Ziya DEM‹REL

Transcription

Ziya DEM‹REL

Özgün konu anlat›m›
Okula yönelik al›flt›rmalar
Tarihten ilginç anekdotlar
Yaz›l› sorular›
Etkinlikler
Üniversiteye girifle yönelik testler
Üniversiteye giriflte ç›km›fl sorular
Konu ile ilgili kelime ve kavramlar
Ziya DEM‹REL
ESEN
YAYINLARI
Genel Müdür
Temel Atefl
Genel Koordinatör
Ak›n Atefl
E¤itim Koordinatörü
Nevzat Asma
Dizgi, Grafik, Tasar›m
Esen Dizgi Servisi
Görsel Tasar›m
Hakan Esen
Bu kitab›n tamam›n›n ya da bir k›sm›n›n elektronik, mekanik, fotokopi ya da herhangi bir kay›t sistemiyle ço¤alt›lmas›, yay›mlanmas› ve depolanmas› yasakt›r.
Bu kitab›n tüm haklar› yazar›na ve Esen Bas›n Yay›n Da¤›t›m Limitet fiirketine aittir.
‹steme Adresi
ESEN BASIN YAYIN DA⁄ITIM LTD.fiT‹.
Bay›nd›r 2. Sokak No.: 34/11–12 K›z›lay/ANKARA
tel.: (0312) 417 34 43 – 417 65 87
faks: (0312) 417 15 78
ISBN : 978-975-6913--72-X
Bask›
Bahçekap› Mah. 2460. Sok. Nu.:7
06369 fiaflmaz / ANKARA
Tel: (0312) 278 34 84 (pbx)
www.tunamatbaacilik.com.tr
Sertifika No: 16102
Bask› Ta r i h i
2013 - VIII
www.esenyayinlari.com.tr
M EB ye ni m üf red at a göre h a z›rl an m › flt ›r.
K›ymetli ö¤retmen arkadafllar›m ve sevgili ö¤renciler,
Tarih biliminin bir tecrübeler birikimi olmas› nedeniyle, bu birikimlerimi sizlerle paylaflmak
istedim.
Elinizdeki eser yo¤un ve titiz bir çal›flmayla haz›rlanm›flt›r. Tarih ne bilet al›p geçmifle gitmek, ne de insan›n paçalar›n› toza bulayacak bir bit pazar›d›r. Bu nedenle tarih geçmiflten
ders alarak gelece¤e yön verme dersidir.
Günümüz Türkiye’si ve dünyas›ndaki problemlerin bir ço¤u tarih bilmeme ve tarihi
geçmifle dayanmaktad›r. Tarih dünü ayd›nlat›rken, günü yorumlat›r, gelece¤e de flekil verme
melekesi kazand›r›r. Yar›n›n ayd›nl›k Türkiye’sini geçmiflini bilen gençlik kuracakt›r.
Elinizdeki eserde neler bulacaks›n›z?
• Özgün konu anlat›m›,
• Dipnotlarla önemli noktalara dikkat çekme,
• Konunun anlafl›lmas›n› kontrol amaçl› boflluk doldurma ve do¤ru yanl›fl testleri,
• Her ünitenin sonunda üniversiteye giriflte ç›kan sorulardan türetilmifl özgün test sorular›,
• Üniversiteye giriflte ç›km›fl sorular,
• Konu sonlar›nda tarihten ilginç anekdotlar,
• Ö¤retmen arkadafllara ve ö¤rencilere yard›mc› olmak amac›yla haz›rlanm›fl yaz›l›
sorular›.
Kitab›m›n ö¤retmen ve ö¤renci arkadafllara faydal› olmas› dile¤imle.....
Sayg› ve sevgiler sunar›m.
Ziya Demirel
z i y a d e m i r e l@m y n e t . c o m
ATATÜRK’ÜN GENÇL‹⁄E H‹TABES‹
Ey Türk gençli¤i! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk cumhuriyetini, ilelebet, muhafaza
ve müdafaa etmektir.
Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu temel, senin, en kıymetli hazinendir. ‹stikbalde dahi, seni, bu hazineden, mahrum etmek isteyecek, dahilî ve haricî, bedhahların olacaktır. Bir gün, istiklâl ve cumhuriyeti müdafaa mecburiyetine düflersen, vazifeye atılmak için, içinde bulunaca¤ın vaziyetin imkân ve fleraitini düflünmeyeceksin! Bu
imkân ve flerait, çok nâmüsait bir mahiyette tezahür edebilir. ‹stiklâl ve cumhuriyetine kastedecek düflmanlar, bütün dünyada emsali görülmemifl bir galibiyetin mümessili olabilirler.
Cebren ve hile ile aziz vatanın, bütün kaleleri zapt edilmifl, bütün tersanelerine girilmifl,
bütün orduları da¤ıtılmıfl ve memleketin her köflesi bilfiil iflgal edilmifl olabilir. Bütün bu
fleraitten daha elîm ve daha vahim olmak üzere, memleketin dahilinde, iktidara sahip olanlar gaflet ve dalâlet ve hattâ hıyanet içinde bulunabilirler. Hattâ bu iktidar sahipleri flahsî
menfaatlerini, müstevlilerin siyasî emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret içinde
harap ve bîtap düflmüfl olabilir.
Ey Türk istikbalinin evlâdı! ‹flte, bu ahval ve flerait içinde dahi, vazifen; Türk istiklâl ve
cumhuriyetini kurtarmaktır! Muhtaç oldu¤un kudret, damarlarındaki asîl kanda, mevcuttur!
‹ S T ‹ K L Â L MARfiI
Korkma, sönmez bu flafaklarda yüzen al sancak;
Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak.
O benim milletimin yıldızıdır, parlayacak;
O benimdir, o benim milletimindir ancak.
Bastı¤ın yerleri “toprak!” diyerek geçme, tanı:
Düflün altındaki binlerce kefensiz yatanı.
Sen flehit o¤lusun, incitme, yazıktır, atanı:
Verme, dünyaları alsan da, bu cennet vatanı.
Çatma, kurban olayım, çehreni ey nazlı hilâl!
Kahraman ırkıma bir gül! Ne bu fliddet, bu celâl?
Sana olmaz dökülen kanlarımız sonra helâl...
Hakkıdır, Hakk’a tapan, milletimin istiklâl!
Kim bu cennet vatanın u¤runa olmaz ki fedâ?
fiühedâ fıflkıracak topra¤ı sıksan, flühedâ!
Cânı, cânânı, bütün varımı alsın da Huda,
Etmesin tek vatanımdan beni dünyada cüdâ.
Ben ezelden beridir hür yafladım, hür yaflarım.
Hangi çılgın bana zincir vuracakmıfl? fiaflarım!
Kükremifl sel gibiyim, bendimi çi¤ner, aflarım.
Yırtarım da¤ları, enginlere sı¤mam, taflarım.
Garbın âfâkını sarmıflsa çelik zırhlı duvar,
Benim iman dolu gö¤süm gibi serhaddim var.
Ulusun, korkma! Nasıl böyle bir imanı bo¤ar,
‘Medeniyet!’ dedi¤in tek difli kalmıfl canavar?
Arkadafl! Yurduma alçakları u¤ratma, sakın.
Siper et gövdeni, dursun bu hayâsızca akın.
Do¤acaktır sana va’detti¤i günler Hakk’ın...
Kim bilir, belki yarın, belki yarından da yakın.
Ruhumun senden, ‹lâhi, fludur ancak emeli:
De¤mesin mabedimin gö¤süne nâmahrem eli.
Bu ezanlar-ki flahadetleri dinin temeliEbedî yurdumun üstünde benim inlemeli.
O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- taflım,
Her cerîhamdan, ‹lâhi, boflanıp kanlı yaflım,
Fıflkırır ruh-ı mücerred gibi yerden na’flım;
O zaman yükselerek arfla de¤er belki baflım.
Dalgalan sen de flafaklar gibi ey flanlı hilâl!
Olsun artık dökülen kanlarımın hepsi helâl.
Ebediyen sana yok, ırkıma yok izmihlâl:
Hakkıdır, hür yaflamıfl, bayra¤ımın hürriyet;
Hakkıdır, Hakk’a tapan, milletimin istiklâl!
Mehmet Âkif ERSOY
BÖLÜM 1 : TAR‹H B‹L‹M‹NE G‹R‹fi
Tarih Biliminin Konusu ........................................................................................................ 10
Tarih Biliminin Yöntemleri ....................................................................................................10
Tarihin S›n›fland›r›lmas› ........................................................................................................11
Yaz›l›fl Biçimine Göre Tarih Çeflitleri .......................................................................................12
Türklerin Kulland›¤› Takvimler ...............................................................................................12
Türk Y›l› Hesab› ..................................................................................................................13
Ça¤ ..................................................................................................................................15
Yüzy›l ................................................................................................................................16
Tarihi Olaylar De¤erlendirilirken Nelere Dikkat Edilmelidir? .........................................................17
Atatürk ve Tarih .................................................................................................................17
Geçmiflten Günümüze Tarih Yaz›c›l›¤› .....................................................................................19
Tarihin Yard›mc› Bilim Dallar› ................................................................................................22
Ünite ‹le ‹lgili Kelimeler ve Kavramlar ........................................................................26
Etkinlikler ..............................................................................................................27
Testler .................................................................................................................32
Üniversiteye Giriflte Ç›km›fl Sorular ...........................................................................38
Örnek Yaz›l› Sorular› ...............................................................................................44
BÖLÜM 2 : UYGARLI⁄IN DO⁄UfiU VE ‹LK UYGARLIKLAR
Tarih Öncesi Ça¤lar ........................................................................................................... 48
Tafl Devri ..........................................................................................................................48
Maden Devri ......................................................................................................................49
Tarihi Ça¤lar ......................................................................................................................50
Dünyada ve Türkiye’de Tarih Öncesi Tarihi Ça¤lara Ait Yerleflkeler ..............................................51
‹lk Ça¤ Uygarl›klar› ..............................................................................................................54
Orta Asya Kültür Bölgeleri ve Sakalar ....................................................................................64
Ünite ‹le ‹lgili Kelimeler ve Kavramlar ........................................................................72
Etkinlikler ..............................................................................................................74
Testler .................................................................................................................78
Üniversiteye Giriflte Ç›km›fl Sorular ...........................................................................84
Örnek Yaz›l› Sorular› ...............................................................................................89
BÖLÜM 3 : ‹LK TÜRK DEVLETLER‹
Türk Ad›n›n Anlam ve Kökeni ............................................................................................... 92
Asya Hun Devleti ................................................................................................................93
Kavimler Göçü ...................................................................................................................98
Avrupa Hun Devleti .............................................................................................................99
I. Köktürk Devleti ..............................................................................................................101
II. Köktürk Devleti .............................................................................................................102
Uygur Devleti ...................................................................................................................107
Avarlar ...........................................................................................................................110
Bulgarlar .........................................................................................................................110
Hazarlar ..........................................................................................................................110
Macarlar .........................................................................................................................110
Peçenekler ......................................................................................................................111
K›pçaklar .........................................................................................................................111
Baflk›rtlar ........................................................................................................................111
O¤uzlar ...........................................................................................................................111
Sabarlar ..........................................................................................................................111
Türgefller ........................................................................................................................111
Karluklar .........................................................................................................................112
K›rg›zlar ..........................................................................................................................112
Kimekler .........................................................................................................................112
Orta Asya Türk Devletlerinde Kültür ve Uygarl›k .....................................................................112
Türk Destanlar› ................................................................................................................116
Ünite ‹le ‹lgili Kelimeler ve Kavramlar ......................................................................127
Etkinlikler ............................................................................................................128
Testler ...............................................................................................................134
Üniversiteye Giriflte Ç›km›fl Sorular .........................................................................140
Örnek Yaz›l› Sorular› .............................................................................................145
BÖLÜM 4 : ‹SLAM TAR‹H‹ VE UYGARLI⁄I (13. YÜZYILA KADAR)
‹slamiyetin Do¤uflu S›ras›nda Dünyan›n ve Arabistan’›n Durumu .............................................. 148
Hz. Muhammed Dönemi ....................................................................................................149
Dört Halifeler Dönemi .......................................................................................................152
Hz. Ebubekir Dönemi .........................................................................................................152
Hz. Ömer Dönemi .............................................................................................................153
Hz. Osman Dönemi ...........................................................................................................154
Hz. Ali Dönemi .................................................................................................................154
Emeviler Dönemi ..............................................................................................................155
Abbasiler Dönemi .............................................................................................................156
Endülüs Emevi Devleti ........................................................................................................157
Beni Ahmer Devleti ...........................................................................................................158
‹slam Kültür ve Medeniyeti .................................................................................................158
‹slam Düflünür ve Bilim Adamlar› ........................................................................................161
Etkinlikler ............................................................................................................168
Testler ...............................................................................................................175
BÖLÜM 5 : TÜRK-‹SLAM DEVLETLER‹ (10-13. YÜZYILLAR)
Türklerin ‹slamiyet’i Kabulü ................................................................................................ 194
Türk-‹slam Devletleri ..........................................................................................................196
Toluno¤ullar› Devleti ..........................................................................................................196
‹hflidiler Devleti .................................................................................................................196
Karahanl›lar Devleti ...........................................................................................................196
Gazneliler Devleti ..............................................................................................................198
Büyük Selçuklu Devleti .......................................................................................................199
Türk ‹slam Devletlerinde Kültür ve Uygarl›k ...........................................................................201
Etkinlikler ............................................................................................................217
Testler ...............................................................................................................222
BÖLÜM 6 : TÜRK‹YE TAR‹H‹ (11-13. YÜZYILLAR)
Anadolu’ya ‹lk Türk Ak›nlar› ................................................................................................ 236
Anadolu’nun Türkleflmesi ve Kurulan ‹lk Türk Devletleri ...........................................................236
Türkiye Selçuklu Devleti .....................................................................................................238
Haçl› Seferleri ..................................................................................................................241
Ma¤na Charta (Büyük fiart) ................................................................................................244
Harzemflahlar ..................................................................................................................244
Eyyubiler ..........................................................................................................................244
Cengiz ve Mo¤ol Devleti .....................................................................................................245
Kubilay Hanl›¤› ..................................................................................................................246
Ça¤atay Hanl›¤› ................................................................................................................246
‹lhanl›lar ..........................................................................................................................247
Alt›nordu Devleti ...............................................................................................................247
Kültür ve Medeniyet ..........................................................................................................248
Etkinlikler ............................................................................................................268
Testler ...............................................................................................................273
TARİH BİLİMİNE GİRİŞ
BÖLÜM 1
Tarih Bilimine Girifl
TAR‹H B‹L‹M‹N‹N KONUSU
TAR‹H B‹L‹M‹N‹N YÖNTEMLER‹
Bir sonuca ulaflmak için, bilim ve mant›¤a uygun
araflt›rma yapmak bir tarihçinin vazgeçemeyece¤i
yöntemdir. Bir tarihçi buldu¤u kaynak ve verileri titiz
bir inceleme yaparak, kesin bir yarg›ya varmadan yeni bilgi ve belgelerin de bulunabilece¤ini düflünerek
çal›flmalar›n› yapar.
Tarih biliminin konusu geçmiflte yaflayan insanlar›n
medeniyetlerini, bu medeniyetlerin geliflimini, toplumlar›n içinde bulunduklar› zamandaki sosyal, ekonomik, siyasi, kültürel ve dini faaliyetleridir.
