔÔhÈnaÑ,
pÈramitÈhi eva parahit|pÈyakosallato paÒÒÈdhiÔÔhÈnaÑ pÈrip|rigataÑ.
TathÈ yÈcakajanaÑ avisaÑvÈdetvÈ dassÈmÊti paÔijÈnanena paÔiÒÒaÑ
avisaÑvÈdetvÈ dÈnena ca saccÈdhiÔÔhÈnaÑ, deyyapariccÈgato1
cÈgÈdhiÔÔhÈnaÑ, deyyapaÔiggÈhakadÈnadeyyaparikkhayesu
lobhadosamohabhayav|pasamena upasamÈdhiÔÔhÈnaÑ, yathÈrahaÑ
yathÈkÈlaÑ yathÈvidhi ca dÈnena paÒÒuttaratÈya ca paÒÒÈdhiÔÔhÈnaÑ
pÈrip|rigataÑ. IminÈ nayena sesapÈramÊsupicaturÈdhiÔÔhÈnapÈrip|ri
veditabbÈ. SabbÈ hi pÈramiyo saccappabhÈvitÈ cÈgÈbhibyaÒjitÈ
upasamÈnubr|hitÈ paÒÒÈparisuddhÈti evaÑ caturÈdhiÔÔhÈnasamudÈgatassa
TathÈgatassa saccÈdhiÔÔhÈnaÑ saccÈdhiÔÔhÈnasamudÈgamena sÊlavisuddhi,
cÈgÈdhiÔÔhÈnasamudÈgamena ÈjÊvavisuddhi,
upasamÈdhiÔÔhÈnasamudÈgamena cittavisuddhi,
paÒÒÈdhiÔÔhÈnasamudÈgamena diÔÔhivisuddhi. TathÈ
saccÈdhiÔÔhÈnasamudÈgamenassa saÑvÈsena sÊlaÑ veditabbaÑ,
cÈgÈdhiÔÔhÈnasamudÈgamena saÑvohÈrena soceyyaÑ veditabbaÑ,
upasamÈdhiÔÔhÈnasamudÈgamena ÈpadÈsu thÈmo veditabbo,
paÒÒÈdhiÔÔhÈnasamudÈgamena sÈkacchÈya paÒÒÈ veditabbÈ.
TathÈ saccÈdhiÔÔhÈnasamudÈgamena aduÔÔho adhivÈseti,
cÈgÈdhiÔÔhÈnasamudÈgamena aluddho paÔisevati,
upasamÈdhiÔÔhÈnasamudÈgamena abhÊto parivajjeti,
paÒÒÈdhiÔÔhÈnasamudÈgamena am|Äho vinodeti.
______________________________________________________________
1. DeyyaphalaparicÈgato (SÊ)
13
tathÈ saccÈdhiÔÔhÈnasamudÈgamena cassa nekkhammasukhappatti,
cÈgÈdhiÔÔhÈnasamudÈgamena pavivekasukhappatti,
upasamÈdhiÔÔhÈnasamudÈgamena upasamasukhappatti,
paÒÒÈdhiÔÔhÈnasamudÈgamena sambodhisukhappatti dÊpitÈ hoti.
SaccÈdhiÔÔhÈnasamudÈgamena vÈ vivekajapÊtisukhappatti,
cÈgÈdhiÔÔhÈnasamudÈgamena samÈdhijapÊtisukhappatti,
upasamÈdhiÔÔhÈnasamudÈgamena apÊtijakÈyasukhappatti,
paÒÒÈdhiÔÔhÈnasamudÈgamena satipÈrisuddhija-upekkhÈsukhappatti. TathÈ
saccÈdhiÔÔhÈnasamudÈgamena parivÈrasampattilakkhaÓapaccayasukhasamÈyogo paridÊpito hoti avisaÑvÈdanato, cÈgÈdhiÔÔhÈnasamudÈgamena
santuÔÔhilakkhaÓasabhÈvasukhasamÈyogo alobhabhÈvato1,
upasamÈdhiÔÔhÈnasamudÈgamena katapuÒÒatÈlakkhaÓahetusukhasamÈyogo
kilesehi anabhibh|tabhÈvato, paÒÒÈdhiÔÔhÈnasamudÈgamena
vimuttisampattilakkhaÓadukkh|pasamasukhasamÈyogo paridÊpito hoti
ÒÈÓasampattiyÈ nibbÈnÈdhigamanato.
TathÈ saccÈdhiÔÔhÈnasamudÈgamena ariyassa sÊlakkhandhassa
anubodhappaÔivedhasiddhi, cÈgÈdhiÔÔhÈnasamudÈgamena ariyassa
samÈdhikkhandhassa, paÒÒÈdhiÔÔhÈnasamudÈgamena ariyassa
paÒÒÈkkhandhassa, upasamÈdhiÔÔhÈnasamudÈgamena ariyassa
vimuttikkhandhassa anubodhappaÔivedhasiddhi dÊpitÈ hoti.
SaccÈdhiÔÔhÈnaparip|raÓena ca tapasiddhi2, cÈgÈdhiÔÔhÈnaparip|raÓena
sabbanissaggasiddhi, upasamÈdhiÔÔhÈnaparip|raÓena indriyasaÑvarasiddhi,
paÒÒÈdhiÔÔhÈnaparip|raÓena buddhisiddhi, tena ca nibbÈnasiddhi. TathÈ
saccÈdhiÔÔhÈnaparip|raÓena catu-ariyasaccÈbhisamayappaÔilÈbho,
cÈgÈdhiÔÔhÈnaparip|raÓena catu-ariyavaÑsappaÔilÈbho,
upasamÈdhiÔÔhÈnaparip|raÓena catu-ariyavihÈrappaÔilÈbho,
paÒÒÈdhiÔÔhÈnaparip|raÓena catu-ariyavohÈrappaÔilÈbho dÊpito hoti.
Aparo nayo–BhagavatÈti etena sattÈnaÑ lokiyalokuttarasampattiabhika~khÈdÊpanena TathÈgatassa mahÈkaruÓÈ pakÈsitÈ hoti, ArahatÈti etena
pahÈnasampattidÊpanena3 pahÈnapaÒÒÈ pakÈsitÈ hoti. Tattha paÒÒÈyassa
dhammarajjapatti, karuÓÈya dhammasaÑvibhÈgo. PaÒÒÈsa
saÑsÈradukkhanibbidÈ, karuÓÈya saÑsÈradukkhasahanaÑ4. PaÒÒÈya
paradukkhaparijÈnanaÑ, karuÓÈya paradukkhappaÔikÈrÈrambho. PaÒÒÈya
______________________________________________________________
1. AlolabhÈvato (SÊ)
3. PahÈnabhÈvanÈsampattidÊpanena (Ka)
2. Catupaccayasiddhi (SÊ, SyÈ)
4. SaÑsÈradukkhappahÈnaÑ (Ka)
KhuddakanikÈya
14
parinibbÈnÈbhimukhabhÈvo, karuÓÈya tadadhigamo. PaÒÒÈya sayaÑ
taraÓaÑ, karuÓÈya paresaÑ tÈraÓaÑ. PaÒÒÈya BuddhabhÈvasiddhi, karuÓÈya
Buddhakiccasiddhi. KaruÓÈya vÈ bodhisattabh|miyaÑ
saÑsÈrÈbhimukhabhÈvo, paÒÒÈya tattha anabhirati. TathÈ karuÓÈya paresaÑ
avihiÑsanaÑ, paÒÒÈya sayaÑ parehi abhÈyanaÑ. KaruÓÈya paraÑ
rakkhanto attÈnaÑ rakkhati, paÒÒÈya attÈnaÑ rakkhanto paraÑ rakkhati.
TathÈ karuÓÈya aparantapo, paÒÒÈya anattantapo. Tena attahitÈya
paÔipannÈdÊsu catutthapuggalabhÈvo siddho hoti.
TathÈ karuÓÈya LokanÈthatÈ, paÒÒÈya attanÈthatÈ. KaruÓÈya cassa
ninnatÈbhÈvo, paÒÒÈya unnatÈbhÈvo. TathÈ karuÓÈya sabbasattesu
janitÈnuggaho, paÒÒÈnugatattÈ na ca na1 sabbattha virattacitto. PaÒÒÈya
sabbadhammesu virattacitto, karuÓÈnugatattÈ na ca na1 sabbasattÈnuggahÈya
pavatto. YathÈ hi karuÓÈ TathÈgatassa sinehasokavirahitÈ, evaÑ paÒÒÈ
ahaÑkÈramamaÑkÈravinimuttÈti aÒÒamaÒÒaÑ visodhitÈ2 paramavisuddhÈti
daÔÔhabbÈ. Tattha paÒÒÈkhettaÑ balÈni, karaÓÈkhettaÑ vesÈrajjÈni. Tesu
balasamÈyogena parehi na abhibhuyyati, vesÈrajjasamÈyogena pare
abhibhavati. Balehi SatthusampadÈsiddhi, vesÈrajjehi sÈsanasampadÈsiddhi.
TathÈ balehi Buddharatanasiddhi, vesÈrajjehi dhammaratanasiddhÊti
ayamettha “BhagavatÈ ArahatÈ”ti padadvayassa atthayojanÈya
mukhamattadassanaÑ.
KasmÈ panettha “vuttaÑ hetaÑ BhagavatÈ”ti vatvÈ puna “vuttan”ti
vuttaÑ? AnussavapaÔikkhepena niyamadassanatthaÑ. YathÈ hi kenaci parato
sutvÈ vuttaÑ yadipi ca jÈnantena vuttaÑ na teneva vuttaÑ parenapi vuttattÈ.
Na ca taÑ tena vuttameva, apica kho sutampi, na evamidha. BhagavatÈ hi
parato asutvÈ sayambhuÒÈÓena attanÈ adhigatameva vuttanti imassa
visesassa dassanatthaÑ dvikkhattuÑ “vuttan”ti vuttaÑ. IdaÑ vuttaÑ hoti–
vuttaÑ hetaÑ BhagavatÈ, taÒca kho BhagavatÈva vuttaÑ, na aÒÒena,
vuttameva ca, na sutanti. AdhikavacanaÑ hi aÒÒamatthaÑ bodhetÊti na
punaruttidoso. Esa nayo ito paresupi.
______________________________________________________________
1. Na panasÊ, (SyÈ)
2. ViheÔhitÈ (Ka)
15
TathÈ pubbaracanÈbhÈvadassanatthaÑ dvikkhattuÑ “vuttan”ti vuttaÑ.
BhagavÈ hi SammÈsambuddhatÈya ÔhÈnuppattikappaÔibhÈnena
sampattaparisÈya ajjhÈsayÈnur|paÑ dhammaÑ deseti, na tassa kÈraÓÈ
dÈnÈdÊnaÑ viya pubbaracanÈkiccaÑ atthi. TenetaÑ dasseti “vuttaÑ hetaÑ
BhagavatÈ, taÒca kho na pubbaracanÈvasena takkapariyÈhataÑ
vÊmaÑsÈnucaritaÑ, apica kho veneyyajjhÈsayÈnur|paÑ ÔhÈnaso
vuttamevÈ”ti.
AppaÔivattiyavacanabhÈvadassanatthaÑ vÈ dvikkhattuÑ “vuttan”ti
vuttaÑ. YaÑ hi BhagavatÈ vuttaÑ, vuttameva taÑ, na kenaci paÔikkhipituÑ
sakkÈ akkharasampattiyÈ atthasampattiyÈ ca. VuttaÑ hetaÑ–
“EtaÑ BhagavatÈ BÈrÈÓasiyaÑ Isipatane MigadÈye anuttaraÑ
dhammacakkaÑ avattitaÑ appaÔivattiyaÑ kenaci samaÓena vÈ
brÈhmaÓena vÈ”ti-Èdi1.
Aparampi vuttaÑ–
“Idha bhikkhave Ègaccheyya samaÓo vÈ brÈhmaÓo vÈ ‘na yidaÑ
dukkhaÑ ariyasaccaÑ, yaÑ samaÓena Gotamena paÒÒattaÑ, ahamidaÑ
dukkhaÑ ariyasaccaÑ ÔhapetvÈ aÒÒaÑ dukkhaÑ ariyasaccaÑ
paÒÒÈpessÈmÊ’ti, netaÑ ÔhÈnaÑ vijjatÊ”ti-Èdi.
TasmÈ appaÔivattiyavacanabhÈvadassanatthampi dvikkhattuÑ “vuttan”ti
vuttaÑ.
Atha vÈ sot|naÑ atthanipphÈdakabhÈvadassanatthaÑ dvikkhattuÑ
“vuttan”ti vuttaÑ. YaÑ hi paresaÑ ÈsayÈdiÑ ajÈnantena asabbaÒÒunÈ adese
akÈle vÈ vuttaÑ, taÑ saccampi samÈnaÑ sot|naÑ atthanipphÈdane
asamatthatÈya avuttaÑ nÈma siyÈ, pageva asaccaÑ. BhagavatÈ pana
SammÈsambuddhabhÈvato sammadeva paresaÑ ÈsayÈdiÑ desakÈlaÑ
atthasiddhiÒca jÈnantena vuttaÑ ekantena sot|naÑ
yathÈdhippetatthanipphÈdanato vuttameva, natthi tassa avuttatÈpariyÈyo.
TasmÈ sot|naÑ atthanipphÈdakabhÈvadassanatthampi dvikkhattuÑ
“vuttan”ti vuttaÑ. Apica yathÈ na taÑ sutaÑ nÈma, yaÑ na viÒÒÈtatthaÑ
yaÑ ca na tathattÈya paÔipannaÑ, evaÑ na taÑ vuttaÑ nÈma, yaÑ na sammÈ
paÔiggahitaÑ. Bhagavato pana vacanaÑ catassopi parisÈ sammadeva
______________________________________________________________
1. SaÑ 3. 371; Vi 3. 17 piÔÔhesu.
KhuddakanikÈya
16
paÔiggahetvÈ tathattÈya paÔipajjanti. TasmÈ sammadeva
paÔiggahitabhÈvadassanatthampi dvikkhattuÑ “vuttan”ti vuttaÑ.
Atha vÈ ariyehi aviruddhavacanabhÈvadassanatthaÑ dvikkhattuÑ
“vuttan”ti vuttaÑ. YathÈ hi BhagavÈ kusalÈkusalasÈvajjÈnavajjabhede
dhamme pavattinivattiyo sammutiparamatthe ca avisaÑvÈdento vadati,
evaÑ DhammasenÈpatippabhutayo ariyÈpi Bhagavati dharamÈne parinibbute
ca tasseva desanaÑ anugantvÈ vadanti, na tattha nÈnÈvÈdatÈ. TasmÈ
vuttamarahatÈ tato parabhÈge arahatÈ ariyasaÑghenÈpÊti evaÑ ariyehi
aviruddhavacanabhÈvadassanatthampi evaÑ vuttaÑ.
Atha vÈ purimehi SammÈsambuddhehi vuttanayabhÈvadassanatthaÑ
dvikkhattuÑ “vuttan”ti vuttaÑ. Satipi hi jÈtigottÈyuppamÈÓÈdivisese
dasabalÈdiguÓehi viya dhammadesanÈya BuddhÈnaÑ viseso natthi,
aÒÒamaÒÒaÑ attanÈ ca te pubbenÈparaÑ aviruddhameva vadanti. TasmÈ
vuttaÑ hetaÑ, yathÈ Buddhehi attanÈ ca pubbe, idÈnipi amhÈkaÑ BhagavatÈ
tatheva vuttaÑ arahatÈti evaÑ purimabuddhehi attanÈ ca suttantaresu
vuttanayabhÈvadassanatthampi dvikkhattuÑ “vuttan”ti vuttaÑ. Tena
BuddhÈnaÑ desanÈya sabbattha avirodho dÊpito hoti.
Atha vÈ “vuttan”ti yadetaÑ dutiyaÑ padaÑ, taÑ
arahantavuttabhÈvavacanaÑ1 daÔÔhabbaÑ. IdaÑ vuttaÑ hoti–vuttaÑ hetaÑ
BhagavatÈ arahatÈpi vuttaÑ “ekadhammaÑ bhikkhave”ti-ÈdikaÑ idÈni
vuccamÈnaÑ vacananti. Atha vÈ “vuttan”ti yadetaÑ dutiyaÑ padaÑ, taÑ na
vacanatthaÑ2, atha kho vapanatthaÑ3 daÔÔhabbaÑ. TenetaÑ dasseti “vuttaÑ
hetaÑ BhagavatÈ, taÒca kho na vuttamattaÑ na kathitamattaÑ, atha kho
veneyyÈnaÑ kusalam|laÑ vapitan”ti4 attho. Atha vÈ yadetaÑ vuttanti
dutiyaÑ padaÑ, taÑ vattanatthaÑ. AyaÑ hissa attho–vuttaÑ hetaÑ
BhagavatÈ arahatÈ, taÒca kho na vuttamattaÑ, apica tadatthajÈtaÑ vuttaÑ
caritanti. Tena yathÈ vÈdÊ BhagavÈ, tathÈ kÈrÊti dasseti. Atha vÈ vuttaÑ
BhagavatÈ vuttavacanaÑ arahatÈ vattuÑ yuttenÈti attho.
______________________________________________________________
1. MahattabhÈvavacanaÑ (SyÈ)
3. ®hapanatthaÑ (SÊ)
2. PadantaravacanatthaÑ (SÊ, SyÈ)
4. Ropitanti (SÊ), desitanti (SyÈ)
17
Atha vÈ “vuttan”ti sa~khepakathÈ-uddisanaÑ sandhÈyÈha, puna
“vuttan”ti vitthÈrakathÈnidassanaÑ. BhagavÈ hi sa~khepato vitthÈrato ca
dhammaÑ deseti. Atha vÈ Bhagavato duruttavacanÈbhÈvadassanatthaÑ
“vuttaÑ hetaÑ BhagavatÈ”ti vatvÈ puna “vuttan”ti vuttaÑ. SabbadÈ
ÒÈÓÈnugatavacÊkammatÈya hi Bhagavato savÈsanapahÊnasabbadosassa
akkhalitabyappathassa kadÈcipi duruttaÑ nÈma natthi. YathÈ keci loke
satisammosena vÈ davÈ vÈ ravÈ vÈ kiÒci vatvÈ atha paÔiladdhasaÒÒÈ pubbe
vuttaÑ avuttaÑ vÈ karonti paÔisa~kharonti vÈ, na evaÑ BhagavÈ. BhagavÈ
pana niccakÈlaÑ samÈhito asammosadhammo asammohadhammo ca
sabbaÒÒutaÒÒÈÓasamupaby|ÄhÈya paÔibhÈnapaÔisambhidÈya upanÊtamatthaÑ
aparimitakÈlaÑ sambhatapuÒÒasambhÈrasamudÈgatehi anaÒÒasÈdhÈraÓehi
visadavisuddhehi karaÓavisesehi sotÈyatanarasÈyanabh|taÑ suÓantÈnaÑ
amatavassaÑ vassanto viya sotabbasÈraÑ savanÈnuttariyaÑ catusaccaÑ1
pakÈsento karavÊkarutamaÒjunÈ sarena sabhÈvaniruttiyÈ
veneyyajjhÈsayÈnur|paÑ vacanaÑ vadati, natthi tattha vÈlaggamattampi
avakkhalitaÑ, kuto pana duruttÈvakÈso. TasmÈ “yaÑ BhagavatÈ vuttaÑ, taÑ
vuttameva, na avuttaÑ duruttaÑ vÈ kadÈci hotÊ”ti dassanatthaÑ “vuttaÑ
hetaÑ BhagavatÈ”ti vatvÈ puna “vuttamarahatÈ”ti vuttanti na ettha
punaruttidosoti evamettha punaruttasaddassa sÈtthakatÈ veditabbÈ.
Iti me sutanti ettha itÊti ayaÑ itisaddo
hetuparisamÈpanÈdipadatthavipariyÈyapakÈranidassanÈvadhÈraÓÈdianekatthappabhedo. TathÈ hesa “ruppatÊti kho bhikkhave tasmÈ r|panti
vuccatÊ”ti-ÈdÊsu2 hetu-atthe dissati. “TasmÈtiha me bhikkhave
dhammadÈyÈdÈ bhavatha, mÈ ÈmisadÈyÈdÈ. Atthi me tumhesu anukampÈ
kinti me sÈvakÈ dhammadÈyÈdÈ bhaveyyuÑ, no ÈmisadÈyÈdÈ”ti-ÈdÊsu3
parisamÈpane. “Iti vÈ iti evar|pÈ vis|kadassanÈ paÔivirato”ti-ÈdÊsu4 Èdiatthe. “MÈgaÓÉiyoti vÈ tassa brÈhmaÓassa sa~khÈ samaÒÒÈ paÒÒatti vohÈro
nÈmaÑ nÈmakammaÑ nÈmadheyyaÑ nirutti byaÒjanaÑ abhilÈpo”ti-ÈdÊsu5
padatthavipariyÈye. “Iti kho bhikkhave sappaÔibhayo bÈlo, appaÔibhayo
paÓÉito. Sa-upaddavo bÈlo, anupaddavo paÓÉito, sa-upasaggo
______________________________________________________________
1. CÈturiyaÑ (SÊ)
2. SaÑ 2. 71 piÔÔhe.
KhuddakanikÈya
18
bÈlo, anupasaggo paÓÉito”ti-ÈdÊsu1 pakÈre. “SabbamatthÊti kho kaccÈna
ayameko anto, sabbaÑ natthÊti kho kaccÈna ayaÑ dutiyo anto”ti-ÈdÊsu2
nidassane. “Atthi idappaccayÈ jarÈmaraÓanti iti puÔÔhena satÈ Œnanda
atthÊtissa vacanÊyaÑ. KiÑ paccayÈ jarÈmaraÓanti iti ce vadeyya, jÈtipaccayÈ
jarÈmaraÓanti iccassa vacanÊyan”ti-ÈdÊsu3 avadhÈraÓe, sanniÔÔhÈneti attho.
SvÈyamidha pakÈranidassanÈvadhÈraÓesu daÔÔhabbo.
Tattha pakÈratthena itisaddena etamatthaÑ dÊpeti–
nÈnÈnayanipuÓamanekajjhÈsayasamuÔÔhÈnaÑ atthabyaÒjanasampannaÑ
vividhapÈÔihÈriyaÑ dhammatthadesanÈpaÔivedhagambhÊraÑ sabbasattÈnaÑ
sakasakabhÈsÈnur|pato sotapathamÈgacchantaÑ tassa Bhagavato vacanaÑ
sabbappakÈrena ko samattho viÒÒÈtuÑ, sabbathÈmena pana sotukÈmataÑ
janetvÈpi iti me sutaÑ, mayÈpi ekena pakÈrena sutanti.
Ettha ca ekattanÈnatta-abyÈpÈra-evaÑdhammatÈsa~khÈtÈ
nandiyÈvattatipukkhalasÊhavikkÊÄitadisÈlocana-a~kusasa~khÈtÈ ca
visayÈdibhedena nÈnÈvidhÈ nayÈ nÈnÈnayÈ. NayÈ vÈ PÈÄigatiyo, tÈ ca
paÒÒatti-anupaÒÒatti-Èdivasena
saÑkilesabhÈgiyÈdilokiyÈditadubhayavomissatÈdivasena kusalÈdivasena
khandhÈdivasena sa~gahÈdivasena samayavimuttÈdivasena ÔhapanÈdivasena
kusalam|lÈdivasena tikapaÔÔhÈnÈdivasena ca nÈnappakÈrÈti nÈnÈnayÈ. Tehi
nipuÓaÑ saÓhaÑ sukhumanti nÈnÈnayanipuÓaÑ.
Œsayova ajjhosayo, so ca sassatÈdibhedena apparajakkhatÈdibhedena ca
anekavidho. AttajjhÈsayÈdiko eva vÈ aneko ajjhÈsayo anekajjhÈsayo, so
samuÔÔhÈnaÑ uppattihetu etassÈti anekajjhÈsayasamuÔÔhÈnaÑ.
KusalÈdi-atthasampattiyÈ tabbibhÈvanabyaÒjanasampattiyÈ
sa~kÈsanapakÈsanavivaraÓavibhajana-uttÈnÊkaraÓapaÒÒattivasena chahi
atthapadehi akkharapadabyaÒjanÈkÈraniruttiniddesavasena chahi
byaÒjanapadehi ca samannÈgatattÈ atthabyaÒjanasampannaÑ.
______________________________________________________________
1. AÑ 1. 100 piÔÔhe.
19
Iddhi-ÈdesanÈnusÈsanÊbhedena tesu ca ekekassa visayÈdibhedena
vividhaÑ bahuvidhaÑ vÈ pÈÔihÈriyaÑ etassÈti vividhapÈÔihÈriyaÑ. Tattha
paÔipakkhaharaÓato rÈgÈdikilesÈpanayanato pÈÔihÈriyanti atthe sati
Bhagavato paÔipakkhÈ rÈgÈdayo na santi ye haritabbÈ, puthujjanÈnampi
vigat|pakkilese aÔÔhaguÓasamannÈgate citte hatapaÔipakkhe iddhividhaÑ
pavattati. TasmÈ tattha pavattavohÈrena ca na sakkÈ idha pÈÔihÈriyanti
vattuÑ. YasmÈ pana mahÈkÈruÓikassa Bhagavato veneyyagatÈ ca kilesÈ
paÔipakkhÈ, tasmÈ tesaÑ haraÓato pÈÔihÈriyaÑ. Atha vÈ Bhagavato sÈsanassa
ca paÔipakkhÈ titthiyÈ, tesaÑ haraÓato pÈÔihÈriyaÑ. Te hi diÔÔhiharaÓavasena
diÔÔhippakÈsane asamatthabhÈvena ca iddhi-ÈdesanÈnusÈsanÊhi haritÈ apanÊtÈ
honti. PaÔÊti vÈ pacchÈti attho, tasmÈ samÈhite citte vigat|pakkilese
katakiccena pacchÈ haritabbaÑ pavattetabbanti paÔihÈriyaÑ. Attano vÈ
upakkilesesu catutthajjhÈnamaggehi haritesu pacchÈ haraÓaÑ paÔihÈriyaÑ.
Iddhi-ÈdesanÈnusÈsaniyo ca vigat|pakkilesena katakiccena sattahitatthaÑ
puna pavattetabbÈ, haritesu ca attano upakkilesesu parasantÈne
upakkilesaharaÓÈni hontÊti paÔihÈriyÈni bhavanti. PaÔihÈriyameva.
PÈÔihÈriyaÑ, paÔihÈriye vÈ iddhi-ÈdesanÈnusÈsanisamudÈye bhavaÑ ekekaÑ
pÈÔihÈriyanti vuccati. PaÔihÈriyaÑ vÈ catutthajjhÈnaÑ maggo ca
paÔipakkhaharaÓato, tattha jÈtaÑ, tasmiÑ vÈ nimittabh|te1, tato vÈ Ègatanti
pÈÔihÈriyaÑ.
YasmÈ pana tanti-atthadesanÈtabbohÈrÈbhisamayasa~khÈtÈ2
hetuhetuphalatadubhayapaÒÒattipaÔivedhasa~khÈtÈ vÈ
dhammatthadesanÈpaÔivedhÈ gambhÊrÈ, anupacitasambhÈrehi sasÈdÊhi viya
mahÈsamuddo dukkhogÈÄhÈ alabbhaneyyappatiÔÔhÈ ca, tasmÈ tehi cat|hi
gambhÊrabhÈvehi yuttanti dhammatthadesanÈpaÔivedhagambhÊraÑ.
Eko eva Bhagavato dhammadesanÈghoso ekasmiÑ khaÓe pavattamÈno
nÈnÈbhÈsÈnaÑ sattÈnaÑ attano attano bhÈsÈvasena apubbaÑ acarimaÑ
gahaÓ|pago hutvÈ atthÈdhigamÈya hoti. Acinteyyo
______________________________________________________________
1. Nimittabh|tato (SÊ), tasmiÑ vÈ nimittabh|taÑ (SyÈ)
2. Tantitanti-atthatantidesanÈtadabhisamayasa~khÈtÈ (SyÈ, Ka)
20
KhuddakanikÈya
hi BuddhÈnaÑ BuddhÈnubhÈvoti sabbasattÈnaÑ sakasakabhÈsÈnur|pato
sotapathamÈgacchatÊti veditabbaÑ.
Nidassanatthena “nÈhaÑ sayambh|, na mayÈ idaÑ sacchikatan”ti
attÈnaÑ parimocento “iti me sutaÑ, mayÈpi evaÑ sutan”ti idÈni vattabbaÑ
sakalaÑ suttaÑ nidasseti.
AvadhÈraÓatthena “etadaggaÑ bhikkhave mama sÈvakÈnaÑ
bhikkh|naÑ bahussutÈnaÑ yadidaÑ Œnando, gatimantÈnaÑ, satimantÈnaÑ,
dhitimantÈnaÑ, upaÔÔhÈkÈnaÑ yadidaÑ Œnando”ti1 evaÑ BhagavatÈ,
“ÈyasmÈ Œnando atthakusalo dhammakusalo byaÒjanakusalo niruttikusalo
pubbÈparakusalo”ti2 evaÑ DhammasenÈpatinÈ ca pasatthabhÈvÈnur|paÑ
attano dhÈraÓabalaÑ dassento sattÈnaÑ sotukamyataÑ janeti “iti me sutaÑ,
taÒca kho atthato vÈ byaÒjanato vÈ an|namanadhikaÑ, evameva, na aÒÒathÈ
daÔÔhabban”ti. AÒÒathÈti Bhagavato sammukhÈ sutÈkÈrato aÒÒathÈ, na pana
BhagavatÈ desitÈkÈrato. AcinteyyÈnubhÈvÈ hi Bhagavato desanÈ, sÈ na
sabbÈkÈrena sakkÈ viÒÒÈtunti vuttovÈyamattho. SutÈkÈrÈvirujjhanameva hi
dhÈraÓabalaÑ. Na hettha atthantaratÈparihÈro dvinnampi atthÈnaÑ
ekavisayattÈ. ItarathÈ hi thero Bhagavato desanÈya sabbathÈ paÔiggahaÓe
samattho asamatthoti vÈ3 ÈpajjeyyÈti.
Mesaddo tÊsu atthesu dissati. TathÈ hissa “gÈthÈbhigÊtaÑ me
abhojaneyyan”ti-ÈdÊsu4 mayÈti attho. “SÈdhu me bhante BhagavÈ
saÑkhittena dhammaÑ deset|”ti-ÈdÊsu5 mayhanti attho. “DhammadÈyÈdÈ
me bhikkhave bhavathÈ”ti-ÈdÊsu6 mamÈti attho. Idha pana “mayÈ sutan”ti ca
“mama sutan”ti ca atthadvaye yujjati.
Ettha ca yo paro na hoti, so attÈti evaÑ vattabbe niyakajjhattasa~khÈte
sakasantÈne vattanato tividhopi mesaddo yadipi ekasmiÑ yeva atthe dissati,
karaÓasampadÈnÈdivisesasa~khÈto panassa vijjatevÈyaÑ atthabhedoti Èha
“mesaddo tÊsu atthesu dissatÊ”ti.
______________________________________________________________
3. Samattho asamattho cÈti (SyÈ)
4. SaÑ 1. 169; Khu 1. 292 piÔÔhesu.
5. SaÑ 2. 285; SaÑ 3. 143; AÑ 1. 571 piÔÔhesu. 6. Ma 1. 15 piÔÔhe.
21
Sutanti ayaÑ sutasaddo sa-upasaggo anupasaggo ca
gamanavissutakilinn|pacitÈnuyoga sotaviÒÒeyya sotadvÈrÈnusÈra viÒÒÈtÈdianekatthappabhedo. KiÒcÈpi hi kiriyÈvisesako upasaggo, jotakabhÈvato pana
satipi tasmiÑ sutasaddo eva taÑ taÑ atthaÑ vadatÊti anupasaggassa
sutasaddassa atthuddhÈre sa-upasaggopi udÈharÊyati.
Tattha “senÈya pasuto”ti-ÈdÊsu gacchantoti attho. “Sutadhammassa
passato”ti-ÈdÊsu1 vissutadhammassÈti attho. “AvassutÈ avassutassÈ”ti-ÈdÊsu2
kilinnÈ kilinnassÈti attho. “Tumhehi puÒÒaÑ pasutaÑ anappakan”ti-ÈdÊsu3
upacitanti attho. “Ye jhÈnappasutÈdhÊrÈ”ti-ÈdÊsu4 jhÈnÈnuyuttÈti attho.
“DiÔÔhaÑ sutaÑ mutan”ti-ÈdÊsu5 sotaviÒÒeyyanti attho. “Sutadharo
sutasannicayo”ti-ÈdÊsu6 sotadvÈrÈnusÈraviÒÒÈtadharoti attho. Idha panassa
“sotadvÈrÈnusÈrena upadhÈritan”ti vÈ “upadhÈraÓan”ti vÈ attho. Mesaddassa hi mayÈti atthe sati “iti me sutaÑ, mayÈ sotadvÈrÈnusÈrena
upadhÈritan”ti attho. MamÈti atthe sati “iti mama sutaÑ sotadvÈrÈnusÈrena
upadhÈraÓan”ti attho.
Evametesu tÊsu padesu yasmÈ sutasaddasannidhÈne payuttena itisaddena
savanakiriyÈjotakena bhavitabbaÑ. TasmÈ itÊti
sotaviÒÒÈÓÈdiviÒÒÈÓakiccanidassanaÑ. Meti
vuttaviÒÒÈÓasama~gipuggalanidassanaÑ. SabbÈnipi vÈkyÈni
evakÈratthasahitÈniyeva avadhÈraÓaphalattÈ. Tena sutanti
assavanabhÈvappaÔikkhepato anunÈviparÊtaggahaÓanidassanaÑ. YathÈ hi
sutaÑ sutamevÈti vattabbataÑ arahati, taÑ sammÈ sutaÑ an|naggahaÓaÑ
aviparÊtaggahaÓaÑ ca hotÊti. Atha vÈ saddantaratthÈpohanavasena saddo
atthaÑ vadatÊti yasmÈ sutanti etassa asutaÑ na hotÊti ayamattho, tasmÈ
sutanti assavanabhÈvappaÔikkhepato an|nÈviparÊtaggahaÓanidassanaÑ. IdaÑ
vuttaÑ hoti–iti me sutaÑ, na diÔÔhaÑ, na sayambhuÒÈÓena sacchikataÑ, na
aÒÒathÈ vÈ upaladdhaÑ, apica sutaÑva, taÒca kho sammadevÈti.
AvadhÈraÓatthe vÈ itisadde ayamatthayojanÈti tadapekkhassa sutasaddassa
______________________________________________________________
4. Khu 1. 40 piÔÔhe Dhammapade.
22
KhuddakanikÈya
niyamattho sambhavatÊti assavanabhÈvappaÔikkhepo
an|nÈviparÊtaggahaÓanidassanatÈ ca veditabbÈ. EvaÑ
savanahetusavanavisesavasena padattayassa atthayojanÈ katÈti daÔÔhabbaÑ.
TathÈ itÊti sotadvÈrÈnusÈrena pavattÈya viÒÒÈÓavÊthiyÈ
nÈnatthabyaÒjanaggahaÓato nÈnappakÈrena ÈrammaÓe
pavattibhÈvappakÈsanaÑ ÈkÈrattho itisaddoti katvÈ. Meti attappakÈsanaÑ.
Sutanti dhammappakÈsanaÑ yathÈvuttÈya viÒÒÈÓavÊthiyÈ
pariyattidhammÈrammaÓattÈ. AyaÑ hettha sa~khepo–
nÈnappakÈrena ÈrammaÓe pavattÈya viÒÒÈÓavÊthiyÈ kÈraÓabh|tÈya mayÈ na
aÒÒaÑ kataÑ, idaÑ pana kataÑ, ayaÑ dhammo sutoti.
TathÈ itÊti nidassitabbappakÈsanaÑ nidassanattho itisaddoti katvÈ
nidassetabbassa nidassitabbattÈbhÈvÈbhÈvato1. TasmÈ itisaddena sakalampi
suttaÑ paccÈmaÔÔhanti veditabbaÑ. Meti puggalappakÈsanaÑ. Sutanti
puggalakiccappakÈsanaÑ. Sutasaddena hi labbhamÈnÈ savanakiriyÈ
savanaviÒÒÈÓappabandhappaÔibaddhÈ, tattha ca puggalavohÈro. Na hi
puggalavohÈrarahite dhammappabandhe savanakiriyÈ labbhati. TassÈyaÑ
sa~khepattho–yaÑ suttaÑ niddisissÈmi, taÑ mayÈ iti sutanti.
TathÈ itÊti yassa cittasantÈnassa nÈnÈrammaÓappavattiyÈ
nÈnatthabyaÒjanaggahaÓaÑ hoti, tassa nÈnÈkÈraniddeso ÈkÈrattho itisaddoti
katvÈ. ItÊti hi ayaÑ ÈkÈrapaÒÒatti dhammÈnaÑ taÑ taÑ pavatti-ÈkÈraÑ
upÈdÈya paÒÒÈpetabbasabhÈvattÈ. Meti kattuniddeso2. Sutanti
visayaniddeso. Sotabbo hi dhammo savanakiriyÈ3 kattupuggalassa
savanakiriyÈvasena pavattiÔÔhÈnaÑ hoti. EttÈvatÈ nÈnappakÈrappavattena
cittasantÈnena taÑsama~gino kattu visaye gahaÓasanniÔÔhÈnaÑ dassitaÑ
hoti.
Atha vÈ itÊti puggalakiccaniddeso. SutÈnaÑ hi dhammÈnaÑ
gahitÈkÈrassa nidassanassa avadhÈraÓassa vÈ pakÈsanabhÈvena itisaddena
tadÈkÈrÈdidhÈraÓassa puggalavohÈr|pÈdÈnadhammabyÈpÈrabhÈvato puggala
______________________________________________________________
1. NidassitabbabhÈvÈbhÈvato (SyÈ), nidassitabbabhÈvato (Ka)
2. Attaniddeso (Ka)
3. SavanakriyÈnaÑ (Ka)
23
kiccaÑ nÈma niddiÔÔhaÑ hotÊti. Sutanti viÒÒÈÓakiccaniddeso.
PuggalavÈdinopi hi savanakiriyÈ viÒÒÈÓanirapekkhÈ na hotÊti. Meti
ubhayakiccayuttapuggalaniddeso. Meti hi saddappavatti ekanteneva
sattavisesavisayÈ, viÒÒÈÓakiccaÒca tattheva samodahitabbanti. AyaÑ
panettha sa~khepo–mayÈ savanakiccaviÒÒÈÓasama~ginÈ puggalena
viÒÒÈÓavasena laddhassavanakiccavohÈrena sutanti.
TathÈ itÊti ca meti ca saccikaÔÔhaparamatthavasena avijjamÈnapaÒÒatti.
Sabbassa hi saddÈdhigamanÊyassa atthassa paÒÒattimukheneva
paÔipajjitabbattÈ sabbapaÒÒattÊnaÒca vijjamÈnÈdÊsu chasveva paÒÒattÊsu
avarodho, tasmÈ yo mÈyÈmarÊci-Èdayo viya abh|tattho, anussavÈdÊhi
gahetabbo viya anuttamattho ca1 na hoti, so r|pasaddÈdiko
ruppanÈnubhavanÈdiko ca paramatthasabhÈvo saccikaÔÔhaparamatthavasena
vijjati. Yo pana itÊti ca meti ca vuccamÈno ÈkÈrÈdi-aparamatthasabhÈvo
saccikaÔÔhaparamatthavasena anupalabbhamÈno avijjamÈnapaÒÒatti nÈma,
kimettha taÑ paramatthato atthi, yaÑ itÊti vÈ meti vÈ niddesaÑ labhetha.
Sutanti vijjamÈnapaÒÒatti. YaÑ hi taÑ sotena upaladdhaÑ, taÑ
paramatthato vijjamÈnanti.
TathÈ itÊti sotapathamÈgate dhamme upÈdÈya tesaÑ
upadhÈritÈkÈrÈdÊnaÑ paccÈmasanavasena. Meti sasantatipariyÈpanne
khandhe karaÓÈdivisesavisiÔÔhe upÈdÈya vattabbato upÈdÈpaÒÒatti. Sutanti
diÔÔhÈdÊni upanidhÈya vattabbato upanidhÈpaÒÒatti. DiÔÔhÈdisabhÈvarahite
saddÈyatane pavattamÈnopi sutavohÈro dutiyaÑ tatiyanti Èdiko viya
paÔhamÈdiÑ nissÈya “yaÑ na diÔÔhamutaviÒÒÈtanirapekkhaÑ, taÑ sutan”ti
viÒÒeyyattÈ diÔÔhÈdÊni upanidhÈya vattabbo hoti. AsutaÑ na hotÊti hi sutanti
pakÈsitoyamatthoti.
Ettha ca itÊti vacanena asammohaÑ dÊpeti. PaÔividdhÈ hi atthassa
pakÈravisesÈ itÊti idha ÈyasmatÈ Œnandena paccÈmaÔÔhÈ, tenassa asammoho
dÊpito. Na hi samm|Äho nÈnappakÈrappaÔivedhasamattho hoti,
lobhappahÈnÈdivasena nÈnappakÈrÈ duppaÔividdhÈ ca suttatthÈ
______________________________________________________________
1. AnumÈnatthopi (SÊ)
24
KhuddakanikÈya
niddisÊyanti. Sutanti vacanena asammosaÑ dÊpeti sutÈkÈrassa yÈthÈvato
dassiyamÈnattÈ. Yassa hi sutaÑ sammuÔÔhaÑ hoti, na so kÈlantare mayÈ
sutanti paÔijÈnÈti. Iccassa asammohena sammohÈbhÈvena paÒÒÈya eva vÈ
savanakÈlasambh|tÈya taduttarikÈlapaÒÒÈsiddhi, tathÈ asammosena
satisiddhi. Tattha paÒÒÈpubba~gamÈya satiyÈ byaÒjanÈvadhÈraÓasamatthatÈ.
ByaÒjanÈnaÑ hi paÔivijjhitabbo ÈkÈro nÈtigambhÊro, yathÈsutadhÈraÓameva
tattha karaÓÊyanti satiyÈ byÈpÈro adhiko, paÒÒÈ tattha guÓÊbh|tÈ hoti
paÒÒÈya pubba~gamÈti katvÈ. Satipubba~gamÈya paÒÒÈya
atthappaÔivedhasamatthatÈ. Atthassa hi paÔivijjhitabbo ÈkÈro gambhÊroti
paÒÒÈya byÈpÈro adhiko, sati tattha guÓÊbh|tÈ hoti satiyÈ pubba~gamÈti
katvÈ. TadubhayasamatthatÈyogena atthabyaÒjanasampannassa
dhammakosassa anupÈlanasamatthatÈya DhammabhaÓÉÈgÈrikattasiddhi.
Aparo nayo–itÊti vacanena yonisomanasikÈraÑ dÊpeti tena
vuccamÈnÈnaÑ ÈkÈranidassanÈvadhÈraÓatthÈnaÑ upari vakkhamÈnÈnaÑ
nÈnappakÈrappaÔivedhajotakÈnaÑ aviparÊtasaddhammavisayattÈ. Na hi
ayoniso manasikaroto nÈnappakÈrappaÔivedho sambhavati. Sutanti vacanena
avikkhepaÑ dÊpeti, nidÈnapucchÈvasena pakaraÓappattassa vakkhamÈnassa
suttassa savanaÑ na samÈdhÈnamantarena sambhavati vikkhittacittassa
savanÈbhÈvato. TathÈ hi vikkhittacitto puggalo sabbasampattiyÈ
vuccamÈnopi “na mayÈ sutaÑ, puna bhaÓathÈ”ti vadati.
YonisomanasikÈrena cettha attasammÈpaÓidhiÑ pubbekatapuÒÒataÒca
sÈdheti sammÈ appaÓihitattassa pubbe akatapuÒÒassa vÈ tadabhÈvato.
Avikkhepena saddhammassavanaÑ sappuris|panissayaÒca sÈdheti
assutavato sappuris|panissayarahitassa ca tadabhÈvato. Na hi vikkhittacitto
saddhammaÑ sotuÑ sakkoti, na ca sappurise anupassayamÈnassa savanaÑ
atthi.
Aparo nayo–“yassa cittasantÈnassa nÈnÈkÈrappavattiyÈ
nÈnatthabyaÒjanaggahaÓaÑ hoti, tassa nÈnÈkÈraniddeso”ti vuttaÑ. YasmÈ ca
so Bhagavato vacanassa atthabyaÒjanappabhedaparicchedavasena
sakalasÈsanasampatti-ogÈhanena niravasesaparahitapÈrip|rikÈraÓabh|to
25
evaÑbhaddako ÈkÈro na sammÈ appaÓihitattano pubbe akatapuÒÒassa vÈ
hoti, tasmÈ itÊti iminÈ bhaddakena ÈkÈrena
pacchimacakkadvayasampattimattano dÊpeti, sutanti savanayogena
purimacakkadvayasampattiÑ. Na hi appatir|pe dese vasato
sappuris|panissayarahitassa vÈ savanaÑ atthi. Iccassa
pacchimacakkadvayasiddhiyÈ Èsayasuddhi siddhÈ hoti, sammÈ paÓihitatto
pubbe ca katapuÒÒo visuddhÈsayo hoti tadavisuddhihet|naÑ kilesÈnaÑ
d|rÊbhÈvato. TathÈ hi vuttaÑ “sammÈ paÓihitaÑ citthaÑ, seyyaso naÑ tato
kare”ti1 “katapuÒÒosi tvaÑ Œnanda, padhÈnamanuyuÒja, khippaÑ hohisi
anÈsavo”ti2 ca. PurimacakkadvayasiddhiyÈ payogasuddhi.
Patir|padesavÈsena hi sappuris|panissayena ca sÈdh|naÑ diÔÔhÈnugatiÈpajjanenapi visuddhappayogo hoti. TÈya ca ÈsayasuddhiyÈ
adhigamabyattisiddhi, pubbe eva taÓhÈdiÔÔhisaÑkilesÈnaÑ visodhitattÈ
payogasuddhiyÈ Ègamabyattisiddhi. SuparisuddhakÈyavacÊpayogo hi
vippaÔisÈrÈbhÈvato avikkhittacitto pariyattiyaÑ visÈrado hoti. Iti
payogÈsayasuddhassa ÈgamÈdhigamasampannassa vacanaÑ
aruÓuggamanaÑ viya s|riyassa udayato, yonisomanasikÈro viya ca
kusaladhammassa, arahati Bhagavato vacanassa pubba~gamaÑ bhavitunti
ÔhÈne nidÈnaÑ Ôhapento iti me sutanti-ÈdimÈha.
Aparo nayo–itÊti iminÈ pubbe vuttanayena
nÈnappakÈrappaÔivedhadÊpakena attano
atthapaÔibhÈnapaÔisambhidÈsampattisabbhÈvaÑ dÊpeti. Sutanti iminÈ
itisaddasannidhÈnato vakkhamÈnÈpekkhÈya vÈ
sotabbabhedappaÔivedhadÊpakena
dhammaniruttipaÔisambhidÈsampattisabbhÈvaÑ dÊpeti. ItÊti ca idaÑ
vuttanayeneva yonisomanasikÈradÊpakaÑ vacanaÑ bhÈsamÈno “ete mayÈ
dhammÈ manasÈnupekkhitÈ diÔÔhiyÈ suppaÔividdhÈ”ti dÊpeti.
PariyattidhammÈ hi “idha sÊlaÑ kathitaÑ, idha samÈdhi, idha paÒÒÈ, ettakÈ
ettha anusandhiyo”ti-ÈdinÈ nayena manasÈ anupekkhitÈ
anussavÈkÈraparivitakkasahitÈya dhammanijjhÈnakkhantibh|tÈya
ÒÈtapariÒÒÈsa~khÈtÈya vÈ diÔÔhiyÈ tattha tattha vuttar|pÈr|padhamme “iti
r|paÑ ettakaÑ r|pan”ti-ÈdinÈ nayena suÔÔhu vavatthapetvÈ paÔividdhÈ attano
paresaÒca hitasukhÈvahÈ hontÊti. Sutanti idaÑ
savanayogaparidÊpakavacanaÑ bhÈsamÈno
______________________________________________________________
26
KhuddakanikÈya
“bah| mayÈ dhammÈ sutÈ dhÈtÈ1 vacasÈ paricitÈ”ti dÊpeti.
SotÈvadhÈnappaÔibaddhÈ hi pariyattidhammassa savanadhÈraÓaparicayÈ.
Tadubhayenapi dhammassa svÈkkhÈtabhÈvena atthabyaÒjanapÈrip|riÑ
dÊpento savane ÈdaraÑ janeti atthabyaÒjanaparipuÓÓaÑ hi dhammaÑ
Èdarena assuÓanto mahatÈ hitÈ paribÈhiro hotÊti ÈdaraÑ janetvÈ sakkaccaÑ
dhammo sotabbo.
Iti me sutanti iminÈ pana sakalena vacanena ÈyasmÈ Œnando
TathÈgatappaveditaÑ dhammavinayaÑ attano adahanto asappurisabh|miÑ
atikkamati, sÈvakattaÑ paÔijÈnanto sappurisabh|miÑ okkamati. TathÈ
asaddhammÈ cittaÑ vuÔÔhÈpeti, saddhamme cittaÑ patiÔÔhÈpeti. “KevalaÑ
sutamevetaÑ mayÈ, tasseva pana Bhagavato vacanan”ti dÊpento attÈnaÑ
parimoceti, SatthÈraÑ apadisati, JinavacanaÑ appeti, dhammanettiÑ
patiÔÔhÈpeti.
Apica iti me sutanti attanÈ uppÈditabhÈvaÑ appaÔijÈnanto
purimassavanaÑ vivaranto “sammukhÈ paÔiggahitamidaÑ mayÈ tassa
Bhagavato CatuvesÈrajjavisÈradassa Dasabaladharassa ŒsabhaÔÔhÈnaÔÔhÈyino
SÊhanÈdanÈdino Sabbasattuttamassa Dhammissarassa DhammarÈjassa
DhammÈdhipatino DhammadÊpassa DhammasaraÓassa
Saddhammavaracakkavattino SammÈsambuddhassa, na ettha atthe vÈ
dhamme vÈ pade vÈ byaÒjane vÈ ka~khÈ vÈ vimati vÈ kÈtabbÈti
sabbadevamanussÈnaÑ imasmiÑ dhammavinaye assaddhiyaÑ vinÈseti,
saddhÈsampadaÑ uppÈdeti. TenetaÑ vuccati–
“VinÈsayati assaddhaÑ, saddhaÑ vaÉÉheti sÈsane.
Iti me sutamiccevaÑ, vadaÑ GotamasÈvako”ti.
EtthÈha “kasmÈ panettha yathÈ aÒÒesu suttesu ‘evaÑ me sutaÑ ekaÑ
samayaÑ BhagavÈ’ti-ÈdinÈ kÈladese apadisitvÈva nidÈnaÑ bhÈsitaÑ, evaÑ
na bhÈsitan”ti. Apare tÈva Èhu–na pana therena bhÈsitattÈ. IdaÑ hi
nidÈnaÑ na ÈyasmatÈ Œnandena paÔhamaÑ bhÈsitaÑ, KhujjuttarÈya pana
BhagavatÈ upÈsikÈsu bahussutabhÈvena etadagge ÔhapitÈya
sekkhappaÔisambhidÈppattÈya ariyasÈvikÈya SÈmÈvatippamukhÈnaÑ
paÒcannaÑ itthisatÈnaÑ paÔhamaÑ bhÈsitaÑ.
______________________________________________________________
1. DhatÈ (SÊ, SyÈ)
27
TatrÈyaÑ anupubbÊkathÈ–ito kira kappasatasahassamatthake
Padumuttaro nÈma SammÈsambuddho loke uppajjitvÈ
pavattitavaradhammacakko HaÑsavatiyaÑ viharati. AthekadivasaÑ
HaÑsavatiyaÑ ekÈ kuladhÊtÈ Satthu dhammadesanaÑ sotuÑ gacchantÊhi
upÈsikÈhi saddhiÑ ÈrÈmaÑ gatÈ SatthÈraÑ ekaÑ upÈsikaÑ bahussutÈnaÑ
etadagge ÔhapentaÑ disvÈ adhikÈraÑ katvÈ taÑ ÔhÈnantaraÑ patthesi.
SatthÈpi naÑ byÈkÈsi “anÈgate Gotamassa nÈma SammÈsambuddhassa
sÈvikÈnaÑ upÈsikÈnaÑ bahussutÈnaÑ aggÈ bhavissatÊ”ti. TassÈ yÈvajÊvaÑ
kusalaÑ katvÈ devaloke nibbattitvÈ puna manusses|ti evaÑ devamanussesu
saÑsarantiyÈ kappasatasahassaÑ atikkantaÑ. Atha imasmiÑ Bhaddakappe
amhÈkaÑ Bhagavato kÈle sÈ devalokato cavitvÈ GhosakaseÔÔhissa gehe
dÈsiyÈ kucchismiÑ paÔisandhiÑ gaÓhi, UttarÈtissÈ nÈmaÑ akaÑsu. SÈ
jÈtakÈle khujjÈ ahosÊti KhujjuttarÈtveva paÒÒÈyittha. SÈ aparabhÈge
GhosakaseÔÔhinÈ raÒÒo Utenassa SÈmÈvatiyÈ dinnakÈle tassÈ
paricÈrikabhÈvena dinnÈ raÒÒo Utenassa antepure vasati.
Tena ca samayena KosambiyaÑ
GhosakaseÔÔhikukkuÔaseÔÔhipÈvÈrikaseÔÔhino BhagavantaÑ uddissa tayo
vihÈre kÈretvÈ janapadacÈrikaÑ carante TathÈgate KosambinagaraÑ
sampatte Buddhappamukhassa bhikkhusaÑghassa vihÈre niyyÈdetvÈ
mahÈdÈnÈni pavattesuÑ, mÈsamattaÑ atikkami. Atha nesaÑ etadahosi
“BuddhÈ nÈma sabbalokÈnukampakÈ, aÒÒesampi okÈsaÑ dassÈmÈ”ti
KosambinagaravÈsinopi janassa okÈsaÑ akaÑsu. Tato paÔÔhÈya nÈgarÈ
vÊthisabhÈgena gaÓasabhÈgena mahÈdÈnaÑ denti. AthekadivasaÑ SatthÈ
bhikkhusaÑghaparivuto mÈlÈkÈrajeÔÔhakassa gehe nisÊdi, tasmiÑ khaÓe
KhujjuttarÈ SÈmÈvatiyÈ pupphÈni gahetuÑ aÔÔha kahÈpaÓe ÈdÈya taÑ gehaÑ
agamÈsi. MÈlÈkÈrajeÔÔhako taÑ disvÈ “amma Uttare ajja tuyhaÑ pupphÈni
dÈtuÑ khaÓo natthi, ahaÑ BuddhappamukhaÑ bhikkhusaÑghaÑ parivisÈmi,
tvampi parivesanÈya sahÈyikÈ hohi, evaÑ ito paresaÑ veyyÈvaccakaraÓato
muccissasÊ”ti Èha. Tato KhujjuttarÈ BuddhÈnaÑ bhattagge veyyÈvaccaÑ
akÈsi. SÈ SatthÈrÈ upanisinnakathÈvasena kathitaÑ sabbameva dhammaÑ
uggaÓhi, anumodanaÑ pana sutvÈ sotÈpattiphale patiÔÔhÈsi.
KhuddakanikÈya
28
SÈ aÒÒesu divasesu cattÈrova kahÈpaÓe datvÈ pupphÈni gahetvÈ
gacchati, tasmiÑ pana divase diÔÔhasaccabhÈvena parasantake cittaÑ
anuppÈdetvÈ aÔÔhapi kahÈpaÓe datvÈ pacchiÑ p|retvÈ pupphÈni gahetvÈ
SÈmÈvatiyÈ santikaÑ agamÈsi. Atha naÑ sÈ pucchi “amma Uttare tvaÑ
aÒÒesu divasesu na bah|ni pupphÈni Èharasi, ajja pana bahukÈni, kiÑ no
rÈjÈ uttaritaraÑ pasanno”ti. SÈ musÈ vattuÑ abhabbatÈya atÊte attanÈ kataÑ
anig|hitvÈ sabbaÑ kathesi. Atha “kasmÈ ajja bah|ni ÈharasÊ”ti ca vuttÈ
“ajjÈhaÑ SammÈsambuddhassa dhammaÑ sutvÈ amataÑ sacchÈkÈsiÑ,
tasmÈ tumhe na vaÒcemÊ”ti Èha. TaÑ sutvÈ “are duÔÔhadÈsi ettakaÑ kÈlaÑ
tayÈ gahite kahÈpaÓe dehÊ”ti atajjetvÈ pubbahetunÈ codiyamÈnÈ “amma tayÈ
pÊtaÑ amataÑ amhepi pÈyehÊ”ti vatvÈ “tena hi maÑ nhÈpehÊ”ti vutte
soÄasahi gandhodakaghaÔehi nhÈpetvÈ dve maÔÔhasÈÔake dÈpesi. SÈ ekaÑ
nivÈsetvÈ ekaÑ pÈrupitvÈ ÈsanaÑ paÒÒÈpetvÈ Èsane nisÊditvÈ vicitrabÊjaniÑ
ÈdÈya nÊcÈsanesu nisinnÈni paÒca mÈtugÈmasatÈni ÈmantetvÈ
sekhappaÔisambhidÈsu ÔhatvÈ SatthÈrÈ desitaniyÈmeneva tÈsaÑ dhammaÑ
desesi. DesanÈvasÈne tÈ sabbÈ sotÈpattiphale patiÔÔhahiÑsu. TÈ sabbÈpi
KhujjuttaraÑ vanditvÈ “amma ajja paÔÔhÈya tvaÑ kiliÔÔhakammaÑ mÈ kari,
amhÈkaÑ mÈtuÔÔhÈne ÈcariyaÔÔhÈne ca patiÔÔhÈhÊ”ti garuÔÔhÈne ÔhapayiÑsu.
KasmÈ panesÈ dÈsÊ hutvÈ nibbattÈti? SÈ kira
KassapasammÈsambuddhakÈle BÈrÈÓasiyaÑ seÔÔhito hutvÈ nibbattÈ ekÈya
khÊÓÈsavattheriyÈ upaÔÔhÈkakulaÑ gatÈya “etaÑ me ayye pasÈdhanapeÄikaÑ
dethÈ”ti veyyÈvaccaÑ kÈresi. TherÊpi “adentiyÈ mayi ÈghÈtaÑ uppÈdetvÈ
niraye nibbattissati, dentiyÈ paresaÑ dÈsÊ hutvÈ nibbattissati,
nirayasantÈpato dÈsibhÈvo seyyo”ti anuddayaÑ paÔicca tassÈ vacanaÑ akÈsi.
SÈ tena kammena paÒca jÈtisatÈni paresaÑ dÈsÊyeva hutvÈ nibbatti.
KasmÈ pana khujjÈ ahosi? Anuppanne kira Buddhe ayaÑ BÈrÈÓasiraÒÒo
gehe vasantÊ ekaÑ rÈjakul|pakaÑ PaccekabuddhaÑ thokaÑ khujjadhÈtukaÑ
disvÈ
29
attanÈ sahavÈsÊnaÑ mÈtugÈmÈnaÑ purato parihÈsaÑ karontÊ yathÈvajjaÑ
keÄivasena khujjÈkÈraÑ dassesi, tasmÈ khujjÈ hutvÈ nibbatti.
KiÑ pana katvÈ paÒÒavantÊ1 jÈtÈti? Anuppanne kira Buddhe ayaÑ
BÈrÈÓasiraÒÒo gehe vasantÊ aÔÔha Paccekabuddhe rÈjagehato uÓhapÈyÈsassa
p|rite patte parivattitvÈ parivattitvÈ gaÓhante disvÈ attano santakÈni aÔÔha
dantavalayÈni “idha ÔhapetvÈ gaÓhathÈ”ti adÈsi, te tathÈ katvÈ olokesuÑ.
“TumhÈkaÒÒeva tÈni pariccattÈni, gahetvÈ gacchathÈ”ti Èha. Te
Nandam|lakapabbhÈraÑ agamaÑsu, ajjÈpi tÈni valayÈni arogÈneva. SÈ tassa
nissandena paÒÒavantÊ jÈtÈ.
Atha naÑ SÈmÈvatippamukhÈni paÒca itthisatÈni “amma tvaÑ divase
divase Satthu santikaÑ gantvÈ BhagavatÈ desitaÑ dhammaÑ sutvÈ
amhÈkaÑ desehÊ”ti vadiÑsu. SÈ tathÈ karontÊ aparabhÈge tipiÔakadharÈ jÈtÈ.
TasmÈ naÑ satthÈ “etadaggaÑ bhikkhave mama sÈvikÈnaÑ bahussutÈnaÑ
upÈsikÈnaÑ yadidaÑ KhujjuttarÈ”ti etadagge Ôhapesi. Iti upÈsikÈsu
bahussutabhÈvena SatthÈrÈ etadagge ÔhapitÈ paÔisambhidÈppattÈ KhujjuttarÈ
ariyasÈvikÈ Satthari kosambiyaÑ viharante kÈlena kÈlaÑ Satthu santikaÑ
gantvÈ dhammaÑ sutvÈ antepuraÑ gantvÈ SÈmÈvatippamukhÈnaÑ
paÒcannaÑ itthisatÈnaÑ ariyasÈvikÈnaÑ SatthÈrÈ desitaniyÈmena
yathÈsutaÑ dhammaÑ kathentÊ attÈnaÑ parimocetvÈ Satthu santike
sutabhÈvaÑ pakÈsentÊ “vuttaÑ hetaÑ BhagavatÈ vuttamarahatÈti me
sutan”ti nidÈnaÑ Èropesi.
YasmÈ pana tasmiÑyeva nagare Bhagavato sammukhÈ sutvÈ tadaheva
tÈya tÈsaÑ bhÈsitaÑ, tasmÈ “ekaÑ samayaÑ BhagavÈ KosambiyaÑ
viharatÊ”ti kÈladesaÑ apadisituÑ payojanasambhavova natthi
supÈkaÔabhÈvato. Bhikkhuniyo cassÈ santike imÈni suttÈni gaÓhiÑsu. EvaÑ
paramparÈya bhikkh|supi tÈya ÈropitaÑ nidÈnaÑ pÈkaÔaÑ ahosi. Atha
ÈyasmÈ Œnando TathÈgatassa parinibbÈnato aparabhÈge SattapaÓÓiguhÈyaÑ
AjÈtasattunÈ kÈrÈpite saddhammamaÓÉape MahÈkassapappamukhassa
vasÊgaÓassa majjhe nisÊditvÈ dhammaÑ sa~gÈyanto imesaÑ suttÈnaÑ
______________________________________________________________
1. MahÈpaÒÒÈ (SÊ, SyÈ), SappaÒÒÈ (Ka)
KhuddakanikÈya
30
nidÈnassa dveÄhakaÑ1 pariharanto tÈya ÈropitaniyÈmeneva nidÈnaÑ
ÈropesÊti.
Keci panettha bahuppakÈre papaÒcenti, kiÑ tehi. Apica nÈnÈnayehi
sa~gÊtikÈrÈ dhammavinayaÑ sa~gÈyiÑsu. AnubuddhÈ hi
dhammasa~gÈhakamahÈtherÈ, te sammadeva dhammavinayassa
sa~gÈyanÈkÈraÑ jÈnantÈ katthaci “evaÑ me sutan”ti-ÈdinÈ, katthaci “tena
samayenÈ”ti-ÈdinÈ, katthaci gÈthÈbandhavasena nidÈnaÑ ÔhapentÈ, katthaci
sabbena sabbaÑ nidÈnaÑ aÔÔhapentÈ vaggasa~gahÈdivasena
dhammavinayaÑ sa~gÈyiÑsu. Tattha idha vuttaÑ hetanti-ÈdinÈ nidÈnaÑ
ÔhapetvÈ sa~gÈyiÑsu, kiÒci2 SuttageyyÈdivasena nava~gamidaÑ
BuddhavacanaÑ. YathÈ cetaÑ, evaÑ sabbesampi SammÈsambuddhÈnaÑ.
VuttaÒhetaÑ “appakaÒca nesaÑ ahosi SuttaÑ Geyyan”ti-Èdi. Tattha
Itivuttaka~gassa aÒÒaÑ kiÒci na paÒÒÈyati tabbhÈvanimittaÑ ÔhapetvÈ
“vuttaÑ hetaÑ -pa- me sutan”ti idaÑ vacanaÑ. TenÈhu AÔÔhakathÈcariyÈ
“vuttaÑ hetaÑ BhagavatÈti-ÈdinayappavattÈ dvÈdasuttarasatasuttantÈ
Itivuttakan”ti. TasmÈ Satthu adhippÈyaÑ jÈnantehi dhammasa~gÈhakehi
ariyasÈvikÈya vÈ imesaÑ suttÈnaÑ Itivuttaka~gabhÈvaÒÈpanatthaÑ iminÈva
nayena nidÈnaÑ Ôhapitanti veditabbaÑ.
KimatthaÑ pana dhammavinayasa~gahe kayiramÈne nidÈnavacanaÑ,
nanu BhagavatÈ bhÈsitavacanasseva sa~gaho kÈtabboti? Vuccate–desanÈya
Ôhiti-asammosasaddheyyabhÈvasampÈdanatthaÑ.
KÈladesadesakaparisÈpadesehi upanibandhitvÈ ÔhapitÈ hi desanÈ ciraÔÔhitikÈ
hoti asammosadhammÈ saddheyyÈ ca desakÈlakattuhetunimittehi
upanibaddho viya vohÈravinicchayo. Teneva ca ÈyasmatÈ MahÈkassapena
BrahmajÈlam|lapariyÈyasuttÈdÊnaÑ desÈdipucchÈsu katÈsu tÈsaÑ
vissajjanaÑ karontena DhammabhaÓÉÈgÈrikena “evaÑ me sutan”ti-ÈdinÈ
nidÈnaÑ bhÈsitaÑ, idha pana desakÈlassa aggahaÓe kÈraÓaÑ vuttameva.
Apica Satthu sampattippakÈsanatthaÑnidÈnavacanaÑ. TathÈgatassa hi
Bhagavato pubbaracanÈnumÈnÈgamatakkÈbhÈvato
SammÈsambuddhabhÈvasiddhi. Na hi
______________________________________________________________
1. DvedhÈtaÑ (SyÈ)
2. KiÒca (SÊ, Ka)
31
SammÈsambuddhassa pubbaracanÈdÊhi attho atthi sabbattha
appaÔihataÒÈÓÈcÈratÈya ekappamÈÓattÈ ca Òeyyadhammesu. TathÈ
ÈcariyamuÔÔhidhammamacchariyasÈsanasÈvakÈnurÈgÈbhÈvato
khÊÓÈsavabhÈvasiddhi. Na hi sabbaso khÊÓÈsavassa te sambhavantÊti
suvisuddhassa parÈnuggahapavatti. EvaÑ desakasaÑkilesabh|tÈnaÑ
diÔÔhisÊlasampadÈd|sakÈnaÑ avijjÈtaÓhÈnaÑ accantÈbhÈvasaÑs|cakehi
ÒÈÓasampadÈpahÈnasampadÈbhibyaÒjakehi ca SambuddhavisuddhabhÈvehi
purimavesÈrajjadvayasiddhi, tato ca antarÈyikaniyyÈnikadhammesu
asammohabhÈvasiddhito pacchimavesÈrajjadvayasiddhÊti Bhagavato
CatuvesÈrajjasamannÈgamo attahitaparahitapaÔipatti1 ca nidÈnavacanena
pakÈsitÈ2 hoti tattha tattha sampattaparisÈya ajjhÈsayÈnur|paÑ
ÔhÈnuppattikappaÔibhÈnena dhammadesanÈdÊpanato. Idha pana anavasesato
kÈmadosappahÈnaÑ vidhÈya desanÈdÊpanato cÈti yojetabbaÑ. Tena vuttaÑ
“Satthu sampattippakÈsanatthaÑ nidÈnavacanan”ti. Ettha ca “BhagavatÈ
ArahatÈ”ti imehi padehi yathÈvutta-atthavibhÈvanatÈ heÔÔhÈ dassitÈ eva.
TathÈ sÈsanasampattippakÈsanatthaÑ nidÈnavacanaÑ.
©ÈÓakaruÓÈpariggahitasabbakiriyassa hi Bhagavato natthi niratthakÈ
paÔipatti attahitÈ vÈ. TasmÈ paresaÑyevatthÈya pavattasabbakiriyassa
SammÈsambuddhassa sakalampi kÈyavacÊmanokammaÑ yathÈpavattaÑ
vuccamÈnaÑ diÔÔhadhammikasamparÈyikaparamatthehi yathÈrahaÑ
sattÈnaÑ anusÈsanatthena sÈsanaÑ, na kabbaracanÈ3. TayidaÑ Satthu
caritaÑ kÈladesadesakaparisÈpadesehi tattha tattha nidÈnavacanehi
yathÈrahaÑ pakÈsiyati. Idha pana desakaparisÈpadesehÊti yojetabbaÑ. Tena
vuttaÑ “sÈsanasampattippakÈsanatthaÑ nidÈnavacanan”ti.
Apica Satthuno pamÈÓabhÈvappakÈsanena sÈsanassa
pamÈÓabhÈvadassanatthaÑ nidÈnavacanaÑ. TaÒcassa
pamÈÓabhÈvadassanaÑ heÔÔhÈ vuttanayÈnusÈrena “BhagavatÈ ArahatÈ”ti
imehi padehi vibhÈvitanti veditabbaÑ. Idamettha nidÈnavacanappayojanassa
mukhamattanidassananti.
NidÈnavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
______________________________________________________________
1. Attahitaparahitasannissayo (SyÈ)
3. Nu pubbaracanÈ (SÊ), na sabbaracanÈ (SyÈ)
2. PakÈsito (SyÈ)
1. EkakanipÈta
1. PaÔhamavagga
1. LobhasuttavaÓÓanÈ
1. IdÈni ekadhammaÑ bhikkhave pajahathÈti-ÈdinÈ nayena BhagavatÈ
nikkhittassa suttassa vaÓÓanÈya okÈso anuppatto. SÈ panesÈ atthavaÓÓanÈ
yasmÈ suttanikkhepaÑ vicÈretvÈ vuccamÈnÈ pÈkaÔÈ hoti, tasmÈ
suttanikkhepaÑ tÈva vicÈressÈma. CattÈro hi suttanikkhepÈ attajjhÈsayo
parajjhÈsayo pucchÈvasiko aÔÔhuppattikoti. YathÈ hi anekasataanekasahassabhedÈnipi suttantÈni saÑkilesabhÈgiyÈdipaÔÔhÈnanayena
soÄasavidhataÑ nÈtivattanti, evaÑ attajjhÈsayÈdisuttanikkhepavasena
catubbidhataÑ nÈtivattantÊti. Tattha yathÈ attajjhÈsayassa aÔÔhuppattiyÈ ca
parajjhÈsayapucchÈvasikehi saddhiÑ saÑsaggabhedo sambhavati
attajjhÈsayo ca parajjhÈsayo ca, attajjhÈsayo ca pucchÈvasiko ca,
aÔÔhuppattiko ca parajjhÈsayo ca, aÔÔhuppattiko ca pucchÈvasiko cÈti
ajjhÈsayapucchÈnusandhisambhavato. EvaÑ yadipi aÔÔhuppattiyÈ
attajjhÈsayenapi saÑsaggabhedo sambhavati, attajjhÈsayÈdÊhi pana purato
Ôhitehi aÔÔhuppattiyÈ saÑsaggo natthÊti niravaseso paÔÔhÈnanayo na
sambhavati. TadantogadhattÈ vÈ sambhavantÈnaÑ sesanikkhepÈnaÑ
m|lanikkhepavasena cattÈro suttanikkhepÈ vuttÈti veditabbaÑ.
TatrÈyaÑ vacanattho nikkhipÊyatÊti nikkhepo, suttaÑ eva nikkhepo
suttanikkhepo. Atha vÈ nikkhipanaÑ nikkhepo, suttassa nikkhepo
suttanikkhepo, suttadesanÈti attho. Attano ajjhÈsayo attajjhÈsayo, so assa
atthi kÈraÓabh|toti attajjhÈsayo, attano ajjhÈsayo etassÈti vÈ attajjhÈsayo.
ParajjhÈsayepi eseva nayo. PucchÈya vasoti pucchÈvaso, so etassa atthÊti
pucchÈvasiko. SuttadesanÈya vatthubh|tassa atthassa uppatti atthuppatti,
atthuppatti eva aÔÔhuppatti thakÈrassa ÔhakÈraÑ katvÈ, sÈ etassa atthÊti
33
aÔÔhuppattiko. Atha vÈ nikkhipÊyati suttaÑ etenÈti nikkhepo, attajjhÈsayÈdi
eva. EtasmiÑ pana atthavikappe attano ajjhÈsayo attajjhÈsayo. ParesaÑ
ajjhÈsayo parajjhÈsayo. PucchÊyatÊti pucchÈ, pucchitabbo attho,
pucchÈvasena pavattaÑ dhammappaÔiggÈhakÈnaÑ vacanaÑ pucchÈvasaÑ,
tadeva nikkhepasaddÈpekkhÈya pucchÈvasikoti pulli~gavasena vuttaÑ, tathÈ
aÔÔhuppatti eva aÔÔhuppattikoti evamettha attho veditabbo.
Apica paresaÑ indriyaparipÈkÈdikÈraÓanirapekkhattÈ attajjhÈsayassa
visuÑ suttanikkhepabhÈvo yutto kevalaÑ attano ajjhÈsayeneva
dhammatantiÔhapanatthaÑ pavattitadesanattÈ, parajjhÈsayapucchÈvasikÈnaÑ
pana paresaÑ ajjhÈsayapucchÈnaÑ desanÈpavattihetubh|tÈnaÑ uppattiyaÑ
pavattitÈnaÑ kathaÑ aÔÔhuppattiyaÑ anavarodho,
pucchÈvasikaÔÔhuppattikÈnaÑ vÈ parajjhÈsayÈnurodhena pavattitÈnaÑ
kathaÑ parajjhÈsaye anavarodhoti? Na codetabbametaÑ. ParesaÑ hi
abhinÊhÈraparipucchÈdivinimuttasseva suttadesanÈkÈraÓuppÈdassa
aÔÔhuppattibhÈvena gahitattÈ parajjhÈsayapucchÈvasikÈnaÑ visuÑ gahaÓaÑ.
TathÈ hi BrahmajÈladhammadÈyÈdasuttÈdÊnaÑ1 vaÓÓÈvaÓÓaÈmisuppÈdÈdidesanÈnimittaÑ aÔÔhuppatti vuccati. ParesaÑ pucchaÑ vinÈ
ajjhÈsayameva nimittaÑ katvÈ desito parajjhÈsayo, pucchÈvasena desito
pucchÈvasikoti pÈkaÔoyamatthoti.
YÈni BhagavÈ parehi anajjhiÔÔho kevalaÑ attano ajjhÈsayeneva katheti.
SeyyathidaÑ? Œka~kheyyasuttaÑ TuvaÔÔakasuttanti-evamÈdÊni2, tesaÑ
attajjhÈsayo nikkhepo.
YÈni pana “paripakkÈ kho RÈhulassa vimuttiparipÈcanÊyÈ dhammÈ,
yann|nÈhaÑ RÈhulaÑ uttariÑ ÈsavÈnaÑ khaye vineyyan”ti evaÑ paresaÑ
ajjhÈsayaÑ khantiÑ abhinÊhÈraÑ bujjhanabhÈvaÒca oloketvÈ
parajjhÈsayavasena kathitÈni, seyyathidaÑ? RÈhulovÈdasuttaÑ
Dhammacakkappavattanasuttanti-evamÈdÊni3, tesaÑ parajjhÈsayo nikkhepo.
BhagavantaÑ pana upasa~kamitvÈ devÈ manussÈ catasso parisÈ cattÈro
vaÓÓÈ ca tathÈ tathÈ paÒhaÑ pucchanti “bojjha~gÈ bojjha~gÈti bhante
vuccanti,
______________________________________________________________
1. DÊ 1. 1; Ma 1. 15 piÔÔhesu.
2. Khu 1. 421; Ma 1. 39 piÔÔhesu.
3. Ma 2. 77; Ma 3. 324; SaÑ 2. 55; Vi 3. 18 piÔÔhesu.
34
KhuddakanikÈya
nÊvaraÓÈ nÊvaraÓÈti vuccantÊ”ti-ÈdinÈ, evaÑ puÔÔhena BhagavatÈ yÈni
kathitÈni Bojjha~gasaÑyuttÈdÊni1, tesaÑ pucchÈvasiko nikkhepo.
YÈni pana tÈni uppannaÑ kÈraÓaÑ paÔicca kathitÈni, seyyathidaÑ?
DhammadÈyÈdaÑ puttamaÑs|pamaÑ dÈrukkhandh|pamanti-evamÈdÊni2,
tesaÑ aÔÔhuppattiko nikkhepo.
Evamimesu cat|su suttanikkhepesu imassa suttassa parajjhÈsayo
nikkhepo. ParajjhÈsayavasena hetaÑ nikkhittaÑ. KesaÑ ajjhÈsayena? Lobhe
ÈdÊnavadassÊnaÑ puggalÈnaÑ. Keci pana “attajjhÈsayo”ti vadanti.
Tattha ekadhammaÑ bhikkhaveti-ÈdÊsu ekasaddo attheva aÒÒatthe
“sassato attÈ ca loko ca, idameva saccaÑ moghamaÒÒanti ittheke
abhivadantÊ”ti-ÈdÊsu3. Atthi seÔÔhe “cetaso ekodibhÈvan”ti-ÈdÊsu4. Atthi
asahÈye “eko v|pakaÔÔho”ti-ÈdÊsu5. Atthi sa~khÈyaÑ “ekova kho bhikkhave
khaÓo ca samayo ca brahmacariyavÈsÈyÈ”ti-ÈdÊsu6. IdhÈpi sa~khÈyameva
daÔÔhabbo.
Dhammasaddo
pariyattisaccasamÈdhipaÒÒÈpakatipuÒÒÈpattisuÒÒatÈÒeyya- sabhÈvÈdÊsu
dissati. TathÈ hissa “idha bhikkhu dhammaÑ pariyÈpuÓÈtÊ”ti-ÈdÊsu7 pariyatti
attho. “DiÔÔhadhammo”ti-ÈdÊsu8 saccÈni. “EvaÑdhammÈ te Bhagavanto
ahesun”ti-ÈdÊsu9 samÈdhi. “SaccaÑ dhammo dhiti cÈgo, save pecca na
socatÊ”ti-ÈdÊsu10 paÒÒÈ. “JÈtidhammÈnaÑ bhikkhave sattÈnaÑ evaÑ icchÈ
uppajjatÊ”ti-ÈdÊsu11 pakati. “Dhammo have rakkhati dhammacÈrin”ti-ÈdÊsu12
puÒÒaÑ. “TiÓÓaÑ dhammÈnaÑ aÒÒatarena vadeyya pÈrÈjikena vÈ
saÑghÈdisesena vÈ pÈcittiyena vÈ”ti-ÈdÊsu13 Èpatti. “TasmiÑ kho pana
samaye dhammÈ hontÊ”ti-ÈdÊsu14 suÒÒatÈ. “Sabbe dhammÈ sabbÈkÈrena
Buddhassa Bhagavato ÒÈÓamukhe ÈpÈthaÑ ÈgacchantÊ”ti-ÈdÊsu15 Òeyyo.
“KusalÈ dhammÈ akusalÈ dhammÈ”ti-ÈdÊsu16 sabhÈvo
______________________________________________________________
1. SaÑ 3. 65 piÔÔhe. 2. Ma 1. 15; SaÑ 1. 322 piÔÔhesu. 3. Ma 3. 22 piÔÔhe.
4. DÊ 1. 70; Vi 1. 5 piÔÔhesu.
9. DÊ 2. 7; DÊ 3. 82 piÔÔhesu.
11. DÊ 2. 245 piÔÔhe. 12. Khu 5. 215 piÔÔhe.
13. Vi 1. 286 piÔÔhe.
14. Abhi 1. 35 piÔÔhe.
15. Khu 7. 277; Khu 8. 175 piÔÔhesu.
35
attho. IdhÈpi sabhÈvo. TasmÈ ekadhammanti ekaÑ saÑkilesasabhÈvanti
adhippÈyo. Eko ca so dhammo cÈti ekadhammo, taÑ ekadhammaÑ.
Bhikkhaveti bhikkh| Èlapati. KimatthaÑ pana BhagavÈ dhammaÑ
desento bhikkh| Èlapati, na dhammameva desetÊti? SatijananatthaÑ.
Bhikkh| hi aÒÒaÑ cintentÈpi dhammaÑ paccavekkhantÈpi kammaÔÔhÈnaÑ
manasi karontÈpi nisinnÈ honti, te paÔhamaÑ anÈlapitvÈ dhamme
desiyamÈne “ayaÑ desanÈ kiÑnidÈnÈ kiÑpaccayÈ”ti sallakkhetuÑ na
sakkonti. Œlapite pana satiÑ upaÔÔhapetvÈ sallakkhetuÑ sakkonti, tasmÈ
satijananatthaÑ “bhikkhave”ti Èlapati. Tena ca tesaÑ
bhikkhanasÊlatÈdiguÓayogasiddhena vacanena hÊnÈdhikajanasevitaÑ vuttiÑ
pakÈsento uddhatadÊnabhÈvaniggahaÑ karoti. “Bhikkhave”ti iminÈ
karuÓÈvipphÈrasommahadayanayananipÈtapubba~gamena vacanena te attano
mukhÈbhimukhe karonto tena ca kathetukamyatÈdÊpakena vacanena nesaÑ
sotukamyataÑ janeti, teneva ca sambodhanatthena sÈdhukaÑ
savanamanasikÈrepi niyojeti. SÈdhukaÑ savanamanasikÈrÈyattÈ hi
sÈsanasampatti.
AÒÒesupi devamanussesu parisapariyÈpannesu vijjamÈnesu kasmÈ
bhikkh| eva ÈmantesÊti? JeÔÔhaseÔÔhÈsannasadÈsannihitabhÈvato.
SabbaparisasÈdhÈraÓÈ hi Bhagavato dhammadesanÈ, parisÈya ca jeÔÔhÈ
bhikkh| paÔhamuppannattÈ, seÔÔhÈ anagÈriyabhÈvaÑ ÈdiÑ katvÈ Satthu
cariyÈnuvidhÈyakattÈ sakalasÈsanapaÔiggÈhakattÈ ca, ÈsannÈ tattha nisinnesu
samÊpavuttiyÈ, sadÈsannihitÈ SatthusantikÈvacarattÈ. Apica te
dhammadesanÈya bhÈjanaÑ yathÈnusiÔÔhaÑ paÔipattisabbhÈvato, visesato ca
ekacce bhikkh| sandhÈya ayaÑ desanÈti te eva Èlapi.
PajahathÈti ettha pahÈnaÑ nÈma tada~gappahÈnaÑ
vikkhambhanappahÈnaÑ samucchedappahÈnaÑ paÔippassaddhippahÈnaÑ
nissaraÓappahÈnanti paÒcavidhaÑ. Tattha yaÑ dÊpÈlokeneva tamassa
paÔipakkhabhÈvato alobhÈdÊhi lobhÈdikassa,
nÈmar|paparicchedÈdivipassanÈÒÈÓehi tassa tassa anatthassa pahÈnaÑ.
SeyyathidaÑ? PariccÈgena lobhÈdimalassa, sÊlena pÈÓÈtipÈtÈdidussÊlyassa,
saddhÈdÊhi assaddhiyÈdikassa, nÈmar|pavavatthÈnena sakkÈyadiÔÔhiyÈ,
paccayapariggahena ahetuvisamahetudiÔÔhÊnaÑ, tasseva aparabhÈgena
ka~khÈvitaraÓena kathaÑkathÊbhÈvassa, kalÈpasammasanena
36
KhuddakanikÈya
“ahaÑ mamÈ”ti gÈhassa, maggÈmaggavavatthÈnena amagge maggasaÒÒÈya,
udayadassanena ucchedadiÔÔhiyÈ, vayadassanena sassatadiÔÔhiyÈ,
bhayadassanena sabhayesu abhayasaÒÒÈya, ÈdÊnavadassanena
assÈdasaÒÒÈya, nibbidÈnupassanena abhiratisaÒÒÈya, muccitukamyatÈÒÈÓena
amuccitukamyatÈya, upekkhÈÒÈÓena anupekkhÈya, anulomena
dhammaÔÔhitiyÈ, nibbÈnena paÔilomabhÈvassa, gotrabhunÈ
sa~khÈranimittaggÈhassa pahÈnaÑ, etaÑ tada~gappahÈnaÑ nÈma.
YaÑ pana upacÈrappanÈbhedena samÈdhinÈ pavattibhÈvanivÈraÓato
ghaÔappahÈreneva udakapiÔÔhe sevÈlassa tesaÑ tesaÑ
nÊvaraÓÈdidhammÈnaÑ pahÈnaÑ, etaÑ vikkhambhanappahÈnaÑ nÈma.
YaÑ catunnaÑ ariyamaggÈnaÑ bhÈvitattÈ taÑtaÑmaggavato attano santÈne
“diÔÔhigatÈnaÑ pahÈnÈyÈ”ti-ÈdinÈ1 nayena vuttassa samudayapakkhiyassa
kilesagaÓassa accantaÑ appavattibhÈvena samucchindanaÑ, idaÑ
samucchedappahÈnaÑ nÈma. YaÑ pana phalakkhaÓe paÔippassaddhattaÑ
kilesÈnaÑ, etaÑ paÔippassaddhippahÈnaÑ nÈma. YaÑ pana
sabbasa~khatanissaÔattÈ pahÊnasabbasa~khataÑ nibbÈnaÑ, etaÑ
nissaraÓappahÈnaÑ nÈma. EvaÑ paÒcavidhe pahÈne
anÈgÈmikabhÈvakarassa pahÈnassa adhippetattÈ idha samucchedappahÈnanti
veditabbaÑ. TasmÈ pajahathÈti pariccajatha, samucchindathÈti attho.
Ahanti BhagavÈ attÈnaÑ niddisati. Voti ayaÑ vosaddo paccatthaupayogakaraÓasÈmivacanapadap|raÓasampadÈnesu dissati. TathÈ hi “kacci
pana vo AnuruddhÈ samaggÈ sammodamÈnÈ”ti-ÈdÊsu2 paccatte Ègato.
“Gacchatha bhikkhave paÓÈmemi vo”ti-ÈdÊsu3 upayoge. “Na vo mama
santike vatthabban”ti-ÈdÊsu3 karaÓe. “SabbesaÑ vo SÈriputta subhÈsitan”tiÈdÊsu4 sÈmivacane. “Ye hi vo ariyÈ parisuddhakÈyakammantÈ”ti-ÈdÊsu5
padap|raÓe. “VanapatthapariyÈyaÑ vo bhikkhave desessÈmÊ”ti-ÈdÊsu6
sampadÈne. IdhÈpi sampadÈne eva daÔÔhabbo.
PÈÔibhogoti paÔibh|. So hi dhÈraÓakaÑ paÔicca dhanikassa, dhanikaÑ
paÔicca dhÈraÓakassa paÔinidhibh|to dhanikasantakassa tato
haraÓÈdisa~khÈtena
______________________________________________________________
1. Abhi 1. 72; Abhi 2. 276 piÔÔhesu.
37
bhuÒjanena bhogoti paÔibhogo, paÔibhogo eva pÈÔibhogo. AnÈgÈmitÈyÈti
anÈgÈmibhÈvatthÈya. PaÔisandhiggahaÓavasena hi kÈmabhavassa
anÈgamanato anÈgÈmÊ, yo yassa dhammassa adhigamena anÈgÈmÊti vuccati,
saphalo so tatiyamaggo anÈgÈmitÈ nÈma. Iti BhagavÈ veneyyadamanakusalo
veneyyajjhÈsayÈnuk|laÑ tatiyamaggÈdhigamaÑ lahunÈ upÈyena
ekadhammap|raÓatÈmattena thiraÑ katvÈ dassesi yathÈ taÑ
SammÈsambuddho. Bhinnabh|mikÈpi hi paÔighasaÑyojanÈdayo
tatiyamaggavajjhÈ kilesÈ kÈmarÈgappahÈnaÑ nÈtivattantÊti.
KasmÈ panettha BhagavÈ attÈnaÑ pÈÔibhogabhÈve Ôhapesi? TesaÑ
bhikkh|naÑ anÈgÈmimaggÈdhigamÈya ussÈhajananatthaÑ. Passati hi
BhagavÈ “mayÈ ‘ekadhammaÑ bhikkhave pajahatha, ahaÑ vo pÈÔibhogo
anÈgÈmitÈyÈ’ti vutte ime bhikkh| addhÈ taÑ ekadhammaÑ pahÈya sakkÈ
tatiyabh|miÑ samadhigantuÑ, yato dhammassÈmi paÔhamamÈha ‘ahaÑ
pÈÔibhogo’ti ussÈhajÈtÈ tadatthÈya paÔipajjitabbaÑ maÒÒissantÊ”ti. TasmÈ
ussÈhajananatthaÑ anÈgÈmitÈya tesaÑ bhikkh|naÑ attÈnaÑ pÈÔibhogabhÈve
Ôhapesi.
KatamaÑ ekadhammanti ettha katamanti pucchÈvacanaÑ. PucchÈ ca
nÈmesÈ paÒcavidhÈ adiÔÔhajotanÈpucchÈ diÔÔhasaÑsandanÈpucchÈ
vimaticchedanÈpucchÈ anumatipucchÈ kathetukamyatÈpucchÈti. Tattha
pakatiyÈ lakkhaÓaÑ aÒÒÈtaÑ hoti adiÔÔhaÑ atulitaÑ atÊritaÑ avibh|taÑ
avibhÈvitaÑ, tassa ÒÈÓÈya dassanÈya tulanÈya tÊraÓÈya vibh|tatthÈya
vibhÈvanatthÈya paÒhaÑ pucchati, ayaÑ adiÔÔhajotanÈpucchÈ. PakatiyÈ
lakkhaÓaÑ ÒÈtaÑ hoti diÔÔhaÑ tulitaÑ tÊritaÑ vibh|taÑ vibhÈvitaÑ, so
aÒÒehi paÓÉitehi saddhiÑ saÑsandanatthÈya paÒhaÑ pucchati, ayaÑ
diÔÔhasaÑsandanÈ pucchÈ. PakatiyÈ saÑsayapakkhando hoti
vimatipakkhando dveÄhakajÈto “eva nu kho, na nu kho, kiÑnu kho, kathaÑ
nu kho”ti, so vimaticchedanatthÈya paÒhaÑ pucchati, ayaÑ
vimaticchedanÈpucchÈ. BhagavÈ hi anumatiggahaÓatthaÑ paÒhaÑ pucchati
“taÑ kiÑ maÒÒatha bhikkhave r|paÑ niccaÑ vÈ aniccaÑ vÈ”ti-ÈdinÈ1,
ayaÑ anumatipucchÈ. BhagavÈ bhikkh|naÑ kathetukamyatÈya paÒhaÑ
pucchati “cattÈrome bhikkhave ÈhÈrÈ
______________________________________________________________
1. SaÑ 2. 55; Vi 3. 19 piÔÔhesu.
38
KhuddakanikÈya
bh|tÈnaÑ vÈ sattÈnaÑ ÔhitiyÈ sambhavesÊnaÑ vÈ anuggahÈya, katame
cattÈro”ti1, ayaÑ kathetukamyatÈpucchÈ.
Tattha purimÈ tisso pucchÈ BuddhÈnaÑ natthi. KasmÈ? TÊsu hi addhÈsu
kiÒci sa~khataÑ addhÈvimuttaÑ vÈ asa~khataÑ SammÈsambuddhÈnaÑ
adiÔÔhaÑ atulitaÑ atÊritaÑ avibh|taÑ avibhÈvitaÑ nÈma natthi, tena nesaÑ
adiÔÔhajotanÈpucchÈ natthi. YaÑ pana tehi attano ÒÈÓena paÔividdhaÑ, tassa
aÒÒena samaÓena vÈ brÈhmaÓena vÈ devena vÈ mÈrena vÈ brahmunÈ vÈ
saddhiÑ saÑsandanakiccaÑ natthi, tena nesaÑ diÔÔhasaÑsandanÈpucchÈpi
natthi. YasmÈ pana BuddhÈ Bhagavanto akathaÑkathÊ tiÓÓavicikicchÈ
sabbadhammesu vigatasaÑsayÈ, tena nesaÑ vimaticchedanÈpucchÈpi natthi.
ItarÈ pana dve pucchÈ atthi, tÈsu ayaÑ kathetukamyatÈpucchÈti veditabbÈ.
IdÈni tÈya pucchÈya puÔÔhamatthaÑ sar|pato dassento “lobhaÑ
bhikkhave ekadhamman”ti-ÈdimÈha. Tattha lubbhanti tena, sayaÑ vÈ
lubbhati, lubbhanamattameva vÈ tanti lobho, svÈyaÑ
ÈrammaÓaggahaÓalakkhaÓo makkaÔÈlepo viya, abhisa~garaso tattakapÈle
pakkhittamaÑsapesi viya, apariccÈgapaccupaÔÔhÈno telaÒjanarÈgo viya,
saÑyojaniyesu dhammesu assÈdadassanapadaÔÔhÈno, taÓhÈnadibhÈvena
vaÉÉhamÈno yattha samuppanno, sÊghasotÈ nadÊ viya mahÈsamuddaÑ
apÈyameva taÑ sattaÑ gahetvÈ gacchatÊti daÔÔhabbo. KiÒcÈpi ayaÑ
lobhasaddo sabbalobhasÈmaÒÒavacano, idha pana kÈmarÈgavacanoti
veditabbo. So hi anÈgÈmimaggavajjho.
Puna bhikkhaveti ÈlapanaÑ dhammassa paÔiggÈhakabhÈvena
abhimukhÊbh|tÈnaÑ tattha ÈdarajananatthaÑ. PajahathÈti iminÈ
pahÈnÈbhisamayo vihito, so ca pariÒÒÈsacchikiriyÈbhÈvanÈbhisamayehi
saddhiÑ eva pavattati, na visunti catusaccÈdhiÔÔhÈnÈni cattÈripi
sammÈdiÔÔhiyÈ kiccÈni vihitÈneva honti. YathÈ ca “lobhaÑ pajahathÈ”ti
vutte pahÈnekaÔÔhabhÈvato dosÈdÊnampi pahÈnaÑ atthato vuttameva hoti,
evaÑ samudayasaccavisaye sammÈdiÔÔhikicce pahÈnÈbhisamaye vutte tassÈ
sahakÈrÊkÈraÓabh|tÈnaÑ sammÈsa~kappÈdÊnaÑ sesamagga~gÈnampi
samudayasaccavisayakiccaÑ atthato vuttameva hotÊti paripuÓÓo
ariyamaggabyÈpÈro
______________________________________________________________
39
idha kathitoti daÔÔhabbo. IminÈ nayena satipaÔÔhÈnÈdÊnampi
bodhipakkhiyadhammÈnaÑ byÈpÈrassa idha vuttabhÈvo yathÈrahaÑ
vitthÈretabbo.
Apicettha lobhaÑ pajahathÈti etena pahÈnapariÒÒÈ vuttÈ, sÈ ca
tÊraÓapariÒÒÈdhiÔÔhÈnÈ, tÊraÓapariÒÒÈ ca ÒÈtapariÒÒÈdhiÔÔhÈnÈti
avinÈbhÈvena1 tissopi pariÒÒÈ bodhitÈ honti. Evamettha saha phalena
catusaccakammaÔÔhÈnaÑ paripuÓÓaÑ katvÈ pakÈsitanti daÔÔhabbaÑ. Atha vÈ
lobhaÑ pajahathÈti saha phalena ÒÈÓadassanavisuddhi desitÈ, sÈ ca
paÔipadÈÒÈÓadassanavisuddhisannissayÈ -pacittavisuddhisÊlavisuddhisannissayÈ cÈti nÈnantarikabhÈvena saha phalena
sabbÈpi satta visuddhiyo vibhÈvitÈti veditabbaÑ.
EvametÈya visuddhikkamabhÈvanÈya pariÒÒÈttayasampÈdanena lobhaÑ
pajahitukÈmena–
“Anatthajanano lobho, lobho cittappakopano.
Bhayamantarato jÈtaÑ, taÑ jano nÈvabujjhati.
Luddho atthaÑ na jÈnÈti, luddho dhammaÑ na passati.
AndhatamaÑ tadÈ hoti, yaÑ lobho sahate naraÑ2.
Ratto kho Èvuso rÈgena abhibh|to pariyÈdinnacitto pÈÓampi hanati,
adinnampi Èdiyati, sandhimpi chindati, nillopampi harati, ekÈgÈrikampi
karoti, paripanthepi tiÔÔhati, paradÈrampi gacchati, musÈpi bhaÓati. Tadapi
tesaÑ bhavataÑ samaÓabrÈhmaÓÈnaÑ ajÈnataÑ apassataÑ avedayataÑ
taÓhÈnugatÈnaÑ paritassitaÑ vipphanditameva3.
TaÓhÈdutiyo puriso, dÊghamaddhÈna saÑsaraÑ.
ItthabhÈvaÒÒathÈbhÈvaÑ, saÑsÈraÑ nÈtivattati4.
Natthi rÈgasamo aggi, natthi dosasamo kali5.
KÈmarÈgena ÉayhÈmi, cittaÑ me pariÉayhati6.
Ye rÈgarattÈnupatanti sotaÑ,
SayaÑkataÑ makkaÔakova jÈlan”ti7 ca–
______________________________________________________________
1. AdhiÔÔhÈnabhÈvena (SyÈ)
4. Khu 1. 201, 268 piÔÔhesu.
5. Khu 1. 43, 49 piÔÔhesu.
40
KhuddakanikÈya
evamÈdisuttapadÈnusÈrena nÈnÈnayehi lobhassa ÈdÊnavaÑ paccavekkhitvÈ
tassa pahÈnÈya paÔipajjitabbaÑ.
Apica cha dhammÈ kÈmarÈgassa pahÈnÈya saÑvattanti asubhanimittassa
uggaho asubhabhÈvanÈnuyogo indriyesu guttadvÈratÈ bhojane mattaÒÒutÈ
kalyÈÓamittatÈ sappÈyakathÈti. DasavidhaÑ hi asubhanimittaÑ
uggaÓhantassÈpi kÈmarÈgo pahÊyati, kÈyagatÈsatibhÈvanÈvasena
saviÒÒÈÓake uddhumÈtakÈdivasena aviÒÒÈÓake asubhe
asubhabhÈvanÈnuyogamanuyuttassÈpi, manacchaÔÔhesu indriyesu
saÑvaraÓavasena satikavÈÔena pihitadvÈrassÈpi, catunnaÑ paÒcannaÑ vÈ
ÈlopÈnaÑ okÈse sati udakaÑ pivitvÈ yÈpanasÊlatÈya bhojane mattaÒÒunopi.
TenevÈha–
“CattÈro paÒca Èlope, abhutvÈ udakaÑ pive.
AlaÑ phÈsuvihÈrÈya, pahitattassa bhikkhuno”ti1.
AsubhakammaÔÔhÈnabhÈvanÈrate kalyÈÓamitte sevantassÈpi,
ÔhÈnanisajjÈdÊsu dasa-asubhanissitasappÈyakathÈyapi pahÊyati. TenevÈha–
“Atthi bhikkhave asubhanimittaÑ, tattha
yonisomanasikÈrabahulÊkÈro, ayamÈhÈro anuppannassa vÈ
kÈmacchandassa anuppÈdÈya uppannassa vÈ kÈmacchandassa
pahÈnÈyÈ”ti2.
EvaÑ pubbabhÈge kÈmarÈgasa~khÈtassa lobhassa pahÈnÈya paÔipanno
vipassanaÑ ussukkÈpetvÈ tatiyamaggena taÑ anavasesato samucchindati.
Tena vuttaÑ “lobhaÑ bhikkhave ekadhammaÑ pajahatha, ahaÑ vo
pÈÔibhogo anÈgÈmitÈyÈ”ti.
EtthÈha “ko panettha lobho pahÊyati, kiÑ atÊto atha anÈgato udÈhu
paccuppanno”ti. KiÒcettha–na tÈva atÊto lobho pahÊyeyya, na anÈgato vÈ
tesaÑ abhÈvato. Na hi niruddhaÑ anuppannaÑ vÈ atthÊti vuccati, vÈyÈmo ca
aphalo Èpajjati. Atha paccuppanno, evampi aphalo vÈyÈmo tassa
sarasabha~gattÈ3, saÑkiliÔÔhÈ ca
______________________________________________________________
3. Na pabha~guttÈ (Ka)
41
maggabhÈvanÈ Èpajjati, cittavippayutto vÈ lobho siyÈ, na cÈyaÑ nayo
icchitoti. Vuccate–na vuttanayena atÊtÈnÈgatapaccuppanno lobho pahÊyati.
SeyyathÈpi idha taruÓarukkho asaÒjÈtaphalo, taÑ puriso kuÔhÈriyÈ m|le
chindeyya, tassa rukkhassa chede asati yÈni phalÈni nibbatteyyuÑ, tÈni
rukkhassa chinnattÈ ajÈtÈni eva na jÈyeyyuÑ, evameva ariyamaggÈdhigame
asati uppajjanÈraho lobho ariyamaggÈdhigamena paccayaghÈtassa katattÈ na
uppajjati. AyaÑ hi AÔÔhakathÈsu “bh|miladdhuppanno”ti vuccati.
VipassanÈya hi ÈrammaÓabh|tÈ paÒcakkhandhÈ tassa uppajjanaÔÔhÈnatÈya
bh|mi nÈma, sÈ bh|mi tena laddhÈti katvÈ bh|miladdhuppanno.
ŒrammaÓÈdhiggahituppanno avikkhambhituppanno asam|hatuppannoti ca
ayameva vuccati.
TatthÈti tasmiÑ sutte. Etanti etaÑ atthajÈtaÑ idÈni gÈthÈbandhavasena
vuccamÈnaÑ. Iti vuccatÊti kena pana vuccati? BhagavatÈva. AÒÒesu hi
tÈdisesu ÔhÈnesu sa~gÊtikÈrehi upanibandhagÈthÈ honti, idha pana
BhagavatÈva gÈthÈrucikÈnaÑ puggalÈnaÑ ajjhÈsayavasena vuttamevatthaÑ
sa~gahetvÈ gÈthÈ bhÈsitÈ.
Tattha yena lobhena luddhÈse, sattÈ gacchanti duggatinti yena
ÈrammaÓaggahaÓalakkhaÓena tato eva abhisa~garasena lobhena luddhÈ
ajjhattikabÈhiresu Èyatanesu giddhÈ gadhitÈ. Seti hi nipÈtamattaÑ.
AkkharacintakÈ pana Êdisesu ÔhÈnesu se-kÈrÈgamaÑ icchanti. TathÈ
luddhattÈ eva kÈyasucaritÈdÊsu kiÒci sucaritaÑ akatvÈ kÈyaduccaritÈdÊni ca
upacinitvÈ r|pÈdÊsu sattavisattatÈya sattÈti laddhanÈmÈ pÈÓino dukkhassa
nibbattiÔÔhÈnatÈya duggatÊti sa~khaÑ gataÑ nirayaÑ tiracchÈnayoniÑ
pettivisayaÒca paÔisandhiggahaÓavasena gacchanti upapajjanti.
TaÑ lobhaÑ sammadaÒÒÈya, pajahanti vipassinoti taÑ yathÈvuttaÑ
lobhaÑ sabhÈvato samudayato attha~gamato assÈdato ÈdÊnavato
nissaraÓatoti imehi ÈkÈrehi sammÈ aviparÊtaÑ hetunÈ ÒÈyena aÒÒÈya
ÒÈtatÊraÓapariÒÒÈsa~khÈtÈya paÒÒÈya jÈnitvÈ r|pÈdike
paÒcupÈdÈnakkhandhe aniccÈdÊhi vividhehi ÈkÈrehi passanato vipassino
avasiÔÔhakilese vipassanÈpaÒÒÈpubba~gamÈya maggapaÒÒÈya
samucchedappahÈnavasena pajahanti, na puna attano santÈne uppajjituÑ
denti.
42
KhuddakanikÈya
pahÈya na punÈyanti, imaÑ lokaÑ kudÈcananti evaÑ
sahajekaÔÔhapahÈnekaÔÔhehi avasiÔÔhakilesehi saddhiÑ taÑ lobhaÑ
anÈgÈmimaggena pajahitvÈ puna pacchÈ imaÑ kÈmadhÈtusa~khÈtaÑ lokaÑ
paÔisandhiggahaÓavasena kadÈcipi na Ègacchanti orambhÈgiyÈnaÑ
saÑyojanÈnaÑ suppahÊnattÈ. Iti BhagavÈ anÈgÈmiphalena desanaÑ
niÔÔhÈpesi.
Ayampi atthoti nidÈnÈvasÈnato pabhuti yÈva gÈthÈpariyosÈnÈ iminÈ
suttena pakÈsito attho. Apisaddo idÈni vakkhamÈnasuttatthasampiÓÉhano.
SesaÑ vuttanayameva. ImasmiÑ sutthe samudayasaccaÑ sar|peneva
ÈgataÑ, pahÈnÈpadesena maggasaccaÑ. ItaraÑ saccadvayaÒca
tadubhayahetutÈya niddhÈretabbaÑ. GÈthÈya pana
dukkhasamudayamaggasaccÈni yathÈrutavaseneva ÒÈyanti, itaraÑ
niddhÈretabbaÑ. Eseva nayo ito paresupi suttesu.
ParamatthadÊpaniyÈ KhuddakanikÈyaÔÔhakathÈya
ItivuttakavaÓÓanÈya
PaÔhamasuttavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
2. DosasuttavaÓÓanÈ
2. VuttaÑ hetaÑ -pa- dosanti dutiyasuttaÑ. TatrÈyaÑ
apubbapadavaÓÓanÈ. YathÈ ettha, evaÑ ito paresupi sabbattha
apubbapadavaÓÓanaÑyeva karissÈma, yasmÈ idaÑ suttaÑ dosabahulÈnaÑ
puggalÈnaÑ ajjhÈsayaÑ oloketvÈ dosav|pasamanatthaÑ desitaÑ, tasmÈ
“dosaÑ bhikkhave ekadhammaÑ pajahathÈ”ti ÈgataÑ. Tattha dosanti
“anatthaÑ me acarÊti ÈghÈto jÈyatÊ”ti-ÈdinÈ1 nayena suttevuttÈnaÑ
navannaÑ, “atthaÑ me nÈcarÊ”ti-ÈdinaÒca tappaÔipakkhato siddhÈnaÑ
navannamevÈti aÔÔhÈrasannaÑ khÈÓukaÓÔakÈdinÈ aÔÔhÈnena saddhiÑ
ek|navÊsatiyÈ aÒÒatarÈghÈtavatthusambhavaÑ ÈghÈtaÑ. So hi dussanti tena,
sayaÑ vÈ dussati, dussanamattameva vÈ tanti dosoti vuccati. So
caÓÉikkalakkhaÓo pahaÔÈsÊviso viya, visappanaraso visanipÈto viya, attano
nissayadahanaraso vÈ dÈvaggi viya,
______________________________________________________________
43
dussanapaccupaÔÔhÈno laddhokÈso viya sapatto, yathÈvuttaÈghÈtavatthupadaÔÔhÈno visasaÑsaÔÔhap|timuttaÑ viya daÔÔhabbo.
PajahathÈti samucchindatha. Tattha ye ime–
“PaÒcime bhikkhave ÈghÈtapaÔivinayÈ, yattha bhikkhuno uppanno
ÈghÈto sabbaso paÔivinetabbo. Katame paÒca, yasmiÑ bhikkhave
puggale ÈghÈto jÈyetha, mettÈ tasmiÑ puggale bhÈvetabbÈ -pa- karuÓÈ
-pa- upekkhÈ, asati-amanasikÈro tasmiÑ puggale Èpajjitabbo, evaÑ
tasmiÑ puggale ÈghÈto paÔivinetabbo. YasmiÑ bhikkhave puggale
ÈghÈto jÈyetha, kammassakatÈ tasmiÑ puggale adhiÔÔhÈtabbÈ
‘kammassako ayamÈyasmÈ kammadÈyÈdo -pa- bhavissatÊ”ti1–
evaÑ paÒca ÈghÈtappaÔivinayÈ vuttÈyeva.
“PaÒcime Èvuso ÈghÈtapaÔivinayÈ, yattha bhikkhuno uppanno
ÈghÈto sabbaso paÔivinetabbo. Katame paÒca, idhÈvuso ekacco puggalo
aparisuddhakÈyasamÈcÈro hoti parisuddhavacÊsamÈcÈro, evar|pepi
Èvuso puggale ÈghÈto paÔivinetabbo”ti2–
evamÈdinÈpi nayena paÒca ÈghÈtapaÔivinayÈ vuttÈ, tesu yena kenaci
ÈghÈtapaÔivinayavidhinÈ paccavekkhitvÈ. Apica yo–
“UbhatodaÓÉakena cepi bhikkhave kakacena corÈ ocarakÈ
a~gama~gÈni okanteyyuÑ, tatrÈpi yo mano pad|seyya, na me so tena
sÈsanakaro”ti3 Satthu ovÈdo.
Tasseva tena pÈpiyo, yo kuddhaÑ paÔikujjhati.
KuddhaÑ appaÔikujjhanto, sa~gÈmaÑ jeti dujjayaÑ.
UbhinnamatthaÑ carati, attano ca parassa ca.
ParaÑ sa~kupitaÑ ÒatvÈ, yo sato upasammati4.
______________________________________________________________
44
KhuddakanikÈya
“Sattime bhikkhave dhammÈ sapattakantÈ sapattakaraÓÈ kodhanaÑ
Ègacchanti itthiÑ vÈ purisaÑ vÈ. Katame satta, idha bhikkhave sapatto
sapattassa evaÑ icchati ‘aho vatÈyaÑ dubbaÓÓo assÈ’ti. TaÑ kissa hetu,
na bhikkhave sapatto sapattassa vaÓÓavatÈya nandati. KodhanoyaÑ
bhikkhave purisapuggalo kodhÈbhibh|to kodhapareto kiÒcÈpi so hoti
sunhÈto suvilitto kappitakesamassu odÈtavatthavasano, atha kho so
dubbaÓÓova hoti kodhÈbhibh|to. AyaÑ bhikkhave paÔhamo dhammo
sapattakanto sapattakaraÓo kodhanaÑ Ègacchati itthiÑ vÈ purisaÑ vÈ.
Puna caparaÑ bhikkhave sapatto sapattassa evaÑ icchati ‘aho
vatÈyaÑ dukkhaÑ sayeyyÈ’ti -pana pacurattho assÈti -pana bhogavÈ
assÈti -pana yasavÈ assÈti -pana mittavÈ assÈti -pa- kÈyassa bhedÈ
paraÑ maraÓÈ apÈyaÑ duggatiÑ vinipÈtaÑ nirayaÑ upapajjeyyÈti. TaÑ
kissa hetu, na bhikkhave sapatto sapattassa sugatigamane nandati.
KodhanoyaÑ bhikkhave purisapuggalo kodhÈbhibh|to kodhapareto
kÈyena duccaritaÑ carati, vÈcÈya duccaritaÑ carati, manasÈ duccaritaÑ
carati. So kÈyena duccaritaÑ caritvÈ vÈcÈya duccaritaÑ caritvÈ manasÈ
duccaritaÑ caritvÈ kÈyassa bhedÈ paraÑ maraÓÈ -pa- nirayaÑ
upapajjati kodhÈbhibh|to”ti1.
“Kuddho atthaÑ na jÈnÈti, kuddho dhammaÑ na passati -pa-.2
KodhaÑ jahe vippajaheyya mÈnaÑ,
SaÑyojanaÑ sabbamatikkameyya3.
Anatthajanano kodho, kodho cittappakopano -pa-.2
KodhaÑ chetvÈ sukhaÑ seti, kodhaÑ chetvÈ na socati.
Kodhassa visam|lassa, madhuraggassa brÈhmaÓÈ”ti4.
______________________________________________________________
45
“EkÈparÈdhaÑ khama bh|ripaÒÒa,
Na paÓÉitÈ kodhabalÈ bhavantÊ”ti1–
evamÈdinÈ nayena dose ÈdÊnave vuttappaÔipakkhato dosappahÈne ÈnisaÑse
ca paccavekkhitvÈ pubbabhÈge dosaÑ tada~gappahÈnÈdivasena pajahitvÈ
vipassanaÑ ussukkÈpetvÈ tatiyamaggena sabbaso dosaÑ samucchindatha,
pajahathÈti tesaÑ bhikkh|naÑ tattha niyojanaÑ. Tena vuttaÑ “dosaÑ
bhikkhave ekadhammaÑ pajahathÈ”ti. DuÔÔhÈseti ÈghÈtena d|sitacittatÈya
paduÔÔhÈ. Sesamettha yaÑ vattabbaÑ, taÑ paÔhamasuttavaÓÓanÈyaÑ
vuttanayameva.
DutiyasuttavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
3. MohasuttavaÓÓanÈ
3. Tatiye mohanti aÒÒÈÓaÑ. TaÑ hi dukkhe aÒÒÈÓaÑ dukkhasamudaye
aÒÒÈÓaÑ dukkhanirodhe aÒÒÈÓaÑ dukkhanirodhagÈminiyÈ paÔipadÈya
aÒÒÈÓanti-ÈdinÈ nayena vibhÈgena2 anekappabhedampi muyhanti tena,
sayaÑ vÈ muyhati, muyhanamattameva vÈ tanti mohoti vuccati. So cittassa
andhabhÈvalakkhaÓo, aÒÒÈÓalakkhaÓo vÈ, asampaÔivedharaso,
ÈrammaÓasabhÈvacchÈdanaraso vÈ, asammÈ3 ppaÔipattipaccupaÔÔhÈno,
andhakÈrapaccupaÔÔhÈno vÈ, ayonisomanasikÈrapadaÔÔhÈno, sabbÈkusalÈnaÑ
m|lanti daÔÔhabbo. IdhÈpi pajahathÈti padassa–
“M|Äho atthaÑ na jÈnÈti, m|Äho dhammaÑ na passati.
AndhatamaÑ tadÈ hoti, yaÑ moho sahate naraÑ4.
Anatthajanano moho -pa-.4
AvijjÈ bhikkhave pubba~gamÈ akusalÈnaÑ dhammÈnaÑ
samÈpattiyÈ5.
Mohasambandhano loko, bhabbar|pova dissati6.
______________________________________________________________
2. Vibha~ge (SÊ)
3. Sammoha (SÊ, SyÈ)
46
KhuddakanikÈya
Moho nidÈnaÑ kammÈnaÑ samudayÈya1.
M|Äho kho brÈhmaÓa mohena abhibh|to pariyÈdinnacitto
diÔÔhadhammikampi bhayaÑ veraÑ pasavati, samparÈyikampi bhayaÑ
veraÑ pasavatÊ”ti ca–
ÈdinÈ nayena “so koci dhammo kÈmacchandÈdisaÑkilesadhammehi
nibbattetabbo, atthato2 sabbo so mohahetuko”ti ca mohe ÈdÊnavaÑ
tappaÔipakkhato mohappahÈne ÈnisaÑsaÒca paccavekkhitvÈ
kÈmacchandÈdippahÈnakkameneva pubbabhÈge tada~gÈdivasena mohaÑ
pajahantÈ tatiyamaggena yathÈvuttalobhadosekaÔÔhaÑ mohaÑ
samucchedavasena pajahathÈti attho daÔÔhabbo. AnÈgÈmimaggavajjho eva hi
moho idhÈdhippetoti. M|ÄhÈseti kusalÈkusalasÈvajjÈnavajjÈdibhede attano
hitÈhite samm|ÄhÈ. SesaÑ vuttanayameva.
TatiyasuttavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
4. KodhasuttavaÓÓanÈ
4. Catutthe kodhanti dosaÑ. Doso. Eva hi kodhapariyÈyena
bujjhanakÈnaÑ puggalÈnaÑ ajjhÈsayavasena evaÑ vutto. TasmÈ dutiyasutte
vuttanayenevettha attho veditabbo. Apica kujjhanalakkhaÓo kodho,
ÈghÈtakaraÓaraso, cittassa byÈpattibhÈvapaccupaÔÔhÈno, cetaso p|tibhÈvoti3
daÔÔhabboti ayampi viseso veditabbo.
CatutthasuttavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
5. MakkhasuttavaÓÓanÈ
5. PaÒcame makkhanti paraguÓamakkhanaÑ. Yadipi hi so g|thaÑ
gahetvÈ paraÑ paharanto viya attano karaÑ paÔhamataraÑ makkhatiyeva,
tathÈpi paresaÑ guÓamakkhanÈdhippÈyena pavattetabbattÈ
“paraguÓamakkhano”ti vuccati. TathÈ
______________________________________________________________
2. Anattho (SyÈ)
3. P|tibhÈvapadaÔÔhÈnoti (SÊ)
47
hi so udakapuÒchanamiva1 nhÈtassa sarÊragataÑ udakaÑ paresaÑ guÓe
makkheti puÒchati vinÈseti, parehi vÈ katÈnaÑ mahantÈnampi kÈrÈnaÑ
khepanato dhaÑsanato makkhoti vuccati. So paraguÓamakkhanalakkhaÓo,
tesaÑ vinÈsanaraso, tadavacchÈdanapaccupaÔÔhÈno. Atthato pana paresaÑ
guÓamakkhanÈkÈrena pavatto domanassasahagatacittuppÈdoti daÔÔhabbaÑ.
PajahathÈti tattha vuttappabhedaÑ dosaÑ, dose ca vuttanayaÑ ÈdÊnavaÑ,
pahÈne cassa ÈnisaÑsaÑ paccavekkhitvÈ pubbabhÈve tada~gÈdivasena
pajahantÈ vipassanaÑ ussukkÈpetvÈ tatiyamaggena anavasesaÑ
samucchindathÈti attho. MakkhÈseti makkhitÈ makkhitaparaguÓÈ, paresaÑ
guÓÈnaÑ makkhitÈro, tato eva attanopi dhaÑsitaguÓÈti attho. SesaÑ
vuttanayameva.
PaÒcamasuttavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
6. MÈnasuttavaÓÓanÈ
6. ChaÔÔhe mÈnanti jÈti-ÈdivatthukaÑ cetaso unnamanaÑ. So hi
“seyyohamasmÊ”ti-ÈdinÈ nayena maÒÒanti tena sayaÑ vÈ maÒÒati, mÈnanaÑ
sampaggahoti vÈ mÈnoti vuccati. SvÈyaÑ seyyohamasmÊti mÈno,
sadisohamasmÊti mÈno, hÊnohamasmÊti mÈnoti evaÑ tividho. Puna seyyassa
seyyohamasmÊtimÈno, seyyassa sadiso, seyyassa hÊno, sadisassa seyyo
sadisassa sadiso, sadisassa hÊno, hÊnassa seyyo, hÊnassa sadiso, hÊnassa
hÊnohamasmÊti mÈnoti evaÑ navavidhopi unnatilakkhaÓo, ahaÑkÈraraso,
sampaggaharaso vÈ, uddhumÈtabhÈvapaccupaÔÔhÈno,
ketukamyatÈpaccupaÔÔhÈno vÈ, diÔÔhivippayuttalobhapadaÔÔhÈno ummÈdo
viyÈti daÔÔhabbo. PajahathÈti tassa sabbassapi
attukkaÑsanaparavambhananimittatÈ, garuÔÔhÈniyesu
abhivÈdanapaccuÔÔhÈna-aÒjalikammasÈmÊcikammÈdÊnaÑ akaraÓe kÈraÓatÈ,
jÈtimadapurisamadÈdibhÈvena pamÈdÈpattihetubhÈvoti evamÈdibhedaÑ
ÈdÊnavaÑ tappaÔipakkhato niratimÈnatÈya ÈnisaÑsaÒca paccavekkhitvÈ
rÈjasabhaÑ anuppatto caÓÉÈlo viya sabrahmacÈrÊsu nÊcacittataÑ
paccupaÔÔhapetvÈ pubbabhÈge tada~gÈdivasena taÑ pajahantÈ vipassanaÑ
vaÉÉhetvÈ anÈgÈmimaggena
______________________________________________________________
1. UdakapuÒchanÊ viya (SyÈ)
48
KhuddakanikÈya
samucchindathÈti attho. AnÈgÈmimaggavajjho eva hi mÈno idhÈdhippeto.
MattÈseti jÈtimadapurisamadÈdivasena mÈnena pamÈdÈpattihetubh|tena
mattÈ attÈnaÑ paggahetvÈ carantÈ1. SesaÑ vuttanayameva.
Imesu pana paÔipÈÔiyÈ chasu suttesu gÈthÈsu vÈ anÈgÈmiphalaÑ pÈpetvÈ
desanÈ niÔÔhÈpitÈ. Tattha ye ime AvihÈ AtappÈ SudassÈ SudassÊ AkaniÔÔhÈti
upapattibhavavasena paÒca anÈgÈmino, tesu Avihesu upapannÈ AvihÈ nÈma.
Te antarÈparinibbÈyÊ upahaccaparinibbÈyÊ asa~khÈraparinibbÈyÊ
sasa~khÈraparinibbÈyÊ uddhaÑsoto AkaniÔÔhagÈmÊti paÒcavidhÈ. TathÈ
AtappÈ SudassÈ Sudassino. AkaniÔÔhesu pana uddhaÑsoto AkaniÔÔhagÈmÊ
parihÈyati. Tattha yo AvihÈdÊsu uppajjitvÈ ÈyuvemajjhaÑ anatikkamitvÈ
arahattappattiyÈ kilesaparinibbÈnena parinibbÈyati, ayaÑ antarÈparinibbÈyÊ
nÈma. Yo pana AvihÈdÊsu Èdito paÒcakappasatÈdibhedaÑ ÈyuvemajjhaÑ
atikkamitvÈ parinibbÈyati, ayaÑ upahaccaparinibbÈyÊ nÈma. Yo
asa~khÈrena adhimattappayogaÑ akatvÈ appadukkhena akasirena
parinibbÈyati, ayaÑ asa~khÈraparinibbÈyÊ nÈma. Yo pana sasa~khÈrena
adhimattappayogaÑ katvÈ dukkhena kicchena kasirena parinibbÈyati, ayaÑ
sasa~khÈraparinibbÈyÊ nÈma. Itaro pana AvihÈdÊsu uddhaÑvÈhitabhÈvena
uddhamassa taÓhÈsotaÑ vaÔÔasotaÑ maggasotameva vÈti uddhaÑsoto.
AvihÈdÊsu uppajjitvÈ arahattaÑ pattuÑ asakkonto tattha tattha yÈvatÈyukaÑ
ÔhatvÈ paÔisandhiggahaÓavasena AkaniÔÔhaÑ gacchatÊti AkaniÔthagÈmÊ.
Ettha ca uddhaÑsoto AkaniÔÔhagÈmÊ, uddhaÑsoto na AkaniÔÔhagÈmÊ, na
uddhaÑsoto AkaniÔÔhagÈmÊ, na uddhaÑsoto na AkaniÔÔhagÈmÊti catukkaÑ
veditabbaÑ. KathaÑ? Yo avihato paÔÔhÈya cattÈro devaloke sodhetvÈ
AkaniÔÔhaÑ gantvÈ parinibbÈyati, ayaÑ uddhaÑsoto AkaniÔÔhagÈmÊ nÈma.
Yo pana heÔÔhÈ tayo devaloke sodhetvÈ SudassÊdevaloke ÔhatvÈ
parinibbÈyati, ayaÑ uddhaÑsoto na AkaniÔÔhagÈmÊ nÈma. Yo ito
AkaniÔÔhameva gantvÈ parinibbÈyati, ayaÑ na uddhaÑsoto AkaniÔÔhagÈmÊ
nÈma. Yo pana heÔÔhÈ cat|su devalokesu tattha tattheva parinibbÈyati, ayaÑ
na uddhaÑsoto na AkaniÔÔhagÈmÊ nÈmÈti.
______________________________________________________________
1. MadantÈ (SyÈ)
49
Tattha Avihesu uppajjitvÈ kappasatato uddhaÑ1 parinibbÈyiko,
dvinnaÑ kappasatÈnaÑ matthake parinibbÈyiko, paÒcakappasate asampatte2
parinibbÈyikoti tayo antarÈparinibbÈyino. VuttaÑ hetaÑ “upapannaÑ vÈ
samanantarÈ appattaÑ vÈ vemajjhan”ti3. VÈsaddena hi pattamattopi
sa~gahitoti. EvaÑ tayo antarÈparinibbÈyino, eko upahaccaparinibbÈyÊ eko
uddhaÑsoto. Tesu asa~khÈraparinibbÈyino paÒca, sasa~khÈraparinibbÈyino
paÒcÈti dasa honti. TathÈ AtappÈsudassÈsudassÊs|ti cattÈro dasakÈ
cattÈrÊsaÑ. AkaniÔÔhe pana uddhaÑsotassa abhÈvato tayo
antarÈparinibbÈyino, eko upahaccaparinibbÈyÊti asa~khÈraparinibbÈyino
cattÈro, sasa~khÈraparinibbÈyino cattÈroti aÔÔha, evamete aÔÔhacattÈrÊsaÑ
anÈgÈmino. Te sabbepi imesu suttesu avisesavacanena gahitÈti daÔÔhabbaÑ.
ChaÔÔhasuttavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
7. SabbapariÒÒÈsuttavaÓÓanÈ
7. Sattame sabbanti anavasesaÑ. AnavasesavÈcako hi ayaÑ sabbasaddo,
so yena yena sambandhaÑ gacchati, tassa tassa anavasesataÑ dÊpeti yathÈ
“sabbaÑ r|paÑ, sabbÈ vedanÈ, sabbasakkÈyapariyÈpannesu dhammes|”ti.
So panÈyaÑ sabbasaddo sappadesanippadesavisayatÈya duvidho. TathÈ hesa
sabbasabbaÑ padesasabbaÑ ÈyatanasabbaÑ sakkÈyasabbanti cat|su
visayesu diÔÔhappayogo. Tattha “sabbe dhammÈ sabbÈkÈrena Buddhassa
Bhagavato ÒÈÓamukhe ÈpÈthamÈgacchantÊ”ti-ÈdÊsu4 sabbasabbasmiÑ Ègato.
“SabbesaÑ vo SÈriputtÈ subhÈsitaÑ pariyÈyenÈ”ti-ÈdÊsu5 padesasabbasmiÑ.
“SabbaÑ vo bhikkhave desessÈmi, cakkhuÑ ceva r|paÒca -pa- manaÒceva
dhamme cÈ”ti ettha6 ÈyatanasabbasmiÑ. “Sabbadhammam|lapariyÈyaÑ vo
bhikkhave desessÈmÊ”ti-ÈdÊsu7 sakkÈyasabbasmiÑ. Tattha sabbasabbasmiÑ
Ègato nippadesavisayo, itaresu tÊsupi Ègato
______________________________________________________________
1. OraÑ (SyÈ, Ka)
2. Appattamatte (SÊ), asampattamatte (SyÈ)
4. Khu 7. 227; Khu 8. 175; Khu 9. 377 piÔÔhesu.
50
KhuddakanikÈya
sappadesavisayo. Idha pana sakkÈyasabbasmiÑ veditabbo. VipassanÈya
ÈrammaÓabh|tÈ tebh|makadhammÈ hi idha “sabban”ti anavasesato gahitÈ.
AnabhijÈnanti “ime dhammÈ kusalÈ, ime akusalÈ. Ime sÈvajjÈ, ime
anavajjÈ”ti-ÈdinÈ “ime paÒcakkhandhÈ, imÈni dvÈdasÈyatanÈni, imÈ
aÔÔhÈrasa dhÈtuyo, idaÑ dukkhaÑ ariyasaccaÑ, ayaÑ dukkhasamudayo
ariyasaccan”ti ca ÈdinÈ sabbe abhiÒÒeyye dhamme aviparÊtasabhÈvato
anabhijÈnanto abhivisiÔÔhena ÒÈÓena na jÈnanto. AparijÈnanti na parijÈnanto.
Yo hi sabbaÑ tebh|makadhammajÈtaÑ parijÈnÈti, so tÊhi pariÒÒÈhi
parijÈnÈti ÒÈtapariÒÒÈya tÊraÓapariÒÒÈya pahÈnapariÒÒÈya. Tattha katamÈ
ÒÈtapariÒÒÈ? SabbaÑ tebh|makaÑ1 nÈmar|paÑ “idaÑ r|paÑ, ettakaÑ
r|paÑ, na ito bhiyyo. IdaÑ nÈmaÑ, ettakaÑ nÈmaÑ, na ito bhiyyo”ti
bh|tappasÈdÈdippabhedaÑ r|paÑ phassÈdippabhedaÑ nÈmaÒca
lakkhaÓarasapaccupaÔÔhÈnapadaÔÔhÈnato vavatthapeti, tassa avijjÈdikaÒca
paccayaÑ pariggaÓhÈti, ayaÑ ÒÈtapariÒÒÈ. KatamÈ tÊraÓapariÒÒÈ? EvaÑ
ÒÈtaÑ katvÈ taÑ sabbaÑ tÊreti aniccato dukkhato rogatoti dvÈcattÈlÊsÈya
ÈkÈrehi, ayaÑ tÊraÓapariÒÒÈ. KatamÈ pahÈnapariÒÒÈ? EvaÑ tÊrayitvÈ
aggamaggena sabbasmiÑ chandarÈgaÑ pajahati, ayaÑ pahÈnapariÒÒÈ.
DiÔÔhivisuddhika~khÈvitaraÓavisuddhiyopi ÒÈtapariÒÒÈ.
MaggÈmaggapaÔipadÈÒÈÓadassanavisuddhiyo kalÈpasammasanÈdianulomapariyosÈnÈ vÈ paÒÒÈ tÊraÓapariÒÒÈ. Ariyamaggena pajahanaÑ
pahÈnapariÒÒÈ. Yo sabbaÑ parijÈnÈti, so imÈhi tÊhi pariÒÒÈhi parijÈnÈti.
Idha pana virÈgappahÈnÈnaÑ paÔikkhepavasena visuÑ gahitattÈ
ÒÈtapariÒÒÈya tÊraÓapariÒÒÈya ca vasena parijÈnanÈ veditabbÈ. Yo panevaÑ
na parijÈnÈti, taÑ sandhÈya vuttaÑ “aparijÈnan”ti.
Tattha cittaÑ avirÈjayanti tasmiÑ abhiÒÒeyyavisese pariÒÒeyye attano
cittasantÈnaÑ na virÈjayaÑ na virajjanto, yathÈ tattha rÈgo na hoti, evaÑ
virÈgÈnupassanaÑ na uppÈdentoti attho. Appajahanti
vipassanÈpaÒÒÈsahitÈya maggapaÒÒÈya tattha pahÈtabbayuttakaÑ
kilesavaÔÔaÑ
______________________________________________________________
1. Tebh|mikaÑ (SyÈ, Ka) evamuparipi.
51
anavasesato na pajahanto. YathÈ cetaÑ, evaÑ abhijÈnanÈdayopi
missakamaggavasena veditabbÈ. PubbabhÈge hi nÈnÈcittavasena
ÒÈtatÊraÓapahÈnapariÒÒÈhi kamena abhijÈnanÈdÊni sampÈdetvÈ maggakÈle
ekakkhaÓeneva kiccavasena taÑ sabbaÑ nipphÈdentaÑ ekameva ÒÈÓaÑ
pavattatÊti. Abhabbo dukkhakkhayÈyÈti nibbÈnÈya sakalassa vaÔÔadukkhassa
khepanÈya na bhabbo, nÈlaÑ na samatthoti attho.
SabbaÒca khoti ettha ca-saddo byÈtireke, kho-saddo avadhÈraÓe.
Tadubhayena abhijÈnanÈdito laddhabbaÑ visesaÑ dukkhakkhayassa ca1
ekantakÈraÓaÑ dÊpeti. AbhijÈnanÈdÊsu yaÑ vattabbaÑ, taÑ vuttameva.
Tattha pana paÔikkhepavasena vuttaÑ, idha vidhÈnavasena veditabbaÑ.
Ayameva viseso. Apica abhijÈnanti upÈdÈnakkhandhapaÒcakasa~khÈtaÑ
sakkÈyasabbaÑ sar|pato paccayato ca ÒÈÓassa abhimukhÊkaraÓavasena
abhijÈnanto hutvÈ abhÈvÈkÈrÈdipariggahena taÑ aniccÈdilakkhaÓehi
paricchijjamÈnavasena parijÈnanto. VirÈjayanti sammadevassa aniccatÈdiavabodhena uppannabhayÈdÊnavanibbidÈdiÒÈÓÈnubhÈvena attano cittaÑ
virattaÑ karonto tattha aÓumattampi rÈgaÑ anuppÈdento. Pajahanti
vuÔÔhÈnagÈminivipassanÈsahitÈya maggapaÒÒÈya samudayapakkhiyaÑ
kilesavaÔÔaÑ pajahanto samucchindanto. Bhabbo dukkhakkhayÈyÈti evaÑ
kilesamalappahÈneneva sabbassa kammavaÔÔassa parikkhÊÓattÈ
anavasesavipÈkavaÔÔakhepanÈya
sakalasaÑsÈravaÔÔadukkhaparikkhayabh|tÈya vÈ anupÈdisesÈya
nibbÈnadhÈtuyÈ bhabbo ekantenetaÑ pÈpuÓitunti evamettha attho daÔÔhabbo.
Yo sabbaÑ sabbato ÒatvÈti yo yuttayogo Èraddhavipassako sabbaÑ
tebh|makadhammajÈtaÑ sabbato sabbabhÈgena
kusalÈdikkhandhÈdivibhÈgato dukkhÈdipÊÄanÈdivibhÈgato ca. Atha vÈ
sabbatoti sabbasmÈ kakkhaÄaphusanÈdilakkhaÓÈdito aniccÈdito cÈti
sabbÈkÈrato jÈnitvÈ vipassanÈpubba~gamena maggaÒÈÓena paÔivijjhitvÈ,
vipassanÈÒÈÓeneva vÈ jÈnanahetu. Sabbatthesu na rajjatÊti sabbesu
atÊtÈdivasena anekabhedabhinnesu sakkÈyadhammesu na rajjati,
ariyamaggÈdhigamena rÈgaÑ na janeti. IminÈssa taÓhÈgÈhassa abhÈvaÑ
dassento taÑnimittattÈ diÔÔhimÈnaggÈhÈnaÑ “etaÑ mama, esohamasmi, eso
me attÈ”ti imassa
______________________________________________________________
1. DukkhakkhayÈya cassa (SÊ), dukkhakkhayassa cassa (Ka)
52
KhuddakanikÈya
micchÈgÈhattayassapi abhÈvaÑ dasseti. Sa veti ettha sa-iti nipÈtamattaÑ, veti byattaÑ, ekaÑsenÈti vÈ etasmiÑ atthe nipÈto. SabbapariÒÒÈti
sabbaparijÈnanato, yathÈvuttassa sabbassa abhisamayavasena parijÈnanato.
Soti yathÈvutto yogÈvacaro, ariyo eva vÈ. SabbadukkhamupaccagÈti sabbaÑ
vaÔÔadukkhaÑ accagÈ atikkami, samatikkamÊti attho.
SattamasuttavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
8. MÈnapariÒÒÈsuttavaÓÓanÈ
8. AÔÔhame apubbaÑ natthi, kevalaÑ mÈnavasena desanÈ pavattÈ.
GÈthÈsu pana mÈnupetÈ ayaÑ pajÈti kammakilesehi pajÈyatÊti pajÈti
laddhanÈmÈ ime sattÈ maÒÒanalakkhaÓena mÈnena upetÈ upagatÈ.
MÈnaganthÈ bhave ratÈti kimikÊÔapaÔa~gÈdi-attabhÈvepi mÈnena ganthitÈ
mÈnasaÑyojanena saÑyuttÈ, tato eva dÊgharattaÑ
paribhÈvitÈhaÑkÈravasena “etaÑ mamÈ”ti sa~khÈresu ajjhosÈnabahulattÈ
tattha niccasukha-attÈdivipallÈsavasena ca kÈmÈdibhave ratÈ. MÈnaÑ
aparijÈnantÈti mÈnaÑ tÊhi pariÒÒÈhi na parijÈnantÈ, arahattamaggaÒÈÓena vÈ
anatikkamantÈ, “mÈnaÑ apariÒÒÈyÈ”ti keci paÔhanti. ŒgantÈro
punabbhavanti puna ÈyatiÑ upapattibhavaÑ, punappunaÑ bhavanato vÈ
punabbhavasa~khÈtaÑ saÑsÈraÑ aparÈparaÑ parivattanavasena gantÈro
upagantÈro honti, bhavato na parimuccantÊti attho. Ye ca mÈnaÑ
pahantvÈna, vimuttÈ mÈnasa~khayeti ye pana arahattamaggena sabbaso
mÈnaÑ pajahitvÈ mÈnassa accantasa~khayabh|te arahattaphale nibbÈne vÈ
tadekaÔÔhasabbakilesavimuttiyÈ vimuttÈ suÔÔhu muttÈ. Te
mÈnaganthÈbhibhuno, sabbadukkhamupaccagunti
teparikkhÊÓabhavasaÑyojanÈ arahanto sabbaso mÈnaganthaÑ
mÈnasaÑyojanaÑ samucchedappahÈnena abhibhavitvÈ ÔhitÈ, anavasesaÑ
vaÔÔadukkhaÑ atikkamiÑs|ti attho. EvametasmiÑ sattamasutte ca arahattaÑ
kathitanti.
AÔÔhamasuttavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
53
9-10. LobhadosapariÒÒÈsuttadvayavaÓÓanÈ
9-10. Navamadasamesu apubbaÑ natthi, desanÈvilÈsavasena1 tathÈ
bujjhanakÈnaÑ veneyyÈnaÑ ajjhÈsayavasena vÈ tathÈ desitÈnÊti daÔÔhabbaÑ.
NavamadasamasuttavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
PaÔhamavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
2. Dutiyavagga
1-2-3. MohapariÒÒÈdisuttavaÓÓanÈ
11-13. Dutiyavaggepi paÔhamÈdÊni tÊÓi suttÈni vuttanayÈneva, tathÈ
desanÈkÈraÓampi vuttameva.
_____
4. AvijjÈnÊvaraÓasuttavaÓÓanÈ
14. Catutthe “nÈhaÑ bhikkhave”ti-ÈdÊsu na-kÈro paÔisedhattho. Ahanti
BhagavÈ attÈnaÑ niddisati. AÒÒanti idÈni vattabba-avijjÈnÊvaraÓato aÒÒaÑ.
EkanÊvaraÓampÊti ekanÊvaraÓadhammampi. SamanupassÈmÊti dve
samanupassanÈ diÔÔhisamanupassanÈ ca ÒÈÓasamanupassanÈ ca. Tattha
“r|paÑ attato samanupassatÊ”ti-ÈdinÈ2 ÈgatÈ ayaÑ diÔÔhisamanupassanÈ
nÈma “aniccato samanupassati, no niccato”ti-ÈdinÈ3 pana ÈgatÈ ayaÑ
ÒÈÓasamanupassanÈ nÈma. IdhÈpi ÒÈÓasamanupassanÈva adhippetÈ.
“SamanupassÈmÊ”ti ca padassa nakÈrena sambandho. IdaÑ vuttaÑ hoti–
ahaÑ bhikkhave sabbaÒÒutaÒÒÈÓasa~khÈtena samantacakkhunÈ
sabbadhamme hatthÈmalakaÑ viya olokentopi aÒÒaÑ ekanÊvaraÓampi na
samanupassÈmÊti.
Yena nÊvaraÓena nivutÈ pajÈ dÊgharattaÑ sandhÈvanti saÑsarantÊti
yena nÊvaraÓakasabhÈvattÈ4 nÊvaraÓena dhammasabhÈvaÑ jÈnituÑ passituÑ
paÔivijjhituÑ
______________________________________________________________
1. DesanÈvilÈsena (SÊ, SyÈ, Ka)
2. AÑ 1. 535; Khu 9. 137 piÔÔhesu.
4. NivÈrakasabhÈvattÈ (SyÈ)
54
KhuddakanikÈya
adatvÈ chÈdetvÈ pariyonandhitvÈ ÔhÈnena andhakÈrena nivutÈ1 sattÈ
anÈdimatasaÑsÈre2 aparimÈÓe kappe mahantesu ceva khuddakesu ca
bhavÈdÊsu aparÈparuppattivasena sabbato dhÈvanti ceva saÑsaranti ca.
ŒrammaÓantarasa~kamanavasena vÈ sandhÈvanaÑ,
bhavantarasa~kamanavasena saÑsaraÓaÑ. KilesÈnaÑ balavabhÈvena vÈ
sandhÈvanaÑ, dubbalabhÈvena saÑsaraÓaÑ. KhaÓikamaraÓavasena vÈ
ekajÈtiyaÑ sandhÈvanaÑ, vohÈramaraÓavasena anekÈsu jÈtÊsu saÑsaraÓaÑ.
Cittavasena vÈ sandhÈvanaÑ, “cittamassa vidhÈvatÊ”ti hi vuttaÑ,
kammavasena saÑsaraÓaÑ. EvaÑ sandhÈvanasaÑsaraÓÈnaÑ viseso
veditabbo.
Yathayidanti yathÈ idaÑ. YakÈro padasandhikaro, sandhivasena
rassattaÑ. AvijjÈnÊvaraÓanti ettha p|retuÑ ayuttaÔÔhena kÈyaduccaritÈdi
avindiyaÑ nÈma, aladdhabbanti attho. TaÑ avindiyaÑ vindatÊti avijjÈ.
ViparÊtato kÈyasucaritÈdi vindiyaÑ nÈma, taÑ vindiyaÑ na vindatÊti avijjÈ.
KhandhÈnaÑ rÈsaÔÔhaÑ, ÈyatanÈnaÑ ÈyatanaÔÔhaÑ, dhÈt|naÑ suÒÒaÔÔhaÑ,
indriyÈnaÑ ÈdhipateyyaÔÔhaÑ, saccÈnaÑ tathaÔÔhaÑ, dukkhÈdÊnaÑ
pÊÄanÈdivasena vuttaÑ catubbidhaÑ atthaÑ aviditaÑ karotÊtipi avijjÈ.
Antavirahite saÑsÈre satte javÈpetÊti vÈ avijjÈ, paramatthato vÈ avijjamÈnesu
itthipurisÈdÊsu javati pavattati, vijjamÈnesu khandhÈdÊsu na javati na
pavattatÊti avijjÈ. Apica cakkhuviÒÒÈÓÈdÊnaÑ vatthÈrammaÓÈnaÑ
paÔiccasamuppÈdapaÔiccasamuppannÈ- naÒca dhammÈnaÑ chÈdanatopi
avijjÈ. AvijjÈva nÊvaraÓanti avijjÈnÊvaraÓaÑ.
AvijjÈnÊvaraÓena hi bhikkhave nivutÈ pajÈ dÊgharattaÑ sandhÈvanti
saÑsarantÊti idaÑ purimasseva daÄhÊkaraÓatthaÑ vuttaÑ. PurimaÑ vÈ
“yathayidaÑ bhikkhave avijjÈnÊvaraÓan”ti evaÑ opammadassanavasena
vuttaÑ, idaÑ nÊvaraÓÈnubhÈvadassanavasena. KasmÈ panettha avijjÈva
evaÑ vuttÈ, na aÒÒe dhammÈti? ŒdÊnavapaÔicchÈdanena kÈmacchandÈdÊnaÑ
visesappaccayabhÈvato. TathÈ hi tÈya paÔicchÈditÈdÊnave visaye
kÈmacchandÈdayo pavattanti.
NatthaÒÒoti-ÈdikÈ gÈthÈ vuttassa avuttassa ca atthassa
sa~gaÓhanavasena bhÈsitÈ. Tattha nivutÈti nivÈritÈ paliguÓÔhitÈ,
paÔicchÈditÈti attho. Ahorattanti divÈ ceva rattiÑ ca, sabbakÈlanti vuttaÑ
hoti.
______________________________________________________________
1. ®hÈnena nivutÈ (SyÈ)
2. AnÈdimatisaÑsÈre (SÊ, Ka), anÈdisaÑsÈre (SyÈ)
55
yathÈ mohena ÈvutÈti yena pakÈrena avijjÈnÊvaraÓasa~khÈtena mohena
ÈvutÈ paÔicchÈditÈ suviÒÒeyyampi ajÈnantiyo pajÈsaÑsÈre saÑsaranti,
tathÈr|po aÒÒo ekadhammopi ekanÊvaraÓampi natthÊti yojetabbaÑ. Ye ca
mohaÑ pahantvÈna, tamokhandhaÑ padÈlayunti ye pana ariyasÈvakÈ
pubbabhÈge tada~gÈdippahÈnavasena, heÔÔhimamaggehi vÈ1
taÑtaÑmaggavajjhaÑ mohaÑ pajahitvÈ aggamaggena vajir|pamaÒÈÓena
mohasa~khÈtameva2 tamorÈsiÑ padÈlayiÑsu, anavasesato samucchindiÑsu.
Na te puna saÑsarantÊti te arahanto–
“KhandhÈnaÒca paÔipÈÔi, dhÈtu-ÈyatanÈna ca.
AbbocchinnaÑ vattamÈnÈ, saÑsÈroti pavuccatÊ”ti–
evaÑ vutte imasmiÑ saÑsÈre na saÑsaranti na paribbhamanti. KiÑ kÈraÓÈ?
Hetu tesaÑ na vijjati, yasmÈ saÑsÈrassa hetu m|lakÈraÓaÑ avijjÈ, sÈ tesaÑ
na vijjati, sabbaso natthi samucchinnattÈti.
_____
5. TaÓhÈsaÑyojanasuttavaÓÓanÈ
15. PaÒcame yassa vijjati, taÑ puggalaÑ dukkhehi, kammaÑ vÈ
vipÈkehi, bhavayonigativiÒÒÈÓaÔÔhitisattÈvÈse vÈ bhavantarÈdÊhi saÑyojetÊti
saÑyojanaÑ. TaÓhÈyanaÔÔhena taÓhÈ, tasati sayaÑ paritasati, tasanti vÈ
etÈyÈti taÓhÈ. SaÒÒuttÈti cakkhÈdÊsu abhinivesavatth|su baddhÈ. SesaÑ
vuttanayameva. KÈmaÒcettha avijjÈyapi saÑyojanabhÈvo taÓhÈya ca
nÊvaraÓabhÈvo atthiyeva, tathÈpi avijjÈya paÔicchÈditÈdÊnavehi bhavehi taÓhÈ
satte saÑyojetÊti imassa visesassa dassanatthaÑ purimasutte avijjÈ
nÊvaraÓabhÈvena, idha ca taÓhÈ saÑyojanabhÈveneva vuttÈ. KiÒca
nÊvaraÓasaÑyojanappadhÈnassa dassanatthaÑ. YathÈ hi nÊvaraÓabhÈvena
avijjÈ saÑkilesadhammÈnaÑ padhÈnabh|tÈ pubba~gamÈ ca, evaÑ
saÑyojanabhÈvena nesaÑ taÓhÈti tadadhÊnappadhÈnabhÈvaÑ dassetuÑ
suttadvaye evamete dhammÈ vuttÈ. Apica visesena avijjÈ nibbÈnasukhaÑ3
______________________________________________________________
1. HeÔÔhimamaggehi (SyÈ)
3. NibbÈnamukhaÑ (SÊ)
2. Tamokhandhasa~khÈtameva (SÊ)
56
KhuddakanikÈya
nivÈretÊti “nÊvaraÓan”ti vuttÈ, taÓhÈ saÑsÈradukkhena satte saÑyojetÊti
“saÑyojanan”ti.
DassanagamanantarÈyakaraÓato vÈ vijjÈcaraÓavipakkhato dvayaÑ
dvidhÈ vuttaÑ. VijjÈya hi ujuvipaccanÊkabh|tÈ avijjÈ nibbÈnadassanassa
aviparÊtadassanassa ca visesato antarÈyakarÈ, caraÓadhammÈnaÑ
ujuvipaccanÊkabh|tÈ taÓhÈ gamanassa sammÈpaÔipattiyÈ antarÈyakarÈti
evamayaÑ avijjÈya nivuto andhÊkato taÓhÈya saÑvuto baddho assutavÈ
puthujjano andho viya baddho mahÈkantÈraÑ, saÑsÈrakantÈraÑ nÈtivattati.
Anatthuppatti1 hetudvayadassanatthampi dvayaÑ dvidhÈ vuttaÑ. AvijjÈgato
hi puggalo bÈlabhÈvena atthaÑ parihÈpeti, anatthaÒca attano karoti akusalo
viya Èturo asappÈyakiriyÈya. JÈnantopi bÈlo bÈlabhÈvena atthaÑ parihÈpeti,
anatthaÒca karoti jÈnanto viya rogÊ asappÈyasevÊ. MakkaÔÈlepopamasuttaÑ
cetassa atthassa sÈdhakaÑ.
PaÔiccasamuppÈdassa m|lakÈraÓadassanatthampettha dvayaÑ dvidhÈ
vuttaÑ. Visesena hi sammohassa balavabhÈvato avijjÈkhettaÑ atÊto addhÈ,
patthanÈya balavabhÈvato taÓhÈkhettaÑ anÈgato addhÈ. TathÈ hi bÈlajano
sammohabahulo atÊtamanusocati, tassa avijjÈpaccayÈ sa~khÈrÈti sabbaÑ
netabbaÑ. PatthanÈbahulo anÈgataÑ pajappati, tassa taÓhÈpaccayÈ
upÈdÈnanti-Èdi sabbaÑ netabbaÑ. Teneva2 tÈsaÑ pubbantÈharaÓena
aparantapaÔisandhÈnena cassa yathÈkkamaÑ m|lakÈraÓatÈ dassitÈti
veditabbanti.
GÈthÈsu taÓhÈdutiyoti taÓhÈsahÈyo. TaÓhÈ hi nirudakakantÈre
marÊcikÈya udakasaÒÒÈ viya pipÈsÈbhibh|taÑ appaÔikÈradukkhÈbhibh|tampi
sattaÑ assÈdasandassanavasena sahÈyakiccaÑ karontÊ bhavÈdÊsu anibbindaÑ
katvÈ paribbhamÈpeti, tasmÈ taÓhÈ purisassa “dutiyÈ”ti vuttÈ. Nanu ca
aÒÒepi kilesÈdayo bhavÈbhinibbattiyÈ paccayÈva? SaccametaÑ, na pana
tathÈ visesappaccayo yathÈ taÓhÈ. TathÈ hi sÈ kusalehi
______________________________________________________________
1. Anatthajanana (SyÈ)
2. Eteneva vÈ (SÊ, SyÈ)
57
vinÈ akusalehi, kÈmÈvacarÈdikusalehi ca vinÈ r|pÈvacarÈdikusalehi
bhavanibbattiyÈ visesappaccayo, yato samudayasaccanti vuccatÊti.
ItthabhÈvaÒÒathÈbhÈvanti itthabhÈvo ca aÒÒathÈbhÈvo ca
itthabhÈvaÒÒathÈbhÈvo, so etassa atthÊti itthabhÈvaÒÒathÈbhÈvo, saÑsÈro,
taÑ. Tattha itthabhÈvo manussattaÑ, aÒÒathÈbhÈvo tato avasiÔÔhasattÈvÈsÈ.
ItthabhÈvo vÈ tesaÑ tesaÑ sattÈnaÑ paccuppanno attabhÈvo, aÒÒathÈbhÈvo
anÈgatattabhÈvo. Evar|po vÈ aÒÒopi attabhÈvo itthabhÈvo, na evar|po
aÒÒathÈbhÈvo. TaÑ itthabhÈvaÒÒathÈbhÈvaÑ saÑsÈraÑ khandhadhÈtuÈyatanapaÔipÈÔiÑ nÈtivattati na atikkamati.
EtamÈdÊnavaÑ ÒatvÈ, taÓhÈ dukkhassa sambhavanti etaÑ
sakalavaÔÔadukkhassa sambhavaÑ samudayaÑ taÓhaÑ ÈdÊnavaÑ ÈdÊnavato
ÒatvÈti attho. Atha vÈ etamÈdÊnavaÑ ÒatvÈti etaÑ yathÈvuttaÑ
saÑsÈranÈtivattanaÑ ÈdÊnavaÑ dosaÑ ÒatvÈ. TaÓhaÑ dukkhassa
sambhavanti taÓhaÒca vuttanayena vaÔÔadukkhassa padhÈnakÈraÓanti ÒatvÈ.
VÊtataÓho anÈdÈno, sato bhikkhu paribbajeti evaÑ tÊhi pariÒÒÈhi parijÈnanto
vipassanaÑ vaÉÉhetvÈ maggapaÔipÈÔiyÈ taÓhaÑ vigamento aggamaggena
sabbaso vÊtataÓho vigatataÓho, tato eva cat|su upÈdÈnesu kassacipi
abhÈvena ÈyatiÑ paÔisandhisa~khÈtassa vÈ ÈdÈnassa abhÈvena anÈdÈno,
sativepullappattiyÈ sabbattha satokÈritÈya sato bhinnakileso bhikkhu
paribbaje careyya, khandhaparinibbÈnena vÈ sa~khÈrappavattito
apagaccheyyÈti attho.
_____
6. PaÔhamasekhasuttavaÓÓanÈ
16. ChaÔÔhe sekhassÈti ettha kenaÔÔhena sekho?
SekkhadhammapaÔilÈbhato sekho. VuttaÑ hetaÑ–
“KittÈvatÈ nu kho bhante sekho hotÊti, idha bhikkhu sekhÈya
sammÈdiÔÔhiyÈ samannÈgato hoti -pa- sekhena
58
KhuddakanikÈya
sammÈsamÈdhinÈ samannÈgato hoti. EttÈvatÈ kho bhikkhu sekho
hotÊ”ti1.
Apica sikkhatÊti sekho. Vuttampi cetaÑ–
“SikkhatÊti kho bhikkhu tasmÈ sekhoti vuccati. KiÒca sikkhati,
adhisÊlampi sikkhati, adhicittampi sikkhati, adhipaÒÒampi sikkhati,
sikkhatÊti kho bhikkhu tasmÈ sekhoti vuccatÊ”ti2.
Yopi kalyÈÓaputhujjano anulomappaÔipadÈya parip|rakÈrÊ sÊlasampanno
indriyesu guttadvÈro bhojane mattaÒÒ| jÈgariyÈnuyogamanuyutto
pubbarattÈpararattaÑ bodhipakkhiyÈnaÑ dhammÈnaÑ
bhÈvanÈnuyogamanuyutto viharati “ajja vÈ sve vÈ aÒÒataraÑ
sÈmaÒÒaphalaÑ adhigamissÈmÊ”ti, sopi vuccati sikkhatÊti sekhoti. ImasmiÑ
atthe na paÔivijjhantova sekho adhippeto, atha kho kalyÈÓaputhujjanopi.
AppattaÑ mÈnasaÑ etenÈti appattamÈnaso. MÈnasanti “antalikkhacaro pÈso,
yvÈyaÑ carati mÈnaso”ti3 ettha rÈgo mÈnasanti vutto. “CittaÑ mano
mÈnasan”ti4 ettha cittaÑ. “AppattamÈnaso sekho, kÈlaÑ kayirÈ jane sutÈ”ti5
ettha arahattaÑ. IdhÈpi arahattameva adhippetaÑ. Tena appatta-arahattassÈti
vuttaÑ hoti.
Anuttaranti seÔÔhaÑ, asadisanti attho. Cat|hi yogehi khemaÑ
anupaddutanti yogakkhemaÑ, arahattameva adhippetaÑ. PatthayamÈnassÈti
dve patthanÈ taÓhÈpatthanÈ kusalacchandapatthanÈ cÈ. “PatthayamÈnassa hi
jappitÈni, pavedhitaÑ vÈpi pakappites|”ti ettha6 taÓhÈpatthanÈ.
“ChinnaÑ pÈpimato sotaÑ, viddhastaÑ vinaÄÊkataÑ.
PÈmojjabahulÈ hotha, khemaÑ patthetha bhikkhavo”ti7–
ettha kattukamyatÈkusalacchandapatthanÈ, ayameva idhÈdhippetÈ. Tena
patthayamÈnassÈti taÑ yogakkhemaÑ gantukÈmassa tanninnassa tappoÓassa
tappabbhÈrassÈti attho. Viharatoti ekaÑ iriyÈpathadukkhaÑ aÒÒena
iriyÈpathena vicchinditvÈ aparipatantaÑ attabhÈvaÑ harato. Atha vÈ
______________________________________________________________
3. SaÑ 1. 113; Vi 3. 28 piÔÔhesu.
6. Khu 1. 419; Khu 7. 245 piÔÔhesu.
59
“sabbe sa~khÈrÈ aniccÈti adhimuccanto saddhÈya viharatÊ”ti-ÈdinÈ
niddesanayena cettha attho daÔÔhabbo. Ajjhattikanti niyakajjhattasa~khÈte
ajjhatte bhavaÑ ajjhattikaÑ. A~ganti kÈraÓaÑ. Iti karitvÈti evaÑ katvÈ. Na
aÒÒaÑ eka~gampi samanupassÈmÊti ettha ayaÑ sa~khepattho–bhikkhave
ajjhattaÑ attano santÈne samuÔÔhitaÑ kÈraÓanti katvÈ aÒÒaÑ ekakÈraÓampi
na samanupassÈmi yaÑ evaÑ bah|pakÈraÑ, yathayidaÑ yoniso
manasikÈroti upÈyamanasikÈro pathamanasikÈro aniccÈdÊsu
aniccÈdinayeneva manasikÈro, aniccÈnulomikena vÈ cittassa ÈvaÔÔanÈ
anvÈvaÔÔanÈ Èbhogo samannÈhÈro manasikÈro, ayaÑ yoniso manasikÈro.