Ta r i h i n Tan›m›: Tarih; insanlar›n zaman ve mekan
çerçevesinde meydana getirdikleri her türlü faaliyet
ve ilerlemeleri, sebep - sonuç iliflkisi içerisinde belgelere dayal› ve tarafs›z bir flekilde inceleyen sosyal bir
bilimdir.
Bir tarih araflt›rmas›nda takip edilen yöntemler flunlard›r:
A . K AYNAK A R A M A (BELGE BULMA)
O l g u : Zaman içerisinde uzun sürede oluflan durumlard›r. Bir baflka ifade ile oluflum süreçleri gözlenebilen olaylar olgudur.
➥ Malazgirt Savafl› bir olayd›r. Bu olay sonucunda Anadolu’nun Türk yurdu haline gelmesi bir olgudur.
Sebep - Sonuç: Tarihi olaylar süreklidir. Birbirlerini
takip eden olaylar aras›nda sebep-sonuç iliflkisi vard›r. Örne¤in; Anadolu’nun Malazgirt Savafl› sonras›nda Türkleflmesi, Haçl›lar›n Anadolu’dan Türkleri atmak için yapt›¤› mücadelenin bir nedenidir.
Yer - Zaman: Tarihi olay incelenirken, olay›n meydana geldi¤i co¤rafi mekan ve o dönemin flartlar›n›n belirtilmesi gereklidir. Ayr›ca o dönemin flartlar›na ve anlay›fllar›na göre de¤erlendirilmesi gerekir. Yüzy›llar
önce yaflanm›fl bir olay› günümüz flartlar›nda de¤erlendirmek yanl›fl olur.
K a n › t B u l m a : Tarih bilimi, gerçe¤i araflt›rmay›, incelemeyi ve de¤erlendirmeyi esas al›r. Bu nedenle olayla ilgili kan›t oluflturacak her türlü yaz›l› veya yaz›s›z
kan›tlar bulunmal›d›r. Bu çal›flmaya k a y n a k ya da
b e l g e b u l m a denir.
10
ESEN YAYINLARI
O l a y : ‹nsanl›k alemini ilgilendiren siyasi, ekonomik,
sosyal, dini vb. alanlarda yaflanan ve ortaya ç›kan her
duruma o l a y denir. Olaylar k›sa sürede anl›k olup biter.
Tarihi bir olay› do¤ru olarak anlamaya yarayan her türlü malzemeye k a y n a k ya da belge denir. Önce olayla
ilgili kaynak aran›r.
Kaynaklar (belgeler) ikiye ayr›l›r:
Yaz›s›z Belgeler
‹lk insandan günümüze kadar ulaflan, insan eliyle yap›lm›fl ilkel tafl ve madeni araçlar, kabartmalar, heykeller, lahitler, çeflitli eflyalar, co¤rafi yer isimleri, çeflitli
destan ya da efsaneler vs. yaz›s›z belgeleri oluflturur.
Yaz›l› Belgeler
Tabletler, yaz›l› tafl ve
kemikler, deri ve papirüs üzerine yaz›lm›fl
yaz›lar, an›tlar, kitabeler, mühürler, paralar,
fermanlar, kitaplar, dergiler, gazeteler vs. yaz›l› belgeleri oluflturur. Kaynaklar; ana kaynaklar (birinci elden) ve ikinci elden kaynaklar olmak üzere ikiye ayr›l›r.
Ana (Birinci Elden) Kaynaklar
Terkip yaparken flunlara dikkat edilmelidir:
Bir tarihi olaya en yak›n ve bu olay› belgeleyen kaynaklard›r. Do¤rudan do¤ruya olay› yaflayan ve olayla
ilgili ça¤dafl yazarlar›n verdikleri eserlerdir.
★ Olay üzerinde daha önce çal›flma yap›lm›fl m›d›r?
‹kinci Elden Kaynaklar
★ Olay›n meydana geldi¤i zaman›n flartlar› nelerdir?
Birinci elden kayna¤›n bilgilerinden yararlan›larak
meydana getirilen kaynaklard›r.
★ fiüpheli veri var m›d›r? Baflka verilerle karfl›laflt›r›lmal›d›r.
Yap›lacak çal›flman›n de¤eri ana kayna¤a yak›nl›¤›
ölçüsündedir.
★ Kaynakça verilerek okuyucunun bilgiyi kontrol
etmesi sa¤lanmal›d›r.
B. VER‹LER‹ TASN‹F, TAHL‹L, TERK‹P (SENTEZ)
VE TENK‹T ETME
TAR‹H‹N SINIFLANDIRILMASI
TASN‹F
Ulafl›lan verilerin zamana, mekana ve konuya göre
bölümlere ayr›larak düzenlenmesine t a s n i f, s›n›fland›rma denir. S›n›fland›rmada en önemli husus, belgelerin güvenilirlik derecesidir. Birinci elden kaynak öncelikli olmal›d›r. S›n›fland›rmada kronolojik s›ra önemlidir.
U z u n l u ¤ u n a Ta s n i f : Tarihi bulgular› geçtikleri zamana göre s›n›fland›rmad›r.
Enine Ta s n i f : Tarihi bulgular› geçtikleri yer ve co¤rafyaya göre s›n›fland›rmad›r.
A n a l i t i k Ta s n i f : Tarihi bulgular› konular›na göre s›n›fland›rmad›r.
TA H L ‹ L
Araflt›rmac›n›n elde etti¤i bilgilerin ve bulgular›n güvenilirli¤inin karfl›laflt›rma yaparak çözümlenmesi, incelenmesidir.
A . Z A M A N A GÖRE SINIFLANDIRMA
ESEN YAYINLARI
Tasnif üçe ayr›lmaktad›r.
Tarih, araflt›r›lmas›n›n ve ö¤reniminin kolaylaflt›rma
düflüncesiyle tarihçiler taraf›ndan zaman, mekan ve
konusuna göre üçe ayr›larak s›n›fland›r›lm›flt›r.
Kronolojik düzen göz önünde tutularak yap›lan s›n›fland›rmad›r. ‹nsanl›k tarihi, tarih öncesi ve tarihi ça¤lar olarak ayr›lm›flt›r. Bu ayr›m da kendi içerisinde alt
bölümlere ayr›lm›flt›r. Tarih öncesi, yaz›dan önceki
dönemi kapsam›fl, Tafl ve Maden Devirleri diye ikiye
ayr›lm›flt›r. Tarihi Ça¤lar ise MÖ 3500 yaz›n›n bulunmas›n› bafllang›ç alm›fl ve ‹lk Ça¤, Orta Ça¤, Yeni
Ça¤ ve Yak›n Ça¤ diye alt birimlere ayr›lm›flt›r.
➥ Bu çeflit s›n›fland›rma tarih ö¤renimini kolaylaflt›rm›flt›r; ancak Ça¤lar oluflturulurken Akdeniz
Havzas› ve Avrupa’n›n tarihi geçmifline göre yap›ld›¤› için objektif de¤ildir.
TENK‹T
Kaynaklar›n kullan›lmadan önce ifle yaray›p yaramad›¤›, gerçek veya sahte, yahut üzerinde oynan›p oynanmad›¤›n›n araflt›r›lmas›d›r.
TERK‹P (SENTEZ)
Araflt›rmac› yukar›daki aflamalar› geçtikten sonra, ayr› olan düflünce veya verileri birlefltirmeye terkip (sentez) denir.
Yozgat fiehir Meydan›
11
B . M E K A N A (YERE) GÖRE SINIFLANDIRMA
ARAfiTIRMACI (B‹L‹MSEL) TAR‹H
Co¤rafi s›n›fland›rma da denilen bu tür s›n›fland›rmada olaylar›n geçti¤i yer ve co¤rafi s›n›flar esas
al›nm›flt›r. Bunda da hedef kolay ö¤renmedir. Örne¤in
Asya tarihi, Avrupa tarihi, Yozgat tarihi gibi.
Bu tarih anlay›fl› günümüzde benimsenen ça¤dafl tarih anlay›fl›d›r. Aktar›lan olaylar›n belgelere dayand›r›lmas› esast›r.
Olaylar, niçin ve nas›l sorusuna cevap verecek flekilde anlat›l›r. Sonuçlardan yola ç›k›larak bilimsel yorumlara yer verilir.
C. KONUYA GÖRE SINIFLANDIRMA
ZAMAN VE TAKV‹M
Bu tür s›n›fland›rma insanlar›n faaliyet gösterdikleri
alanlara göre yap›lm›flt›r. Konuya göre s›n›fland›rma
di¤erlerine göre daha dar çerçevelidir.
Sosyal Tarih: Toplumsal olaylar› inceler.
Siyasal Tarih: Devletler aras› iliflkileri inceler.
‹ktisat Tarihi: Toplumlar›n ekonomik ve ticari etkinliklerini inceler.
YAZILIfi B‹Ç‹M‹NE GÖRE
TAR‹H ÇEfi‹TLER‹
H‹KAYEC‹ (R‹VAYETÇ‹) TAR‹H
Bu tür tarihçilikte olaylar incelenirken yorum yapmadan verilir. “Rivayet olunur ki, denilir ki... diye bafllan›r.
Bu tür tarih yaz›l›m› ilkel yöntemdir. Öncüsü tarihin
babas› da say›lan Herodotos’tur (Herodot).
ESEN YAYINLARI
Anlaflma metni
Zaman kavram›n›n ortaya ç›k›fl› ve geliflimi insanl›¤›n
tarihi kadar eskidir. Zaman›n birçok tan›m› yap›lm›flt›r.
Zaman, bafllang›c› olmayan sonsuzluk, hareketin ölçümü ve ak›fl› gibi tan›mlarla aç›klanmaya çal›fl›lm›flt›r.
Zaman soyut bir kavramd›r. Bu nedenle hangi tan›m
yap›l›rsa yap›ls›n, bu tan›m›n kesin do¤ru oldu¤u iddia edilemez. Ancak genel kabule göre zaman, bir
olay›n ve oluflun içinde geçti¤i, geçece¤i ve geçmekte oldu¤u süredir.
‹nsanlar, zaman kavram›n› anlamaya bafllad›klar› andan itibaren geçmifli, yaflan›lan zaman› ve gelece¤i
daha iyi kavrayabilmek için zaman› çeflitli bölümlere
yani aylara, y›llara, haftalara ve günlere ay›rarak takvimleri oluflturmufllard›r.
Takvimin özellikle tarih bilimi aç›s›ndan önemli bir yeri vard›r. Tarihi olaylar›n zaman içerisinde incelenebilmesi takvimle kolaylaflm›flt›r. Tarihi olaylar›n ne zaman, hangi y›lda, ayda, günde ve saatte oldu¤unu ö¤renmemizi takvim sa¤lam›flt›r.
Olaylar bir masal ve efsane havas› içerisinde verilir.
Her ulus, buldu¤u takvimde, kendi yaflamlar›n› en çok
etkileyen olay› bafllang›ç yapm›flt›r.
Ö⁄RET‹C‹ TAR‹H
Örne¤in;
Bu tarih anlay›fl›nda geçmiflin olaylar›ndan ders ç›kar›lmas› vard›r. Ö¤retici tarihçili¤in ilk temsilcisi Peleponnes Savafllar›’n›n tarihini yazan Thukydides’tir
(Tukidides). Tarihte meydana gelen olaylar sanki bir
kiflinin eseriymifl gibi anlat›l›r. Kiflisel kahramanl›klar
ön plana ç›kart›l›r. Okuyucuyu etkileme amaçl›d›r.
Yahudiler: MÖ 3760 (Hilkat = Yarat›l›fl y›l›n›)
Yunanl›lar: MÖ 776 (ilk Olimpiyat oyunlar›n›)
Romal›lar: Roma’n›n kurulufl y›l› olan MÖ 753 y›l›n›
Hristiyanlar: Hz. ‹sa’n›n do¤umunu (0 milad)
Müslümanlar: Hicret olay›n› (622), Hz. Muhammed’in
Mekke’den Medine’ye göçünü.
12
A. ON ‹K‹ HAYVAN RES‹ML‹ TÜRK TAKV‹M‹
Ud (S›¤›r) Y›l›: Bu y›lda havalar y›ld›r›ml› olur. Gök
gürültülü ya¤murlar olur. K›fl›n kar çok ya¤ar ve tipiler
çok olur. K›fl uzun sürer. Bu¤day ve her çeflit meyve
çok olur.
Türklerin ‹slamiyet’i kabulünden önce kulland›klar› takvimdir. Günefl y›l›na göre düzenlenen bu takvim 12 y›lda bir devreder. Her y›l tamamland›¤›nda bir as›r kabul
edilmifltir. Ayr›ca her y›l bir hayvan ad›yla an›lm›flt›r. Bir
y›l 12 aya bölünmüfltür. Aylar›n özel ad› yoktur. Aylar
üçünç ay, dördünç ay gibi say›larla belirlenmifltir.
Bars (Pars) Y›l›: Bu y›lda halk aras›nda düflmanl›klar
artar. Yöneticiler çok adaletsizlikler yapar. Hükümdarlar aras›nda geçimsizlikler artar. Sükûnet sa¤lanamaz. Yaz›n bu¤day ve meyvelere afet gelir. Kuvvetli
depremler olur. Denizde dalgal› tufanlar olur.
TÜRKLER‹N KULLANDI⁄I TAKV‹MLER
Y›llara isimleri verilen hayvanlar flunlard›r:
S›çgan (S›çan = Fare)
★
Ud (S›¤›r)
★
Bars (Pars)
★
Tab›flgan (Tavflan)
★
Lu (Ejder)
★
Ilan (Y›lan)
★
Yund (At)
★
Koy (Koyun)
★
Biçin (Maymun)
★
Taguk (Tavuk)
★
‹t (Köpek)
★
Tonguz (Domuz)
➥ Çin ve Tibetlilerin de kulland›¤› bu takvim birçok Türk toplulu¤u taraf›ndan da kullan›lm›flt›r.
Bafllang›çta Ay y›l› esasl› olan bu takvim Köktürkler taraf›ndan Günefl Y›l›’na çevrilmifltir.
TÜRK Y I L I H E S A B I
Türk alemi günefl y›l›n› kendine has bir usulle yürütmüfl, her y›l› bir hayvan ismiyle adland›rm›flt›r. Söz konusu hayvan›n huyu ve özellikleri üzerine yorumlar getirmifltir. Hayvanlar›n hepsi on iki olup hepsine hakim
olurlar, on iki y›lda hayvan›n ismi bir defa gelir. Bu usul
flemsiyenin bafl› “Hamal”dan, yani Mart’tan bafllar.
S›cgan (Fare) Y›l›: Bu y›l›n ilk aylar›nda ve ortalar›nda ferahl›k, halk aras›nda hofl hâl ve zenginlik olur.
Ama y›l›n sonbahar›nda halklar ve yöneticiler aras›nda fitne bafllar. K›fl›n salg›n hastal›klar olur. Yaz günleri ya¤murlu olur. S›çanlar çok olur ve bu¤daylara
hücum ederler.
Tab›flgan (Tavflan) Y›l›: Bu y›lda her çeflit nimet çok
olur. Yaz ve k›fl sakin geçer. Havalar iyi olur. Bütün
halk aras›nda sükûnet ve rahatl›k olur.
Lu (Ejder) Y›l›: Bu y›la baz›lar› Nehak, bal›k y›l› da
demifllerdir. Bu y›lda halk aras›nda düflmanl›k, fitne,
çat›flma ve savafllar olur. Yaz günleri y›ld›r›m ve gök
gürültülü ya¤murlar, k›fl›n da tipi ve kar olur. A¤açlar›
so¤uk çarpar.
ESEN YAYINLARI
★
Ilan (Y›lan) Y›l›: Bu y›lda yaz›n ya¤mur az ya¤ar. Havalar kurak olur. Ço¤u yerde açl›k ve k›tl›k olur. K›fl›n
kar az ya¤ar, rutubet olur. Halk aras›nda kayg› ve
hasret olur.
Yund (At) Y›l›: Yund y›l› denilen bu y›lda yaz›n hava
›l›k olur. Ya¤murlar fazla ya¤ar. Bu¤day ve meyveler
boldur. K›fl›n kar fazla ya¤maz. Dört ayakl› hayvanlara hastal›k bulafl›r. Hükümdarlar ve halk aras›nda savafl ve kavgalar ç›kar.
K o y ( K o y u n ) Y›l›: Bu y›lda yaz s›cak olur. K›fllar so¤uk ve uzun geçer. Halk aras›nda zenginlik ve rahatl›k olur. Hükümdarlar aras›nda savafl bafllad›¤› halde
bar›fl çabuk sa¤lan›r. Ancak deniz ve gemilerde felaketler olur.
B i ç i n ( M a y m u n ) Y›l›: Halk aras›nda haset ve düflmanl›k olur. Yaz›n ya¤mur, k›fl›n kar çok olur. Halk
aras›nda hastal›klar yay›l›r. Hayvanlar aras›nda deve
ve atlar hastal›¤a yakalan›r.
Taguk (Tavuk) Y›l›: Bu y›lda yaz ya¤murlu ve s›cak
geçer. Bu¤day ve çeflitli meyveler çok olur. Dar› ve
kara bu¤daylar erken dikilmelidir. Hamile kad›nlara
a¤›rl›k gelir.
13
D. RUM‹ TAKV‹M
‹t (Köpek) Y›l›: Bu y›lda yaz›n ya¤murlar az ya¤ar. Bu¤daylar az olur. Fiyatlar artar. K›fl yumuflak geçer. Meyveler çok ve ucuz olur. Halk aras›nda ölümler çok olur.
Mali takvim diye de adland›r›lan bu takvimin yap›lmas›n›n nedeni Osmanl› Devleti’nde bütün resmi ve dini
ifller Hicri takvime göre yap›l›yordu. Miladi takvimle
aras›ndaki 11 günlük fark nedeniyle d›fl ticarette problemlere neden oluyordu. Bu nedenle 1678’de s›n›rl›
olarak Rumi takvim yürürlü¤e kondu. 1839’da bütün
resmi ve mali ifller Rumi takvime göre yap›lmas› karara ba¤land›.
Tonguz (Domuz) Y›l›: Bu y›lda yaz ya¤murlu, k›fl
uzun ve so¤uk olur. Bu¤day çok ve ucuz olur. Hükümdarlar aras›nda muhalefet, çat›flma ve savafllar olur.
Halk aras›nda geçimsizlik olur. Çeflitli tâbi afetler
meydana gelir.
1870 y›l›na kadar Rumi takvimin yan›na Hicri takvim
de konulmufltur.
Rumi takvim asl›nda Bizans ‹mparatoru Jüstinyen zaman›nda haz›rlanan Bizans takvimidir. Mart ay› y›lbafl›d›r. Miladi takvimle aras›nda 584 y›l fark vard›r. Günefl y›l› esasl›d›r.
B. H‹CR‹ TAKV‹M
Türklerin ‹slamiyet’i kabul etmesiyle birlikte kulland›klar› takvimdir. Hicri takvimde Ay’›n dünya çevresinde
12 defa dönüflü esas al›nm›fl ve bu tam dönüfle “Ay
Y›l›” denilmifltir.
Hz. Muhammed’in Mekke’den Medine’ye göçünü
(MS 622, Temmuz 16) bafllang›ç kabul edilmifltir. Hz.
Ömer Dönemi’nde oluflturulmufl ve kullan›lmaya bafllanm›flt›r.
ESEN YAYINLARI
Rumi takvimde y›l; Mart, Nisan, May›s, Haziran, Temmuz, A¤ustos, Eylül, Teflrinievvel, Teflrinisani, Kanun›evvel, Kanun›sani ve fiubat aylar›ndan oluflmaktad›r.
Cumhuriyet döneminde 1926’da Miladi takvimin kabulüyle bütçe iradi d›fl›ndaki bütün resmi ifllerde Rumi
takvim kald›r›lm›flt›r. 1 Mart mali y›lbafl› 1982’de kald›r›lm›fl ve 1 Ocak 1983’ten itibaren mali y›lbafl› 1
Ocak olarak uygulanmaya bafllanm›flt›r.
E. M‹LAD‹ TAKV‹M
Milad; do¤um demektir. Hz. ‹sa’n›n do¤umu (0 Milad)
bafllang›ç kabul edilmifltir.
Ay Y›l› 354 gündür. Bu nedenle Miladi Takvimle aradaki fark 11 gün 6 saattir. Y›lbafl› her y›l 11 gün önce
olmaktad›r.
Günümüzde ‹slam dünyas› dini gün ve törenlerini Hicri Takvime göre yapmaktad›r.
C. CELAL‹ TAKV‹M
Büyük Selçuklu hükümdar› Melik fiah’›n emriyle ünlü
Türk Bilgini Ömer Hayyam’a yapt›r›lm›flt›r.
Günefl y›l› esasl› olan bu takvim Melikflah’›n Celaleddin unvan›na izafeten bu ad› alm›flt›r.
Y›lbafl›, Miladi 21 Mart’t›r. 15 Mart 1079’dan itibaren
uygulanmaya bafllanan Celali takvimi, Melik fiah’›n
ölümünden (1092) sonra terkedilmifltir.
Bu takvimde y›l 365 gün 6 saattir.
14
Takvim
Örnek:
Günefl y›l› esasl›d›r. Yani dünyan›n günefl etraf›nda
bir defa dönüflü esas al›nm›flt›r. Bu süre 365 gün 6
saattir.
a.
1777 – 622 = 1155
1155
= 35
33
b.
Temelini M›s›rl›lar atm›flt›r. Y›l› 365 gün, aylar› 12 olarak hesaplam›fllard›r. Daha sonra Roma Kral› Julius
Caesar gelifltirmifl, kendi ad›yla an›lan Julyen takvimini oluflturmufltur. Bu takvimi Papa XIII. Gregoriyen yeniden düzenleyerek (1582) Hz. ‹sa’n›n do¤umunu
bafllang›ç (0) saym›flt›r. Bundan önceki tarihlere MÖ,
sonraki tarihlere MS denilerek Miladi takvimi oluflturmufltur.
c.
1155 + 35 = 1190
Rumi Ta k v i m i M i l a d i Ta k v i m e Ç e v i r m e
Rumi takvim ile Miladi takvim aras›nda 584 y›l fark
vard›r. Bu nedenle Miladi takvime göre verilen bir olay›n hangi Rumi y›la rastlad›¤›n› bulmak için 584 say›s›n› ç›kartmak gerekir.
Ta k v i m Ç e v i r m e l e r i
Örnek:
H i c r i Ta k v i m i M i l a d i Ta k v i m e Ç e v i r m e
Cumhuriyetin ilan tarihi olan Miladi 1923 y›l› hangi
Rumi y›la rastlamaktad›r?
Hicri bir y›l›, miladi y›la çevirebilmek için flu ifllemleri
yapmam›z gerekir.
1923 – 584 = 1339
a.
b.
Hicri y›l – Fark = Sonuç
c.
Sonuç + 622 = Miladi y›l
ESEN YAYINLARI
Hicri y›l
= Fark
33
1325 + 584 = 1909
b.
1256 – 38 = 1218
c.
1218 + 622 = 1840
ÇA⁄
Tarihsel süreci temelinden sarsan olaylar aras›ndaki
zamana denir. Tarihsel süreci ça¤lara ay›rman›n
amac› olaylar›n daha kolay incelenmesini sa¤lamaktad›r. Tarih öncesi dönemlerin ça¤lara ayr›lmas›nda,
kullan›lan araç ve gerecin cinsi belirleyici iken, tarihi
dönemlerin ça¤lara ayr›lmas›nda önemli siyasi ve
sosyal olaylar belirleyici olmufltur.
Miladi Ta k v i m i H i c r i Ta k v i m e Ç e v i r m e
Miladi y›l – 622 = Sonuç
Sonuç
= Fark
33
b.
c.
Örnek:
Osmanl› tarihinde 31 Mart 1325 Rumi y›l›nda cereyan
eden ve 31 Mart Vakas› olarak bilinen isyan Miladi
takvimde hangi tarihe rastlamaktad›r?
Örnek:
1256
a.
= 38
33
a.
Rumi takvime göre verilen bir olay›n hangi miladi y›la
rastlad›¤›n› bulmak için 584 say›s›n› eklemek gerekir.
Fark + Sonuç = Hicri y›l
ZAMAN Ç‹ZELGES‹
M‹LATTAN ÖNCE
200
100 75 50 25
MÖ IV. yüzy›l
MÖ III. yüzy›l
MÖ II. yüzy›l
MÖ I. yüzy›l
M‹LAT
0 25 50 75 100
M‹LATTAN SONRA
200
300
400
MÖ I. Yüzy›l›n Son Çeyre¤i
300
MÖ I. Yüzy›l›n ‹lk Çeyre¤i
400
MS I. yüzy›l
MS II. yüzy›l
MS III. yüzy›l
MS IV. yüzy›l
15
M‹LAT
Örnek:
Yontma Tafl Dönemi, Bak›r Devri gibi tarih öncesi dönemlerde tafl›n yontularak ilkel aletler yap›lmas› ya da
bak›r›n kullan›lmas› dönemlere isim olmufltur.
1453 ‹stanbul’un fethiyle Bizans’›n yok oluflu veya 1789
Frans›z ‹htilali’yle Avrupa’da siyasi ve sosyal de¤iflimin
yaflanmas› tarihi ça¤lar›n oluflumunda etkili olmufltur.
YÜZYIL
As›r da denilir. Yüzy›ll›k süredir. Bu süre kendi içerisinde bölümlere ayr›l›r.
Do¤um, bafllang›ç demektir. Hz. ‹sa’n›n do¤umu (0)
kabul edilerek tarih yeniden zamana göre s›n›fland›r›lm›flt›r. 0 (s›f›r)’dan önceki döneme MÖ denirken,
0’dan (s›f›r) sonraki döneme MS denmifltir. Bu tan›mlama Hristiyan dünyas› taraf›ndan yap›lm›fl ve dünya
toplumlar›n›n ve devletlerinin de birço¤u bugün bunu
kabul etmifltir.
Örnek:
MÖ 100 ile 75 tarihleri aras›nda MÖ 1. yüzy›l›n ilk
çeyre¤i iken MS 75 ile 100 tarihleri aras› MS 1.
yüzy›l›n son çeyre¤idir.
Yüzy›l ile ilgili bilinmesi gereken fley herhangi bir
tarihin kaç›nc› yüzy›la ait oldu¤udur.
Örnek:
Tarihleri yüzy›l olarak belirlemenin pratik yolu verilen
bir tarihi, yüzy›l olarak okuyabilmek için tarihi
gösteren say›n›n soldan ilk rakam›n›n bir fazlas›n›
söylemektir.
ESEN YAYINLARI
H‹CRET
751 Talas Savafl› hangi yüzy›lda olmufltur?
Soldan ilk rakam 7’dir. Bir fazlas› 8’dir. O halde Talas
Savafl› 8. yüzy›lda olmufltur.
Verilen tarih e¤er dört rakaml› bir say› ise soldan ilk iki
rakam›n›n bir fazlas› söylenmelidir.
1453 ‹stanbul’un fethi hangi yüzy›lda olmufltur?
Soldan ilk iki rakam 14’tür. Bir fazlas› 15’tir. O halde
fetih 15. yüzy›lda olmufltur.
➥ Günefl y›l›na göre her 100 y›la “Yüzy›l” veya
“As›r” denir. Buna göre;
0 – 99 aras›ndaki zamana 1. yüzy›l
0 – 49 aras›ndaki zamana 1. yar›
50 – 99 aras›ndaki zamana 2. yar›
0 – 25 aras›ndaki zamana ilk çeyrek (1. çeyrek)
75 – 100 aras›ndaki zamana son çeyrek (2. çeyrek)
16
Göç, yerde¤ifltirme anlam›ndad›r. Bir kiflinin ya da
toplumlar›n do¤up büyüdükleri, yaflamlar›n› devam
ettirdikleri köy, kasaba, flehir ya da memleketlerinden
isteyerek veya de¤iflik nedenlerle göç etmesidir.
Hicret kavram› daha çok ‹slam dünyas›nda kullan›lmaktad›r. Hz. Muhammed’in Mekkeli müflriklerin bask›s›ndan uzaklaflmak, dinini yaymak ve yaflamak
amac›yla Miladi 622 y›l›nda Mekke’den Medine’ye göçüne hicret denmifltir.
DE⁄‹fi‹M
Tarih boyunca insanlar, toplumlar, de¤er yarg›lar› sürekli de¤iflim ve geliflim göstermifltir. Dün do¤ru kabul
edilenler bugün yanl›fl kabul edilebilir. Orta Ça¤’da feodalite rejimi ideal bir rejim iken bugün demokrasi rejimi ideal bir rejimdir.
Osmanl› Beyli¤i’nin k›sa sürede büyümesinin bir nedeni de gerek siyasi co¤rafyas›n›n gerekse befleri
co¤rafyas›n›n uygun olmas›d›r.
ATATÜRK VE TAR‹H
Türk Ta r i h K u r u m u ’ n u n Aç›lmas› (15 Nisan 1931)
Atatürk’ün ilkelerinden milliyetçilik, insan›n tarihine
ba¤l›l›¤›n› da ifade eder. Atatürk, milletine ve tarihine
ba¤l›l›¤›n›, tarih alan›ndaki çal›flmalar› ile göstermifltir. Atatürk Türk tarihinin sadece Osmanl› tarihinden
ibaret olmad›¤›n› göstermek, Türk tarihi ile alakal›
dünyada yanl›fl bilinen yarg›lar› ortadan kald›rmak
(sar› ›rka mensup olundu¤u vb.), Anadolu tarihi hakk›nda derin araflt›rmalar yap›lmas› ve Türk tarihinin
gerçekçi bir biçimde araflt›r›lmas› için “Türk Tarih Kurumu”nu kurmufltur.
TAR‹H‹ OLAYLARI DE⁄ERLEND‹R‹RKEN NELERE
D ‹ K K AT ED‹LMEL‹D‹R?
Tarihi olaylar pozitif bilimler gibi deney ve gözleme
dayanmaz. Bu nedenle objektiflikte zorlan›lmaktad›r.
Bir tarihi olay› de¤erlendirirken öncelikle yafland›¤›
dönem göz önüne al›nmal›d›r. Örne¤in ‹stanbul’u Fatih Sultan Mehmet neden karadan ve denizden kuflatt› da uçaklarla bombalamad› diyemeyiz.
Yine tarihi olay›n yafland›¤› dönemin sosyo-kültürel
özellikleri de gözönüne al›nmal›d›r. Örne¤in; Osmanl›’n›n kuruluflunda atl› göçebe toplumdan hemen tam
teflekküllü devlet gelene¤i beklenemezdi.