IdÈni yoniso manasikÈrassa ÈnubhÈvaÑ dassetuÑ “yoniso bhikkhave
bhikkhu manasi karonto akusalaÑ pajahati, kusalaÑ bhÈvetÊ”ti vuttaÑ.
Tattha yoniso manasi karontoti “idaÑ dukkhaÑ ariyasaccaÑ, ayaÑ
dukkhasamudayo ariyasaccaÑ, ayaÑ dukkhanirodho ariyasaccaÑ, ayaÑ
dukkhanirodhagÈminÊ paÔipadÈ ariyasaccan”ti cat|su ariyasaccesu yoniso
manasikÈraÑ pavattento.
TatrÈyaÑ atthavibhÈvanÈ–yadipi idaÑ suttaÑ avisesena
sekkhapuggalavasena ÈgataÑ, catumaggasÈdhÈraÓavasena pana
sa~khepeneva kammaÔÔhÈnaÑ kathayissÈma. Yo catusaccakammaÔÔhÈniko
yogÈvacaro “taÓhÈvajjÈ tebh|makÈ khandhÈ dukkhaÑ, taÓhÈ samudayo,
ubhinnaÑ appavatti nirodho, nirodhasampÈpako maggo”ti evaÑ pubbe eva
Ècariyasantike uggahitacatusaccakammaÔÔhÈno, so aparena samayena
vipassanÈmaggaÑ samÈruÄho samÈno tebh|make khandhe “idaÑ dukkhan”ti
yoniso manasi karoti, upÈyena pathena samannÈharati ceva vipassati ca.
VipassanÈ hi idha manasikÈrasÊsena vuttÈ. YÈ panÈyaÑ tassa dukkhassa
samuÔÔhÈpikÈ purimabhavikÈ taÓhÈ, ayaÑ dukkhasamudayoti yoniso
manasikaroti. YasmÈ pana idaÑ dukkhaÑ ayaÒca samudayo idaÑ ÔhÈnaÑ
patvÈ nirujjhanti na pavattanti, tasmÈ yadidaÑ nibbÈnaÑ nÈma, ayaÑ
dukkhanirodhoti yoniso manasi karoti. NirodhasampÈpakaÑ aÔÔha~gikaÑ
maggaÑ “ayaÑ dukkhanirodhagÈminÊ paÔipadÈ”ti yoniso manasi karoti,
upÈyena pathena samannÈharati ceva vipassati ca.
60
KhuddakanikÈya
TatrÈyaÑ upÈyo–abhiniveso nÈma khandhe hoti, na vivaÔÔe, tasmÈ
ayamattho–“imasmiÑ kÈye pathavÊdhÈtu ÈpodhÈt|”ti-ÈdinÈ1 nayena cattÈri
mahÈbh|tÈni tadanusÈrena upÈdÈr|pÈni ca pariggahetvÈ “ayaÑ
r|pakkhandho”ti vavatthapeti, taÑ vavatthÈpayato uppanne tadÈrammaÓe
cittacetasikadhamme “ime cattÈro ar|pakkhandhÈ”ti vavatthapeti, tato “ime
paÒcakkhandhÈ dukkhan”ti vavatthapeti. Te pana sa~khepato nÈmaÒca
r|paÒcÈti dve bhÈgÈ honti, idaÒca nÈmar|paÑ sahetu sappaccayaÑ
uppajjati, tassa ayaÑ avijjÈbhavataÓhÈdiko hetu, ayaÑ ÈhÈrÈdiko paccayoti
hetuppaccaye vavatthapeti. So tesaÑ paccayÈnaÒca paccayuppannÈnaÒca
yÈthÈvasarasalakkhaÓaÑ vavatthapetvÈ “ime dhammÈ ahutvÈ bhavanti,
hutvÈ nirujjhanti, tasmÈ aniccÈ”ti aniccalakkhaÓaÑ Èropeti,
“udayabbayapaÔipÊÄitattÈ dukkhÈ”ti dukkhalakkhaÓaÑ Èropeti,
“avasavattanato anattÈ”ti anattalakkhaÓaÑ Èropeti.
EvaÑ tilakkhaÓÈni ÈropetvÈ vipassanto udayabbayaÒÈÓuppattiyÈ
uppanne obhÈsÈdike vipassanupakkilese ‘amaggo’ti udayabbayaÒÈÓameva
“ariyamaggassa upÈyabh|to pubbabhÈgamaggo”ti maggÈmaggaÑ
vavatthapetvÈ puna udayabbayaÒÈÓaÑ paÔipÈÔiyÈ bha~gaÒÈÓÈdÊni ca
uppÈdento sotÈpattimaggÈdayo pÈpuÓÈti. TasmiÑ khaÓe cattÈri saccÈni
ekappaÔivedheneva paÔivijjhati, ekÈbhisamayena abhisameti. Tattha
dukkhaÑ pariÒÒÈpaÔivedhena paÔivijjhanto, samudayaÑ pahÈnappaÔivedhena
paÔivijjhanto sabbaÑ akusalaÑ pajahati, nirodhaÑ sacchikiriyÈpaÔivedhena
paÔivijjhanto, maggaÑ bhÈvanÈpaÔivedhena paÔivijjhanto, sabbaÑ kusalaÑ
bhÈveti. Ariyamaggo hi nippariyÈyato kucchitasalanÈdi-atthena kusalo,
tasmiÒca bhÈvite sabbepi kusalÈ anavajjabodhipakkhiyadhammÈ
bhÈvanÈpÈrip|riÑ gacchantÊti. EvaÑ yoniso manasikaronto akusalaÑ
pajahati, kusalaÑ bhÈveti. TathÈ hi vuttaÑ “idaÑ dukkhanti yoniso manasi
karoti, ayaÑ dukkhasamudayotiyoniso manasikarotÊ”ti-Èdi2. Aparampi
vuttaÑ “yoniso manasikÈrasampannassetaÑ bhikkhave bhikkhuno
pÈÔika~khaÑ ariyaÑ aÔÔha~gikaÑ maggaÑ bhÈvessati, ariyaÑ aÔÔha~gikaÑ
maggaÑ bahulÊkarissatÊ”ti3.
______________________________________________________________
61
Yoniso manasikÈroti gÈthÈya ayaÑ sa~khepattho–sikkhati,
sikkhÈpadÈni tassa atthi, sikkhanasÊloti vÈ sekho. SaÑsÈre bhayaÑ ikkhatÊti
bhikkhu. Tassa sekhassa bhikkhuno uttamatthassa arahattassa pattiyÈ
adhigamÈya yathÈ yoniso manasikÈro, evaÑ bahukÈro bah|pakÈro aÒÒo
koci dhammo natthi. KasmÈ? YasmÈ yoniso upÈyena manasikÈraÑ
purakkhatvÈ padahaÑ catubbidhasammappadhÈnavasena padahanto khayaÑ
dukkhassa pÈpuÓe saÑkilesavaÔÔadukkhassa parikkhayaÑ pariyosÈnaÑ
nibbÈnaÑ pÈpuÓe adhigaccheyya, tasmÈ yoniso manasikÈro bahukÈroti.
_____
7. DutiyasekhasuttavaÓÓanÈ
17. Sattame bÈhiranti ajjhattasantÈnato bahi bhavaÑ. KalyÈÓamittatÈti
yassa sÊlÈdiguÓasampanno aghassa ghÈtÈ hitassa vidhÈtÈ sabbÈkÈrena
upakÈrako mitto hoti, so puggalo kalyÈÓamitto, tassa bhÈvo kalyÈÓamittatÈ.
TatrÈyaÑ kalyÈÓamitto pakatiyÈ saddhÈsampanno hoti sÊlasampanno
sutasampanno cÈgasampanno vÊriyasampanno satisampanno
samÈdhisampanno paÒÒÈsampanno. Tattha saddhÈsampattiyÈ saddahati
TathÈgatassa bodhiÑ, tena sammÈsambodhihetubh|taÑ sattesu
hitasukhesitaÑ1 na pariccajati, sÊlasampattiyÈ sabrahmacÈrÊnaÑ piyo hoti
garu ca bhÈvanÊyo codako pÈpagarahÊ vattÈ vacanakkhamo, sutasampattiyÈ
khandhÈyatanasaccapaÔiccasamuppÈdÈ- dikÈnaÑ gambhÊrÈnaÑ kathÈnaÑ
kattÈ hoti, cÈgasampattiyÈ appiccho hoti santuÔÔho pavivitto asaÑsaÔÔho,
vÊriyasampattiyÈ attano paresaÑ ca hitappaÔipattiyaÑ ÈraddhavÊriyo hoti,
satisampattiyÈ upaÔÔhitassati hoti paramena satinepakkena samannÈgato
cirakatampi cirabhÈsitampi saritÈ anussaritÈ, samÈdhisampattiyÈ avikkhitto
hoti samÈhito ekaggacitto, paÒÒÈsampattiyÈ aviparÊtaÑ pajÈnÈti.
______________________________________________________________
1. HitesitaÑ (SÊ)
62
KhuddakanikÈya
so satiyÈ kusalÈkusalÈnaÑ dhammÈnaÑ gatiyo samanvesanto paÒÒÈya
sattÈnaÑ hitasukhaÑ yathÈbh|taÑ jÈnitvÈ samÈdhinÈ tattha abyaggacitto
hutvÈ vÊriyena satte ahitato nisedhetvÈ ekantahite niyojeti. TenevÈha–
“Piyo garu bhÈvanÊyo, vattÈ ca vacanakkhamo.
GambhÊraÒca kathaÑ kattÈ, no cÈÔÔhÈne niyojako”ti1.
KalyÈÓamitto bhikkhave bhikkhu akusalaÑ pajahati, kusalaÑ bhÈvetÊti
kalyÈÓamitto puggalo kalyÈÓamittaÑ nissÈya kammassakatÈÒÈÓaÑ uppÈdeti,
uppannaÑ saddhaÑ phÈtiÑ karoti, saddhÈjÈto upasa~kamati, upasa~kamitvÈ
dhammaÑ suÓÈti, taÑ dhammaÑ sutvÈ TathÈgate saddhaÑ paÔilabhati, tena
saddhÈpaÔilÈbhena gharÈvÈsaÑ pahÈya pabbajjaÑ anutiÔÔhati,
catupÈrisuddhisÊlaÑ sampÈdeti, yathÈbalaÑ dhutadhamme samÈdÈya vattati,
dasakathÈvatthulÈbhÊ hoti, ÈraddhavÊriyo viharati upaÔÔhitassati sampajÈno
pubbarattÈpararattaÑ bodhipakkhiyÈnaÑ dhammÈnaÑ
bhÈvanÈnuyogamanuyutto, na cirasseva vipassanaÑ ussukkÈpetvÈ
ariyamaggÈdhigamena sabbaÑ akusalaÑ samucchindati, sabbaÒca kusalaÑ
bhÈvanÈpÈrip|riÑ gamento vaÉÉheti. VuttaÒhetaÑ–
“KalyÈÓamittassetaÑ Meghiya bhikkhuno pÈÔika~khaÑ
kalyÈÓasahÈyassa kalyÈÓasampava~kassa ‘yaÑ sÊlavÈ bhavissati,
pÈtimokkhasaÑvarasaÑvuto viharissati ÈcÈragocarasampanno,
aÓumattesu vajjesu bhayadassÈvÊ samÈdÈya sikkhissati sikkhÈpadesu’.
KalyÈÓamittassetaÑ -pa- kalyÈÓasampava~kassa ‘yaÑ yÈyaÑ kathÈ
abhisallekhikÈ cetovivaraÓasappÈyÈ ekantanibbidÈya -pa- nibbÈnÈya
saÑvattati, seyyathidaÑ? AppicchakathÈ santuÔÔhikathÈ pavivekakathÈ
asaÑsaggakathÈ vÊriyÈrambhakathÈ sÊlakathÈ samÈdhikathÈ -pavimuttiÒÈÓadassanakathÈ. Evar|pÈya kathÈya nikÈmalÈbhÊ bhavissati
akicchalÈbhÊ akasiralÈbhÊ’.
______________________________________________________________
1. Khu 10. 142; Khu 11. 356 piÔÔhesu.
63
KalyÈÓamittassetaÑ -pa- kalyÈÓasampava~kassa ‘yaÑ
ÈraddhavÊriyo viharissati akusalÈnaÑ dhammÈnaÑ mahÈnÈya
kusalÈnaÑ dhammÈnaÑ upasampadÈya thÈmavÈ daÄhaparakkamo
anikkhittadhuro kusalesu dhammesu’.
KalyÈÓamittassetaÑ -pa- kalyÈÓasampava~kassa ‘yaÑ paÒÒavÈ
bhavissati udayatthagÈminiyÈ paÒÒÈya samannÈgato ariyÈya
nibbedhikÈya sammÈ dukkhakkhayagÈminiyÈ’ti”1.
EvaÑ sakalavaÔÔadukkhaparimuccananimittaÑ kalyÈÓamittatÈti veditabbaÑ.
TenevÈha–
“MamaÑ hi Œnanda kalyÈÓamittaÑ Ègamma jÈtidhammÈ sattÈ
jÈtiyÈ parimuccanti, jarÈdhammÈ sattÈ jarÈya parimuccantÊ”ti-Èdi2.
Tena vuttaÑ “kalyÈÓamitto bhikkhave bhikkhu akusalaÑ pajahati,
kusalaÑ bhÈvetÊ”ti.
GÈthÈya sappatissoti patissavasa~khÈtena saha patissenÈti sappatisso,
kalyÈÓamittassa ovÈdaÑ sirasÈ sampaÔicchako subbacoti attho. Atha vÈ
hitasukhe patiÔÔhÈpanena pati isetÊti patisso, ovÈdadÈyako. GaruÈdarayogena tena patissena saha vattatÊti sappatisso, gar|su
garucittÊkÈrabahulo. SagÈravoti chabbidhenapi gÈravena yutto. KaraÑ
mittÈnaÑ vacananti kalyÈÓamittÈnaÑ ovÈdaÑ karonto yathovÈdaÑ
paÔipajjanto. SampajÈnoti sattaÔÔhÈniyena sampajaÒÒena samannÈgato.
Patissatoti kammaÔÔhÈnaÑ phÈtiÑ gametuÑ samatthÈya satiyÈ patissato
satokÈrÊ. AnupubbenÈti sÊlÈdivisuddhipaÔipÈÔiyÈ, tattha ca
vipassanÈpaÔipÈÔiyÈ ceva maggapaÔipÈÔiyÈ ca. SabbasaÑyojanakkhayanti
kÈmarÈgasaÑyojanÈdÊnaÑ sabbesaÑ saÑyojanÈnaÑ khepanato
sabbasaÑyojanakkhayasa~khÈtassa ariyamaggassa pariyosÈnabh|taÑ
arahattaÑ, tassa ÈrammaÓabh|taÑ nibbÈnameva vÈ. PÈpuÓe adhigaccheyyÈti
attho. Iti imesu dvÊsu suttesu ariyamaggÈdhigamassa SatthÈrÈ padhÈna~gaÑ
nÈma gahitanti veditabbaÑ.
______________________________________________________________
1. Khu 1. 120 UdÈne.
64
KhuddakanikÈya
8. SaÑghabhedasuttavaÓÓanÈ
18. AÔÔhame ekadhammoti kataroyaÑ suttanikkhepo? AÔÔhuppattiko.
TatrÈyaÑ sa~khepakathÈ–Devadatto hi AjÈtasattuÑ duggahaÓaÑ gÈhÈpetvÈ
tassa pitaraÑ rÈjÈnaÑ BimbisÈraÑ tena mÈrÈpetvÈpi abhimÈre payojetvÈpi
silÈpavijjhanena lohituppÈdakammaÑ katvÈpi na tÈvatÈ pÈkaÔo jÈto,
NÈÄÈgiriÑ vissajjetvÈ pana pÈkaÔo jÈto. Atha mahÈjano “evar|pampi nÈma
pÈpaÑ gahetvÈ rÈjÈ vicaratÊ”ti kolÈhalaÑ akÈsi, mahÈghoso ahosi. TaÑ
sutvÈ rÈjÈ attanÈ dÊyamÈnÈni paÒca thÈlipÈkasatÈni pacchindÈpesi,
upaÔÔhÈnampissa nÈgamÈsi. NÈgarÈpi kulaÑ upagatassa
kaÔacchubhattampissa nÈdaÑsu. So parihÊnalÈbhasakkÈro kohaÒÒena
jÊvitukÈmo SatthÈraÑ upasa~kamitvÈ paÒca vatth|ni yÈcitvÈ “alaÑ
Devadatta yo icchati, so ÈraÒÒiko hot|”ti-ÈdinÈ1 BhagavatÈ paÔikkhitto tehi
paÒcahi vatth|hi bÈlaÑ l|khappasannaÑ janaÑ saÒÒÈpento paÒcasate
vajjiputtake salÈkaÑ gÈhÈpetvÈ saÑghaÑ bhinditvÈva te ÈdÈya GayÈsÊsaÑ
agamÈsi. Atha dve aggasÈvakÈ Satthu ÈÓÈya tattha gantvÈ dhammaÑ desetvÈ
te ariyaphale patiÔÔhÈpetvÈ ÈnayiÑsu. Ye panassa saÑghabhedÈya
parakkamantassa laddhiÑ rocetvÈ tatheva paggayha ÔhitÈ saÑghe bhijjante
bhinne ca2 samanuÒÒÈ ahesuÑ, tesaÑ taÑ dÊgharattaÑ ahitÈya dukkhÈya
ahosi.
Devadattopi na cirasseva rogÈbhibh|to bÈÄhagilÈno maraÓakÈle
“SatthÈraÑ vandissÈmÊ”ti maÒcakasivikÈya nÊyamÈno
JetavanapokkharaÓitÊre Ôhapito pathaviyÈ vivare dinne patitvÈ AvÊcimhi
nibbatti, yojanasatiko cassa attabhÈvo ahosi kappaÔÔhiyo3
tÈlakkhandhaparimÈÓehi ayas|lehi vinividdho. DevadattapakkhikÈni ca
paÒcamattÈni kulasatÈni tassa laddhiyaÑ ÔhitÈni saha bandhavehi niraye
nibbattÈni. EkadivasaÑ bhikkh| dhammasabhÈyaÑ kathaÑ samuÔÔhÈpesuÑ
“Èvuso Devadattena saÑghaÑ bhindantena bhÈriyaÑ kammaÑ katan”ti.
Atha SatthÈ dhammasabhaÑ upagantvÈ “kÈya nuttha bhikkhave etarahi
kathÈya sannisinnÈ”ti pucchitvÈ “imÈya nÈmÈ”ti vutte saÑghabhede
ÈdÊnavaÑ
______________________________________________________________
1. Vi 1. 264; Vi 4. 359 piÔÔhesu.
2. Bhedite ca (SyÈ, Ka)
3. KappaÔÔhitiyo (SyÈ, Ka)
65
dassento imaÑ suttaÑ abhÈsi. Keci pana bhaÓanti “Devadattassa
tappakkhikÈnaÑ ca tathÈ niraye nibbattabhÈvaÑ disvÈ saÑghabhede
ÈdÊnavaÑ dassento BhagavÈ attano ajjhÈsayeneva imaÑ suttaÑ desesÊ”ti.
Tattha ekadhammoti eko akusalo mahÈsÈvajjadhammo. Loketi
sattaloke. UppajjamÈno uppajjatÊti ettha bhedasaÑvattanikesu bhaÓÉanÈdÊsu
saÑghe uppannesupi “dhammo adhammo”ti-ÈdÊsu
aÔÔhÈrasabhedakaravatth|su yassa kassaci dÊpanavasena voharantesupi tattha
rucijananatthaÑ anussÈventesupi anussÈvetvÈ salÈkÈya gÈhitÈyapi
saÑghabhedo uppajjamÈno nÈma hoti, salÈkÈya pana gÈhitÈya cattÈro vÈ
atirekÈ vÈ yadÈ ÈveÓikaÑ uddesaÑ vÈ saÑghakammaÑ vÈ karonti, tadÈ
saÑghabhedo uppajjati nÈma. Kate pana tasmiÑ saÑghabhedo uppanno
nÈma. KammaÑ uddeso vohÈro anussÈvanÈ salÈkaggÈhoti imesu hi paÒcasu
saÑghassa bhedakÈraÓesu kammaÑ vÈ uddeso vÈ pamÈÓaÑ,
vohÈrÈnussÈvanasalÈkaggÈhÈ pana pubbabhÈgÈti.
BahujanÈhitÈyÈti-ÈdÊsu mahÈjanassa jhÈnamaggÈdisampattinivÈraÓena
ahitÈya, saggasampattinivÈraÓena asukhÈya, apÈy|papattihetubhÈvena
anatthÈya. Akusaladhammavasena vÈ ahitÈya, hitamattassapi abhÈvÈ
sugatiyampi nibbattanakakÈyikacetasikadukkhÈya uppajjatÊti sambandho.
DevamanussÈnanti idaÑ “bahuno janassÈ”ti vuttesu
ukkaÔÔhapuggalaniddeso. Aparo nayo–bahujanÈhitÈyÈti bahujanassa mahato
sattakÈyassa ahitatthÈya, diÔÔhadhammikasamparÈyika-anatthÈyÈti attho.
AsukhÈyÈti diÔÔhadhammikasamparÈyika-asukhatthÈya,
duvidhadukkhatthÈyÈti attho. AnatthÈyÈti paramatthapaÔikkhepÈya.
NibbÈnaÑ hi paramattho, tato uttariÑ attho natthi. AhitÈyÈti
maggapaÔikkhepÈya. NibbÈnasampÈpakamaggato hi uttariÑ hitaÑ nÈma
natthi. DukkhÈyÈti ariyasukhavirÈdhanena vaÔÔadukkhatÈya. Ye hi
ariyasukhato viraddhÈ taÑ adhigantuÑ abhabbÈ, te vaÔÔadukkhe
paribbhamanti, ariyasukhato ca uttariÑ sukhaÑ nÈma natthi. VuttaÒhetaÑ
“ayaÑ samÈdhi paccuppannasukho ceva ÈyatiÒca sukhavipÈko”ti1.
______________________________________________________________
1. DÊ 3. 234; AÑ 2. 20 piÔÔhesu.
66
KhuddakanikÈya
IdÈni “saÑghabhedo”ti sar|pato dassetvÈ tassa ahitÈdÊnaÑ
ekantahetubhÈvaÑ pakÈsetuÑ “saÑghe kho pana bhikkhave bhinne”tiÈdimÈha. Tattha bhinneti nimittatthe bhummaÑ yathÈ “adhanÈnaÑ dhane
ananuppadÊyamÈne”ti1, bhedahet|ti attho. AÒÒamaÒÒaÑ bhaÓÉanÈnÊti
catunnaÑ parisÈnaÑ tappakkhikÈnaÒca “eso dhammo, neso dhammo”ti
aÒÒamaÒÒaÑ vivadanÈni. BhaÓÉanaÑ hi kalahassa pubbabhÈgo. ParibhÈsÈti
“idaÒcidaÒca vo anatthaÑ karissÈmÈ”ti bhayuppÈdanavasena tajjanÈ.
ParikkhepÈti jÈti-Èdivasena parito khepÈ, dasahi akkosavatth|hi
khuÑsanavambhanÈ. PariccajanÈti ukkhepaniyakammakaraÓÈdivasena
nissÈraÓÈ. TatthÈti tasmiÑ saÑghabhede, tannimitte vÈ bhaÓÉanÈdike.
AppasannÈti ratanattayaguÓÈnaÑ anabhiÒÒÈ. Na pasÊdantÊti “dhammacÈrino
samacÈrino”ti-ÈdinÈ yvÈyaÑ bhikkh|su pasÈdanÈkÈro, tathÈ na pasÊdanti,
tesaÑ vÈ sotabbaÑ saddhÈtabbaÑ na maÒÒanti. TathÈ ca dhamme Satthari
ca appasannÈva honti. EkaccÈnaÑ aÒÒathattanti puthujjanÈnaÑ
aviruÄhasaddhÈnaÑ pasÈdaÒÒathattaÑ.
GÈthÈyaÑ ÈpÈyikoti-ÈdÊsu apÈye nibbattanÈrahatÈya ÈpÈyiko. Tatthapi
AvÊcisa~khÈte mahÈniraye uppajjatÊti nerayiko. EkaÑ antarakappaÑ
paripuÓÓameva katvÈ tattha tiÔÔhatÊti kappaÔÔho. SaÑghabhedasa~khÈte
vagge ratoti vaggarato. AdhammiyatÈya adhammo. Bhedakaravatth|hi
saÑghabhedasa~khÈte eva ca adhamme Ôhitoti adhammaÔÔho. YogakkhemÈ
padhaÑsatÊti yogakkhemato hitato padhaÑsati parihÈyati2, cat|hi vÈ yogehi
anupaddutattÈ yogakkhemaÑ nÈma arahattaÑ nibbÈnaÒca, tato panassa
dhaÑsane vattabbameva natthi. DiÔÔhisÊlasÈmaÒÒato saÑhataÔÔhena
saÑghaÑ, tato eva ekakammÈdividhÈnayogena samaggaÑ sahitaÑ.
BhetvÈnÈti pubbe vuttalakkhaÓena saÑghabhedena bhinditvÈ. Kappanti
ÈyukappaÑ. So panettha antarakappova. NirayamhÊti avÊcimahÈnirayamhi.
______________________________________________________________
2. Yogakkhematoti tato dhaÑseti parihÈyati (SyÈ)
yogakkhemÈti hitato vidhaÑsati parihÈyati (Ka)
67
9. SaÑghasÈmaggÊsuttavaÓÓanÈ
19. Navame ekadhammoti eko kusaladhammo anavajjadhammo.
“AyaÑ dhammo, nÈyaÑ dhammo”ti-ÈdinÈ sace saÑghe vivÈdo uppajjeyya,
tattha dhammakÈmena viÒÒunÈ iti paÔisaÒcikkhitabbaÑ “ÔhÈnaÑ kho
panetaÑ vijjati, yadidaÑ vivÈdo vaÉÉhamÈno saÑgharÈjiyÈ vÈ
saÑghabhedÈya vÈ saÑvatteyyÈ”ti. Sace taÑ adhikaraÓaÑ attanÈ paggahetvÈ
Ôhito, aggiÑ akkantena viya sahasÈ tato oramitabbaÑ. Atha parehi taÑ
paggahitaÑ sayaÑ cetaÑ sakkoti v|pasametuÑ, ussÈhajÈto hutvÈ d|rampi
gantvÈ tathÈ paÔipajjitabbaÑ, yathÈ taÑ v|pasammati. Sace pana sayaÑ na
sakkoti, so ca vivÈdo upar|pari vaÉÉhateva, na v|pasammati. Ye tattha
patir|pÈ sikkhÈkÈmÈ sabrahmacÈrino, te ussÈhetvÈ yena dhammena yena
vinayena yena SatthusÈsanena taÑ adhikaraÓaÑ yathÈ v|pasammati, tathÈ
v|pasametabbaÑ. EvaÑ v|pasamentassa yo saÑghasÈmaggikaro kusalo
dhammo, ayamettha ekadhammoti adhippeto. So hi ubhatopakkhiyÈnaÑ
dveÄhakajÈtÈnaÑ bhikkh|naÑ, tesaÑ anuvattanavasena ÔhitÈnaÑ
bhikkhunÊnaÑ upÈsakÈnaÑ upÈsikÈnaÑ tesaÑ ÈrakkhadevatÈnaÑ yÈvadeva
brahmÈnampi uppajjanÈrahaÑ ahitaÑ dukkhÈvahaÑ saÑkilesadhammaÑ
apanetvÈ mahato puÒÒarÈsissa kusalÈbhisandassa hetubhÈvato sadevakassa
lokassa hitasukhÈvaho hoti. Tena vuttaÑ “ekadhammo bhikkhave loke
uppajjamÈno uppajjati bahujanahitÈyÈ”ti-Èdi. Tassattho Anantarasutte
vuttavipariyÈyena veditabbo. SaÑghasÈmaggÊti saÑghassa samaggabhÈvo
bhedÈbhÈvo ekakammatÈ ekuddesatÈ ca.
GÈthÈyaÑ sukhÈ saÑghassa sÈmaggÊti sukhassa paccayabhÈvato
sÈmaggÊ sukhÈti vuttÈ yathÈ “sukho BuddhÈnamuppÈdo”ti1.
SamaggÈnaÒcanuggahoti samaggÈnaÑ sÈmaggi-anumodanena
anuggaÓhanaÑ sÈmaggi-anur|paÑ, yathÈ te sÈmaggiÑ na vijahanti, tathÈ
gahaÓaÑ ÔhapanaÑ anubalappadÈnanti attho. SaÑghaÑ samaggaÑ katvÈnÈti
bhinnaÑ saÑghaÑ rÈjipattaÑ vÈ samaggaÑ sahitaÑ katvÈ. Kappanti
Èyukappameva. Saggamhi modatÊti kÈmÈvacaradevaloke
______________________________________________________________
68
KhuddakanikÈya
aÒÒe deve dasahi ÔhÈnehi abhibhavitvÈ dibbasukhaÑ anubhavanto
icchitanipphattiyÈva modati pamodati lalati kÊÄatÊti.
NavamasuttavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
10. PaduÔÔhacittasuttavaÓÓanÈ
20. Dasamassa kÈ uppatti? AÔÔhuppattiyeva. EkadivasaÑ kira bhikkh|
dhammasabhÈyaÑ sannisinnÈ kathaÑ samuÔÔhÈpesuÑ “Èvuso idhekacco
bahuÑ puÒÒakammaÑ karoti, ekacco bahuÑ pÈpakammaÑ, ekacco
ubhayavomissakaÑ karoti, tattha vomissakÈrino kÊdiso abhisamparÈyo”ti.
Atha SatthÈ dhammasabhaÑ upagantvÈ paÒÒattavarabuddhÈsane nisinno taÑ
kathaÑ sutvÈ “bhikkhave maraÓÈsannakÈle saÑkiliÔÔhacittassa duggati
pÈÔika~khÈ”ti dassento imÈya aÔÔhuppattiyÈ idaÑ suttaÑ desesi.
Tattha idhÈti desÈpadese nipÈto. SvÈyaÑ katthaci padesaÑ upÈdÈya
vuccati “idheva tiÔÔhamÈnassa, devabh|tassa me sato”ti-ÈdÊsu1. Katthaci
sÈsanaÑ upÈdÈya “idheva bhikkhave samaÓo idha dutiyo samaÓo”ti-ÈdÊsu2.
Katthaci padap|raÓamatte “idhÈhaÑ bhikkhave bhuttÈvÊ assaÑ pavÈrito”tiÈdÊsu3. Katthaci lokaÑ upÈdÈya vuccati “idha TathÈgato loke uppajjatÊ”tiÈdÊsu4. IdhÈpi loke eva daÔÔhabbo. Ekaccanti ekaÑ, aÒÒataranti attho.
Puggalanti sattaÑ. So hi yathÈpaccayaÑ kusalÈkusalÈnaÑ tabbipÈkÈnaÒca
p|raÓato maraÓavasena galanato ca puggaloti vuccati. PaduÔÔhacittanti
padosena ÈghÈtena duÔÔhacittaÑ. Atha vÈ paduÔÔhacittanti dosena rÈgÈdinÈ
pad|sitacittaÑ. Ettha ca ekaccanti idaÑ paduÔÔhacittassa puggalassa
visesanaÑ. Yassa hi paÔisandhidÈyakakammaÑ okÈsamakÈsi, so tathÈ vutto.
Yassa ca akusalappavattito cittaÑ nivattetvÈ kusalavasena otÈretuÑ na
sakkÈ, evaÑ ÈsannamaraÓo. Evanti idÈni vattabbÈkÈraÑ dasseti. CetasÈti
attano cittena cetopariyaÒÈÓena. Cetoti tassa puggalassa cittaÑ. PariccÈti
paricchinditvÈ
______________________________________________________________
2. Ma 1. 92; AÑ 1. 560 piÔÔhesu.
4. AÑ 1. 169; Ma 1. 263 piÔÔhesu.
69
pajÈnÈmi. Nanu ca yathÈkamm|pagaÒÈÓassÈyaÑ visayoti1? SaccametaÑ,
tadÈ pavattamÈna-akusalacittavasena panetaÑ vuttaÑ.
Imamhi cÈyaÑ samayeti imasmiÑ kÈle, imÈyaÑ vÈ
paccayasÈmaggiyaÑ, ayaÑ puggalo javanavÊthiyÈ aparabhÈge kÈlaÑ
kareyya ceti attho. Na hi javanakkhaÓe kÈlaÑkiriyÈ atthi. YathÈbhataÑ
nikkhitto evaÑ nirayeti yathÈ ÈbhataÑ kiÒci ÈharitvÈ ÔhapitaÑ, evaÑ attano
kammunÈ nikkhitto niraye Ôhapito evÈti attho. KÈyassa bhedÈti
upÈdinnakkhandhapariccÈgÈ. ParaÑ maraÓÈti tadanantaraÑ
abhinibbattakkhandhaggahaÓe. Atha vÈ kÈyassa bhedÈti jÊvitindriyassa
upacchedÈ. ParaÑ maraÓÈti cutito uddhaÑ.
ApÈyanti-Èdi sabbaÑ nirayasseva vevacanaÑ2. Nirayo hi ayasa~khÈtÈ
sukhÈ apetoti apÈyo, saggamokkhahetubh|tÈ vÈ puÒÒasammatÈ ayÈ apetotipi
apÈyo. Dukkhassa gati paÔisaraÓanti duggati, dosabahulattÈ vÈ duÔÔhena
kammunÈ nibbattÈ gatÊtipi duggati. VivasÈ nipatanti ettha
dukkaÔakammakÈrino, vinassantÈ vÈ ettha nipatanti
sambhijjamÈna~gapacca~gÈti vinipÈto. Natthi ettha assÈdasaÒÒito ayoti
nirassÈdaÔÔhena nirayo. Atha vÈ apÈyaggahaÓena tiracchÈnayoni vuccati.
TiracchÈnayoni hi apÈyo sugatito apetattÈ, na duggati mahesakkhÈnaÑ
nÈgarÈjÈdÊnaÑ sambhavato. DuggatiggahaÓena pettivisayo. So hi apÈyo
ceva duggati ca sugatito apetattÈ dukkhassa ca gatibh|tattÈ, na vinipÈto
asurasadisaÑ avinipÈtattÈ. VinipÈtaggahaÓena asurakÈyo. So hi yathÈvuttena
atthena apÈyo ceva duggati ca, sabbasampattisamussayehi vinipatitattÈ
vinipÈtoti ca vuccati. NirayaggahaÓena AvÊci-Èdi-anekappakÈro nirayova
vuccati. Idha pana sabbapadehipi nirayova vutto. UpapajjantÊti paÔisandhiÑ
gaÓhanti.
GÈthÈsu paÔhamagÈthÈ sa~gÊtikÈle dhammasa~gÈhakattherehi ÔhapitÈ.
©atvÈnÈti pubbakÈlakiriyÈ. ©ÈÓapubbakaÑ hi byÈkaraÓaÑ. Hetu-attho vÈ
tvÈsaddo yathÈ “sÊhaÑ disvÈ bhayaÑ hotÊ”ti, jÈnanahet|ti
______________________________________________________________
1. Visesoti (SÊ)
2. Nirayassa vevacanameva (SÊ)
70
KhuddakanikÈya
attho. Buddho bhikkh|na santiketi Buddho BhagavÈ attano santike
bhikkh|naÑ etaÑ parato dvÊhi gÈthÈhi vuccamÈnaÑ atthaÑ byÈkÈsi. SesaÑ
vuttanayameva.
DasamasuttavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
DutiyavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
3. Tatiyavagga
1. PasannacittasuttavaÓÓanÈ
21. Tatiyavaggassa paÔhame pasannacittanti ratanattayasaddhÈya
kammaphalasaddhÈya ca pasannamÈnasaÑ. Sugatinti sundaraÑ gatiÑ,
sukhassa vÈ gatinti sugatiÑ. Sagganti r|pÈdisampattÊhi suÔÔhu agganti
saggaÑ. Lokanti lokiyanti ettha puÒÒapÈpaphalÈni, lujjanaÔÔheneva vÈ
lokaÑ. Ettha ca sugatiggahaÓena manussagatipi sa~gayhati, saggaggahaÓena
devagati eva. SesaÑ heÔÔhÈ vuttanayameva.
_____
2. MettasuttavaÓÓanÈ
22. Dutiye mÈ bhikkhave puÒÒÈnanti ettha mÈti paÔisedhe nipÈto.
PuÒÒasaddo “kusalÈnaÑ bhikkhave dhammÈnaÑ samÈdÈnahetu evamidaÑ
puÒÒaÑ pavaÉÉhatÊ”ti-ÈdÊsu1 puÒÒaphale Ègato. “AvijjÈgatoyaÑ bhikkhave
purisapuggalo puÒÒaÒce sa~khÈraÑ abhisa~kharotÊ”ti-ÈdÊsu2
kÈmar|pÈvacarasucarite. “PuÒÒ|pagaÑ bhavati viÒÒÈÓan”ti-ÈdÊsu2
sugativisesabh|te upapattibhave. “TÊÓimÈni bhikkhave puÒÒakiriyavatth|ni
dÈnamayaÑ puÒÒakiriyavatthu sÊlamayaÑ puÒÒakiriyavatthu
bhÈvanÈmayaÑ puÒÒakiriyavatth|”ti-ÈdÊsu3 kusalacetanÈyaÑ. Idha pana
tebh|makakusaladhamme veditabbo. BhÈyitthÈti ettha duvidhaÑ bhayaÑ
ÒÈÓabhayaÑ sÈrajjabhayanti. Tattha “yepi te bhikkhave devÈ dÊghÈyukÈ
vaÓÓavanto sukhabahulÈ uccesu vimÈnesu
______________________________________________________________
3. Khu 1. 230; AÑ 3. 72 piÔÔhesu.
71
ciraÔÔhitikÈ, tepi TathÈgatassa dhammadesanaÑ sutvÈ yebhuyyena bhayaÑ
saÑvegaÑ santÈsaÑ ÈpajjantÊ”ti-ÈdÊsu1 ÈgataÑ ÒÈÓabhayaÑ. “Ahudeva
bhayaÑ, ahu chambhitattaÑ, ahu lomahaÑso”ti-ÈdÊsu2 ÈgataÑ
sÈrajjabhayaÑ. IdhÈpi sÈrajjabhayameva. AyaÒhettha attho–bhikkhave
dÊgharattaÑ kÈyavacÊsaÑyamo vattapaÔivattap|raÓaÑ ekÈsanaÑ ekaseyyaÑ
indriyadamo dhutadhammehi cittassa niggaho satisampajaÒÒaÑ
kammaÔÔhÈnÈnuyogavasena vÊriyÈrambhoti evamÈdÊni yÈni bhikkhunÈ
nirantaraÑ pavattetabbÈni puÒÒÈni, tehi mÈ bhÈyittha, mÈ bhayaÑ santÈsaÑ
Èpajjittha, ekaccassa diÔÔhadhammasukhassa uparodhabhayena
samparÈyikanibbÈnasukhadÈyakehi puÒÒehi mÈ bhÈyitthÈti. Nissakke hi
idaÑ sÈmivacanaÑ.
IdÈni tato abhÈyitabbabhÈve kÈraÓaÑ dassento “sukhassetan”tiÈdimÈha. Tattha sukhasaddo “sukho BuddhÈnaÑ uppÈdo, sukhÈ virÈgatÈ
loke”ti-ÈdÊsu3 sukham|le Ègato. “YasmÈ ca kho MahÈli r|paÑ sukhaÑ
sukhÈnupatitaÑ sukhÈvakkantan”ti-ÈdÊsu4 sukhÈrammaÓe. “YÈvaÒcidaÑ
bhikkhave na sukaraÑ akkhÈnena pÈpuÓituÑ yÈva sukhÈ saggÈ”ti-ÈdÊsu5
sukhapaccayaÔÔhÈne. “Sukho puÒÒassa uccayo”ti-ÈdÊsu6 sukhahetumhi.
“DiÔÔhadhammasukhavihÈrÈ ete dhammÈ’ti-ÈdÊsu7 abyÈpajje. “NibbÈnaÑ
paramaÑ sukhan”ti-ÈdÊsu8 nibbÈne. “Sukhassa ca pahÈnÈ”ti-ÈdÊsu9
sukhavedanÈyaÑ. “AdukkhamasukhaÑ santaÑ, sukhamicceva bhÈsitan”tiÈdÊsu10 upekkhÈvedanÈyaÑ. “Dvepi mayÈ Œnanda vedanÈ vuttÈ pariyÈyena
sukhÈ vedanÈ dukkhÈ vedanÈ”ti-ÈdÊsu11 iÔÔhasukhe. “Sukho vipÈko
puÒÒÈnan”ti-ÈdÊsu12 iddhivipÈke. IdhÈpi iÔÔhavipÈke eva daÔÔhabbo.
IÔÔhassÈti-ÈdÊsu esitabbato aniÔÔhapaÔikkhepato ca iÔÔhassa, kamanÊyato
manasmiÑ ca kamanato pavisanato13 kantassa, piyÈyitabbato santappanato
ca piyassa, mÈnanÊyato manassa pavaÉÉhanato ca manÈpassÈti attho
veditabbo. YadidaÑ puÒÒÈnÊti “puÒÒÈnÊ”ti yadidaÑ vacanaÑ, etaÑ
sukhassa iÔÔhassa vipÈkassa adhivacanaÑ, nÈmaÑ, sukhameva
______________________________________________________________
8. Khu 1. 43; Ma 2. 176 piÔÔhesu.
10. SaÑ 2. 409; Khu 1. 277 piÔÔhesu.
12. Khu 10. 199 piÔÔhe.
13. PaÔisaraÓato (SÊ)
72
KhuddakanikÈya
taÑ yadidaÑ puÒÒanti phalena kÈraÓassa abhed|pacÈraÑ vadati. Tena
kat|pacitÈnaÑ puÒÒÈnaÑ avassaÑbhÈviphalaÑ sutvÈ appamattena
sakkaccaÑ puÒÒÈni kÈtabbÈnÊti puÒÒakiriyÈyaÑ niyojeti, ÈdaraÒca nesaÑ
tattha uppÈdeti.
IdÈni attanÈ SunettakÈle katena puÒÒakammena dÊgharattaÑ
paccanubh|taÑ bhavantarapaÔicchannaÑ uÄÈratamaÑ puÒÒavipÈkaÑ
udÈharitvÈ tamatthaÑ pÈkaÔaÑ karonto “abhijÈnÈmi kho panÈhan”tiÈdimÈha. Tattha abhijÈnÈmÊti abhivisiÔÔhena ÒÈÓena jÈnÈmi, paccakkhato
bujjhÈmi. DÊgharattanti cirakÈlaÑ. PuÒÒÈnanti dÈnÈdikusaladhammÈnaÑ.
Satta vassÈnÊti satta saÑvaccharÈni. Mettacittanti mijjatÊti mettÈ, siniyhatÊti
attho. Mitte bhavÈ, mittassa vÈ esÈ pavattÊtipi mettÈ. LakkhaÓÈdito pana
hitÈkÈrappavattilakkhaÓÈ, hit|pasaÑhÈrarasÈ, ÈghÈtavinayapaccupaÔÔhÈnÈ,
sattÈnaÑ manÈpabhÈvadassanapadaÔÔhÈnÈ. ByÈpÈd|pasamo etissÈ sampatti,
sinehÈsambhavo vipatti. SÈ etassa atthÊti mettacittaÑ. BhÈvetvÈti
mettÈsahagataÑ cittaÑ, cittasÊsena samÈdhi vuttoti mettÈsamÈdhiÑ
mettÈbrahmavihÈraÑ uppÈdetvÈ ceva vaÉÉhetvÈ ca. Satta
saÑvaÔÔavivaÔÔakappeti satta mahÈkappe. SaÑvaÔÔavivaÔÔaggahaÓeneva hi
saÑvaÔÔaÔÔhÈyivivaÔÔaÔÔhÈyinopi gahitÈ. ImaÑ lokanti kÈmalokaÑ.
SaÑvaÔÔamÈne sudanti saÑvaÔÔamÈne. Sudanti nipÈtamattaÑ, vinassamÈneti
attho. “SaÑvattamÈne sudan”ti ca paÔhanti. Kappeti kÈle. KappasÊsena hi
kÈlo vutto. KÈle khÊyamÈne kappopi1 khÊyateva. YathÈha–
“KÈlo ghasati bh|tÈni, sabbÈneva sahattanÈ”ti2.
“Œbhassar|pago homÊ”ti vuttattÈ tejosaÑvaÔÔavasenettha
kappavuÔÔhÈnaÑ veditabbaÑ. Œbhassar|pagoti tattha
paÔisandhiggahaÓavasena ŒbhassarabrahmalokaÑ upagacchÈmÊti
Èbhassar|pago homi. VivaÔÔamÈneti saÓÔhahamÈne, jÈyamÈneti attho.
SuÒÒaÑ brahmavimÈnaÑ upapajjÈmÊti kassaci sattassa tattha nibbattassa
abhÈvato suÒÒaÑ, yaÑ paÔhamajjhÈnabh|misa~khÈtaÑ brahmavimÈnaÑ
Èdito nibbattaÑ, taÑ paÔisandhiggahaÓavasena upapajjÈmi upemi. BrahmÈti
kÈmÈvacarasattehi seÔÔhaÔÔhena tathÈ tathÈ br|hitaguÓatÈya brahmavihÈrato
nibbattaÔÔhena ca brahmÈ. Brahmaparisajjabrahmapurohitehi mahanto
brahmÈti mahÈbrahmÈ. Tato eva te abhibhavitvÈ
______________________________________________________________
1. Sabbopi (Ka)
73
ÔhitattÈ abhibh|. Tehi kenaci guÓena na abhibh|toti anabhibh|to.
AÒÒadatth|ti ekaÑsavacane nipÈto. Dasoti dassanasÊlo, so
atÊtÈnÈgatapaccuppannÈnaÑ dassanasamattho, abhiÒÒÈÓena passitabbaÑ
passÈmÊti attho. SesabrahmÈnaÑ iddhipÈdabhÈvanÈbalena attano cittaÒca
mama vase vattemÊti vasavattÊ homÊti yojetabbaÑ. TadÈ kira bodhisatto
aÔÔhasamÈpattilÈbhÊpi samÈno tathÈ sattahitaÑ attano pÈramiparip|raÓaÒca
olokento1 tÈsu eva dvÊsu jhÈnabh|mÊsu nikantiÑ uppÈdetvÈ
mettÈbrahmavihÈravasena aparÈparaÑ saÑsari. Tena vuttaÑ “sattavassÈni
-pa- vasavattÊ”ti.
EvaÑ BhagavÈ r|pÈvacarapuÒÒassa vipÈkamahantataÑ pakÈsetvÈ idÈni
kÈmÈvacarapuÒÒassÈpi taÑ2 dassento “chattiÑsakkhattun”ti-ÈdimÈha.
Tattha Sakko ahosinti chattiÑsa vÈre aÒÒattha anupapajjitvÈ nirantaraÑ
Sakko DevÈnamindo TÈvatiÑsadevarÈjÈ ahosiÑ. RÈjÈ ahosinti-ÈdÊsu cat|hi
acchariyadhammehi cat|hi ca sa~gahavatth|hi lokaÑ raÒjetÊti rÈjÈ.
CakkaratanaÑ vattehi, cat|hi sampatticakkehi vattati, tehi ca paraÑ vatteti,
parahitÈya ca iriyÈpathacakkÈnaÑ vatto etasmiÑ atthÊti cakkavattÊ. RÈjÈti
cettha sÈmaÒÒaÑ, cakkavattÊti visesaÑ. Dhammena caratÊti dhammiko.
©Èyena samena vattatÊti attho. Dhammeneva rajjaÑ labhitvÈ rÈjÈ jÈtoti
dhammarÈjÈ. ParahitadhammacaraÓena vÈ dhammiko,
attahitadhammacaraÓena dhammarÈjÈ. CaturantÈya issaroti cÈturanto,
catusamuddantÈya catubbidhadÊpavibh|sitÈya ca pathaviyÈ issaroti attho.
AjjhattaÑ kopÈdipaccatthike, bahiddhÈ ca sabbarÈjÈno adaÓÉena asatthena
vijesÊti vijitÈvÊ. Janapade thÈvarabhÈvaÑ dh|vabhÈvaÑ patto, na sakkÈ
kenaci tato cÈletuÑ, janapado vÈ tamhi thÈvariyappatto anuyutto
sakammanirato acalo asampavedhÊti janapadatthÈvariyappatto.
CakkaratanaÑ hatthiratanaÑ assaratanaÑ maÓiratanaÑ itthiratanaÑ
gahapatiratanaÑ pariÓÈyakaratananti imehi sattahi ratanehi samupetoti
sattaratanasamannÈgato. Tesu hi rÈjÈ cakkavatti cakkaratanena ajitaÑ jinÈti,
hatthi-assaratanehi vijite sukheneva anuvicarati, pariÓÈyakaratanena
vijitamanurakkhati, sesehi upabhogasukhamanubhavati. PaÔhamena cassa
______________________________________________________________
1. OloketvÈ (Ka)
2. VipÈkamahantataÑ (SÊ, SyÈ)
74
KhuddakanikÈya
ussÈhasattiyogo, pacchimena mantasattiyogo, hatthi-assagahapatiratanehi
pabh|sattiyogo suparipuÓÓo hoti, itthimaÓiratanehi tividhasattiyogaphalaÑ.
So itthimaÓiratanehi paribhoga1 sukhamanubhavati, sesehi
upabhogasukhaÑ2. Visesato cassa purimÈni tÊÓi
adosakusalam|lajanitakammÈnubhÈvena sampajjanti, majjhimÈni
alobhakusalam|lajanitakammÈnubhÈvena, pacchimamekaÑ
amohakusalam|lajanitakammÈnubhÈvenÈti veditabbaÑ. PadesarajjassÈti
khuddakarajjassa.
EtadahosÊti attano sampattiyo paccavekkhantassa pacchime
cakkavattikÈle etaÑ “kissa nu kho me idaÑ kammassa phalan”ti-ÈdikaÑ
ahosi. Sabbatthakameva tasmiÑ tasmimpi bhave etadahosiyeva. TatthÈyaÑ
cakkavattikÈlavasena yojanÈ. EvaÑmahiddhikoti
maÓiratanahatthiratanÈdippamukhÈya kosavÈhanasampattiyÈ
janapadatthÈvariyappattiyÈ ca evaÑmahiddhiko. EvaÑmahÈnubhÈvoti
cakkaratanÈdisamannÈgamena kassacipi pÊÄaÑ akarontova sabbarÈj|hi sirasÈ
sampaÔicchitasÈsanavehÈsagamanÈdÊhi evaÑmahÈnubhÈvo. DÈnassÈti
annÈdideyyadhammapariccÈgassa. DamassÈti cakkhÈdi-indriyadamanassa
ceva samÈdhÈnavasena rÈgÈdikilesadamanassa ca. SaÑyamassÈti
kÈyavacÊsaÑyamassa. Tattha yaÑ samÈdhÈnavasena kilesadamanaÑ, taÑ
bhÈvanÈmayaÑ puÒÒaÑ, taÒca kho mettÈbrahmavihÈrabh|taÑ
idhÈdhippetaÑ. TasmiÑ ca upacÈrappanÈbhedena duvidhe yaÑ
appanÈppattaÑ, tenassa yathÈvuttÈsu dvÊsu jhÈnabh|mÊsu upapatti ahosi.
Itarena tividhenÈpi yathÈrahaÑ pattacakkavatti-ÈdibhÈvoti veditabbaÑ.
Iti BhagavÈ attÈnaÑ kÈyasakkhiÑ katvÈ puÒÒÈnaÑ vipÈkamahantataÑ
pakÈsetvÈ idÈni tamevatthaÑ gÈthÈbandhena dassento “puÒÒamevÈ”tiÈdimÈha. Tattha puÒÒameva so sikkheyyÈti yo atthakÈmo kulaputto, so
pujjaphalanibbattanato attano santÈnaÑ punanato ca “puÒÒan”ti
laddhanÈmaÑ tividhaÑ kusalameva sikkheyya niveseyya upacineyya
pasaveyyÈti attho. Œyatagganti vipulaphalatÈya uÄÈraphalatÈya ÈyataggaÑ,
piyamanÈpaphalatÈya vÈ ÈyatiÑ3 uttamanti ÈyataggaÑ, Èyena vÈ
yonisomanasikÈrÈdippaccayena uÄÈratamena agganti
______________________________________________________________
1. Bhoga (SyÈ)
2. IssariyasukhaÑ (SyÈ)
3. Œyati (SÊ)
75
ÈyataggaÑ. TakÈro padasandhikaro. Atha vÈ Èyena puÒÒaphalena aggaÑ
padhÈnanti ÈyataggaÑ. Tato eva sukhudrayaÑ sukhavipÈkanti attho.
KatamaÑ pana taÑ puÒÒaÑ, kathaÒca naÑ sikkhÈyyÈti Èha “dÈnaÒca
samacariyaÒca, mettacittaÒca bhÈvaye”ti. Tattha samacariyanti
kÈyavisamÈdÊni vajjetvÈ kÈyasamÈdicaritaÑ, suvisuddhaÑ sÊlanti attho.
BhÈvayeti attano santÈne uppÈdeyya vaÉÉheyya. Ete dhammeti ete dÈnÈdike
sucaritadhamme. Sukhasamuddayeti sukhÈnisaÑse, ÈnisaÑsaphalampi
nesaÑ sukhamevÈti dasseti. AbyÈpajjaÑ sukhaÑ lokanti
kÈmacchandÈdibyÈpÈdavirahitattÈ abyÈpajjaÑ niddukkhaÑ, parapÊÄÈbhÈve
pana vattabbaÑ natthi. JhÈnasamÈpattivasena sukhabahulattÈ sukhaÑ,
ekantasukhaÒca brahmalokaÑ jhÈnapuÒÒÈnaÑ, itarapuÒÒÈnaÑ pana
tadaÒÒaÑ sampattibhavasa~khÈtaÑ sukhaÑ lokaÑ paÓÉhito sappaÒÒo
upapajjati upeti. Iti imasmiÑ sutte gÈthÈsu ca vaÔÔasampatti eva kathitÈ.
_____
3. UbhayatthasuttavaÓÓanÈ
23. Tatiye bhÈvitoti uppÈdito ca vaÉÉhito ca. BahulÊkatoti punappunaÑ
kato. Atthoti hitaÑ. TaÑ hi araÓÊyato upagantabbato atthoti vuccati.
Samadhigayha tiÔÔhatÊti sammÈ pariggahetvÈ avijahitvÈ vattati.
DiÔÔhadhammikanti diÔÔhadhammo vuccati paccakkhabh|to attabhÈvo,
diÔÔhadhamme bhavaÑ diÔÔhadhammikaÑ, idhalokapariyÈpannanti attho.
SamparÈyikanti dhammavasena samparetabbato samparÈyo, paraloko,
samparÈye bhavaÑ samparÈyikaÑ, paralokapariyÈpannanti vuttaÑ hoti.
Ko panesa diÔÔhadhammiko nÈma attho, ko vÈ samparÈyikoti?
Sa~khepena tÈva yaÑ idhalokasukhaÑ, yaÒcetarahi idhalokasukhÈvahaÑ,
ayaÑ diÔÔhadhammiko attho. SeyyathidaÑ? GahaÔÔhÈnaÑ tÈva idha yaÑ
kiÒci vitt|pakaraÓaÑ, anÈkulakammantatÈ, ÈrogyasaÑvidhÈnaÑ,
vatthuvisadakiriyÈyogavihitÈni sippÈyatanavijjÈÔÔhÈnÈni,
sa~gahitaparijanatÈti evamÈdi. PabbajitÈnaÑ pana ye ime jÊvitaparikkhÈrÈ
cÊvarapiÓÉapÈtasenÈsanagilÈnappaccayabhesajjaparikkhÈrÈ, tesaÑ
akicchalÈbho, tattha ca sa~khÈya
76
KhuddakanikÈya
paÔisevanÈ, sa~khÈya parivajjanÈ, vatthuvisadakiriyÈ, appicchatÈ, santuÔÔhi,
paviveko, asaÑsaggoti evamÈdi.
Patir|padesavÈsasappuris|panissayasaddhammassavanayonisomanasikÈrÈdayo pana ubhayesaÑ sÈdhÈraÓÈ ubhayÈnur|pÈ cÈti veditabbÈ.
AppamÈdoti ettha appamÈdo pamÈdappaÔipakkhato veditabbo. Ko
panesa pamÈdo nÈma? PamajjanÈkÈro. VuttaÑ hetaÑ–
“Tattha katamo pamÈdo, kÈyaduccarite vÈ vacÊduccarite vÈ
manoduccarite vÈ paÒcasu vÈ kÈmaguÓesu cittassa vossaggo
vossaggÈnuppÈdanaÑ kusalÈnaÑ vÈ dhammÈnaÑ bhÈvanÈya
asakkaccakiriyatÈ asÈtaccakiriyatÈ anaÔÔhitakiriyatÈ1 olÊnavuttitÈ
nikkhittachandatÈ nikkhittadhuratÈ anÈsevanÈ abhÈvanÈ
abahulÊkammaÑ anadhiÔÔhÈnaÑ ananuyogo pamÈdo, yo evar|po
pamÈdo pamajjanÈ pamajjitattaÑ, ayaÑ vuccati pamÈdo”ti2.
TasmÈ vuttappaÔipakkhato appamÈdo veditabbo. Atthato hi so satiyÈ
avippavÈso, niccaÑ upaÔÔhitassatiyÈ etaÑ nÈmaÑ. Apare pana
“satisampajaÒÒayogena pavattÈ cattÈro ar|pino khandhÈ appamÈdo”ti
vadanti.
“BhÈvito bah|lÊkato”ti vuttaÑ, kathaÑ panÈyaÑ appamÈdo
bhÈvetabboti? Na appamÈdabhÈvanÈ nÈma visuÑ ekabhÈvanÈ atthi. YÈ hi
kÈci puÒÒakiriyÈ kusalakiriyÈ, sabbÈ sÈ appamÈdabhÈvanÈtveva veditabbÈ.
Visesato pana vivaÔÔ|panissayaÑ saraÓagamanaÑ
kÈyikavÈcasikasaÑvaraÒca upÈdÈya sabbÈ sÊlabhÈvanÈ sabbÈ
samÈdhibhÈvanÈ sabbÈ paÒÒÈbhÈvanÈ sabbÈ kusalabhÈvanÈ anavajjabhÈvanÈ
appamÈdabhÈvanÈti veditabbÈ. “AppamÈdo”ti hi idaÑ mahantaÑ atthaÑ
dÊpeti, mahantaÑ atthaÑ pariggahetvÈ tiÔÔhati. Sakalampi tepiÔakaÑ
BuddhavacanaÑ ÈharitvÈ appamÈdapadassa atthaÑ katvÈ kathento
dhammakathiko “atitthena pakkhando”ti na vattabbo. KasmÈ?
AppamÈdapadassa mahantabhÈvato. TathÈ hi SammÈsambuddho
KusinÈrÈyaÑ yamakasÈlÈnamantare parinibbÈnasamaye nipanno
abhisambodhito paÔÔhÈya paÒcacattÈlÊsÈya vassesu attanÈ bhÈsitaÑ
______________________________________________________________
1. AnuÔÔhitakiriyatÈ (Ka)
77
dhammaÑ ekena padena sa~gahetvÈ dassento “appamÈdena sampÈdethÈ”ti
bhikkh|naÑ ovÈdamadÈsi. TathÈ ca vuttaÑ–
“SeyyathÈpi bhikkhave yÈni kÈnici ja~galÈnaÑ pÈÓÈnaÑ padajÈtÈni,
sabbÈni tÈni hatthipade samodhÈnaÑ gacchanti, hatthipadaÑ tesaÑ
aggamakkhÈyati yadidaÑ mahantaÔÔhena. Evameva kho bhikkhave ye
keci kusalÈ dhammÈ, sabbete appamÈdam|lakÈ appamÈdasamosaraÓÈ,
appamÈdo tesaÑ dhammÈnaÑ aggamakkhÈyatÊ”ti1.
GÈthÈsu appamÈdaÑ pasaÑsantÊti dÈnÈdipuÒÒakiriyÈsu appamÈdaÑ
appamajjanaÑ paÓÉitÈ sappaÒÒÈ BuddhÈdayo pasaÑsanti vaÓÓenti thomenti.
KasmÈ? YasmÈ appamatto ubho atthe adhigaÓhÈti paÓÉito. Ke pana te ubho
atthÈti Èha “diÔÔhe dhamme ca yo attho, yo cattho samparÈyiko”ti, evamettha
padayojanÈ veditabbÈ. IdhÈpi diÔÔhe dhamme ca yo atthoti gahaÔÔhassa tÈva
“anavajjÈni kammÈni, anÈkulÈ ca kammantÈ”ti-ÈdinÈ nayena vutto
kasigorakkhÈdividhinÈ laddhabbo attho, pabbajitassa pana avippaÔisÈrÈdiattho veditabbo. Yo cattho samparÈyikoti pana ubhayesampi
dhammacariyÈva vuttÈti veditabbÈ. AtthÈbhisamayÈti duvidhassapi atthassa
hithassa paÔilÈbhÈ, laddhabbena samiti sa~gati samodhÈnanti samayo, lÈbho.
Samayo eva abhisamayo, abhimukhabhÈvena vÈ samayo abhisamayoti
evamettha abhisamayo veditabbo. DhitisampannattÈ dhÊro. Tatiyena cettha
atthasaddena paramatthassa nibbÈnassÈpi sa~gaho veditabbo. SesaÑ
suviÒÒeyyameva. Iti imasmiÑ sutte vaÔÔasampatti eva kathitÈ. GÈthÈyaÑ
pana vivaÔÔassapi sa~gaho daÔÔhabbo. TathÈ hi vuttaÑ–
“AppamÈdo amatapadaÑ, pamÈdo maccuno padaÑ.
AppamattÈ na mÊyanti ye pamattÈ yathÈ matÈ.
EvaÑ visesato ÒatvÈ, appamÈdamhi paÓÉitÈ.
AppamÈde pamodanti, ariyÈnaÑ gocare ratÈ.
______________________________________________________________
78
KhuddakanikÈya
Te jhÈyino sÈtatikÈ, niccaÑ daÄhaparakkamÈ.
Phusanti dhÊrÈ nibbÈnaÑ, yogakkhemaÑ anuttaran”ti1.
TasmÈ “atthÈbhisamayÈ”ti ettha lokuttaratthavasenapi attho veditabbo.
_____
4. AÔÔhipuÒjasuttavaÓÓanÈ
24. Catutthe ekapuggalassÈti ettha puggaloti ayaÑ vohÈrakathÈ.
Buddhassa hi Bhagavato duvidhÈ desanÈ sammutidesanÈ ca
paramatthadesanÈ cÈti. Tattha “puggalo satto itthÊ puriso khattiyo brÈhmaÓo
devo mÈro”ti evar|pÈ sammutidesanÈ. “AniccaÑ dukkhaÑ anattÈ khandhÈ
dhÈtu ÈyatanÈ satipaÔÔhÈnÈ”ti evar|pÈ paramatthadesanÈ. Tattha BhagavÈ ye
sammutivasena desanaÑ sutvÈ visesamadhigantuÑ samatthÈ, nesaÑ
sammutidesanaÑ deseti. Ye pana paramatthavasena desanaÑ sutvÈ
visesamadhigantuÑ samatthÈ, tesaÑ paramatthadesanaÑ deseti.
TatthÈyaÑ upamÈ–yathÈ desabhÈsÈkusalo tiÓÓaÑ vedÈnaÑ
atthasaÑvaÓÓanako Ècariyo ye damiÄabhÈsÈya vutte atthaÑ jÈnanti, tesaÑ
damiÄabhÈsÈya Ècikkhati. Ye andhakabhÈsÈdÊsu aÒÒatarÈya, tesaÑ tÈya tÈya
bhÈsÈya. EvaÑ te mÈÓavakÈ chekaÑ byattaÑ ÈcariyamÈgamma khippameva
sippaÑ uggaÓhanti. Tattha Ècariyo viya Buddho BhagavÈ, tayo vedÈ viya
kathetabbabhÈve ÔhitÈni tÊÓi piÔakÈni, desabhÈsÈkosallamiva
sammutiparamatthakosallaÑ, nÈnÈdesabhÈsÈ mÈÓavakÈ viya
sammutiparamatthavasena paÔivijjhanasamatthÈ veneyyÈ, Ècariyassa
damiÄabhÈsÈdi-ÈcikkhanaÑ viya Bhagavato sammutiparamatthavasena
desanÈ veditabbÈ. Œha cettha–
“Duve saccÈni akkhÈsi, Sambuddho vadataÑ varo.
SammutiÑ paramatthaÒca, tatiyaÑ n|palabbhati.
______________________________________________________________
79
Sa~ketavacanaÑ saccaÑ, lokasammutikÈraÓÈ1.
ParamatthavacanaÑ saccaÑ, dhammÈnaÑ bh|takÈraÓÈ2.
TasmÈ vohÈrakusalassa, LokanÈthassa Satthuno.
SammutiÑ voharantassa, musÈvÈdo na jÈyatÊ”ti3.
Apica aÔÔhahi kÈraÓehi BhagavÈ puggalakathaÑ katheti–
hirottappadÊpanatthaÑ kammassakatÈdÊpanatthaÑ
paccattapurisakÈradÊpanatthaÑ ÈnantariyadÊpanatthaÑ
brahmavihÈradÊpanatthaÑ pubbenivÈsadÊpanatthaÑ
dakkhiÓÈvisuddhidÊpanatthaÑ lokasammutiyÈ appahÈnatthaÑ cÈti.
“KhandhadhÈtu-ÈyatanÈni hiriyanti ottappantÊ”ti hi vutte mahÈjano na jÈnÈti,
sammohaÑ Èpajjati, paÔisattu vÈ4 hoti “kimidaÑ khandhadhÈtu-ÈyatanÈni
hiriyanti ottappanti nÈmÈ”ti. “ItthÊ hiriyati ottappati, puriso khattiyo
brÈhmaÓo devo mÈro”ti pana vutte jÈnÈti, na sammohaÑ Èpajjati, na
paÔisattu vÈ hoti. TasmÈ BhagavÈ hirottappadÊpanatthaÑ puggalakathaÑ
katheti.
“KhandhÈ kammassakÈ, dhÈtuyo ÈyatanÈnÊ”ti vuttepi eseva nayo.
TasmÈ “kammassakatÈdÊpanatthampi puggalakathaÑ katheti.
“VeÄuvanÈdayo mahÈvihÈrÈ khandhehi kÈrÈpitÈ, dhÈt|hi ÈyatanehÊ”ti
vuttepi eseva nayo. TathÈ “khandhÈ mÈtaraÑ jÊvitÈ voropenti, pitaraÑ,
arahantaÑ, ruhiruppÈdakammaÑ, saÑghabhedakammaÑ karonti, dhÈtuyo
ÈyatanÈnÊ”ti vuttepi eseva nayo. “KhandhÈ mettÈyanti, dhÈtuyo ÈyatanÈnÊ”ti
vuttepi eseva nayo. “KhandhÈ pubbenivÈsaÑ anussaranti, dhÈtuyo
ÈyatanÈnÊ”ti vuttepi eseva nayo. TasmÈ BhagavÈ
paccattapurisakÈradÊpanatthaÑ ÈnantariyadÊpanatthaÑ
brahmavihÈradÊpanatthaÑ pubbenivÈsadÊpanatthaÒca puggalakathaÑ
katheti.
“KhandhÈ dÈnaÑ paÔiggaÓhanti, dhÈtuyo ÈyatanÈnÊ”ti vuttepi mahÈjano
na jÈnÈti, sammohaÑ Èpajjati, paÔisattu vÈ hoti “kimidaÑ khandhÈ dhÈtuyo
ÈyatanÈni paÔiggaÓhanti nÈmÈ”ti. “PuggalÈ paÔiggaÓhantÊ”ti pana vutte
jÈnÈti, na sammohaÑ Èpajjati, na paÔisattu vÈ hoti. TasmÈ BhagavÈ
dakkhiÓÈvisuddhidÊpanatthaÑ puggalakathaÑ katheti.
______________________________________________________________
1. LokasammutikÈraÓaÑ (SyÈ)
3. VohÈro ariyova soti (SyÈ)
2. Bh|takÈraÓaÑ (SyÈ)
4. PaÔisattu (Ka)
80
KhuddakanikÈya
LokasammutiÒca BuddhÈ Bhagavanto na pajahanti, lokasamaÒÒÈya
lokaniruttiyÈ lokÈbhilÈpe ÔhitÈyeva dhammaÑ desenti. TasmÈ BhagavÈ
lokasammutiyÈ appahÈnatthampi puggalakathaÑ katheti. So idhÈpi
lokavohÈravasena desetabbamatthaÑ dassento “ekapuggalassÈ”ti-ÈdimÈha.
Tattha ekapuggalassÈti ekasattassa. Kappanti mahÈkappaÑ. Yadipi
accantasaÑyoge idaÑ upayogavacanaÑ, yattha pana sattÈnaÑ sandhÈvanaÑ
saÑsaraÓaÑ sambhavanti, tassa vasena gahetabbaÑ. AÔÔhika~kaloti
aÔÔhibhÈgo. “AÔÔhikhalo”tipi1 paÔhanti, aÔÔhisaÒcayoti attho. AÔÔhipuÒjoti
aÔÔhisam|ho. AÔÔhirÈsÊti tasseva vevacanaÑ. Keci pana “kaÔippamÈÓato
heÔÔhÈ sam|ho ka~kalo nÈma, tato upari yÈva tÈlappamÈÓaÑ puÒjo, tato
upari rÈsÊ”ti vadanti. TaÑ tesaÑ matimattaÑ. SabbametaÑ sam|hasseva
pariyÈyavacanaÑ vepullasseva upamÈbhÈvena ÈhaÔattÈ.
Sace saÑharako assÈti avippakiraÓavasena saÑharitvÈ ÔhapetÈ koci yadi
siyÈti parikappanavasena vadati. SambhataÒca na vinasseyyÈti tathÈ kenaci
sambhataÒca taÑ aÔÔhika~kalaÑ antaradhÈnÈbhÈvena p|tibh|taÑ
cuÓÓavicuÓÓaÒca ahutvÈ sace na vinasseyyÈti parikappanavaseneva vadati.
AyaÑ hettha attho–bhikkhave ekassa sattassa kammakilesehi
aparÈparuppattivasena ekaÑ mahÈkappaÑ sandhÈvantassa saÑsarantassa
evaÑ mahÈ-aÔÔhisaÒcayo bhaveyya, ÈrohapariÓÈheti yattakoyaÑ
Vepullapabbato. Sace panassa koci saÑharitvÈ ÔhapetÈ bhaveyya,
sambhataÒca taÑ sace avinassantaÑ tiÔÔheyyÈti. AyaÒca nayo
nibbutappadÊpe viya bhijjanasabhÈve kaÄevaranikkheparahite
opapÈtikattabhÈve sabbena sabbaÑ anaÔÔhike ca khuddakattabhÈve vajjetvÈ
vutto. Keci pana “parikappanavasena imassa nayassa ÈhaÔattÈ tesampi yadi
siyÈ aÔÔhika~kalo, tenÈpi saheva ayaÑ aÔÔhipuÒjaparimÈÓo vutto”ti vadanti.
Apare pana “nayidamevaÑ labbhamÈnasseva aÔÔhipuÒjassa vasena
sabbaÒÒutaÒÒÈÓena paricchinditvÈ imassa parimÈÓassa vuttattÈ. TasmÈ
vuttanayeneva attho gahetabbo”ti.
______________________________________________________________
1. AÔÔhicalotipi (SÊ, Ka)
81
GÈthÈsu MahesinÈti mahante sÊlakkhandhÈdayo esati gavesatÊti MahesÊ,
SammÈsambuddho. “Iti vuttaÑ MahesinÈ”ti ca BhagavÈ
“DasabalasamannÈgato bhikkhave TathÈgato”ti-ÈdÊsu viya attÈnaÑ aÒÒaÑ
viya katvÈ dasseti. Vepulloti RÈjagahaÑ parivÈretvÈ Ôhitesu paÒcasu
pabbatesu vipulabhÈvato Vepulloti laddhanÈmo, tato eva mahÈ,
ÔhitadisÈbhÈgavasena uttaro Gijjhak|Ôassa. Giribbajeti
GiribbajapuranÈmakassa RÈjagahassa samÊpe.
EttÈvatÈ BhagavÈ “ettakenÈpi kÈlena anupacchinnabhavam|lassa
apariÒÒÈtavatthukassa puthujjanassa ayamÊdisÊ kaÔasivaÉÉhanÈ”ti vaÔÔe1
ÈdÊnavaÑ dassetvÈ idÈni yesaÑ ariyasaccÈnaÑ ananubodhÈ appaÔivedhÈ
andhaputhujjanassa evaÑ kaÔasivaÉÉhanÈ, tÈni ariyasaccÈni diÔÔhavato
ariyapuggalassa ayaÑ natthÊti dassento “yato ca ariyasaccÈnÊ”ti-ÈdimÈha.
Tattha yatoti yadÈ. AriyasaccÈnÊti araÓÊyato ariyÈni, avitathabhÈvena
saccÈni cÈti ariyasaccÈni, ariyabhÈvakarÈni vÈ saccÈni ariyasaccÈni, ariyehi
vÈ BuddhÈdÊhi paÔivijjhitabbÈni saccÈni ariyasaccÈni. Atha vÈ ariyassa
saccÈni ariyasaccÈni. Sadevakena hi lokena saraÓanti araÓÊyato ariyo
BhagavÈ, tena sayambhuÒÈÓena diÔÔhattÈ tassa saccÈnÊti ariyasaccÈni.
SammappaÒÒÈya passatÊti sammÈ hetunÈ ÒÈyena vipassanÈpaÒÒÈsahitÈya
maggapaÒÒÈya pariÒÒÈpahÈnasacchikiriyÈbhÈvanÈbhisamayavasena passati.
Dukkhanti-Èdi ariyasaccÈnaÑ sar|padassanaÑ. Tattha
anek|paddavÈdhiÔÔhÈnatÈya kucchitabhÈvato
bÈlajanaparikappitadhuvasubhasukhattavirahena tucchabhÈvato ca dukkhaÑ.
DukkhaÑ samuppajjati etenÈti dukkhasamuppÈdo, dukkhasamudayo.
DukkhaÑ atikkamati etena ÈrammaÓappaccayabh|tena, ettha vÈti dukkhassa
atikkamo, nibbÈnaÑ. ŒrakattÈ kilesehi araÓÊyato ca ariyo. SammÈdiÔÔhiÈdÊnaÑ aÔÔhannaÑ a~gÈnaÑ vasena aÔÔha~giko. MÈrento kilese gacchati,
nibbÈnatthikehi maggÊyati, sayaÑ vÈ nibbÈnaÑ maggatÊti maggo. Tato eva
dukkhassa upasamaÑ nirodhaÑ gacchatÊti dukkh|pasamagÈmÊ. Yato
sammappaÒÒÈya passatÊti sambandho.
______________________________________________________________
1. Khandhe (Ka)
82
KhuddakanikÈya
Sa sattakkhattuÑ paramaÑ, sandhÈvitvÈna puggaloti so evaÑ
catusaccadassÈvÊ ariyapuggalo sotÈpanno sabbamudindriyo samÈno
sattavÈraparamaÑyeva bhavÈdÊsu aparÈparuppattivasena sandhÈvitvÈ
saÑsaritvÈ. EkabÊjÊ kolaÑkolo sattakkhattuparamoti indriyÈnaÑ
tikkhamajjhimamudubhÈvena tayo hi sotÈpannÈ. Tesu sabbamudindriyassa
vasenidaÑ vuttaÑ “sa sattakkhattuÑ paramaÑ, sandhÈvitvÈnÈ”ti.
Dukkhassantakaro hotÊti vaÔÔadukkhassa antakaro pariyosÈnakaro hoti.
KathaÑ? SabbasaÑyojanakkhayÈ anupubbena aggamaggaÑ adhigantvÈ
niravasesÈnaÑ saÑyojanÈnaÑ khepanÈti arahattaphaleneva desanÈya k|ÔaÑ
gaÓhi.
_____
5. MusÈvÈdasuttavaÓÓanÈ
25. PaÒcame ekadhammaÑ atÊtassÈti kÈ uppatti? Bhagavato
bhikkhusaÑghassa ca mahÈlÈbhasakkÈro uppajji, titthiyÈnaÑ parihÈyi. Te
hatalÈbhasakkÈrÈ nippabhÈ nittejÈ issÈpakatÈ CiÒcamÈÓavikaÑ nÈma
paribbÈjikaÑ uyyojesuÑ “ehi tvaÑ bhagini, samaÓaÑ GotamaÑ abh|tena
abbhÈcikkhass|”ti. SÈ BhagavantaÑ catuparisamajjhe dhammaÑ desentaÑ
upagantvÈ abh|tena abbhÈcikkhitvÈ sakkenassÈ abh|tabhÈve pakÈsite
mahÈjanena “dhÊ kÈÄakaÓÓÊ”ti vihÈrato nikkaÉÉhÈpitÈ pathaviyÈ vivare dinne
AvÊcijÈlÈnaÑ indhanaÑ hutvÈva AvÊciniraye nibbatti, bhiyyoso mattÈya
titthiyÈnaÑ lÈbhasakkÈro parihÈyi. Bhikkh| dhammasabhÈyaÑ kathaÑ
samuÔÔhÈpesuÑ “Èvuso CiÒcamÈÓavikÈ evaÑ uÄÈraguÓaÑ
aggadakkhiÓeyyaÑ SammÈsambuddhaÑ abh|tena akkositvÈ mahÈvinÈsaÑ
pattÈ”ti. SatthÈ ÈgantvÈ “kÈya nuttha bhikkhave etarahi kathÈya
sannisinnÈ”ti pucchitvÈ “imÈya nÈmÈ”ti vutte “na bhikkhave idÈneva,
pubbepi sÈ maÑ abh|tena akkositvÈ mahÈvinÈsaÑ pattÈyevÈ”ti
MahÈpadumajÈtakampi vitthÈretvÈ upari dhammaÑ desento imissÈ
aÔÔhuppattiyÈ “ekadhammaÑ atÊtassÈ”ti idaÑ suttaÑ desesi.
Tattha ekadhammanti ekaÑ vacÊsaccasa~khÈtaÑ dhammaÑ. AtÊtassÈti
yÈ sÈ aÔÔha anariyavohÈre vajjetvÈ aÔÔhasu ariyavohÈresu patiÔÔhÈpanatthaÑ
83
“saccaÑ bhaÓe nÈlikan”ti ariyehi ÔhapitÈ mariyÈdÈ, taÑ atikkamitvÈ Ôhitassa.
Puriso eva puggaloti purisapuggalo, tassa. AkaraÓÊyanti kÈtuÑ
asakkuÓeyyaÑ. SampajÈnamusÈvÈdÊ hi puggalo kiÒci pÈpakammaÑ katvÈ
“idaÑ nÈma tayÈ katan”ti vutte “na mayÈ katan”ti musÈvÈdeneva
pariharissati1. EvaÒca paÔipajjanto kiÒci pÈpakammaÑ karotiyeva, na tattha
lajjati saccamariyÈdÈya samatikkantattÈ. Tena vuttaÑ “katamaÑ
ekadhammaÑ, yadidaÑ bhikkhave sampajÈnamusÈvÈdo”ti.
GÈthÈyaÑ musÈvÈdissÈti musÈ abh|taÑ atacchaÑ paresaÑ
viÒÒÈpanavasena vadanasÊlassa. Yassa dasasu vacanesu ekampi saccaÑ
natthi, evar|pe vattabbameva natthi. Jantunoti sattassa. Satto hi jÈyanaÔÔhena
“jant|”ti vuccati. VitiÓÓaparalokassÈti vissaÔÔhaparalokassa, Êdiso hi
manussasampatti devalokasampatti avasÈne nibbÈnasampattÊti imÈ tissopi
sampattiyo na passati. Natthi pÈpanti tassa tÈdisassa idaÑ nÈma pÈpaÑ na
kattabbanti natthÊti.
_____
6. DÈnasuttavaÓÓanÈ
26. ChaÔÔhe evaÒceti ettha evanti upamÈkÈre nipÈto, ceti parikappane.
SattÈti r|pÈdÊsu sattÈ visattÈ. JÈneyyunti bujjheyyuÑ. DÈnasaÑvibhÈgassÈti
yÈya hi cetanÈya annÈdideyyadhammaÑ saÑharitvÈ anukampÈp|jÈsu
aÒÒataravasena paresaÑ dÊyati, taÑ dÈnaÑ. YÈya pana attanÈ
paribhuÒjitabbabhÈvena gahitavatthussa ekadeso saÑvibhajitvÈ dÊyati, ayaÑ
saÑvibhÈgo. VipÈkanti phalaÑ. YathÈhaÑ jÈnÈmÊti yathÈ ahaÑ jÈnÈmi.
IdaÑ vuttaÑ hoti–tiracchÈnagatassapi dÈnaÑ datvÈ attabhÈvasate
pavattasukhavipaccanavasena sataguÓÈ dakkhiÓÈ hotÊti evamÈdinÈ
bhikkhave yena pakÈrena ahaÑ dÈnassa saÑvibhÈgassa ca vipÈkaÑ
kammavipÈkaÑ ÒÈÓabalena paccakkhato jÈnÈmi, evaÑ ime sattÈ yadi
jÈneyyunti. Na adatvÈ bhuÒjeyyunti yaÑ bhuÒjitabbayuttakaÑ attano
______________________________________________________________
1. ParihÈpeti (SÊ)
84
KhuddakanikÈya
atthi, tato paresaÑ na adatvÈ macchariyacittena ca taÓhÈlobhavasena ca
bhuÒjeyyuÑ, datvÈva bhuÒjeyyuÑ. Na ca nesaÑ maccheramalaÑ cittaÑ
pariyÈdÈyatiÔÔheyyÈti attano sampattÊnaÑ parehi
sÈdhÈraÓabhÈvÈsahanalakkhaÓaÑ cittassa pabhassarabhÈvad|sakÈnaÑ
upakkilesabh|tÈnaÑ kaÓhadhammÈnaÑ aÒÒataraÑ maccheramalaÑ. Atha
vÈ yathÈvuttamaccheraÒceva aÒÒampi dÈnantarÈyakaraÑ
issÈlobhadosÈdimalaÒca nesaÑ sattÈnaÑ cittaÑ yathÈ dÈnacetanÈ na
pavattati, na vÈ suparisuddhÈ hoti, evaÑ pariyÈdÈya parito gahetvÈ
abhibhavitvÈ na tiÔÔheyya. Ko hi sammadeva dÈnaphalaÑ jÈnanto attano
citte maccheramalassa okÈsaÑ dadeyya.
Yopi nesaÑ assa carimo Èlopoti nesaÑ sattÈnaÑ yo sabbapacchimako
Èlopo siyÈ. CarimaÑ kabaÄanti tasseva vevacanaÑ. IdaÑ vuttaÑ hoti–ime
sattÈ pakatiyÈ yattakehi Èlopehi sayaÑ yÈpeyyuÑ, tesu ekameva ÈlopaÑ
attano atthÈya ÔhapetvÈ tadaÒÒe sabbe Èlope ÈgatÈgatÈnaÑ atthikÈnaÑ datvÈ
yo Ôhapito Èlopo assa, so idha carimo Èlopo nÈma. Tatopi na asaÑvibhajitvÈ
bhuÒjeyyuÑ, sace nesaÑ paÔiggÈhakÈ ass|ti nesaÑ sattÈnaÑ paÔiggÈhakÈ
yadi siyuÑ, tatopi yathÈvuttacarimÈlopatopi saÑvibhajitvÈva ekadesaÑ
datvÈva bhuÒjeyyuÑ, yathÈhaÑ dÈnasaÑvibhÈgassa vipÈkaÑ paccakkhato
jÈnÈmi, evaÑ yadi jÈneyyunti. YasmÈ ca khoti-ÈdinÈ kammaphalassa
appaccakkhabhÈvato evamete1 sattÈ dÈnasaÑvibhÈgesu na pavattantÊti
yathÈdhippetamatthaÑ kÈraÓena sampaÔipÈdeti. Eteneva tesaÑ
tadaÒÒapuÒÒesu ca appaÔipattiyÈ, apuÒÒesu ca paÔipattiyÈ kÈraÓaÑ dassitanti
daÔÔhabbaÑ.
GÈthÈsu yathÈvuttaÑ MahesinÈti MahesinÈ BhagavatÈ “tiracchÈnagate
dÈnaÑ datvÈ sataguÓÈ dakkhiÓÈ pÈÔika~khitabbÈ”ti-ÈdinÈ, idheva vÈ “evaÒce
sattÈ jeneyyun”ti-ÈdinÈ yathÈvuttaÑ, ÒÈÓacÈrena taÑ yathÈvuttaÑ cittaÑ
ÒÈtanti attho. VipÈkaÑ saÑvibhÈgassÈti saÑvibhÈgassapi vipÈkaÑ, ko pana
vÈdo dÈnassa. YathÈ hoti mahapphalanti yathÈ so vipÈko mahantaÑ phalaÑ
hoti, evaÑ ime sattÈ yadi jÈneyyunti sambandho. Vineyya maccheramalanti
maccariyamalaÑ apanetvÈ kammaphalasaddhÈya
______________________________________________________________
1. Eva te (SÊ)
85
ratanattayasaddhÈya ca visesato pasannena cittena yesu kilesehi ÈrakattÈ
ariyesu sÊlÈdiguÓasampannesu dinnaÑ appakampi dÈnaÑ mahapphalaÑ
hoti, tesu yuttakÈlena dajjuÑ dadeyyuÑ.
MahapphalabhÈvakaraÓato dakkhiÓaÑ arahantÊti dakkhiÓeyyÈ,
sammÈpaÔipannÈ, tesu dakkhiÓeyyesu. DakkhiÓaÑ paralokaÑ saddahitvÈ
dÈtabbaÑ deyyadhammaÑ yathÈ taÑ dÈnaÑ hoti mahÈdÈnaÑ, evaÑ datvÈ.
Atha vÈ bahuno annaÑ datvÈ, kathaÑ pana annaÑ dÈtabbanti Èha
“dakkhiÓeyyesu dakkhiÓan”ti. Ito manussattÈ manussattabhÈvato cutÈ
paÔisandhivasena saggaÑ gacchanti dÈyakÈ. KÈmakÈminoti kÈmetabbÈnaÑ
uÄÈrÈnaÑ devabhogÈnaÑ paÔiladdhar|pavibhavena kammunÈ upagamane
sÈdhukÈritÈya kÈmakÈmino sabbakÈmasama~gino modanti yathÈruci
paricÈrentÊti attho.
_____
7. MettÈbhÈvanÈsuttavaÓÓanÈ
27. Sattame yÈni kÈnicÊti anavasesapariyÈdÈnaÑ. OpadhikÈni
puÒÒakiriyavatth|nÊti tesaÑ niyamanaÑ. Tattha upadhi vuccanti khandhÈ,
upadhissa karaÓaÑ sÊlaÑ etesaÑ, upadhippayojanÈni vÈ opadhikÈni.
Sampattibhave attabhÈvajanakÈni paÔisandhipavattivipÈkadÈyakÈni.
PuÒÒakiriyavatt|nÊti puÒÒakiriyÈ ca tÈ tesaÑ tesaÑ phalÈnisaÑsÈnaÑ
vatth|ni cÈti puÒÒakiriyavatth|ni. TÈni pana sa~khepato dÈnamayaÑ
sÊlamayaÑ bhÈvanÈmayanti tividhÈni honti. Tattha yaÑ vattabbaÑ, taÑ
parato TikanipÈtavaÓÓanÈyaÑ Èvi bhavissati. MettÈya cetovimuttiyÈti
mettÈbhÈvanÈvasena paÔiladdhatikacatukkajjhÈnasamÈpattiyÈ. “MettÈ”ti hi
vutte upacÈropi labbhati appanÈpi, “cetovimuttÊ”ti pana vutte
appanÈjhÈnameva labbhati. TaÑ hi nÊvaraÓÈdipaccanÊkadhammato cittassa
suÔÔhu vimuttibhÈvena cetovimuttÊti vuccati. KalaÑ nÈgghanti soÄasinti
mettÈbrahmavihÈrassa soÄasabhÈgaÑ opadhikÈni puÒÒakiriyavatth|ni na
agghanti. IdaÑ vuttaÑ hoti–mettÈya cetovimuttiyÈ yo vipÈko, taÑ soÄasa
koÔÔhÈse katvÈ
86
KhuddakanikÈya
tato ekaÑ puna soÄasa koÔÔhÈse katvÈ tattha yo ekakoÔÔhÈso, na taÑ aÒÒÈni
opadhikÈni puÒÒakiriyavatth|ni agghantÊti. AdhiggahetvÈti abhibhavitvÈ.
BhÈsateti upakkilesavisuddhiyÈ dippati. Tapateti tato eva anavasese
paÔipakkhadhamme santapati. VirocatÊti ubhayasampattiyÈ virocati. MettÈ hi
cetovimutti candÈlokasa~khÈtÈ vigat|pakkilesÈ juÓhÈ viya dippati, Ètapo
viya andhakÈraÑ paccanÊkadhamme vidhamantÊ tapati, osadhitÈrakÈ viya
vijjotamÈnÈ virocati ca.
SeyyathÈpÊti opammadassanatthe nipÈto. TÈrakar|pÈnanti jotÊnaÑ.
CandiyÈti candassa ayanti candÊ, tassÈ candiyÈ, pabhÈya juÓhÈyÈti attho.
VassÈnanti vassÈnaÑ bahuvasena laddhavohÈrassa utuno. Pacchime mÈseti
kattikamÈse. Saradasamayeti SaradakÈle. AssayujakattikamÈsÈ hi loke
“sarada-ut|”ti vuccanti. Viddheti ubbiddhe, meghavigamena d|rÊbh|teti
attho. TenevÈha “vigatavalÈhake”ti. Deveti ÈkÈse. NabhaÑ
abbhussakkamÈnoti udayaÔÔhÈnato ÈkÈsaÑ ulla~ghanto. Tamagatanti tamaÑ.
AbhivihaccÈti abhihantvÈ vidhamitvÈ. OsadhitÈrakÈti ussannÈ pabhÈ etÈya
dhÊyati, osadhÊnaÑ vÈ anubalappadÈyikattÈ osadhÊti laddhanÈmÈ tÈrakÈ.
EtthÈha–kasmÈ pana BhagavatÈ samÈnepi opadhikabhÈve1 mettÈ
itarehi opadhikapuÒÒehi visesetvÈ vuttÈti? Vuccate–seÔÔhaÔÔhena
niddosabhÈvena ca sattesu suppaÔipattibhÈvato. SeÔÔhÈ hi ete vihÈrÈ,
sabbasattesu sammÈpaÔipattibh|tÈni yadidaÑ mettÈjhÈnÈni. YathÈ ca
brahmÈno niddosacittÈ viharanti, evaÑ etehi samannÈgatÈ yogino
brahmasamÈva hutvÈ viharanti. TathÈ hime “brahmavihÈrÈ”ti vuccanti. Iti
seÔÔhaÔÔhena niddosabhÈvena ca sattesu suppaÔipattibhÈvato mettÈva itarehi
opadhikapuÒÒehi visesetvÈ vuttÈ.
Evampi kasmÈ mettÈva evaÑ visesetvÈ vuttÈ? ItaresaÑ
brahmavihÈrÈnaÑ adhiÔÔhÈnabhÈvato dÈnÈdÊnaÑ sabbesaÑ
kalyÈÓadhammÈnaÑ parip|rikattÈ ca.
______________________________________________________________
1. SÈsavabhÈve (SÊ, SyÈ)
87
ayaÑ hi sattesu hitÈkÈrappavattilakkhaÓÈ mettÈ, hit|pasaÑhÈrarasÈ,
ÈghÈtavinayapaccupaÔÔhÈnÈ. Yadi anodhiso bhÈvitÈ bahulÊkatÈ, atha
sukheneva karuÓÈdibhÈvanÈ sampajjantÊti mettÈ itaresaÑ brahmavihÈrÈnaÑ
adhiÔÔhÈnaÑ. TathÈ hi sattesu hitajjhÈsayatÈya sati nesaÑ dukkhÈsahanatÈ1,
sampattivisesÈnaÑ ciraÔÔhitikÈmatÈ2, pakkhapÈtÈbhÈvena sabbattha
samappavattacittatÈ ca sukheneva ijjhanti. EvaÒca
sakalalokahitasukhavidhÈnÈdhimuttÈ mahÈbodhisattÈ “imassa dÈtabbaÑ,
imassa na dÈtabban”ti uttamavicayavasena vibhÈgaÑ akatvÈ sabbasattÈnaÑ
niravasesasukhanidÈnaÑ3 dÈnaÑ denti, hitasukhatthameva nesaÑ sÊlaÑ
samÈdiyanti, sÊlaparip|raÓatthaÑ nekkhammaÑ bhajanti, tesaÑ hitasukhesu
asammohatthÈya paÒÒaÑ pariyodapenti, hitasukhÈbhivaÉÉhanatthameva
daÄhaÑ vÊriyamÈrabhanti, uttamavÊriyavasena vÊrabhÈvaÑ pattÈpi sattÈnaÑ
nÈnappakÈraÑ hitajjhÈsayeneva aparÈdhaÑ khamanti, “idaÑ vo dassÈma,
karissÈmÈ”ti-ÈdinÈ kataÑ paÔiÒÒÈtaÑ na visaÑvÈdenti, tesaÑ hitasukhÈyeva
acalÈdhiÔÔhÈnÈ4 honti. Tesu acalÈya mettÈya pubbakÈrino hitajjhÈsayeneva
nesaÑ vippakÈre udÈsÊnÈ honti, pubbakÈritÈyapi na paccupakÈramÈsisantÊti.
EvaÑ te pÈramiyo p|retvÈ yÈva dasabalacatuvesÈrajjacha-asÈ- dhÈraÓaÒÈÓaaÔÔhÈrasÈveÓikabuddhadhammappabhede sabbepi kalyÈÓadhamme
parip|renti. EvaÑ dÈnÈdÊnaÑ sabbesaÑ kalyÈÓadhammÈnaÑ pÈrip|rikÈ
mettÈti ca imassa visesassa dassanatthaÑ sÈ itarehi visesetvÈ vuttÈ.
Apica mettÈya itarehi opadhikapuÒÒehi mahÈnubhÈvatÈ VelÈmasuttena
dÊpetabbÈ. Tattha hi yathÈ nÈma mahatÈ VelÈmassa dÈnato ekassa
sotÈpannassa dÈnaÑ mahapphalataraÑ vuttaÑ, evaÑ sotÈpannasatato ekassa
sakadÈgÈmissa dÈnaÑ -pa- Paccekabuddhasatato Bhagavato, tatopi
Buddhappamukhassa saÑghassa dÈnaÑ, tatopi cÈtuddisassa saÑghassa
vihÈradÈnaÑ, tatopi saraÓagamanaÑ, tatopi sÊlasamÈdÈnaÑ, tatopi
gaddh|hanamattaÑ5 kÈlaÑ mettÈbhÈvanÈ mahapphalatarÈ vuttÈ. YathÈha–
______________________________________________________________
1. DukkhÈpanayanatÈ (Ka)
4. SaccÈdhiÔÔhÈnÈ (SyÈ)
2. CiraÔÔhitikatÈ (Ka)
3. Niravasesamukhena (Ka)
5. Gaddh|hanamattampi (SÊ)
88
KhuddakanikÈya
“YaÑ gahapati VelÈmo brÈhmaÓo dÈnaÑ adÈsi mahÈdÈnaÑ. Yo
cekaÑ diÔÔhisampannaÑ bhojeyya, idaÑ tato mahapphalataraÑ. Yo ca
sataÑ diÔÔhisampannaÑ bhojeyya -pa- surÈmerayamajjappamÈdaÔÔhÈnÈ
veramaÓiÑ. Yo ca antamaso gadd|hanamattampi mettacittaÑ
bhÈveyya, idaÑ tato mahapphalataran”ti1.
MahaggatapuÒÒabhÈvena panassÈ parittapuÒÒato sÈtisayatÈya
vattabbameva natthi. VuttaÑ hetaÑ “yaÑ pamÈÓakataÑ kammaÑ, na taÑ
tatrÈvasissati, na taÑ tatrÈvatiÔÔhatÊ”ti2. KÈmÈvacarakammaÑ hi
pamÈÓakataÑ nÈma, mahaggatakammaÑ pana pamÈÓaÑ atikkamitvÈ
odhisakÈnodhisakapharaÓavasena vaÉÉhitvÈ katattÈ appamÈÓakataÑ nÈma.
KÈmÈvacarakammaÑ tassa mahaggatakammassa antarÈ laggituÑ vÈ taÑ
kammaÑ abhibhavitvÈ attano vipÈkassa okÈsaÑ gahetvÈ ÔhÈtuÑ vÈ na
sakkoti, atha kho mahaggatakammameva taÑ parittakammaÑ mahogho viya
parittaÑ udakaÑ abhibhavitvÈ attano okÈsaÑ gahetvÈ tiÔÔhati, tassa vipÈkaÑ
paÔibÈhitvÈ sayameva brahmasahabyataÑ upanetÊti ayaÑ hi tassa atthoti.
GÈthÈsu yoti yo koci gahaÔÔho vÈ pabbajito vÈ. Mettanti mettÈjhÈnaÑ.
AppamÈÓanti bhÈvanÈvasena ÈrammaÓavasena ca appamÈÓaÑ.
AsubhabhÈvanÈdayo viya hi ÈrammaÓe ekadesaggahaÓaÑ akatvÈ
anavasesapharaÓavasena anodhisopharaÓavasena ca appamÈÓÈrammaÓatÈya
paguÓabhÈvanÈvasena3 appamÈÓaÑ. Tan| saÑyojanÈ hontÊti mettÈjhÈnaÑ
pÈdakaÑ katvÈ sammasitvÈ heÔÔhime ariyamagge adhigacchantassa
sukheneva paÔighasaÑyojanÈdayo pahÊyamÈnÈ tanu honti. TenÈha “passato
upadhikkhayan”ti. “Upadhikkhayo”ti hi nibbÈnaÑ vuccati, taÒcassa
sacchikiriyÈbhisamayavasena maggaÒÈÓena passati. Atha vÈ tan| saÑyojanÈ
hontÊti mettÈjhÈnapadaÔÔhÈnÈya vipassanÈya anukkamena
upadhikkhayasa~khÈtaÑ arahattaÑ patvÈ taÑ passato pageva dasapi
saÑyojanÈ tan| honti, pahÊyantÊti attho. Atha vÈ tan| saÑyojanÈ hontÊti
paÔigho ceva paÔighasampayuttasaÑyojanÈ ca tanukÈ honti. Passato
upadhikkhayanti tesaÑyeva kiles|padhÊnaÑ
______________________________________________________________
3. PharaÓabhÈvanÈvasena (Ka)
2. DÊ 1. 235; SaÑ 2. 506 piÔÔhesu.
89
khayasa~khÈtaÑ mettaÑ adhigamavasena passantassÈti evamettha attho
daÔÔhabbo.
EvaÑ kilesappahÈnaÑ nibbÈnÈdhigamaÒca mettÈbhÈvanÈya
sikhÈppattamÈnisaÑsaÑ dassetvÈ idÈni aÒÒe ÈnisaÑse dassetuÑ “ekampi
ce”ti-ÈdimÈha. Tattha aduÔÔhacittoti mettÈbalena suÔÔhu
vikkhambhitabyÈpÈdatÈya byÈpÈdena ad|sitacitto. MettÈyatÊti
hitapharaÓavasena mettaÑ karoti. Kusaloti atisayena kusalavÈ mahÈpuÒÒo,
paÔighÈdi-anatthavigamena vÈ khemÊ. TenÈti tena mettÈyitena, sabbe ca
pÈÓeti casaddo byatireke. ManasÈnukampanti cittena anukampanto. IdaÑ
vuttaÑ hoti–ekasattavisayÈpi tÈva mettÈ mahÈkusalarÈsi, sabbe pana pÈÓe
attano piyaputtaÑ viya hitapharaÓena manasÈ anukampanto pah|taÑ bahuÑ
anappakaÑ apariyantaÑ catusaÔÔhimahÈkappepi attano vipÈkappabandhaÑ
pavattetuÑ samatthaÑ uÄÈrapuÒÒaÑ ariyo parisuddhacitto puggalo pakaroti
nipphÈdeti.
SattasaÓÉanti sattasa~khÈtena saÓÉena samannÈgataÑ bharitaÑ, sattehi
aviraÄaÑ ÈkiÓÓamanussanti attho. VijitvÈti adaÓÉena asatthena dhammeneva
vijinitvÈ. RÈjisayoti isisadisÈ dhammikarÈjÈno. YajamÈnÈti dÈnÈni
dadamÈnÈ. AnupariyagÈti vicariÑsu.
Assamedhanti-ÈdÊsu porÈÓakarÈjakÈle kira sassamedhaÑ purisamedhaÑ
sammÈpÈsaÑ vÈcÈpeyyanti cattÈri sa~gahavatth|ni ahesuÑ, yehi rÈjÈno
lokaÑ sa~gaÓhiÑsu. Tattha nipphannasassato dasamabhÈgaggahaÓaÑ
sassamedhaÑ nÈma, sassasampÈdane medhÈvitÈti attho. MahÈyodhÈnaÑ
chamÈsikaÑ bhattavetanÈnuppadÈnaÑ purisamedhaÑ nÈma,
purisasa~gaÓhane medhÈvitÈti attho. DaliddamanussÈnaÑ potthake lekhaÑ
gahetvÈ tÊÓi vassÈni vinÈ vaÉÉhiyÈ
sahassadvisahassamattadhanÈnuppadÈnaÑ sammÈpÈsaÑ nÈma. TaÑ hi
sammÈ manusse pÈseti hadaye bandhitvÈ viya Ôhapeti, tasmÈ
“sammÈpÈsan”ti vuccati. “TÈta mÈtulÈ”ti-ÈdinÈ pana saÓhavÈcÈya
sa~gahaÓaÑ vÈcÈpeyyaÑ nÈma, peyyavajjaÑ piyavÈcatÈti attho. EvaÑ
cat|hi sa~gahavatth|hi sa~gahitaÑ raÔÔhaÑ iddhaÒceva hoti phÊtaÒca pah|taannapÈnaÑ khemaÑ nirabbudaÑ. ManussÈ mudÈ modamÈnÈ ure putte
naccentÈ apÈrutagharÈ
90
KhuddakanikÈya
viharanti, idaÑ gharadvÈresu aggaÄÈnaÑ abhÈvato “niraggaÄan”ti vuccati.
AyaÑ porÈÓikÈ paveÓi, ayaÑ porÈÓikÈ pakati.
AparabhÈge pana OkkÈkarÈjakÈle brÈhmaÓÈ imÈni cattÈri
sa~gahavatth|ni imaÒca raÔÔhasampattiÑ parivattentÈ uddhamm|laÑ katvÈ
assamedhaÑ purisamedhanti-Èdike paÒca yaÒÒe nÈma akaÑsu. VuttaÒhetaÑ
BhagavatÈ BrÈhmaÓadhammiyasutte–
“TesaÑ Èsi vipallÈso, disvÈna aÓuto aÓuÑ -pa-.
Te tattha mante ganthetvÈ, okkÈkaÑ tadupÈgamun”ti1.
Tattha assamettha medhanti bÈdhentÊti assamedho, dvÊhi pariyaÒÒehi
yajitabbassa ekavÊsatiy|passa ekasmiÑ pacchimadivase eva2
sattanavutipaÒcapasusataghÈtabhÊsanassa ÔhapetvÈ bh|miÒca purise ca
avasesasabbavibhavadakkhiÓassa yaÒÒassetaÑ adhivacanaÑ. Purisamettha
medhanti bÈdhentÊti purisamedho, cat|hi pariyaÒÒehi yajitabbassa saddhiÑ
bh|miyÈ assamedhe vuttavibhavadakkhiÓassa yaÒÒassetaÑ adhivacanaÑ.
Sammamettha pÈsanti khipantÊti sammÈpÈso, yugacchiggaÄe
pavesanadaÓÉakasa~khÈtaÑ sammaÑ khipitvÈ tassa patitokÈse vediÑ katvÈ
saÑhÈrimehi y|pÈdÊhi sarassatinadiyÈ nimuggokÈsato pabhuti paÔilomaÑ
gacchantena yajitabbassa satrayÈgassetaÑ3 adhivacanaÑ. VÈjamettha
pivantÊti vÈjapeyyo. Ekena pariyaÒÒena sattarasahi pas|hi yajitabbassa
beÄuvay|passa sattarasakadakkhiÓassa4 yaÒÒassetaÑ adhivacanaÑ. Natthi
ettha aggaÄoti niraggaÄo. Navahi pariyaÒÒehi yajitabbassa saddhiÑ bh|miyÈ
purisehi ca assamedhe vuttavibhavadakkhiÓassa
sabbamedhapariyÈyanÈmassa assamedhavikappassetaÑ adhivacanaÑ.
CandappabhÈti candappabhÈya. TÈragaÓÈva sabbeti yathÈ sabbepi
tÈragaÓÈ candimasobhÈya soÄasimpi kalaÑ nÈgghanti, evaÑ te
assamedhÈdayo yaÒÒÈ mettacittassa vuttalakkhaÓena subhÈvitassa soÄasimpi
kalaÑ nÈnubhavanti na pÈpuÓanti, nÈgghantÊti attho.
______________________________________________________________
2. Majjhimadivase eva (SÊ, SyÈ, Ka) AÑ-®Ôha 3. 194;
SaÑ-®Ôha 1. 134 piÔÔhesupi passitabbaÑ.
3. YaÒÒayÈgamassetaÑ (SyÈ), yÈtrÈyÈgassetaÑ (Ka),
sabbayÈgassetaÑ (AÑ-®Ôha 2. 302 piÔÔhe)
4. SattarasakasattarasakadakkhiÓassa (SÊ, SyÈ)
91
IdÈni aparepi diÔÔhadhammikasamparÈyike mettÈbhÈvanÈya ÈnisaÑse
dassetuÑ “yo na hantÊ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha yoti
mettÈbrahmavihÈrabhÈvanÈnuyutto puggalo. Na hantÊti teneva
mettÈbhÈvanÈnubhÈvena d|ravikkhambhi tabyÈpÈdatÈya na kaÒci sattaÑ
hiÑsati, leÉÉudaÓÉÈdÊhi na vibÈdhati vÈ. Na ghÈtetÊti paraÑ samÈdapetvÈ na
satte hanÈpeti na vibÈdhÈpeti ca. Na jinÈtÊti
sÈrambhaviggÈhikakathÈdivasena na kaÒci jinÈti sÈrambhasseva abhÈvato,
jÈnikaraÓavasena vÈ aÉÉakaraÓÈdinÈ na kaÒci jinÈti. Na jÈpayeti parepi
payojetvÈ paresaÑ dhanajÈniÑ na kÈrÈpeyya. MettaÑsoti
mettÈmayacittakoÔÔhÈso, mettÈya vÈ aÑso avijahanaÔÔhena avayavabh|toti
mettaÑso. Sabbabh|tes|ti sabbasattesu. Tato eva veraÑ tassa na kenacÊti
akusalaveraÑ tassa kenacipi kÈraÓena natthi puggalaverasa~khÈto virodho
kenaci purisena saddhiÑ tassa mettÈvihÈrissa natthÊti.
EvametasmiÑ EkakanipÈte paÔipÈÔiyÈ terasasu suttesu sikkhÈsuttadvaye
cÈti pannarasasu suttesu vivaÔÔaÑ kathitaÑ, NÊvaraÓasuttaÑ
SaÑyojanasuttaÑ AppamÈdasuttaÑ AÔÔhisaÒcayasuttanti etesu cat|su suttesu
vaÔÔavivaÔÔaÑ kathitaÑ, itaresu pana vaÔÔameva kathitanti.
Itivuttakassa
EkakanipÈtavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
2. DukanipÈta
1. PaÔhamavagga
1. DukkhavihÈrasuttavaÓÓanÈ
28. DukanipÈtassa paÔhame dvÊhÊti gaÓanaparicchedo. DhammehÊti
paricchinnadhammanidassanaÑ. DvÊhi dhammehÊti dvÊhi akusaladhammehi.
SamannÈgatoti yutto. DiÔÔheva dhammeti imasmiÑyeva attabhÈve.
DukkhaÑ viharatÊti cat|supi iriyÈpathesu kilesadukkhena ceva
kÈyikacetasikadukkhena ca dukkhaÑ viharati. SavighÈtanti citt|paghÈtena
ceva kÈy|paghÈtena ca savighÈtaÑ. Sa-upÈyÈsanti kiles|pÈyÈsena ceva
sarÊrakhedena ca balava-ÈyÈsavasena sa-upÈyÈsaÑ. SapariÄÈhanti
kilesapariÄÈhena ceva kÈyapariÄÈhena ca sapariÄÈhaÑ. KÈyassa bhedÈti
upÈdinnakkhandhapariccÈgÈ. ParaÑ maraÓÈti tadanantaraÑ
abhinibbattakkhandhaggahaÓe. Atha vÈ kÈyassa bhedÈti
jÊvitindriyupacchedÈ. ParaÑ maraÓÈti cutito uddhaÑ. Duggati pÈÔika~khÈti
duggatisa~khÈtÈnaÑ catunnaÑ apÈyÈnaÑ aÒÒatarÈ gati icchitabbÈ,
avassaÑbhÈvinÊti attho.
AguttadvÈroti apihitadvÈro. Kattha pana aguttadvÈroti Èha
“indriyes|”ti. Tena manacchaÔÔhÈnaÑ indriyÈnaÑ asaÑvaramÈha.
PaÔiggahaÓaparibhogavasena bhojane mattaÑ na jÈnÈtÊti bhojane amattaÒÒ|.
“Indriyesu aguttadvÈratÈya bhojane amattaÒÒutÈyÈ”tipi paÔhanti.
KathaÑ indriyesu aguttadvÈratÈ, kathaÑ vÈ guttadvÈratÈti? KiÒcÈpi hi
cakkhundriye saÑvaro vÈ asaÑvaro vÈ natthi. Na hi cakkhupasÈdaÑ nissÈya
sati vÈ muÔÔhassaccaÑ vÈ uppajjati, apica yadÈ r|pÈrammaÓaÑ cakkhussa
ÈpÈyaÑ Ègacchati, tadÈ bhava~ge dvikkhattuÑ uppajjitvÈ niruddhe
kiriyÈmanodhÈtu ÈvajjanakiccaÑ sÈdhayamÈnÈ uppajjitvÈ nirujjhati, tato
cakkhuviÒÒÈÓaÑ dassanakiccaÑ, tato vipÈkamanodhÈtu
sampaÔicchanakiccaÑ, tato vipÈkÈhetukamanoviÒÒÈÓadhÈtu
santÊraÓakiccaÑ, tato kiriyÈhetukamanoviÒÒÈÓadhÈtu voÔÔhabbanakiccaÑ
sÈdhayamÈnÈ uppajjitvÈ nirujjhati, tadanantaraÑ javanaÑ javati. TathÈpi
neva bhava~gasamaye, na ÈvajjanÈdÊnaÑ
93
aÒÒatarasamaye saÑvaro vÈ asaÑvaro vÈ atthi, javanakkhaÓe pana sace
dussÊlyaÑ vÈ muÔÔhassaccaÑ vÈ aÒÒÈÓaÑ vÈ akkhanti vÈ kosajjaÑ vÈ
uppajjati, asaÑvaro hoti. EvaÑ hontopi so “cakkhudvÈre asaÑvaso”ti
vuccati, kasmÈ? YasmÈ tasmiÑ sati dvÈrampi aguttaÑ hoti bhava~gampi
ÈvajjanÈdÊni vÊthicittÈnipi. YathÈ kiÑ? YathÈ nagare cat|su dvÈresu
asaÑvutesu kiÒcÈpi antogharadvÈrakoÔÔhakagabbhÈdayo susaÑvutÈ, tathÈpi
antonagare sabbaÑ bhaÓÉaÑ arakkhitaÑ agopitameva hoti. NagaradvÈrehi
pavisitvÈ corÈ yadicchanti, taÑ hareyyuÑ. Evameva javane dussÊlyÈdÊsu
uppannesu tasmiÑ asaÑvare satidvÈrampi aguttaÑ hoti, bhava~gampi
ÈvajjanÈdÊni vÊthicittÈnipi. TasmiÑ pana asati javane sÊlÈdÊsu uppannesu
dvÈrampi guttaÑ hoti bhava~gampi ÈvajjanÈdÊni vÊthicittÈnipi. YathÈ kiÑ?
YathÈ nagaradvÈresu saÑvutesu kiÒcÈpi antogharadvÈrÈdayo asaÑvutÈ,
tathÈpi antonagare sabbaÑ bhaÓÉaÑ surakkhitaÑ sugopitameva hoti.
NagaradvÈresupi hi pihitesu corÈnaÑ paveso natthi. Evameva javane
sÊlÈdÊsu uppannesu dvÈrampi guttaÑ hoti bhava~gampi ÈvajjanÈdÊni
vÊthicittÈnipi. TasmÈ javanakkhaÓe uppajjamÈnopi “cakkhudvÈre saÑvaro”ti
vuccati. SesadvÈresupi eseva nayo. EvaÑ indriyesu aguttadvÈratÈ
guttadvÈratÈ ca veditabbÈ.
KathaÑ pana bhojane amattaÒÒ|, kathaÑ vÈ mattaÒÒ|ti? Yo hi puggalo
mahiccho hutvÈ paÔiggahaÓe mattaÑ na jÈnÈti. Mahicchapuggalo hi yathÈ
nÈma kacchapuÔavÈÓijo piÄandhanabhaÓÉakaÑ hatthena gahetvÈ uccha~gepi
pakkhipitabbayuttakaÑ pakkhipitvÈ mahÈjanassa passantasseva “asukaÑ
gaÓhatha, asukaÑ gaÓhathÈ”ti mukhena ugghoseti, evameva
appamattakampi attano sÊlaÑ vÈ ganthaÑ vÈ dhuta~gaguÓaÑ vÈ antamaso
araÒÒavÈsamattakampi mahÈjanassa jÈnantasseva sambhÈveti, sambhÈvetvÈ
ca pana sakaÔehipi upanÊte paccaye “alan”ti avatvÈ paÔiggaÓhÈti. Tayo hi
p|retuÑ na sakkÈ aggi upÈdÈnena, samuddo udakena, mahiccho paccayehÊti.
Aggikkhandho samuddo ca, mahiccho cÈpi puggalo.
Bahuke paccaye dinne1, tayopete na p|rayeti2.
______________________________________________________________
1. Bahukehi paccayehi (SyÈ), bahuke paccaye dente (Ka)
2. Na p|riyÈti (Ka) Ma-®Ôha 2. 45; Abhi-®Ôha 2. 455;
AÑ-®Ôha 1. 57 piÔÔhesupi passitabbaÑ.
94
KhuddakanikÈya
Mahicchapuggalo hi vijÈtamÈtuyÈpi manaÑ gaÓhituÑ na sakkoti.
Evar|po hi anuppannaÑ lÈbhaÑ na uppÈdeti, uppannalÈbhato ca parihÈyati.
EvaÑ tÈva paÔiggahaÓe amattaÒÒ| hoti. Yo pana dhammena samena
laddhampi ÈhÈraÑ gadhito mucchito ajjhopanno1 anÈdÊnavadassÈvÊ
anissaraÓapaÒÒo ÈharahatthakaalaÑsÈÔakatatthavaÔÔakakÈkamÈsakabhuttavamitakabrÈhmaÓÈnaÑ aÒÒataro
viya ayoniso anupÈyena yÈvadatthaÑ udarÈvadehakaÑ paribhuÒjitvÈ
seyyasukhaÑ passasukhaÑ middhasukhaÑ anuyutto viharati, ayaÑ
paribhoge amattaÒÒ| nÈma.
Yo pana “yadipi deyyadhammo bahu hoti, dÈyako appaÑ dÈtukÈmo,
dÈyakassa vasena appaÑ gaÓhÈti. Deyyadhammo appo, dÈyako bahuÑ
dÈtukÈmo, deyyadhammassa vasena appaÑ gaÓhÈti. Deyyadhammo bahu,
dÈyakopi bahuÑ dÈtukÈmo, attano thÈmaÑ ÒatvÈ pamÈÓayuttameva
gaÓhÈtÊ”ti evaÑ vuttassa paÔiggahaÓe pamÈÓajÈnanassa ceva, “paÔisa~khÈ
yoniso ÈhÈraÑ ÈhÈreti, neva davÈya, na madÈyÈ”ti-ÈdinÈ2 “laddhaÒca
piÓÉapÈtaÑ agadhito amucchito anajjhopanno ÈdÊnavadassÈvÊ
nissaraÓapaÒÒo paribhuÒjatÊ”ti ca ÈdinÈ nayena vuttassa paccavekkhitvÈ
paÔisa~khÈnapaÒÒÈya jÈnitvÈ ÈharaparibhuÒjanasa~khÈtassa paribhoge
pamÈÓajÈnanassa ca vasena bhojane mattaÒÒ| hoti, ayaÑ bhojane mattaÒÒ|
nÈma. EvaÑ bhojane amattaÒÒutÈ mattaÒÒutÈ ca hotÊti veditabbaÑ.
GÈthÈsu pana cakkhunti-ÈdÊsu cakkhatÊti cakkhu, r|paÑ assÈdeti,
samavisamaÑ ÈcikkhantaÑ viya hotÊti vÈ attho. SuÓÈtÊti sotaÑ. GhÈyatÊti
ghÈnaÑ. JÊvitanimittaÑ ÈhÈraraso jÊvitaÑ, taÑ avhÈyatÊti jivhÈ.
KucchitÈnaÑ Èyoti kÈyo. Manate vijÈnÈtÊti mano. PorÈÓÈ panÈhu munÈtÊti
mano, nÈÄiyÈ minamÈno viya mahÈtulÈya dhÈrayamÈno viya ca ÈrammaÓaÑ
vijÈnÈtÊti attho. EvaÑ tÈvettha padattho veditabbo.
BhÈvatthato pana duvidhaÑ cakkhu maÑsakkhu ca paÒÒÈcakkhu ca.
Tesu Buddhacakkhu samantacakkhu ÒÈÓacakkhu dibbacakkhu
dhammacakkh|ti paÒcavidhaÑ paÒÒÈcakkhu. Tattha “addasaÑ
______________________________________________________________
1. AjjhÈpanno (SyÈ)
95
kho ahaÑ bhikkhave BuddhacakkhunÈ lokaÑ volokento”ti1 idaÑ
Buddhacakkhu nÈma. “Samantacakkhu vuccati sabbaÒÒutaÒÒÈÓan”ti2 idaÑ
samantacakkhu nÈma. “Cakkhu udapÈdÊ”ti3 idaÑ ÒÈÓacakkhu nÈma.
“AddasaÑ kho ahaÑ bhikkhave dibbena cakkhunÈ visuddhenÈ”ti4 idaÑ
dibbacakkhu nÈma. “VirajaÑ vÊtamalaÑ dhammacakkhuÑ udapÈdÊ”ti5 idaÑ
heÔÔhimamaggattayasa~khÈtaÑ dhammacakkhu nÈma.
MaÑsacakkhupi duvidhaÑ sasambhÈracakkhu pasÈdacakkh|ti. Tattha
yvÈyaÑ akkhik|pake patiÔÔhito heÔÔhÈ akkhik|pakaÔÔhikena, upari
bhamukaÔÔhikena, ubhato akkhik|Ôehi, anto matthalu~gena, bahiddhÈ
akkhilomehi paricchinno maÑsapiÓÉo, sa~khepato catasso dhÈtuyo vaÓÓo
gandho raso ojÈ sambhavo saÓÔhÈnaÑ jÊvitaÑ bhÈvo kÈyapasÈdo
cakkhupasÈdoti cuddasa sambhÈrÈ, vitthÈrato catasso dhÈtuyo taÑnissitÈ
vaÓÓagandharasa-ojÈsaÓÔhÈnasambhavÈti imÈni dasa catusamuÔÔhÈnikattÈ
cattÈlÊsaÑ honti, jÊvitaÑ bhÈvo kÈyapasÈdo cakkhupasÈdoti cattÈri
ekantakammasamuÔÔhÈnevÈti imesaÑ catucattÈlÊsÈya r|pÈnaÑ vasena
catucattÈlÊsa sambhÈrÈ, yaÑ loko “setaÑ vaÔÔaÑ puthulaÑ visaÔaÑ vipulaÑ
cakkh|”ti saÒjÈnanto na cakkhuÑ saÒjÈnÈti, vatthuÑ cakkhuto saÒjÈnÈti, yo
maÑsapiÓÉo akkhik|pake patiÔÔhito nhÈrusuttakena matthalu~gena Èbaddho,
yattha setampi atthi kaÓhampi lohitakampi pathavÊpi Èpopi tejopi vÈyopi,
yaÑ semhussadattÈ setaÑ, pittussadattÈ kaÓhaÑ, ruhirussadattÈ lohitakaÑ,
pathavussadattÈ patthaddhaÑ, ÈpussadattÈ paggharati, tejussadattÈ
pariÉayhati, vÈyussadattÈ sambhamati, idaÑ sasambhÈracakkhu nÈma. Yo
pana ettha sito ettha paÔibaddho catunnaÑ mahÈbh|tÈnaÑ upÈdÈya pasÈdo,
idaÑ pasÈdacakkhu nÈma. IdaÑ hi cakkhuviÒÒÈÓÈdÊnaÑ yathÈrahaÑ
vatthudvÈrabhÈvena pavattati.
SotÈdÊsupi sotaÑ dibbasotaÑ maÑsasotanti duvidhaÑ. Ettha “dibbÈya
sotadhÈtuyÈ visuddhÈya atikkantamÈnusikÈya ubho sadde suÓÈtÊ”ti idaÑ
dibbasotaÑ nÈma. MaÑsasotaÑ pana sasambhÈrasotaÑ pasÈdasotanti
duvidhanti-Èdi sabbaÑ cakkhumhi vuttanayeneva veditabbaÑ. TathÈ
ghÈnajivhÈ. KÈyo pana copanakÈyo karajakÈyo sam|hakÈyo pasÈdakÈyotiÈdinÈ bahuvidho. Tattha–
______________________________________________________________
3. SaÑ 3. 369; Vi 3. 14 piÔÔhesu.
5. Ma 2. 346; Vi 3. 16 piÔÔhesu.
96
KhuddakanikÈya
“KÈyena saÑvutÈ dhÊrÈ, atho vÈcÈya saÑvutÈ”ti1–
ayaÑ copanakÈyo nÈma. “ImamhÈ kÈyÈ aÒÒaÑ kÈyaÑ abhinimminÈtÊ”ti2
ayaÑ karajakÈyo nÈma. Sam|hakÈyo pana viÒÒÈÓÈdisam|havasena
anekavidho Ègato. TathÈ hi “cha ime Èvuso viÒÒÈÓakÈyÈ”ti-ÈdÊsu3
viÒÒÈÓasam|ho vutto. “Cha phassakÈyÈ”ti-ÈdÊsu4 phassÈdisam|ho. TathÈ
“kÈyapassaddhi kÈyalahutÈ”ti-ÈdÊsu5 vedanÈkkhandhÈdayo. “Idhekacco
pathavikÈyaÑ aniccato anupassati, ÈpokÈyaÑ tejokÈyaÑ vÈyokÈyaÑ
kesakÈyaÑ lomakÈyan”ti-ÈdÊsu6 pathavÈdisam|ho. “KÈyena phoÔÔhabbaÑ
phusitvÈ”ti7 ayaÑ pasÈdakÈyo. IdhÈpi pasÈdakÈyo veditabbo. So hi
kÈyaviÒÒÈÓÈdÊnaÑ yathÈrahaÑ vatthudvÈrabhÈvena pavattati. Manoti pana
kiÒcÈpi sabbaÑ viÒÒÈÓaÑ vuccati, tathÈpi dvÈrabhÈvassa idhÈdhippetattÈ
dvÈrabh|taÑ sÈvajjanaÑ bhava~gaÑ veditabbaÑ.
EtÈni yassa dvÈrÈni, aguttÈni ca bhikkhunoti yassa bhikkhuno etÈni
manacchaÔÔhÈni dvÈrÈni sativossaggena pamÈdaÑ ÈpannattÈ satikavÈÔena
apihitÈni. Bhojanamhi -pa- adhigacchatÊti so bhikkhu vuttanayena bhojane
amattaÒÒ| indriyesu ca saÑvararahito diÔÔhadhammikaÒca rogÈdivasena,
samparÈyikaÒca duggatipariyÈpannaÑ kÈyadukkhaÑ
rÈgÈdikilesasantÈpavasena, icchÈvighÈtavasena ca cetodukkhanti sabbathÈpi
dukkhameva adhigacchati pÈpuÓÈti. YasmÈ cetadevaÑ, tasmÈ duvidhenapi
dukkhagginÈ idhaloke ca paraloke ca ÉayhamÈnena kÈyena ÉayhamÈnena
cetasÈ divÈ vÈ yadi vÈ rattiÑ niccakÈlameva tÈdiso puggalo dukkhameva
viharati, na tassa sukhavihÈrassa sambhavo, vaÔÔadukkhÈnatikkame pana
vattabbameva natthÊti.
______________________________________________________________
2. DÊ 1. 73; Khu 9. 389 piÔÔhesu.
4. DÊ 3. 202; Ma 1. 64 piÔÔhesu.
6. Khu 9. 406 piÔÔhe PaÔisambhidÈmagge.
97
2. SukhavihÈrasuttavaÓÓanÈ
29. Dutiye vuttavipariyÈyena attho veditabbo.
_____
3. TapanÊyasuttavaÓÓanÈ
30. Tatiye tapanÊyÈti idha ceva samparÈye ca tapanti vibÈdhenti
viheÔhentÊti tapanÊyÈ. TapanaÑ vÈ dukkhaÑ diÔÔhe ceva dhamme
abhisamparÈye ca tassa uppÈdanena ceva anubalappadÈnena ca hitÈti
tapanÊyÈ. Atha vÈ tapanti tenÈti tapanaÑ, pacchÈnutÈpo, vippaÔisÈroti attho,
tassa hetubhÈvato hitÈti tapanÊyÈ. AkatakalyÈÓoti akataÑ kalyÈÓaÑ
bhaddakaÑ puÒÒaÑ etenÈti akatakalyÈÓo. SesapadadvayaÑ tasseva
vevacanaÑ. PuÒÒaÑ hi pavattihitatÈya ÈyatiÑsukhatÈya ca bhaddakaÔÔhena
kalyÈÓanti ca kucchitasalanÈdi-atthena kusalanti ca dukkhabhÊr|naÑ
saÑsÈrabhÊr|naÒca rakkhanaÔÔhena bhÊruttÈÓanti ca vuccati. KatapÈpoti
kataÑ upacitaÑ pÈpaÑ etenÈti katapÈpo. SesapadadvayaÑ tasseva
vevacanaÑ. AkusalakammaÑ hi lÈmakaÔÔhena pÈpanti ca attano
pavattikkhaÓe vipÈkakkhaÓe ca ghorasabhÈvatÈya luddanti ca kilesehi
d|sitabhÈvena kibbisanti ca vuccati. Iti BhagavÈ “dve dhammÈ tapanÊyÈ”ti
dhammÈdhiÔÔhÈnena uddisitvÈ akataÑ kusalaÑ dhammaÑ kataÒca akusalaÑ
dhammaÑ puggalÈdhiÔÔhÈnena niddisi. IdÈni tesaÑ tapanÊyabhÈvaÑ
dassento “so akataÑ me kalyÈÓantipi tappati, kataÑ me pÈpantipi tappatÊ”ti
Èha. CittasantÈsena tappati anutappati anusocatÊti attho.
GÈthÈsu duÔÔhu caritaÑ, kilesap|tikattÈ vÈ duÔÔhaÑ caritanti duccaritaÑ,
kÈyena duccaritaÑ, kÈyato vÈ pavattaÑ duccaritaÑ kÈyaduccaritaÑ. EvaÑ
vacÊmanoduccaritÈnipi daÔÔhabbÈni. ImÈni ca kÈyaduccaritÈdÊni
kammapathappattÈni adhippetÈnÊti yaÑ na kammapathappattaÑ
akusalajÈtaÑ, taÑ sandhÈyÈha “yaÒcaÒÒaÑ dosasaÒhitan”ti. Tassattho–
yampi ca aÒÒaÑ kammapathabhÈvaÑ appattattÈ nippariyÈyena
kÈyakammÈdisa~khaÑ na labhati, rÈgÈdikilesasaÑsaÔÔhattÈ dosasahitaÑ
akusalaÑ, tampi katvÈti attho. Nirayanti nirati-atthena nirassÈdaÔÔhena vÈ
nirayanti laddhanÈmaÑ sabbampi duggatiÑ
98
KhuddakanikÈya
ayasa~khÈtasukhappaÔikkhepena vÈ sabbattha sugatiduggatÊsu
nirayadukkhaÑ. So tÈdiso puggalo upagacchatÊti evamettha attho daÔÔhabbo.
Ettha ca kÈyaduccaritassa tapanÊyabhÈve Nando yakkho Nando
mÈÓavako Nando goghÈtako dve bhÈtikÈti etesaÑ vatth|ni kathetabbÈni–te
kira gÈviÑ vadhitvÈ maÑsaÑ dve koÔÔhÈse akaÑsu. Tato kaniÔÔho jeÔÔhaÑ
Èha “mayhaÑ dÈrakÈ bah|, imÈni me antÈni dehÊ”ti. Atha naÑ jeÔÔho
“sabbaÑ maÑsaÑ dvedhÈ vibhattaÑ, puna kimaggahesÊ”ti paharitvÈ
jÊvitakkhayaÑ pÈpesi. NivattitvÈ ca naÑ olokento mataÑ disvÈ “bhÈriyaÑ
vata mayÈ kataÑ, svÈhaÑ akÈraÓeneva naÑ mÈresin”ti cittaÑ uppÈdesi.
Athassa balavavippaÔisÈro uppajji. So ÔhitaÔÔhÈnepi nisinnaÔÔhÈnepi tadeva
kammaÑ Èvajjeti, cittassÈdaÑ na labhati, asitapÊtakhÈyitampissa sarÊre ojaÑ
na pharati, aÔÔhicammamattameva ahosi. Atha naÑ eko thero pucchi
“upÈsaka tvaÑ ativiya kiso aÔÔhicammamatto jÈto, kÊdiso te rogo, udÈhu
atthi kiÒci tapanÊyaÑ kammaÑ katan”ti. So “Èma bhante”ti sabbaÑ Èrocesi.
Athassa so “bhÈriyaÑ te upÈsaka kammaÑ kataÑ, anaparÈdhaÔÔhÈne
aparaddhan”ti Èha. So teneva kammunÈ kÈlaÑ katvÈ niraye nibbatti.
VacÊduccaritassa pana SuppabuddhasakkakokÈlikaciÒcamÈÓavikÈdÊnaÑ
vatth|ni kathetabbÈni, manoduccaritassa ukkalajayabhaÒÒÈdÊnaÑ.
_____
4. AtapanÊyasuttavaÓÓanÈ
31. Catutthe tatiye vuttavipariyÈyena attho veditabbo.
_____
5. PaÔhamasÊlasuttavaÓÓanÈ
32. PaÒcame pÈpakena ca sÊlenÈti pÈpakaÑ nÈma sÊlaÑ sÊlabhedakaro
asaÑvaroti vadanti. Tattha yadi asaÑvaro asÊlameva taÑdussÊlyabhÈvato,
kathaÑ sÊlanti vuccati? TatthÈyaÑ adhippÈyo
99
siyÈ–yathÈ nÈma loke adiÔÔhaÑ “diÔÔhan”ti vuccati, asÊlavÈ “sÊlavÈ”ti,
evamidhÈpi asÊlampi asaÑvaropi “sÊlan”ti voharÊyati. Atha vÈ “katame ca
thapati akusalÈ sÊlÈ, akusalaÑ kÈyakammaÑ akusalaÑ vacÊkammaÑ pÈpako
ÈjÊvo”ti1 vacanato akusaladhammesupi attheva sÊlasamaÒÒÈ, tasmÈ
paricayavasena sabhÈvasiddhi viya pakatibh|to sabbo samÈcÈro “sÊlan”ti
vuccati. Tattha yaÑ akosallasambh|taÔÔhena akusalaÑ lÈmakaÑ, taÑ
sandhÈyÈha “pÈpakena ca sÊlenÈ”ti. PÈpikÈya ca diÔÔhiyÈti sabbÈpi
micchÈdiÔÔhiyo pÈpikÈva, visesato pana ahetukadiÔÔhi akiriyadiÔÔhi
natthikadiÔÔhÊti imÈ tividhÈ diÔÔhiyo pÈpikatarÈ. Tattha pÈpakena sÊlena
samannÈgato puggalo payogavipanno hoti, pÈpikÈya diÔÔhiyÈ samannÈgato
Èsayavipanno hoti, evaÑ payogÈsayavipanno puggalo niray|pago hotiyeva.
Tena vuttaÑ “imehi kho bhikkhave dvÊhi dhammehi samannÈgato puggalo
yathÈbhataÑ nikkhitto, evaÑ niraye”ti. Ettha ca “dvÊhi dhammehi
samannÈgato”ti idaÑ lakkhaÓavacanaÑ daÔÔhabbaÑ, na tantiniddeso. YathÈ
taÑ loke “yadime byÈdhitÈ siyuÑ, imesaÑ idaÑ bhesajjaÑ dÈtabban”ti.
AÒÒesupi Êdisesu ÔhÈnesu eseva nayo. DuppaÒÒoti nippaÒÒo.
_____
6. DutiyasÊlasuttavaÓÓanÈ
33. ChaÔÔhe bhaddakena ca sÊlenÈti kÈyasucaritÈdicatupÈrisuddhisÊlena.
TaÑ hi akhaÓÉÈdisÊlabhÈvena sayaÒca kalyÈÓaÑ,
samathavipassanÈdikalyÈÓaguÓÈvahaÒcÈti “bhaddakan”ti vuccati.
BhaddikÈya ca diÔÔhiyÈti kammassakatÈÒÈÓena ceva
kammapathasammÈdiÔÔhiyÈ ca. Tattha bhaddakena sÊlena payogasampanno
hoti, bhaddikÈya diÔÔhiyÈ Èsayasampanno. Iti payogÈsayasampanno puggalo
sagg|pago hoti. Tena vuttaÑ “imehi kho bhikkhave dvÊhi dhammehi
samannÈgato puggalo yathÈbhataÑ nikkhitto, evaÑ sagge”ti. SappaÒÒoti
paÒÒavÈ. SesaÑ suviÒÒeyyameva.
______________________________________________________________
100
KhuddakanikÈya
7. ŒtÈpÊsuttavaÓÓanÈ
34. Sattame anÈtÈpÊti kilesÈnaÑ ÈtÈpanaÔÔhena ÈtÈpo, vÊriyaÑ, so etassa
atthÊti ÈtÈpÊ, na ÈtÈpÊ anÈtÈpÊ, sammappadhÈnavirahito kusÊtoti vuttaÑ hoti.
OttÈpo vuccati pÈputrÈso, so etassa atthÊti ottÈpÊ, na ottÈpÊ anottÈpÊ,
ottÈparahito. Atha vÈ ÈtÈpappaÔipakkho anÈtÈpo, kosajjaÑ, so assa atthÊti
anÈtÈpÊ. YaÑ “na ottapati ottappitabbena, na ottapati pÈpakÈnaÑ
akusalÈnaÑ dhammÈnaÑ samÈpattiyÈ”ti evaÑ vuttaÑ, taÑ anottappaÑ
anottÈpo, so assa atthÊti anottÈpÊti evamettha attho veditabbo.
Abhabboti anaraho. SambodhÈyÈti ariyamaggatthÈya. NibbÈnÈyÈti
kilesÈnaÑ accantav|pasamÈya amatamahÈnibbÈnÈya. Anuttarassa
yogakkhemassÈti arahattaphalassa. TaÑ hi uttaritarassa abhÈvato anuttaraÑ,
cat|hi yogehi anupaddutattÈ khemaÑ nibbhayanti yogakkhemanti ca
vuccati. AdhigamÈyÈti pattiyÈ. ŒtÈpÊti vÊriyavÈ. So hi “ÈraddhavÊriyo
viharati akusalÈnaÑ dhammÈnaÑ pahÈnÈya kusalÈnaÑ dhammÈnaÑ
upasampadÈya thÈmavÈ daÄhaparakkamo anikkhittadhuro kusalesu
dhammes|”ti1 evaÑ vuttena vÊriyÈrambhena samannÈgato kilesÈnaÑ
accantameva ÈtÈpanasÊloti ÈtÈpÊ. OttÈpÊti “yaÑ ottapati ottappitabbena,
ottapati pÈpakÈnaÑ akusalÈnaÑ dhammÈnaÑ samÈpattiyÈ”ti2 evaÑ vuttena
ottappena samannÈgatattÈ ottapanasÊloti ottappÊ. AyaÑ hi ottÈpÊti vutto.
TadavinÈbhÈvato hiriyÈ ca samannÈgato eva hotÊti hirottappasampanno
aÓumattepi vajje bhayadassÈvÊ sÊlesu parip|rakÈrÊ hoti. Iccassa sÊlasampadÈ
dassitÈ. ŒtÈpÊti iminÈ nayenassa kilesaparitÈpitÈdÊpanena
samathavipassanÈbhÈvanÈnuyuttatÈ dassitÈ. YathÈvuttaÒca vÊriyaÑ
saddhÈsatisamÈdhipaÒÒÈhi vinÈ na hotÊti vimuttiparipÈcakÈni
saddhÈpaÒcamÈni indriyÈni atthato vuttÈneva honti. Tesu ca siddhesu anicce
aniccasaÒÒÈ anicce dukkhasaÒÒÈ dukkhe anattasaÒÒÈ pahÈnasaÒÒÈ
virÈgasaÒÒÈ nirodhasaÒÒÈti cha nibbedhabhÈgiyÈ saÒÒÈ siddhÈ evÈti. EvaÑ
imehi dvÊhi dhammehi samannÈgatassa
______________________________________________________________
101
lokiyÈnaÑ sÊlasamÈdhipaÒÒÈnaÑ sijjhanato maggaphalanibbÈnÈdhigamassa
bhabbataÑ dassento “ÈtÈpÊ ca kho -pa- adhigamÈyÈ”ti Èha.
GÈthÈsu kusÊtoti micchÈvitakkabahulatÈya
kÈmabyÈpÈdavihiÑsÈvitakkasa~khÈtehi kucchitehi pÈpadhammehi sito
sambandho yuttoti kusÊto, kucchitaÑ vÈ sÊdati sammÈpaÔipattito avasÊdatÊti
kusÊto dakÈrassa takÈraÑ katvÈ. HÊnavÊriyoti nibbÊriyo, cat|supi
iriyÈpathesu vÊriyakaraÓarahito. AnussÈhasaÑhananasabhÈvassa
cittÈlasiyassa thinassa, asattivighÈtasabhÈvassa kÈyÈlasiyassa middhassa ca
abhiÓhappavattiyÈ thinamiddhabahulo. PÈpajigucchanalakkhaÓÈya hiriyÈ
abhÈvena tappaÔipakkhena ahirikena samannÈgatattÈ ca ahiriko.
HirottappavÊriyÈnaÑ abhÈveneva sammÈpaÔipattiyaÑ natthi etassa Èdaroti
anÈdaro. UbhayathÈpi tathÈ dhammapuggalena duvidhakiriyÈkaraÓena
anÈdaro. PhuÔÔhunti phusituÑ. Sambodhimuttamanti sambodhisa~khÈtaÑ
uttamaÑ arahattaÑ adhigantuÑ abhabboti attho.
SatimÈti cirakatacirabhÈsitÈnaÑ anussaraÓe samatthassa satinepakkassa
bhÈvena1 catusatipaÔÔhÈnayogena satimÈ. Nipakoti
sattaÔÔhÈniyasampajaÒÒasa~khÈtena ceva
kammaÔÔhÈnapariharaÓapaÒÒÈsa~khÈtena ca nepakkena samannÈgatattÈ
nipako. JhÈyÊti ÈrammaÓ|panijjhÈnena lakkhaÓ|panijjhÈnena cÈti dvÊhipi
jhÈnehi jhÈyÊ. Appamattoti “divasaÑ ca~kamena nisajjÈya ÈvaraÓiyehi
dhammehi cittaÑ parisodhetÊ”ti2ÈdinÈ nayena kammaÔÔhÈnabhÈvanÈya
appamatto. SaÑyojanaÑ jÈtijarÈya chetvÈti jÈtiyÈ ceva jarÈya ca satte
saÑyojetÊti saÑyojananti laddhanÈmaÑ kÈmarÈgÈdikaÑ dasavidhampi
kilesajÈtaÑ anusayasamugghÈtavasena m|lato chinditvÈ. Atha vÈ
saÑyojanaÑ jÈtijarÈya chetvÈti jÈtijarÈya saÑyojanaÑ chinditvÈ. Yassa hi
saÑyojanÈni acchinnÈni, tassa jÈtijarÈya acchedo asamugghÈtova. Yassa
pana tÈni chinnÈni, tassa jÈtijarÈpi chinnÈva kÈraÓassa samugghÈtitattÈ.
TasmÈ saÑyojanaÑ chindanto eva jÈtijarÈpi chindati. Tena vuttaÑ
“saÑyojanaÑ
______________________________________________________________
1. Satinepakkassa sabbhÈvena (SyÈ)
102
KhuddakanikÈya
jÈtijarÈya chetvÈ”ti. Idheva sambodhimanuttaraÑ phuseti imasmiÑ yeva
attabhÈve aggamaggaÑ arahattaÑ vÈ phuse pÈpuÓeyya.
_____
8. PaÔhamanakuhanasuttavaÓÓanÈ
35. AÔÔhame nayidanti ettha na-iti paÔisedhe nipÈto, tassa “vussatÊ”ti
iminÈ sambandho, yakÈro padasandhikaro. IdaÑsaddo “ekamidÈhaÑ
bhikkhave samayaÑ UkkaÔÔhÈyaÑ viharÈmi subhagavane sÈlarÈjam|le”tiÈdÊsu1 nipÈtamattaÑ. “IdaÑ kho taÑ bhikkhave appamattakaÑ oramattakaÑ
sÊlamattakan”ti-ÈdÊsu2 yathÈvutte Èsannapaccakkhe Ègato.
“IdaÑ hi taÑ JetavanaÑ, isisaÑghanisevitaÑ.
ŒvutthaÑ dhammarÈjena, pÊtisaÒjananaÑ mamÈ”ti–
ÈdÊsu3 vakkhamÈne Èsannapaccakkhe. IdhÈpi vakkhamÈneyeva
Èsannapaccakkhe daÔÔhabbo.
Brahmacariya-saddo–
“KiÑ te vataÑ kiÑ pana brahmacariyaÑ,
Kissa suciÓÓassa ayaÑ vipÈko.
IddhÊ jutÊ balavÊriy|papatti,
IdaÒca te nÈga mahÈvimÈnaÑ.
AhaÒca bhariyÈ ca manussaloke,
SaddhÈ ubho dÈnapatÊ ahumhÈ.
OpÈnabh|taÑ me gharaÑ tadÈsi,
SantappitÈ samaÓabrÈhmaÓÈ ca.
TaÑ me vataÑ taÑ pana brahmacariyaÑ,
Tassa suciÓÓassa ayaÑ vipÈko.
IddhÊ jutÊ balavÊriy|papatti,
IdaÒca me dhÊra mahÈvimÈnan”ti4–
______________________________________________________________
103
imasmiÑ PuÓÓakajÈtake dÈne Ègato.
“Kena pÈÓi kÈmadado, kena pÈÓi madhussavo.
Kena te brahmacariyena, puÒÒaÑ pÈÓimhi ijjhati.
Tena pÈÓi kÈmadado, tena pÈÓi madhussavo.
Tena me brahmacariyena, puÒÒaÑ pÈÓimhi ijjhatÊ”ti1–
imasmiÑ A~kurapetavatthusmiÑ veyyÈvacce. “IdaÑ kho taÑ bhikkhave
tittiriyaÑ nÈma brahmacariyaÑ ahosÊ”ti2 imasmiÑ TittirajÈtake
paÒcasikkhÈpadasÊle. “TaÑ kho pana paÒcasikha brahmacariyaÑ neva
nibbidÈya na virÈgÈya -pa- yÈvadeva brahmalok|papattiyÈ”ti3 imasmiÑ
MahÈgovindasutte brahmavihÈre. “Pare abrahmacÈrÊ bhavissanti,
mayamettha brahmacÈrino bhavissÈmÈ”ti4 Sallekhasutte methunaviratiyaÑ.
“MayaÒca bhariyÈ nÈtikkamÈma,
Amhe ca bhariyÈ nÈtikkamanti.
AÒÒatra tÈhi brahmacariyaÑ carÈma,
TasmÈ hi amhaÑ daharÈ na mÊyare”ti5–
MahÈdhammapÈlajÈtake sadÈrasantose. “AbhijÈnÈmi kho panÈhaÑ SÈriputta
catura~gasamannÈgataÑ brahmacariyaÑ caritÈ6, tapassÊ sudaÑ homÊ”ti7
LomahaÑsasutte vÊriye.
“HÊnena brahmacariyena, khattiye upapajjati.
Majjhimena ca devattaÑ, uttamena visujjhatÊ”ti8–
NimijÈtake attadamanavasena kate aÔÔha~gika-uposathe. “IdaÑ kho pana
paÒcasikha brahmacariyaÑ ekantanibbidÈya virÈgÈya -pa-. Ayameva ariyo
aÔÔha~giko maggo”ti3 MahÈgovindasutteyeva ariyamagge. “TayidaÑ
brahmacariyaÑ iddhaÒceva phÊtaÒca vitthÈrikaÑ bÈhujaÒÒaÑ puthubh|taÑ
yÈva devamanussehi suppakÈsitan”ti9 PÈsÈdikasutte sikkhattayasa~gahe
sakalasmiÑ sÈsane. IdhÈpi ariyamagge sÈsane ca vattati.
______________________________________________________________
6. CaritvÈ (Ka)
104
KhuddakanikÈya
VussatÊti vasÊyati, carÊyatÊti attho. Janakuhanatthanti “aho ayyo sÊlavÈ
vattasampanno appiccho santuÔÔho mahiddhiko mahÈnubhÈvo”ti-ÈdinÈ
janassa sattalokassa vimhÈpanatthaÑ. Janalapanatthanti “evar|passa nÈma
ayyassa dinnaÑ mahapphalaÑ bhavissatÊ”ti pasannacittehi “kenattho, kiÑ
ÈharÊyat|”ti manussehi vadÈpanatthaÑ. LÈbhasakkÈrasilokÈnisaÑsatthanti
yvÈyaÑ “Èka~kheyya ce bhikkhave bhikkhu ‘lÈbhÊ assaÑ
cÊvarapiÓÉapÈtasenÈsanagilÈnappaccayabhesajjaparikkhÈrÈnan’ti,
sÊlesvevassa parip|rakÈrÊ”ti1 sÊlÈnisaÑsabhÈvena vutto catupaccayalÈbho,
yo ca catunnaÑ paccayÈnaÑ sakkaccadÈnasa~khÈto
ÈdarabahumÈnagarukaraÓasa~khÈto ca sakkÈro, yo ca “sÊlasampanno
bahussuto sutadharo ÈraddhavÊriyo”ti-ÈdinÈ nayena
uggatathutighosasa~khÈto siloko brahmacariyaÑ carantÈnaÑ
diÔÔhadhammiko ÈnisaÑso tadatthaÑ. Iti maÑ jano jÈnÈt|ti “evaÑ
brahmacariyavÈse sati ‘ayaÑ sÊlavÈ kalyÈÓadhammo’ti-ÈdinÈ maÑ jano
jÈnÈtu sambhÈvet|”ti attano santaguÓavasena sambhÈvanatthampi na idaÑ
brahmacariyaÑ vussatÊti sambandho.
Keci pana “janakuhanatthanti pÈpicchassa icchÈpakatassa sato
sÈmantajappana-iriyÈpathanissitapaccayapaÔisevanasa~khÈtena tividhena
kuhanavatthunÈ kuhanabhÈvena janassa vimhÈpanatthaÑ. Janalapanatthanti
pÈpicchasseva sato paccayatthaÑ parikathobhÈsÈdivasena lapanabhÈvena
upalÈpanabhÈvena vÈ janassa lapanatthaÑ.
LÈbhasakkÈrasilokÈnisaÑsatthanti pÈpicchesseva sato lÈbhÈdigarutÈya2
lÈbhasakkÈrasilokasa~khÈtassa ÈnisaÑsa-udayassa nipphÈdanatthaÑ. Iti
maÑ jano jÈnÈt|ti pÈpicchasseva sato asantaguÓasambhÈvanÈdhippÈyena ‘iti
evaÑ maÑ jano jÈnÈt|’ti na idaÑ brahmacariyaÑ vussatÊ”ti evamettha
atthaÑ vadanti. Purimoyeva pana attho sÈrataro.
Atha khoti ettha athÈti aÒÒadatthe nipÈto, khoti avadhÈraÓe. Tena
kuhanÈdito aÒÒadatthÈyeva pana idaÑ bhikkhave brahmacariyaÑ vussatÊti
dasseti. IdÈni taÑ payojanaÑ3 dassento “saÑvaratthaÒceva
_____________________________________________________________
2. LÈbhÈdivasena garutÈya (Ka)
3. PayogaÑ (SÊ, SyÈ)
105
pahÈnatthaÒcÈ”ti Èha. Tattha paÒcavidho saÑvaro pÈtimokkhasaÑvaro
satisaÑvaro ÒÈÓasaÑvaro khantisaÑvaro vÊriyasaÑvaroti.
Tattha “iminÈ pÈtimokkhasaÑvarena upeto hoti samupeto”ti hi ÈdinÈ1
nayena Ègato ayaÑ pÈtimokkhasaÑvaro nÈma, yo sÊlasaÑvaroti ca
pavuccati. “Rakkhati cakkhundriyaÑ, cakkhundriye saÑvaraÑ ÈpajjatÊ”ti2
Ègato ayaÑ satisaÑvaro.
“YÈni sotÈni lokasmiÑ (AjitÈti BhagavÈ),
Sati tesaÑ nivÈraÓaÑ.
SotÈnaÑ saÑvaraÑ br|mi,
PaÒÒÈyete pidhÊyare”ti3–
Ègato ayaÑ ÒÈÓasaÑvaro. “Khamo hoti sÊtassa uÓhassÈ”ti-ÈdinÈ4 nayena
Ègato ayaÑ khantisaÑvaro. “UppannaÑ kÈmavitakkaÑ nÈdhivÈsetÊ”tiÈdinÈ5 nayena Ègato ayaÑ vÊriyasaÑvaro. Atthato pana pÈÓÈtipÈtÈdÊnaÑ
pajahanavasena vattapaÔivattÈnaÑ karaÓavasena ca pavattÈ cetanÈ viratiyo
ca. Sa~khepato sabbo kÈyavacÊsaÑyamo, vitthÈrato sattannaÑ
ÈpattikkhandhÈnaÑ avÊtikkamo sÊlasaÑvaro. Sati eva satisaÑvaro,
satippadhÈnÈ vÈ kusalÈ khandhÈ. ©ÈÓameva ÒÈÓasaÑvaro.
AdhivÈsanavasena adoso, adosappadhÈnÈ vÈ tathÈ pavattÈ kusalÈ khandhÈ
khantisaÑvaro, paÒÒÈti eke. KÈmavitakkÈdÊnaÑ anadhivÈsanavasena6
pavattaÑ vÊriyameva vÊriyasaÑvaro. Tesu paÔhamo
kÈyaduccaritÈdidussÊlyassa saÑvaraÓato saÑvaro, dutiyo muÔÔhassaccassa,
tatiyo aÒÒÈÓassa, catuttho akkhantiyÈ, paÒcamo kosajjassa saÑvaraÓato
pidahanato saÑvaroti veditabbo. Evametassa saÑvarassa atthÈya
saÑvaratthaÑ, saÑvaranipphÈdanatthanti attho.
PahÈnampi paÒcavidhaÑ tada~gappahÈnaÑ vikkhambhanappahÈnaÑ
samucchedappahÈnaÑ paÔippassaddhippahÈnaÑ nissaraÓappahÈnanti. Tattha
yaÑ vattabbaÑ, taÑ heÔÔhÈ ekakanipÈte paÔhamasuttavaÓÓanÈyaÑ
vuttameva. Tassa pana paÒcavidhassapi tathÈ tathÈ
______________________________________________________________
2. DÊ 1. 66; Ma 1. 238; SaÑ 2. 384; AÑ 1. 111 piÔÔhÈdÊsu.
4. Ma 1. 13; AÑ 2. 433; AÑ 3. 341 piÔÔhesu.
5. Ma 1. 14; AÑ 2. 432; AÑ 3. 342 piÔÔhesu.
6. AdhivÈsanavasena (SÊ, SyÈ)
106
KhuddakanikÈya
rÈgÈdikilesÈnaÑ paÔinissajjanaÔÔhena samatikkamanaÔÔhena vÈ pahÈnassa
atthÈya pahÈnatthaÑ, pahÈnasÈdhanatthanti attho. Tattha saÑvarena
kilesÈnaÑ cittasantÈne pavesananivÈraÓaÑ, pahÈnena
pavesananivÈraÓaÒceva samugghÈto cÈti vadanti. UbhayenÈpi pana
yathÈrahaÑ ubhayaÑ sampajjatÊti daÔÔhabbaÑ. SÊlÈdidhammÈ eva hi
saÑvaraÓato saÑvaro, pajahanato pahÈnanti.
GÈthÈsu anÊtihanti Êtiyo vuccanti upaddavÈ diÔÔhadhammikÈ ca
samparÈyikÈ ca, Êtiyo hanati vinÈseti pajahatÊti ÊtihaÑ, anu Êtihanti anÊtihaÑ,
sÈsanabrahmacariyaÑ maggabrahmacariyaÒca. Atha vÈ ÊtÊhi anatthehi
saddhiÑ hananti gacchanti pavattantÊti ÊtihÈ, taÓhÈdi-upakkilesÈ. Natthi ettha
ÊtihÈti anÊtihaÑ. ¢tihÈ vÈ yathÈvuttenaÔÔhena titthiyasamayÈ, tappaÔipakkhato
idaÑ anÊtihaÑ. “Anitihan”tipi pÈÔho. Tassattho–
“itihÈyan”ti1 dhammesu anekaÑsaggÈhabhÈvato2 vicikicchÈ itihaÑ nÈma,
SammÈsambuddhaveditattÈ yathÈnusiÔÔhaÑ paÔipajjantÈnaÑ
nikka~khabhÈvasÈdhanato natthi ettha itihanti anÊtihaÑ, aparappaccayanti
attho. VuttaÒhetaÑ “paccattaÑ veditabbo viÒÒ|hÊ”ti “atakkÈvacaro”ti ca.
GÈthÈsukhatthaÑ pana “anÊtihan”ti dÊghaÑ katvÈ paÔhanti.
NibbÈnasa~khÈtaÑ ogadhaÑ patiÔÔhaÑ pÈraÑ gacchatÊti
nibbÈnogadhagÈmÊ, vimuttirasattÈ ekanteneva nibbÈnasampÈpakoti attho.
TaÑ nibbÈnogadhagÈminaÑ brahmacariyaÑ. Soti yo so samatiÑsa
pÈramiyo p|retvÈ sabbakilese bhinditvÈ anuttaraÑ sammÈsambodhiÑ
abhisambuddho, so BhagavÈ adesayi desesi. NibbÈnogadhoti vÈ ariyamaggo
vuccati tena vinÈ nibbÈnogÈhanassa asambhavato tassa ca nibbÈnaÑ
anÈlambitvÈ appavattanato, taÒca taÑ ekantaÑ gacchatÊti
nibbÈnogadhagÈmÊ. Atha vÈ nibbÈnogadhagÈminanti nibbÈnassa
antogÈminaÑ maggabrahmacariyaÑ, nibbÈnaÑ ÈrammaÓaÑ karitvÈ tassa
anto eva vattati pavattatÊti. MahattehÊti mahÈ-Ètumehi uÄÈrajjhÈsayehi.
MahantaÑ nibbÈnaÑ, mahante vÈ sÊlakkhandhÈdike esanti gavesantÊti
Mahesino, BuddhÈdayo ariyÈ. Tehi anuyÈto paÔipanno. YathÈ Buddhena
desitanti yathÈ abhiÒÒeyyÈdidhamme abhiÒÒeyyÈdibhÈveneva
SammÈsambuddhena mayÈ desitaÑ, evaÑ ye
______________________________________________________________
1. Itihanti (Ka)
2. AnekasabhÈvato (SyÈ)
107
etaÑ maggabrahmacariyaÑ tadatthaÑ sÈsanabrahmacariyaÒca paÔipajjanti,
te diÔÔhadhammikasamparÈyikatthehi yathÈrahaÑ anusÈsantassa Satthu
mayhaÑ sÈsanakÈrino ovÈdappaÔikarÈ sakalassa vaÔÔadukkhassa antaÑ
pariyantaÑ appavattiÑ karissanti, dukkhassa vÈ antaÑ nibbÈnaÑ
sacchikarissantÊti.