Ekonomik flartlar devletlerin kurulmas›nda toplumlar›n geliflmesinde son derece önemlidir. Örne¤in Milli
Mücadele y›llar› yokluk y›llar›d›r. Buna ra¤men Mustafa Kemal Atatürk’ün önderli¤inde büyük mücadele
verilmifltir. Biz bugün Kurtulufl Savafl›’nda neden ka¤n›lar kullan›ld›, motorlu araçlar kullan›lmad›, dersek
do¤ru bir de¤erlendirme olmaz.
Co¤rafya ve co¤rafi flartlar da tarihi olaylarda önemlidir. Bir olay›n yaflanmas› için co¤rafi mekan›n olmas›
gerekir. Ayr›ca gerek savafllar gerekse di¤er etkinliklerde co¤rafi konum ve flartlar elveriflli olmal›d›r.
ESEN YAYINLARI
1917’lerde sosyalizm rejimi insanlar› kurtaracak denirken 1991’de Sovyetlerin çöküflü ile sosyalizmin
ideal anlamda olamayaca¤› anlafl›lm›flt›r.
Atatürk, Türk Tarih Kurumu toplant›s›nda
Atatürk, tarih yazarlar›n›n tarihi yapanlara ba¤l› kalmas›n› istiyordu. Yani tarihin gerçekçi bir biçimde
yaz›lmas›n› ve böylece gelecek kuflaklar›n do¤ru
bilgilenip bundan gerekli dersleri ç›karmalar›n› savunuyordu. “Tarih yazmak, tarih yapmak kadar mühimdir. Yazan, yapana sad›k kalmazsa de¤iflmeyen
hakikat, insanl›¤› flafl›rtacak bir mahiyet al›r.”
diyerek bu konunun önemini dile getirmifltir.
Atatürk, birlefltirici bir tarih anlay›fl›na sahipti. ‹nsan›n
kendi tarihini bilmesi, ça¤dafl uygarl›k seviyesinin üstüne ç›kabilmek için zorunludur. Çünkü tarih bilinci,
milli birli¤i oluflturur. Atatürk, Türk tarihi ile övünmesinin yan› s›ra sebepsiz yap›lan savafllar›n bir cinayet
oldu¤unu kabul ederdi. Bu da Atatürk’ün insan sevgisini gösterir. Yani kendi tarihimizle övünürken baflka
uluslara düflmanl›k beslemeyi de reddediyordu.
Böylece milli tarih anlay›fl› yolunda önemli bir ad›m
at›lm›fl oluyordu.
17
ATATÜRK’ÜN TÜRK TAR‹H TEZ‹
def sadece devlet olmam›flt›r, bütün Türk varl›¤› olmufltur. Türk milleti ve vatan›n› hedef alan iftiralar yöneltilmifltir.
(Doç. Dr. Ramazan Tosun)
Tarih, milletlerin haf›zas›d›r. Milletler, tarih içerisinde
teflekkül ederler ve tarih fluuru sayesinde varl›klar›n›
devam ettirirler. Tarih fluuru, tarihin ak›fl› hakk›nda
belli bir görüfl sahibi olmak demektir. ‹nsan tarih olaylar›n› mânâl› bir bütün içindeki parçalar halinde gördü¤ü anda tarih fluuru kazanm›fl olur. Bu fluurdan
mahrum olan milletler, milli birlik ve beraberli¤ini de
koruyamazlar. Milli birli¤ini tesis edememifl milletlerin
yaflamas› mümkün de¤ildir.
Bu iddialar› flöyle s›ralamak mümkündür:
1. Türklerin sar› ›rktan olduklar›, dolay›s›yla Avrupal›lara göre ikinci s›n›f insan say›lmalar› gerekti¤i
2. Türklerin medeni kabiliyetten mahrum olduklar›, dolay›s›yla medeniyet düflman› olduklar›
3. Türklerin yaflad›klar› topraklar›n kendilerine ait
olmad›¤› iddialar›d›r.
Tarihe bakt›¤›m›z zaman, tarih fluuru, dolay›s›yla da
milli fluurun zay›f oldu¤u dönemlerde hem siyasi hem
de sosyal alanda meselelerin hat safhaya ç›kt›¤›n›
görüyoruz. Tarih fluuru olmayan ayd›n ve devlet ricali
varl›k sebebi olan milletine yabanc›laflm›fl, baflka kültürlerin, dolay›s›yla milletlerin etkisine girmifl, kendine
güven duygusunu kaybetmifltir. Kendine güven duygusunu kaybeden ayd›n›n milletine hizmet etmesi, yol
göstermesi mümkün de¤ildir.
ESEN YAYINLARI
Türk tarihi insanl›k tarihi kadar eskidir. Ancak, Mustafa Kemal Atatürk’e kadar bu genifl ve köklü tarihimiz
gerekti¤i gibi araflt›r›l›p ortaya konulamam›flt›r. Osmanl› döneminde, di¤er sosyal ilimlerde oldu¤u gibi
tarih konusunda da yeterli geliflme sa¤lanamam›flt›r.
Dolay›s›yla, baflta ayd›nlar olmak üzere insan›m›za
tarih fluuru verilememifltir. Bu ise h›zla ilerleyen ve bu
geliflmeyi geri kalm›fl toplumlar› ezmek için kullanan
Bat›l› devletler karfl›s›nda bir eziklik, kendine güvensizlik yaratm›flt›r.
Bu iftiralar›n sahibi olan Bat› dünyas›, Türklerin önce
Avrupa ve Balkanlardan, daha sonra da Türkiye’den
tamamen at›lmalar›, yok edilmeleri gerekti¤ini düflünüyordu. ‹ngiliz devlet adamlar›ndan Gladston, Bat›n›n gerçek niyetini, “Türklerin kötülüklerini kald›rman›n tek bir çaresi vard›r, o da yeryüzünden vücutlar›n›n kald›r›lmas›d›r.” sözleriyle ortaya koymufltur.
Atatürk, tarih dersinde
Mustafa Kemal Atatürk, Milli Mücadele ile sadece askeri zaferleri hedeflememifltir. Türk milletinin muas›r medeniyet seviyesine ç›kmas›na engel olan ne kadar
olumsuzluk, eksiklik varsa hepsiyle mücadele etmeyi
amaçlam›flt›r. Eksikliklerimizden bir tanesi de köklü tarihimizi tam anlam›yla araflt›r›p, ortaya koyamamam›zd›r.
“Bugün, ayn› inanç ve katiyetle söylüyorum ki, milli ülküye, tam bir bütünlükle yürümekte olan Türk milletinin büyük millet oldu¤unu bütün medeni âlem, az zamanda, bir kere daha tan›yacakt›r.
Atatürk, kütüphanesinde çal›fl›rken
Bat› dünyas›, Türklerin Anadolu co¤rafyas›na girip
buray› Türkiye haline getirmeye bafllad›klar› tarihlerden itibaren, kendilerinin 1815 Viyana Kongresi’nde
ad›n› koyduklar› ve siyasi literatüre soktuklar› fiark
Meselesi’ni uygulama alan›na koymufltur. Burada he18
Asla flüphem yoktur ki, Türklü¤ün unutulmufl büyük
medeni vasf› ve büyük medeni kabiliyeti, bundan sonraki inkiflaf› ile, âtinin yüksek medeniyet ufkunda yeni
bir günefl gibi do¤acakt›r.” diyen Atatürk, Türk tarihinin
ilmî esaslara göre araflt›r›lmas›, tarih fluurunun uyand›r›lmas› için çal›flmalar› bizzat bafllatm›flt›r. Atatürk’ün
bu çal›flmalar› üç noktaya yönelmifltir. Birincisi, Türk
Sonuç olarak Atatürk, Türk milletine millî bir heyecan
verip onu haysiyet ve vakar›na kavufltururken, uygulad›¤›, ink›laplar›n yan›nda, bir milli tarih fluuru da vermeyi bilmifltir. Bugün de hepimize düflen görev, her
Türk gencinin tarih fluuru ile yetiflip, mensup oldu¤u
milletine ve kendisine güven duymas›n› sa¤lamakt›r.
ve Dünya tarihini eski, yanl›fl, ideolojik yaklafl›mlardan
kurtarmakt›r. ‹kincisi, dünya medeniyetine Türk medeniyetinin yapm›fl oldu¤u katk›lar› ortaya ç›karmakt›r.
Üçüncüsü ise, Türk tarihini ilmî metotlarla modern, orijinal bir tarih haline getirmektir. Bu üç hususu ise Atatürk “Tarih, hakikatleri tahrif eden bir sanat de¤il, belirten bir ilim olmal›d›r.” fleklinde ifade etmifltir.
http://www.webhatti.com/tarih/50988-ataturkun-tarihsevgisi.html
Atatürk’ün Türk Tarih Tezi’nde belirtti¤i hususlar› flöyle s›ralayabiliriz:
1. Türkler, brakisefal ve beyaz ›rktand›r. Beyaz ›rk›n anayurdu Orta Asya’d›r.
GEÇM‹fiTEN GÜNÜMÜZE TAR‹H
YAZICILI⁄I
2. Medeniyetin befli¤i Türklerin anayurdu olan Orta Asya’d›r.
Tarihi en basit anlat›mla “geçmiflin bilimi” olarak tarif
eden tarihçiler, onun geçmiflteki toplumlar› etkileyen,
gelece¤e yön veren bilim olarak da bilinmesini istemifllerdir.
3. Anayurtlar› olan Orta Asya’dan de¤iflik sebeplerle göç eden Türkler böylece dünyaya medeniyeti yaym›fllard›r.
4. Anadolu’nun ilk yerli halklar› da Türklerdir, dolay›s›yla buran›n ilk sahipleri Türklerdir.
Tarihte olaylar›n do¤ru de¤erlendirilmesi için zaman
ve yer göstererek olaylar aras›nda neden-sonuç iliflkisini araflt›rarak, karfl›l›kl› etkileflimini gösterilmesi
önemlidir.
6. Osmanl› Devleti’nin kuruluflu ile ilgili iddialar
araflt›r›lmal›, gerçek ortaya ç›kar›lmal›d›r.
Bütün bu konularda araflt›rma yap›lmas› için direktifler vermifl, yap›lan çal›flmalar› takip etmifl ve ortaya
ç›kan eserleri bizzat okuyarak incelemifltir.
Türk Tarih Kurumu da bu çal›flmalar› yürütmek üzere
15 Nisan 1931 tarihinde kurulmufltur. Türk Tarih Tezi’nin tart›fl›ld›¤› I. Türk Tarih Kongresi, 2.11.1932 tarihinde Ankara’da yap›lm›flt›r. 1935 y›l›nda, tarihçi ve
ö¤retmen yetifltirmek üzere Dil ve Tarih-Co¤rafya Fakültesi kurulmufltur.
ESEN YAYINLARI
5. Türklerin ‹slam medeniyetine katk›lar› araflt›r›lmal›d›r.
Tarihçi geçmiflin olaylar›n›, kaynaklardan ek alarak
elefltirel bir inceleme ile kronolojik tutarl›l›k içerisinde
inceler. Bu nedenle tarih boyu birçok tarih anlay›fl› do¤mufl, geliflmifl ve kaybolmufltur.
Bunlardan önemlileri afla¤›da verilmifltir.
1. H‹KÂYEC‹ (R‹VAYETÇ‹) TAR‹H
Atatürk, Türk tarihinin bir bütün olarak, ilmî usullerle
araflt›r›lmas›n› istiyordu. Tarih yazmak, tarih yapmak
kadar mühimdir. Yazan yapana sad›k kalmazsa de¤iflmeyen gerçek, insanl›¤› flafl›rtacak bir nitelik al›r.
Atatürk, Türk tarihinin, dolay›s›yla Türk medeniyetinin
en ince ayr›nt›lar›na kadar ortaya ç›kar›lmas› üzerinde durmufltur. Çünkü, Türk kabiliyet ve kudretinin tarihteki baflar›lar› meydana ç›kt›kça, bütün Türk çocuklar› kendileri için laz›m olan at›l›m kayna¤›n› tarihte
bulabileceklerdir. Türk çocuklar› bu tarihten ba¤›ms›zl›k fikrini kazanacaklar, o büyük baflar›lar› düflünecekler, harikalar yaratan adamlar› ö¤renecekler, kendilerinin ayn› kandan olduklar›n› bilecek ve bu kabiliyetle
kimseye boyun e¤meyeceklerdir.
Herodot
Bu tarz ilk olarak eski Yunan’da ortaya ç›km›flt›r. Bafllang›çta a¤›zdan a¤›za dolaflan hat›ralar flairler taraf›ndan hikâyelefltirilerek nesre çevrilmifl ve arflivlerdeki malzemenin de ilavesiyle içlerine birtak›m gerçekler de kar›flm›flt›r. Fakat yine de, Strabon’un ifadesiyle bunlar “Epos” olmaktan kurtulamam›flt›r. Logograflar›n eserleri ne edebi ne de tarihi eserlerdir. Sadece
ilmi araflt›rma yolunu açan “basit kronikler”dir.
19
Burada amaç, faydal› olmak, tarih yoluyla tecrübeyi
artt›r›p bilgiyi ço¤altarak gelifltirmek ve insan› baflar›l› k›lmakt›r. Bunun flartlar› ise,
“Tarihin Babas›” ad›yla bilinen Herodotos (Herodot)
her ne kadar Logograflar›n yolundan gitmiflse de insan› merkez haline getirmifl olmas› ve kavray›fl üstünlü¤üyle onlardan ayr›l›r. Herodotos da hikâyeci tarih
tarz›n› kullanm›flt›r. Fakat olaylar› pefl pefle s›ralamakla kalmam›fl, onlar› bir düzen içinde nakletmifl ve
bir kompozisyon örne¤i vermifltir. Eserinde az da olsa
siyasi görüfller vard›r. Tenkit düflüncesine sahip olmamakla birlikte, gördükleri ile duyduklar› aras›nda bir
ayr›m yapm›flt›r.
Thukydides
Geçmifl olaylardan ders almak, gelecekteki yolu do¤ru çizebilmek, okuyucuya ahlaki ve milli duygular afl›layabilmek maksad›yla yaz›lan bu tarz eserler, ö¤retici bir mahiyet arz ettiklerinden “ö¤retici” veya “pragmatik” denilen tarihçilik ak›m› içinde yer al›rlar. Bu tarz›n önderli¤ini yapan kifli Thukydides’tir. Gerçek anlamda tarihçilik, onun “Pelopennesoslular ile Atinal›lar›n Savafl›” adl› eseriyle bafllam›flt›r. Bu eser sadece
edebi bak›mdan de¤il, metod ve zihniyet bak›m›ndan
da daha önceki eserlerden çok farkl›d›r. Bu fark, eserin gerek konu, gerekse muhtevas›nda kendini göstermektedir. Eser zaman ve mekan bak›m›ndan s›n›rland›r›ld›ktan baflka, sadece müellifin yaflad›¤› devrin
olaylar›na tahsis edilmifl devlet, tarihi realitenin merkezi olarak görülerek, esas yerine getirilmifltir. Devlet
düflüncesinin esas›n› siyaset teflkil etmesi dolay›s›yla
da Thukydides bir siyasi tarih yaz›c›s› olmufltur.
Thukydides yetiflme tarz› sebebiyle de, araflt›rmaya
yeni bir anlam getirmifltir. Bu da “Siyasi ö¤retimde
faydal› olmak” düflüncesidir. Böylece ilk defa tarih biliminin sosyal bilimler içindeki yeri de tayin edilmifltir.
20
ESEN YAYINLARI
2. Ö⁄RET‹C‹ (PRAGMAT‹K) TAR‹H
1)
Gerçe¤e tamamen sad›k kalmak,
2)
Olay ve durumlar› anlat›rken, aralar›ndaki iliflkiyi
ortaya koymakt›r.
Geçmifli ö¤renip, bu bilgilere dayanarak flu anki durum
ve gelecek hakk›nda hüküm vermek ancak bu flekilde
mümkündür. Tarih yaz›c›l›¤›nda bu tür, Thukydides’ten
sonra di¤er eski Yunan ve Roma tarihçilerince de benimsenmifl; Polybios, Plutarkhos, Tacitius, Machiavelli
gibi yazarlar onun izinden gitmifllerdir. Pragmatik tarih
yaz›c›l›¤›n›n en belirgin özelli¤i, tarihte ün yapm›fl flahsiyetlere genifl yer verilmesi, bu kiflilerin ideallefltirilmesi, hatta adeta insan üstü varl›klar haline getirilmesidir.
‹slam tarihçili¤indeki “Siyer” kitaplar› bu tarza örnek
olarak gösterilebilir. Thukydides’in açt›¤› ç›¤›r, tarihi
gerçekleri ortaya koymak hedefini güttü¤ü halde, örnek
olmak prensibiyle de hareket etti¤inden, bunu benimseyen müelliflerin eserlerinde hep zaferler ve parlak
olaylar›n ifllenmesine özen gösterilmifl, baflar›s›zl›klar
ve hayal k›r›kl›klar› karfl›s›nda sessizlik tercih edilmifltir. Bu da ö¤retici tarz›n en büyük zaaf›n› teflkil etmifltir.
3. ARAfiTIRMACI TAR‹H
XIX. yüzy›lda tarih yaz›c›l›¤› tarz›nda ciddi bir hamle
yap›lm›fl, olaylar›n sade anlat›m ve gelece¤e matuf
ö¤reticisi vasf› yan›nda, ç›k›fl sebepleri, bunlar› haz›rlayan ortam, çeflitli olaylar›n sebep ve sonuç iliflkilerinin araflt›r›lmas›na bafllanm›flt›r ki, böylece tarih bir
bilim olma kimli¤ini kazanm›flt›r.
Dünyada cereyan eden olaylar, sadece yeri ve zaman› bak›m›ndan de¤il, cereyan tarz›, rol oynayan kifliler
bak›m›ndan da farkl›l›klar gösterir. fiartlar›n müsait olmas› halinde “benzer” olaylar cereyan edebilirse de
“Tarih tekerrür etmez”. Yani, tarihi olaylar hiçbir zaman, ayn› cins ve miktarda malzemelerin kullan›ld›¤›
laboratuvar deneyleri gibi de¤ildir. Her birinin özel
flartlar›, de¤iflik mekanlar› vard›r. Bu olaylara kar›flan
kiflilerin karakterleri, olay s›ras›ndaki haleti ruhiyeleri,
d›fl tesirler birbirinden farkl›d›r. O halde, gerçek manada bir tahlil için, bütün bunlar›n derinliklerine inilip
ayr› ayr› araflt›r›lmas› gerekir.
Olay›n olufluna sebebiyet veren flartlar›n araflt›r›lmas› da ayr› bir önem tafl›r. Bir olay› sadece tek bir sebebe ba¤lamak hatal›d›r. Co¤rafi, sosyal, siyasi, iktisadi vs. flartlar›n iyi incelenmesi gerekir. Bunlar›n biri-
nin görülüp, di¤erlerinin ihmal edilmesi yanl›fl sonuçlara götürebilir. Yani, tarihin bir bilim s›fat›n› kazanabilmesi için tarihin di¤er sosyal bilimlerle olan iliflkilerinin her zaman gözönünde bulundurulmas›, yerine
ve zaman›na göre onlardan yard›m istemesi gerekir.
Örne¤in; Mehmet Halife’nin yazd›¤› “Tarihi g›lmânî”
adl› eser (1664) geçen zamanda gördü¤ü olaylar› anlatm›flt›r. Harem-i Hümayun’da yaz›ld›¤› için “Tarih-i
G›lmânî” ad› verilen eserde, gerçekten di¤er tarihlerde rastlan›lmayan olaylar kaydedilmifltir.
Kaynak: S. Kütüko¤lu Mübahat,
Tarih Araflt›rmalar›nda Usûl, 1998, s.1-35
Der meth-i padiflah-› ‹slam
(Allah hilafetini k›yamet gününe kadar devam ettirsin)
Ey hükümdar›n en flereflisi, yüce soylusu
Yeryüzüne ‹skender gibi hak ve adalet getirdin
Ey Süleyman-› zaman, ey Osmanl›n›n en seçkini!
Senin lütfunun gölgesinde köledir Feridun ve Keykubad
Ey cihan›n sahibi! Ey her zaman üstün olan hükümdar
Götürür flah-› ‹ran’› k›l›c›n›n korkusundan rüzgar
Misl-i cennettir saray›n...
TAR‹H YAZICILI⁄I ‹LE ‹LG‹L‹ ÖRNEKLER
fiEHNAMEC‹L‹K
fiehnamecilik, büyük flah›slar›n hayat hikâyesini
anlatan yaz›lar ve metinlerdir. Bu metinler genellikle
manzum flekilde yaz›lm›flt›r. Bu tarz tarih yaz›c›l›¤›
daha çok Türk, ‹ran ve Hint topraklar›nda geliflmifltir.
Alp Er Tunga öldü mü?
Kötü dünya kald› m›?
Felek öcün ald› m›?
fiimdi yürükler y›rt›l›r.
...
Beyler atlar›n› koflturdular
Kayg› ve kederle zay›flad›lar
Betleri benizleri sarard›
Yüzlerine safran sürülmüfl san›ld›
MODERN TAR‹HÇ‹L‹K (Neden, Nas›lc›)
ESEN YAYINLARI
Örne¤in, Türk tarihinin bilinen en eski destan kahramanlar›ndan birisi Alp Er Tunga’d›r. Alp Er Tunga MÖ
VII. as›rda Türk - ‹ran savafllar›nda ün kazanm›fl, ‹ran
ordular›n› defalarca ma¤lup etmifl büyük Türk hükümdar›d›r. Alp Er Tunga Destan›’nda bu büyük kahraman›n hayat hikâyesi, baflar›lar› ve öldürülüflü anlat›l›r.
diye bir girifl yapt›ktan sonra olaylar anlat›lmaya bafllan›r.
Modern tarihçilik daha çok neden - nas›lc› tarihçilik
anlay›fl›d›r. Olaylar abart›lmadan, yer-zaman, nedensonuç, tarafs›zl›k dikkate al›narak kaynak incelemesi
yap›larak yaz›lan tarihlerdir.
Modern tarihçilik tarih boyu birçok aflamadan geçmifl
ve günümüze kadar gelmifltir. Bu nedenle birçok tan›m› yap›lm›flt›r.
Örne¤in T. S. Eliot, “Tarihi idrak, geçmifli sadece geçmifl olarak de¤il, onun hali haz›rdaki mevcudiyeti olarak idrak etmektir.” diyerek tarihin bugüne bakan yönüne vurgu yapm›flt›r.
‹talyan tarihçi Benedetto Croce ise, “Gerçek tarih, ça¤dafl tarihtir.” sözüyle yani biz ölülere hitap etmiyoruz,
dirilere hitap ediyoruz; tarihi incelerken, ça¤›m›z›n
problemlerinden s›yr›lmak için geçmiflteki benzer
problemlerin nas›l afl›ld›¤›na bakmam›z laz›md›r, demektedir.
A‹LE TAR‹H‹
Yukar›daki manzum anlat›m devam edip gitmektedir.
Alp Er Tunga’n›n kahramanl›klar› Türk halk› ile kendinden sonra gelen Turan hükümdarlar› üzerinde etki
etmifltir.
VAKANÜV‹STL‹K
Tarihçi, tarih yazar› da denilen vakanüvistler; kral, padiflah vs. hükümdarlar›n yan›ndan ayr›lmadan gördüklerini yazan kiflilerdir.
Son y›llarda tarih anlay›fl› ve tarihçilik daha çok yerele ve özele kaymaya bafllam›flt›r. Bu nedenle aile tarihçili¤i de kendisine yer edinmeye çal›flmaktad›r.
Doç. Dr. ‹smail Do¤an “Osmanl› Ailesi - Sosyolojik Bir
Yaklafl›m” ad›nda bir aile tarihi yazm›fl ve sosyolojik
olarak irdelemifltir. Önsözünün bir yerinde “Bu çal›flmada Osmanl› ailesi karakteristik siyasal dönemleri
içerisinde ele al›nm›flt›r. Bu dönemler Kurulufl, Klasik
ve Yenileflme dönemleridir.” der. Kurulufl döneminde;
21
Ö r n e k : Gordion, Alacahöyük ve Aliflar’da yap›lan kaz›lar tarih öncesi ve tarihi ça¤lar›n bafllang›c›nda Anadolu’da hangi medeniyetlerin yaflad›¤›n› ö¤renmemizi sa¤lar.
erkek - kad›n, giyim - kuflam, evlilik, çocuklar, klasik
dönemde; Osmanl› toplumu, saray halk›, sarayd›fl›
halk, halk›n aile yap›s› ve kültürü, yenileflme döneminde; Osmanl› ailesini etkileyen Bat› kültürü ve kad›n hareketleri incelenmifltir.
K r o n o l o j i ( Ta k v i m ) : Olaylar›n geçti¤i zaman›n belirlenmesi ve s›ralanmas›nda kullan›l›r. Zaman› tespit
edilemeyen olaylar›n do¤ru de¤erlendirilmesi mümkün de¤ildir.
KADIN TAR‹H‹
Günümüz tarih anlay›fl› “Büyüklerin k›l›ç flak›rt›s› ve
at kiflnetmesinden” öteye giderek toplumun bütün
katmanlar›n› ve bireylerini de içine almaya bafllam›flt›r. Türkiye’de kad›n tarihi yeni olmas›na ra¤men ivme
kazanm›flt›r. Özellikle tarihi romanlarda yer alan Osmanl› saray kad›nlar›n›n hayat hikâyeleri herkes taraf›ndan merak edilir hale gelmifltir.
Ö r n e k : Takvim olmasa idi, olaylar›n s›ralanmas›n› nas›l ö¤renebilecektik? Bu mümkün olmayacakt›.
E t n o g r a f y a : Çeflitli toplum ve kavimlerin kültürel
özelliklerini araflt›r›p inceler. Toplumlar›n yaflay›fl, gelenek, örf ve adetlerini inceler.
Prof. Dr. Bahriye Üçok’un yazd›¤› “Türk Tarihinde Kad›n Sultanlar” adl› çal›flmas› bir bafllang›ç olmufltur.
Ö r n e k : Hititlerde kral›n yan›nda kraliçenin söz sahibi
olmas›.
Ö r n e k : Yozgat yöresindeki kad›nlar›n bindalli giydi¤i.
TAR‹H‹N YARDIMCI B‹L‹M DALLARI
Tarihe yard›mc› olan bilim dallar›n›n bafll›calar› flunlard›r:
C o ¤ r a f y a : Tarihi olaylar›n yerinin belirlenmesinde,
olay›n oldu¤u co¤rafyan›n iklimi, bitki örtüsü, arazi yap›s›n›n olay üzerindeki etkisinin bilinmesinde co¤rafyadan yararlan›l›r.
Ö r n e k : Kalabal›k Çin ordular›na karfl› Türkler kale savunmas› yerine vurkaç takti¤ini tercih etmifltir.
Ö r n e k : Bedir Savafl›’nda Müslümanlar da¤› arkas›na
al›p kendi su ihtiyaçlar›n› karfl›lad›ktan sonra su kuyular›n› tahrip etmifltir.
ESEN YAYINLARI
Tarih karfl›laflt›¤› problemleri çözme ve gelifltirmede
mutlaka baflka bilim dallar›ndan da yard›m almaktad›r.
Ö r n e k : Erzurum ve çevresinde bar ad› verilen halay
çekildi¤i etno¤rafya sayesinde ö¤renilmifltir.
Epigrafya (Ya z › t B i l i m i ) : An›tlar üzerindeki yaz›lar ve
kitabeleri inceler.
Ö r n e k : Orhun Abideleri.
Ö r n e k : Yaz›l›kaya ve ‹vriz Kabartmalar› Hititlerle ilgili
bilgi verir.
N ü m i s m a t i k ( M e s k û k a t - P a r a B i l i m i ) : Eski paralar›
inceler. Bu paralar›n hangi medeniyete, hangi döneme ait oldu¤unu inceleyerek tarihe yard›mc› olur.
Ö r n e k : ‹lk Osmanl› gümüfl akçesinin Osman Bey dönemine ait oldu¤unu meskukatç›lar tespit etmifltir.
S o s y o l o j i ( To p l u m B i l i m i ) : Toplumdaki sosyal kanunlar›, sosyal yap›n›n kurulufl ve iflleyiflini, toplumlar›n
oluflturduklar› kurum ve kurulufllar›n etkilerini inceler.
Ö r n e k : Anadolu’nun s›k s›k istilaya u¤ramas›, M›s›r’›n istilalara kapal› olmas›n›n nedenleri araflt›r›l›rken co¤rafya biliminden yararlan›l›r.
Ö r n e k : Hititlerin Pankufl Meclisi, Türklerin Kurultay›
siyasi ve sosyal olaylard›r. Kavimler Göçü ve sonuçlar› da buna örnektir.
A r k e o l o j i : Kaz› bilimidir. Toprak ve su alt›ndaki maddi kal›nt›lar› ortaya ç›kar›r. Yaz›n›n bilinmedi¤i tarihlerde toprak ve su alt›nda kalan medeniyetlerin kal›nt›lar›n ç›kart›lmas›nda Arkeoloji önemlidir.
F i l o l o j i ( D i l B i l i m i ) : Dillerin yap›s›n›, diller aras›ndaki
akrabal›k ba¤lar›n›, diller ve kültürler aras›ndaki sözcük al›fl-veriflini inceleyerek tarihe yard›mc› olur.
22
Ö r n e k : Dillerin üçe ayr›ld›¤› Ural-Altay, Fin-Ogur ve
Sami, Türkçenin Ural-Altay dil ailesine ait oldu¤unu
Filoloji ile ö¤renmekteyiz.
Ö r n e k : Armalarla toplumsal ve kiflisel statüler tespit
edilir.
A n t r o p o l o j i ( ‹ n s a n B i l i m i ) : Irk bilimi de denilmektedir. Yaz›n›n icad›ndan önceki devirlerden bafllayarak
insan›n iskelet ve kafatas› yap›s›n›n fiziksel özelliklerini inceler.
Ö r n e k : Do¤ru düflünme ve toplumsal olaylara yön
vermede felsefe önemlidir.
Felsefe: Do¤ru düflünmeyi, veriler aras›ndaki ba¤›
kurmay›, olaylara farkl› bakmay› ö¤retir.
‹ k t i s a t : Birçok olay›n temelinde ekonomi ve ç›karlar
vard›r.
Ö r n e k : Türkler, kafa yap›s› olarak bir brakisefaldir.
Yani çekik gözlü, seyrek sakall› ve sivri çenelidir.
Ö r n e k : Devletlerin ve toplumlar›n hayat› ekonomik
etkinliklerle devam eder.
S o s y a l A n t r o p o l o j i : Toplumlar›n kültürel geliflimini
inceler. Farkl› kültürler aras›ndaki iliflkiyi ortaya koyar.