_____
9. DutiyanakuhanasuttavaÓÓanÈ
36. Navame abhiÒÒatthanti kusalÈdivibhÈgena khandhÈdivibhÈgena ca
sabbadhamme abhivisiÔÔhena ÒÈÓena aviparÊtato jÈnanatthaÑ. PariÒÒatthanti
tebh|makadhamme “idaÑ dukkhan”ti-ÈdinÈ parijÈnanatthaÑ
samatikkamanatthaÒca. Tattha abhiÒÒeyya-abhijÈnanÈ catusaccavisayÈ.
PariÒÒeyyaparijÈnanÈ pana1 yadipi dukkhasaccavisayÈ,
pahÈnasacchikiriyÈbhÈvanÈbhisamayehi pana vinÈ na pavattatÊti
pahÈnÈdayopi idha gahitÈti veditabbaÑ. SesaÑ anantarasutte vuttatthameva.
_____
10. SomanassasuttavaÓÓanÈ
37. Dasame sukhasomanassabahuloti ettha sukhanti kÈyikaÑ sukhaÑ,
somanassanti cetasikaÑ. TasmÈ yassa kÈyikaÑ cetasikaÒca sukhaÑ
abhiÓhaÑ pavattati, so sukhasomanassabahuloti vutto. YonÊti “catasso kho
imÈ SÈriputta yoniyo”ti-ÈdÊsu2 khandhakoÔÔhÈso yonÊti Ègato. “Yoni hesÈ
bh|mija phalassa adhigamÈyÈ”ti-ÈdÊsu3 kÈraÓaÑ.
“Na cÈhaÑ brÈhmaÓaÑ br|mi, yonijaÑ mattisambhavan”ti4 ca.
“TamenaÑ kammajÈ vÈtÈ nibbattitvÈ5 uddhaÑpÈdaÑ adhosiraÑ
samparivattetvÈ mÈtu yonimukhe sampaÔipÈdentÊ”ti ca ÈdÊsu passÈvamaggo.
Idha pana
______________________________________________________________
1. PariÒÒÈ pana parijÈnanÈ (SyÈ, Ka)
4. Ma 2. 410; Khu 1. 70, 376 piÔÔhesu.
5. UbbattetvÈ (SÊ)
108
KhuddakanikÈya
kÈraÓaÑ adhippetaÑ. AssÈti anena. ŒraddhÈti paÔÔhapitÈ paggahitÈ
paripuÓÓÈ sampÈditÈ vÈ.
ŒsavÈnaÑ khayÈyÈti ettha ÈsavantÊti ÈsavÈ, cakkhutopi -pa- manatopi
savanti pavattantÊti vuttaÑ hoti. Dhammato yÈva gotrabhu, okÈsato yÈva
bhavaggÈ savantÊti vÈ ÈsavÈ, ete dhamme etaÑ ca okÈsaÑ anto karitvÈ
pavattantÊti attho. AntokaraÓattho hi ayaÑ ÈkÈro. CirapÈrivÈsiyaÔÔhena
madirÈdayo ÈsavÈ viyÈtipi ÈsavÈ. Loke hi cirapÈrivÈsikÈ madirÈdayo ÈsavÈti
vuccanti. Yadi ca cirapÈrivÈsiyaÔÔhena ÈsavÈ, ete eva bhavituÑ arahanti.
VuttaÑ hetaÑ “purimÈ bhikkhave koÔi na paÒÒÈyati avijjÈya, ito pubbe
avijjÈ nÈhosÊ”ti-Èdi1. ŒyataÑ saÑsÈradukkhaÑ savanti pasavantÊtipi ÈsavÈ.
PurimÈni cettha nibbacanÈni yattha kilesÈ ÈsavÈti ÈgatÈ, tattha yujjanti,
pacchimaÑ kammepi. Na kevalaÒca kammakilesÈ eva ÈsavÈ, apica kho
nÈnappakÈrÈ upaddavÈpi. Abhidhamme hi “cattÈro ÈsavÈ kÈmÈsavo
bhavÈsavo diÔÔhÈsavo avijjÈsavo”ti2 kÈmarÈgÈdayo kilesÈ ÈsavÈti ÈgatÈ.
Suttepi “nÈhaÑ Cunda diÔÔhadhammikÈnaÑyeva ÈsavÈnaÑ saÑvarÈya
dhammaÑ desemÊ”ti3 ettha vivÈdam|labh|tÈ kilesÈ ÈsavÈti ÈgatÈ.
“Yena dev|papatyassa, gandhabbo vÈ viha~gamo.
YakkhattaÑ yena gaccheyya, manussattaÒca abbaje.
Te mayhaÑ ÈsavÈ khÊÓÈ, viddhastÈ vinaÄÊkatÈ”ti4–
ettha tebh|makaÑ kammaÑ avasesÈ ca akusalÈ dhammÈ.
DiÔÔhadhammikÈnaÑ ÈsavÈnaÑ saÑvarÈya samparÈyikÈnaÑ ÈsavÈnaÑ
paÔighÈtÈyÈ”ti5 ettha par|paghÈtavippaÔisÈravadhabandhÈdayo ceva
apÈyadukkhabh|tÈ nÈnappakÈrÈ upaddavÈ ca.
Te panete ÈsavÈ vinaye “diÔÔhadhammikÈnaÑ ÈsavÈnaÑ saÑvarÈya,
samparÈyikÈnaÑ ÈsavÈnaÑ paÔighÈtÈyÈ”ti5 dvedhÈ ÈgatÈ. SaÄÈyatane
“tayome Èvuso ÈsavÈ kÈmÈsavo bhavÈsavo
______________________________________________________________
109
avijjÈsavo”ti1 tidhÈ ÈgatÈ. TathÈ aÒÒesu suttantesu. Abhidhamme teyeva
diÔÔhÈsavena saddhiÑ catudhÈ ÈgatÈ. NibbedhikapariyÈye pana “atthi
bhikkhave ÈsavÈ nirayagamanÊyÈ, atthi ÈsavÈ tiracchÈnayonigamanÊyÈ, atthi
ÈsavÈ pettivisayagamanÊyÈ, atthi ÈsavÈ manussalokagamanÊyÈ, atthi ÈsavÈ
devalokagamanÊyÈ”ti2 paÒcadhÈ ÈgatÈ. Kammameva cettha ÈsavÈti
adhippetaÑ. ChakkanipÈte “atthi bhikkhave ÈsavÈ saÑvarÈ pahÈtabbÈ”tiÈdinÈ3 nayena chadhÈ ÈgatÈ. SabbÈsavapariyÈye teyeva dassanapahÈtabbehi
dhammehi saddhiÑ sattadhÈ ÈgatÈ. Idha pana abhidhammapariyÈyena
cattÈro ÈsavÈ adhippetÈti veditabbÈ.
KhayÈyÈti ettha pana “yo ÈsavÈnaÑ khayo vayo bhedo paribhedo
aniccatÈ antaradhÈnan”ti ÈsavÈnaÑ sarasabhedo ÈsavÈnaÑ khayoti vutto.
“JÈnato ahaÑ bhikkhave passato ÈsavÈnaÑ khayaÑ vadÈmÊ”ti4 ettha
ÈsavÈnaÑ khÊÓÈkÈro natthibhÈvo accantaÑ asamuppÈdo Èsavakkhayoti
vutto.
“Sekhassa sikkhamÈnassa, ujumaggÈnusÈrino.
KhayasmiÑ paÔhamaÑ ÒÈÓaÑ, tato aÒÒÈ anantarÈ”ti5–
ettha ariyamaggo Èsavakkhayoti vutto. “ŒsavÈnaÑ khayÈ samaÓo hotÊ”ti6
ettha phalaÑ.
“ParavajjÈnupassissa, niccaÑ ujjhÈnasaÒÒino.
ŒsavÈ tassa vaÉÉhanti, ÈrÈ so ÈsavakkhayÈ”ti7–
ettha nibbÈnaÑ. Idha pana phalaÑ sandhÈya “ÈsavÈnaÑ khayÈyÈ”ti vuttaÑ,
arahattaphalatthÈyÈti attho.
SaÑvejanÊyesu ÔhÈnes|ti saÑvegajanakesu jÈti-ÈdÊsu saÑvegavatth|su.
JÈti, jarÈ byÈdhi, maraÓaÑ, apÈyadukkhaÑ, atÊte vaÔÔam|lakaÑ dukkhaÑ,
anÈgate vaÔÔam|lakaÑ dukkhaÑ, paccuppanne ÈhÈrapariyeÔÔhim|lakaÑ
dukkhanti imÈni hi saÑvegavatth|ni saÑvejanÊyaÔÔhÈnÈni nÈma. Apica
“Èditto lokasannivÈso uyyutto payÈto kummaggappaÔipanno, upanÊyati loko
addhuvo, atÈÓo loko anabhissaro,
______________________________________________________________
110
KhuddakanikÈya
assako loko, sabbaÑ pahÈya gamanÊyaÑ, |no loko atitto taÓhÈdÈso”tievamÈdÊni1 cettha saÑvejanÊyaÔÔhÈnÈnÊti veditabbÈni. SaÑvejanenÈti jÈtiÈdisaÑvegavatth|ni paÔicca uppannabhayasa~khÈtena saÑvejanena. Atthato
pana sahottappaÒÈÓaÑ saÑvego nÈma.
SaÑviggassÈti gabbhokkantikÈdivasena anekavidhehi jÈti-Èdidukkhehi
saÑvegajÈtassa. “SaÑvejitvÈ”ti ca paÔhanti. Yoniso padhÈnenÈti
upÈyapadhÈnena, sammÈvÈyÈmenÈti attho. So hi yathÈ akusalÈ dhammÈ
pahÊyanti, kusalÈ dhammÈ bhÈvanÈpÈrip|riÑ gacchanti, evaÑ padahanato
uttamabhÈvasÈdhanato ca “padhÈnan”ti vuccati. Tattha saÑvegena
bhavÈdÊsu kiÒci tÈÓaÑ leÓaÑ paÔisaraÓaÑ apassanto tattha anolÊyanto
alaggamÈnaso tappaÔipakkhena ca vinivattitavisaÒÒito aÒÒadatthu
nibbÈnaninno hoti nibbÈnapoÓo nibbÈnapabbhÈro. So
kalyÈÓamittasannissayena yonisomanasikÈrabahulo visuddhÈsayappayogo
samathavipassanÈsu yuttappayutto sabbasmimpi sa~khÈragate nibbindati
virajjati, vipassanaÑ ussukkÈpeti. Tattha yadidaÑ yonisomanasikÈrabahulo
visuddhÈsayappayogo samathavipassanÈsu yuttappayutto, tenassa diÔÔheva
dhamme sukhasomanassabahulatÈ veditabbÈ. YaÑ panÈyaÑ samathe
patiÔÔhito vipassanÈya yuttappayutto sabbasmimpi sa~khÈragate nibbindati
virajjati, vipassanaÑ ussukkÈpeti, tenassa yoni ÈraddhÈ ÈsavÈnaÑ khayÈyÈti
veditabbaÑ.
GÈthÈsu saÑvijjethevÈti saÑvijjeyya eva saÑvegaÑ kareyya eva.
“SaÑvijjitvÈnÈ”ti ca paÔhanti. Vuttanayena saÑviggo hutvÈti attho. PaÓÉitoti
sappaÒÒo, tihetukapaÔisandhÊti vuttaÑ hoti. PaÒÒÈya samavekkhiyÈti
saÑvegavatth|ni2 saÑvijjanavasena paÒÒÈya sammÈ avekkhiya. Atha vÈ
paÒÒÈya sammÈ avekkhitvÈti. SesaÑ sabbattha uttÈnatthameva.
Iti ParamatthadÊpaniyÈ ItivuttakaÔÔhakathÈya
DukanipÈte
______________________________________________________________
2. SaÑvegavatth|hi (SÊ)
111
2. Dutiyavagga
38. Dutiyavaggassa paÔhame TathÈgataÑ bhikkhaveti ettha
TathÈgatasaddo tÈva sattavohÈrasammÈsambuddhÈdÊsu dissati. TathÈ hesa
“hoti TathÈgato paraÑ maraÓÈ”ti-ÈdÊsu1 sattavohÈre.
“TathÈgataÑ devamanussap|jitaÑ,
BuddhaÑ namassÈma suvatthi hot|”ti2–
ÈdÊsu SammÈsambuddhe.
DhammaÑ namassÈma suvatthi hot|”ti2–
ÈdÊsu dhamme.
SaÑghaÑ namassÈma suvatthi hot|”ti3–
ÈdÊsu saÑghe. Idha pana SammÈsambuddhe. TasmÈ TathÈgatanti ettha
aÔÔhahi kÈraÓehi BhagavÈ TathÈgatoti vuccati. Katamehi aÔÔhahi? TathÈ
Ègatoti TathÈgato, tathÈ gatoti TathÈgato, tathalakkhaÓaÑ Ègatoti TathÈgato,
tathadhamme yÈthÈvato abhisambuddhoti TathÈgato, tathadassitÈya
TathÈgato, tathavÈditÈya TathÈgato, tathÈkÈritÈya TathÈgato,
abhibhavanaÔÔhena TathÈgatoti.
KathaÑ BhagavÈ tathÈ Ègatoti TathÈgato? YathÈ yena abhinÊhÈrena
dÈnapÈramiÑ p|retvÈ sÊla, nekkhamma, paÒÒÈ, vÊriya, khanti, sacca,
adhiÔÔhÈna, mettÈ, upekkhÈpÈramiÑ p|retvÈ imÈ dasa pÈramiyo dasa
upapÈramiyo dasa paramatthapÈramiyoti samatiÑsa pÈramiyo p|retvÈ
a~gapariccÈgaÑ attapariccÈgaÑ dhanapariccÈgaÑ dÈrapariccÈgaÑ
rajjapariccÈganti imÈni paÒca mahÈpariccÈgÈni pariccajitvÈ yathÈ VipassiÈdayo SammÈsambuddhÈ
______________________________________________________________
112
KhuddakanikÈya
ÈgatÈ, tathÈ amhÈkaÑ BhagavÈpi Ègatoti TathÈgato. YathÈha–
“Yatheva lokamhi Vipassi-Èdayo,
SabbaÒÒubhÈvaÑ Munayo idhÈgatÈ.
TathÈ ayaÑ SakyamunÊpi Ègato,
TathÈgato vuccati tena cakkhumÈ”ti.
EvaÑ tathÈ Ègatoti TathÈgato. (1)
KathaÑ tathÈ gatoti TathÈgato? YathÈ sampatijÈtÈva vipassi-Èdayo
samehi pÈdehi pathaviyaÑ patiÔÔhÈya uttarÈbhimukhÈ sattapadavÊtihÈrena
gatÈ, tathÈ amhÈkaÑ BhagavÈpi gatoti TathÈgato. YathÈhu–
“MuhuttajÈtova gavaÑpatÊ yathÈ,
Samehi pÈdehi phusÊ vasundharaÑ.
So vikkamÊ satta padÈni gotamo,
SetaÒca chattaÑ anudhÈrayuÑ mar|.
GantvÈna so satta padÈni gotamo,
DisÈ vilokesi samÈ samantato.
AÔÔha~gupetaÑ giramabbhudÊrayi,
SÊho yathÈ pabbatamuddhaniÔÔhito”ti.
EvaÑ tathÈ gatoti TathÈgato. (2)
KathaÑ tathalakkhaÓaÑ Ègatoti TathÈgato? SabbesaÑ
r|pÈr|padhammÈnaÑ salakkhaÓaÑ sÈmaÒÒalakkhaÓaÑ tathaÑ avitathaÑ
ÒÈÓagatiyÈ Ègato avirajjhitvÈ patto anubuddhoti TathÈgato. YathÈha–
“SabbesaÑ pana dhammÈnaÑ, sakasÈmaÒÒalakkhaÓaÑ.
TathamevÈgato yasmÈ, tasmÈ NÈtho TathÈgato”ti.
EvaÑ tathalakkhaÓaÑ Ègatoti TathÈgato. (3)
KathaÑ tathadhamme yÈthÈvato abhisambuddhoti TathÈgato?
TathadhammÈ nÈma cattÈri ariyasaccÈni. YathÈha “cattÈrimÈni bhikkhave
113
tathÈni avitathÈni anaÒÒathÈni, katamÈni cattÈri, idaÑ dukkhaÑ
ariyasaccanti bhikkhave tathametaÑ avitathametaÑ anaÒÒathametan”ti1
vitthÈro. TÈni ca BhagavÈ abhisambuddho, tasmÈpi tathÈnaÑ
abhisambuddhattÈ TathÈgato. Abhisambuddhattho hi ettha gatasaddo. EvaÑ
tathadhamme yÈthÈvato abhisambuddhoti TathÈgato. (4)
KathaÑ tathadassitÈya TathÈgato? YaÑ sadevake loke -pasadevamanussÈya pajÈya aparimÈÓÈsu lokadhÈt|su aparimÈÓÈnaÑ sattÈnaÑ
cakkhudvÈre ÈpÈthamÈgacchantaÑ r|pÈrammaÓaÑ nÈma atthi, taÑ BhagavÈ
sabbÈkÈrato jÈnÈti passati. EvaÑ jÈnatÈ passatÈ cÈnena taÑ iÔÔhÈdivasena vÈ
diÔÔhasutamutaviÒÒÈtesu labbhamÈnapadavasena vÈ “katamaÑ taÑ r|paÑ
r|pÈyatanaÑ, yaÑ r|paÑ catunnaÑ mahÈbh|tÈnaÑ upÈdÈya vaÓÓanibhÈ
sanidassanaÑ sappaÔighaÑ nÊlaÑ pÊtakan”ti-ÈdinÈ2 nayena anekehi nÈmehi
terasahi vÈrehi dvepaÒÒÈsÈya nayehi vibhajjamÈnaÑ tathameva hoti,
vitathaÑ natthi. Esa nayo sotadvÈrÈdÊsu ÈpÈthamÈgacchantesu saddÈdÊsu.
VuttaÒhetaÑ BhagavatÈ–
“YaÑ bhikkhave sadevakassa lokassa -pa- sadevamanussÈya
diÔÔhaÑ sutaÑ mutaÑ viÒÒÈtaÑ pattaÑ pariyesitaÑ anuvicaritaÑ
manasÈ, tamahaÑ jÈnÈmi -pa- tamahaÑ abbhaÒÒÈsiÑ, taÑ TathÈgatassa
viditaÑ, taÑ TathÈgato na upaÔÔhÈsÊ”ti3.
EvaÑ tathadassitÈya TathÈgato. Ettha tathadassi-atthe TathÈgatoti
padassa sambhavo veditabbo. (5)
KathaÑ tathavÈditÈya TathÈgato? YaÑ rattiÑ BhagavÈ anuttaraÑ
sammÈsambodhiÑ abhisambuddho, yaÒca rattiÑ anupÈdisesÈya
nibbÈnadhÈtuyÈ parinibbÈyi, etthantare paÒcacattÈlÊsavassaparimÈÓakÈle
yaÑ BhagavatÈ bhÈsitaÑ SuttageyyÈdi, sabbaÑ taÑ parisuddhaÑ
paripuÓÓaÑ rÈgamadÈdinimmadanaÑ ekasadisaÑ tathaÑ avitathaÑ.
TenÈha–
“YaÒca Cunda rattiÑ TathÈgato anuttaraÑ sammÈsambodhiÑ
abhisambujjhati, yaÒca rattiÑ anupÈdisesÈya nibbÈnadhÈtuyÈ
parinibbÈyati,
______________________________________________________________
114
KhuddakanikÈya
yaÑ etasmiÑ antare bhÈsati lapati niddisati, sabbaÑ taÑ tatheva hoti no
aÒÒathÈ. TasmÈ ‘TathÈgato’ti vuccatÊ”ti1.
Gada-attho hi ettha gatasaddo. EvaÑ tathavÈditÈya TathÈgato. Apica
ÈgadanaÑ Ègado, vacananti attho. Tatho aviparÊto Ègado assÈti dakÈrassa
takÈraÑ katvÈ TathÈgatoti evampettha padasiddhi veditabbÈ. (6)
KathaÑ tathÈkÈritÈya TathÈgato? Bhagavato hi vÈcÈya kÈyo anulometi,
kÈyassapi vÈcÈ. TasmÈ yathÈvÈdÊ tathÈkÈrÊ, yathÈkÈrÊ tathÈvÈdÊ ca hoti.
EvaÑbh|tassa cassa yathÈ vÈcÈ, kÈyopi tathÈ gato pavatto. YathÈ ca kÈyo,
vÈcÈpi tathÈ gatÈti TathÈgato. TenÈha “yathÈvÈdÊ bhikkhave TathÈgato
tathÈkÈrÊ, yathÈkÈrÊ tathÈvÈdÊ. Iti yathÈvÈdÊ tathÈkÈrÊ, yathÈkÈrÊ tathÈvÈdÊ.
TasmÈ ‘TathÈgato’ti vuccatÊ”ti1. EvaÑ tathÈkÈritÈya TathÈgato. (7)
KathaÑ abhibhavanaÔÔhena TathÈgato? YasmÈ BhagavÈ upari
bhavaggaÑ heÔÔhÈ AvÊciÑ pariyantaÑ karitvÈ tiriyaÑ aparimÈÓÈsu
lokadhÈt|su sabbasatte abhibhavati sÊlenapi samÈdhinÈpi paÒÒÈyapi
vimuttiyÈpi vimuttiÒÈÓadassanenapi, na tassa tulÈ vÈ pamÈÓaÑ vÈ atthi, atha
kho atulo appameyyo anuttaro devÈnaÑ atidevo sakkÈnaÑ atisakko
brahmÈnaÑ atibrahmÈ sabbasattuttamo, tasmÈ TathÈgato. TenÈha–
“Sadevake bhikkhave loke -pa- manussÈya TathÈgato abhibh|
anabhibh|to aÒÒadatthu daso vasavattÊ, tasmÈ ‘TathÈgato’ti vuccatÊ”ti1.
TatrÈyaÑ padasiddhi–agado viya agado, desanÈvilÈso ceva
puÒÒussayo ca. Tena hesa mahÈnubhÈvo bhisakko viya dibbÈgadena sappe,
sabbaparappavÈdino sadevakaÒca lokaÑ abhibhavati. Iti
sabbalokÈbhibhavane tatho aviparÊto yathÈvutto agado etassÈti dakÈrassa
takÈraÑ katvÈ TathÈgatoti veditabbo. EvaÑ abhibhavanaÔÔhena TathÈgato.
(8)
______________________________________________________________
1. DÊ 3. 111; AÑ 1. 332 piÔÔhesu.
115
Apica tathÈya gatoti TathÈgato, tathaÑ gatoti TathÈgato. Tattha
sakalalokaÑ tÊraÓapariÒÒÈya tathÈya gato avagatoti TathÈgato,
lokasamudayaÑ pahÈnapariÒÒÈya tathÈya gato atÊtoti TathÈgato,
lokanirodhaÑ sacchikiriyÈya tathÈya gato adhigatoti TathÈgato.
LokanirodhagÈminiÑ paÔipadaÑ tathaÑ1 gato paÔipannoti TathÈgato.
“Loko bhikkhave TathÈgatena abhisambuddho, lokasmÈ TathÈgato
visaÑyutto. Lokasamudayo bhikkhave TathÈgatena abhisambuddho,
lokasamudayo TathÈgatassa pahÊno. Lokanirodho bhikkhave
TathÈgatena abhisambuddho, lokanirodho TathÈgatassa sacchikato.
LokanirodhagÈminÊ paÔipadÈ bhikkhave TathÈgatena abhisambuddhÈ,
lokanirodhagÈminÊ paÔipadÈ TathÈgatassa bhÈvitÈ. YaÑ bhikkhave
sadevakassa -pa- sabbaÑ taÑ TathÈgatena abhisambuddhaÑ. TasmÈ
‘TathÈgato’ti vuccatÊ”ti2.
Aparehipi aÔÔhahi kÈraÓehi BhagavÈ TathÈgato–tathÈya Ègatoti
TathÈgato, tathÈya gatoti TathÈgato, tathÈni Ègatoti TathÈgato, tathÈ gatoti
TathÈgato, tathÈvidhoti TathÈgato, tathÈpavattikoti3 TathÈgato, tathehi
Ègatoti TathÈgato, tathÈ gatabhÈvena TathÈgatoti.
KathaÑ tathÈya Ègatoti TathÈgato? YÈ sÈ BhagavatÈ Sumedhabh|tena
DÊpa~karadasabalassa pÈdam|le–
“ManussattaÑ li~gasampatti, hetu SatthÈradassanaÑ.
PabbajjÈ guÓasampatti, adhikÈro ca chandatÈ.
AÔÔhadhammasamodhÈnÈ, abhinÊhÈro samijjhatÊ”ti4–
evaÑ vuttaÑ aÔÔha~gasamannÈgataÑ abhinÊhÈraÑ sampÈdentena “ahaÑ
sadevakaÑ lokaÑ tiÓÓo tÈressÈmi, mutto mocessÈmi, danto damessÈmi,
assattho assÈsessÈmi, parinibbuto parinibbÈpessÈmi, suddho
______________________________________________________________
1. BhÈvanÈya tathÈya (SÊ, SyÈ)
3. TathÈ pavattitoti (Ka)
116
KhuddakanikÈya
sodhessÈmi, Buddho bodhessÈmÊ”ti mahÈpaÔiÒÒÈ1 pavattitÈ. VuttaÑ
hetaÑ–
“KiÑ me ekena tiÓÓena, purisena thÈmadassinÈ.
SabbaÒÒutaÑ pÈpuÓitvÈ, santÈressaÑ sadevakaÑ.
IminÈ me adhikÈrena, katena purisuttame.
SabbaÒÒutaÑ pÈpuÓitvÈ, tÈremi janataÑ bahuÑ.
SaÑsÈrasotaÑ chinditvÈ, viddhaÑsetvÈ tayo bhave.
DhammanÈvaÑ samÈruyha, santÈressaÑ sadevakaÑ.
KiÑ me aÒÒÈtavesena, dhammaÑ sacchikatenidha.
SabbaÒÒutaÑ pÈpuÓitvÈ, Buddho hessaÑ sadevake”ti2.
TaÑ panetaÑ mahÈpaÔiÒÒaÑ sakalassapi
BuddhakaradhammasamudÈyassa pavicayapaccavekkhaÓasamÈdÈnÈnaÑ
kÈraÓabh|taÑ avisaÑvÈdento LokanÈtho yasmÈ mahÈkappÈnaÑ
satasahassÈdhikÈni cattÈri asa~khyeyyÈni sakkaccaÑ nirantaraÑ
niravasesato dÈnapÈrami-Èdayo samatiÑsa pÈramiyo p|retvÈ
a~gapariccÈgÈdayo paÒca mahÈpariccÈge pariccajitvÈ saccÈdhiÔÔhÈnÈdÊni
cattÈri adhiÔÔhÈnÈni paribr|hetvÈ puÒÒaÒÈÓasambhÈre sambharitvÈ
pubbayogapubbacariyadhammakkhÈnaÒÈtatthacariyÈdayo ukkaÑsÈpetvÈ
buddhicariyaÑ paramakoÔiÑ pÈpetvÈ anuttaraÑ sammÈsambodhiÑ
abhisambujjhi, tasmÈ tasseva sÈ mahÈpaÔiÒÒÈ tathÈ avitathÈ anaÒÒathÈ, na
tassa vÈlaggamattampi vitathaÑ atthi. TathÈ hi DÊpa~karo Dasabalo
KoÓÉaÒÒo Ma~galo3 -pa- Kassapo BhagavÈti ime catuvÊsati
SammÈsambuddhÈ paÔipÈÔiyÈ uppannÈ “Buddho bhavissatÊ”ti naÑ
byÈkariÑsu. EvaÑ catuvÊsatiyÈ BuddhÈnaÑ santike laddhabyÈkaraÓo ye te
katÈbhinÊhÈrehi bodhisattehi laddhabbÈ ÈnisaÑsÈ, te labhitvÈva Ègatoti tÈya
yathÈvuttÈya mahÈpaÔiÒÒÈya tathÈya abhisambuddhabhÈvaÑ Ègato
adhigatoti TathÈgato. EvaÑ tathÈya Ègatoti TathÈgato. (1)
KathaÑ tathÈya gatoti TathÈgato? YÈyaÑ mahÈkaruÓÈ LokanÈthassa,
yÈya mahÈdukkhasambÈdhappaÔipannaÑ sattanikÈyaÑ disvÈ
______________________________________________________________
1. VohÈre paÔiÒÒÈ (SÊ), vohÈrapaÔiÒÒÈ (SyÈ)
3. Suma~galo (SÊ, SyÈ)
2. Khu 4. 310 piÔÔhe BuddhavaÑse.
117
“tassa natthaÒÒo koci paÔisaraÓaÑ, ahameva naÑ ito saÑsÈradukkhato
mutto mocessÈmÊ”ti samussÈhitamÈnaso mahÈbhinÊhÈraÑ akÈsi. KatvÈ ca
yathÈpaÓidhÈnaÑ sakalalokahitasampÈdanÈya ussukkamÈpanno attano
kÈyajÊvitanirapekkho paresaÑ sotapathagamanamattenapi
cittutrÈsasamuppÈdikÈ atidukkarÈ dukkaracariyÈ samÈcaranto yathÈ
mahÈbodhisattÈnaÑ paÔipatti hÈnabhÈgiyÈ saÑkilesabhÈgiyÈ ÔhitibhÈgiyÈ vÈ
na hoti, atha kho uttari visesabhÈgiyÈva hoti, tathÈ paÔipajjamÈno
anupubbena niravasese bodhisambhÈre samÈnetvÈ abhisambodhiÑ pÈpuÓi.
Tato paraÒca tÈyeva mahÈkaruÓÈya saÒcoditamÈnaso pavivekaratiÑ
paramaÒca santaÑ vimokkhasukhaÑ pahÈya bÈlajanabahule loke tehi
samuppÈditaÑ sammÈnÈvamÈnavippakÈraÑ agaÓetvÈ
veneyyajanavinayanena niravasesaÑ BuddhakiccaÑ niÔÔhapesi. Tatra yo
Bhagavato sattesu mahÈkaruÓÈya samokkamanÈkÈro, so parato Èvi
bhavissati. YathÈ Buddhabh|tassa LokanÈthassa sattesu mahÈkaruÓÈ, evaÑ
bodhisattabh|tassapi mahÈbhinÊhÈrakÈlÈdÊs|ti sabbattha sabbadÈ ca
ekasadisatÈya tathÈva sÈ avitathÈ anaÒÒathÈ. TasmÈ tÊsupi avatthÈsu
sabbasattesu samÈnarasÈya tathÈya mahÈkaruÓÈya sakalalokahitÈya gato
paÔipannoti TathÈgato. EvaÑ tathÈya gatoti TathÈgato. (2)
KathaÑ tathÈni Ègatoti TathÈgato? TathÈni nÈma cattÈri
ariyamaggaÒÈÓÈni. TÈni hi “idaÑ dukkhaÑ, ayaÑ dukkhasamudayo, ayaÑ
dukkhanirodho, ayaÑ dukkhanirodhagÈminÊ paÔipadÈ”ti evaÑ
sabbaÒeyyasa~gÈhakÈnaÑ pavattinivattitadubhayahetubh|tÈnaÑ catunnaÑ
ariyasaccÈnaÑ, dukkhassa pÊÄanaÔÔho sa~khataÔÔho santÈpaÔÔho
vipariÓÈmaÔÔho, samudayassa Èy|hanaÔÔho nidÈnaÔÔho saÑyogaÔÔho
palibodhaÔÔho, nirodhassa nissaraÓaÔÔho vivekaÔÔho asa~khataÔÔho amataÔÔho,
maggassa niyyÈnaÔÔho hetvaÔÔho dassanaÔÔho adhipateyyaÔÔhoti-ÈdÊnaÑ
tabbibhÈgÈnaÒca yathÈbh|tasabhÈvÈvabodhavibandhakassa
saÑkilesapakkhassa samucchindanena paÔiladdhÈya tattha
asammohÈbhisamayasa~khÈtÈya aviparÊtÈkÈrappavattiyÈ dhammÈnaÑ
sabhÈvasarasalakkhaÓassa avisaÑvÈdanato tathÈni avitathÈni anaÒÒathÈni,
118
KhuddakanikÈya
tÈni BhagavÈ anaÒÒaneyyo sayameva Ègato adhigato, tasmÈ tathÈni Ègatoti
TathÈgato.
YathÈ ca maggaÒÈÓÈni, evaÑ Bhagavato tÊsu kÈlesu appaÔihataÒÈÓÈni
catupaÔisambhidÈÒÈÓÈni catuvesÈrajjaÒÈÓÈni paÒcagatiparicchedaÒÈÓÈni chaasÈdhÈraÓaÒÈÓÈni sattabojjha~gavibhÈvanaÒÈÓÈni
aÔÔhamagga~gavibhÈvanaÒÈÓÈni navÈnupubbavihÈrasamÈpattiÒÈÓÈni
DasabalaÒÈÓÈni ca vibhÈvetabbÈni.
TatrÈyaÑ vibhÈvanÈ–yaÑ hi kiÒci aparimÈÓÈsu lokadhÈt|su
aparimÈÓÈnaÑ sattÈnaÑ hÊnÈdibhedabhinnÈnaÑ hÊnÈdibhedabhinnÈsu atÊtÈsu
khandhÈyatanadhÈt|su sabhÈvakiccÈdi avatthÈvisesÈdi
khandhapaÔibaddhanÈmagottÈdi ca jÈnitabbaÑ. Anindriyabaddhesu ca
atisukhumatirohitavid|radesesu r|padhammesu yo taÑtaÑpaccayavisesehi
saddhiÑ paccayuppannÈnaÑ vaÓÓasaÓÔhÈnagandharasaphassÈdiviseso, tattha
sabbattheva hatthatale Ôhapita-Èmalako viya paccakkhato
asa~gamappaÔihataÑ Bhagavato ÒÈÓaÑ pavattati, tathÈ anÈgatÈsu
paccuppannÈsu cÈti imÈni tÊsu kÈlesu appaÔihataÒÈÓÈni nÈma. YathÈha–
“AtÊtaÑse Buddhassa Bhagavato appaÔihataÑ ÒÈÓaÑ, anÈgataÑse
Buddhassa Bhagavato appaÔihataÑ ÒÈÓaÑ, paccuppannaÑse Buddhassa
Bhagavato appaÔihataÑ ÒÈÓan”ti1.
TÈni panetÈni tattha tattha dhammÈnaÑ sabhÈvasarasalakkhaÓassa
avisaÑvÈdanato tathÈni avitathÈni anaÒÒathÈni, tÈni BhagavÈ
sayambhuÒÈÓena adhigaÒchi. EvaÑ tathÈni Ègatoti TathÈgato.
TathÈ atthapaÔisambhidÈ dhammapaÔisambhidÈ niruttipaÔisambhidÈ
paÔibhÈnapaÔisambhidÈti catasso paÔisambhidÈ. Tattha atthapabhedassa
sallakkhaÓavibhÈvanavavatthÈnakaraÓasamatthaÑ atthe pabhedagataÑ
ÒÈÓaÑ atthapaÔisambhidÈ. Dhammapabhedassa
sallakkhaÓavibhÈvanavavatthÈnakaraÓasamatthaÑ dhamme pabhedagataÑ
ÒÈÓaÑ dhammapaÔisambhidÈ. Niruttipabhedassa
sallakkhaÓavibhÈvanavavatthÈnakaraÓasamatthaÑ niruttÈbhilÈpe
pabhedagataÑ ÒÈÓaÑ niruttipaÔisambhidÈ.
______________________________________________________________
119
paÔibhÈnapabhedassa sallakkhaÓavibhÈvanavavatthÈnakaraÓasamatthaÑ
paÔibhÈne pabhedagataÑ ÒÈÓaÑ paÔibhÈnapaÔisambhidÈ. VuttaÒhetaÑ–
“Atthe ÒÈÓaÑ atthapaÔisambhidÈ, dhamme ÒÈÓaÑ
dhammapaÔisambhidÈ, tatra dhammaniruttÈbhilÈpe ÒÈÓaÑ
niruttipaÔisambhidÈ, ÒÈÓesu ÒÈÓaÑ paÔibhÈnapaÔisambhidÈ”ti1.
Ettha ca hetu-anusÈrena araÓÊyato adhigantabbato ca sa~khepato
hetuphalaÑ attho nÈma. Pabhedato pana yaÑkiÒci paccayuppannaÑ
nibbÈnaÑ bhÈsitattho vipÈko kiriyÈti ime paÒca dhammÈ attho, taÑ atthaÑ
paccavekkhantassa tasmiÑ atthe pabhedagataÑ ÒÈÓaÑ atthapaÔisambhidÈ.
Dhammoti sa~khepato paccayo. So hi yasmÈ taÑ taÑ atthaÑ vidahati
pavatteti ceva pÈpeti ca, tasmÈ dhammoti vuccati. Pabhedato pana yo koci
phalanibbattako hetu ariyamaggo bhÈsitaÑ kusalaÑ akusalanti ime paÒca
dhammÈ dhammo, taÑ dhammaÑ paccavekkhantassa tasmiÑ dhamme
pabhedagataÑ ÒÈÓaÑ dhammapaÔisambhidÈ. Vuttampi cetaÑ–
“Dukkhe ÒÈÓaÑ atthapaÔisambhidÈ, dukkhasamudaye ÒÈÓaÑ
dhammapaÔisambhidÈ, dukkhanirodhe ÒÈÓaÑ atthapaÔisambhidÈ,
dukkhanirodhagÈminiyÈ paÔipadÈya ÒÈÓaÑ dhammapaÔisambhidÈ”ti1.
Atha vÈ hetumhi ÒÈÓaÑ dhammapaÔisambhidÈ, hetuphale ÒÈÓaÑ
atthapaÔisambhidÈ. Ye dhammÈ jÈtÈ bh|tÈ saÒjÈtÈ nibbattÈ abhinibbattÈ
pÈtubh|tÈ, imesu dhammesu ÒÈÓaÑ atthapaÔisambhidÈ. YamhÈ dhammÈ te
dhammÈ jÈtÈ bh|tÈ saÒjÈtÈ nibbattÈ abhinibbattÈ pÈtubh|tÈ, tesu dhammesu
ÒÈÓaÑ dhammapaÔisambhidÈ. JarÈmaraÓe ÒÈÓaÑ atthapaÔisambhidÈ,
jarÈmaraÓasamudaye ÒÈÓaÑ dhammapaÔisambhidÈ. JarÈmaraÓanirodhe
ÒÈÓaÑ atthapaÔisambhidÈ, jarÈmaraÓanirodhagÈminiyÈ paÔipadÈya ÒÈÓaÑ
dhammapaÔisambhidÈ. JÈtiyÈ, bhave, upÈdÈne, taÓhÈya, vedanÈya, phasse,
saÄÈyatane, nÈmar|pe, viÒÒÈÓe, sa~khÈresu ÒÈÓaÑ atthapaÔisambhidÈ,
sa~khÈrasamudaye ÒÈÓaÑ dhammapaÔisambhidÈ. Sa~khÈranirodhe ÒÈÓaÑ
atthapaÔisambhidÈ, sa~khÈranirodhagÈminiyÈ paÔipadÈya ÒÈÓaÑ
dhammapaÔisambhidÈ.
______________________________________________________________
120
KhuddakanikÈya
“Idha bhikkhu dhammaÑ jÈnÈti SuttaÑ GeyyaÑ -pa- VedallaÑ.
AyaÑ vuccati dhammapaÔisambhidÈ. So tassa tasseva bhÈsitassa atthaÑ
jÈnÈti ‘ayaÑ imassa bhÈsitassa attho, ayaÑ imassa bhÈsitassa attho’ti,
ayaÑ vuccati atthapaÔisambhidÈ.
Katame dhammÈ kusalÈ, yasmiÑ samaye kÈmÈvacaraÑ kusalaÑ
cittaÑ uppannaÑ hoti somanassasahagataÑ ÒÈÓasampayuttaÑ
r|pÈrammaÓaÑ vÈ -pa- dhammÈrammaÓaÑ vÈ yaÑ yaÑ vÈ
panÈrabbha, tasmiÑ samaye phasso hoti -pa- avikkhepo hoti, ime
dhammÈ kusalÈ. Imesu dhammesu ÒÈÓaÑ dhammapaÔisambhidÈ, tesaÑ
vipÈke ÒÈÓaÑ atthapaÔisambhidÈ”ti-Èdi1 vitthÈro.
TasmiÑ atthe ca dhamme ca sabhÈvanirutti abyabhicÈravohÈro
abhilÈpo, tasmiÑ sabhÈvaniruttÈbhilÈpe mÈgadhikÈya sabbasattÈnaÑ
m|labhÈsÈya “ayaÑ sabhÈvanirutti, ayaÑ na sabhÈvaniruttÊ”ti pabhedagataÑ
ÒÈÓaÑ niruttipaÔisambhidÈ. YathÈvuttesu tesu ÒÈÓesu gocarakiccÈdivasena
vitthÈrato pavattaÑ sabbampi ÒÈÓamÈrammaÓaÑ katvÈ paccavekkhantassa
tasmiÑ ÒÈÓe pabhedagataÑ ÒÈÓaÑ paÔibhÈnapaÔisambhidÈ. Iti imÈni cattÈri
paÔisambhidÈÒÈÓÈni sayameva BhagavatÈ adhigatÈni atthadhammÈdike
tasmiÑ tasmiÑ attano visaye avisaÑvÈdanavasena aviparÊtÈkÈrappavattiyÈ
tathÈni avitathÈni anaÒÒathÈni. Evampi BhagavÈ tathÈni Ègatoti TathÈgato.
TathÈ yaÑ kiÒci ÒeyyaÑ nÈma, sabbaÑ taÑ BhagavatÈ sabbÈkÈrena
ÒÈtaÑ diÔÔhaÑ adhigataÑ abhisambuddhaÑ. TathÈ hissa abhiÒÒeyyÈ
dhammÈ abhiÒÒeyyato BuddhÈ, pariÒÒeyyÈ dhammÈ pariÒÒeyyato BuddhÈ,
pahÈtabbÈ dhammÈ pahÈtabbato BuddhÈ, sacchikÈtabbÈ dhammÈ
sacchikÈtabbato BuddhÈ, bhÈvetabbÈ dhammÈ bhÈvetabbato BuddhÈ, yato
naÑ koci samaÓo vÈ brÈhmaÓo vÈ devo vÈ mÈro vÈ brahmÈ vÈ “ime nÈma
te dhammÈ anabhisambuddhÈ”ti saha dhammena anuyuÒjituÑ samattho
natthi.
YaÑ kiÒci pahÈtabbaÑ nÈma, sabbaÑ taÑ BhagavatÈ anavasesato
bodhim|leyeva pahÊnaÑ anuppattidhammaÑ, na tassa pahÈnÈya uttari
karaÓÊyaÑ
______________________________________________________________
1. Abhi 2. 308, 309 piÔÔhesu.
121
atthi. TathÈ hissa lobhadosamohaviparÊtamanasikÈra
ahirikÈnottappathinamiddha-kodh|panÈhamakkhapalÈsa-issÈ
macchariyamÈyÈsÈÔheyyathambhasÈrambhamÈnÈtimÈnamadapamÈdatividhÈkusalam|laduccaritavisamasaÒÒÈmala1
vitakkapapaÒca-esanÈ-taÓhÈcatubbidhavipariyesa-ÈsavaganthaoghayogÈgatitaÓhupÈdÈnapaÒcÈbhinandananÊvaraÓacetokhilacetasovinibandhachavivÈdam|lasattÈnusayaaÔÔhamicchattanava-ÈghÈtavatthutaÓhÈm|lakadasa akusalakammapathaekavÊsati-anesanadvÈsaÔÔhidiÔÔhigata-aÔÔhasatataÓhÈvicaritÈdippabhedaÑ
diyaÉÉhakilesasahassaÑ saha vÈsanÈya pahÊnaÑ samucchinnaÑ sam|hataÑ,
yato naÑ koci samaÓo vÈ -pa- brahmÈ vÈ “ime nÈma te kilesÈ appahÊnÈ”ti
saha dhammena anuyuÒjituÑ samattho natthi.
Ye cime BhagavatÈ kammavipÈkakiles|pavÈda-ÈÓÈvÊtikkamappabhedÈ
antarÈyikÈ dhammÈ vuttÈ, alameva te ekantena antarÈyÈya, yato naÑ koci
samaÓo vÈ -pa- brahmÈ vÈ “nÈlaÑ te paÔisevato antarÈyÈyÈ”ti saha
dhammena anuyuÒjituÑ samattho natthi.
Yo ca BhagavatÈ niravasesavaÔÔadukkhanissaraÓÈya
sÊlasamÈdhipaÒÒÈsa~gaho sattakoÔÔhÈsiko sattatiÑsappabhedo
ariyamaggapubba~gamo anuttaro niyyÈnadhammo desito, so ekanteneva
niyyÈti paÔipannassa vaÔÔadukkhato2, yato naÑ koci samaÓo vÈ -pa- brahmÈ
vÈ “niyyÈnadhammo tayÈ desito na niyyÈtÊ”ti saha dhammena anuyuÒjituÑ
samattho natthi. VuttaÒhetaÑ–“SammÈsambuddhassa te paÔijÈnato ime
dhammÈ anabhisambuddhÈ”ti3 vitthÈro. EvametÈni attano
ÒÈÓappahÈnadesanÈvisesÈnaÑ avitathabhÈvÈvabodhanato
aviparÊtÈkÈrappavattÈni Bhagavato catuvesÈrajjaÒÈÓÈni tathÈni avitathÈni
anaÒÒathÈni. Evampi BhagavÈ tathÈni Ègatoti TathÈgato.
TathÈ nirayagati tiracchÈnagati petagati manussagati devagatÊti paÒca
gatiyo. TÈsu saÒjÊvÈdayo aÔÔha mahÈnirayÈ, KukkuÄÈdayo soÄasa
UssadanirayÈ, Lokantarikanirayo cÈti sabbepime ekantadukkhatÈya
nirassÈdaÔÔhena nirayÈ ca, sakakammunÈ gantabbato gati cÈti
______________________________________________________________
1. VisamaviparÊtasaÒÒÈmala (Ka)
2. PaÔipannassa vaÔÔadukkhato mokkhÈya hoti (UdÈna-®Ôha 123 piÔÔhe)
122
KhuddakanikÈya
nirayagati. TibbandhakÈrasÊtanarakÈpi etesveva antogadhÈ.
KimikÊÔapaÔa~gasarÊsapapakkhisoÓasi~gÈlÈdayo tiriyaÑ aÒchitabhÈvena
tiracchÈnÈ nÈma, te eva gatÊti tiracchÈnagati.
KhuppipÈsitaparadatt|pajÊvinijjhÈmataÓhikÈdayo dukkhabahulatÈya
pakaÔÔhasukhato itÈ vigatÈti petÈ, te eva gatÊti petagati. KÈlakaÒcikÈdiasurÈpi etesveva antogadhÈ. ParittadÊpavÈsÊhi saddhiÑ
jambudÊpÈdicatumahÈdÊpavÈsino manaso ussannatÈya manussÈ, te eva gatÊti
manussagati. CÈtumahÈrÈjikato paÔÔhÈya yÈva
NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatan|pagÈti ime chabbÊsati devanikÈyÈ dibbanti attano
iddhÈnubhÈvena kÊÄanti jotenti cÈti devÈ, te eva gatÊti devagati.
TÈ panetÈ gatiyo yasmÈ taÑtaÑkammanibbatto upapattibhavaviseso,
tasmÈ atthato vipÈkakkhandhÈ kaÔattÈ ca r|paÑ. Tattha “ayaÑ nÈma gati
iminÈ nÈma kammunÈ jÈyati, tassa kammassa paccayavisesehi evaÑ
vibhÈgabhinnattÈ visuÑ1 ete sattanikÈyÈ evaÑ vibhÈgabhinnÈ”ti
yathÈsakaÑhetuphalavibhÈgaparicchindanavasena ÔhÈnaso hetuso Bhagavato
ÒÈÓaÑ pavattati. TenÈha BhagavÈ–
“PaÒca kho imÈ SÈriputta gatiyo, katamÈ paÒca, nirayo
tiracchÈnayoni pettivisayo manussÈ devÈ. NirayaÒcÈhaÑ SÈriputta
pajÈnÈmi nirayagÈmiÒca maggaÑ nirayagÈminiÒca paÔipadaÑ, yathÈ
paÔipanno ca kÈyassa bhedÈ paraÑ maraÓÈ apÈyaÑ duggatiÑ vinipÈtaÑ
nirayaÑ upapajjati, taÒca pajÈnÈmÊ”ti-Èdi2.
TÈni panetÈni Bhagavato ÒÈÓÈni tasmiÑ tasmiÑ visaye
aviparÊtÈkÈrappavattiyÈ avisaÑvÈdanato tathÈni avitathÈni anaÒÒathÈni.
Evampi BhagavÈ tathÈni Ègatoti TathÈgato.
TathÈ yaÑ sattÈnaÑ saddhÈdiyogavikalabhÈvÈvabodhena
apparajakkhamahÈrajakkhatÈdivisesavibhÈvanaÑ paÒÒÈsÈya ÈkÈrehi
pavattaÑ Bhagavato indriyaparopariyattaÒÈÓaÑ. VuttaÒhetaÑ–“saddho
puggalo apparajakkho, assaddho puggalo mahÈrajakkho”ti vitthÈro3.
______________________________________________________________
1. EtÈsu (Ka)
123
YaÒca “ayaÑ puggalo apparajakkho, ayaÑ sassatadiÔÔhiko, ayaÑ
ucchedadiÔÔhiko, ayaÑ anulomikÈyaÑ khantiyaÑ Ôhito, ayaÑ
yathÈbh|taÒÈÓe Ôhito, ayaÑ kÈmÈsayo, na nekkhammÈdi-Èsayo, ayaÑ
nekkhammÈsayo, na kÈmÈdi-Èsayo”ti-ÈdinÈ “imassa kÈmarÈgo ativiya
thÈmagato, na paÔighÈdiko, imassa paÔigho ativiya thÈmagato, na
kÈmarÈgÈdiko”ti-ÈdinÈ “imassa puÒÒÈbhisa~khÈro adhiko, na
apuÒÒÈbhisa~khÈro na ÈneÒjÈbhisa~khÈro, imassa apuÒÒÈbhisa~khÈro
adhiko, na puÒÒÈbhisa~khÈro na ÈneÒjÈbhisa~khÈro, imassa
ÈneÒjÈbhisa~khÈro adhiko, na puÒÒÈbhisa~khÈro na apuÒÒÈbhisa~khÈro.
Imassa kÈyasucaritaÑ adhikaÑ, imassa vacÊsucaritaÑ, imassa
manosucaritaÑ. AyaÑ hÊnÈdhimuttiko, ayaÑ paÓÊtÈdhimuttiko, ayaÑ
kammÈvaraÓena samannÈgato, ayaÑ kilesÈvaraÓena samannÈgato, ayaÑ
vipÈkÈvaraÓena samannÈgato, ayaÑ na kammÈvaraÓena samannÈgato, na
kilesÈvaraÓena, na vipÈkÈvaraÓena samannÈgato”ti-ÈdinÈ ca sattÈnaÑ
ÈsayÈdÊnaÑ yathÈbh|taÑ vibhÈvanÈkÈrappavattaÑ Bhagavato
ÈsayÈnusayaÒÈÓaÑ. YaÑ sandhÈya vuttaÑ–
“Idha TathÈgato sattÈnaÑ ÈsayaÑ jÈnÈti, anusayaÑ jÈnÈti, caritaÑ
jÈnÈti, adhimuttiÑ jÈnÈti, bhabbÈbhabbe satte jÈnÈtÊ”ti-Èdi1.
YaÒca uparimaheÔÔhimapuratthimapacchimakÈyehi dakkhiÓavÈmaakkhikaÓÓasotanÈsikÈsota-aÑsak|ÔapassahatthapÈdehi a~gula~gulantarehi
lomalomak|pehi ca aggikkhandh|dakadhÈrÈpavattanaÑ anaÒÒasÈdhÈraÓaÑ
vividhavikubbaniddhinimmÈpanakaÑ Bhagavato yamakapÈÔihÈriyaÒÈÓaÑ.
YaÑ sandhÈya vuttaÑ–
“Idha TathÈgato yamakapÈÔihÈriyaÑ karoti asÈdhÈraÓaÑ sÈvakehi,
uparimakÈyato aggikkhandho pavattati, heÔÔhimakÈyato udakadhÈrÈ
pavattati. HeÔÔhimakÈyato aggikkhandho pavattati, uparimakÈyato
udakadhÈrÈ pavattatÊ”ti-Èdi2.
______________________________________________________________
124
KhuddakanikÈya
YaÒca rÈgÈdÊhi jÈti-ÈdÊhi ca anekehi dukkhadhammehi upaddutaÑ
sattanikÈyaÑ tato nÊharitukÈmatÈvasena nÈnÈnayehi pavattassa Bhagavato
mahÈkaruÓokkamanassa paccayabh|taÑ mahÈkaruÓÈsamÈpattiÒÈÓaÑ.
YathÈha–
“KatamaÑ TathÈgatassa mahÈkaruÓÈsamÈpattiÒÈÓaÑ, bahukehi
ÈkÈrehi passantÈnaÑ BuddhÈnaÑ BhagavantÈnaÑ sattesu mahÈkaruÓÈ
okkamati, Èditto lokasannivÈsoti passantÈnaÑ BuddhÈnaÑ
BhagavantÈnaÑ sattesu mahÈkaruÓÈ okkamatÊ”ti–
ŒdinÈ1 ek|nanavutiyÈ ÈkÈrehi vibhajanaÑ kataÑ.
YaÑ pana yÈvatÈ dhammadhÈtu, yattakaÑ ÒÈtabbaÑ
sa~khatÈsa~khatÈdi, tassa sabbassa paropadesena vinÈ sabbÈkÈrato
paÔijÈnanasamatthaÑ Èka~khÈmattappaÔibaddhavutti anaÒÒasÈdhÈraÓaÑ
Bhagavato ÒÈÓaÑ sabbathÈ
anavasesasa~khatÈsa~khatasammutisaccÈvabodhato sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ,
tatthÈvaraÓÈbhÈvatova nissa~gappavattiÑ upÈdÈya anÈvaraÓaÒÈÓanti ca
vuccati. Ayamettha sa~khepo, vitthÈro pana parato Èvi bhavissati.
EvametÈni Bhagavato cha asÈdhÈraÓaÒÈÓÈni aviparÊtÈkÈrappavattiyÈ
yathÈsakaÑvisayassa avisaÑvÈdanato tathÈni avitathÈni anaÒÒathÈni.
TathÈ “sattime bhikkhave bojjha~gÈ satisambojjha~go
dhammavicayasambojjha~go vÊriyasambojjha~go pÊtisambojjha~go
passaddhisambojjha~go samÈdhisambojjha~go upekkhÈsambojjha~go”ti2
evaÑ sar|pato yÈyaÑ lokuttaramaggakkhaÓe uppajjamÈnÈ
lÊnuddhaccapatiÔÔhÈnÈy|hanakÈmasukhattakilamathÈnuyogaucchedasassatÈbhinivesÈdÊnaÑ anekesaÑ upaddavÈnaÑ paÔipakkhabh|tÈ
sati-ÈdibhedÈ dhammasÈmaggÊ, yÈya ariyasÈvako bujjhati, kilesaniddÈya
uÔÔhahati, cattÈri vÈ saccÈni paÔivijjhati, nibbÈnameva vÈ sacchikaroti, sÈ
dhammasÈmaggÊ “bodhÊ”ti vuccati, tassÈ bodhiyÈ a~gÈti bojjha~gÈ.
AriyasÈvako vÈ yathÈvuttÈya dhammasÈmaggiyÈ bujjhatÊti katvÈ “bodhÊ”ti
vuccati, tassa bodhissa a~gÈti bojjha~gÈti evaÑ
______________________________________________________________
2. Khu 9. 302; SaÑ 3. 64 piÔÔhÈdÊsu.
125
sÈmaÒÒalakkhaÓato, upaÔÔhÈnalakkhaÓo satisambojjha~go,
pavicayalakkhaÓo dhammavicayasambojjha~go, paggahalakkhaÓo
vÊriyasambojjha~go, pharaÓalakkhaÓo pÊtisambojjha~go, upasamalakkhaÓo
passaddhisambojjha~go, avikkhepalakkhaÓo samÈdhisambojjha~go,
paÔisa~khÈnalakkhaÓo upekkhÈsambojjha~goti evaÑ visesalakkhaÓato,
“tattha katamo satisambojjha~go, idha bhikkhu satimÈ hoti paramena
satinepakkena samannÈgato, cirakatampi cirabhÈsitampi saritÈ hoti
anussaritÈ”ti-ÈdinÈ1 sattannaÑ bojjha~gÈnaÑ aÒÒamaÒÒ|pakÈravasena
ekakkhaÓe pavattidassanato “tattha katamo satisambojjha~go, atthi
ajjhattaÑ dhammesu sati, atthi bahiddhÈ dhammesu satÊ”ti-ÈdinÈ1 tesaÑ
visayavibhÈvanÈpavattidassanato, “tattha katamo satisambojjha~go, idha
bhikkhave bhikkhu satisambojjha~gaÑ bhÈveti vivekanissitaÑ
virÈganissitaÑ nirodhanissitaÑ vosaggapariÓÈmin”ti-ÈdinÈ2
bhÈvanÈvidhidassanato, “tattha katame satta bojjha~gÈ, idha bhikkhu
yasmiÑ samaye lokuttaraÑ jhÈnaÑ bhÈveti -pa- tasmiÑ samaye satta
bojjha~gÈ honti satisambojjha~go -pa- upekkhÈsambojjha~go. Tattha
katamo satisambojjha~go, yÈ sati anussatÊ”ti-ÈdinÈ3 chanavutiyÈ
nayasahassavibhÈgehÊti vaÑ nÈnÈkÈrato pavattÈni Bhagavato
bojjha~gavibhÈvanaÒÈÓÈni tassa tassa atthassa avisaÑvÈdanato tathÈni
avitathÈni anaÒÒathÈni. Evampi BhagavÈ tathÈni Ègatoti TathÈgato.
TathÈ “tattha katamaÑ dukkhanirodhagÈminÊ paÔipadÈ ariyasaccaÑ,
ayameva ariyo aÔÔha~giko maggo, seyyathidaÑ, sammÈdiÔÔhi -pasammÈsamÈdhÊ”ti4 evaÑ sar|pato, sabbakilesehi ÈrakattÈ ariyabhÈvakarattÈ
ariyaphalapaÔilÈbhakarattÈ ca ariyo, ariyÈnaÑ aÔÔhavidhattÈ
nibbÈnÈdhigamÈya ekantakÈraÓattÈ ca aÔÔha~giko, kilese mÈrento gacchati,
atthikehi maggÊyati, sayaÑ vÈ nibbÈnaÑ maggayatÊti maggo evaÑ
sÈmaÒÒalakkhaÓato, “sammÈdassanalakkhaÓÈ sammÈdiÔÔhi, sammÈabhiniropanalakkhaÓo sammÈsa~kappo, sammÈpariggahaÓalakkhaÓÈ
sammÈvÈcÈ, sammÈsamuÔÔhÈpanalakkhaÓo sammÈkammanto,
sammÈvodÈnalakkhaÓo sammÈ-ÈjÊvo, sammÈpaggahalakkhaÓo
sammÈvÈyÈmo, sammÈ-upaÔÔhÈnalakkhaÓÈ
______________________________________________________________
126
KhuddakanikÈya
sammÈsati, sammÈ-avikkhepalakkhaÓo sammÈsamÈdhÊ”ti evaÑ
visesalakkhaÓato, sammÈdiÔÔhi tÈva aÒÒehipi attano paccanÊkakilesehi
saddhiÑ micchÈdiÔÔhiÑ pajahati, nibbÈnaÑ ÈrammaÓaÑ karoti,
tappaÔicchÈdakamohavidhamanena asammohato sampayuttadhamme ca
passati, tathÈ sammÈsa~kappÈdayopi micchÈsa~kappÈdÊni pajahanti,
nirodhaÒca ÈrammaÓaÑ karonti, sahajÈtadhammÈnaÑ sammÈabhiniropanapariggahaÓasamuÔÔhÈpanavodÈnapaggahaupaÔÔhÈnasamÈdahanÈni ca karontÊti evaÑ kiccavibhÈgato, sammÈdiÔÔhi
pubbabhÈge nÈnakkhaÓÈ visuÑ dukkhÈdi-ÈrammaÓÈ hutvÈ maggakÈle
ekakkhaÓÈ nibbÈnameva ÈrammaÓaÑ katvÈ kiccato “dukkhe ÒÈÓan”ti-ÈdÊni
cattÈri nÈmÈni labhati. SammÈsa~kappÈdayopi pubbabhÈge nÈnakkhaÓÈ
nÈnÈrammaÓÈ, maggakÈle ekakkhaÓÈ ekÈrammaÓÈ, tesu sammÈsa~kappo
kiccato “nekkhammasa~kappo”ti-ÈdÊni tÊÓi nÈmÈni labhati, sammÈvÈcÈdayo
tayo pubbabhÈge “musÈvÈdÈ veramaÓÊ”ti-ÈdivibhÈgÈ viratiyopi cetanÈyopi
hutvÈ maggakkhaÓe viratiyova, sammÈvÈyÈmasatiyo kiccato
sammappadhÈnasatipaÔÔhÈnavasena cattÈri nÈmÈni labhanti, sammÈsamÈdhi
pana maggakkhaÓepi paÔhamajjhÈnÈdivasena nÈnÈ evÈti evaÑ
pubbabhÈgÈparabhÈgesu pavattivibhÈgato, “idha bhikkhave bhikkhu
sammÈdiÔÔhiÑ bhÈveti vivekanissitan”ti1 ÈdinÈ bhÈvanÈvidhito, “tattha
katamo aÔÔha~giko maggo, idha bhikkhu yasmiÑ samaye lokuttaraÑ jhÈnaÑ
bhÈveti -pa- dukkhapaÔipadaÑ dandhÈbhiÒÒaÑ, tasmiÑ samaye aÔÔha~giko
maggo hoti sammÈdiÔÔhi sammÈsa~kappo”ti-ÈdinÈ2 caturÈsÊtiyÈ
nayasahassavibhÈgehÊti evaÑ anekÈkÈrato pavattÈni Bhagavato
ariyamaggavibhÈvanaÒÈÓÈni atthassa avisaÑvÈdanato sabbÈnipi tathÈni
avitathÈni anaÒÒathÈni. Evampi BhagavÈ tathÈni Ègatoti TathÈgato.
TathÈ paÔhamajjhÈnasamÈpattiyÈ ca nirodhasamÈpattÊti etÈsu
anupaÔipÈÔiyÈ viharitabbaÔÔhena samÈpajjitabbaÔÔhena ca,
anupubbavihÈrasamÈpattÊsu sampÈdanapaccavekkhaÓÈdivasena yathÈrahaÑ
sampayogavasena ca pavattÈni Bhagavato ÒÈÓÈni tadatthasiddhiyÈ tathÈni
avitathÈni anaÒÒathÈni. Evampi BhagavÈ tathÈni Ègatoti TathÈgato. TathÈ
“idaÑ imassa
______________________________________________________________
127
ÔhÈnaÑ, idaÑ aÔÔhÈnan”ti aviparÊtaÑ tassa tassa phalassa
kÈraÓÈkÈraÓajÈnanaÑ, tesaÑ tesaÑ sattÈnaÑ atÊtÈdibhedabhinnassa
kammasamÈdÈnassa anavasesato yathÈbh|taÑ vipÈkantarajÈnanaÑ,
Èy|hanakkhaÓeyeva tassa tassa sattassa “ayaÑ nirayagÈminÊ paÔipadÈ -paayaÑ nibbÈnagÈminÊ paÔipadÈ”ti yÈthÈvato
sÈsavÈnÈsavakammavibhÈgajÈnanaÑ, khandhÈyatanÈnaÑ
upÈdinnÈnupÈdinnÈdi-anekasabhÈvaÑ nÈnÈsabhÈvaÑ ca tassa lokassa
“imÈya nÈma dhÈtuyÈ ussannattÈ imasmiÑ dhammappabandhe ayaÑ viseso
jÈyatÊ”ti-ÈdinÈ nayena yathÈbh|taÑ dhÈtunÈnattajÈnanaÑ, saddhÈdiindriyÈnaÑ tikkhamudutÈjÈnanaÑ, saÑkilesÈdÊhi saddhiÑ
jhÈnavimokkhÈdijÈnanaÑ, sattÈnaÑ aparimÈÓÈsu jÈtÊsu tappaÔibandhena
saddhiÑ anavasesato pubbenivutthakkhandhasantatijÈnanaÑ,
hÊnÈdivibhÈgehi saddhiÑ cutipaÔisandhijÈnanaÑ, “idaÑ dukkhan”ti-ÈdinÈ
heÔÔhÈ vuttanayeneva catusaccajÈnananti imÈni Bhagavato DasabalaÒÈÓÈni
avirajjhitvÈ yathÈsakaÑvisayÈvagÈhanato yathÈdhippetatthasÈdhanato ca
yathÈbh|tavuttiyÈ tathÈni avitathÈni anaÒÒathÈni. VuttaÒhetaÑ–
“Idha TathÈgato ÔhÈnaÒca ÔhÈnato aÔÔhÈnaÒca aÔÔhÈnato
yathÈbh|taÑ pajÈnÈtÊ”ti-Èdi1.
YathÈ cetesampi ÒÈÓÈnaÑ vasena, evaÑ yathÈvuttÈnaÑ
satipaÔÔhÈnasammappadhÈnÈdivibhÈvanaÒÈÓÈdi-anantÈparimeyyabhedÈnaÑ
anaÒÒasÈdhÈraÓÈnaÑ paÒÒÈvisesÈnaÑ vasena BhagavÈ tathÈni ÒÈÓÈni Ègato
adhigatoti TathÈgato, evampi tathÈni Ègatoti TathÈgato. (3)
KathaÑ tathÈ gatoti TathÈgato? YÈ tÈ Bhagavato abhijÈtiabhisambodhidhammavinayapaÒÒÈpana anupÈdisesanibbÈnadhÈtuyo, tÈ
tathÈ. KiÑ vuttaÑ hoti? YadatthaÑ tÈ LokanÈthena abhipatthitÈ pavattitÈ ca,
tadatthassa ekantasiddhiyÈ avisaÑvÈdanato aviparÊtatthavuttiyÈ tathÈ
avitathÈ anaÒÒathÈ. TathÈ hi ayaÑ BhagavÈ bodhisattabh|to
samatiÑsapÈramiparip|raÓÈdikaÑ vuttappakÈraÑ sabbabuddhattahetuÑ
______________________________________________________________
1. Abhi 2. 348; AÑ 3. 283 piÔÔhesu.
128
KhuddakanikÈya
sampÈdetvÈ Tusitapure Ôhito BuddhakolÈhalaÑ sutvÈ
dasasahassacakkavÈÄadevatÈhi ekato sannipatitÈhi upasa~kamitvÈ–
“KÈlo kho1 te mahÈvÊra, uppajja mÈtukucchiyaÑ.
SadevakaÑ tÈrayanto, bujjhassu amataÑ padan”ti2–
ÈyÈcito uppannapubbanimitto paÒca mahÈvilokanÈni viloketvÈ “idÈni ahaÑ
manussayoniyaÑ uppajjitvÈ abhisambujjhissÈmÊ”ti ÈsÈÄhipuÓÓamÈyaÑ
SakyarÈjakule MahÈmÈyÈya deviyÈ kucchiyaÑ paÔisandhiÑ gahetvÈ dasa
mÈse devamanussehi mahatÈ parihÈrena parihariyamÈno
visÈkhapuÓÓamÈyaÑ pacc|sasamaye abhijÈtiÑ pÈpuÓi.
AbhijÈtikkhaÓe panassa paÔisandhiggahaÓakkhaÓe viya dvattiÑsa
pubbanimittÈni pÈturahesuÑ, ayaÑ dasasahassilokadhÈtu saÑkampi
sampakampi sampavedhi, dasasu cakkavÈÄasahassesu aparimÈÓo obhÈso
phari, tassa taÑ siriÑ daÔÔhukÈmÈ viya andhÈ cakkh|ni paÔilabhiÑsu,
badhirÈ saddaÑ suÓiÑsu, m|gÈ samÈlapiÑsu, khujjÈ ujugattÈ ahesuÑ,
pa~gulÈ padasÈ gamanaÑ paÔilabhiÑsu, bandhanagatÈ sabbasattÈ
andubandhanÈdÊhi mucciÑsu, sabbanarakesu aggi nibbÈyi, pettivisaye
khuppipÈsÈ v|pasami, tiracchÈnÈnaÑ bhayaÑ nÈhosi, sabbasattÈnaÑ rogo
v|pasami, sabbasattÈ piyaÑvadÈ ahesuÑ, madhurenÈkÈrena assÈ hasiÑsu,
vÈraÓÈ gajjiÑsu, sabbat|riyÈni sakasakaninnÈdaÑ muÒciÑsu, aghaÔÔitÈni eva
manussÈnaÑ hatth|pagÈdÊni ÈbharaÓÈni madhurenÈkÈrena saddaÑ
muÒciÑsu, sabbadisÈ vippasannÈ ahesuÑ, sattÈnaÑ sukhaÑ uppÈdayamÈno
mudusÊtalavÈto vÈyi, akÈlamegho vassi, pathavitopi udakaÑ ubbhijjitvÈ
vissandi, pakkhino ÈkÈsagamanaÑ vijahiÑsu, nadiyo asandamÈnÈ aÔÔhaÑsu,
mahÈsamudde madhuraÑ udakaÑ ahosi, upakkilesavinimutte s|riye
dippamÈne eva ÈkÈsagatÈ sabbÈ jotiyo jotiÑsu, ÔhapetvÈ ar|pÈvacare deve
avasesÈ sabbe devÈ sabbe ca nerayikÈ dissamÈnar|pÈ ahesuÑ,
tarukuÔÔakavÈÔaselÈdayo anÈvaraÓabh|tÈ ahesuÑ, sattÈnaÑ cut|papÈtÈ
nÈhesuÑ, sabbaÑ aniÔÔhagandhaÑ abhibhavitvÈ dibbagandho pavÈyi, sabbe
phal|pagÈ rukkhÈ phaladharÈ sampajjiÑsu, mahÈsamuddo sabbatthakameva
paÒcavaÓÓehi padumehi saÒchannatalo ahosi,
______________________________________________________________
1. KÈloyaÑ (SÊ)
129
thalajajalajÈdÊni sabbapupphÈni pupphiÑsu, rukkhÈnaÑ khandhesu
khandhapadumÈni, sÈkhÈsu sÈkhÈpadumÈni, latÈsu latÈpadumÈni pupphiÑsu,
mahÊtalasilÈtalÈni bhinditvÈ upar|pari satta satta1 hutvÈ daÓÉapadumÈni
nÈma nikkhamiÑsu, ÈkÈse olambakapadumÈni nibbattiÑsu, samantato
pupphavassaÑ vassi, ÈkÈse dibbat|riyÈni vajjiÑsu,
sakaladasasahassilokadhÈtu vaÔÔetvÈ vissaÔÔhamÈlÈguÄaÑ viya, uppÊÄetvÈ
pavattamÈlÈkalÈpo viya, ala~katapaÔiyattaÑ mÈlÈsanaÑ viya ca
ekamÈlÈmÈlinÊ vipphurantavÈÄabÊjanÊ pupphadh|pagandhaparivÈsitÈ
paramasobhaggappattÈ ahosi, tÈni ca pubbanimittÈni upari adhigatÈnaÑ
anekesaÑ visesÈdhigamÈnaÑ nimittabh|tÈni eva ahesuÑ. EvaÑ
anekacchariyapÈtubhÈvÈ ayaÑ abhijÈti yadatthaÑ tena abhipatthitÈ, tassÈ
abhisambodhiyÈ ekantasiddhiyÈ tathÈva ahosi avitathÈ anaÒÒathÈ.
TathÈ ye BuddhaveneyyÈ bodhaneyyabandhavÈ, te sabbepi anavasesato
sayameva BhagavatÈ vinÊtÈ2. Ye ca sÈvakaveneyyÈ dhammaveneyyÈ ca,
tepisÈvakÈdÊhi vinÊtÈ vinayaÑ gacchanti gamissanti cÈti yadatthaÑ
BhagavatÈ abhisambodhi abhipatthitÈ, tadatthassa ekantasiddhiyÈ
abhisambodhi tathÈ avitathÈ anaÒÒathÈ.
Apica yassa yassa Òeyyadhammassa yo yo sabhÈvo bujjhitabbo, so so
hatthatale Ôhapita-ÈmalakaÑ viya ÈvajjanamattapaÔibaddhena attano ÒÈÓena
aviparÊtaÑ anavasesato BhagavatÈ abhisambuddhoti evampi abhisambodhi
tathÈ avitathÈ anaÒÒathÈ.
TathÈ tesaÑ tesaÑ dhammÈnaÑ tathÈ tathÈ desetabbappakÈraÑ, tesaÑ
tesaÒca sattÈnaÑ ÈsayÈnusayacariyÈdhimuttiÑ sammadeva oloketvÈ
dhammataÑ avijahanteneva paÒÒattinayaÑ vohÈramattaÑ
anatidhÈvanteneva ca dhammataÑ vibhÈventena yathÈparÈdhaÑ
yathÈjjhÈsayaÑ yathÈdhammaÒca anusÈsantena BhagavatÈ veneyyÈ vinÊtÈ
ariyabh|miÑ sampÈpitÈti dhammavinayapaÒÒÈpanÈpissa tadatthasiddhiyÈ
yathÈbh|tavuttiyÈ ca tathÈ avitathÈ anaÒÒathÈ.
______________________________________________________________
1. SatapattÈ (SyÈ, Ka)
2. VinÊtÈyeva (SyÈ)
130
KhuddakanikÈya
TathÈ yÈ sÈ BhagavatÈ anuppattÈ1 pathaviyÈdiphassavedanÈdir|pÈr|pasabhÈvanimuttÈ2 lujjanapalujjanabhÈvÈbhÈvato lokasabhÈvÈtÊtÈ tamasÈ
visaÑsaÔÔhattÈ kenaci anobhÈsanÊyÈ lokasabhÈvÈbhÈvato eva gatiÈdibhÈvarahitÈ appatiÔÔhÈ anÈrammaÓÈ amatamahÈnibbÈnadhÈtu
khandhasa~khÈtÈnaÑ upÈdÊnaÑ lesamattassÈpi3 abhÈvato “anupÈdisesÈ”tipi
vuccati. YaÑ sandhÈya vuttaÑ–
“Atthi bhikkhave tadÈyatanaÑ, yattha neva pathavÊ na Èpo na tejo
na vÈyo na ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ na viÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ na
ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ na nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ nÈyaÑ loko na paro
loko na ca ubho candimas|riyÈ. TamahaÑ bhikkhave neva ÈgatiÑ
vadÈmi na gatiÑ na ÔhitiÑ na cutiÑ na upapattiÑ, appatiÔÔhaÑ
appavattaÑ anÈrammaÓamevetaÑ, esevanto dukkhassÈ”ti4.
SÈ sabbesampi upÈdÈnakkhandhÈnaÑ attha~gamo, sabbasa~khÈrÈnaÑ
samatho, sabb|padhÊnaÑ paÔinissaggo, sabbadukkhÈnaÑ v|pasamo,
sabbÈlayÈnaÑ samugghÈto, sabbavaÔÔÈnaÑ upacchedo,
accantasantilakkhaÓÈti yathÈvuttasabhÈvassa kadÈcipi avisaÑvÈdanato tathÈ
avitathÈ anaÒÒathÈ. EvametÈ abhijÈti-ÈdikÈ tathÈ gato upagato adhigato
paÔipanno pattoti TathÈgato. EvaÑ BhagavÈ tathÈ gatoti TathÈgato. (4)
KathaÑ tathÈvidhoti TathÈgato? YathÈvidhÈ purimakÈ
SammÈsambuddhÈ, ayampi BhagavÈ tathÈvidho. KiÑ vuttaÑ hoti?
YathÈvidhÈ te Bhagavanto maggasÊlena phalasÊlena sabbenapi
lokiyalokuttarasÊlena, maggasamÈdhinÈ phalasamÈdhinÈ sabbenapi
lokiyalokuttarasamÈdhinÈ, maggapaÒÒÈya phalapaÒÒÈya sabbÈyapi
lokiyalokuttarapaÒÒÈya, devasikaÑ vaÄaÒjitabbehi
catuvÊsatikoÔisatasahassasamÈpattivihÈrehi, tada~gavimuttiyÈ
vikkhambhanavimuttiyÈ samucchedavimuttiyÈ paÔippassaddhivimuttiyÈ
nissaraÓavimuttiyÈti sa~khepato, vitthÈrato pana anantÈparimÈÓabhedehi
acinteyyÈnubhÈvehi sakalasabbaÒÒuguÓehi,
______________________________________________________________
1. AnuppattÈ sopÈdi-ÈdikÈ (SÊ), anuppattÈ sa-uppÈdi-ÈdikÈ (SyÈ)
2. PathavÊphassavedanÈdi... (SÊ), phassavedanÈdi... (SyÈ)
3. KilesamattassÈpi (SÊ, SyÈ)
131
ayampi amhÈkaÑ BhagavÈ tathÈvidho. SabbesaÑ hi SammÈsambuddhÈnaÑ
ÈyuvemattaÑ sarÊrappamÈÓavemattaÑ kulavemattaÑ
dukkaracariyÈvemattaÑ rasmivemattanti imehi paÒcahi vemattehi siyÈ
vemattaÑ, na pana sÊlavisuddhi-ÈdÊsu visuddhÊsu
samathavipassanÈpaÔipattiyaÑ attanÈ paÔividdhaguÓesu ca kiÒci
nÈnÈkaraÓaÑ atthi, atha kho majjhe bhinnasuvaÓÓaÑ viya aÒÒaÑmaÒÒaÑ
nibbisesÈ te BuddhÈ Bhagavanto. TasmÈ yathÈvidhÈ purimakÈ
SammÈsambuddhÈ. Ayampi BhagavÈ tathÈvidho. EvaÑ tathÈvidhoti
TathÈgato. Vidhattho cettha gatasaddo. TathÈ hi lokiyÈ vidhayuttagatasadde
pakÈratthe vadanti. (5)
KathaÑ tathÈpavattikoti1 TathÈgato? AnaÒÒasÈdhÈraÓena
iddhÈnubhÈvena samannÈgatattÈ atthapaÔisambhidÈdÊnaÑ
ukkaÑsapÈramippattiyÈ anÈvaraÓaÒÈÓapaÔilÈbhena ca Bhagavato
kÈyappavattiyÈdÊnaÑ katthaci paÔighÈtÈbhÈvato yathÈruci tathÈ gataÑ gati
gamanaÑ kÈyavacÊcittappavatti etassÈti TathÈgato. EvaÑ tathÈpavattikoti
TathÈgato. (6)
KathaÑ tathehi agatoti TathÈgato? BodhisambhÈrasambharaÓe
tappaÔipakkhappavattisa~khÈtaÑ natthi etassa gatanti agato. So panassa
agatabhÈvo maccheradÈnapÈrami-ÈdÊsu aviparÊtaÑ
ÈdÊnavÈnisaÑsapaccavekkhaÓÈdinayappavattehi ÒÈÓehÊti tathehi ÒÈÓehi
agatoti TathÈgato.
Atha vÈ kilesÈbhisa~khÈrappavattisa~khÈtaÑ
khandhappavattisa~khÈtameva vÈ paÒcasupi gatÊsu gataÑ gamanaÑ etassa
natthÊti agato. Sa-upÈdisesa-anupÈdisesanibbÈnappattiyÈ svÈyamassa
agatabhÈvo tathehi ariyamaggaÒÈÓehÊti evampi BhagavÈ tathehi agatoti
TathÈgato. (7)
KathaÑ TathÈgatabhÈvena TathÈgato? TathÈgatabhÈvenÈti ca
TathÈgatassa sabbhÈvena, atthitÈyÈti attho. Ko panesa TathÈgato, yassa
atthitÈya BhagavÈ TathÈgatoti vuccatÊti? Saddhammo. Saddhammo hi
ariyamaggo tÈva yathÈ yuganaddhasamathavipassanÈbalena
anavasesakilesapakkhaÑ sam|hanantena samucchedappahÈnavasena
gantabbaÑ.
______________________________________________________________
1. TathÈ pavattitoti (Ka)
132
KhuddakanikÈya
tathÈ gato. Phaladhammo yathÈ attano maggÈnur|paÑ
paÔippassaddhippahÈnavasena gantabbaÑ, tathÈ gato pavatto.
NibbÈnadhammo pana yathÈ gato paÒÒÈya paÔividdho
sakalavaÔÔadukkhav|pasamÈya sampajjati, BuddhÈdÊhi tathÈ gato
sacchikatoti TathÈgato. Pariyattidhammopi yathÈ purimabuddhehi
SuttageyyÈdivasena pavatti-ÈdippakÈsanavasena ca veneyyÈnaÑ ÈsayÈdianur|paÑ pavattito, amhÈkampi BhagavatÈ tathÈ gato gadito1 pavattitoti vÈ
TathÈgato. YathÈ BhagavatÈ desito, tathÈ Bhagavato sÈvakehi gato avagatoti
TathÈgato. EvaÑ sabbopi saddhammo TathÈgato. TenÈha Sakko
DevÈnamindo “TathÈgataÑ devamanussap|jitaÑ, dhammaÑ namassÈma
suvatthi hot|”ti2. SvÈssa atthÊti BhagavÈ TathÈgato.
YathÈ ca dhammo, evaÑ ariyasaÑghopi yathÈ attahitÈya parahitÈya ca
paÔipannehi suvisuddhaÑ pubbabhÈgasamathavipassanÈpaÔipadaÑ
purakkhatvÈ tena tena maggena gantabbaÑ, taÑ taÑ tathÈ gatoti TathÈgato.
YathÈ vÈ BhagavatÈ saccapaÔiccasamuppÈdÈdinayo desito, tathÈ ca
BuddhattÈ tathÈ gadanato ca TathÈgato. TenÈha Sakko devarÈjÈ “TathÈgataÑ
devamanussap|jitaÑ, saÑghaÑ namassÈma suvatthi hot|”ti2. SvÈssa
sÈvakabh|to atthÊti BhagavÈ TathÈgato. EvaÑ TathÈgatabhÈvena TathÈgato.
(8)
Idampi TathÈgatassa TathÈgatabhÈvadÊpane mukhamattakameva,
sabbÈkÈrena pana TathÈgatova TathÈgatassa TathÈgatabhÈvaÑ vaÓÓeyya.
IdaÑ hi TathÈgatapadaÑ mahatthaÑ mahÈgatikaÑ mahÈvisayaÑ, tassa
appamÈdapadassa viya tepiÔakampi BuddhavacanaÑ yuttito atthabhÈvena3
Èharanto “atitthena dhammakathiko pakkhando”ti na vattabboti.
TatthetaÑ vuccati–
“Yatheva loke purimÈ Mahesino,
SabbaÒÒubhÈvaÑ Munayo idhÈgatÈ.
TathÈ ayaÑ SakyamunÊpi Ègato,
TathÈgato vuccati tena cakkhumÈ.
______________________________________________________________
1. Gadito avagato (Ka)
3. AtthibhÈvena (SÊ)
133
PahÈya kÈmÈdimale asesato,
SamÈdhiÒÈÓehi yathÈ gatÈ JinÈ.
PurÈtanÈ SakyamunÊ jutindharo,
TathÈ gato tena TathÈgato mato.
TathaÒca dhÈtÈyatanÈdilakkhaÓaÑ,
SabhÈvasÈmaÒÒavibhÈgabhedato.
SayambhuÒÈÓena JinoyamÈgato,
TathÈgato vuccati Sakyapu~gavo.
TathÈni saccÈni samantacakkhunÈ,
TathÈ idappaccayatÈ ca sabbaso.
AnaÒÒaneyyÈ nayato vibhÈvitÈ,
TathÈ gato tena Jino TathÈgato.
AnekabhedÈsupi lokadhÈtusu,
Jinassa r|pÈyatanÈdigocare.
Vicittabhede tathameva dassanaÑ,
TathÈgato tena samantalocano.
Yato ca dhammaÑ tathameva bhÈsati,
Karoti vÈcÈyanur|pamattano.
GuÓehi lokaÑ abhibhuyyirÊyati,
TathÈgato tenapi LokanÈyako.
TathÈ pariÒÒÈya tathÈya sabbaso,
Avedi lokaÑ pabhavaÑ atikkami.
Gato ca paccakkhakiriyÈya nibbutiÑ,
ArÊyamaggaÒca1 gato TathÈgato.
TathÈ paÔiÒÒÈya tathÈya sabbaso,
HitÈya lokassa yatoyamÈgato.
TathÈya NÈtho karuÓÈya sabbadÈ,
Gato ca tenÈpi Jino TathÈgato.
______________________________________________________________
1. SadÈriyamaggaÒca (SÊ)
134
KhuddakanikÈya
TathÈni ÒÈÓÈni yatoyamÈgato,
YathÈsabhÈvaÑ visayÈvabodhato.
TathÈbhijÈtippabhutÊ TathÈgato,
TadatthasampÈdanato TathÈgato.
YathÈvidhÈ te purimÈ Mahesino,
TathÈvidhoyampi tathÈ yathÈruci.
PavattavÈcÈ tanucittabhÈvato,
TathÈgato vuccati aggapuggalo.
SambodhisambhÈravipakkhato pure,
GataÑ na saÑsÈragatampi tassa vÈ.
Na catthi NÈthassa bhavantadassino,
Tathehi tasmÈ agato TathÈgato.
TathÈgato dhammavaro MahesinÈ,
YathÈ pahÈtabbamalaÑ pahÊyati.
TathÈgato ariyagaÓo vinÈyako,
TathÈgato tena sama~gibhÈvato”ti.
ArahantaÑ SammÈsambuddhanti ettha arahÈti padassa attho heÔÔhÈ
vuttoyeva. SammÈ sÈmaÒca sabbadhammÈnaÑ buddhattÈ
SammÈsambuddhaÑ. YaÑkiÒci ÒeyyaÑ nÈma, tassa sabbassapi sabbÈkÈrato
aviparÊtato sayameva abhisambuddhattÈti vuttaÑ hoti. IminÈssa
paropadesarahitassa sabbÈkÈrena sabbadhammÈvabodhanasamatthassa
Èka~khÈpaÔibaddhavuttino anÈvaraÓaÒÈÓasa~khÈtassa sabbaÒÒutaÒÒÈÓassa
adhigamo dassito.
Nanu ca sabbaÒÒutaÒÒÈÓato aÒÒaÑ anÈvaraÓaÑ, aÒÒathÈ cha
asÈdhÈraÓÈni ÒÈÓÈni BuddhaÒÈÓÈnÊti vacanaÑ virujjheyyÈti? Na virujjhati
visayappavattibhedavasena aÒÒehi asÈdhÈraÓabhÈvadassanatthaÑ ekasseva
ÒÈÓassa dvidhÈ vuttattÈ. Ekameva hi taÑ ÒÈÓaÑ
anavasesa~khatÈsa~khatasammutidhammavisayatÈya sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ,
tattha ca ÈvaraÓÈbhÈvato nissa~gacÈramupÈdÈya anÈvaraÓaÒÈÓanti vuttaÑ.
YathÈha PaÔisambhidÈyaÑ–
135
“SabbaÑ sa~khatÈsa~khataÑ anavasesaÑ jÈnÈtÊti
sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ, tattha ÈvaraÓaÑ natthÊti anÈvaraÓaÒÈÓan”ti-Èdi1.
TasmÈ natthi nesaÑ atthato bhedo, ekantenevetaÑ evamicchitabbaÑ.
AÒÒathÈ sabbaÒÒutÈnÈvaraÓaÒÈÓÈnaÑ sÈdhÈraÓatÈ2
asabbadhammÈrammaÓatÈ ca Èpajjeyya. Na hi Bhagavato ÒÈÓassa
aÓumattampi ÈvaraÓaÑ atthi, anÈvaraÓaÒÈÓassa ca
asabbadhammÈrammaÓabhÈve yattha taÑ na pavattati,
tatthÈvaraÓasabbhÈvato anÈvaraÓabhÈvoyeva na siyÈ. Atha vÈ pana hotu
aÒÒameva anÈvaraÓaÑ sabbaÒÒutaÒÒÈÓato, idha pana sabbattha
appaÔihatavuttitÈya anÈvaraÓaÒÈÓanti sabbaÒÒutaÒÒÈÓameva adhippetaÑ,
tassevÈdhigamena BhagavÈ sabbaÒÒ| sabbavid| SammÈsambuddhoti
vuccati, na sakiÑyeva sabbadhammÈvabodhato. TathÈ ca vuttaÑ
PaÔisambhidÈyaÑ–
“VimokkhantikametaÑ BuddhÈnaÑ BhagavantÈnaÑ bodhiyÈ m|le
saha sabbaÒÒutaÒÒÈÓassa paÔilÈbhÈ sacchikÈ paÒÒatti yadidaÑ
Buddho”ti3.
SabbadhammÈvabodhanasamatthaÒÈÓasamadhigamena hi Bhagavato
santÈne anavasesadhamme paÔivijjhituÑ samatthatÈ ahosÊti.
EtthÈha–kiÑ panidaÑ ÒÈÓaÑ pavattamÈnaÑ sakiÑyeva sabbasmiÑ
visaye pavattati, udÈhu kamenÈti. KiÒcettha–yadi tÈva sakiÑyeva
sabbasmiÑ visaye pavattati, atÊtÈnÈgatapaccuppannaajjhattabahiddhÈdibhedabhinnÈnaÑ sa~khatadhammÈnaÑ
asa~khatasammutidhammÈnaÒca ekajjhaÑ upaÔÔhÈne d|rato cittapaÔaÑ
pekkhantassa viya visayavibhÈgenÈvabodho na siyÈ, tathÈ ca sati “sabbe
dhammÈ anattÈ”ti vipassantÈnaÑ anattÈkÈrena viya sabbadhammÈ
anir|pitar|pena Bhagavato ÒÈÓassa visayÈ hontÊti Èpajjati. Yepi
“sabbaÒeyyadhammÈnaÑ ÔhitalakkhaÓavisayaÑ vikapparahitaÑ sabbakÈlaÑ
BuddhÈnaÑ ÒÈÓaÑ pavattati, tena te sabbavid|ti vuccanti. EvaÒca katvÈ–
‘CaraÑ samÈhito nÈgo, tiÔÔhantopi samÈhito’ti–
Idampi vacanaÑ suvuttaÑ hotÊ”ti vadanti, tesampi vuttadosÈnÈtivatti,
ÔhitalakkhaÓÈrammaÓatÈya ca atÊtÈnÈgatasammutidhammÈnaÑ tadabhÈvato
______________________________________________________________
3. Khu 7. 162 piÔÔhÈdÊsu.
2. SÈvaraÓatÈ (Ka) UdÈna-®Ôha 128 piÔÔhepi passitabbaÑ.
136
KhuddakanikÈya
ekadesavisayameva Bhagavato ÒÈÓaÑ siyÈ. TasmÈ sakiÑyeva ÒÈÓaÑ
pavattatÊti na yujjati.
Atha kamena sabbasmiÑ visaye ÒÈÓaÑ pavattatÊti? Evampi na yujjati.
Na hi jÈtibh|misabhÈvÈdivasena disÈdesakÈlÈdivasena ca anekabhedabhinne
Òeyye kamena gayhamÈne tassa anavasesapaÔivedho sambhavati
apariyantabhÈvato Òeyyassa. Ye pana “atthassa avisaÑvÈdanato Òeyyassa
ekadesaÑ paccakkhaÑ katvÈ sesepi evanti adhimuccitvÈ vavatthÈpanena
sabbaÒÒ| BhagavÈ, taÒca ÒÈÓaÑ na anumÈnikaÑ saÑsayÈbhÈvato.
SaÑsayÈnubaddhaÑ hi loke anumÈnaÒÈÓan”ti vadanti, tesampi na yuttaÑ,
sabbassa hi apaccakkhabhÈve atthassa avisaÑvÈdanena Òeyyassa ekadesaÑ
paccakkhaÑ katvÈ sesepi evanti adhimuccitvÈ vavatthÈpanassa
asambhavato. YaÑ hi taÑ sesaÑ, taÑ apaccakkhanti. Atha tampi
paccakkhaÑ, tassa sesabhÈvo pana na siyÈti sabbametaÑ akÈraÓaÑ. KasmÈ?
AvisayavicÈrabhÈvato1. VuttaÒhetaÑ BhagavatÈ–
“Buddhavisayo bhikkhave acinteyyo na cintetabbo, yo cinteyya,
ummÈdassa vighÈtassa bhÈgÊ assÈ”ti2.
IdaÑ panettha sanniÔÔhÈnaÑ–yaÑkiÒci BhagavatÈ ÒÈtuÑ icchitaÑ
sakalamekadeso vÈ, tattha appaÔihatavuttitÈya paccakkhato ÒÈÓaÑ pavattati,
niccasamÈdhÈnaÒca vikkhepÈbhÈvato, ÒÈtuÑ icchitassa sakalassa
avisayabhÈvato3 tassa Èka~khÈpaÔibaddhavuttitÈ na siyÈ, ekanteneva sÈ
icchitabbÈ “sabbe dhammÈ Buddhassa Bhagavato ÈvajjanapaÔipadÈ
Èka~khÈpaÔibaddhÈ manasikÈrapaÔibaddhÈ cittuppÈdapaÔibaddÈ”ti4 vacanato.
AtÊtÈnÈgatavisayampi Bhagavato ÒÈÓaÑ
anumÈnÈgamanatakkaggahaÓavirahitattÈ paccakkhameva.
Nanu ca etasmimpi pakkhe yadÈ sakalaÑ ÒÈtuÑ icchitaÑ, tadÈ
sakimeva sakalavisayatÈya5 anir|pitar|pena Bhagavato ÒÈÓaÑ pavatteyyÈti
vuttadosÈnÈtivattiyevÈti? Na, tassa visodhitattÈ. Visodhito hi so
Buddhavisayo acinteyyoti. AÒÒathÈ pacurajanaÒÈÓasamavuttitÈya
BuddhÈnaÑ BhagavantÈnaÑ ÒÈÓassa acinteyyatÈ na siyÈ, tasmÈ
______________________________________________________________
1. AvisayavidhÈnabhÈvato (Ka)
4. Khu 7. 139; Khu 8. 176; Khu 9. 37 piÔÔhesu.
3. AvisayabhÈve (SÊ)
5. SakalavisayaÑ (SyÈ)
137
sakaladhammÈrammaÓampi taÑ ekadhammÈrammaÓaÑ viya
suvavatthÈpiteyeva te dhamme katvÈ pavattatÊti idamettha acinteyyaÑ.
YÈvatakaÑ ÒeyyaÑ, tÈvatakaÑ ÒÈÓaÑ, yÈvatakaÑ ÒÈÓaÑ, tÈvatakaÑ
ÒeyyaÑ, ÒeyyapariyantikaÑ ÒÈÓaÑ, ÒÈÓapariyantikaÑ Òeyyanti
evamekajjhaÑ visuÑ visuÑ sakiÑ kamena ca icchÈnur|paÑ sammÈ
sÈmaÒca sabbadhammÈnaÑ buddhattÈ SammÈsambuddho BhagavÈ. TaÑ
SammÈsambuddhaÑ.
Dve vitakkÈti dve sammÈ vitakkÈ. Tattha vitakkenti etena, sayaÑ vÈ
vitakketi, vitakkanamattameva vÈti vitakko. SvÈyaÑ
ÈrammaÓÈbhiniropanalakkhaÓo, ÈhananapariyÈhananaraso, ÈrammaÓe
cittassa ÈnayanapaccupaÔÔhÈno. Visayabhedena pana taÑ dvidhÈ katvÈ
vuttaÑ “dve vitakkÈ”ti. SamudÈcarantÊti samaÑ sammÈ ca uddhamuddhaÑ
mariyÈdÈya caranti. MariyÈdattho hi ayamÈkÈro, tena ca yogena
“TathÈgataÑ ArahantaÑ SammÈsambuddhan”ti idaÑ sÈmi-atthe
upayogavacanaÑ. IdaÑ vuttaÑ hoti–TathÈgatassa Arahato
SammÈsambuddhassa attano visaye samaÑ sammÈ ca aÒÒamaÒÒaÑ
mariyÈdaÑ anatikkamantÈ uddhamuddhaÑ bahulaÑ abhiÓhaÑ caranti
pavattantÊti.
Ko pana nesaÑ visayo, kÈ vÈ mariyÈdÈ, kathaÒca taÑ anatikkamitvÈ te
uddhamuddhaÑ bahulaÑ abhiÓhaÑ niccaÑ pavattantÊti? Vuccate–
khemavitakko pavivekavitakkoti ime dve vitakkÈyeva. Tesu khemavitakko
tÈva Bhagavato visesena karuÓÈsampayutto, mettÈmuditÈsampayuttopi
labbhateva, tasmÈ so mahÈkaruÓÈsamÈpattiyÈ mettÈdisamÈpattiyÈ ca
pubba~gamo sampayutto ca veditabbo. Pavivekavitakko pana
phalasamÈpattiyÈ pubba~gamo sampayutto ca, dibbavihÈrÈdivasenÈpi
labbhateva. Iti nesaÑ vitakko visayo, tasmÈ ekasmiÑ santÈne bahulaÑ
pavattamÈnÈnampi kÈlena kÈlaÑ savisayasmiÑyeva caraÓato natthi
mariyÈdÈ, na sa~karena vutti.
Tattha khemavitakko Bhagavato karuÓokkamanÈdinÈ vibhÈvetabbo,
pavivekavitakko samÈpattÊhi. TatrÈyaÑ vibhÈvanÈ–“ayaÑ loko santÈpajÈto
dukkhapareto”ti-ÈdinÈ rÈgaggi-ÈdÊhi lokasannivÈsassa ÈdittatÈdiÈkÈradassanehi mahÈkaruÓÈsamÈpattiyÈ pubbabhÈge, samÈpattiyampi
paÔhamajjhÈnavasena vattabbo. VuttaÒhetaÑ1–
______________________________________________________________
138
KhuddakanikÈya
“Bah|hi ÈkÈrehi passantÈnaÑ BuddhÈnaÑ BhagavantÈnaÑ sattesu
mahÈkaruÓÈ okkamati, Èditto lokasannivÈsoti passantÈnaÑ BuddhÈnaÑ
BhagavantÈnaÑ sattesu mahÈkaruÓÈ okkamati. Uyy|tto, payÈto,
kummaggapaÔipanno, upanÊyati loko addhuvo, atÈÓo loko anabhissaro,
assako loko, sabbaÑ pahÈya gamanÊyaÑ, |no loko atitto taÓhÈdÈso.
AtÈyano lokasannivÈso, aleÓo, asaraÓo, asaraÓÊbh|to, uddhato loko
av|pasanto, sasallo lokasannivÈso viddho puthusallehi,
avijjandhakÈrÈvaraÓo kilesapaÒjaraparikkhitto, avijjÈgato lokasannivÈso
aÓÉabh|to pariyonaddho tantÈkulakajÈto kulÈguÓÔhikajÈto
muÒjapabbajabh|to apÈyaÑ duggatiÑ vinipÈtaÑ saÑsÈraÑ nÈtivattatÊti
passantÈnaÑ, avijjÈvisadosasaÑlitto kilesakalalÊbh|to,
rÈgadosamohajaÔÈjaÔito.
TaÓhÈsaÑghÈÔapaÔimukko, taÓhÈjÈlena otthaÔo, taÓhÈsotena
vuyhati, taÓhÈsaÑyojanena saÑyutto, taÓhÈnusayena anusaÔo,
taÓhÈsantÈpena santappati, taÓhÈpariÄÈhena pariÉayhati.
DiÔÔhisaÑghÈÔapaÔimukko, diÔÔhijÈlena otthaÔo, diÔÔhisotena vuyhati,
diÔÔhisaÑyojanena saÑyutto, diÔÔhÈnusayena anusaÔo, diÔÔhisantÈpena
santappati, diÔÔhipariÄÈhena pariÉayhati.
JÈtiyÈ anugato, jarÈya anusaÔo, byÈdhinÈ abhibh|to, maraÓena
abbhÈhato, dukkhe patiÔÔhito.
TaÓhÈya oÉÉito, jarÈpÈkÈraparikkhitto, maccupÈsaparikkhitto,
mahÈbandhanabaddho lokasannivÈso, rÈgabandhanena
dosamohabandhanena mÈnadiÔÔhikilesaduccaritabandhanena baddho.
MahÈsambÈdhapaÔipanno, mahÈpalibodhena palibuddho, mahÈpapÈte
patito, mahÈkantÈrapaÔipanno, mahÈsaÑsÈrapaÔipanno, mahÈvidugge
samparivattati, mahÈpalipe palipanno.
139
AbbhÈhato lokasannivÈso, Èditto lokasannivÈso rÈgagginÈ
dosagginÈ mohagginÈ jÈtiyÈ -pa- upÈyÈsehi, unnÊtako lokasannivÈso
haÒÒati niccamatÈÓo pattadaÓÉo takkaro, vajjabandhanabaddho
ÈghÈtanapaccupaÔÔhito, anÈtho lokasannivÈso paramakÈruÒÒataÑ patto,
dukkhÈbhitunno cirarattapÊÄito, niccagadhito niccapipÈsito.
Andho acakkhuko, hatanetto apariÓÈyako, vipathapakkhando
aÒjasÈparaddho, mahoghapakkhando.
DvÊhi diÔÔhigatehi pariyuÔÔhito, tÊhi duccaritehi vippaÔipanno, cat|hi
yogehi yojito, cat|hi ganthehi ganthito, cat|hi upÈdÈnehi u pÈdÊyati,
paÒcagatisamÈruÄho, paÒcahi kÈmaguÓehi rajjati, paÒcahi nÊvaraÓehi
otthaÔo, chahi vivÈdam|lehi vivadati, chahi taÓhÈkÈyehi rajjati, chahi
diÔÔhigatehi pariyuÔÔhito, sattahi anusayehi anusaÔo, sattahi saÑyojanehi
saÑyutto, sattahi mÈnehi unnato1, aÔÔhahi lokadhammehi samparivattati,
aÔÔhahi micchattehi niyato, aÔÔhahi purisadosehi dussati, navahi
ÈghÈtavatth|hi ÈghÈtito, navahi mÈnehi unnato, navahi taÓhÈm|lakehi
dhammehi rajjati, dasahi kilesavatth|hi kilissati, dasahi ÈghÈtavatth|hi
ÈghÈtito, dasahi akusalakammapathehi samannÈgato, dasahi
saÑyojanehi saÑyutto, dasahi micchattehi niyato, dasavatthukÈya
diÔÔhiyÈ samannÈgato, dasavatthukÈya antaggÈhikÈya diÔÔhiyÈ
samannÈgato, aÔÔhasatataÓhÈpapaÒcehi papaÒcito, dvÈsaÔÔhiyÈ
diÔÔhigatehi pariyuÔÔhito lokasannivÈsoti sampassantÈnaÑ BuddhÈnaÑ
BhagavantÈnaÑ sattesu mahÈkaruÓÈ okkamati.
AhaÒcamhi tiÓÓo, loko ca atiÓÓo. AhaÒcamhi mutto, loko ca
amutto. AhaÒcamhi danto, loko
______________________________________________________________
1. UÓÓato (SyÈ, Ka)
140
KhuddakanikÈya
ca adanto. AhaÒcamhi santo, loko ca asanto. AhaÒcamhi assattho, loko
ca anassattho. AhaÒcamhi parinibbuto, loko ca aparinibbuto. Pahomi
khvÈhaÑ tiÓÓo tÈretuÑ, mutto mocetuÑ, danto dametuÑ, santo
sametuÑ, assattho assÈsetuÑ, parinibbuto pare ca parinibbÈpetunti
passantÈnaÑ BuddhÈnaÑ BhagavantÈnaÑ sattesu mahÈkaruÓÈ
okkamatÊ”ti.
IminÈva nayena Bhagavato sattesu mettÈ-okkamanaÒca vibhÈvetabbaÑ.
KaruÓÈvisayassa hi dukkhassa paÔipakkhabh|taÑ sukhaÑ sattesu
upasaÑharantÊ mettÈpi pavattatÊti idha abyÈpÈda-avihiÑsÈvitakkÈ
khemavitakko. Pavivekavitakko pana nekkhammavitakkoyeva, tassa
dibbavihÈra-ariyavihÈresu pubbabhÈgassa paÔhamajjhÈnassa
paccavekkhaÓÈya ca vasena pavatti veditabbÈ. Tattha ye te Bhagavato
devasikaÑ vaÄaÒjanakavasena catuvÊsatikoÔisatasahassasa~khÈ
samÈpattivihÈrÈ, yesaÑ purecaraÓabhÈvena pavattaÑ samÈdhicariyÈnugataÑ
ÒÈÓacariyÈnugataÑ ÒÈÓaÑ catuvÊsatikoÔisatasahassasamÈpatti
saÒcÈrimahÈvajiraÒÈÓanti vuccati, tesaÑ vasena Bhagavato
pavivekavitakkassa bahulaÑ pavatti veditabbÈ. AyaÒca attho
MahÈsaccakasuttenapi veditabbo. VuttaÒhi tattha BhagavatÈ–
“So kho ahaÑ Aggivessana tasmiÑyeva purimasmiÑ
samÈdhinimitte ajjhattameva cittaÑ saÓÔhapemi, sannisÈdemi, yena
sudaÑ niccakappaÑ viharÈmÊ”ti1.
IdaÑ hi BhagavÈ “samaÓo Gotamo abhir|po pÈsÈdiko, suphusitaÑ
dantÈvaraÓaÑ, jivhÈtanukÈ, madhuraÑ vacanaÑ, tena parisaÑ raÒjento
maÒÒe vicarati, citte panassa ekaggatÈ natthi, yo evaÑ saÒÒattibahulo
caratÊ”ti Saccakena NigaÓÔhaputtena vitakkite avassaÑ sahoÉhaÑ coraÑ
gaÓhanto viya “na Aggivessana TathÈgato parisaÑ raÒjento saÒÒattibahulo
vicarati, cakkavÈÄapariyantÈyapi parisÈya dhammaÑ deseti asallÊno
anupalitto ekattaÑ ekavihÈrisuÒÒatÈphalasamÈpattiphalaÑ anuyutto”ti
dassetuÑ Èhari.
______________________________________________________________
141
BhagavÈ hi yasmiÑ khaÓe parisÈ sÈdhukÈraÑ deti, dhammaÑ vÈ
paccavekkhati, tasmiÑ khaÓe pubbabhÈgena kÈlaÑ paricchinditvÈ
phalasamÈpattiÑ assÈsavÈre passÈsavÈre samÈpajjati,
sÈdhukÈrasaddanigghose avicchinneyeva dhammapaccavekkhaÓÈya ca
pariyosÈne samÈpattito vuÔÔhÈya ÔhitaÔÔhÈnato paÔÔhÈya dhammaÑ deseti.
BuddhÈnaÑ hi bhava~gaparivÈso lahuko, assÈsavÈre passÈsavÈre
samÈpattiyo samÈpajjanti. EvaÑ yathÈvuttasamÈpattÊnaÑ sapubbabhÈgÈnaÑ
vasena Bhagavato khemavitakkassa pavivekavitakkassa ca bahulappavatti
veditabbÈ.
Tattha yassa byÈpÈdavihiÑsÈvitakkÈdisaÑkilesappahÈnassa
abyÈpÈdavitakkassa avihiÑsÈvitakkassa ca ÈnubhÈvena kutocipi
bhayÈbhÈvato taÑsama~gÊ khemappatto ca viharati, tato ca sabbassapi
sabbadÈpi khemameva hoti abhayameva. TasmÈ duvidhopi ubhayesaÑ
khema~karoti khemavitakko. Yassa pana kÈmavitakkÈdisaÑkilesapahÈnassa
nekkhammavitakkassa ÈnubhÈvena kÈyaviveko cittaviveko upadhivivekoti
tividho, tada~gaviveko vikkhambhanaviveko samucchedaviveko
paÔippassaddhiviveko nissaraÓavivekoti paÒcavidho ca viveko pÈrip|riÑ
gacchati, so yathÈrahaÑ ÈrammaÓato sampayogato ca pavivekasahagato
vitakkoti pavivekavitakko. Ete ca dve vitakkÈ evaÑ vibhattavisayÈpi
samÈnÈ ÈdikammikÈnaÑ aÒÒamaÒÒ|pakÈrÈya sambhavanti. YathÈ hi
khemavitakkassa pavivekavitakko anuppannassa uppÈdÈya, uppannassa
bhiyyobhÈvÈya vepullÈya hoti, evaÑ pavivekavitakkassapi khemavitakko.
Na hi v|pakaÔÔhakÈyacittÈnamantarena mettÈvihÈrÈdayo sambhavanti
byÈpÈdÈdippahÈnena ca vinÈ cittavivekÈdÊnaÑ asambhavoyevÈti1
aÒÒamaÒÒassa bah|pakÈrÈ ete dhammÈ daÔÔhabbÈ. Bhagavato pana sabbaso
pahÊnasaÑkilesassa lokahitatthÈya evaÑ khemavitakko ca pavivekavitakko
ca assÈsavÈramattepi hitasukhamÈvahantiyevÈti. Khemo ca vitakko paviveko
ca vitakkoti sambandhitabbaÑ.
EvaÑ uddiÔÔhe dve vitakke niddisituÑ “abyÈpajjhÈrÈmo”ti-ÈdimÈha.
Tattha abyÈpajjhanaÑ kassaci adukkhanaÑ abyÈpajjho, so Èramitabbato
______________________________________________________________
1. AsambhavatoyevÈti (SÊ, SyÈ)
142
KhuddakanikÈya
ÈrÈmo etassÈti abyÈpajjhÈrÈmo. AbyÈpajjhe rato sevanavasena niratoti
abyÈpajjharato. EsevÈti eso eva. IriyÈyÈti kiriyÈya, kÈyavacÊpayogenÈti
attho. Na kaÒci byÈbÈdhemÊti hÊnÈdÊsu kaÒcipi sattaÑ taÓhÈtasÈdiyogato
tasaÑ vÈ tadabhÈvato pahÊnasabbakilesavipphanditattÈ thÈvaraÑ vÈ na
bÈdhemi na dukkhÈpemi. KaruÓajjhÈsayo BhagavÈ
mahÈkaruÓÈsamÈpattibahulo attano
paramarucitakaruÓajjhÈsayÈnur|pamevamÈha. Tena avihiÑ sÈvitakkaÑ
abyÈpÈdavitakkaÒca dasseti. IdaÑ vuttaÑ hoti–ahaÑ imÈya iriyÈya imÈya
paÔipattiyÈ evaÑ sammÈ paÔipajjanto evaÑ samÈpattivihÈrehi viharanto
evaÑ puÒÒatthikehi katÈni sakkÈragarukÈramÈnanavandanap|janÈni
adhivÈsento sattesu na kaÒci byÈbÈdhemi, apica kho
diÔÔhadhammikasamparÈyikaparamatthappabhedaÑ hitasukhameva nesaÑ
paribr|hemÊ’ti.
YaÑ akusalaÑ, taÑ pahÊnanti yaÑ diyaÉÉhakilesasahassabhedaÑ
aÒÒaÒca taÑsampayuttaÑ anantappabhedaÑ akusalaÑ, taÑ sabbaÑ
bodhim|leyeva mayhaÑ pahÊnaÑ sam|hatanti. IminÈ pavivekesu
muddhabh|tena1 saddhiÑ nissaraÓavivekena
samucchedappaÔippassaddhiviveke2 dasseti. Keci panettha
tada~gavikkhambhanavivekepi uddharanti. ŒgamanÊyapaÔipadÈya hi
saddhiÑ BhagavatÈ attano kilesakkhayo idha vuttoti.
Iti BhagavÈ aparimitakappaparicitaÑ attano pavivekajjhÈsayaÑ saddhiÑ
nissaraÓajjhÈsayena idÈni matthakaÑ pÈpetvÈ Ôhito tamajjhÈsayaÑ
phalasamÈpattiÑ samÈpajjitvÈ attano kilesappahÈnapaccavekkhaÓamukhena
vibhÈveti. YadatthaÑ panettha satthÈ ime dve vitakke uddhari, idÈni
tamatthaÑ dassento “tasmÈtiha bhikkhave”ti-ÈdimÈha. BhagavÈ hi imassa
vitakkadvayassa attano bahulasamudÈcÈradassanamukheneva tattha bhikkh|
nivesetuÑ imaÑ desanaÑ Èrabhi.
Tattha tasmÈti yasmÈ abyÈpajjhapavivekÈbhiratassa me
khemapavivekavitakkÈyeva bahulaÑ pavattanti, tasmÈ. TihÈti nipÈtamattaÑ.
______________________________________________________________
1. Paviveke samiddhabh|tena (SÊ), paviveke samuddhabh|te (SyÈ)
2. SamucchedappahÈnappaÔippassaddhiviveke (Ka)
143
abyÈpajjhÈrÈmÈ viharathÈti sabbasattesu mettÈvihÈrena karuÓÈvihÈre na ca
abhiramantÈ viharatha. Tena byÈpÈdassa tadekaÔÔhakilesÈnaÒca
d|rÊkaraÓamÈha. TesaÑ voti ettha voti nipÈtamattaÑ. PavivekÈrÈmÈ
viharathÈti kÈyÈdivivekaÒceva tada~gÈdivivekaÒcÈti sabbaviveke
ÈramitabbaÔÔhÈnaÑ katvÈ viharatha. ImÈya mayanti-Èdi yathÈ nesaÑ
khemavitakkassa pavattanÈkÈradassanaÑ, evaÑ kiÑ akusalanti-Èdi
pavivekavitakkassa pavattanÈkÈradassanaÑ. Tattha yathÈ anavajjadhamme
parip|retukÈmena kiÑ kusalagavesinÈ hutvÈ kusaladhammapariyesanÈ
kÈtabbÈva, sÈvajjadhamme pajahitukÈmenÈpi akusalapariyesanÈ kÈtabbÈti1
Èha “kiÑ akusalan”ti-Èdi. AbhiÒÒÈpubbikÈ hi
pariÒÒÈpahÈnasacchikiriyÈbhÈvanÈ. Tattha kiÑ akusalanti akusalaÑ nÈma
kiÑ, sabhÈvato kimassa lakkhaÓaÑ, kÈni vÈ rasapaccupaÔÔhÈnapadaÔÔhÈnÈnÊti
akusalassa sabhÈvakiccÈdito paccavekkhaÓavidhiÑ dasseti.
Œdikammikavasena cesa vitakko Ègato, kiÑ appahÊnaÑ kiÑ pajahÈmÈti
idaÑ padadvayaÑ sekkhavasena. TasmÈ kiÑ appahÊnanti
kÈmarÈgasaÑyojanÈdÊsu akusalesu kiÑ akusalaÑ amhÈkaÑ maggena
asamucchinnaÑ. KiÑ pajahÈmÈti kiÑ akusalaÑ samugghÈtema. Atha vÈ
kiÑ pajahÈmÈti vÊtikkamapariyuÔÔhÈnÈnusayesu kiÑ vibhÈgaÑ akusalaÑ
idÈni mayaÑ pajahÈmÈti attho. Keci pana “kiÑ appahÊnan”ti paÔhanti, tesaÑ
diÔÔhisaÑyojanÈdivasena anekabhedesu akusalesu kiÑ katamaÑ akusalaÑ
kena katamena pakÈrena katamena vÈ maggena amhÈkaÑ appahÊnanti
vuttaÑ hoti. SesaÑ vuttanayameva.
GÈthÈsu Buddhanti catunnaÑ ariyasaccÈnaÑ aviparÊtaÑ
sayambhuÒÈÓena buddhattÈ paÔividdhattÈ BuddhaÑ saccavinimuttassa
Òeyyassa abhÈvato. TathÈ hi vuttaÑ–
“AbhiÒÒeyyaÑ abhiÒÒÈtaÑ, bhÈvetabbaÒca bhÈvitaÑ.
PahÈtabbaÑ pahÊnaÑ me, tasmÈ Buddhosmi brÈhmaÓÈ”ti2.
®hapetvÈ mahÈbodhisattaÑ aÒÒehi sahituÑ vahituÑ asakkuÓeyyattÈ
asayhassa sakalassa bodhisambhÈrassa mahÈkaruÓÈdhikÈrassa ca sahanato
vahanato, tathÈ aÒÒehi sahituÑ abhibhavituÑ dukkarattÈ
______________________________________________________________
1. Na kÈtabbÈti (SÊ, SyÈ)
2. Khu 1. 368; Ma 2. 352 piÔÔhesu.
144
KhuddakanikÈya
asayhÈnaÑ paÒcannaÑ mÈrÈnaÑ sahanato abhibhavanato,
ÈsayÈnusayacariyÈdhimutti-ÈdivibhÈgÈvabodhena yathÈrahaÑ veneyyÈnaÑ
diÔÔhadhammikasamparÈyikaparamatthehi anusÈsanasa~khÈtassa aÒÒehi
asayhassa Buddhakiccassa sahanato vahanato, tattha vÈ sÈdhukÈribhÈvato
asayhasÈhinaÑ. SamudÈcaranti nanti ettha nanti nipÈtamattaÑ, naÑ
TathÈgatanti vÈ attho.
SakaparasantÈnesu tamasa~khÈtaÑ mohandhakÈraÑ nudi khipÊti
tamonudo. PÈraÑ nibbÈnaÑ gatoti pÈragato. Atha vÈ “mutto moceyyan”tiÈdinÈ nayena pavattitassa mahÈbhinÊhÈrassa sakalassa vÈ saÑsÈradukkhassa
sabbaÒÒuguÓÈnaÑ pÈraÑ pariyantaÑ gatoti pÈragato, taÑ tamonudaÑ
pÈragataÑ. Tato eva pattipattaÑ BuddhaÑ, sÊlÈdiÑ DasabalaÒÈÓÈdiÒca
SammÈsambuddhehi pattabbaÑ sabbaÑ pattanti attho. Vasimanti jhÈnÈdÊsu
Èka~khÈpaÔibaddho paramo ÈvajjanÈdivasibhÈvo, ariyiddhisa~khÈto
anaÒÒasÈdhÈraÓo cittavasibhÈvo ca assa atthÊti vasimÈ, taÑ vasimaÑ,
vasinanti attho. SabbesaÑ kÈmÈsavÈdÊnaÑ abhÈvena anÈsavaÑ.
KÈyavisamÈdikassa visamassa vantattÈ vÈ visasa~khÈtaÑ sabbaÑ
kilesamalaÑ taritvÈ vÈ visaÑ sakalavaÔÔadukkhaÑ sayaÑ taritvÈ tÈraÓato
visantaro1, taÑ visantaraÑ. TaÓhakkhaye arahattaphale nibbÈne vÈ
vimuttaÑ, ubhayamhi gamanato monasa~khÈtena ÒÈÓena kÈyamoneyyÈdÊhi
vÈ sÈtisayaÑ samannÈgatattÈ MuniÑ. MunÊti hi agÈriyamuni anagÈriyamuni
sekkhamuni asekkhamuni Paccekamuni MunimunÊti anekavidhÈ munayo.
Tattha gihÊ Ègataphalo viÒÒÈtasÈsano agÈriyamuni, tathÈr|po pabbajito
anagÈriyamuni, satta sekkhÈ sekkhamuni, khÊÓÈsavo asekkhamuni,
Paccekabuddho Paccekamuni, SammÈsambuddho MunimunÊti. Ayameva
idhÈdhippeto. ŒyatiÑ punabbhavÈbhÈvato antimaÑ pacchimaÑ dehaÑ
kÈyaÑ dhÈretÊti antimadehadhÈrÊ, taÑ antimadehadhÈriÑ. KilesamÈrÈdÊnaÑ
sammadeva pariccattattÈ mÈraÒjahaÑ. Tato eva jarÈhetusamucchedato
anupÈdisesanibbÈnappattivasena pÈkaÔajarÈdisabbajarÈya pÈraguÑ.
JarÈsÊsena cettha jÈtimaraÓasokÈdÊnaÑ pÈragamanaÑ vuttanti daÔÔhabbaÑ.
TaÑ evaÑbh|taÑ TathÈgataÑ duve vitakkÈ samudÈcarantÊti br|mÊti
sambandho.
______________________________________________________________
1. Vessantaro (SÊ)
145
Iti BhagavÈ paÔhamagÈthÈya vitakkadvayaÑ uddisitvÈ tato
dutiyagÈthÈya pavivekavitakkaÑ dassetvÈ idÈni khemavitakkaÑ dassetuÑ
“seleyathÈ”ti tatiyagÈthamÈha. Tattha sele yathÈ pabbatamuddhaniÔÔhitoti
sele silÈmaye ekagghanapabbatamuddhani yathÈ Ôhito. Na hi tattha Ôhitassa
uddhaÑ gÊvukkhipanapasÈraÓÈdikiccaÑ atthi. Tath|pamanti tappaÔibhÈgaÑ
selapabbat|pamaÑ. AyaÑ panettha sa~khepattho–yathÈ
selapabbatamuddhani Ôhito cakkhumÈ puriso samantato janataÑ passeyya,
evameva Sumedho sundarapaÒÒo sabbaÒÒutaÒÒÈÓena samantacakkhu
BhagavÈ dhammamayaÑ paÒÒÈmayaÑ pÈsÈdamÈruyha sayaÑ apetasoko
sokÈvatiÓÓaÑ jÈtijarÈbhibh|taÒca janataÑ sattakÈyaÑ avekkhati
upadhÈrayati upaparikkhati. AyaÑ panettha adhippÈyo–yathÈ hi
pabbatapÈde samantÈ mahantaÑ khettaÑ katvÈ tattha kedÈrapÈÄÊsu kuÔiyo
katvÈ rattiÑ aggiÑ jÈleyya, catura~gasamannÈgataÒca andhakÈraÑ
bhaveyya, athassa pabbatassa matthake ÔhatvÈ cakkhumato purisassa
bh|mippadesaÑ olokayato neva khettaÑ, na kedÈrapÈÄiyo, na kuÔiyo, na
tattha sayitamanussÈ paÒÒÈyeyyuÑ, kuÔÊsu pana aggijÈlamattameva
paÒÒÈyeyya, evaÑ dhammamayaÑ pÈsÈdamÈruyha sattakÈyaÑ olokayato
TathÈgatassa ye te akatakalyÈÓÈ sattÈ, te ekavihÈre dakkhiÓapasse nisinnÈpi
BuddhaÒÈÓassa ÈpÈthaÑ nÈgacchanti, rattiÑ khittasarÈ viya honti. Ye pana
katakalyÈÓÈ veneyyapuggalÈ, te evassa d|repi ÔhitÈ ÈpÈthaÑ Ègacchanti so
aggi viya Himavantapabbato viya ca. Vuttampi cetaÑ–
“D|re santo pakÈsenti, Himavantova pabbato.
Asantettha na dissanti, rattiÑ khittÈ yathÈ sarÈ”ti1.
EvametasmiÑ sutte gÈthÈsu ca BhagavÈ attÈnaÑ paraÑ viya katvÈ
dassesi.
_____
2. DesanÈsuttavaÓÓanÈ
39. Dutiye pariyÈyenÈti ettha pariyÈyasaddo
“madhupiÓÉikapariyÈyotveva naÑ dhÈrehÊ”ti-ÈdÊsu2 desanÈyaÑ Ègato.
“Atthi
______________________________________________________________
146
KhuddakanikÈya
khvesa brÈhmaÓa pariyÈyo, yena maÑ pariyÈyena sammÈ vadamÈno
vadeyya akiriyavÈdo samaÓo Gotamo”ti-ÈdÊsu1 kÈraÓe. “Kassa nu kho
Œnanda ajja pariyÈyo bhikkhuniyo ovaditun”ti-ÈdÊsu2 vÈre. Idha pana vÈrepi
kÈraÓepi vaÔÔati, tasmÈ bhikkhave TathÈgatassa dve dhammadesanÈ
yathÈrahaÑ kÈraÓena bhavanti vÈrena vÈti ayamettha attho. BhagavÈ hi
veneyyajjhÈsayÈnur|paÑ kadÈci “ime dhammÈ kusalÈ, ime dhammÈ
akusalÈ. Ime dhammÈ sÈvajjÈ, ime dhammÈ anavajjÈ. Ime sevitabbÈ, ime na
sevitabbÈ”ti-ÈdinÈ kusalÈkusaladhamme vibhajanto kusaladhammehi
akusaladhamme asa~karato paÒÒÈpento “pÈpaÑ pÈpakato passathÈ”ti
dhammaÑ deseti. KadÈci “pÈÓÈtipÈtobhikkhave Èsevito bhÈvito bahulÊkato
nirayasaÑvattaniko tiracchÈnayonisaÑvattaniko pettivisayasaÑvattaniko, yo
sabbalahuko pÈÓÈtipÈto, so appÈyukasaÑvattaniko”ti-ÈdinÈ3 ÈdÊnavaÑ
pakÈsento pÈpato nibbidÈdÊhi niyojento “nibbindatha virajjathÈ”ti dhammaÑ
deseti.
BhavantÊti honti pavattanti. PÈpaÑ pÈpakato passathÈti sabbaÑ
pÈpadhammaÑ diÔÔheva dhamme ÈyatiÒca ahitadukkhÈvahato lÈmakato
passatha. Tattha nibbindathÈti tasmiÑ pÈpadhamme “accantahÊnabhÈvato
lÈmakaÔÔhena pÈpaÑ, akosallasambh|taÔÔhena akusalaÑ, pakatipabhassarassa
pasannassa ca cittassa pabhassarÈdibhÈvavinÈsanato saÑkilesikaÑ,
punappunaÑ bhavadukkhanibbattanato ponobbhavikaÑ, saheva darathehi
pariÄÈhehi vattanato sadarathaÑ, dukkhasseva vipaccanato dukkhavipÈkaÑ,
aparimÈÓampi kÈlaÑ anÈgate jÈtijarÈmaraÓanibbattanato ÈyatiÑ
jÈtijarÈmaraÓiyaÑ, sabbahitasukhaviddhaÑsanasamatthan”ti-ÈdinÈ nayena
nÈnÈvidhe ÈdÊnave, tassa ca pahÈne ÈnisaÑse sammapaÒÒÈya passantÈ
nibbindatha nibbedaÑ Èpajjatha. NibbindantÈ ca vipassanaÑ vaÉÉhetvÈ
ariyamaggÈdhigamena pÈpato virajjatha ceva vimuccatha ca. Maggena vÈ
samucchedavirÈgavasena virajjatha, tato phalena
paÔippassaddhivimuttivasena vimuccatha. Atha vÈ pÈpanti lÈmakato pÈpaÑ.
KiÑ vuttaÑ hoti? YaÑ aniccadukkhÈdibhÈvena kucchitaÑ ariyehi
______________________________________________________________
1. Vi 1. 2; AÑ 3. 19 piÔÔhesu.
147
jigucchanÊyaÑ vaÔÔadukkhaÑ pÈpetÊti pÈpaÑ. KiÑ pana taÑ?
Tebh|makadhammajÈtaÑ. YathÈvuttena atthena pÈpakato disvÈ tattha
aniccato dukkhato rogato gaÓÉato sallato aghato ÈbÈdhatoti-ÈdinÈ
vipassanaÑ vaÉÉhentÈ1 nibbindatha. AyaÑ dutiyÈti yÈthÈvato
ahitÈnatthavibhÈvanaÑ paÔhamaÑ upÈdÈya tato vivecanaÑ ayaÑ dutiyÈ
dhammadesanÈ.
GÈthÈsu BuddhassÈti SabbaÒÒubuddhassa. Sabbabh|tÈnukampinoti
sabbepi satte mahÈkaruÓÈya anukampanasabhÈvassa. PariyÈyavacananti
pariyÈyena kathanaÑ desanaÑ. PassÈti parisaÑ Èlapati, parisajeÔÔhakaÑ vÈ
sandhÈya vuttaÑ. Keci panÈhu “attÈnameva sandhÈya BhagavÈ ‘passÈ’ti
avocÈ”ti. TatthÈti tasmiÑ pÈpake virajjatha rÈgaÑ pajahathÈti attho. SesaÑ
vuttanayameva.
_____
3. VijjÈsuttavaÓÓanÈ
40. Tatiye pubba~gamÈti sahajÈtavasena upanissayavasena cÈti dvÊhi
ÈkÈrehi pubba~gamÈ purassarÈ padhÈnakÈraÓaÑ. Na hi avijjÈya vinÈ
akusaluppatti atthi. SamÈpattiyÈti samÈpajjanÈya sabhÈvapaÔilÈbhÈya,
pavattiyÈti attho. Tattha akusalappavattiyÈ ÈdÊnavappaÔicchÈdanena
ayonisomanasikÈrassa paccayabhÈvena appahÊnabhÈvena ca
akusaladhammÈnaÑ upanissayabhÈvo dissati. ( )2
EvaÑ byÈdhimaraÓÈdidukkhassa adhiÔÔhÈnabhÈvato sabbÈpi gatiyo idha
duggatiyo. Atha vÈ rÈgÈdikilesehi d|sitÈ gatiyo kÈyavacÊcittÈnaÑ pavattiyoti
duggatiyo, kÈyavacÊmanoduccaritÈni. AsmiÑ loketi idha loke
manussagatiyaÑ vÈ. Paramhi cÈti tato aÒÒÈsu gatÊsu. AvijjÈm|likÈ sabbÈti
tÈ sabbÈpi duccaritassa vipattiyo vuttanayena avijjÈpubba~gamattÈ
avijjÈm|likÈ eva. IcchÈlobhasamussayÈti
asampattavisayapariyesanalakkhaÓÈya icchÈya,
sampattavisayalubbhanalakkhaÓena lobhena ca samussitÈ upacitÈti
icchÈlobhasamussayÈ.
______________________________________________________________
1. PavattentÈ (Ka)
2. ( ) Etthantare vÈkyÈni |nÈni viya dissanti.
148
KhuddakanikÈya
Yatoti yasmÈ avijjÈhetu avijjÈya nivuto hutvÈ. PÈpicchoti avijjÈya
paÔicchÈditattÈ pÈpicchatÈya ÈdÊnave apassanto
asantaguÓasambhÈvanavasena kohaÒÒÈdÊni karonto pÈpiccho, lobheneva
atricchatÈpi gahitÈti daÔÔhabbÈ. AnÈdaroti lokÈdhipatino ottappassa abhÈvena
sabrahmacÈrÊsu Èdararahito. Tatoti tasmÈ avijjÈpÈpicchatÈahirikÈnottappahetu. PasavatÊti kÈyaduccaritÈdibhedaÑ pÈpaÑ upacinati.
ApÈyaÑ tena gacchatÊti tena tathÈ pasutena pÈpena nirayÈdibhedaÑ apÈyaÑ
gacchati upapajjati.
TasmÈti yasmÈ ete evaÑ sabbaduccaritam|labh|tÈ
sabbaduggatiparikkilesa1 hetubh|tÈ ca avijjÈdayo, tasmÈ icchaÒca lobhaÒca
avijjaÒca casaddena ahirikÈnottappaÒca virÈjayaÑ samucchedavasena
pajahaÑ. KathaÑ virÈjetÊti Èha vijjaÑ uppÈdayanti, vipassanÈpaÔipÈÔiyÈ ca
maggapaÔipÈÔiyÈ ca ussakkitvÈ arahattamaggavijjaÑ attano santÈne
uppÈdayanto. SabbÈ duggatiyoti sabbÈpi duccaritasa~khÈtÈ duggatiyo,
vaÔÔadukkhassa vÈ adhiÔÔhÈnabhÈvato dukkhÈ sabbÈ paÒcapi gatiyo jahe
pajaheyya samatikkameyya. KilesavaÔÔappahÈneneva hi kammavaÔÔaÑ
vipÈkavaÔÔaÒca pahÊnaÑ hotÊti.
PaÔhamabhÈÓavÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
4. PaÒÒÈparihÊnasuttavaÓÓanÈ
41. Catutthe suparihÊnÈti suÔÔhu parihÊnÈ. Ye ariyÈya paÒÒÈya parihÊnÈti
ye sattÈ paÒcannaÑ khandhÈnaÑ udayabbayapaÔivijjhanena
catusaccapaÔivijjhanena ca kilesehi ÈrakÈ ÔhitattÈ ariyÈya parisuddhÈya
vipassanÈpaÒÒÈya ca maggapaÒÒÈya ca parihÊnÈ, te lokiyalokuttarÈhi
sampattÊhi ativiya parihÊnÈ mahÈjÈnikÈ. Ke pana teti? Ye kammÈvaraÓena
samannÈgatÈ. Te hi micchattaniyatabhÈvato ekantena parihÊnÈ aparipuÓÓÈ
mahÈjÈnikÈ. TenÈha “duggati pÈÔika~khÈ”ti. VipÈkÈvaraÓasama~ginopi
parihÊnÈ. Atha vÈ sukkapakkhe aparihÊnÈ nÈma.
______________________________________________________________
1. SabbaduggatipabhavasaÑkilesa (SyÈ)
149
tividhÈvaraÓavirahitÈ sammÈdiÔÔhikÈ kammassakataÒÈÓena ca samannÈgatÈ.
SesaÑ vuttanayÈnusÈrena veditabbaÑ.
GÈthÈsu paÒÒÈyÈti nissakkavacanaÑ, vipassanÈÒÈÓato maggaÒÈÓato ca
parihÈnenÈti. SÈmivacanaÑ vÈ etaÑ, yathÈvuttaÒÈÓassa parihÈnenÈti,
uppÈdetabbassa anuppÈdanameva cettha parihÈnaÑ. NiviÔÔhaÑ
nÈmar|pasminti nÈmar|pe upÈdÈnakkhandhapaÒcake “etaÑ mamÈ”ti-ÈdinÈ
taÓhÈdiÔÔhivasena abhiniviÔÔhaÑ ajjhositaÑ, tato eva idaÑ saccanti maÒÒatÊti
“idameva saccaÑ moghamaÒÒan”ti maÒÒati. “Sadevake loke”ti vibhatti
pariÓÈmetabbÈ.
EvaÑ paÔhamagÈthÈya saÑkilesapakkhaÑ dassetvÈ idÈni yassÈ
anuppattiyÈ nÈmar|pasmiÑ maÒÒanÈbhinivesehi kilesavaÔÔaÑ vattati, tassÈ
uppattiyÈ vaÔÔassa upacchedoti paÒÒÈya ÈnubhÈvaÑ pakÈsento “paÒÒÈ hi
seÔÔhÈ lokasmin”ti gÈthÈmÈha.
Tattha lokasminti sa~khÈralokasmiÑ. SammÈsambuddho viya sattesu,
sa~khÈresu paÒÒÈsadiso dhammo natthi. PaÒÒuttarÈ hi kusalÈ dhammÈ,
paÒÒÈya ca siddhÈya sabbe anavajjadhammÈ siddhÈ eva honti. TathÈ hi
vuttaÑ “sammÈdiÔÔhissa sammÈsa~kappo pahotÊ”ti-Èdi1. YÈ panettha paÒÒÈ
adhippetÈ, sÈ seÔÔhÈti thomitÈ. YathÈ ca sÈ pavattati, taÑ dassetuÑ “yÈyaÑ
nibbedhagÈminÊ”ti-Èdi vuttaÑ. Tassattho–yÈ ayaÑ paÒÒÈ
anibbiddhapubbaÑ apadÈlitapubbaÑ lobhakkhandhÈdiÑ nibbijjhantÊ
padÈlentÊ gacchati pavattatÊti nibbedhagÈminÊ, yÈya ca tasmiÑ tasmiÑ
bhavayonigativiÒÒÈÓaÔÔhitisattÈvÈsesu sattanikÈyesu khandhÈnaÑ
paÔhamÈbhinibbattisa~khÈtÈya jÈtiyÈ taÑnimittassa ca kammabhavassa
parikkhayaÑ pariyosÈnaÑ nibbÈnaÑ arahattaÒca sammÈ aviparÊtaÑ jÈnÈti
sacchikaroti, ayaÑ sahavipassanÈ maggapaÒÒÈ seÔÔhÈ lokasminti.
IdÈni yathÈvuttapaÒÒÈnubhÈvasampanne khÊÓÈsave abhitthavanto
“tesaÑ devÈ manussÈ cÈ”ti osÈnagÈthamÈha. Tassattho–tesaÑ cat|su
ariyasaccesu pariÒÒÈdÊnaÑ soÄasannaÑ kiccÈnaÑ niÔÔhitattÈ
catusaccasambodhena SambuddhÈnaÑ, sativepullappattiyÈ satimataÑ,
vuttanayena samugghÈtitasammohattÈ paÒÒÈvepullappattiyÈ hÈsapaÒÒÈnaÑ,
pubbabhÈge vÈ
_____________________________________________________________
1. Ma 3. 120; SaÑ 3. 2 piÔÔhesu.
150
KhuddakanikÈya
sÊlÈdipÈrip|rito paÔÔhÈya yÈva nibbÈnasacchikiriyÈya
hÈsavedatuÔÔhipÈmojjabahulatÈya hÈsapaÒÒÈnaÑ, sabbaso
parikkhÊÓabhavasaÑyojanattÈ antimasarÊradhÈrÊnaÑ khÊÓÈsavÈnaÑ devÈ
manussÈ ca pihayanti piyÈ honti, tabbhÈvaÑ adhigantuÑ icchanti “aho
paÒÒÈnubhÈvo, aho vata mayampi edisÈ evaÑ nittiÓÓasabbadukkhÈ
bhaveyyÈmÈ”ti.
_____
5. SukkadhammasuttavaÓÓanÈ
42. PaÒcame sukkÈti na vaÓÓasukkatÈya sukkÈ, sukkabhÈvÈya pana
paramavodÈnÈya saÑvattantÊti nipphattisukkatÈya sukkÈ. Sarasenapi sabbe
kusalÈ dhammÈ sukkÈ eva kaÓhabhÈvapaÔipakkhato. TesaÑ hi uppattiyÈ
cittaÑ pabhassaraÑ hoti parisuddhaÑ. DhammÈti kusalÈ dhammÈ. Lokanti
sattalokaÑ. PÈlentÊti ÈdhÈrasandhÈraÓena1 mariyÈdaÑ ÔhapentÈ rakkhanti.
HirÊ ca ottappaÒcÈti ettha hiriyati hiriyitabbena, hiriyanti etenÈti vÈ hirÊ.
Vuttampi cetaÑ “yaÑ hiriyati hiriyitabbena, hiriyati pÈpakÈnaÑ akusalÈnaÑ
dhammÈnaÑ samÈpattiyÈ, ayaÑ vuccati hirÊ”ti2. Ottappati ottappitabbena,
ottappanti etenÈti vÈ ottappaÑ. VuttampicetaÑ “yaÑ ottappati
ottappitabbena, ottappati pÈpakÈnaÑ akusalÈnaÑ dhammÈnaÑ samÈpattiyÈ,
idaÑ vuccati ottappan”ti2.
Tattha ajjhattasamuÔÔhÈnÈ hirÊ, bahiddhÈsamuÔÔhÈnaÑ ottappaÑ.
AttÈdhipateyyÈ hirÊ, lokÈdhipateyyaÑ ottappaÑ. LajjÈsabhÈvasaÓÔhitÈ hirÊ,
bhayasabhÈvasaÓÔhitaÑ ottappaÑ. SappatissavalakkhaÓÈ hirÊ,
vajjabhÊrukabhayadassÈvilakkhaÓaÑ ottappaÑ.
Tattha ajjhattasamuÔÔhÈnaÑ hiriÑ cat|hi kÈraÓehi samuÔÔhÈpeti jÈtiÑ
paccavekkhitvÈ, vayaÑ paccavekkhitvÈ, s|rabhÈvaÑ paccavekkhitvÈ,
bÈhusaccaÑ paccavekkhitvÈ. KathaÑ? “PÈpakÈraÓaÑ nÈmetaÑ na
jÈtisampannÈnaÑ kammaÑ, hÊnajaccÈnaÑ kevaÔÔÈdÊnaÑ kammaÑ,
mÈdisassa jÈtisampannassa idaÑ kammaÑ kÈtuÑ na yuttan”ti evaÑ tÈva
jÈtiÑ paccavekkhitvÈ pÈÓÈtipÈtÈdipÈpakammaÑ akaronto
______________________________________________________________
1. ŒdhÈraÓasandhÈraÓena (SÊ), ÈcÈrasandhÈraÓena (Ka)
151
hiriÑ samuÔÔhÈpeti. TathÈ “pÈpakaraÓaÑ nÈmetaÑ daharehi
kattabbakammaÑ, mÈdisassa vaye Ôhitassa idaÑ kammaÑ kÈtuÑ na
yuttan”ti evaÑ vayaÑ paccavekkhitvÈ pÈÓÈtipÈtÈdipÈpakammaÑ akaronto
hiriÑ samuÔÔhÈpeti. TathÈ “pÈpakaraÓaÑ nÈmetaÑ dubbalajÈtikÈnaÑ
kammaÑ, mÈdisassa s|rabhÈvasampannassa idaÑ kammaÑ kÈtuÑ na
yuttan”ti evaÑ s|rabhÈvaÑ paccavekkhitvÈ pÈÓÈtipÈtÈdipÈpakammaÑ
akaronto hiriÑ samuÔÔhÈpeti. TathÈ “pÈpakaraÓaÑ nÈmetaÑ andhabÈlÈnaÑ
kammaÑ, na paÓÉitÈnaÑ, mÈdisassa paÓÉitassa bahussutassa idaÑ kammaÑ
kÈtuÑ na yuttan”ti evaÑ bÈhusaccaÑ paccavekkhitvÈ
pÈÓÈtipÈtÈdipÈpakammaÑ akaronto hiriÑ samuÔÔhÈpeti. EvaÑ
ajjhattasamuÔÔhÈnaÑ hiriÑ cat|hi kÈraÓehi samuÔÔhÈpeti. SamuÔÔhÈpetvÈ ca
pana attano citte hiriÑ pavesetvÈ pÈpakammaÑ na karoti. EvaÑ hirÊ
ajjhattasamuÔÔhÈnÈ nÈma hoti.
KathaÑ ottappaÑ bahiddhÈsamuÔÔhÈnaÑ nÈma? “Sace tvaÑ
pÈpakammaÑ karissasi, cat|su parisÈsu garahappatto bhavissasi.
Garahissanti taÑ viÒÒ|, asuciÑ nÈgariko yathÈ.
Vajjito sÊlavantehi, kathaÑ bhikkhu karissasÊ”ti–
paccavekkhanto hi bahiddhÈsamuÔÔhitena ottappena pÈpakammaÑ na karoti.
EvaÑ ottappaÑ bahiddhÈsamuÔÔhÈnaÑ nÈma hoti.
KathaÑ hirÊ attÈdhipateyyÈ nÈma? Idhekacco kulaputto attÈnaÑ
adhipatiÑ jeÔÔhakaÑ katvÈ “mÈdisassa saddhÈpabbajitassa bahussutassa
dhutavÈdissa na yuttaÑ pÈpakammaÑ kÈtun”ti pÈpakammaÑ na karoti.
EvaÑ hirÊ attÈdhipateyyÈ nÈma hoti. TenÈha BhagavÈ–
“So attÈnaÑyeva adhipatiÑ karitvÈ akusalaÑ pajahati, kusalaÑ
bhÈveti, sÈvajjaÑ pajahati, anavajjaÑ bhÈveti, suddhamattÈnaÑ
pariharatÊ”ti1.
KathaÑ ottappaÑ lokÈdhipateyyaÑ nÈma? Idhekacco kulaputto lokaÑ
adhipatiÑ jeÔÔhakaÑ katvÈ pÈpakammaÑ na karoti. YathÈha–
“MahÈ kho panÈyaÑ lokasannivÈso, mahantasmiÑ kho pana
lokasannivÈse santi samaÓabrÈhmaÓÈ iddhimanto dibbacakkhukÈ
______________________________________________________________
152
KhuddakanikÈya
Paracittaviduno, te d|ratopi passanti, ÈsannÈpi na dissanti, cetasÈpi
cittaÑ pajÈnanti, tepi maÑ evaÑ jÈnissanti ‘passatha bho imaÑ
kulaputtaÑ, saddhÈ agÈrasmÈ anagÈriyaÑ pabbajito samÈno vokiÓÓo
viharati pÈpakehi akusalehi dhammehÊ’ti. Santi devatÈ iddhimantiniyo
dibbacakkhukÈ paracittaviduniyo, tÈ d|ratopi passanti, ÈsannÈpi na
dissanti, cetasÈpi cittaÑ pajÈnanti, tÈpi maÑ evaÑ jÈnissanti ‘passatha
bho imaÑ kulaputtaÑ, saddhÈ agÈrasmÈ anagÈriyaÑ pabbajito samÈno
vokiÓÓo viharati pÈpakehi akusalehi dhammehÊ’ti. So lokaÑyeva
adhipatiÑ katvÈ akusalaÑ pajahatÊ”ti1.
EvaÑ lokÈdhipateyyaÑ ottappaÑ.
LajjÈsabhÈvasaÓÔhitÈti ettha lajjÈti lajjanÈkÈro, tena sabhÈvena saÓÔhitÈ
hirÊ. Bhayanti apÈyabhayaÑ, tena sabhÈvena saÓÔhitaÑ ottappaÑ.
TadubhayaÑ pÈpaparivajjane pÈkaÔaÑ hoti. Tattha yathÈ dvÊsu ayoguÄesu
eko sÊtalo bhaveyya g|thamakkhito, eko uÓho Èditto. Tesu yathÈ sÊtalaÑ
g|thamakkhitattÈ jigucchanto viÒÒujÈtiko na gaÓhÈti, itaraÑ dÈhabhayena,
evaÑ paÓÉito lajjÈya jigucchanto pÈpaÑ na karoti, ottappena apÈyabhÊto
pÈpaÑ na karoti. EvaÑ lajjÈsabhÈvasaÓÔhitÈ hirÊ, bhayasabhÈvasaÓÔhitaÑ
ottappaÑ.
KathaÑ sappatissavalakkhaÓÈ hirÊ, vajjabhÊrukabhayadassÈvilakkhaÓaÑ
ottappaÑ? Ekacco hi jÈtimahattapaccavekkhaÓÈ
SatthumahattapaccavekkhaÓÈ dÈyajjamahattapaccavekkhaÓÈ
sabrahmacÈrimahattapaccavekkhaÓÈti cat|hi kÈraÓehi tattha gÈravena
sappatissavalakkhaÓaÑ hiriÑ samuÔÔhÈpetvÈ pÈpaÑ na karoti, ekacco
attÈnuvÈdabhayaÑ parÈnuvÈdabhayaÑ daÓÉabhayaÑ duggatibhayanti cat|hi
kÈraÓehi vajjato bhÈyanto vajjabhÊrukabhayadassÈvilakkhaÓaÑ ottappaÑ
samuÔÔhÈpetvÈ pÈpaÑ na karoti. Ettha ca ajjhattasamuÔÔhÈnÈditÈ
hirottappÈnaÑ tattha tattha pÈkaÔabhÈvena vuttÈ, na pana nesaÑ kadÈci
aÒÒamaÒÒavippayogo. Na hi lajjanaÑ nibbhayaÑ, pÈpabhayaÑ vÈ alajjanaÑ
atthÊti2.
______________________________________________________________
2. Na hi lajjÈ na bhayaÑ nibbhayaÑ vÈ alajjanaÑ atthÊti (SÊ)
153
Ime ce bhikkhave dve sukkÈ dhammÈ lokaÑ na pÈleyyunti bhikkhave
ime dve anavajjadhammÈ yadi lokaÑ na rakkheyyuÑ, lokapÈlakÈ yadi na
bhaveyyuÑ. Nayidha paÒÒÈyetha mÈtÈti idha imasmiÑ loke janikÈ mÈtÈ
“ayaÑ me mÈtÈ”ti garucittÊkÈravasena na paÒÒÈyetha, “ayaÑ mÈtÈ”ti na
labbheyya. Sesapadesupi eseva nayo. MÈtucchÈti mÈtubhaginÊ. MÈtulÈnÊti
mÈtulabhariyÈ. Gar|nanti mahÈpituc|ÄapitujeÔÔhabhÈtu-ÈdÊnaÑ
garuÔÔhÈniyÈnaÑ. Sambhedanti sa~karaÑ, mariyÈdabhedaÑ vÈ. YathÈ
ajeÄakÈti-ÈdÊhi upamaÑ dasseti. Ete hi sattÈ “ayaÑ me mÈtÈ”ti vÈ
“mÈtucchÈ”ti vÈ garucittÊkÈravasena na jÈnanti, yaÑ vatthuÑ nissÈya
uppannÈ, tatthapi vippaÔipajjanti. TasmÈ upamaÑ Èharanto ajeÄakÈdayo
Èhari. AyaÒhettha sa~khepattho–yathÈ ajeÄakÈdayo tiracchÈnÈ
hirottapparahitÈ mÈtÈdisaÒÒaÑ akatvÈ bhinnamariyÈdÈ sabbattha
sambhedena vattanti, evamayaÑ manussaloko yadi lokapÈlakadhammÈ na
bhaveyyuÑ, sabbattha sambhedena vatteyya. YasmÈ panime
lokapÈlakadhammÈ lokaÑ pÈlenti, tasmÈ natthi sambhedoti.
GÈthÈsu yesaÑ ce hiri-ottappanti ceti nipÈtamattaÑ, yesaÑ sattÈnaÑ
hirÊ ca ottappaÒca sabbadÈva sabbakÈlameva na vijjati na upalabbhati.
VokkantÈ sukkam|lÈ teti te sattÈ kusalam|lupacchedÈvahassÈpi kammassa
karaÓato kusalakammÈnaÑ patiÔÔhÈnabh|tÈnaÑ hirottappÈnameva vÈ
abhÈvato kusalato vokkamitvÈ apasakkitvÈ ÔhitattÈ vokkantÈ sukkam|lÈ,
punappunaÑ jÈyanamÊyanasabhÈvattÈ jÈtimaraÓagÈmino saÑsÈraÑ
nÈtivattantÊti attho.
YesaÒca hiri-ottappanti yesaÑ pana parisuddhamatÊnaÑ sattÈnaÑ hirÊ
ca ottappaÒcÈti ime dhammÈ sadÈ sabbakÈlaÑ rattindivaÑ
navamajjhimattherakÈlesu sammÈ upagamma ÔhitÈ pÈpÈ jigucchantÈ
bhÈyantÈ tada~gÈdivasena pÈpaÑ pajahantÈ. Vir|ÄhabrahmacariyÈti
sÈsanabrahmacariye maggabrahmacariye ca vir|ÄhaÑ ÈpannÈ,
aggamaggÈdhigamena sabbaso santakilesatÈya santaguÓatÈya vÈ santo,
punabbhavassa khepitattÈ khÊÓapunabbhavÈ1 hontÊti.
______________________________________________________________
1. KhÊÓÈ apunabbhavÈ (SÊ)
154
KhuddakanikÈya
6. AjÈtasuttavaÓÓanÈ
43. ChaÔÔhe atthi bhikkhaveti kÈ uppatti? EkadivasaÑ kira BhagavatÈ
anekapariyÈyena saÑsÈre ÈdÊnavaÑ pakÈsetvÈ tadupasamanÈdivasena
nibbÈnapaÔisaÑyuttÈya dhammadesanÈya katÈya bhikkh|naÑ etadahosi
“ayaÑ saÑsÈro BhagavatÈ avijjÈdÊhi kÈraÓehi sahetuko vutto, nibbÈnassa
pana tadupasamassa na kiÒci kÈraÓaÑ vuttaÑ, tayidaÑ ahetukaÑ kathaÑ
saccikaÔÔhaparamatthena upalabbhatÊ”ti. Atha BhagavÈ tesaÑ bhikkh|naÑ
vimatividhamanatthaÒceva, “idha samaÓabrÈhmaÓÈnaÑ ‘nibbÈnaÑ
nibbÈnan’ti vÈcÈvatthumattameva1, natthi hi paramatthato nibbÈnaÑ nÈma
anupalabbhamÈnasabhÈvattÈ”ti lokÈyatikÈdayo viya vippaÔipannÈnaÑ
bahiddhÈ ca puthudiÔÔhigatikÈnaÑ micchÈvÈdabhaÒjanatthaÒca,
amatamahÈnibbÈnassa paramatthato atthibhÈvadÊpanatthaÑ2 tassa ca
nissaraÓabhÈvÈdi-ÈnubhÈvavantatÈdÊpanatthaÑ3 pÊtivegena udÈnavasena
idaÑ suttaÑ abhÈsi. TathÈ hi idaÑ suttaÑ UdÈnepi4 sa~gÊtaÑ.
Tattha atthÊti vijjati paramatthato upalabbhati. AjÈtaÑ abh|taÑ akataÑ
asa~khatanti sabbÈnipi padÈni aÒÒamaÒÒavevacanÈni. Atha vÈ vedanÈdayo
viya hetupaccayasamavÈyasa~khÈtÈya kÈraÓasÈmaggiyÈ na jÈtaÑ na
nibbattanti ajÈtaÑ. KÈraÓena vinÈ sayameva na bh|taÑ na pÈtubh|taÑ na
uppannanti abh|taÑ. EvaÑ ajÈtattÈ abh|tattÈ ca yena kenaci kÈraÓena na
katanti akataÑ. JÈtabh|takatasabhÈvo ca nÈmar|pÈdÊnaÑ
sa~khatadhammÈnaÑ hoti, na asa~khatasabhÈvassa nibbÈnassÈti
dassanatthaÑ asa~khatanti vuttaÑ. PaÔilomato vÈ samecca sambhuyya
paccayehi katanti sa~khataÑ, tathÈ na sa~khataÑ, sa~khatalakkhaÓarahitanti
ca asa~khatanti evaÑ anekehi kÈraÓehi nibbattitabhÈve paÔisiddhe “siyÈ nu
kho ekeneva kÈraÓena katan”ti Èsa~kÈyaÑ “na kenaci katan”ti dassanatthaÑ
“akatan”ti vuttaÑ. EvaÑ appaccayampi samÈnaÑ “sayameva nu kho idaÑ
bh|taÑ pÈtubh|tan”ti Èsa~kÈyaÑ tannivattanatthaÑ “abh|tan”ti vuttaÑ.
AyaÒca etassa asa~khatÈkatÈbh|tabhÈvo sabbena sabbaÑ ajÈtidhammattÈti
dassetuÑ “ajÈtan”ti vuttanti. EvametesaÑ catunnampi padÈnaÑ
sÈtthakabhÈvo veditabbo.
______________________________________________________________
1. VÈcÈmattameva (SÊ), tathÈ vuttamattameva (SyÈ)
2. AtthibhÈvadÊpanaÑ (Ka)
3. ...ÈnubhÈvavantataÑ (SÊ), ...ÈnubhÈvasaÑtejitaÑ (Ka) 4. Khu 1. 178 piÔÔhe.
155
Iti BhagavÈ “atthi bhikkhave ajÈtaÑ abh|taÑ akataÑ asa~khatan”ti
paramatthato nibbÈnassa atthibhÈvaÑ vatvÈ tattha hetuÑ dassento “no
cetaÑ bhikkhave”ti-ÈdimÈha. TassÈyaÑ sa~khepo–bhikkhave yadi
ajÈtÈdisabhÈvÈ asa~khatÈ dhÈtu na abhavissa na siyÈ, idha loke
jÈtÈdisabhÈvassa r|pÈdikkhandhapaÒcakasa~khÈtassa sa~khÈragatassa
nissaraÓaÑ anavasesavaÔÔ|pasamo na paÒÒÈyeyya na upalabbheyya na
sambhaveyya. NibbÈnaÑ hi ÈrammaÓaÑ katvÈ pavattamÈnÈ sammÈdiÔÔhiÈdayo ariyamaggadhammÈ anavasesato kilese samucchindanti, tenettha
sabbassapi vaÔÔadukkhassa appavatti apagamo nissaraÓaÑ paÒÒÈyati.
EvaÑ byatirekavasena nibbÈnassa atthibhÈvaÑ dassetvÈ idÈni
anvayavasenapi taÑ dassetuÑ “yasmÈ ca kho”ti-Èdi vuttaÑ, taÑ
vuttatthameva. Ettha ca yasmÈ “apaccayÈ dhammÈ, asa~khatÈ dhammÈ1.
Atthi bhikkhave tadÈyatanaÑ, yattha neva pathavÊ2. Idampi kho ÔhÈnaÑ
duddasaÑ yadidaÑ sabbasa~khÈrasamatho sabb|padhipaÔinissaggo3.
Asa~khataÒca vo bhikkhave dhammaÑ desessÈmi asa~khatagÈminiÒca
paÔipadan”ti-ÈdÊhi4 anekehi suttapadehi “atthi bhikkhave ajÈtan”ti iminÈpi
suttena nibbÈnadhÈtuyÈ paramatthato sabbhÈvo sabbalokaÑ
anukampamÈnena SammÈsambuddhena desito, tasmÈ na paÔikkhipitabbaÑ.