Sanat Ta r i h i : Fertlerin ve toplumlar›n b›rakt›klar›
eserleri inceler. Kültürel geliflmifllikleri hakk›nda bilgi
sahibi olmay› sa¤lar.
Ö r n e k : Çin kültürünün ve ‹slam kültürünün Türkleri
nas›l etkiledi¤ini ö¤reniriz.
Ö r n e k : Ayasofya’n›n yap›m tarz›, incelik ve özellikleri
ö¤renilir.
Ö r n e k : Karbon 14 metodu ile yafll› bir ç›nar›n kaç
y›ll›k oldu¤unu tespit edebiliriz.
Paleografya (Eski Ya z › B i l i mi): Eski yaz› bilimidir.
Her devirde farkl› yaz›lar kullan›ld›¤› için bunlar›n
okunmas›n› ve incelenmesini sa¤lar.
Ö r n e k : M›s›r tarihi için Hiyero¤lifleri,
Mezopotamya tarihi için çivi yaz›s›n›,
Uygur tarihi için Uygur Alfabesini,
Slav uluslar› için Cyril alfabesini
ESEN YAYINLARI
K i m y a : Kimyada kullan›lan “Karbon 14 Metodu” ile
tarihi buluntular›n madde yap›s›n› inceleyerek ait
olduklar› zaman› belirler.
O n o m a s t i k : Yer adlar›n› inceleyen bilimdir. Yer
isimlerinin anlamlar›n› toplumlar›n akraba olup
olmad›¤›n› koyduklar› yer isimleri ile tespit etmeye
yarar.
Ö r n e k : K›z›lderililer ile Türklerin benzer yer adlar›
kulland›klar› tespit edilmifltir.
➥ Bunlar›n d›fl›nda genoloji, jeoloji, psikoloji,
istatistik vs. eklenebilir.
bilmek gerekmektedir.
D i p l o m a t i k : Belgeler bilimidir. Devletler aras› antlaflmalar›, fermanlar›, berat ve vesikal› inceleyen bilim
dal›d›r.
Ö r n e k : MÖ 1260’da Hititler ile M›s›rl›lar aras›ndaki
Kadefl Antlaflmas› diplomasi sayesinde aç›kl›¤a kavuflmufltur.
S i c i l l i o ¤ r a f i ( M ü h ü r l e r ) : Paradan biraz farkl› olarak
herhangi bir vesikada kullan›lan yaz› tipi ve hükümdar
ismini belirler.
Ö r n e k : Mühürlerle bir siyasi antlaflman›n kime hangi
devlete ve zamana ait oldu¤u ö¤renilir.
Heral di k (A r m a l a r) : Daha çok Avrupa’da geliflmifl bir
bilimdir. Armalar› inceler.
Çivi Yaz›s›
Hiyeroglif Yaz›s›
23
B‹R PORTRE: HERODOT
Herodot
Herodot (Halikarnassoslu Herodotus) (Yunanca: Herodotos) (MÖ 484, Halikarnas - MÖ 425), MÖ 5. yüzy›lda
yaflam›fl olan Yunanl› tarihçi ve antik yazar. Tarihin babas› olarak an›l›r. Gezilerinde gördü¤ü yerleri ve insanlar› anlatt›¤›, Herodot Tarihi olarak bilinen eseriyle tan›n›r. Eserinin esas konusu, Persler ve Yunanlar aras›nda
yap›lan "Pers Savafllar›" (MÖ 492 - 449) d›r.
Ünlü Cicero (De leg. 1,5) taraf›ndan tarih yazarlar›n babas› veya ilk tarih yazar› olarak tan›mland›. Latince (pater historiae) tarihin babas›.
Yaflam›
Herodotus Halikarnassos'da Bat› Anadolu'daki bugünkü Bodrum yak›nlar›nda Türkiye'de dünyaya geldi, tiran
Lygdamis taraf›ndan sürülmesi üzerine, gençli¤i o zaman bilinen dünyan›n birçok yerine yapt›¤› gezilerle geçmifltir. Uzun süre Atina'da yafl›yan Herodotos'un M›s›r'a gidip Assuan'a kadar indi¤i, Mezopotamya'y›, Filistin'i,
Güney Rusya'y› gördü¤ü, Afrika'n›n kuzey k›y›lar›nda bulundu¤u san›lmaktad›r. Yafll›l›¤›nda ‹talya'daki Thurii
adl› Yunan koloni'sine çekilmifl, kendisine "Tarihin Babas›" olma ününü kazand›ran eserini yazm›flt›r. Herodotos MÖ 424 y›l›nda ölmüfltür.
Eseri Üzerine Bir Yorum
Birincisi yazar›n do¤umundan önce, ikincisi de çocuklu¤unda geçen Pers-Yunan Savafllar› Herodotos Tarihinin
as›l konusu olmakla birlikte, bu eser yaln›zca bir tarih kitab› de¤ildir. Eski Yunan'›n bu ilk nesir sanat eseri, ayn› zamanda çeflitli ulus ve ülkeler üstüne, efsaneyle kar›fl›k co¤rafik ve sosyolojik bilgiler de veren bir hazinedir. Herodotos, tarihinde bize kendisinin Yunan ve Atina de¤erlerine ba¤l›l›¤›n› sezdirmekle birlikte, ola¤anüstü
bir hoflgörü ve tarafs›zl›k duygusuna sahip oldu¤unu da gösterir.
Herodotos Tarihi yaz›l›fl›ndan yüzy›llar sonra, Hellenistik dönemde bir ‹skenderiyeli yay›nc› taraf›ndan büyük
ustal›kla dokuz kitaba bölünmüfltür. Bu dokuz kitap üçer üçer Pers-Yunan iliflkileri aç›s›ndan anlaml› bölümler
meydan getirmektedir. ‹lk üç kitap Asya'da, ‹kinci üç kitap Avrupa, üçüncü üç kitap da Yunanistan'da geçen
olaylar› hikâye etmekte; ilk üç kitapta Persler a¤›r basmakta, son üç kitapta Yunanl›lar›n Thermopyla yenilgisinden sonra, Salamis, Plataea ve Mycale zaferleri anlat›lmaktad›r. Perslerin ‹skitye ve ‹yonya yenilgileri, Yunanl›lar›n Marathon yenilgisi. Pers hükümdarlar› bak›m›ndan; ilk üç kitapta Kyros ve Kambyses ile Darius'un
bafla geçifli, ikinci üç kitapta Darius, üçüncü üç kitapta da Kserksess istilas› hakk›nda bilgi toplay›p, ilkin bu kitaplar›n son üçünü yazd›¤›, bafltaki alt› kitab› ise daha sonra haz›rlad›¤› anlafl›lm›flt›r.
Kaynak: tr.wikipedia.org (Özgür Ansiklopedi)
24
‹K‹ TAR‹HÇ‹N‹N HAYATI
Ord. Prof. Dr. M. Fuat Köprülü
Ayasofya Rüfltiyesi ve Mercan ‹dadisi'nden sonra ‹stanbul Hukuk Fakültesi’ne
devam etti. 1909'da bu fakülteyi b›rakarak Edebiyat, Felsefe ve Tarih alanlar›nda
özel olarak çal›flmaya bafllad›. Bundan sonra ‹stanbul okullar›nda ö¤retmenlik
yapt›. 1924'de Milli E¤itim Bakanl›¤› Müsteflarl›¤›’na atand›. Ayn› y›l ‹stanbul
Darülfünun'daki görevine döndü. Bu arada Türkiyat Enstitüsü’nü kurdu. TTE
(Türk Tarih Encümeni) kurul baflkanl›¤›na seçildi.
1929’da Ord. Prof. oldu ve Edebiyat Fakültesi Dekan› seçildi. 1934'de siyasi
hayata at›larak Kars'tan meclise milletvekili olarak girdi. Çok partili döneme geçifl
s›ras›nda CHP’den ayr›larak DP’nin kurucular› aras›na girdi. 14 May›s 1950’de
DP iktidar› döneminde I. Menderes kabinesinde D›fliflleri Bakan› olarak görev
ald›. 1956'da Devlet Bakanl›¤› görevini sürdürürken bir y›l sonra kurucular› ile
anlaflamayarak DP’den istifa etti. Milletvekilli¤i de düfltü. 27 May›s 1960'tan
sonra Yeni Demokrat Partiyi kurdu. Ancak bu parti pek ilgi görmedi. Amblem
olarak seçti¤i "K›rat›" AP’ye b›rakarak siyasi yaflamdan ayr›ld›. Aras›nda Türk Dili ve Edebiyat› hakk›nda
araflt›rmalar 1934, Türk Saz fiairleri Antolojisi 1940, Anadolu'da Türk Dili ve Edebiyat›'n›n Tekamülüne bir bak›fl
1934, Osmanl› Devleti'nin kuruluflu 1959, On The Way to Democracy 1964, Edebiyat Araflt›rmalar› Külliyat›
1966 adlar›nda bir çok kitap ve araflt›rma eser ve makaleleri vard›r. Öte yandan ‹slam Ansiklopedisi'nde sahas›
ile ilgili ilmi makaleler yazd›.
Prof. Dr. Halil ‹nalc›k
Dünyaca ünlü tarihçimiz Halil ‹nalc›k, 26 May›s 1916’da ‹stanbul’da dünyaya
geldi. Çocuklu¤u hep savafl y›llar›nda geçen ‹nalc›k, 1924 y›l›nda, ailesiyle
birlikte Ankara’ya yerleflti ve ilkokulu burada, Gazi ‹lkokulu’nda bitirdi. Babas›
Seyit Bey ailesini b›rak›p, M›s›r’a yerleflti¤i için Halil ‹nalc›k’› annesi büyüttü.
Ortaokulda yat›l› olarak Sivas Ö¤retmen Okulu’na verilen ‹nalc›k, 1932 y›l›nda
ise Bal›kesir Necatibey Ö¤retmen Okulu’na nakledildi. Burada, fizik dal›nda
Nusret Kürkçüo¤lu, edebiyat dal›nda ise edebiyat tarihçisi Abdülbaki Gölp›narl›
gibi ünlü hocalardan ders ald›.
1935’te, ö¤retmen okulundan mezun olduktan sonra, Atatürk’ün tarih tezini
bilimsel temellere dayand›rmak için kurdu¤u Dil Tarih Co¤rafya Fakültesi’ne
bafllad›. ‹nalc›k, üniversite e¤itimi s›ras›nda da dönemin önemli isimlerinden ders
ald›. Bunlar aras›nda Fuat Köprülü, fiemsettin Günaltay, Muzaffer Göker, Yusuf
Hikmet Bayur gibi isimleri sayabiliriz.
Ortaça¤ tarihi derslerini ald›¤› Köprülü, ‹nalc›k üzerinde büyük bir etki b›rakt› ve meslek yaflam› boyunca
kendisine örnek oldu. ‹nalc›k, 1940 y›l›nda mezun olduktan sonra Dil ve Tarih Co¤rafya Fakültesi’nde kald› ve
Yak›nça¤ Tarihi Bölümü’nde asistan oldu.
25
BÖLÜMLE ‹LG‹L‹ KEL‹MELER VE KAVRAMLAR
Abide
: Gelecek nesillere bir olay› hat›rlamak için dikilen an›t.
Anal
: Hititlerde krallar›n her y›l Tanr›’ya yapt›klar› ifllerden dolay› hesap vermek için yazd›klar› y›ll›klard›r.
Belge
: Bir olay ya da vesikan›n yaz›l› ya da yaz›s›z verileri
Bürokratik
: Devletin ifllerini yürütmesi
Ça¤
: Yüzy›ll›k zaman dilimleri ya da önemli sosyal olaylar›n neden oldu¤u zaman. ‹lkça¤ vs.
Determinizm
: Gerçekleflen her olay›n sebebinin kendi içinde olmas›
Evrensellik
: Meydana gelen bir olay›n bütün toplumlar› ve dünyay› etkilemesidir.
Hicret
: Göç, yer de¤ifltirme
Hiyeroglif
: Eski M›s›rl›lar›n kulland›¤›, bir resim ile bir kelimenin gösterildi¤i yaz›
Höyük
: ‹çinde tarihi eser bulunan yüksekçe tepe
Kaynak
: Bir konu ile ilgili belgeler
Kronik
: Olaylar› s›ras›na göre kaydetme. Hitit krallar› yapt›¤› iflleri tanr›ya hesap vermek amac›yla
kaydederlerdi.
Kurgan
: Genifl kubbe biçiminde mezar
Kültür
: Bir toplulu¤un bütün fertlerinin sahip oldu¤u olaylar› ve meseleleri karfl›layan, duyufl, düflünüfl flekilleriyle tarih içinde fikir ve sanat verimleri, de¤er hükümlerinin tümü.
Mali Y›lbafl›
: Ekonomik etkinlikler için özellikle vergi toplamak için herhangi bir ay›n temel al›nmas›
Milat
: Do¤um demektir. Hz. ‹sa’n›n do¤umu (0).
Müverrih
: Tarihçi
Olay
: ‹nsanl›k alemini ilgilendiren siyasi, ekonomik ve sosyal geliflmeler
Olgu
: Zaman içerisinde, uzun sürede oluflan durumlar
Proto
: Erken, ilk önce
Rivayet
: A¤›zdan a¤›za dolaflan hat›ralar
Sentez
: Ortak ya da uygun noktalarda birleflme
Siyasetname
: Hükümdarlar›n devleti adil bir flekilde yönetmesi için ö¤üt verici kitaplar
fiehname
: Büyük flah›slar›n hayat hikayesinin yaz›lmas›
Tr a j e d i
: Konusunu efsanelerden alan ac›kl› olaylarla ilgili bir tür tiyatro türü
Uygarl›k
: ‹nsanlar›n daha iyi yaflamak için çabalar› sonucu, teknik bilim ve kültürel geliflmeler
Vakaayi n ame
: Kronik, olaylar› günü gününe s›ra ile takip
eden tarih kitab›
Va k a n ü v i s t
: Osmanl› Devleti’nde resmi tarihçi
Yasa
: Herkesin uymas› için konulan kurallar.
Yüzy›l
: 0-99 veya devam› niteli¤indeki zaman dilimi.
Zic
: Astronomi cetvelleri
26
ETK‹NL‹K (Bulmaca)
2
1
4
3
5
7
6
1.
‹nsan ve toplumlar› ilgilendiren her fleye denir.
2.
‹nsanlar›n zaman ve mekan çerçevesinde meydana getirdikleri faaliyetin belgelere dayal›, neden-sonuç
içerisinde ele alan bilim
3.
‹ngilizce’de tarih
4.
Tarihin babas› say›lan, hikâyeci tarihçili¤in en önemli kiflisi
5.
Zaman içerisinde uzun sürede oluflan durumlar
6.
Ulafl›lan verilerin zamana, mekana ve konuya göre bölümlere ayr›larak düzenlenmesi
7.
Olaylar incelenirken yorum yapmadan verilen tarih
27
ETK‹NL‹K (Soru Cevaplama)
Soru
Cevap
Soru
Cevap
Milat, ça¤ ve yüzy›l ne demektir?
Soru
Cevap
Soru
Cevap
Tarihte neden - sonuç iliflkisi neden
önemlidir?
Soru
28
Cevap
ESEN YAYINLARI
ETK‹NL‹K (Karikatür ve Resim Yorumlama)
Düzgün yontulmufl tafllar ve tunçtan yap›lm›fl kurnalar hangi dönemi anlat›r yaz›n›z.