Tattha appaccakkhakÈrÊnampi viÒÒ|naÑ ka~khÈ vÈ vimati vÈ natthi eva. Ye
pana abuddhipuggalÈ, tesaÑ vimativinodanatthaÑ ayamettha
adhippÈyaniddhÈraÓamukhena yuttivicÈraÓÈ–yathÈ pariÒÒeyyatÈya sauttarÈnaÑ kÈmÈnaÑ r|pÈnaÒcapaÔipakkhabh|taÑ tabbidhurasabhÈvaÑ
nissaraÓaÑ paÒÒÈyati, evaÑ taÑsabhÈvÈnaÑ sabbesaÑ
sa~khatadhammÈnaÑ paÔipakkhabh|tena tabbidhurasabhÈvena nissaraÓena
bhavitabbaÑ. YaÒcetaÑ nissaraÓaÑ, sÈ asa~khatÈ dhÈtu. KiÒci bhiyyo–
sa~khatadhammÈrammaÓaÑ vipassanÈÒÈÓaÑ api anulomaÒÈÓaÑ kilese
samucchedavasena pajahituÑ na sakkoti, tathÈ sammutisaccÈrammaÓaÑ
paÔhamajjhÈnÈdÊsu ÒÈÓaÑ vikkhambhanavaseneva kilese pajahati, na
samucchedavasena. Iti sa~khatadhammÈrammaÓassa
sammutisaccÈrammaÓassa ca ÒÈÓassa kilesÈnaÑ samucchedappahÈne
asamatthabhÈvato tesaÑ samucchedappahÈnakarassa ariyamaggaÒÈÓassa
tadubhayaviparÊtasabhÈvena ÈrammaÓena
______________________________________________________________
3. Vi 3. 5; Ma 1. 224 piÔÔhesu.
156
KhuddakanikÈya
bhavitabbaÑ, sÈ asa~khatÈ dhÈtu. TathÈ “atthi bhikkhave ajÈtaÑ abh|taÑ
akataÑ asa~khatan”ti idaÑ nibbÈnassa paramatthato
atthibhÈvajotakavacanaÑ aviparÊtatthaÑ BhagavatÈ bhÈsitattÈ. YaÑ hi
BhagavatÈ bhÈsitaÑ, taÑ aviparÊtatthaÑ paramatthanti yathÈ taÑ “sabbe
sa~khÈrÈ aniccÈ, sabbe sa~khÈrÈ dukkhÈ, sabbe dhammÈ anattÈ”ti1. TathÈ
nibbÈnasaddo katthaci visaye yathÈbh|taparamatthavisayo
upacÈravuttisabbhÈvato seyyathÈpi sÊhasaddo. Atha vÈ attheva paramatthato
asa~khatÈ dhÈtu itaratabbiparÊtavinimuttasabhÈvattÈ seyyathÈpi pathavÊdhÈtu
vedanÈti. EvamÈdÊhi nayehi yuttitopi asa~khatÈya dhÈtuyÈ paramatthato
atthibhÈvo veditabbo.
GÈthÈsu jÈtanti jÈyanaÔÔhena jÈtaÑ, jÈtilakkhaÓappattanti attho. Bh|tanti
bhavanaÔÔhena bh|taÑ, ahutvÈ sambh|tanti attho. Samuppannanti
sahitabhÈvena uppannaÑ, sahitehi dhammehi ca uppannanti attho. Katanti
kÈraÓabh|tehi paccayehi nibbattitaÑ. Sa~khatanti tehiyeva samecca
sambhuyya katanti sa~khataÑ, sabbametaÑ paccayanibbattassa
adhivacanaÑ. NiccasÈrÈdivirahitato addhuvaÑ. JarÈya maraÓena ca
ekanteneva sa~ghaÔitaÑ saÑsaÔÔhanti jarÈmaraÓasa~ghÈtaÑ.
“JarÈmaraÓasa~ghaÔÔan”ti2 paÔhanti, jarÈya maraÓena ca upaddutaÑ pÊÄitanti
attho. AkkhirogÈdÊnaÑ anekesaÑ rogÈnaÑ nÊÄaÑ kulÈvakanti roganÊÄaÑ3.
Sarasato upakkamato ca pabha~guparamasÊlatÈya4 pabha~guraÑ5.
Catubbidho ÈhÈro ca taÓhÈsa~khÈtÈ netti ca pabhavo samuÔÔhÈnaÑ
etassÈti ÈhÈranettippabhavaÑ. Sabbopi vÈ paccayo ÈhÈro, idha pana taÓhÈya
nettiggahaÓena gahitattÈ taÓhÈvajjÈ veditabbÈ. TasmÈ ÈhÈro ca netti ca
pabhavo etassÈti ÈhÈranettippabhavaÑ. ŒhÈro eva vÈ nayanaÔÔhena
pavattanaÔÔhena nettÊti evampi ÈhÈranettippabhavaÑ. NÈlaÑ
tadabhinanditunti taÑ upÈdÈnakkhandhapaÒcakaÑ evaÑ
paccayÈdhÊnavuttikaÑ, tato eva aniccaÑ dukkhaÑ ca taÓhÈdiÔÔhÊhi
abhinandituÑ assÈdetuÑ na yuttaÑ.
______________________________________________________________
3. RoganiÉÉaÑ (SÊ)
5. Pabha~gunaÑ (SyÈ, Ka)
2. JarÈmaraÓasa~ghaÔantipi (SÊ, SyÈ)
4. Pabha~gupagamanasÊlatÈya (SÊ, Ka)
157
Tassa nissaraÓanti “jÈtaÑ bh|tan”ti-ÈdinÈ vuttassa tassa sakkÈyassa
nissaraÓaÑ nikkamo1 anupasantasabhÈvassa rÈgÈdikilesassa
sabbasa~khÈrassa ca abhÈvena tadupasamabhÈvena pasatthabhÈvena ca
santaÑ, takkaÒÈÓassa agocarabhÈvato atakkÈvacaraÑ, niccaÔÔhena dhuvaÑ,
tato eva ajÈtaÑ asamuppannaÑ, sokahet|naÑ abhÈvato asokaÑ,
vigatarÈgÈdirajattÈ virajaÑ, saÑsÈradukkhaÔÔitehi2 paÔipajjitabbattÈ padaÑ,
jÈti-ÈdidukkhadhammÈnaÑ nirodhahetutÈya nirodho dukkhadhammÈnaÑ,
sabbasa~khÈrÈnaÑ upasamahetutÈya sa~khÈr|pasamo, tato eva
accantasukhatÈya sukhoti sabbapadehi amatamahÈnibbÈnameva thometi.
EvaÑ BhagavÈ paÔhamagÈthÈya byatirekavasena, dutiyagÈthÈya
anvayavasena ca nibbÈnaÑ vibhÈvesi.
_____
7. NibbÈnadhÈtusuttavaÓÓanÈ
44. Sattame dvemÈti dve imÈ. VÈnaÑ vuccati taÓhÈ, nikkhantaÑ vÈnato,
natthi vÈ ettha vÈnaÑ, imasmiÑ vÈ adhigate vÈnassa abhÈvoti nibbÈnaÑ,
tadeva nissattanijjÊvaÔÔhena sabhÈvadhÈraÓaÔÔhena ca dhÈt|ti nibbÈnadhÈtu.
Yadipi tassÈ paramatthato bhedo natthi, pariyÈyena pana paÒÒÈyatÊti taÑ
pariyÈyabhedaÑ sandhÈya “dvemÈ bhikkhave nibbÈnadhÈtuyo”ti vatvÈ
yathÈdhippetappabhedaÑ dassetuÑ “sa-upÈdisesÈ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha
taÓhÈdÊhi phalabhÈvena upÈdÊyatÊti upÈdi, khandhapaÒcakaÑ. UpÈdiyeva
sesoti upÈdiseso, saha upÈdisesenÈti sa-upÈdisesÈ. TadabhÈvato anupÈdisesÈ.
Arahanti Èrakakileso, d|rakilesoti attho. VuttaÑ hetaÑ BhagavatÈ–
“KathaÒca bhikkhave bhikkhu arahaÑ hoti, ÈrakÈssa honti pÈpakÈ
akusalÈ dhammÈ saÑkilesikÈ ponobbhavikÈ
______________________________________________________________
1. Niggamo (SÊ, SyÈ)
2. SaÑsÈradukkhÈtÊtehi (SyÈ)
158
KhuddakanikÈya
sadarÈ dukkhavipÈkÈ ÈyatiÑ jÈtijarÈmaraÓiyÈ, evaÑ kho bhikkhave
bhikkhu arahaÑ hotÊ”ti1.
KhÊÓÈsavoti kÈmÈsavÈdayo cattÈropi ÈsavÈ arahato khÊÓÈ samucchinnÈ
pahÊnÈ paÔippassaddhÈ abhabbuppattikÈ ÒÈÓagginÈ daÉÉhÈti khÊÓÈsavo.
VusitavÈti garusaÑvÈsepi ariyamaggepi dasasu ariyavÈsesupi vasi parivasi
parivuÔÔho vuÔÔhavÈso ciÓÓacaraÓoti vusitavÈ. KatakaraÓÊyoti
puthujjanakalyÈÓakaÑ upÈdÈya satta sekhÈ cat|hi maggehi karaÓÊyaÑ
karonti nÈma, khÊÓÈsavassa sabbakaraÓÊyÈni katÈni pariyositÈni, natthi
uttariÑ karaÓÊyaÑ dukkhakkhayÈdhigamÈyÈti katakaraÓÊyo. Vuttampi
cetaÑ–
“Tassa sammÈ vimuttassa, santacittassa bhikkhuno.
Katassa paÔicayo natthi, karaÓÊyaÑ na vijjatÊ”ti2.
OhitabhÈroti tayo bhÈrÈ khandhabhÈro kilesabhÈro
abhisa~khÈrabhÈroti, tassime tayopi bhÈrÈ ohitÈ oropitÈ nikkhittÈ pÈtitÈti
ohitabhÈro. Anuppattasadatthoti anuppatto sadatthaÑ, sakatthanti vuttaÑ
hoti, kakÈrassa dakÈro kato. Anuppatto sadattho etenÈti anuppattasadattho,
sadatthoti ca arahattaÑ veditabbaÑ. TaÑ hi attupanibandhaÔÔhena3 attano
avijahanaÔÔhena attano paramatthena ca attano atthattÈ sakattho hoti.
ParikkhiÓabhavasaÑyojanoti kÈmarÈgasaÑyojanaÑ paÔighasaÑyojanaÑ,
mÈna, diÔÔhi, vicikicchÈ, sÊlabbataparÈmÈsa, bhavarÈga, issÈ, macchariya,
avijjÈsaÑyojananti imÈni satte bhavesu, bhavaÑ vÈ bhavena saÑyojenti
upanibandhantÊti bhavasaÑyojanÈni nÈma, tÈni arahato parikkhÊÓÈni
pahÊnÈni ÒÈÓagginÈ daÉÉhÈnÊti parikkhÊÓabhavasaÑyojano. SammadaÒÒÈ
vimuttoti ettha sammadaÒÒÈti sammÈ aÒÒÈya, idaÑ vuttaÑ hoti–
khandhÈnaÑ khandhaÔÔhaÑ, ÈyatanÈnaÑ ÈyatanaÔÔhaÑ, dhÈt|naÑ
suÒÒaÔÔhaÑ, dukkhassa pÊÄanaÔÔhaÑ, samudayassa pabhavaÔÔhaÑ, nirodhassa
santaÔÔhaÑ maggassa dassanaÔÔhaÑ, “sabbe sa~khÈrÈ aniccÈ”ti
evamÈdibhedaÑ vÈ sammÈ yathÈbh|taÑ aÒÒÈya jÈnitvÈ tÊrayitvÈ tulayitvÈ
vibhÈvetvÈ vibh|taÑ katvÈ. Vimuttoti dve
______________________________________________________________
2. AÑ 2. 333; Vi 3. 272 piÔÔhesu.
3. Att|panibandhanena (SÊ), attapaÔibaddhaÔÔhena (SyÈ)
159
vimuttiyo cittassa ca vimutti nibbÈnaÒca. ArahÈ hi sabbakilesehi vimuttattÈ
cittavimuttiyÈpi vimutto, nibbÈnepi vimuttoti. Tena vuttaÑ “sammadaÒÒÈ
vimutto”ti.
Tassa tiÔÔhanteva paÒcindriyÈnÊti tassa Arahato carimabhÈvahetubh|taÑ
kammaÑ yÈva na khÊyati, tÈva tiÔÔhantiyeva cakkhÈdÊni paÒcindriyÈni.
AvighÈtattÈti anuppÈdanirodhavasena aniruddhattÈ. ManÈpÈmanÈpanti
iÔÔhÈniÔÔhaÑ r|pÈdigocaraÑ. PaccanubhotÊti vindati paÔilabhati.
SukhadukkhaÑ paÔisaÑvedetÊti vipÈkabh|taÑ sukhaÒca dukkhaÒca
paÔisaÑvedeti tehi dvÈrehi paÔilabhati.
EttÈvatÈ upÈdisesaÑ dassetvÈ idÈni sa-upÈdisesaÑ nibbÈnadhÈtuÑ
dassetuÑ “tassa yo”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha tassÈti tassa sa-upÈdisesassa sato
Arahato. Yo rÈgakkhayoti rÈgassa khayo khÊÓÈkÈro abhÈvo
accantamanuppÈdo. Esa nayo sesesupi. EttÈvatÈ rÈgÈdikkhayo sa-upÈdisesÈ
nibbÈnadhÈt|ti dassitaÑ hoti.
IdhevÈti imasmiÑyeva attabhÈve. SabbavedayitÈnÊti sukhÈdayo sabbÈ
abyÈkatavedanÈ, kusalÈkusalavedanÈ pana pubbeyeva pahÊnÈti.
AnabhinanditÈnÊti taÓhÈdÊhi na abhinanditÈni. SÊtibhavissantÊti
accantav|pasamena sa~khÈradarathapaÔippassaddhiyÈ sÊtalÊ bhavissanti,
appaÔisandhikanirodhena nirujjhissantÊti attho. Na kevalaÑ vedayitÈniyeva,
sabbepi pana khÊÓÈsavasantÈne paÒcakkhandhÈ nirujjhissanti, vedayitasÊsena
desanÈ katÈ.
GÈthÈsu cakkhumatÈti Buddhacakkhu dhammacakkhu dibbacakkhu
paÒÒÈcakkhu samantacakkh|ti paÒcahi cakkh|hi cakkhumatÈ. AnissitenÈti
taÓhÈdiÔÔhinissayavasena kaÒci dhammaÑ anissitena, rÈgabandhanÈdÊhi vÈ
abaddhena. TÈdinÈti chaÄa~gupekkhÈvasena sabbattha iÔÔhÈdÊsu
ekasabhÈvatÈsa~khÈtena tÈdilakkhaÓena tÈdinÈ. DiÔÔhadhammikÈti imasmiÑ
attabhÈve bhavÈ vattamÈnÈ. Bhavanettisa~khayÈti bhavanettiyÈ taÓhÈya
parikkhayÈ. SamparÈyikÈti samparÈye khandhabhedato parabhÈge bhavÈ.
YamhÊti yasmiÑ anupÈdisesanibbÈne. BhavÈnÊti li~gavipallÈsena vuttaÑ,
upapattibhavÈ sabbaso anavasesÈ nirujjhanti na pavattanti.
160
KhuddakanikÈya
Teti te evaÑ vimuttacittÈ. DhammasÈrÈdhigamÈti vimuttisÈrattÈ imassa
dhammavinayassa, dhammesu sÈrabh|tassa arahattassa adhigamanato.
Khayeti rÈgÈdikkhayabh|te nibbÈne ratÈ abhiratÈ. Atha vÈ niccabhÈvato
seÔÔhabhÈvato ca dhammesu1 sÈranti dhammasÈraÑ, nibbÈnaÑ. VuttaÒhetaÑ
“virÈgo seÔÔho dhammÈnaÑ2, virÈgo tesaÑ aggamakkhÈyatÊ”ti3 ca. Tassa
dhammasÈrassa adhigamahetu khaye sabbasa~khÈraparikkhaye
anupÈdisesanibbÈne ratÈ. PahaÑs|ti pajahiÑsu. Teti nipÈtamattaÑ4. SesaÑ
vuttanayameva.
_____
8. PaÔisallÈnasuttavaÓÓanÈ
45. AÔÔhame paÔisallÈnarÈmÈti tehi tehi sattasa~khÈrehi paÔinivattitvÈ
sallÈnaÑ paÔisallÈnaÑ, ekavihÈro ekamantasevitÈ, kÈyavivekoti attho. TaÑ
paÔisallÈnaÑ ramanti rocantÊti paÔisallÈnarÈmÈ. “PaÔisallÈnÈrÈmÈ”tipi pÈÔho,
yathÈ vuttaÑ paÔisallÈnaÑ Èramitabbato ÈrÈmo etesanti paÔisallÈnÈrÈmÈ.
ViharathÈti evaÑbh|tÈ hutvÈ viharathÈti attho. PaÔisallÈne ratÈ niratÈ
sammuditÈti paÔisallÈnaratÈ. EttÈvatÈ jÈgariyÈnuyogo, tassa nimittabh|tÈ
v|pakaÔÔhakÈyatÈ ca dassitÈ. JÈgariyÈnuyogo sÊlasaÑvaro indriyesu
guttadvÈratÈ bhojane mattaÒÒutÈ satisampajaÒÒanti imehi dhammehi vinÈ na
vattatÊti tepi idha atthato vuttÈ evÈti veditabbÈ.
AjjhattaÑ cetosamathamanuyuttÈti attano cittasamathe anuyuttÈ.
AjjhattaÑ attanoti ca etaÑ ekatthaÑ, byaÒjanameva nÈnaÑ. Bhummatthe
cetaÑ samathanti anusaddayogena upayogavacanaÑ. AnirÈkatajjhÈnÈti bahi
anÊhatajjhÈnÈ, avinÈsitajjhÈnÈ vÈ. NÊharaÓaÑ vinÈso vÈti idaÑ nirÈkataÑ
nÈma “thambhaÑ niraÑkatvÈ nivÈtavuttÊ”ti-ÈdÊsu5 viya. VipassanÈya
samannÈgatÈti sattavidhÈya anupassanÈya yuttÈ. SattavidhÈ anupassanÈ
______________________________________________________________
1. SabhÈvadhammesu (Ka) 2. Khu 1. 52 piÔÔhe. 3. Khu 1. 254; AÑ 1. 343 piÔÔhesu.
4. NibbÈnappattÈ (Ka)
161
nÈma aniccÈnupassanÈ dukkhÈnupassanÈ anattÈnupassanÈ nibbidÈnupassanÈ
virÈgÈnupassanÈ nirodhÈnupassanÈ paÔinissaggÈnupassanÈ ca, tÈ
Visuddhimagge vitthÈritÈva.
Br|hetÈro suÒÒÈgÈrÈnanti vaÉÉhetÈro suÒÒÈgÈrÈnaÑ. Ettha ca
“suÒÒÈgÈrÈnan”ti yaÑkiÒci vivittaÑ bhÈvanÈnuyogassa
anucchavikaÔÔhÈnaÑ. SamathavipassanÈvasena kammaÔÔhÈnaÑ gahetvÈ
rattindivaÑ suÒÒÈgÈraÑ pavisitvÈ bhÈvanÈnuyogavasena nisÊdamÈnÈ
bhikkh| “br|hetÈro suÒÒÈgÈrÈnan”ti veditabbÈ. Ekabh|mikÈdipÈsÈdepi pana
vÈsaÑ kurumÈnÈ jhÈyino suÒÒÈgÈrÈnaÑ br|hetÈrotveva veditabbÈ.
Ettha ca yÈ “paÔisallÈnarÈmÈ bhikkhave viharatha paÔisallÈnaratÈ”ti
v|pakaÔÔhakÈyatÈ vihitÈ, sÈ parisuddhasÊlassa, na asÊlassa avisuddhasÊlassa
vÈ tassa r|pÈrammaÓÈdito cittavinivattanasseva abhÈvatoti atthato
sÊlavisuddhi dassitÈti vuttovÈyamattho. “AjjhattaÑ cetosamathamanuyuttÈ
anirÈkatajjhÈnÈ”ti padadvayena samÈdhibhÈvanÈ, “vipassanÈya
samannÈgatÈ”ti iminÈ paÒÒÈbhÈvanÈ vihitÈti lokiyÈ tisso sikkhÈ dassitÈ.
IdÈni tÈsu patiÔÔhitassa avassaÑbhÈviphalaÑ dassetuÑ
“paÔisallÈnarÈmÈnan”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha br|hetÈnanti vaÉÉhetÈnaÑ.
DvinnaÑ phalÈnanti tatiyacatutthaphalÈnaÑ. PÈÔika~khanti icchitabbaÑ
avassaÑbhÈvÊ. AÒÒÈti arahattaÑ. TaÑ hi heÔÔhimamaggaÒÈÓehi
ÒÈtamariyÈdaÑ anatikkamitvÈ jÈnanato, paripuÓÓajÈnanattÈ upari
jÈnanakiccÈbhÈvato ca “aÒÒÈ”ti vuccati. Sati vÈ upÈdiseseti sati vÈ
kiles|pÈdisese, pahÈtuÑ asakkuÓeyye sati. ©ÈÓe hi aparipakke ye tena
paripakkena pahÈtabbakilesÈ, te na pahÊyanti. TaÑ sandhÈyÈha “a-ati vÈ
upÈdisese”ti. Sati ca kilese khandhÈbhisa~khÈrÈ tiÔÔhanti eva. Iti imasmiÑ
sutte anÈgÈmiphalaÑ arahattanti dve dhammÈ dassitÈ. YathÈ cettha, ito
paresu dvÊsu suttesu.
GÈthÈsu ye santacittÈti ye yogÈvacarÈ tada~gavasena
vikkhambhanavasena ca samitakilesatÈya santacittÈ. NepakkaÑ vuccati
paÒÒÈ, tÈya samannÈgatattÈ nipakÈ. IminÈ tesaÑ
kammaÔÔhÈnapariharaÓaÒÈÓaÑ dasseti
162
KhuddakanikÈya
satimanto ca jhÈyinoti ÔhÈnanisajjÈdÊsu kammaÔÔhÈnÈvijahanahetubh|tÈya
satiyÈ satimanto, ÈrammaÓ|panijjhÈnalakkhaÓena jhÈnena jhÈyino. SammÈ
dhammaÑ vipassanti, kÈmesu anapekkhinoti pubbeyeva “aÔÔhika~kal|pamÈ
kÈmÈ”ti-ÈdinÈ1 vatthukÈmesu kilesakÈmesu ca ÈdÊnavapaccavekkhaÓena
anapekkhino anatthikÈ te pahÈya adhigataÑ upacÈrasamÈdhiÑ
appanÈsamÈdhiÑ vÈ pÈdakaÑ katvÈ nÈmar|paÑ tassa paccaye ca
pariggahetvÈ kalÈpasammasanÈdikkamena sammÈ aviparÊtaÑ
paÒcakkhandhadhammaÑ aniccÈdito vipassanti.
AppamÈdaratÈti vuttappakÈrÈya samathavipassanÈbhÈvanÈya
appamajjane ratÈ abhiratÈ tattha appamÈdeneva rattindivaÑ vÊtinÈmentÈ.
SantÈti samÈnÈ. “SattÈ”tipi pÈÔho, puggalÈti attho. PamÈde bhayadassinoti
niray|papatti-ÈdikaÑ pamÈde bhayaÑ passantÈ. AbhabbÈ parihÈnÈyÈti te
evar|pÈ samathavipassanÈdhammehi maggaphalehi vÈ parihÈnÈya abhabbÈ.
SamathavipassanÈto hi sampattato na parihÈyanti, itarÈni ca appattÈni
pÈpuÓanti. NibbÈnasseva santiketi nibbÈnassa ca anupÈdÈparinibbÈnassa ca
santike eva, na cirasseva naÑ adhigamissantÊti.
_____
9. SikkhÈnisaÑsasuttavaÓÓanÈ
46. Navame sikkhÈnisaÑsÈti ettha sikkhitabbÈti sikkhÈ, sÈ tividhÈ
adhisÊlasikkhÈ adhicittasikkhÈ adhipaÒÒÈsikkhÈti. TividhÈpi cesÈ sikkhÈ
ÈnisaÑsÈ etesaÑ, na lÈbhasakkÈrasilokÈti sikkhÈnisaÑsÈ. ViharathÈti
sikkhÈnisaÑsÈ hutvÈ viharatha, tÊsu sikkhÈsu ÈnisaÑsadassÈvino hutvÈ tÈhi
sikkhÈhi laddhabbaÑ ÈnisaÑsameva sampassantÈ viharathÈti attho.
PaÒÒuttarÈti tÈsu sikkhÈsu yÈ adhipaÒÒÈsikkhÈsa~khÈtÈ paÒÒÈ, sÈ uttarÈ
padhÈnÈ visiÔÔhÈ etesanti paÒÒuttarÈ. Ye hi sikkhÈnisaÑsÈ viharanti, te
paÒÒuttarÈ bhavantÊti.
______________________________________________________________
1. Ma 1. 182; Vi 2. 175 piÔÔhesu.
163
vimuttisÈrÈti arahattaphalasa~khÈtÈ vimutti sÈraÑ etesanti vimuttisÈrÈ,
yathÈvuttaÑ vimuttiÑyeva sÈrato gahetvÈ ÔhitÈti attho. Ye hi sikkhÈnisaÑsÈ
paÒÒuttarÈ ca, na te bhavavisesaÑ patthenti, apica kho vibhavaÑ
Èka~khantÈ vimuttiÑyeva sÈrato paccenti1. SatÈdhipateyyÈti
jeÔÔhakakaraÓaÔÔhena sati adhipateyyaÑ etesanti satÈdhipateyyÈ adhipati eva
adhipateyyanti katvÈ, cat|su satipaÔÔhÈnesu suppatiÔÔhitacittÈ
kÈyÈnupassanÈdimukhena samathavipassanÈbhÈvanÈnuyuttÈti attho.
Atha vÈ sikkhÈnisaÑsÈti bhikkhave evar|pe dallabhakkhaÓapaÔilÈbhe
tividhasikkhÈsikkhanameva ÈnisaÑsaÑ katvÈ viharatha, evaÑ viharantÈ ca
paÒÒuttarÈ paÒÒÈya uttarÈ lokuttarapaÒÒÈya samannÈgatÈ hutvÈ viharatha,
evaÑbh|tÈ ca vimuttisÈrÈ nibbÈnasÈrÈ anaÒÒasÈrÈ viharatha, tathÈbhÈvassa
cÈyaÑ upÈyo, yaÑ satÈdhipateyyÈ viharatha, satipaÔÔhÈnabhÈvanÈya
yuttappayuttÈ hotha, sabbattha vÈ satÈrakkhena cetasÈ viharathÈti evamettha
attho veditabbo. Iti BhagavÈ tÊsu sikkhÈsu bhikkh| niyojento yathÈ tÈ
sikkhitabbÈ, yena ca pÈrip|riÑ gacchanti, taÑ sa~khepeneva dassetvÈ idÈni
yathÈnusiÔÔhaÑ paÔipajjamÈnÈnaÑ phalavisesadassanena tassÈ paÔipattiyÈ
amoghabhÈvaÑ pakÈsento “sikkhÈnisaÑsÈnan”ti-ÈdimÈha. TaÑ
vuttatthameva.
GÈthÈsu paripuÓÓasikkhanti aggaphalappattiyÈ parisuddhasikkhaÑ,
asekkhanti attho. ApahÈnadhammanti ettha pahÈnadhammÈ vuccanti kuppÈ
vimuttiyo. PahÈnadhammoti hi hÈnadhammo kuppadhammo. Na
pahÈnadhammoti apahÈnadhammo, akuppadhammo.
“AppahÈnadhammo”tipi PÈÄi, so eva attho. Khayo eva antoti khayanto,
jÈtiyÈ khayanto jÈtikhayanto, nibbÈnaÑ. Khayo vÈ maraÓaÑ, jÈtikhayanto
nibbÈnameva, tassa diÔÔhattÈ jÈtikhayantadassÊ.
TasmÈti yasmÈ sikkhÈpÈrip|riyÈ ayaÑ jarÈpÈra~gamanapariyosÈno
ÈnisaÑso, tasmÈ. SadÈti sabbakÈlaÑ. JhÈnaratÈti lakkhaÓ|panijjhÈne
ÈrammaÓ|panijjhÈneti duvidhepi jhÈne ratÈ, tato
______________________________________________________________
1. Patthenti (SÊ, SyÈ)
164
KhuddakanikÈya
eva samÈhitÈ. MÈraÑ sasenaÑ abhibhuyyÈti kilesasenÈya anaÔÔhasenÈya1 ca
sasenaÑ anavasiÔÔhaÑ catubbidhampi mÈraÑ abhibhavitvÈ.
DevaputtamÈrassapi hi guÓamÈraÓe sahÈyabhÈv|pagamanato kilesÈ “senÈ”ti
vuccanti. TathÈ rogÈdayo anaÔÔhÈ2 maccumÈrassa. YathÈha–
“KÈmÈ te paÔhamÈ senÈ, dutiyÈ arati vuccati.
TatiyÈ khuppipÈsÈ te, catutthÊ taÓhÈ pavuccati.
PaÒcamÊ thinamiddhaÑ te, chaÔÔhÈ bhÊr| pavuccati.
SattamÊ vicikicchÈ te, makkho thambho ca aÔÔhamo.
LÈbho siloko sakkÈro, micchÈladdho ca yo yaso.
Yo cattÈnaÑ samukkaÑse, pare ca avajÈnati.
EsÈ namuci te senÈ, kaÓhassÈbhippahÈrinÊ.
Na naÑ as|ro jinÈti, jetvÈ ca labhate sukhan”ti3.
YathÈ cÈha–
“Ajjeva kiccamÈtappaÑ, ko jaÒÒÈ maraÓaÑ suve.
Na hi no sa~garaÑ tena, mahÈsenena maccunÈ”ti4.
Bhavatha jÈtimaraÓassa pÈragÈti jÈtiyÈ maraÓassa ca pÈragÈmino
nibbÈnagÈmino bhavathÈti.
_____
10. JÈgariyasuttavaÓÓanÈ
47. Dasame jÈgaroti jÈgarako vigataniddo jÈgariyaÑ anuyutto,
rattindivaÑ kammaÔÔhÈnamanasikÈre yuttappayuttoti attho. VuttaÒhetaÑ–
“KathaÒca bhikkhave bhikkhu pubbarattÈpararattaÑ
jÈgariyÈnuyogamanuyutto hoti, idha bhikkhu divasaÑ ca~kamena
nisajjÈya ÈvaraÓÊyehi dhammehi cittaÑ parisodheti, rattiyÈ paÔhamaÑ
yÈmaÑ
______________________________________________________________
1. AnantasenÈya (SÊ, Ka)
2. AnantÈ (SÊ, Ka)
4. Ma 3. 233; Khu 6. 159 piÔÔhesu.
165
Ca~kamena nisajjÈya ÈvaraÓÊyehi dhammehi cittaÑ parisodheti, rattiyÈ
majjhimaÑ yÈmaÑ dakkhiÓena passena sÊhaseyyaÑ kappeti pÈde
pÈdaÑ accÈdhÈya sato sampajÈno uÔÔhÈnasaÒÒaÑ manasi karitvÈ, rattiyÈ
pacchimaÑ yÈmaÑ paccuÔÔhÈya ca~kamena nisajjÈya ÈvaraÓÊyehi
dhammehi cittaÑ parisodheti. EvaÑ bhikkhu pubbarattÈpararattaÑ
jÈgariyÈnuyogamanuyutto hotÊ”ti1.
Casaddo sampiÓÉanattho, tena vakkhamÈne satÈdibhÈve sampiÓÉeti.
AssÈti siyÈ, bhaveyyÈti attho. “JÈgaro ca bhikkhu vihareyyÈ”ti ca paÔhanti.
Sabbattha sabbadÈ ca kammaÔÔhÈnÈvijahanavasena sati-avippavÈsena sato.
SampajÈnoti sattaÔÔhÈniyassa catubbidhassapi sampajaÒÒassa vasena
sampajÈno. SamÈhitoti upacÈrasamÈdhinÈ appanÈsamÈdhinÈ ca samÈhito
ekaggacitto. Pamuditoti paÔipattiyÈ ÈnisaÑsadassanena uttaruttari
visesÈdhigamena vÊriyÈrambhassa ca amoghabhÈvadassanena pamudito
pÈmojjabahulo. Vippasannoti tato eva paÔipattibh|tÈsu tÊsu sikkhÈsu
paÔipattidesake ca Satthari saddhÈbahulatÈya suÔÔhu pasanno. Sabbattha
assÈti sambandho vihareyyÈti vÈ.
Tattha kÈlavipassÊ ca kusalesu dhammes|ti tasmiÑ kÈle vipassako,
tattha vÈ kammaÔÔhÈnÈnuyoge kÈlavipassÊ kÈlÈnur|paÑ vipassako. KiÑ
vuttaÑ hoti? VipassanaÑ paÔÔhapetvÈ kalÈpasammasanÈdivasena
sammasanto ÈvÈsÈdike satta asappÈye vajjetvÈ sappÈye sevanto antarÈ
vosÈnaÑ anÈpajjitvÈ pahitatto cittassa samÈhitÈkÈraÑ sallakkhento
sakkaccaÑ nirantaraÑ aniccÈnupassanÈdiÑ pavattento yasmiÑ kÈle
vipassanÈcittaÑ lÊnaÑ hoti, tasmiÑ dhammavicayavÊriyapÊtisa~khÈtesu,
yasmiÑ pana kÈle cittaÑ uddhataÑ hoti, tasmiÑ passaddhisamÈdhiupekkhÈsa~khÈtesu kusalesu anavajjesu bojjha~gadhammes|ti evaÑ tattha
tasmiÑ tasmiÑ kÈle, tasmiÑ vÈ kammaÔÔhÈnÈnuyoge kÈlÈnur|paÑ
vipassako assÈti. Satisambojjha~go pana sabbattheva icchitabbo. VuttaÑ
hetaÑ “satiÒca khvÈhaÑ bhikkhave sabbatthikaÑ vadÈmÊ”ti2. EttÈvatÈ
puggalÈdhiÔÔhÈnÈya desanÈya jÈgariyaÑ dassetvÈ yehi dhammehi
jÈgariyÈnuyogo sampajjati, te pakÈseti.
______________________________________________________________
166
KhuddakanikÈya
EvaÑ BhagavÈ Èraddhavipassakassa bhikkhuno sa~khepeneva saddhiÑ
upakÈrakadhammehi sammasanacÈraÑ1 dassetvÈ idÈni tathÈ paÔipajjantassa
paÔipattiyÈ avaÒjhabhÈvaÑ dassento “jÈgarassa bhikkhave bhikkhuno”tiÈdimÈha. Tattha jÈgariyÈnuyoge satisampajaÒÒasamÈdÈnÈni sabbatthakÈni
sammodapasÈdÈvahÈni, tattha kÈlavipassanÈ nÈma vipassanÈya
gabbhaggahaÓaÑ paripÈkagataÑ. Upakkilesavimutte hi vÊthipaÔipanne
vipassanÈÒÈÓe tikkhe s|re vahante yogino uÄÈraÑ pÈmojjaÑ pasÈdo ca hoti,
tehi ca visesÈdhigamassa santikeyeva. VuttaÒhetaÑ–
“Yato yato sammasati, khandhÈnaÑ udayabbayaÑ.
LabhatÊ pÊtipÈmojjaÑ, amataÑ taÑ vijÈnataÑ.
PÈmojjabahulo bhikkhu, pasanno BuddhasÈsane.
Adhigacche padaÑ santaÑ, sa~khÈr|pasamaÑ sukhan”ti2.
GÈthÈsu jÈgarantÈ suÓÈthetanti etaÑ mama vacanaÑ ekanteneva
pamÈdaniddÈya avijjÈniddÈya pabodhanatthaÑ3 jÈgarantÈ
satisampajaÒÒÈdidhammasamÈyogena jÈgariyaÑ anuyuttÈ suÓÈtha. Ye suttÈ
te pabujjhathÈti ye yathÈvuttaniddÈya suttÈ supanaÑ upagatÈ, te tumhe
jÈgariyÈnuyogavasena indriyabalabojjha~ge sa~kaÉÉhitvÈ vipassanaÑ
ussukkÈpentÈ appamÈdapaÔipattiyÈ tato pabujjhatha. Atha vÈ jÈgarantÈti
jÈgaranimittÈ4. “SuÓÈthetan”ti ettha “etan”ti vuttaÑ, kiÑ taÑ vacananti Èha
“ye suttÈ te pabujjhathÈ”ti-Èdi. Tattha ye suttÈti ye kilesaniddÈya suttÈ, te
tumhe ariyamaggapaÔibodhena pabujjhatha. SuttÈ jÈgaritaÑ seyyoti idaÑ
pabodhassa kÈraÓavacanaÑ. YasmÈ yathÈvuttasupato vuttappakÈraÑ
jÈgaritaÑ5 jÈgaraÓaÑ atthakÈmassa kulaputtassa seyyo pÈsaÑsataro
hitasukhÈvaho, tasmÈ pabujjhatha. Natthi jÈgarato bhayanti idaÑ tattha
ÈnisaÑsadassanaÑ. Yo hi saddhÈdÊhi jÈgaraÓadhammehi samannÈgamena
jÈgaro jaggati, pamÈdaniddaÑ na upagacchati, tassa attÈnuvÈdabhayaÑ
parÈnuvÈdabhayaÑ daÓÉabhayaÑ duggatibhayaÑ jÈti-ÈdinimittaÑ sabbampi
vaÔÔabhayaÑ natthi.
______________________________________________________________
1. SammasanajjhÈnaÑ (SÊ), sammasanavÈraÑ (SyÈ)
3. SambodhanatthaÑ (Ka)
4. JÈgaranimittaÑ (SÊ, SyÈ)
5. JÈgariyaÑ (Ka)
167
KÈlenÈti ÈvÈsasappÈyÈdÊnaÑ laddhakÈlena. Soti nipÈtamattaÑ. SammÈ
dhammaÑ parivÊmaÑsamÈnoti vipassanÈya ÈrammaÓabh|taÑ
tebh|makadhammaÑ sammÈ ÒÈyena yathÈ nibbindanavirajjanÈdayo
sambhavanti, evaÑ parito vÊmaÑsanto, sabbÈkÈrena vipassantoti attho.
Ekodibh|toti eko seÔÔho hutvÈ udetÊti ekodi, samÈdhi. So ekodi bh|to jÈto
uppanno etassÈti ekodibh|to. Aggi-ÈhitÈdisaddÈnaÑ viya ettha
bh|tasaddassa paravacanaÑ daÔÔhabbaÑ. EkodiÑ vÈ bh|to pattoti
ekodibh|to. Ettha ca ekodÊti maggasamÈdhi adhippeto, “samÈhito”ti ettha
pana pÈdakajjhÈnasamÈdhinÈ saddhiÑ vipassanÈsamÈdhi. Atha vÈ kÈlenÈti
maggapaÔivedhakÈlena. SammÈ dhammaÑ parivÊmaÑsamÈnoti sammadeva
catusaccadhammaÑ pariÒÒÈbhisamayÈdivasena vÊmaÑsanto,
ekÈbhisamayena abhisamento. Ekodibh|toti eko seÔÔho asahÈyo vÈ hutvÈ
udetÊti ekodi, catukiccasÈdhako sammappadhÈno. So ekodi bh|to jÈtoti
sabbaÑ purimasadisameva. Vihane tamaÑ soti so evaÑbh|to ariyasÈvako
arahattamaggena avijjÈtamaÑ anavasesato vihaneyya samucchindeyya.
Iti BhagavÈ paÔipattiyÈ amoghabhÈvaÑ dassetvÈ idÈni tattha daÄhaÑ
niyojento “tasmÈ have”ti osÈnagÈthamÈha. Tattha tasmÈti yasmÈ jÈgarato
sati-avippavÈsÈdinÈ samathavipassanÈbhÈvanÈ pÈrip|riÑ gacchati,
anukkamena ariyamaggo pÈtubhavati, tato cassa sabbaÑ vaÔÔabhayaÑ natthi,
tasmÈ. Haveti ekaÑsena daÄhaÑ vÈ. BhajethÈti bhajeyya. EvaÑ jÈgariyaÑ
bhajanto ca ÈtÈpibhÈvÈdiguÓayutto bhikkhu saÑyojanÈni bhinditvÈ
aggaphalaÒÈÓasa~khÈtaÑ anuttaraÑ uttararahitaÑ sambodhiÑ phuse
pÈpuÓeyya. SesaÑ vuttanayameva.
_____
11. ŒpÈyikasuttavaÓÓanÈ
48. EkÈdasame ÈpÈyikÈti apÈye nibbattissantÊti ÈpÈyikÈ. TatthÈpi niraye
nibbattissantÊti nerayikÈ. IdamappahÈyÈti idaÑ idÈni vakkhamÈnaÑ
duvidhaÑ pÈpasamÈcÈraÑ appajahitvÈ, tathÈpaÔipattitathÈpaggahaÓavasena
pavattaÑ vÈcaÑ cittaÑ diÔÔhiÒca appaÔinissajjitvÈti attho.
168
KhuddakanikÈya
abrahmacÈrÊti brahmaseÔÔhaÑ caratÊti brahmacÈrÊ, brahmÈ vÈ seÔÔho ÈcÈro
etassa atthÊti brahmacÈrÊ, na brahmacÈrÊti abrahmacÈrÊ,
brahmacÈripaÔir|pako dussÊloti attho. BrahmacÈripaÔiÒÒoti “brahmacÈrÊ
ahan”ti evaÑpaÔiÒÒo. ParipuÓÓanti akhaÓÉÈdibhÈvena avikalaÑ.
Parisuddhanti upakkilesÈbhÈvena parisuddhaÑ. Am|lakenÈti
diÔÔhÈdim|lavirahitena, diÔÔhaÑ sutaÑ parisa~kitanti imehi codanÈm|lehi
vajjitena. Abrahmacariyena aseÔÔhacariyena. AnuddhaÑsetÊti “parisuddho
ayan”ti jÈnantova pÈrÈjikavatthunÈ dhaÑseti padhaÑseti, codeti akkosati vÈ.
GÈthÈsu abh|tavÈdÊti parassa dosaÑ adisvÈva abh|tena tucchena
musÈvÈdaÑ katvÈ paraÑ abbhÈcikkhanto. KatvÈti yo vÈ pana pÈpakammaÑ
katvÈ “nÈhaÑ etaÑ karomÊ”ti Èha. Ubhopi te pecca samÈ bhavantÊti te
ubhopi janÈ ito paralokaÑ gantvÈ nirayaÑ upagamanato gatiyÈ samÈnÈ
bhavanti. Tattha gatiyeva nesaÑ paricchinnÈ, na pana Èyu. BahuÑ hi pÈpaÑ
katvÈ ciraÑ niraye paccati, parittaÑ katvÈ appamattakameva kÈlaÑ. YasmÈ
pana tesaÑ ubhinnampi kammaÑ lÈmakameva. Tena vuttaÑ “nihÊnakammÈ
manujÈ paratthÈ”ti. “ParatthÈ”ti pana padassa purato1 “peccÈ”ti padena
sambandho–parattha pecca ito gantvÈ te nihÊnakammÈ samÈ bhavantÊti.
EvaÑ BhagavÈ abh|tabbhakkhÈnavasena bh|tadosapaÔicchÈdanavasena
ca pavattassa musÈvÈdassa vipÈkaÑ dassetvÈ idÈni tasmiÑ ÔhÈne nisinnÈnaÑ
bah|naÑ pÈpabhikkh|naÑ duccaritakammassa vipÈkadassanena
saÑvejanatthaÑ dve gÈthÈ abhÈsi. Tattha kÈsÈvakaÓÔhÈti kasÈvarasapÊtattÈ
kÈsÈvena vatthena paliveÔhitakaÓÔhÈ. PapadhammÈti lÈmakadhammÈ.
AsaÒÒatÈti kÈyÈdÊhi saÒÒamarahitÈ. PÈpÈti tathÈr|pÈ pÈpapuggalÈ pÈpeti
kammehi upapajjitvÈ2 “tassa kÈyopi Èditto sampajjalito sajotibh|to,
saÑghÈÔipi ÈdittÈ”ti-ÈdinÈ3 LakkhaÓasaÑyutte vuttanayena mahÈdukkhaÑ
anubhavantiyeva.
TatiyagÈthÈya ayaÑ sa~khepattho–yaÒce bhuÒjeyya dussÊlo
nissÊlapuggalo kÈyÈdÊhi asaÒÒato raÔÔhavÈsÊhi saddhÈya dinnaÑ yaÑ
raÔÔhapiÓÉaÑ “samaÓomhÊ”ti paÔijÈnanto gahetvÈ bhuÒjeyya, tato Èditto
aggivaÓÓo ayoguÄova bhutto seyyo sundarataro, kiÑ kÈraÓÈ?
______________________________________________________________
1. Parato (SÊ, SyÈ)
2. UppajjitvÈ (SÊ, Ka)
3. SaÑ 1. 451; Vi 1. 148 piÔÔhesu.
169
tappaccayÈ hissa ekova attabhÈvo jhÈyeyya, dussÊlo pana hutvÈ
saddhÈdeyyaÑ bhuÒjitvÈ anekÈnipi jÈtisatÈni niraye uppajjeyyÈti1.
EkÈdasamasuttavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
12. DiÔÔhigatasuttavaÓÓanÈ
49. DvÈdasame dvÊhi diÔÔhigatehÊti ettha diÔÔhiyova diÔÔhigatÈni
“g|thagataÑ muttagatan”ti-ÈdÊsu2 viya. GahitÈkÈrasuÒÒatÈya vÈ diÔÔhÊnaÑ
gatamattÈnÊti diÔÔhigatÈni3, tehi diÔÔhigatehi. PariyuÔÔhitÈti abhibh|tÈ
palibuddhÈ vÈ. Palibodhattho vÈpi hi pariyuÔÔhÈnasaddo “corÈ magge
pariyuÔÔhiÑs|”ti-ÈdÊsu4 viya. DevÈti upapattidevÈ. Te hi dibbanti
uÄÈratamehi kÈmaguÓehi jhÈnÈdÊhi ca kÊÄanti, iddhÈnubhÈvena vÈ
yathicchitamatthaÑ gacchanti adhigacchantÊti ca devÈti vuccanti. Manassa
ussannattÈ manussÈ, ukkaÔÔhaniddesavasena cetaÑ vuttaÑ yathÈ “SatthÈ
devamanussÈnan”ti. OlÊyanti eketi “sassato attÈ ca loko cÈ”ti bhavesu
olÊyanÈbhinivesabh|tena sassatabhÈvena ekacce devÈ manussÈ ca avalÊyanti
allÊyanti sa~kocaÑ Èpajjanti, na tato nissaranti. AtidhÈvantÊti paramatthato
bhinnasabhÈvÈnampi sabhÈvadhammÈnaÑ yvÈyaÑ hetuphalabhÈvena
sambandho, taÑ aggahetvÈ nÈnattanayassapi gahaÓena tattha tattheva
dhÈvanti, tasmÈ “ucchijjati attÈ ca loko ca, na hoti paraÑ maraÓÈ”ti ucchede
vÈ bhavanirodhapaÔipattiyÈ paÔikkhepadhammataÑ atidhÈvanti atikkamanti.
Cakkhumanto ca passantÊti casaddo byatireke. PubbayogasampattiyÈ
ÒÈÓaparipÈkena paÒÒÈcakkhumanto pana devamanussÈ teneva
paÒÒÈcakkhunÈ sassataÑ ucchedaÒca antadvayaÑ anupagamma
majjhimapaÔipattidassanena paccakkhaÑ karonti. Te hi
“nÈmar|pamattamidaÑ paÔiccasamuppannaÑ, tasmÈ na sassataÑ, nÈpi
ucchijjatÊ”ti aviparÊtato passanti.
EvaÑolÊyanÈdike puggalÈdhiÔÔhÈnena uddisituÑ “kathaÒca
bhikkhave”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha bhavÈti kÈmabhavo r|pabhavo ar|pabhavo,
aparepi tayo bhavÈ saÒÒÊbhavo asaÒÒÊbhavo nevasaÒÒÊnÈsaÒÒÊbhavo, aparepi
______________________________________________________________
1. UpapajjeyyÈti (SyÈ)
3. DiÔÔhiÔÔhÈnÈni diÔÔhigatÈni (SÊ)
170
KhuddakanikÈya
tayo bhavÈ ekavokÈrabhavo catuvokÈrabhavo paÒcavokÈrabhavoti. Etehi
bhavehi Èramanti abhinandantÊti bhavÈrÈmÈ. Bhavesu ratÈ abhiratÈti
bhavaratÈ. Bhavesu suÔÔhu muditÈti bhavasammuditÈ. BhavanirodhÈyÈti
tesaÑ bhavÈnaÑ accantanirodhÈya anuppÈdanatthÈya. Dhamme
desiyamÈneti TathÈgatappavedite niyyÈnikadhamme vuccamÈne. Na
pakkhandatÊti sassatÈbhiniviÔÔhattÈ sa~khittadhammattÈ na pavisati na
ogÈhati. Na pasÊdatÊti pasÈdaÑ nÈpajjati na taÑ saddahati. Na santiÔÔhatÊti
tassaÑ desanÈyaÑ na tiÔÔhati nÈdhimuccati. EvaÑ sassatato abhinivisanena
bhavesu olÊyanti.
AÔÔÊyamÈnÈti bhave jarÈrogamaraÓÈdÊni vadhabandhanacchedanÈdÊni ca
disvÈ saÑvijjanena tehi sama~gibhÈvena bhavena pÊÄiyamÈnÈ
dukkhÈpiyamÈnÈ. HarÈyamÈnÈti lajjamÈnÈ. JigucchamÈnÈti paÔik|lato
dahantÈ. Vibhavanti ucchedaÑ. AbhinandantÊti taÓhÈdiÔÔhÈbhinandanÈhi
ajjhosÈya nandanti. Yato kira bhoti-Èdi tesaÑ abhinandanÈkÈradassanaÑ.
Tattha yatoti yadÈ. Bhoti ÈlapanaÑ. AyaÑ attÈti kÈrakÈdibhÈvena attanÈ
parikappitaÑ sandhÈya vadati. UcchijjatÊti upacchijjati. VinassatÊti na
dissati, vinÈsaÑ abhÈvaÑ gacchati. Na hoti paraÑ maraÓÈti maraÓena
uddhaÑ na bhavati. EtaÑ santanti yadetaÑ attano ucchedÈdi, etaÑ
sabbabhavav|pasamato sabbasantÈpav|pasamato ca santaÑ, santattÈ eva
paÓÊtaÑ, tacchÈviparÊtabhÈvato yÈthÈvaÑ. Tattha “santaÑ paÓÊtan”ti idaÑ
dvayaÑ taÓhÈbhinandanÈya vadanti, “yÈthÈvan”ti diÔÔhÈbhinandanÈya.
Evanti evaÑ yathÈvutta-ucchedÈbhinivesanena.
Bh|tanti khandhapaÒcakaÑ. TaÑ hi paccayasambh|tattÈ paramatthato
vijjamÈnattÈ ca bh|tanti vuccati. TenÈha “bh|tamidaÑ bhikkhave
samanupassathÈ”ti1. Bh|tato aviparÊtasabhÈvato salakkhaÓato
sÈmaÒÒalakkhaÓato ca passati. IdaÑ hi khandhapaÒcakaÑ nÈmar|pamattaÑ.
Tattha “ime pathavÊ-Èdayo dhammÈ r|paÑ, ime phassÈdayo dhammÈ
nÈmaÑ, imÈni nesaÑ lakkhaÓÈdÊni, ime nesaÑ avijjÈdayo paccayÈ”ti evaÑ
sapaccayanÈmar|padassanavasena ceva, “sabbepime dhammÈ ahutvÈ
sambhonti, hutvÈ paÔiventi, tasmÈ aniccÈ, aniccattÈ dukkhÈ, dukkhattÈ
anattÈ”ti evaÑ aniccÈnupassanÈdivasena ca
______________________________________________________________
171
passatÊti attho. EttÈvatÈ taruÓavipassanÈpariyosÈnÈ vipassanÈbh|mi dassitÈ.
NibbidÈyÈti bh|tasa~khÈtassa tebh|makadhammajÈtassa nibbindanatthÈya,
etena balavavipassanaÑ dasseti. VirÈgÈyÈti virÈgatthaÑ virajjanatthaÑ,
iminÈ maggaÑ dasseti. NirodhÈyÈti nirujjhanatthaÑ, iminÈpi maggameva
dasseti. NirodhÈyÈti vÈ paÔippassaddhinirodhena saddhiÑ
anupÈdisesanibbÈnaÑ dasseti. EvaÑ kho bhikkhave cakkhumanto passantÊti
evaÑ paÒÒÈcakkhumanto sapubbabhÈgena maggapaÒÒÈcakkhunÈ
catusaccadhammaÑ passanti.
GÈthÈsu ye bh|taÑ bh|tato disvÈti ye ariyasÈvakÈ bh|taÑ
khandhapaÒcakaÑ bh|tato aviparÊtasabhÈvato vipassanÈpaÒÒÈsahitÈya
maggapaÒÒÈya disvÈ. Etena pariÒÒÈbhisamayaÑ dasseti. Bh|tassa ca
atikkamanti bhÈvanÈbhisamayaÑ. Ariyamaggo hi bh|taÑ atikkamati etenÈti
“bh|tassa atikkamo”ti vutto. YathÈbh|teti aviparÊtasaccasabhÈve nibbÈne.
Vimuccanti adhimuccanti, etena sacchikiriyÈbhisamayaÑ dasseti.
BhavataÓhÈparikkhayÈti bhavataÓhÈya sabbaso khepanÈ samucchindanato,
etena samudayappahÈnaÑ dasseti.
Save1 bh|tapariÒÒo soti ettha pana saveti2 nipÈtamattaÑ. So
bh|tapariÒÒo bh|tassa atikkamanupÈyena maggena bhavataÓhÈparikkhayÈ
pariÒÒÈtakkhandho tato eva yathÈbh|te nibbÈne adhimutto. BhavÈbhaveti
khuddake ceva mahante ca, ucchedÈdidassane vÈ vÊtataÓho bhinnakileso
bhikkhu bh|tassa upÈdÈnakkhandhasa~khÈtassa attabhÈvassa vibhavÈ
ÈyatiÑ anuppÈdÈ punabbhavaÑ nÈgacchati, apaÒÒattikabhÈvameva
gacchatÊti anupÈdisesÈya nibbÈnadhÈtuyÈ desanaÑ niÔÔhÈpesi.
Iti imasmiÑ vagge ekÈdasame vaÔÔaÑ kathitaÑ,
tatiyacatutthapaÒcamesu PariyosÈnasutte ca vaÔÔavivaÔÔaÑ kathitaÑ, sesesu
vivaÔÔamevÈti veditabbaÑ.
DvÈdasamasuttavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
Itivuttakassa
DukanipÈtavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
______________________________________________________________
1. Sace (SyÈ, Ka)
2. Saceti (SyÈ, Ka)
3. TikanipÈta
1. PaÔhamavagga
1. M|lasuttavaÓÓanÈ
50. TikanipÈtassa paÔhame tÊÓÊti gaÓanaparicchedo. ImÈnÊti
abhimukhÊkaraÓaÑ. Akusalam|lÈnÊti paricchinnadhammanidassanaÑ.
Tattha akusalÈni ca tÈni m|lÈni cÈti akusalam|lÈni. Atha vÈ akusalÈnaÑ
hetupaccayapabhavajanakasamuÔÔhÈpakanibbattakaÔÔhena m|lÈni cÈti
akusalam|lÈni, akusaladhammÈnaÑ kÈraÓÈnÊti attho. KÈraÓaÑ hi yathÈ
hinoti etasmÈ phalaÑ pavattatÊti hetu, paÔicca etasmÈ etÊti paccayo,
pabhavati etasmÈti pabhavo, attano phalaÑ janetÊti janakaÑ, samuÔÔhÈpetÊti
samuÔÔhÈpakaÑ, nibbattetÊti nibbattakanti ca vuccati, evaÑ patiÔÔhaÔÔhena
m|lanti, tasmÈ akusalam|lÈnÊti akusalÈnaÑ suppatiÔÔhitabhÈvasÈdhanÈni,
kÈraÓÈnÊti vuttaÑ hoti.
Keci pana “sÈli-ÈdÊnaÑ sÈlibÊjÈdÊni viya maÓippabhÈdÊnaÑ
maÓivaÓÓÈdayo viya ca akusalÈnaÑ akusalabhÈvasÈdhako lobhÈdÊnaÑ
m|laÔÔho”ti vadanti. EvaÑ sante akusalacittasamuÔÔhÈnar|pesu tesaÑ
hetupaccayabhÈvo na siyÈ. Na hi tÈni tesaÑ akusalabhÈvaÑ sÈdhenti, na ca
paccayÈ na honti. VuttaÑ hetaÑ–
“Het| hetusampayuttakÈnaÑ dhammÈnaÑ taÑsamuÔÔhÈnÈnaÒca
r|pÈnaÑ hetupaccayena paccayo”ti1.
Ahetukassa ca mohassa akusalabhÈvo na siyÈ akusalabhÈvasÈdhakassa
m|lantarassa abhÈvato. AthÈpi siyÈ lobhÈdÊnaÑ sabhÈvasiddho
akusalÈdibhÈvo, taÑsampayuttÈnaÑ pana lobhÈdipaÔibaddhoti. Evampi
yathÈ lobhÈdÊnaÑ, evaÑ alobhÈdÊnampi sabhÈvasiddho kusalÈdibhÈvoti
alobhÈdayo kusalÈ eva siyuÑ, na abyÈkatÈ, na ca honti. TasmÈ yathÈ
sampayuttesu, evaÑ m|lesupi kusalÈdibhÈvo pariyesitabbo.
YonisomanasikÈrÈdiko viya hi kusalabhÈvassa,
______________________________________________________________
173
ayonisomanasikÈrÈdiko akusalabhÈvassa kÈraÓanti gahetabbaÑ. EvaÑ
akusalabhÈvasÈdhanavasena lobhÈdÊnaÑ m|laÔÔhaÑ aggahetvÈ
suppatiÔÔhitabhÈvasÈdhanavasena gayhamÈne na koci doso.
LaddhahetupaccayÈ hi dhammÈ vir|Äham|lÈ viya pÈdapÈ thirÈ honti
suppatiÔÔhitÈ, heturahitÈ pana tilabÊjakÈdisevÈlÈ viya na suppatiÔÔhitÈti hetuÈdi-atthena akusalÈnaÑ upakÈrakattÈ m|lÈnÊti akusalam|lÈni. YasmÈ pana
m|lena mutto akusalacittuppÈdo natthi, tasmÈ tÊhi m|lehi sabbo akusalarÈsi
pariyÈdiyitvÈ dassitoti daÔÔhabbaÑ.
TÈni akusalam|lÈni sar|pato dassetuÑ “lobho akusalam|lan”ti-Èdi
vuttaÑ. Tattha lobhÈdÊsu yaÑ vattabbaÑ, taÑ heÔÔhÈ vuttameva. Tattha pana
tatiyamaggavajjhÈ lobhÈdayo ÈgatÈ, idha pana anavasesÈti ayameva viseso.
GÈthÈyaÑ pÈpacetasanti akusaladhammasamÈyogato lÈmakacittaÑ.
HiÑsantÊti attano pavattikkhaÓe ÈyatiÑ vipÈkakkhaÓe ca vibÈdhenti.
Attasambh|tÈti attani jÈtÈ. TacasÈranti gaÓÔhitaÑ, veÄunti attho. Samphalanti
attano phalaÑ. IdaÑ vuttaÑ hoti–khadirasÊsapÈdayo viya antosÈro ahutvÈ
bahisÈratÈya tacasÈranti laddhanÈmaÑ veÄu-ÈdiÑ yathÈ attasambh|tameva
phalaÑ hiÑsati vinÈseti, evameva anto sÊlÈdisÈrarahitaÑ lÈmakacittaÑ
puggalaÑ attasambh|tÈyeva lobhÈdayo vinÈsentÊti.
_____
2. DhÈtusuttavaÓÓanÈ
51. Dutiye dhÈtuyoti attano phalassa sabhÈvassa ca dhÈraÓaÔÔhena
dhÈtuyo. YaÒcettha phalanibbattakaÑ, taÑ attano phalassa sabhÈvassa ca,
itaraÑ sabhÈvasseva dhÈraÓaÔÔhena dhÈtu. R|padhÈt|ti r|pabhavo. DhÈtuyÈ
ÈgataÔÔhÈne bhavena paricchinditabbaÑ, bhavassa ÈgataÔÔhÈne dhÈtuyÈ
paricchinditabbanti idha bhavena paricchedo kathito. TasmÈ–
174
KhuddakanikÈya
“Katame dhammÈ r|pÈvacarÈ, heÔÔhato brahmalokaÑ pariyantaÑ
karitvÈ uparito akaniÔÔhe deve anto karitvÈ etthÈvacarÈ ettha
pariyÈpannÈ khandhadhÈtu-ÈyatanÈ, ime dhammÈ r|pÈvacarÈ”ti1–
EvaÑ vuttÈ r|pÈvacaradhammÈ r|padhÈtu. Ar|padhÈt|ti ar|pabhavo. IdhÈpi
bhavena paricchedo kathitoti–
“Katame dhammÈ ar|pÈvacarÈ, heÔÔhato ÈkÈsÈnaÒcÈyatan|page
deve anto karitvÈ uparito nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatan|page deve anto
karitvÈ etthÈvacarÈ ettha pariyÈpannÈ khandhadhÈtu-ÈyatanÈ, ime
dhammÈ ar|pÈvacarÈ”ti2–
EvaÑ vuttÈ ar|pÈvacaradhammÈ ar|padhÈtu. NirodhadhÈt|ti nibbÈnaÑ
veditabbaÑ.
Aparo nayo–r|pasahitÈ r|papaÔibaddhÈ dhammappavatti r|padhÈtu,
paÒcavokÈrabhavo ekavokÈrabhavo ca, tena sakalo kÈmabhavo r|pabhavo
ca sa~gahito. R|parahitÈ dhammappavatti ar|padhÈtu, catuvokÈrabhavo,
tena ar|pabhavo sa~gahito. Iti dvÊhi padehi tayo bhavÈ sabbÈ
saÑsÈrappavatti dassitÈ. Tatiyapadena pana asa~khatadhÈtuyeva sa~gahitÈti
maggaphalÈni idha tikavinimuttadhammÈ nÈma jÈtÈ. Keci pana “r|padhÈt|ti
r|pasabhÈvÈ dhammÈ, ar|padhÈt|ti ar|pasabhÈvÈ dhammÈti padadvayena
anavasesato paÒcakkhandhÈ gahitÈ”ti, “r|pataÓhÈya visayabh|tÈ dhammÈ
r|padhÈtu, ar|pataÓhÈya visayabh|tÈ ar|padhÈt|”ti ca vadanti, taÑ sabbaÑ
idha nÈdhippetaÑ. TasmÈ vuttanayeneva attho veditabbo.
GÈthÈsu r|padhÈtuÑ pariÒÒÈyÈti r|papaÔibaddhadhammapavattiÑ
ÒÈtapariÒÒÈdÊhi tÊhi pariÒÒÈhi parijÈnitvÈ. Œruppesu asaÓÔhitÈti
ar|pÈvacaradhammesu bhavarÈgavasena bhavadiÔÔhivasena ca na patiÔÔhitÈ
anallÊnÈ. “Ar|pesu asaÓÔhitÈ”ti ca paÔhanti, so eva attho. EttÈvatÈ
tebh|makadhammÈnaÑ pariÒÒÈ vuttÈ. Nirodhe ye vimuccantÊti ye nibbÈne
ÈrammaÓabh|te
______________________________________________________________
175
aggamaggaphalavasena samucchedapaÔippassaddhÊhi anavasesakilesato
vimuccanti. Te janÈ maccuhÈyinoti te khÊÓÈsavajanÈ maraÓaÑ samatÊtÈ.
EvaÑ dhÈtuttayasamattimena amatÈdhigamaÑ dassetvÈ “ayaÒca
paÔipadÈ mayÈ gatamaggo ca tumhÈkaÑ dassito”ti tattha nesaÑ ussÈhaÑ
janento dutiyaÑ gÈthamÈha. Tattha kÈyenÈti nÈmakÈyena maggaphalehi.
PhusayitvÈti patvÈ. Nir|padhinti khandhÈdisabb|padhirahitaÑ.
UpadhippaÔinissagganti tesaÑyeva ca upadhÊnaÑ paÔinissajjanakÈraÓaÑ.
NibbÈnassa hi maggaÒÈÓena sacchikiriyÈya sabbe upadhayo paÔinissaÔÔhÈ
hontÊti taÑ tesaÑ paÔinissajjanakÈraÓaÑ. SacchikatvÈti kÈlena kÈlaÑ
phalasamÈpattisamÈpajjanena attapaccakkhaÑ katvÈ anÈsavo
SammÈsambuddho tameva asokaÑ virajaÑ nibbÈnapadaÑ deseti, tasmÈ
tadadhigamÈya ussukkaÑ kÈtabbanti.
_____
3. PaÔhamavedanÈsuttavaÓÓanÈ
52. Tatiye vedanÈti ÈrammaÓarasaÑ vediyanti anubhavantÊti vedanÈ. TÈ
vibhÈgato dassetuÑ “sukhÈ vedanÈ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha sukhasaddo
atthuddhÈravasena1 heÔÔhÈ2 vuttoyeva. Dukkhasaddo pana “jÈtipi dukkhÈ”tiÈdÊsu3 dukkhavatthusmiÑ Ègato. “YasmÈ ca kho MahÈli r|paÑ dukkhaÑ
dukkhÈnupatitaÑ dukkhÈvakkantan”ti-ÈdÊsu4 dukkhÈrammaÓe. “Dukkho
pÈpassa uccayo”ti-ÈdÊsu5 dukkhapaccaye. “YÈvaÒcidaÑ bhikkhave na
sukarÈ akkhÈnena pÈpuÓituÑ, yÈva dukkhÈ nirayÈ”ti-ÈdÊsu6
dukkhapaccayaÔÔhÈne. “Sukhassa ca pahÈnÈ dukkhassa ca pahÈnÈ”ti-ÈdÊsu7
dukkhavedanÈyaÑ. IdhÈpi dukkhavedanÈyameva.
Vacanatthato pana sukhayatÊti sukhÈ. DukkhayatÊti dukkhÈ. Na dukkhÈ
na sukhÈti adukkhamasukhÈ, makÈro padasandhivasena vutto. TÈsu
iÔÔhÈnubhavanalakkhaÓÈ sukhÈ, aniÔÔhÈnubhavanalakkhaÓÈ dukkhÈ,
ubhayaviparÊtÈnubhavanalakkhaÓÈ adukkhamasukhÈ. TasmÈ
sukhadukkhavedanÈnaÑ uppatti
______________________________________________________________
1. VatthudvÈravasena (SÊ, SyÈ)
3. DÊ 2. 243; Abhi 2. 104 piÔÔhÈdÊsu.
7. DÊ 1. 71; Abhi 1. 45 piÔÔhesu.
2. Itivutta-®Ôha 71 piÔÔhe.
176
KhuddakanikÈya
pÈkaÔÈ, na adukkhamasukhÈya. YadÈ hi sukhaÑ uppajjati, sakalasarÊraÑ kho
bhentaÑ maddantaÑ pharamÈnaÑ satadhotasappiÑ khÈdÈpentaÑ viya
satapÈkatelaÑ makkhentaÑ viya ghaÔasahassena pariÄÈhaÑ
nibbÈpayamÈnaÑ viya ca “aho sukhaÑ aho sukhan”ti vÈcaÑ
nicchÈrayamÈnameva uppajjati. YadÈ dukkhaÑ uppajjati, sakalasarÊraÑ
khobhentaÑ maddantaÑ pharamÈnaÑ tattaphÈlaÑ1 pavesentaÑ viya
vilÊnatambalohaÑ ÈsiÒcantaÑ viya ca “aho dukkhaÑ aho dukkhan”ti
vippalÈpentameva uppajjati. Iti sukhadukkhavedanÈnaÑ uppatti pÈkaÔÈ.
AdukkhamasukhÈ pana dubbijÈnÈ duddÊpanÈ andhakÈrÈ avibh|tÈ, sÈ
sukhadukkhÈnaÑ apagame sÈtÈsÈtapaÔipakkhavasena majjhattÈkÈrabh|tÈ
nayato gaÓhantasseva pÈkaÔÈ hoti. YathÈ kiÑ? YathÈ pubbÈparaÑ2
sapaÑsuke padese upacaritamaggavasena piÔÔhipÈsÈÓe migena gatamaggo,
evaÑ iÔÔhÈniÔÔhÈrammaÓesu sukhadukkhÈnubhavanenapi
majjhattÈrammaÓÈnubhavanabhÈvena3 viÒÒÈyati.
MajjhattÈrammaÓaggahaÓaÑ piÔÔhipÈsÈÓagamanaÑ viya
iÔÔhÈniÔÔhÈrammaÓaggahaÓÈbhÈvato. YaÒca tatrÈnubhavanaÑ, sÈ
adukkhamasukhÈti.
Evamettha sukhadukkha-adukkhamasukhabhÈvena tidhÈ vuttÈpi katthaci
sukhadukkhabhÈvena dvidhÈ vuttÈ. YathÈha “dvepi mayÈ Œnanda vedanÈ
vuttÈ pariyÈyena sukhÈ vedanÈ dukkhÈ vedanÈ”ti4. Katthaci tissopi visuÑ
visuÑ sukhadukkha-adukkhamasukhabhÈvena “sukhÈ vedanÈ ÔhitisukhÈ
vipariÓÈmadukkhÈ, dukkhÈ, vedanÈ ÔhitidukkhÈ vipariÓÈmasukhÈ,
adukkhamasukhÈ vedanÈ ÒÈÓasukhÈ aÒÒÈÓadukkhÈ”ti5. Katthaci sabbÈpi
dukkhabhÈvena. VuttaÑ hetaÑ “yaÑ kiÒci vedayitaÑ, sabbaÑ taÑ
dukkhasminti vadÈmÊ”ti6.
Tattha siyÈ–yadi tisso vedanÈ yathÈ idha vuttÈ, aÒÒesu ca edisesu
suttesu abhidhamme ca evaÑ avatvÈ kasmÈ evaÑ vuttaÑ “yaÑ kiÒci
vedayitaÑ, sabbaÑ taÑ dukkhasminti vadÈmÊ”ti, “dvepi mayÈ Œnanda
vedanÈ vuttÈ”ti ca? SandhÈyabhÈsitametaÑ, tasmÈ sÈ pariyÈyadesanÈ.
“Sa~khÈrÈniccataÑ Œnanda mayÈ sandhÈya bhÈsitaÑ
sa~khÈravipariÓÈmataÑ, ‘yaÑ kiÒci vedayitaÑ, sabbaÑ taÑ
dukkhasmin’ti”.
______________________________________________________________
1. TattakapÈlaÑ (SÊ, SyÈ)
3. MajjhattÈrammaÓÈnubhavanabhÈvo (?)
2. PubbÈpare (Ka)
177
“Dvepi mayÈ Œnanda vedanÈ vuttÈ pariyÈyenÈ”ti1 ca.
Ettha hi sukhÈ adukkhamasukhÈti imÈsaÑ dvinnaÑ vedanÈnaÑ
nippariyÈyena dukkhabhÈvo natthi, veneyyajjhÈsayena pana tattha
nicchandadassanatthaÑ pariyÈyena dukkhabhÈvo vuttoti sÈ tÈdisÊ
pariyÈyadesanÈ, ayaÑ pana vedanattayadesanÈ sabhÈvakathÈti katvÈ
nippariyÈyadesanÈti ayamettha ÈcariyÈnaÑ samÈnakathÈ2.
VitaÓÉavÈdÊ panÈha “dukkhatÈdvayavacanato pariyÈyadesanÈva
vedanattayadesanÈ”ti. So “mÈ hevan”tissa vacanÊyo, yasmÈ BhagavatÈ
sabbÈsaÑ vedanÈnaÑ dukkhabhÈvo adhippÈyavasena vutto
“sa~khÈrÈniccataÑ Œnanda mayÈ sandhÈya bhÈsitaÑ
sa~khÈravipariÓÈmataÑ ‘yaÑ kiÒci vedayitaÑ, sabbaÑ taÑ dukkhasmin’ti.
Yadi panettha vedanattayadesanÈ pariyÈyadesanÈ siyÈ, “idaÑ mayÈ
sandhÈya bhÈsitaÑ tisso vedanÈ”ti vattabbaÑ siyÈ, na panetaÑ vuttaÑ.
ApicÈyameva vattabbo “ko panÈvuso vedanattayadesanÈya
adhippÈyo”ti. Sace vadeyya “mudukÈ dukkhÈ vedanÈ sukhÈ, adhimattÈ
dukkhÈ, majjhimÈ adukkhamasukhÈti veneyyajjhÈsayena vuttÈ. TÈsu hi na
sattÈnaÑ sukhÈdivaÉÉhÊ”ti. So vattabbo–ko panÈvuso dukkhavenÈya
sabhÈvo, yena “sabbÈ vedanÈ dukkhÈ”ti vucceyyuÑ. Yadi yÈya uppannÈya
sattÈ viyogameva icchanti, so dukkhavedanÈya sabhÈvo. YÈya ca pana
uppannÈya sattÈ aviyogameva icchanti, yÈya na ubhayaÑ icchanti, sÈ
kathaÑ dukkhavedanÈ siyÈ. Atha yÈ attano nissayassa upaghÈtakÈrÊ, sÈ
dukkhÈ. YÈ anuggahakÈrÊ, sÈ kathaÑ dukkhÈ siyÈ. Atha pana yadariyÈ
dukkhato passanti, so dukkhavedanÈya sabhÈvo, sa~khÈradukkhatÈya
vedanaÑ ariyÈ dukkhato passanti, sÈ ca abhiÓhasabhÈvÈti kathaÑ tÈsaÑ
vedanÈnaÑ mudumajjhimÈdhimattadukkhabhÈvo siyÈ. Yadi ca
sa~khÈradukkhatÈya eva vedanÈnaÑ dukkhabhÈvo siyÈ, “tisso imÈ
bhikkhave dukkhatÈyo dukkhadukkhatÈ vipariÓÈmadukkhatÈ
sa~khÈradukkhatÈ”ti3 ayaÑ dukkhatÈnaÑ vibhÈgadesanÈ nippayojanÈ siyÈ.
TathÈ ca sati suttameva paÔibÈhitaÑ siyÈ, purimesu ca tÊsu
______________________________________________________________
2. SamÈnatthakathÈ (SÊ, SyÈ)
178
KhuddakanikÈya
r|pÈvacarajjhÈnesu mudukÈ dukkhÈ vedanÈti Èpajjati sukhavedanÈvacanato.
CatutthajjhÈne ar|pajjhÈnesu ca majjhimÈ, adukkhamasukhavedanÈvacanato.
EvaÑ sante purimÈ tisso r|pÈvacarasamÈpattiyo catutthajjhÈnasamÈpattiyÈ
ar|pasamÈpattÊhi ca santatarÈti Èpajjati, kathaÑ vÈ santatarappaÓÊtatarÈsu
samÈpattÊsu dukkhavedanÈya adhikabhÈvo yujjati. TasmÈ
vedanattayadesanÈya pariyÈyadesanÈbhÈvo na yuttoti.
YaÑ pana vuttaÑ “dukkhe sukhanti saÒÒÈvipallÈso”ti1, taÑ kathanti?
VipariÓÈmadukkhatÈya sa~khÈradukkhatÈya ca yathÈbh|tÈnavabodhena yÈ
ekantato sukhasaÒÒÈ, yÈ ca dukkhanimitte sukhanimittasaÒÒÈ, taÑ sandhÈya
vuttaÑ. “Evampi “sukhÈ bhikkhave vedanÈ dukkhato daÔÔhabbÈ”ti2 idaÑ
pana kathanti? IdaÑ pana vipariÓÈmadassane3 sanniyojanatthaÑ vuttaÑ
tassa tattha virÈguppattiyÈ upÈyabhÈvato sukhavedanÈya
bahudukkhÈnugatabhÈvato ca. TathÈ hi dukkhassa hetubhÈvato anekehi
dukkhadhammehi anubaddhattÈ ca paÓÉitÈ sukhampi dukkhamicceva
paÔipannÈ.
Evampi nattheva sukhÈ vedanÈ, sukhahet|naÑ niyamÈbhÈvato. Ye hi
sukhavedanÈya hetusammatÈ ghÈsacchÈdanÈdayo, te eva adhimattaÑ akÈle
ca paÔiseviyamÈnÈ dukkhavedanÈya hetubhÈvamÈpajjanti. Na ca yeneva
hetunÈ sukhaÑ, teneva dukkhanti yuttaÑ vattuÑ. TasmÈ na te sukhahet|,
dukkhantarÈpagame pana aviÒÒ|naÑ sukhasaÒÒÈ yathÈ cirataraÑ ÔhÈnÈdiiriyÈpathasama~gÊ hutvÈ tadaÒÒa-iriyÈpathasamÈyogemahantaÒca bhÈraÑ
vahato bhÈranikkhepe ceva v|pasame ca, tasmÈ nattheva sukhanti? TayidaÑ
sammadeva sukhahetuÑ apariÒÒÈya tassa niyamÈbhÈvaparikappanaÑ.
ŒrammaÓamattameva hi kevalaÑ sukhahetuÑ manasikatvÈ evaÑ vuttaÑ,
ajjhattikasarÊrassa avatthÈvisesaÑ samuditaÑ pana ekajjhaÑ tadubhayaÑ
sukhÈdihet|ti veditabbaÑ. YÈdisaÒca tadubhayaÑ sukhavedanÈya hetu,
tÈdisaÑ na kadÈcipi dukkhavedanÈya hetu hotÊti vavatthitÈ eva sukhÈdihetu.
YathÈ nÈma tejodhÈtu sÈliyavaÉÈkasassÈdÊnaÑ yÈdisamavatthantaraÑ patvÈ
sÈtamadhurabhÈvahetu hoti, na tÈdisameva patvÈ kadÈcipi asÈtaamadhurabhÈvahetu hoti, evaÑsampadamidaÑ daÔÔhabbaÑ.
______________________________________________________________
1. AÑ 1. 361; Khu 9. 273 piÔÔhesu.
3. VipariÓÈmadassanena (SÊ)
179
DukkhÈpagameva kadÈci sukhavedanantaraÑ upalabbhati. Tattha
sukheyeva sukhasaÒÒÈ, na dukkhÈpagamamatte yathÈ
addhÈnagamanaparissamakilantassa sambÈhane iriyÈpathaparivattane ca,
aÒÒathÈ kÈlantarepi parissamÈpagame tÈdisÊ sukhasaÒÒÈ siyÈ.
DukkhÈpagamamatte pana sukhanti parikappanÈ vedanÈvisesassa
anupalabbhamÈnattÈ. Ekanteneva cetaÑ evaÑ sampaÔicchitabbaÑ, yato
paÓÊtappaÓÊtÈniyeva ÈrammaÓÈni mahatÈ ÈyÈsena sattÈ abhipatthayanti, na
ca nesaÑ yena kenaci yathÈladdhamattena paccayena patikÈraÑ kÈtuÑ
sakkÈ taÓhuppÈdenÈti1. VedanÈpaccayÈ hi taÓhÈ-upÈdi, tathÈbhÈve ca2
sugandhamadhurasukhasamphassÈdivatth|naÑ itarÊtarabhÈvena
sukhavisesasaÒÒÈ jÈyamÈnÈ katamassa dukkhavisesassa apagamane
ghÈnajivhÈkÈyadvÈresu, sotadvÈre ca
dibbasa~gÊtasadisapaÒca~gikat|riyasaddÈvadhÈraÓe. TasmÈ na
dukkhavedanÈyameva3 dukkhantarÈpagame sukhasaÒÒÈ, nÈpi kevale
dukkhÈpagamamatteti Ègamato yuttitopi vavatthitÈ tisso vedanÈti Bhagavato
vedanattayadesanÈ nÊtatthÈyeva, na neyyatthÈti saÒÒÈpetabbaÑ. EvaÒcetaÑ
upeti, iccetaÑ kusalaÑ, no ce, kammaÑ katvÈ uyyojetabbo “gaccha
yathÈsukhan”ti.
EvametÈ aÒÒamaÒÒapaÔipakkhasabhÈvavavatthitalakkhaÓÈ eva tisso
vedanÈ BhagavatÈ desitÈ, taÒca kho vipassanÈkammikÈnaÑ yogÈvacarÈnaÑ
vedanÈmukhena ar|pakammaÔÔhÈnadassanatthaÑ. DuvidhaÑ hi
kammaÔÔhÈnaÑ r|pakammaÔÔhÈnaÑ ar|pakammaÔÔhÈnanti. Tattha BhagavÈ
r|pakammaÔÔhÈnaÑ kathento sa~khepamanasikÈravasena vÈ
vitthÈramanasikÈravasena vÈ catudhÈtuvavatthÈnÈdivasena vÈ katheti,
ar|pakammaÔÔhÈnaÑ pana kathento phassavasena vÈ vedanÈvasena vÈ
cittavasena vÈ katheti. Ekaccassa hi ÈpÈthagate ÈrammaÓe Èvajjato tattha
cittacetasikÈnaÑ paÔhamÈbhinipÈto phasso taÑ ÈrammaÓaÑ phusanto
uppajjamÈno pÈkaÔo hoti, ekaccassa taÑ ÈrammaÓaÑ anubhavantÊ
uppajjamÈnÈ vedanÈ pÈkaÔÈ hoti, ekaccassa taÑ ÈrammaÓaÑ vijÈnantaÑ
uppajjamÈnaÑ viÒÒÈÓaÑ pÈkaÔaÑ hoti. Iti tesaÑ tesaÑ puggalÈnaÑ
ajjhÈsayena yathÈpÈkaÔaÑ phassÈdimukhena tidhÈ ar|pakammaÔÔhÈnaÑ
katheti.
______________________________________________________________
1. TaÓhuppÈdenÈti ce (SyÈ)
3. SukhavedanÈyameva (Ka)
2. TaÓhÈ, dukkhÈdhikabhÈve ca (Ka)
180
KhuddakanikÈya
Tattha yassa phasso pÈkaÔo hoti, sopi “na kevalaÑ phassova uppajjati,
tena saddhiÑ tadeva ÈrammaÓaÑ anubhavamÈnÈ vedanÈpi uppajjati,
saÒjÈnamÈnÈ saÒÒÈpi, cetayamÈnÈ cetanÈpi, vijÈnamÈnaÑ viÒÒÈÓampi
uppajjatÊ”ti phassapaÒcamakeyeva pariggaÓhÈti. Yassa vedanÈ pÈkaÔÈ hoti,
sopi “na kevalaÑ vedanÈva uppajjati, tÈya saddhiÑ phusamÈno phassopi
uppajjati, saÒjÈnamÈnÈ saÒÒÈpi, cetayamÈnÈ cetanÈpi, vijÈnamÈnaÑ
viÒÒÈÓampi uppajjatÊ”ti phassapacamakeyeva pariggaÓhÈti. Yassa viÒÒÈÓaÑ
pÈkaÔaÑ hoti, sopi “na kevalaÑ viÒÒÈÓameva uppajjati, tena saddhiÑ
tadevÈrammaÓaÑ phusamÈno phassopi uppajjati, anubhavamÈnÈ vedanÈpi,
saÒjÈnamÈnÈ saÒÒÈpi, cetayamÈnÈ cetanÈpi uppajjatÊ”ti
phassapaÒcamakeyeva pariggaÓhÈti.
So “ime phassapaÒcamakÈ dhammÈ kiÑnissitÈ”ti upadhÈrento
“vatthunissitÈ”ti pajÈnÈti. Vatthu nÈma karajakÈyo. YaÑ sandhÈya vuttaÑ
“idaÒca pana me viÒÒÈÓaÑ etthasitaÑ etthapaÔibaddhan”ti1. So atthato bh|tÈ
ceva upÈdÈr|pÈni ca. Evamettha vatthu r|paÑ, phassapaÒcamakÈ nÈmanti
nÈmar|pamattameva passati. R|paÑ cettha r|pakkhandho, nÈmaÑ cattÈro
ar|pino khandhÈti paÒcakkhandhamattaÑ hoti. NÈmar|pavinimuttÈ hi
paÒcakkhandhÈ, paÒcakkhandhavinimuttaÑ vÈ nÈmar|paÑ natthi. So “ime
paÒcakkhandhÈ kiÑhetukÈ”ti upaparikkhanto “avijjÈdihetukÈ”ti, tato
“paccayo ceva paccayuppannaÒca idaÑ, aÒÒo satto vÈ puggalo vÈ natthi,
suddhasa~khÈrapuÒjamattamevÈ”ti sappaccayanÈmar|pavasena tilakkhaÓaÑ
ÈropetvÈ vipassanÈpaÔipÈÔiyÈ “aniccaÑ dukkhamanattÈ”ti sammasanto
vicarati. So “ajja ajjÈ”ti paÔivedhaÑ Èka~khamÈno tathÈr|pe samaye
utusappÈyaÑ puggalasappÈyaÑ bhojanasappÈyaÑ dhammassavanasappÈyaÑ
vÈ labhitvÈ ekapalla~kena nisinnova vipassanaÑ matthakaÑ pÈpetvÈ
arahatte patiÔÔhÈti. EvaÑ imesaÑ tiÓÓaÑ janÈnaÑ yÈva arahattÈ
kammaÔÔhÈnaÑ veditabbaÑ. Idha pana BhagavÈ vedanÈvasena
bujjhanakÈnaÑ ajjhÈsayena ar|pakammaÔÔhÈnaÑ kathento vedanÈvasena
kathesi. Tattha–
“LakkhaÓaÒca adhiÔÔhÈnaÑ, uppatti anusayo tathÈ.
®hÈnaÑ pavattikÈlo ca, indriyaÒca dvidhÈditÈ”ti–
______________________________________________________________
1. DÊ 1. 72; Ma 2. 209 piÔÔhesu.
181
idaÑ pakiÓÓakaÑ veditabbaÑ–tattha lakkhaÓaÑ heÔÔhÈ vuttameva.
AdhiÔÔhÈnanti phasso. “PhassapaccayÈ vedanÈ”ti hi vacanato phasso
vedanÈya adhiÔÔhÈnaÑ. TathÈ hi so vedanÈdhiÔÔhÈnabhÈvato niccammagÈvÊupamÈya upamito. Tattha sukhavedanÊyo phasso sukhÈya vedanÈya
adhiÔÔhÈnaÑ, dukkhavedanÊyo phasso dukkhÈya vedanÈya,
adukkhamasukhavedanÊyo phasso adukkhamasukhÈya vedanÈya
adhiÔÔhÈnaÑ, ÈsannakÈraÓanti attho. VedanÈ kassa padaÔÔhÈnaÑ?
“VedanÈpaccayÈ taÓhÈ”ti vacanato taÓhÈya padaÔÔhÈnaÑ
abhipatthanÊyabhÈvato. SukhÈ vedanÈ tÈva taÓhÈya padaÔÔhÈnaÑ hotu, itarÈ
pana “kathanti? Vuccate–sukhasama~gÊpi tÈva taÑsadisaÑ tato vÈ
uttaritaraÑ sukhaÑ abhipattheti, kima~gaÑ pana dukkhasama~gÊbh|to.
AdukkhamasukhÈ ca santabhÈvena sukhamicceva vuccatÊti tissopi vedanÈ
taÓhÈya padaÔÔhÈnaÑ.
UppattÊti uppattikÈraÓaÑ. IÔÔhÈrammaÓabh|tÈ hi sattasa~khÈrÈ
sukhavedanÈya uppattikÈraÓaÑ, te eva aniÔÔhÈrammaÓabh|tÈ
dukkhavedanÈya, majjhattÈrammaÓabh|tÈ adukkhamasukhÈya. VipÈkato
tadÈkÈraggahaÓato cettha iÔÔhÈniÔÔhatÈ veditabbÈ.
Anusayoti imÈsu tÊsu vedanÈsu sukhÈya vedanÈya rÈgÈnusayo anuseti,
dukkhÈya vedanÈya paÔighÈnusayo, adukkhamasukhÈya vedanÈya
avijjÈnusayo anuseti. VuttaÑ hetaÑ–
“SukhÈya kho Èvuso VisÈkha vedanÈya rÈgÈnusayo anusetÊ”ti-Èdi1.
DiÔÔhimÈnÈnusayÈ cettha rÈgapakkhiyÈ kÈtabbÈ. SukhÈbhinandanena hi
diÔÔhigatikÈ “sassatan”ti-ÈdinÈ sakkÈye abhinivisanti, mÈnajÈtikÈ ca mÈnaÑ
jappenti “seyyohamasmÊ”ti-ÈdinÈ. VicikicchÈnusayo pana avijjÈpakkhiko
kÈtabbo. TathÈ hi vuttaÑ PaÔiccasamuppÈdavibha~ge2 “vedanÈpaccayÈ
vicikicchÈ”ti. AnusayÈnaÒca tattha tattha santÈne appahÊnabhÈvena
thÈmagamanaÑ. TasmÈ “sukhÈya vedanÈya rÈgÈnusayo anusetÊ”ti maggena
appahÊnattÈ anur|pakÈraÓalÈbhe uppajjanÈraho rÈgo tattha sayito viya hotÊti
attho. Esa nayo sesesupi.
______________________________________________________________
182
KhuddakanikÈya
ÔhÈnanti kÈyo cittaÒca vedanÈya ÔhÈnaÑ. VuttaÑ hetaÑ–“yaÑ tasmiÑ
samaye kÈyikaÑ sukhaÑ kÈyasamphassajaÑ sÈtaÑ sukhaÑ vedayitaÑ1.
YaÑ tasmiÑ samaye cetasikaÑ sukhaÑ cetosamphassajaÑ sÈtaÑ sukhaÑ
vedayitan”ti2 ca.
PavattikÈloti pavattikkhaÓo pavattanÈkalanaÒca. PavattikkhaÓena hi
sukhadukkhavedanÈnaÑ sukhadukkhabhÈvo vavatthito. YathÈha–
“SukhÈ kho Èvuso VisÈkha vedanÈ ÔhitisukhÈ vipariÓÈmadukkhÈ,
dukkhÈ kho Èvuso VisÈkha vedanÈ ÔhitidukkhÈ vipariÓÈmasukhÈ”ti3.
SukhÈya vedanÈya atthibhÈvo sukhaÑ, natthibhÈvo dukkhaÑ. DukkhÈya
vedanÈya atthibhÈvo dukkhaÑ, natthibhÈvo sukhanti attho.
AdukkhamasukhÈya vedanÈya pavattanÈkalanaÑ pavattiyÈ ÈkalanaÑ4
anÈkalanaÒca jÈnanaÑ ajÈnanaÒca sukhadukkhabhÈvavavatthÈnaÑ.
Vuttampi cetaÑ–
“AdukkhamasukhÈ kho Èvuso VisÈkha vedanÈ ÒÈÓasukhÈ
aÒÒÈÓadukkhÈ”ti3.
Indriyanti etÈ hi sukhÈdayo tisso vedanÈ sukhindriyaÑ dukkhindriyaÑ
somanassindriyaÑ domanassindriyaÑ upekkhindriyanti adhipateyyaÔÔhena
indriyato paÒcadhÈ vibhattÈ. KÈyikaÑ hi sÈtaÑ sukhindriyanti vuttaÑ,
asÈtaÑ dukkhindriyanti. MÈnasaÑ pana sÈtaÑ somanassindriyanti vuttaÑ,
asÈtaÑ domanassindriyanti. Duvidhampi neva sÈtaÑ nÈsÈtaÑ
upekkhindriyanti. KiÑ panettha kÈraÓaÑ–yathÈ kÈyikacetasikÈ
sukhadukkhavedanÈ “sukhindriyaÑ somanassindriyaÑ dukkhindriyaÑ
domanassindriyan”ti vibhajitvÈ vuttÈ, na evaÑ adukkhamasukhÈti?
BhedÈbhÈvato. Yatheva hi anuggahasabhÈvÈ bÈdhakasabhÈvÈ ca
sukhadukkhavedanÈ aÒÒathÈ kÈyassa anuggahaÑ bÈdhakaÒca5 karonti,
cittassa ca aÒÒathÈ, na evaÑ adukkhamasukhÈ, tasmÈ bhedÈbhÈvato
vibhajitvÈ na vuttÈ.
DvidhÈditÈti sabbÈpi hi vedanÈ vedayitaÔÔhena ekavidhÈpi
nissayabhedena duvidhÈ kÈyikÈ cetasikÈti, sukhÈ dukkhÈ adukkhamasukhÈti
tividhÈ,
______________________________________________________________
4. AkalanaÑ (SyÈ)
5. PÈkaÒca (SÊ, SyÈ)
183
catuyonivasena catubbidhÈ, indriyavasena gativasena ca paÒcavidhÈ,
dvÈravasena ca ÈrammaÓavasena ca chabbidhÈ, sattaviÒÒÈÓadhÈtuyogena
sattavidhÈ, aÔÔhalokadhammapaccayatÈya aÔÔhavidhÈ, sukhÈdÊnaÑ paccekaÑ
atÊtÈdivibhÈgena navavidhÈ, tÈ eva ajjhattabahiddhÈbhedena aÔÔhÈrasavidhÈ,
tathÈ r|pÈdÊsu chasu ÈrammaÓesu ekekasmiÑ sukhÈdivasena tisso tisso
katvÈ. R|pÈrammaÓasmiÑ hi sukhÈpi uppajjati dukkhÈpi
adukkhamasukhÈpi, evaÑ itaresupi. Atha vÈ aÔÔhÈrasamanopavicÈravasena
aÔÔhÈrasa. VuttaÑ hi–
“CakkhunÈ r|paÑ disvÈ somanassaÔÔhÈniyaÑ r|paÑ upavicarati,
domanassaÔÔhÈniyaÑ, upekkhÈÔÔhÈniyaÑ r|paÑ upavicarati, sotena
saddaÑ -pa- manasÈ dhammaÑ viÒÒÈya somanassaÔÔhÈniyaÑ dhammaÑ
upavicarati, domanassaÔÔhÈniyaÑ, upekkhÈÔÔhÈniyaÑ dhammaÑ
upavicaratÊ”ti1.
EvaÑ aÔÔhÈrasavidhÈ honti. TathÈ cha gehassitÈni somanassÈni, cha
gehassitÈni domanassÈni, cha gehassitÈ upekkhÈ, tathÈ nekkhammassitÈ
somanassÈdayoti evaÑ chattiÑsavidhÈ. AtÊte chattiÑsa, anÈgate chattiÑsa,
paccuppanne chattiÑ sÈti aÔÔhuttarasatampi bhavanti. Evamettha dvidhÈditÈ
veditabbÈti.
PakiÓÓakakathÈ niÔÔhitÈ.
GÈthÈsu samÈhitoti upacÈrappanÈbhedena samÈdhinÈ samÈhito. Tena
samathabhÈvanÈnuyogaÑ dasseti. SampajÈnoti sÈtthakasampajaÒÒÈdinÈ
catubbidhena sampajaÒÒena sampajÈno. Tena vipassanÈnuyogaÑ dasseti.
Satoti satokÈrÊ. Tena samathavipassanÈnayena dhammÈ bhÈvanÈpÈrip|riÑ
gacchanti. Tena samannÈgatattaÑ dasseti. VedanÈ ca pajÈnÈtÊti “imÈ vedanÈ,
ettakÈ vedanÈ”ti sabhÈvato vibhÈgato “aniccÈ dukkhÈ vipariÓÈmadhammÈ”ti
aniccÈdilakkhaÓato ca pubbabhÈge tÊhi pariÒÒÈhi parijÈnanto vipassanaÑ
vaÉÉhetvÈ ariyamaggena pariÒÒÈpaÔivedhena pajÈnÈti. VedanÈnaÒca
sambhavanti samudayasaccaÑ. Yattha cetÈ nirujjhantÊti ettÈvatÈ vedanÈ
yattha nirujjhanti, taÑ nirodhasaccaÑ. KhayagÈminanti vedanÈnaÑ
khayagÈminaÑ ariyamaggaÒca pajÈnÈtÊti sambandho. VedanÈnaÑkhayÈti
evaÑ cattÈri
______________________________________________________________
184
KhuddakanikÈya
saccÈni paÔivijjhantena ariyamaggena vedanÈnaÑ anuppÈdanirodhÈ.
NicchÈto parinibbutoti nittaÓho pahÊnataÓho kilesaparinibbÈnena
khandhaparinibbÈnena ca parinibbuto hoti.
_____
4. DutiyavedanÈsuttavaÓÓanÈ
52. Catutthe dukkhato daÔÔhabbÈti sukhavedanÈ
vipariÓÈmadukkhavasena dukkhÈti ÒÈÓacakkhunÈ passitabbÈ. Sallato
daÔÔhabbÈti dunnÊharaÓaÔÔhena antotudanaÔÔhena pÊÄanaÔÔhena
dukkhadukkhabhÈvena dukkhavedanÈ sallanti passitabbÈ. Aniccatoti hutvÈ
abhÈvato udayabbayavantato tÈvakÈlikato niccapaÔipakkhato ca
adukkhamasukhÈ vedanÈ aniccÈti passitabbÈ. KÈmaÒcettha sabbÈpi vedanÈ
aniccato passitabbÈ, aniccadassanato pana sÈtisayaÑ1 virÈganimittaÑ
dukkhadassananti imamatthaÑ dassento SatthÈ “sukhÈ bhikkhave vedanÈ
dukkhato daÔÔhabbÈ, dukkhÈ vedanÈ sallato daÔÔhabbÈ”ti Èha. Atha vÈ yattha
puthujjanÈ sukhÈbhinivesino, tattha nibbedajananatthaÑ tathÈ vuttaÑ.
TenassÈ sa~khÈradukkhatÈya dukkhabhÈvo dassito. YadaniccaÑ, taÑ
dukkhanti vipariÓÈmadukkhatÈya “sukhÈ bhikkhave vedanÈ dukkhato
daÔÔhabbÈ”ti vatvÈ “sukhÈpi tÈva edisÊ, dukkhÈ nu kho kÊdisÊ”ti cintentÈnaÑ
dukkhadukkhatÈya “dukkhÈ vedanÈ sallato daÔÔhabbÈ”ti Èha, itarÈ pana
sa~khÈradukkhatÈya eva dukkhÈti dassento “adukkhamasukhÈ vedanÈ
aniccato daÔÔhabbÈ”ti avoca.
Ettha ca “sukhÈ vedanÈ dukkhato daÔÔhabbÈ”ti etena rÈgassa
samugghÈtanupÈyo dassito. SukhavedanÈya hi rÈgÈnusayo anuseti. “DukkhÈ
vedanÈ sallato daÔÔhabbÈ”ti etena dosassa samugghÈtan|pÈyo dassito.
DukkhavedanÈya hi paÔighÈnusayo anuseti. “AdukkhamasukhÈ vedanÈ
aniccato daÔÔhabbÈ”ti etena mohassa samugghÈtan|pÈyo dassito.
AdukkhamasukhavedanÈya hi avijjÈnusayo anuseti.
______________________________________________________________
1. SÈtisayamaniccena (SÊ, SyÈ)
185
TathÈ paÔhamena taÓhÈsaÑkilesassa pahÈnaÑ dassitaÑ tassa
sukhassÈdahetukattÈ, dutiyena duccaritasaÑkilesassa pahÈnaÑ.
YathÈbh|taÑ hi dukkhaÑ aparijÈnantÈ tassa pariharaÓatthaÑ duccaritaÑ
caranti. Tatiyena diÔÔhisaÑkilesassa pahÈnaÑ aniccato passantassa
diÔÔhisaÑkilesÈbhÈvato avijjÈnimittattÈ diÔÔhisaÑkilesassa, avijjÈnimittaÒca
adukkhamasukhÈ vedanÈ. PaÔhamena vÈ vipariÓÈmadukkhapariÒÒÈ, dutiyena
dukkhadukkhapariÒÒÈ, tatiyena sa~khÈradukkhapariÒÒÈ. PaÔhamena vÈ
iÔÔhÈrammaÓapariÒÒÈ, dutiyena aniÔÔhÈrammaÓapariÒÒÈ, tatiyena
majjhattÈrammaÓapariÒÒÈ. Virattesu hi tadÈrammaÓadhammesu
ÈrammaÓÈnipi virattÈneva hontÊti. PaÔhamena vÈ rÈgappahÈnaparikittanena
dukkhÈnupassanÈya appaÓihitavimokkho dÊpito hoti, dutiyena
dosappahÈnaparikittanena aniccÈnupassanÈya animittavimokkho, tatiyena
mohappahÈnaparikittanena anattÈnupassanÈya suÒÒatavimokkho dÊpito hotÊti
veditabbaÑ.
Yatoti yadÈ, yasmÈ vÈ. Ariyoti kilesehi ÈrakÈ Ôhito parisuddho.
Sammaddasoti sabbÈsaÑ vedanÈnaÑ catunnampi vÈ saccÈnaÑ
aviparÊtadassÈvÊ. Acchecchi taÓhanti vedanÈm|lakaÑ taÓhaÑ aggamaggena
chindi, anavasesato samucchindi. Vivattayi saÑyojananti dasavidhaÑ
saÑyojanaÑ parivattayi, nimm|lamakÈsi. SammÈti hetunÈ kÈraÓena.
MÈnÈbhisamayÈti mÈnassa dassanÈbhisamayÈ, pahÈnÈbhisamayÈ vÈ.
Arahattamaggo hi kiccavasena mÈnaÑ passati, ayamassa dassanÈbhisamayo.
Tena diÔÔho pana so tÈvadeva pahÊyati diÔÔhavisena diÔÔhasattÈnaÑ jÊvitaÑ
viya, ayamassa pahÈnÈbhisamayo. AntamakÈsi dukkhassÈti evaÑ
arahattamaggena mÈnassa diÔÔhattÈ pahÊnattÈ ca sabbasseva vaÔÔadukkhassa
koÔisa~khÈtaÑ antaÑ paricchedaÑ parivaÔumaÑ akÈsi,
antimasamussayamattÈvasesaÑ dukkhamakÈsÊti vuttaÑ hoti.
GÈthÈsu yoti yo ariyasÈvako. AddÈti addasa, sukhavedanaÑ dukkhato
passÊti attho. SukhavedanÈ hi visamissaÑ viya bhojanaÑ paribhogakÈle
assÈdaÑ dadamÈnÈ vipariÓÈmakÈle dukkhÈyevÈti. Dukkhamaddakkhi
sallatoti yathÈ sallaÑ sarÊraÑ anupavisantampi paviÔÔhampi
uddhariyamÈnampi pÊÄameva janeti, evaÑ dukkhavedanÈ uppajjamÈnÈpi
ÔhitippattÈpi bhijjamÈnÈpi vibÈdhatiyevÈti taÑ sallato vipassÊti vuttaÑ.
186
KhuddakanikÈya
addakkhi naÑ aniccatoti sukhadukkhato santasabhÈvatÈya
santatarajÈtikampi naÑ adukkhamasukhaÑ aniccantikatÈya aniccato passi.
Save sammaddasoti so evaÑ tissannaÑ vedanÈnaÑ sammadeva
dukkhÈdito dassÈvÊ. Yatoti yasmÈ. TatthÈti vedanÈyaÑ. VimuccatÊti
samucchedavimuttivasena vimuccati. IdaÑ vuttaÑ hoti–yasmÈ sukhÈdÊni
dukkhÈdito addasa, tasmÈ tattha vedanÈya
tappaÔibaddhachandarÈgappahÈnena samucchedavasena vimuccati.
YaÑsadde hi vutte taÑsaddo ÈharitvÈ vattabbo. Atha vÈ yatoti
kÈyavÈcÈcittehi saÑyato yatatto, yatati padahatÊti vÈ yato, ÈyatatÊti attho.
AbhiÒÒÈvositoti vedanÈmukhena catusaccakammaÔÔhÈnaÑ bhÈvetvÈ
chaÔÔhÈbhiÒÒÈya1 pariyosito katakicco. Santoti rÈgÈdikilesav|pasamena
santo. YogÈtigoti kÈmayogÈdiÑ catubbidhampi yogaÑ atikkanto.
Ubhayahitamunanato MunÊti.
_____
5. PaÔhama-esanÈsuttavaÓÓanÈ
54. PaÒcame esanÈti gavesanÈ pariyesanÈ magganÈ. TÈ vibhÈgato
dassetuÑ “kÈmesanÈ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha kÈmesanÈti kÈmÈnaÑ esanÈ,
kÈmasa~khÈtÈ vÈ esanÈ kÈmesanÈ. VuttaÑ hetaÑ–
“Tattha katamÈ kÈmesanÈ, yo kÈmesu kÈmacchando kÈmarÈgo
kÈmanandÊ kÈmasneho kÈmapipÈsÈ kÈmamucchÈ kÈmajjhosÈnaÑ, ayaÑ
vuccati kÈmesanÈ”ti2.
TasmÈ kÈmarÈgo kÈmesanÈti veditabbo. BhavesanÈyapi eseva nayo.
Vuttampi cetaÑ–
“Tattha katamÈ bhavesanÈ, yo bhavesu bhavacchando -pabhavajjhosÈnaÑ, ayaÑ vuccati bhavesanÈ”ti2.
TasmÈ bhavesanarÈgo r|pÈr|pabhavapatthanÈ bhavesanÈti veditabbÈ.
Brahmacariyassa esanÈ brahmacariyesanÈ. YathÈha–
______________________________________________________________
1. ChaÄabhiÒÒÈya (SÊ, SyÈ)
187
“Tattha katamÈ brahmacariyesanÈ, sassato lokoti vÈ asassato lokoti
vÈ antavÈ lokoti vÈ anantavÈ lokoti vÈ taÑ jÊvaÑ taÑ sarÊranti vÈ
aÒÒaÑ jÊvaÑ aÒÒaÑ sarÊranti vÈ hoti TathÈgato paraÑ maraÓÈti vÈ na
hoti TathÈgato paraÑ maraÓÈti vÈ hoti ca na ca hoti TathÈgato paraÑ
maraÓÈti vÈ neva hoti na na hoti TathÈgato paraÑ maraÓÈti vÈ yÈ
evar|pÈ diÔÔhi diÔÔhigataÑ diÔÔhigahanaÑ diÔÔhikantÈro
diÔÔhivis|kÈyikaÑ diÔÔhivipphanditaÑ diÔÔhisaÒÒojanaÑ gÈho patiÔÔhÈho
abhiniveso parÈmÈso kummaggo micchÈpatho micchattaÑ
titthÈyatanaÑ vipariyesaggÈho, ayaÑ vuccati brahmacariyesanÈ”ti1.
TasmÈ diÔÔhigatasammatassa brahmacariyassa esanÈ
diÔÔhibrahmacariyesanÈti veditabbÈti. EttÈvatÈ rÈgadiÔÔhiyo esanÈti dassitÈ
honti. Na kevalaÒca rÈgadiÔÔhiyova esanÈ, tadekaÔÔhaÑ kammampi.
Vuttampi cetaÑ–
“Tattha katamÈ kÈmesanÈ, kÈmarÈgo tadekaÔÔhaÑ akusalaÑ
kÈyakammaÑ vacÊkammaÑ manokammaÑ, ayaÑ vuccati kÈmesanÈ.
Tattha katamÈ bhavesanÈ, bhavarÈgo tadekaÔÔhaÑ akusalaÑ
kÈyakammaÑ vacÊkammaÑ manokammaÑ, ayaÑ vuccati bhavesanÈ.
Tattha katamÈ brahmacariyesanÈ, antaggÈhikÈ diÔÔhi tadekaÔÔhaÑ
akusalaÑ kÈyakammaÑ vacÊkammaÑ manokammaÑ, ayaÑ vuccati
brahmacariyesanÈ”ti1.
EvametÈ tisso esanÈ veditabbÈ.
GÈthÈsu sambhavanti ettha esanÈnaÑ uppattihetubh|tÈ avijjÈdayo taÓhÈ
cÈti sambhavo, samudayoti attho. Yattha cetÈ nirujjhantÊti
brahmacariyesanÈ paÔhamamaggena nirujjhati, kÈmesanÈ anÈgÈmimaggena,
bhavesanÈ arahattamaggena nirujjhatÊti veditabbaÑ. SesaÑ vuttanayameva.
______________________________________________________________
188
KhuddakanikÈya
6. Dutiya-esanÈsuttavaÓÓanÈ
55. ChaÔÔhe brahmacariyesanÈ sahÈti brahmacariyesanÈya saddhiÑ.
Vibhattilopena hi ayaÑ niddeso, karaÓatthe vÈ etaÑ paccattavacanaÑ. IdaÑ
vuttaÑ hoti “brahmacariyesanÈya saddhiÑ kÈmesanÈ bhavesanÈti tisso
esanÈ”ti. TÈsu brahmacariyesanaÑ sar|pato dassetuÑ “itisaccaparÈmÈso,
diÔÔhiÔÔhÈnÈ samussayÈ”ti vuttaÑ. Tassattho–iti evaÑ saccanti parÈmÈso
itisaccaparÈmÈso. Idameva saccaÑ, moghamaÒÒanti diÔÔhiyÈ pavatti-ÈkÈraÑ
dasseti. DiÔÔhiyo eva sabbÈnatthahetubhÈvato diÔÔhiÔÔhÈnÈ. VuttaÑ hetaÑ
“micchÈdiÔÔhiparamÈhaÑ bhikkhave vajjaÑ vadÈmÊ”ti1. TÈ eva ca upar|pari
vaÉÉhamÈnÈ lobhÈdikilesasamussayena ca samussayÈ, “idameva saccaÑ,
moghamaÒÒan”ti micchÈbhinivisamÈnÈ sabbÈnatthahetubh|tÈ
kilesadukkh|pacayahetubh|tÈ ca diÔÔhiyo brahmacariyesanÈti vuttaÑ hoti.
Etena pavatti-ÈkÈrato nibbattito ca brahmacariyesanÈ dassitÈti veditabbÈ.
SabbarÈgavirattassÈti sabbehi kÈmarÈgabhavarÈgehi virattassa. Tato eva
taÓhakkhayasa~khÈte nibbÈne vimuttattÈ taÓhakkhayavimuttino arahato.
EsanÈ paÔinissaÔÔhÈti kÈmesanÈ bhavesanÈ ca sabbaso nissaÔÔhÈ pahÊnÈ.
DiÔÔhiÔÔhÈnÈ sam|hatÈti brahmacariyesanÈsa~khÈtÈ diÔÔhiÔÔhÈnÈ ca
paÔhamamaggeneva samugghÈtitÈ. EsanÈnaÑ khayÈti evametÈsaÑ tissannaÑ
esanÈnaÑ khayÈ anuppÈdanirodhÈ bhinnakilesattÈ bhikkh|ti ca sabbaso
ÈsÈbhÈvÈ nirÈsoti ca diÔÔhekaÔÔhassa vicikicchÈkathaÑkathÈsallassa pahÊnattÈ
akathaÑkathÊti ca vuccatÊti.
_____
7-8. ŒsavasuttadvayavaÓÓanÈ
56-57. Sattame kÈmÈsavoti kÈmesu Èsavo, kÈmasa~khÈto vÈ Èsavo
kÈmÈsavo, atthato pana kÈmarÈgo r|pÈdi-abhirati ca2 kÈmÈsavo.
R|pÈr|pabhavesu chandarÈgo jhÈnanikanti
______________________________________________________________
2. R|pÈdi-abhiruci ca (Ka)
189
sassatadiÔÔhisahagato rÈgo bhavapatthanÈ ca bhavÈsavo. AvijjÈva avijjÈsavo.
ŒsavÈnaÒca sambhavanti ettha ayonisomanasikÈro avijjÈdayo ca kilesÈ
ÈsavÈnaÑ sambhavo. VuttaÑ hetaÑ–
“Ayoniso bhikkhave manasikaroto anuppannÈ ceva ÈsavÈ
uppajjanti, uppannÈ ca ÈsavÈ pavaÉÉhantÊ”ti1,
“AvijjÈ bhikkhave pubba~gamÈ akusalÈnaÑ dhammÈnaÑ
samÈpattiyÈ anvadeva ahirikaÑ anottappan”ti2 ca.
MaggaÒca khayagÈminanti ÈsavÈnaÑ khayagÈminaÑ ariyamaggaÒca.
Tattha kÈmÈsavo anÈgÈmimaggena pahÊyati, bhavÈsavo avijjÈsavo ca
arahattamaggena. KÈmupÈdÈnaÑ viya kÈmÈsavopi aggamaggavajjhoti ca
vadanti. SesaÑ vuttanayameva. AÔÔhame apubbaÑ natthi.
Sattama-aÔÔhamasuttavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
9. TaÓhÈsuttavaÓÓanÈ
58. Navame taÓhÈyanaÔÔhena taÓhÈ, r|pÈdivisayaÑ tasatÊti vÈ taÓhÈ.
IdÈni taÑ vibhajitvÈ dassetuÑ “kÈmataÓhÈ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha
paÒcakÈmaguÓiko rÈgo kÈmataÓhÈ. R|pÈr|pabhavesu chandarÈgo
jhÈnanikanti sassatadiÔÔhisahagato rÈgo bhavavasena3 patthanÈ ca
bhavataÓhÈ. UcchedadiÔÔhisahagato rÈgo vibhavataÓhÈ. Apica
pacchimataÓhÈdvayaÑ ÔhapetvÈ sesÈ sabbÈpi taÓhÈ kÈmataÓhÈ eva.
YathÈha–
“Tattha katamÈ bhavataÓhÈ, sassatadiÔÔhisahagato4 rÈgo sÈrÈgo
cittassa sÈrÈgo, ayaÑ vuccati bhavataÓhÈ. Tattha katamÈ vibhavataÓhÈ,
ucchedadiÔÔhisahagato rÈgo sÈrÈgo cittassa sÈrÈgo, ayaÑ vuccati
vibhavataÓhÈ, avasesÈ taÓhÈ kÈmataÓhÈ”ti5.
______________________________________________________________
4. BhavadiÔÔhisahagato (PÈÄiyaÑ)
3. BhavarÈgavasena (SyÈ)
190
KhuddakanikÈya
ImÈ ca tisso taÓhÈ r|pataÓhÈ -pa- dhammataÓhÈti visayabhedato
paccekaÑ chabbidhÈti katvÈ aÔÔhÈrasa honti, tÈ ajjhattar|pÈdÊsu aÔÔhÈrasa,
bahiddhÈr|pÈdÊsu aÔÔhÈrasÈti chattiÑsa, iti atÊtÈ chattiÑsa, anÈgatÈ
chattiÑsa, paccuppannÈ chattiÑsÈti vibhÈgato aÔÔhasataÑ honti. Puna
sa~gahe kariyamÈne kÈlabhedaÑ anÈmasitvÈ gayhamÈnÈ chattiÑseva honti,
r|pÈdÊnaÑ ajjhattikabÈhiravibhÈge akariyamÈne aÔÔhÈraseva, r|pÈdiÈrammaÓavibhÈgamatte gayhamÈne chaÄeva, ÈrammaÓavibhÈgampi akatvÈ
gayhamÈnÈ tissoyeva hontÊti.
GÈthÈsu taÓhÈyogenÈti taÓhÈsa~khÈtena yogena, kÈmayogena
bhavayogena ca. SaÑyuttÈti sambandhÈ, bhavÈdÊsu saÑyojitÈ vÈ. TenevÈha
“rattacittÈ bhavÈbhave”ti. Khuddake ceva mahante ca bhave laggacittÈti
attho. Atha vÈ bhavoti sassatadiÔÔhi, abhavoti ucchedadiÔÔhi. TasmÈ
bhavÈbhave sassatucchedadiÔÔhÊsu sattavisattacittÈti. Etena bhavataÓhÈ
vibhavataÓhÈ ca dassitÈ. ImasmiÑ pakkhe “taÓhÈyogenÈ”ti iminÈ
kÈmataÓhÈva dassitÈti veditabbÈ. Te yogayuttÈ mÈrassÈti te evaÑbh|tÈ
puggalÈ mÈrassa pÈsasa~khÈtena yogena yuttÈ baddhÈ. RÈgo hi mÈrayogo
mÈrapÈsoti vuccati. YathÈha–
“Antalikkhacaro pÈso, yvÈyaÑ carati mÈnaso.
Tena taÑ bÈdhayissÈmi, na me samaÓa mokkhasÊ”ti1.
Cat|hi yogehi anupaddutattÈ yogakkhemaÑ, nibbÈnaÑ arahattaÒca,
tassa anadhigamena ayogakkhemino. Upar|pari kilesÈbhisa~khÈrÈnaÑ
jananato janÈ, pÈÓino. R|pÈdÊsu sattÈ visattÈti sattÈ.
“KhandhÈnaÒca paÔipÈÔi, dhÈtu-ÈyatanÈna ca.
AbbocchinnaÑ vattamÈnÈ, saÑsÈroti pavuccatÊ”ti–
evaÑ vuttaÑ khandhÈdÊnaÑ aparÈparuppattisa~khÈtaÑ saÑsÈraÑ gacchanti,
tato na muccanti. KasmÈ? TaÓhÈyogayuttattÈ. JÈtimaraÓagÈmino
punappunaÑ jananamaraÓasseva upagamanasÊlÈti. EttÈvatÈ vaÔÔaÑ dassetvÈ
idÈni vivaÔÔaÑ
______________________________________________________________
1. SaÑ 1. 113; Vi 3. 28 piÔÔhesu.
191
dassetuÑ “ye ca taÓhaÑ pahantvÈnÈ”ti gÈthamÈha. SÈ heÔÔhÈ vuttanayattÈ
suviÒÒeyyÈva.
_____
10. MÈradheyyasuttavaÓÓanÈ
59. Dasamassa kÈ uppatti? EkadivasaÑ kira SatthÈ sekkhabahulÈya
parisÈya parivuto nisinno tesaÑ ajjhÈsayaÑ oloketvÈ upari visesÈdhigamÈya
ussÈhaÑ janetuÑ asekkhabh|miÑ thomento idaÑ suttaÑ abhÈsi. Tattha
atikkammÈti-ÈdÊsu ayaÑ sa~khepattho–atikkamma atikkamitvÈ
abhibhavitvÈ. MÈradheyyaÑ mÈrassa visayaÑ issariyaÔÔhÈnaÑ. Œdiccova
yathÈ Èdicco abbhÈdi-upakkilesavimutto attano iddhiyÈ ÈnubhÈvena tejasÈti
tÊhi guÓehi samannÈgato nabhaÑ abbhussakkamÈno1 sabbaÑ ÈkÈsagataÑ
tamaÑ atikkamma atikkamitvÈ abhibhavitvÈ vidhamitvÈ virocati obhÈsati
tapati, evameva khÊÓÈsavo bhikkhu tÊhi dhammehi samannÈgato
sabbupakkilesavimutto mÈradheyyasa~khÈtaÑ tebh|makadhammappavattaÑ
abhibhavitvÈ virocatÊti.
AsekkhenÈti ettha sikkhÈsu jÈtÈti sekkhÈ, sattannaÑ sekkhÈnaÑ eteti vÈ
sekkhÈ, apariyositasikkhattÈ sayameva sikkhantÊti vÈ sekkhÈ, maggadhammÈ
heÔÔhimaphalattayadhammÈ ca. AggaphaladhammÈ pana upari
sikkhitabbÈbhÈvena na sekkhÈti asekkhÈ. Yattha hi sekkhabhÈvÈsa~kÈ atthi,
tatthÈyaÑ paÔisedhoti lokiyadhammesu nibbÈne ca asekkhabhÈvÈnÈpatti
daÔÔhabbÈ. SÊlasamÈdhipaÒÒÈsa~khÈtÈ hi sikkhÈ attano paÔipakkhakilesehi
vippayuttÈ parisuddhÈ upakkilesÈnaÑ ÈrammaÓabhÈvampi anupagamanato
sÈtisayaÑ sikkhÈti vattuÑ yuttÈ aÔÔhasupi maggaphalesu vijjanti, tasmÈ
catumaggaheÔÔhimaphalattayadhammÈ viya arahattaphaladhammÈpi “tÈsu
sikkhÈsu jÈtÈ”ti ca, taÑsikkhÈsama~gino arahato itaresaÑ viya sekkhatte
sati “sekkhassa ete”ti ca, “sikkhÈ sÊlaÑ etesan”ti ca sekkhÈti Èsa~kÈ siyunti
tadÈsa~kÈnivattanatthaÑ asekkhÈti yathÈvuttasekkhabhÈvappaÔisedhaÑ katvÈ
vuttaÑ. Arahattaphale pavattamÈnÈ hi sikkhÈ
______________________________________________________________
1. AbbhussukkamÈno (SÊ)
192
KhuddakanikÈya
pariniÔÔhitakiccattÈ na sikkhÈkiccaÑ karonti, kevalaÑ sikkhÈphalabhÈvena
pavattanti. TasmÈ tÈ na sikkhÈvacanaÑ arahanti, nÈpi taÑsama~gino
sekkhavacanaÑ, na ca taÑsampayuttadhammÈ sikkhanasÊlÈ. “SikkhÈsu
jÈtÈ”ti evamÈdi-atthehi aggaphaladhammÈ sekkhÈ na honti. HeÔÔhimaphalesu
pana sikkhÈ sakadÈgÈmimaggavipassanÈdÊnaÑ upanissayabhÈvato
sikkhÈkiccaÑ karontÊti sikkhÈvacanaÑ arahanti, taÑsama~gino ca
sekkhavacanaÑ, taÑsampayuttÈ dhammÈ ca sikkhanasÊlÈ. SekkhadhammÈ
yathÈvuttehi atthehi sekkhÈ hontiyeva.
Atha vÈ sekkhÈti apariyositasikkhÈnaÑ vacananti asekkhÈti padaÑ
pariyositasikkhÈnaÑ dassananti na lokiyadhammanibbÈnÈnaÑ
asekkhabhÈvÈpatti. VuÉÉhippattÈ sekkhÈ asekkhÈ ca sekkhadhammesu eva
kesaÒci vuÉÉhippattÈnaÑ asekkhatÈ ÈpajjatÊti arahattamaggadhammÈ
vuÉÉhippattÈ, yathÈvuttehi ca atthehi sekkhÈti katvÈ asekkhÈ ÈpannÈti ce?
TaÑ na, sadisesu tabbohÈrato. Arahattamaggato hi ninnÈnÈkaraÓaÑ
arahattaphalaÑ ÔhapetvÈ pariÒÒÈdikiccakaraÓaÑ vipÈkabhÈvaÒca, tasmÈ te
eva sekkhÈ dhammÈ arahattaphalabhÈvaÑ ÈpannÈti sakkÈ vattuÑ.
Kusalasukhato ca vipÈkasukhaÑ santataratÈya paÓÊtataranti vuÉÉhippattÈva
te dhammÈ hontÊti “asekkhÈ”ti vuccanti.
Te pana asekkhadhamme khandhavasena idha tidhÈ vibhajitvÈ tehi
samannÈgamena khÊÓÈsavassa ÈnubhÈvaÑ vibhÈvento BhagavÈ “asekkhena
sÊlakkhandhenÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha sÊlasaddassa attho heÔÔhÈ vutto.
Khandhasaddo pana rÈsimhi paÒÒattiyaÑ ruÄhiyaÑ guÓeti bah|su atthesu
diÔÔhappayogo. TathÈ hi “asa~kheyyo appameyyo mahÈudakakkhandhotveva sa~khyaÑ gacchatÊ”ti-ÈdÊsu1 rÈsimhi Ègato. “AddasÈ
kho BhagavÈ mahantaÑ dÈrukkhandhaÑ Ga~gÈya nadiyÈ sotena
vuyhamÈnan”ti-ÈdÊsu2 paÒÒattiyaÑ. “CittaÑ mano mÈnasaÑ hadayaÑ
paÓÉaraÑ mano manÈyatanaÑ viÒÒÈÓaÑ viÒÒÈÓakkhandho”ti-ÈdÊsu3
ruÄhiyaÑ. “Na kho Èvuso VisÈkha ariyena aÔÔha~gikena maggena tayo
khandhÈ sa~gahitÈ, tÊhi ca kho
______________________________________________________________
1. AÑ 1. 366; AÑ 2. 296 piÔÔhesu.
193
Èvuso VisÈkha khandhehi ariyo aÔÔha~giko maggo sa~gahito”ti-ÈdÊsu1 guÓe.
IdhÈpi guÓeyeva daÔÔhabbo. TasmÈ asekkhena sÊlasa~khÈtena guÓenÈti attho.
SamannÈgatoti sampayutto sama~gÊbh|to. SamÈdahati etena, sayaÑ vÈ
samÈdahati, samÈdhÈnameva vÈti samÈdhi. PakÈrehi jÈnÈti yathÈsabhÈvaÑ
paÔivijjhatÊti paÒÒÈ. SÊlameva khandho sÊlakkhandho. Sesesupi eseva nayo.
Tattha aggaphalabh|tÈ sammÈvÈcÈ sammÈkammanto sammÈ-ÈjÊvo ca
sabhÈveneva asekkho sÊlakkhandho nÈma, tathÈ sammÈsamÈdhi asekkho
samÈdhikkhandho. TadupakÈrakato pana sammÈvÈyÈmasammÈsatiyo
samÈdhikkhandhe sa~gahaÑ gacchanti. TathÈ sammÈdiÔÔhi asekkho
paÒÒÈkkhandho. TadupakÈrakato sammÈsa~kappo paÒÒÈkkhandhe sa~gahaÑ
gacchatÊti evamettha aÔÔhapi arahattaphaladhammÈ tÊhi khandhehi
sa~gahetvÈ dassitÈti veditabbaÑ.
Yassa ete subhÈvitÈti yena arahatÈ ete sÊlÈdayo
asekkhadhammakkhandhÈ subhÈvitÈ suÔÔhu vaÉÉhitÈ, so Èdiccova virocatÊti
sambandho. “Yassa cete”tipi paÔhanti. TesaÑ casaddo nipÈtamattaÑ.
EvametasmiÑ vagge paÔhamasutte vaÔÔaÑ, PariyosÈnasutte vivaÔÔaÑ, itaresu
vaÔÔavivaÔÔaÑ kathitaÑ.
_____
2. Dutiyavagga
1. PuÒÒakiriyavatthusuttavaÓÓanÈ
60. Dutiyavaggassa paÔhame puÒÒakiriyavatth|nÊti pujjabhavaphalaÑ
nibbattenti, attano santÈnaÑ punantÊti vÈ puÒÒÈni, puÒÒÈni ca tÈni
hetupaccayehi kattabbato kiriyÈ cÈti puÒÒakiriyÈ, tÈ eva ca tesaÑ tesaÑ
______________________________________________________________
194
KhuddakanikÈya
ÈnisaÑsÈnaÑ vatthubhÈvato puÒÒakiriyavatth|ni. DÈnamayanti
anupacchinnabhavam|lassa anuggahavasena p|jÈvasena vÈ attano
deyyadhammassa paresaÑ pariccÈgacetanÈ dÊyati etÈyÈti dÈnaÑ, dÈnameva
dÈnamayaÑ. CÊvarÈdÊsu hi cat|su paccayesu annÈdÊsu vÈ dasasu
dÈnavatth|su r|pÈdÊsu vÈ chasu ÈrammaÓesu taÑ taÑ dentassa tesaÑ
uppÈdanato paÔÔhÈya pubbabhÈge pariccÈgakÈle pacchÈ somanassacittena
anussaraÓe cÈti tÊsu kÈlesu vuttanayena pavattacetanÈ dÈnamayaÑ
puÒÒakiriyavatthu nÈma.
SÊlamayanti niccasÊla-uposathaniyamÈdivasena paÒca aÔÔha dasa vÈ
sÊlÈni samÈdiyantassa sÊlap|raÓatthaÑ pabbajissÈmÊti vihÈraÑ gacchantassa
pabbajantassa manorathaÑ matthakaÑ pÈpetvÈ “pabbajito vatamhi sÈdhu
suÔÔh|”ti Èvajjentassa saddhÈya pÈtimokkhaÑ parip|rentassa paÒÒÈya
cÊvarÈdike paccavekkhantassa satiyÈ ÈpÈthagatesu r|pÈdÊsu cakkhudvÈrÈdÊni
saÑvarantassa vÊriyena ÈjÊvaÑ sodhentassa ca pavattÈ cetanÈ sÊlatÊti
sÊlamayaÑ puÒÒakiriyavatthu nÈma.
TathÈ paÔisambhidÈyaÑ1 vuttena vipassanÈmaggena cakkhuÑ aniccato
dukkhato anattato vipassantassa sotaÑ, ghÈnaÑ, jivhaÑ, kÈyaÑ, manaÑ.
R|pe -padhamme. CakkhuviÒÒÈÓaÑ -pa- manoviÒÒÈÓaÑ.
CakkhusamphassaÑ -pa- manosamphassaÑ. CakkhusamphassajaÑ vedanaÑ
-pa- manosamphassajaÑ vedanaÑ. R|pasaÒÒaÑ -pa- dhammasaÒÒaÑ.
JarÈmaraÓaÑ aniccato dukkhato anattato vipassantassa yÈ cetanÈ, yÈ ca
pathavÊkasiÓÈdÊsu aÔÔhatiÑsÈya ÈrammaÓesu pavattÈ jhÈnacetanÈ, yÈ ca
anavajjesu
kammÈyatanasippÈyatanavijjÈÔÔhÈnesuparicayamanasikÈrÈdivasena pavattÈ
cetanÈ, sabbÈ bhÈveti etÈyÈti bhÈvanÈmayaÑ, vuttanayena
puÒÒakiriyavatthu cÈti.
EkamekaÒcettha yathÈrahaÑ pubbabhÈgato paÔÔhÈya kÈyena karontassa
kÈyakammaÑ hoti, tadatthaÑ vÈcaÑ nicchÈrentassa vacÊkammaÑ,
kÈya~gaÑ vÈca~gaÒca acopetvÈ manasÈ cintentassa manokammaÑ.
AnnÈdÊni dentassa cÈpi “annadÈnÈdÊni2 demÊ”ti vÈ dÈnapÈramiÑ ÈvajjetvÈ
vÈ dÈnakÈle dÈnamayaÑ puÒÒakiriyavatthu hoti. VattasÊse ÔhatvÈ dadato
sÊlamayaÑ,
______________________________________________________________
2. AnnapÈnÈdÊni (Ka)
195
khayato vayato kammato sammasanaÑ paÔÔhapetvÈ dadato bhÈvanÈmayaÑ
puÒÒakiriyavatthu hoti.
AparÈnipi satta puÒÒakiriyavatth|ni apacitisahagataÑ puÒÒakiriyavatthu
veyyÈvaccasahagataÑ patti-anuppadÈnaÑ abbhanumodanaÑ desanÈmayaÑ
savanamayaÑ diÔÔhijugataÑ puÒÒakiriyavatth|ti. SaraÓagamanampi hi
diÔÔhijugateneva sa~gayhati. YaÑ panettha vattabbaÑ, taÑ parato Èvi
bhavissati.
Tattha vuÉÉhataraÑ disvÈ
paccuggamanapattacÊvarapaÔiggahaÓÈbhivÈdanamagga-sampadÈnÈdivasena
apacÈyanasahagataÑ veditabbaÑ. VuÉÉhatarÈnaÑ
vattapaÔipattikaraÓavasena, gÈmaÑ piÓÉÈya paviÔÔhaÑ bhikkhuÑ disvÈ
pattaÑ gahetvÈ gÈme bhikkhaÑ sampÈdetvÈ upasaÑharaÓavasena, “gaccha
bhikkh|naÑ pattaÑ ÈharÈ”ti sutvÈ vegena gantvÈ pattÈharaÓÈdivasena ca
veyyÈvaccasahagataÑ veditabbaÑ. CattÈro paccaye datvÈ pupphagandhÈdÊhi
ratanattayassa p|jaÑ katvÈ aÒÒaÑ vÈ tÈdisaÑ puÒÒaÑ katvÈ “sabbasattÈnaÑ
patti hot|”ti pariÓÈmavasena patti-anuppÈdÈnaÑ veditabbaÑ. TathÈ parehi
dinnÈya pattiyÈ kevalaÑ vÈ parehi kataÑ puÒÒaÑ “sÈdhu suÔÔh|”ti
anumodanavasena abbhanumodanaÑ veditabbaÑ. Attano paguÓadhammaÑ
apaccÈsÊsanto hitajjhÈsayena paresaÑ deseti. IdaÑ desanÈmayaÑ
puÒÒakiriyavatthu nÈma. YaÑ pana eko “evaÑ maÑ dhammakathikoti
jÈnissantÊ”ti icchÈya ÔhatvÈ lÈbhasakkÈrasilokasannissito dhammaÑ deseti,
taÑ na mahapphalaÑ hoti. “AddhÈ ayaÑ attahitaparahitÈnaÑ
paÔipajjan|pÈyo”ti yonisomanasikÈrapurecÈrikahitapharaÓena muducittena
dhammaÑ suÓÈti, idaÑ savanamayaÑ puÒÒakiriyavatthu hoti. YaÑ paneko
“iti maÑ saddhoti jÈnissantÊ”ti suÓÈti, taÑ na mahapphalaÑ hoti. DiÔÔhiyÈ
ujugamanaÑ diÔÔhijugataÑ1, “atthi dinnan”ti-Èdinayappavattassa
sammÈdassanassa etaÑ adhivacanaÑ. IdaÑ hi pubbabhÈge vÈ pacchÈbhÈge
vÈ ÒÈÓavippayuttampi ujukaraÓakÈle ÒÈÓasampayuttameva hoti. Apare
panÈhu “vijÈnanapajÈnanavasena dassanaÑ diÔÔhi kusalaÒca viÒÒÈÓaÑ
kammassakatÈÒÈÓÈdi ca sammÈdassanan”ti. Tattha kusalena viÒÒÈÓena
ÒÈÓassa anuppÈdepi attanÈ katapuÒÒÈnussaraÓavaÓÓÈrahavaÓÓanÈdÊnaÑ
sa~gaho, kammassakatÈÒÈÓena
______________________________________________________________
1. DiÔÔhujjugataÑ (SÊ)
196
KhuddakanikÈya
kammapathasammÈdiÔÔhiyÈ. ItaraÑ pana diÔÔhijugataÑ sabbesaÑ
niyamalakkhaÓaÑ. YaÑ hi kiÒci puÒÒaÑ karontassa diÔÔhiyÈ ujubhÈveneva
taÑ mahapphalaÑ hoti.
ImesaÑ pana sattannaÑ puÒÒakiriyavatth|naÑ purimehi tÊhi
dÈnamayÈdÊhi puÒÒakiriyavatth|hi sa~gaho. Tattha hi
apacÈyanaveyyÈvaccÈni sÊlamaye, patti-anuppadÈna-abbhanumodanÈni
dÈnamaye, dhammadesanÈsavanÈni bhÈvanÈmaye, diÔÔhijugataÑ tÊsupi.
TenÈha BhagavÈ–
“TÊÓimÈni bhikkhave puÒÒakiriyavatth|ni, katamÈni tÊÓi,
dÈnamayaÑ -pa- bhÈvanÈmayaÑ puÒÒakiriyavatth|”ti1.
Ettha ca aÔÔhannaÑ kÈmÈvacarakusalacetanÈnaÑ vasena tiÓÓampi
puÒÒakiriyavatth|naÑ pavatti hoti. YathÈ hi paguÓaÑ dhammaÑ
parivattentassa ekacce anusandhiÑ asallakkhentasseva gacchanti, evaÑ
paguÓaÑ samathavipassanÈbhÈvanaÑ anuyuÒjantassa antarantarÈ
ÒÈÓavippayuttacittenÈpi manasikÈro pavattati. SabbaÑ taÑ pana
mahaggatakusalacetanÈnaÑ vasena bhÈvanÈmayameva puÒÒakiriyavatthu
hoti, na itarÈni. GÈthÈya attho heÔÔhÈ vuttoyeva.
_____
2. CakkhusuttavaÓÓanÈ
61. Dutiye cakkh|nÊti cakkhantÊti cakkh|ni, samavisamaÑ ÈcikkhantÈni
viya pavattantÊti attho. Atha vÈ cakkhanaÔÔhena cakkh|ni. KimidaÑ
cakkhanaÑ nÈma? AssÈdanaÑ. TathÈ hi vadanti “madhuÑ cakkhati
byaÒjanaÑ cakkhatÊ”ti. ImÈni ca ÈrammaÓarasaÑ anubhavantÈni assÈdentÈni
viya hontÊti cakkhanaÔÔhena cakkh|ni. TÈni pana sa~khepato dve cakkh|ni
ÒÈÓacakkhu maÑsacakkhu cÈti. Tesu maÑsacakkhu heÔÔhÈ vuttameva.
©ÈÓacakkhu dibbacakkhu paÒÒÈcakkh|ti idha dvidhÈ katvÈ vuttaÑ.
______________________________________________________________
197
Tattha dibbacakkh|ti dibbasadisattÈ dibbaÑ. DevatÈnaÑ hi
sucaritakammanibbattaÑ pittasemharuhirÈdÊhi apalibuddhaÑ
upakkilesavimuttatÈya d|repi ÈrammaÓaggahaÓasamatthaÑ dibbaÑ
pasÈdacakkhu hoti. IdaÒcÈpi vÊriyabhÈvanÈbalanibbattaÑ ÒÈÓacakkhu
tÈdisamevÈti dibbasadisattÈ dibbaÑ, dibbavihÈravasena paÔiladdhattÈ attano
ca dibbavihÈrasannissitattÈ Èlokapariggahena mahÈjutikattÈ
tirokuÔÔÈdigatar|padassanena mahÈgatikattÈpi dibbaÑ. TaÑ sabbaÑ
saddasatthÈnusÈrena veditabbaÑ. DassanaÔÔhena cakkhukiccakaraÓena
cakkhumivÈtipi cakkhu, dibbaÒca taÑ cakkhu cÈti dibbacakkhu.
PajÈnÈtÊti paÒÒÈ. KiÑ pajÈnÈti? CattÈri ariyasaccÈni “idaÑ dukkhan”tiÈdinÈ. VuttaÒhetaÑ–
“PajÈnÈtÊti kho Èvuso tasmÈ paÒÒÈti vuccati, kiÒca pajÈnÈti, idaÑ
dukkhan”ti-Èdi1.
AÔÔhakathÈyaÑ pana “PaÒÒÈpanavasena paÒÒÈ, kinti paÒÒÈpeti?
Aniccanti paÒÒÈpeti, dukkhanti paÒÒÈpeti, anattÈti paÒÒÈpetÊ”ti vuttaÑ. SÈ
panÈyaÑ lakkhaÓÈdito yathÈsabhÈvapaÔivedhalakkhaÓÈ,
akkhalitapaÔivedhalakkhaÓÈ vÈ kusalissÈsakhitta-usupaÔivedho viya,
visayobhÈsanarasÈ padÊpo viya, asammohapaccupaÔÔhÈnÈ
araÒÒagatasudesako viya. Visesato panettha ÈsavakkhayaÒÈÓasa~khÈtÈ
paÒÒÈ catusaccadassanaÔÔhena paÒÒÈcakkh|ti adhippetÈ. YaÑ sandhÈya
vuttaÑ “cakkhuÑ udapÈdi, ÒÈÓaÑ udapÈdi, paÒÒÈ udapÈdi, vijjÈ udapÈdi,
Èloko udapÈdÊ”ti2.
Etesu ca maÑsacakkhu parittaÑ, dibbacakkhu mahaggataÑ, itaraÑ
appamÈÓaÑ. MaÑsacakkhu r|paÑ, itarÈni ar|pÈni. MaÑsacakkhu
dibbacakkhu ca lokiyÈni sÈsavÈni r|pavisayÈni, itaraÑ lokuttaraÑ anÈsavaÑ
catusaccavisayaÑ. MaÑsacakkhu abyÈkataÑ, dibbacakkhu siyÈ kusalaÑ
siyÈ abyÈkataÑ, tathÈ paÒÒÈcakkhu. MaÑsacakkhu kÈmÈvacaraÑ,
dibbacakkhu r|pÈvacaraÑ, itaraÑ lokuttaranti evamÈdi3 vibhÈgÈ veditabbÈ.
GÈthÈsu anuttaranti paÒÒÈcakkhuÑ sandhÈya vuttaÑ. TaÑ hi
ÈsavakkhayaÒÈÓabhÈvato anuttaraÑ. AkkhÈsi purisuttamoti purisÈnaÑ
uttamo
______________________________________________________________
2. SaÑ 3. 370; Vi 3. 15 piÔÔhesu.
3. EvamÈdinÈ (SÊ)
198
KhuddakanikÈya
aggo SammÈsambuddho desesi. UppÈdoti maÑsacakkhussa pavatti. Maggoti
upÈyo, dibbacakkhussa kÈraÓaÑ. Pakaticakkhumato eva hi dibbacakkhu
uppajjati, yasmÈ kasiÓÈlokaÑ vaÉÉhetvÈ dibbacakkhuÒÈÓassa uppÈdanaÑ,
so ca kasiÓamaÓÉale uggahanimittena vinÈ natthÊti. Yatoti yadÈ. ©ÈÓanti
ÈsavakkhayaÒÈÓaÑ. TenevÈha “paÒÒÈcakkhu anuttaran”ti. Yassa cakkhussa
paÔilÈbhÈti yassa ariyassa paÒÒÈcakkhussa uppattiyÈ bhÈvanÈya sabbasmÈ
vaÔÔadukkhato pamuccati parimuccatÊti.
_____
3. IndriyasuttavaÓÓanÈ
62. Tatiye indriyÈnÊti adhipateyyaÔÔhena indriyÈni. YÈni hi
sahajÈtadhammesu issarÈ viya hutvÈ tehi anuvattitabbÈni, tÈni indriyÈni
nÈma. Apica indo BhagavÈ Dhammissaro paramena cittissariyena
samannÈgato, tena indena sabbapaÔhamaÑ diÔÔhattÈ adhigatattÈ paresaÒca
diÔÔhattÈ desitattÈ vihitattÈ gocarabhÈvanÈsevanÈhi diÔÔhattÈ ca indriyÈni.
IndaÑ vÈ maggÈdhigamassa upanissayabh|taÑ puÒÒakammaÑ, tassa
li~gÈnÊtipi indriyÈni. AnaÒÒÈtaÒÒassÈmÊtindriyanti “anamatagge saÑsÈre
anaÒÒÈtaÑ anadhigataÑ amatapadaÑ catusaccadhammameva vÈ
jÈnissÈmÊ”ti paÔipannassa iminÈ pubbabhÈgena uppannaÑ indriyaÑ,
sotÈpattimaggapaÒÒÈyetaÑ adhivacanaÑ. AÒÒindriyanti ÈjÈnana-indriyaÑ.
TatrÈyaÑ vacanattho–ÈjÈnÈti paÔhamamaggaÒÈÓena diÔÔhamariyÈdaÑ
anatikkamitvÈva jÈnÈtÊti aÒÒÈ. Yatheva hi paÔhamamaggapaÒÒÈ dukkhÈdÊsu
pariÒÒÈbhisamayÈdivasena pavattati, tatheva ayampi pavattatÊti aÒÒÈ ca sÈ
yathÈvuttenaÔÔhena indriyaÒcÈti aÒÒindriyaÑ. ŒjÈnanaÔÔheneva aÒÒassa vÈ
ariyapuggalassa indriyanti aÒÒindriyaÑ, sotÈpattiphalato paÔÔhÈya chasu
ÔhÈnesu ÒÈÓassetaÑ adhivacanaÑ. AÒÒÈtÈvindriyanti aÒÒÈtÈvino cat|su
saccesu niÔÔhitaÒÈÓakiccassa khÊÓÈsavassa uppajjanato
indriyaÔÔhasambhavato ca aÒÒÈtÈvindriyaÑ. Ettha ca paÔhamapacchimÈni
paÔhamamaggacatutthaphalavasena ekaÔÔhÈnikÈni, itaraÑ
itaramaggaphalavasena chaÔÔhÈnikanti veditabbaÑ.
199
GÈthÈsu sikkhamÈnassÈti adhisÊlasikkhÈdayo sikkhamÈnassa
bhÈventassa. UjumaggÈnusÈrinoti ujumaggo vuccati ariyamaggo,
antadvayavivajjitattÈ tassa anussaraÓato ujumaggÈnusÈrino, paÔipÈÔiyÈ
magge uppÈdentassÈti attho. Khayasminti anavasesakilesÈnaÑ khepanato
khayasa~khÈte aggamagge ÒÈÓaÑ paÔhamaÑ pureyeva uppajjati. Tato aÒÒÈ
anantarÈti tato maggaÒÈÓato anantarÈ arahattaÑ uppajjati. Atha vÈ
ujumaggÈnusÈrinoti lÊnuddhaccapatiÔÔhÈnÈy|hanÈdike vajjetvÈ
samathavipassanaÑ yuganaddhaÑ katvÈ bhÈvanÈvasena pavattaÑ
pubbabhÈgamaggaÑ anussarantassa anugacchantassa paÔipajjantassa
gotrabhuÒÈÓÈnantaraÑ diÔÔhekaÔÔhÈnaÑ kilesÈnaÑ khepanato khayasmiÑ
sotÈpattimagge paÔhamaÑ ÒÈÓaÑ anaÒÒÈtaÒÒassÈmÊtindriyaÑ uppajjati.
Tato aÒÒÈ anantarÈti tato paÔhamaÒÈÓato anantarÈ anantarato paÔÔhÈya yÈva
aggamaggÈ aÒÒÈ aÒÒindriyaÑ uppajjati.
Tato aÒÒÈ vimuttassÈti tato aÒÒÈ aÒÒindriyato pacchÈ
arahattamaggaÒÈÓÈnantarÈ arahattaphalena paÒÒÈvimuttiyÈ aÒÒÈtÈvindriyena
vimuttassa. ©ÈÓaÑ ve hoti tÈdinoti arahattaphaluppattito uttarakÈle
iÔÔhÈniÔÔhÈdÊsu tÈdilakkhaÓappattassa khÊÓÈsavassa paccavekkhaÓaÒÈÓaÑ
uppajjati. KathaÑ uppajjatÊti Èha “akuppÈ me vimuttÊ”ti. Tassa
akuppabhÈvassa kÈraÓaÑ dasseti “bhavasaÑyojanakkhayÈ”ti.
IdÈni tÈdisaÑ khÊÓÈsavaÑ thomento “sa ve indriyasampanno”ti tatiyaÑ
gÈthamÈha. Tattha indriyasampannoti yathÈvuttehi tÊhi lokuttarindriyehi
samannÈgato, suddhehipi vÈ paÔippassaddhiladdhehi saddhÈdÊhi indriyehi
samannÈgato paripuÓÓo, tato eva cakkhÈdÊhi suÔÔhu v|pasantehi
nibbisevanehi indriyehi samannÈgato. TenÈha “santo”ti,
sabbakilesapariÄÈhav|pasamena upasantoti attho. Santipade ratoti nibbÈne
abhirato adhimutto. Ettha ca “indriyasampanno”ti etena bhÈvitamaggatÈ
pariÒÒÈtakkhandhatÈ cassa dassitÈ, “santo”ti etena pahÊnakilesatÈ, “santipade
rato”ti etena sacchikatanirodhatÈti. SesaÑ vuttanayameva.
200
KhuddakanikÈya
4. AddhÈsuttavaÓÓanÈ
63. Catutthe addhÈti kÈlÈ. AtÊto addhÈti-ÈdÊsu dve pariyÈyÈ
suttantapariyÈyo abhidhammapariyÈyo ca. Tattha suttantapariyÈyena
paÔisandhito pubbe atÊto addhÈ nÈma, cutito pacchÈ anÈgato addhÈ nÈma,
saha cutipaÔisandhÊhi tadanantaraÑ paccuppanno addhÈ nÈma.
AbhidhammapariyÈyena uppÈdo Ôhiti bha~goti ime tayo khaÓe patvÈ
niruddhadhammÈ atÊto addhÈ nÈma, tayopi khaÓe asampattÈ anÈgato addhÈ
nÈma, khaÓattayasama~gino paccuppanno addhÈ nÈma.
Aparo nayo–ayaÑ hi atÊtÈdivibhÈgo addhÈsantatisamayakhaÓavasena
catudhÈ veditabbo. Tesu addhÈvibhÈgo vutto, santativasena sabhÈgÈ ekautusamuÔÔhÈnÈ ekÈhÈrasamuÔÔhÈnÈ ca pubbÈpariyavasena vattamÈnÈpi
paccuppannÈ, tato pubbe visabhÈga-utu-ÈhÈrasamuÔÔhÈnÈ atÊtÈ, pacchÈ
anÈgatÈ. CittajÈ ekavÊthi-ekajavana-ekasamÈpattisamuÔÔhÈnÈ paccuppannÈ
nÈma, tato pubbe atÊtÈ, pacchÈ anÈgatÈ. KammasamuÔÔhÈnÈnaÑ pÈÔiyekkaÑ
santativasena atÊtÈdibhedo natthi, tesaÑyeva pana utuÈhÈracittasamuÔÔhÈnÈnaÑ upatthambhakavasena1 tassa atÊtÈdibhÈvo
veditabbo. Samayavasena ekamuhuttapubbaÓhasÈyanharattidivÈdÊsu
samayesu santÈnavasena pavattamÈnÈ taÑtaÑsamaye paccuppannÈ nÈma,
tato pubbe atÊtÈ, pacchÈ anÈgatÈ. AyaÑ tÈva r|padhammesu nayo.
Ar|padhammesu pana khaÓavasena uppÈdÈdikkhaÓattayapariyÈpannÈ
paccuppannÈ, tato pubbe atÊtÈ, pacchÈ anÈgatÈ. Apica
atikkantahetupaccayakiccÈ atÊtÈ, niÔÔhitahetukiccÈ aniÔÔhitapaccayakiccÈ
paccuppannÈ, ubhayakiccaÑ asampattÈ anÈgatÈ. Attano vÈ kiccakkhaÓe
paccuppannÈ, tato pubbe atÊtÈ, pacchÈ anÈgatÈ2. Ettha ca khaÓÈdikathÈva
nippariyÈyÈ, sesÈ pariyÈyÈ. AyaÑ hi atÊtÈdibhedo nÈma dhammÈnaÑ hoti,
na kÈlassa. AtÊtÈdibhede pana dhamme upÈdÈya paramatthato avijjamÈnopi
kÈlo idha teneva vohÈrena atÊtoti-ÈdinÈ vuttoti veditabbo.
______________________________________________________________
1. Uppattivasena (Ka)
2. Pubbe anÈgatÈ, pacchÈ atÊtÈ (SyÈ, Ka) Abhi-®Ôha 2. 8 piÔÔhepi passitabbaÑ.
201
GÈthÈsu akkheyyasaÒÒinoti ettha akkhÈyati kathÊyati paÒÒÈpÊyatÊti
akkheyyaÑ, kathÈvatthu, atthato r|pÈdayo paÒcakkhandhÈ. VuttaÑ hetaÑ–
“AtÊtaÑ vÈ addhÈnaÑ Èrabbha kathaÑ katheyya, anÈgataÑ vÈ -papaccuppannaÑ vÈ addhÈnaÑ Èrabbha kathaÑ katheyyÈ”ti1.
TathÈ–
“YaÑ bhikkhave r|paÑ atÊtaÑ niruddhaÑ vipariÓataÑ, ‘ahosÊ’ti
tassa sa~khÈ, ‘ahosÊ’ti tassa samaÒÒÈ, ‘ahosÊ’ti tassa paÒÒatti, na tassa
sa~khÈ atthÊti, na tassa sa~khÈ bhavissatÊ”ti2–
evaÑ vuttena Niruttipathasuttenapi ettha attho dÊpetabbo. EvaÑ
kathÈvatthubhÈvena akkheyyasa~khÈte khandhapaÒcake ahanti ca mamanti
ca devoti ca manussoti ca itthÊti ca purisoti ca ÈdinÈ pavattasaÒÒÈvasena
akkheyyasaÒÒino, paÒcasu upÈdÈnakkhandhesu sattapuggalÈdisaÒÒinoti
attho. AkkheyyasmiÑ taÓhÈdiÔÔhiggÈhavasena patiÔÔhitÈ, rÈgÈdivasena vÈ
aÔÔhahÈkÈrehi patiÔÔhitÈ. Ratto hi rÈgavasena patiÔÔhito hoti, duÔÔho
dosavasena, m|Äho mohavasena, parÈmaÔÔho diÔÔhivasena, thÈmagato
anusayavasena, vinibaddho mÈnavasena, aniÔÔha~gato vicikicchÈvasena,
vikkhepagato uddhaccavasena patiÔÔhito hotÊti.
AkkheyyaÑ apariÒÒÈyÈti taÑ akkheyyaÑ tebh|makadhamme tÊhi
pariÒÒÈhi aparijÈnitvÈ tassa aparijÈnanahetu. YogamÈyanti maccunoti
maraÓassa yogaÑ tena saÑyogaÑ upagacchanti, na visaÑyoganti attho.
Atha vÈ yoganti upÈyaÑ, tena yojitaÑ pasÈritaÑ mÈrasenaÔÔhÈniyaÑ
anatthajÈlaÑ kilesajÈlaÒca upagacchantÊti vuttaÑ hoti. TathÈ hi vuttaÑ–
“Na hi no sa~garaÑ tena, mahÈsenena maccunÈ”ti3.
EttÈvatÈ vaÔÔaÑ dassetvÈ idÈni vivaÔÔaÑ dassetuÑ “akkheyyaÒca
pariÒÒÈyÈ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha casaddo byatireke, tena
akkheyyaparijÈnanena laddhabbaÑ vakkhamÈnameva visesaÑ joteti.
PariÒÒÈyÈti
______________________________________________________________
3. Ma 3. 226; Khu 6. 159; Khu 10. 128 piÔÔhesu.
202
KhuddakanikÈya
vipassanÈsahitÈya maggapaÒÒÈya dukkhanti paricchijja jÈnitvÈ,
tappaÔibaddhakilesappahÈnena vÈ taÑ samatikkamitvÈ tissannampi
pariÒÒÈnaÑ kiccaÑ matthakaÑ pÈpetvÈ. AkkhÈtÈraÑ na maÒÒatÊti sabbaso
maÒÒanÈnaÑ pahÊnattÈ khÊÓÈsavo akkhÈtÈraÑ na maÒÒati,
kÈrakÈdisabhÈvaÑ kiÒci attÈnaÑ na paccetÊti attho. PhuÔÔho vimokkho
manasÈ, santipadamanuttaranti yasmÈ sabbasa~khatavimuttattÈ
“vimokkho”ti sabbakilesasantÈpav|pasamanaÔÔhÈnatÈya “santipadan”ti
laddhanÈmo nibbÈnadhammo phuÔÔho phusito patto, tasmÈ akkhÈtÈraÑ na
maÒÒatÊti. Atha vÈ “pariÒÒÈyÈ”ti padena dukkhasaccassa
pariÒÒÈbhisamayaÑ samudayasaccassa pahÈnÈbhisamayaÒca vatvÈ idÈni
“phuÔÔho vimokkho manasÈ, santipadamanuttaran”ti iminÈ
magganirodhÈnaÑ bhÈvanÈsacchikiriyÈbhisamayaÑ vadati. Tassattho–
samucchedavasena sabbakilesehi vimuccatÊti vimokkho, ariyamaggo. So
panassa maggacittena phuÔÔho phusito bhÈvito, teneva anuttaraÑ santipadaÑ
nibbÈnaÑ phuÔÔhaÑ phusitaÑ sacchikatanti.
Akkheyyasampannoti akkheyyanimittaÑ vividhÈhi vipattÊhi upaddute
loke pahÊnavipallÈsatÈya tato suparimutto akkheyyapariÒÒÈbhinibbattÈhi
sampattÊhi sampanno samannÈgato. Sa~khÈya sevÊti paÒÒÈvepullappattiyÈ
cÊvarÈdipaccaye sa~khÈya parituletvÈva sevanasÊlo, sa~khÈtadhammattÈ ca
ÈpÈthagataÑ sabbampi visayaÑ chaÄa~gupekkhÈvasena sa~khÈya sevanasÊlo.
DhammaÔÔhoti asekkhadhammesu nibbÈnadhamme eva vÈ Ôhito. Vedag|ti
veditabbassa catusaccassa pÈra~gatattÈ vedag|. EvaÑguÓo arahÈ bhavÈdÊsu
katthaci ÈyatiÑ1 punabbhavÈbhÈvato manussadevÈti sa~khyaÑ na upeti,
apaÒÒattikabhÈvameva gacchatÊti anupÈdÈparinibbÈnena desanaÑ niÔÔhÈpesi.
_____
5. DuccaritasuttavaÓÓanÈ
64. PaÒcame duÔÔhu caritÈni, duÔÔhÈni vÈ caritÈni duccaritÈni. KÈyena
duccaritaÑ, kÈyato vÈ pavattaÑ duccaritaÑ kÈyaduccaritaÑ. Sesesupi eseva
______________________________________________________________
1. Œyati (SÊ)
203
nayo. ImÈni ca duccaritÈni paÒÒattiyÈ vÈ kathetabbÈni kammapathehi vÈ.
Tattha paÒÒattiyÈ tÈva kÈyadvÈre paÒÒattasikkhÈpadassa vÊtikkamo
kÈyaduccaritaÑ, vacÊdvÈre paÒÒattasikkhÈpadassa vÊtikkamo
vacÊduccaritaÑ, ubhayattha paÒÒattassa vÊtikkamo manoduccaritanti ayaÑ
paÒÒattikathÈ. PÈÓÈtipÈtÈdayo pana tisso cetanÈ kÈyadvÈrepi vacÊdvÈrepi
uppannÈ1 kÈyaduccaritaÑ, tathÈ catasso musÈvÈdÈdicetanÈ vacÊduccaritaÑ,
abhijjhÈ byÈpÈdo micchÈdiÔÔhÊti tayo cetanÈsampayuttadhammÈ
manoduccaritanti ayaÑ kammapathakathÈ.
GÈthÈyaÑ kammapathappattoyeva pÈpadhammo
kÈyaduccaritÈdibhÈvena vuttoti tadaÒÒaÑ pÈpadhammaÑ sa~gaÓhituÑ
“yaÒcaÒÒaÑ dosasaÒhitan”ti vuttaÑ. Tattha dosasaÒhitanti
rÈgÈdikilesasaÑhitaÑ. SesaÑ suviÒÒeyyameva.
_____
6. SucaritasuttavaÓÓanÈ
65. ChaÔÔhe suÔÔhu caritÈni, sundarÈni vÈ caritÈni sucaritÈni. KÈyena
sucaritaÑ, kÈyato vÈ pavattaÑ sucaritaÑ kÈyasucaritaÑ. Sesesupi eseva
nayo. IdhÈpi pana paÒÒattivasena kammapathavasena cÈti duvidhÈ kathÈ.
Tattha kÈyadvÈre paÒÒattasikkhÈpadassa avÊtikkamo kÈyasucaritaÑ,
vacÊdvÈre paÒÒattasikkhÈpadassa avÊtikkamo vacÊsucaritaÑ, ubhayattha
paÒÒattassa avÊtikkamo manosucaritanti ayaÑ paÒÒattikathÈ. PÈÓÈtipÈtÈdÊhi
pana viramantassa uppannÈ tisso cetanÈpi viratiyopi kÈyasucaritaÑ,
musÈvÈdÈdÊhi viramantassa catasso cetanÈpi viratiyopi vacÊsucaritaÑ,
anabhijjhÈ abyÈpÈdo sammÈdiÔÔhÊti tayo cetanÈsampayuttadhammÈ
manosucaritanti ayaÑ kammapathakathÈ. SesaÑ vuttanayameva.
______________________________________________________________
1. KÈyadvÈre uppannÈ (SÊ) DÊ-®Ôha 3. 167 piÔÔhepi passitabbaÑ.
204
KhuddakanikÈya
7. SoceyyasuttavaÓÓanÈ
66. Sattame soceyyÈnÊti sucibhÈvÈ. KÈyasoceyyanti kÈyasucaritaÑ,
vacÊmanosoceyyÈnipi vacÊmanosucaritÈneva. TathÈ hi vuttaÑ “tattha
katamaÑ kÈyasoceyyaÑ, pÈÓÈtipÈtÈ veramaÓÊ”ti-Èdi1.
GÈthÈyaÑ samucchedavasena pahÊnasabbakÈyaduccaritattÈ kÈyena
sucÊti kÈyasuci. Soceyyasampannanti paÔippassaddhakilesattÈ
suparisuddhÈya soceyyasampattiyÈ upetaÑ. SesaÑ vuttanayameva.
_____
8. MoneyyasuttavaÓÓanÈ
67. AÔÔhame moneyyÈnÊti ettha idhalokaparalokaÑ attahitaparahitaÒca
munÈtÊti Muni, kalyÈÓaputhujjanena saddhiÑ satta sekkhÈ arahÈ ca. Idha
pana arahÈva adhippeto. Munino bhÈvÈti moneyyÈni, arahato
kÈyavacÊmanosamÈcÈrÈ.
Atha vÈ MunibhÈvakarÈ moneyyapaÔipadÈdhammÈ moneyyÈni.
TesamayaÑ vitthÈro–
“Tattha katamaÑ kÈyamoneyyaÑ, tividhakÈyaduccaritassa
pahÈnaÑ kÈyamoneyyaÑ, tividhaÑ kÈyasucaritaÑ kÈyamoneyyaÑ,
kÈyÈrammaÓe ÒÈÓaÑ kÈyamoneyyaÑ, kÈyapariÒÒÈ kÈyamoneyyaÑ,
pariÒÒÈsahagato maggo kÈyamoneyyaÑ. KÈyasmiÑ
chandarÈgappahÈnaÑ kÈyamoneyyaÑ, kÈyasa~khÈranirodhÈ
catutthajjhÈnasamÈpatti kÈyamoneyyaÑ.
Tattha katamaÑ vacÊmoneyyaÑ, catubbidhavacÊduccaritassa
pahÈnaÑ vacÊmoneyyaÑ, catubbidhaÑ vacÊsucaritaÑ, vÈcÈrammaÓe
ÒÈÓaÑ, vÈcÈpariÒÒÈ, pariÒÒÈsahagato maggo, vÈcÈya
chandarÈgappahÈnaÑ, vacÊsa~khÈranirodhÈ dutiyajjhÈnasamÈpatti
vacÊmoneyyaÑ.
______________________________________________________________
1. AÑ 1. 275 piÔÔhe atthato samÈnaÑ.
205
Tattha katamaÑ manomoneyyaÑ, tividhamanoduccaritassa
pahÈnaÑ manomoneyyaÑ, tividhaÑ manosucaritaÑ, manÈrammaÓe
ÒÈÓaÑ, manopariÒÒÈ, pariÒÒÈsahagato maggo, manasmiÑ
chandarÈgappahÈnaÑ, cittasa~khÈranirodhÈ
saÒÒÈvedayitanirodhasamÈpatti manomoneyyan”ti1.
NinhÈtapÈpakanti2 aggamaggajalena3 suÔÔhu vikkhÈlitapÈpamalaÑ.
_____
9. PaÔhamarÈgasuttavaÓÓanÈ
68. Navame yassa kassacÊti aniyamitavacanaÑ, tasmÈ yassa kassaci
puggalassa gahaÔÔhassa vÈ pabbajitassa vÈ. RÈgo appahÊnoti raÒjanaÔÔhena
rÈgo samucchedavasena na pahÊno, maggena anuppattidhammataÑ na
ÈpÈdito. Dosamohesupi eseva nayo. Tattha apÈyagamanÊyÈ rÈgadosamohÈ
paÔhamamaggena, oÄÈrikÈ kÈmarÈgadosÈ dutiyamaggena teyeva anavasesÈ
tatiyamaggena, bhavarÈgo avasiÔÔhamoho ca catutthamaggena pahÊyanti.
Evametesu pahÊyantesu tadekaÔÔhato sabbepi kilesÈ pahÊyanteva. Evamete
rÈgÈdayo yassa kassaci bhikkhussa vÈ bhikkhuniyÈ vÈ upÈsakassa vÈ
upÈsikÈya vÈ maggena appahÊnÈ. Baddho mÈrassÈti kilesamÈrena baddhoti
vuccati. Yadaggena ca kilesamÈrena baddho, tadaggena
abhisa~khÈramÈrÈdÊhipi baddhoyeva hoti. PaÔimukkassa mÈrapÈsoti
paÔimukko assa anena appahÊnakilesena puggalena tÈyeva
appahÊnakilesatÈya mÈrapÈsasa~khÈto kileso attano cittasantÈne paÔimukko
pavesito, tena sayaÑ bandhÈpitoti attho. Atha vÈ paÔimukko assa bhaveyya
mÈrapÈso. Sukkapakkhe omukkassÈti avamukko mocito apanÊto assa. SesaÑ
vuttavipariyÈyena veditabbaÑ.
Idha gÈthÈ sukkapakkhavaseneva ÈgatÈ. TatrÈyaÑ sa~khepattho–yassa
ariyapuggalassa rÈgadosÈvijjÈ virÈjitÈ aggamaggena nirodhitÈ,
______________________________________________________________
3. AÔÔha~gikamaggajalena (SyÈ)
2. NiddhotapÈpakanti (SÊ, SyÈ)
206
KhuddakanikÈya
taÑ bhÈvitakÈyasÊlacittapaÒÒatÈya bhÈvitattesu arahantesu aÒÒataraÑ
abbhantaraÑ ekaÑ brahmabh|taÑ brahmaÑ vÈ seÔÔhaÑ arahattaphalaÑ
pattaÑ, yathÈ aÒÒe khÊÓÈsavÈ pubb|panissayasampattisamannÈgatÈ hutvÈ
ÈgatÈ, yathÈ ca te antadvayarahitÈya sÊlasamÈdhipaÒÒÈkkhandhasahagatÈya
majjhimÈya paÔipadÈya nibbÈnaÑ gatÈ adhigatÈ, yathÈ vÈ te khandhÈdÊnaÑ
tathalakkhaÓaÑ yÈthÈvato paÔivijjhiÑsu, yathÈ ca te tathadhamme
dukkhÈdayo aviparÊtato abbhaÒÒiÑsu, r|pÈdike ca visaye yathÈ te
diÔÔhamattÈdivaseneva passiÑsu, yathÈ vÈ pana te aÔÔha anariyavohÈre
vajjetvÈ ariyavohÈravaseneva pavattavÈcÈ, vÈcÈnur|paÒca pavattakÈyÈ,
kÈyÈnur|paÒca pavattavÈcÈ, tathÈ ayampi ariyapuggaloti TathÈgataÑ
catusaccabuddhatÈya BuddhaÑ puggalaveraÑ kilesaveraÑ
attÈnuvÈdÈdibhayaÒca atikkantanti verabhayÈtÊtaÑ sabbesaÑ
kilesÈbhisa~khÈrÈdÊnaÑ pahÊnattÈ sabbappahÈyinaÑ BuddhÈdayo ariyÈ Èhu
kathenti kittentÊti.
_____
10. DutiyarÈgasuttavaÓÓanÈ
69. Dasame atarÊti tiÓÓo, na tiÓÓo atiÓÓo1. Samuddanti
saÑsÈrasamuddaÑ, cakkhÈyatanÈdisamuddaÑ vÈ. Tadubhayampi
dupp|raÓaÔÔhena samuddo viyÈti samuddaÑ. Atha vÈ samuddanaÔÔhena
samuddaÑ, kilesavassanena sattasantÈnassa kilesasadanatoti2 attho. SavÊcinti
kodh|pÈyÈsavÊcÊhi savÊciÑ. VuttaÑ hetaÑ “vÊcibhayanti kho bhikkhu
kodh|pÈyÈsassetaÑ adhivacanan”ti3. SÈvaÔÔanti paÒcakÈmaguÓÈvaÔÔehi saha
ÈvaÔÔaÑ. Vuttampi cetaÑ “ÈvaÔÔabhayanti kho bhikkhu paÒcannetaÑ
kÈmaguÓÈnaÑ adhivacanan”ti4. SagahaÑ sarakkhasanti attano
gocaragatÈnaÑ anatthajananato
caÓÉamakaramacchakacchaparakkhasasadisehi visabhÈgapuggalehi sahitaÑ.
TathÈ cÈha “sagahaÑ sarakkhasanti kho bhikkhu mÈtugÈmassetaÑ
adhivacanan”ti5. AtarÊti maggapaÒÒÈnÈvÈya yathÈvuttaÑ samuddaÑ uttari.
TiÓÓoti nittiÓÓo.
______________________________________________________________
1. Na atarÊti atiÓÓo (SÊ), na atarÊti na tiÓÓo (SyÈ)
3. Khu 1. 271; Ma 2. 124 piÔÔhesu atthato samÈnaÑ.
4. Khu 1. 271; Ma 2. 124; AÑ 1. 440 piÔÔhesu.
2. KilesasaraÓatoti (SÊ)
207
pÈra~gatoti tassa samuddassa pÈraÑ paratÊraÑ nirodhaÑ upagato. Thale
tiÔÔhatÊti tato eva saÑsÈramahoghaÑ kÈmÈdimahoghaÒca atikkamitvÈ thale
paratÊre nibbÈne bÈhitapÈpabrÈhmaÓo tiÔÔhatÊti vuccati.
IdhÈpi gÈthÈ sukkapakkhavaseneva ÈgatÈ. Tattha |mibhayanti
yathÈvutta-|mibhayaÑ, bhÈyitabbaÑ etasmÈti taÑ |mi bhayaÑ1. Duttaranti
duratikkamaÑ. AccatÈrÊti atikkami.
Sa~gÈtigoti rÈgÈdÊnaÑ paÒcannaÑ sa~gÈnaÑ atikkantattÈ pahÊnattÈ
sa~gÈtigo. Attha~gato so na pamÈÓametÊti so evaÑbh|to arahÈ rÈgÈdÊnaÑ
pamÈÓakaradhammÈnaÑ accantameva atthaÑ gatattÈ attha~gato, tato eva
sÊlÈdidhammakkhandhapÈrip|riyÈ ca “ediso sÊlena samÈdhinÈ paÒÒÈyÈ”ti
kenaci pamiÓituÑ asakkuÓeyyo pamÈÓaÑ na eti, atha vÈ
anupÈdisesanibbÈnasa~khÈtaÑ atthaÑ gato so arahÈ “imÈya nÈma
gatiyÈÔhito, ediso ca nÈmagottenÈ”ti pamiÓituÑ asakkuÓeyyatÈya pamÈÓaÑ
na eti na upagacchati, tato eva amohayi maccurÈjaÑ, tena anubandhituÑ
asakkuÓeyyoti vadÈmÊti anupÈdisesanibbÈnadhÈtuyÈva desanaÑ niÔÔhÈpesi.
Iti imasmiÑ vagge paÔhamapaÒcamachaÔÔhesu vaÔÔaÑ kathitaÑ,
dutiyasattama-aÔÔhamesu vivaÔÔaÑ, sesesu vaÔÔavivaÔÔaÑ kathitanti
veditabbaÑ.
DutiyavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
3. Tatiyavagga
1. MicchÈdiÔÔhikasuttavaÓÓanÈ
70. Tatiyavaggassa paÔhame diÔÔhÈ mayÈti mayÈ diÔÔhÈ, mama
samantacakkhunÈ dibbacakkhunÈ cÈti dvÊhipi cakkh|hi diÔÔhÈ paccakkhato
viditÈ. Tena anussavÈdiÑ paÔikkhipati, ayaÒca attho idÈneva PÈÄiyaÑ
Ègamissati. KÈyaduccaritena samannÈgatÈti kÈyaduccaritena sama~gÊbh|tÈ.
AriyÈnaÑ upavÈdakÈti BuddhÈdÊnaÑ ariyÈnaÑ antamaso
gihisotÈpannÈnampi guÓaparidhaÑsanena abh|tabbhakkhÈnena upavÈdakÈ
akkosakÈ garahakÈ.
______________________________________________________________
1. TaÑ |mibhayaÑ (SÊ, Ka)
208
KhuddakanikÈya
micchÈdiÔÔhikÈti viparÊtadassanÈ. MicchÈdiÔÔhikammasamÈdÈnÈti
micchÈdassanahetu samÈdinnanÈnÈvidhakammÈ, ye ca
micchÈdiÔÔhim|lakesu kÈyakammÈdÊsu aÒÒepi samÈdapenti. Ettha ca
vacÊmanoduccaritaggahaÓeneva ariy|pavÈdamicchÈdiÔÔhÊsu gahitÈsu
punavacanaÑ mahÈsÈvajjabhÈvadassanatthaÑ nesaÑ. MahÈsÈvajjo hi
ariy|pavÈdo Ènantariyasadiso. YathÈha–
“SeyyathÈpi SÈriputta bhikkhu sÊlasampanno samÈdhisampanno
paÒÒÈsampanno diÔÔheva dhamme aÒÒaÑ ÈrÈdheyya,
evaÑsampadamidaÑ SÈriputta vadÈmi, taÑ vÈcaÑ appahÈya taÑ cittaÑ
appahÈya taÑ diÔÔhiÑ appaÔinissajjitvÈ yathÈbhataÑ nikkhitto evaÑ
niraye”ti1.
MicchÈdiÔÔhito ca mahÈsÈvajjataraÑ nÈma aÒÒaÑ natthi. YathÈha–
“NÈhaÑ bhikkhave aÒÒaÑ ekadhammampi samanupassÈmi, yaÑ
evaÑ mahÈsÈvajjataraÑ yathayidaÑ bhikkhave micchÈdiÔÔhi,
micchÈdiÔÔhiparamÈni bhikkhave vajjÈnÊ”ti2.
TaÑ kho panÈti-Èdi yathÈvuttassa atthassa attapaccakkhabhÈvaÑ
daÄhataraÑ katvÈ dassetuÑ ÈraddhaÑ. Tampi suviÒÒeyyameva.
GÈthÈsu micchÈ manaÑ paÓidhÈyÈti abhijjhÈdÊnaÑ vasena cittaÑ
ayoniso ÔhapetvÈ. MicchÈ vÈcaÒca bhÈsiyÈti3 micchÈ musÈvÈdÈdivasena
vÈcaÑ bhÈsitvÈ. MicchÈ kammÈni katvÈnÈti pÈÓÈtipÈtÈdivasena
kÈyakammÈni katvÈ. Atha vÈ micchÈ manaÑ paÓidhÈyÈti
micchÈdiÔÔhivasena cittaÑ viparÊtaÑ ÔhapetvÈ. Sesapadadvayepi eseva nayo.
IdÈnissa tathÈ duccaritacaraÓe kÈraÓaÑ dasseti appasuttoti, attano paresaÒca
hitÈvahena sutena virahitoti attho. ApuÒÒakaroti tato eva ariyadhammassa
akovidatÈya kibbisakÈrÊ pÈpadhammo. AppasmiÑ idha jÊviteti idha
manussaloke jÊvite atiparitte. TathÈ cÈha “yo ciraÑ jÊvati, so vassasataÑ
appaÑ vÈ bhiyyo”ti4 “appamÈyu manussÈnan”ti5 ca. TasmÈ bahussuto
sappaÒÒo sÊghaÑ puÒÒÈni katvÈ sagg|pago
______________________________________________________________
1. Ma 1. 102 piÔÔhe. 2. AÑ 1. 35 piÔÔhe. 3. MicchÈ vÈcaÑ abhÈsiyÈti (SÊ, SyÈ, Ka)
4. DÊ 2. 45; SaÑ 1. 109 piÔÔhesu.
209
nibbÈnapatiÔÔho vÈ hoti. Yo pana appasuto apuÒÒakaro, kÈyassa bhedÈ
duppaÒÒo nirayaÑ so upapajjatÊti.
_____
2. SammÈdiÔÔhikasuttavaÓÓanÈ
71. Dutiye paÔhamasutte vuttavipariyÈyena attho veditabbo.
_____
3. NissaraÓiyasuttavaÓÓanÈ
72. Tatiye nissaraÓiyÈti1 nissaraÓapaÔisaÑyuttÈ. DhÈtuyoti
sattasuÒÒasabhÈvÈ. KÈmÈnanti kilesakÈmÈnaÒceva vatthukÈmÈnaÒca. Atha
vÈ kÈmananti kilesakÈmÈnaÑ. KilesakÈmato hi nissaraÓÈ vatthukÈmehipi
nissaraÓaÑyeva hoti, na aÒÒathÈ. VuttaÑ hetaÑ–
“Na te kÈmÈ yÈni citrÈni loke,
Sa~kapparÈgo purisassa kÈmo.
TiÔÔhanti citrÈni tatheva loke,
Athettha dhÊrÈ vinayanti chandan”ti2.
NissaraÓanti apagamo. Nekkhammanti paÔhamajjhÈnaÑ, visesato taÑ
asubhÈrammaÓaÑ daÔÔhabbaÑ. Yo pana taÑ jhÈnaÑ pÈdakaÑ katvÈ
sa~khÈre sammasitvÈ tatiyamaggaÑ patvÈ anÈgÈmimaggena nibbÈnaÑ
sacchikaroti, tassa cittaÑ accantameva kÈmehi nissaÔanti idaÑ ukkaÔÔhato
kÈmÈnaÑ nissaraÓaÑ veditabbaÑ. R|pÈnanti r|padhammÈnaÑ, visesena
saddhiÑ ÈrammaÓehi kusalavipÈkakiriyÈbhedato sabbesaÑ
r|pÈvacaradhammÈnaÑ. Œruppanti ar|pÈvacarajjhÈnaÑ. Keci pana
“kÈmÈnan”ti padassa “sabbesaÑ kÈmÈvacaradhammÈnan”ti atthaÑ vadanti,
“nekkhamman”ti ca “paÒca r|pÈvacarajjhÈnÈnÊ”ti. TaÑ
______________________________________________________________
1. NissÈraÓÊyÈti (SyÈ)
210
KhuddakanikÈya
AÔÔhakathÈsu natthi, na yujjati ca. Bh|tanti jÈtaÑ. Sa~khatanti samecca
sambhuyya paccayehi kataÑ. PaÔiccasamuppannanti kÈraÓato nibbattaÑ.
TÊhipi padehi tebh|make dhamme anavasesato pariyÈdiyati. Nirodhoti
nibbÈnaÑ. Ettha ca paÔhamÈya dÈtuyÈ kÈmapariÒÒÈ vuttÈ, dutiyÈya
r|papariÒÒÈ, tatiyÈya sabbasa~khatapariÒÒÈ sabbabhavasamatikkamo vutto.
GÈthÈsu kÈmanissaraÓaÑ ÒatvÈti “idaÑ kÈmanissaraÓaÑ, evaÒca
kÈmato nissaraÓan”ti jÈnitvÈ. Atikkamati etenÈti atikkamo, atikkaman|pÈyo,
taÑ atikkamaÑ ÈruppaÑ ÒatvÈ. Sabbe sa~khÈrÈ samanti v|pasamanti etthÈti
sabbasa~khÈrasamatho, nibbÈnaÑ, taÑ phusaÑ phusanto. SesaÑ heÔÔhÈ
vuttanayameva.
_____
4. SantatarasuttavaÓÓanÈ
73. Catutthe r|pehÊti r|pÈvacaradhammehi. SantatarÈti atisayena santÈ.
R|pÈvacaradhammÈ hi kilesavikkhambhanato vitakkÈdioÄÈrika~gappahÈnato samÈdhibh|mibhÈvato ca santÈ nÈma, ÈruppÈ pana
tehipi a~gasantatÈya ceva ÈrammaÓasantatÈya ca atisayena santavuttikÈ, tena
santatarÈti vuttÈ. Nirodhoti nibbÈnaÑ.
Sa~khÈrÈvasesasukhumabhÈvappattitopi hi catutthÈruppato
phalasamÈpattiyova santatarÈ kilesadarathapaÔipassaddhito
nibbÈnÈrammaÓato ca, kima~gaÑ pana sabbasa~khÈrasamatho nibbÈnaÑ.
Tena vuttaÑ “Èruppehi nirodho santataro”ti.
GÈthÈsu r|p|pagÈti r|pabhav|pagÈ. R|pabhavo hi idha r|panti vutto
“r|p|papattiyÈ maggaÑ bhÈvetÊ”ti-ÈdÊsu viya. Ar|paÔÔhÈyinoti ar|pÈvacarÈ.
NirodhaÑ appajÈnantÈ, ÈgantÈro punabbhavanti etena
r|pÈr|pÈvacaradhammehi nirodhassa santabhÈvameva dasseti. Ar|pesu
asaÓÔhitÈti ar|parÈgena ar|pabhavesu appatiÔÔhahantÈ, tepi parijÈnantÈti
attho. Nirodhe ye vimuccantÊti ettha yeti nipÈtamattaÑ. SesaÑ heÔÔhÈ
vuttanayameva.
211
5. PuttasuttavaÓÓanÈ
74. PaÒcame puttÈti atrajÈ orasaputtÈ, dinnakÈdayopi vÈ. Santoti
bhavantÈ. SaÑvijjamÈnÈ lokasminti imasmiÑ loke upalabbhamÈnÈ.
AtthibhÈvena santo, pÈkaÔabhÈvena vijjamÈnÈ. AtijÈtoti attano guÓehi
mÈtÈpitaro atikkamitvÈ jÈto, tehi adhikaguÓoti attho. AnujÈtoti guÓehi
mÈtÈpit|naÑ anur|po hutvÈ jÈto, tehi samÈnaguÓoti attho. AvajÈtoti guÓehi
mÈtÈpit|naÑ adhamo1 hutvÈ jÈto, tehi hÊnaguÓoti attho. Yehi pana guÓehi
yutto mÈtÈpit|naÑ adhiko samo hÊnoti ca adhippeto, te vibhajitvÈ dassetuÑ
“kathaÒca bhikkhave putto atijÈto hotÊ”ti kathetukamyatÈya pucchaÑ katvÈ
“idha bhikkhave puttassÈ”ti-ÈdinÈ niddeso Èraddho.
Tattha na BuddhaÑ saraÓaÑ gatÈti-ÈdÊsu Buddhoti sabbadhammesu
appaÔihataÒÈÓanimittÈnuttaravimokkhÈdhigamaparibhÈvitaÑ
khandhasantÈnaÑ, sabbaÒÒutaÒÒÈÓapadaÔÔhÈnaÑ vÈ saccÈbhisambodhiÑ
upÈdÈya paÒÒattiko sattÈtisayo Buddho. YathÈha–
“Buddhoti yo so BhagavÈ sayambh| anÈcariyako pubbe
ananussutesu dhammesu sÈmaÑ saccÈni abhisambujjhi, tattha ca
sabbaÒÒutaÑ patto, balesu ca vasÊbhÈvan”ti2.
AyaÑ tÈva atthato BuddhavibhÈvanÈ.
ByaÒjanato pana savÈsanÈya kilesaniddÈya accantavigamena BuddhavÈ
paÔibuddhavÈti Buddho, buddhiyÈ vÈ vikasitabhÈvena BuddhavÈ
vibuddhavÈti Buddho, bujjhitÈti Buddho, bodhetÈti Buddhoti evamÈdinÈ
nayena veditabbo. YathÈha–
“BujjhitÈ saccÈnÊti Buddho, bodhetÈ pajÈyÈti Buddho, sabbaÒÒutÈya
Buddho, sabbadassÈvitÈya Buddho, anaÒÒaneyyatÈya Buddho,
visavitÈya3 Buddho, khÊÓÈsavasa~khÈtena Buddho,
nirupakkilesasa~khÈtena Buddho, ekantavÊtarÈgoti Buddho,
______________________________________________________________
1. Avamo (SÊ); asamo (SyÈ, Ka)
3. VikasitatÈya (Ka)
212
KhuddakanikÈya
ekantavÊtadosoti Buddho, ekantavÊtamohoti Buddho, ekantanikkilesoti
Buddho, ekÈyanamaggaÑ gatoti Buddho, eko anuttaraÑ
sammÈsambodhiÑ abhisambuddhoti Buddho, abuddhivihatattÈ
buddhipaÔilÈbhÈti Buddho, Buddhoti cetaÑ nÈmaÑ na mÈtarÈ kataÑ, na
pitarÈ kataÑ, na bhÈtarÈ kataÑ, na bhaginiyÈ kataÑ, na mittÈmaccehi
kataÑ, na ÒÈtisÈlohitehi kataÑ, na samaÓabrÈhmaÓehi kataÑ, na
devatÈhi kataÑ, atha kho vimokkhantikametaÑ BuddhÈnaÑ
BhagavantÈnaÑ bodhiyÈ m|le saha sabbaÒÒutaÒÒÈÓassa paÔilÈbhÈ
sacchikÈ paÒÒatti, yadidaÑ Buddho”ti1.
HiÑsatÊti saraÓaÑ, sabbaÑ anatthaÑ apÈyadukkhaÑ sabbaÑ
saÑsÈradukkhaÑ hiÑsati vinÈseti viddhaÑsetÊti attho. SaraÓaÑ gatÈti
“Buddho BhagavÈ amhÈkaÑ saraÓaÑ gati parÈyaÓaÑ paÔisaraÓaÑ aghassa
hantÈ hitassa vidhÈtÈ”ti iminÈ adhippÈyena BuddhaÑ BhagavantaÑ
gacchÈma bhajÈma sevÈma payirupÈsÈma, evaÑ vÈ jÈnÈma bujjhÈmÈti evaÑ
gatÈ upagatÈ BuddhaÑ saraÓaÑ gatÈ. TappaÔikkhepena na BuddhaÑ
saraÓaÑ gatÈ.
DhammaÑ saraÓaÑ gatÈti adhigatamagge sacchikatanirodhe
yathÈnusiÔÔhaÑ paÔipajjamÈne cat|su apÈyesu apatamÈne katvÈ dhÈretÊti
dhammo. So atthato ariyamaggo ceva nibbÈnaÒca. VuttaÑ hetaÑ–
“YÈvatÈ bhikkhave dhammÈ sa~khatÈ, ariyo aÔÔha~giko maggo
tesaÑ aggamakkhÈyatÊ”ti2 vitthÈro.
Na kevalaÒca ariyamagganibbÈnÈni eva, apica kho ariyaphalehi
saddhiÑ pariyattidhammo ca. VuttaÑ hetaÑ ChattamÈÓavakavimÈne–
“RÈgavirÈgamanejamasokaÑ,
Dhammamasa~khatamappaÔik|laÑ.
MadhuramimaÑ paguÓaÑ suvibhattaÑ,
DhammamimaÑ saraÓatthamupehÊ”ti3.
Tattha hi rÈgavirÈgoti maggo kathito, anejamasokanti phalaÑ
dhammamasa~khatanti nibbÈnaÑ, appaÔik|laÑ madhuramimaÑ paguÓaÑ
suvibhattanti piÔakattayena
______________________________________________________________
213
vibhattÈ sabbadhammakkhandhÈ kathitÈ. TaÑ dhammaÑ vuttanayena
saraÓanti gatÈ dhammaÑ saraÓaÑ gatÈ. TappaÔikkhepena na dhammaÑ
saraÓaÑ gatÈ.
DiÔÔhisÊlasa~ghÈtena saÑhatoti saÑgho. So atthato aÔÔhaariyapuggalasam|ho. VuttaÒhetaÑ tasmiÑ eva vimÈne–
“Yattha ca dinna mahapphalamÈhu,
Cat|su sucÊsu purisayugesu.
AÔÔha ca puggala dhammadasÈ te,
SaÑghamimaÑ saraÓatthamupehÊ”ti1.
TaÑ saÑghaÑ vuttanayena saraÓanti gatÈ saÑghaÑ saraÓaÑ gatÈ.
TappaÔikkhepena na saÑghaÑ saraÓaÑ gatÈti.
Ettha ca saraÓagamanakosallatthaÑ saraÓaÑ saraÓagamanaÑ yo ca
saraÓaÑ gacchati saraÓagamanappabhedo phalaÑ saÑkileso bhedo
vodÈnanti ayaÑ vidhi2 veditabbo.
Tattha padatthato tÈva hiÑsatÊti saraÓaÑ, saraÓagatÈnaÑ teneva
saraÓagamanena bhayaÑ santÈsaÑ dukkhaÑ duggatiÑ parikilesaÑ hanati
vinÈsetÊti attho, ratanattayassetaÑ adhivacanaÑ. Atha vÈ hite pavattanena
ahitÈ nivattanena ca sattÈnaÑ bhayaÑ hiÑsatÊti Buddho saraÓaÑ,
bhavakantÈrato uttÈraÓena assÈsadÈnena ca dhammo, appakÈnampi kÈrÈnaÑ
vipulaphalapaÔilÈbhakaraÓena saÑgho. TasmÈ iminÈpi pariyÈyena
ratanattayaÑ saraÓaÑ. TappasÈdataggarutÈhi vihatakileso
tapparÈyaÓatÈkÈrappavatto cittuppÈdo saraÓagamanaÑ. TaÑsama~gisatto
saraÓaÑ gacchati, vuttappakÈrena cittuppÈdena “etÈni me tÊÓi ratanÈni
saraÓaÑ,etÈni parÈyaÓan”ti evaÑ upetÊti attho. EvaÑ tÈva saraÓaÑ
saraÓagamanaÑ yo ca saraÓaÑ gacchatÊti idaÑ tayaÑ veditabbaÑ.
Pabhedato pana duvidhaÑ saraÓagamanaÑ lokiyaÑ lokuttaraÒca.
Tattha lokuttaraÑ diÔÔhasaccÈnaÑ maggakkhaÓe
saraÓagamanupakkilesasamucchedena ÈrammaÓato nibbÈnÈrammaÓaÑ
hutvÈ kiccato sakalepi ratanattaye ijjhati, lokiyaÑ puthujjanÈnaÑ
saraÓagamanupakkilesavikkhambhanena ÈrammaÓato
BuddhÈdiguÓÈrammaÓaÑ hutvÈ ijjhati. TaÑ atthato BuddhÈdÊsu vatth|su
______________________________________________________________
2. AyaÑ vidho (SÊ, SyÈ)
214
KhuddakanikÈya
saddhÈpaÔilÈbho, saddhÈm|likÈ ca sammÈdiÔÔhi dasasu puÒÒakiriyavatth|su
diÔÔhijukammanti vuccati.
TayidaÑ catudhÈ pavattati attasanniyyÈtanena tapparÈyaÓatÈya
sissabhÈv|pagamanena paÓipÈtenÈti. Tattha attasanniyyÈtanaÑ nÈma “ajja
ÈdiÑ katvÈ ahaÑ attÈnaÑ Buddhassa niyyÈtemi, dhammassa, saÑghassÈ”ti
evaÑ BuddhÈdÊnaÑ atthapariccajanaÑ. TapparÈyaÓaÑ nÈma “ajja ÈdiÑ
katvÈ ahaÑ BuddhaparÈyaÓo, dhammaparÈyaÓo, saÑghaparÈyaÓo iti maÑ
dhÈrehÊ”ti evaÑ tappaÔisaraÓabhÈvo tapparÈyaÓatÈ. SissabhÈv|pagamanaÑ
nÈma “ajja ÈdiÑ katvÈ ahaÑ Buddhassa antevÈsiko, dhammassa, saÑghassa
iti maÑ dhÈret|”ti evaÑ sissabhÈvassa upagamanaÑ. PaÓipÈto nÈma “ajja
ÈdiÑ katvÈ ahaÑ abhivÈdanapaccuÔÔhÈna-aÒjalikammasÈmÊcikammaÑ
BuddhÈdÊnaÑ eva tiÓÓaÑ vatth|naÑ karomi iti maÑ dhÈret|”ti evaÑ
BuddhÈdÊsu paramanipaccakÈro. ImesaÑ hi catunnaÑ ÈkÈrÈnaÑ aÒÒataraÑ
karontena gahitaÑ eva hoti saraÓagamanaÑ.
Apica “Bhagavato attÈnaÑ pariccajÈmi, dhammassa, saÑghassa attÈnaÑ
pariccajÈmi, jÊvitaÑ pariccajÈmi, pariccatto eva me attÈ jÊvitaÒca,
jÊvitapariyantikaÑ BuddhaÑ saraÓaÑ gacchÈmi, Buddho me saraÓaÑ tÈÓaÑ
leÓan”ti evampi attasanniyyÈtanaÑ veditabbaÑ. “SatthÈraÒca vatÈhaÑ
passeyyaÑ, BhagavantamevapasseyyaÑ, SugataÒca vatÈhaÑ passeyyaÑ,
Bhagavantameva passeyyaÑ, SammÈsambuddhaÒca vatÈhaÑ passeyyaÑ,
Bhagavantameva passeyyan”ti1 evaÑ MahÈkassapattherassa saraÓagamanaÑ
viya sissabhÈv|pagamanaÑ daÔÔhabbaÑ.
“So ahaÑ vicarissÈmi, gÈmÈ gÈmaÑ purÈ puraÑ.
NamassamÈno SambuddhaÑ, dhammassa ca sudhammatan”ti2–
evaÑ ŒÄavakÈdÊnaÑ saraÓagamanaÑ viya tapparÈyaÓatÈ veditabbÈ. “Atha
kho BrahmÈyu brÈhmaÓo uÔÔhÈyÈsanÈ ekaÑsaÑ uttarÈsa~gaÑ karitvÈ
Bhagavato pÈdesu sirasÈ nipatitvÈ Bhagavato pÈdÈni mukhena ca
paricumbati, pÈÓÊhi ca parisambÈhati, nÈmaÒca sÈveti ‘BrahmÈyu ahaÑ bho
Gotama brÈhmaÓo, BrahmÈyu ahaÑ bho Gotama brÈhmaÓo’ti”3 evaÑ
paÓipÈto daÔÔhabbo.
______________________________________________________________
215
So panesa ÒÈtibhayÈcariyadakkhiÓeyyavasena catubbidho hoti. Tattha
dakkhiÓeyyapaÓipÈtena saraÓagamanaÑ hoti, na itarehi. SeÔÔhavaseneva hi
saraÓaÑ gayhati, seÔÔhavasena bhijjati. TasmÈ yo “ayameva loke
sabbasattuttamo aggadakkhiÓeyyo”ti vandati, teneva saraÓaÑ gahitaÑ hoti,
na ÒÈtibhayÈcariyasaÒÒÈya vandantena. EvaÑ gahitasaraÓassa upÈsakassa vÈ
upÈsikÈya vÈ aÒÒatitthiyesu pabbajitampi “ÒÈtako me ayan”ti vandato
saraÓaÑ na bhijjati, pageva apabbajitaÑ. TathÈ rÈjÈnaÑ bhayena vandato.
So hi raÔÔhap|jitattÈ avandiyamÈno anatthampi kareyyÈti. TathÈ yaÑkiÒci
sippaÑ sikkhÈpakaÑ titthiyampi “Ècariyo me ayan”ti vandatopi na bhijjati.
EvaÑ saraÓagamanassa pabhedo veditabbo.
Ettha ca lokuttarassa saraÓagamanassa cattÈri sÈmaÒÒaphalÈni
vipÈkaphalaÑ, sabbadukkhakkhayo ÈnisaÑsaphalaÑ. VuttaÒhetaÑ–
“Yo ca BuddhaÒca dhammaÒca, saÑghaÒca saraÓaÑ gato.
CattÈri ariyasaccÈni, sammappaÒÒÈya passati.
DukkhaÑ dukkhasamuppÈdaÑ, dukkhassa ca atikkamaÑ.
AriyaÑ caÔÔha~gikaÑ maggaÑ, dukkh|pasamagÈminaÑ.
EtaÑ kho saraÓaÑ khemaÑ, etaÑ saraÓamuttamaÑ.
EtaÑ saraÓamÈgamma, sabbadukkhÈ pamuccatÊ”ti1.
Apica niccato anupagamanÈdÊnipi etassa2 ÈnisaÑsaphalaÑ veditabbaÑ.
VuttaÑ hetaÑ–
“AÔÔhÈnametaÑ bhikkhave anavakÈso, yaÑ diÔÔhi sampanno
puggalo kaÒci sa~khÈraÑ niccato upagaccheyya, sukhato
upagaccheyya, kaÒci dhammaÑ attato upagaccheyya. MÈtaraÑ jÊvitÈ
voropeyya, pitaraÑ jÊvitÈ voropeyya, arahantaÑ jÊvitÈ voropeyya,
duÔÔhacitto TathÈgatassa lohitaÑ uppÈdeyya, saÑghaÑ bhindeyya,
aÒÒaÑ SatthÈnaÑ uddiseyya, netaÑ ÔhÈnaÑ vijjatÊ”ti3.
______________________________________________________________
2. AnupagamanÈdivasenapetassa (DÊ-®Ôha 1. 208; AÑ-®Ôha 2. 19 piÔÔhesu)
3. Ma 3. 109; AÑ 1. 29; Abhi 2. 348 piÔÔhesu.
216
KhuddakanikÈya
Lokiyassa pana saraÓagamanassa bhavasampadÈpi bhogasampadÈpi
phalameva. VuttaÑ hetaÑ–
“Yekeci BuddhaÑ saraÓaÑ gatÈse,
Na te gamissanti apÈyabh|miÑ1.
PahÈya mÈnusaÑ dehaÑ,
DevakÈyaÑ parip|ressantÊ”ti2.
Aparampi vuttaÑ–
“Atha kho Sakko DevÈnamindo asÊtiyÈ devatÈsahassehi saddhiÑ
yenÈyasmÈ MahÈmoggallÈno tenupasa~kami -pa- ekamantaÑ ÔhitaÑ
kho SakkaÑ DevÈnamindaÑ ÈyasmÈ MahÈmoggallÈno etadavoca
‘sÈdhu kho DevÈnaminda BuddhaÑ saraÓagamanaÑ hoti. BuddhaÑ
saraÓagamanahetu kho DevÈnaminda evamidhekacce sattÈ kÈyassa
bhedÈ paraÑ maraÓÈ sugatiÑ saggaÑ lokaÑ upapajjanti, te aÒÒe deve
dasahi ÔhÈnehi adhigaÓhanti dibbena ÈyunÈ dibbena vaÓÓena dibbena
sukhena- dibbena yasena dibbena Èdhipateyyena dibbehi r|pehi dibbehi
saddehi dibbehi gandhehi dibbehi rasehi dibbehi phoÔÔhabbehi -pa-.
DhammaÑ, saÑghaÑ -pa- phoÔÔhabbehÊ”ti3.
VelÈmasuttÈdivasenapi4 saraÓagamanassa phalaviseso veditabbo. EvaÑ
saraÓagamanassa phalaÑ veditabbaÑ.
LokiyasaraÓagamanaÑ cettha tÊsu vatth|su
aÒÒÈÓasaÑsayamicchÈÒÈÓÈdÊhi saÑkilissati, na mahÈjutikaÑ hoti na
mahÈvipphÈraÑ. Lokuttarassa pana saÑkileso natthi. Lokiyassa ca
saraÓagamanassa duvidho bhedo sÈvajjo anavajjo ca. Tattha sÈvajjo
aÒÒasatthÈrÈdÊsu atthasanniyyÈtanÈdÊhi hoti, so aniÔÔhaphalo. Anavajjo
kÈlakiriyÈya, so avipÈkattÈ aphalo. Lokuttarassa pana nevatthi bhedo.
Bhavantarepi hi ariyasÈvako aÒÒaÑ SatthÈraÑ na-uddisatÊti evaÑ
saraÓagamanassa saÑkileso ca bhedo ca veditabbo.
______________________________________________________________
1. ApÈyaÑ (SÊ)
3. SaÑ 2. 463 piÔÔhÈdÊsu.
217
VodÈnampi ca lokiyasseva. Yassa hi saÑkileso, tasseva tato vodÈnena
bhavitabbaÑ. LokuttaraÑ pana niccavodÈnamevÈti.
PÈÓÈtipÈtÈti ettha pÈÓassa saraseneva patanasabhÈvassa antarÈ eva
atipÈtanaÑ atipÈto, saÓikaÑ patituÑ adatvÈ sÊghaÑ pÈtananti attho.
Atikkamma vÈ SatthÈdÊhi abhibhavitvÈ pÈtanaÑ atipÈto, pÈÓaghÈtoti vuttaÑ
hoti. PÈÓoti cettha khandhasantÈno, yo sattoti voharÊyati, paramatthato
r|pÈr|pajÊvitindriyaÑ. R|pajÊvitindriye hi vikopite itarampi
taÑsambandhatÈya vinassatÊti. TasmiÑ pana pÈÓe pÈÓasaÒÒino
jÊvitindriyupacchedaka-upakkamasamuÔÔhÈpikÈ kÈyavacÊdvÈrÈnaÑ
aÒÒataradvÈrappavattÈ vadhakacetanÈ pÈÓÈtipÈto. YÈya hi cetanÈya
pavattamÈnassa jÊvitindriyassa nissayabh|tesu
upakkamakaraÓahetukamahÈbh|tapaccayÈ uppajjanakamahÈbh|tÈ
purimasadisÈ na uppajjanti, visadisÈ eva uppajjanti, sÈ
tÈdisappayogasamuÔÔhÈpikÈ cetanÈ pÈÓÈtipÈto. Laddh|pakkamÈni hi bh|tÈni
purimabh|tÈni viya na visadÈnÊti samÈnajÈtiyÈnaÑ kÈraÓÈni na hontÊti.
“KÈyavacÊdvÈrÈnaÑ aÒÒataradvÈrappavattÈ”ti idaÑ manodvÈre pavattÈya
vadhakacetanÈya pÈÓÈtipÈtatÈsambhavadassanaÑ. Kulumbasuttepi hi
“idhekacco samaÓo vÈ brÈhmaÓo vÈ iddhimÈ ceto vasippatto aÒÒissÈ
kucchigataÑ gabbhaÑ pÈpakena manasÈ anupekkhitÈ1 hotÊ”ti vijjÈmayiddhi
adhippetÈ. SÈ ca vacÊdvÈraÑ muÒcitvÈ na sakkÈ nibbatetunti
vacÊdvÈravaseneva nippajjati. Ye pana “bhÈvanÈmayiddhi tattha adhippetÈ”ti
vadanti, tesaÑ vÈdo kusalattikavedanattikavitakkattikabh|mantarehi
virujjhati.
SvÈyaÑ pÈÓÈtipÈto guÓarahitesu tiracchÈnagatÈdÊsu khuddake pÈÓe
appasÈvajjo, mahÈsarÊre mahÈsÈvajjo. KasmÈ? PayogamahantatÈya.
Payogasamattepi vatthumahantatÈdÊhi mahÈsavajjo, guÓavantesu
manussÈdÊsu appaguÓe pÈÓe appasÈvajjo, mahÈguÓe mahÈsÈvajjo.
SarÊraguÓÈnaÑ pana samabhÈve sati kilesÈnaÑ upakkamÈnaÒca mudutÈya
appasÈvajjo, tibbatÈya mahÈsÈvajjo.
Ettha ca payogavatthumahantatÈdÊhi mahÈsÈvajjatÈ tehi paccayehi
uppajjamÈnÈya cetanÈya balavabhÈvato veditabbÈ. YathÈdhippetassa
______________________________________________________________
1. Anupekkhako (Abhi-®Ôha 1. 133 piÔÔhe; Vi-®Ôha 1. 40 piÔÔhepi passitabbaÑ)
218
KhuddakanikÈya
payogassa sahasÈ nipphÈdanavasena sakiccasÈdhikÈya1 bahukkhattuÑ
pavattajavanehi laddhÈsevanÈya ca sanniÔÔhÈpakacetanÈya2 payogassa
mahantabhÈvo. Satipi kadÈci khuddake ceva mahante ca pÈÓe payogassa
samabhÈve mahantaÑ hanantassa cetanÈ tibbatarÈ uppajjatÊti
vatthumahantatÈpi cetanÈya balavabhÈvassa kÈraÓaÑ. Iti ubhayampetaÑ
cetanÈbalavabhÈveneva mahÈsÈvajjatÈya hetu hoti. TathÈ hantabbassa
mahÈguÓabhÈve tattha pavatta-upakÈracetanÈya viya
khettavisesanipphattiyÈ-apakÈracetanÈpi balavatÊ tibbatarÈ ca uppajjatÊti
tassa mahÈsÈvajjatÈ daÔÔhabbÈ. TasmÈ payogavatthu-ÈdipaccayÈnaÑ
amahattepi guÓamahantatÈdipaccayehi cetanÈya balavabhÈvavaseneva
mahÈsÈvajjatÈ veditabbÈ.
Tassa pÈÓo, pÈÓasaÒÒitÈ, vadhakacittaÑ, upakkamo, tena maraÓanti
paÒca sambhÈrÈ. PaÒcasambhÈrayutto pÈÓÈtipÈtoti paÒcasambhÈrÈvinimutto
daÔÔhabbo. Tesu pÈÓasaÒÒitÈvadhakacittÈni pubbabhÈgiyÈnipi honti,
upakkamo vadhakacetanÈsamuÔÔhÈpito. Tassa cha payogÈsÈhatthiko ÈÓattiko
nissaggiyo thÈvaro vijjÈmayo iddhimayoti. Tesu sahatthena nibbatto
sÈhatthiko. ParesaÑ ÈÓÈpanavasena pavatto ÈÓattiko. Ususatti-ÈdÊnaÑ
nissajjanavasena pavatto nissaggiyo. OpÈtakhaÓanÈdivasena pavatto thÈvaro.
ŒthabbaÓikÈdÊnaÑ viya mantaparijappanapayogo vijjÈmayo.
DÈÔhÈkoÔÔanÈdÊnaÑ viya kammavipÈkajiddhimayo.
EtthÈha–khaÓe khaÓe nirujjhanasabhÈvesu sa~khÈresu ko hantÈ, ko vÈ
haÒÒati. Yadi cittacetasikasantÈno, so ar|pitÈya na chedanabhedanÈdivasena
vikopanasamattho, nÈpi vikopanÊyo. Atha r|pasantÈno, so acetanatÈya
kaÔÔhakali~gar|pamoti na tattha chedanÈdinÈ pÈÓÈtipÈto labbhati yathÈ
matasarÊre. Payogopi pÈÓÈtipÈtassa yathÈvutto paharaÓappahÈrÈdiko atÊtesu
sa~khÈresu bhaveyya anÈgatesu paccuppannesu vÈ. Tattha na tÈva atÊtesu
anÈgatesu ca sambhavati tesaÑ avijjamÈnasabhÈvattÈ,
______________________________________________________________
1. KiccasÈdhikÈya (SÊ, SyÈ)
2. SanniÔÔhÈpakacetanÈya vasena
(Ma 1 SammÈdiÔÔhisuttaÔÊkÈyaÑ, DÊ 1 BrahmajÈlasuttaÔÊkÈyaÒca)
219
paccuppannesu ca sa~khÈrÈnaÑ khaÓikattÈ saraseneva
nirujjhanasabhÈvatÈya vinÈsÈbhimukhesu nippayojano payogo siyÈ,
vinÈsassa ca kÈraÓarahitattÈ na paharaÓappahÈrÈdippayogahetukaÑ
maraÓaÑ, nirÊhattÈ ca sa~khÈrÈnaÑ kassa so payogo, khaÓikabhÈvena
vadhÈdhippÈyasamakÈlameva bhijjanakassa yÈva
kiriyÈpariyosÈnakÈlamanavaÔÔhÈnato kassa vÈ pÈÓÈtipÈto1 kammabandhoti?
Vuccate–yathÈvuttavadhakacetanÈsama~gÊ sa~khÈrÈnaÑ puÒjo
sattasa~khÈto hantÈ. Tena pavattitavadhappayoganimittaÑ
apagatusmÈviÒÒÈÓajÊvitindriyo matoti vohÈrassa vatthubh|to
yathÈvuttavadhappayogÈkaraÓe pubbe viya uddhaÑ pavattanÈraho
r|pÈr|padhammapuÒjo haÒÒati, cittacetasikasantÈno eva vÈ.
VadhappayogÈvisayabhÈvepi tassa paÒcavokÈrabhave
r|pasantÈnÈdhÊnavuttitÈya bh|tar|pesu katappayogavasena
jÊvitindriyavicchedena sopi vicchijjatÊti na pÈÓÈtipÈtassa asambhavo, nÈpi
ahetuko, na ca payogo nippayojano. Paccuppannesu sa~khÈresu
katappayogavasena tadanantaraÑ uppajjanÈrahassa sa~khÈrakalÈpassa tathÈ
anuppattito khaÓikÈnaÒca sa~khÈrÈnaÑ khaÓikamaraÓassa idha
maraÓabhÈvena anadhippetattÈ santatimaraÓassa ca yathÈvuttanayena
sahetukabhÈvato na ahetukaÑ maraÓaÑ, nirÊhakesupi sa~khÈresu
yathÈpaccayaÑ uppajjitvÈ atthibhÈvamatteneva attano attano
anur|paphaluppÈdananiyatÈni kÈraÓÈniyeva karontÊti vuccati2, yathÈ padÊpo
pakÈsetÊti, tatheva ghÈtakavohÈro. Na ca kevalassa
vadhÈdhippÈyasahabhuno cittacetasikakalÈpassa pÈÓÈtipÈto icchito,
santÈnavasena vattamÈnasseva pana icchitoti attheva pÈÓÈtipÈtena
kammabandho. SantÈnavasena vattamÈnÈnaÒca padÊpÈdÊnaÑ
atthakiriyÈsiddhi dissatÊti. AyaÒca vicÈraÓÈ adinnÈdÈnÈdÊsupi
yathÈsambhavaÑ vibhÈvetabbÈ. TasmÈ pÈÓÈtipÈtÈ. Na paÔiviratÈti
appaÔiviratÈ.
Adinnassa ÈdÈnaÑ adinnÈdÈnaÑ, parassa haraÓaÑ theyyaÑ corikÈti
vuttaÑ hoti. Tattha adinnanti parapariggahitaÑ, yattha paro
yathÈkÈmakÈritaÑ Èpajjanto adaÓÉÈraho anupavajjo ca hoti, tasmiÑ
______________________________________________________________
1. PÈÓÈtipÈtena (Ka)
2. Vuccanti (SÊ)
220
KhuddakanikÈya
parapariggahite parapariggahitasaÒÒino tadÈdÈyaka-upakkamasamuÔÔhÈpikÈ
theyyacetanÈ adinnÈdÈnaÑ. TaÑ hÊne parasantake appasÈvajjaÑ, paÓÊte
mahÈsÈvajjaÑ. KasmÈ? VatthupaÓÊtatÈya. TathÈ khuddake parasantake
appasÈvajjaÑ, mahante mahÈsÈvajjaÑ. KasmÈ? VatthumahantatÈya
payogamahantatÈya ca. Vatthusamatte pana sati guÓÈdhikÈnaÑ santake
vatthusmiÑ mahÈsÈvajjaÑ, taÑtaÑguÓÈdhikaÑ upÈdÈya tato tato
hÊnaguÓassa santake vatthusmiÑ appasÈvajjaÑ. VatthuguÓÈnaÑ pana
samabhÈve sati kilesÈnaÑ payogassa ca mudubhÈve appasÈvajjaÑ,
tibbabhÈve mahÈsÈvajjaÑ.
Tassa paÒca sambhÈrÈ–parapariggahitaÑ parapariggahitasaÒÒitÈ
theyyacittaÑ upakkamo tena haraÓanti. Cha payogÈ sÈhatthikÈdayova. Te ca
kho yathÈnur|paÑ theyyÈvahÈro pasayhÈvahÈro parikappÈvahÈro
paÔicchannÈvahÈro kusÈvahÈroti imesaÑ avahÈrÈnaÑ vasena pavattÈ. Ettha
ca mantaparijappanena parasantakaharaÓaÑ vijjÈmayo payogo, vinÈ
mantena tÈdisena iddhÈnubhÈvasiddhena kÈyavacÊpayogena parasantakassa
ÈkaÉÉhanaÑ iddhimayo payogoti veditabbo.
KÈmes|ti methunasamÈcÈresu. MicchÈcÈroti ekantanindito lÈmakÈcÈro.
LakkhaÓato pana asaddhammÈdhippÈyena kÈyadvÈrappavattÈ
agamanÊyaÔÔhÈnavÊtikkamacetanÈ kÈmesu micchÈcÈro. Tattha
agamanÊyaÔÔhÈnaÑ nÈma purisÈnaÑ tÈva mÈturakkhitÈdayo dasa,
dhanakkÊtÈdayo dasÈti vÊsati itthiyo, itthÊsu pana dvinnaÑ
sÈrakkhasaparidaÓÉÈnaÑ, dasannaÒca dhanakkÊtÈdÊnanti dvÈdasannaÑ
itthÊnaÑ aÒÒapurisÈ. SvÈyaÑ micchÈcÈro sÊlÈdiguÓarahite agamanÊyaÔÔhÈne
appasÈvajjo, sÊlÈdiguÓasampanne mahÈsÈvajjo. GuÓarahitepi ca abhibhavitvÈ
micchÈ carantassa mahÈsÈvajjo, ubhinnaÑ samÈnacchandatÈya appasÈvajjo.
SamÈnacchandabhÈvepi kilesÈnaÑ upakkamÈnaÒca mudutÈya appasÈvajjo,
tibbatÈya mahÈsÈvajjo. Tassa cattÈro sambhÈrÈ–agamanÊyavatthu, tasmiÑ
sevanacittaÑ, sevanapayogo, maggenamaggapaÔipatti-adhivÈsananti. Tattha
attano ruciyÈ pavattitassa tayo, balakkÈrena pavattitassa tayoti
anavasesaggahaÓena cattÈro daÔÔhabbÈ, atthasiddhi pana tÊheva. Eko payogo
sÈhatthikova.
221
MusÈti visaÑvÈdanapurekkhÈrassa atthabhaÒjako kÈyavacÊpayogo,
visaÑvÈdanÈdhippÈyena panassa
paravisaÑvÈdakakÈyavacÊpayogasamuÔÔhÈpikÈ cetanÈ musÈvÈdo. Aparo
nayo–musÈti abh|taÑ vatthu, vÈdoti tassa bh|tato tacchato viÒÒÈpanaÑ.
TasmÈ atathaÑ vatthuÑ tathato paraÑ viÒÒÈpetukÈmassa
tathÈviÒÒÈpanapayogasamuÔÔhÈpikÈ cetanÈ musÈvÈdo.
So yamatthaÑ bhaÒjati, tassa appatÈya appasÈvajjo, mahantatÈya
mahÈsÈvajjo. Apica gahaÔÔhÈnaÑ attano santakaÑ adÈtukÈmatÈya natthÊti
Èdinayappavatto appasÈvajjo, sakkhinÈ hutvÈ atthabhaÒjanavasena vutto
mahÈsÈvajjo. PabbajitÈnaÑ appakampi telaÑ vÈ sappiÑ vÈ labhitvÈ
hasÈdhippÈyena “ajja gÈme telaÑ nadÊ maÒÒe sandatÊ”ti p|raÓakathÈnayena
pavatto appasÈvajjo, adiÔÔhaÑyeva pana “diÔÔhan”ti-ÈdinÈ nayena
vadantÈnaÑ mahÈsÈvajjo. TathÈ yassa atthaÑ bhaÒjati, tassa appaguÓatÈya
appasÈvajjo, mahÈguÓatÈya mahÈsÈvajjo. KilesÈnaÑ mudutibbatÈvasena ca
appasÈvajjamahÈsÈvajjatÈ labbhateva.
Tassa cattÈro sambhÈrÈ–atathaÑ vatthu, visaÑvÈdanacittaÑ, tajjo
vÈyÈmo, parassa tadatthavijÈnananti. VisaÑvÈdanÈdhippÈyena hi payoge
katepi parena tasmiÑ atthe aviÒÒÈte visaÑvÈdanassa asijjhanato parassa
tadatthavijÈnanampi eko sambhÈro veditabbo. Keci pana “abh|tavacanaÑ,
visaÑvÈdanacittaÑ, parassa tadatthavijÈnananti tayo sambhÈrÈ”ti vadanti.
Sace pana paro dandhatÈya vicÈretvÈ tamatthaÑ jÈnÈti,
sanniÔÔhÈpakacetanÈya pavattattÈ kiriyÈsamuÔÔhÈpakacetanÈkkhaÓeyeva
musÈvÈdakammunÈ bajjhati.
SurÈti piÔÔhasurÈ p|vasurÈ odanasurÈ kiÓÓapakkhittÈ
sambhÈrasaÑyuttÈti paÒca surÈ. Merayanti pupphÈsavo phalÈsavo
madhvÈsavo guÄÈsavo sambhÈrasaÑyuttoti paÒca ÈsavÈ. Tadubhayampi
madanÊyaÔÔhena majjaÑ. YÈya cetanÈya taÑ pivati, sÈ pamÈdakÈraÓattÈ
pamÈdaÔÔhÈnaÑ. LakkhaÓato pana yathÈvuttassa surÈmerayasa~khÈtassa
majjassa bÊjato paÔÔhÈya madavasena kÈyadvÈrappavattÈ pamÈdacetanÈ
surÈmerayamajjapamÈdaÔÔhÈnaÑ. Tassa majjabhÈvo, pÈtukamyatÈcittaÑ,
tajjo vÈyÈmo, ajjhoharaÓanti cattÈro sambhÈro. Akusalacitteneva cassa
pÈtabbato ekantena
222
KhuddakanikÈya
sÈvajjabhÈvo. AriyasÈvakÈnaÑ pana vatthuÑ ajÈnantÈnampi mukhaÑ na
pavisati, pageva jÈnantÈnaÑ. AÉÉhapasatamattassa1 pÈnaÑ appasÈvajjaÑ,
addhÈÄhakamattassa pÈnaÑ tato mahantaÑ mahÈsÈvajjaÑ,
kÈyasaÒcÈlanasamatthaÑ bahuÑ pivitvÈ gÈmaghÈtakÈdikammaÑ karontassa
mahÈsÈvajjameva. PÈpakammaÑ hi pÈÓÈtipÈtaÑ patvÈ khÊÓÈsave
mahÈsÈvajjaÑ, adinnÈdÈnaÑ patvÈ khÊÓÈsavassa santake mahÈsÈvajjaÑ,
micchÈcÈraÑ patvÈ khÊÓÈsavÈya bhikkhuniyÈ vÊtikkame, musÈvÈdaÑ patvÈ
musÈvÈdena saÑghabhede, surÈpÈnaÑ patvÈ kÈyasaÒcÈlanasamatthaÑ
bahuÑ pivitvÈ gÈmaghÈtakÈdikammaÑ mahÈsÈvajjaÑ. Sabbehipi cetehi
musÈvÈdena saÑghabhedova mahÈsÈvajjo. TaÑ hi katvÈ kappaÑ niraye
paccati.
IdÈni etesu sabhÈvato ÈrammaÓato vedanato m|lato kammato phalatoti
chahi ÈkÈrehi vinicchayo veditabbo. Tattha sabhÈvato pÈÓÈtipÈtÈdayo
sabbepi cetanÈsabhÈvÈva. ŒrammaÓato pÈÓÈtipÈto jÊvitindriyÈrammaÓato
sa~khÈrÈrammaÓo, adinnÈdÈnaÑ sattÈrammaÓaÑ vÈ sa~khÈrÈrammaÓaÑ vÈ,
micchÈcÈro phoÔÔhabbavasena sa~khÈrÈrammaÓo, sattÈrammaÓoti eke.
MusÈvÈdo sattÈrammaÓo vÈ sa~khÈrÈrammaÓo vÈ, surÈpÈnaÑ
sa~khÈrÈrammaÓaÑ. Vedanato pÈÓÈtipÈto dukkhavedano, adinnÈdÈnaÑ
tivedanaÑ, micchÈcÈro sukhamajjhattavasena dvivedano, tathÈ surÈpÈnaÑ.
SanniÔÔhÈpakacittena pana ubhayampi majjhattavedanaÑ na hoti. MusÈvÈdo
tivedano. M|lato pÈÓÈtipÈto dosamohavasena dvim|lako, adinnÈdÈnaÑ
musÈvÈdo ca dosamohavasena vÈ lobhamohavasena vÈ, micchÈcÈro
surÈpÈnaÑ ca lobhamohavasena dvim|laÑ. Kammato musÈvÈdoyevettha
vacÊkammaÑ, sesaÑ catubbidhampi kÈyakammameva. Phalato sabbepi
apÈy|papattiphalÈ ceva sugatiyampi appÈyukatÈdinÈnÈvidha-aniÔÔhaphalÈ
cÈti evamettha sabhÈvÈdito vinicchayo veditabbo.
AppaÔiviratÈti samÈdÈnaviratiyÈ sampattaviratiyÈ ca abhÈvena na
paÔiviratÈ. DussÊlÈti tato eva paÒcasÊlamattassÈpi abhÈvena nissÊlÈ.
PÈpadhammÈti lÈmakadhammÈ hÊnÈcÈrÈ. PÈÓÈtipÈtÈ
______________________________________________________________
1. Appakassa pasatamattassa (SÊ), appakamattassa (SyÈ)
223
paÔiviratoti sikkhÈpadasamÈdÈnena pÈÓÈtipÈtato virato, ÈrakÈ Ôhito. Esa nayo
sesesupi.
IdhÈpi pÈÓÈtipÈtÈveramaÓi-ÈdÊnaÑ sabhÈvato ÈrammaÓato vedanato
m|lato kammato samÈdÈnato bhedato phalato ca viÒÒÈtabbo vinicchayo.
Tattha sabhÈvato paÒcapi cetanÈyopi honti viratiyopi, virativasena pana
desanÈ ÈgatÈ. YÈ pÈÓÈtipÈtÈ viramantassa “yÈ tasmiÑ samaye pÈÓÈtipÈtÈ
Èrati viratÊ”ti evaÑ vuttÈ kusalacittasampayuttÈ virati, sÈ pabhedato tividhÈ
sampattavirati samÈdÈnavirati samucchedaviratÊti. Tattha
asamÈdinnasikkhÈpadÈnaÑ attano jÈtivayabÈhusaccÈdÊni paccavekkhitvÈ
“ayuttametaÑ amhÈkaÑ kÈtun”ti sampattavatthuÑ avÊtikkamantÈnaÑ
uppajjamÈnÈ virati sampattavirati nÈma. SamÈdinnasikkhÈpadÈnaÑ
sikkhÈpadasamÈdÈne taduttari ca attano jÊvitampi pariccajitvÈ vatthuÑ
avÊtikkamantÈnaÑ uppajjamÈnÈ virati samÈdÈnavirati nÈma.
AriyamaggasampayuttÈ pana virati samucchedavirati nÈma, yassÈ uppattito
paÔÔhÈya ariyapuggalÈnaÑ “pÈÓaÑ ghÈtessÈmÈ”ti cittampi na uppajjati. TÈsu
samÈdÈnavirati idhÈdhippetÈ.
ŒrammaÓato pÈÓÈtipÈtÈdÊnaÑ ÈrammaÓÈneva etesaÑ ÈrammaÓÈni.
VÊtikkamitabbatoyeva hi virati nÈma hoti. YathÈ pana nibbÈnÈrammaÓo
ariyamaggo kilese pajahati, evaÑ jÊvitindriyÈdi-ÈrammaÓÈyeva ete
kusaladhammÈ pÈÓÈtipÈtÈdÊni dussÊlyÈni pajahanti. Vedanato sabbÈpi
sukhavedanÈva.
M|lato ÒÈÓasampayuttacittena viramantassa alobha-adosa-amohavasena
tim|lÈ honti, ÒÈÓavippayuttacittena viramantassa alobha-adosavasena
dvim|lÈ. Kammato musÈvÈdÈ veramaÓi vacÊkammaÑ, sesÈ kÈyakammaÑ.
SamÈdÈnato aÒÒassa garuÔÔhÈniyassa santike taÑ alabhantena sayameva vÈ
paÒca sÊlÈni ekajjhaÑ pÈÔiyekkaÑ vÈ samÈdiyantena samÈdinnÈni honti.
Bhedato gahaÔÔhÈnaÑ yaÑ yaÑ vÊtikkantaÑ, taÑ tadeva bhijjati, itaraÑ na
bhijjati. KasmÈ? GahaÔÔhÈ hi anibaddhasÊlÈ honti, yaÑ yaÑ sakkonti, taÑ
tadeva rakkhanti. PabbajitÈnaÑ pana ekasmiÑ vÊtikkante sabbÈni bhijjantÊti.
224
KhuddakanikÈya
Phalatoti pÈÓÈtipÈtÈ veramaÓiyÈ cettha a~gapacca~gasampannatÈ
ÈrohapariÓÈhasampatti javanasampatti suppatiÔÔhitapÈdatÈ cÈrutÈ mudutÈ
sucitÈ s|ratÈ mahabbalatÈ vissaÔÔhavacanatÈ sattÈnaÑ piyamanÈpatÈ
abhijjaparisatÈ acchambhitÈ duppadhaÑsiyatÈ par|pakkamena amaraÓatÈ
mahÈparivÈratÈ suvaÓÓatÈ susaÓÔhÈnatÈ appÈbÈdhatÈ asokatÈ piyamanÈpehi
avippayogo dÊghÈyukatÈti evamÈdÊni phalÈni.
AdinnÈdÈnÈ veramaÓiyÈ mahÈdhanadhaÒÒatÈ anantabhogatÈ
thirabhogatÈ icchitÈnaÑ bhogÈnaÑ khippaÑ paÔilÈbho rÈjÈdÊhi
asÈdhÈraÓabhogatÈ uÄÈrabhogatÈ tattha tattha jeÔÔhakabhÈvo natthibhÈvassa
ajÈnanatÈ sukhavihÈritÈti evamÈdÊni.
AbrahmacariyÈ veramaÓiyÈ vigatapaccatthikatÈ sabbasattÈnaÑ
piyamanÈpatÈ annapÈnavatthacchÈdanÈdÊnaÑ lÈbhitÈ sukhasupanatÈ
sukhapaÔibujjhanatÈ apÈyabhayavimokkho itthibhÈvanapuÑsakabhÈvÈnaÑ
abhabbatÈ akkodhanatÈ saccakÈritÈ1 ama~kutÈ ÈrÈdhanasukhatÈ
paripuÓÓindriyatÈ paripuÓÓalakkhaÓatÈ nirÈsa~katÈ appossukkatÈ
sukhavihÈritÈ akutobhayatÈ piyavippayogÈbhÈvoti evamÈdÊni. YasmÈ pana
micchÈcÈrÈveramaÓiyÈ phalÈnipi ettheva antogadhÈni, tasmÈ2.
MusÈvÈdÈ veramaÓiyÈ vippasannindriyatÈ vissaÔÔhamadhurabhÈÓitÈ
samasitasuddhadantatÈ nÈtith|latÈ nÈtikisatÈ nÈtirassatÈ nÈtidÊghatÈ
sukhasamphassatÈ3 uppalagandhamukhatÈ suss|sakaparisatÈ ÈdeyyavacanatÈ
kamaladalasadisamudulohitatanujivhatÈ alÊnatÈ anuddhatatÈti evamÈdÊni.
SurÈmerayamajjapamÈdaÔÔhÈnÈ veramaÓiyÈ atÊtÈnÈgatapaccuppannesu
kiccakaraÓÊyesu appamÈdatÈ ÒÈÓavantatÈ sadÈ upaÔÔhitassatitÈ uppannesu
kiccakaraÓÊyesu ÔhÈnuppattikapaÔibhÈnavantatÈ analasatÈ ajaÄatÈ
anummattatÈ4 acchambhitÈ asÈrambhitÈ anissukitÈ amaccharitÈ saccavÈditÈ
apisuÓa-apharusa-asamphappalÈpavÈditÈ kataÒÒutÈ kataveditÈ cÈgavantatÈ5
sÊlavantatÈ ujukatÈ akkodhanatÈ
______________________________________________________________
1. SakkaccakÈritÈ (SÊ)
3. SukhasambhÈsatÈ (SyÈ)
2. TasmÈ abrahmacariyÈ veramaÓiyÈ (SÊ, SyÈ)
4. Am|gatÈ (SÊ, SyÈ)
5. BhogavantatÈ (SÊ, SyÈ)
225
hirottappasampannatÈ ujudiÔÔhitÈ mahantatÈ paÓÉitatÈ atthÈnatthakusalatÈti
evamÈdÊni phalÈni. Evamettha pÈÓÈtipÈtÈveramaÓi-ÈdÊnampi sabhÈvÈdito
vinicchayo veditabbo.
SÊlavÈti yathÈvuttapaÒcasÊlavasena sÊlavÈ. KalyÈÓadhammoti
sundaradhammo, saraÓagamanaparidÊpitÈya diÔÔhisampattiyÈ
sampannapaÒÒoti attho. Yo pana putto mÈtÈpit|su assaddhesu dussÊlesu ca
sayampi tÈdiso, sopi avajÈtoyevÈti veditabbo. AssaddhiyÈdayo hi idha
avajÈtabhÈvassa lakkhaÓaÑ vuttÈ, te ca tasmiÑ saÑvijjanti. MÈtÈpitaro pana
upÈdÈya puttassa atijÈtÈdibhÈvo vuccatÊti.
Yo hoti kulagandhanoti kulacchedako kulavinÈsako. Chedanattho hi
idha gandhasaddo “uppalagandhapaccatthikÈ”ti-ÈdÊsu1 viya. Keci pana
“kuladhaÑsano”ti paÔhanti, so evattho.
Ete kho puttÈ lokasminti ete atijÈtÈdayo tayo puttÈ eva imasmiÑ
sattaloke puttÈ nÈma, na ito vinimuttÈ atthi. Imesu pana ye bhavanti upÈsakÈ
ye saraÓagamanasampattiyÈ upÈsakÈ bhavanti kammassakatÈÒÈÓena
kammassa kovidÈ, te ca paÓÉitÈ paÒÒavanto, paÒcasÊladasasÊlena sampannÈ
paripuÓÓÈ, yÈcakÈnaÑ vacanaÑ jÈnanti tesaÑ mukhÈkÈradassaneneva
adhippÈyap|raÓatoti vadaÒÒ|, tesaÑ vÈ “dehÊ”ti vacanaÑ sutvÈ “ime pubbe
dÈnaÑ adatvÈ evaÑbh|tÈ, mayÈ pana evaÑ na bhavitabban”ti tesaÑ
pariccÈgena tadatthaÑ jÈnantÊti vadaÒÒ|, paÓÉitÈnaÑ vÈ
kammassakatÈdidÊpakaÑ vacanaÑ jÈnantÊti vadaÒÒ|. “PadaÒÒ|”ti ca
paÔhanti, padÈniyÈ pariccÈgasÊlÈti attho. Tato eva vigatamaccheramalattÈ
vÊtamaccharÈ. AbbhaghanÈti abbhasa~khÈtÈ ghanÈ, ghanameghapaÔalÈ vÈ
muttocando viya upÈsakÈdiparisÈsu khattiyÈdiparisÈsu ca virocare virocanti,
sobhantÊti attho.
______________________________________________________________
226
KhuddakanikÈya
6. AvuÔÔhikasuttavaÓÓanÈ
75. ChaÔÔhe avuÔÔhikasamoti avuÔÔhikameghasamo. Ekacco hi megho
satapaÔalasahassapaÔalo hutvÈ uÔÔhahitvÈ thananto gajjanto vijjotanto ekaÑ
udakabindumpi apÈtetvÈ vigacchati, tath|pamo ekacco puggaloti dassento
Èha “avuÔÔhikasamo”ti. PadesavassÊti ekadesava ssimeghasamo. PadesavassÊ
viyÈti hi padesavassÊ. Ekacco ekasmiÑyeva ÔhÈne Ôhitesu manussesu yathÈ
ekacce tementi, ekacce na tementi, evaÑ mandaÑ vassati, tath|pamaÑ
ekaccaÑ puggalaÑ dasseti “padesavassÊ”ti. SabbatthÈbhivassÊti sabbasmiÑ
pathavÊpabbatasamuddÈdike jagatippadese abhivassimeghasamo. Ekacco hi
sakalacakkavÈÄagabbhaÑ pattharitvÈ sabbatthakameva abhivassati, taÑ
cÈtuddÊpikamahÈmeghaÑ ekaccassa puggalassa upamaÑ katvÈ vuttaÑ
“sabbatthÈbhivassÊ”ti.
SabbesÈnanti sabbesaÑ, ayameva vÈ pÈÔho. Na dÈtÈ hotÊti adÈnasÊlo
hoti, thaddhamaccharitÈya na kassaci kiÒci detÊti attho. IdÈni dÈnassa
khettaÑ deyyadhammaÒca vibhÈgena dassetuÑ “samaÓabrÈhmaÓÈ”tiÈdimÈha. Tattha samitapÈpasamaÓÈ ceva pabbajjamattasamaÓÈ ca
bÈhitapÈpabrÈhmaÓÈ ceva jÈtimattabrÈhmaÓÈ ca idha “samaÓabrÈhmaÓÈ”ti
adhippetÈ. KapaÓÈ nÈma duggatÈ daliddamanussÈ. AddhitÈ nÈma pathÈvino
paribbayavihÊnÈ. VanibbakÈ nÈma ye “iÔÔhaÑ detha kantaÑ manÈpaÑ kÈlena
anavajjaÑ udaggacittÈ pasannacittÈ, evaÑ dentÈ gacchatha sugatiÑ,
gacchatha brahmalokan”ti-ÈdinÈ nayena dÈne niyojentÈ dÈnassa vaÓÓaÑ
thomentÈ vicaranti. YÈcakÈ nÈma ye kevalaÑ “muÔÔhimattaÑ detha,
pasatamattaÑ detha, sarÈvamattaÑ dethÈ”ti appakampi yÈcamÈnÈ vicaranti.
Tattha samaÓabrÈhmaÓaggahaÓena guÓakhettaÑ upakÈrikhettaÒca dasseti,
kapaÓÈdiggahaÓena karuÓÈkhettaÑ. Annanti yaÑkiÒci khÈdanÊyaÑ
bhojanÊyaÑ. PÈnanti ambapÈnÈdipÈnakaÑ. Vatthanti nivÈsanapÈrupanÈdiacchÈdanaÑ. YÈnanti rathavayhÈdi antamaso upÈhanaÑ upÈdÈya
gamanasÈdhanaÑ. MÈlÈti ganthitÈganthitabhedaÑ sabbaÑ pupphaÑ.
Gandhanti yaÑkiÒci gandhajÈtaÑ pisitaÑ apisitaÑ gandh|pakaraÓaÒca.
Vilepananti chavirÈgakaraÓaÑ. SeyyÈti maÒcapÊÔhÈdi ceva pÈvÈrakojavÈdi
ca sayitabbavatthu. SeyyaggahaÓena cettha Èsanampi gahitanti daÔÔhabbaÑ.
Œvasathanti vÈtÈtapÈdiparissayavinodanaÑ patissayaÑ. PadÊpeyyanti
dÊpakapallikÈdipadÊp|pakaraÓaÑ.
227
EvaÑ kho bhikkhaveti vijjamÈnepi deyyadhamme paÔiggÈhakÈnaÑ
evaÑ dÈtabbavatthuÑ sabbena sabbaÑ adento puggalo avassikameghasadiso
hoti. IdaÑ vuttaÑ hoti–bhikkhave yathÈ so megho satapaÔala sahassapaÔalo
hutvÈ uÔÔhahitvÈ na kiÒci vassi vigacchati, evameva yo uÄÈraÑ vipulaÑ ca
bhogaÑ saÑharitvÈ gehaÑ Èvasanto kassaci kaÔacchumattaÑ bhikkhaÑ vÈ
uÄu~kamattaÑ yÈguÑ vÈ adatvÈ vigacchati, vivaso maccuvasaÑ gacchati, so
avuÔÔhikasamo nÈma hotÊti. IminÈ nayena sesesupi nigamanaÑ veditabbaÑ.
Imesu ca tÊsu puggalesu paÔhamo ekaÑseneva garahitabbo, dutiyo
pasaÑsanÊyo, tatiyo pasaÑsanÊyataro. PaÔhamo vÈ ekanteneva sabbanihÊno,
dutiyo majjhimo, tatiyo uttamoti veditabbo.
GÈthÈsu samaÓeti upayogavasena bahuvacanaÑ, tathÈ sesesupi.
LaddhÈnÈti labhitvÈ, samaÓe dakkhiÓeyye pavÈretvÈ puÔÔho na saÑvibhajati.
AnnaÑ pÈnaÒca bhojananti annaÑ vÈ pÈnaÑ vÈ aÒÒaÑ vÈ
bhuÒjitabbayuttakaÑ bhojanaÑ, taÑ na saÑvibhajati. AyaÑ hettha
sa~khepattho–yo atthikabhÈvena upagate sampaÔiggÈhake labhitvÈ
annÈdinÈ saÑvibhÈgamatthampi na karoti, kiÑ so aÒÒaÑ dÈnaÑ dassati, taÑ
evar|paÑ thaddhamacchariyaÑ purisÈdhamaÑ nihÊnapuggalaÑ paÓÉitÈ
avuÔÔhikasamoti Èhu kathayantÊti.
EkaccÈnaÑ na dadÈtÊti vijjamÈnepi mahati dÈtabbadhamme ekesaÑ
sattÈnaÑ tesu kodhavasena vÈ, deyyadhamme lobhavasena vÈ na dadÈti.
EkaccÈnaÑ pavecchatÊti ekesaÑyeva pana dadÈti. MedhÈvinoti paÒÒavanto
paÓÉitÈ janÈ.
SubhikkhavÈcoti yo upagatÈnaÑ yÈcakÈnaÑ “annaÑ detha, pÈnaÑ
dethÈ”ti-ÈdinÈ taÑ taÑ dÈpeti, so sulabhabhikkhatÈya subhikkhÈ vÈcÈ
etassÈti subhikkhavÈco. “SubhikkhavassÊ”tipi paÔhanti. YathÈ loko
subhikkho hoti, evaÑ sabbatthÈbhivassitamahÈmegho subhikkhavassÊ nÈma
hoti. Evamayampi mahÈdÈnehi sabbatthÈbhivassÊ subhikkhavassÊti.
ŒmodamÈno pakiretÊti tuÔÔhahaÔÔhamÈnaso sahatthena dÈnaÑ dento
paÔiggÈhakakhette deyyadhammaÑ pakirento viya hoti, vÈcÈyapi “detha
dethÈ”ti bhÈsati.
228
KhuddakanikÈya
IdÈni naÑ subhikkhavassitabhÈvaÑ dassetuÑ “yathÈpi megho”ti-Èdi
vuttaÑ. TatrÈyaÑ sa~khepattho–yathÈ mahÈmegho paÔhamaÑ
mandanigghosena thanayitvÈ puna sakalanadÊkandarÈni ekaninnÈdaÑ
karonto gajjayitvÈ pavassati, sabbatthakameva vÈrinÈ udakena thalaÑ
ninnaÒca abhisandanto p|reti ekoghaÑ karoti, evameva idha imasmiÑ
sattaloke ekacco uÄÈrapuggalo sabbasamatÈya so mahÈmegho viya
vassitabbattÈ tÈdiso yathÈ dhanaÑ uÔÔhÈnÈdhigataÑ attano
uÔÔhÈnavÊriyÈbhinibbattaÑ hoti, evaÑ analaso hutvÈ taÒca dhammena
ÒÈyena saÑharitvÈ tannibbattena annena pÈnena aÒÒena ca deyyadhammena
patte sampatte vanibbake sammÈ sammadeva desakÈlÈnur|paÒceva
icchÈnur|paÒca tappeti sampavÈretÊti.
_____
7. SukhapatthanÈsuttavaÓÓanÈ
76. Sattame sukhÈnÊti sukhanimittÈni. PatthayamÈnoti icchamÈno
Èka~khamÈno. SÊlanti gahaÔÔhasÊlaÑ pabbajitasÊlaÒca. GahaÔÔho ce,
gahaÔÔhasÊlaÑ, pabbajito ce, catupÈrisuddhisÊlanti adhippÈyo. RakkheyyÈti
samÈdiyitvÈ avÊtikkamanto sammadeva gopeyya. PasaÑsÈ me Ègacchat|ti
“mama kalyÈÓo kittisaddo Ègacchat|”ti icchanto paÓÉito sappaÒÒo sÊlaÑ
rakkheyya. SÊlavato hi gahaÔÔhassa tÈva “asuko asukakulassa putto sÊlavÈ
kalyÈÓadhammo saddho pasanno dÈyako kÈrako”ti-ÈdinÈ parisamajjhe
kalyÈÓo kittisaddo abbhuggacchati, pabbajitassa “asuko nÈma bhikkhu
sÊlavÈ vattasampanno sorato sukhasaÑvÈso sagÈravo sappatisso”ti-ÈdinÈ
-pa- abbhuggacchatÊti. VuttaÑ hetaÑ–
“Puna caparaÑ gahapatayo sÊlavato sÊlasampannassa kalyÈÓo
kittisaddo bhuggacchatÊ”ti1.
______________________________________________________________
229
TathÈ–
“Œka~kheyya ce bhikkhave bhikkhu ‘sabrahmacÈrÊnaÑ piyo
cassaÑ manÈpo, garu ca bhÈvanÊyo cÈ’ti, sÊlesvevassa parip|rakÈrÊ”ti1
Èdi.
BhogÈ me uppajjant|ti ettha gahaÔÔhassa tÈva sÊlavato
kalyÈÓadhammassa yena yena sippaÔÔhÈnena jÊvikaÑ kappeti yadi kasiyÈ
yadi vaÓijjÈya yadi rÈjaporisena, taÑ taÑ yathÈkÈlaÑ yathÈvidhiÒca ativiya
appamattabhÈvato athassa anuppannÈ ceva bhogÈ uppajjanti, uppannÈ ca
bhogÈ phÈtiÑ gamissanti. Pabbajitassa pana sÊlÈcÈrasampannassa
appamÈdavihÈrissa sato sÊlasampannassa sÊlasampadÈya appicchatÈdiguÓesu
ca pasannÈ manussÈ uÄÈruÄÈre paccaye abhiharanti, evamassa anuppannÈ
ceva bhogÈ uppajjanti, uppannÈ ca thirÈ honti. TathÈ hi vuttaÑ–
“Puna caparaÑ gahapatayo sÊlavÈ sÊlasampanno
appamÈdÈdhikaraÓaÑ mahantaÑ bhogakkhandhaÑ adhigacchatÊ”ti2.
TathÈ–
“Œka~kheyya ce bhikkhave bhikkhu ‘lÈbhÊ assaÑ
cÊvarapiÓÉapÈtasenÈsanagilÈnapaccayabhesajjaparikkhÈrÈnan’ti,
sÊlesvevassa parip|rakÈrÊ”ti1 ca.
SesaÑ vuttanayameva.
GÈthÈsu patthayÈnoti patthayanto. Tayo sukheti tÊÓi sukhÈni.
VittalÈbhanti dhanalÈbhaÑ, bhoguppattinti attho. Visesato cettha pasaÑsÈya
cetasikasukhaÑ, bhogehi kÈyikasukhaÑ, itarena upapattisukhaÑ, tathÈ
paÔhamena diÔÔhadhammasukhaÑ, tatiyena samparÈyasukhaÑ, dutiyena
ubhayasukhaÑ gahitanti veditabbaÑ.
IdÈni pasaÑsÈdikÈraÓassa sÊlassa viya pasaÑsÈdÊnampi visesakÈraÓaÑ
pÈpamittaparivajjanaÑ kalyÈÓamittasevanaÒca ÈdÊnavÈnisaÑsehi saddhiÑ
dassento “akaronto”ti-ÈdimÈha. Tattha sa~kiyoti pÈpasmiÑ parisa~kitabbo
“addhÈ iminÈ pÈpaÑ kataÑ vÈ karissati vÈ, tathÈ
______________________________________________________________
230
KhuddakanikÈya
hesa pÈpapurisehi saddhiÑ saÒcaratÊ”ti. AssÈti imassa pÈpajanasevino
puggalassa upari, assa vÈ puggalassa avaÓÓo abh|topi pÈpajanasevitÈya
ruhati vir|ÄhiÑ vepullaÑ Èpajjati pattharati. AssÈti vÈ bhummatthe
sÈmivacanaÑ, tasmiÑ puggaleti attho. Sa ve tÈdisako hotÊti yo yÈdisaÑ
pÈpamittaÑ vÈ kalyÈÓamittaÑ vÈ bhajati upasevati ca, so puggalo
bh|mibhÈgavasena udakaÑ viya tÈdisova hoti, pÈpadhammo
kalyÈÓadhammo vÈ hoti. KasmÈ? SahavÈso hi tÈdiso yasmÈ sahavÈso
saÑsaggo uparÈgo viya phalikamaÓÊsu purisa-upanissayabh|taÑ
puggalÈkÈraÑ gÈhÈpeti, tasmÈ pÈpapuggalena saha vÈso na kÈtabboti
adhippÈyo.
SevamÈno sevamÈnanti paraÑ pakatisuddhaÑ puggalaÑ kÈlena kÈlaÑ
attÈnaÑ sevamÈnaÑ sevamÈno bhajamÈno pÈpapuggalo, tena vÈ
seviyamÈno. SamphuÔÔho samphusanti tena pakatisuddhena puggalena
sahavÈsena saÑsaggena samphuÔÔho pÈpapuggalo sayampi tathÈ taÑ
phusanto. Saro diddho kalÈpaÑ vÈti yathÈ nÈma saro visena diddho litto
sarakalÈpagato sarasam|hasa~khÈtaÑ sarakalÈpaÑ attanÈ phuÔÔhaÑ
alittampi upalimpati, evaÑ pÈpena upalepabhayÈ dhÊroti dhitisampannattÈ
dhÊro paÓÉitapuriso pÈpasahÈyo na bhaveyya.
P|timacchaÑ kusaggenÈti yathÈ kucchitabhÈvena p|tibh|taÑ macchaÑ
kusatiÓaggena yo puriso upanayhati puÔabandhavasena bandhati, tassa te
kusÈ ap|tikÈpi p|rimacchasambandhena p|ti duggandhameva vÈyanti. EvaÑ
bÈl|pasevanÈti evaÑsampadÈ bÈlajan|pasevanÈ daÔÔhabbÈ. EvaÑ
dhÊr|pasevanÈti yathÈ asurabhinopi pattÈ tagarasambandhena surabhiÑ
vÈyanti, evaÑ paÓÉit|pasevanÈ pakatiyÈ asÊlavato sÊlasamÈdÈnÈdivasena
sÊlagandhavÈyanassa kÈraÓaÑ hoti.
TasmÈti yasmÈ akalyÈÓamittasevanÈya kalyÈÓamittasevanÈya ca ayaÑ
ediso ÈdÊnavo ÈnisaÑso ca, tasmÈ pattapuÔasseva1 palÈsapuÔassa viya
duggandhasugandhavatthusaÑsaggena asÈdhusÈdhujanasannissayena ca.
©atvÈ sampÈkamattanoti attano dukkhudrayaÑ sukhudrayaÑ ca
______________________________________________________________
1. PalÈsapuÔasseva (Ka)
231
phalanipphattiÑ ÒatvÈ jÈnitvÈ asante pÈpamitte na upaseveyya, sante
upasante vantadose pasatthe vÈ paÓÉite seveyya. TathÈ hi asanto nirayaÑ
nenti, santo pÈpenti suggatinti. Iti BhagavÈ paÔhamagÈthÈya yathÈvuttÈni tÊÓi
sukhanimittÈni dassetvÈ tato parÈhi paÒcahi gÈthÈhi paÔipakkhaparivajjanena
saddhiÑ pasaÑsÈsukhassa ÈgamanaÑ dassetvÈ osÈnagÈthÈya tiÓÓampi
sukhÈnaÑ ÈgamanakÈraÓena saddhiÑ osÈnasukhaÑ dasseti.
_____
8. BhidurasuttavaÓÓanÈ
77. AÔÔhame bhidurÈyanti bhiduro ayaÑ. KÈyoti r|pakÈyo. So hi
a~gapacca~gÈnaÑ kesÈdÊnaÒca sam|haÔÔhena, evaÑ kucchitÈnaÑ
jegucchÈnaÑ Èyo uppattidesotipi kÈyo. TatrÈyaÑ vacanattho–Èyanti etthÈti
Èyo. Ke Èyanti? KucchitÈ kesÈdayo. Iti kucchitÈnaÑ Èyotipi kÈyo. Atthato
pana catusantativasena pavattamÈnÈnaÑ bh|tupÈdÈyadhammÈnaÑ puÒjo.
IdaÑ vuttaÑ hoti–bhikkhave ayaÑ catumahÈbh|tamayo r|pakÈyo bhiduro
bhedanasÊlo bhedanasabhÈvo khaÓe khaÓe viddhaÑsanasabhÈvoti.
“BhindarÈyan”tipi pÈÔho, so evattho. ViÒÒÈÓanti tebh|makaÑ
kusalÈdicittaÑ. Vacanattho pana–taÑ taÑ ÈrammaÓaÑ vijÈnÈtÊti viÒÒÈÓaÑ.
YaÑ hi saÒjÈnanapajÈnanavidhuraÑ ÈrammaÓavijÈnanaÑ upaladdhi, taÑ
viÒÒÈÓaÑ. VirÈgadhammanti virajjanadhammaÑ, palujjanasabhÈvanti attho.
Sabbe upadhÊti khandh|padhi kiles|padhi abhisa~khÈr|padhi
paÒcakÈmaguÓ|padhÊti ete “upadhÊyati ettha dukkhan”ti upadhisaÒÒitÈ
sabbepi upÈdÈnakkhandhakilesÈbhisa~khÈrapaÒcakÈmaguÓadhammÈ hutvÈ
abhÈvaÔÔhena aniccÈ, udayabbayappaÔipÊÄanaÔÔhena dukkhÈ, jarÈya maraÓena
cÈti dvidhÈ vipariÓÈmetabbasabhÈvatÈya pakativijahanaÔÔhena
vipariÓÈmadhammÈ. Evamettha aniccadassanasukhatÈya r|padhamme
viÒÒÈÓaÒca visuÑ gahetvÈ puna upadhivibhÈgena sabbepi
tebh|makadhamme ekajjhaÑ gahetvÈ aniccadukkhÈnupassanÈmukhena
tathÈbujjhanakÈnaÑ puggalÈnaÑ ajjhÈsayena sammasanacÈro kathito.
KÈmaÑ
232
KhuddakanikÈya
cettha lakkhaÓadvayameva PÈÄiyaÑ ÈgataÑ, “yaÑ dukkhaÑ, tadanattÈ”ti1
pana vacanato dukkhalakkhaÓeneva anattalakkhaÓampi dassitamevÈti
veditabbaÑ.
GÈthÈyaÑ upadhÊsu bhayaÑ disvÈti upadhÊsu2
bhayatupaÔÔhÈnaÒÈÓavasena bhayaÑ disvÈ, tesaÑ bhÈyitabbataÑ passitvÈ.
IminÈ balavavipassanaÑ dasseti. BhayatupaÔÔhÈnaÒÈÓameva hi vibhajitvÈ
visesavasena ÈdÊnavÈnupassanÈ nibbidÈnupassanÈti ca vuccati.
JÈtimaraÓamaccagÈti evaÑ sammasanto vipassanÈÒÈÓaÑ maggena ghaÔetvÈ
maggaparamparÈya arahattaÑ patto jÈtimaraÓaÑ atÊto nÈma hoti. KathaÑ?
SampatvÈ paramaÑ santinti paramaÑ uttamaÑ anuttaraÑ santiÑ
sabbasa~khÈr|pasamaÑ nibbÈnaÑ adhigantvÈ. EvaÑbh|to ca kÈlaÑ
ka~khati bhÈvitattoti catunnaÑ ariyamaggÈnaÑ vasena
bhÈvanÈbhisamayanipphattiyÈ bhÈvitakÈyasÊlacittapaÒÒattÈ bhÈvitatto
maraÓaÑ jÊvitaÒca anabhinandanto kevalaÑ attano
khandhaparinibbÈnakÈlaÑ ka~khati udikkhati, na tassa katthaci patthanÈ
hotÊti. TenÈha–
“NÈbhinandÈmi maraÓaÑ, nÈbhinandÈmi jÊvitaÑ.
KÈlaÒca paÔika~khÈmi, nibbisaÑ bhatako yathÈ”ti3.
_____
9. DhÈtusosaÑsandanasuttavaÓÓanÈ
78. Navame dhÈtusoti dhÈtuto. DhÈtuti ca ajjhÈsayadhÈtu
ajjhÈsayasabhÈvo adhippeto, yo adhimuttÊtipi vuccati. SaÑsandantÊti tÈya
dhÈtusabhÈgatÈya yathÈdhÈtu yathÈ-ajjhÈsayaÑ allÊyanti ekato honti.
SamentÊti tÈya eva samÈnajjhÈsayatÈya ekacittÈ hutvÈ samÈgacchanti
aÒÒamaÒÒaÑ bhajanti upasa~kamanti, attano rucibhÈvakhantidiÔÔhiyo vÈ
tattha tattha same karontÈ pavattanti. HÊnÈdhimuttikÈti hÊne kÈmaguÓÈdike
adhimutti etesanti hÊnÈdhimuttikÈ, hÊnajjhÈsayÈ. KalyÈÓÈdhimuttikÈti
kalyÈÓe nekkhammÈdike adhimutti etesanti kalyÈÓÈdhimuttikÈ,
paÓÊtajjhÈsayÈ. Sace hi ÈcariyupajjhÈyÈ na
______________________________________________________________
1. SaÑ 2. 19 piÔÔhe. 2. TÊsu upadhÊsu (SÊ, SyÈ)
3. Khu 2. 307 piÔÔhe TheragÈthÈyaÑ.
233
sÊlavanto, antevÈsikasaddhivihÈrikÈ ca sÊlavanto, te ÈcariyupajjhÈyepi na
upasa~kamanti, attano sadise sÈruppabhikkh|yeva upasa~kamanti. Sace
pana ÈcariyupajjhÈyÈ sÊlavanto, itare na sÊlavanto, tepi na ÈcariyupajjhÈye
upasa~kamanti, attano sadise hÊnÈdhimuttikeyeva upasa~kamanti. EvaÑ
upasa~kamanaÑ pana na kevalaÑ etarahi eva, atha kho atÊtÈnÈgatepÊti
dassento “atÊtampi bhikkhave”ti-ÈdimÈha. Sa~khepato saÑkilesadhammesu
abhiniviÔÔhÈ hÊnÈdhimuttikÈ, vodÈnadhammesu abhiniviÔÔhÈ
kalyÈÓÈdhimuttikÈ.
IdaÑ pana dussÊlÈnaÑ dussÊlasevanameva, sÊlavantÈnaÑ
sÊlavantasevanameva, duppaÒÒÈnaÑ duppaÒÒasevanameva, paÒÒavantÈnaÑ
paÒÒavantasevanameva ko niyÈmetÊti? AjjhÈsayadhÈtu niyÈmeti. SambahulÈ
kira bhikkh| ekasmiÑ gÈme bhikkhÈcÈraÑ caranti, te manussÈ bahuÑ
bhattaÑ ÈharitvÈ pattÈni p|retvÈ “yathÈsabhÈgaÑ paribhuÒjathÈ”ti vatvÈ
uyyojesuÑ. Bhikkh| ÈhaÑsu “Èvuso manussÈ dhÈtusaÑyuttakamme
payojentÊ”ti. EvaÑ ajjhÈsayadhÈtu niyÈmetÊti. DhÈtusaÑyuttena ayamattho
dÊpetabbo–Gijjhak|ÔapabbatasmiÑ hi gilÈnaseyyÈya nipanno BhagavÈ
ÈrakkhatthÈya parivÈretvÈ vasantesu SÈriputtamoggallÈnÈdÊsu ekamekaÑ
attano parisÈya saddhiÑ ca~kamantaÑ oloketvÈ bhikkh| Èmantesi “passatha
no tumhe bhikkhave SÈriputtaÑ sambahulehi bhikkh|hi saddhiÑ
ca~kamantanti. EvaÑ bhante. Sabbe kho ete bhikkhave bhikkh|
mahÈpaÒÒÈ”ti1 sabbaÑ vitthÈretabbaÑ.
GÈthÈsu saÑsaggÈti saÑkilesato sahavÈsÈdivasena samÈyogato, atha vÈ
dassanasaÑsaggo savanasaÑsaggo samullÈpasaÑggo sambhogasaÑsaggo
kÈyasaÑsaggoti evaÑ paÒcavidhe saÑsagge yato kutoci saÑsaggato.
Vanatho jÈtoti kileso uppanno maggena asam|hato. AsaÑsaggena chijjatÊti
saÑsaggapaÔikkhepena kÈyavivekÈdinÈ pubbabhÈge chijjitvÈ puna
accantÈsaÑsaggena samucchedavivekena chijjati pahÊyati. EttÈvatÈ
sa~khepato hÊnÈdhimuttiyÈ samudayo attha~gamo ca dassito hoti.
______________________________________________________________
234
KhuddakanikÈya
YasmÈ pana te saÑsaggÈ te ca kilesÈ kosajjavasena uppajjanti ceva
vaÉÉhanti ca, na vÊriyÈrambhavasena, tasmÈ hÊnÈdhimuttike kusÊtapuggale
vajjetvÈ kalyÈÓÈdhimuttike ÈraddhavÊriye sevantena asaÑsaggena
saÑsaggajo vanatho chinditabboti yathÈvuttamatthaÑ vitthÈrato dassento
kusÊtasevanÈya tÈva ÈdÊnavaÑ pakÈsetuÑ “parittaÑ dÈrun”ti-ÈdimÈha.
Tattha parittaÑ dÈrunti khuddakaÑ kaÔÔhamayaÑ kullaÑ. YathÈ sÊde
mahaÓÓaveti yathÈ khuddakaÑ kullaÑ ÈruhitvÈ mahÈsamuddaÑ taritukÈmo
tÊraÑ appatvÈ samujjamajjheyeva sÊdeyya, patitvÈ macchakacchapabhakkho
bhaveyya. EvaÑ kusÊtaÑ Ègamma, sÈdhujÊvÊpi sÊdatÊti evameva kusÊtaÑ
vÊriyÈrambharahitaÑ kilesavasikaÑ puggalaÑ nissÈya tena katasaÑsaggo
sÈdhujÊvipi parisuddhÈjÊvo parisuddhasÊlopi samÈno hÊnasaÑsaggato
uppannehi kÈmavitakkÈdÊhi khajjamÈno pÈraÑ gantuÑ asamattho
saÑsÈraÓÓaveyeva sÊdati. TasmÈti yasmÈ evaÑ anatthÈvaho kusÊtasaÑsaggo,
tasmÈ taÑ Ègamma ÈlasiyÈnuyogena kucchitaÑ sÊdatÊti kusÊtaÑ, tato eva
hÊnavÊriyaÑ nibbÊriyaÑ akalyÈÓamittaÑ parivajjeyya. Ekanteneva pana
kÈyavivekÈdÊnaÑ ceva tada~gavivekÈdÊnaÒca vasena pavivittehi, tato eva
kilesehi ÈrakattÈ ariyehi parisuddhehi, nibbÈnaÑ paÔipesitattabhÈvato
pahitattehi ÈrammaÓalakkhaÓ|panijjhÈnÈnaÑ vasena jhÈyanato jhÈyÊhi
sabbakÈlaÑ paggahitavÊriyatÈya ÈraddhavÊriyehi paÓÉitehi sappaÒÒehiyeva
saha Èvaseyya saÑvaseyyÈti.
_____
10. ParihÈnasuttavaÓÓanÈ
79. Dasame parihÈnÈya saÑvattantÊti avuddhiyÈ bhavanti,
maggÈdhigamassa paripanthÈya honti. Adhigatassa pana maggassa parihÈni
nÈma natthi. “Tayo dhammÈ”ti dhammÈdhiÔÔhÈnavasena uddiÔÔhadhamme
puggalÈdhiÔÔhÈnÈya desanÈya vibhajanto “idha bhikkhave sekho bhikkh|”tiÈdimÈha.
Tattha kammaÑ Èramitabbato ÈrÈmo etassÈti kammÈrÈmo, kamme
ratoti kammarato. KammÈrÈmataÑ kammÈbhiratiÑ anuyutto
235
payuttoti kammÈrÈmatamanuyutto. Tattha kammaÑ nÈma itikattabbaÑ
kammaÑ, seyyathidaÑ? CÊvaravicÈraÓaÑ cÊvarakaraÓaÑ upatthambhanaÑ
pattatthavikaÑ aÑsabandhanaÑ kÈyabandhanaÑ dhamakaraÓaÑ ÈdhÈrakaÑ
pÈdakathalikaÑ sammajjanÊti evamÈdÊnaÑ upakaraÓÈnaÑ karaÓaÑ, yaÒca
vihÈre khaÓÉaphullÈdipaÔisa~kharaÓaÑ. Ekacco hi etÈni karonto
sakaladivasaÑ etÈneva karoti. TaÑ sandhÈyetaÑ vuttaÑ. Yo pana etesaÑ
karaÓavelÈyameva etÈni karoti, uddesavelÈyaÑ uddesaÑ gaÓhÈti,
sajjhÈyavelÈyaÑ sajjhÈyati, cetiya~gaÓavattÈdikaraÓavelÈyaÑ
cetiya~gaÓavattÈdÊni karoti, manasikÈravelÈyaÑ manasikÈraÑ karoti
sabbatthakakammaÔÔhÈne vÈ pÈrihÈriyakammaÔÔhÈne vÈ, na so kammÈrÈmo
nÈma. Tassa taÑ–
“YÈni kho pana tÈni sabrahmacÈrÊnaÑ uccÈvacÈni kiÑ karaÓÊyÈni,
tattha dakkho hoti analaso tatrupÈyÈya vÊmaÑsÈya samannÈgato, alaÑ
kÈtuÑ alaÑ saÑvidhÈtun”ti1–
ŒdinÈ SatthÈrÈ anuÒÒÈtakaraÓameva hoti.
BhassÈrÈmoti yo BhagavatÈ paÔikkhittarÈjakathÈdivasena rattindivaÑ
vÊtinÈmeti, ayaÑ bhasse pariyantakÈrÊ na hotÊti bhassÈrÈmo nÈma. Yo pana
rattimpi divÈpi dhammaÑ katheti, paÒhaÑ vissajjeti, ayaÑ appabhasso
bhasse pariyantakÈrÊyeva. KasmÈ? “SannipatitÈnaÑ vo bhikkhave dvayaÑ
karaÓÊyaÑ dhammÊ vÈ kathÈ, ariyo vÈ tuÓhÊbhÈvo”ti2 vuttavidhiÑyeva
paÔipannoti.
NiddÈrÈmoti yo yÈvadatthaÑ udarÈvadehakaÑ bhuÒjitvÈ seyyasukhaÑ
passasukhaÑ middhasukhaÑ anuyuÒjati, yo ca gacchantopi nisinnopi Ôhitopi
thinamiddhÈbhibh|to niddÈyati, ayaÑ niddÈrÈmo nÈma. Yassa pana
karajakÈyagelaÒÒena cittaÑ bhava~gaÑ otarati, nÈyaÑ niddÈrÈmo.
TenevÈha–
“AbhijÈnÈmi kho panÈhaÑ Aggivessana gimhÈkaÑ pacchime
mÈse pacchÈbhattaÑ piÓÉapÈtappaÔikkanto catugguÓaÑ sa~ghÈÔiÑ
paÒÒÈpetvÈ dakkhiÓena passena sato sampajÈno niddaÑ
okkamitÈ”ti3.
______________________________________________________________
1. DÊ 3. 222; AÑ 3. 278 piÔÔhesu.
236
KhuddakanikÈya
Ettha ca puthujjanakalyÈÓakopi sekhotveva veditabbo, tasmÈ tassa
sabbassapi visesÈdhigamassa itaresaÑ upari visesÈdhigamassa ca parihÈnÈya
vattantÊti veditabbaÑ. Sukkapakkhassa vuttavipariyÈyena atthavibhÈvanÈ
veditabbÈ.
GÈthÈsu uddhatoti cittavikkhepakarena uddhaccena uddhato
av|pasanto. AppakiccassÈti anuÒÒÈtassapi vuttappakÈrassa kiccassa
yuttappayuttakÈleyeva karaÓato appakicco assa bhaveyya. Appamiddhoti
“divasaÑ ca~kamena nisajjÈyÈ”ti-ÈdinÈ vuttajÈgariyÈnuyogena niddÈrahito
assa. Anuddhatoti bhassÈrÈmatÈya uppajjanakacittavikkhepassa
abhassÈrÈmo hutvÈ parivajjanena na uddhato v|pasantacitto, samÈhitoti
attho. SesaÑ pubbe vuttanayattÈ suviÒÒeyyameva. Iti imasmiÑ vagge
paÔhamadutiyapaÒcamachaÔÔhasattama-aÔÔhamanavamesu suttesu vaÔÔaÑ
kathitaÑ, itaresu vaÔÔavivaÔÔaÑ.
TatiyavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
4. Catutthavagga
80. Catutthavaggassa paÔhame akusalavitakkÈti akosallasambh|tÈ
vitakkÈ, micchÈvitakkÈti attho. AnavaÒÒattipaÔisaÑyuttoti ettha
anavaÒÒattÊti anavaÒÒÈ parehi attano ahÊÄitatÈ aparibh|tatÈ, “aho vata maÑ
pare na avajÈneyyun”ti evaÑ pavatto icchÈcÈro, tÈya anavaÒÒattiyÈ
paÔisaÑyutto saÑsaÔÔho, taÑ vÈ Èrabbha pavatto anavaÒÒattipaÔisaÑyutto
vitakko. TasmÈ “kathaÑ nu kho maÑ pare gahaÔÔhÈ ceva pabbajitÈ ca na
orakato daheyyun”ti sambhÈvanakamyatÈya icchÈcÈre ÔhatvÈ
pavattitavitakkassetaÑ adhivacanaÑ. LÈbhasakkÈrasilokapaÔisaÑyuttoti
cÊvarÈdilÈbhena ceva sakkÈrena ca
237
kittisaddena ca ÈrammaÓakaraÓavasena paÔisaÑyutto.
ParÈnuddayatÈpaÔisaÑyuttoti paresu anuddayatÈpatir|pakena
gehasitapemena paÔisaÑyutto. YaÑ sandhÈya vuttaÑ–
“SaÑsaÔÔho viharati rÈj|hi rÈjamahÈmattehi brÈhmaÓehi
gahapatikehi titthiyehi titthiyasÈvakehi sahanandÊ sahasokÊ sukhitesu
sukhito dukkhitesu dukkhito, uppannesu kiccakaraÓÊyesu attanÈva
yogaÑ1 ÈpajjatÊ”ti2.
GÈthÈsu anavaÒÒattiyÈ paÔisaÑyutto puggalo anavaÒÒattisaÑyutto.
LÈbhasakkÈre gÈravo etassa, na dhammeti lÈbhasakkÈragÈravo.
Sukhadukkhesu amÈ saha bhavÈti3 amaccÈ, sahÈyasadisÈ upaÔÔhÈkÈ. Tehi
gehasitapemavasena saha nandanasÊlo sahanandÊ amaccehi, iminÈ
parÈnuddayatÈpaÔisaÑyuttaÑ vitakkaÑ dasseti. ŒrÈ saÑyojanakkhayÈti
imehi tÊhi vitakkehi abhibh|to puggalo saÑyojanakkhayato arahattato d|re,
tassa taÑ dullabhanti attho.
Puttapasunti putte ca pasavo ca. Puttasaddena cettha dÈrÈdayo,
pasusaddena assamahiÑsakhettavatthÈdayo ca sa~gahitÈ. VivÈheti
vivÈhakÈrÈpane. IminÈ ÈvÈhopi sa~gahito. SaÑharÈnÊti4 pariggahÈni,
parikkhÈrasa~gahÈnÊti attho. “SanthavÈnÊ”ti ca paÔhanti, mittasanthavÈnÊti
attho. Sabbattha hitvÈti sambandho. Bhabbo so tÈdiso bhikkh|ti so
yathÈvuttaÑ sabbaÑ papaÒcaÑ pariccajitvÈ yathÈ SatthÈrÈ vuttÈya
sammÈpaÔipattiyÈ, tathÈ passitabbato tÈdiso saÑsÈre bhayaÑ ikkhatÊti
bhikkhu uttamaÑ sambodhiÑ arahattaÑ pattuÑ arahati.
_____
2. SakkÈrasuttavaÓÓanÈ
81. Dutiye sakkÈrenÈti sakkÈrena hetubh|tena, atha vÈ sakkÈrenÈti
sakkÈrahetunÈ, sakkÈrahetukena vÈ. SakkÈraÑ hi
______________________________________________________________
1. Attano voyogaÑ (SÊ), attano yogaÑ (SyÈ)
2. SaÑ 2. 10. 387; Abhi 2. 371 piÔÔhesu.
3. GatÈti (Ka)
4. Sa~gahÈnÊti (SÊ, SyÈ)
238
KhuddakanikÈya
nissÈya idhekacce puggalÈ pÈpicchÈ icchÈpakatÈ icchÈcÈre ÔhatvÈ “sakkÈraÑ
nibbattessÈmÈ”ti anekavihitaÑ anesanaÑ appatir|paÑ ÈpajjitvÈ ito cutÈ
apÈyesu nibbattanti, apare yathÈsakkÈraÑ labhitvÈ tannimittaÑ
mÈnamadamacchariyÈdivasena pamÈdaÑ ÈpajjitvÈ ito cutÈ apÈyesu
nibbattanti. YaÑ sandhÈya vuttaÑ “sakkÈrena abhibh|tÈ pariyÈdinnacittÈ”ti.
Tattha abhibh|tÈti ajjhotthaÔÈ. PariyÈdinnacittÈti khepitacittÈ, icchÈcÈrena
mÈnamadÈdinÈ ca khayaÑ pÈpitakusalacittÈ. Atha vÈ pariyÈdinnacittÈti
parito ÈdinnacittÈ, vuttappakÈrena akusalakoÔÔhÈsena yathÈ kusalacittassa
uppattivÈro na hoti, evaÑ samantato gahitacittasantÈnÈti attho. AsakkÈrenÈti
hÊÄetvÈ paribhavitvÈ parehi attani pavattitena asakkÈrena hetunÈ,
asakkÈrahetukena vÈ mÈnÈdinÈ. SakkÈrena ca asakkÈrena cÈti kehici
pavattitena sakkÈrena kehici pavattitena asakkÈrena ca. Ye hi kehici
paÔhamaÑ sakkatÈ hutvÈ tehiyeva asÈrabhÈvaÑ1 ÒatvÈ pacchÈ asakkatÈ
honti, tÈdise sandhÈya vuttaÑ “sakkÈrena ca asakkÈrena cÈ”ti.
Ettha sakkÈrena abhibh|tÈ DevadattÈdayo nidassetabbÈ. Vuttampi
cetaÑ–
“PhalaÑ ve kadaliÑ hanti, phalaÑ veÄuÑ phalaÑ naÄaÑ.
SakkÈro kÈpurisaÑ hanti, gabbho assatariÑ yathÈ”ti2.
SÈdh|naÑ upari katena asakkÈrena abhibh|tÈ
DaÓÉakÊrÈjakÈli~garÈjamajjharÈjÈdayo nidassetabbÈ. Vuttampi cetaÑ–
“KisaÑ hi vacchaÑ avakiriya DaÓÉakÊ,
Ucchinnam|lo sajano saraÔÔho.
KukkuÄanÈme nirayamhi paccati,
Tassa phuli~gÈni patanti kÈye.
______________________________________________________________
1. AssaddhÈdibhÈvaÑ (SÊ)
2. SaÑ 1. 156; AÑ 1. 385; Vi 4. 346 piÔÔhesu.
239
Yo saÒÒate pabbajite avaÒcayi,
DhammaÑ bhaÓante samaÓe ad|sake.
TaÑ nÈÄikeraÑ sunakhÈ parattha,
Sa~gamma khÈdanti viphandamÈnaÑ1.
Upahacca manaÑ majjho, mÈta~gasmiÑ yasassine.
SapÈrisajjo ucchinno, majjhÈraÒÒaÑ tadÈ ah|”ti2.
SakkÈrena ca asakkÈrena ca abhibh|tÈ aÒÒatitthiyÈ NÈÔaputtÈdayo
nidassetabbÈ.
GÈthÈsu ubhayanti ubhayena sakkÈrena ca asakkÈrena ca. SamÈdhi na
vikampatÊti na calati, ekaggabhÈvena3 tiÔÔhati. Kassa pana na calatÊti Èha
“appamÈdavihÈrino”ti4. Yo pamÈdakaradhammÈnaÑ5 rÈgÈdÊnaÑ suÔÔhu
pahÊnattÈ appamÈdavihÈrÊ arahÈ, tassa. So hi lokadhammehi na vikampati.
SukhumadiÔÔhivipassakanti phalasamÈpatti-atthaÑ sukhumÈya diÔÔhiyÈ
paÒÒÈya abhiÓhaÑ pavattavipassanattÈ sukhumadiÔÔhivipassakaÑ.
UpÈdÈnakkhayÈrÈmanti catunnaÑ upÈdÈnÈnaÑ khayaÑ pariyosÈnabh|taÑ
arahattaphalaÑ ÈramitabbaÑ etassÈti upÈdÈnakkhayÈrÈmaÑ. SesaÑ
vuttanayameva.
_____
3. DevasaddasuttavaÓÓanÈ
82. Tatiye deves|ti ÔhapetvÈ ar|pÈvacaradeve ceva asaÒÒadeve ca
tadaÒÒesu upapattidevesu. DevasaddÈti devÈnaÑ pÊtisamudÈhÈrasaddÈ.
NiccharantÊti aÒÒamaÒÒaÑ ÈlÈpasallÈpavasena pavattanti. SamayÈ samayaÑ
upÈdÈyÈti samayato samayaÑ paÔicca. IdaÑ vuttaÑ hoti–yasmiÑ kÈle ÔhitÈ
te devÈ taÑ kÈlaÑ Ègamma naÑ passissanti, tato taÑ ayaÑ sampattaÑ
ÈgammÈti. “SamayaÑ samayaÑ upÈdÈyÈ”ti ca keci paÔhanti,
______________________________________________________________
3. EkaggabhÈveva (SÊ), ekaggabhÈvova (SyÈ)
5. PamÈÓakaradhammÈnaÑ (SÊ)
4. AppamÈÓavihÈrinoti (SÊ)
240
KhuddakanikÈya
tesaÑ taÑ taÑ samayaÑ paÔiccÈti attho. YasmiÑ samayeti yadÈ
“aÔÔhika~kal|pamÈ kÈmÈ”ti-ÈdinÈ1 “sambÈdho gharÈvÈso”ti-ÈdinÈ2 ca
kÈmesu gharÈvÈse ca ÈdÊnavÈ, tappaÔipakkhato nekkhamme ÈnisaÑsÈ ca
sudiÔÔhÈ honti, tasmiÑ samaye. TadÈ hissa ekantena pabbajjÈya cittaÑ
namati. AriyasÈvakoti ariyassa Buddhassa Bhagavato sÈvako, sÈvakabhÈvaÑ
upagantukÈmo, ariyasÈvako vÈ avassaÑbhÈvÊ. AntimabhavikaÑ
sÈvakabodhisattaÑ sandhÈya ayamÈrambho. KesamassuÑ ohÈretvÈti kese ca
massuÑ ca ohÈretvÈ apanetvÈ. KÈsÈyÈni vatthÈni acchÈdetvÈti kasÈyena
rattatÈya kÈsÈyÈni brahmacariyaÑ carantÈnaÑ anucchavikÈni vatthÈni
nivÈsetvÈ ceva pÈrupitvÈ ca. AgÈrasmÈ anagÈriyaÑ pabbajjÈya cetetÊti
agÈrasmÈ gharÈ nikkhamitvÈ anagÈriyaÑ pabbajjaÑ pabbajeyyanti
pabbajjÈya ceteti pakappeti, pabbajatÊti attho. Ettha ca yasmÈ agÈrassa hitaÑ
kasivaÓijjÈdikammaÑ agÈriyanti vuccati, taÒca pabbajjÈya natthi, tasmÈ
pabbajjÈ anagÈriyanti ÒÈtabbÈ.
MÈrenÈti kilesamÈrena. Sa~gÈmÈya cetetÊti yujjhanatthÈya cittaÑ
uppÈdeti, mÈraÑ abhivijetuÑ sannayhati. YasmÈ pana evar|passa
paÔipajjanakapuggalassa devaputtamÈropi antarÈyÈya upakkamati, tasmÈ
tassapi vasena mÈrenÈti ettha devaputtamÈrenÈtipi attho veditabbo. TassÈpi
ayaÑ icchÈvighÈtaÑ karissatevÈti. YasmÈ pana pabbajitadivasato paÔÔhÈya
khuraggato vÈ paÔÔhÈya sÊlÈni samÈdiyanto parisodhento samathavipassanÈsu
kammaÑ karonto yathÈrahaÑ tada~gappahÈnavikkhambhanappahÈnÈnaÑ
vasena kilesamÈraÑ paripÈteti nÈma, na yujjhati nÈma sampahÈrassa
abhÈvato, tasmÈ vuttaÑ “mÈrena saddhiÑ sa~gÈmÈya cetetÊ”ti.
Sattannanti koÔÔhÈsato sattannaÑ, pabhedato pana te sattatiÑsa honti.
KathaÑ? CattÈro satipaÔÔhÈnÈ cattÈro sammappadhÈnÈ cattÈro iddhipÈdÈ
paÒcindriyÈni paÒca balÈni satta bojjha~gÈ ariyo aÔÔha~giko maggoti. EvaÑ
pabhedato sattatiÑsavidhÈpi satipaÔÔhÈnÈdikoÔÔhÈsato satteva hontÊti vuttaÑ
“sattannan”ti. BodhipakkhiyÈnanti bujjhanaÔÔhena bodhÊti laddhanÈmassa
ariyapuggalassa maggaÒÈÓasseva vÈ pakkhe bhavÈnaÑ
______________________________________________________________
1. Ma 1. 182; Vi 2. 175 piÔÔhesu.
2. DÊ 1. 59; SaÑ 1. 419 piÔÔhesu.
241
bodhipakkhiyÈnaÑ1, bodhikoÔÔhÈsiyÈnanti attho. “BodhipakkhikÈnan”tipi
pÈÔho, bodhipakkhavantÈnaÑ, bodhipakkhe vÈ niyuttÈnanti attho.
BhÈvanÈnuyogamanuyuttoti vipassanaÑ ussukkÈpetvÈ
ariyamaggabhÈvanÈnuyogamanuyutto. VipassanÈkkhaÓe hi satipaÔÔhÈnÈdayo
pariyÈyena bodhipakkhiyÈ nÈma, maggakkhaÓeyeva pana te nippariyÈyena
bodhipakkhiyÈ nÈma honti.
ŒsavÈnaÑ khayÈti kÈmÈsavÈdÊnaÑ sabbesaÑ ÈsavÈnaÑ khayÈ. Œsavesu
hi khÊÓesu sabbe kilesÈ khÊÓÈyeva honti. Tena arahattamaggo vutto hoti.
AnÈsavanti ÈsavavirahitaÑ. CetovimuttiÑ paÒÒÈvimuttinti ettha
cetovacanena arahattaphalasamÈdhi, paÒÒÈvacanena taÑsampayuttÈ ca
paÒÒÈ vuttÈ. Tattha samÈdhi rÈgato vimuttattÈ cetovimutti, paÒÒÈ avijjÈya
vimuttattÈ paÒÒÈvimuttÊti veditabbÈ. VuttaÒhetaÑ BhagavatÈ–
“Yo hissa bhikkhave samÈdhi, tadassa samÈdhindriyaÑ. YÈ hissa
bhikkhave paÒÒÈ, tadassa paÒÒindriyaÑ. Iti kho bhikkhave rÈgavirÈgÈ
cetovimutti, avijjÈvirÈgÈ paÒÒÈvimuttÊ”ti2.
Apicettha samathaphalaÑ cetovimutti, vipassanÈphalaÑ paÒÒÈvimuttÊti
veditabbÈ. DiÔÔheva dhammeti imasmiÑyeva attabhÈve. SayaÑ abhiÒÒÈ
sacchikatvÈti attanÈyeva abhivisiÔÔhÈya paÒÒÈya paccakkhaÑ katvÈ
aparappaccayena ÒatvÈ. Upasampajja viharatÊti pÈpuÓitvÈ sampÈdetvÈ
viharati. Tameva sa~gÈmasÊsaÑ abhivijiya ajjhÈvasatÊti mÈraÑ abhivijinitvÈ
vijitavijayattÈ tena katasa~gÈmasa~khÈtassa3 ariyamaggassa sÊsabh|taÑ
arahattaphalasamÈpatti-issariyaÔÔhÈnaÑ abhibhavanto Èvasati, samÈpajjati
icceva attho. Ime ca devasaddÈ diÔÔhasaccesu devesu pavattanti, visesato
suddhÈvÈsadeves|ti veditabbaÑ.
GÈthÈsu mahantanti sÊlÈdiguÓamahattena mahantaÑ. VÊtasÈradanti
sÈrajjakarÈnaÑ kilesÈnaÑ abhÈvena vigatasÈrajjaÑ apagatama~kubhÈvaÑ.
PurisÈjaÒÒÈti assÈdÊsu assÈjÈnÊyÈdayo viya purisesu
______________________________________________________________
1. BodhibhÈgiyÈnaÑ (Ka)
3. Katasa~gÈmÈvacarasa~khÈtassa (Ka)
242
KhuddakanikÈya
ÈjÈnÊyabh|ta uttamapurisa. Dujjayamajjhabh|ti pacurajanehi jetuÑ
asakkuÓeyyaÑ kilesavÈhiniÑ abhibhavi ajjhotthari. “AjjayÊ”tipi paÔhanti,
ajinÊti attho. JetvÈna maccuno1 senaÑ, vimokkhena anÈvaranti
lokattayÈbhibyÈpanato diyaÉÉhasahassÈdivibhÈgato ca vipulattÈ aÒÒehi
ÈvarituÑ paÔisedhetuÑ asakkuÓeyyattÈ ca anÈvaraÑ maccuno mÈrassa
senaÑ vimokkhena ariyamaggena jetvÈ yo tvaÑ dujjayaÑ ajayi, tassa namo
te purisÈjaÒÒÈti sambandho.
ItÊti vuttappakÈrena. Hi-iti nipÈtamattaÑ. EtaÑ pattamÈnasaÑ
adhigatÈrahattaÑ khÊÓÈsavaÑ devatÈ namassantÊti vuttamevatthaÑ
nigamanavasena dasseti. Atha vÈ itÊti iminÈ kÈraÓena. KiÑ pana etaÑ
kÈraÓaÑ? NamucisenÈvijayena pattamÈnasattaÑ. IminÈ kÈraÓena taÑ devatÈ
namassantÊti attho. IdÈni taÑ kÈraÓaÑ phalato dassetuÑ “taÒhi tassa na
passanti, yena maccuvasaÑ vaje”ti vuttaÑ. Tassattho–yasmÈ tassa
purisÈjaÒÒassa paÓidhÈya gavesantÈpi devÈ aÓumattampi taÑ kÈraÓaÑ na
passanti, yena so maccuno maraÓassa vasaÑ vaje upagaccheyya, tasmÈ taÑ
visuddhidevÈ namassantÊti.
_____
4. PaÒcapubbanimittasuttavaÓÓanÈ
83. Catutthe yadÈti yasmiÑ kÈle. Devoti upapattidevo. Tayo hi devÈ
sammutidevÈ upapattidevÈ visuddhidevÈti. Tesu sammutidevÈ nÈma rÈjÈno
khattiyÈ. UpapattidevÈ nÈma CatumahÈrÈjikato paÔÔhÈya taduparidevÈ.
VisuddhidevÈ nÈma khÊÓÈsavÈ. Idha pana kÈmÈvacaradevo adhippeto. Tena
vuttaÑ “devoti upapattidevo”ti. DevakÈyÈti devasam|hato, devaÔÔhÈnato vÈ,
devalokatoti attho. Sam|hanivÈsavÈcako hi ayaÑ kÈyasaddo.
Cavanadhammoti maraÓadhammo, Èyukkhayena vÈ puÒÒakkhayena vÈ
upaÔÔhitamaraÓoti attho.
______________________________________________________________
1. Manobhuno (Ka)
243
PaÒcassa pubbanimittÈni pÈtubhavantÊti assa upaÔÔhitamaraÓassa
devaputtassa paÒca maraÓassa pubbanimittÈni uppajjanti, pakÈsÈni vÈ honti.
MÈlÈ milÈyantÊti tena piÄandhitamÈlÈ majjhanhikasamaye Ètape khittÈ viya
milÈtÈ vihatasobhÈ honti.
VatthÈni kilissantÊti saradasamaye vigatavalÈhake ÈkÈse
abbhussakkamÈnabÈlas|riyasadisappabhÈni nÈnÈvirÈgavaÓÓÈni tena
nivatthapÈrutavatthÈni taÑ khaÓaÑyeva kaddame khipitvÈ madditÈni viya
vihatappabhÈni malinÈni honti.
Kacchehi sedÈ muccantÊti suparisuddhajÈtimaÓi viya
susikkhitasippÈcariyaracitasuvaÓÓapaÔimÈ viya ca pubbe
sedamalajallikÈrahitasarÊrassa tasmiÑ khaÓe ubhohi kacchehi sedadhÈrÈ
sandanti paggharanti. Na kevalaÒca kacchehiyeva, sakalasarÊratopi1 panassa
sedajalakaÓÓikÈ muccatiyeva, yena ÈmuttamuttÈjÈlagavacchito viya tassa
kÈyo hoti.
KÈye dubbaÓÓiyaÑ okkamatÊti pubbe paÔisandhito paÔÔhÈya
yathÈnubhÈvaÑ ekayojanaÑ dviyojanaÑ yÈva dvÈdasayojanamattampi
padesaÑ ÈbhÈya pharitvÈ vijjotamÈno kÈyo hoti khaÓÉiccapÈliccÈdivirahito,
na sÊtaÑ na uÓhaÑ upaghÈtakaÑ, devadhÊtÈ soÄasavassuddesikÈ viya hoti,
devaputto vÊsativassuddesiko viya, taÑ khaÓaÑyeva nippabhe nitteje kÈye
vir|pabhÈvo anupavisati saÓÔhÈti.
Sake devo devÈsane nÈbhiramatÊti attano accharÈgaÓehi saddhiÑ
kÊÄanaparicaraÓakadibbÈsane na ramati, na cittassÈdaÑ labhati. Tassa kira
manussagaÓanÈya sattahi divasehi maraÓaÑ bhavissatÊti imÈni
pubbanimittÈni pÈtubhavanti. So tesaÑ uppattiyÈ “evar|pÈya nÈma
sampattiyÈ vinÈ bhavissÈmÊ”ti balavasokÈbhibh|to hoti, tenassa kÈye
mahÈpariÄÈho uppajjati, tena sabbato gattehi sedÈ muccanti. CirataraÑ
kÈlaÑ aparicitadukkho taÑ adhivÈsetuÑ asakkonto ekacco “dayhÈmi
dayhÈmÊ”ti kandanto paridevanto katthaci assÈdaÑ alabhanto vijappanto
vilapanto2 tahiÑ tahiÑ ÈhiÓÉati, ekacco satiÑ
______________________________________________________________
1. SakalasarÊrampi (SÊ, Ka)
2. Vijambhanto nissasanto (SÊ), vijabbhanto vissasento (SyÈ)
244
KhuddakanikÈya
upaÔÔhapetvÈ kÈyavÈcÈhi vikÈraÑ akarontopi piyavippayogadukkhaÑ
asahanto vihaÒÒamÈno vicarati.
ImÈni pana pubbanimittÈni yathÈ loke mahÈpuÒÒÈnaÑ
rÈjarÈjamahÈmattÈdÊnaÑyeva ukkÈpÈtabh|micÈlacandaggÈhÈdÊni nimittÈni
paÒÒÈyanti, na sabbesaÑ, evameva mahesakkhadevÈnaÑyeva paÒÒÈyati.
UppannÈni ca tÈni “imÈni maraÓassa pubbanimittÈni nÈmÈ”ti keci devo
jÈnanti, na sabbe. Tattha yo mandena kusalakammena nibbatto, so “idÈni ko
jÈnÈti ‘kuhiÑ nibbattissÈmÊ’ti” bhÈyati. Yo pana mahÈpuÒÒo, so “bahuÑ
mayÈ dÈnaÑ dinnaÑ, sÊlaÑ rakkhitaÑ, puÒÒaÑ upacitaÑ, ito cutassa me
sugatiyeva pÈÔika~khÈ”ti na bhÈyati na vikampati. EvaÑ
upaÔÔhitapubbanimittaÑ pana taÑ gahetvÈ devatÈ NandanavanaÑ pavesenti,
sabbadevalokesu NandanavanaÑ atthiyeva.
TÊhi vÈcÈhi anumodentÊti idÈni vuccamÈnehi tÊhi vacanehi anumodenti,
modaÑ pamodaÑ uppÈdenti, assÈsenti, abhivadanavasena1 vÈ
taÑkhaÓÈnur|paÑ pamodaÑ karonti. Keci pana “anumodentÊ”ti padassa
“ovadantÊ”ti vadanti. Itoti devalokato. Bhoti ÈlapanaÑ. Sugatinti
sundaragatiÑ, manussalokaÑ sandhÈya vadanti. GacchÈti
paÔisandhiggahaÓavasena upehi.
EvaÑ vutteti evaÑ tadÈ tehi devehi tassa “ito bho sugatiÑ gacchÈ”tiÈdinÈ vattabbavacane BhagavatÈ vutte aÒÒataro nÈmagottena apÈkaÔo tassaÑ
parisÈyaÑ nisinno anusandhikusalo eko bhikkhu “ete sugati-Èdayo
BhagavatÈ avisesato vuttÈ avibh|tÈ, handa te vibh|tatare kÈrÈpessÈmÊ”ti
etaÑ “kiÑ nu kho bhante”ti-ÈdivacanaÑ avoca.
SaddhÈdiguÓavisesapaÔilÈbhakÈraÓato dev|papattihetuto ca manussattaÑ
devÈnaÑ abhisammatanti Èha “manussattaÑ kho bhikkhu devÈnaÑ
sugatigamanasa~khÈtan”ti.
Sugatigamanasa~khÈtanti “sugatigamanan”ti sammÈ kathitaÑ, vaÓÓitaÑ
thomitanti attho. YaÑ manussabh|toti ettha yanti kiriyÈparÈmasanaÑ, tena
paÔilabhatÊti ettha paÔilabhanakiriyÈ ÈmasÊyati, yo saddhÈpaÔilÈbhoti attho.
Manussabh|toti manussesu uppanno, manussabhÈvaÑ
______________________________________________________________
1. Œsitavasena (SÊ, SyÈ)
245
vÈ patto. YasmÈ devaloke uppannÈnaÑ TathÈgatassa dhammadesanÈ
yebhuyyena dullabhÈ savanÈya, na tathÈ manussÈnaÑ, tasmÈ vuttaÑ
“manussabh|to”ti. TathÈgatappavedite dhammavinayeti TathÈgatena
BhagavatÈ desite sikkhattayasa~gahe sÈsane. TaÑ hi dhammato anapetattÈ
dhammo ca, ÈsayÈnur|paÑ vineyyÈnaÑ vinayanato vinayo cÈti
dhammavinayo, upanissayasampattiyÈ vÈ dhammato anapetattÈ dhammaÑ
apparajakkhajÈtikaÑ vinetÊti dhammavinayo. Dhammeneva vÈ vinayo, na
daÓÉasatthehÊti dhammavinayo, dhammayutto vÈ vinayoti dhammavinayo,
dhammÈya vÈ saha maggaphalanibbÈnÈya1 vinayoti dhammavinayo,
mahÈkaruÓÈsabbaÒÒutaÒÒÈÓÈdidhammato vÈ pavatto vinayoti
dhammavinayo, dhammo vÈ BhagavÈ dhammabh|to dhammakÈyo
dhammassÈmÊ, tassa dhammassa vinayo, na takkiyÈnanti2 dhammavinayo,
dhamme vÈ maggaphale nipphÈdetabbavisayabh|te vÈ pavatto vinayoti
dhammavinayoti vuccati. TasmiÑ dhammavinaye.
SaddhaÑ paÔilabhatÊti “svÈkkhÈto BhagavatÈ dhammo”ti-ÈdinÈ saddhaÑ
uppÈdeti. Saddho hi imasmiÑ dhammavinaye yathÈnusiÔÔhaÑ paÔipajjamÈno
diÔÔhadhammikasamparÈyikaparamatthe ÈrÈdhessati.
SuladdhalÈbhasa~khÈtanti ettha yathÈ hiraÒÒasuvaÓÓakhettavatthÈdilÈbho
sattÈnaÑ upabhogasukhaÑ Èvahati, khuppipÈsÈdidukkhaÑ paÔibÈhati,
dhanadÈliddiyaÑ v|pasameti, muttÈdiratanapaÔilÈbhahetu hoti,
lokasantatiÒca Èvahati, evaÑ lokiyalokuttarÈ saddhÈpi yathÈsambhavaÑ
lokiyalokuttaraÑ vipÈkasukhamÈvahati, saddhÈdhurena paÔipannÈnaÑ
jÈtijarÈdidukkhaÑ paÔibÈhati, guÓadÈliddiyaÑ v|pasameti,
satisambojjha~gÈdiratanapaÔilÈbhahetu hoti, lokasantatiÒca Èvahati. VuttaÑ
hetaÑ–
“Saddho sÊlena sampanno, yaso bhogasamappito.
YaÑ yaÑ padesaÑ bhajati, tattha tattheva p|jito”ti3.
EvaÑ saddhÈpaÔilÈbhassa suladdhalÈbhatÈ veditabbÈ. YasmÈ panÈyaÑ
saddhÈpaÔilÈbho anugÈmiko anaÒÒasÈdhÈraÓo sabbasampattihetu, lokiyassa
ca hiraÒÒasuvaÓÓÈdidhanalÈbhassa kÈraÓaÑ. Saddhoyeva hi dÈnÈdÊni
puÒÒÈni katvÈ uÄÈruÄÈravitt|pakaraÓÈni adhigacchati, tehi ca
______________________________________________________________
1. Dhammassa vÈ yathÈ maggaphalanibbÈnÈya (SyÈ)
2. TitthiyÈnanti (Ka)
246
KhuddakanikÈya
attano paresaÒca atthameva sampÈdeti. Assaddhassa pana tÈni anatthÈvahÈni
honti idha ceva samparÈye cÈti evampi saddhÈya suladdhalÈbhatÈ veditabbÈ.
TathÈ hi–
“SaddhÈ bandhati pÈtheyyaÑ”,
“SaddhÈ duriyÈ purisassa hotÊ”ti1 ca,
“SaddhÊdha vittaÑ purisassa seÔÔhan”ti2 ca,
“SaddhÈhattho mahÈnÈgo”ti3 ca,
“SaddhÈ bÊjaÑ tapo vuÔÔhÊ”ti4 ca,
“Saddhesiko bhikkhave ariyasÈvako”ti5 ca,
“SaddhÈya tarati oghan”ti6 ca–
Anekesu ÔhÈnesu anekehi kÈraÓehi saddhÈ saÑvaÓÓitÈ.
IdÈni yÈya saddhÈya sÈsane kusaladhammesu suppatiÔÔhito nÈma hoti
niyÈmokkantiyÈ, taÑ saddhaÑ dassetuÑ “sÈ kho panassÈ”ti-Èdi vuttaÑ.
Tattha assÈti imassa bhaveyyÈti attho. NiviÔÔhÈti abhiniviÔÔhÈ cittasantÈnaÑ
anupaviÔÔhÈ. M|lajÈtÈti jÈtam|lÈ. KiÑ pana saddhÈya m|laÑ nÈma?
SaddheyyavatthusmiÑ okappanahetubh|to upÈyamanasikÈro. Apica
sappurisasevanÈ saddhammassavanaÑ yonisomanasikÈro
dhammÈnudhammappaÔipattÊti cattÈri sotÈpattiya~gÈni m|lÈni veditabbÈni.
PatiÔÔhitÈti ariyamaggÈdhigamena kenaci akampanÊyabhÈvena avaÔÔhitÈ.
TenevÈha “daÄhÈ asaÑhÈriyÈ”ti. DaÄhÈti thirÈ. AsaÑhÈriyÈti kenaci
saÑharituÑ vÈ hÈpetuÑ vÈ apanetuÑ vÈ asakkuÓeyyÈ. Iti te devÈ tassa
sotÈpattimaggasamadhigamaÑ ÈsÊsantÈ evaÑ vadanti. Attano devaloke
kÈmasukh|pabhogÈrahameva hi ariyapuggalaÑ te icchanti. TenÈha “ehi
deva punappunan”ti.
GÈthÈsu puÒÒakkhayamaraÓampi jÊvitindriyupacchedeneva hotÊti Èha
“cavati7 Èyusa~khayÈ”ti. Anumodatanti anumodantÈnaÑ. ManussÈnaÑ
______________________________________________________________
3. AÑ 2. 304; Khu 2. 318 piÔÔhe.
7. Cavanti (SÊ, SyÈ)
247
sahabyatanti manussehi sahabhÈvaÑ. Saha byetÊti sahabyo, sahapavattanako,
tassa bhÈvo sahabyatÈ. NiviÔÔhassÈti niviÔÔhÈ bhaveyya. YÈvajÊvanti yÈva
jÊvitappavattiyÈ, yÈva parinibbÈnÈti attho.
AppamÈÓanti sakkaccaÑ bahuÑ uÄÈraÑ bahukkhattuÑ ca karaÓavasena
pamÈÓarahitaÑ. Nir|padhinti kiles|padhirahitaÑ, suvisuddhaÑ nimmalanti
attho. YasmÈ pana te devÈ mahaggatakusalaÑ na icchanti
kÈmalokasamatikkamanato, kÈmÈvacarapuÒÒameva icchanti, tasmÈ
evamettha attho veditabbo–“ito devalokato cuto manussesu uppajjitvÈ
viÒÒutaÑ patto kÈyaduccaritÈdiÑ sabbaÑ duccaritaÑ pahÈya
kÈyasucaritÈdiÑ sabbaÑ sucaritaÑ uÄÈraÑ vipulaÑ upacinitvÈ
ariyamaggena Ègatasaddho bhavÈhÊ”ti. YasmÈ pana lokuttarena
paÔhamamaggaÑ dutiyamaggampi vÈ icchanti attano devalok|papattiyÈ
anativattanato, tasmÈ tesampi vasena “appamÈÓaÑ nir|padhin”tipadÈnaÑ
attho veditabbo–pamÈÓakarÈnaÑ diÔÔhekaÔÔha-oÄÈrikakÈmarÈgÈdikilesÈnaÑ
upacchedena appamÈÓaÑ, sattamabhavato vÈ uppajjanÈrahassa
khandh|padhissa taÑnibbattaka-abhisa~khÈr|padhissa
taÑtaÑmaggavajjhakiles|padhissa ca pahÈnena tesaÑ anibbattanato
nirupadhisa~khÈtanibbÈnasannissitattÈ ca nirupadhÊti.
EvaÑ accantameva apÈyadvÈrapidhÈyakaÑ kammaÑ dassetvÈ idÈni
saggasampattinibbattakakammaÑ1 dassetuÑ “tato opadhikan”ti-Èdi vuttaÑ.
Tattha opadhikanti upadhivepakkaÑ, attabhÈvasampattiyÈ ceva
bhogasampattiyÈ ca nibbattakanti attho. UpadhÊti hi attabhÈvo vuccati.
YathÈha “santekaccÈni pÈpakÈni kammasamÈdÈnÈni
upadhisampattipaÔibÈhitÈni2 na vipaccantÊ”ti3. KÈmaguÓÈpi. YathÈha
“upadhÊhi narassa socanÈ”ti4. TatrÈyaÑ vacanattho–upadhÊyati ettha
sukhadukkhanti upadhi, attabhÈvo kÈmaguÓÈ ca. UpadhikaraÓaÑ sÊlaÑ
etassa, upadhiÑ vÈ arahatÊti opadhikaÑ, puÒÒaÑ, taÑ bahuÑ uÄÈraÑ katvÈ.
KathaÑ? DÈnena. DÈnaÑ hi itarehi sukaranti evaÑ vuttaÑ. DÈnenÈti vÈ
padena abhayadÈnampi vuttaÑ, na ÈmisadÈnamevÈti sÊlassÈpi sa~gaho
daÔÔhabbo. YasmÈ pana te devÈ asurakÈyahÈniÑ ekanteneva
devakÈyapÈrip|riÒca icchanti, tasmÈ tassa
______________________________________________________________
1. SabbasampattinibbattakakammaÑ (SÊ)
2. UpadhisampattipaÔibÈÄhÈni (PÈÄiyaÑ)
248
KhuddakanikÈya
upÈyaÑ dassentÈ “aÒÒepi macce saddhamme, brahmacariye nivesayÈ”ti
dhammadÈne niyojenti. YadÈ vid|ti yasmiÑ kÈle devÈ devaÑ cavantaÑ
vid| vijÈneyyuÑ, tadÈ imÈya yathÈvuttÈya anukampÈya
dukkhÈpanayanakamyatÈya “deve ime devakÈye punappunaÑ
uppajjanavasena ehi ÈgacchÈhÊ”ti ca anumodentÊti.
_____
5. BahujanahitasuttavaÓÓanÈ
84. PaÒcame loketi ettha tayo lokÈ sattaloko sa~khÈraloko okÈsalokoti.
Tesu indriyabaddhÈnaÑ r|padhammÈnaÑ ar|padhammÈnaÑ
r|pÈr|padhammÈnaÒca santÈnavasena vattamÈnÈnaÑ sam|ho sattaloko,
pathavÊpabbatÈdibhedo okÈsaloko, ubhayepi khandhÈ sa~khÈraloko. Tesu
sattaloko idha adhippeto. TasmÈ loketi sattaloke. TatthÈpi na devaloke na
brahmaloke, manussaloke. Manussalokepi na aÒÒasmiÑ cakkavÈÄe,
imasmiÑyeva cakkavÈÄe. TatrÈpi na sabbaÔÔhÈnesu, “puratthimÈya disÈya
Gaja~galaÑ nÈma nigamo, tassa aparena MahÈsÈlÈ, tato paraÑ paccantimÈ
janapadÈ, orato majjhe. PuratthimadakkhiÓÈya disÈya SallavatÊ nÈma nadÊ,
tato paraÑ paccantimÈ janapadÈ, orato majjhe. DakkhiÓÈya disÈya
SetakaÓÓikaÑ nÈma nigamo, tato paraÑ paccantimÈ janapadÈ, orato majjhe.
PacchimÈya disÈya Th|ÓaÑ nÈma brÈhmaÓagÈmo, tato paraÑ paccantimÈ
janapadÈ, orato majjhe. UttarÈya disÈya Usiraddhajo nÈma pabbato, tato
paraÑ paccantimÈ janapadÈ, orato majjhe”ti1 evaÑ paricchinne ÈyÈmato
tiyojanasate vitthÈrato aÉÉhateyyayojanasate parikkhepato navayojanasate
Majjhimadese uppajjati TathÈgato. Na kevalaÒca TathÈgatova,
PaccekabuddhÈ aggasÈvakÈ asÊtimahÈtherÈ BuddhamÈtÈ BuddhapitÈ
cakkavattirÈjÈ aÒÒe ca sÈrappattÈ brÈhmaÓagahapatikÈ ettheva uppajjanti.
Idha pana TathÈgatavÈreyeva sabbatthakavasena ayaÑ nayo labbhati, itaresu
ekadesavasena.
______________________________________________________________
249
UppajjamÈnÈ uppajjantÊti idaÑ pana ubhayampi vippakatavacanameva,
uppajjantÈ bahujanahitatthÈya uppajjanti, na aÒÒena kÈraÓenÈti evamettha
attho veditabbo. Evar|paÑ hettha saddalakkhaÓaÑ na sakkÈ aÒÒena
saddalakkhaÓena paÔibÈhituÑ.
Apica uppajjamÈno nÈma uppajjati nÈma uppanno nÈmÈti ayaÑ
pabhedo veditabbo. TathÈgato hi mahÈbhinÊhÈraÑ karonto Buddhakare
dhamme pariyesanto pÈramiyo p|rento paÒca mahÈpariccÈge pariccajanto
ÒÈtatthacariyaÑ caranto lokatthacariyaÑ BuddhatthacariyaÑ koÔiÑ pÈpento
pÈramiyo p|retvÈ Tusitabhavane tiÔÔhanto tato otaritvÈ carimabhave
paÔisandhiÑ gaÓhanto agÈramajjhe vasanto abhinikkhamanto
mahÈpadhÈnaÑ padahanto paripakkaÒÈÓo BodhimaÓÉaÑ Èruyha mÈrabalaÑ
vidhamento paÔhamayÈme pubbenivÈsaÑ anussaranto majjhimayÈme
dibbacakkhuÑ visodhento pacchimayÈme paÔiccasamuppÈde ÒÈÓaÑ otÈretvÈ
anekÈkÈraÑ sabbasa~khÈre sammasitvÈ sotÈpattimaggaÑ paÔivijjhanto yÈva
anÈgÈmiphalaÑ sacchikarontopi uppajjamÈno eva nÈma,
arahattamaggakkhaÓe uppajjati nÈma, arahattaphalakkhaÓe pana uppanno
nÈma. BuddhÈnaÑ hi sÈvakÈnaÑ viya na paÔipÈÔiyÈ iddhividhaÒÈÓÈdÊnaÑ
uppÈdanakiccaÑ atthi, saheva pana arahattamaggena sakalopi
BuddhaguÓarÈsi Ègatova nÈma hoti. TasmÈ te nibbattasabbakiccattÈ
arahattaphalakkhaÓe uppannÈ nÈma honti. Idha arahattaphalakkhaÓaÑ
sandhÈya “uppajjatÊ”ti vutto. Uppanno hotÊti ayaÑ hettha attho.
SÈvakopi khÊÓÈsavo sÈvakabodhiyÈ hetubh|te puÒÒasambhÈre
sambharanto pubbayogaÑ pubbacariyaÑ gatapaccÈgatavattaÑ p|rento
carimabhave nibbattanto anukkamena viÒÒutaÑ patvÈ saÑsÈre ÈdÊnavaÑ
disvÈ pabbajjÈya cetayamÈno pabbajjaÑ matthakaÑ pÈpetvÈ sÊlÈdÊni
parip|rento dhutadhamme samÈdÈya vattamÈno jÈgariyaÑ anuyuÒjanto
ÒÈÓÈni nibbattento vipassanaÑ paÔÔhapetvÈ heÔÔhimamagge adhigacchantopi
uppajjamÈno eva nÈma, arahattamaggakkhaÓe uppajjati nÈma,
arahattaphalakkhaÓe pana uppanno nÈma. Sekkho pana pubb|panissayato
paÔÔhÈya yÈva gotrabhuÒÈÓÈ uppajjamÈno nÈma, paÔhamamaggakkhaÓe
uppajjati nÈma, paÔhamaphalakkhaÓato paÔÔhÈya uppanno nÈma. EttÈvatÈ
“tayome bhikkhave puggalÈ loke uppajjamÈnÈ uppajjantÊ”ti padÈnaÑ attho
vutto hoti.
250
KhuddakanikÈya
IdÈni bahujanahitÈyÈti-ÈdÊsu bahujanahitÈyÈti mahÈjanassa hitatthÈya.
BahujanasukhÈyÈti mahÈjanassa sukhatthÈya. LokÈnukampÈyÈti sattalokassa
anukampaÑ paÔicca. KatarasattalokassÈti? Yo TathÈgatassa
dhammadesanaÑ sutvÈ dhammaÑ paÔivijjhati amatapÈnaÑ pivati, tassa.
Bhagavato hi DhammacakkappavattanasuttantadesanÈya
AÒÒÈtakoÓÉaÒÒappamukhÈ aÔÔhÈrasa brahmakoÔiyo dhammaÑ paÔivijjhiÑsu.
EvaÑ yÈva SubhaddaparibbÈjakavinayanÈ dhammaÑ paÔividdhasattÈnaÑ
gaÓanÈ natthi, MahÈsamayasuttantadesanÈyaÑ Ma~galasutta,
C|ÄarÈhulovÈda, SamacittadesanÈyanti imesu cat|su ÔhÈnesu abhisamayaÑ
pattasattÈnaÑ paricchedo natthi. Evametassa aparimÈÓassa sattalokassa
anukampÈya. SÈvakassa pana arahato sekkhassa ca lokÈnukampÈya uppatti
DhammasenÈpati-ÈdÊhi DhammabhaÓÉÈgÈrikÈdÊhi ca desitadesanÈya
paÔivedhappattasattÈnaÑ vasena, aparabhÈge ca MahÈmahindattherÈdÊhi
desitadesanÈya paÔividdhasaccÈnaÑ vasena, yÈvajjatanÈ ito paraÑ anÈgate
ca sÈsanaÑ nissÈya saggamokkhamaggesu patiÔÔhahantÈnaÑ vasenapi
ayamattho vibhÈvetabbo.
Apica bahujanahitÈyÈti bahujanassa hitatthÈya, nesaÑ paÒÒÈsampattiyÈ1
diÔÔhadhammikasamparÈyikahit|padesakoti, bahujanasukhÈyÈti bahujanassa
sukhatthÈya, cÈgasampattiyÈ upakaraÓasukhasampadÈyakoti.
LokÈnukampÈyÈti lokassa anukampanatthÈya, mettÈkaruÓÈsampattiyÈ
mÈtÈpitaro viya lokassa rakkhitÈ gopitÈti. AtthÈya hitÈya sukhÈya
devamanussÈnanti idha devamanussaggahaÓena bhabbapuggale veneyyasatte
eva gahetvÈ tesaÑ nibbÈnamaggaphalÈdhigamÈya TathÈgatassa uppatti
dassitÈ paÔhamavÈre, dutiyatatiyavÈrena pana arahato sekkhassa ca vasena
yojetabbaÑ. Tattha atthÈyÈti iminÈ paramatthÈya, nibbÈnÈyÈti vuttaÑ hoti.
HitÈyÈti taÑsampÈpakamaggatthÈyÈti vuttaÑ hoti.
NibbÈnasampÈpakamaggato hi uttariÑ hitaÑ nÈma natthi. SukhÈyÈti
phalasamÈpattisukhatthÈyÈti vuttaÑ hoti tato uttari sukhÈbhÈvato. VuttaÑ
hetaÑ “ayaÑ samÈdhi paccuppannasukho ceva ÈyatiÒca sukhavipÈko”ti2.
______________________________________________________________
1. PuÒÒÈnaÑ sampattiyÈ (Ka)
2. DÊ 3. 234; AÑ 2. 20; Abhi 2. 347 piÔÔhesu.
251
TathÈgatoti-ÈdÊnaÑ padÈnaÑ attho heÔÔhÈ vutto.
VijjÈcaraÓasampannoti-ÈdÊsu tissopi vijjÈ bhayabherave1 agatanayena, chapi
vijjÈ chaÄabhiÒÒÈvasena, aÔÔhapi vijjÈ AmbaÔÔhasutte ÈgatÈti2 vijjÈhi
sÊlasaÑvarÈdÊhi pannarasahi caraÓadhammehi ca anaÒÒasÈdhÈraÓehi
sampanno samannÈgatoti VijjÈcaraÓasampanno. SobhanagamanattÈ,
sundaraÑ ÔhÈnaÑ gatattÈ, sammÈ gatattÈ, sammÈ gadattÈ ca Sugato.
SabbathÈ viditalokattÈ Lokavid|. Natthi etassa uttaroti Anuttaro.
Purisadamme purisaveneyye sÈreti vinetÊti PurisadammasÈrathi.
DiÔÔhadhammikasamparÈyikaparamatthehi yathÈrahaÑ anusÈsatÊti SatthÈ.
SabbassÈpi neyyassa sabbappakÈrena sayambhuÒÈÓena buddhattÈ Buddhoti
ayamettha sa~khepo, vitthÈro pana Visuddhimaggato3 gahetabbo.
So dhammaÑ deseti Èdi -pa- pariyosÈnakalyÈÓanti so BhagavÈ sattesu
kÈruÒÒaÑ paÔicca hitvÈpi anuttaraÑ vivekasukhaÑ dhammaÑ deseti, taÒca
kho appaÑ vÈ bahuÑ vÈ desento ÈdikalyÈÓÈdippakÈrameva deseti. KathaÑ?
EkagÈthÈpi hi samantabhaddakattÈ dhammassa paÔhamapÈdena ÈdikalyÈÓÈ,
dutiyatatiyehi majjhekalyÈÓÈ, pacchimena pariyosÈnakalyÈÓÈ.
EkÈnusandhikaÑ suttaÑ nidÈnena ÈdikalyÈÓaÑ, nigamanena
pariyosÈnakalyÈÓaÑ, sesena majjhekalyÈÓaÑ. NÈnÈnusandhikaÑ suttaÑ
paÔhamena anusandhinÈ ÈdikalyÈÓaÑ, pacchimena pariyosÈnakalyÈÓaÑ,
sesehi majjhekalyÈÓaÑ. Sakalopi vÈ sÈsanadhammo attano atthabh|tena
sÊlena ÈdikalyÈÓo, samathavipassanÈmaggaphalehi majjhekalyÈÓo,
nibbÈnena pariyosÈnakalyÈÓo. SÊlasamÈdhÊhi vÈ ÈdikalyÈÓo,
vipassanÈmaggehi majjhekalyÈÓo, phalanibbÈnehi pariyosÈnakalyÈÓo.
BuddhasubuddhatÈya vÈ ÈdikalyÈÓo, dhammasudhammatÈya majjhekalyÈÓo,
saÑghasuppaÔipattiyÈ pariyosÈnakalyÈÓo. TaÑ sutvÈ tathattÈya paÔipannena
adhigantabbÈya abhisambodhiyÈ vÈ ÈdikalyÈÓo, paccekabodhiyÈ
majjhekalyÈÓo, sÈvakabodhiyÈ pariyosÈnakalyÈÓo. SuyyamÈno cesa
nÊvaraÓavikkhambhanato savanenapi kalyÈÓameva ÈvahatÊti ÈdikalyÈÓo,
paÔipajjiyamÈno samathavipassanÈsukhÈvahanato
______________________________________________________________
2. ŒgatÈhi (SÊ, Ka)
3. Visuddhi 1. 196 piÔÔhe.
252
KhuddakanikÈya
paÔipattiyÈpi sukhameva ÈvahatÊti majjhekalyÈÓo, tathÈpaÔipanno ca
paÔipattiphale niÔÔhite tÈdibhÈvÈvahanato paÔipattiphalenapi kalyÈÓameva
ÈvahatÊti pariyosÈnakalyÈÓo. NÈthappabhavattÈ ca pabhavasuddhiyÈ
ÈdikalyÈÓo, atthasuddhiyÈ1 majjhekalyÈÓo, kiccasuddhiyÈ
pariyosÈnakalyÈÓo. Tena vuttaÑ “so dhammaÑ deseti Èdi -papariyosÈnakalyÈÓan”ti.
YaÑ pana BhagavÈ dhammaÑ desento sÈsanabrahmacariyaÑ
maggabrahmacariyaÒca pakÈseti, nÈnÈnayehi dÊpeti, taÑ yathÈnur|paÑ
atthasampattiyÈ sÈtthaÑ, byaÒjanasampattiyÈ sabyaÒjanaÑ.
Sa~kÈsanapakÈsanavivaraÓavibhajana-uttÈnÊkaraÓapaÒÒattiatthapadasamÈyogato sÈtthaÑ,
akkharapadabyaÒjanÈkÈraniruttiniddesasampattiyÈ sabyaÒjanaÑ.
AtthagambhÊratÈpaÔivedhagambhÊratÈhi vÈ sÈtthaÑ,
dhammagambhÊratÈdesanÈgambhÊratÈhi sabyaÒjanaÑ.
AtthapaÔibhÈnapaÔisambhidÈvisayato vÈ sÈtthaÑ,
dhammaniruttipaÔisambhidÈvisayato sabyaÒjanaÑ. PaÓÉitavedanÊyato
parikkhakajanappasÈdakanti2 sÈtthaÑ, saddheyyato lokiyajanappasÈdakanti
sabyaÒjanaÑ. GambhÊrÈdhippÈyato sÈtthaÑ, uttÈnapadato sabyaÒjanaÑ.