29
ETK‹NL‹K (Boflluk Doldurma)
Afla¤›daki cümlelerde bofl b›rak›lan yerleri uygun ifadelerle tamamlay›n›z.
1. Tarih: .................. insanlar›n birbirleriyle olan iliflkilerini ................ ve zaman göstererek neden
.............. iliflkisi içerisinde belgelere dayal› .................... bir flekilde inceleyen .................... bir bilim
dal›d›r.
2.
3. Olgu: Ayn› nitelikteki olaylar›n genifl ifadesidir. Örnek; ....................................................................
............................................................................
4.
5. Tarihi olaylar .........................., ........................... ve konusuna göre s›n›fland›r›l›r.
6.
7. Toprak veya su alt›nda kalm›fl olan eski dönemlere ait tarihi kal›nt›lar› ve eserleri kaz› yaparak
ortaya ç›karan bilime ............................ denir.
8.
9. Yak›n Ça¤’da devletler aras› siyasi iliflkilerin incelenmesinde daha çok .............................den faydalan›l›r.
10.
11. Hicri takvimde bir y›l ......................... gündür.
12.
13. Tarih öncesi devirler ................... ve ................... devri olarak ikiye ayr›l›r.
14.
15. Devletler aras› iliflkileri ............................. tarih inceler.
16.
17. ‹slam öncesi Türk takvimi “.................................. ..........................................................”dir.
18.
19. Atatürk tarihe de¤er verdi¤ini, miras›n›n bir k›sm›n› “........................................................”na ba¤›fllamakla göstermifltir.
20.
30
ETK‹NL‹K (Do¤ru - Yanl›fl)
Afla¤›da verilen cümlelerin karfl›lar›na cümle do¤ru ise "D" yanl›fl ise "Y" yaz›n›z.
1. Tarih öncesi dönemlerin araflt›r›lmas›nda daha çok arkeoloji ve antropoloji tarihe
yard›mc› olur.
2.
3. Tarih öncesi dönemlerin araflt›r›lmas›nda Paleografya’dan daha çok faydalan›l›r.
4.
5. Pragmatik (ö¤retici) tarih yaz›c›l›¤›nda olaylar objektif bir flekilde yaz›l›r.
6.
7. Anadolu Medeniyetleri Tarihi; zamana göre bir s›n›fland›rmad›r.
8.
9. Tarihte Türklerin ilk kulland›¤› takvim Hicri takvimdir.
10.
11. Hicri takvim bafllang›ç olarak Hz. Muhammed’in Mekke’den medine’ye göç etmesini
esas al›r.
12.
13. Neolitik devirde topraktan eflyalar yap›lm›flt›r.
14.
15. ‹lk Ça¤’›n bafllang›c› Kavimler Göçü’dür.
16.
17. Türk Tarih Kurumu 1921 y›l›nda kurulmufltur.
18. Tarih öncesi devirlerin yaflanma süresi, tarihi devirlere göre daha k›sad›r.
19.
20. Tarih araflt›rmac›s› olaylar› de¤erlendirirken, olay›n yafland›¤› dönemin flartlar›n›
dikkate almal›d›r.
31
TEST – 1
1.
4.
Tarih ar afl t ›rma l a r›n d a d e n e y ve g ö zle m met od u n u n kullan›lmamas›nda t a r i h b i l i m i n i n a fl a¤›daki özelliklerinden hangisinin etkili oldu¤u
söylenebilir?
I. Belgelerin toplanmas›,
II. Belgelerin s›n›fland›r›lmas› (tasnif),
III. Belgelerin toplanarak kitap haline getirilmesi
(terkip),
IV. Belgelerin sorgulanarak, karfl›laflt›r›lmas›
(tenkit),
A) Tarihi olaylar›n tekrarlanmamas›
B) Objektifli¤in sa¤lanmas›n›n amaçlanmas›
C) Tarihi olaylar›n neden - sonuç iliflkisinde ortaya ç›kmas›
D) Tarih biliminin belgelere dayanmas›
E) Tarih araflt›rmalar›nda s›n›fland›r›lman›n yap›lmas›
yöntemlerinin kullan›m s›ras› afla¤›dakilerden
hangisinde do¤ru s›ralanm›flt›r?
A) I, II, III, IV
B) I, II, IV, III
C) II, I, III, IV
D) IV, I, III, II
E) III, I, II, IV
5.
Tarihi olaylar› daha pratik ve kolay inceleyebilmek için olaylar zamana, mekana ve konusuna
göre s›n›fland›r›lm›flt›r.
Buna göre, afla¤›dakilerden hangisi tarihin
mekana göre s›n›fland›r›lmas›na örnek olarak
gösterilebilir?
Tarih, geçmiflte yaflam›fl insan topluluklar›n›n her
türlü yaflay›fllar›n› yer - zaman göstererek, sebep
- sonuç iliflkisi içerisinde belgelere dayal› ve objektif olarak inceleyen sosyal bir bilimdir.
Buna göre, afla¤›dakilerden hangisi söylenemez ?
A)
B)
C)
D)
Tarihi olaylar bir bütün olarak incelenir.
Tarihi bilgiler zaman içerisinde de¤iflebilir.
Tarih biliminin konusu insan›n faaliyetleridir.
Tarihi olaylar günümüz anlay›fl›yla çözülmelidir.
E) Bir tarihi olay›n sebebi di¤er bir olay›n sonucu
olabilir.
ESEN YAYINLARI
2.
Ta r i h a r a fl t › r m a l a r › n d a k u l l a n › l a n ;
A) Sanat tarihi
B) Türkiye tarihi
C) Orta Ça¤ tarihi
D) Kültür tarihi
E) Dinler tarihi
6.
Türkler tarih boyunca;
•
•
•
3.
‹nsan›n meydana getirdi¤i her türlü olay tarihin
konusudur.
Buna göre, afla¤›dakilerden hangisi d o ¤ r u d a n
t a r i h i n k o n u s u i ç e r i s i n e g i r m e z?
A)
B)
C)
D)
E)
32
fiehir devletlerinin kurulmas›
Depremlerin olufl flekli
Teokratik yönetimlerin oluflturulmas›
Truva Savafllar›n›n yap›lmas›
Günefl y›l› esasl› takvimin kullan›lmas›
•
‹slamiyet’ten önce On ‹ki Hayvanl› Türk Takvimi,
‹slamiyet’in kabulüyle birlikte Hicri Takvimi,
Osmanl› Devleti döneminde mali iflleri düzenlemek için Hicri Takvimin yan›nda Rumi Takvimi,
Cumhuriyet döneminde ise Avrupa ile kültürel, ekonomik ve siyasi faaliyetleri gelifltirmek
için Miladi Takvimi kullanm›fllard›r.
Buna göre, Türklerin dönemlere göre farkl›
takvim kullanmalar›nda yukar›daki durumlardan hangilerinin etkisi oldu¤u söylenemez ?
A) Göçebe yaflant›lar› B) Dini inan›fllar›
C) Sanat anlay›fllar›
D) Ekonomik koflullar
E) Toplumsal iliflkiler
TEST – 2
1.
Ta r i h Ö n c e s i D e v i r l e r i k r o n o l o j i k s ü r e c e u y gun olarak yaflayan bir yerleflim merkezinde
yap›lan kaz›larda,
4.
I. Cilal› Tafl Devri’nde tar›msal üretime geçildi¤i,
II. ‹lk ifllenen madenin demir oldu¤u,
III. D›flar›dan fazla göç almad›¤›,
I. Nutuk’un birinci elden kaynak olmas›,
II. Atatürk’ün do¤ru tarih yaz›m›na önem vermesi,
III. Türk Tarih Kurumu’nun kurulmas›,
b u l g u l a r › n d a n h a n g i l e r i n e ulafl›lamaz ?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve II
E) II ve III
2.
sonuçlar›ndan hangilerine ulafl›labilir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z III
C) I ve II
D) II ve III
E) I, II ve III
Bir olay›n tarih biliminin konusu içerisinde
yer almas›nda,
I. Tarihi ça¤lar›n içinde olmas›,
II. Toplumlar üzerinde etkisinin olmas›,
III. Deney ve gözlem metodunun uygulanmas›,
5.
3.
ESEN YAYINLARI
verilenlerden hangilerine uygun olmas›n›n
gerekli oldu¤u savunulur?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve II
E) II ve III
•
Tarih Öncesi toplumlar›n yaflam flekillerini ö¤renmek için daha çok “arkeoloji ve antropoloji” biliminden faydalan›r.
Osmanl› Devleti’nin siyasi tarihini ö¤renmede
ise “diplomasi” biliminden faydalan›l›r.
Buna göre, tarih araflt›rmalar›nda, de¤iflik dönemlerde, farkl› bilim dallar›n›n kullan›lmas›nda,
I.
Tarih Öncesi Dönemlerde yaz›n›n kullan›lmamas›,
II. Osmanl› Devleti’nin baflka devletlerle siyasi
iliflkilerinin yo¤un olmas›,
III. Tarih Öncesi Dönemlerden kalan eserlerin
büyük k›sm›n›n topra¤›n alt›nda kalmas›,
d u r u m l a r › n d a n h a n g i l e r i n i n e t k i l i o l d u ¤ u s avunulabilir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) I ve II
D) II ve III
E) I, II ve III
34
Sosyal bir bilim dal› olan tarihin yöntemi gözlem
ve deneylere, formüllere, laboratuvar ölçümlerine
ve kurallara dayanan tabii bilimlerden farkl›d›r.
Buna göre, tarih bilimi ile ilgli olarak,
I. Tarih olaylar tekrarlanamaz.
II. Tarihi olaylar›n her toplumda geliflim süreci ve
sonuçlar› farkl›d›r.
III. Tarih biliminin kesin kanunlar› yoktur.
yarg›lar›ndan hangilerine ulafl›labilir?
Anadolu’da yaflayan;
•
Atatürk’ün tarih anlay›fl› belgelere dayan›r. O
kendi devrini bizzat belgeleriyle ortaya koyarak,
yazan bir tarih yazar›d›r. Büyük Nutuk, O’nun bu
yönünü ortaya koyar.
Buna göre,
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve III
E) I, II ve III
6.
Tarih yaz›l›rken neden-sonuç, yer-zaman, olaykifli gibi faktörler unutulmamal›d›r. Bu etkenlerden herhangi birini bilerek gözard› etmek, tarihi
kiflisel bir göze hapsetmek anlam›na gelir.
B u n a g ö r e “Tarih asla affetmez” d i y e n b i r t a r i hçi do¤rudan tarihin,
I. Yer - zaman ö¤elerini,
II. Tarihin toplumun de¤er yarg›lar›na göre yaz›lmas›n›,
III. Tarafs›z bir dille yaz›lmas›n›n önemini,
özelliklerinden hangilerini ön plana ç›karm›flt›r?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve II
E) II ve III
TEST – 3
1.
4.
Tarihçiler, tarih öncesini araflt›rmada kolayl›k
sa¤lamak için Tafl Devri ve Maden Devri diye
ikiye ay›rm›fllard›r.
Buna göre bu ayr›m›n yap›lmas›nda;
A) Yaz›l› ve yaz›s›z kaynaklara yer verme
B) Olay üzerinde daha önce yap›lan çal›flmalar›
bilme
C) Olaylar› meydana geldikleri zaman flartlar›na
göre de¤erlendirme
D) Olaylar›n aç›klanmas›nda ulusal de¤erlere
öncelik verme
E) Olay›n meydana gelmesindeki sebep ve sonuçlar› bilme
I. Toplumlar aras› etkileflimi,
II. Kullan›lan araç gerecin cinsini,
III. Yaflanan bölgenin fiziki özelliklerini,
durumlar›ndan hangileri temel ölçü al›nm›flt›r?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve II
E) I ve III
I.
Geçmifl dönemlere ait toprak ve su alt›ndaki
eserlerin ç›kar›lmas›
II. Eski paralar
III. Eski medeniyetlerin konufltuklar› diller
Yu k a r › d a v e r i l e n l e r i n a r a fl t › r › l m a s › n d a t a r i h e
yard›mc› olan bilim dallar› afla¤›dakilerden
hangisinde do¤ru olarak grupland›r›lm›flt›r?
A)
B)
C)
D)
E)
3.
I
––––––––––
Paleografya
Kronoloji
Epikrafi
Arkeoloji
Diplomasi
II
––––––––––
Co¤rafya
Etnografya
Sosyoloji
Nümizmatik
Demografi
III
––––––––––
Filoloji
Arkeoloji
Antropoloji
Filoloji
Co¤rafya
Tarihi olaylar, geçti¤i zaman›n sosyal, ekonomik
ve siyasi durumlar› gözönünde bulundurularak
incelenir.
Buna göre,
I. Olay›n geçti¤i günün koflullar›,
II. Günümüz de¤er yarg›lar›,
III. Olayda rolü olanlar›n katk›lar›,
durumlar›ndan hangileri tarihi olay›n incelenmesinde dikkat edilmesi gereken özellikler
aras›nda gösterilebilir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z III
C) I ve II
D) I ve III
E) II ve III
36
5.
ESEN YAYINLARI
2.
Afla¤›dakilerden hangisi tarih araflt›rmac›l›¤ › n d a k u l l a n › l a n b i r m e t o d d e ¤ i l d i r?
Atatürk, “Tarih yazmak, tarih yapmak kadar
önemlidir. Yazan yapana sad›k kalmazsa, de¤iflmeyen hakikat insan› flafl›rtacak bir hâl al›r.” demifltir.
Atatürk bu sözünde tarih biliminin afla¤›daki
özelliklerinden hangisinin önemini belirtti¤i
söylenebilir?
A)
B)
C)
D)
E)
6.
Yer - zaman gösterme
‹nsan› ilgilendiren olaylar› inceleme
Olaylar› yans›z olarak aktarma
Neden - sonuç iliflkisine de¤inme
Di¤er bilimlerden faydalanma
Ta r i h a r a fl t › r m a l a r › n d a o l a y l a r › n o l u fl z a m a n ›n›n bilinmesinin;
I.
Olaylar aras›ndaki neden-sonuç iliflkisinin kurulmas›na,
II. Olaylar›n kronolojik olarak s›ralanmas›na,
III. Olaylar›n geçti¤i yerlerin belirlenmesine,
d u r u m l a r › n d a n h a n g i l e r i ü z e r i n d e daha az e t kili oldu¤u söylenebilir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve II
E) II ve III
ÜN‹VERS‹TEYE G‹R‹fi SINAV SORULARI
1.
3.
"Eski bir yerleflme yerinde yap›lan kaz›da elde
edilen bulgular, burada yaflayanlar›n Tafl Devri’nden sonra, Bak›r, Tunç ve Demir devirlerine
ayn› zamanda girmifl olduklar›n› göstermektedir."
Birbirini izleyen iki tarihsel olaydan birinin,
ötekinin nedeni say›l›p say›lamayaca¤›n› ortaya ç›karmak için neye bak›lmal›d›r?
A) Sonrakinin nedenlerinin, öncekinin sonuçlar›
aras›nda olup olmad›¤›na
B) ‹ki olayda da ayn› kiflilerin etkin olup olmad›¤›na
C) ‹ki olay›n da ayn› yerde geçip geçmedi¤ine
D) ‹ki olay›n konular› aras›nda bir benzerlik olup
olmad›¤›na
E) Olaylar›n sonuçlar› aras›ndaki benzerli¤ine
(1982 – ÖSS)
Bu yerleflme yerinde yaflayanlar için afla¤›dakilerden hangisinin do¤ru olmas› en güçlü
olas›l›kt›r?