Upanetabbassa abhÈvato sakalaparipuÓÓabhÈvena kevalaparipuÓÓaÑ,
apanetabbassa abhÈvato niddosabhÈvena parisuddhaÑ, apica paÔipattiyÈ
adhigamabyattito sÈtthaÑ, pariyattiyÈ Ègamabyattito sabyaÒjanaÑ,
sÊlÈdipaÒcadhammakkhandhapÈrip|riyÈ paripuÓÓaÑ, nirupakkilesato
nittharaÓatthÈya pavattito lokÈmisanirapekkhato ca parisuddhaÑ,
sikkhattayapariggahitattÈ brahmabh|tehi seÔÔhehi caritabbato tesaÑ
cariyabhÈvato ca brahmacariyaÑ. TasmÈ “sÈtthaÑ sabyaÒjanaÑ -papakÈsetÊ”ti vuccati. PaÔhamoti gaÓanÈnupubbato sabbalokuttamabhÈvato ca
paÔhamo puggalo.
Tasseva Satthu sÈvakoti tasseva yathÈvuttaguÓassa Satthu
SammÈsambuddhassa dhammadesanÈ ya savanante jÈto
DhammasenÈpatisadiso sÈvako, na p|raÓÈdi viya paÔiÒÒÈmattena Satthu
sÈvako. PÈÔipadoti paÔipadÈsa~khÈtena ariyamaggena ariyÈya jÈtiyÈ jÈto
bhavoti pÈÔipado, aniÔÔhitapaÔipattikicco, paÔipajjamÈnoti attho. SuttageyyÈdi
pariyattidhammo bahuÑ suto etenÈti bahussuto.
______________________________________________________________
1. AttasuddhiyÈ (SÊ, SyÈ)
2. SarikkhakajanappasÈdakanti (Ka)
253
pÈtimokkhasaÑvarÈdisÊlena ceva ÈraÒÒika~gÈdidhuta~gavatehi ca upapanno
sampanno samannÈgatoti sÊlavat|papanno. Iti BhagavÈ “lokÈnukampÈ nÈma
hitajjhÈsayena dhammadesanÈ, sÈ ca imesu eva tÊsu puggalesu paÔibaddhÈ”ti
dasseti. SesaÑ suviÒÒeyyameva.
GÈthÈsu tassanvayoti tasseva Satthu paÔipattiyÈ dhammadesanÈya ca
anugamanena tassanvayo anujÈto. AvijjandhakÈraÑ vidhamitvÈ
saparasantÈnesu dhammÈlokasa~khÈtÈya pabhÈya karaÓato pabha~karÈ.
DhammamudÊrayantÈti catusaccadhammaÑ kathentÈ. ApÈpurantÊti1
ugghÈÔenti. Amatassa nibbÈnassa. DvÈraÑ ariyamaggaÑ. YogÈti
kÈmayogÈdito. SatthavÈhenÈti veneyyasatthavÈhanato
bhavakantÈranittharaÓato satthavÈho, BhagavÈ, tena satthavÈhena. SudesitaÑ
maggamanukkamantÊti2 tena sammÈ desitaÑ ariyamaggaÑ tassa
desanÈnusÈrena anugacchanti paÔipajjanti. IdhevÈti imasmiÑyeva attabhÈve.
SesaÑ uttÈnameva.
_____
6. AsubhÈnupassÊsuttavaÓÓanÈ
85. ChaÔÔhe asubhÈnupassÊti asubhaÑ3 anupassantÈ
dvattiÑsÈkÈravasena ceva uddhumÈtakÈdÊsu gahitanimittassa
upasaÑharaÓavasena ca kÈyasmiÑ asubhaÑ asubhÈkÈraÑ anupassakÈ hutvÈ
viharatha. ŒnÈpÈnassatÊti ÈnÈpÈne sati, taÑ Èrabbha pavattÈ sati,
assÈsapassÈsapariggÈhikÈ satÊti attho. VuttaÑ hetaÑ “Ènanti assÈso, no
passÈso. PÈnanti passÈso, no assÈso”ti-Èdi4.
Voti tumhÈkaÑ. Ajjhattanti idha gocarajjhattaÑ adhippetaÑ.
Parimukhanti abhimukhaÑ. S|paÔÔhitÈti suÔÔhu upaÔÔhitÈ. IdaÑ vuttaÑ
hoti–ÈnÈpÈnassati ca tumhÈkaÑ kammaÔÔhÈnÈbhimukhaÑ suÔÔhu upaÔÔhitÈ
hot|ti. Atha vÈ parimukhanti pariggahitaniyyÈnaÑ. VuttaÑ hetaÑ
paÔisambhidÈyaÑ. “ParÊti pariggahaÔÔho, mukhanti
______________________________________________________________
1. ApÈpurentÊti (Ka)
3. Asubhanti (SÊ, SyÈ)
2. MaggamanuggamantÊti (Ka)
254
KhuddakanikÈya
niyyÈnaÔÔho, satÊti upaÔÔhÈnaÔÔho, tena vuccati parimukhaÑ satin”ti1. IminÈ
catusatipaÔÔhÈnasoÄasappabhedÈ ÈnÈpÈnassatikammaÔÔhÈnabhÈvanÈ dassitÈti
daÔÔhabbÈ.
EvaÑ sa~khepeneva rÈgacaritavitakkacaritÈnaÑ sappÈyaÑ
paÔik|lamanasikÈrakÈyÈnupassanÈvasena samathakammaÔÔhÈnaÑ
vipassanÈkammaÔÔhÈnaÒca upadisitvÈ2 idÈni
suddhavipassanÈkammaÔÔhÈnameva dassento “sabbasa~khÈresu
aniccÈnupassino viharathÈ”ti Èha. Tattha aniccaÑ aniccalakkhaÓaÑ
aniccÈnupassanÈ aniccÈnupassÊti idaÑ catukkaÑ veditabbaÑ. HutvÈ
abhÈvato udayabbayayogato tÈvakÈlikato niccapaÔikkhepato ca
khandhapaÒcakaÑ aniccaÑ nÈma. Tassa yo hutvÈ abhÈvÈkÈro, taÑ
aniccalakkhaÓaÑ nÈma. TaÑ Èrabbha pavattÈ vipassanÈ aniccÈnupassanÈ.
TaÑ aniccanti vipassako aniccÈnupassÊ. Ettha ca ekÈdasavidhÈ asubhakathÈ
paÔhamajjhÈnaÑ pÈpetvÈ, soÄasavatthukÈ ca ÈnÈpÈnakathÈ catutthajjhÈnaÑ
pÈpetvÈ, vipassanÈkathÈ ca vitthÈrato vattabbÈ, sÈ pana sabbÈkÈrato
Visuddhimagge3 kathitÈti tattha vuttanayeneva veditabbÈ.
IdÈni asubhÈnupassanÈdÊhi nipphÈdetabbaÑ phalavisesaÑ dassetuÑ
“asubhÈnupassÊnan”ti-ÈdimÈha. Tattha subhÈya dhÈtuyÈti subhabhÈve,
subhanimitteti attho. RÈgÈnusayoti subhÈrammaÓe uppajjanÈraho
kÈmarÈgÈnusayo. So kesÈdÊsu uddhumÈtakÈdÊsu vÈ asubhÈnupassÊnaÑ
asubhanimittaÑ gahetvÈ tattha paÔhamajjhÈnaÑ nibbattetvÈ taÑ pÈdakaÑ
katvÈ vipassanaÑ paÔÔhapetvÈ adhigatena anÈgÈmimaggena pahÊyati,
sabbaso samucchindÊyatÊti attho. VuttaÑ hetaÑ “asubhÈ bhÈvetabbÈ
kÈmarÈgassa pahÈnÈyÈ”ti4. BÈhirÈti bahiddhÈvatthukattÈ anatthÈvahattÈ ca
bÈhirÈ bahibh|tÈ. VitakkÈsayÈti kÈmasa~kappÈdimicchÈvitakkÈ. Te hi
appahÊnÈ ÈsayÈnugatÈ sati paccayasamavÈye uppajjanato vitakkÈsayÈti vuttÈ.
KÈmavitakko cettha kÈmarÈgaggahaÓena gahito evÈti tadavasesÈ vitakkÈ eva
vuttÈti veditabbÈ. VighÈtapakkhikÈti dukkhabhÈgiyÈ,
icchÈvighÈtanibbattanakÈ vÈ. Te na
______________________________________________________________
2. UddisitvÈ (SÊ)
4. AÑ 3. 169; Khu 1. 120 piÔÔhesu.
255
hontÊti te pahÊyanti. ByÈpÈdavitakko vihiÑsÈvitakko ÒÈtivitakko
janapadavitakko amarÈvitakko anavaÒÒattipaÔisaÑyutto vitakko
lÈbhasakkÈrasilokapaÔisaÑyutto vitakko parÈnuddayatÈpaÔisaÑyutto
vitakkoti aÔÔha kÈmavitakkena saddhiÑ navavidhÈ mahÈvitakkÈ
ÈnÈpÈnassatisamÈdhinÈ tannissitÈya ca vipassanÈya pubbabhÈge
vikkhambhitÈ, taÑ pÈdakaÑ katvÈ adhigatena ariyamaggena yathÈrahaÑ
anavasesato pahÊyanti. Vuttampi cetaÑ “ÈnÈpÈnassati bhÈvetabbÈ
vitakkupacchedÈyÈ”ti1.
YÈ avijjÈ, sÈ pahÊyatÊti yÈ saccasabhÈvapaÔicchÈdinÊ sabbÈnatthakÈrÊ
sakalassa vaÔÔadukkhassa m|labh|tÈ avijjÈ, sÈ aniccÈnupassÊnaÑ viharataÑ
samucchijjati. IdaÑ kira BhagavatÈ aniccÈkÈrato vuÔÔhitassa
sukkhavipassakakhÊÓÈsavassa vasena vuttaÑ. TassÈyaÑ sa~khepattho–
tebh|makesu sabbasa~khÈresu aniccÈdito sammasanaÑ paÔÔhapetvÈ
vipassantÈnaÑ yadÈ aniccanti pavattamÈnÈ vuÔÔhÈnagÈminÊvipassanÈ
maggena ghaÔÊyati, anukkamena arahattamaggo uppajjati, tesaÑ
aniccÈnupassÊnaÑ viharataÑ avijjÈ anavasesato pahÊyati, arahattamaggavijjÈ
uppajjatÊti. AniccÈnupassÊnaÑ viharatanti idaÑ aniccalakkhaÓassa tesaÑ
pÈkaÔabhÈvato itarassa lakkhaÓadvayassa gahaÓe upÈyabhÈvato vÈ vuttaÑ,
na pana ekasseva lakkhaÓassa anupassÊtabbato. VuttaÑ hetaÑ “yadaniccaÑ
taÑ dukkhaÑ, yaÑ dukkhaÑ tadanattÈ”ti2. Aparampi vuttaÑ
“aniccasaÒÒino hi Meghiya anattasaÒÒÈ saÓÔhÈti, anattasaÒÒÊ
asmimÈnasamugghÈtaÑ pÈpuÓÈtÊ”ti1.
GÈthÈsu ÈnÈpÈne paÔissatoti ÈnÈpÈnanimittasmiÑ paÔi paÔi sato,
upaÔÔhitassatÊti attho. Passanti ÈsavakkhayaÒÈÓacakkhunÈ sa~khÈr|pasamaÑ
nibbÈnaÑ passanto. ŒtÈpÊ sabbadÈti antarÈvosÈnaÑ anÈpajjitvÈ
asubhÈnupassanÈdÊsu satataÑ ÈtÈpÊ yuttappayutto, tato eva yato
vÈyamamÈno, niyato vÈ sammattaniyÈmena tattha sabbasa~khÈrasamathe
nibbÈne arahattaphalavimuttiyÈ vimuccati. SesaÑ vuttanayameva.
______________________________________________________________
1. AÑ 3. 169; Khu 1. 120 piÔÔhesu.
256
KhuddakanikÈya
7. DhammÈnudhammapaÔipannasuttavaÓÓanÈ
86. Sattame dhammÈnudhammapaÔipannassÈti ettha dhammo nÈma
navavidho lokuttaradhammo, tassa dhammassa anudhammo sÊlavisuddhi-Èdi
pubbabhÈgapaÔipadÈdhammo, taÑ dhammÈnudhammaÑ paÔipannassa
adhigantuÑ paÔipajjamÈnassa. Ayamanudhammo hotÊti ayaÑ
anucchavikasabhÈvo patir|pasabhÈvo hoti. VeyyÈkaraÓÈyÈti kathanÈya.
DhammÈnudhammapaÔipannoyanti yanti karaÓatthe paccattavacanaÑ. IdaÑ
vuttaÑ hoti–yena anudhammena taÑ dhammÈnudhammaÑ paÔipannoti
byÈkaramÈno sammadeva byÈkaronto nÈma siyÈ, na tatonidÈnaÑ viÒÒ|hi
garahitabbo siyÈti. Yanti vÈ kiriyÈparÈmasanaÑ, tenetaÑ dasseti “yadidaÑ
dhammasseva bhÈsanaÑ, dhammavitakkasseva ca vitakkanaÑ
tadubhayÈbhÈve ÒÈÓupekkhÈya, ayaÑ dhammÈnudhammapaÔipannassa
bhikkhuno tathÈr|po ayanti kathanÈyÈnur|pahetu anucchavikakÈraÓaÑ.
BhÈsamÈno dhammaÑyeva bhÈseyyÈti kathento ce
dasakathÈvatthudhammaÑyeva katheyya, na tappaÔipakkhamahicchatÈdiadhammaÑ. VuttaÑ hetaÑ–
“YÈyaÑ kathÈ abhisallekhikÈ cetovivaraÓasappÈyÈ ekantanibbidÈya
virÈgÈya nirodhÈya upasamÈya abhiÒÒÈya sambodhÈya nibbÈnÈya
saÑvattati. SeyyathidaÑ, appicchakathÈ santuÔÔhikathÈ pavivekakathÈ
asaÑsaggakathÈ vÊriyÈrambhakathÈ sÊlakathÈ samÈdhikathÈ paÒÒÈkathÈ
vimuttikathÈ vimuttiÒÈÓadassanakathÈ, evar|pÈya kathÈya nikÈmalÈbhÊ
hoti akicchalÈbhÊ akasiralÈbhÊ”ti1.
AbhisallekhikÈya kathÈya lÈbhÊ eva hi taÑ bhÈseyya. Etena
kalyÈÓamittasampadÈ dassitÈ.
Dhammavitakkanti nekkhammavitakkÈdiÑ dhammato anapetaÑ
vitakkayato “sÊlÈdipaÔipadaÑ parip|ressÈmÊ”ti upar|pari ussÈho
abhivaÉÉhissati. So pana vitakko sÊlÈdÊnaÑ anupakÈradhamme vajjetvÈ
upakÈradhamme anubr|hanavasena hÈnabhÈgiyabhÈvaÑ apanetvÈ
ÔhitibhÈgiyabhÈvepi aÔÔhatvÈ visesabhÈgiyataÑ nibbedhabhÈgiyataÑ ca
pÈpanavasena pavattiyÈ anekappabhedo veditabbo. No adhammavitakkanti
kÈmavitakkaÑ no
______________________________________________________________
1. AÑ 3. 168; Khu 1. 119 piÔÔhesu.
257
vitakkeyyÈti attho. TadubhayaÑ vÈ panÈti yadetaÑ paresaÑ
anuggahaÓatthaÑ dhammabhÈsanaÑ attano anuggahaÓatthaÑ
dhammavitakkanaÒca vuttaÑ. Atha vÈ pana taÑ ubhayaÑ abhinivajjetvÈ
appaÔipajjitvÈ akatvÈ. Upekkhakoti tathÈpaÔipattiyaÑ udÈsÊno
samathavipassanÈbhÈvanameva anubr|hanto vihareyya, samathapaÔipattiyaÑ
vÈ upekkhako hutvÈ vipassanÈyameva kammaÑ karonto vihareyya.
Vipassanampi ussukkÈpetvÈ tatthapi sa~khÈrupekkhÈÒÈÓavasena upekkhako
yÈva vipassanÈÒÈÓaÑ maggena ghaÔÊyati, tÈva yathÈ taÑ tikkhaÑ s|raÑ
pasannaÑ hutvÈ vahati, tathÈ vihareyya sato sampajÈnoti.
GÈthÈsu samathavipassanÈdhammo ÈramitabbaÔÔhena ÈrÈmo etassÈti
dhammÈrÈmo. TasmiÑyeva dhamme ratoti dhammarato. Tasseva
dhammassa punappunaÑ vicintanato dhammaÑ anuvicintayaÑ taÑ
dhammaÑ Èvajjento, manasi karontoti attho. Anussaranti tameva dhammaÑ
upar|paribhÈvanÈvasena anussaranto. Atha vÈ vimuttÈyatanasÊse ÔhatvÈ
paresaÑ desanÈvasena sÊlÈdidhammo ÈramitabbaÔÔhena ÈrÈmo etassÈti
dhammÈrÈmo. Tatheva tasmiÑ dhamme rato abhiratoti dhammarato.
TesaÑyeva sÊlÈdidhammÈnaÑ gatiyo samanvesanto kÈmavitakkÈdÊnaÑ
okÈsaÑ adatvÈ nekkhammasa~kappÈdidhammaÑyeva anuvicintanato
dhammaÑ anuvicintayaÑ. TadubhayaÑ vÈ pana oÄÈrikato dahanto
ajjhupekkhitvÈ samathavipassanÈdhammameva upar|pari bhÈvanÈvasena
anussaranto anubr|hanavasena pavattento. SaddhammÈti sattatiÑsappabhedÈ
bodhipakkhiyadhammÈ navavidhalokuttaradhammÈ ca na parihÈyati, na
cirasseva taÑ adhigacchatÊti attho.
IdÈni tassa anussaraÓavidhiÑ dassento “caraÑ vÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha
caraÑ vÈti bhikkhÈcÈravasena ca~kamanavasena ca caranto vÈ. Yadi vÈ
tiÔÔhanti tiÔÔhanto vÈ nisinno vÈ. Uda vÈ sayanti sayanto vÈ. EvaÑ cat|supi
iriyÈpathesu. AjjhattaÑ samayaÑ cittanti yathÈvutte kammaÔÔhÈnasa~khÈte
gocarajjhatte attano cittaÑ rÈgÈdikilesÈnaÑ v|pasamanavasena
pajahanavasena samayaÑ samento. SantimevÈdhigacchatÊti accantasantiÑ
nibbÈnameva pÈpuÓÈtÊti.
258
KhuddakanikÈya
8. AndhakaraÓasuttavaÓÓanÈ
87. AÔÔhame akusalavitakkÈti akosallasambh|tÈ vitakkÈ.
AndhakaraÓÈti-ÈdÊsu yassa sayaÑ uppajjanti, taÑ
yathÈbh|tadassananivÈraÓena andhaÑ karontÊti andhakaraÓÈ. Na
paÒÒÈcakkhuÑ karontÊti acakkhukaraÓÈ. AÒÒÈÓaÑ karontÊti aÒÒÈÓakaraÓÈ.
PaÒÒÈnirodhikÈti kammassakatÈpaÒÒÈ jhÈnapaÒÒÈ vipassanÈpaÒÒÈti imÈ
tisso paÒÒÈ appavattikaraÓena nirodhentÊti paÒÒÈnirodhikÈ.
AniÔÔhaphaladÈyakattÈ dukkhasa~khÈtassa vighÈtassa pakkhe vattantÊti
vighÈtapakkhikÈ. KilesanibbÈnaÑ na saÑvattayantÊti anibbÈnasaÑvattanikÈ.
KÈmavitakkoti kÈmapaÔisaÑyutto vitakko. So hi kilesakÈmasahito hutvÈ
vatthukÈmesu pavattati. ByÈpÈdapaÔisaÑyutto vitakko byÈpÈdavitakko.
VihiÑ sÈpaÔisaÑyutto vitakko vihiÑsÈvitakko. Ime dve ca sattesupi
sa~khÈresupi uppajjanti. KÈmavitakko hi piyamanÈpe satte vÈ sa~khÈre vÈ
vitakkentassa uppajjati, byÈpÈdavitakko appiye amanÈpe satte vÈ sa~khÈre
vÈ kujjhitvÈ olokanakÈlato paÔÔhÈya yÈva nÈsanÈ uppajjati, vihiÑsÈvitakko
sa~khÈresu na uppajjati, sa~khÈrÈ dukkhÈpetabbÈ nÈma natthi, “ime sattÈ
haÒÒantu vÈ bajjhantu vÈ ucchijjantu vÈ vinassantu vÈ mÈ vÈ ahesun”ti
cintanakÈle pana sattesu uppajjati.
Imeyeva pana kÈmasa~kappÈdayo. Atthato hi kÈmavitakkÈdÊnaÑ
kÈmasa~kappÈdÊnaÒca nÈnÈkaraÓaÑ natthi, taÑsampayuttÈ pana saÒÒÈdayo
kÈmasaÒÒÈdayo. KÈmadhÈtu-ÈdÊnaÑ pana yasmÈ PÈÄiyaÑ–
“KÈmapaÔisaÑyutto takko vitakko -pa- micchÈsa~kappo, ayaÑ
vuccati kÈmadhÈtu, sabbepi akusalÈ dhammÈ kÈmadhÈtu.
ByÈpÈdapaÔisaÑyutto takko vitakko -pa- micchÈsa~kappo, ayaÑ vuccati
byÈpÈdadhÈtu. Dasasu1 ÈghÈtavatth|su cittassa ÈghÈto paÔighÈto -paanattamanatÈ cittassa, ayaÑ vuccati byÈpÈdadhÈtu.
VihiÑsÈpaÔisaÑyutto takko vitakko
______________________________________________________________
1. Navasu (SÊ)
259
micchÈsa~kappo, ayaÑ vuccati vihiÑsÈdhÈtu, idhekacco pÈÓinÈ vÈ
leÉÉunÈ vÈ daÓÉena vÈ satthena vÈ rajjuyÈ vÈ aÒÒataraÒÒatarena satte
viheÔheti, ayaÑ vihiÑsÈdhÈt|”ti1–
ŒgatattÈ viseso labbhati.
Tattha dve kathÈ sabbasa~gÈhikÈ ca asambhinnÈ ca. Tattha
kÈmadhÈtuyÈ gahitÈya itarÈ dvepi gahitÈ nÈma honti. Tato pana nÊharitvÈ
ayaÑ byÈpÈdadhÈtu, ayaÑ vihiÑ sÈdhÈt|ti dassetÊti ayaÑ sabbasa~gÈhikÈ
nÈma. KÈmadhÈtuÑ kathento pana BhagavÈ byÈpÈdadhÈtuÑ
byÈpÈdadhÈtuÔÔhÈne, vihiÑsÈdhÈtuÑ vihiÑsÈdhÈtuÔÔhÈne ÔhapetvÈva
avasesaÑ kÈmadhÈtu nÈmÈti kathesÊti ayaÑ asambhinnakathÈ nÈma.
Sukkapakkhe vuttavipariyÈyena attho veditabbo.
NekkhammapaÔisaÑyutto vitakko nekkhammavitakko. So
asubhapubbabhÈge kÈmÈvacaro hoti, asubhajjhÈne r|pÈvacaro, taÑ jhÈnaÑ
pÈdakaÑ katvÈ uppannamaggaphalakÈle lokuttaro. AbyÈpÈdapaÔisaÑyutto
vitakko abyÈpÈdavitakko. So mettÈpubbabhÈge kÈmÈvacaro hoti, mettÈjhÈne
r|pÈvacaro, taÑ jhÈnaÑ pÈdakaÑ katvÈ uppannamaggaphalakÈle lokuttaro.
AvihiÑ sÈpaÔisaÑyutto vitakko avihiÑsÈvitakko. So karuÓÈpubbabhÈge
kÈmÈvacaro, karuÓÈjjhÈne r|pÈvacaro, taÑ jhÈnaÑ pÈdakaÑ katvÈ
uppannamaggaphalakÈle lokuttaro. YadÈ pana alobho sÊsaÑ hoti, tadÈ itare
dve tadanvÈyikÈ honti. YadÈ mettÈ sÊsaÑ hoti, tadÈ itare dve tadanvÈyikÈ
honti. YadÈ karuÓÈ sÊsaÑ hoti, tadÈ itare dve tadanvÈyikÈ honti.
Imeyeva pana nekkhammasa~kappÈdayo. Atthato hi
nekkhammavitakkÈdÊnaÑ nekkhammasa~kappÈdÊnaÒca nÈnÈkaraÓaÑ natthi,
taÑsampayuttÈ pana saÒÒÈdayo nekkhammasaÒÒÈdayo. NekkhammadhÈtuÈdÊnaÑ pana yasmÈ PÈÄiyaÑ–
“NekkhammapaÔisaÑyutto takko vitakko sa~kappo, ayaÑ vuccati
nekkhammadhÈtu. Sabbepi kusalÈ dhammÈ nekkhammadhÈtu.
abyÈpÈdapaÔisaÑyutto takko vitakko sa~kappo, ayaÑ vuccati
abyÈpÈdadhÈtu. YÈ sattesu metti mettÈyanÈ
______________________________________________________________
1. Abhi 2. 88. 377 piÔÔhesu.
260
KhuddakanikÈya
mettÈcetovimutti, ayaÑ vuccati abyÈpÈdadhÈtu. AvihiÑsÈpaÔisaÑyutto
takko vitakko sa~kappo, ayaÑ vuccati avihiÑsÈdhÈtu. YÈ sattesu
karuÓÈ karuÓÈyanÈ karuÓÈcetovimutti, ayaÑ vuccati
avihiÑsÈdhÈt|”ti1–
ŒgatattÈ viseso labbhati. IdhÈpi sabbasa~gÈhikÈ asambhinnÈti dve kathÈ
vuttanayeneva veditabbÈ. SesaÑ suviÒÒeyyameva.
GÈthÈsu vitakkayeti vitakkeyya. NirÈkareti attano santÈnato nÊhareyya
vinodeyya, pajaheyyÈti attho. Save vitakkÈni vicÈritÈni, sameti vuÔÔhÊva
rajaÑ sam|hatanti yathÈ nÈma gimhÈnaÑ pacchime mÈse pathaviyaÑ
sam|hataÑ samantato uÔÔhitaÑ rajaÑ mahato akÈlameghassa vassato vuÔÔhi
ÔhÈnaso v|pasameti, evameva so yogÈvacaro vitakkÈni micchÈvitakke ca
vicÈritÈni taÑsampayuttavicÈre ca sameti v|pasameti samucchindati.
TathÈbh|to ca vitakk|pasamena cetasÈ sabbesaÑ micchÈvitakkÈnaÑ
upasamanato vitakk|pasamena ariyamaggacittena idheva diÔÔheva dhamme
santipadaÑ nibbÈnaÑ samajjhagÈ samadhigato hotÊti.
_____
9. AntarÈmalasuttavaÓÓanÈ
88. Navame antarÈmalÈti ettha antarÈsaddo–
“NadÊtÊresu saÓÔhÈne, sabhÈsu rathiyÈsu ca.
JanÈ sa~gamma mantenti, maÒca taÒca kimantaran”ti–
ÈdÊsu2 kÈraÓe Ègato. “AddasÈ maÑ bhante aÒÒatarÈ itthÊ vijjantarikÈya
bhÈjanaÑ dhovantÊ”ti-ÈdÊsu3 khaÓe. “ApicÈyaÑ TapodÈ dvinnaÑ
mahÈnirayÈnaÑ antarikÈya ÈgacchatÊ”ti-ÈdÊsu4 vivare.
“PÊtavatthe pÊtadhaje, pÊtÈla~kÈrabh|site.
PÊtantarÈhi vagg|hi, apiÄandhÈva sobhasÊ”ti–
______________________________________________________________
261
ÈdÊsu1 uttarisÈÔake2. “Yassantarato na santi kopÈ”ti-ÈdÊsu3 citte. IdhÈpi citte
eva daÔÔhabbo. TasmÈ antare citte bhavÈ antarÈ. YasmiÑ santÈne uppannÈ,
tassa malinabhÈvakaraÓato malÈ. Tattha malaÑ nÈma duvidhaÑ
sarÊramalaÑ cittamalanti. Tesu sarÊramalaÑ sedajallikÈdi sarÊre nibbattaÑ,
tattha laggaÑ ÈgantukarajaÒca, taÑ udakenapi nÊharaÓÊyaÑ, na tathÈ
saÑkilesikaÑ. CittamalaÑ pana rÈgÈdisaÑkilesikaÑ, taÑ ariyamaggeheva
nÊharaÓÊyaÑ. VuttaÑ hetaÑ porÈÓehi–
“R|pena saÑkiliÔÔhena4, saÑkilissanti mÈÓavÈ.
R|pe suddhe visujjhanti, anakkhÈtaÑ MahesinÈ.
Cittena saÑkiliÔÔhena, saÑkilissanti mÈÓavÈ.
Citte suddhe visujjhanti, iti vuttaÑ MahesinÈ”ti5.
TenÈha BhagavÈ “cittasaÑkilesÈ bhikkhave sattÈ saÑkilissanti,
cittavodÈnÈ visujjhantÊ”ti6. TasmÈ BhagavÈ idhÈpi cittamalavisodhanÈya
paÔipajjitabbanti dassento “tayome bhikkhave antarÈmalÈ”ti Èha.
YathÈ cete lobhÈdayo sattÈnaÑ citte uppajjitvÈ malinabhÈvakarÈ
nÈnappakÈrasaÑkilesavidhÈyakÈti antarÈmalÈ, evaÑ ekato bhuÒjitvÈ ekato
sayitvÈ otÈragavesÊ amittasattu viya citte eva7 uppajjitvÈ sattÈnaÑ
nÈnÈvidha-anatthÈvahÈ nÈnappakÈradukkhanibbattakÈti dassento “antarÈamittÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha mittapaÔipakkhato amittÈ, sapattakiccakaraÓato
sapattÈ, hiÑsanato vadhakÈ, ujuvipaccanÊkato paccatthikÈ.
Tattha dvÊhi ÈkÈrehi lobhÈdÊnaÑ amittÈdibhÈvo veditabbo. VerÊpuggalo
hi antaraÑ labhamÈno attano verissa satthena vÈ sÊsaÑ pÈteti, upÈyena vÈ
mahantaÑ anatthaÑ uppÈdeti. Ime ca lobhÈdayo paÒÒÈsirapÈtanena
yonisampaÔipÈdanena ca tÈdisaÑ tato balavataraÑ anatthaÑ nibbattenti.
KathaÑ? CakkhudvÈrasmiÑ hi iÔÔhÈdÊsu ÈrammaÓesu ÈpÈthagatesu
yathÈrahaÑ tÈni Èrabbha lobhÈdayo uppajjanti, ettÈvatÈssa
______________________________________________________________
1. Khu 2. 52 piÔÔhe VimÈnavatthusmiÑ.
2. UttarasÈÔake (SÊ)
3. Khu 1. 100 piÔÔhe UdÈne.
4. R|pamhi saÑkiliÔÔhamhi (SyÈ, Ka)
5. DÊ-®Ôha 2. 338; Ma-®Ôha 1. 237 piÔÔhesupi. 6. SaÑ 2. 123 piÔÔhe.
7. Satte eva (SyÈ)
262
KhuddakanikÈya
paÒÒÈsiraÑ pÈtitaÑ nÈma hoti. SotadvÈrÈdÊsupi eseva nayo. EvaÑ tÈva
paÒÒÈsirapÈtanato amittÈdisadisatÈ veditabbÈ. LobhÈdayo pana
kammanidÈnÈ hutvÈ aÓÉajÈdibhedÈ catasso yoniyo upanenti, tassa yoniupagamanam|lakÈni paÒcavÊsati mahÈbhayÈni dvattiÑsa kammakaraÓÈni ca
ÈgatÈneva honti. EvaÑ yonisampaÔipÈdanatopi nesaÑ amittÈdisadisatÈ
veditabbÈ. Iti lobhÈdayo amittÈdisadisatÈya cittasambh|tatÈya ca “antarÈamittÈ”ti-ÈdinÈ vuttÈ. Apica amittehi kÈtuÑ asakkuÓeyyaÑ lobhÈdayo
karonti, amittÈdibhÈvo ca lobhÈdÊhi jÈyatÊti tesaÑ amittÈdibhÈvo veditabbo.
VuttaÑ hetaÑ–
“Diso disaÑ yantaÑ kayirÈ, verÊ vÈ pana verinaÑ.
MicchÈpaÓihitaÑ cittaÑ, pÈpiyo naÑ tato kare”ti1.
GÈthÈsu attano paresaÒca anatthaÑ janetÊti anatthajanano. VuttaÑ
hetaÑ–
“Yadapi luddho abhisa~kharoti kÈyena vÈcÈya manasÈ, tadapi
akusalaÑ. Yadapi luddho lobhena abhibh|to pariyÈdinnacitto parassa
asatÈ dukkhaÑ uppÈdeti vadhena vÈ bandhena vÈ jÈniyÈ vÈ garahÈya vÈ
pabbÈjanÈya vÈ balavamhi balattho iti, tadapi akusalaÑ. Itissame
lobhajÈ lobhanidÈnÈ lobhasamudayÈ lobhapaccayÈ aneke pÈpakÈ
akusalÈ dhammÈ sambhavantÊ”ti2.
Aparampi vuttaÑ–
“Ratto kho brÈhmaÓa rÈgena abhibh|to pariyÈdinnacitto
attabyÈbÈdhÈyapi ceteti, parabyÈbÈdhÈyapi ceteti, ubhayabyÈbÈdhÈyapi
ceteti, cetasikampi dukkhaÑ domanassaÑ paÔisaÑvedetÊ”ti-Èdi3.
Cittappakopanoti cittasa~khobhano. Lobho hi lobhanÊye vatthusmiÑ
uppajjamÈno cittaÑ khobhento pakopento vipariÓÈmento
______________________________________________________________
263
vikÈraÑ ÈpÈdento uppajjati, pasÈdÈdivasena1 pavattituÑ na deti.
Bhayamantarato jÈtaÑ, taÑ jano nÈvabujjhatÊti taÑ lobhasa~khÈtaÑ
antarato abbhantare attano citteyeva jÈtaÑ anatthajananacittappakopanÈdiÑ
bhayaÑ bhayahetuÑ ayaÑ bÈlamahÈjano nÈvabujjhati na jÈnÈtÊti.
Luddho atthaÑ na jÈnÈtÊti attatthaparatthÈdibhedaÑ atthaÑ hitaÑ
luddhapuggalo yathÈbh|taÑ na jÈnÈti. DhammaÑ na passatÊti
dasakusalakammapathadhammampi luddho lobhena abhibh|to
pariyÈdinnacitto na passati paccakkhato na jÈnÈti, pageva
uttarimanussadhammaÑ. Vuttampi cetaÑ–
“Ratto kho brÈhmaÓa rÈgena abhibh|to pariyÈdinnacitto
attatthampi yathÈbh|taÑ na pajÈnÈti, paratthampi yathÈbh|taÑ na
pajÈnÈti, ubhayatthampi yathÈbh|taÑ na pajÈnÈtÊ”ti-Èdi2.
Andhatamanti andhabhÈvakaraÑ tamaÑ. Yanti yattha. Bhummatthe hi
etaÑ paccattavacanaÑ, yasmiÑ kÈle lobho sahate abhibhavati naraÑ,
andhatamaÑ tadÈ hotÊti. Yanti vÈ kÈraÓavacanaÑ, yasmÈ lobho
uppajjamÈno naraÑ sahate abhibhavati, tasmÈ andhatamaÑ tadÈ hotÊti
yojanÈ ya-ta-saddÈnaÑ ekantasambandhabhÈvato. Atha vÈ yanti
kiriyÈparÈmasanaÑ, “lobho sahate”ti ettha yadetaÑ lobhassa sahanaÑ
abhibhavanaÑ vuttaÑ, etaÑ andhabhÈvakarassa tamassa gamanaÑ uppÈdoti
attho. Atha vÈ yaÑ naraÑ lobho sahate abhibhavati, tassa andhatamaÑ tadÈ
hoti, tato ca luddho atthaÑ na jÈnÈti, luddho dhammaÑ na passatÊti
evamettha attho daÔÔhabbo.
Yo ca lobhaÑ pahantvÈnÈti yo pubbabhÈge tada~gavasena
vikkhambhanavasena ca yathÈrahaÑ samathavipassanÈhi lobhaÑ pajahitvÈ
tathÈ pajahanahetu lobhaneyye dibbepi r|pÈdike upaÔÔhite na lubbhati,
balavavipassanÈnubhÈvena lobho pahÊyate tamhÈti tasmÈ ariyapuggalÈ
ariyamaggena lobho pahÊyati pajahÊyati, accantameva pariccajÊyati. YathÈ
kiÑ? Udabind|va pokkharÈti paduminipaÓÓato udakabindu viya.
SesagÈthÈnampi iminÈ nayena attho veditabbo.
______________________________________________________________
1. SamÈdÈnÈdivasena (Ka)
264
KhuddakanikÈya
TathÈ dosassa–
“Yadapi duÔÔho abhisa~kharoti kÈyena vÈcÈya manasÈ, tadapi
akusalaÑ. Yadapi duÔÔho dosena abhibh|to pariyÈdinnacitto parassa
asatÈ dukkhaÑ uppÈdeti vadhena vÈ bandhena vÈ jÈniyÈ vÈ garahÈya vÈ
pabbÈjanÈya vÈ balavamhi balattho iti, tadapi akusalaÑ. Itissame dosajÈ
dosanidÈnÈ dosasamudayÈ dosapaccayÈ aneke pÈpakÈ akusalÈ dhammÈ
sambhavantÊ”ti1.
TathÈ–
“DuÔÔho kho brÈhmaÓa dosena abhibh|to pariyÈdinnacitto
attabyÈbÈdhÈyapi ceteti, parabyÈbÈdhÈyapi ceteti, ubhayabyÈbÈdhÈyapi
ceteti, cetasikampi dukkhaÑ domanassaÑ paÔisaÑvedetÊ”ti2.
TathÈ–
“DuÔÔho kho brÈhmaÓa dosena abhibh|to pariyÈdinnacitto
attatthampi yathÈbh|taÑ na pajÈnÈti, paratthampi yathÈbh|taÑ na
pajÈnÈti, ubhayatthampi yathÈbh|taÑ na pajÈnÈtÊ”ti2–
ŒdisuttapadÈnusÈrena anatthajananatÈ atthahÈnihetutÈ ca veditabbÈ.
TathÈ mohassa “yadapi m|Äho abhisa~kharoti kÈyena vÈcÈya manasÈ”tiÈdinÈ1, “m|Äho kho brÈhmaÓa mohena abhibh|to pariyÈdinnacitto
attabyÈbÈdhÈyapi cetetÊ”ti-ÈdinÈ2, “attatthampi yathÈbh|taÑ na pajÈnÈtÊ”tiÈdinÈ2 ca ÈgatasuttapadÈnusÈrena veditabbÈ.
TÈlapakkaÑva bandhanÈti tÈlaphalaÑ viya usumuppÈdena vaÓÔato,
tatiyamaggaÒÈÓuppÈdena tassa cittato doso pahÊyati, pariccajÊyatÊti attho.
MohaÑ vihanti so sabbanti so ariyapuggalo
______________________________________________________________
265
sabbaÑ anavasesaÑ mohaÑ catutthamaggena vihanti vidhamati
samucchindati. ŒdiccovudayaÑ tamanti Èdicco viya udayaÑ uggacchanto
tamaÑ andhakÈraÑ.
_____
10. DevadattasuttavaÓÓanÈ
89. Dasame tÊhi bhikkhave asaddhammehi abhibh|toti kÈ uppatti?
Devadatte hi AvÊcimahÈnirayaÑ paviÔÔhe DevadattapakkhiyÈ aÒÒatitthiyÈ ca
“samaÓena Gotamena abhisapito Devadatto pathaviÑ paviÔÔho”ti
abbhÈcikkhiÑsu. TaÑ sutvÈ sÈsane anabhippasannÈ manussÈ “siyÈ nu kho
etadevaÑ, yathÈ ime bhaÓantÊ”ti Èsa~kaÑ uppÈdesuÑ. TaÑ pavattiÑ
bhikkh| Bhagavato ÈrocesuÑ. Atha BhagavÈ “na bhikkhave TathÈgatÈ
kassaci abhisapaÑ denti, tasmÈ na Devadatto mayÈ abhisapito, attano
kammeneva nirayaÑ paviÔÔho”ti vatvÈ tesaÑ micchÈgÈhaÑ paÔisedhento
imÈya aÔÔhuppattiyÈ idaÑ suttaÑ abhÈsi.
Tattha asaddhammehÊti asataÑ dhammehi, asantehi vÈ dhammehi.
Atekicchoti Buddhehipi anivattanÊyattÈ AvÊcinibbattiyÈ tikicchÈbhÈvato
atekiccho, atikicchanÊyoti attho. AsantaguÓasambhÈvanÈdhippÈyena pavattÈ
pÈpÈ icchÈ etassÈti pÈpiccho, tassa bhÈvo pÈpicchatÈ, tÈya. “AhaÑ Buddho
bhavissÈmi, saÑghaÑ pariharissÈmÊ”titassa icchÈ uppannÈ. KokÈlikÈdayo
pÈpÈ lÈmakÈ mittÈ etassÈti pÈpamitto, tassa bhÈvo pÈpamittatÈ, tÈya.
UttarikaraÓÊyeti jhÈnÈbhiÒÒÈhi uttarikaraÓÊye adhigantabbe maggaphale
anadhigate sati eva, taÑ anadhigantvÈti attho. OramattakenÈti
appamattakena jhÈnÈbhiÒÒÈmattena. VisesÈdhigamenÈti
uttarimanussadhammÈdhigamena. AntarÈti vemajjhe. VosÈnaÑ ÈpÈdÊti
akatakiccova samÈno “katakiccomhÊ”ti maÒÒamÈno samaÓadhammato
vigamaÑ1 Èpajji. Iti BhagavÈ iminÈ suttena visesato puthujjanabhÈve
ÈdÊnavaÑ pakÈsesi–bhÈriyo puthujjanabhÈvo, yatra hi nÈma
______________________________________________________________
1. VinÈsaÑ (SÊ, SyÈ)
266
KhuddakanikÈya
jhÈnÈbhiÒÒÈpariyosÈnÈ sampattiyo nibbattetvÈpi anekÈnatthÈvahaÑ
nÈnÈvidhaÑ dukkhahetuÑ asantaguÓasambhÈvanaÑ asappurisasaÑsaggaÑ
ÈlasiyÈnuyogaÒca avijahanto AvÊcimhi kappaÔÔhiyaÑ atekiccaÑ kibbisaÑ
pasavissatÊti.
GÈthÈsu mÈti paÔisedhe nipÈto. JÈt|ti ekaÑsena. KocÊti
sabbasa~gÈhakavacanaÑ. Lokasminti sattaloke. IdaÑ vuttaÑ hoti “imasmiÑ
sattaloke koci puggalo ekaÑsena pÈpiccho mÈ hot|”ti. TadaminÈpi jÈnÈtha,
pÈpicchÈnaÑ yathÈ gatÊti pÈpicchÈnaÑ puggalÈnaÑ yathÈ gati yÈdisÊ
nipphatti, yÈdiso abhisamparÈyo, taÑ iminÈpi kÈraÓena jÈnÈthÈti
DevadattaÑ nidassento evamÈha. PaÓÉitoti samaÒÒÈtoti
pariyattibÈhusaccena paÓÉitoti ÒÈto. BhÈvitattoti sammatoti jhÈnÈbhiÒÒÈhi
bhÈvitacittoti sambhÈvito. TathÈ hi so pubbe “mahiddhiko godhiputto,
mahÈnubhÈvo godhiputto”ti DhammasenÈpatinÈpi pasaÑsito ahosi. JalaÑva
yasasÈ aÔÔhÈ, Devadattoti vissutoti attano kittiyÈ parivÈrena jalanto viya
obhÈsento viya Ôhito Devadattoti evaÑ vissuto pÈkaÔo ahosi. “Me sutan”tipi
pÈÔho, mayÈ sutaÑ sutamattaÑ, katipÈheneva atathÈbh|tattÈ1 tassa taÑ
paÓÉiccÈdi savanamattamevÈti attho.
So samÈnamanuciÓÓo2, Èsajja naÑ TathÈgatanti so evaÑbh|to
Devadatto “Buddhopi Sakyaputto, ahampi Sakyaputto, Buddhopi samaÓo,
ahampi samaÓo, Buddhopi iddhimÈ, ahampi iddhimÈ, Buddhopi
dibbacakkhuko, ahampi dibbacakkhuko, Buddhopi dibbasotako, ahampi
dibbasotako, Buddhopi cetopariyaÒÈÓalÈbhÊ, ahampi cetopariyaÒÈÓalÈbhÊ,
Buddhopi atÊtÈnÈgatapaccuppanne dhamme jÈnÈti, ahampi te jÈnÈmÊ”ti
attano pamÈÓaÑ ajÈnitvÈ SammÈsambuddhaÑ attanÈ samasamaÔÔhapanena
samÈnaÑ3 Èpajjanto “idÈnÈhaÑ Buddho bhavissÈmi, bhikkhusaÑghaÑ
pariharissÈmÊ”ti abhimÈrapayojanÈ TathÈgataÑ Èsajja ÈsÈdetvÈ viheÔhetvÈ.
“PamÈdamanujÊno”tipi4 paÔhanti. Tassattho “vuttanayena pamÈdaÑ
Èpajjanto
______________________________________________________________
1. TathÈ bh|tattÈ (SÊ, SyÈ)
2. PamÈdamanuciÓÓo (SyÈ), pamÈÓamanuciÓÓo (Ka)
3. SamÈnataÑ (SÊ), pamÈdaÑ (SyÈ)
4. PamÈdamanuhÊnotipi (SÊ)
267
pamÈdaÑ nissÈya BhagavatÈ saddhiÑ yugaggÈhacittuppÈdena saheva
jhÈnÈbhiÒÒÈhi anujÊno parihÊno”ti. AvÊcinirayaÑ patto, catudvÈraÑ
bhayÈnakanti jÈlÈnaÑ tattha uppannasattÈnaÑ vÈ nirantaratÈya “AvÊcÊ”ti
laddhanÈmaÑ cat|su passesu catumahÈdvÈrayogena catudvÈraÑ
atibhayÈnakaÑ mahÈnirayaÑ paÔisandhiggahaÓavasena patto. TathÈ hi
vuttaÑ–
“CatukkaÓÓo catudvÈro, vibhatto bhÈgaso mito.
AyopÈkÈrapariyanto, ayasÈ paÔikujjito.
Tassa ayomayÈ bh|mi, jalitÈ tejasÈ yutÈ.
SamantÈ yojanasataÑ, pharitvÈ tiÔÔhati sabbadÈ”ti1.
AduÔÔhassÈti aduÔÔhacittassa. Dubbheti d|seyya. Tameva pÈpaÑ
phusatÊti tameva aduÔÔhadubbhiÑ pÈpapuggalaÑ pÈpaÑ nihÊnaÑ
pÈpaphalaÑ phusati pÈpuÓÈti abhibhavati. BhesmÈti vipulabhÈvena
gambhÊrabhÈvena ca bhiÑsÈpento viya, vipulagambhÊroti attho. VÈdenÈti
dosena. VihiÑsatÊti bÈdhati ÈsÈdeti. VÈdo tamhi na r|hatÊti tasmiÑ
TathÈgate parena ÈropiyamÈno doso na ruhati na tiÔÔhati visakumbho viya
samuddassa, na tassa vikÈraÑ janetÊti attho.
EvaÑ chahi gÈthÈhi pÈpicchatÈdisamannÈgatassa
niray|pagabhÈvadassanena dukkhato aparimuttataÑ dassetvÈ idÈni
tappaÔipakkhadhammasamannÈgatassa dukkhakkhayaÑ dassento “tÈdisaÑ
mittan”ti osÈnagÈthamÈha. Tassattho–yassa sammÈ paÔipannassa
maggÈnugo paÔipattimaggaÑ anugato sammÈ paÔipanno
appicchatÈdiguÓasamannÈgamena sakalavaÔÔadukkhassa khayaÑ
pariyosÈnaÑ pÈpuÓeyya, tÈdisaÑ BuddhaÑ vÈ BuddhasÈvakaÑ vÈ paÓÉito
sappaÒÒo attano mittaÑ kubbetha tena mettikaÑ kareyya, taÒca seveyya
tameva payirupÈseyyÈti.
Iti imasmiÑ vagge chaÔÔhasattamasuttesu vivaÔÔaÑ kathitaÑ, itaresu
vaÔÔavivaÔÔaÑ kathitaÑ.
CatutthavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
______________________________________________________________
1. Ma 3. 205; AÑ 1. 140; Khu 2. 204; Khu 6. 60 piÔÔhesu.
268
KhuddakanikÈya
5. PaÒcamavagga
1. AggappasÈdasuttavaÓÓanÈ
90. PaÒcamavaggassa paÔhame aggappasÈdÈti ettha ayaÑ aggasaddo
ÈdikoÔikoÔÔhÈsaseÔÔhesu dissati. TathÈ hesa “ajjatagge samma DovÈrika
ÈvarÈmi dvÈraÑ nigaÓÔhÈnaÑ nigaÓÔhÊnaÑ1. Ajjatagge pÈÓupetaÑ saraÓaÑ
gatan”ti2 ca ÈdÊsu Èdimhi dissati. “Teneva a~gulaggena taÑ a~gulaggaÑ
parÈmaseyya3. UcchaggaÑ veÄaggan”ti ca ÈdÊsu koÔiyaÑ. “AmbilaggaÑ vÈ
madhuraggaÑ vÈ tittakaggaÑ vÈ4. AnujÈnÈmi bhikkhave vihÈraggena vÈ
pariveÓaggena vÈ bhÈjetun”ti5 ca ÈdÊsu koÔÔhÈse. “AyaÑ imesaÑ catunnaÑ
puggalÈnaÑ aggo ca seÔÔho ca uttamo ca pavaro ca6. Aggohamasmi
lokassÈ”ti ca ÈdÊsu7 seÔÔhe. SvÈyamidhÈpi seÔÔheyeva daÔÔhabbo. TasmÈ
aggesu seÔÔhesu pasÈdÈ, aggabh|tÈ seÔÔhabh|tÈ vÈ pasÈdÈ aggappasÈdÈti
attho.
PurimasmiÑ ca atthe aggasaddena BuddhÈdiratanattayaÑ vuccati. Tesu
BhagavÈ tÈva asadisaÔÔhena guÓavisiÔÔhaÔÔhena asamasamaÔÔhena ca aggo. So
hi mahÈbhinÊhÈraÑ dasannaÑ pÈramÊnaÑ pavicayaÒca ÈdiÑ katvÈ tehi
bodhisambhÈraguÓehi ceva BuddhaguÓehi ca sesajanehi asadisoti
asadisaÔÔhena aggo. Ye cassa guÓÈ mahÈkaruÓÈdayo, te sesasattÈnaÑ guÓehi
visiÔÔhÈti guÓavisiÔÔhaÔÔhenapi sabbasattuttamatÈya aggo. Ye pana purimakÈ
SammÈsambuddhÈ sabbasattehi asamÈ, tehi saddhiÑ ayameva
r|pakÈyaguÓehi ceva dhammakÈyaguÓehi ca samoti asamasamaÔÔhenapi
aggo. TathÈ dullabhapÈtubhÈvato acchariyamanussabhÈvato
bahujanahitasukhÈvahato adutiya-asahÈyÈdibhÈvato ca BhagavÈ loke aggoti
vuccati. YathÈha–
“Ekapuggalassa bhikkhave pÈtubhÈvo dullabho lokasmiÑ,
katamassa ekapuggalassa, TathÈgatassa Arahato SammÈsambuddhassa”.
______________________________________________________________
2. DÊ 1. 80; Vi 1. 7 piÔÔhesu.
7. DÊ 2. 13; Ma 3. 164 piÔÔhesu.
269
“Ekapuggalo bhikkhave loke uppajjamÈno uppajjati
acchariyamanusso”.
“Ekapuggalo bhikkhave loke uppajjamÈno uppajjati bahujana -paSammÈsambuddho”.
“Ekapuggalo bhikkhave loke uppajjamÈno uppajjati adutiyo
asahÈyo appaÔimo appaÔisamo appaÔibhÈgo appaÔipuggalo asamo
asamasamo dvipadÈnaÑ aggo, katamo ekapuggalo, TathÈgato ArahaÑ
SammÈsambuddho”ti1.
DhammasaÑghÈpi aÒÒadhammasaÑghehi asadisaÔÔhena
visiÔÔhaguÓatÈya dullabhapÈtubhÈvÈdinÈ ca aggÈ. TathÈ hi tesaÑ
svÈkkhÈtatÈdisuppaÔipannatÈdiguÓavisesehi aÒÒadhammasaÑghÈ sadisÈ
appataranihÊnÈ vÈ natthi, kuto seÔÔhÈ. Sayameva ca pana tehi
visiÔÔhaguÓatÈya seÔÔhÈ. TathÈ dullabhuppÈdaacchariyabhÈvabahujanahitasukhÈvahÈ adutiya-asahÈyÈdisabhÈvÈ ca te.
Yadaggena hi BhagavÈ dullabhapÈtubhÈvo, tadaggena dhammasaÑghÈpÊti.
AcchariyÈdibhÈvepi eseva nayo. EvaÑ aggesu seÔÔhesu uttamesu pavaresu
guÓavisiÔÔhesu pasÈdÈti aggappasÈdÈ.
DutiyasmiÑ pana atthe yathÈvuttesu aggesu BuddhÈdÊsu uppattiyÈ
aggabh|tÈ pasÈdÈ aggappasÈdÈ. Ye pana ariyamaggena ÈgatÈ
aveccappasÈdÈ, te ekanteneva aggabh|tÈ pasÈdÈti aggappasÈdÈ. YathÈha
“idha bhikkhave ariyasÈvako Buddhe aveccappasÈdena samannÈgato hotÊ”tiÈdi2. AggavipÈkattÈpi cete aggappasÈdÈ. VuttaÑ hi “agge kho pana
pasannÈnaÑ aggo vipÈko”ti.
YÈvatÈti yattakÈ. SattÈti pÈÓino. ApadÈti apÈdakÈ. DvipadÈti dvipÈdakÈ.
Sesapadadvayepi eseva nayo. VÈ-saddo samuccayattho, na vikappattho.
YathÈ “anuppanno vÈ kÈmÈsavo uppajjati, uppanno vÈ kÈmÈsavo
pavaÉÉhatÊ”ti3 ettha anuppanno ca uppanno cÈti attho, yathÈ ca “bh|tÈnaÑ
vÈ sattÈnaÑ ÔhitiyÈ sambhavesÊnaÑ vÈ
______________________________________________________________
270
KhuddakanikÈya
anuggahÈyÈ”ti1 ettha bh|tÈnaÑ ca sambhavesÊnaÑ cÈti attho, yathÈ ca
“aggito vÈ udakato vÈ mithubhedato vÈ”ti2 ettha aggito ca udakato ca
mithubhedato cÈti attho, evaÑ “apadÈ vÈ -pa- aggamakkhÈyatÊ”ti etthÈpi
apadÈ ca dvipadÈ cÈti sampiÓÉanavasena attho daÔÔhabbo. Tena vuttaÑ “vÈsaddo samuccayattho, na vikappattho”ti.
R|pinoti r|pavanto. Na r|pinoti ar|pino. SaÒÒinoti saÒÒÈvanto. Na
saÒÒinoti asaÒÒino. NevasaÒÒinÈsaÒÒino nÈma bhavaggapariyÈpannÈ.
EttÈvatÈ ca kÈmabhavo r|pabhavo ar|pabhavo ekavokÈrabhavo
catuvokÈrabhavo paÒcavokÈrabhavo saÒÒÊbhavo asaÒÒÊbhavo
nevasaÒÒÊnÈsaÒÒÊbhavoti navavidhepi bhave satte anavasesato pariyÈdiyitvÈ
dassesi dhammarÈjÈ. Ettha hi r|piggahaÓena kÈmabhavo r|pabhavo
paÒcavokÈrabhavo ekavokÈrabhavo ca dassito, ar|piggahaÓena ar|pabhavo
catuvokÈrabhavo ca dassito. SaÒÒÊbhavÈdayo pana sar|peneva dassitÈ.
ApadÈdiggahaÓena kÈmabhavapaÒcavokÈrabhavasaÒÒÊbhavÈnaÑ ekadeso
dassitoti.
KasmÈ panettha yathÈ adutiyasutte3 “dvipadÈnaÑ aggo”ti dvipadÈnaÑ
gahaÓameva akatvÈ apadÈdiggahaÓaÑ katanti? Vuccate–adutiyasutte tÈva
seÔÔhataravasena dvipadaggahaÓameva kataÑ. ImasmiÑ hi loke seÔÔho nÈma
uppajjamÈno apadacatuppadabahuppadesu na uppajjati, dvipadesuyeva
uppajjati. Kataresu dvipadesu? Manussesu ceva devesu ca. Manussesu
uppajjamÈno sakalalokaÑ vase vattetuÑ samattho Buddho hutvÈ uppajjati.
A~guttaraÔÔhakathÈyaÑ4 pana “tisahassimahÈsahassilokadhÈtuÑ vase
vattetuÑ samattho”ti vuttaÑ. Devesu uppajjamÈno dasasahassilokadhÈtuÑ
vase vattanako mahÈbrahmÈ hutvÈ uppajjati, so tassa kappiyakÈrako vÈ
ÈrÈmiko vÈ sampajjati. Iti tatopi seÔÔhataravasenesa “dvipadÈnaÑ aggo”ti
tattha vutto, idha pana anavasesapariyÈdÈnavasena evaÑ vuttaÑ. YÈvattakÈ
hi sattÈ attabhÈvapariyÈpannÈ apadÈ vÈ -pa- nevasaÒÒÊnÈsaÒÒino vÈ,
TathÈgato
______________________________________________________________
1. Ma 1. 327; SaÑ 1. 254 piÔÔhesu.
2. DÊ 2. 74; Khu 1. 187; Vi 3. 324 piÔÔhesu.
3. Dutiyasutte (SÊ, SyÈ, Ka) AÑ 1. 22 piÔÔhe passitabbaÑ.
4. AÑ-®Ôha 1. 90 piÔÔhe.
271
tesaÑ aggamakkhÈyatÊti. NiddhÈraÓe cetaÑ sÈmivacanaÑ, makÈro
padasandhikaro. Aggo akkhÈyatÊti padavibhÈgo.
Aggo vipÈko hotÊti agge SammÈsambuddhe pasannÈnaÑ yo pasÈdo, so
aggo seÔÔho uttamo koÔibh|to vÈ, tasmÈ tassa vipÈkopi aggo seÔÔho uttamo
koÔibh|to uÄÈratamo paÓÊtatamo hoti. So pana pasÈdo duvidho
lokiyalokuttarabhedato. Tesu lokiyassa tÈva–
“Ye keci BuddhaÑ saraÓaÑ gatÈse, na te gamissanti apÈyabh|miÑ.
PahÈya mÈnusaÑ dehaÑ, devakÈyaÑ parip|ressanti1.
Buddhoti kittayantassa, kÈye bhavati yÈ pÊti2.
Varameva hi sÈ pÊti, kasiÓenapi jambudÊpassa.
SataÑ hatthÊ sataÑ assÈ, sataÑ assatarÊ rathÈ.
SataÑ kaÒÒÈsahassÈni, ÈmukkamaÓikuÓÉalÈ.
Ekassa padavÊtihÈrassa, kalaÑ nÈgghanti soÄasiÑ3.
SÈdhu kho DevÈnaminda BuddhaÑ saraÓagamanaÑ hoti, BuddhaÑ
saraÓagamanahetu kho DevÈnaminda evamidhekacce sattÈ kÈyassa
bhedÈ paraÑ maraÓÈ sugatiÑ saggaÑ lokaÑ upapajjanti, te aÒÒe deve
dasahi ÔhÈnehi adhigaÓhanti dibbena ÈyunÈ dibbena vaÓÓena dibbena
sukhena dibbena yasena dibbena Èdhipateyyena dibbehi r|pehi dibbehi
saddehi dibbehi gandhehi dibbehi rasehi dibbehi phoÔÔhabbehÊ”ti4–
EvamÈdÊnaÑ suttapadÈnaÑ vasena pasÈdassa phalavisesayogo veditabbo.
TasmÈ so apÈyadukkhavinivattanena saddhiÑ sampattibhavesu
sukhavipÈkadÈyakoti daÔÔhabbo. Lokuttaro pana sÈmaÒÒaphalavipÈkadÈyako
vaÔÔadukkhavinivattako ca. Sabbopi cÈyaÑ pasÈdo paramparÈya
vaÔÔadukkhaÑ vinivattetiyeva. VuttaÑ hetaÑ–
______________________________________________________________
1. DÊ 2. 204; SaÑ 1. 25 piÔÔhesu.
2. Yassa kÈye bhavati pÊti (SÊ, SyÈ)
3. SaÑ 1. 213; Vi 4. 303 piÔÔhesu.
272
KhuddakanikÈya
YasmiÑ bhikkhave samaye ariyasÈvako attano saddhaÑ anussarati,
nevassa tasmiÑ samaye rÈgapariyuÔÔhitaÑ cittaÑ hoti, na
dosapariyuÔÔhitaÑ, na mohapariyuÔÔhitaÑ cittaÑ hoti, ujugatamevassa
tasmiÑ samaye cittaÑ hoti. Ujugatacittassa pÈmojjaÑ jÈyati,
pamuditassa pÊti jÈyati -pa- nÈparaÑ itthattÈyÈti pajÈnÈtÊ”ti1.
DhammÈti sabhÈvadhammÈ. Sa~khatÈti samecca sambhuyya paccayehi
katÈti sa~khatÈ, sappaccayadhammÈ. Het|hi paccayehi ca na kehici katÈti
asa~khatÈ, appaccayanibbÈnaÑ. Sa~khatÈnaÑ paÔiyogibhÈvena “asa~khatÈ”ti
puthuvacanaÑ. VirÈgo tesaÑ aggamakkhÈyatÊti tesaÑ
sa~khatÈsa~khatadhammÈnaÑ yo virÈgasa~khÈto asa~khatadhammo, so
sabhÈveneva saÓhasukhumabhÈvato santatarapaÓÊtatarabhÈvato
gambhÊrÈdibhÈvato madanimmadanÈdibhÈvato ca aggaÑ seÔÔhaÑ uttamaÑ
pavaranti vuccati. Yadidanti nipÈto, yo ayanti attho. MadanimmadanotiÈdÊni sabbÈni nibbÈnavevacanÈniyeva. TathÈ hi taÑ Ègamma
mÈnamadapurisamadÈdiko sabbo mado nimmadÊyati pamaddÊyati2,
kÈmapipÈsÈdikÈ sabbÈ pipÈsÈ vinÊyati, kÈmÈlayÈdikÈ sabbepi ÈlayÈ
samugghÈtÊyanti, sabbepi kammavaÔÔakilesavaÔÔavipÈkavaÔÔÈ upacchijjanti,
aÔÔhasatabhedÈ sabbÈpi taÓhÈ khÊyati, sabbepi kilesÈ virajjanti, sabbaÑ
dukkhaÑ nirujjhati, tasmÈ madanimmadano -pa- nirodhoti vuccati. YÈ
panesÈ taÓhÈ bhavena bhavaÑ, phalena kammaÑ vinati saÑsibbatÊti katvÈ
vÈnanti vuccati, taÑ vÈnaÑ ettha natthi, etasmiÑ vÈ adhigate
ariyapuggalassa na hotÊti nibbÈnaÑ.
Aggo vipÈko hotÊti etthÈpi–
“Ye keci dhammaÑ saraÓaÑ gatÈse -pa-.3
Dhammoti kittayantassa, kÈye bhavati yÈ pÊti -pa-.
SÈdhu kho DevÈnaminda dhammaÑ saraÓagamanaÑ hoti,
dhammaÑ saraÓagamanahetu kho DevÈnaminda evamidhekacce -padibbehi phoÔÔhabbehÊ”ti4–
______________________________________________________________
1. AÑ 2. 254. 279 piÔÔhesu. (ThokaÑ visadisaÑ)
3. DÊ 2. 204; SaÑ 1. 25 piÔÔhesu tannissitapÈÄi.
2. SammaddÊyati (Ka)
273
evamÈdÊnaÑ suttapadÈnaÑ vasena dhamme pasÈdassa phalavisesayogo
veditabbo. Evamettha asa~khatadhammavaseneva aggabhÈvo Ègato,
sabbasa~khatanissaraÓadassanatthaÑ ariyamaggavasenapi ayamattho
labbhateva. VuttaÑ hetaÑ–
“YÈvatÈ bhikkhave dhammÈ sa~khatÈ, ariyo aÔÔha~giko maggo
tesaÑ aggamakkhÈyatÊ”ti1.
“MaggÈnaÔÔha~giko seÔÔho”ti ca2.
SaÑghÈ vÈ gaÓÈ vÈti janasam|hasa~khÈtÈ yÈvatÈ loke saÑghÈ vÈ gaÓÈ
vÈ. TathÈgatasÈvakasaÑghoti aÔÔha-ariyapuggalasam|hasa~khÈto
diÔÔhisÊlasÈmaÒÒena saÑhato TathÈgatassa sÈvakasaÑgho. TesaÑ
aggamakkhÈyatÊti attano sÊlasamÈdhipaÒÒÈvimutti-ÈdiguÓavisesena tesaÑ
saÑghÈnaÑ aggo seÔÔho uttamo pavaroti vuccati. Yadidanti yÈni imÈni.
CattÈri purisayugÈnÊti yugaÄavasena paÔhamamaggaÔÔho paÔhamaphalaÔÔhoti
idamekaÑ yugaÄaÑ, yÈva catutthamaggaÔÔho catutthaphalaÔÔhoti idamekaÑ
yugaÄanti evaÑ cattÈri purisayugÈni. AÔÔha purisapuggalÈti
purisapuggalavasena eko paÔhamamaggaÔÔho eko paÔhamaphalaÔÔhoti iminÈ
nayena aÔÔha purisapuggalÈ. Ettha ca purisoti vÈ puggaloti vÈ ekatthÈni etÈni
padÈni, veneyyavasena panevaÑ vuttaÑ. Esa Bhagavato sÈvakasaÑghoti
yÈnimÈni yugavasena cattÈri purisayugÈni, pÈÔekkato aÔÔha purisapuggalÈ,
esa Bhagavato sÈvakasaÑgho.
Œhuneyyoti-ÈdÊsu ÈnetvÈ hunitabbanti ÈhunaÑ, d|ratopi ÈgantvÈ
sÊlavantesu dÈtabbanti attho. CatunnaÑ paccayÈnametaÑ adhivacanaÑ.
MahapphalabhÈvakaraÓato taÑ ÈhunaÑ paÔiggahetuÑ yuttoti Èhuneyyo.
Atha vÈ d|ratopi ÈgantvÈ sabbaÑ sÈpateyyampi ettha hunitabbaÑ,
sakkÈdÊnampi3 ÈhavanaÑ arahatÊti vÈ ÈhavanÊyo. Yo cÈyaÑ brÈhmaÓÈnaÑ
ÈhavanÊyo nÈma aggi, yattha hutaÑ mahapphalanti tesaÑ laddhi, so ce
hutassa mahapphalatÈya ÈvahanÊyo, saÑghova ÈvahanÊyo. SaÑghe hutaÒhi
mahapphalaÑ hoti. YathÈha–
______________________________________________________________
3. SakkÈrÈdÊnampi (SÊ, SyÈ, Ka)
274
KhuddakanikÈya
“Yo ca vassasataÑ jantu, aggiÑ paricare vane.
EkaÒca bhÈvitattÈnaÑ, muhuttamapi p|jaye.
SÈ eva p|janÈ seyyo, yaÒce vassasataÑ hutan”ti1.
TayidaÑ nikÈyantare “ÈhavanÊyo”ti padaÑ idha “Èhuneyyo”ti iminÈ
padena atthato ekaÑ, byaÒjanato pana kiÒcimattameva nÈnaÑ, tasmÈ
evamatthavaÓÓanÈ katÈ.
PÈhuneyyoti ettha pana pÈhunaÑ vuccati disÈvidisato ÈgatÈnaÑ
piyamanÈpÈnaÑ ÒÈtimittÈnaÑ atthÈya sakkÈrena paÔiyattaÑ ÈgantukadÈnaÑ,
tampi ÔhapetvÈ te tathÈr|pe pÈhunake saÑghasseva dÈtuÑ yuttaÑ. TathÈ
hesa ekabuddhantarepi dissati abbokiÓÓaÒca. AyaÑ panettha padattho–
“piyamanÈpattakarehi dhammehi samannÈgato”ti evaÑ pÈhunamassa dÈtuÑ
yuttaÑ, pÈhunaÒca paÔiggahetuÑ yuttoti pÈhuneyyo. YesaÑ pana
pÈhavanÊyoti PÈÄi, tesaÑ yasmÈ saÑgho pubbakÈraÑ arahati, tasmÈ saÑgho
sabbapaÔhamaÑ ÈnetvÈ ettha hunitabbanti pÈhavanÊyo, sabbappakÈrena vÈ
ÈhavanaÑ arahatÊti pÈhavanÊyo. SvÈyamidha teneva atthena pÈhuneyyoti
vuccati.
“DakkhiÓÈ”ti paralokaÑ saddahitvÈ dÈtabbadÈnaÑ, taÑ dakkhiÓaÑ
arahati, dakkhiÓÈya vÈ hito mahapphalabhÈvakaraÓena visodhanatoti
dakkhiÓeyyo. Ubho hatthe sirasi patiÔÔhapetvÈ sabbalokena kariyamÈnaÑ
aÒjalikammaÑ arahatÊti aÒjalikaraÓÊyo. AnuttaraÑ puÒÒakkhettaÑ lokassÈti
sabbalokassa asadisaÑ puÒÒavir|hanaÔÔhÈnaÑ. YathÈ hi rattasÈlÊnaÑ vÈ
yavÈnaÑ vÈ vir|hanaÔÔhÈnaÑ “rattasÈlikkhettaÑ yavakkhettan”ti2 vuccati,
evaÑ saÑgho sadevakassa lokassa puÒÒavir|hanaÔÔhÈnaÑ. SaÑghaÑ
nissÈya hi lokassa nÈnappakÈrahitasukhanibbattakÈni puÒÒÈni vir|hanti,
tasmÈ saÑgho anuttaraÑ puÒÒakkhettaÑ lokassa. IdhÈpi–
“Ye keci saÑghaÑ saraÓaÑ gatÈse -pa-.3
SaÑghoti kittayantassa, kÈye bhavati yÈ pÊti -pa-.
______________________________________________________________
2. RaÒÒo sÈlikkhettaÑ raÒÒo yavakkhettanti (Visuddhi 1. 214 piÔÔhe)
3. DÊ 2. 204; SaÑ 1. 25 piÔÔhesu tannissitapÈÄi.
275
SÈdhu kho DevÈnaminda saÑghaÑ saraÓagamanaÑ hoti, saÑghaÑ
saraÓagamanahetu kho DevÈnaminda -padibbehi phoÔÔhabbehÊ”ti1–
ŒdÊnaÑ suttapadÈnaÑ vasena saÑghe pasÈdassa phalavisesayogo, tenassa
aggatÈ aggavipÈkatÈ ca veditabbÈ. TathÈ anuttariyapaÔilÈbho
sattamabhavÈdito paÔÔhÈya vaÔÔadukkhasamucchedo anuttarasukhÈdhigamoti
evamÈdi-uÄÈraphalanipphÈdanavasena aggavipÈkatÈ veditabbÈ.
GÈthÈsu aggatoti agge ratanattaye, aggabhÈvato vÈ pasannÈnaÑ. AggaÑ
dhammanti aggasabhÈvaÑ BuddhasubuddhataÑ dhammasudhammataÑ
saÑghasuppaÔipattiÑ, ratanattayassa anaÒÒasÈdhÈraÓaÑ uttamasabhÈvaÑ,
dasabalÈdisvÈkkhÈtatÈdisuppaÔipannatÈdiguÓasabhÈvaÑ vÈ vijÈnataÑ
vijÈnantÈnaÑ. EvaÑ sÈdhÈraÓato aggappasÈdavatthuÑ dassetvÈ idÈni
asÈdhÈraÓato taÑ vibhÈgena dassetuÑ “agge Buddhe”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha
pasannÈnanti aveccappasÈdena itarappasÈdena ca pasannÈnaÑ
adhimuttÈnaÑ. VirÈg|pasameti virÈge upasame ca, sabbassa rÈgassa
sabbesaÑkilesÈnaÑ accantavirÈgahetubh|te accanta-upasamahetubh|te cÈti
attho. Sukheti vaÔÔadukkhakkhayabhÈvena sa~khÈr|pasamasukhabhÈvena ca
sukhe.
AggasmiÑ dÈnaÑ dadatanti agge ratanattaye dÈnaÑ dentÈnaÑ
deyyadhammaÑ pariccajantÈnaÑ. Tattha dharamÈnaÑ BhagavantaÑ cat|hi
paccayehi upaÔÔhahantÈ p|jentÈ sakkarontÈ parinibbutaÒca BhagavantaÑ
uddissa dhÈtucetiyÈdike upaÔÔhahantÈ p|jentÈ sakkarontÈ Buddhe dÈnaÑ
dadanti nÈma. “DhammaÑ p|jessÈmÈ”ti dhammadhare puggale cat|hi
paccayehi upaÔÔhahantÈ p|jentÈ sakkarontÈ dhammaÒca ciraÔÔhitikaÑ
karontÈ dhamme dÈnaÑ dadanti nÈma. TathÈ ariyasaÑghaÑ cat|hi
paccayehi upaÔÔhahantÈ p|jentÈ sakkarontÈ taÑ uddissa itarasmimpi tathÈ
paÔipajjantÈ saÑghe dÈnaÑ dadanti nÈma. AggaÑ puÒÒaÑ pavaÉÉhatÊti
evaÑ ratanattaye pasannena cetasÈ uÄÈraÑ pariccÈgaÑ uÄÈraÒca
p|jÈsakkÈraÑ pavattentÈnaÑ divase divase aggaÑ uÄÈraÑ kusalaÑ
upacÊyati. IdÈni tassa puÒÒassa aggavipÈkatÈya aggabhÈvaÑ dassetuÑ
“aggaÑ Èy|”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha aggaÑ Èy|ti dibbaÑ vÈ mÈnusaÑ vÈ
aggaÑ uÄÈratamaÑ Èyu. PavaÉÉhatÊti upar|pari br|hati. VaÓÓoti
r|pasampadÈ.
______________________________________________________________
276
KhuddakanikÈya
yasoti parivÈrasampadÈ. KittÊti thutighoso. Sukhanti kÈyikaÑ cetasikaÒca
sukhaÑ. Balanti kÈyabalaÑ ÒÈÓabalaÒca.
Aggassa dÈtÈti aggassa ratanattayassa dÈtÈ, atha vÈ aggassa
deyyadhammassa dÈnaÑ uÄÈraÑ katvÈ tattha puÒÒaÑ pavattetÈ.
AggadhammasamÈhitoti aggena pasÈdadhammena dÈnÈdidhammena ca
samÈhito samannÈgato acalappasÈdayutto, tassa vÈ vipÈkabh|tehi
bahujanassa piyamanÈpatÈdidhammehi yutto. Aggappatto pamodatÊti yattha
yattha sattanikÈye uppanno, tattha tattha aggabhÈvaÑ seÔÔhabhÈvaÑ
adhigato, aggabhÈvaÑ vÈ lokuttaramaggaphalaÑ adhigato pamodati
abhiramati paritussatÊti.
_____
2. JÊvikasuttavaÓÓanÈ
91. DutiyaÑ aÔÔhuppattivasena desitaÑ. EkasmiÑ hi samaye Bhagavati
KapilavatthusmiÑ NigrodhÈrÈme viharante bhikkh| Ègantukabhikkh|naÑ
senÈsanÈni paÒÒÈpentÈ pattacÊvarÈni paÔisÈmentÈ sÈmaÓerÈ ca
lÈbhabhÈjanÊyaÔÔhÈne sampattasampattÈnaÑ lÈbhaÑ gaÓhantÈ uccÈsaddÈ
mahÈsaddÈ ahesuÑ. TaÑ sutvÈ BhagavÈ bhikkh| paÓÈmesi. Te kira sabbeva
navÈ adhunÈgatÈ imaÑ dhammavinayaÑ. TaÑ ÒatvÈ mahÈbrahmÈ ÈgantvÈ
“abhinandatu bhante BhagavÈ bhikkhusaÑghan”ti1 tesaÑ
paÓÈmitabhikkh|naÑ anuggaÓhanaÑ yÈci. BhagavÈ tassa okÈsaÑ akÈsi.
Atha mahÈbrahmÈ “katÈvakÈso khomhi BhagavatÈ”ti BhagavantaÑ
abhivÈdetvÈ padakkhiÓaÑ katvÈ pakkÈmi. Atha BhagavÈ “bhikkhusaÑgho
Ègacchat|”ti Œnandattherassa ÈkÈraÑ dassesi. Atha te bhikkh|
Œnandattherena pakkositÈ BhagavantaÑ upasa~kamitvÈ sÈrajjamÈnar|pÈ
ekamantaÑ nisÊdiÑsu. BhagavÈ tesaÑ sappÈyadesanaÑ vÊmaÑsanto “ime
Èmisahetu paÓÈmitÈ, piÓÉiyÈlopadhammadesanÈ nesaÑ sappÈyÈ”ti cintetvÈ
“anta midaÑ bhikkhave”ti imaÑ desanaÑ desesi.
______________________________________________________________
277
TatrÈyaÑ antasaddo “santi bhikkhave eke samaÓabrÈhmaÓÈ
pubbantakappikÈ pubbantÈnudiÔÔhino”ti-ÈdÊsu1 koÔÔhÈse Ègato. “AntamakÈsi
dukkhassa, antavÈ ayaÑ lokÈ parivaÔumo”ti-ÈdÊsu2 paricchede. “HaritantaÑ
vÈ pathantaÑ vÈ selantaÑ vÈ”ti-ÈdÊsu3 mariyÈdÈyaÑ. “AntaÑ antaguÓan”tiÈdÊsu4 sarÊrÈvayave. “Caranti loke5 parivÈrachannÈ, anto asuddhÈ bahi
sobhamÈnÈ”ti-ÈdÊsu6 citte. “AppekaccÈni uppalÈni vÈ padumÈni vÈ
puÓÉarÊkÈni vÈ udake jÈtÈni udake saÑvaÉÉhÈni udakÈnuggatÈni anto
nimuggaposÊnÊ”ti-ÈdÊsu7 abbhantare.
“MigÈnaÑ koÔÔhuko anto, pakkhÊnaÑ pana vÈyaso.
EraÓÉo anto rukkhÈnaÑ, tayo antÈ samÈgatÈ”ti–
ÈdÊsu8 lÈmake. IdhÈpi lÈmake eva daÔÔhabbo. TasmÈ antamidaÑ bhikkhave
jÊvikÈnanti bhikkhave idaÑ jÊvikÈnaÑ antaÑ pacchimaÑ lÈmakaÑ,
sabbanihÊnaÑ jÊvitanti attho. YadidaÑ PiÓÉolyanti yaÑ idaÑ
piÓÉapariyesanena bhikkhÈcariyÈya jÊvikaÑ kappentassa jÊvitaÑ. AyaÑ
panettha padattho–piÓÉÈya ulatÊti PiÓÉolo, tassa kammaÑ piÓÉolyaÑ,
piÓÉapariyesanena jÊvikÈti attho.
AbhisÈpoti akkoso. KupitÈ hi manussÈ attano paccatthikaÑ
“pilotikakhaÓÉaÑ nivÈsetvÈ kapÈlahattho piÓÉaÑ pariyesamÈno careyyÈsÊ”ti
akkosanti. Atha vÈ “kiÑ tuyhaÑ akÈtabbaÑ atthi9, yo tvaÑ evaÑ
balavÊriy|papannopi hirottappaÑ pahÈya kapaÓo piÓÉolo vicarasi
pattapÈÓÊ”ti evampi akkosantiyeva. TaÒca kho etanti taÑ etaÑ abhisapampi
samÈnaÑ piÓÉolyaÑ. KulaputtÈ upenti atthavasikÈti mama sÈsane
jÈtikulaputtÈ ca ÈcÈrakulaputtÈ ca atthavasikÈ kÈraÓavasikÈ hutvÈ
kÈraÓavasaÑ paÔicca upenti upagacchanti.
RÈjÈbhinÊtÈti-ÈdÊsu ye raÒÒo santakaÑ khÈditvÈ raÒÒÈ bandhanÈgÈre
bandhÈpitÈ palÈyitvÈ pabbajanti, te raÒÒÈ bandhanaÑ abhinÊtattÈ rÈjÈbhinÊtÈ
nÈma. Ye pana corehi aÔaviyaÑ gahetvÈ ekaccesu
______________________________________________________________
4. DÊ 2. 234; Khu 1. 2 piÔÔhesu.
5. Heke (SÊ, SyÈ, Ka)
7. DÊ 2. 33; SaÑ 1. 140; Vi 3. 9 piÔÔhesu.
9. AkkositabbaÑ (Ka)
278
KhuddakanikÈya
mÈriyamÈnesu ekacce “mayaÑ sÈmi tumhehi vissaÔÔhÈ gehaÑ anajjhÈvasitvÈ
pabbajissÈma, tattha hattha yaÑ yaÑ Buddhap|jÈdipuÒÒaÑ karissÈma, tato
tato tumhÈkaÑ pattiÑ dassÈmÈ”ti tehi vissaÔÔhÈ pabbajanti, te corÈbhinÊtÈ
nÈma corehi mÈretabbataÑ abhinÊtattÈ. Ye pana iÓaÑ gahetvÈ paÔidÈtuÑ
asakkontÈ palÈyitvÈ pabbajanti, te iÓaÔÔÈ nÈma. TaÒca kho etaÑ PiÓÉolyaÑ
kulaputtÈ mama sÈsane neva rÈjÈbhinÊtÈ -pana ÈjÊvikÈpakatÈ upenti, apica
kho “otiÓÓamhÈ jÈtiyÈ -pa- paÒÒÈyethÈ”ti upentÊti padasambandho.
Tattha otiÓÓamhÈti otiÓÓÈ amhÈ. JÈtiyÈti-ÈdÊsu tamhi tamhi sattanikÈye
khandhÈnaÑ paÔhamÈbhinibbatti jÈti, paripÈko jarÈ, bhedo maraÓaÑ.
©ÈtirogabhogasÊladiÔÔhibyasanehi phuÔÔhassa santÈpo anto nijjhÈnaÑ soko,
tehi phuÔÔhassa vacÊvippalÈpo paridevo. AniÔÔhaphoÔÔhabbapaÔihatakÈyassa
kÈyapÊÄanaÑ dukkhaÑ, ÈghÈtavatth|su upahatacittassa cetopÊÄanaÑ
domanassaÑ. ©ÈtibyasanÈdÊhi eva phuÔÔhassa paridevenapi adhivÈsetuÑ
asamatthassa cittasantÈpasamuÔÔhito bhuso ÈyÈso upÈyÈso. Etehi jÈti-ÈdÊhi
otiÓÓÈ dukkhotiÓÓÈ, tehi jÈti-Èdidukkhehi anto anupaviÔÔhÈ. DukkhaparetÈti
tehi dukkhadukkhavatth|hi abhibh|tÈ. JÈti-Èdayo hi dukkhassa
vatthubhÈvato dukkhÈ, dukkhabhÈvato ca sokaparidevadukkhadomanassupÈyÈsÈ dukkhÈti. Appeva nÈma -pa- paÒÒÈyethÈti imassa sakalassa
vaÔÔadukkharÈsissa paricchedakaraÓaÑ osÈnakiriyÈ api nÈma paÒÒÈyeyya.
So ca hoti abhijjhÈl|ti idaÑ yo kulaputto “dukkhassantaÑ karissÈmÊ”ti
pubbe cittaÑ uppÈdetvÈ pabbajito aparabhÈge taÑ pabbajjaÑ tathÈr|paÑ
kÈtuÑ na sakkoti, taÑ dassetuÑ vuttaÑ. Tattha abhijjhÈl|ti parabhaÓÉÈnaÑ
abhijjhÈyitÈ. TibbasÈrÈgoti balavarÈgo. ByÈpannacittoti byÈpÈdena
p|tibh|tattÈ vipannacitto. PaduÔÔhamanasa~kappoti tikhiÓasi~go viya
caÓÉagoÓo paresaÑ upaghÈtavasena duÔÔhacitto. MuÔÔhassatÊti
bhattanikkhittakÈko viya maÑsanikkhittasunakho viya ca naÔÔhassati, idha
kataÑ ettha na sarati. AsampajÈnoti nippaÒÒo khandhÈdipariccheda- rahito.
AsamÈhitoti caÓÉasote baddhanÈvÈ viya asaÓÔhito. Vibbhantacittoti
panthÈruÄhamigo viya bhantamano. PÈkatindriyoti yathÈ
279
gihÊ saÑvarÈbhÈvena pariggahaparijane olokenti asaÑvutindriyÈ, evaÑ
asaÑvutindriyo hoti.
ChavÈlÈtanti chavÈnaÑ daÉÉhaÔÔhÈne alÈtaÑ. UbhatopadittaÑ majjhe
g|thagatanti pamÈÓena aÔÔha~gulamattaÑ ubhato dvÊsu koÔÊsu ÈdittaÑ
majjhe g|thamakkhitaÑ. Neva gÈmeti sace hi taÑ
yugana~galagopÈnasipakkhapÈsakÈdÊnaÑ atthÈya upanetuÑ sakkÈ assa,
gÈme kaÔÔhatthaÑ phareyya. Sace khettakuÔiyÈ kaÔÔhattharamaÒcakÈdÊnaÑ
atthÈya upanetuÑ sakkÈ assa, araÒÒe kaÔÔhatthaÑ phareyya. YasmÈ pana
ubhayatthÈpi na sakkÈ, tasmÈ evaÑ vuttaÑ. Tath|pamÈhanti tath|pamaÑ
chavÈlÈtasadisaÑ ahaÑ imaÑ yathÈvuttapuggalaÑ vadÈmi. GihibhogÈ ca
parihÊnoti yo agÈre vasantehi gihÊhi dÈyajje bhÈjiyamÈne aÒÒathÈ ca bhogo
laddhabbo assa, tato ca parihÊno. SÈmaÒÒatthaÒcÈti ÈcariyupajjhÈyÈnaÑ
ovÈde ÔhatvÈ pariyattipaÔivedhavasena pattabbaÑ sÈmaÒÒatthaÒca na
parip|reti. ImaÑ pana upamaÑ SatthÈ na dussÊlassa vasena Èhari,
parisuddhasÊlassa pana alasassa abhijjhÈdÊhi dosehi d|sitacittassa puggalassa
vasena ÈharÊti veditabbaÑ.
GÈthÈsu gihibhogÈti kÈmasukhasambhogato1. ParihÊnoti jÊno.
SÈmaÒÒatthanti paÔivedhabÈhusaccaÒceva pariyattibÈhusaccaÒca. TÈdiso hi
asutaÑ sotuÑ sutaÑ pariyodÈpetuÑ na sakkoti alasabhÈvato. DuÔÔhu bhagoti
dubbhago, alakkhiko kÈÄakaÓÓipuriso. ParidhaÑsamÈnoti vinassamÈno.
PakiretÊti vikireti viddhaÑseti. SabbametaÑ bhÈvino sÈmaÒÒatthassa
anuppÈdanameva sandhÈya vuttaÑ. ChavÈlÈtaÑva nassatÊti so tÈdiso
puggalo yathÈvuttaÑ chavÈlÈtaÑ viya kassaci anupayujjamÈno eva nassati
ubhato paribhaÔÔhabhÈvato. EvaÑ “kÈyavÈcÈhi akatavÊtikkamopi cittaÑ
avisodhento nassati, pageva katavÊtikkamo dussÊlo”ti tassa
apÈyadukkhabhÈgibhÈvadassanena dussÊle ÈdÊnavaÑ dassetvÈ tato satte
vivecetukÈmo “kÈsÈvakaÓÔhÈ”ti-ÈdinÈ gÈthÈdvayamÈha. Tassattho heÔÔhÈ
vutto eva.
______________________________________________________________
1. KÈmasukh|pabhogato (SÊ, SyÈ)
280
KhuddakanikÈya
3. Sa~ghÈÔikaÓÓasuttavaÓÓanÈ
92. Tatiye sa~ghÈÔikaÓÓeti cÊvarakoÔiyaÑ. GahetvÈti parÈmasitvÈ.
Anubandho assÈti anugato bhaveyya. IdaÑ vuttaÑ hoti–“bhikkhave
idhekacco bhikkhu attano hatthena mayÈ pÈrutassa SugatamahÈcÊvarassa
kaÓÓe parÈmasanto viya maÑ anugaccheyya, evaÑ mayhaÑ Èsannataro
hutvÈ vihareyyÈ”ti. PÈde pÈdaÑ nikkhipantoti gacchantassa mama pÈde
pÈdaÑ nikkhittaÔÔhÈne pÈduddhÈraÓÈnantaraÑ attano pÈdaÑ nikkhipanto.
UbhayenÈpi “thÈnagamanÈdÊsu avijahanto sabbakÈlaÑ mayhaÑ samÊpe eva
vihÈreyya cepÊ”ti dasseti. So ÈrakÈva mayhaÑ a haÒca tassÈti so bhikkhu
mayÈ vuttaÑ paÔipadaÑ ap|rento mama d|reyeva, ahaÒca tassa d|reyeva.
Etena maÑsacakkhunÈ TathÈgatadassanaÑ r|pakÈyasamodhÈnaÑ ca
akÈraÓaÑ, ÒÈÓacakkhunÈva dassanaÑ dhammakÈyasamodhÈnameva ca
pamÈÓanti dasseti. TenevÈha dhammaÑ hi so bhikkhave bhikkhu na passati,
dhammaÑ apassanto na maÑ passatÊ”ti. Tattha dhammo nÈma navavidho
lokuttaradhammo, so ca abhijjhÈdÊhi d|si- tacittena nasakkÈ passituÑ, tasmÈ
dhammassa adassanato dhammakÈyaÒca na passatÊti. TathÈ hi vuttaÑ–
“KiÑ te Vakkali iminÈ p|tikÈyena diÔÔhena, yo kho vakkali
dhammaÑ passati, so maÑ passati. Yo maÑ passati, so dhammaÑ
passatÊ”ti1,
“Dhammabh|to brahmabh|to”ti2 ca
“DhammakÈyo itipi, brahmakÈyo itipÊ”ti3 ca Èdi.
Yojanasateti yojanasate padese, yojanasatamatthaketi attho. SesaÑ
vuttavipariyÈyena veditabbaÑ. AriyamaggÈdhigamavasena cassa
anabhijjhÈlu-ÈdibhÈvo daÔÔhabbo.
GÈthÈsu mahicchoti kÈmesu tibbasÈrÈgatÈya mahÈ-iccho. VighÈtavÈti
paduÔÔhamanasa~kappatÈya sattesu ÈghÈtavasena mahicchatÈya
icchitÈlÈbhena ca vighÈtavÈ. EjÈnugoti ejÈsa~khÈtÈya
______________________________________________________________
2. Ma 1. 157; Khu 9. 375 piÔÔhesu.
281
taÓhÈya dÈso viya hutvÈ taÑ anugacchanto. RÈgÈdikilesapariÄÈhÈbhibhavena
anibbuto. R|pÈdivisayÈnaÑ abhika~khanena1 giddho. Passa yÈvaÒca ÈrakÈti
anejassa nibbutassa vÊtagedhassa SammÈsambuddhassa okÈsavasena
samÊpepi samÈno mahiccho vighÈtavÈ ejÈnugo anibbuto giddho
bÈlaputhujjano dhammasabhÈvato yattakaÑ d|re, tassa so d|rabhÈvo passa,
vattumpi na sukaranti attho. VuttaÑ hetaÑ–
“NabhaÒca d|re pathavÊ ca d|re,
PÈraÑ samuddassa tathÈhu d|re.
Tato have d|rataraÑ vadanti,
SataÒca dhammo asataÒca rÈjÈ”ti2.
DhammamabhiÒÒÈyÈti catusaccadhammaÑ abhiÒÒÈya aÒÒÈya
ÒÈtatÊraÓapariÒÒÈhi yathÈrahaÑ pubbabhÈge jÈnitvÈ. DhammamaÒÒÈyÈti
tameva dhammaÑ aparabhÈge maggaÒÈÓena pariÒÒÈdivasena
yathÈmariyÈdaÑ jÈnitvÈ. PaÓÉitoti paÔivedhabÈhusaccena paÓÉito. Rahadova
nivÈte cÈti nivÈtaÔÔhÈne rahado viya anejo kilesacalanarahito upasammati,
yathÈ so rahado nivÈtaÔÔhÈne vÈtena anabbhÈhato sannisinnova hoti, evaÑ
ayampi sabbathÈpi paÔippassaddhakileso kilesacalanarahito
arahattaphalasamÈdhinÈ v|pasammati, sabbakÈlaÑ upasantasabhÈvova hoti.
Anejoti so evaÑ anejÈdisabhÈvo arahÈ anejÈdisabhÈvassa
SammÈsambuddhassa okÈsato d|repi samÈno dhammasabhÈvato ad|re
santike evÈti.
_____
4. AggisuttavaÓÓanÈ
93. Catutthe anudahanaÔÔhena aggi, rÈgo eva aggi rÈgaggi. RÈgo hi
uppajjamÈno satte anudahati jhÈpeti, tasmÈ “aggÊ”ti vuccati. Itaresupi dvÊsu
eseva nayo. Tattha yathÈ aggiyadeva indhanaÑ nissÈya uppajjati, taÑ
nidahati, mahÈpariÄÈho ca hoti,
______________________________________________________________
1. Abhisa~gena (Ka)
2. AÑ 1. 360; Khu 6. 137 piÔÔhesu.
282
KhuddakanikÈya
evamimepi rÈgÈdayo yasmiÑ santÈne sayaÑ uppannÈ, taÑ nidahanti,
mahÈpariÄÈhÈ ca hoti dunnibbÈpayÈ. Tesu rÈgapariÄÈhena santattahadayÈnaÑ
icchitÈlÈbhadukkhena maraÓappattÈnaÑ sattÈnaÑ pamÈÓaÑ natthi. AyaÑ
tÈva rÈgassa anudahanatÈ. Dosassa pana anudahanatÈya visesato
manopadosikÈ devÈ, mohassa anudahanatÈya KhiÉÉÈpadosikÈ devÈ ca
nidassanaÑ. Mohavasena hi tesaÑ satisammoso hoti, tasmÈ khiÉÉÈvasena
ÈhÈravelaÑ ativattentÈ kÈlaÑ karonti. AyaÑ tÈva rÈgÈdÊnaÑ
diÔÔhadhammiko anudahanabhÈvo. SamparÈyiko pana nirayÈdÊsu
nibbattÈpanavasena ghorataro duradhivÈso ca. AyaÒca attho
ÈdittapariyÈyena vibhÈvetabbo.
GÈthÈsu kÈmesu mucchiteti vatthukÈmesu pÈtabyatÈvasena mucchaÑ
bÈlyaÑpamÈdaÑ micchÈcÈraÑ Èpanne. ByÈpanneti byÈpannacitte dahatÊti
sambandho. Nare pÈÓÈtipÈtinoti idaÑ dosaggissa. Ariyadhamme akovideti
ye khandhÈyatanÈdÊsu sabbena sabbaÑ uggahaparipucchÈya
manasikÈrarahitÈ ariyadhammassa akusalÈ, te sammohena abhibh|tÈ
visesena sammuÄhÈ nÈmÈti vuttÈ. Ete aggÊ ajÈnantÈti “ate rÈgaggi-ÈdÈyo
idha ceva samparÈye ca anudahantÊ”ti ajÈnantÈ pariÒÒÈbhisamayavasena
pahÈnÈbhisamayavasena ca appaÔivijjhantÈ. SakkÈyÈbhiratÈti sakkÈye
upÈdÈnakkhandhapaÒcake taÓhÈdiÔÔhimÈnanandanÈbhiratÈ. VaÉÉhayantÊti
punappunaÑ uppajjanena vaÉÉhayanti Ècinanti. Nirayanti aÔÔhavidhaÑ
mahÈnirayaÑ, soÄasavidhaÑ Ussadanirayanti sabbampi nirayaÑ.
TiracchÈnaÒca yoniyoti tiracchÈnayoniyo ca. Asuranti asurakÈyaÑ
pettivisayaÒca vaÉÉhayanti sambandho.
EttÈvatÈ rÈgaggi-ÈdÊnaÑ idha ceva samparÈye ca
anudahanabhÈvadassanamukhena vaÔÔaÑ dassetvÈ idÈni nesaÑ nibbÈpanena
vivaÔÔaÑ dassetuÑ “ye ca rattindivÈ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha yuttÈti
bhÈvanÈnuyogavasena yuttÈ. Kattha? SammÈsambuddhasÈsane. Tena
aÒÒasÈsane rÈgaggi-ÈdÊnaÑ nibbÈpanÈbhÈvaÑ dasseti. TathÈ hi
anaÒÒasÈdhÈraÓaÑ tesaÑ nibbÈpanavidhiÑ asubhakammaÔÔhÈnaÑ
sa~khepeneva dassento–
“Te nibbÈpenti rÈgaggiÑ, niccaÑ asubhasaÒÒino.
DosaggiÑ pana mettÈya, nibbÈpenti naruttamÈ.
MohaggiÑ pana paÒÒÈya, yÈyaÑ nibbedhagÈminÊ”ti–
283
Èha. Tattha asubhasaÒÒinoti dvattiÑ sÈkÈravasena ceva
uddhumÈtakÈdivasena ca asubhabhÈvanÈnuyogena asubhasaÒÒino. MettÈyÈti
“so mettÈsahagatena cetasÈ ekaÑ disaÑ pharitvÈ viharatÊ”ti1 vuttÈya
mettÈbhÈvanÈya. Ettha ca asubhajjhÈnaÒca pÈdakaÑ katvÈ nibbattitaanÈgÈmimaggena rÈgaggidosaggÊnaÑ nibbÈpanaÑ veditabbaÑ. PaÒÒÈyÈti
vipassanÈpaÒÒÈsahitÈya maggapaÒÒÈya. TenevÈha “yÈyaÑ
nibbedhagÈminÊ”ti. SÈ hi kilesakkhandhaÑ vinivijjhantÊ gacchati pavattatÊti
nibbedhagÈminÊti vuccati. AsesaÑ parinibbantÊti arahattamaggena asesaÑ
rÈgaggi-ÈdiÑ nibbÈpetvÈ sa-upÈdisesÈya nibbÈnadhÈtuyÈ ÔhitÈ
paÒÒÈvepullappattiyÈ nipakÈ pubbeva sammappadhÈnena sabbaso kosajjassa
suppahÊnattÈ phalasamÈpattisamÈpajjanena akilÈsubhÈvena ca
rattindivamatanditÈ carimakacittanirodhena anupÈdisesÈya nibbÈnadhÈtuyÈ
asesaÑ parinibbanti, tato ca asesaÑ nissesaÑ vaÔÔadukkhaÑ accaguÑ
atikkamaÑsu.
EvaÑ ye rÈgaggi-Èdike nibbÈpenti, tesaÑ anupÈdisesanibbÈnena
nibbutiÑ dassetvÈ idÈni paÔividdhaguÓehi thomento osÈnagÈthamÈha. Tattha
ariyaddasÈti ariyehi BuddhÈdÊhi passitabbaÑ, kilesehi vÈ ÈrakattÈ ariyaÑ
nibbÈnaÑ, ariyaÑ catusaccameva vÈ diÔÔhavantoti ariyaddasÈ. Vedassa
maggaÒÈÓassa, tena vÈ vedena saÑsÈrassa pariyosÈnaÑ gatÈti vedaguno.
SammadaÒÒÈyÈti sammadeva sabbaÑ ÈjÈnitabbaÑ kusalÈdiÑ khandhÈdiÒca
jÈnitvÈ. SesaÑ vuttanayameva.
_____
5. UpaparikkhasuttavaÓÓanÈ
94. PaÒcame tathÈ tathÈti tena tena pakÈrena. UpaparikkheyyÈti
vÊmaÑseyya parituleyya sammaseyya vÈ. YathÈ yathÈ’ssa upaparikkhatoti
yathÈ yathÈ assa bhikkhuno upaparikkhantassa. BahiddhÈ cassa viÒÒÈÓaÑ
avikkhittaÑ avisaÔanti bahiddhÈ r|pÈdi-ÈrammaÓe
uppajjanakavikkhepÈbhÈvato avikkhittaÑ samÈhitaÑ, tato eva avisaÔaÑ
______________________________________________________________
1. AÑ 1. 184. 192 piÔÔhesu.
284
KhuddakanikÈya
siyÈ. IdaÑ vuttaÑ hoti–bhikkhave yena yena pakÈrena imassa
Èraddhavipassakassa bhikkhuno upaparikkhato sa~khÈre sammasantassa
pubbe samÈhitÈkÈrasallakkhaÓavasena samathanimittaÑ1 gahetvÈ
sakkaccaÑ nirantaraÑ sammasanaÒÈÓaÑ pavattentassa attano
vipassanÈcittaÑ kammaÔÔhÈnato bahiddhÈ r|pÈdi-ÈrammaÓe uppajjanakaÑ
na siyÈ, accÈraddhavÊriyatÈya uddhaccapakkhiyaÑ na siyÈ, tena tena
pakÈrena bhikkhu upaparikkheyya parituleyyÈti. AjjhattaÑ asaÓÔhitanti
yasmÈ vÊriye mandaÑ vahante samÈdhissa balavabhÈvato kosajjÈbhibhavena
ajjhattaÑ gocarajjhattasa~khÈte kammaÔÔhÈnÈrammaÓe sa~kocavasena
ÔhitattÈ saÓÔhitaÑ nÈma hoti, vÊriyasamatÈya pana yojitÈya asaÓÔhitaÑ hoti
vÊthiÑ paÔipannaÑ. TasmÈ yathÈ yathÈssa upaparikkhato viÒÒÈÓaÑ
ajjhattaÑ asaÓÔhitaÑ assa vÊthipaÔipannaÑ siyÈ, tathÈ tathÈ upaparikkheyya.
AnupÈdÈya na paritasseyyÈti yathÈ yathÈssa upaparikato “ekaÑ mama, eso
me attÈ”ti taÓhÈdiÔÔhiggÈhavasena r|pÈdÊsu kaÒci sa~khÈraÑ aggahetvÈ tato
eva taÓhÈdiÔÔhiggÈhavasena na paritasseyya, tathÈ tathÈ upaparikkheyyÈti
sambandho. KathaÑ pana upaparikkhato tividhampetaÑ siyÈti?
Uddhaccapakkhiye kosajjapakkhiye ca dhamme vajjento vÊriyasamataÑ
yojetvÈ pubbeva vipassanupakkilesehi cittaÑ visodhetvÈ yathÈ sammadeva
vipassanÈÒÈÓaÑ vipassanÈvÊthiÑ paÔipajjati, tathÈ sammasato.
Iti BhagavÈ catusaccakammaÔÔhÈnikassa bhikkhuno anukkamena
paÔipadÈÒÈÓadassanavisuddhiyÈ ÈraddhÈya accÈraddhavÊriyaatisithilavÊriyavipassanupakkilesehi cittassa visodhanupÈyaÑ dassetvÈ idÈni
tathÈ visodhite vipassanÈÒÈÓe na cirasseva vipassanaÑ maggena ghaÔetvÈ
sakalavaÔÔadukkhasamatikkamÈya saÑvattantÊti dassento “bahiddhÈ2
bhikkhave viÒÒÈÓe”ti-ÈdimÈha, taÑ vuttanayameva. YaÑ pana vuttaÑ
“ÈyatiÑ jÈtijarÈmaraÓadukkhasamudayasambhavo na hotÊ”ti, tassattho–
evaÑ vipassanaÑ maggena ghaÔetvÈ maggapaÔipÈÔiyÈ aggamaggena
anavasesato kilesesu khÊÓesu ÈyatiÑ anÈgate
jÈtijarÈmaraÓasakalavaÔÔadukkhasamudayasa~khÈto sambhavo uppÈdo ca na
hoti, jÈtisa~khÈto vÈ dukkhasamudayo jarÈmaraÓasa~khÈto
dukkhasambhavo ca na hoti.
______________________________________________________________
1. PavattacittaÑ (Ka)
2. BahiddhÈ cassa (SÊ)
285
gÈthÈyaÑ sattasa~gappahÊnassati taÓhÈsa~go diÔÔhisa~go mÈnasa~go
kodhasa~go avijjÈsa~go kilesasa~go duccaritasa~goti imesaÑ sattannaÑ
sa~gÈnaÑ pahÊnattÈ sattasa~gappahÊnassa. Keci pana “sattÈnusayÈ eva satta
sa~gÈ”ti vadanti. NetticchinnassÈti chinnabhavanettikassa. VikkhÊÓo
jÈtisaÑsÈroti punappunaÑ jÈyanavasena pavattiyÈ jÈtihetukattÈ ca jÈtibh|to
saÑsÈroti jÈtisaÑsÈro, so bhavanettiyÈ chinnattÈ vikkhÊÓo parikkhÊÓo, tato
eva natthi tassa punabbhavoti.
_____
6. KÈm|papattisuttavaÓÓanÈ
95. ChaÔÔhe kÈm|papattiyoti kÈmapaÔilÈbhÈ kÈmapaÔisevanÈ vÈ.
PaccupaÔÔhitakÈmÈti nibaddhakÈmÈ nibaddhÈrammaÓÈ yathÈ taÑ manussÈ.
ManussÈ hi nibaddhavatthusmiÑ vasaÑ vattenti, yattha paÔibaddhacittÈ
honti, satampi sahassampi datvÈ tameva mÈtugÈmaÑ ÈnetvÈ
nibaddhabhogaÑ bhuÒjanti. Ekacce ca devÈ. CÈtumahÈrÈjikato paÔÔhÈya hi
catudevalokavÈsino nibaddhavatthusmiÑyeva vasaÑ vattenti.
PaÒcasikhavatthu cettha nidassanaÑ. TathÈ ekacce ÈpÈyike nerayike
ÔhapetvÈ sesa-apÈyasattÈpi nibaddhavatthusmiÑyeva vasaÑ vattenti. MacchÈ
hi attano macchiyÈ, kacchapo kacchapiyÈti evaÑ sabbepi tiracchÈnÈ petÈ
vinipÈtikÈ ca. TasmÈ nerayike ÔhapetvÈ sesa-apÈyasatte upÈdÈya yÈva
TusitakÈyÈ ime sattÈ paccupaÔÔhitakÈmÈ nÈma. NimmÈnaratinoti sayaÑ
nimmite nimmÈne rati etesanti NimmÈnaratino. Te hi nÊlapÊtÈdivasena
yÈdisaÑ yÈdisaÑ r|paÑ icchanti, tÈdisaÑ tÈdisaÑ nimminitvÈ ramanti
Èyasmato Anuruddhassa purato manÈpakÈyikÈ devatÈ viya.
Paranimmitavasavattinoti parehi nimmite kÈme vasaÑ vattentÊti
Paranimmitavasavattino. TesaÑ hi manaÑ ÒatvÈ pare yathÈrucitaÑ
kÈmabhogaÑ nimminanti, te tattha vasaÑ vattenti. KathaÑ te parassa
manaÑ jÈnantÊti? PakatisevanÈvasena1. YathÈ hi kusalo s|do raÒÒo
bhuÒjantassa yaÑ yaÑ ruccati, taÑ taÑ jÈnÈti, evaÑ pakatiyÈ
abhirucitÈrammaÓaÑ ÒatvÈ tÈdiseyeva nimminanti, te tattha
______________________________________________________________
1. PatisevanÈvasena (SÊ)
286
KhuddakanikÈya
vasaÑ vattenti, methunasevanÈdivasena kÈme paribhuÒjanti. Keci pana
“hasitamattena olokitamattena Èli~gitamattena hatthaggahaÓamattena ca
tesaÑ kÈmakiccaÑ ijjhatÊ”ti vadanti, taÑ AÔÔhakathÈyaÑ “etaÑ pana
natthÊ”ti paÔikkhittaÑ. Na hi kÈyena aphusantassa phoÔÔhabbaÑ kÈmakiccaÑ
sÈdheti. Channampi kÈmÈvacaradevÈnaÑ kÈmÈ pÈkatikÈ eva. VuttaÑ
hetaÑ–
“Cha ete kÈmÈvacarÈ, sabbakÈmasamiddhino.
SabbesaÑ ekasa~khÈtaÑ, Èyu bhavati kittakan”ti1.
GÈthÈsu ye caÒÒeti ye yathÈvuttadevehi aÒÒe ca kÈmabhogino manussÈ
ceva ekacce apÈy|pagÈ ca, sabbe te. ItthabhÈvaÒÒathÈbhÈvanti imaÑ
yathÈpaÔiladdhattabhÈvaÒceva, upapattibhavantarasa~khÈtaÑ ito
aÒÒathÈbhÈvaÒcÈti dvippabhedaÑ saÑsÈraÑ nÈtivattare na atikkamanti.
Sabbe pariccaje kÈmeti dibbÈdibhede sabbepi kÈme vatthukÈme ca
kilesakÈme ca pariccajeyya. KilesakÈme anÈgÈmimaggena pajahantoyeva hi
vatthukÈme pariccajati nÈma. Piyar|pasÈtagadhitanti piyar|pesu r|pÈdÊsu
sukhavedanassÈdena gadhitaÑ giddhaÑ. ChetvÈ sotaÑ duraccayanti aÒÒehi
duraccayaÑ duratikkamaÑ taÓhÈsotaÑ arahattamaggena samucchinditvÈ.
SesaÑ heÔÔhÈ vuttanayamevÈti.
_____
7. KÈmayogasuttavaÓÓanÈ
96. Sattame kÈmayogayuttoti paÒcakÈmaguÓiko rÈgo kÈmayogo, tena
yutto kÈmayogayutto, asamucchinnakÈmarÈgassetaÑ adhivacanaÑ.
R|pÈr|pabhavesu chandarÈgo bhavayogo, tathÈ jhÈnanikanti
sassatadiÔÔhisahagato ca rÈgo, tena yutto bhavayogayutto,
appahÊnabhavarÈgoti attho. ŒgÈmÊti brahmaloke Ôhitopi
paÔisandhiggahaÓavasena imaÑ manussalokaÑ ÈgamanasÊlo. TenevÈha
“ÈgantÈ itthattan”ti. ManussattabhÈvasa~khÈtaÑ itthabhÈvaÑ
______________________________________________________________
287
Ègamanadhammo, manussesu upapajjanasÊloti attho. KÈmaÒcettha
kÈmayogo itthattaÑ Ègamanassa kÈraÓaÑ, yo pana kÈmayogayutto, so
ekantena bhavayogayuttopi hotÊti dassanatthaÑ “kÈmayogayutto bhikkhave
bhavayogayutto”ti ubhayampi ekajjhaÑ katvÈ vuttaÑ.
KÈmayogavisaÑyuttoti ettha asubhajjhÈnampi kÈmayogavisaÑyogo,
taÑ pÈdakaÑ katvÈ adhigato anÈgÈmimaggo ekanteneva
kÈmayogavisaÑyogo nÈma, tasmÈ tatiyamaggaphale Ôhito ariyapuggalo
“kÈmayogavisaÑyutto”ti vutto. YasmÈ pana r|pÈr|pabhavesu chandarÈgo
anÈgÈmimaggena na pahÊyati, tasmÈ so appahÊnabhavayogattÈ
“bhavayogayutto”ti vutto. AnÈgÈmÊti kÈmalokaÑ paÔisandhiggahaÓavasena
anÈgamanato anÈgÈmÊ. KÈmayogavisaÑyogavaseneva hi saddhiÑ
anavasesa-orambhÈgiyasaÑyojanasamugghÈtena
ajjhattasaÑyojanÈbhÈvasiddhito itthattaÑ anÈgantÈ hoti, tattha parinibbÈyÊ
anÈvattidhammo. Yassa pana anavasesaÑ bhavayogo pahÊno, tassa
avijjÈyogÈdi-avasiÔÔhakilesÈpi tadekaÔÔhabhÈvato pahÊnÈ eva hontÊti so
parikkhÊÓabhavasaÑyojano “arahaÑ khÊÓÈsavo”ti vuccati. Tena vuttaÑ
“kÈmayogavisaÑyutto bhikkhave bhavayogavisaÑyutto arahaÑ hoti
khÊÓÈsavo”ti. Ettha ca kÈmayogavisaÑyogo anÈgÈmÊ catutthajjhÈnassa
sukhadukkhasomanassadomanassappahÈnaÑ viya, tatiyamaggassa
diÔÔhivicikicchÈsÊlabbataparÈmÈsasaÑyojanaparikkhayo viya ca
catutthamaggassa vaÓÓabhaÓanatthaÑ vuttoti daÔÔhabbaÑ. PaÔhamapadena
sotÈpannasakadÈgÈmÊhi saddhiÑ sabbo puthujjano gahito, dutiyapadena
pana sabbo anÈgÈmÊ, tatiyapadena arahÈti arahattanik|Ôena desanaÑ
niÔÔhÈpesi.
GÈthÈsu ubhayanti ubhayena, kÈmayogena bhavayogena ca saÑyuttÈti
attho. SattÈ gacchanti saÑsÈranti puthujjanÈ sotÈpannÈ sakadÈgÈminoti ime
tividhÈ sattÈ kÈmayogabhavayogÈnaÑ appahÊnattÈ gacchanti saÑsÈranti, tato
eva jÈtimaraÓagÈmino honti. Ettha ekabÊjÊ kolaÑkolo sattakkhattuparamoti
tÊsu sotÈpannesu sabbamudu sattakkhattuparamo, so aÔÔhamaÑ bhavaÑ na
nibbatteti,
288
KhuddakanikÈya
attano paricchinnajÈtivasena pana saÑsarati, tathÈ itarepi. SakadÈgÈmÊsupi
yo idha sakadÈgÈmimaggaÑ patvÈ devaloke uppajjitvÈ puna idha nibbattati,
so attano paricchinnajÈtivaseneva saÑsarati. Ye pana sakadÈgÈmino
vomissakanayena vinÈ tattha tattha devesuyeva manussesuyeva vÈ
nibbattanti, te uparimaggÈdhigamÈya yÈva indriyaparipÈkÈ punappunaÑ
uppajjanato saÑsarantiyeva. Puthujjane pana vattabbameva natthi
sabbabhavasaÑyojanÈnaÑ aparikkhÊÓattÈ. Tena vuttaÑ–
“KÈmayogena saÑyuttÈ, bhavayogena c|bhayaÑ.
SattÈ gacchanti saÑsÈraÑ, jÈtimaraÓagÈmino”ti.
KÈme pahantvÈnÈti kÈmarÈgasa~khÈte kilesakÈme anÈgÈmimaggena
pajahitvÈ. ChinnasaÑsayÈti samucchinnaka~khÈ, taÒca kho
sotÈpattimaggeneva. VaÓÓabhaÓanatthaÑ pana catutthamaggassa evaÑ
vuttaÑ. Arahanto hi idha “chinnasaÑsayÈ”ti adhippetÈ. TenevÈha
“khÊÓamÈnapunabbhavÈ”ti. Sabbaso khÊÓo navavidhopi mÈno ÈyatiÑ
punabbhavo ca etesanti khÊÓamÈnapunabbhavÈ. MÈnaggahaÓena cettha
tadekaÔÔhatÈya lakkhaÓavasena vÈ sabbo catutthamaggavajjho kileso
gahitoti. KhÊÓamÈnatÈya ca sa-upÈdisesÈ nibbÈnadhÈtu vuttÈ hoti,
khÊÓapunabbhavatÈya anupÈdisesÈ. SesaÑ suviÒÒeyyameva.
_____
8. KalyÈÓasÊlasuttavaÓÓanÈ
97. AÔÔhame kalyÈÓasÊloti sundarasÊlo pasatthasÊlo1 paripuÓÓasÊlo.
Tattha sÊlapÈrip|rÊ dvÊhi kÈraÓehi hoti sammadeva sÊlavipattiyÈ
ÈdÊnavadassanena, sÊlasampattiyÈ ca ÈnisaÑsadassanena. Idha pana
sabbaparibandhavippamuttassa sabbÈkÈraparipuÓÓassa maggasÊlassa
phalasÊlassa ca vasena kalyÈÓatÈ veditabbÈ. KalyÈÓadhammoti sabbe
bodhipakkhiyadhammÈ adhippetÈ, tasmÈ kalyÈÓÈ
satipaÔÔhÈnÈdibodhipakkhiyadhammÈ etassÈti kalyÈÓadhammo.
KalyÈÓapaÒÒoti ca
______________________________________________________________
1. SampannasÊlo (SÊ, SyÈ)
289
maggaphalapaÒÒÈvaseneva kalyÈÓapaÒÒo. LokuttarÈ eva hi sÊlÈdidhammÈ
ekantakalyÈÓÈ nÈma akuppasabhÈvattÈ. Keci pana “catupÈrisuddhisÊlavasena
kalyÈÓasÊlo, vipassanÈmaggadhammavasena kalyÈÓadhammo,
maggaphalapaÒÒÈvasena kalyÈÓapaÒÒo”ti vadanti. AsekkhÈ eva te
sÊladhammapaÒÒÈti eke. Apare pana bhaÓanti–sotÈpannasakadÈgÈmÊnaÑ
maggaphalasÊlaÑ kalyÈÓasÊlaÑ nÈma, tasmÈ “kalyÈÓasÊlo”ti iminÈ
sotÈpanno sakadÈgÈmÊ ca gahitÈ honti. Te hi sÊlesu parip|rakÈrino nÈma.
AnÈgÈmimaggaphaladhammÈ aggamaggadhammÈ ca kalyÈÓadhammÈ nÈma.
Tattha hi bodhipakkhiyadhammÈ bhÈvanÈpÈrip|riÑ gacchanti. TasmÈ
“kalyÈÓadhammo”ti iminÈ tatiyamaggaÔÔhato paÔÔhÈya tayo ariyÈ gahitÈ
honti. PaÒÒÈkiccassa matthakappattiyÈ-aggaphale paÒÒÈ kalyÈÓapaÒÒÈ
nÈma, tasmÈ paÒÒÈvepullappatto arahÈ “kalyÈÓapaÒÒo”ti vutto. Evameva
puggalÈ gahitÈ hontÊti. KiÑ iminÈ papaÒcena, aggamaggaphaladhammÈ idha
kalyÈÓasÊlÈdayo vuttÈti ayamamhÈkaÑ khanti. DhammavibhÈgena hi ayaÑ
puggalavibhÈgo, na dhammavibhÈgoti.
KevalÊti ettha kevalaÑ vuccati kenaci avomissakatÈya
sabbasa~khatavivittaÑ nibbÈnaÑ, tassa adhigatattÈ arahÈ kevalÊ. Atha vÈ
pahÈnabhÈvanÈpÈrip|riyÈ pariyosÈna-anavajjadhammapÈrip|riyÈ ca
kalyÈÓakaÔÔhena abyÈsekasukhatÈya ca kevalaÑ arahattaÑ, tadadhigamena
kevalÊ khÊÓÈsavo. MaggabrahmacariyavÈsaÑ vasitvÈ pariyosÈpetvÈ Ôhitoti
vusitavÈ. Uttamehi aggabh|tehi vÈ asekkhadhammehi samannÈgatattÈ
“uttamapuriso”ti vuccati.
SÊlavÈti ettha kenaÔÔhena sÊlaÑ? SÊlanaÔÔhena sÊlaÑ. KimidaÑ sÊlanaÑ
nÈma? SamÈdhÈnaÑ, susÊlyavasena kÈyakammÈdÊnaÑ avippakiÓÓatÈti attho.
Atha vÈ upadhÈraÓaÑ, jhÈnÈdikusaladhammÈnaÑ patiÔÔhÈnavasena
ÈdhÈrabhÈvoti attho. TasmÈ sÊlati, sÊletÊti vÈ sÊlaÑ. AyaÑ tÈva
saddalakkhaÓanayena sÊlaÔÔho. Apare pana “siraÔÔho sÊlaÔÔho, sÊtalaÔÔho
sÊlaÔÔho, sivaÔÔho sÊlaÔÔho”ti niruttinayena atthaÑ vaÓÓayanti. TayidaÑ
pÈrip|rito atisayato vÈ sÊlaÑ assa atthÊti sÊlavÈ, catupÈrisuddhisÊlavasena
sÊlasampannoti attho. Tattha yaÑ
290
KhuddakanikÈya
jeÔÔhakasÊlaÑ, taÑ vitthÈretvÈ dassetuÑ “pÈtimokkhasaÑvarasaÑvuto”ti-Èdi
vuttanti ekaccÈnaÑ ÈcariyÈnaÑ adhippÈyo.
Aparena pana bhaÓanti–ubhayatthÈpi pÈtimokkhasaÑvaro BhagavatÈ
vutto. PÈtimokkhasaÑvaro eva hi sÊlaÑ, itaresu indriyasaÑvaro
chadvÈrarakkhaÓamattameva, ÈjÊvapÈrisuddhi dhammena
paccayuppÈdanamattameva, paccayasannissitaÑ paÔiladdhapaccaye
“idamatthan”ti paccavekkhitvÈ paribhuÒjanamattameva. NippariyÈyena
pÈtimokkhasaÑvarova sÊlaÑ. Yassa so bhinno, so sÊsacchinno puriso viya
hatthapÈde “sesÈni rakkhissatÊ”ti na vattabbo. Yassa pana so arogo,
acchinnasÊso viya puriso tÈni puna pÈkatikÈni katvÈ rakkhituÑ sakkoti.
TasmÈ sÊlavÈti iminÈ pÈtimokkhasÊlameva uddisitvÈ taÑ vitthÈretuÑ
“pÈtimokkhasaÑvarasaÑvuto”ti-Èdi vuttanti.
Tattha pÈtimokkhanti sikkhÈpadasÊlaÑ. TaÑ hi yo naÑ pÈti rakkhati,
taÑ mokkheti moceti ÈpÈyikÈdÊhi dukkhehÊti pÈtimokkhaÑ. SaÑvaraÓaÑ
saÑvaro, kÈyavÈcÈhi avÊtikkamo. PÈtimokkhameva saÑvaro
pÈtimokkhasaÑvaro, tena saÑvuto pihitakÈyavÈcoti
pÈtimokkhasaÑvarasaÑvuto, idamassa tasmiÑ sÊle
patiÔÔhitabhÈvaparidÊpanaÑ. ViharatÊti
tadanur|pavihÈrasama~gibhÈvaparidÊpanaÑ. ŒcÈragocarasampannoti heÔÔhÈ
pÈtimokkhasaÑvarassa, upari visesÈnuyogassa ca
upakÈrakadhammaparidÊpanaÑ. AÓumattesu vajjesu bhayadassÈvÊti
pÈtimokkhasÊlato acavanadhammatÈparidÊpanaÑ. SamÈdÈyÈti
sikkhÈpadÈnaÑ anavasesato ÈdÈnaparidÊpanaÑ. SikkhatÊti sikkhÈya
sama~gibhÈvaparidÊpanaÑ. SikkhÈpades|ti sikkhitabbadhammaparidÊpanaÑ.
Aparo nayo–kilesÈnaÑ balavabhÈvato pÈpakiriyÈya sukarabhÈvato
puÒÒakiriyÈya ca dukkarabhÈvato bahukkhattuÑ apÈyesu patanasÊloti pÈtÊ,
puthujjano. AniccatÈya vÈ bhavÈdÊsu kammavegakkhitto ghaÔiyantaÑ viya
anavaÔÔhÈnena paribbhamanato gamanasÊloti pÈtÊ, maraÓavasena vÈ tamhi
tamhi sattanikÈye attabhÈvassa pÈtanasÊloti pÈtÊ, sattasantÈno, cittameva vÈ.
TaÑ pÈtinaÑ saÑsÈradukkhato mokkhetÊti pÈtimokkho1. Cittassa hi
vimokkhena satto
______________________________________________________________
1. PÈtimokkhaÑ (SÊ)
291
vimutto. “CittavodÈnÈ visujjhantÊ”ti1 “anupÈdÈya Èsavehi cittaÑ
vimuttan”ti2 ca vuttaÑ. Atha vÈ avijjÈdinÈ hetunÈ3 saÑsÈre patati gacchati
pavattatÊti pÈti. “AvijjÈnÊvaraÓÈnaÑ sattÈnaÑ taÓhÈsaÑyojanÈnaÑ
sandhÈvataÑ saÑsaratan”ti4 hi vuttaÑ. Tassa pÈtino sattassa
taÓhÈdisaÑkilesattayato mokkho etenÈti pÈtimokkho. “KaÓÔhekÈlo”tiÈdÊnaÑ5 viyassa samÈsasiddhi veditabbÈ.
Atha vÈ pÈteti vinipÈteti dukkheti pÈti, cittaÑ. VuttaÑ hi “cittena nÊyati
loko, cittena parikassatÊ”ti6. Tassa pÈtino mokkho etenÈti pÈtimokkho, patati
vÈ etena apÈyadukkhe saÑsÈradukkhe cÈti pÈti, taÓhÈdisaÑkileso. VuttaÑ hi
“taÓhÈ janeti purisaÑ7, taÓhÈdutiyo puriso”ti8 ca Èdi. Tato pÈtito mokkhoti
pÈtimokkho. Atha vÈ patati etthÈti pÈti, cha ajjhattikÈni bÈhirÈni ca
ÈyatanÈni. VuttaÑ hi “chasu loko samuppanno, chasu kubbati santhavan”ti9.
Tato cha-ajjhattikabÈhirÈyatanasa~khÈtato pÈtito mokkhoti pÈtimokkho.
Atha vÈ pÈto vinipÈto assa atthÊti pÈtÊ, saÑsÈro. Tato mokkhoti pÈtimokkho.
Atha vÈ sabbalokÈdhipatibhÈvato Dhammissaro BhagavÈ patÊti vuccati,
muccati etenÈti mokkho, patino mokkho tena paÒÒattattÈti patimokkho,
patimokkho eva pÈtimokkho. SabbaguÓÈnaÑ vÈ m|labhÈvato uttamaÔÔhena
pati ca so yathÈvuttaÔÔhena mokkho cÈti patimokkho, patimokkho eva
pÈtimokkho. TathÈ hi vuttaÑ “pÈtimokkhanti mukhametaÑ
pamukhametan”ti10 vitthÈro.
Atha vÈ pa-iti pakÈre, atÊti accantatthe nipÈto. TasmÈ pakÈrehi accantaÑ
mokkhetÊti pÈtimokkho. IdaÑ hi sÊlaÑ sayaÑ tada~gavasena,
samÈdhisahitaÑ paÒÒÈsahitaÒca vikkhambhanavasena samucchedavasena ca
accantaÑ mokkheti mocetÊti pÈtimokkhaÑ. Pati pati mokkhoti
______________________________________________________________
3. AvijjÈnidÈnahetunÈ (SyÈ)
4. SaÑ 1. 387; SaÑ 3. 199 piÔÔhesu.
5. TaÓhÈkÈloti-ÈdÊnaÑ (SyÈ)
8. Khu 1. 201, 268; Khu 8. 211 piÔÔhesu.
10. Vi 3. 141 piÔÔhe.
292
KhuddakanikÈya
vÈ patimokkho, tamhÈ tamhÈ vÊtikkamitabbadosato pati paccekaÑ mokkhoti
attho. Patimokkho eva pÈtimokkho. Mokkhoti vÈ nibbÈnaÑ, tassa
mokkhassa paÔibimbabh|tanti patimokkhaÑ. PÈtimokkhasÊlasaÑvaro hi
s|riyassa aruÓuggamanaÑ viya nibbÈnassa udayabh|to tappaÔibhÈgo viya
hoti yathÈrahaÑ kilesanibbÈpanatoti patimokkhaÑ, patimokkhaÑ eva
pÈtimokkhaÑ. Atha vÈ mokkhaÑ pati vattati mokkhÈbhimukhanti
patimokkhaÑ, patimokkhameva pÈtimokkhanti evaÑ tÈvettha
pÈtimokkhasaddassa attho veditabbo.
SaÑvarati pidahati etenÈti saÑvaro, pÈtimokkhameva saÑvaroti
pÈtimokkhasaÑvaro. Atthato pana tato tato vÊtikkamitabbato viratiyo cetanÈ
vÈ, tena pÈtimokkhasaÑvarena upeto samannÈgato
pÈtimokkhasaÑvarasaÑvutoti vutto. VuttaÑ hetaÑ Vibha~ge–
“IminÈ pÈtimokkhasaÑvarena upeto hoti samupeto upagato
samupagato sampanno samannÈgato, tena vuccati
pÈtimokkhasaÑvarasaÑvuto”ti1.
ViharatÊti iriyÈpathavihÈrena viharati iriyati vattati.
ŒcÈragocarasampannoti veÄudÈnÈdimicchÈjÊvassa kÈyapÈgabbhiyÈdÊnaÑ ca
akaraÓena sabbaso anÈcÈraÑ vajjetvÈ “kÈyiko avÊtikkamo vÈcasiko
avÊtikkamo”ti evaÑ vuttabhikkhusÈruppa-ÈcÈrasampattiyÈ vesiyÈdiagocaraÑ vajjetvÈ piÓÉapÈtÈdi-atthaÑ upasa~kamituÑ
yuttaÔÔhÈnasa~khÈtagocarena ca sampannattÈ ÈcÈragocarasampanno. Apica
yo bhikkhu Satthari sagÈravo sappatisso sabrahmacÈrÊsu sagÈravo sappatisso
hirottappasampanno sunivattho supÈruto pÈsÈdikena abhikkantena
paÔikkantena Èlokitena vilokitena samiÒjitena pasÈritena okkhittacakkhu
iriyÈ pathasampanno indriyesu guttadvÈro bhojane mattaÒÒ| jÈgariyÈnuyutto
satisampajaÒÒena samannÈgato appiccho santuÔÔho pavivitto asaÑsaÔÔho
ÈbhisamÈcÈrikesu sakkaccakÈrÊ garucittÊkÈrabahulo viharati, ayaÑ vuccati
ÈcÈrasampanno.
______________________________________________________________
293
Gocaro pana upanissayagocaro Èrakkhagocaro upanibandhagocaroti
tividho. Tattha dasakathÈvatthuguÓasamannÈgato vuttalakkhaÓo
kalyÈÓamitto yaÑ nissÈya asutaÑ suÓÈti, sutaÑ pariyodapeti, ka~khaÑ
vitarati, diÔÔhiÑ ujukaÑ karoti, cittaÑ pasÈdeti, yassa ca anusikkhanto
saddhÈya vaÉÉhati, sÊlena, sutena, cÈgena, paÒÒÈya vaÉÉhati, ayaÑ
upanissayagocaro. Yo bhikkhu antaragharaÑ paviÔÔho vÊthiÑ paÔipanno
okkhittacakkhu yugamattadassÈvÊ saÑvuto gacchati, na hatthiÑ olokento, na
assaÑ, na rathaÑ, na pattiÑ, na itthiÑ, na purisaÑ olokento, na uddhaÑ
olokento, na adho olokento, na disÈvidisÈ pekkhamÈno gacchati, ayaÑ
Èrakkhagocaro. Upanibandhagocaro pana cattÈro satipaÔÔhÈnÈ, yattha
bhikkhu attano cittaÑ upanibandhati. VuttaÑ hetaÑ BhagavatÈ–
“Ko ca bhikkhave bhikkhuno gocaro sako pettiko visayo, yadidaÑ
cattÈro satipaÔÔhÈnÈ”ti1.
Iti yathÈvuttÈya ÈcÈrasampattiyÈ imÈya ca gocarasampattiyÈ
samannÈgatattÈ ÈcÈragocarasampanno.
AÓumattesu vajjesu bhayadassÈvÊti appamattakesu aÓuppamÈÓesu
asaÒcicca Èpannasekhiya-akusalacittuppÈdÈdibhedesu vajjesu
bhayadassanasÊlo. Yo hi bhikkhu paramÈÓumattaÑ vajjaÑ
aÔÔhasaÔÔhiyojanasatasahassubbedhasinerupabbatarÈjasadisaÑ katvÈ passati,
yopi bhikkhu sabbalahukaÑ dubbhÈsitamattaÑ pÈrÈjikasadisaÑ katvÈ
passati, ayaÑ aÓumattesu vajjesu bhayadassÈvÊ nÈma. SamÈdÈya sikkhati
sikkhÈpades|ti yaÑ kiÒci sikkhÈpadesu sikkhitabbaÑ, taÑ sabbena sabbaÑ
sabbathÈ sabbaÑ anavasesaÑ samÈdiyitvÈ sikkhati vattati, p|retÊti attho. Iti
kalyÈÓasÊloti iminÈ pakÈrena kalyÈÓasÊlo samÈno2. PuggalÈdhiÔÔhÈnavasena
hi niddiÔÔhaÑ sÊlaÑ “evaÑ kho bhikkhave bhikkhu kalyÈÓasÊlo hotÊ”ti
vuttapuggalÈdhiÔÔhÈnavaseneva nigametvÈ “kalyÈÓadhammo”ti ettha
vuttadhamme niddisitukÈmena “tesaÑ dhammÈnaÑ idaÑ sÊlaÑ
adhiÔÔhÈnan”ti dassetuÑ puna “iti kalyÈÓasÊlo”ti vuttaÑ. SattannaÑ
bodhipakkhiyÈnanti-Èdi sabbaÑ heÔÔhÈ vuttatthameva. Puna kalyÈÓasÊlotiÈdi nigamanaÑ.
______________________________________________________________
2. KalyÈÓasÊlasampanno (Ka)
294
KhuddakanikÈya
GÈthÈsu dukkaÔanti duÔÔhu kataÑ, duccaritanti attho. Hirimananti
hirimantaÑ hirisampannaÑ, sabbaso pÈpapavattiyÈ jigucchanasabhÈvanti
attho. Hirimananti vÈ hirisahitacittaÑ. HiriggahaÓeneva cettha ottappampi
gahitanti veditabbaÑ. HirottappaggahaÓena ca sabbaso duccaritÈbhÈvassa
hetuÑ dassento kalyÈÓasÊlataÑ hetuto vibhÈveti. SambodhÊti ariyaÒÈÓaÑ,
taÑ gacchanti bhajantÊti sambodhigÈmino, bodhipakkhikÈti attho.
Anussadanti rÈgussadÈdirahitaÑ. “TathÈvidhan”tipi paÔhanti.
“BodhipakkhikÈnaÑ dhammÈnaÑ bhÈvanÈnuyogamanuyutto”ti yathÈ yathÈ
pubbe vuttaÑ, tathÈvidhaÑ tÈdisanti attho. DukkhassÈti vaÔÔadukkhassa,
vaÔÔadukkhahetuno vÈ. Idheva khayamattanoti ÈsavakkhayÈdhigamena
attano vaÔÔadukkhahetuno samudayapakkhiyassa kilesagaÓassa idheva
imasmiÑyeva attabhÈve khayaÑ anuppÈdaÑ pajÈnÈti, vaÔÔadukkhasseva vÈ
idheva carimakacittanirodhena khayaÑ khÊÓabhÈvaÑ pajÈnÈti. Tehi
dhammehi sampannanti tehi yathÈvuttasÊlÈdidhammehi samannÈgataÑ.
Asitanti taÓhÈdiÔÔhinissayÈnaÑ pahÊnattÈ asitaÑ, katthaci anissitaÑ.
SabbalokassÈti sabbasmiÑ sattaloke. SesaÑ vuttanayameva.
_____
9. DÈnasuttavaÓÓanÈ
98. Navame dÈnanti dÈtabbaÑ, savatthukÈ vÈ cetanÈ dÈnaÑ,
sampattipariccÈgassetaÑ adhivacanaÑ. ŒmisadÈnanti cattÈro paccayÈ
deyyabhÈvavasena ÈmisadÈnaÑ nÈma. Te hi taÓhÈdÊhi Èmasitabbato
Èmisanti vuccanti. TesaÑ vÈ pariccÈgacetanÈ ÈmisadÈnaÑ. DhammadÈnanti
idhekacco “ime dhammÈ kusalÈ, ime dhammÈ akusalÈ. Ime dhammÈ sÈvajjÈ,
ime dhammÈ anavajjÈ. Ime viÒÒugarahitÈ, ime viÒÒuppasatthÈ. Ime samattÈ
samÈdinnÈ ahitÈya dukkhÈya saÑvattanti, ime hitÈya sukhÈya saÑvattantÊ”ti
kusalÈkusalakammapathe vibhajanto kammakammavipÈke idhalokaparaloke
paccakkhato dassento viya pÈkaÔaÑ karonto akusalehi dhammehi
nivattÈpento kusalesu dhammesu patiÔÔhÈpento dhammaÑ deseti, idaÑ
dhammadÈnaÑ. Yo pana “ime dhammÈ
295
abhiÒÒeyyÈ, ime pariÒÒeyyÈ, ime pahÈtabbÈ, ime sacchikÈtabbÈ, ime
bhÈvetabbÈ”ti saccÈni vibhÈvento amatÈdhigamÈya paÔipattidhammaÑ
deseti, idaÑ sikhÈppattaÑ dhammadÈnaÑ nÈma. Etadagganti etaÑ aggaÑ.
Yadidanti yaÑ idaÑ dhammadÈnaÑ vuttaÑ, etaÑ imesu dvÊsu dÈnesu
aggaÑ seÔÔhaÑ uttamaÑ. VivaÔÔagÈmidhammadÈnaÑ hi nissÈya
sabbÈnatthato1 parimuccati, sakalaÑ vaÔÔadukkhaÑ atikkamati. LokiyaÑ
pana dhammadÈnaÑ sabbesaÑ dÈnÈnaÑ nidÈnaÑ sabbasampattÊnaÑ m|laÑ.
TenÈha–
“SabbadÈnaÑ dhammadÈnaÑ jinÈti, sabbarasaÑ dhammaraso jinÈti.
SabbaratiÑ dhammaratÊ jinÈti, taÓhakkhayo sabbadukkhaÑ jinÈtÊ”ti2.
AbhayadÈnamettha dhammadÈneneva sa~gahitanti daÔÔhabbaÑ.
SÈdhÈraÓabhogitÈdhippÈyena attanÈ paribhuÒjitabbato catupaccayato
sayameva abhuÒjitvÈ paresaÑ saÑvibhajanaÑ ÈmisasaÑvibhÈgo.
SÈdhÈraÓabhogitÈdhippÈyeneva attanÈ viditassa adhigatassa dhammassa
appossukko ahutvÈ paresaÑ upadeso dhammasaÑvibhÈgo. Cat|hi paccayehi
cat|hi ca sa~gahavatth|hi paresaÑ anuggaÓhanaÑ anukampanaÑ
ÈmisÈnuggaho. Vuttanayeneva dhammena paresaÑ anuggaÓhanaÑ
anukampanaÑ dhammÈnuggaho. SesaÑ vuttanayameva.
GÈthÈsu yamÈhu dÈnaÑ paramanti yaÑ dÈnaÑ
cittakhettadeyyadhammÈnaÑ uÄÈrabhÈvena paramaÑ uttamaÑ,
bhogasampatti-ÈdÊnaÑ vÈ p|raÓato phalanato, parassa vÈ
lobhamacchariyÈdikassa paÔipakkhassa maddanato hiÑsanato “paraman”ti
BuddhÈ Bhagavanto Èhu. Anuttaranti yaÑ dÈnaÑ cetanÈdisampattiyÈ
sÈtisayapavattiyÈ aggabhÈvena aggavipÈkattÈ ca uttararahitaÑ
anuttarabhÈvasÈdhanaÑ cÈti Èhu. YaÑ saÑvibhÈganti etthÈpi “paramaÑ
anuttaran”ti padadvayaÑ ÈnetvÈ yojetabbaÑ. AvaÓÓayÊti kittayi, “bhojanaÑ
bhikkhave dadamÈno dÈyako paÔiggÈhakÈnaÑ paÒca ÔhÈnÈni detÊ”ti-ÈdinÈ,3
“evaÑ ce bhikkhave sattÈ jÈneyyuÑ dÈnasaÑvibhÈgassa vipÈkan”ti-ÈdinÈ4
ca pasaÑsayi. YathÈ pana dÈnaÑ saÑvibhÈgo ca paramaÑ anuttaraÑ ca
hoti, taÑ dassetuÑ “aggamhÊ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha aggamhÊti
sÊlÈdiguÓavisesayogena seÔÔhe anuttare puÒÒakkhette SammÈsambuddhe
ariyasaÑghe ca.
______________________________________________________________
1. SabbavaÔÔato (Ka)
296
KhuddakanikÈya
pasannacittoti kammaphalasaddhÈya ratanattayasaddhÈya ca cittaÑ
pasÈdento okappento. CittasampattiyÈ hi khettasampattiyÈ ca parittepi
deyyadhamme dÈnaÑ mahÈnubhÈvaÑ hoti mahÈjutikaÑ mahÈvipphÈraÑ.
VuttaÑ hetaÑ–
“Natthi citte pasannamhi, appakÈ nÈma dakkhiÓÈ.
TathÈgate vÈ Sambuddhe, atha vÈ tassa sÈvake”ti1.
ViÒÒ|ti sappaÒÒo. PajÈnanti sammadeva dÈnaphalaÑ dÈnÈnisaÑsaÑ
pajÈnanto. Ko na yajetha kÈleti yuttappattakÈle ko nÈma dÈnaÑ na dadeyya.
SaddhÈ deyyadhammo paÔiggÈhakÈti imesaÑ tiÓÓaÑ
sammukhibh|takÈleyeva hi dÈnaÑ sambhavati, na aÒÒathÈ, paÔiggÈhakÈnaÑ
vÈ dÈtuÑ yuttakÈle.
EvaÑ paÔhamagÈthÈya ÈmisadÈnasaÑvibhÈgÈnuggahe dassetvÈ idÈni
dhammadÈnasaÑvibhÈgÈnuggahe dassetuÑ “ye ceva bhÈsantÊ”ti
dutiyagÈthamÈha. Tattha ubhayanti “bhÈsanti suÓantÊ”ti vuttÈ desakÈ
paÔiggÈhakÈti ubhayaÑ. AyaÑ panettha sa~khepattho–ye Sugatassa
Bhagavato sÈsane saddhamme pasannacittÈ vimuttÈyatanasÊse ÔhatvÈ desenti
paÔiggaÓhanti ca, tesaÑ desakapaÔiggÈhakÈnaÑ so
dhammadÈnadhammasaÑvibhÈgadhammÈnuggahasa~khÈto attho
paramatthasÈdhanato paramo
taÓhÈsaÑkilesÈdisabbasaÑkilesamalavisodhanena visujjhati. KÊdisÈnaÑ? Ye
appamattÈ Sugatassa sÈsane. Ye ca–
“SabbapÈpassa akaraÓaÑ, kusalassa upasampadÈ.
SacittapariyodapanaÑ, etaÑ BuddhÈna sÈsanan”ti2–
sa~khepato evaÑ pakÈsite SammÈsambuddhassa sÈsane ovÈde anusiÔÔhiyaÑ
appamattÈ adhisÊlasikkhÈdayo sakkaccaÑ sampÈdenti, tesaÑ visujjhati,
arahattaphalavisuddhiyÈ ativiya vodÈyatÊti.
_____
10. TevijjasuttavaÓÓanÈ
99. Dasame dhammenÈti ÒÈyena, sammÈpaÔipattisa~khÈtena hetunÈ
kÈraÓena. YÈya hi paÔipadÈya tevijjo hoti, sÈ paÔipadÈ idha
______________________________________________________________
2. DÊ 2. 42; Khu 1. 41 piÔÔhesu.
297
dhammoti veditabbÈ. KÈ pana sÈ paÔipadÈti? CaraÓasampadÈ ca
vijjÈsampadÈ ca. Tevijjanti pubbenivÈsÈnussatiÒÈÓÈdÊhi tÊhi vijjÈhi
samannÈgataÑ. BrÈhmaÓanti bÈhitapÈpabrÈhmaÓaÑ. PaÒÒÈpemÊti
“brÈhmaÓo”ti jÈnÈpemi patiÔÔhapemi. NÈÒÒaÑ lapitalÈpanamattenÈti aÒÒaÑ
jÈtimattabrÈhmaÓaÑ aÔÔhakÈdÊhi lapitamattavippalapanamattena brÈhmaÓaÑ
na paÒÒÈpemÊti. Atha vÈ lapitalÈpanamattenÈti mantÈnaÑ ajjhenaajjhÈpanamattena. UbhayathÈpi yaÑ pana brÈhmaÓÈ sÈmavedÈdivedattayaajjhenena tevijjaÑ brÈhmaÓaÑ vadanti, taÑ paÔikkhipati. BhagavatÈ hi
“paramatthato atevijjaÑ brÈhmaÓaÑyeva cete bhovÈdino avijjÈnivutÈ
‘tevijjo brÈhmaÓo’ti vadanti, evaÑ pana tevijjo brÈhmaÓo hotÊ”ti
dassanatthaÑ tathÈ bujjhanakÈnaÑ puggalÈnaÑ ajjhÈsayena ayaÑ desanÈ
ÈraddhÈ.
Tattha yasmÈ vijjÈsampanno caraÓasampannoyeva hoti
caraÓasampadÈya vinÈ vijjÈsampattiyÈ abhÈvato, tasmÈ caraÓasampadaÑ
antogadhaÑ katvÈ vijjÈsÊseneva brÈhmaÓaÑ paÒÒÈpetukÈmo
“dhammenÈhaÑ bhikkhave tevijjaÑ brÈhmaÓaÑ paÒÒÈpemÊ”ti desanaÑ
samuÔÔhÈpetvÈ “kathaÒcÈhaÑ bhikkhave dhammena tevijjaÑ brÈhmaÓaÑ
paÒÒÈpemÊ”ti kathetukamyatÈya pucchaÑ katvÈ puggalÈdhiÔÔhÈnÈya
desanÈya vijjattayaÑ vibhajanto “idha bhikkhave bhikkh|”ti-ÈdimÈha.
Tattha anekavihitanti anekavidhaÑ, anekehi vÈ pakÈrehi pavattitaÑ,
saÑvaÓÓitanti attho. PubbenivÈsanti samanantarÈtÊtabhavaÑ ÈdiÑ katvÈ
tattha tattha nivutthakkhandhasantÈnaÑ. Nivutthanti ajjhÈvutthaÑ
anubh|taÑ, attano santÈne uppajjitvÈ niruddhaÑ, nivutthadhammaÑ vÈ
nivutthaÑ, gocaranivÈsena nivutthaÑ, attano viÒÒÈÓena viÒÒÈtaÑ,
paraviÒÒÈÓaviÒÒÈtampi vÈ chinnavaÔumakÈnussaraÓÈdÊsu. AnussaratÊti
“ekampi jÈtiÑ dvepi jÈtiyo”ti evaÑ jÈtipaÔipÈÔivasena anugantvÈ sarati,
anudeva vÈ sarati, citte abhininnÈmite parikammasamanantaraÑ sarati.
Seyyathidanti ÈraddhappakÈradassanatthe nipÈto. Teneva yvÈyaÑ
pubbenivÈso Èraddho hoti, tassa pakÈraÑ dassento “ekampi jÈtin”tiÈdimÈha. Tattha ekampi jÈtinti ekampi paÔisandhim|lakaÑ cutipariyosÈnaÑ
ekabhavapariyÈpannaÑ khandhasantÈnaÑ. Esa nayo dvepi jÈtiyoti-ÈdÊsu.
Anekepi saÑvaÔÔakappeti-ÈdÊsu pana parihÈyamÈno kappo
298
KhuddakanikÈya
saÑvaÔÔakappo, vaÉÉhamÈno vivaÔÔakappo. Tattha saÑvaÔÔena
saÑvaÔÔaÔÔhÈyÊ gahito hoti tamm|lakattÈ, vivaÔÔena ca vivaÔÔaÔÔhÈyÊ. EvaÑ hi
sati yÈni tÈni “cattÈrimÈni bhikkhave kappassa asa~khyeyyÈni, katamÈni
cattÈri. SaÑvaÔÔo saÑvaÔÔaÔÔhÈyÊ vivaÔÔo vivaÔÔaÔÔhÈyÊ”ti1 vuttÈni cattÈri
asa~khyeyyÈni, tÈni pariggahitÈni honti.
Tattha tayo saÑvaÔÔÈ tejosaÑvaÔÔo ÈposaÑvaÔÔo vÈyosaÑvaÔÔoti. Tisso
saÑvaÔÔasÊmÈ ŒbhassarÈ SubhakiÓhÈ VehapphalÈti. YadÈ kappo tejena
saÑvaÔÔati, Œbhassarato heÔÔhÈ agginÈ Éayhati. YadÈ udakena saÑvaÔÔati,
SubhakiÓhato heÔÔhÈ udakena vilÊyati. YadÈ vÈtena saÑvaÔÔati, Vehapphalato
heÔÔhÈ vÈtena viddhaÑsiyati. VitthÈrato pana koÔisatasahassacakkavÈÄaÑ
ekato vinassati. Iti evar|po ayaÑ pubbenivÈsaÑ anussaranto bhikkhu
anekepi saÑvaÔÔakappe anekepi vivaÔÔakappe anekepi saÑvaÔÔavivaÔÔakappe
anussarati. KathaÑ? AmutrÈsinti-ÈdinÈ nayena.
Tattha amutrÈsinti amumhi saÑvaÔÔakappe amumhi bhave vÈ yoniyÈ vÈ
gatiyÈ vÈ viÒÒÈÓaÔÔhitiyÈ vÈ sattÈvÈse vÈ sattanikÈye vÈ ahamahosiÑ.
EvaÑnÈmoti Tisso vÈ Phusso vÈ. EvaÑgottoti Gotamo vÈ Kassapo vÈ.
EvaÑvaÓÓoti odÈto vÈ2 sÈmo vÈ. EvamÈhÈroti sÈlimaÑsodanÈhÈro vÈ
pavattaphalabhojano vÈ. EvaÑsukhadukkhappaÔisaÑvedÊti
anekappakÈrÈnaÑ kÈyikacetasikÈnaÑ sÈmisanirÈmisÈdippabhedÈnaÑ vÈ
sukhadukkhÈnaÑ paÔisaÑvedÊ. EvamÈyupariyantoti evaÑ
vassasataparimÈÓÈyupariyanto vÈ
caturÈsÊtikappasatasahassaparimÈÓÈyupariyanto vÈ. So tato cuto amutra
udapÈdinti sohaÑ tato bhavato yonito gatito viÒÒÈÓaÔÔhitito sattÈvÈsato
sattanikÈyato vÈ cuto puna amukasmiÑ nÈma bhave yoniyÈ gatiyÈ
viÒÒÈÓaÔÔhitiyÈ sattÈvÈse sattanikÈye vÈ udapÈdiÑ. TatrÈpÈsinti atha tatrapi
bhave yoniyÈ gatiyÈ viÒÒÈÓaÔÔhitiyÈ sattÈvÈse sattanikÈye vÈ puna ahosiÑ.
EvaÑnÈmoti-Èdi vuttanayameva.
______________________________________________________________
2. KÈÄo vÈ (Ka)
299
Atha vÈ yasmÈ “amutrÈsin”ti idaÑ anupubbena Èrohantassa attano
abhinÊhÈrÈnur|paÑ yathÈbalaÑ saraÓaÑ, “so tato cuto”ti paÔinivattantassa
paccavekkhaÓaÑ, tasmÈ “idh|papanno”ti imissÈ idh|papattiyÈ anantaraÑ
“amutra udapÈdin”ti vuttaÑ. TatrÈpÈsinti tatrapi bhave -pa- sattanikÈye vÈ
ÈsiÑ. EvaÑnÈmoti Datto vÈ Mitto vÈ, evaÑgottoti VÈseÔÔho vÈ Kassapo vÈ.
EvaÑvaÓÓoti kÈÄo vÈ odÈto vÈ. EvamÈhÈroti sudhÈhÈro vÈ sÈli-odanÈdiÈhÈro vÈ. EvaÑsukhadukkhappaÔisaÑvedÊti dibbasukhappaÔisaÑvedÊ vÈ
mÈnusasukhadukkhappaÔisaÑvedÊ vÈ. EvamÈyupariyantoti evaÑ
taÑtaÑparamÈyupariyanto. So tato cutoti sohaÑ tato bhavÈdito cuto.
Idh|papannoti idha imasmiÑ carimabhave manusso hutvÈ upapanno
nibbatto.
ItÊti evaÑ. SÈkÈraÑ sa-uddesanti nÈmagottÈdivasena sa-uddesaÑ,
vaÓÓÈdivasena sÈkÈraÑ. NÈmagottena hi sattÈ “Tisso Gotamo”ti uddisÊyanti,
vaÓÓÈdÊhi “sÈmo odÈto”ti nÈnattato paÒÒÈyanti. TasmÈ nÈmagottaÑ uddeso,
itare ÈkÈrÈ. Ayamassa paÔhamÈ vijjÈ adhigatÈti ayaÑ iminÈ bhikkhunÈ
paÔhamaÑ adhigamavasena paÔhamÈ, viditakaraÓaÔÔhena vijjÈ adhigatÈ
sacchikatÈ hoti. KiÑ panÈyaÑ viditaÑ karoti? PubbenivÈsaÑ. AvijjÈti
tasseva pubbenivÈsassa aviditakaraÓaÔÔhena tassa paÔicchÈdakamoho vuccati.
Tamoti sveva moho paÔicchÈdakaÔÔhena tamoti vuccati. Œlokoti sÈ eva vijjÈ
obhÈsakaraÓaÔÔhena Èloko. Ettha ca vijjÈ adhigatÈti ayaÑ attho, sesaÑ
pasaÑsÈvacanaÑ. YojanÈ panettha–ayaÑ kho tena bhikkhunÈ vijjÈ
adhigatÈ, tassa adhigatavijjassa avijjÈ vihatÈ, vinaÔÔhÈti attho. KasmÈ?
YasmÈ vijjÈ uppannÈti1. Sesapadadvayepi eseva nayo.
YathÈ tanti ettha yathÈti opammatthe, tanti nipÈtamattaÑ. SatiyÈ
avippavÈsena appamattassa. VÊriyÈtÈpena ÈtÈpino. KÈye ca jÊvite ca
anapekkhatÈya pahitattassa, pesitacittassÈti attho. IdaÑ vuttaÑ hoti–yathÈ
appamattassa ÈtÈpino pahitattassa viharato avijjÈ vihaÒÒeyya, vijjÈ
uppajjeyya, tamo vihaÒÒeyya, Èloko uppajjeyya, evameva tassa bhikkhuno
avijjÈ vihatÈ,
______________________________________________________________
1. TasmÈ vijjÈ uppannÈ (SÊ, Ka) Vi-®Ôha 1. 131; Ma-®Ôha 1. 130 piÔÔhesu passitabbaÑ.
300
KhuddakanikÈya
vijjÈ uppannÈ, tamo vihato, Èloko uppanno, tassa padhÈnÈnuyogassa
anur|pameva phalaÑ labhitvÈ viharatÊti.
Dibbena cakkhunÈti ettha yaÑ vattabbaÑ, taÑ heÔÔhÈ vuttameva.
VisuddhenÈti cut|papÈtadassanena diÔÔhivisuddhihetubhÈvato visuddhaÑ.
Yo hi cutimattameva passati na upapÈtaÑ, so ucchedadiÔÔhiÑ gaÓhÈti. Yo
upapÈtamattameva passati na cutiÑ, so navasattapÈtubhÈvadiÔÔhiÑ gaÓhÈti.
Yo pana tadubhayaÑ passati, so yasmÈ duvidhampi taÑ diÔÔhigataÑ
ativattati, tasmÈssa taÑ dassanaÑ diÔÔhivisuddhihetu hoti, tadubhayampÈyaÑ
Buddhaputto passati. Tena vuttaÑ “cut|papÈtadassanena
diÔÔhivisuddhihetubhÈvato visuddhan”ti. EkÈdasa-upakkilesavirahato vÈ
visuddhaÑ. YathÈha “vicikicchÈ cittassa upakkilesoti iti viditvÈ vicikicchaÑ
cittassa upakkilesaÑ pajahiÑ, amanasikÈro -pa- thinamiddhaÑ,
chambhitattaÑ, uppillaÑ1, duÔÔhullaÑ, accÈraddhavÊriyaÑ, atilÊnavÊriyaÑ,
abhijappÈ, nÈnattasaÒÒÈ, atinijjhÈyitattaÑ r|pÈnaÑ cittassa upakkileso”ti2
evaÑ vuttehi ekÈdasahi upakkilesehi anupakki liÔÔhattÈ visuddhaÑ.
Manuss|pacÈraÑ atikkamitvÈ r|padassanena atikkantamÈnusakaÑ,
maÑsacakkhuÑ vÈ atikkantattÈ atikkantamÈnusakaÑ. Tena dibbena
cakkhunÈ visuddhena atikkantamÈnusakena. Satte passatÊti
manussamaÑsacakkhunÈ viya satte passati dakkhati oloketi.
CavamÈne upapajjamÈneti ettha cutikkhaÓe upapattikkhaÓe vÈ
dibbacakkhunÈpi daÔÔhuÑ na sakkÈ. Ye pana ÈsannacutikÈ idÈni cavissanti,
te cavamÈnÈ. Ye ca gahitapaÔisandhikÈ sampatinibbattÈ vÈ, te
upapajjamÈnÈti adhippetÈ. Te evar|pe cavamÈne upapajjamÈne ca passatÊti
dasseti. HÊneti mohanissandayuttattÈ hÊnÈnaÑ jÈtikulabhogÈdÊnaÑ vasena
hÊÄite paribh|te. PaÓÊteti amohanissandayuttattÈ tabbiparÊte. SuvaÓÓeti
adosanissandayuttattÈ iÔÔhakantamanÈpavaÓÓayutte. DubbaÓÓeti
dosanissandayuttattÈ aniÔÔha-akantÈmanÈpavaÓÓayutte. Abhir|pe vir|petipi
attho. Sugateti sugatigate, alobhanissandayuttattÈ vÈ aÉÉhe mahaddhane.
Duggateti duggatigate, lobhanissandayuttattÈ vÈ dalidde
appannapÈnabhojane. YathÈkamm|pageti yaÑ yaÑ kammaÑ upacitaÑ, tena
tena
______________________________________________________________
1. UbillaÑ (SÊ, SyÈ)
301
upagate. Tattha purimehi “cavamÈne”ti-ÈdÊhi dibbacakkhukiccaÑ vuttaÑ,
iminÈ pana padena yathÈkamm|pagaÒÈÓakiccaÑ.
Tassa ca ÒÈÓassa ayaÑ uppattikkamo–idha bhikkhu heÔÔhÈ
nirayÈbhimukhaÑ ÈlokaÑ vaÉÉhetvÈ nerayike satte passati mahantaÑ
dukkhaÑ anubhavamÈne, idaÑ dassanaÑ dibbacakkhuÒÈÓakiccameva. So ca
evaÑ namasi karoti “kiÑ nu kho kammaÑ katvÈ ime sattÈ etaÑ dukkhaÑ
anubhavantÊ”ti, athassa “idaÑ nÈma katvÈ”ti taÑkammÈrammaÓaÑ ÒÈÓaÑ
uppajjati. TathÈ upari devalokÈbhimukhaÑ ÈlokaÑ vaÉÉhetvÈ
NandanavanamissakavanaphÈrusakavanÈdÊsu satte passati dibbasampattiÑ
anubhavamÈne, idampi dassanaÑ dibbacakkhuÒÈÓakiccameva. So evaÑ
manasi karoti “kiÑ nu kho kammaÑ katvÈ ime sattÈ etaÑ sampattiÑ
anubhavantÊ”ti, athassa “idaÑ nÈma katvÈ”ti taÑkammÈrammaÓaÑ ÒÈÓaÑ
uppajjati, idaÑ yathÈkamm|pagaÒÈÓaÑ nÈma. Imassa visuÑ parikammaÑ
nÈma natthi. YathÈ cimassa, evaÑ anÈgataÑsaÒÈÓassapi.
DibbacakkhupÈdakÈneva hi iminÈ dibbacakkhunÈ saheva ijjhanti.
KÈyaduccaritenÈti-ÈdÊsu yaÑ vattabbaÑ, taÑ heÔÔhÈ vuttanayameva. Idha
vijjÈti dibbacakkhuÒÈÓavijjÈ. AvijjÈti sattÈnaÑ cutipaÔisandhicchÈdikÈ
avijjÈ. SesaÑ vuttanayameva.
TatiyavÈre vijjÈti arahattamaggaÒÈÓavijjÈ. AvijjÈti
catusaccappaÔicchÈdikÈ avijjÈ. SesaÑ heÔÔhÈ vuttanayattÈ suviÒÒeyyameva.
EvaÑ khoti-Èdi nigamanaÑ.
GÈthÈsu ayaÑ sa~khepattho–yo yathÈvuttaÑ pubbenivÈsaÑ aveti
avagacchati, vuttanayena pÈkaÔaÑ katvÈ jÈnÈti. “YovedÊ”tipi pÈÔho, yo avedi
viditaÑ katvÈ Ôhitoti attho. ChabbÊsatidevalokasa~khÈtaÑ saggaÑ
catubbidhaÑ apÈyaÒca vuttanayeneva dibbacakkhunÈ passati. Athoti tato
paraÑ jÈtikkhayasa~khÈtaÑ arahattaÑ nibbÈnameva vÈ patto adhigato, tato
eva abhiÒÒÈ abhivisiÔÔhÈya maggapaÒÒÈya jÈnitabbaÑ catusaccadhammaÑ
jÈnitvÈ kiccavosÈnena vo sito niÔÔhÈnappatto
moneyyadhammasamannÈgamena Muni khÊÓÈsavo yasmÈ etÈhi yathÈvuttÈhi
tÊhi vijjÈhi samannÈgatattÈ tato tatiyavijjÈya sabbathÈ bÈhitapÈpattÈ ca
samannÈgatattÈ tato tatiyavijjÈya sabbathÈ bÈhitapÈpattÈ ca tevijjo brÈhmaÓo
nÈma hoti, tasmÈ tameva ahaÑ tevijjaÑ
302
KhuddakanikÈya
brÈhmaÓaÑ vadÈmi, aÒÒaÑ pana lapitalÈpanaÑ yaju-ÈdimantapadÈnaÑ
ajjhÈpanaparaÑ tevijjaÑ brÈhmaÓaÑ na vadÈmi, tevijjoti taÑ na kathemÊti.
Iti imasmiÑ vagge dutiyasutte vaÔÔaÑ kathitaÑ, paÒcamaaÔÔhamadasamasuttesu vivaÔÔaÑ kathitaÑ, itaresu vaÔÔavivaÔÔaÑ kathitanti
veditabbaÑ.
PaÒcamavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
Itivuttakassa
TikanipÈtavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
4. CatukkanipÈta
1. BrÈhmaÓadhammayÈgasuttavaÓÓanÈ
100. CatukkanipÈtassa paÔhame ahanti attaniddeso. Yo hi paro na hoti,
so niyakajjhattasa~khÈto attÈ “ahan”ti vuccati. AsmÊti paÔijÈnanÈ. Yo
paramatthabrÈhmaÓabhÈvo “ahan”ti vuccamÈno, tassa attani atthibhÈvaÑ
paÔijÈnanto hi SatthÈ “asmÊ”ti avoca. “AhamasmÊ”ti ca yathÈ “ahamasmi
brahmÈ mahÈbrahmÈ, seyyohamasmÊ”ti ca appahÊnadiÔÔhimÈnÈnusayÈ
puthujjanÈ attano diÔÔhimÈnamaÒÒanÈbhinivesavasena abhivadanti, na evaÑ
vuttaÑ. Sabbaso pana pahÊnadiÔÔhimÈnÈnusayo BhagavÈ samaÒÒaÑ
anatidhÈvanto lokasamaÒÒÈnurodhena veneyyasantÈnesu dhammaÑ
patiÔÔhapento kevalaÑ tÈdisassa guÓassa attani vijjamÈnataÑ paÔijÈnanto
“ahamasmÊ”ti Èha. BrÈhmaÓoti bÈhitapÈpattÈ brahmassa ca aÓanato
brÈhmaÓo. AyaÑ hettha attho–bhikkhave ahaÑ paramatthato
brÈhmaÓosmÊti. BhagavÈ hi sabbÈkÈraparipuÓÓassa
dÈnasaÑyamÈdivatasamÈdÈnassa niravasesÈya tapacariyÈya pÈraÑ gato
sammadeva vusitabrahmacariyavÈso sakalavedantag| suvisuddhavijjÈcaraÓo
sabbathÈ ninhÈtapÈpamalo anuttarassa ariyamaggasa~khÈtassa brÈhmaÓassa
vattÈ pavattÈ, suparisuddhassa ca sÈsanabrahmacariyassa pavedetÈ, tasmÈ
sabbaso bÈhitapÈpattÈ brahmassa ca aÓanato kathanato paramatthena
brÈhmaÓoti vuccati.
Iti BhagavÈ sadevake loke attano anuttaraÑ brÈhmaÓabhÈvaÑ
pavedetvÈ1 yÈni tÈni brÈhmaÓadÈnÈdÊni cha kammÈni brÈhmaÓassa
paÒÒÈpenti, tesampi suparisuddhÈnaÑ ukkaÑsato attani saÑvijjamÈnataÑ
dassetuÑ “yÈcayogo”ti-ÈdimÈha.
Tattha yÈcayogoti yÈcehi yutto. YÈcantÊti yÈcÈ, yÈcakÈ, te panettha
veneyyÈ veditabbÈ. Tehi “desetu bhante
______________________________________________________________
1. JotetvÈ (Ka)
304
KhuddakanikÈya
BhagavÈ dhammaÑ, desetu Sugato dhamman”ti BhagavantaÑ
upasa~kamitvÈ dhammadesanaÑ yÈcanti. BhagavÈ ca tesaÑ icchÈvighÈtaÑ
akaronto yathÈruci dhammaÑ desento dhammadÈnaÑ detÊti yÈcayogo, sadÈ
sabbakÈlaÑ tehi avirahito. Atha vÈ yÈcayogoti yÈcanayoggo,
adhippÈyap|raÓato yÈcituÑ yuttoti attho. “YÈjayogo”tipi pÈÔho. Tattha yÈjo
vuccati mahÈdÈnaÑ, yiÔÔhanti attho. Idha pana dhammadÈnaÑ veditabbaÑ,
yÈje niyuttoti yÈjayogÈ. SadÈti sabbadÈ,
anavaratappavattasaddhammamahÈdÈnoti attho. Atha vÈ yÈjena yojetÊtipi
yÈjayogo. TividhadÈnasa~khÈtena yÈjena satte yathÈrahaÑ yojeti, tattha
dÈne niyojetÊti attho. “YÈjayogo satatan”tipi paÔhanti. PayatapÈÓÊti
parisuddhahattho. Yo hi dÈnÈdhimutto ÈmisadÈnaÑ dento sakkaccaÑ
sahatthena deyyadhammaÑ dÈtuÑ sadÈ dhotahatthoyeva hoti, so
“payatapÈÓÊ”ti vuccati. BhagavÈpi dhammadÈnÈdhimutto sakkaccaÑ
sabbakÈlaÑ dhammadÈne yuttappayuttoti katvÈ vuttaÑ “payatapÈÓÊ”ti.
“SadÈ”ti ca padaÑ iminÈpi saddhiÑ yojetabbaÑ “sadÈ payatapÈÓÊ”ti.
AvibhÈgena hi SatthÈ veneyyalokassa saddhammadÈnaÑ sadÈ sabbakÈlaÑ
pavattento tattha yuttappayutto hutvÈ viharati.
Aparo nayo–yogo vuccati bhÈvanÈ. YathÈha “yogÈ ve jÈyate bh|rÊ”ti1.
TasmÈ yÈjayogoti yÈjabhÈvanaÑ pariccÈgabhÈvanaÑ anuyuttoti attho.
BhagavÈ hi abhisambodhito pubbe bodhisattabh|topi karuÓÈsamussÈhito
anavasesato dÈnaÑ paribr|hento tattha ukkaÑsapÈramippatto hutvÈ
abhisambodhiÑ pÈpuÓi, Buddho hutvÈpi tividhaÑ dÈnaÑ paribr|hesi
visesato dhammadÈnaÑ, parepi tattha niyojesi. TathÈ hi so
veneyyayÈcakÈnaÑ kassaci saraÓÈni adÈsi, kassaci paÒca sÊlÈni, kassaci dasa
sÊlÈni, kassaci catupÈrisuddhisÊlaÑ, kassaci dhutadhamme, kassaci cattÈri
jhÈnÈni, kassaci aÔÔha samÈpattiyo, kassaci paÒcÈbhiÒÒÈyo, cattÈro magge,
cattÈri sÈmaÒÒaphalÈni, tisso vijjÈ, catasso paÔisambhidÈti
evamÈdilokiyalokuttarabhedaÑ guÓadhanaÑ dhammadÈnavasena
yathÈdhippÈyaÑ dento pare ca “dethÈ”ti niyojento pariccÈgabhÈvanaÑ
paribr|hesi. Tena vuttaÑ “pariccÈgabhÈvanaÑ anuyutto”ti.
______________________________________________________________
305
PayatapÈÓÊti vÈ ÈyatapÈÓÊ, hatthagataÑ kiÒci dÈtuÑ “ehi gaÓhÈ”ti
pasÈritahattho viya ÈcariyamuÔÔhiÑ akatvÈ saddhammadÈne yuttappayuttoti
attho. PayatapÈÓÊti vÈ ussÈhitahattho, ÈmisadÈnaÑ dÈtuÑ ussÈhitahattho
viya dhammadÈne katussÈhoti attho. Antimadehadharoti
brahmacariyavÈsena brÈhmaÓakaraÓÈnaÑ dhammÈnaÑ pÈrip|riyÈ
pacchimattabhÈvadhÈrÊ. Avusitavato hi vasalakaraÓÈnaÑ dhammÈnaÑ
appahÈnena vasalÈdisamaÒÒÈ gati ÈyatiÑ gabbhaseyyÈ siyÈ. Tena BhagavÈ
attano accantavusitabrÈhmaÓabhÈvaÑ dasseti. Anuttaro bhisakko
sallakattoti duttikicchassa vaÔÔadukkharogassa tikicchanato uttamo bhisakko,
aÒÒehi anuddharaÓÊyÈnaÑ rÈgÈdisallÈnaÑ kantanato samucchedavasena
samuddharaÓato uttamo sallakantanavejjo. IminÈ nippariyÈyato
brÈhmaÓakaraÓÈnaÑ dhammÈnaÑ attani patiÔÔhitÈnaÑ parasantatiyaÑ
patiÔÔhÈpanena paresampi brÈhmaÓakaraÓamÈha.
Tassa me tumhe puttÈti tassa evar|passa mama tumhe bhikkhave puttÈ
atrajÈ hotha. OrasÈti urasi sambandhÈ. YathÈ hi sattÈnaÑ orasaputtÈ atrajÈ
visesena pitusantakassa dÈyajjassa bhÈgino honti, evametepi ariyapuggalÈ
SammÈsambuddhassa dhammassavanante ariyÈya jÈtiyÈ jÈtÈ, tassa
santakassa vimuttisukhassa ariyadhammaratanassa ca ekaÑsabhÈgiyatÈya
orasÈ. Atha vÈ Bhagavato dhammadesanÈnubhÈvena ariyabh|miÑ
okkamamÈnÈ okkantÈ ca ariyasÈvakÈ Satthu ure vÈyÈmajanitÈbhijÈtitÈya
nippariyÈyena “orasaputtÈ”ti vattabbataÑ arahanti. TathÈ hi te BhagavatÈ
ÈsayÈnusayacariyÈdhimutti-Èdi-olokanena vajjÈnucintanena ca hadaye katvÈ
vajjato nivÈretvÈ anavajje patiÔÔhapentena sÊlÈdidhammasarÊraposanena
saÑvaÉÉhitÈ. Mukhato jÈtÈti mukhato jÈtÈya dhammadesanÈya ariyÈya
jÈtiyÈ jÈtattÈ mukhato jÈtÈ. Atha vÈ anaÒÒasÈdhÈraÓato sabbassa
kusaladhammassa mukhato pÈtimokkhato
vuÔÔhÈnagÈminivipassanÈsa~khÈtato vimokkhamukhato vÈ ariyamaggajÈtiyÈ
jÈtÈtipi mukhato jÈtÈ. Sikkhattayasa~gahe sÈsanadhamme
ariyamaggadhamme vÈ jÈtÈti dhammajÈ. Teneva dhammena nimmitÈ
mÈpitÈti dhammanimmitÈ. SatidhammavicayÈdidhammadÈyÈdÈ, na
306
KhuddakanikÈya
lÈbhasakkÈrÈdi ÈmisadÈyÈdÈ, dhammadÈyÈdÈ, no ÈmisadÈyÈdÈ hothÈti attho.
Tattha dhammo duvidho nippariyÈyadhammo pariyÈyadhammoti.
Œmisampi duvidhaÑ nippariyÈyÈmisaÑ pariyÈyÈmisanti. KathaÑ?
MaggaphalanibbÈnappabhedo hi navavidho lokuttaradhammo
nippariyÈyadhammo nibbattitadhammoyeva, na kenaci pariyÈyena kÈraÓena
vÈ lesena vÈ dhammo. YaÑ panidaÑ vivaÔÔ|panissitaÑ kusalaÑ,
seyyathidaÑ? Idhekacco vivaÔÔaÑ patthento dÈnaÑ deti, sÊlaÑ samÈdiyati,
uposathakammaÑ karoti, gandhamÈlÈdÊhi vatth|p|jaÑ karoti, dhammaÑ
suÓÈti, deseti, jhÈnasamÈpattiyo nibbatteti, evaÑ karonto anupubbena
nippariyÈyaÑ amataÑ nibbÈnaÑ paÔilabhati, ayaÑ pariyÈyadhammo. TathÈ
cÊvarÈdayo cattÈro paccayÈ nippariyÈyÈmisameva, na aÒÒena pariyÈyena vÈ
kÈraÓena vÈ lesena vÈ ÈmisaÑ. YaÑ panidaÑ vaÔÔagÈmikusalaÑ,
seyyathidaÑ? Idhekacco vaÔÔaÑ patthento sampattibhavaÑ icchamÈno
dÈnaÑ deti -pa- samÈpattiyo nibbatteti, evaÑ karonto anupubbena
devamanussasampattiyo paÔilabhati, idaÑ pariyÈyÈmisaÑ nÈma.
Tattha nippariyÈyadhammopi Bhagavatoyeva santako. BhagavatÈ hi
kathitattÈ bhikkh| maggaphalanibbÈnÈni adhigacchanti. VuttaÒhetaÑ–
“So hi brÈhmaÓa BhagavÈ anuppannassa maggassa uppÈdetÈ,
asaÒjÈtassa maggassa saÒjanetÈ -pa- maggÈnugÈ ca panetarahi sÈvakÈ
viharanti pacchÈ samannÈgatÈ”ti1.
“So hÈvuso BhagavÈ jÈnaÑ jÈnÈti, passaÑ passati cakkhubh|to
ÒÈÓabh|to dhammabh|to brahmabh|to vattÈ pavattÈ atthassa ninnetÈ
amatassa dÈtÈ dhammassÈmÊ TathÈgato”ti2 ca.
PariyÈyadhammopi Bhagavatoyeva santako. BhagavatÈ hi kathitattÈ eva
jÈnanti “vivaÔÔaÑ patthetvÈ dÈnaÑ dento -pa- samÈpattiyo nibbattento
anukkamena amataÑ nibbÈnaÑ paÔilabhatÊ”ti. NippariyÈyÈmisampi
______________________________________________________________
1. Ma 3. 59; Khu 8. 175 piÔÔhesu.
2. Ma 1. 157; Ma 3. 235 piÔÔhesu.
307
Bhagavatoyeva santakaÑ. BhagavatÈ hi anuÒÒÈhattÈyeva bhikkh|hi
JÊvakavatthuÑ ÈdiÑ katvÈ paÓÊtacÊvaraÑ laddhaÑ. YathÈha–
“AnujÈnÈmi bhikkhave gahapaticÊvaraÑ, yo icchati, paÑsuk|liko
hotu, yo icchati, gahapaticÊvaraÑ sÈdiyatu, itarÊtarenapÈhaÑ bhikkhave
santuÔÔhiÑyeva vaÓÓemÊ”ti1.
EvaÑ itarepi paccayÈ BhagavatÈ anuÒÒÈtattÈ eva bhikkh|hi
paribhuÒjituÑ laddhÈ. PariyÈyÈmisampi Bhagavatoyeva santakaÑ.
BhagavatÈ hi kathitattÈ eva jÈnanti “sampattibhavaÑ patthento dÈnaÑ datvÈ
sÊlaÑ -pa- samÈpattiyo nibbattetvÈ anukkamena pariyÈyÈmisaÑ
dibbasampattiÑ manussasampattiÑ ca paÔilabhatÊ”ti. Yadeva yasmÈ
nippariyÈyadhammopi pariyÈyadhammopi nippariyÈyÈmisampi
pariyÈyÈmisampi Bhagavatoyeva santakaÑ, tasmÈ tattha attano sÈmibhÈvaÑ
dassento tattha ca yaÑ seÔÔhataraÑ accantahitasukhÈvahaÑ, tattheva ne
niyojento evamÈha “tassa me tumhe puttÈ orasÈ -pa- no ÈmisadÈyÈdÈ”ti.
Iti BhagavÈ paripuÓÓavatasamÈdÈnaÑ tapacariyaÑ sammadeva
vusitabrahmacariyaÑ suvisuddhavijjÈcaraÓasampannaÑ
anavasesavedantapÈraguÑ bÈhitasabbapÈpaÑ satataÑ yÈcayogaÑ sadevake
loke anuttaradakkhiÓeyyabhÈvappattaÑ attano paramatthabrÈhmaÓabhÈvaÑ
ariyasÈvakÈnaÒca attano orasaputtÈdibhÈvaÑ pavedesi. BhagavÈ hi “sÊhoti
kho bhikkhave TathÈgatassetaÑ adhivacanaÑ Arahato
SammÈsambuddhassÈ”ti2 ettha sÊhasadisaÑ, “puriso maggakusaloti kho tissa
TathÈgatassetaÑ adhivacanan”ti3 ettha maggadesakapurisasadisaÑ,
“rÈjÈhamasmi selÈ”ti4 ettha rÈjasadisaÑ, “bhisakko sallakattoti kho
sunakkhatta TathÈgatassetaÑ adhivacanan”ti5 ettha vejjasadisaÑ
“brÈhmaÓoti kho bhikkhave TathÈgattassetaÑ adhivacanan”ti6 ettha
brÈhmaÓasadisaÑ attÈnaÑ kathesi, idhÈpi brÈhmaÓasadisaÑ katvÈ kathesi.
IdÈni yehi dÈnÈdÊhi yuttassa ito bÈhirakabrÈhmaÓassa brÈhmaÓakiccaÑ
paripuÓÓaÑ maÒÒanti, tehi attano dÈnÈdÊnaÑ aggaseÔÔhabhÈvaÑ pakÈsetuÑ
“dvemÈni bhikkhave dÈnÈnÊ”ti-Èdi ÈraddhaÑ. Tattha yÈgÈti
______________________________________________________________
4. Ma 2. 352; Khu 1. 368 piÔÔhesu.
308
KhuddakanikÈya
mahÈyaÒÒÈ, mahÈdÈnÈnÊti attho, yÈni “yiÔÔhÈnÊ”tipi vuccanti. Tattha
VelÈmadÈnavessantaradÈnamahÈvijitayaÒÒasadisÈ ÈmisayÈgÈ veditabbÈ,
MahÈsamayasuttama~galasuttac|ÄarÈhulovÈdasuttasamacittasuttadesanÈdayo
dhammayÈgÈ. SesaÑ heÔÔhÈ vuttanayameva.
GÈthÈyaÑ ayajÊti adÈsi. AmaccharÊti sabbamacchariyÈnaÑ
bodhim|leyeva suppahÊnattÈ maccherarahito. Sabbabh|tÈnukampÊti
mahÈkaruÓÈya sabbasatte piyaputtaÑ viya anuggaÓhanasÊlo. VuttaÑ
hetaÑ–
“Vadhake Devadatte ca, core A~gulimÈlake.
DhanapÈle RÈhule ceva, samacitto MahÈmunÊ”ti1.
sesaÑ suviÒÒeyyameva.
_____
2. SulabhasuttavaÓÓanÈ
101. Dutiye appÈnÊti parittÈni. SulabhÈnÊti sukhena laddhabbÈni, yattha
katthaci vÈ sakkÈ hoti laddhuÑ. AnavajjÈnÊti vajjarahitÈni niddosÈni
Ègamanasuddhito kÈyamaÓÉanÈdikilesavatthubhÈvÈbhÈvato ca. Tattha
sulabhatÈya pariyesanadukkhassa abhÈvo dassito, appatÈya
pariharaÓadukkhassapi abhÈvo dassito, anavajjatÈya agarahitabbatÈya
bhikkhusÈruppabhÈvo dassito hoti. AppatÈya vÈ parittÈsassa avatthutÈ,
sulabhatÈya gedhÈya avatthutÈ2, anavajjatÈya ÈdÊnavavasena
nissaraÓapaÒÒÈya vatthutÈ dassitÈ hoti. AppatÈya vÈ lÈbhena na somanassa
janayanti, sulabhatÈya alÈbhena na domanassaÑ janayanti, anavajjatÈya
vippaÔisÈranimittaÑ aÒÒÈÓupekkhaÑ na janayanti
avippaÔisÈravatthubhÈvato.
PaÑsuk|lanti rathikÈsusÈnasa~kÈrak|ÔÈdÊsu yattha katthaci paÑs|naÑ
upari ÔhitattÈ abbhuggataÔÔhena paÑsuk|laÑ viyÈti paÑsuk|laÑ, paÑsu viya
kucchitabhÈvaÑ ulati gacchatÊti paÑsuk|lanti evaÑ laddhanÈmaÑ
rathikÈdÊsu patitanantakÈni uccinitvÈ katacÊvaraÑ. PiÓÉiyÈlopoti
ja~ghapiÓÉiyÈ
______________________________________________________________
2. LobhÈdi-avatthutÈ (Ka)
309
balena caritvÈ ghare ghare ÈlopamattaÑ katvÈ laddhabhojanaÑ.
Rukkham|lanti vivekÈnur|paÑ yaÑkiÒci rukkhasamÊpaÑ. P|timuttanti
yaÑkiÒci gomuttaÑ. YathÈ hi suvaÓÓavaÓÓopi kÈyo p|tikÈyova, evaÑ
abhinavampi muttaÑ p|timuttameva. Tatta keci gomuttabhÈvitaÑ
haritakÊkhaÓÉaÑ “p|timuttan”ti vadanti, p|tibhÈvena ÈpaÓÈdito vissaÔÔhaÑ
chaÉÉitaÑ apariggahitaÑ yaÑkiÒci bhesajjaÑ p|timuttanti adhippetanti
apare.
Yato khoti paccatte nissakkavacanaÑ, yaÑ khoti vuttaÑ hoti. Tena
“tuÔÔho hotÊ”ti vuttakiriyaÑ parÈmasati. TuÔÔhoti santuÔÔho. IdamassÈhanti
yvÈyaÑ catubbidhena yathÈvuttena paccayena appena sulabhena santoso,
idaÑ imassa bhikkhuno sÊlasaÑvarÈdÊsu aÒÒataraÑ ekaÑ sÈmaÒÒa~gaÑ
samaÓabhÈvakÈraÓanti ahaÑ vadÈmi. SantuÔÔhassa hi catupÈrisuddhisÊlaÑ
suparipuÓÓaÑ hoti, samathavipassanÈ ca bhÈvanÈpÈrip|riÑ gacchanti. Atha
vÈ sÈmaÒÒaÑ nÈma ariyamaggo. Tassa sa~khepato dve a~gÈni bÈhiraÑ
ajjhattikanti. Tattha bÈhiraÑ sappuris|panissayo saddhammassavanaÒca,
ajjhattikaÑ pana yoniso manasikÈro dhammÈnudhammapaÔipatti ca. Tesu
yasmÈ yathÈrahaÑ dhammÈnudhammapaÔipattibh|tÈ tassÈ m|labh|tÈ cete
dhammÈ, yadidaÑ appicchatÈ santuÔÔhitÈ pavivittatÈ asaÑsaÔÔhatÈ
ÈraddhavÊriyatÈti evamÈdayo, tasmÈ vuttaÑ “idamassÈhaÑ aÒÒataraÑ
sÈmaÒÒa~ganti vadÈmÊ”ti.
GÈthÈsu senÈsanamÈrabbhÈti vihÈrÈdiÑ maÒcapÊÔhÈdiÒca senÈsanaÑ
nissÈya. CÊvaraÑ pÈnabhojananti nivÈsanÈdicÊvaraÑ ambapÈnakÈdipÈnaÑ
khÈdanÊyabhojanÊyÈdibhuÒjitabbavatthuÒca ÈrabbhÈti sambandho. VighÈto
vihatabhÈvo1 cetodukkhaÑ na hotÊti yojanÈ. AyaÑ hettha sa~khepattho–
“asukasmiÑ nÈma ÈvÈse paccayÈ sulabhÈ”ti labhitabbaÔÔhÈnagamanena vÈ
“mayhaÑ pÈpuÓÈti na tuyhan”ti vivÈdÈpajjanena vÈ
navakammakaraÓÈdivasena vÈ senÈsanÈdÊni pariyesantÈnaÑ asantuÔÔhÈnaÑ
icchitalÈbhÈdinÈ yo vighÈto cittassa hoti, so tattha santuÔÔhassa na hotÊti.
DisÈ nappaÔihaÒÒatÊti santuÔÔhiyÈ cÈtuddisÈbhÈvena disÈ nappaÔihanti.
VuttaÑ hetaÑ–
______________________________________________________________
1. VighÈtabhÈvo (Ka)
310
KhuddakanikÈya
“CÈtuddiso appaÔigho ca hoti,
SantussamÈno itarÊtarenÈ”ti1.
Yassa hi “asukaÔÔhÈnaÑ nÈma gato cÊvarÈdÊni labhissÈmÊ”ti cittaÑ
uppajjati, tassa disÈ paÔihaÒÒati nÈma. Yassa pana evaÑ na uppajjati, tassa
disÈ na paÔihaÒÒati nÈma. DhammÈti paÔipattidhammÈ.
SÈmaÒÒassÈnulomikÈti samaÓadhammassa samathavipassanÈbhÈvanÈya
ariyamaggasseva vÈ anucchavikÈ appicchatÈdayo. AdhiggahitÈti sabbe te
tuÔÔhacittassa santuÔÔhacittena bhikkhunÈ adhiggahitÈ paÔipakkhadhamme
abhibhavitvÈ gahitÈ honti abbhantaragatÈ, na bÈhiragatÈti.
_____
3. ŒsavakkhayasuttavaÓÓanÈ
102. Tatiye jÈnatoti jÈnantassa. Passatoti passantassa. Yadipi imÈni
dvepi padÈni ekatthÈni, byaÒjanameva nÈnaÑ, evaÑ santepi “jÈnato”ti
ÒÈÓalakkhaÓaÑ upÈdÈya puggalaÑ niddisati. JÈnanalakkhaÓaÑ hi ÒÈÓaÑ.
“Passato”ti ÒÈÓappabhÈvaÑ2 upÈdÈya. DassanappabhÈvaÑ hi upÈdÈya
ÒÈÓasama~gÊ puggalo cakkhumÈ viya puggalo cakkhunÈ r|pÈni, ÒÈÓena
vivaÔe dhamme passati. Atha vÈ jÈnatoti anubodhaÒÈÓena jÈnato. Passatoti
paÔivedhaÒÈÓena passato. PaÔilomato vÈ dassanamaggena passato,
bhÈvanÈmaggena jÈnato. Keci pana “ÒÈtatÊraÓapahÈnapariÒÒÈhi jÈnato,
sikhÈppattavipassanÈya passato”ti vadanti. Atha vÈ dukkhaÑ
pariÒÒÈbhisamayena jÈnato, nirodhaÑ sacchikiriyÈbhisamayena passato.
Tadubhaye ca sati pahÈnabhÈvanÈbhisamayÈ siddhÈ eva hontÊti
catusaccÈbhisamayo vutto hoti. YadÈ cettha vipassanÈÒÈÓaÑ adhippetaÑ,
tadÈ “jÈnato passato”ti padÈnaÑ hetu-atthadÊpanatÈ daÔÔhabbÈ. YadÈ pana
maggaÒÈÓaÑ adhippetaÑ, tadÈ maggakiccatthadÊpanatÈ.
______________________________________________________________
2. ©ÈÓasabhÈvaÑ (Ka)
311
ŒsavÈnaÑ khayanti “jÈnato ahaÑ bhikkhave passato ÈsavÈnaÑ khayaÑ
vadÈmÊ”ti1 evamÈgate sabbÈsavasaÑvarapariyÈye “ÈsavÈnaÑ khayÈ
anÈsavaÑ cetovimuttin”ti-ÈdÊsu2 ca suttapadesu ÈsavÈnaÑ pahÈnaÑ
accantakkhayo asamuppÈdo khÊÓÈkÈro natthibhÈvo “Èsavakkhayo”ti vutto.
“ŒsavÈnaÑ khayÈ samaÓo hotÊ”ti-ÈdÊsu2 phalaÑ.
“ParavajjÈnupassissa, niccaÑ ujjhÈnasaÒÒino.
ŒsavÈ tassa vaÉÉhanti, ÈrÈ so ÈsavakkhayÈ”ti–
ÈdÊsu3 nibbÈnaÑ.
“Sekhassa sikkhamÈnassa, ujumaggÈnusÈrino.
KhayasmiÑ paÔhamaÑ ÒÈÓaÑ, tato aÒÒÈ anantarÈ.
Tato aÒÒÈvimuttassa, ÒÈÓaÑ ve hoti tÈdino”ti4–
evamÈgate indriyasutte idha ca maggo “Èsavakkhayo”ti vutto. TasmÈ
yathÈvuttanayena jÈnantassa passantassa ahaÑ ariyamaggÈdhigamaÑ
vadÈmÊti vuttaÑ hoti. No ajÈnato no apassatoti yo pana na jÈnÈti na passati,
tassa no vadÈmÊti attho. Etena ye ajÈnato apassatopi saÑsÈrasuddhiÑ
vadanti, te paÔikkhipati. Purimena vÈ padadvayena upÈyo vutto, iminÈ
anupÈyapaÔisedho. Sa~khepena cettha ÒÈÓaÑ ÈsavakkhayakaraÑ, sesaÑ
tassa parikkhÈroti dasseti.
IdÈni yaÑ jÈnato yaÑ passato Èsavakkhayo hoti, taÑ dassetuÑ “kiÒca
bhikkhave jÈnato”ti pucchaÑ Èrabhi. Tattha jÈnanÈ bahuvidhÈ. DabbajÈtiko
eva hi koci bhikkhu chattaÑ kÈtuÑ jÈnÈti, koci cÊvarÈdÊnaÑ aÒÒataraÑ,
tassa ÊdisÈni kammÈni vattasÊse ÔhatvÈ karontassa sÈ jÈnanÈ
“maggaphalÈnaÑ padaÔÔhÈnaÑ na hotÊ”ti na vattabbÈ. Yo pana sÈsane
pabbajitvÈ vejjakammÈdÊni kÈtuÑ jÈnÈti, tassevaÑ jÈnato ÈsavÈ
vaÉÉhantiyeva. TasmÈ yaÑ jÈnato yaÑ passato ÈsavÈnaÑ khayo hoti, tadeva
dassento Èha “idaÑ dukkhan”ti-Èdi. Tattha yaÑ vattabbaÑ
catusaccakammaÔÔhÈnaÑ, taÑ heÔÔhÈ yonisomanasikÈrasutte sa~khepato
vuttameva.
______________________________________________________________
1. Ma 1. 9; SaÑ 2. 124; SaÑ 3. 380 piÔÔhesu.
4. AÑ 1. 232; Khu 1. 231 piÔÔhesu.
312
KhuddakanikÈya
Tattha pana “yoniso bhikkhave bhikkhu manasi karonto akusalaÑ
pajahati, kusalaÑ bhÈvetÊ”ti1 ÈgatattÈ “idaÑ dukkhanti yoniso manasi
karotÊ”ti-ÈdinÈ atthavibhÈvanÈ katÈ. Idha “idaÑ dukkhanti bhikkhave jÈnato
passato ÈsavÈnaÑ khayo hotÊ”ti2 ÈgatattÈ “idaÑ dukkhanti
pariÒÒÈpaÔivedhavasena pariÒÒÈbhisamayavasena maggaÒÈÓena jÈnato
passato ÈsavÈnaÑ khayo hotÊ”ti-ÈdinÈ nayena yojetabbaÑ. Œsavesu ca
paÔhamamaggena diÔÔhÈsavo khÊyati, tatiyamaggena kÈmÈsavo,
catutthamaggena bhavÈsavo avijjÈsavo ca khÊyatÊti veditabbo.
GÈthÈsu vimuttiÒÈÓanti vimuttiyaÑ nibbÈne phale ca
paccavekkhaÓaÒÈÓaÑ. Uttamanti uttamadhammÈrammaÓattÈ uttamaÑ.
Khaye ÒÈÓanti ÈsavÈnaÑ saÑyojanÈnaÒca khaye khayakare ariyamagge
ÒÈÓaÑ. “KhÊÓÈ saÑyojanÈ iti ÒÈÓan”ti idhÈpi ÈnetvÈ sambandhitabbaÑ.
Tena pahÊnakilesapaccavekkhaÓaÑ dasseti. Evamettha cattÈripi
paccavekkhaÓaÒÈÓÈni vuttÈni honti. AvasiÔÔhakilesapaccavekkhaÓÈ hi idha
natthi arahattaphalÈdhigamassa adhippetattÈ. YathÈ cettha jÈnato passatoti
nibbÈnÈdhigamena3 sammÈdiÔÔhikiccaÑ adhikaÑ katvÈ vuttaÑ, evaÑ
sammappadhÈnakiccampi adhikameva icchitabbanti dassento “na tvevidaÑ
kusÊtenÈ”ti osÈnagÈthamÈha.
Tattha na tvevidanti na tu eva idaÑ. Tusaddo nipÈtamattaÑ.
BÈlenamavijÈnatÈti makÈro padasandhikaro. AyaÑ hettha sa~khepattho–
idaÑ sekkhamaggena asekkhamaggena ca pattabbaÑ
abhijjhÈkÈyaganthÈdisabbaganthÈnaÑ pamocanaÑ pamocanassa
nimittabh|taÑ nibbÈnaÑ “idaÑ dukkhan”ti-ÈdinÈ cattÈri saccÈni
yathÈbh|taÑ avijÈnatÈ tato eva bÈlena aviddasunÈ yathÈ adhigantuÑ na
sakkÈ, evaÑ kusÊtena nibbÊriyenÈpi, tasmÈ tadadhigamÈya ÈraddhavÊriyena
bhavitabbanti. TenÈha BhagavÈ “ÈraddhavÊriyassÈyaÑ dhammo, no
kusÊtassa”4.
“Œrambhatha nikkamatha, yuÒjatha BuddhasÈsane.
DhunÈtha maccuno senaÑ, naÄÈgaraÑva kuÒjaro”ti5.
______________________________________________________________
2. Ma 1. 9; SaÑ 2. 124; SaÑ 3. 380 piÔÔhesu.
3. NibbÈnÈdhigame (SyÈ)
5. SaÑ 1. 158; Khu 10. 35; Khu 11. 238 piÔÔhesu.
313
4. SamaÓabrÈhmaÓasuttavaÓÓanÈ
103. Catutthe ye hi kecÊti ye keci. IdaÑ dukkhanti yathÈbh|taÑ
nappajÈnantÊti “idaÑ dukkhaÑ, ettakaÑ dukkhaÑ, na ito bhiyyo”ti
aviparÊtaÑ sabhÈvasarasalakkhaÓato vipassanÈpaÒÒÈsahitÈya maggapaÒÒÈya
dukkhasaccaÑ na jÈnanti na paÔivijjhanti. Sesesupi eseva nayo. Na me te
bhikkhaveti-ÈdÊsu ayaÑ sa~khepattho–bhikkhave catusaccakammaÔÔhÈnaÑ
ananuyuttÈ pabbajjÈmattasamaÓÈ ceva jÈtimattabrÈhmaÓÈ ca na mayÈ te
samitapÈpasamaÓesu samaÓoti, bÈhitapÈpabrÈhmaÓesu brÈhmaÓoti ca
sammatÈ anuÒÒÈtÈ. KasmÈ? SamaÓakaraÓÈnaÑ brÈhmaÓakaraÓÈnaÒca
dhammÈnaÑ abhÈvatoti. TenevÈha “na ca pana te Èyasmanto”ti-Èdi. Tattha
sÈmaÒÒatthanti sÈmaÒÒasa~khÈtaÑ atthaÑ, cattÈri sÈmaÒÒaphalÈnÊti attho.
BrahmaÒÒatthanti tasseva vevacanaÑ. Apare pana “sÈmaÒÒatthanti cattÈro
ariyamaggÈ, brahmaÒÒatthanti cattÈri ariyaphalÈnÊ”ti vadanti. SesaÑ
vuttanayameva. Sukkapakkho vuttavipariyÈyena veditabbo. GÈthÈsu
apubbaÑ natthi.
_____
5. SÊlasampannasuttavaÓÓanÈ
104. PaÒcame sÊlasampannÈti ettha sÊlaÑ nÈma khÊÓÈsavÈnaÑ
lokiyalokuttarasÊlaÑ, tena sampannÈ samannÈgatÈti sÊlasampannÈ.
SamÈdhipaÒÒÈsupi eseva nayo. Vimutti pana phalavimuttiyeva,
vimuttiÒÈÓadassanaÑ paccavekkhaÓaÒÈÓaÑ. Evamettha sÊlÈdayo tayo
lokiyalokuttarÈ, vimutti lokuttarÈva, vimuttiÒÈÓadassanaÑ lokiyameva.
DiÔÔhadhammikasamparÈyikaparamatthehi yathÈrahaÑ pare ovadanti
anusÈsantÊti ovÈdakÈ. ViÒÒÈpakÈti kammÈni kammaphalÈni ca viÒÒÈpakÈ,
tattha ca “ime dhammÈ kusalÈ, ime dhammÈ akusalÈ. Ime dhammÈ sÈvajjÈ,
ime dhammÈ anavajjÈ”ti-ÈdinÈ kusalÈdivibhÈgato khandhÈdivibhÈgato
salakkhaÓato sÈmaÒÒalakkhaÓatoti vividhehi1 nayehi dhammÈnaÑ ÒÈpakÈ
______________________________________________________________
1. SÈmaÒÒalakkhaÓato tividhehi (SÊ, SyÈ)
314
KhuddakanikÈya
avabodhakÈ. SandassakÈti teyeva dhamme hatthena gahetvÈ viya parassa
paccakkhato dassetÈro. SamÈdapakÈti yaÑ sÊlÈdi yehi asamÈdinnaÑ, tassa
samÈdÈpetÈro, tattha te patiÔÔhÈpetÈro. SamuttejakÈti evaÑ kusaladhammesu
patiÔÔhitÈnaÑ upari adhicittÈnuyoge niyojanavasena cittassa sammÈ uttejakÈ,
yathÈ visesÈdhigamo hoti, evaÑ nisÈmanavasena tejakÈ1. SampahaÑsakÈti
tesaÑ yathÈladdhehi upariladdhabbehi ca guÓavisesehi cittassa sammÈ
pahaÑsakÈ, laddhassÈdavasena suÔÔhu tosakÈ. AlaÑsamakkhÈtÈroti alaÑ
pariyattaÑ yathÈvuttaÑ aparihÈpetvÈ sammadeva anuggahÈdhippÈyena
akkhÈtÈro.
Atha vÈ sandassakÈti dhammaÑ desentÈ pavattinivattiyo2
sabhÈvasarasalakkhaÓato sammadeva dassetÈro. SamÈdapakÈti citte
patiÔÔhÈpanavasena tasseva atthassa gÈhÈpakÈ. SamuttejakÈti
tadatthaggahaÓe ussÈhajananena sammadeva vodapakÈ jotakÈ vÈ.
SampahaÑsakÈti tadatthapaÔipattiyaÑ3 ÈnisaÑsadassanena sammadeva
pahaÑsakÈ tosakÈ. AlaÑsamakkhÈtÈroti samatthÈ hutvÈ vuttanayena
samakkhÈtÈro. SaddhammassÈti paÔivedhasaddhammassa, tividhassÈpi vÈ
saddhammassa desetÈro.
Dassanampahanti dassanampi ahaÑ. TaÑ panetaÑ cakkhudassanaÑ
ÒÈÓadassananti duvidhaÑ. Tattha pasannehi cakkh|hi ariyÈnaÑ olokanaÑ
cakkhudassanaÑ nÈma. AriyabhÈvakarÈnaÑ pana dhammÈnaÑ
ariyabhÈvassa ca vipassanÈmaggaphalehi adhigamo ÒÈÓadassanaÑ nÈma.
ImasmiÑ panatthe cakkhudassanaÑ adhippetaÑ. AriyÈnaÑ hi pasannehi
cakkh|hi olokanampi sattÈnaÑ bah|pakÈrameva. Savananti “asuko nÈma
khÊÓÈsavo asukasmiÑ nÈma raÔÔhe vÈ janapade vÈ gÈme vÈ nigame vÈ
vihÈre vÈ leÓe vÈ vasatÊ”ti kathentÈnaÑ sotena savanaÑ, etampi
bah|pakÈrameva. Upasa~kamananti “dÈnaÑ vÈ dassÈmi, paÒhaÑ vÈ
pucchissÈmi, dhammaÑ vÈ sossÈmi, sakkÈraÑ vÈ karissÈmÊ”ti evar|pena
cittena ariyÈnaÑ upasa~kamanaÑ. PayirupÈsananti paÒhapayirupÈsanaÑ4,
ariyÈnaÑ guÓe sutvÈ te upasa~kamitvÈ nimantetvÈ
______________________________________________________________
1. VodapakÈ (SÊ, SyÈ)
3. TadatthaÑ paÔipattiyaÑ (SÊ, SyÈ)
2. Pavattito (Ka)
4. PaÒhena payirupÈsanaÑ (Ka)
315
dÈnaÑ vÈ datvÈ vattaÑ vÈ katvÈ “kiÑ bhante kusalan”ti-ÈdinÈ nayena
paÒhapucchananti attho. VeyyÈvaccÈdikaraÓaÑ payirupÈsanaÑyeva.
AnussaraÓanti rattiÔÔhÈnadivÈÔÔhÈnesu nisinnassa “idÈni ariyÈ
gumbaleÓamaÓÉapÈdÊsu jhÈnavipassanÈmaggaphalasukhehi vÊtinÈmentÊ”ti
tesaÑ dibbavihÈrÈdiguÓavisesÈrammaÓaÑ anussaraÓaÑ. Yo vÈ tesaÑ
santikÈ ovÈdo laddho hoti, taÑ ÈvajjitvÈ “imasmiÑ ÔhÈne sÊlaÑ kathitaÑ,
imasmiÑ samÈdhi, imasmiÑ vipassanÈ, imasmiÑ maggo, imasmiÑ
phalan”ti evaÑ anussaraÓaÑ.
Anupabbajjanti ariyesu cittaÑ pasÈdetvÈ gharÈ nikkhamma tesaÑ
santike pabbajjaÑ. Ariyesu hi cittaÑ pasÈdetvÈ tesaÑyeva santike
pabbajitvÈ tesaÑyeva ovÈdÈnusÈsaniÑ paccÈsÊsamÈnassa caratopi pabbajjÈ
anupabbajjÈ nÈma, aÒÒesaÑ santike ovÈdÈnusÈsaniÑ paccÈsÊsamÈnassa
caratopi pabbajjÈ anupabbajjÈ nÈma, ariyesu pasÈdena aÒÒattha pabbajitvÈ
ariyÈnaÑ santike ovÈdÈnusÈsaniÑ paccÈsÊsamÈnassa caratopi pabbajjÈ
anupabbajjÈva. AÒÒesu pana pasÈdena aÒÒesaÑyeva santike pabbajitvÈ
aÒÒesaÑyeva ovÈdÈnusÈsaniÑ paccÈsÊsamÈnassa carato1 pabbajjÈ
anupabbajjÈ nÈma na hoti. Vuttanayena pabbajitesu pana
MahÈkassapattherassa tÈva anupabbajjaÑ pabbajitÈ satasahassamattÈ
ahesuÑ, tathÈ therasseva saddhivihÈrikassa Candaguttattherassa, tassÈpi
saddhivihÈrikassa S|riyaguttattherassa, tassÈpi saddhivihÈrikassa
Assaguttattherassa, tassÈpi saddhivihÈrikassa
Yonakadhammarakkhitattherassa. Tassa pana saddhivihÈriko AsokaraÒÒo
kaniÔÔhabhÈtÈ Tissatthero nÈma ahosi, tassa anupabbajjaÑ pabbajitÈ
aÉÉhateyyakoÔisa~khÈ ahesuÑ. DÊpappasÈdakamahÈmahindattherassa pana
anupabbajitÈnaÑ gaÓanaparicchedo natthi, yÈvajjadivasÈ La~kÈdÊpe Satthari
pasÈdena pabbajantÈ MahÈmahindattherasseva anupabbajanti nÈma.
IdÈni yena kÈraÓena tesaÑ ariyÈnaÑ dassÈnÈdi bah|pakÈranti vuttaÑ,
taÑ dassetuÑ “tathÈr|pe”ti-ÈdimÈha. Tattha tathÈr|peti tÈdise
sÊlÈdiguÓasampanne ariye. YasmÈ dassanasavanÈnussaraÓÈni
upasa~kamanapayirupÈsanaÔÔhÈnÈni, tasmÈ tÈni anÈmasitvÈ
upasa~kamanapayirupÈsanÈniyeva dassetuÑ “sevato bhajato payirupÈsato”ti
______________________________________________________________
1. Caratopi (SyÈ), aÒÒattha (Ka)
316
KhuddakanikÈya
vuttaÑ. DassanasavanÈnussaraÓato hi ariyesu uppannasaddho te
upasa~kamitvÈ payirupÈsitvÈ paÒhaÑ pucchitvÈ laddhasavanÈnuttariyo
aparip|re sÊlÈdiguÓe parip|ressatÊti. TathÈ hi vuttaÑ “saddhÈjÈto
upasa~kamati, upasa~kamanto payirupÈsatÊ”ti-Èdi1.
Tattha sevatoti vattapaÔivattakaraÓavasena kÈlena kÈlaÑ upasa~kamato.
Bhajatoti sampiyÈyanabhattivasena bhajato. PayirupÈsatoti
paÒhapucchanena paÔipatti-anukaraÓena ca payirupÈsatoti tiÓÓaÑ padÈnaÑ
atthavibhÈgo dÊpetabbo. VimuttiÒÈÓadassanassa pÈrip|ri ek|navÊsatimassa
paccavekkhaÓaÒÈÓassa uppattiyÈ veditabbÈ.
Evar|pÈ ca te bhikkhave bhikkh|ti-ÈdÊsu ye
yathÈvuttaguÓasamannÈgamena evar|pÈ edisÈ bhinnasabbakilesÈ bhikkh|, te
diÔÔhadhammikÈdihitesu sattÈnaÑ niyojanavasena anusÈsanato SatthÈrotipi
vuccanti, jÈtikantÈrÈdinittharaÓato satthavÈhÈtipi, rÈgÈdiraÓÈnaÑ jahanato
jahÈpanato ca raÓaÒjahÈtipi, avijjÈtamassa vinodanato vinodÈpanato ca
tamonudÈtipi, saparasantÈnesu paÒÒÈ-ÈlokapaÒÒÈ-obhÈsapaÒÒÈpajjotÈnaÑ
karaÓena nibbattanena ÈlokÈdikarÈtipi, tathÈ
ÒÈÓukkÈÒÈÓappabhÈdhammukkÈdhammappabhÈnaÑ dhÈraÓena karaÓena ca
ukkÈdhÈrÈtipi, pabha~karÈtipi, ÈrakattÈ kilesehi, anaye na iriyanato, aye ca
iriyanato, paresaÑ tathÈbhÈvahetubhÈvato sadevakena lokena araÓÊyato
ariyÈtipi, paÒÒÈcakkhudhammacakkh|naÑ sÈtisayapaÔilÈbhena
cakkhumantotipi vuccanti.
GÈthÈsu pÈmojjakaraÓaÑ ÔhÈnanti nirÈmisassa pamodassa nibbattakaÑ
ÔhÈnaÑ kÈraÓaÑ. Etanti idÈni vattabbanidassanaÑ sandhÈya vadati.
VijÈnatanti saÑkilesavodÈne yÈthÈvato jÈnantÈnaÑ. BhÈvitattÈnanti
bhÈvitasabhÈvÈnaÑ, kÈyabhÈvanÈdÊhi bhÈvitasantÈnÈnanti attho.
DhammajÊvinanti micchÈjÊvaÑ pahÈya dhammena ÒÈyena jÊvikakappanato,
dhammena vÈ ÒÈyena attabhÈvassa pavattanato2, samÈpattibahulatÈya vÈ
aggaphaladhammena jÊvanato dhammajÊvinaÑ. AyaÑ hettha sa~khepattho–
yadidaÑ bhÈvitattÈnaÑ pariniÔÔhitasamÈdhipaÒÒÈbhÈvanÈnaÑ tato eva
dhammajÊvinaÑ ariyÈnaÑ
______________________________________________________________
2. Vahanato (SyÈ)
317
dassanaÑ, etaÑ avippaÔisÈranimittÈnaÑ sÊlÈdÊnaÑ pÈrip|rihetubhÈvato
vijÈnataÑ sappaÒÒajÈtikÈnaÑ ekanteneva pÊtipÈmojjakÈraÓanti.
IdÈni taÑ tassa kÈraÓabhÈvaÑ dassetuÑ “te jotayantÊ”ti
osÈnagÈthÈdvayamÈha. Tattha teti te bhÈvitattÈ dhammajÊvino ariyÈ.
JotayantÊti pakÈsayanti. BhÈsayantÊti saddhammobhÈsena lokaÑ
pabhÈsayanti, dhammaÑ desentÊti attho. Yesanti yesaÑ ariyÈnaÑ. SÈsananti
ovÈdaÑ. SammadaÒÒÈyÈti pubbabhÈgaÒÈÓehi sammadeva jÈnitvÈ. SesaÑ
vuttanayameva.
_____
6. TaÓhuppÈdasuttavaÓÓanÈ
105. ChaÔÔhe taÓhuppÈdÈti ettha uppajjati etes|ti uppÈdÈ. KÈ uppajjati?
TaÓhÈ. TaÓhÈya uppÈdÈ taÓhuppÈdÈ, taÓhÈvatth|ni taÓhÈkÈraÓÈnÊti attho.
YatthÈti yesu nimittabh|tesu. UppajjamÈnÈti uppajjanasÊlÈ. CÊvarahet|ti
“kattha1 manÈpaÑ cÊvaraÑ labhissÈmÊ”ti cÊvarakÈraÓÈ uppajjati.
Sesapadesupi eseva nayo. ItibhavÈbhavahet|ti ettha pana itÊti nidassanatthe
nipÈto. YathÈ cÊvarÈdihetu, evaÑ bhavÈbhavahetupÊti attho. BhavÈbhavÈti
cettha paÓÊtappaÓÊtÈni sappinavanÊtÈdÊni adhippetÈni bhavati ÈrogyaÑ
etenÈti katvÈ. “Sampattibhavesu paÓÊtappaÓÊtataro bhavÈbhavo”tipi vadanti.
Bhavoti vÈ sampatti, abhavoti vipatti. Bhavoti vuÉÉhi, abhavoti hÈni. TaÑ
nimittaÒca taÓhÈ uppajjatÊti vuttaÑ “bhavÈbhavahetu vÈ”ti.
GÈthÈ heÔÔhÈ vuttatthÈ eva. Apica taÓhÈdutiyoti taÓhÈsahÈyo. AyaÑ hi
satto anamatagge saÑsÈravaÔÔe saÑsaranto na ekakova saÑsarati, taÓhaÑ
pana dutiyikaÑ sahÈyikaÑ labhitvÈva saÑsarati. TathÈ hi taÑ papÈtapÈtaÑ
acintetvÈ madhugaÓhanakaluddakaÑ viya anekÈdÊnavÈkusalesupi bhavesu
ÈnisaÑsameva dassentÊ anatthajÈle sÈ paribbhamÈpeti. EtamÈdÊnavaÑ
ÒatvÈti etaÑ atÊtÈnÈgatapaccuppannesu
______________________________________________________________
1. Ettha (SÊ, SyÈ, Ka) DÊ-®Ôha 3. 204; AÑ-®Ôha 2. 256 piÔÔhesu passitabbaÑ.
318
KhuddakanikÈya
khandhesu itthabhÈvaÒÒathÈbhÈvasaÒÒitaÑ ÈdÊnavaÑ jÈnitvÈ. TaÓhaÑ
dukkhassa sambhavanti “taÓhÈ cÈyaÑ vaÔÔadukkhassa sambhavo pabhavo
kÈraÓan”ti jÈnitvÈ. EttÈvatÈ ca ekassa bhikkhuno vipassanaÑ vaÉÉhetvÈ
arahattuppatti dassitÈ. IdÈni taÑ khÊÓÈsavaÑ thomento “vÊtataÓho”tiÈdimÈha. YaÑ panettha avuttaÑ, taÑ heÔÔhÈ vuttanayameva.
_____
7. SabrahmakasuttavaÓÓanÈ
106. Sattame sabrahmakÈnÊti saseÔÔhakÈni. Yesanti yesaÑ kulÈnaÑ.
PuttÈnanti puttehi. P|jitasaddayogena hi idaÑ karaÓatthe sÈmivacanaÑ.
AjjhÈgÈreti sake ghare. P|jitÈ hontÊti yaÑ ghare atthi, tena paÔijaggitÈ
manÈpena ceva kÈyikavÈcasikena ca paccupaÔÔhitÈ honti. Iti
mÈtÈpitup|jakÈni kulÈni “sabrahmakÈnÊ”ti pasaÑsitvÈ uparipi nesaÑ
pasaÑsanÊyataÑ dassento “sapubbadevatÈnÊ”ti-ÈdimÈha.
Tattha brahmÈti-ÈdÊni tesaÑ brahmÈdibhÈvasÈdhanatthaÑ vuttÈni.
TatrÈyamatthavibhÈvanÈ–brahmÈti seÔÔhÈdhivacanaÑ. YathÈ hi brahmuno
catasso bhÈvanÈ avijahitÈ honti mettÈ karuÓÈ muditÈ upekkhÈti, evaÑ
mÈtÈpit|naÑ puttesu catasso bhÈvanÈ avijahitÈ honti. TÈ tasmiÑ tasmiÑ
kÈle veditabbÈ–kucchigatasmiÑ hi dÈrake “kadÈ nu kho puttakaÑ arogaÑ
paripuÓÓa~gapacca~gaÑ passissÈmÈ”ti mÈtÈpit|naÑ mettacittaÑ uppajjati.
YadÈ panesa mando uttÈnaseyyako |kÈhi vÈ ma~kulehi1 vÈ daÔÔho
dukkhaseyyÈya vÈ pÊÄito parodati viravati, tadÈssa saddaÑ sutvÈ
mÈtÈpit|naÑ kÈruÒÒaÑ uppajjati. ŒdhÈvitvÈ vidhÈvitvÈ kÊÄanakÈle pana
lobhanÊyavayasmiÑ vÈ ÔhitakÈle dÈrakaÑ oloketvÈ mÈtÈpit|naÑ cittaÑ
sappimaÓÉe pakkhittasatavihatakappÈsapicupaÔalaÑ viya mudukaÑ
ÈmoditaÑ pamoditaÑ, tadÈ nesaÑ muditÈ labbhati. YadÈ pana tesaÑ putto
dÈrabharaÓaÑ paccupaÔÔhapetvÈ pÈÔiyekkaÑ agÈraÑ ajjhÈvasati, tadÈ
mÈtÈpit|naÑ “sakkoti dÈni no puttako attano dhammatÈya jÊvitun”ti
______________________________________________________________
1. Ma~kuÓehi (SÊ, SyÈ)
319
majjhattabhÈvo uppajjati. EvaÑ tasmiÑ kÈle upekkhÈ labbhati. EvaÑ
mÈtÈpit|naÑ puttesu yathÈkÈlaÑ catubbidhassapi brahmavihÈrassa
labbhanato brahmasadisavuttitÈya vuttaÑ “brahmÈti bhikkhave mÈtÈpit|naÑ
etaÑ adhivacanan”ti.
PubbadevatÈti ettha devÈ nÈma tividhÈ sammutidevÈ upapattidevÈ
visuddhidevÈti. Tesu sammutidevÈ nÈma rÈjÈno khattiyÈ. Te hi “devo,
devÊ”ti loke voharÊyanti, devÈ viya lokassa niggahÈnuggahasamatthÈ ca
honti. UpapattidevÈ nÈma CÈtumahÈrÈjikato paÔÔhÈya yÈva bhavaggÈ
uppannÈ sattÈ. VisuddhidevÈ nÈma khÊÓÈsavÈ sabbakilesavisuddhito.
TatrÈyaÑ vacanattho–dibbanti kÊÄanti laÄanti jotanti paÔipakkhaÑ jayanti
vÈti devÈ. Tesu sabbaseÔÔhÈ visuddhidevÈ. YathÈ te bÈlajanehi kataÑ
aparÈdhaÑ agaÓetvÈ ekanteneva tesaÑ anatthahÈniÑ atthuppattiÒca
Èka~khantÈva yathÈvuttabrahmavihÈrayogena atthÈya hitÈya sukhÈya
paÔipajjanti, dakkhiÓeyyatÈya ca tesaÑ kÈrÈnaÑ mahapphalataÑ
mahÈnisaÑsataÒca Èvahanti, evameva mÈtÈpitaropi puttÈnaÑ aparÈdhaÑ
agaÓetvÈ ekanteneva tesaÑ anatthahÈniÑ atthuppattiÒca Èka~khantÈ
vuttanayeneva catubbidhassapi brahmavihÈrassa labbhanato atthÈya hitÈya
sukhÈya paÔipajjantÈ paramadakkhiÓeyyÈ hutvÈ attani katÈnaÑ kÈrÈnaÑ
mahapphalataÑ mahÈnisaÑsataÒca Èvahanti. Sabbadevehi ca paÔhamaÑ
tesaÑ upakÈravantatÈya te Èditoyeva devÈ. TesaÑ hi vasena te paÔhamaÑ
aÒÒe deve “devÈ”ti jÈnanti ÈrÈdhenti payirupÈsanti, ÈrÈdhanavidhiÑ ÒatvÈ
tathÈ paÔipajjantÈ tassÈ paÔipattiyÈ phalaÑ adhigacchanti, tasmÈ te
pacchÈdevÈ nÈma. Tena vuttaÑ “pubbadevatÈti bhikkhave mÈtÈpit|naÑ
etaÑ adhivacanan”ti.
PubbÈcariyÈti paÔhama-ÈcariyÈ. MÈtÈpitaro hi putte sikkhÈpentÈ
atitaruÓakÈlato paÔÔhÈya “evaÑ nisÊda, evaÑ gaccha, evaÑ tiÔÔha, evaÑ saya,
evaÑ khÈda, evaÑ bhuÒja, ayaÑ te ‘tÈtÈ’ti vattabbo, ayaÑ ‘bhÈtikÈ’ti, ayaÑ
‘bhaginÊ’ti, idaÑ nÈma kÈtuÑ vaÔÔati, idaÑ na vaÔÔati, asukaÑ nÈma
upasa~kamituÑ vaÔÔati, asukaÑ nÈma na vaÔÔatÊ”ti gÈhenti sikkhÈpenti.
AparabhÈge aÒÒe ÈcariyÈpi sippaÑ muddaÑ gaÓananti evamÈdiÑ
sikkhÈpenti, aÒÒe saraÓÈni denti, sÊlesu patiÔÔhÈpenti,
320
KhuddakanikÈya
pabbÈjenti, dhammaÑ uggaÓhÈpenti, upasampÈdenti, sotÈpattimaggÈdÊni
pÈpenti. Iti sabbepi te pacchÈ-ÈcariyÈ nÈma. MÈtÈpitaro pana
sabbapaÔhamaÑ. TenÈha “pubbÈcariyÈti bhikkhave mÈtÈpit|naÑ etaÑ
adhivacanan”ti.
ŒhuneyyÈti ÈnetvÈ hunitabbanti ÈhunaÑ, d|ratopi ÈnetvÈ phalavisesaÑ
Èka~khantena guÓavantesu dÈtabbÈnaÑ annapÈnavatthacchÈdanÈdÊnaÑ etaÑ
nÈmaÑ, upakÈrakhettatÈya taÑ ÈhunaÑ arahantÊti ÈhuneyyÈ. Tena vuttaÑ
“ÈhuneyyÈti bhikkhave mÈtÈpit|naÑ etaÑ adhivacanan”ti.
IdÈni tesaÑ brahmÈdibhÈve kÈraÓaÑ dassetuÑ “taÑ kissa hetu?
BahukÈrÈ”ti-Èdi vuttaÑ. TaÑ kissa het|ti taÑ mÈtÈpit|naÑ brahmÈdiadhivacanaÑ kena kÈraÓenÈti ceti attho. BahukÈrÈti bah|pakÈrÈ. ŒpÈdakÈti
jÊvitassa ÈpÈdakÈ pÈlakÈ. PuttÈnaÑ hi mÈtÈpit|hi jÊvitaÑ ÈpÈditaÑ pÈlitaÑ
ghaÔitaÑ anuppabandhena pavattitaÑ sampÈditaÑ. PosakÈti hatthapÈde
vaÉÉhetvÈ hadayalohitaÑ pÈyetvÈ posetÈro. Imassa lokassa dassetÈroti
puttÈnaÑ imasmiÑ loke iÔÔhÈniÔÔhÈrammaÓadassanaÑ nÈma mÈtÈpitaro
nissÈya jÈtanti te nesaÑ imassa lokassa dassetÈro nÈma. Iti tesaÑ
bahukÈrattaÑ brahmÈdibhÈvassa kÈraÓaÑ dassitaÑ, yena putto mÈtÈpit|naÑ
lokiyena upakÈrena kenaci pariyÈyena pariyantaÑ paÔikÈraÑ kÈtuÑ na
samatthoyeva. Sace hi putto “mÈtÈpit|naÑ upakÈrassa paccupakÈraÑ
karissÈmÊ”ti uÔÔhÈya samuÔÔhÈya vÈyamanto dakkhiÓe aÑsak|Ôe mÈtaraÑ,
itarasmiÑ pitaraÑ ÔhapetvÈ vassasatÈyuko sakalaÑ vassasatampi
parihareyya cat|hi paccayehi ucchÈdanaparimaddananhÈpanasambÈhanÈdÊhi
ca yathÈruci upaÔÔhahanto tesaÑ muttakarÊsampi ajigucchanto, na ettÈvatÈ
puttena mÈtÈpit|naÑ paÔikÈro kato hoti aÒÒatra saddhÈdiguÓavisese
patiÔÔhÈpanÈ. VuttaÑ hetaÑ BhagavatÈ–
“DvinnÈhaÑ bhikkhave na suppaÔikÈraÑ vadÈmi. KatamesaÑ
dvinnaÑ, mÈtu ca pitu ca. Ekena bhikkhave aÑsena mÈtaraÑ
parihareyya, ekena aÑsena pitaraÑ parihareyya vassasatÈyuko
vassasatajÊvÊ, so ca nesaÑ ucchÈdanaparimaddananhÈpanasambÈhanena,
te ca tattheva muttakarÊsaÑ cajeyyuÑ, na tveva bhikkhave mÈtÈpit|naÑ
321
kataÑ vÈ hoti paÔikataÑ vÈ. ImissÈ ca bhikkhave mahÈpathaviyÈ
pah|tarattaratanÈya1 mÈtÈpitaro issariyÈdhipacce rajje patiÔÔhÈpeyya, na
tveva bhikkhave mÈtÈpit|naÑ kataÑ vÈ hoti paÔikataÑ vÈ. TaÑ kissa
hetu, bahukÈrÈ bhikkhave mÈtÈpitaro puttÈnaÑ ÈpÈdakÈ posakÈ imassa
lokassa dassetÈro.
Yo ca kho bhikkhave mÈtÈpitaro assaddhe saddhÈsampadÈya
samÈdapeti niveseti patiÔÔhÈpeti. DussÊle sÊlasampadÈya, maccharino
cÈgasampadÈya, duppaÒÒe paÒÒÈsampadÈya samÈdapeti niveseti
patiÔÔhÈpeti, ettÈvatÈ kho bhikkhave mÈtÈpit|naÑ kataÒca hoti
paÔikataÒcÈ”ti2.
TathÈ–
“MÈtÈpitu-upaÔÔhÈnaÑ, puttadÈrassa sa~gaho”ti3.
“MÈtÈpitu-upaÔÔhÈnaÑ bhikkhave paÓÉitapaÒÒattan”ti ca–
EvamÈdÊni mÈtÈpit|naÑ puttassa bah|pakÈrabhÈvasÈdhakÈni suttÈni
daÔÔhabbÈni.
GÈthÈsu vuccareti vuccanti kathÊyanti. PajÈya anukampakÈti paresaÑ
pÈÓaÑ chinditvÈpi attano santakaÑ yaÑkiÒci cajitvÈpi attano pajaÑ
paÔijagganti gopayanti, tasmÈ pajÈya attano puttÈnaÑ anukampakÈ
anuggÈhakÈ.
NamasseyyÈti sÈyaÑ pÈtaÑ upaÔÔhÈnaÑ gantvÈ “idaÑ mayhaÑ
uttamaÑ puÒÒakkhettan”ti namakkÈraÑ kareyya. SakkareyyÈti sakkÈrena
paÔimÈneyya. IdÈni taÑ sakkÈraÑ dassento “annenÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha
annenÈti yÈgubhattakhÈdanÊyena. PÈnenÈti aÔÔhavidhapÈnena. VatthenÈti
nivÈsanapÈrupanena. SayanenÈti maÒcapÊÔhabhisibimbohanÈdinÈ sayanena.
UcchÈdanenÈti duggandhaÑ paÔivinodetvÈ sugandhakaraÓucchÈdanena.
NhÈnenÈti sÊtakÈle uÓhodakena, uÓhakÈle sÊtodakena gattÈni parisiÒcitvÈ
nhÈpanena. PÈdÈnaÑ dhovanena cÈti uÓhodakasÊtodakehi pÈdadhovanena
ceva telamakkhanena ca.
______________________________________________________________
1. Pah|tasattaratanÈya (SÊ, SyÈ)
2. PaÔikataÒca atikataÒcÈti (SÊ, SyÈ) AÑ 1. 63 piÔÔhe.
322
KhuddakanikÈya
TÈya naÑ pÈricariyÈyÈti ettha nanti nipÈtamattaÑ,
yathÈvuttaparicaraÓena. Atha vÈ pÈricariyÈyÈti
bharaÓakiccakaraÓakulavaÑsapatiÔÔhÈpanÈdinÈ paÒcavidha-upaÔÔhÈnena.
VuttaÑ hetaÑ–
“PaÒcahi kho gahapatiputta ÔhÈnehi puttena puratthimÈ disÈ
mÈtÈpitaro paccupaÔÔhÈtabbÈ ‘bhato ne1 bharissÈmi, kiccaÑ nesaÑ
karissÈmi, kulavaÑsaÑ ÔhapessÈmi, dÈyajjaÑ paÔipajjissÈmi. Atha vÈ
pana nesaÑ petÈnaÑ kÈlakatÈnaÑ dakkhiÓamanuppadassÈmÊ’ti. Imehi
kho gahapatiputta paÒcahi ÔhÈnehi puttena puratthimÈ disÈ mÈtÈpitaro
paccupaÔÔhitÈ paÒcahi ÔhÈnehi puttaÑ anukampanti, pÈpÈ nivÈrenti,
kalyÈÓe nivesenti, sippaÑ sikkhÈpenti, patir|pena dÈrena saÑyojenti,
samaye dÈyajjaÑ niyyÈdentÊ”ti2.
Apica yo mÈtÈpitaro tÊsu vatth|su abhippasanne katvÈ sÊlesu vÈ
patiÔÔhÈpetvÈ pabbajjÈya vÈ niyojetvÈ upaÔÔhahati, ayaÑ mÈtÈpituupaÔÔhÈkÈnaÑ aggoti veditabbo. SÈ panÈyaÑ pÈricariyÈ puttassa
ubhayalokahitasukhÈvahÈti dassento “idheva naÑ pasaÑsanti, pecca sagge
pamodatÊ”ti Èha. Tattha idhÈti imasmiÑ loke. MÈtÈpitu-upaÔÔhÈkaÑ hi
puggalaÑ paÓÉitamanussÈ tattha pÈricariyÈya pasaÑsanti vaÓÓenti thomenti,
tassa ca diÔÔhÈnugatiÑ ÈpajjantÈ sayampi attano mÈtÈpit|su tathÈ paÔipajjitvÈ
mahantaÑ puÒÒaÑ pasavanti. PeccÈti paralokaÑ gantvÈ sagge Ôhito
mÈtÈpitupaÔÔhÈko dibbasampattÊhi modati pamodati abhinandatÊti.
_____
8. BahukÈrasuttavaÓÓanÈ
107. AÔÔhame brÈhmaÓagahapatikÈti brÈhmaÓÈ ceva gahapatikÈ ca.
®hapetvÈ brÈhmaÓe ye keci agÈraÑ ajjhÈvasantÈ idha gahapatikÈti
______________________________________________________________
1. NesaÑ (SyÈ, Ka)
323
veditabbÈ. Yeti aniyamato niddiÔÔhaparÈmasanaÑ. Voti1
upayogabahuvacanaÑ. AyaÑ hettha sa~khepattho–bhikkhave tumhÈkaÑ
bah|pakÈrÈ brÈhmaÓagahapatikÈ, ye brÈhmaÓÈ ceva sesa-agÈrikÈ ca “tumhe
eva amhÈkaÑ puÒÒakkhettaÑ, yattha mayaÑ uddhaggikaÑ dakkhiÓaÑ
patiÔÔhÈpema sovaggikaÑ sukhavipÈkaÑ saggasaÑvattanikan”ti cÊvarÈdÊhi
paccayehi pati-upaÔÔhitÈti.
EvaÑ “ÈmisadÈnena ÈmisasaÑvibhÈgena ÈmisÈnuggahena gahaÔÔhÈ
bhikkh|naÑ upakÈravanto”ti dassetvÈ idÈni dhammadÈnena
dhammasaÑvibhÈgena dhammÈnuggahena bhikkh|nampi tesaÑ
upakÈravantataÑ dassetuÑ “tumhepi bhikkhave”ti-Èdi vuttaÑ, taÑ
vuttanayameva.
IminÈ kiÑ kathitaÑ? PiÓÉÈpacÈyanaÑ nÈma kathitaÑ. AyaÑ hettha
adhippÈyo–bhikkhave yasmÈ ime brÈhmaÓagahapatikÈ neva tumhÈkaÑ
ÒÈtakÈ, na mittÈ, na iÓaÑ vÈ dhÈrenti, atha kho “ime samaÓÈ sammaggatÈ
sammÈ paÔipannÈ, ettha no kÈrÈ mahapphalÈ bhavissanti mahÈnisaÑsÈ”ti
phalavisesaÑ Èka~khantÈ tumhe cÊvarÈdÊhi upaÔÔhahanti. TasmÈ taÑ tesaÑ
adhippÈyaÑ parip|rentÈ appamÈdena sampÈdetha, dhammadesanÈpi vo
kÈrakÈnaÑyeva sobhati, ÈdeyyÈ ca hoti, na itaresanti evaÑ
sammÈpaÔipattiyaÑ appamÈdo karaÓÊyoti.
EvamidaÑ bhikkhaveti-ÈdÊsu ayaÑ sa~khepattho–bhikkhave evaÑ
iminÈ vuttappakÈrena gahaÔÔhapabbajitehi ÈmisadÈnadhammadÈnavasena
aÒÒamaÒÒaÑ sannissÈya2 kÈmÈdivasena catubbidhassapi oghassa
nittharaÓatthÈya sakalassapi vaÔÔadukkhassa sammadeva pariyosÈnakaraÓÈya
uposathasÊlaniyamÈdivasena catupÈrisuddhisÊlÈdivasena vÈ idaÑ
sÈsanabrahmacariyaÑ maggabrahmacariyaÒca vussati carÊyatÊti.
GÈthÈsu sÈgÈrÈti gahaÔÔhÈ. AnagÈrÈti pariccatta-agÈrÈ pabbajitÈ. Ubho
aÒÒoÒÒanissitÈti te ubhopi aÒÒamaÒÒasannissitÈ. SÈgÈrÈ hi anagÈrÈnaÑ
dhammadÈnasannissitÈ, anagÈrÈ ca sÈgÈrÈnaÑ paccayadÈnasannissitÈ.
ŒrÈdhayantÊti sÈdhenti sampÈdenti. Saddhammanti paÔipattisaddhammaÑ
paÔivedhasaddhammaÒca. Tattha yaÑ uttamaÑ, taÑ dassento Èha
______________________________________________________________
1. Teti (SÊ, SyÈ, Ka)
2. NissÈya (Ka)
324
KhuddakanikÈya
“yogakkhamaÑ anuttaran”ti, arahattaÑ nibbÈnaÒca. SÈgÈres|ti sÈgÈrehi,
nissakke idaÑ bhummavacanaÑ, sÈgÈrÈnaÑ vÈ santike. Paccayanti
vuttÈvasesaÑ duvidhaÑ paccayaÑ piÓÉhapÈtaÑ bhesajjaÒca.
Parissayavinodananti utuparissayÈdiparissayaharaÓaÑ vihÈrÈdi-ÈvasathaÑ.
Sugatanti sammÈ paÔipannaÑ kalyÈÓaputhujjanena saddhiÑ aÔÔhavidhaÑ
ariyapuggalaÑ. SÈvako hi idha Sugatoti adhippeto. Gharamesinoti gharaÑ
esino, gehe ÔhatvÈ gharÈvÈsaÑ vasantÈ bhog|pakaraÓÈni ceva
gahaÔÔhasÊlÈdÊni ca1 esanasÊlÈti attho. SaddahÈno arahatanti arahantÈnaÑ
ariyÈnaÑ vacanaÑ, tesaÑ vÈ sammÈpaÔipattiÑ saddahantÈ. “AddhÈ ime
sammÈ paÔipannÈ, yathÈ ime kathenti, tathÈ paÔipajjantÈnaÑ sÈ paÔipatti
saggamokkhasampattiyÈ saÑvattatÊ”ti abhisaddahantÈti attho.
“SaddahantÈ”tipi2 pÈÔho. AriyapaÒÒÈyÈti suvisuddhapaÒÒÈya. JhÈyinoti
ÈrammaÓalakkhaÓ|panijjhÈnavasena duvidhenapi jhÈnena jhÈyino.
Idha dhammaÑ caritvÈnÈti imasmiÑ attabhÈve, imasmiÑ vÈ sÈsane
lokiyalokuttarasukhassa maggabh|taÑ sÊlÈdidhammaÑ paÔipajjitvÈ yÈva
parinibbÈnaÑ na pÈpuÓanti, tÈvadeva sugatigÈmino. Nandinoti
pÊtisomanassayogena nandanasÊlÈ. Keci pana “dhammaÑ caritvÈna magganti
sotÈpattimaggaÑ pÈpuÓitvÈ”ti vadanti. Devalokasminti chabbidhepi
kÈmÈvacaradevaloke. Modanti kÈmakÈminoti yathicchitavatthunipphattito
kÈmakÈmino kÈmavanto hutvÈ pamodantÊti.
_____
9. KuhasuttavaÓÓanÈ
108. Navame kuhÈti sÈmantajappanÈdinÈ kuhanavatthunÈ kuhakÈ,
asantaguÓasambhÈvanicchÈya kohaÒÒaÑ katvÈ paresaÑ vimhÈpakÈti attho.
ThaddhÈti kodhena ca mÈnena ca thaddhamÈnasÈ. “Kodhano hoti
upÈyÈsabahulo, appampi vutto samÈno abhisajjati kuppati byÈpajjati
patitthÊyatÊ”ti3 evaÑ vuttena kodhena ca,
“dubbaco hoti
______________________________________________________________
1. Bhog|pakaraÓÈnaÑ ceva gahaÔÔhasÊlÈdÊnaÑ ca (SyÈ)
2. SaddhÈtÈtipi (SÊ), saddÈtÈtipi (SyÈ)
3. AÑ 1. 122; Abhi 3. 133 piÔÔhesu.
325
dovacassakaraÓehi dhammehi samannÈgato akkhamo appadakkhiÓaggÈhÊ
anusÈsanin”ti1 evaÑ vuttena dovacassena ca, “jÈtimado gottamado
sippamado2 Èrogyamado yobbanamado jÊvitamado”ti3 evaÑ vuttena
jÈtimadÈdibhedena madena ca garukÈtabbesu gar|su paramanipaccakÈraÑ
akatvÈ ayosalÈkaÑ gilitvÈ ÔhitÈ viya anonatÈ hutvÈ vicaraÓakÈ. LapÈti
upalÈpakÈ micchÈjÊvavasena kulasa~gÈhakÈ, paccayatthaÑ
payuttavÈcÈvasena nippasikatÈvasena ca lapakÈti vÈ attho.
Si~gÊti “tattha katamaÑ si~gaÑ, yaÑ si~gaÑ si~gÈratÈ cÈturatÈ
cÈturiyaÑ parikkhattatÈ pÈrikkhattiyan”ti4 evaÑ vuttehi si~gasadisehi
pÈkaÔakilesehi samannÈgatÈ. UnnaÄÈti uggatanaÄÈ, naÄasadisaÑ tucchamÈnaÑ
ukkhipitvÈ vicaraÓakÈ. AsamÈhitÈti cittekaggatÈmattassÈpi alÈbhino. Na me
te bhikkhave bhikkh| mÈmakÈti te mayhaÑ bhikkh| mama santakÈ na
honti. Meti5 idaÑ padaÑ attÈnaÑ uddissa pabbajitattÈ BhagavatÈ vuttaÑ.
YasmÈ pana te kuhanÈdiyogato na sammÈ paÔipannÈ, tasmÈ “na mÈmakÈ”ti
vuttÈ. ApagatÈti yadipi te mama sÈsane pabbajitÈ, yathÈnusiÔÔhaÑ pana
appaÔipajjanato apagatÈ eva imasmÈ dhammavinayÈ, ito te suvid|ravid|re
ÔhitÈti dasseti. VuttaÑ hetaÑ–
“NabhaÒca d|re pathavÊ ca d|re,
PÈraÑ samuddassa tadÈhu d|re.
Tato have d|rataraÑ vadanti,
SataÒca dhammaÑ asataÒca rÈjÈ”ti6.
VuddhiÑ vir|ÄiÑ vepullaÑ ÈpajjantÊti sÊlÈdiguÓehi vaÉÉhanavasena
vuddhiÑ, tattha niccalabhÈvena vir|ÄhiÑ, sabbattha patthaÔabhÈvena
sÊlÈdidhammakkhandhapÈrip|riyÈ vepullaÑ. Na ca te kuhÈdisabhÈvÈ
bhikkh| Èpajjanti, na ca pÈpuÓantÊti attho. Te kho me bhikkhave bhikkh|
mÈmakÈti idhÈpi meti attÈnaÑ uddissa pabbajitattÈ vadati7, sammÈ
paÔipannattÈ pana “mÈmakÈ”ti Èha. VuttavipariyÈyena sukkapakkho
veditabbo. Tattha
______________________________________________________________
2. Li~gamado (SyÈ, Ka)
6. AÑ 1. 360; Khu 6. 137 piÔÔhesu.
5. Mayhanti (SÊ, SyÈ, Ka)
7. VuttaÑ (Ka)
326
KhuddakanikÈya
yÈva arahattamaggÈ vir|hanti nÈma, arahattaphale pana sampatte vir|ÄhiÑ
vepullaÑ ÈpannÈ nÈma. GÈthÈ suviÒÒeyyÈ eva.
_____
10. NadÊsotasuttavaÓÓanÈ
109. Dasame seyyathÈpÊti opammadassanatthe nipÈto, yathÈ nÈmÈti
attho. NadiyÈ sotena ovuyheyyÈti sÊghasotÈya hÈrahÈriniyÈ nadiyÈ
udakavegena heÔÔhato vuyheyya adho hariyetha. Piyar|pasÈtar|penÈti
piyasabhÈvena sÈtasabhÈvena ca kÈraÓabh|tena, tassaÑ nadiyaÑ tassÈ vÈ
paratÊre maÓisuvaÓÓÈdi aÒÒaÑ vÈ piyavatthu vitt|pakaraÓaÑ atthi, taÑ
gahessÈmÊti nadiyaÑ patitvÈ sotena avakaÉÉheyya. KiÒcÈpÊti anujÈnanaasambhÈvanatthe nipÈto. KiÑ anujÈnÈti, kiÑ na sambhÈveti? Tena purisena
adhippetassa piyavatthussa tattha atthibhÈvaÑ anujÈnÈti, tathÈgamanaÑ pana
ÈdÊnavavantatÈya na sambhÈveti. IdaÑ vuttaÑ hoti–ambho purisa yadipi
tayÈ adhippetaÑ piyavatthu tattha upalabbhati, evaÑ gamane pana
ayamÈdÊnavo, yaÑ tvaÑ heÔÔhÈ rahadaÑ patvÈ maraÓaÑ maraÓamattaÑ vÈ
dukkhaÑ pÈpuÓeyyÈsÊti.
Atthi cettha heÔÔhÈ rahadoti etissÈ nadiyÈ heÔÔhÈ anusotabhÈge ativiya
gambhÊravitthato eko mahÈsaro atthi. So ca samantato
vÈtÈbhighÈtasamuÔÔhitÈhi maÓimayapabbatak|ÔasannitÈhi mahatÊhi |mÊhi
vÊcÊhi sa-|mi, visamesu bh|mippadesesu savegaÑ anupakkhandantena
imissÈ tÈva nadiyÈ mahoghena tahiÑ tahiÑ ÈvaÔÔamÈnavipulajalatÈya
balavÈmukhasadisehi1 saha ÈvaÔÔehÊti sÈvaÔÔo, taÑ rahadaÑ otiÓÓasatteyeva
attano nibaddhÈmisagocare2 katvÈ ajjhÈvasantena ativiya
bhayÈnakadassanena ghoracetasÈ dakarakkhasena sagaho sarakkhaso,
caÓÉamacchamakarÈdinÈ vÈ sagaho, yathÈvuttarakkhasena sarakkhaso.
______________________________________________________________
1. VaÄavÈmukhasadisehi (SÊ, SyÈ)
2. NibandhÈpitagocare (Ka)
327
Yanti evaÑ sappaÔibhayaÑ yaÑ rahadaÑ. Ambho purisÈti ÈlapanaÑ.
MaraÓaÑ vÈ nigacchasÊti tÈhi vÈ |mÊhi ajjhotthaÔo, tesu vÈ ÈvaÔÔesu nipatito
sÊsaÑ ukkhipituÑ asakkonto tesaÑ vÈ caÓÉamacchamakarÈdÊnaÑ mukhe
nipatito tassa vÈ dakarakkhasassa hatthaÑ gato maraÓaÑ vÈ gamissasi, atha
vÈ pana Èyusese sati tato muccitvÈ apagacchanto tehi |mi-ÈdÊhi
janitaghaÔÔitavasena maraÓamattaÑ maraÓappamÈÓaÑ dukkhaÑ nigacchasi.
PaÔisotaÑ vÈyameyyÈti so pubbe anusotaÑ vuyhamÈno tassa purisassa
vacanaÑ sutvÈ “anattho kira me upaÔÔhito, maccumukhe kirÈhaÑ
parivattÈmÊ”ti uppannabalavabhayo sambhamanto diguÓaÑ katvÈ ussÈhaÑ
hatthehi ca pÈdehi ca vÈyameyya tareyya, na cireneva tÊraÑ sampÈpuÓeyya.
Atthassa viÒÒÈpanÈyÈti catusaccapaÔivedhÈnuk|lassa atthassa
sambodhanÈya upamÈ katÈ. AyaÑ cettha1 atthoti ayameva idÈni vuccamÈno
idha mayÈ adhippeto upameyyattho, yassa viÒÒÈpanÈya upamÈ ÈhaÔÈ.
TaÓhÈyetaÑ adhivacananti ettha cat|hi ÈkÈrehi taÓhÈya sotasadisatÈ
veditabbÈ anukkamaparivuÉÉhito anuppabandhato osÊdÈpanato duruttaraÓato
ca. YathÈ hi upari mahÈmeghe abhippavuÔÔhe udakaÑ
pabbatakandarapadarasÈkhÈyo p|retvÈ tato bhassitvÈ kusubbhe p|retvÈ tato
bhassitvÈ kunnadiyo p|retvÈ tato mahÈnadiyo pakkhanditvÈ ekoghaÑ hutvÈ
pavattamÈnaÑ “nadÊsoto”ti vuccati, evameva ajjhattikabÈhirÈdivasena
anekabhedesu r|pÈdÊsu ÈrammaÓesu lobho uppajjitvÈ anukkamena
parivuÉÉhiÑ gacchanto “taÓhÈsoto”ti vuccati. YathÈ ca nadÊsoto Ègamanato
yÈva samuddappatti, tÈva sati vicchedapaccayÈbhÈve avicchijjamÈno
anuppabandhena pavattati, evaÑ taÓhÈsotopi Ègamanato paÔÔhÈya asati
vicchedapaccaye avicchijjamÈno apÈyasamuddÈbhimukho anuppabandhena
pavattati. YathÈ pana nadÊsoto tadantogadhe satte osÊdÈpeti, sÊsaÑ
ukkhipituÑ na deti, maraÓaÑ vÈ maraÓamattaÑ vÈ dukkhaÑ pÈpeti, evaÑ
taÓhÈsotopi attano sotantogate satte osÊdÈpeti,
______________________________________________________________
1. AyaÑ cevettha (SyÈ)
328
KhuddakanikÈya
paÒÒÈsÊsaÑ ukkhipituÑ na deti, kusalam|lacchedanena
saÑkilesadhammasamÈpajjanena ca maraÓaÑ vÈ maraÓamattaÑ vÈ
dukkhaÑ pÈpeti.
YathÈ ca nadiyÈ soto mahoghabhÈvena pavattamÈno uÄumpaÑ vÈ
nÈvaÑ vÈ bandhituÑ netuÑ ca chekaÑ purisaÑ nissÈya paratÊraÑ gantuÑ
ajjhÈsayaÑ katvÈ tajjaÑ vÈyÈmaÑ karontena taritabbo, na yena vÈ tena vÈti
duruttaro, evaÑ taÓhÈsotopi kÈmoghabhavoghabh|to sÊlasaÑvaraÑ p|retuÑ
samathavipassanÈsu kammaÑ kÈtuÑ “nipakena arahattaÑ pÈpuÓissÈmÊ”ti
ajjhÈsayaÑ samuÔÔhÈpetvÈ kalyÈÓamitte nissÈya samathavipassanÈnÈvaÑ
abhiruhitvÈ sammÈvÈyÈmaÑ karontena taritabbo, na yena vÈ tena vÈti
duruttaro. EvaÑ anukkamaparivuÉÉhito anuppabandhato osÊdÈpanato
duruttaraÓatoti cat|hi ÈkÈrehi taÓhÈya nadÊsotasadisatÈ veditabbÈ.
Piyar|paÑ sÈtar|panti piyajÈtikaÑ piyasabhÈvaÑ piyar|paÑ,
madhurajÈtikaÑ madhurasabhÈvaÑ sÈtar|paÑ, iÔÔhasabhÈvanti attho.
Channetanti channaÑ etaÑ. AjjhattikÈnanti ettha “evaÑ mayaÑ attÈti
gahaÓaÑ gamissÈmÈ”ti iminÈ viya adhippÈyena attÈnaÑ adhikÈraÑ katvÈ
pavattÈnÊti ajjhattikÈni. Tattha gocarajjhattaÑ niyakajjhattaÑ visayajjhattaÑ
ajjhattajjhattanti catubbidhaÑ ajjhattaÑ. Tesu “ajjhattarato samÈhito”ti
evamÈdÊsu1 vuttaÑ idaÑ gocarajjhattaÑ nÈma. “AjjhattaÑ
sampasÈdanan”ti2 ÈgataÑ idaÑ niyakajjhattaÑ nÈma. “SabbanimittÈnaÑ
amanasikÈrÈ ajjhattaÑ suÒÒataÑ upasampajja viharatÊ”ti3 evamÈgataÑ idaÑ
visayajjhattaÑ nÈma. “AjjhattikÈ dhammÈ, bÈhirÈ dhammÈ”ti4 ettha vuttaÑ
ajjhattaÑ ajjhattajjhattaÑ nÈma. IdhÈpi etadeva adhippetaÑ, tasmÈ
ajjhattÈniyeva ajjhattikÈni. Atha vÈ yathÈvutteneva atthena “ajjhattÈ
dhammÈ, bahiddhÈ dhammÈ”ti-ÈdÊsu viya tesu ajjhattesu bhavÈni
ajjhattikÈni, cakkhÈdÊni. TesaÑ ajjhattikÈnaÑ.
ŒyatanÈnanti ettha Èyatanato, ÈyÈnaÑ tananato, Èyatassa ca nayanato
ÈyatanÈnÊti. CakkhÈdÊsu hi taÑtaÑdvÈravatthukÈ cittacetasikÈ dhammÈ
sakena sakena anubhavanÈdinÈ kiccena Èyatanti uÔÔhahanti ghaÔanti
vÈyamanti, te ca Èyabh|te dhamme etÈni tanonti5
______________________________________________________________
2. DÊ 1. 70; Abhi 1. 44 piÔÔhÈdÊsu.
5. Œyatanti (SÊ, SyÈ)
329
vitthÈrenti, yaÒca anamatagge saÑsÈre pavattaÑ ativiya ÈyataÑ
vaÔÔadukkhaÑ, taÑ nayanti pavattenti. Iti sabbathÈpime dhammÈ Èyatanato,
ÈyÈnaÑ tananato, Èyatassa ca nayanato ÈyatanÈnÊti vuccanti. Apica
nivÈsaÔÔhÈnaÔÔhena ÈkaraÔÔhena samosaraÓaÔÔhÈnaÔÔhena saÒjÈtidesaÔÔhena
kÈraÓaÔÔhena ca ÈyatanaÑ veditabbaÑ. TathÈ hi loke “issarÈyatanaÑ
devÈyatanan”ti-ÈdÊsu nivÈsaÔÔhÈnaÑ Èyatananti vuccati. “SuvaÓÓÈyatanaÑ
rajatÈyatanan”ti-ÈdÊsu Èkaro. SÈsane pana “manorame Èyatane, sevanti naÑ
viha~gamÈ”ti-ÈdÊsu samosaraÓaÔÔhÈnaÑ. “DakkhiÓÈpatho gunnaÑ
Èyatanan”ti-ÈdÊsu1 saÒjÈtideso. “Tatra tatreva sakkhibhabbataÑ pÈpuÓÈti sati
sati-Èyatane”ti-ÈdÊsu2 kÈraÓaÑ Èyatananti vuccati. CakkhÈdÊsu ca te te
cittacetasikÈ dhammÈ nivasanti tadÈyattavuttitÈyÈti cakkhÈdayo tesaÑ
nivÈsaÔÔhÈnaÑ. Tattha ca te ÈkiÓÓÈ tannissitattÈti te nesaÑ Èkaro,
samosaraÓaÔÔhÈnaÒca tattha vatthudvÈrabhÈvena samosaraÓato, saÒjÈtideso
ca tannissayabhÈvena tesaÑ tattheva uppattito, kÈraÓaÒca tadabhÈve tesaÑ
abhÈvatoti. Iti nivÈsaÔÔhÈnaÔÔhena ÈkaraÔÔhena samosaraÓaÔÔhÈnaÔÔhena
saÒjÈtidesaÔÔhena kÈraÓaÔÔhenÈti imehi kÈraÓehi cakkhÈdÊni ÈyatanÈnÊti
vuccanti. Tena vuttaÑ “channetaÑ ajjhattikÈnaÑ ÈyatanÈnan”ti.
Yadipi r|pÈdayopi3 dhammÈ “r|paÑ loke piyar|paÑ sÈtar|paÑ,
etthesÈ taÓhÈ uppajjamÈnÈ uppajjatÊ”ti taÓhÈvatthubhÈvato
piyar|pasÈtar|pabhÈvena vuttÈ, cakkhÈdike pana muÒcitvÈ
attabhÈvapaÒÒattiyÈ abhÈvato “mama cakkhu mama sotan”ti-ÈdinÈ
adhikasinehavatthubhÈvena4 cakkhÈdayo sÈtisayaÑ piyar|paÑ sÈtar|panti
niddesaÑ arahantÊti dassetuÑ “piyar|paÑ sÈtar|panti kho bhikkhave
channetaÑ ajjhattikÈnaÑ ÈyatanÈnaÑ adhivacanan”ti vuttaÑ.
OrambhÈgiyÈnanti ettha oraÑ vuccati kÈmadhÈtu, tappariyÈpannÈ
orambhÈgÈ, paccayabhÈvena tesaÑ hitÈti osambhÈgiyÈ. Yassa saÑvijjanti,
taÑ puggalaÑ vaÔÔasmiÑ saÑyojenti bandhantÊti saÑyojanÈni.
SakkÈyadiÔÔhivicikicchÈsÊlabbataparÈmÈsakÈmarÈgabyÈpÈdÈnaÑ etaÑ
adhivacanaÑ
______________________________________________________________
3. Yadi piyar|pÈdayopi (SÊ)
2. Ma 3. 138; AÑ 1. 256 piÔÔhesu.
4. AdhikasinehavatthubhÈvato (SÊ, SyÈ)
330
KhuddakanikÈya
te hi kÈmabhav|pagÈnaÑ sa~khÈrÈnaÑ paccayÈ hutvÈ r|pÈr|padhÈtuto
heÔÔhÈbhÈvena nihÊnabhÈvena orambhÈgabh|tena kÈmabhavena satte
saÑyojenti. Eteneva tesaÑ heÔÔhÈrahadasadisatÈ dÊpitÈti daÔÔhabbÈ.
mibhayanti kho bhikkhave kodhupÈyÈsassetaÑ adhivacananti bhÈyati
etasmÈti bhayaÑ, |mi eva bhayanti |mibhayaÑ. KujjhanaÔÔhena kodho,
sveva cittassa sarÊrassa ca abhippamaddanapavedhanuppÈdanena daÄhaÑ
ÈyÈsanaÔÔhena upÈyÈso.
Ettha ca anekavÈraÑ pavattitvÈ attanÈ samavetaÑ1 sattaÑ ajjhottharitvÈ
sÊsaÑ ukkhipituÑ adatvÈ anayabyasanÈpÈdanena kodhupÈyÈsassa
|misadisatÈ daÔÔhabbÈ. TathÈ kÈmaguÓÈnaÑ kilesÈbhibh|te satte ito ca etto,
etto ca itoti evaÑ manÈpiyar|pÈdivisayasa~khÈte attani saÑsÈretvÈ yathÈ
tato bahibh|te nekkhamme cittampi na uppajjati, evaÑ ÈvaÔÔetvÈ
byasanÈpÈdanena ÈvaÔÔasadisatÈ daÔÔhabbÈ. YathÈ pana gaharakkhasopi
ÈrakkharahitaÑ attano gocarabh|migataÑ purisaÑ abhibhuyya gahetvÈ
agocare Ôhitampi rakkhasamÈyÈya gocaraÑ netvÈ bheravar|padassanÈdinÈ
avasaÑ attano upakÈraÑ kÈtuÑ asamatthaÑ katvÈ anvÈvisitvÈ
vaÓÓabalabhogayasasukhehipi viyojento mahantaÑ anayabyasanaÑ ÈpÈdeti,
evaÑ mÈtugÈmopi yonisomanasikÈrarahitaÑ avÊrapurisaÑ itthikuttabh|tehi
attano hÈvabhÈvavilÈsehi2 abhibhuyya gahetvÈ vÊrajÈtiyampi attano r|pÈdÊhi
palobhanavasena iddhimÈyÈya anvÈvisitvÈ avasaÑ attano upakÈradhamme
sÊlÈdayo sampÈdetuÑ asamatthaÑ karonto guÓavaÓÓÈdÊhi viyojetvÈ
mahantaÑ anayabyasanaÑ ÈpÈdeti, evaÑ mÈtugÈmassa
gaharakkhasasadisatÈ daÔÔhabbÈ. Tena vuttaÑ “ÈvaÔÔanti kho bhikkhave
paÒcannetaÑ kÈmaguÓÈnaÑ adhivacanaÑ, gaharakkhasoti kho bhikkhave
mÈtugÈmassetaÑ adhivacanan”ti.
PaÔisototi kho bhikkhave nekkhammassetaÑ adhivacananti ettha
pabbajjÈ saha upacÈrena paÔhamajjhÈnaÑ vipassanÈpaÒÒÈ ca nibbÈnaÒca
nekkhammaÑ nÈma, sabbepi kusalÈ dhammÈ nekkhammaÑ nÈma. VuttaÑ
hetaÑ–
______________________________________________________________
1. SamavegaÑ (SyÈ)
2. HÈsabhÈvavilÈsehi (SyÈ, Ka)
331
“PabbajjÈ paÔhamaÑ jhÈnaÑ, nibbÈnaÒca vipassanÈ.
Sabbepi kusalÈ dhammÈ, nekkhammanti pavuccare”ti.
ImesaÑ pana pabbajjÈdÊnaÑ taÓhÈsotassa paÔilomato paÔisotasadisatÈ
veditabbÈ. Avisesena hi dhammavinayo nekkhammaÑ, tassa adhiÔÔhÈnaÑ
pabbajjÈ ca, dhammavinayo ca taÓhÈsotassa paÔisotaÑ vuccati. VuttaÑ
hetaÑ–
“PaÔisotagÈmiÑ nipuÓaÑ, gambhÊraÑ duddasaÑ aÓuÑ.
RÈgarattÈ na dakkhanti, tamokhandhena ÈvutÈ”ti1.
VÊriyÈrambhassÈti catubbidhasammappadhÈnavÊriyassa. Tassa
kÈmoghÈdibhedataÓhÈsotasantaraÓassa hatthehi pÈdehi
catura~ganadÊsotasantaraÓavÈyÈmassa sadisatÈ pÈkaÔÈyeva. TathÈ
nadÊsotassa tÊre Ôhitassa cakkhumato purisassa kÈmÈdiÑ catubbidhampi
oghaÑ taritvÈ tassa paratÊrabh|te nibbÈnathale Ôhitassa paÒcahi cakkh|hi
cakkhumato Bhagavato sadisabhÈvo. Tena vuttaÑ “cakkhumÈ puriso -paSammÈsambuddhassÈ”ti.
TatridaÑ opammasaÑsandanaÑ–nadÊsoto viya anuppabandhavasena
pavattamÈno taÓhÈsoto, tena vuyhamÈno puriso viya anamatagge
saÑsÈravaÔÔe paribbhamanato taÓhÈsotena vuyhamÈno satto, tassa tattha
piyar|pasÈtar|pavatthusmiÑ abhiniveso viya imassa cakkhÈdÊsu abhiniveso,
sa-|misÈvaÔÔasagaharakkhaso heÔÔhÈrahado viya
kodhupÈyÈsapaÒcakÈmaguÓamÈtugÈmasamÈkulo
paÒcorambhÈgiyasaÑyojanasam|ho, tamatthaÑ yathÈbh|taÑ viditvÈ tassa
nadÊsotassa paratÊre Ôhito cakkhumÈ puriso viya sakalaÑ saÑsÈrÈdÊnavaÑ
sabbaÒca ÒeyyadhammaÑ yathÈbh|taÑ viditvÈ taÓhÈsotassa paratÊrabh|te
nibbÈnathale Ôhito samantacakkhu BhagavÈ, tassa purisassa tasmiÑ nadiyÈ
sotena vuyhamÈne purise anukampÈya rahadassa rahadÈdÊnavassa ca
ÈcikkhanaÑ viya taÓhÈsotena vuyhamÈnassa sattassa2 mahÈkaruÓÈya
Bhagavato taÓhÈdÊnaÑ tadÈdÊnavassa ca vibhÈvanÈ, tassa vacanaÑ
asaddahitvÈ
______________________________________________________________
1. DÊ 2. 31; Ma 1. 224; SaÑ 1. 138 piÔÔhesu.
2. VuyhamÈne purise (SÊ)
332
KhuddakanikÈya
anusotagÈmino tassa purisassa tasmiÑ rahade
maraÓappattimaraÓamattadukkhappattiyo viya Bhagavato vacanaÑ
asampaÔicchantassa apÈyuppatti, sugatiyaÑ dukkhuppatti ca, tassa pana
vacanaÑ saddahitvÈ hatthehi ca pÈdehi ca vÈyÈmakaraÓaÑ viya tena ca
vÈyÈmena paratÊraÑ patvÈ sukhena yathicchitaÔÔhÈnagamanaÑ viya
Bhagavato vacanaÑ sampaÔicchitvÈ taÓhÈdÊsu ÈdÊnavaÑ passitvÈ
taÓhÈsotassa paÔisotapabbajjÈdinekkhammavasena vÊriyÈrambho,
ÈraddhavÊriyassa ca teneva vÊriyÈrambhena taÓhÈsotÈtikkamanaÑ,
nibbÈnatÊraÑ patvÈ arahattaphalasamÈpattivasena yathÈruci sukhavihÈroti.
GÈthÈsu sahÈpi dukkhena jaheyya kÈmeti jhÈnamaggÈdhigamatthaÑ
samathavipassanÈnuyogaÑ karonto bhikkhu yadipi tesaÑ
pubbabhÈgapaÔipadÈ kicchena kasirena sampajjati, na sukhena vÊthiÑ otarati
pubbabhÈgabhÈvanÈya kilesÈnaÑ balavabhÈvato, indriyÈnaÑ vÈ
atikkhabhÈvato, tathÈ sati sahÈpi dukkhena jaheyya kÈme, paÔhamajjhÈnena
vikkhambhento tatiyamaggena samucchindanto kilesakÈme pajaheyya. Etena
dukkhapaÔipade jhÈnamagge dasseti.
YogakkhemaÑ ÈyatiÑ patthayÈnoti anÈgÈmitaÑ arahattaÑ icchanto
Èka~khamÈno. AyaÑ hettha adhippÈyo–yadipi etarahi kicchena kasirena
jhÈnapurimamagge adhigacchÈmi, ime pana nissÈya upari arahattaÑ
adhigantvÈ katakicco pahÊnasabbadukkho bhavissÈmÊti sahÈpi dukkhena
jhÈnÈdÊhi kÈme pajaheyyÈti. Atha vÈ yo kÈmavitakkabahulo puggalo
kalyÈÓamittassa vasena pabbajjaÑ sÊlavisodhanaÑ jhÈnÈdÊnaÑ
pubbabhÈgapaÔipattiÑ vÈ paÔipajjanto kicchena kasirena assumukho
rodamÈno taÑ vitakkaÑ vikkhambheti, taÑ sandhÈya vuttaÑ “sahÈpi
dukkhena jaheyya kÈme”ti. So hi kicchenapi kÈme pajahanto jhÈnaÑ
nibbattetvÈ taÑ jhÈnaÑ pÈdakaÑ katvÈ vipassanto anukkamena arahatte
patiÔÔhaheyya. Tena vuttaÑ “yogakkhemaÑ ÈyatiÑ patthayÈno”ti.
SammappajÈnoti vipassanÈsahitÈya maggapaÒÒÈya sammadeva
pajÈnanto. Suvimuttacittoti tassa ariyamaggÈdhigamassa anantaraÑ
phalavimuttiyÈ suÔÔhu vimuttacitto. VimuttiyÈ phassaye tattha tatthÈti
tasmiÑ tasmiÑ
333
maggaphalÈdhigamanakÈle vimuttiÑ nibbÈnaÑ phassaye phuseyya
pÈpuÓeyya adhigaccheyya sacchikareyya. Upayogatthe hi “vimuttiyÈ”ti
idaÑ sÈmivacanaÑ. VimuttiyÈ vÈ ÈrammaÓabh|tÈya tattha tattha
taÑtaÑphalasamÈpattikÈle attano phalacittaÑ phassaye phuseyya
pÈpuÓeyya, nibbÈnogadhÈya phalasamÈpattiyÈ vihareyyÈti attho. Sa vedag|ti
so vedasa~khÈtena maggaÒÈÓena catunnaÑ saccÈnaÑ gatattÈ paÔividdhattÈ
vedag|. Lokantag|ti khandhalokassa pariyantaÑ gato. SesaÑ
suviÒÒeyyameva.
_____
11. CarasuttavaÓÓanÈ
110. EkÈdasame caratoti gacchantassa, ca~kamantassa vÈ. Uppajjati
kÈmavitakko vÈti vatthukÈmesu avÊtarÈgatÈya tÈdise paccaye
kÈmapaÔisaÑyutto vÈ vitakko uppajjati ce, yadi uppajjati. ByÈpÈdavitakko
vÈ vihiÑ sÈvitakko vÈti ÈghÈtanimittabyÈpÈdapaÔisaÑyutto vÈ vitakko,
leÉÉudaÓÉÈdÊhi paraviheÔhanavasena vihiÑsÈpaÔisaÑyutto vÈ vitakko
uppajjati ceti sambandho. AdhivÈsetÊti taÑ yathÈvuttaÑ kÈmavitakkÈdiÑ
yathÈpaccayaÑ attano citte uppannaÑ “itipÈyaÑ vitakko pÈpako, itipi
akusalo, itipi sÈvajjo, so ca kho attabyÈbÈdhÈyapi saÑvattatÊ”ti-ÈdinÈ nayena
paccavekkhaÓÈya abhÈvato adhivÈseti attano cittaÑ ÈropetvÈ vÈseti ce,
adhivÈsentoyeva ca nappajahati tada~gÈdippahÈnavasena na paÔinissajjati,
tato eva na vinodeti attano cittasantÈnato na nudati na nÊharati, tathÈ
avinodanato na byantÊkaroti na vigatantaÑ karoti. ŒtÈpÊ pahitatto yathÈ
tesaÑ antopi nÈvasissati antamaso bha~gamattampi, evaÑ karoti, ayaÑ pana
tathÈ na karotÊti attho. TathÈbh|tova na anabhÈvaÑ gameti anu anu
abhÈvaÑ na gameti. Na pajahati ce, na vinodeti ceti-ÈdinÈ ce-saddaÑ
yojetvÈ attho veditabbo.
Caranti caranto. EvaÑbh|toti evaÑ kÈmavitakkÈdipÈpavitakkehi
sama~gÊbh|to. AnÈtÈpÊ anottÈpÊti1 kilesÈnaÑ ÈtÈpanassa
______________________________________________________________
1. AnottappÊti (SÊ, SyÈ, Ka)
334
KhuddakanikÈya
vÊriyassa abhÈvena anÈtÈpÊ, pÈputrÈsa-ÈtÈpanaparitÈpanalakkhaÓassa
ottappassa abhÈvena anottÈpÊ. SatataÑ samitanti sabbakÈlaÑ nirantaraÑ.
KusÊto hÊnavÊriyoti kusalehi dhammehi parihÈyitvÈ akusalapakkhe
kucchitaÑ sÊdanato kosajjasamannÈgamena ca kusÊto,
sammappadhÈnavÊriyÈbhÈvena hÊnavÊriyo vÊriyavirahitoti vuccati kathÊyati.
®hitassÈti gamanaÑ upacchinditvÈ tiÔÔhato. Sayana-iriyÈpathassa visesato
kosajjapakkhikattÈ yathÈ taÑsama~gino vitakkÈ sambhavanti, taÑ dassetuÑ
“jÈgarassÈ”ti vuttaÑ.
Sukkapakkhe taÒce bhikkhave bhikkhu nÈdhivÈsetÊti ÈraddhavÊriyassÈpi
viharato anÈdimati saÑsÈre cirakÈlabhÈvitena
tathÈr|pappaccayasamÈyogena satisammosena vÈ kÈmavitakkÈdi uppajjati
ce, taÑ bhikkhu attano cittaÑ ÈropetvÈ na vÈseti ce, abbhantare na vÈseti
ceti1 attho. AnadhivÈsento kiÑ karotÊti? Pajahati chaÉÉeti. KiÑ kacavaraÑ
viya piÔakena? Na hi, apica kho taÑ vinodeti nudati nÊharati. KiÑ
balÊbaddaÑ viya patodena? Na hi, atha kho naÑ byantÊkaroti vigatantaÑ
karoti. YathÈ tesaÑ antopi nÈvasissati antamaso bha~gamattampi, tathÈ te
karoti. KathaÑ pana te tathÈ karoti? AnabhÈvaÑ gameti anu anu abhÈvaÑ
gameti, vikkhambhanappahÈnena yathÈ suvikkhambhitÈ honti, tathÈ ne
karotÊti vuttaÑ hoti.
EvaÑbh|toti-ÈdÊsu evaÑ kÈmavitakkÈdÊnaÑ anadhivÈsanena
suvisuddhÈsayo samÈno tÈya ca ÈsayasampattiyÈ tannimittÈya ca
payogasampattiyÈ parisuddhasÊlo indriyesu guttadvÈro bhojane mattaÒÒ|
satisampajaÒÒena samannÈgato jÈgariyaÑ anuyutto tada~gÈdivasena
kilesÈnaÑ ÈtÈpanalakkhaÓena vÊriyena samannÈgatattÈ ÈtÈpÊ sabbaso
pÈputrÈsena samannÈgatattÈ ottÈpÊ satataÑ rattindivaÑ samitaÑ nirantaraÑ
samathavipassanÈbhÈvanÈnuyogavasena catubbidhasammappadhÈnasiddhiyÈ
ÈraddhavÊriyo pahitatto nibbÈnaÑ paÔipesitacittoti vuccati kathÊyatÊti attho.
SesaÑ vuttanayameva.
______________________________________________________________
1. NÈdhivÈseti ceti (Ka)
335
GÈthÈsu gehanissitanti ettha gehavÈsÊti apariccattattÈ gehavÈsÊnaÑ
sabhÈvattÈ gehadhammattÈ vÈ gehaÑ vuccati vatthukÈmo, atha vÈ
gehapaÔibaddhabhÈvato kilesakÈmÈnaÑ nivÈsaÔÔhÈnabhÈvato taÑvatthukattÈ
vÈ kÈmavitakkÈdi gehanissitaÑ nÈma. KummaggaÑ paÔipannoti yasmÈ
ariyamaggassa uppathabhÈvato abhijjhÈdayo tadekaÔÔhadhammÈ ca
kummaggo, tasmÈ kÈmavitakkÈdibahulo puggalo kummaggaÑ paÔipanno
nÈma. Mohaneyyesu mucchitoti mohasaÑvattaniyesu r|pÈdÊsu mucchito
sammatto ajjhopanno. Sambodhinti ariyamaggaÒÈÓaÑ. PhuÔÔhunti phusituÑ
pattuÑ so tÈdiso micchÈsa~kappagocaro abhabbo, na kadÈci taÑ pÈpuÓÈtÊti
attho.
VitakkaÑ samayitvÈnÈti yathÈvuttaÑ micchÈvitakkaÑ
paÔisa~khÈnabhÈvanÈbalehi v|pasametvÈ. Vitakk|pasame ratoti navannampi
mahÈvitakkÈnaÑ accantav|pasamabh|te arahatte nibbÈne eva vÈ
ajjhÈsayena ra to abhirato. Bhabbo so tÈdisoti so yathÈvutto sammÈ
paÔipajjamÈno puggalo pubbabhÈge samathavipassanÈbalena sabbavitakke
yathÈrahaÑ tada~gÈdivasena v|pasametvÈ Ôhito vipassanaÑ ussukkÈpetvÈ
maggapaÔipÈÔiyÈ arahattamaggaÒÈÓasa~khÈtaÑ nibbÈnasa~khÈtaÒca
anuttaraÑ sambodhiÑ phuÔÔhuÑ adhigantuÑ bhabbo samatthoti.
EkÈdasamasuttavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
12. SampannasÊlasuttavaÓÓanÈ
111. DvÈdasame sampannasÊlÈti ettha tividhaÑ sampannaÑ
paripuÓÓasama~gÊmadhuravasena. Tesu–
“SampannaÑ sÈlikedÈraÑ, suvÈ bhuÒjanti kosiya.
PaÔivedemi te brahme, na ne vÈretumussahe”ti1–
ettha paripuÓÓattho sampannasaddo. “IminÈ pÈtimokkhasaÑvarena upeto
hoti samupeto upagato samupagato sampanno samannÈgato”ti2 ettha
sama~gibhÈvattho sampannasaddo. “ImissÈ bhante mahÈpathaviyÈ
______________________________________________________________
336
KhuddakanikÈya
heÔÔhimatalaÑ sampannaÑ, seyyathÈpi khuddamadhuÑ anÊlakaÑ,
evamassÈdan”ti1 ettha madhurattho sampannasaddo. Idha pana
paripuÓÓatthepi sama~gibhÈvepi vaÔÔati, tasmÈ sampannasÊlÈti paripuÓÓasÊlÈ
hutvÈtipi, sÊlasama~gino hutvÈtipi evamettha attho veditabbo.
Tattha “paripuÓÓasÊlÈ”ti iminÈ atthena khettadosavigamena
khettapÈrip|ri viya paripuÓÓaÑ nÈma hoti. Tena vuttaÑ
“khettadosavigamena khettapÈrip|ri viya sÊladosavigamena sÊlapÈrip|ri
vuttÈ”ti. “SÊlasama~gino”ti iminÈ pana atthena sÊlena sama~gÊbh|tÈ
samodhÈnagatÈ samannÈgatÈ hutvÈ viharathÈpi vuttaÑ hoti. Tattha dvÊhi
kÈraÓehi sampannasÊlatÈ hoti sÊlavipattiyÈ ÈdÊnavadassanena, sÊlasampattiyÈ
ÈnisaÑsadassanena ca. Tadubhayampi Visuddhimagge2 vuttanayena
veditabbaÑ. Tattha “sampannasÊlÈ”ti ettÈvatÈ kira BhagavÈ
catupÈrisuddhisÊlaÑ uddisitvÈ “pÈtimokkhasaÑvarasaÑvutÈ”ti iminÈ
jeÔÔhakasÊlaÑ dassetÊti-ÈdinÈ ettha yaÑ vattabbaÑ, taÑ heÔÔhÈ vuttameva.
Kimassa uttari karaÓÊyanti evaÑ sampannasÊlÈnaÑ viharataÑ tumhÈkaÑ
kinti siyÈ uttari kÈtabbaÑ, paÔipajjitabbanti ceti attho.
EvaÑ “sampannasÊlÈ bhikkhave viharathÈ”ti-ÈdinÈ sampÈdanupÈyena
saddhiÑ sÊlasampadÈya bhikkh| niyojento anekapuggalÈdhiÔÔhÈnaÑ katvÈ
desanaÑ ÈrabhitvÈ idÈni yasmÈ ekapuggalÈdhiÔÔhÈnavasena pavattitÈpi
Bhagavato desanÈ anekapuggalÈdhiÔÔhÈnÈva hoti sabbasÈdhÈraÓattÈ, tasmÈ
taÑ ekapuggalÈdhiÔÔhÈnavasena dassento “carato cepi bhikkhave
bhikkhuno”ti-ÈdimÈha.
Tattha abhijjhÈyati etÈyÈti abhijjhÈ, parabhaÓÉÈbhijjhÈyanalakkhaÓassa
lobhassetaÑ adhivacanaÑ. ByÈpajjati p|tibhavati cittaÑ etenÈti byÈpÈdo,
“anatthaÑ me acarÊ”ti-Èdinayappavattassa ek|navÊsati-ÈghÈtavatthuvisayassa
dosassetaÑ adhivacanaÑ. Ubhinnampi “tattha katamo kÈmacchando, yo
kÈmesu kÈmacchando kÈmasneho kÈmapipÈsÈ kÈmapariÄÈho kÈmamucchÈ
kÈmajjhosÈnan”ti3, tathÈ “lobho lubbhanÈ lubbhitattaÑ sÈrÈgo sÈrajjanÈ
sÈrajjitattaÑ abhijjhÈ lobho akusalam|lan”ti-ÈdinÈ4 “doso
dussanÈ
______________________________________________________________
337
dussitattaÑ byÈpatti byÈpajjanÈ byÈpajjitattaÑ virodho paÔivirodho
caÓÉikkaÑ asuropo anattamanatÈ cittassÈ”ti-ÈdinÈ1 ca vitthÈro veditabbo.
Vigato hotÊti ayaÒca abhijjhÈ ayaÒca byÈpÈdo vigato hoti apagato, pahÊno
hotÊti attho. EttÈvatÈ kÈmacchandanÊvaraÓassa ca byÈpÈdanÊvaraÓassa ca
pahÈnaÑ dassitaÑ hoti.
Thinamiddhanti thinaÒceva middhaÒca. Tesu cittassa akammaÒÒatÈ
thinaÑ, ÈlasiyassetaÑ adhivacanaÑ, vedanÈdÊnaÑ tiÓÓaÑ khandhÈnaÑ
akammaÒÒatÈ middhaÑ, pacalÈyikabhÈvassetaÑ adhivacanaÑ. Ubhinnampi
“tattha katamaÑ thinaÑ, yÈ cittassa akallatÈ akammaÒÒatÈ olÊyanÈ sallÊyanÈ.
Tattha katamaÑ middhaÑ, yÈ kÈyassa akallatÈ akammaÒÒatÈ onÈho
pariyonÈho”ti-ÈdinÈ2 nayena vitthÈro veditabbo.
Uddhaccakukkuccanti uddhaccaÒceva kukkuccaÒca. Tattha uddhaccaÑ
nÈma cittassa uddhatÈkÈro, kukkuccaÑ nÈma akatakalyÈÓassa katapÈpassa
tappaccayÈ vippaÔisÈro. Ubhinnampi “tattha katamaÑ uddhaccaÑ, yaÑ
cittassa uddhaccaÑ av|pasamo cetaso vikkhepo bhantattaÑ cittassÈ”tiÈdinÈ2 vitthÈro. “AkataÑ vata me kalyÈÓaÑ, akataÑ kusalaÑ, akataÑ
bhÊruttÈnaÑ, kataÑ pÈpaÑ, kataÑ luddaÑ, kataÑ kibbisan”ti-ÈdinÈ3 pavattiÈkÈro veditabbo.
VicikicchÈti BuddhÈdÊsu saÑsayo. TassÈ “Satthari ka~khati vicikicchati
nÈdhimuccati na sampasÊdatÊ”ti-ÈdinÈ4, “tattha katamÈ vicikicchÈ, yÈ ka~khÈ
ka~khÈyanÈ ka~khÈyitattaÑ vimati vicikicchÈ dveÄhakaÑ dvedhÈpatho
saÑsayo anekaÑsaggÈho ÈsappanÈ parisappanÈ apariyogÈhanÈ
chambhitattaÑ cittassa manovilekho”ti-ÈdinÈ5 ca nayena vitthÈro veditabbo.
Ettha ca abhijjhÈbyÈpÈdÈdÊnaÑ vigamavasena ca pahÈnavasena ca
tesaÑ vikkhambhanameva veditabbaÑ6. YaÑ sandhÈya vuttaÑ–
“So abhijjhaÑ loke pahÈya vigatÈbhijjhena cetasÈ viharati,
abhijjhÈya cittaÑ parisodheti. ByÈpÈdapadosaÑ pahÈya abyÈpannacitto
viharati, byÈpÈdapadosÈ cittaÑ parisodheti. ThinamiddhaÑ pahÈya
vigatathinamiddho viharati ÈlokasaÒÒÊ
______________________________________________________________
1. Abhi 1. 101. 244 piÔÔhesu.
3. Ma 3. 203; Khu 10. 155 piÔÔhesu.
6. AdhippetaÑ (SÊ, SyÈ)
338
KhuddakanikÈya
sato sampajÈno, thinamiddhÈ cittaÑ parisodheti. UddhaccakukkuccaÑ
pahÈya anuddhato viharati ajjhattaÑ upasantacitto, uddhaccakukkuccÈ
cittaÑ parisodheti. VicikicchaÑ pahÈya tiÓÓavicikiccho viharati
akathaÑkathÊ kusalesu dhammesu, vicikicchÈya cittaÑ parisodhetÊ”ti1.
Tattha yathÈ nÊvaraÓÈnaÑ pahÈnaÑ hoti, taÑ veditabbaÑ. KathaÑ ca
nesaÑ pahÈnaÑ hoti? KÈmacchandassa tÈva asubhanimitte
yonisomanasikÈrena pahÈnaÑ hoti, subhanimitte ayonisomanasikÈrenassa
uppatti. TenÈha BhagavÈ–
“Atthi bhikkhave subhanimittaÑ, tattha
ayonisomanasikÈrabahulÊkÈro, ayamÈhÈro anuppannassa vÈ
kÈmacchandassa uppÈdÈya, uppannassa vÈ kÈmacchandassa
bhiyyobhÈvÈya vepullÈyÈ”ti2.
EvaÑ subhanimitte ayonisomanasikÈrena uppajjantassa
kÈmacchandassa tappaÔipakkhato asubhanimitte yonisomanasikÈrena
pahÈnaÑ hoti. Tattha asubhanimittaÑ nÈma asubhampi asubhÈrammaÓampi,
yonisomanasikÈro nÈma upÈyamanasikÈro pathamanasikÈro anicce aniccanti
vÈ dukkhe dukkhanti vÈ anattani anattÈti vÈ asubhe asubhanti vÈ
manasikÈro. TaÑ tattha bahulaÑ pavattayato kÈmacchando pahÊyati. TenÈha
BhagavÈ–
“Atthi bhikkhave subhanimittaÑ, tattha
kÈmacchandassa anuppÈdÈya, uppannassa vÈ kÈmacchandassa
pahÈnÈyÈ”ti3.
Apica cha dhammÈ kÈmacchandassa pahÈnÈya saÑvattanti
asubhanimittassa uggaho asubhabhÈvanÈnuyogo indriyesu guttadvÈratÈ
bhojane mattaÒÒutÈ kalyÈÓamittatÈ sappÈyakathÈti. DasavidhaÑ hi
asubhanimittaÑ uggaÓhantassapi kÈmacchando pahÊyati, bhÈventassapi,
indriyesu pihitadvÈrassapi, catunnaÑ paÒcannaÑ ÈlopÈnaÑ okÈse sati
udakaÑ pivitvÈ yÈpanasÊlatÈya bhojane mattaÒÒunopi. Tena vuttaÑ–
______________________________________________________________
339
“CattÈro paÒca Èlope, abhutvÈ udakaÑ pive.
AlaÑ phÈsuvihÈrÈya, pahitattassa bhikkhuno”ti1.
Asubhakammikatissattherasadise kalyÈÓamitte sevantassapi
kÈmacchando pahÊyati, ÔhÈnanisajjÈdÊsu dasa-asubhanissitasappÈyakathÈyapi
pahÊyati. Tena vuttaÑ “cha dhammÈ kÈmacchandassa pahÈnÈya
saÑvattantÊ”ti.
PaÔighanimitte ayonisomanasikÈrena byÈpÈdassa uppÈdo hoti. Tattha
paÔighampi paÔighanimittaÑ, paÔighÈrammaÓampi paÔighanimittaÑ.
AyonisomanasikÈro sabbattha ekalakkhaÓo eva. TaÑ tasmiÑ nimitte
bahulaÑ pavattayato byÈpÈdo uppajjati. TenÈha BhagavÈ–
“Atthi bhikkhave paÔighanimittaÑ, tattha
ayonisomanasikÈrabahulÊkÈro, ayamÈhÈro anuppannassa vÈ byÈpÈdassa
uppÈdÈya, uppannassa vÈ byÈpÈdassa bhiyyobhÈvÈya vepullÈyÈ”ti2.
MettÈya pana cetovimuttiyÈ yonisomanasikÈrenassa pahÈnaÑ hoti.
Tattha “mettÈ”ti vutte appanÈpi upacÈropi vaÔÔati, “cetovimuttÊ”ti pana
appanÈva. YonisomanasikÈro vuttalakkhaÓova. TaÑ tattha bahulaÑ
pavattayato byÈpÈdo pahÊyati. TenÈha BhagavÈ–
“Atthi bhikkhave mettÈcetovimutti, tattha
yonisomanasikÈrabahulÊkÈro, ayamÈhÈro anuppannassa vÈ byÈpÈdassa
anuppÈdÈya, uppannassa vÈ byÈpÈdassa pahÈnÈyÈ”ti3.
Apica cha dhammÈ byÈpÈdassa pahÈnÈya saÑvattanti mettÈnimittassa
uggaho mettÈbhÈvanÈ kammassakatÈpaccavekkhaÓÈ paÔisa~khÈnabahulatÈ
kalyÈÓamittatÈ sappÈyakathÈti. OdhisakÈnodhisakadisÈpharaÓÈnaÑ hi
aÒÒataravasena mettaÑ uggaÓhantassapi byÈpÈdo pahÊyati, odhiso anodhiso
disÈpharaÓavasena mettaÑ bhÈventassapi byÈpÈdo pahÊyati, “tvaÑ etassa
kuddho kiÑ karissasi, kimassa
______________________________________________________________
340
KhuddakanikÈya
sÊlÈdÊni vinÈsetuÑ sakkhissasi, nanu tvaÑ attano kammena ÈgantvÈ attano
kammeneva gamissasi, parassa kujjhanaÑ nÈma vÊtaccika~gÈratattaayasalÈkag|thÈdÊni gahetvÈ paraÑ paharitukÈmatÈ viya hoti. Esopi tava
kuddho kiÑ karissati, kiÑ te sÊlÈdÊni vinÈsetuÑ sakkhissati, esa attano
kammena ÈgantvÈ attano kammeneva gamissati, appaÔicchitapaheÓakaÑ
viya paÔivÈtaÑ khittarajomuÔÔhi viya ca etasseva esa kodho matthake
patissatÊ”ti evaÑ attano ca parassa cÈti ubhayesaÑ kammassakataÑ
paccavekkhatopi, paccavekkhitvÈ paÔisa~khÈne Ôhitassapi,
Assaguttattherasadise mettÈbhÈvanÈrate kalyÈÓamitte sevantassÈpi byÈpÈdo
pahÊyati, ÔhÈnanisajjÈdÊsu mettÈnissitasappÈyakathÈyapi pahÊyati. Tena
vuttaÑ “cha dhammÈ byÈpÈdassa pahÈnÈya saÑvattantÊ”ti.
Arati-ÈdÊsu ayonisomanasikÈrena thinamiddhassa uppÈdo hoti. Arati
nÈma ukkaÓÔhitatÈ, tandÊ nÈma kÈyÈlasiyaÑ, vijambhitÈ nÈma
kÈyavinamanÈ, bhattasammado nÈma bhattamucchÈ bhattapariÄÈho, cetaso
lÊnattaÑ nÈma cittassa lÊnÈkÈro. Imesu arati-ÈdÊsu ayonisomanasikÈraÑ
bahulaÑ pavattayato thinamiddhaÑ uppajjati. TenÈha BhagavÈ–
“Atthi bhikkhave arati tandÊ vijambhitÈ bhattasammado cetaso
lÊnattaÑ, tattha ayonisomanasikÈrabahulÊkÈro, ayamÈhÈro anuppannassa
vÈ thinamiddhassa uppÈdÈya, uppannassa vÈ thinamiddhassa
ŒrambhadhÈtu-ÈdÊsu pana yonisomanasikÈrena thinamiddhassa
pahÈnaÑ hoti. ŒrambhadhÈtu nÈma paÔhamÈrambhavÊriyaÑ, nikkamadhÈtu
nÈma kosajjato nikkhantatÈya tato balavataraÑ, parakkamadhÈtu nÈma
paraÑ paraÑ ÔhÈnaÑ akkamanato tatopi balavataraÑ. ImasmiÑ tippabhede
vÊriye yonisomanasikÈraÑ bahulaÑ pavattayato thinamiddhaÑ pahÊyati.
TenÈha–
“Atthi bhikkhave ÈrambhadhÈtu nikkamadhÈtu parakkamadhÈtu,
tattha yonisomanasikÈrabahulÊkÈro, ayamÈhÈro
______________________________________________________________
341
anuppannassa vÈ thinamiddhassa anuppÈdÈya, uppannassa vÈ
thinamiddhassa pahÈnÈyÈ”ti1.
Apica cha dhammÈ thinamiddhassa pahÈnÈya saÑvattanti atibhojane
nimittaggÈho iriyÈpathasamparivattanatÈ ÈlokasaÒÒÈmanasikÈro
abbhokÈsavÈso kalyÈÓamittatÈ sappÈyakathÈti.
ŒharahatthakabhuttavamitakatatthavaÔÔaka-alaÑsÈÔakakÈkamÈsakabhojanaÑ
bhuÒjitvÈ rattiÔÔhÈnadivÈÔÔhÈne nisinnassa hi samaÓadhammaÑ karoto
thinamiddhaÑ mahÈhatthÊ viya ottharantaÑ Ègacchati, catupaÒca-ÈlopaokÈsaÑ pana ÔhapetvÈ pÈnÊyaÑ pivitvÈ yÈpanasÊlassa bhikkhuno taÑ na
hoti. EvaÑ atibhojane nimittaÑ gaÓhantassapi thinamiddhaÑ pahÊyati.
YasmiÑ iriyÈpathe thinamiddhaÑ okkamati, tato aÒÒaÑ parivattentassapi,
rattiÑ candÈlokaÑ dÊpÈlokaÑ ukkÈlokaÑ divÈ s|riyÈlokaÑ
manasikarontassapi, abbhokÈse vasantassapi, MahÈkassapattherasadise
vigatathinamiddhe kalyÈÓamitte sevantassapi thinamiddhaÑ pahÊyati,
ÔhÈnanisajjÈdÊsu dhuta~ganissitasappÈyakathÈyapi pahÊyati. Tena vuttaÑ
“cha dhammÈ thinamiddhassa pahÈnÈya saÑvattantÊ”ti.
Cetaso av|pasame ayonisomanasikÈrena uddhaccakukkuccassa uppÈdo
hoti. Av|pasamo nÈma av|pasantÈkÈro, atthato taÑ
uddhaccakukkuccameva. Tattha ayonisomanasikÈraÑ bahulaÑ pavattayato
uddhaccakukkuccaÑ uppajjati. TenÈha–
“Atthi bhikkhave cetaso av|pasamo, tattha
uddhaccakukkuccassa uppÈdÈya, uppannassa vÈ uddhaccakukkuccassa
SamÈdhisa~khÈte pana cetaso v|pasame yonisomanasikÈrenassa
pahÈnaÑ hoti. TenÈha–
“Atthi bhikkhave cetaso v|pasamo, tattha
yonisomanasikÈrabahulÊkÈro, ayamÈhÈro anuppannassa vÈ
uddhaccakukkuccassa anuppÈdÈya, uppannassa vÈ
uddhaccakukkuccassa pahÈnÈyÈ”ti3.
______________________________________________________________
342
KhuddakanikÈya
Apica cha dhammÈ uddhaccakukkuccassa pahÈnÈya saÑvattanti
bahussutatÈ paripucchakatÈ vinaye pakataÒÒutÈ vuÉÉhasevitÈ kalyÈÓamittatÈ
sappÈyakathÈti. BÈhusaccenapi hi ekaÑ vÈ dve vÈ tayo vÈ cattÈro vÈ paÒca
vÈ nikÈye PÈÄivasena ca atthavasena ca uggaÓhantassapi
uddhaccakukkuccaÑ pahÊyati, kappiyÈkappiyaparipucchÈbahulassapi,
vinayapaÒÒattiyaÑ ciÓÓavasÊbhÈvatÈya pakataÒÒunopi, vuÉÉhe
mahallakatthere upasa~kamantassapi, UpÈlittherasadise vinayadhare
kalyÈÓamitte sevantassapi uddhaccakukkuccaÑ pahÊyati, ÔhÈnanisajjÈdÊsu
kappiyÈkappiyanissitasappÈyakathÈyapi pahÊyati. Tena vuttaÑ “cha dhammÈ
uddhaccakukkuccassa pahÈnÈya saÑvattantÊ”ti.
VicikicchÈÔÔhÈniyesu dhammesu ayonisomanasikÈrena vicikicchÈya
uppÈdo hoti. VicikicchÈÔÔhÈniyÈ dhammÈ nÈma punappunaÑ vicikicchÈya
kÈraÓattÈ vicikicchÈva. Tattha ayonisomanasikÈraÑ bahulaÑ pavattayato
vicikicchÈ uppajjati. TenÈha–
“Atthi bhikkhave vicikicchÈÔÔhÈniyÈ dhammÈ, tattha
ayonisomanasikÈrabahulÊkÈro, ayamÈhÈro anuppannÈya vÈ vicikicchÈya
uppÈdÈya, uppannÈya vÈ vicikicchÈya bhiyyobhÈvÈya vepullÈyÈ”ti1.
KusalÈdidhammesu pana yonisomanasikÈrena vicikicchÈya pahÈnaÑ
hoti. TenÈha–
“Atthi bhikkhave kusalÈkusalÈ dhammÈ sÈvajjÈnavajjÈ dhammÈ
(sevitabbÈsevitabbÈ dhammÈ,)2 hÊnapaÓÊtÈ dhammÈ
kaÓhasukkasappaÔibhÈgÈ dhammÈ, tattha yonisomanasikÈrabahulÊkÈro,
ayamÈhÈro anuppannÈya vÈ vicikicchÈya anuppÈdÈya, uppannÈya vÈ
vicikicchÈya pahÈnÈyÈ”ti3.
Apica cha dhammÈ vicikicchÈya pahÈnÈya saÑvattanti bahussutatÈ
paripucchakatÈ vinaye pakataÒÒutÈ adhimokkhabahulatÈ kalyÈÓamittatÈ
______________________________________________________________
2. ( ) PÈÄiyaÑ natthi.
343
sappÈyakathÈti. BÈhusaccavasenapi hi ekaÑ vÈ -pa- paÒca vÈ nikÈye
PÈÄivasena ca atthavasena ca uggaÓhantassapi vicikicchÈ pahÊyati, tÊÓi
ratanÈni Èrabbha kusalÈdibhedesu dhammesu paripucchÈbahulassapi, vinaye
ciÓÓavasÊbhÈvassapi, tÊsu ratanesu okappanÊyasaddhÈsa~khÈtaadhimokkhabahulassapi, saddhÈdhimutte Vakkalittherasadise kalyÈÓamitte
sevantassapi vicikicchÈ pahÊyati, ÔhÈnanisajjÈdÊsu tiÓÓaÑ ratanÈnaÑ
guÓanissitasappÈyakathÈyapi pahÊyati. Tena vuttaÑ “cha dhammÈ
vicikicchÈya pahÈnÈya saÑvattantÊ”ti.
Ettha ca yathÈvuttehi tehi tehi dhammehi vikkhambhanavasena
pahÊnÈnaÑ imesaÑ nÊvaraÓÈnaÑ kÈmacchandanÊvaraÓassa tÈva
arahattamaggena accantappahÈnaÑ hoti, tathÈ thinamiddhanÊvaraÓassa
uddhaccanÊvaraÓassa ca. ByÈpÈdanÊvaraÓassa pana kukkuccanÊvaraÓassa ca
anÈgÈmimaggena, vicikicchÈnÊvaraÓassa sotÈpatthimaggena
accantappahÈnaÑ hoti. TasmÈ tesaÑ tathÈ pahÈnÈya upakÈradhamme
dassetuÑ “ÈraddhaÑ hoti vÊriyan”ti-Èdi ÈraddhaÑ. Idameva vÈ yathÈvuttaÑ
abhijjhÈdÊnaÑ nÊvaraÓÈnaÑ pahÈnaÑ, yasmÈ hÊnavÊriyatÈya kusÊtena,
anupaÔÔhitassatitÈya muÔÔhassatinÈ, apaÔippassaddhadarathatÈya
sÈraddhakÈyena, asamÈhitatÈya vikkhittacittena na kadÈcipi te sakkÈ
nibbattetuÑ, pageva itaraÑ, tasmÈ yathÈ paÔipannassa so abhijjhÈdÊnaÑ
vigamo pahÈnaÑ sambhavati, taÑ dassetuÑ “ÈraddhaÑ hoti vÊriyan”ti-Èdi
ÈraddhaÑ. Tassattho–tesaÑ nÊvaraÓÈnaÑ pahÈnÈya sabbesampi vÈ
saÑkilesadhammÈnaÑ samucchindanatthÈya vÊriyaÑ ÈraddhaÑ hoti,
paggahitaÑ asithilappavattanti vuttaÑ hoti. ŒraddhattÈ eva ca antarÈ
sa~kocassa anÈpajjanato asallÊnaÑ.
UpaÔÔhitÈ sati asammuÔÔhÈti na kevalaÒca vÊriyameva, satipi
ÈrammaÓÈbhimukhabhÈvena upaÔÔhitÈ hoti, tathÈ upaÔÔhitattÈ eva ca
cirakatacirabhÈsitÈnaÑ saraÓasamatthatÈya asammuÔÔhÈ. Passaddhoti
kÈyacittadarathappassambhanena kÈyopissa passaddho hoti. Tattha yasmÈ
nÈmakÈye passaddhe r|pakÈyopissa passaddho eva hoti, tasmÈ “nÈmakÈyo
r|pakÈyo”ti avisesetvÈ “passaddho kÈyo”ti vuttaÑ. AsÈraddhoti so ca
passaddhattÈ eva asÈraddho, vigatadarathoti vuttaÑ hoti. SamÈhitaÑ cittaÑ
ekagganti cittampissa sammÈ ÈhitaÑ suÔÔhu ÔhapitaÑ appitaÑ viya hoti,
samÈhitattÈ eva ca ekaggaÑ acalaÑ nipphandanaÑ niriÒjananti.
344
KhuddakanikÈya
ettÈvatÈ jhÈnamaggÈnaÑ pubbabhÈgapaÔipadÈ kathitÈ. TenevÈha–
“Carampi bhikkhave bhikkhu evaÑbh|to ÈtÈpÊ ottÈpÊ satataÑ
samitaÑ ÈraddhavÊriyo pahitattoti vuccatÊ”ti1.
Tassattho heÔÔhÈ vutto eva.
GÈthÈsu yataÑ careti yatamÈno careyya, ca~kamanÈdivasena gamanaÑ
kappentopi “anuppannÈnaÑ pÈpakÈnaÑ akusalÈnaÑ dhammÈnaÑ
anuppÈdÈya chandaÑ janeti vÈyamatÊ”ti-ÈdinÈ2 nayena
vuttasammappadhÈnavÊriyavasena yatanto ghaÔento vÈyamanto yathÈ
akusalÈ dhammÈ pahÊyanti, kusalÈ dhammÈ bhÈvanÈpÈrip|riÑ gacchanti,
evaÑ gamanaÑ kappeyyÈti attho. Esa nayo sesesupi. Keci pana “yatan”ti
etassa saÑyatoti atthaÑ vadanti. TiÔÔheti tiÔÔheyya ÔhÈnaÑ kappeyya.
Accheti nisÊdeyya. Sayeti nipajjeyya. YatamenaÑ pasÈrayeti etaÑ
pasÈretabbaÑ hatthapÈdÈdiÑ yataÑ yatamÈno yathÈvuttavÊriyasama~gÊyeva
hutvÈ pasÈreyya, sabbattha pamÈdaÑ vijaheyyÈti adhippÈyo.
IdÈni yathÈ paÔipajjanto yataÑ yatamÈno nÈma hoti, taÑ paÔipadaÑ
dassetuÑ “uddhan”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha uddhanti upari. Tiriyanti tiriyato,
puratthimadisÈdivasena samantato disÈbhÈges|ti attho. ApÈcÊnanti heÔÔhÈ.
YÈvatÈ jagato gatÊti yattakÈ sattasa~khÈrabhedassa lokassa pavatti, tattha
sabbatthÈti attho. EttÈvatÈ anavasesato sammasanaÒÈÓassa visayaÑ
sa~gahetvÈ dasseti. SamavekkhitÈti sammÈ hetunÈ ÒÈyena avekkhitÈ,
aniccÈdivasena vipassakoti vuttaÑ hoti. DhammÈnanti sattasuÒÒÈnaÑ.
KhandhÈnanti r|pÈdÊnaÑ paÒcannaÑ khandhÈnaÑ. Udayabbayanti
udayaÒca vayaÒca. IdaÑ vuttaÑ hoti–upari tiriyaÑ adhoti tisa~gahe
sabbasmiÑ loke atÊtÈdibhedabhinnÈnaÑ paÒcupÈdÈnakkhandhasa~khÈtÈnaÑ
sabbesaÑ r|pÈr|padhammÈnaÑ aniccatÈdisammasanÈdhigatena
udayabbayaÒÈÓena paÒcavÊsatiyÈ ÈkÈrehi udayaÑ, paÒcavÊsatiyÈ ÈkÈrehi
vayaÒca samavekkhitÈ samanupassitÈ bhaveyyÈti.
______________________________________________________________
2. SaÑ 3. 214; Abhi 2. 216 piÔÔhesu.
345
CetosamathasÈmÊcinti cittasaÑkilesÈnaÑ accantav|pasamanato
cetosamathasa~khÈtassa ariyamaggassa anucchavikapaÔipadaÑ
ÒÈÓadassanavisuddhiÑ. SikkhÈmÈnanti paÔipajjamÈnaÑ bhÈventaÑ
ÒÈÓaparamparaÑ nibbattentaÑ. SadÈti sabbakÈlaÑ, ra ttiÒceva divÈ ca.
Satanti catusampajaÒÒena samannÈgatÈya satiyÈ satokÈriÑ. SatataÑ
pahitattoti sabbakÈlaÑ pahitatto nibbÈnaÑ paÔipesitattoti tathÈvidhaÑ
bhikkhuÑ BuddhÈdayo ariyÈ Èhu Ècikkhanti kathenti. SesaÑ vuttanayameva.
DvÈdasamasuttavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
13. LokasuttavaÓÓanÈ
112. Terasame lokoti lujjanapalujjanaÔÔhena loko, atthato purimaÑ
ariyasaccadvayaÑ, idha pana dukkhaÑ ariyasaccaÑ veditabbaÑ. SvÈyaÑ
sattaloko sa~khÈraloko okÈsalokoti vibhÈgato sar|pato ca heÔÔhÈ vuttoyeva.
Apica khandhalokÈdivasena ca anekavidho loko. YathÈha–
“Lokoti khandhaloko dhÈtuloko Èyatanaloko vipattibhavaloko
vipattisambhavaloko sampattibhavaloko sampattisambhavaloko, eko
loko sabbe sattÈ ÈhÈraÔÔhitikÈ, dve lokÈ nÈmaÒca r|paÒca, tayo lokÈ
tisso vedanÈ, cattÈro lokÈ cattÈro ÈhÈrÈ, paÒca lokÈ
paÒcupÈdÈnakkhandhÈ, cha lokÈ cha ajjhattikÈni ÈyatanÈni, satta lokÈ
satta viÒÒÈÓaÔÔhitiyo, aÔÔha lokÈ aÔÔha lokadhammÈ, nava lokÈ nava
sattÈvÈsÈ, dasa lokÈ dasÈyatanÈni, dvÈdasa lokÈ dvÈdasÈyatanÈni,
aÔÔhÈrasa lokÈ aÔÔhÈrasa dhÈtuyo”ti1.
EvamanekadhÈ vibhattopi loko paÒcasu upÈdÈnakkhandhesu eva
sa~gahaÑ samosaraÓaÑ gacchati, upÈdÈnakkhandhÈ ca dukkhaÑ
ariyasaccaÑ jÈtipi
______________________________________________________________
346
KhuddakanikÈya
dukkhÈ -pa- saÑkhittena paÒcupÈdÈnakkhandhÈpi dukkhÈti. Tena vuttaÑ
“atthato purimaÑ ariyasaccadvayaÑ, idha pana dukkhaÑ ariyasaccaÑ
veditabban”ti. Nanu ca lujjanapalujjanaÔÔho avisesena paÒcasu khandhesu
sambhavatÊti? SaccaÑ sambhavati, yaÑ pana na lujjatÊti gahitaÑ, taÑ tathÈ
na hoti, ekaÑseneva lujjati palujjatÊti so lokoti upÈdÈnakkhandhesveva
lokasaddo nir|Ähoti veditabbo. TasmÈ lokoti dukkhaÑ ariyasaccaÑ eva.
Yadipi TathÈgatasaddassa heÔÔhÈ TathÈgatasutte nÈnÈnayehi vitthÈrato
attho vibhatto, tathÈpi PÈÄiyÈ atthasaÑvaÓÓanÈmukhena
ayamatthavibhÈvanÈ–abhisambuddhoti “abhiÒÒeyyato pariÒÒeyyato”ti
pubbe vuttavibhÈgena vÈ avisesato tÈva ÈsayÈnusayacariyÈdhimuttiÈdibhedato kusalÈkusalÈdivibhÈgato vaÔÔappamÈÓasaÓÔhÈnÈdibhedato,
visesato vÈ pana “ayaÑ sassatÈsayo, ayaÑ ucchedÈsayo”ti-ÈdinÈ
“kakkhaÄalakkhaÓÈ pathavÊdhÈtu, paggharaÓalakkhaÓÈ ÈpodhÈt|”ti-ÈdinÈ ca
abhivisiÔÔhena sayambhuÒÈÓena sammÈ aviparÊtaÑ yo yo attho yathÈ yathÈ
bujjhitabbo, tathÈ tathÈ Buddho ÒÈto, attapaccakkho katoti abhisambuddho.
LokasmÈti yathÈvuttalokato. VisaÑyuttoti visaÑsaÔÔho,
tappaÔibaddhÈnaÑ sabbesaÑ saÑyojanÈnaÑ sammadeva samucchinnattÈ
tato vippamuttoti attho. Lokasamudayoti suttantanayena taÓhÈ,
abhidhammanayena pana abhisa~khÈrehi saddhiÑ diyaÉÉhakilesasahassaÑ.
PahÊnoti BodhimaÓÉe arahattamaggaÒÈÓena samucchedappahÈnavasena
savÈsanaÑ pahÊno. Lokanirodhoti nibbÈnaÑ. Sacchikatoti attapaccakkho
kato. LokanirodhagÈminÊ paÔipadÈti sÊlÈdikkhandhattayasa~gaho ariyo
aÔÔha~giko maggo. So hi lokanirodhaÑ nibbÈnaÑ gacchati adhigacchati,
tadatthaÑ ariyehi paÔipajjÊyati cÈti lokanirodhagÈminÊ paÔipadÈti vuccati.
EttÈvatÈ tathÈni abhisambuddho yÈthÈvato gatoti TathÈgatoti ayamattho
dassito hoti. CattÈri hi ariyasaccÈni tathÈni nÈma. YathÈha–
347
“CattÈrimÈni bhikkhave tathÈni avitathÈni anaÒÒathÈni, katamÈni
cattÈri, idaÑ dukkhanti bhikkhave tathametaÑ, avitathametaÑ,
anaÒÒathametan”ti1 vitthÈro.
Apica tathÈya gatoti TathÈgato, tathaÑ gatoti TathÈgato, gatoti ca
avagato atÊto patto paÔipannoti attho. IdaÑ vuttaÑ hoti–yasmÈ BhagavÈ
sakalalokaÑ tÊraÓapariÒÒÈya tathÈya aviparÊtÈya gato avagato, tasmÈ loko
TathÈgatena abhisambuddhoti TathÈgato. LokasamudayaÑ pahÈnapariÒÒÈya
tathÈya gato atÊtoti TathÈgato. LokanirodhaÑ sacchikiriyÈya tathÈya gato
pattoti TathÈgato. LokanirodhagÈminiÑ paÔipadaÑ tathaÑ aviparÊtaÑ gato
paÔipannoti TathÈgatoti. EvaÑ imissÈ PÈÄiyÈ Bhagavato
TathÈgatabhÈvadÊpanavasena attho veditabbo.
Iti BhagavÈ catusaccÈbhisambodhanavasena attano TathÈgatabhÈvaÑ
pakÈsetvÈ idÈni tattha diÔÔhÈdi-abhisambodhivasenapi taÑ dassetuÑ “yaÑ
bhikkhave”ti-ÈdimÈha. A~guttaraÔÔhakathÈyaÑ2 pana “cat|hi saccehi attano
BuddhabhÈvaÑ kathetvÈ”t-i-Èdi vuttaÑ, taÑ
TathÈgatasaddabuddhasaddÈnaÑ atthato ninnÈnÈkaraÓataÑ dassetuÑ
vuttaÑ. TathÈ ceva hi PÈÄi pavattÈti. Tattha diÔÔhanti r|pÈyatanaÑ. Sutanti
saddÈyatanaÑ. Mutanti patvÈ gahetabbato gandhÈyatanaÑ rasÈyatanaÑ
phoÔÔhabbÈyatanaÒca. ViÒÒÈtanti sukhadukkhÈdidhammÈrammaÓaÑ.
Pattanti pariyesitvÈ vÈ apariyesitvÈ vÈ pattaÑ. Pariyesitanti pattaÑ vÈ
appattaÑ vÈ pariyesitaÑ. AnuvicaritaÑ manasÈti cittena anusaÒcaritaÑ.
Kassa pana anuvicaritaÑ manasÈti? Sadevakassa -pa- sadevamanussÈyÈti
sambandhanÊyaÑ. Tattha saha devehÊti sadevako, tassa sadevakassa3.
Sesapadesupi eseva nayo.
Sadevakavacanena cettha paÒcakÈmÈvacaradevaggahaÓaÑ veditabbaÑ,
samÈrakavacanena chaÔÔhakÈmÈvacaradevaggahaÓaÑ, sabrahmakavacanena
brahmakÈyikÈdibrahmaggahaÓaÑ, sassamaÓabrÈhmaÓivacanena sÈsanassa
paccatthikasamaÓabrÈhmaÓaggahaÓaÒceva
samitapÈpabÈhitapÈpasamaÓabrÈhmaÓaggahaÓaÒca, pajÈvacanena
______________________________________________________________
2. AÔÔhaka~guttaraÔÔhakathÈyaÑ (SÊ, SyÈ) AÑ-®Ôha 2. 268 piÔÔhe.
3. Sadevakassa lokassa (SÊ, SyÈ)
348
KhuddakanikÈya
sattalokaggahaÓaÑ, sadevamanussavacanena sammutidevaavasesamanussaggahaÓaÑ, evamettha tÊhi padehi devamÈrabrahmehi
saddhiÑ sattaloko, dvÊhi pajÈvasena sattaloko gahitoti veditabbo.
Aparo nayo–sadevakaggahaÓena ar|pÈvacaradevaloko gahito,
samÈrakavacanena chakÈmÈvacaradevaloko, sabrahmakavacanena
r|pÊbrahmaloko, sassamaÓabrÈhmaÓÈdivacanena sammutidevehi saha
avasesasattaloko gahito. Apicettha sadevakavacanena ukkaÔÔhaparicchedato
sabbalokavisayassa Bhagavato abhisambuddhabhÈve pakÈsite yesamevaÑ
siyÈ “mÈro nÈma mahÈnubhÈvo chakÈmÈvacarissaro VasavattÊ, brahmÈ pana
tatopi mahÈnubhÈvataro dasahi a~gulÊhi dasasu cakkavÈÄasahassesu ÈlokaÑ
pharati, uttamajjhÈnasamÈpattisukhaÑ paÔisaÑvedeti. Puth| ca
samaÓabrÈhmaÓÈ iddhimanto dibbacakkhukÈ paracittaviduno mahÈnubhÈvÈ
saÑvijjanti, ayaÒca sattakÈyo ananto aparimÈÓo, kimetesaÑ sabbesaÑyeva
visayo anavasesato BhagavatÈ abhisambuddho”ti. TesaÑ vimatiÑ
vidhamento BhagavÈ “sadevakassa lokassÈ”ti-ÈdimÈha.
PorÈÓÈ panÈhu–“sadevakassÈ”ti devatÈhi saddhiÑ avasesalokaÑ
pariyÈdiyati, “samÈrakassÈ”ti mÈrena saddhiÑ avasesalokaÑ,
“sabrahmakassÈ”ti brahmehi saddhiÑ avasesalokaÑ. EvaÑ sabbepi
tibhav|page satte tÊsu padesu pakkhipitvÈ puna dvÊhi padehi pariyÈdiyanto
“sassamaÓabrÈhmaÓiyÈ pajÈya sadevamanussÈyÈ”ti Èha. EvaÑ paÒcahipi
padehi khandhattayaparicchinne sabbasatte pariyÈdiyati.
YasmÈ taÑ TathÈgatena abhisambuddhanti iminÈ idaÑ dasseti–yaÑ
aparimÈÓÈsu lokadhÈt|su imassa sadevakassa lokassa “nÊlaÑ pÊtakan”ti-Èdi
r|pÈrammaÓaÑ cakkhudvÈre ÈpÈthaÑ Ègacchati, taÑ sabbaÑ “ayaÑ satto
imasmiÑ khaÓe imaÑ nÈma r|pÈrammaÓaÑ disvÈ sumano vÈ dummano vÈ
majjhatto vÈ jÈto”ti TathÈgatassa evaÑ abhisambuddhaÑ. TathÈ yaÑ
aparimÈÓÈsu lokadhÈt|su imassa sadevakassa lokassa “bherisaddo
mudi~gasaddo”ti-Èdi saddÈrammaÓaÑ sotadvÈre ÈpÈthaÑ Ègacchati,
“m|lagandho tacagandho”ti-Èdi gandhÈrammaÓaÑ ghÈnadvÈre
ÈpÈthamÈgacchati, “m|laraso khandharaso”ti-Èdi rasÈrammaÓaÑ jivhÈdvÈre
349
ÈpÈthamÈgacchati, “kakkhaÄaÑ mudukan”ti-Èdi
pathavÊdhÈtutejodhÈtuvÈyodhÈtubhedaÑ phoÔÔhabbÈrammaÓaÑ kÈyadvÈre
ÈpÈthamÈgacchati, “ayaÑ satto imasmiÑ khaÓe imaÑ nÈma phoÔÔhabbaÑ
phusitvÈ sumano vÈ dummano vÈ majjhatto vÈ jÈto”ti sabbaÑ taÑ
TathÈgatassa evaÑ abhisambuddhaÑ.
TathÈ yaÑ aparimÈÓÈsu lokadhÈt|su imassa sadevakassa lokassa
sukhÈdibhedaÑ dhammÈrammaÓaÑ manodvÈre ÈpÈthamÈgacchati, “ayaÑ
satto imasmiÑ khaÓe imaÑ nÈma dhammÈrammaÓaÑ jÈnitvÈ sumano vÈ
dummano vÈ majjhatto vÈ jÈto”ti sabbaÑ taÑ TathÈgatassa evaÑ
abhisambuddhaÑ. EvaÑ yaÑ imassa sadevakassa lokassa diÔÔhaÑ sutaÑ
mutaÑ viÒÒÈtaÑ, taÑ TathÈgatena adiÔÔhaÑ vÈ asutaÑ vÈ amutaÑ vÈ
aviÒÒÈtaÑ vÈ natthi. Imassa pana mahÈjanassa pariyesitvÈ appattampi atthi,
apariyesitvÈ appattampi atthi, pariyesitvÈ pattampi atthi, apariyesitvÈ
pattampi atthi. Sabbampi TathÈgatassa appattaÑ nÈma natthi ÒÈÓena
asacchikataÑ. Tato eva yaÑ aparimÈÓÈsu lokadhÈt|su aparimÈÓÈnaÑ
sattÈnaÑ cakkhudvÈre ÈpÈthamÈgacchantaÑ r|pÈrammaÓaÑ nÈma atthi, taÑ
BhagavÈ sabbaÑ sabbÈkÈrena jÈnÈti passati. EvaÑ jÈnatÈ passatÈ cÈnena
taÑ iÔÔhÈniÔÔhÈdivasena vÈ diÔÔhasutamutaviÒÒÈtesu labbhamÈnapadavasena
vÈ “katamaÑ taÑ r|paÑ r|pÈyatanaÑ, yaÑ r|paÑ catunnaÑ
mahÈbh|tÈnaÑ upÈdÈya vaÓÓanibhÈ sanidassanaÑ sappaÔighaÑ nÊlaÑ
pÊtakan”ti-ÈdinÈ1 nayena anekehi nÈmehi terasahi vÈrehi dvepaÒÒÈsÈya
nayehi vibhajjamÈnaÑ tatheva hoti, vitathaÑ natthi. Esa nayo
sotadvÈrÈdÊsupi ÈpÈthamÈgacchantesu saddÈdÊsu.
TasmÈ TathÈgatoti vuccatÊti yaÑ yathÈ lokena gataÑ, tassa tatheva
gatattÈ TathÈgatoti vuccati. PÈÄiyaÑ pana “abhisambuddhan”ti vuttaÑ, taÑ
TathÈgatasaddena samÈnatthaÑ. IminÈ tathÈdassibhÈvato TathÈgatoti
ayamattho dassito hoti. VuttaÑ hetaÑ DhammasenÈpatinÈ–
“Na tassa addiÔÔhamidhatthi kiÒci,
Atho aviÒÒÈtamajÈnitabbaÑ.
SabbaÑ abhiÒÒÈsi yadatthi neyyaÑ,
TathÈgato tena samantacakkh|”ti2.
______________________________________________________________
2. Khu 7. 280; Khu 8. 178; Khu 9; 127 piÔÔhesu.
350
KhuddakanikÈya
Suttantepi vuttaÑ BhagavatÈ–
“YaÑ bhikkhave sadevakassa lokassa -pa- sadevamanussÈya pajÈya
diÔÔhaÑ sutaÑ mutaÑ viÒÒÈtaÑ pattaÑ pariyesitaÑ anuvicaritaÑ
manasÈ, tamahaÑ jÈnÈmi, tamahaÑ abbhaÒÒÈsiÑ, taÑ TathÈgatassa
viditaÑ, taÑ TathÈgato na upaÔÔhÈsÊ”ti1.
YaÒca bhikkhave rattiÑ TathÈgato anuttaraÑ sammÈsambodhiÑ
abhisambujjhatÊti yassaÑ ca visÈkhapuÓÓamarattiyaÑ tathÈ-ÈgatÈdi-atthena
TathÈgato BhagavÈ BodhimaÓÉe AparÈjitapalla~ke nisinno tiÓÓaÑ mÈrÈnaÑ
matthakaÑ madditvÈ uttaritarÈbhÈvato anuttaraÑ sammÈsambodhiÑ
ÈsavakkhayaÒÈÓena saddhiÑ sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ adhigacchati. YaÒca rattiÑ
anupÈdisesÈya nibbÈnadhÈtuyÈ parinibbÈyatÊti yassaÑ ca
visÈkhapuÓÓamarattiyaÑyeva KusinÈrÈyaÑ upavattane MallÈnaÑ SÈlavane
yamakasÈlÈnamantare anupÈdisesÈya nibbÈnadhÈtuyÈ parinibbÈyati. YaÑ
etasmiÑ antareti imÈsaÑ dvinnaÑ sa-upÈdisesaanupÈdisesanibbÈnadhÈt|naÑ vemajjhe paÒcacattÈlÊsavassaparimÈÓe kÈle
paÔhamabodhiyampi majjhimabodhiyampi pacchimabodhiyampi yaÑ
SuttageyyÈdippabhedaÑ dhammaÑ bhÈsati niddisanavasena, lapati
uddisanavasena, niddisati paÔiniddisanavasena. SabbaÑ taÑ tatheva hotÊti
taÑ etthantare desitaÑ sabbaÑ SuttageyyÈdinava~gaÑ BuddhavacanaÑ
atthato byaÒjanato ca anupavajjaÑ anunaÑ anadhikaÑ
sabbÈkÈraparipuÓÓaÑ rÈgamadanimmadanaÑ -pa- mohamadanimmadanaÑ,
natthi tattha vÈlaggamattampi avakkhalitaÑ, ekamuddikÈya laÒchitaÑ viya
ekanÈÄiyÈ mitaÑ viya ekatulÈya tulitaÑ viya ca taÑ tatheva hoti yassatthÈya
bhÈsitaÑ, ekanteneva tassa sÈdhanato, no aÒÒathÈ. TasmÈ tathaÑ avitathaÑ
anaÒÒathaÑ. Etena tathÈvÈditÈya TathÈgatoti dasseti. Gada-attho ayaÑ
gatasaddo dakÈrassa takÈraÑ katvÈ, tasmÈ tathaÑ gadatÊti TathÈgatoti attho.
Atha vÈ ÈgadanaÑ Ègado, vacananti attho. Tatho aviparÊto Ègado yassÈti
dakÈrassa takÈraÑ katvÈ TathÈgatoti evamettha padasiddhi veditabbÈ.
YathÈvÈdÊ tathÈkÈrÊti ye dhamme BhagavÈ “ime dhammÈ akusalÈ
sÈvajjÈ viÒÒugarahitÈ samattÈ samÈdinnÈ ahitÈya dukkhÈya
______________________________________________________________
351
saÑvattantÊ”ti paresaÑ dhammaÑ desento vadati, te dhamme ekanteneva
sayaÑ pahÈsi. Ye pana dhamme BhagavÈ “ime dhammÈ kusalÈ anavajjÈ
viÒÒuppasatthÈ samattÈ samÈdinnÈ hitÈya sukhÈya saÑvattantÊ”ti vadati, te
dhamme ekanteneva sayaÑ upasampajja vihÈsi. TasmÈ yathÈvÈdÊ BhagavÈ,
tathÈkÈrÊti veditabbo. YathÈkÈrÊ tathÈvÈdÊti sammadeva
sÊlÈdiparip|raÓavasena sammÈ paÔipanno sayaÑ yathÈkÈrÊ BhagavÈ, tatheva
dhammadesanÈya paresaÑ tattha patiÔÔhÈpanavasena tathÈvÈdÊ. Bhagavato hi
vÈcÈya kÈyo anulometi, kÈyassapi vÈcÈ. TasmÈ yathÈvÈdÊ tathÈkÈrÊ,
yathÈkÈrÊ tathÈvÈdÊ ca hoti. EvaÑbh|tassa cassa yathÈ vÈcÈ, kÈyopi tathÈ
gato pavatto. YathÈ ca kÈyo, vÈcÈpi tathÈ gatÈ pavattÈti attho.
Abhibh| anabhibh|toti upari bhavaggaÑ heÔÔhÈ AvÊcinirayaÑ
pariyantaÑ katvÈ tiriyaÑ aparimÈÓÈsu lokadhÈt|su BhagavÈ sabbasatte
abhibhavati sÊlenapi samÈdhinÈpi paÒÒÈyapi vimuttiyÈti
vimuttiÒÈÓadassanenapi, na tassa tulÈ vÈ pamÈÓaÑ vÈ atthi, asamo
asamasamo appaÔimo appaÔibhÈgo appaÔipuggalo atulo appameyyo anuttaro
dhammarÈjÈ devÈnaÑ atidevo sakkÈnaÑ atisakko brahmÈnaÑ atibrahmÈ.
Tato eva sayaÑ na kenaci abhibh|toti anabhibh|to. AÒÒadatth|ti
ekaÑsatthe nipÈto. YaÑ hi kiÒci neyyaÑ nÈma, sabbaÑ taÑ hatthatale
ÈmalakaÑ viya passatÊti daso. AviparÊtaÑ ÈsayÈdi-avabodhena
hit|pasaÑhÈrÈdinÈ ca satte, bhÈvaÒÒathatt|panayavasena1 sa~khÈre,
sabbÈkÈrena suciÓÓavasitÈya samÈpattiyo cittaÒca vase vattetÊti vasavattÊ.
EttÈvatÈ abhibhavanaÔÔhena BhagavÈ attano TathÈgatabhÈvaÑ dasseti.
TatrevaÑ padasiddhi veditabbÈ–agado viya agado. Ko panesa?
DesanÈvilÈso ceva puÒÒussayo ca. Teneva hesa mahÈnubhÈvo bhisakko viya
dibbÈgadena sappe, sabbe parappavÈdino sadevakaÒca lokaÑ abhibhavati.
Iti sabbalokÈbhibhavane tatho aviparÊto desanÈvilÈso ceva puÒÒussayo ca
agado assÈti dakÈrassa takÈraÑ
______________________________________________________________
1. Bhavattay|panayanavasena (SÊ), bhÈvaÒÒa-itt|panayanavasena (SyÈ)
352
KhuddakanikÈya
katvÈ TathÈgatoti veditabbo. Tena vuttaÑ “sadevake bhikkhave loke -pavasavattÊ, tasmÈ TathÈgatoti vuccatÊ”ti.
GÈthÈsu sabbalokaÑ abhiÒÒÈyÈti tedhÈtukalokasannivÈsaÑ jÈnitvÈ.
Sabbaloke yathÈtathanti tasmiÑ tedhÈtukalokasannivÈse yaÑkiÒci neyyaÑ,
taÑ sabbaÑ yathÈtathaÑ aviparÊtaÑ jÈnitvÈ. SabbalokavisaÑyuttoti
catunnaÑ yogÈnaÑ anavasesappahÈnena sabbenapi lokena visaÑyutto
vippamutto. Anupayoti1 sabbasmimpi loke taÓhÈdiÔÔhi-upayehi2 anupayo
tehi upayehi virahito.
SabbÈbhibh|ti r|pÈdÊni sabbÈrammaÓÈni sabbaÑ sa~khÈragataÑ
sabbepi mÈre abhibhavitvÈ Ôhito. DhÊroti dhitisampanno.
Sabbaganthappamocanoti sabbe abhijjhÈkÈyaganthÈdike mocetvÈ Ôhito
veneyyasantÈnepi3 attano desanÈvilÈsena tesaÑ pamocanato
sabbaganthappamocano. PhuÔÔhÈssÈti phuÔÔhÈ assa. KaraÓatthe idaÑ
sÈmivacanaÑ, phuÔÔhÈ anenÈti attho. ParamÈ santÊti nibbÈnaÑ. TaÒhi tena
ÒÈÓaphusanena phuÔÔhaÑ. TenevÈha “nibbÈnaÑ akutobhayan”ti. Atha vÈ
paramÈ santÊti uttamÈ santi. KatarÈ sÈti? NibbÈnaÑ. YasmÈ pana nibbÈne
kutoci bhayaÑ natthi, tasmÈ taÑ akutobhayanti vuccati.
AnÊghoti niddukkho. SabbakammakkhayaÑ pattoti sabbesaÑ
kammÈnaÑ khayaÑ pariyosÈnaÑ accantÈbhÈvaÑ patto. Vimutto
upadhisa~khayeti upadhisa~khayasa~khÈte nibbÈne tadÈrammaÓÈya
phalavimuttiyÈ vimutto. Esa soti eso so. SÊho anuttaroti parissayÈnaÑ
sahanaÔÔhena kilesÈnaÑ hananaÔÔhena ca TathÈgato anuttaro sÊho nÈma.
Brahmanti seÔÔhaÑ. Cakkanti dhammacakkaÑ. PavattayÊti tiparivaÔÔaÑ
dvÈdasÈkÈraÑ pavattesi.
ItÊti evaÑ TathÈgatassa guÓe jÈnitvÈ. Sa~gammÈti samÈgantvÈ. TaÑ
namassantÊti taÑ TathÈgataÑ te saraÓaÑ gatÈ devamanussÈ namassanti.
Mahantehi sÊlÈdiguÓehi samannÈgatattÈ mahantaÑ, catuvesÈrajjayogena
vÊtasÈradaÑ. IdÈni yaÑ vadantÈ te namassanti, taÑ dassetuÑ dantoti-Èdi
vuttaÑ. TaÑ uttÈnatthameva.
______________________________________________________________
1. An|sayoti (SÊ, SyÈ)
2. TaÓhÈdiÔÔhi-usayehi (SÊ, SyÈ)
3. VeneyyasantÈnena (SÊ, SyÈ)
353
Iti imasmiÑ CatukkanipÈte chaÔÔhe sattame ca sutte vaÔÔaÑ kathitaÑ,
paÔhamadutiyatatiyadvÈdasamaterasamesu vivaÔÔaÑ kathitaÑ, sesesu
vaÔÔavivaÔÔaÑ kathitanti veditabbaÑ.
TerasamasuttavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
Iti ParamatthadÊpaniyÈ KhuddakanikÈyaÔÔhakathÈya
Itivuttakassa
CatukkanipÈtavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
354
KhuddakanikÈya
NigamanakathÈ
EttÈvatÈ ca–
Dhammissarena jagato, dhammÈlokavidhÈyinÈ.
DhammÈnaÑ bodhaneyyÈnaÑ, jÈnatÈ desanÈvidhiÑ.
TaÑ taÑ nidÈnamÈgamma, sabbalokahitesinÈ.
EkakÈdippabhedena, desitÈni MahesinÈ.
DasuttarasataÑ dve ca, suttÈni ItivuttakaÑ.
Itivuttappabhedena, sa~gÈyiÑsu mahesayo.
ChaÄabhiÒÒÈ vasippattÈ, pabhinnapaÔisambhidÈ.
YaÑ taÑ sÈsanadhorayhÈ, dhammasa~gÈhakÈ pure.
Tassa atthaÑ pakÈsetuÑ, PorÈÓaÔÔhakathÈnayaÑ.
NissÈya yÈ samÈraddhÈ, atthasaÑvaÓÓanÈ mayÈ.
SÈ tattha paramatthÈnaÑ, suttantesu yathÈrahaÑ.
PakÈsanÈ Paramattha-dÊpanÊ nÈma nÈmato.
SampattÈ pariniÔÔhÈnaÑ, anÈkulavinicchayÈ.
AÔÔhattiÑsappamÈÓÈya, PÈÄiyÈ bhÈÓavÈrato1.
Iti taÑ sa~kharontena, yaÑ taÑ adhigataÑ mayÈ.
PuÒÒaÑ tassÈnubhÈvena, LokanÈthassa sÈsanaÑ.
OgÈhetvÈ visuddhÈya, sÊlÈdipaÔipattiyÈ.
Sabbepi pÈÓino2 hontu, vimuttirasabhÈgino.
______________________________________________________________
1. TiÑsamattÈya PÈÄiyÈ, bhÈÓavÈrapamÈÓato (Ka)
2. Dehino (Ka)
CiraÑ tiÔÔhatu lokasmiÑ, SammÈsambuddhasÈsanaÑ.
TasmiÑ sagÈravÈ niccaÑ, hontu sabbepi pÈÓino.
SammÈ vassatu kÈlena, devopi jagatippati.
Saddhammanirato lokaÑ, dhammeneva pasÈsat|ti.
Iti BadaratitthavihÈravÈsinÈ ŒcariyadhammapÈlena katÈ
Itivuttakassa AÔÔhakathÈ niÔÔhitÈ.
355
ItivuttakaÔÔhakathÈya
SaÑvaÓÓitapadÈnaÑ anukkamaÓikÈ
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[A]
AkataÑ
AkatakalyÈÓo
AkathaÑkathÊ
AkaraÓÊyaÑ
AkutobhayaÑ
Akusalam|lÈni
AkusalavitakkÈ
Akovide
AkkhÈtÈraÑ
AkkhÈsi
AkkheyyaÒca
AkkheyyasaÒÒino
Akkheyyasampanno
AkkheyyasmiÑ
AguttadvÈro
AguttÈni
AggaÑ Èyu
AggaÑ dhammaÑ
Agga
Aggato
AggadhammasamÈhito
Aggappatto
AggappasÈdÈ
AggamakkhÈyati
Aggamhi
AggasmiÑ
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[A]
154
97
188
83
352
172
236, 258
282
202
197
201
201
202
201
92
96
275
275
268
275
276
276
268
273
295
275
Aggassa
276
AggÊ
282
Aggo vipÈko
271
A~gaÑ
59
AcakkhukaraÓÈ
258
AccaguÑ
283
AccatÈri
207
AcchÈdetvÈ
240
Acche
344
Acchecchi
185
AjÈtaÑ
154
AjeÄakÈ
153
AjjhattaÑ
253
AjjhattaÑ samayaÑ
257
AjjhattajjhattaÑ
328
AjjhattikaÑ
59
AjjhattikÈnaÑ
328
AjjhÈgÈre
318
AjjhÈvasati
241
AÒjalikaraÓÊyo
274
AÒÒaÑ
53, 59
AÒÒataraÑ
206
AÒÒataro
244
AÒÒathÈ
20
AÒÒadatthu
73, 351
AÒÒamaÒÒaÑ bhaÓÉanÈni
66
358
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[A]
AÒÒÈ
AÒÒÈÓakaraÓÈ
AÒÒÈtÈvindriyaÑ
AÒÒindriyaÑ
AÔÔÊyamÈnÈ
AÔÔha~giko
AÔÔha purisapuggalÈ
AÔÔhika~kalo
AÔÔhipuÒjo
AÔÔhirÈsi
AtakkÈvacaraÑ
Atari
Ati
AtikkantamÈnusakaÑ
AtikkamaÑ
Atikkamma
AtijÈto
AtiÓÓo
AtidhÈvanti
AtÊtassa
AtÊto
Atekiccho
AttasanniyyÈtanaÑ
Attasambh|tÈ
AtthaÑ
Attha~gato
AtthavasikÈ
Atthassa
AtthÈbhisamayÈ
AtthÈya
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[A]
161
258
198
198
170
81
273
80
80
80
157
206
291
300
171, 210
191
211
206
169
82
200
265
214
173
263
207
277
327
77
250
Atthi
154
Attho
75, 296
Atha
104
Atho
301
AdatvÈ bhuÒjeyyuÑ
83
AdinnaÑ
219
AdinnÈdÈnaÑ
219
AdukkhamasukhÈ
175
AduÔÔhacitto
89
AduÔÔhassa
267
Adesayi
106
Adda
185
AddhÈ
200
AddhikÈ
226
AddhuvaÑ
156
AdhammaÔÔho
66
AdhammavitakkaÑ
256
Adhammo
66
Adhigacchati
96
AdhigatÈ
299
AdhigamÈya
100
AdhiggahitÈ
310
AdhiggahetvÈ
86
AdhiÔÔhÈnaÑ
181
AdhivÈseti
333
AnagÈrÈ
323
AnaÒÒÈtaÒÒassÈmÊtindriyaÑ 198
Anatthajanano
262
AnatthÈya
65
Anapekkhino
162
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[A]
AnabhÈvaÑ
333
AnabhijÈnaÑ
50
AnabhinanditÈni
159
Anabhibh|to
73, 351
AnavajjÈni
308
AnavaÒÒattipaÔisaÑyutto
236
AnavaÒÒattisaÑyutto
237
AnÈgÈmÊ
287
AnÈgÈmitÈya
37
AnÈtÈpÊ
100, 333
AnÈdaro
101, 148
AnÈdÈno
57
AnÈsavaÑ
144, 241
AniccaÑ
254
Aniccato
184
AniccalakkhaÓaÑ
254
AniccÈ
231
AniccÈnupassanÈ
254
AniccÈnupassÊ
254
AniccÈnupassÊnaÑ
255
AnitihaÑ
106
AnibbÈnasaÑvattanikÈ
258
Anibbuto
281
Anissitena
159
AnÊgho
352
AnÊtihaÑ
106
AnukampakÈ
321
AnujÈto
211
AnuttaraÑ
58, 167, 274, 295
Anuttarassa
100
359
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[A]
Anuttaro
AnuddhaÑseti
Anuddhato
AnupabbajjaÑ
AnupariyagÈ
AnupÈdÈya
AnupÈdisesÈ
Anupubbena
Anuppattasadattho
Anubandho
AnumodataÑ
Anumodenti
AnuyÈto
AnuvicaritaÑ
AnuvicintayaÑ
Anusayo
AnussadaÑ
AnussaraÑ
AnussaraÓaÑ
Anussarati
An|payo
AnekavihitaÑ
AnejamasokaÑ
Anejo
AnottÈpÊ
Anta
AntamakÈsi
AntamidaÑ
AntarÈ
AntarÈ
251, 305
168
236
315
89
284
157
63
158
280
246
244
106
347
257
181
294
257
315
297
352
297
212
281
100
277
185
277
260
261, 265
360
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[A]
[A]
AntarÈmalÈ
260
Antare
350
Antimadehadharo
305
AntimadehadhÈrÊ
144
AndhakaraÓÈ
258
AndhatamaÑ
263
AnnaÑ
226
Annena
321
ApagatÈ
325
ApacÈyanasahagataÑ
195
ApadÈ
269
AparijÈnaÑ
50
AparijÈnantÈ
52
ApariÒÒÈya
201
ApahÈnadhammaÑ
163
ApÈcÊnaÑ
344
ApÈpuranti
253
ApÈyaÑ
148
ApÈyo
69
ApuÒÒakaro
208
Appakiccassa
236
AppajahaÑ
50
AppaÔiviratÈ
219, 222
AppattamÈnaso
58
Appamattassa
299
Appamatto
101
AppamÈÓaÑ
88, 247
AppamÈdaÑ pasaÑsanti
77
AppamÈdaratÈ
162
AppamÈdo
76
Appamiddho
236
AppasannÈ
66
AppasmiÑ
208
Appassuto
208
AppÈni
308
AbbhaghanÈ
225
AbbhanumodanaÑ
195
AbbhussakkamÈno
86
AbyÈpajjaÑ
75
AbyÈpajjharato
142
AbyÈpajjhÈrÈmo
141
AbyÈpÈdavitakko
259
Abrahmacariyena
168
AbrahmacÈrÊ
168
AbhabbÈ
162
Abhabbo
51, 100
Abhavo
190
AbhijÈnaÑ
51
AbhijÈnÈmi
72
AbhijjhÈ
336
AbhijjhÈlu
278
AbhiÒÒatthaÑ
107
AbhiÒÒÈ
241, 301
AbhiÒÒÈvosito
186
Abhinandanti
170
AbhinivajjetvÈ
257
AbhibhavanaÔÔhena TathÈgato 114
Abhibhuyya
164
Abhibh|
73, 351
Abhibh|tÈ
238
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[A]
Abhibh|to
Abhivijiya
Abhivihacca
AbhisÈpo
Abh|taÑ
Abh|tavÈdÊ
AmaccharÊ
Amatassa
AmittÈ
AmutrÈsiÑ
Am|lakena
Amohayi
AyaÑ attÈ
AyaÑ pajÈ
Ayaji
Ayamanudhammo
Ayamassa
Ayogakkhemino
Arati
ArahaÑ
ArahatÈ
AriyaddasÈ
Ariyadhamme
AriyapaÒÒÈya
AriyasaccÈni
AriyasÈvako
AriyÈ
Ariyehi
Ariyo
Ar|paÔÔhÈyino
361
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[A]
265
241
86
277
154
168
308
253
261
298
168
207
170
52
308
256
299
190
340
157
11
283
282
324
81
240
316
234
81, 185
210
Ar|padhÈtu
Ar|pino
Ar|pesu
AlaÑsamakkhÈtÈro
AvajÈto
AvaÓÓayi
AvaÓÓo
AvikkhittaÑ
AvighÈtattÈ
AvijÈnatÈ
AvijjÈ
AvijjÈnÊvaraÓaÑ
AvijjÈm|likÈ
AvirÈjayaÑ
AvihiÑsÈvitakko
AvÊcinirayaÑ
AvuÔÔhikasamo
Av|pasamo
Aveti
AsaÑsaggena
AsaÑhÈriyÈ
AsakkÈrena
Asa~khataÑ
Asa~khatÈ
AsaÒÒatÈ
AsaÒÒino
AsaÓÔhitaÑ
AsaÓÔhitÈ
Asaddhammehi
174
270
210
314
211
295
230
283
159
312
299
54
147
50
259
267
226-7
341
301
233
246
238
154
272
168
270
284
174, 210
265
362
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[A]
Asante
231
AsamÈhitÈ
325
AsamÈhito
278
AsampajÈno
278
AsammuÔÔhÈ
343
AsayhasÈhinaÑ
144
AsallÊnaÑ
343
AsÈraddho
343
AsitaÑ
294
AsukhÈya
65
AsubhasaÒÒino
283
AsubhÈnupassÊ
253
AsuraÑ
282
AsekkhÈ
191
Asekkhena
191
AsesaÑ
283
AsokaÑ
157
AsmiÑ loke
147
Asmi
303
Assa
108, 165, 230, 246
AssamedhaÑ
89
AhaÑ
36, 53
AhitÈya
65
Ahiriko
101
AhorattaÑ
54
[Œ]
Œgacchatu
ŒgantÈro
ŒgÈmÊ
228
52
286
PadÈnukkamo
[Œ]
ŒcÈragocarasampanno
ŒtÈpino
ŒtÈpÊ
ŒdiccovudayaÑ
ŒdÊnavaÑ
ŒnÈpÈnassati
ŒnÈpÈne
ŒpÈdakÈ
ŒpÈdi
ŒpÈyikÈ
ŒpÈyiko
Œbhassar|pago
ŒmisadÈyÈdÈ
ŒmisadÈnaÑ
ŒmisayÈgÈ
ŒmisasaÑvibhÈgo
ŒmisÈnuggaho
ŒmodamÈno
ŒyataggaÑ
ŒyatanÈnaÑ
Œrakkhagocaro
ŒraddhavÊriyehi
ŒraddhÈ
ŒrambhadhÈtu
ŒrammaÓato
ŒrÈ
ŒrÈdhayanti
ŒruppaÑ
Œruppesu
ŒlokÈdikarÈ
PiÔÔha~ko
293
299
100, 255
265
317
253
255
320
265
167
66
72
306
294
308
295
295
227
74
328
293
234
108
340
222
237
323
209
174
316
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
PadÈnukkamo
[Œ]
Œloko
ŒvasathaÑ
Œsajja
ŒsavÈnaÑ
ŒhÈranettippabhavaÑ
Œhu
ŒhuneyyÈ
Œhuneyyo
363
PiÔÔha~ko
[I]
299
226
266
108, 241
156
227
320
273
[I]
IcchÈlobhasamussayÈ
147
IÔÔhassa
71
IÓaÔÔÈ
278
Iti
3, 17, 242, 299
Iti karitvÈ
59
Iti maÑ
104
ItivuttakaÑ
2
ItisaccaparÈmÈso
188
Ito
244
Ito manussattÈ
85
ItthabhÈvaÒÒathÈbhÈvaÑ 57, 286
IdaÑ
102
IdamappahÈya
167
IdamassÈhaÑ
309
Idha
68, 322
Idh|papanno
299
Idheva
102, 159, 253, 260
IndriyaÑ
182
Indriyasampanno
199
IndriyÈni
198
Indriyesu
ImaÑ lokaÑ
Imamhi
ImÈni
ImÈya mayaÑ
IriyÈya
92
72
69
172
143
142
[U]
UkkÈdhÈrÈ
UcchÈdanena
Ucchijjati
UjumaggÈnusÈrino
UÔÔhÈnÈdhigataÑ
UttamaÑ
Uttamatthassa
Uttamapuriso
UttarikaraÓÊye
Udabind|va
UdayabbayaÑ
UddhaÑ
UddhaccakukkuccaÑ
Uddhaccakukkuccassa
Uddhato
UnnaÄÈ
Upapajjati
Upapajjanti
UpapajjamÈne
UpapajjÈmi
UpapattidevÈ
Upaparikkhato
316
321
170
199
228
4, 312
61
289
265
263
344
344
337
341
236
325
75
69
300
72
242
283
364
PadÈnukkamo
[U]
Upaparikkheyya
Upadhi
UpadhikkhayaÑ
PiÔÔha~ko
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[]
283
231, 247
88
UpadhippaÔinissaggaÑ
175
Upadhisa~khaye
352
Upanayhati
230
Upanibandhagocaro
293
UpalepabhayÈ
230
UpavÈdakÈ
207
Upasa~kamanaÑ
314
Upasampajja
241
UpÈdÈnakkhayÈrÈmaÑ
239
UpÈdisese
161
UpÈyÈso
278
UpÈsakÈ
225
Upekkhako
257
Upenti
277
Uppajjati
249
Uppajjantu
229
UppajjamÈnÈ
249, 317
UppajjamÈno
249
UppajjamÈno uppajjati
65
Uppatti
181
Uppanno
249
UppÈdo
198
UbhatopadittaÑ
279
UbhayaÑ
239, 287, 296
Ubhopi te
168
mibhayaÑ
207
[E]
Eka
34
EkakkhaÓe
125
Eka~gampi
59
EkaccaÑ
68
EkaccÈnaÑ
227
EkaccÈnaÑ aÒÒathattaÑ
66
EkadhammaÑ
35, 82
Ekadhammo
64, 65, 67
EkanÊvaraÓampi
53
Ekapuggalassa
80
Ekampi jÈhiÑ
297
Ekodibh|to
167
EjÈnugo
280
EtaÑ
4
EtaÑ
41, 316
EtaÑ santaÑ
170
EtadaggaÑ
295
Etadahosi
74
EtamÈdÊnavaÑ ÒatvÈ
57
EtÈhi
301
Ete
193, 282
Ete dhamme
75
EvaÑ
68, 170
EvaÑgotto
298
EvaÑnÈmo
298
EvaÑ niraye
69
EvaÑbh|to
333
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[E]
EvaÑmahÈnubhÈvo
EvaÑmahiddhiko
EvaÑvaÓÓo
EvaÑsukhadukkhappaÔisaÑvedÊ
EvamÈyupariyanto
EvamÈhÈro
Evameva
EsanÈ
Eseva
Ehi
74
74
298
298
299
298
228
186, 188
142
248
[O]
Okkamati
OtiÓÓamhÈ
OttappaÑ
OttÈpÊ
OpadhikaÑ
OpadhikÈni
Omukkassa
Oramattakena
OrambhÈgiyÈnaÑ
OrasÈ
OlÊyanti
OvÈdakÈ
Ovuyheyya
OsadhitÈrakÈ
OhÈretvÈ
OhitabhÈro
243
278
150
100
247
85
205
265
329
305
169
313
326
86
240
158
[ Ka ]
Ka~khati
Kacchehi
232
243
365
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Ka ]
KataÑ
156
KatakaraÓÊyo
158
KatapÈpo
97
KatamaÑ
37
KatvÈ
168
Kantassa
71
KapaÓÈ
226
KappaÑ
66, 80
KappaÔÔho
66
Kappe
72
Kammato
222
Kammarato
234
KammÈrÈmatamanuyutto
235
KammÈrÈmo
234
KaraÑ
63
KalaÑ
85
KalÈpaÑ
230
KalyÈÓaÑ
97
KalyÈÓadhammo
225, 288
KalyÈÓapaÒÒo
288
KalyÈÓamittatÈ
61
KalyÈÓasÊlo
288
KalyÈÓÈdhimuttikÈ
232
KÈmakÈmino
85, 324
KÈmacchandassa
338
KÈmataÓhÈ
189
KÈmanissaraÓaÑ
210
KÈmayogayutto
286
KÈmayogavisaÑyutto
287
366
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
PiÔÔha~ko
[ Ka ]
[ Ka ]
KÈmavitakko
KÈmÈnaÑ
KÈmÈsavo
KÈm|papattiyo
KÈme
KÈmesanÈ
KÈmesu
KÈmesu micchÈcÈro
KÈyaduccaritaÑ
KÈyaduccaritena
KÈyasuci
KÈyasucaritaÑ
KÈyasoceyyaÑ
KÈyassa bhedÈ
KÈye
KÈyena
KÈyo
KÈlavipassÊ
KÈle
KÈlena
KÈsÈvakaÓÔhÈ
KiÑ akusalaÑ
KiÑ appahÊnaÑ
KiÑ pajahÈma
KiccavibhÈgato
KiÒcÈpi
Kitti
KibbisaÑ
Kilissanti
PadÈnukkamo
258
209
188
285
332
186
162
220
97, 202
301
204
203
204
69, 92
243
175
94, 231
165
296
167
168
143
143
143
126
326
276
97
243
Kubbetha
KummaggaÑ
Kulagandhano
KulaputtÈ
Kusaggena
KusalaÑ
Kusalesu dhammesu
Kusalo
KusÊtaÑ
KusÊtena
KusÊto
KuhÈ
Kenaci
KevalÊ
KesamassuÑ
Koci
KodhaÑ
267
335
225
277
230
97
165
89
234
312
101, 334
324
91
289
240
266
46
[ Kha ]
KhantisaÑvaro
Khandha
KhandhÈnaÑ
KhayaÑ
KhayaÑ dukkhassa
KhayagÈminaÑ
Khayamattano
KhayasmiÑ
KhayÈya
Khaye ÒÈÓaÑ
KhÊÓapunabbhavÈ
105
192
344
267
61
183, 189
294
199
108
312
153
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Kha ]
KhÊÓamÈnapunabbhavÈ
KhÊÓÈsavo
Khemavitakko
Kho
288
158
137, 141
104
244
226
153
280
279
4
281
81
279
279
335
328
324
91
94
[ Ca ]
Ca
CakkaÑ
CakkavattÊ
CakkhuÑ
CakkhumatÈ
Cakkhumanto
Cakkh|ni
CaÒÒe
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Ca ]
[ Ga - Gha ]
Gaccha
GandhaÑ
Gar|naÑ
GahetvÈ
GÈme
GÈravayutto
Giddho
Giribbaje
GihibhogÈ
G|thagataÑ
GehanissitaÑ
GocarajjhattaÑ
Gharamesino
GhÈteti
GhÈnaÑ
367
201
352
73
94
159
169, 316
196
286
CatudvÈraÑ
CaturÈsÊtiyÈ
CattÈri purisayugÈni
CandappabhÈ
CandiyÈ
CaraÑ
Carato
CarimaÑ kabaÄaÑ
Cavanadhammo
CavamÈne
CÈturanto
CittaÑ
Cittappakopano
CÊvaraÑ
CutÈ
CetasÈ
Ceteti
Ceto
CetovimuttiÑ
CetovimuttiyÈ
CetosamathasÈmÊciÑ
CorÈbhinÊtÈ
267
126
273
90
86
333
333
84
242
300
73
50
262
309
85
68
240
68
241
85
345
278
[ Cha ]
ChanavutiyÈ
ChannetaÑ
ChavÈlÈtaÑ
Chijjati
ChinnasaÑsayÈ
ChetvÈ
125
328
279
233
288
101
368
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
PadÈnukkamo
[ Ja ]
Jagato
JanakuhanatthaÑ
JanapadatthÈvariyappatto
JanalapanatthaÑ
JanÈ
Jano
Jantuno
JarÈ
JarÈmaraÓasa~ghÈtaÑ
JalaÑva
Jahe
Jaheyya
JÈgarato bhayaÑ
JÈgarantÈ
JÈgaritaÑ
JÈgaro
JÈtaÑ
JÈti
JÈtikhayantadassÊ
JÈtijarÈya
JÈtimaraÓagÈmino
JÈtimaraÓamaccagÈ
JÈtisaÑsÈro
JÈtu
JÈto
JÈnato
JÈnÈtu
JÈneyyuÑ
JÈpaye
JigucchamÈnÈ
PiÔÔha~ko
[ Ja - Jha ]
344
104
73
104
175
263
83
278
156
266
148
332
166
166
166
164
156
278
163
101
190
232
285
266
233
310
104
83
91
170
JinÈti
JivhÈ
Jotayanti
JhÈnaratÈ
JhÈyino
JhÈyÊ
JhÈyÊhi
91
94
317
163
162, 324
101
234
[ ©a ]
©atvÈna
©ÈÓaÑ
©ÈÓacakkhu
©ÈÓasaÑvaro
69
198
196
105
[ ®ha ]
®hÈnaÑ
®hÈnesu
182
109
[ Ta ]
TaÑ
299
TaÑ kissa hetu
320
TacasÈraÑ
173
TaÓhaÑ
57
TaÓhakkhayavimuttino
188
TaÓhÈ
55, 189
TaÓhÈdutiyo
56, 317
TaÓhÈyogena
190
TaÓhuppÈdÈ
317
Tato
148, 298
Tato aÒÒÈ
199
Tattha
41, 66, 147, 165
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Ta ]
Tattha tattha
332
TatrÈpÈsiÑ
298
TathÈkÈrÊ
350
TathÈgataÑ
206
TathÈgata
111
TathÈgatappavedite
245
TathÈgatasÈvakasaÑgho
273
TathÈgato
111, 112, 113,
114, 115, 116,
117, 130, 131
TathÈ tathÈ
283
TathÈr|pe
315
Tath|pamaÑ
145
TadaminÈpi
266
TadubhayaÑ
257
Tan| saÑyojanÈ
88
TandÊ
340
Tapate
86
TapanÊyÈ
97
TapparÈyaÓaÑ
214
Tappeti
228
TamaÑ
265
TamaÑ so
167
TamagataÑ
86
Tamo
299
TamonudÈ
316
Tamonudo
144
TamhÈ
263
Tamhi
267
Tayo sukhe
229
369
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Ta ]
TasmÈ
Tassanvayo
TÈdinÈ
TÈdino
TÈdiso
TÈrakar|pÈnaÑ
TÈragaÓÈva
TÈlapakkaÑva
TiÔÔhati
TiÔÔhanteva
TiÔÔhe
TiÓÓo
TibbasÈrÈgo
TiracchÈnagati
TiracchÈnaÒca
TiriyaÑ
Tiha
TÊÓi
TÊhi vÈcÈhi
Tu
TuÔÔho
Te
Tena
Te pabujjhatha
TevijjaÑ
TvevidaÑ
142, 163, 167
253
159
199
228
86
90
264
75
159
344
206
278
122
282
344
142
172
244
312
309
317
89
166
297, 302
312
[ Tha ]
ThaddhÈ
Thale
ThinamiddhaÑ
324
207
337
370
PadÈnukkamo
[ Tha - Da ]
Thinamiddhabahulo
Thinamiddhassa
DakkhiÓaÑ
DakkhiÓeyyesu
DakkhiÓeyyo
DajjuÑ
DadataÑ
Damassa
Daso
DassanampahaÑ
DaÄhÈ
DÈtÈ
DÈnamayaÑ
DÈnasaÑvibhÈgassa
DÈnassa
DÈnena
DÈruÑ
DiÔÔhaÑ
DiÔÔhadhammikaÑ
DiÔÔhadhammikÈ
DiÔÔhijugataÑ
DiÔÔhiÔÔhÈnÈ
DiÔÔhiyÈ
DiÔÔhe dhamme
DiÔÔheva dhamme
Dibbacakkhu
DÊgharattaÑ
DukkaÔaÑ
DukkhaÑ
DukkhaÑ viharati
PiÔÔha~ko
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Da ]
101
340
85
85
274
85
275
74
351
314
246
226
194
83
74
247
234
347
75
159
195
188
99
77
92, 241
197
53, 72
294
81, 278
92
Dukkha
DukkhakkhayÈya
Dukkhato
DukkhaparetÈ
Dukkhamaddakkhi
DukkhasamuppÈdo
Dukkhassa
Dukkhassa atikkamo
Dukkhassantakaro
DukkhÈ
DukkhÈya
Dukkh|pasamagÈmÊ
Dukkhena
DukkhotiÓÓÈ
DuggatiÑ
Duggati
Duggatiyo
Duggate
DuccaritaÑ
DuccaritÈni
Dujjayamajjhabh|
DuÔÔhÈse
DutiyÈ
DuttaraÑ
DubbaÓÓiyaÑ
DubbaÓÓe
Dubbhago
Dubbhe
DuraccayaÑ
DussÊlÈ
175
51
184
278
185
81
185, 294
81
82
175, 231
65
81
332
278
41
69, 92, 148
148
300
97
202
242
45
147
207
243
300
279
267
286
222
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
168
242
122
65
324
239
169
243
86
239
242
195
170
278
42
97, 203
253
96
182
161
269
92
169
297
157
137
[ Dha ]
DhammaÑ
DhammaÑyeva
PiÔÔha~ko
[ Dha ]
[ Da ]
DussÊlo
DevakÈyÈ
Devagati
DevamanussÈnaÑ
DevalokasmiÑ
DevasaddÈ
DevÈ
DevÈsane
Deve
Devesu
Devo
DesanÈmayaÑ
DesiyamÈne
DomanassaÑ
DosaÑ
DosasaÒhitaÑ
DvÈraÑ
DvÈrÈni
DvidhÈditÈ
DvinnaÑ phalÈnaÑ
DvipadÈ
DvÊhi
DvÊhi diÔÔhigatehi
Dvepi jÈtiyo
DvemÈ
Dve vitakkÈ
PadÈnukkamo
371
263
256
Dhamma
34
DhammajÈ
305
DhammajÊvinaÑ
316
DhammaÔÔho
202
DhammadÈnaÑ
294
DhammadÈyÈdÈ
305
DhammanimmitÈ
305
DhammamabhiÒÒÈya
281
Dhammamasa~khataÑ
212
DhammamudÊrayantÈ
253
DhammayÈgÈ
308
Dhammarato
257
DhammarÈjÈ
73
DhammavitakkaÑ
256
Dhammavinaye
245
DhammasaÑvibhÈgo
295
DhammÈ
150, 272, 310
DhammÈnaÑ
344
DhammÈnuggaho
295
DhammÈnudhammapaÔipannassa
256
Dhammiko
73
Dhamme
170
Dhammena
228, 296
Dhammehi
92
DhÈtuyo
173, 209
DhÈtuso
232
DhÊr|pasevanÈ
230
DhÊro
77, 230, 352
DhuvaÑ
157
372
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Na ]
NaÑ
322
Na
102
NatthaÒÒo
54
Natthi pÈpaÑ
83
Nandino
324
Nappajahati
333
NappaÔihaÒÒati
309
NabhaÑ
86
Namasseyya
321
NayasahassavibhÈgehi
125
Nare
282
NÈgacchati
171
NÈgghanti
85
NÈbhiramati
243
NÈmar|pasmiÑ
149
NÈlaÑ tadabhinandituÑ
156
NikkamadhÈtu
340
Nikkhipanto
280
Niccharanti
239
NicchÈto
184
NiddÈrÈmo
235
Niddisati
350
NinhÈtapÈpakaÑ
205
NipakÈ
161, 283
Nipako
101
NibbÈnaÑ
272
NibbÈnadhÈtu
157
NibbÈnasseva
162
NibbÈnÈya
100
NibbÈnogadhagÈminaÑ
106
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Na ]
NibbÈnogadhagÈmÊ
106
NibbidÈya
171
Nibbindatha
146
NibbedhagÈminÊ
149, 283
NimmÈnaratino
285
NiyakajjhattaÑ
328
NiraggaÄaÑ
90
NirayaÑ
97, 282
Nirayagati
122
Nirayamhi
66
Nirayo
69
NirÈkare
260
NirÈso
188
Nir|padhiÑ
175, 247
NirodhadhÈtu
174
NirodhÈya
171
Nirodhe
174, 210
Nirodho
210
Nirodho dukkhadhammÈnaÑ 157
NiviÔÔhaÑ
149
NiviÔÔhassa
247
NiviÔÔhÈ
246
NivutÈ
53
NivutthaÑ
297
NissaraÓaÑ
157, 209
NissaraÓiyÈ
209
NekkhammaÑ
209
Nekkhammavitakko
259
Netticchinnassa
285
NerayikÈ
167
373
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Na ]
Nerayiko
NevasaÒÒinÈsaÒÒino
NhÈnena
[ Pa ]
66
270
321
[ Pa ]
PaÑsuk|laÑ
308
Pakireti
227, 279
Pakkhandati
170
PaccatthikÈ
261
Paccanubhoti
159
PaccayaÑ
324
PaccupaÔÔhitakÈmÈ
285
Pacchime mÈse
86
PajahaÑ
51
Pajahati
334
Pajahatha
3, 35, 43, 47
PajÈnaÑ
296
PajÈnÈti
183
PajÈnÈmi
69
PaÒcassa
243
PaÒcindriyÈni
159
PaÒÒÈ
193, 197
PaÒÒÈcakkhu
94, 197
PaÒÒÈnirodhikÈ
258
PaÒÒÈpemi
297
PaÒÒÈya
110, 149, 283
PaÒÒÈyetha
153, 278
PaÒÒÈvimuttiÑ
241
PaÒÒuttarÈ
162
PaÔiggÈhakÈ
84
PaÔiccasamuppannaÑ
210
PaÔinissaÔÔhÈ
188
PaÔimukkassa
205
PaÔilabhati
244
PaÔilÈbhÈ
198
PaÔivirato
223
PaÔisotaÑ
327
PaÔissato
255
PaÔhamÈ vijjÈ
299
PaÔhamo
252
PaÓipÈto
214
PaÓÊtaÑ
170
PaÓÊte
300
PaÓÉitehi
234
PaÓÉito
75, 110, 267, 281
PatiÔÔhitÈ
201, 246
Patissato
63
PattaÑ
347
PattapuÔasseva
230
PattamÈnasaÑ
242
Patti-anuppadÈnaÑ
195
PattiyÈ
61
Patte
228
PatthayamÈnassa
58
PatthayamÈno
228
PatthayÈno
229, 332
PadaÑ
157
PadÊpeyyaÑ
226
PaduÔÔhacittaÑ
68
PaduÔÔhamanasa~kappo
278
Padesarajjassa
74
374
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Pa ]
PadesavassÊ
226
PadhaÑsati
66
PadhÈnena
110
PabbatamuddhaniÔÔhito
145
Pabha~karÈ
316
Pabha~guraÑ
156
PamÈÓameti
207
PamÈdaÔÔhÈnaÑ
221
PamÈde
162
Pamudito
165
Pamodati
276
PayatapÈÓÊ
304
PayirupÈsato
316
PayirupÈsanaÑ
314
ParaÑ maraÓÈ
92
ParakkamadhÈtu
340
Paranimmitavasavattino
285
ParamaÑ
295
ParamÈ santi
352
Paramo
296
Paramhi
147
ParÈnuddayatÈpaÔisaÑyutto
237
ParikkhÊÓabhavasaÑyojano
158
ParikkhepÈ
66
Paricca
68
PariccajanÈ
66
PariÒÒatthaÑ
107
PariÒÒÈya
174, 201
Paritasseyya
284
ParittaÑ
234
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Pa ]
Paridevo
ParidhaÑsamÈno
Parinibbanti
Parinibbuto
ParipuÓÓaÑ
ParipuÓÓasikkhaÑ
Paribbaje
ParibhÈsÈ
ParimukhaÑ
PariyÈdinnacittÈ
PariyÈyavacanaÑ
PariyÈyena
PariyuÔÔhitÈ
PariyesitaÑ
ParivÊmaÑsamÈno
ParisuddhaÑ
ParissayavinodanaÑ
ParihÈnÈya
ParihÈyati
PavaÉÉhati
Pavattayi
PavattikÈlo
PavattivibhÈgato
Pavivittehi
Pavivekavitakko
PasaÑsÈ
PasannacittaÑ
PasannacittÈ
Pasannacitto
PasannÈnaÑ
278
279
283
184
168, 252
163
57
66
253
238
147
145
169
347
167
168, 252
324
162, 234
257
275
352
182
126
234
137, 141
228
70
296
296
275
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Pa ]
PasÈraye
344
PasÊdati
170
PasÊdanti
66
Passa
147
Passati
300
Passato
88, 310
Passatha
146
Passaddho
343
PahantvÈna
52
PahÈya
42
Pahitattassa
299
Pahitattehi
234
PahÊyati
254
PahÊyate
263
PÈkatindriyo
278
PÈÔika~khÈ
92, 148, 161
PÈÔipado
252
PÈÔibhogo
36
PÈÓÈtipÈtÈ
217
PÈÓÈtipÈto
217
PÈÓo
217
PÈtimokkhaÑ
290
PÈtimokkhasaÑvarasaÑvuto 290
PÈtimokkhasaÑvaro
105
PÈdÈnaÑ dhovanena
321
PÈnaÑ
226
PÈnabhojanaÑ
309
PÈnena
321
PÈpaÑ
97, 146, 267
PÈpakato
146
375
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Pa ]
PÈpakena
PÈpacetasaÑ
PÈpadhammÈ
PÈpamittatÈ
PÈpÈ
PÈpikÈya
PÈpicchatÈ
PÈpicchÈnaÑ
PÈpiccho
PÈpuÓe
PÈragato
PÈragÈ
PÈraguÑ
PÈra~gato
PÈricariyÈya
PÈlenti
PÈleyyuÑ
PÈhuneyyo
PiÓÉiyÈlopo
PiÓÉolyaÑ
Piyar|paÑ
Piyar|pasÈtagadhitaÑ
Piyar|pasÈtar|pena
Piyassa
PuggalaÑ
Puggalo
PuÒÒa
PuÒÒakiriyavatth|ni
PuÒÒakkhettaÑ
PuÒÒameva
98
173
168, 222
265
168
99
265
266
148
61
144
164
144
207
322
150
153
274
308
277
328
286
326
71
68
78
70
85, 193
274
74
376
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Pa ]
PuÒÒÈnaÑ
PuttapasuÑ
PuttÈ
PuttÈnaÑ
PunabbhavaÑ
Pubba~gamÈ
PubbadevatÈ
PubbenivÈsaÑ
PurisadammasÈrathi
Purisapuggalo
PurisamedhaÑ
PurisÈjaÒÒÈ
PurisÈdhamaÑ
Purisuttamo
P|timacchaÑ
P|timuttaÑ
Pecca
Pecca samÈ bhavanti
Petagati
PokkharÈ
PosakÈ
72
237
211, 305
318
52, 171
147
319
297
251
83
89
241
227
197
230
309
322
168
122
263
320
[ Pha ]
Phalato
Phassaye
PhuÔÔhÈssa
PhuÔÔhuÑ
PhuÔÔho
PhusayitvÈ
Phuse
222, 224
332
352
101, 335
202
175
102, 167
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Ba ]
Baddho mÈrassa
205
BandhanÈ
264
BalaÑ
276
BahiddhÈ
283
BahukÈrÈ
320
BahukÈro
61
BahujanasukhÈya
250
BahujanahitÈya
250
BahujanÈhitÈya
65
BahulÊkato
75
Bahussuto
252
BÈl|pasevanÈ
230
BÈlena
312
BÈhiraÑ
61
BÈhirÈ
254
BuddhaÑ
143, 206
Buddhassa
147
Buddhena
106
Buddho
70, 211, 251
BodhipakkhiyÈnaÑ
240
ByantÊkaroti
333
ByÈpannacitto
278
ByÈpanne
282
ByÈpÈdavitakko
258
ByÈpÈdassa
339
ByÈpÈdo
336
ByÈbÈdhemi
142
BrahmaÑ
352
BrahmacariyaÑ
252
Brahmacariya
102
377
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
PadÈnukkamo
[ Ba ]
BrahmacariyesanÈ
BrahmacÈripariÒÒo
BrahmaÒÒatthaÑ
Brahmabh|taÑ
BrahmÈ
BrÈhmaÓaÑ
BrÈhmaÓagahapatikÈ
BrÈhmaÓo
Br|hetÈro
PiÔÔha~ko
186
168
313
206
72, 318
297
322
303
161
[ Bha ]
BhagavatÈ
Bhage vanÊti BhagavÈ
Bhage vamÊti BhagavÈ
Bhajato
Bhajetha
BhatavÈti bhagavÈ
BhattavÈti bhagavÈ
Bhattasammado
Bhaddakena ca
BhaddikÈya ca
Bhabbo
BhayaÑ
Bhayadassino
Bhayamantarato
BhayÈnakaÑ
BhavataÓhÈ
BhavataÓhÈparikkhayÈ
BhavanirodhÈya
Bhavanettisa~khayÈ
Bhavanti
4
8
9
316
167
6
8
340
99
99
51
232
162
263
267
189
171
170
159
146
[ Bha ]
Bhavayogayutto
BhavaratÈ
BhavasammuditÈ
BhavÈ
BhavÈbhavÈ
BhavÈbhave
BhavÈrÈmÈ
BhavÈsavo
Bhave ratÈ
Bhavo
BhassÈrÈmo
BhÈge vanÊti BhagavÈ
BhÈge vamÊti BhagavÈ
BhÈyittha
BhÈvanÈnuyogamanuyutto
BhÈvanÈmayaÑ
BhÈvanÈvidhito
BhÈvanÈvidhidassanato
BhÈvaye
BhÈvitattÈnaÑ
BhÈvitatto
BhÈvito
BhÈvetvÈ
BhÈsate
BhÈsamÈno
BhÈsayanti
Bhikkhave
Bhikkhu
BhidurÈyaÑ
Bhinne
286
170
170
169
317
171
170
189
52
190
235
7
10
70
241
194
126
125
75
316
232
75
72
86
256
317
35
61
231
66
378
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Bha ]
Bhisakko
BhÊruttÈÓaÑ
Bh|taÑ
Bh|tato
Bh|tapariÒÒo
Bh|tassa
BhetvÈna
Bhedato
BhesmÈ
Bho
BhogÈ
BhojanaÑ
Bhojanamhi
Bhojane amattaÒÒ|
[ Ma ]
MaÑsacakkhu
Ma
MakkhaÑ
MakkhÈse
MaggaÒca
Maggamanukkamanti
MaggÈnugo
Maggo
MaccurÈjaÑ
MaccuhÈyino
MaccheramalaÑ
MajjaÑ
MaÒÒati
MattÈse
305
97
170, 210
170
171
171
66
223
267
170, 244
229
227
96
92
95, 196
312
46
47
189
253
267
81, 198
207
175
84
221
149
48
PadÈnukkamo
[ Ma ]
Madanimmadano
ManasÈnukampaÑ
ManasikÈro
ManÈpassa
ManÈpÈmanÈpaÑ
Manussagati
Manussabh|to
ManussÈnaÑ
Mano
MaraÓaÑ
Mahattehi
MahantaÑ
MahapphalaÑ
MahÈbrahmÈ
Mahiccho
MahesinÈ
MÈtucchÈ
MÈtulÈnÊ
MÈnaÑ
MÈnaganthÈ
MÈnaganthÈbhibhuno
MÈnasaÑ
MÈnasa~khaye
MÈnÈbhisamayÈ
MÈnupetÈ
MÈmakÈ
MÈraÑ sasenaÑ
MÈraÒjahaÑ
MÈradheyyaÑ
MÈrapÈso
PiÔÔha~ko
272
89
59
71
159
122
244
246
94
278
106
241, 352
84
72
280
81
153
153
47
52
52
58
52
185
52
325
164
144
191
205
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
PadÈnukkamo
[ Ma ]
MÈrena
240
MÈlÈ
226
MicchÈ kammÈni katvÈna
208
MicchÈcÈro
220
MicchÈdiÔÔhikammasamÈdÈnÈ 208
MicchÈdiÔÔhikÈ
208
MicchÈ manaÑ paÓidhÈya
208
MicchÈvÈcaÒca bhÈsiya
208
MittaÑ
267
MittÈnaÑ
63
Mukhato jÈtÈ
305
Mucchite
282
MuÔÔhassati
278
Mutto cando
225
MuniÑ
144
Muni
186
MusÈ
221
MusÈvÈdissa
83
MusÈvÈdo
221
M|lajÈtÈ
246
M|lato
222
M|ÄhÈse
46
Me
20
MettaÑ
88
MettaÑso
91
MettacittaÑ
72
MettÈya
85, 283
MettÈyati
89
MedhÈvino
227
MerayaÑ
221
379
PiÔÔha~ko
[ Ma ]
Modati
Modanti
MoneyyÈni
MohaÑ
Mohaneyyesu
67
85
204
45
335
[ Ya ]
YaÑ
244, 256, 327
YaÑ akusalaÑ, taÑ pahÊnaÑ 142
YajamÈnÈ
89
Yajetha
296
YaÒcaÒÒaÑ
97
YaÒce
168
YataÑ
344
Yato
81, 148, 170, 185
Yato kho
309
Yattha
317
YathayidaÑ
54, 59
Yatha’ssa
283
YathÈ
299
YathÈkamm|page
300
YathÈtathaÑ
352
YathÈbhataÑ nikkhitto
69
YathÈbh|te
171
YathÈvÈdÊ
350
YathÈvuttaÑ
84
YathÈhaÑ
83
YadÈ
242
YadidaÑ
272, 295
YadidaÑ puÒÒÈni
71
380
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
PadÈnukkamo
[ Ya ]
[ Ya ]
Yaso
276
Yassa
205, 267
Yassa kassaci
205
Yassa cakkhussa
198
YÈ avijjÈ
255
YÈgÈ
307
YÈcakÈ
226
YÈcayogo
303
YÈjayogo
304
YÈthÈvaÑ
170
YÈnaÑ
226
YÈni kÈnici
85
YÈvajÊvaÑ
247
YÈvatÈ
269
YuttÈ
282
Ye
174, 210, 323
Yena
41
Yena nÊvaraÓena
53
YesaÑ
317
Ye santacittÈ
161
Ye suttÈ te pabujjhatha
166
Yo
51, 88, 185
YogaÑ
201
YogakkhemaÑ
58, 324, 332
Yogakkhemassa
100
YogakkhemÈ
66
YogamÈyanti
201
YogÈ
253
YogÈtigo
186
Yojanasate
280
PiÔÔha~ko
Yoni
Yoniso
107
59, 110
[ Ra ]
Rakkheyya
Rajjati
RaÓaÒjahÈ
RattindivamatanditÈ
Rahado
Rahadova
RÈgakkhayo
RÈgavirÈgo
RÈgÈnusayo
RÈgo appahÊno
RÈjÈ
RÈjÈbhinÊtÈ
RÈjisayo
Rukkham|laÑ
Ruhati
R|padhÈtuÑ
R|padhÈtu
R|pÈnaÑ
R|pino
R|p|pagÈ
R|pehi
R|hati
RoganÊÄaÑ
228
51
316
283
326
281
159
212
254
205
73
277
89
309
230
174
173
209
270
210
210
267
156
[ La ]
LaddhÈna
Lapati
LapitalÈpanamattena
227
350
297
381
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ La ]
LÈbhasakkÈragÈravo
LÈbhasakkÈrasilokÈnisaÑsatthaÑ
LÈbhasakkÈrasilokapaÔisaÑyutto
LÊnattaÑ
LuddaÑ
LuddhÈse
Luddho
Lubbhati
LokaÑ
LokanirodhagÈminÊ
Lokanirodho
Lokavid|
Lokasamudayo
LokasmiÑ
Lokassa
LokÈnukampÈya
Loke
Loko
LobhaÑ pahantvÈna
Lobhaneyye
Lobhena
Lobho
[ Va ]
237
104
236
340
97
41
263
263
70, 150
346
346
251
346
149, 266
274
250
65, 248
345
263
263
41
38
[ Va ]
VacanaÑ
Vaggarato
VaÉÉhayanti
VaÓÓo
63
66
282
275
VatthaÑ
VatthÈni
Vatthena
VadaÒÒ|
VadhakÈ
Vanatho
VanibbakÈ
Vanibbake
VasavattÊ
VasimaÑ
VassÈnaÑ
VassÈni
VÈcÈpeyyaÑ
VÈjapeyyo
VÈdena
VÈdo
Vikampati
VikkhÊÓo
VigatavalÈhake
Vigato
VighÈtapakkhikÈ
VighÈtavÈ
VighÈto
VicikicchÈ
VicikicchÈya
VijambhitÈ
VijÈnataÑ
VijitÈvÊ
VijitvÈ
VijjaÑ uppÈdayaÑ
226
243
321
225
261
233
226
228
73, 351
144
86
72
89
90
267
221, 267
239
285
86
337
254, 258
280
309
337
342
340
275, 316
73
89
148
382
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Va ]
VijjÈ
VijjÈcaraÓasampanno
ViÒÒÈÓaÑ
ViÒÒÈtaÑ
ViÒÒÈpakÈ
ViÒÒ|
Vitakkaye
VitakkÈsayÈ
Vitakk|pasame
Vitakk|pasamena
VitiÓÓaparalokassa
VittalÈbhaÑ
Vid|
Viddhe
Vinassati
Vinasseyya
VinipÈto
Vineyya
Vinodeti
VipariÓÈmadhammÈ
Vipassino
VipÈkaÑ
Vippasanno
Vibbhantacitto
VibhavaÑ
VibhavataÓhÈ
VibhavÈ
Vimuccati
Vimuccanti
VimuttaÑ
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Va ]
301
251
231
347
313
296
260
254
335
260
83
229
248
86
170
80
69
84
333
231
41
83
165
278
170
189
171
186
171
144
VimuttÈ
Vimutti
VimuttiÒÈÓaÑ
VimuttisÈrÈ
Vimutto
Vimokkho
VirajaÑ
Virajjatha
VirÈgadhammaÑ
VirÈgÈya
VirÈg|pasame
VirÈjayaÑ
VirÈjitÈ
Vir|ÄhabrahmacariyÈ
Virocati
Virocare
VilepanaÑ
VivaÔÔamÈne
Vivattayi
VivÈhe
VisaÑyutto
Visantaro
VisayajjhattaÑ
VisayavibhÈvanÈpavattidassanato
Visujjhati
VisuddhaÑ
VisuddhidevÈ
Visuddhena
VisesalakkhaÓato
52
313
312
163
158
202
157
146
231
171
275
51, 148
205
153
86, 191
225
226
72
185
237
346
144
328
125
296
300
242
300
125
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Va ]
VisesÈdhigamena
265
Vissuto
266
Vihanti
264
Vihane
167
ViharataÑ
255
Viharato
58
Viharatha
162
VihiÑsati
267
VihiÑsÈvitakko
258
VÊtataÓho
57, 171
VÊtamaccharÈ
225
VÊtasÈradaÑ
241, 352
VÊriyasaÑvaro
105
VÊriyÈrambhassa
331
Vuccare
321
VuÔÔhÊva rajaÑ
260
Vutta
3
VusitavÈ
158, 289
Vussati
104
Vedaguno
283
Vedag|
202
Vedanato
222
VedanÈnaÑ khayÈ
183
Vepullo
81
VeyyÈkaraÓÈya
256
VeyyÈvaccasahagataÑ
195
VeraÑ
91
VerabhayÈtÊtaÑ
206
Vo
36
Vo
143, 253, 323
383
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Va ]
VokkantÈ
VosÈnaÑ
Vosito
153
265
301
[ Sa ]
SaÑghaÑ
SaÑghasÈmaggÊ
SaÑghÈ vÈ gaÓÈ vÈ
SaÑyamassa
SaÑyuttÈ
SaÑyojanaÑ
SaÑyojanakkhayÈ
SaÑvaÔÔamÈne
SaÑvaÔÔavivaÔÔakappe
SaÑvaratthaÒceva
SaÑviggassa
SaÑvijjamÈnÈ
SaÑvijjetheva
SaÑvibhÈgassa
SaÑvejanÊyesu
SaÑvejanena
SaÑsaggÈ
SaÑsandanti
SaÑharÈni
SaÑharitvÈ
SaÑharako
Sa-uddesaÑ
Sa-upÈdisesÈ
Sa-upÈyÈsaÑ
Sa-|mi
66
67
273
74
190
55, 101
237
72
72
104
110
211
110
84
109
110
233
232
237
228
80
299
157
92
326
384
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Sa ]
[ Sa ]
Sakkareyya
321
SakkÈyÈbhiratÈ
282
SakkÈrena
237
Sakko ahosiÑ
73
SagahaÑ
206
Sagaho
326
SagÈravo
63
SaggaÑ
70
Saggamhi
67
Sa~kiyo
229
Sa~khataÑ
156, 210
Sa~khatÈ
272
Sa~khÈya sevÊ
202
Sa~khÈr|pasamo
157
Sa~gamma
352
Sa~gÈtigo
207
Sa~gÈmasÊsaÑ
241
Sa~gÈmÈya
240
Sa~ghÈÔikaÓÓe
280
Saccanti
149
SacchikatvÈ
175, 241
SaÒÒino
270
SaÒÒuttÈ
55
SatÈdhipateyyÈ
163
SatimataÑ
149
Satimanto
162
SatimÈ
101
SatisaÑvaro
105
Sato
165, 183
SattakkhattuÑ paramaÑ
82
SattannaÑ
240
SattaratanasamannÈgato
73
Sattasa~gappahÊnassa
285
SattasaÓÉaÑ
89
SattÈ
83, 269, 287
Satte
300
SatthavÈhÈ
316
SatthavÈhena
253
SatthÈ
251
SatthÈro
316
SadÈ
163, 304
SaddahÈno
324
SaddhaÑ
245
SaddhammaÑ
323
SaddhammÈ
257
SantatarÈ
210
SantÈ
162
SantiÑ
232
SantiÔÔhati
170
SantipadaÑ
260
SantipadamanuttaraÑ
202
Santipade rato
199
SantimevÈdhigacchati
257
Sante
231
Santo
153, 186, 211
SandassakÈ
314
SapattÈ
261
SapariÄÈhaÑ
92
SappaÒÒo
99
Sappatisso
63
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Sa ]
SabbaÑ
SabbakammakkhayaÑ
Sabbaganthappamocano
SabbaÒca
Sabbato
SabbatthÈbhivassÊ
Sabbatthesu
SabbadukkhamupaccagÈ
SabbapariÒÒÈ
SabbappahÈyinaÑ
Sabbabh|tÈnukampino
Sabbabh|tÈnukampÊ
Sabbabh|tesu
SabbarÈgavirattassa
SabbalokaÑ
Sabbalokassa
SabbavedayitÈni
SabbasaÑyojanakkhayaÑ
SabbasaÑyojanakkhayÈ
Sabbasa~khÈrasamatho
SabbÈbhibh|
Sabbe kÈme
SabbesÈnaÑ
SabyaÒjanaÑ
SabrahmakÈni
SabhÈvato
SamaggaÑ
SamaggaÑ katvÈna
SamaggÈnaÒcanuggaho
SamacariyaÑ
385
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Sa ]
51
352
352
51
51
226
51
52
52
206
147
308
91
188
352
294
159
63
82
210
352
286
226
252
318
222
66
67
67
75
SamajjhagÈ
SamaÒÒÈto
SamaÓe
Samadhigayha
SamanupassÈmi
SamannÈgato
SamayitvÈna
SamavekkhitÈ
Samavekkhiya
SamÈdapakÈ
SamÈdÈnato
SamÈdÈnavirati
SamÈdÈya
SamÈdhi
SamÈnamanuciÓÓo
SamÈpattiyÈ
SamÈhitaÑ
SamÈhito
Samucchedavirati
SamuttejakÈ
SamudÈcaranti
SamuddaÑ
SamuppannaÑ
SamussayÈ
Sam|hataÑ
Sameti
Samenti
SampajÈno
Sampattavirati
SampatvÈ
260
266
227
75
53
92, 193
335
344
110
314
223
223
290
193
266
147
343
165, 183
223
314
137
206
156
188
260
260
232
63, 165, 183
223
232
386
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Sa ]
SampannaÑ
SampannasÊlÈ
SampannÈ
SamparÈyikaÑ
SamparÈyikÈ
SamparÈyiko
SampahaÑsakÈ
SampÈkamattano
SamphalaÑ
SamphuÔÔho
SamphusaÑ
SambuddhÈnaÑ
SambodhÈya
SambodhiÑ
Sambodhi
SambodhigÈmino
SambodhimanuttaraÑ
SambodhimuttamaÑ
SambhataÒca
SambhavaÑ
Sambhavo
SambhedaÑ
Sammato
SammadaÒÒÈ
SammadaÒÒÈya
Sammaddaso
SammappajÈno
SammappaÒÒÈya
SammÈ
SammÈ dhammaÑ
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Sa ]
294
336
225
75
159
77
314
230
173
230
230
149
100
237
294
294
102
101
80
183
187
153
266
158
283, 317
185
332
81
185, 228
162
SammÈpÈsaÑ
SammutidevÈ
SayaÑ
Sayanena
Saye
SarakkhasaÑ
Sarakkhaso
SaraÓaÑ
SaraÓagamanaÑ
Saradasamaye
Sar|pato
Saro diddho
Sallakatto
Sallato
SavanamayaÑ
SavighÈtaÑ
SavÊciÑ
Save
Sa vedag|
SassamedhaÑ
SahanandÊ
SahabyataÑ
SahavÈso
SahÈpi
SÈkÈraÑ
SÈgÈrÈ
SÈgÈresu
SÈtar|paÑ
SÈtthaÑ
89
242
241
321
344
206
326
212
213
86
125
230
305
184
195
92
206
171, 186
333
89
237
247
230
332
299
323
324
328
252
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Sa ]
[ Sa ]
SÈdhujÊvÊpi
SÈmaggÊ
SÈmaÒÒatthaÑ
SÈmaÒÒalakkhaÓato
SÈvaÔÔaÑ
SÈvaÔÔo
SÈsanaÑ
SÈsane
Sikkhati
SikkhamÈnassa
SikkhÈnisaÑsÈ
SikkhÈpadesu
Sikkheyya
Si~gÊ
SissabhÈv|pagamanaÑ
SÊtibhavissanti
SÊde mahaÓÓave
SÊlaÑ
SÊla
SÊlakkhandho
SÊlamayaÑ
SÊlavat|papanno
SÊlavÈ
SÊlasampannÈ
SÊlena
SÊho
Sukkam|lÈ
SukkÈ
SukhaÑ
SukhaÑ lokaÑ
387
234
67
279, 313
125
206
326
317
296
290
199
162
290
74
325
214
159
234
228
192
193
194
253
225, 289
313
98
352
153
150
107, 276
75
Sukha
71, 175
SukhadukkhaÑ paÔisaÑvedeti 159
Sukhasamuddaye
75
SukhÈ
175
SukhÈni
228
SukhÈya
250
SukhudrayaÑ
75
SukhumadiÔÔhivipassakaÑ
239
Sukhe
275
Sukho
157
Sugatassa
296
SugatiÑ
70, 244
Sugatigamanasa~khÈtaÑ
244
Sugate
300
Sugato
251
SucaritÈni
203
SuÒÒaÑ brahmavimÈnaÑ
72
SuÒÒÈgÈrÈnaÑ
161
SuÓÈthetaÑ
166
Suta
21
SuparihÊnÈ
148
SubhÈya dhÈtuyÈ
254
SubhÈvitÈ
193
SubhikkhavÈco
227
SurÈ
221
SurÈmerayamajjapamÈdaÔÔhÈnaÑ
221
SuladdhalÈbhasa~khÈtaÑ
245
SulabhÈni
308
SuvaÓÓe
300
Suvimuttacitto
332
388
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
PadÈnukkamo
[ Sa ]
S|paÔÔhitÈ
253
Sekhassa
57
Sekho
61
SeÔÔhaÑ
4
SedÈ
243
SenÈsanamÈrabbha
309
SeyyathÈpi
86, 326
SeyyathidaÑ
297
SeyyÈ
226
Seyyo
166
Sele
145
Sevato
316
SevamÈnaÑ
230
SevamÈno
230
Seveyya
267
So
52, 106, 167
Soko
278
SoceyyasampannaÑ
204
SoceyyÈni
204
PiÔÔha~ko
[ Sa ]
SotaÑ
SomanassaÑ
SoÄasiÑ
94
107
85
[ Ha ]
Hanti
HarÈyamÈnÈ
Have
HÈsapaÒÒÈnaÑ
HiÑsanti
Hi
HitÈya
Hiri-ottappaÑ
HirimanaÑ
HirÊ
HÊnavÊriyaÑ
HÊnavÊriyo
HÊnÈdhimuttikÈ
HÊne
91
170
167
149
173
242
250
153
294
150
234
101
232
300
LakkhitabbapadÈnaÑ anukkamaÓikÈ
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[A]
AkatakalyÈÓa
97
AkathaÑkathÊ
188
AkusalavitakkÈ
tayo
236-7, 258
AkaniÔÔhagÈmicatukka
48
Akkheyya
201
AgamanÊyaÔÔhÈna
220
AggapasÈdÈ tayo
268
Aggasaddassa atthuddhÈro
268
AggÊ tayo
281
AccagÈ
52
AjÈtanti-ÈdÊni cattÈri
padÈni
154
AjjhattaÑ catubbidhaÑ
328
Ajjhattika~gaÑ duvidhaÑ
309
AjjhÈsaya
53
AjjhÈsayadhÈt|naÑ niyamatÈ 233
AÒjalikamma
274
AÒÒÈ
198
AÒÒÈtÈvÊ
198
AÒÒe deve dasahi
ÔhÈnehi adhigaÓhanti
271
AÔÔha~gika
125
AÔÔha~gikamaggassa sar|patotiÈdÊni satta padÈni
125-6
AÔÔhuppatti
32-3
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[A]
AÔÔhuppattiko
33-4
Atikkama
81, 210
AtikkantamÈnusaka
300
AtijÈta
211
AtipÈta
217
AttajjhÈsayo
32-3
AttÈnaÑ paÔibhogabhÈve
ÔhapanaÑ
37
Attha
75
AtthabyaÒjana
18
AtthÈ paÒca
119
AtthÈbhisamaya
78
Adinna
219
AdinnÈdÈnassa appa,mahÈsÈvajjatÈ
220
AdinnÈdÈnassa payogÈ cha
220
AdinnÈdÈnassa sambhÈrÈ
paÒca
220
Adukkhamasukha
175
AdukkhamasukhÈ dubbijÈnÈ 176
AddhÈ tayo dvÈdasa
200
AddhÈnaÑ
abhidhammapariyÈyatÈ
200
AddhÈnaÑ suttantapariyÈyatÈ 200
AdhiÔÔhÈnaÑ ÈsannakÈraÓaÑ
nÈma
181
AdhivÈseti
333
AnaÒÒÈta
198
390
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[A]
AnattalakkhaÓa
60
AnattÈnupassanÈya pahÈna,pariÒÒÈ,vimokkhatÈ
184-5
AnÈgÈmitÈ
37
AnÈgÈmino aÔÔhacattÈrÊsaÑ
49
AnÈgÈmino paÒca
48
AnÈgÈmÊ
37
AnÈdara
101
AnÈdÈna
57
AnÈvaraÓaÒÈÓa
124
Anicca
231, 254
AniccalakkhaÓa
60, 254
AniccÈnupassanÈ
254
AniccÈnupassanÈya pahÈna,pariÒÒÈ,vimokkhatÈ
184-5
AniccÈnupassÊ
254
Anicce aniccasaÒÒÈ
100
Anicce dukkhasaÒÒÈ
100
AnujÈta
211
Anuttara
100, 251
Anudhamma
256
Anupabbajja
315
AnupassanÈ sattavidhÈ
160-1
AnupÈdisesa
130
AnumodanavÈcÈ tisso
244
AnekajjhÈsaya
18
AntarÈparinibbÈyino tayo
49
AntarÈmalÈ tayo
260-4
AntarÈyikadhamma
121
AntarÈsaddassa atthuddhÈro 260
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[A]
Antasaddassa atthuddhÈro
277
ApacitisahagataÑ puÒÒakiriyavatthu
195
AparihÈnidhammÈ tayo
234-5
ApÈya
69
AppaÔihataÒÈÓÈni tÊÓi
118
Appamatta
101
AppamÈdabhÈvanÈ
76
AppamÈdena sampÈdetha
76-7
AbbhanumodanaÑ
puÒÒakiriyavatthu
195
AbyÈpajja
75
Abhabba
100
AbhayadÈnamettha
dhammadÈnameva
sa~gahitaÑ
295
AbhijÈna
50-1
AbhijjhÈ
336
AbhinÊhÈrÈ aÔÔha
115
Abhibh|
73
Abhisa~khÈrabhÈro
158
Abh|tena akkosanassa
ÈdÊnavÈ
82
Abhed|pacÈra
72
Amacca
237
AmatamahÈnibbÈnassa
paramatthato atthitÈ
154-7
AyoguÄova bhutto
seyyo
168
Arati,tandÊnaÑ visesatÈ
140
Araha
157-8
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[A]
ArahatÈti iminÈ
dÊpita-adhippÈyo
11-17
Ariya
81, 125, 316
Ariyamaggassa a~gÈni dve
309
AriyamaggÈdhigamassa
padhÈna~gaÑ
63
Ariy|pavÈdo Ènantariyasadiso
207-8
Ar|pakammaÔÔhÈnaÑ
179-180
Ar|pÈvacara
174
AvajÈta
211, 225
AvijjÈ
54
AvijjÈtaÓhÈnaÑ visesatÈ
55-6
AvijjÈnÊvaraÓa
54
AvijjÈ m|labh|tÈ
vaÔÔadukkhassa
255
AvijjÈ saÑsÈrassa
m|lakÈraÓaÑ
55
AvÊci
267
Asa~khyeyyÈni cattÈri
298
AsaddhammÈ tayo
265
Asaddhassa anatthÈvahatÈ
246
AsÈdhÈraÓaÒÈÓÈni cha
122-4
AsubhÈnupassÊ
253-4
Assamedha
89-90
Ahirika
101
[Œ]
ŒgantvÈ itthattaÑ
ŒgÈmÊ
ŒghÈtapaÔivinayÈ paÒca
ŒcÈragocarasampanna
286
286
43
292
391
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[Œ]
ŒtÈpa
100
ŒtÈpÊ
100
ŒdimajjhapariyosÈnakalyÈÓa
251-2
Œna
253
ŒnisaÑsa
104
ŒpÈyikanerayikÈnaÑ
visesatÈ
66
ŒmisaÑ duvidhaÑ
306
Œya
231
Œyatagga
74-5
Œyatana
328-9
ŒraddhavÊriyassa ÈnisaÑsÈ
312
Œrambha, nikkama,
parakkamadhÈt|naÑ
visesatÈ
340
ŒrammaÓÈni dvÈresu
ÈpÈthamÈgacchanti
348-9
ŒrÈma
257
ŒsayÈnusayaÒÈÓa
123
Œsavakkhayasaddassa
atthuddhÈro
311
ŒsavÈ tayo paÒca
nÈnÈvidhÈ
108-9, 188-9, 221
ŒhavanÊya
273
Œhuna
273, 320
[I]
IÔÔha
Iti me sutanti iminÈ
dÊpita-adhippÈyo
71
21-6
392
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[I]
Iti me sutanti bhÈsitassa
kÈraÓaÑ
26
ItivuttakaÑ dvÈdasadhikasuttasatasa~gahaÑ
2
Itivuttaka
2, 30
Itisaddassa atthuddhÈro
17-8
ItihaÑ vicikicchÈ nÈma
106
ItthabhÈva,ÒÒathÈbhÈvÈnaÑ
visesatÈ
57
IdaÑsaddassa atthuddhÈro
102
IdhanipÈtassa attho
68
IndriyaparopariyattaÒÈÓa
122
IndriyÈni
198
IriyÈpathÈ cattÈro
257
¢tiyo vuccanti upaddavÈ
106
¢tiha
106
[U]
Ujumagga
199
Uddhaccakukkuccassa
pahÈnadhammÈ cha
342
UddhaccakukkuccÈnaÑ
visesatÈ
337
Upadhi
85, 231, 247
Upadhikkhaya
88
Upabhogasukha
74
Upasa~kamana,
payirupÈsanÈnaÑ visesatÈ 314-5
UpasamagÈmÊ
81
UpÈdi
157
UppajjamÈnÈdÊnaÑ visesatÈ 249
UppÈdÈ
317
UssÈhasattiyoga
74
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[E]
EkaÑ samayanti kÈladesassa
anapadisanakÈraÓÈni
29-30
EkakanipÈte aÔÔhasu suttesu
vaÔÔameva kathitaÑ
91
EkakanipÈte cat|su suttesu
vaÔÔavivaÔÔaÑ kathitaÑ
91
EkakanipÈte pannarasasu
suttesu vivaÔÔaÑ kathitaÑ
91
EkakanipÈte suttÈni
sattavÊsati
2
Ekacco ubhayavomissakaÑ
karoti
68
Ekacco bahuÑ pÈpakammaÑ
karoti
68
Ekacco bahuÑ puÒÒakammaÑ
karoti
68
Ekadhamma
35
Ekasaddassa attho
34
Ekodi
167
Etasadda
4
Etthantare
SuttageyyÈdinava~gÈnaÑ
BuddhavacanÈnaÑ
ekasadisatÈ
350
EsanÈ tisso
168-7
[O]
OkÈsato d|repi dhammasabhÈvato ad|re eva
Ottappa
OttÈpÊ
OttÈpo
OraÑ
281
150-2
100
100
329
PadÈnukkamo
393
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
PiÔÔha~ko
[O]
OrambhÈgÈ
Orasa
Osadhi
329
305
86
[ Ka ]
Ka~kala, puÒja, rÈsÊnaÑ
visesatÈ
80
KaÔasivaÉÉhanÈ
81
KatapÈpa
97
KathÈ
256
Kanta
71
KammaÔÔhÈnaÑ duvidhaÑ
179
KalaÑ nÈgghanti soÄasiÑ
85-6
KalyÈÓa
97
KalyÈÓaputhujjanena saddhiÑ
ariyapuggalÈ aÔÔha
204, 324
KalyÈÓamittassa pakatiyÈ
sampanna-a~gÈni
61-3
KalyÈÓasÊla,dhamma,paÒÒÈnaÑ
visesatÈ
289
KÈmacchandassa
pahÈnadhammÈ cha
338
KÈmÈvacarakammaÑ
pamÈÓakataÑ nÈma
88
KÈmÈvacarapuÒÒassa vipÈkamahantatÈ
73
MÈm|papattiyo tisso
285
KÈmesumicchÈcÈrassa
appa,mahÈsÈvajjatÈ
220
payogo sÈhatthikova
220
[ Ka ]
sambhÈrÈ cattÈro
220
KÈya
94, 231
KÈyaduccarita
203
KÈyaduccaritassa vatth|ni
98
KÈyasucarita
203
KÈyasuci
204
KÈyo bahuvidho
95-6
KÈlavipassanÈ
166
KÈÄakaÓÓÊ dhÊ
82
Kibbisa
97
KilesabhÈro
158
KukkuÄanirayÈdayo
soÄasa
121
Kuppadhamma
163
KusalacchandapatthanÈ
58
KusalavitakkÈ tayo
259
KusÊta
101, 234
KusÊtassa ÈdÊnavÈ
312
Kevala
289
Kodhassa lakkhaÓarasÈdÊni
46
Kodho cetaso
p|tibhÈvo
46
[ Kha ]
KhandhabhÈro
Khayasaddassa atthuddhÈro
KhÊÓÈsavajanÈ maraÓaÑ
samatÊtÈ
KhujjÈya nissando
158
109
175
28-9
394
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Kha ]
KhujjuttarÈ paÒcannaÑ
itthisatÈnaÑ dhammaÑ
deseti
KhujjuttarÈ sotÈpattiphale
patiÔÔhÈsi
KhemÊ
28-9
27
89
[ Ga - Gha ]
Gati
121
Gatiyo paÒca
121-2
GambhÊrabhÈvÈ cattÈro
19-20
GahaÔÔha,pabbajitasÊlÈnaÑ
bhijjanatÈ
223
GahaÔÔha,pabbajitÈnaÑ
diÔÔhadhammatthatÈ
75, 77
GÈravo chabbidho
63
GÈhÈkÈrÈ aÔÔha
201
Geha
335
Gehanissita
335
Gocaro tividho
293
GharÈvÈso sambÈdho
240
[ Ca ]
CakkavattÊ
73
Cakkhu
94, 196
CakkhudassanaÑ
314
Cakkhu duvidhaÑ bhÈvatthato 94
CakkhudvÈre
saÑvarÈsaÑvarÈnaÑ
vÊthicittÈni
92-3
Cakkhundriye
saÑvarÈsaÑvaro
92-3
Cakkhumanta
316
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Ca - Cha ]
Cakkh|naÑ vibhÈgo
197
Cakkh|ni dve paÒca
159, 196
CatukkanipÈte chaÔÔhasattamesu
suttesu vaÔÔaÑ kathitaÑ
353
CatukkanipÈte chasu suttesu
353
CatukkanipÈte pa-du-tadvÈdasamaterasamesu suttesu
vivaÔÔaÑ kathitaÑ
353
CatukkanipÈte suttÈni
terasa
2
CatuvÊsatiyÈ BuddhÈnaÑ
laddhabyÈkaraÓÈni
116
CandÊ
86
Cara
333
CaraÓadhammÈ pannarasa
251
CittamalaÑ
261
Cetovimutti appanÈjhÈnameva 85
Chanavutinayasahassa
125
ChavÈlÈta
279
[ Ja ]
Jana
Janaka
Jantu
JavanakkhaÓe kÈlaÑkiriyÈ
natthi
JÈtanti-ÈdÊni padÈni
JÈnato passatotipadÈnaÑ
visesatÈ
190
172
83
69
156
310
395
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Ta ]
[ Ja - Jha ]
JivhÈ
94
JÊvita
94
JhÈyÊ
101
[ ©a ]
©ÈÓacakkhu
94-5
©ÈÓacakkh|ni dve
196
©ÈÓadassanaÑ
314
©ÈÓabhayaÑ
70-1
©ÈÓavippayuttampi ujukaraÓakÈle sampayuttameva
195
©ÈÓasamanupassanÈ
53
©ÈtapariÒÒÈ
50
©eyyadhamma
120
[ Ta ]
TaÓhÈ
55
TaÓhÈ tisso
aÔÔhasataÑ
189-190
TaÓhÈdutiya
56
TaÓhÈpatthanÈ
58
TaÓhÈya nadÊsotasadisatÈ
327-8
TaÓhÈya nayÈ dve
346
TaÓhÈya sahÈyatÈ
317
TaÓhuppÈdÈ cattÈro
317
TathÈgatasaddassa
atthuddhÈro
111
TathÈgatasaddassa
kÈraÓÈni aÔÔha
111, 134
Tapana
97
TapanÊya
97
TikanipÈte catutthavagge
aÔÔhasu suttesu
267
TikanipÈte catutthavagge
chaÔÔhasattamasuttesu
267
TikanipÈte tatiyavagge
ta-ca-dasamasuttesu vaÔÔavivaÔÔaÑ kathitaÑ
236
TikanipÈte tatiyavagge
sattasu suttesu vaÔÔaÑ
kathitaÑ
236
TikanipÈte dutiyavagge
ta-ca-navamadasamasuttesu
207
du-sattama-aÔÔhamasuttesu
207
pa-paÒcamachaÔÔhasuttesu
vaÔÔaÑ kathitaÑ
207
TikanipÈte paÒcamavagge
chasu suttesu vaÔÔavivaÔÔaÑ
kathitaÑ
302
dutiyasutte vaÔÔaÑ kathitaÑ 302
paÒcama-aÔÔhamadasamasuttesu
302
396
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Ta ]
TikanipÈte paÔhamavaggapariyosÈnasutte vivaÔÔaÑ kathitaÑ 193
TikanipÈte
paÔhamavaggapaÔhamasutte vaÔÔaÑ kathitaÑ
193
TikanipÈte paÔhamavagge
aÔÔhasu suttesu
193
TikanipÈte suttÈni paÒÒÈsa
2
Tikavinimuttadhamma
174
TiÓÓa
206
TiracchÈna
122
TiracchÈnagatassapi dÈnaÑ
datvÈ sataguÓÈ dakkhiÓÈ
hoti
83-4
Tividhakuhanavatthu
104
TÊraÓapariÒÒÈ
50
TvÈsaddassa hetu-atthatÈ
69
[ Tha ]
Thinamiddhabahula
Thinamiddhassa
pahÈnadhammÈ cha
ThinamiddhÈnaÑ visesatÈ
101
341
337
[ Da ]
DakkhiÓÈ
DakkhiÓeyya
Daso
DassanaÑ duvidhaÑ
DaÄhÊkaraÓa
DÈnaÑ appakampi
mahapphalaÑ hoti
DÈna
274
85
73
314
54
85, 296
83
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Da ]
DÈnantarÈyakarÈ dhammÈ
83-4
DÈnamayaÑ
85
DÈnamayaÑ
puÒÒakiriyavatthu
194
DÈnamayÈdÊsu
apacÈyanÈdÊnaÑ sa~gaho
196
DÈnassa a~gÈni tÊÓi
296
DÈnÈni dve
294, 307
DÈyÈdÈ dve
305-6
DiÔÔhadhamma
75
DiÔÔhadhammika
75
DiÔÔhijugataÑ
puÒÒakiriyavatthu
195
DiÔÔhiyo pÈpikatarÈ tisso
99
DiÔÔhisamanupassanÈ
53
Dippati-ÈdÊnaÑ visesatÈ
86
Dibbacakkhu
94-5
Dibbacakkhu,yathÈkamm|paga,
anÈgataÑsaÒÈÓÈnaÑ
uppattikkamo
301
DibbasotaÑ
95
DukanipÈte dutiyavagge
ekÈdasame sutte
vaÔÔaÑ kathitaÑ
171
DukanipÈte dutiyavagge
ta-ca-paÒcamesu pariyosÈnasutte ca
171
DukanipÈte dutiyavagge chasu
suttesu vivaÔÔameva
kathitaÑ
171
DukanipÈte suttÈni dvÈvÊsati
2
Dukkha
81, 175, 231
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Da ]
Dukkhakkhaya
51
DukkhatÈyo tisso
177
DukkhadukkhatÈ
177-8
Dukkha,domanassÈnaÑ
visesatÈ
278
DukkhalakkhaÓa
60
Dukkhasaddassa atthuddhÈro 175
DukkhÈnupassanÈya pahÈna,pariÒÒÈ,vimokkhatÈ
184-5
Dukkhe anattasaÒÒÈ
100
Duggati
69
Duccarita
97
DuccaritÈnaÑ vibhÈgo
203
DuccaritÈni tÊÓi
202
Deva
122, 169
Devadatto AjÈtasattuÑ
duggahaÓaÑ gÈhÈpeti
64
Devadatto pathaviyÈ vivare
dinne patitvÈ AvÊcimhi
nibbatti
64
DevamanussÈnaÑ mahÈparihÈro
128
DevÈ tayo
242, 319
DesanÈ duvidhÈ
78
DesanÈmayaÑ
puÒÒakiriyavatthu
195
DesanÈvilÈsa
53
Dosa
42
Dosassa ÈdÊnavÈ
44-5
Dosassa lakkhaÓarasÈdÊni
42-3
PadÈnukkamo
397
PiÔÔha~ko
[ Dha ]
DhammaÑ apassanto na maÑ
passati
280
DhammaÑ passanto maÑ
passati
280
Dhamma
212
Dhammacakkhu
94-5
DhammadesanÈghoso ekasmiÑ
khaÓe sabbasattÈnaÑ
sakasakabhÈsÈnur|pato sotapathaÑ
Ègacchati
19-20
DhammarÈjÈ
73
Dhammavinaya
245
Dhammasaddassa atthuddhÈro 34
DhammasÈmaggÊ
124
DhammÈ paÒca
119
DhammÈnaÑ pahÈnÈni
35-6
DhammasÈra
160
Dhammika
73
Dhamme dÈnaÑ dadanti nÈma 275
Dhammo duvidho
306
DhÈtu
173
DhÈvanti ceva saÑsaranti ca
54
[ Na ]
NÈnÈnaya
NandÈ tayo
NÈmakÈye passaddhe
r|pakÈyopi passaddho
eva
NÈmar|pavinimuttÈ
paÒcakkhandhÈ natthi
Nikkhepa
18
98
343
180
32-3
398
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Na ]
NidÈnassa payojanaÑ
30-1
Nipaka
101
NippariyÈyadhammo
306
Nibbattaka
172
NibbÈna
157
NiyyÈnadhamma
121
Niraya
69, 97-8, 121, 282
Niray|pagassa lakkhaÓÈni dve 99
NirodhasaÒÒÈ
100
NissaraÓiyÈ dhÈtuyo
tisso
209
NÊtatthadesanÈ
179
NÊvaraÓa,saÑyojanÈnaÑ
visesatÈ
55-6
Nekkhamma
330-1
Nepakka
161
[ Pa ]
PaÑsuk|lacÊvara
308
Paccaya
172
PacchÈcariyÈ
320
PacchÈdevÈ
319
Pajaha
50-1
PajÈ
52
PaÒcakkhandhavinimuttaÑ
nÈmar|paÑ natthi
180
PaÒcasÊlÈnaÑ phalÈni
224-5
PaÒhÈya pucchanakÈraÓÈni 37-8
PaÒÒavantiyÈ nissando
29
PaÒÒÈ
197
PaÒÒÈcakkhu
94
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Pa ]
PaÒÒÈcakkhu paÒcavidhaÑ
94
PaÒÒÈ seÔÔhÈ lokasmiÑ
149
PaÔibhoga
36-7
PaÔisa~khÈva yoniso ÈhÈraÑ
ÈhÈreti
94
PaÔisambhidÈ catasso
118-120
PaÔisallÈna
160
PaÓipÈto catubbidho
215
PaÓÉita
110
Pati
291
Patti-anuppadÈnapuÒÒakiriyavatthu
195
PatthanÈ dve
58
Padesarajja
74
PadhÈna
110
Pabhava
172
PabhÈ
253
Pabh|sattiyoga
74
PamÈda
76
PayatapÈÓi
304-5
ParaguÓamakkhana
46
ParajjhÈsayo
32-3
ParamatthadesanÈ
78
Pari
253
PariccÈgabhÈvanÈ
304
ParijÈna
50-2
PariÒÒÈ tisso
50
PariÒÒÈ visuddhiyÈ jÈnitabbÈ 50
Paribbaje
57
Paribhogasukha
74
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Pa ]
PariyÈyasaddassa
atthuddhÈro
145-6
PariyÈyadhamma
306
PariyÈyÈ dve
200
ParihÈnidhammÈ tayo
234-5
PasÈdacakkhu
95
PasÈdasotaÑ
95
PasÈdo duvidho
271
Pasu
237
PahÈnaÑ paÒcavidhaÑ
35, 105
PahÈnapariÒÒÈ
50
PahÈnasaÒÒÈ
100
Pahitatta
234, 299
PahÊna
205
PÈti
290-1
PÈtimokkha
290-2
PÈÔipada
252
PÈÔihÈriya
19
PÈÓa
217
PÈÓÈtipÈtassa appa,mahÈsÈvajjatÈ
217
PÈÓÈtipÈtassa
payogÈ cha
218
PÈÓÈtipÈtassa
sambhÈrÈ paÒca
218
PÈÓÈtipÈtÈdÊnaÑ
vinicchayÈkÈrÈ cha
222-4
PÈtÊ
290-1
PÈna
253
PÈpa
97, 146-7
PadÈnukkamo
399
PiÔÔha~ko
[ Pa ]
PÈpakasÊla (payogavipanna)
99
PÈpamitta
265
PÈpikadiÔÔhi (Èsayavipanna)
99
PÈpiccha
265
PÈragata
144
PÈhavanÊya
274
PÈhuna
274
PiÓÉiyÈlopabhojana
308-9
PiÓÉola
277
Piya
71
Piya,sÈtar|pÈnaÑ visesatÈ
328
Puggala
68
PuggalÈ tayo
226-7
PucchÈ
33
PucchÈ dveva BuddhÈnaÑ atthi 38
PucchÈ paÒcavidhÈ
37
PucchÈ purimÈ tisso
BuddhÈnaÑ natthi
38
PucchÈvasiko
32-34
PucchÈvaso
32, 33
PuÒÒa
71, 74, 193
PuÒÒakiriya
193
PuÒÒakiriyavatth|naÑ cetanÈvasena pavatti hoti
196
PuÒÒakiriyavatth|ni
193-4
PuÒÒasaddassa atthuddhÈro
70
PuttÈ tayo
211, 225
Punaruttassa sÈtthakatÈ
14-17
PubbadevatÈ
319
PubbÈcariyÈ
319
400
PadÈnukkamo
[ Pa ]
PurisapuggalÈ aÔÔha
PurisadammasÈrathi
Purisamedha
P|timutta
P|timuttabhesajja
Peta
PiÔÔha~ko
273
251
89-90
309
309
122
[ Ba ]
BahujanahitÈyÈti-ÈdÊnaÑ
visesatÈ
250
BÈhira
61
BÈhira~gaÑ duvidhaÑ
309
Buddha
143, 211-2
Buddhacakkhu
94-5
BuddhaÒÈÓassa d|repi ÔhitÈ
ÈpÈthaÑ Ègacchanti
145
Buddhavisayo na cintetabbo 136
Buddhassa nÈnÈdesabhÈsÈkusalatÈ
78
BuddhÈ lokasammutiÑ na
pajahanti
80
Buddhe dÈnaÑ dadanti nÈma 275
Buddho
251
Bojjha~ga
124-5
Bodhi
124
Bodhipakkhiya
240-1
BodhipakkhiyÈnaÑ pariyÈyanippariyÈyatÈ
241
ByÈpÈda
336-7
ByÈpÈdassa pahÈnadhammÈ
cha
339
PadÈnukkamo
[ Ba ]
Brahmacariyasaddassa
atthuddhÈro
BrahmacÈrÊ
BrahmavihÈra
BrahmÈ
BrÈhmaÓa
PiÔÔha~ko
102-3
168
86
72
297
[ Bha ]
BhagavÈ aÔÔhahi kÈraÓehi
puggalakathaÑ katheti
79
BhagavatÈti iminÈ
dÊpita-adhippÈyo
11-17
BhagavÈtivacanassa atthÈ
anekÈ
4-11
BhaÓÉanaÑ kalahassa
pubbabhÈgo
66
Bhaddaka
99
BhaddakasÊla
(payogasampanna)
99
BhaddikadiÔÔhi
(Èsayasampanna)
99
Bhabba
51
BhayaÑ duvidhaÑ
70
BhavÈ tayo nava
169-170, 270
BhÈrÈ tayo
158
BhÈvanÈ catasso
318
BhÈvanÈpÈrip|riyÈ
a~gÈni dve
309
BhÈvanÈmayaÑ
85
BhÈvanÈmayaÑ puÒÒakiriyavatthu
194
Bhikkhaveti Èlapanassa
kÈraÓaÑ
35
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Bha ]
Bhikkhu
Bh|mi
Bh|miladdhuppanna
Bhojanassa
ÈnisaÑsÈ paÒca
Bhojane mattaÒÒutÈ
61, 188
41
41
[ Ma ]
MaÑsacakkhu
MaÑsacakkhu duvidhaÑ
MaÑsasotaÑ
MaÑsasotaÑ duvidhaÑ
Makkha
Makkhassa lakkhaÓarasÈdÊni
Magga
81,
MaggakkhaÓe cattÈri saccÈni
ekappaÔivedheneva
paÔivijjhati
MaggakiccÈni soÄasa
Majjhimadesassa paricchedÈ
Majjhimadeseyeva
TathÈgatÈdayo uppajjanti
Mado anekavidho
Mana
ManÈpa
Manussa
Manoti vuccati bhava~gaÑ
Manoduccarita
Manoduccaritassa vatth|ni
Mantasattiyoga
MaraÓassa pubbanimittÈni
paÒca
295
40
94
95
95
95
47
47
125
60
117
248
248
325
94
71
122
96
203
98
74
243
PadÈnukkamo
401
PiÔÔha~ko
[ Ma ]
MaraÓÈsannakÈle
saÑkiliÔÔhacittassa duggati
pÈÔika~khÈ
68
MalaÑ duvidhaÑ
261
MahaggatakammaÑ
appamÈÓakataÑ nÈma
88
MahÈkaruÓÈsamÈpattiÒÈÓa
124
MahÈnirayÈ aÔÔha
121
MahÈpaÔiÒÒÈ
115-6
MahÈpuÒÒÈnaÑyeva
pubbanimittÈni paÒÒÈyanti 244
MahÈbrahmÈ
72
MahÈvajiraÒÈÓa
140
MahicchÈ tayo
93-4
MahesÊ
81, 106
MÈtÈ
153
MÈtÈpitaro paÒcahi
ÔhÈnehi puttaÑ anukampanti 322
MÈtÈpitu-upaÔÔhÈkÈnaÑ
aggatÈ
322
MÈtugÈmassa gaharakkhasasadisatÈ
330
MÈtulÈnÊ
153
MÈna
47
MÈnasasaddassa atthuddhÈro 58
MÈnassa ÈdÊnavÈ
47
MÈnassa lakkhaÓarasÈdÊni
47
MÈnÈ tayo nava
47
MÈno ummÈdo viya
47
402
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Ma ]
MÈradheyyassa atikkamanaa~gÈni tÊÓi
191-3
MicchÈdiÔÔhito mahÈsÈvajjataraÑ nÈma aÒÒaÑ natthi
208
Mitta
61
MukhaÑ
253
Muta
347
Munayo anekavidhÈ
144
Muni
204
MusÈ
221
MusÈvÈdassa appa,mahÈsÈvajjatÈ
221
MusÈvÈdassa sambhÈrÈ
cattÈro
221
M|la
172
MettaÑso
91
Mettacitta
72
MettÈ
72
MettÈ upacÈropi labbhati
appanÈpi
85
MettÈbhÈvanÈya
mahapphalataratÈ
87-8
MettÈya lakkhaÓarasÈdÊni 72, 87
Mesaddassa atthuddhÈro
20
MoneyyÈnaÑ vibhÈgo
204-5
MoneyyÈni tÊÓi
204
Moha
45
Mohassa ÈdÊnavÈ
45-6
Mohassa lakkhaÓarasÈdÊni
45
PadÈnukkamo
[ Ma ]
Moho sabbÈkusalÈnaÑ
m|lanti daÔÔhabbo
PiÔÔha~ko
45
[ Ya ]
YathÈkÈrÊ tathÈvÈdÊ
351
YathÈvÈdÊ tathÈkÈrÊ
350-1
YamakapÈÔihÈriyaÒÈÓa
123
YÈgÈ dve
308
YÈcaka
226, 303
YÈthÈva
170
YiÔÔha
308
YugaÄa
273
Yogakkhema
58
Yonisaddassa atthuddhÈro
107
Yoniso manasikÈro
59-60
[ Ra ]
RakkhasÈdÊnaÑ anatthajananatÈ206
RatanaÑ pacchimamekaÑ amohakusalam|lajanitakammÈnubhÈvena sampajjati
74
Ratanattayassa saraÓatÈ
212-3
RatanÈni purimÈni tÊÓi
adosakusalam|lajanitakammÈnubhÈvena
sampajjanti
74
RatanÈni majjhimÈni tÊÓi
alobhakusalam|lajanitakammÈnubhÈvena
sampajjanti
74
RatanÈni satta
73
RÈga
205
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Ra ]
RÈjÈ
Rukkham|lasenÈsana
R|pakammaÔÔhÈnaÑ
R|pÈvacara
R|pÈvacarapuÒÒassa
vipÈkamahantatÈ
PadÈnukkamo
403
PiÔÔha~ko
73
309
179
174
[ La ]
Lobhasutte cattÈri
saccÈni niddhÈretabbÈni
42
Lobhassa ÈdÊnavÈ
39-41
Lobhassa lakkhaÓarasÈdÊni
38
Lobho nadÊsoto viya
38
72-3
[ Va ]
[ La ]
Lapana
104
LÈbha
104
Ludda
97
Loka
70
Lokantag|
333
LokapÈlakÈ dhammÈ
153
Lokavid|
251
LokÈ tayo
248
LokiyasaraÓagamanaÑ
catubbidhaÑ
214
LokiyasaraÓagamanassa
bhedo duvidho
216
LokiyasaraÓagamanassa
saÑkilissatÈ
216
Lokuttaradhammo navavidho 256
LokuttarasaraÓagamanassa
nevatthi bhedo
216
phalaÑ duvidhaÑ
215
saÑkileso natthi
216
Loko anekavidho
345-6
Lobha
38
Vacana
4
VacÊduccarita
203
VacÊduccaritassa vatth|ni
98
VacÊsucarita
203
VasavattÊ
73
VÈcÈpeyya
89-90
VÈda
221
VÈna
157
VicikicchÈ
337
VicikicchÈya pahÈnadhammÈ
cha
342
VijjÈ tisso cha aÔÔha
251, 297
ViÒÒÈÓa
231
ViÒÒÈta
347
Vitakkassa lakkhaÓarasÈdÊni 137
VitakkÈ sammÈ dve
137, 141
VinipÈta
69
VipariÓÈmadukkhatÈ
177-8
VipariÓÈmadhammÈ dve
231
VimuttiÒÈÓadassanaÑ
lokiyameva
313, 333
Vimuttiyo dve
158-9
Vimutti lokuttarÈva
313
Vimokkha
202
404
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Va ]
Viratiyo tisso
223
VirÈgasaÒÒÈ
100
VirÈjaya
50-1
Viveko tividho paÒcavidho
141
Viharati
58-9, 292
VuÉÉhi,vir|Ähi,vepullÈnaÑ
visesatÈ
325
Vuttasaddassa atthuddhÈro
3-4
Vedag|
202, 283, 333
VedanÈ
175
VedanÈ aÔÔhuttarasataÑ
183
VedanÈ dve tisso
176-7
VedanÈya pakiÓÓakakathÈ 181-3
VeyyÈvaccasahagataÑ
puÒÒakiriyavatthu
195
Vosaddassa atthuddhÈro
36
[ Sa ]
SaÑgha
66, 213
SaÑghabhedassa ÈdÊnavÈ
65
SaÑghabhedassa ekantahetutÈ 66
SaÑghabhedakÈraÓassa
pamÈÓaÑ dve
65
SaÑghabhedakÈraÓassa
pubbabhÈgÈ tayo
65
SaÑghabhedo uppajjati nÈma 65
SaÑghabhedo uppanno nÈma 65
SaÑghasÈmaggÊ
67
SaÑghassa bhedakÈraÓÈ paÒca 65
SaÑghe dÈnaÑ dadanti nÈma 275
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Sa ]
SaÑyojanaÑ chindanto eva
jÈtijarÈpi chindati
101
SaÑyojana
101, 329, 330
SaÑyojane acchinne
jÈtijarÈya acchedo
101
SaÑvegavatth|ni aÔÔha
109
SaÑvego nÈma
sahottappaÒÈÓaÑ
110
SaÑvejanÊyaÔÔhÈna
109-110
SaÑvaÔÔasÊmÈ tisso
298
SaÑvaÔÔÈ tayo
298
SaÑvara
290, 292
SaÑvaro paÒcavidho
105
SaÑvuta
290
SaÑsaraÓa
54
SaÑsÈra
55
SakkÈra
104
SakkÈrÈ,sakkÈraÑ nissÈya
apÈyesu nibbattanti
238
Sagga
70
Sagg|pagassa lakkhaÓÈni dve 99
Sa~khÈradukkhatÈ
177-8
Sa~gahavatth|ni cattÈri
89-90
Sa~gÈ satta
285
Sacca
81
Sacchikata
175
SaÒÒÈ nibbedhabhÈgiyÈ cha 100
Satta
41, 190
SattÈ tividhÈ gacchanti
saÑsÈraÑ
287
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Sa ]
Sati
254
SatimÈ
101
Sattesu karuÓokkamanaÑ
137
Sattesu mettÈ-okkamanaÑ
140
SatthavÈha
253
SatthÈ
251
SatthÈra
316
SatthusÈvaka
252
Sadattha
158
Sadevaketi-ÈdÊni padÈni
347-8
Saddhamma
257
SaddhÈpaÔilÈbhassa
suladdhalÈbhatÈ
245-6
Santa
210
Santatara
210
Santipada
202
SantuÔÔhassa catupÈrisuddhisÊlaÑ suparipuÓÓaÑ
309
SandhÈvana
54
Sappatissa
63
SabbaÒÒutaÒÒÈÓa
124
SabbaÒÒutaÒÒÈÓameva
anÈvaraÓaÒÈÓaÑ
135
Sabbavid|
135
Sabbasaddassa atthuddhÈro 49-50
Sabrahmaka
318
SabhÈvakathÈ
177
SabhÈvanirutti
120
Samagga
66
SamaÓabrÈhmaÓa
226
PadÈnukkamo
405
PiÔÔha~ko
[ Sa ]
SamanupassanÈ dve
53
Samantacakkhu
94-5
Samantacakkhu vuccati
sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ
95
Samaya
77
SamuÔÔhÈpaka
172
SamuppÈda
81
Sampattiyo tisso
83
SampannaÑ tividhaÑ
335
Sampannasaddassa
atthuddhÈro
335
SampannasÊlassa kÈraÓÈni dve 336
SamparÈya
75
SamparÈyika
75
SammÈ-ÈjÊva
125
SammÈkammanta
125
SammÈdiÔÔhi
125-6
SammÈpÈsa
89-90
SammÈvÈcÈ
125
SammÈvÈyÈma
125
SammÈsa~kappa
125
SammÈsati
125-6
SammÈsamÈdhi
126
SammÈsambuddha
134
SammutidesanÈ
78
SaraÓa
212-3
SaraÓagamanaÑ duvidhaÑ
213
Sarada-utu
86
SarÊramalaÑ
261
SavanamayaÑ
puÒÒakiriyavatthu
195
SavÈsanÈya pahÊnatÈ
346
406
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Sa ]
SasambhÈracakkhu
95
SasambhÈrasotaÑ
95
Sassamedha
89-90
Sahabyo
247
SÈkÈrasa-uddesÈnaÑ
visesatÈ
299
SÈgÈrÈnagÈrÈnaÑ visesatÈ
323
SÈtthasabyaÒjanÈdi
252
SÈrajjabhayaÑ
71
SÈsana~gÈni nava
2
SikkhÈ tividhÈ
162
Siloka
104
SÊla
99, 289-290
SÊlapÈrip|riyÈ kÈraÓÈni
dve
288
SÊlamayaÑ
85
SÊlamayaÑ puÒÒakiriyavatthu 194
SÊla,samÈdhi,paÒÒÈyo
lokiyalokuttarÈ
313
SÊha
352
Sukha
175
SukhadukkhavedanÈnaÑ
uppatti pÈkaÔÈ
176
Sukhasaddassa atthuddhÈro
71
SukhasomanassÈnaÑ
visesatÈ
107
SukhÈnaÑ vibhÈgo
229
SukhÈni tÊÓi
229
Sugata
251
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Sa ]
Sugati
70
SucaritÈni tÊÓi
203
SuÒÒa
72
Sutasaddassa atthuddhÈro
21
Suttanikkhepa
32
SuttanikkhepÈ cattÈro
32
SuttantÈni paÔÔhÈnanayena
soÄasavidhataÑ nÈtivattanti 32
SurÈ paÒca
221
SurÈmerayamajjapamÈdaÔÔhÈnassa
appa,mahÈsÈvajjatÈ
222
SurÈmerayamajjapamÈdaÔÔhÈnassa
sambhÈrÈ cattÈro
221
SulabhÈni anavajjÈni
cattÈri
308-9
Sekha
57-8, 61
SeÔÔho nÈma uppajjamÈno
dvipadesuyeva uppajjati
270
SenÈ aÔÔha
164
SokaparidevÈnaÑ
visesatÈ
278
SoceyyÈni tÊÓi
204
SotaÑ duvidhaÑ
95
Sota
94
SotÈpannÈ tayo
82
[ Ha ]
HirÊ
150-2
Hiri-ottappÈnaÑ visesatÈ
150-2
HirottapparahitÈ tiracchÈnÈ
viya
153
PadÈnukkamo
[ Ha ]
HÊna,kalyÈÓÈnaÑ
adhimuttikatÈ
HÊnavÊriya
PiÔÔha~ko
PadÈnukkamo
407
PiÔÔha~ko
[ Ha ]
232
101
HÊneti-ÈdÊni padÈni
300
Hetu
172
NÈmÈnaÑ anukkamaÓikÈ
NÈmÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[A-Œ]
Aggivessana (brÈhmaÓa)
235
A~gulimÈla
308
AjÈtasattu
29, 64
AÒÒÈtakoÓÉaÒÒa
250
Anuruddhatthera
285
AyogharapaÓÉita
9
AvÊci (niraya)
82
Asoka (rÈjÈ)
315
Assaguttatthera
315
Œnandatthera
10, 18, 20, 23,
25-6, 29, 63, 71,
176-7, 276
ŒbhassarÈ
298
ŒÄavaka
214
[U]
Utena (rÈjÈ)
27
Uttarakuru
10
UttarÈ
28
UttarÈtissÈ
27
Usiraddhaja (pabbata)
248
[ Ka ]
Kapilavatthu
276
Kassapa (gotta)
299
NÈmÈnukkamo
[ Ka ]
Kassapa (Buddha)
KÈli~ga (raÔÔha)
KukkuÔaseÔÔhi
KusinÈra
KokÈlika
KoÓÉaÒÒa (Buddha)
KosambÊ
PiÔÔha~ko
28, 116
238
27
76
98, 265
116
27, 29
[ Kha - Ga - Gha ]
KhiÉÉÈpadosika (devÈ)
282
KhujjuttarÈ (upÈsikÈ)
26-9
Ga~gÈ (nadÊ)
192
Gaja~gala (nigama)
248
Gijjhak|Ôa
81, 233
Gotama (gotta)
299
Gotama (Buddha) 15, 27, 82, 112,
140, 146, 214,
265
Ghosaka (seÔÔhi)
27
[ Ca ]
Cakkavatti (rÈjÈ)
Candaguttatthera
CÈtumahÈrÈjika
CiÒcamÈÓavikÈ
73, 74, 248,
315
122, 285,
319
82, 98
410
NÈmÈnukkamo
[ Ca - Ja ]
Cunda (tthera)
C|Äasutasoma
JambudÊpa
Jetavana
PiÔÔha~ko
PiÔÔha~ko
[ Pa - Ba ]
113
9
122, 271
64
[ Ta - Tha ]
TapodÈ (nadÊ)
260
TÈvatiÑsa
73
Tissatthera
315
Tusita
249, 285
Th|Óa (brÈhmaÓagÈma)
248
[ Da - Dha - Na ]
DÊpa~kara (Buddha)
116
Devadatta
64-5, 238, 265-6,
308
DhanapÈla (hatthi)
308
Nanda (goghÈtaka)
98
Nanda (mÈÓava)
98
Nanda (yakkha)
98
Nandana (vana)
244
Nandam|laka (pabbhÈra)
29
NÈÔaputta
239
NÈÄÈgiri
64
NigaÓÔhaputta (Saccaka)
140
NigrodhÈrÈma
276
NimmÈnarati
285
[ Pa ]
PaÒcasikha (devaputta)
Padumuttara (Buddha)
NÈmÈnukkamo
ParanimmitavasavattÊ
PÈvÈrikaseÔÔhi
PiÓÉolya (kulaputta)
BÈrÈÓasÊ
285
27
277-8
15, 28-9
BimbisÈra (rÈjÈ)
BrahmÈyu (brÈhmaÓa)
64
214
[ Ma ]
Ma~gala (Buddha)
116
Manopadosika
282
Malla (rÈjÈ)
350
MahÈkassapatthera
29, 30, 315
MahÈmahindatthera
250, 315
MahÈmoggallÈnatthera
216, 233
MahÈvihÈra
MahÈsÈla
2
248
MÈgaÓÉiya (brÈhmaÓa)
MÈra (devaputta)
17
164, 348,
350, 352
MigadÈya
15
M|gapakkhapaÓÉita
Meghiyatthera
9
62
[ Ya - Ra ]
Yugandhara
10
Yonakadhammarakkhitatthera 315
285
27
RÈjagaha
RÈhulatthera
81
33, 308
NÈmÈnaÑ anukkamaÓikÈ
NÈmÈnukkamo
[ La - Va ]
La~kÈdÊpa
Vakkali
VasavattÊ
VÈseÔÔha (gotta)
VivaÔÔakappa
VivaÔÔaÔÔhÈyÊ
VisÈkha (upÈsaka)
Vepulla (pabbata)
VelÈma (brÈhmaÓa)
VehapphalÈ
VeÄuvana
[ Sa ]
SaÑvaÔÔakappa
SaÑvaÔÔaÔÔhÈyÊ
Sakka (devarÈjÈ)
SattapaÓÓiguhÈ
PiÔÔha~ko
315
280
348, 352
299
298
298
182, 192-3
80-1
87-8
298
79
297-8
298
73, 114,
216, 351
29
411
NÈmÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Sa ]
SallavatÊ (nadÊ)
SÈmÈvatÊ
SÈriputtatthera
248
27-8
36, 49, 103,
107, 122, 208
Sineru
10
Suppabuddha
98
SubhakiÓhÈ
298
Subhaddatthera
250
Sumedha
145
S|riyaguttatthera
315
SetakaÓÓika (nigama)
248
SomanassakumÈra
9
[ Ha ]
HaÑsavatÊ
HatthipÈlakumÈra
Himavanta
27
9
10
NÈnÈpÈÔhÈ
PaÔhamo m|lapÈÔho, SÊ = SÊhaÄapotthakaÑ, SyÈ = SyÈmapotthakaÑ,
KaÑ = KambojapotthakaÑ, I = I~galisapotthakaÑ, Ka = kesuci
Marammapotthakesu dissamÈnapÈÔho, Ka-SÊ = kesuci SÊhaÄapotthakesu
dissamÈnapÈÔho, ®Ôha = AÔÔhakathÈ.
NÈnÈpÈÔhÈ
PiÔÔha~kÈ
[A]
AkÈtabbaÑ = AkkositabbaÑ (Ka)
Aggamaggajalena = AÔÔha~gikamaggajalena (SyÈ)
A~guttaraÔÔhakathÈyaÑ = AÔÔhaka~guttaraÔÔhakathÈyaÑ (SÊ, SyÈ)
AÑ-®Ôha 2. 268,
AcalÈdhiÔÔhÈnÈ = SaccÈdhiÔÔhÈnÈ (SyÈ)
Ajjhopanno = AjjhÈpanno (SyÈ)
AÔÔhattiÑsappamÈÓÈya, PÈÄiyÈ bhÈÓavÈrato = TiÑsamattÈya PÈÄiyÈ,
bhÈÓavÈrapamÈÓato (Ka)
AÔÔhikhalotipi = AÔÔhicalotipi (SÊ, Ka)
AÉÉhapasatamattassa = Appakassa pasatamattassa (SÊ)
Appakamattassa (SyÈ)
AtathÈbh|tattÈ = TathÈ bh|tattÈ (SÊ, SyÈ)
AttanÈva yogaÑ = Attano voyogaÑ (SÊ)
Attano yogaÑ (SyÈ)
AttahitaparahitapaÔipatti = Attahitaparahitasannissayo (SyÈ)
AttupanibandhaÔÔhena = Att|panibandhanena (SÊ)
AttapaÔibaddhaÔÔhena (SyÈ)
Atthato = Anattho (SyÈ)
AtthabhÈvena = AtthibhÈvena (SÊ)
277
205
347
87
94
354
80
222
266
237
31
158
46
132
414
NÈnÈpÈÔhÈ
PiÔÔha~kÈ
[A]
AtthasuddhiyÈ = AttasuddhiyÈ (SÊ, SyÈ)
AtthibhÈvadÊpanatthaÑ = AtthibhÈvadÊpanaÑ (Ka)
AtthuddhÈravasena = VatthudvÈravasena (SÊ, SyÈ)
Adutiyasutte = Dutiyasutte (SÊ, SyÈ, Ka) AÑ 1. 22
Adhamo = Avamo (SÊ) Asamo (SyÈ, Ka)
AdhikasinehavatthubhÈvena = AdhikasinehavatthubhÈvato (SÊ, SyÈ)
AnaÔÔhasenÈya = AnantasenÈya (SÊ, Ka)
AnaÔÔhÈ = AnantÈ (SÊ, Ka)
AnaÔÔhitakiriyatÈ = AnuÔÔhitakiriyatÈ (Ka)
Anatthuppatti = Anatthajanana (SyÈ)
AnadhivÈsanavasena = AdhivÈsanavasena (SÊ, SyÈ)
AnÈdhimatasaÑsÈre = AnÈdimatisaÑsÈre (SÊ, Ka)
AnÈdisaÑsÈre (SyÈ)
Anuttamattho ca = AnumÈnatthopi (SÊ)
AnupagamanÈdÊnipi etassa = AnupagamanÈdivasenapetassa
(DÊ-®Ôha 1. 208; AÑ-®Ôha 2. 19)
AnupekkhitÈ = Anupekkhako (Abhi-®Ôha 1. 133; Vi-®Ôha 1. 40)
AnuppattÈ = AnuppattÈ sopÈdi-ÈdikÈ (SÊ)
AnuppattÈ sa-uppÈdi-ÈdikÈ (SyÈ)
AnummattatÈ = Am|gatÈ (SÊ, SyÈ)
An|payoti = An|sayoti (SÊ, SyÈ)
AnekaÑsaggÈhabhÈvato = AnekasabhÈvato (SyÈ)
AnottÈpÊti = AnottappÊti (SÊ, SyÈ, Ka)
AnnadÈnÈdÊni = AnnapÈnÈdÊni (Ka)
ApÈpurantÊti = ApÈpurentÊti (Ka)
ApÈyabh|miÑ = ApÈyaÑ (SÊ)
AppamÈdavihÈrinoti = AppamÈÓavihÈrinoti (SÊ)
AbbhussakkamÈno = AbbhussukkamÈno (SÊ)
Abhika~khanena = Abhisa~gena (Ka)
252
154
175
270
211
329
164
164
76
56
105
54
23
215
217
130
224
352
106
333
194
253
216
239
191
281
NÈnÈpÈÔhÈ
NÈnÈpÈÔhÈ
[A]
AbhigamanÊyatÈ = AbhigamanÊyattÈ (SÊ)
Abhivadanavasena = Œsitavasena (SÊ, SyÈ)
AyaÑ cettha = AyaÑ cevettha (SyÈ)
AyaÑ vidhi = AyaÑ vidho (SÊ, SyÈ)
ArahantavuttabhÈvavacanaÑ = MahattabhÈvavacanaÑ (SyÈ)
ArÊyamaggaÒca = SadÈriyamaggaÒca (SÊ)
AlobhabhÈvato = AlolabhÈvato (SÊ)
AvatthutÈ = LobhÈdi-avatthutÈ (Ka)
AvijjÈdinÈ hetunÈ = AvijjÈnidÈnahetunÈ (SyÈ)
AvinÈbhÈvena = AdhiÔÔhÈnabhÈvena (SyÈ)
AvisayavicÈrabhÈvato = AvisayavidhÈnabhÈvato (Ka)
Asampatte = Appattamatte (SÊ) Asampattamatte (SyÈ)
AsambhavoyevÈti = AsambhavatoyevÈti (SÊ, SyÈ)
AsammÈ = Sammoha (SÊ, SyÈ)
AsÈrabhÈvaÑ = AssaddhÈdibhÈvaÑ (SÊ)
AsubhaÑ = Asubhanti (SÊ, SyÈ)
[Œ]
ŒkalanaÑ = AkalanaÑ (SyÈ)
ŒgatÈti = ŒgatÈhi (SÊ, Ka)
ŒdhÈrasandhÈraÓena = ŒdhÈraÓasandhÈraÓena (SÊ)
ŒcÈrasandhÈraÓena (Ka)
ŒyatiÑ = Œyati (SÊ)
415
PiÔÔha~kÈ
11
244
327
213
16
133
13
308
291
39
136
49
141
45
238
253
182
251
150
74, 202
[I]
ItihÈyanti = Itihanti (Ka)
106
[U]
UttarisÈÔake = UttarasÈÔake (SÊ)
UdakapuÒchanamiva = UdakapuÒchanÊ viya (SyÈ)
UddhaÑ = OraÑ (SyÈ, Ka)
261
47
49
416
NÈnÈpÈÔhÈ
PiÔÔha~kÈ
[U-E]
Unnato = UÓÓato (SyÈ, Ka)
Upatthambhakavasena = Uppattivasena (Ka)
UpadisitvÈ = UddisitvÈ (SÊ)
UpadhisampattipaÔibÈhitÈni = UpadhisampattipaÔibÈÄhÈni (PÈÄiyaÑ)
UpadhÊsu = TÊsu upadhÊsu (SÊ, SyÈ)
UpapajjitvÈ = UppajjitvÈ (SÊ, Ka)
UpabhogasukhaÑ = IssariyasukhaÑ (SyÈ)
UppajjeyyÈti = UpapajjeyyÈti (SyÈ)
UppillaÑ = UbillaÑ (SÊ, SyÈ)
EkaggabhÈvena = EkaggabhÈveva (SÊ) EkaggabhÈvova (SyÈ)
Eva = Satte eva (SyÈ)
EvamÈdi = EvamÈdinÈ (SÊ)
Evamete = Eva te (SÊ)
139
200
254
247
232
168
74
169
300
239
261
197
84
[O]
OdÈto vÈ = KÈÄo vÈ (Ka)
OpadhikabhÈve = SÈsavabhÈve (SÊ, SyÈ)
Olokento = OloketvÈ (Ka)
298
86
73
[ Ka ]
KaÓÔhekÈloti-ÈdÊnaÑ = TaÓhÈkÈloti-ÈdÊnaÑ (SyÈ)
Katasa~gÈmasa~khÈtassa = Katasa~gÈmÈvacarasa~khÈtassa (Ka)
Kattuniddeso = Attaniddeso (Ka)
Kattha = Ettha (SÊ, SyÈ, Ka) DÊ-®Ôha 3. 204; AÑ-®Ôha 2. 256
KappaÔÔhitiyabhÈvato = KappaÔÔhiyabhÈvato (SÊ)
KappaÔÔhÈyibhÈvato (Ka)
KappaÔÔhiyo = KappaÔÔhitiyo (SyÈ, Ka)
Kappopi = Sabbopi (Ka)
KÈtabbÈti = Na kÈtabbÈti (SÊ, SyÈ)
KÈmasukhasambhogato = KÈmasukh|pabhogato (SÊ, SyÈ)
KÈmÈvacarapuÒÒassÈpi taÑ = VipÈkamahantataÑ (SÊ, SyÈ)
291
241
22
317
10
64
72
143
279
73
NÈnÈpÈÔhÈ
NÈnÈpÈÔhÈ
417
PiÔÔha~kÈ
[ Ka ]
KÈyadvÈrepi vacÊdvÈrepi uppannÈ = KÈyadvÈre uppannÈ (SÊ)
(DÊ-®Ôha 3. 167)
KÈye bhavati yÈ pÊti = Yassa kÈye bhavati pÊti (SÊ, SyÈ)
KÈlo kho = KÈloyaÑ (SÊ)
KiÒci = KiÒca (SÊ, Ka)
Kilesasadanatoti = KilesasaraÓatoti (SÊ)
203
271
128
30
206
[ Kha ]
KhÊÓapunabbhavÈ = KhÊÓÈ apunabbhavÈ (SÊ)
153
[ Ga ]
GaÓo = GuÓo (SÊ, SyÈ)
Gadito = Gadito avagato (Ka)
Gadd|hanamattaÑ = Gaddh|hanamattampi (SÊ)
3
132
87
[ Ca ]
CatusaccaÑ = CÈturiyaÑ (SÊ)
Carato = Caratopi (SyÈ) AÒÒattha (Ka)
CarantÈ = MadantÈ (SyÈ)
CaritÈ = CaritvÈ (Ka)
Cavati = Cavanti (SÊ, SyÈ)
CÈgavantatÈ = BhogavantatÈ (SÊ, SyÈ)
CiraÔÔhitikÈmatÈ = CiraÔÔhitikatÈ (Ka)
17
315
48
103
246
224
87
[ Cha ]
ChaÔÔhÈbhiÒÒÈya = ChaÄabhiÒÒÈya (SÊ, SyÈ)
186
[ Ja ]
JÈgaranimittÈ = JÈgaranimittaÑ (SÊ, SyÈ)
JÈgaritaÑ = JÈgariyaÑ (Ka)
166
166
[ ©a ]
©ÈÓappabhÈvaÑ = ©ÈÓasabhÈvaÑ (Ka)
310
418
NÈnÈpÈÔhÈ
PiÔÔha~kÈ
[ ®ha - Ta ]
®hÈnena andhakÈrena nivutÈ = ®hÈnena nivutÈ (SyÈ)
54
TaÑ |mi bhayaÑ = TaÑ |mibhayaÑ (SÊ-Ka)
207
TakkiyÈnanti = TitthiyÈnanti (Ka)
245
TaÓhÈ-upÈdi, tathÈbhÈve ca = TaÓhÈ, dukkhÈdhikabhÈve ca (Ka)
179
TaÓhÈdiÔÔhi-upayehi = TaÓhÈdiÔÔhi-usayehi (SÊ, SyÈ)
352
TaÓhuppÈdenÈti = TaÓhuppÈdenÈti ce (SyÈ)
179
TattaphÈlaÑ = TattakapÈlaÑ (SÊ, SyÈ)
176
TathÈpavattikoti = TathÈ pavattitoti (Ka)
115, 131
TadatthapaÔipattiyaÑ = Tadattha paÔipattiyaÑ (SÊ, SyÈ)
314
Tanonti = Œyatanti (SÊ, SyÈ)
328
Tanti-atthadesanÈtabbohÈrÈbhisamayasa~khÈtÈ = Tantitanti-atthatantidesanÈtadabhisamayasa~khÈtÈ (SyÈ, Ka)
19
Tapasiddhi = Catupaccayasiddhi (SÊ, SyÈ)
13
TasmÈ = TasmÈ abrahmacariyÈ veramaÓiyÈ (SÊ, SyÈ)
224
TasmiÑ vÈ nimittabh|te = Nimittabh|tato (SÊ)
TasmiÑ vÈ nimittabh|taÑ (SyÈ)
19
TejakÈ = VodapakÈ (SÊ, SyÈ)
314
Teneva = Eteneva vÈ (SÊ, SyÈ)
56
Tebh|makaÑ = Tebh|mikaÑ (SyÈ, Ka), Evamuparipi.
50
[ Da ]
Dasasu = Navasu (SÊ)
DiÔÔhigatÈni = DiÔÔhiÔÔhÈnÈni diÔÔhigatÈni (SÊ)
DiÔÔhijugataÑ = DiÔÔhujjugataÑ (SÊ)
Dukkhakkhayassa ca = DukkhakkhayÈya cassa (SÊ)
Dukkhakkhayassa cassa (Ka)
DukkhÈsahanatÈ = DukkhÈpanayanatÈ (Ka)
DeyyapariccÈgato = DeyyaphalaparicÈgato (SÊ)
DesanÈvilÈsavasena = DesanÈvilÈsena (SÊ, SyÈ, Ka)
DvÈsÊti = DvÈsÊtiÑ (SÊ)
258
169
195
51
87
12
53
2
NÈnÈpÈÔhÈ
NÈnÈpÈÔhÈ
419
PiÔÔha~kÈ
[ Da - Dha ]
DveÄhakaÑ = DvedhÈtaÑ (SyÈ)
30
Dhammesu = SabhÈvadhammesu (Ka)
160
DhÈtÈ = DhatÈ (SÊ, SyÈ)
26
...dhÈne = ...ÔÔhÈne (SÊ)
4
[ Na ]
Na kabbaracanÈ = Na pubbaracanÈ (SÊ), Na sabbaracanÈ (SyÈ)
31
Na ca na = Na pana (SÊ, SyÈ)
14
Na tiÓÓo atiÓÓo = Na atarÊti atiÓÓo (SÊ)
Na atarÊti na tiÓÓo (SyÈ)
Na dukkhavedanÈyameva = SukhavedanÈyameva (Ka)
206
179
Na p|rayeti = Na p|riyÈti (Ka) Ma-®Ôha 2. 45,
Abhi-®Ôha 2. 455; AÑ-®Ôha 1. 57.
93
Na vÈseti ceti = NÈdhivÈseti ceti (Ka)
334
Nikkamo = Niggamo (SÊ, SyÈ)
157
NidassitabbattÈbhÈvÈbhÈvato = NidassitabbabhÈvÈbhÈvato (SyÈ)
NidassitabbabhÈvato (Ka)
22
NinhÈtapÈpakanti = NiddhotapÈpakanti (SÊ, SyÈ)
205
NipÈtamattaÑ = NibbÈnappattÈ (Ka)
160
NibaddhÈmisagocare = NibandhÈpitagocare (Ka)
326
NibbattitvÈ = UbbattetvÈ (SÊ)
107
NibbÈnasukhaÑ = NibbÈnamukhaÑ (SÊ)
NibbÈnÈdhigamena = NibbÈnÈdhigame (SyÈ)
55
312
Nirayasseva vevacanaÑ = Nirayassa vevacanameva (SÊ)
69
NiravasesasukhanidÈnaÑ = Niravasesamukhena (Ka)
87
NissaraÓiyÈti = NissÈraÓÊyÈti (SyÈ)
NÊvaraÓakasabhÈvattÈ = NivÈrakasabhÈvattÈ (SyÈ)
Ne = NesaÑ (SyÈ, Ka)
209
53
322
420
NÈnÈpÈÔhÈ
PiÔÔha~kÈ
[ Pa ]
PakatisevanÈvasena = PatisevanÈvasena (SÊ)
PakÈsitÈ = PakÈsito (SyÈ)
PaguÓabhÈvanÈvasena = PharaÓabhÈvanÈvasena (Ka)
Paccenti = Patthenti (SÊ, SyÈ)
Pacchimadivase eva = Majjhimadivase eva (SÊ, SyÈ, Ka)
AÑ-®Ôha 3. 194; SaÑ-®Ôha 1. 134,
PaÒhapayirupÈsanaÑ = PaÒhena payirupÈsanaÑ (Ka)
PaÒÒavantÊ = MahÈpaÒÒÈ (SÊ, SyÈ) SappaÒÒÈ (Ka)
PaÒÒÈsampattiyÈ = PuÒÒÈnaÑ sampattiyÈ (Ka)
PaÔikataÒcÈti = PaÔikataÒca atikataÒcÈti (SÊ, SyÈ) (AÑ 1. 63)
PaÔipadaÑ tathaÑ = BhÈvanÈya tathÈya (SÊ, SyÈ)
PaÔipannassa vaÔÔadukkhato = PaÔipannassa vaÔÔadukkhato mokkhÈya
hoti (UdÈna-®Ôha 123)
PaÔisattu vÈ = PaÔisattu (Ka)
PatiÔÔhapeyyanti = PatiÔÔhaheyyunti (SyÈ)
PattapuÔasseva = PalÈsapuÔasseva (Ka)
PathaviyÈdiphassavedanÈdi... = PathavÊphassavedanÈdi... (SÊ)
PhassavedanÈdi... (SyÈ)
PabodhanatthaÑ = SambodhanatthaÑ (Ka)
Pabha~guparamasÊlatÈya = Pabha~gupagamanasÊlatÈya (SÊ, Ka)
Pabha~guraÑ = Pabha~gunaÑ (SyÈ, Ka)
PamaddÊyati = SammaddÊyati (Ka)
PamÈdakaradhammÈnaÑ = PamÈÓakaradhammÈnaÑ (SÊ)
PamÈdamanujÊnotipi = PamÈdamanuhÊnotipi (SÊ)
PayojanaÑ = PayogaÑ (SÊ, SyÈ)
Paradattavutto = Paradavutto (SÊ, SyÈ)
ParikkhakajanappasÈdakanti = SarikkhakajanappasÈdakanti (Ka)
PariÒÒeyyaparijÈnanÈ pana = PariÒÒÈ pana parijÈnanÈ (SyÈ, Ka)
Paribhoga = Bhoga (SyÈ)
Pariharissati = ParihÈpeti (SÊ)
285
31
88
163
90
314
29
250
321
115
121
79
7
230
130
166
156
156
272
239
266
104
3
252
107
74
83
NÈnÈpÈÔhÈ
NÈnÈpÈÔhÈ
421
PiÔÔha~kÈ
[ Pa ]
ParesaÒca = ParesaÒcÈpi (Ka)
Pavattanato = Vahanato (SyÈ)
Pavattinivattiyo = Pavattito (Ka)
Pavivekesu muddhabh|tena = Paviveke samiddhabh|tena (SÊ)
Paviveke samuddhabh|te (SyÈ)
Pavisanato = PaÔisaraÓato (SÊ)
PavuttabhÈve = PamuttabhÈve (SÊ, SyÈ)
PavedetvÈ = JotetvÈ (Ka)
PasatthasÊlo = SampannasÊlo (SÊ, SyÈ)
PasÈdÈdivasena = SamÈdÈnÈdivasena (Ka)
PahÈnasampattidÊpanena = PahÈnabhÈvanÈsampattidÊpanena (Ka)
Pah|tarattaratanÈya = Pah|tasattaratanÈya (SÊ, SyÈ)
PÈÓÈtipÈto = PÈÓÈtipÈtena (Ka)
PÈÓino = Dehino (Ka)
PÈtimokkho = PÈtimokkhaÑ (SÊ)
PubbÈparaÑ = PubbÈpare (Ka)
Pubbe atÊtÈ, pacchÈ anÈgatÈ = Pubbe anÈgatÈ, pacchÈ atÊtÈ (SyÈ, Ka)
(Abhi-®Ôha 2. 8)
Purato = Parato (SÊ, SyÈ)
P|tibhÈvoti = P|tibhÈvapadaÔÔhÈnoti (SÊ)
[ Ba ]
BalavÈmukhasadisehi = VaÄavÈmukhasadisehi (SÊ, SyÈ)
BahiddhÈ = BahiddhÈ cassa (SÊ)
Bahuke paccaye dinne = Bahukehi paccayehi (SyÈ)
Bahuke paccaye dante (Ka)
BÈdhakaÒca = PÈkaÒca (SÊ, SyÈ)
BuddhiyaÑ = VuÉÉhiyaÑ (SyÈ)
BodhipakkhiyÈnaÑ = BodhibhÈgiyÈnaÑ (Ka)
10
316
314
142
71
3
303
288
263
13
321
219
354
290
176
200
168
46
326
284
93
182
4
241
422
NÈnÈpÈÔhÈ
PiÔÔha~kÈ
[ Bha ]
Bhavavasena = BhavarÈgavasena (SyÈ)
BhavÈti = GatÈti (Ka)
BhÈvaÒÒathatt|panayavasena = Bhavattay|panayanavasena (SÊ)
BhÈvaÒÒa-itt|panayanavasena (SyÈ)
Bhinne ca = Bhedite ca (SyÈ, Ka)
Bh|takÈraÓÈ = Bh|takÈraÓaÑ (SyÈ)
Bhog|pakaraÓÈni ceva gahaÔÔhasÊlÈdÊni ca = Bhog|pakaraÓÈnaÑ
ceva gahaÔÔhasÊlÈdÊnaÑ
ca (SyÈ)
[ Ma ]
MaggamanukkamantÊti = MaggamanuggamantÊti (Ka)
Ma~kulehi = Ma~kuÓehi (SÊ, SyÈ)
Ma~galo = Suma~galo (SÊ, SyÈ)
Maccuno = Monobhuno (Ka)
MahÈpaÔiÒÒÈ = VohÈre paÔiÒÒÈ (SÊ) VohÈrapaÔiÒÒÈ (SyÈ)
MicchÈ vÈcaÒca bhÈsiyÈti = MicchÈ vÈcaÑ
abhÈsiyÈti (SÊ, SyÈ, Ka)
MusÈvÈdo na jÈyatÊti = VohÈro ariyova soti (SyÈ)
Meti = Mayhanti (SÊ, SyÈ, Ka)
Mohasa~khÈtameva = Tamokhandhasa~khÈtameva (SÊ)
[ Ya ]
Yadipi r|pÈdayopi = Yadi piyar|pÈdayopi (SÊ)
YasmÈ vijjÈ uppannÈti = TasmÈ vijjÈ uppannÈ (SÊ, Ka)
(Vi-®Ôha 1. 131; Ma-®Ôha 1. 130)
[ Ra ]
RattasÈlikkhettaÑ yavakkhettanti = RaÒÒo sÈlikkhettaÑ raÒÒo
yavakkhettanti (Visuddhi 1. 214)
R|pÈdi-abhirati ca = RupÈdi-abhiruci ca (Ka)
R|pena saÑkiliÔÔhena = R|pamhi saÑkiliÔÔhamhi (SyÈ, Ka)
RoganÊÄaÑ = RoganiÉÉaÑ (SÊ)
189
237
351
64
79
324
253
318
116
242
116
208
79
325
55
329
299
274
188
261
156
NÈnÈpÈÔhÈ
NÈnÈpÈÔhÈ
[ La ]
LÈbhÈdigarutÈya = LÈbhÈdivasena garutÈya (Ka)
LesamattassÈpi = KilesamattassÈpi (SÊ, SyÈ)
LokasammutikÈraÓÈ = LokasammutikÈraÓaÑ (SyÈ)
LokiyasarikkhakÈnaÑ = LokiyaparikkhakÈnaÑ (SÊ, SyÈ)
Loke = Heke (SÊ, SyÈ, Ka)
[ Va ]
VacanatthaÑ = PadantaravacanatthaÑ (SÊ, SyÈ)
VaÔÔe = Khandhe (Ka)
VaÉÉhentÈ = PavattentÈ (Ka)
Vadati = VuttaÑ (Ka)
...vantatÈdÊpanatthaÑ = ...vantataÑ (SÊ) ...saÑtejitaÑ (Ka)
VapanatthaÑ = ®hapanatthaÑ (SÊ)
Vapitanti = Ropitanti (SÊ) Desitanti (SyÈ)
VÈcÈvatthumattameva = VÈcÈmattameva (SÊ),
TathÈ vuttamattameva (SyÈ)
VigamaÑ = VinÈsaÑ (SÊ, SyÈ)
Vijappanto vilapanto = Vijambhanto nissasanto (SÊ)
Vijabbhanto vissasento (SyÈ)
VinÊtÈ = VinÊtÈyeva (SyÈ)
VipariÓÈmadassane = VipariÓÈmadassanena (SÊ)
VibhÈgena = Vibha~ge (SÊ)
Visantaro = Vessantaro (SÊ)
VisamasaÒÒÈmala = VisamaviparÊtasaÒÒÈmala (Ka)
Visayoti = Visesoti (SÊ)
VisavitÈya = VikasitatÈya (Ka)
VisuÑ = EtÈsu (Ka)
VisodhitÈ = ViheÔhitÈ (Ka)
VihatabhÈvo = VighÈtabhÈvo (Ka)
Vuccati = Vuccanti (SÊ)
423
PiÔÔha~kÈ
104
130
79
11
277
16
81
147
325
154
16
16
154
265
243
129
178
45
144
121
69
211
122
14
309
219
424
NÈnÈpÈÔhÈ
PiÔÔha~kÈ
[ Va ]
VuttÈnaÑ = PuttÈnaÑ (SÊ)
VuyhamÈnassa sattassa = VuyhamÈne purise (SÊ)
VeditabbaÑ = AdhippetaÑ (SÊ, SyÈ)
VeneyyasantÈnepi = VeneyyasantÈnena (SÊ, SyÈ)
Voti = Teti (SÊ, SyÈ, Ka)
[ Sa ]
SaÑvegavatth|ni = SaÑvegavatth|hi (SÊ)
SaÑsÈradukkhaÔÔitehi = SaÑsÈradukkhÈtÊtehi (SyÈ)
SaÑsÈradukkhasahanaÑ = SaÑsÈradukkhappahÈnaÑ (Ka)
SaÑharÈnÊti = Sa~gahÈnÊti (SÊ, SyÈ)
SakalavisayatÈya = SakalavisayaÑ (SyÈ)
SakalasarÊratopi = SakalasarÊrampi (SÊ, Ka)
SakiccasÈdhikÈya = KiccasÈdhikÈya (SÊ, SyÈ)
SakkÈdÊnampi = SakkÈrÈdÊnampi (SÊ, SyÈ, Ka)
SaggasampattinibbattakakammaÑ = SabbasampattinibbattakakammaÑ (SÊ)
...sa~ghaÔÔantipi = ...sa~ghaÔantipi (SÊ, SyÈ)
SaccakÈritÈ = SakkaccakÈritÈ (SÊ)
Satinepakkassa bhÈvena = Satinepakkassa sabbhÈvena (SyÈ)
SattarasakadakkhiÓassa = SattarasakasattarasakadakkhiÓassa (SÊ, SyÈ)
Satta satta = SatapattÈ (SyÈ, Ka)
SatrayÈgassetaÑ = YaÒÒayÈgassetaÑ (SyÈ) YÈtrÈyÈgassetaÑ (Ka)
SabbayÈgassetaÑ (AÑ-®Ôha 2. 302)
Sadevakassa = Sadevakassa lokassa (SÊ, SyÈ)
SaddahantÈtipi = SaddhÈtÈtipi (SÊ) SaddÈtÈtipi (SyÈ)
SannissÈya = NissÈya (Ka)
Sabbaduggatiparikkilesa = SabbaduggatipabhavasaÑkilesa (SyÈ)
SabbÈnatthato = SabbavaÔÔato (Ka)
SamathanimittaÑ = PavattacittaÑ (Ka)
SamannÈnento = SamÈnento (Ka)
3
331
337
352
323
110
157
13
237
136
243
218
273
247
156
224
101
90
129
90
347
324
323
148
295
284
8
NÈnÈpÈÔhÈ
NÈnÈpÈÔhÈ
425
PiÔÔha~kÈ
[ Sa ]
SamavetaÑ = SamavegaÑ (SyÈ)
SamÈnaÑ = SamÈnataÑ (SÊ) PamÈdaÑ (SyÈ)
SamÈnakathÈ = SamÈnatthakathÈ (SÊ, SyÈ)
SamÈnamanuciÓÓo = PamÈdamanuciÓÓo (SyÈ)
PamÈÓamanuciÓÓo (Ka)
SamÈno = KalyÈÓasÊlasampanno (Ka)
SamucchedappaÔippassaddhiviveke = SamucchedappahÈnappaÔippassaddhiviveke (Ka)
SambodhiyÈ = SammÈsambodhiyÈ (SyÈ)
SammasanacÈraÑ = SammasanajjhÈnaÑ (SÊ) SammasanavÈraÑ (SyÈ)
Sarasabha~gattÈ = Na pabha~guttÈ (Ka)
SavanakiriyÈ = SavanakriyÈnaÑ (Ka)
Save = Sace (SyÈ, Ka)
Saveti = Saceti (SyÈ, Ka)
SassatadiÔÔhisahagato = BhavadiÔÔhisahagato (PÈÄiyaÑ)
SÈtisayaÑ = SÈtisayamaniccena (SÊ, SyÈ)
SÈdhÈraÓatÈ = SÈvaraÓatÈ (Ka) (UdÈna-®Ôha 128)
SÈmaÒÒalakkhaÓatoti vividhehi = SÈmaÒÒalakkhaÓato
tividhehi (SÊ, SyÈ)
Sippamado = Li~gamado (SyÈ, Ka)
SukhasamphassatÈ = SukhasambhÈsatÈ (SyÈ)
(SevitabbÈsevitabbÈ dhammÈ) = ( ) PÈÄiyaÑ natthi.
SoÄasa aparantapanÊyÈ = Sattarasa aparantapanÊyÈ (SÊ)
SoÄasa atapanÊyÈ (Ka)
[ Ha ]
HÈvabhÈvavilÈsehi = HÈsabhÈvavilÈsehi (SyÈ, Ka)
HitasukhesitaÑ = HitesitaÑ (SÊ)
330
266
177
266
293
142
7
166
40
22
171
171
189
184
135
313
325
224
342
6
330
61
GÈthÈs|ci
PaÔhamapÈdÈ
PiÔÔha~kÈ
[A-Œ]
Ajjeva kiccamÈtappaÑ
(Ma 3. 233; Khu 6. 159)
Anatthajanano kodho
(AÑ 2. 471)
Anatthajanano moho
(Khu 1. 252)
Anatthajanano lobho
(Khu 1. 252)
AnekabhedÈsupi lokadhÈtusu
Antalikkhacaro pÈso
(SaÑ 1. 113; Vi 3. 28)
AppamÈdo amatapadaÑ
AbhiÒÒeyyaÑ abhiÒÒÈtaÑ
(Khu 1. 368; Ma 2. 352)
Œrambhatha nikkamatha
(SaÑ 1. 158; Khu 10. 35;
Khu 11. 238)
[I-U]
Iti Èka~khamÈnassa
Iti taÑ sa~kharontena
Itivuttakamicceva
IminÈ me adhikÈrena
(Khu 4. 310)
Upahacca manaÑmajjho
(Khu 6. 61)
UbhinnamatthaÑ carati
(SaÑ 1. 164)
164
44
45
39
133
190
77
143
312
2
354
1
116
239
43
PaÔhamapÈdÈ
PiÔÔha~kÈ
[E-O]
EkakÈdippabhedena
EtaÑ kho saraÓaÑ khemaÑ
(Khu 1. 42)
EvaÑ visesato ÒatvÈ
EsÈ namuci te senÈ
(Khu 1. 342; Khu 7. 73)
OgÈhetvÈ visuddhÈya
1
215
77
164
354
[ Ka - Kha ]
KÈmayogena saÑyuttÈ
288
KÈmÈ te paÔhamÈ senÈ
(Khu 1. 342; Khu 7. 73)
164
KÈlo kho te mahÈvÊra
(Khu 4. 305)
128
KiÑ me aÒÒÈtavesena
(Khu 4. 310)
116
KiÑ me ekena tiÓÓena
(Khu 4. 310)
116
KisaÑ hi vacchaÑ avakiriya
daÓÉakÊ (Khu 6. 61)
238
Kuddho atthaÑ na jÈnÈti
(AÑ 2. 471)
44
KodhaÑ chetvÈ sukhaÑ seti
(SaÑ 1. 163)
44
KhandhÈnaÒca paÔipÈÔi
55, 190
KhandhÈyatanadhÈtÈdi
11
428
PaÔhamapÈdÈ
PiÔÔha~kÈ
[ Ga - Ca - Cha ]
Garahissanti taÑ viÒÒ|
151
GÈvo tassa pajÈyanti
3
GuÓÈtisayayuttassa
9
CakkavattisiriÑ yasmÈ
10
CatukkaÓÓo catudvÈro
(Ma 3. 205; AÑ 1. 140;
Khu 2. 204; Khu 6. 60)
267
CattÈro paÒca Èlope
(Khu 2. 343)
40, 339
Cittena saÑkiliÔÔhena
(DÊ-®Ôha 2. 338;
Ma-®Ôha 1. 237)
261
CiraÑ tiÔÔhatu lokasmiÑ
355
Cha ete kÈmÈvacarÈ
(Abhi 2. 349)
286
ChaÄabhiÒÒÈ vasippattÈ
354
ChinnaÑ pÈpimato sotaÑ
(Ma 1. 289)
58
[ Ta ]
TaÑ taÑ nidÈnamÈgamma
TaÓhÈdutiyo puriso
(Khu 1. 201, 268)
TathaÒca dhÈtÈyatanÈdilakkhaÓaÑ
TathÈgato dhammavaro
MahesinÈ
TathÈni ÒÈÓÈni
yatoyamÈgato
TathÈni saccÈni
samantacakkhunÈ
354
39
133
134
134
133
PaÔhamapÈdÈ
PiÔÔha~kÈ
[ Ta - Da ]
TathÈ pariÒÒÈya tathÈya
sabbaso
133
TasmÈ taÑ avalambitvÈ
2
TasmÈ vohÈrakusalassa
79
Tassa atthaÑ pakÈsetuÑ
354
Tassa gambhÊraÒÈÓehi
1
Tassa sammÈ vimuttassa
(AÑ 2. 333; Vi 3. 272)
158
Tasseva tena pÈpiyo
(SaÑ 1. 164)
43
Te jhÈyino sÈtatikÈ
(Khu 1. 16)
78
Te nibbÈpenti rÈgaggiÑ
282
DasuttarasataÑ dve ca
354
Diso disaÑ yantaÑ kayirÈ
(Khu 1. 19, 123)
262
DukkhaÑ dukkhasamuppÈdaÑ
(Khu 1. 42)
4, 215
Duve saccÈni akkhÈsi
78
D|re santo pakÈsenti
(Khu 1. 56; Khu 10. 12)
145
DvÈsÊti Buddhato gaÓhiÑ
2
[ Dha - Na ]
Dhammissarena jagato
354
Na tassa addiÔÔhamidhatthi kiÒci
(Khu 7. 280; Khu 8. 178,
Khu 9. 127)
349
Na te kÈmÈ yÈni citrÈni
loke (AÑ 2. 359)
209
GÈthÈs|ci
PaÔhamapÈdÈ
PiÔÔha~kÈ
[ Na ]
Natthi citte pasannamhi
(Khu 2. 66; Khu 10. 117)
296
Natthi rÈgasamo aggi
(Khu 1. 43, 49)
39
NadÊtÊresu saÓÔhÈne
260
NabhaÒca d|re pathavÊ ca d|re
(AÑ 1. 360;
Khu 6. 137)
281, 325
NÈbhinandÈmi maraÓaÑ
(Khu 2. 307)
232
NissitaÑ vÈcanÈmaggaÑ
2
[ Pa - Pha ]
PaÒcamÊ thinamiddhaÑ te (Khu
1. 342; Khu 7. 73)
164
PaÔisotagÈmiÑ nipuÓaÑ
(DÊ 2. 31; Ma 1. 224;
SaÑ 1. 138)
331
PabbajjÈ paÔhamaÑ jhÈnaÑ
331
ParavajjÈnupassissa
311
PahÈya kÈmÈdimale
asesato
133
PÈmojjabahulo bhikkhu
(Khu 1. 67)
166
Piyo garu bhÈvanÊyo
(Khu 10. 142; Khu 11. 356) 62
PÊtavatthe pÊtadhaje
260
PunappunÈgataÑ atthaÑ
2
PhalaÑ ve kadaliÑ hanti
(SaÑ 1. 156; AÑ 1. 385;
Vi 4. 346)
238
PaÔhamapÈdÈ
429
PiÔÔha~kÈ
[ Ba - Bha - Ma ]
Buddhoti kittayantassa
271
BhagavÈti vacanaÑ seÔÔhaÑ
4
BhagÊ bhajÊ bhÈgÊ vibhattavÈ iti 5
BhÈgavÈ bhatavÈ bhÈge
5, 11
BhÈgyavÈ bhaggavÈ yutto
5
ManussattaÑ li~gasampatti
(Khu 4. 311)
115
MahÈkÈruÓikaÑ nÈthaÑ
1
MigÈnaÑ koÔÔhuko anto
277
M|Äho atthaÑ na jÈnÈti
(Khu 1. 252)
45
Mohasambandhano loko
(Khu 1. 176)
45
[ Ya ]
Yato ca dhammaÑ tathameva
bhÈsati
133
Yato yato sammasati
(Khu 1. 67)
166
Yattha ca dinna mahapphalamÈhu
(Khu 2. 76)
213
YathÈvidhÈ te purimÈ
Mahesino
134
Yatheva loke purimÈ
Mahesino
132
YasmÈ ÒeyyasamÈpatti
8
YasmÈ sambodhiyÈ sabbe
7
YasmÈ sÊlÈdayo sabbe
6
YÈ tÈ sampattiyo loke
8
430
PaÔhamapÈdÈ
PiÔÔha~kÈ
[ Ya - Ra ]
Ye keci BuddhaÑ saraÓaÑ gatÈse
(SaÑ 1. 25; DÊ 2. 204,)
216,
271-2, 274
Yo ca BuddhaÒca dhammaÒca
(Khu 1. 42)
4, 215
Yo ca vassasataÑ jantu
(Khu 1. 29)
274
Yo saÒÒate pabbajite
avaÒcayi (Khu 6. 8, 61)
239
RÈgavirÈgamanejamasokaÑ
(Khu 2. 76)
212
R|pena saÑkiliÔÔhena
(DÊ-®Ôha 2. 338;
Ma-®Ôha 1. 237)
261
[ La - Va ]
LakkhaÓaÒca adhiÔÔhÈnaÑ
LÈbho siloko
sakkÈro (Khu 1. 342;
Khu 7. 73)
Luddho atthaÑ na jÈnÈti
(Khu 1. 252)
Vadhake Devadatte ca
(Khu 3. 51; Khu 11. 396)
VandanÈjanitaÑ puÒÒaÑ
VijjÈcaraÓasampannÈ
VinÈsayati assaddhaÑ
180
164
39
308
1
1
26
PaÔhamapÈdÈ
PiÔÔha~kÈ
[ Sa ]
SaÑsÈrasotaÑ chinditvÈ
(Khu 4. 310)
Sa~ketavacanaÑ saccaÑ
SataÑ hatthÊ sataÑ assÈ
(SaÑ 1. 213; Vi 4. 303)
Saddho sÊlena sampanno
(Khu 1. 56)
SabbadÈnaÑ dhammadÈnaÑ
jinÈti (Khu 1. 64)
SabbapÈpassa akaraÓaÑ
(DÊ 2. 42; Khu 1. 41)
SampattÈ pariniÔÔhÈnaÑ
SampannaÑ sÈlikedÈraÑ
(Khu 5. 276)
SambodhisambhÈravipakkhato
pure
SammÈ vassatu kÈlena
SahasaÑvaÓÓanaÑ yasmÈ
SÈ tattha paramatthÈnaÑ
SÊlÈdiguÓasampanno
SuttÈni ekato katvÈ
Sekhassa sikkhamÈnassa
(AÑ 1. 232; Khu 1. 231)
So ahaÑ vicarissÈmi
(SaÑ 1. 217; Khu 1. 307)
116
79
271
245
295
296
354
335
134
355
2
354
1
1
311
214

ITIVUTTAKAÆÆHAKATHŒ

Transcription

Similar documents

(SUMAṄGALAVILĀSINĪ) (Sīlakkhandhavaggapāḷiyā Saṁvaṇṇanā)

JŒTAKAÆÆHAKATHŒ