ESEN YAYINLARI
A) Madenleri ifllemek için ateflten yararlanmay›
geç ö¤renmifllerdir.
B) Yerleflme yeri, bak›r, kalay ve demir madenleri bak›m›ndan zengindir.
C) Bak›r ve tunç eflyalara çok geç gereksinim
duymufllard›r.
D) Tafl devri uygarl›¤›n› yaflayanlar, demir devrini yaflayanlardan etkilenmifllerdir.
E) Yerleflme yerinde köklü iklim de¤iflmeleri olmufltur.
(1981 – ÖSS)
2.
“Ça¤lar boyunca Türk, ‹slam ve Hristiyan kültürlerinin etkileflmesini ortaya koymak isteyen bir
araflt›r›c› ‹zmir’e gelmifltir. Çal›flmalara bafllayaca¤› s›rada bu araflt›r›c›ya incelemelerini ‹stanbul’da yapmas› önerilmifl; böyle yaparsa daha
çok kan›t bulabilece¤i söylenmifltir.”
4.
Ön Asya'da yap›lan bir kaz›da bulunan MÖ 4000
y›l›na ait baz› eserlerin, Orta Asya'da bulunan
MÖ 5000 y›l›na ait eserlere benzedi¤i görülmüfltür.
‹stanbul’un hangi özelli¤ine dayan›larak böyle bir öneride bulunulmufltur?
Afla¤›dakilerden hangisinin ortaya konmas›,
bu Ön Asya uygarl›¤›n›n Orta A s y a u y g a r l › ¤ › ndan etkilendi¤ine bir kan›t olabilir?
A) Yeni Türk Devleti’nin en kalabal›k ve geliflmifl
kenti olmas›na
B) Haçl› Seferlerinin Anadolu’ya geçifl noktas›
üzerinde bulunmas›na
C) Bizans ve Osmanl› dönemlerinde hükümet, ticaret ve kültür merkezi olmas›na
D) ‹stanbul’un Türklerden önce Araplar taraf›ndan da kuflat›lm›fl olmas›na
E) Halk›n›n, de¤iflik kültürlerden gelen araflt›r›c›lar› hoflgörüyle karfl›lamas›na
(1981 – ÖSS)
A) Bulunan eserlerin ayn› tarih devrine ait oldu¤unun
B) Ön Asya uygarl›¤›n› yaratanlar›n Orta Asya'dan geldiklerinin
C) Orta Asya uygarl›¤›n›n ileri bir uygarl›k oldu¤unun
D) Ön Asya uygarl›¤›n›n baflka uygarl›klar› etkilemedi¤inin
E) Ön Asya'da bulunan eserlerin daha çeflitli oldu¤unun
(1983 – ÖSS)
38
1.
10. A fl a ¤ › d a k i l e r d e n h a n g i s i n i n o l u fl z a m a n › d i¤erlerine göre daha belirgindir?
A) Türkiye, flubat ay›n›n 28'inde NATO'ya girmifltir.
B) Atatürk, XIX. ve XX. yüzy›llarda yaflam›flt›r.
C) Kars Antlaflmas›, ekim ay›n›n birinci yar›s›nda
imzalanm›flt›r.
D) Yaz›, günümüzden yaklafl›k befl bin y›l önce
bulunmufltur.
E) Türkiye, 1932 y›l›nda Milletler Cemiyeti'ne
üye olmufltur.
(1990 – ÖSS)
Ta r i h ö n c e s i n d e y a fl a y a n i n s a n l a r e fl y a v e a l e t
yap›m›nda afla¤›daki maddelerden hangi s›rayla yararlanmaya bafllam›fllard›r?
A)
B)
C)
D)
E)
Toprak- Tafl - Maden
Toprak - Maden - Tafl
Tafl - Maden - Toprak
Tafl - Toprak - Maden
Maden - Tafl - Toprak
(1992 – ÖYS)
14. Ta r i h i , ça¤lara ay›rman›n amac› afla¤›dakiler den hangisidir?
A) ‹nsan topluluklar›n›n dilleri
B) Eski paralar ve bunlar üzerindeki damgalar›n
anlamlar›
C) Eski yaz›lar
D) Toplumlar›n gelenek ve görenekleri
E) Olaylar›n gerçekleflme zaman›
(1991 – ÖYS)
ESEN YAYINLARI
11. Ta r i h e y a r d › m c › b i l i m l e r d e n k r o n o l o j i n i n i l g i
alan› afla¤›dakilerden hangisidir?
A)
B)
C)
D)
E)
Tarihe yard›mc› bilimlerden yararlanmak
Toplumlar› birbirinden ay›rt etmek
Tarihi olaylar› önemine göre s›ralamak
Takvimin bafllang›c›n› belirlemek
Tarihi olaylar›n incelenmesini kolaylaflt›rmak
(1993 – ÖYS)
15. Ta n › m : Tarih, insan topluluklar›n›n geçmiflteki
yaflay›fllar›n›, u¤rafllar›n›, birbirleriyle olan iliflkilerini, yer ve zaman göstererek neden–sonuç iliflkileri içerisinde inceleyen bir bilimdir.
12. ‹nsan topluluklar›nda ve toplumlar aras›nda geçmiflte meydana gelen olaylar› yer göstererek inceleyen ve bu olaylar aras›ndaki neden-sonuç
iliflkilerini kaynaklara dayanarak araflt›ran bilim
dal›na "Tarih" denir.
D u r u m : ‹slamiyet’in h›zl› yay›lmas›nda di¤er din
ve inançlara karfl› gösterilen hoflgörünün pay›
büyüktür. Avrupa’da ve Asya’da ezilmifl ve horlanm›fl insanlar Müslümanlar› kurtar›c› olarak
karfl›lad›lar.
Bu tan›mda tarih biliminin hangi özelli¤i y o kt u r?
Yu k a r › d a v e r i l e n d u r u m d a t a r i h i n t a n › m › n d a
yer alan ö¤elerden hangisine d e ¤ i n i l m e m i fl t i r?
A)
B)
C)
D)
E)
A)
B)
C)
D)
E)
Eski devirleri ayd›nlatmas›
Kronolojiye yer vermesi
Olaylar›n analizini yapmas›
Belgelerden yararlanmas›
Olaylar›n geçti¤i yeri belirtmesi
(1992 – ÖYS)
40
‹nsan iliflkileri
Neden-sonuç iliflkileri
Yer
‹nsan topluluklar›n›n yaflay›fllar›
Zaman
(1996 – ÖSS)
20. Eski bir yerleflim yerinde yap›lan kaz›da MÖ
3000'li y›llara ait kültürel kal›nt› katlar›yla MÖ
2000'li y›llara ait kültürel kal›nt› katlar› aras›nda
yo¤un kültürel kal›nt›lar bulunmufl, ayr›ca ayn›
yerleflim yerinde MÖ 2000'li y›llar›n bafllar›na ait,
topraktan yap›lm›fl yeni baz› buluntular ç›kar›lm›flt›r.
22. ‹lk Ça¤’da M›s›r’da mimari eserler daha çok tafltan yap›ld›¤› halde Mezopotamya’da kerpiç ve
tu¤ladan yap›lm›fl, tafl, M›s›r’a nazaran daha az
kullan›lm›flt›r.
Bu durum afla¤›dakilerden hangisine bir kan›t
olabilir?
A) Mezopotamya tafl iflçili¤i dal›nda M›s›r’›n etkisinde kalm›flt›r.
B) Mezopotamya’da sanattan çok bilime önem
verilmifltir.
C) Mezopotampya mimarisinde dini duygu ve
düflüncelerin etkisi olmufltur.
D) Co¤rafi durum ve yaflay›fl flartlar›n›n farkl› olmas› sanatta etkili olmufltur.
E) Tafl›n mimaride kullan›lmas› yap›lar›n tarihi
aç›dan de¤erlendirilmelerini kolaylaflt›rm›flt›r.
(2008 – Sosyal 1)
Ya l n › z b u b i l g i y l e a fl a ¤ › d a k i y a r g › l a r d a n h a ngisine ulafl›labilir?
ESEN YAYINLARI
A) Bölgenin uzun süren sald›r›lar nedeniyle terk
edildi¤ine
B) Günümüzden dört–befl bin y›l önce bölgede
yerleflim oldu¤una
C) Bölgede köklü iklim de¤ifliklikleri oldu¤una
D) Bölgede yaflayanlar›n metali tan›mad›¤›na
E) Kültürel kal›nt›lar›n ayn› toplulu¤a ait oldu¤una
(2005 – ÖSS)
21. Tarihte, sürekli görülen hiçbir fley de¤iflikli¤in
etkisinden kurtulamaz. Ne kadar birdenbire ve
fliddetli olursa olsun hiçbir de¤ifliklik de dün ile
bugün aras›ndaki süreklili¤i bozmaz.
Ya l n › z b u g ö r ü fl e d a y a n a r a k ;
I. Tarih kan›tlayabildi¤i olaylar› anlat›r.
II. Tarihte hiçbir olay aynen tekrarlanmaz.
III. Tarihi bir olay, kendinden sonraki tarihi olay›
etkiler.
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve II
E) II ve III
(2007 – ÖSS)
42
23. Aflkabat yak›nlar›nda Anav’daki bir kurganda yap›lan kaz›da en alt katta evleri kerpiçten yap›lm›fl
bir köy bulunmufltur. Ç›kan eflyalar aras›nda el
de¤irmenleri ve evlerde kömür hâline gelmifl
bu¤day ve arpa taneleri, yine ayn› katta üzerleri
boyanm›fl ve flekillerle süslenmifl kilden yap›lma
çömlekler, insan ve hayvan heykelleri ç›km›flt›r.
Bu durumla ilgili ola rak afla¤›dakilerden hang i s i s ö y l e n e m e z?
A)
B)
C)
D)
E)
Sanatla u¤rafl›ld›¤›
Bir yerleflim alan› oldu¤u
Tah›l ürünlerinin tan›nd›¤›
Topluluk hâlinde yaflan›ld›¤›
Üretim gereçlerinin ortak kullan›ld›¤›
(2008 – Sosyal 1)
ÖRNEK YAZILI SORULARI
3.
Tarihin tan›m›n› maddeler halinde yaz›n›z.
(10 puan)
Afla¤›da ad› verilen, tarihe yard›mc› bilimleri aç›klay›n›z. (15 puan)
a)
a) Kronoloji:
b)
b) Paleografya:
c)
c) Antropoloji:
d)
22..
ESEN YAYINLARI
1.
4.
a)
b)
5.
c)
Yukar›da verilen maddeleri zamana, mekana ve
konular›na göre s›n›fland›r›n›z. (10 puan)
44
1358 miladi y›l›n› hicri y›la çeviriniz. (15 puan)
6.
9.
Tarihte, olay ve olgu kavramlar›n› birer örnek vererek aç›klay›n›z. (10 puan)
628 tarihinde Müslümanlar Hac ibadetini yapma
düflüncesi ile Mekke’ye gelmifller; fakat engellenme yüzünden Hudeybiye Antlaflmas›’n› imzalayarak geri dönmüfllerdir.
Bu olayda tarihin tan›m›nda yer alan;
I.
II.
III.
IV.
V.
Yer belirtme
Zaman gösterme
Yard›mc› bilimlere baflvurma
Belge sunma
Sebep - sonuç iliflkisi kurma
u n s u r l a r › n d a n h a n g i l e r i n e y e r v e r i l m e m i fl t i r?
(5 puan)
A) Yaln›z II
B) Yaln›z III
C) III ve IV
D) I, II, IV ve V
E) IV ve V
7.
ESEN YAYINLARI
10. Tarih araflt›rmas›nda
aç›klay›n›z. (10 puan)
A)
B)
C)
D)
kaynaklar›
örneklerle
a) Yaz›l› Belgeler:
E)
c) Yaz›s›z Belgeler:
8.
Afla¤›daki çizelgede verilen y›llar› yüzy›l, yar›y›l
ve çeyreky›l olarak belirtiniz. (10 puan)
Y›l
Kaç›nc› Yüzy›l Kaç›nc› Yar›y›l Kaç›nc› Çeyreky›l
MÖ 809
..................... .....................
.....................
MS 872
..................... .....................
.....................
MS 755
..................... .....................
.....................
MÖ 705
..................... .....................
.....................
45
UYGARLIĞIN DOĞUŞU
VE İLK UYGARLIKLAR
BÖLÜM 2
47
Uygarl›¤›n Do¤uflu ve ‹lk Uygarl›klar
TAR‹H ÖNCES‹ ÇA⁄LAR
Tarih, MÖ 3500’lerde Sümerlerin yaz›y› bulmas›yla
bafllam›flt›r. Yaz›n›n bulunmas› ve kullan›lmas›ndan
önceki dönemlere tarih öncesi ça¤lar ismi verilmifltir.
★
Alet yap›lmad›¤›ndan üretim de yoktur.
★
Ekonomik olarak avc›l›k ve toplay›c›l›k vard›r.
★
‹nsan do¤a iliflkisinde do¤a bask›n rol oynar.
➥ Türkiye’de paleolitik devre iliflkin önemli kültür
merkezleri Antalya çevresindeki, Beldibi, Belbafl›
ve Karain ma¤aralar›d›r.
Tarih öncesi ça¤lar isimlendirilirken insanlar›n ve
toplumlar›n kulland›klar› araç ve gereçlerin cinsi, flekli
ve hammaddesine göre isimlendirilmifltir.
Ayr›ca F›rat Vadisi boyunca Gaziantep ve Ad›yaman çevresi, ‹stanbul’a 20 km uzakl›ktaki Yar›mburgaz Ma¤aras› bu döneme ait özellikler gösterir.
TAR‹H ÖNCES‹ DEV‹RLER
YONTMA TAfi (MEZOL‹T‹K - ORTA TAfi) DEVR‹
(MÖ 10.000 - 8.000)
TAfi DEVR‹ (MÖ 600.000 - MÖ 5000)
Kaba Tafl (Paleolitik) Devri
Tafllar yontularak kullan›ld›¤› için bu isim verilmifltir.
Yontma Tafl (Mezolitik) Devri
★
‹nsanlar alet yapmay› ö¤rendiler.
★
Ma¤ra duvarlar›na resimler yap›yorlard›.
★
Avc›l›k ve toplay›c›l›kla geçiniyorlard›.
★
Tafltan ve kemikten aletler yap›ld›.
★
Devrin sonunda atefl bulundu.
Cilal› Tafl (Neolitik) Devri
Bak›r Devri
Tunç Devri
Demir Devri
ESEN YAYINLARI
MADEN DEVR‹ (MÖ 5000 - MÖ 3500)
TAfi DEVR‹ (MÖ 600.000 - MÖ 5000)
K A B A TAfi (PALEOL‹T‹K - ESK‹ TAfi) DEVR‹
(MÖ 600.000 - 10.000)
‹nsanl›¤›n dünyaya geliflinden Yontma Tafl Devri’ne
kadar geçen zamand›r.
★
‹nsanl›¤›n yaflad›¤› en uzun devirdir.
★
‹nsanlar alet yapmas›n› bilmiyordu.
★
Sivri ve keskin tafllarla kendilerini korumaya çal›fl›yorlard›.
➥ Ateflin bulunmas› insanl›k tarihi bak›m›ndan
önemlidir. ‹nsanlar›n savunmas›nda, korunmas›nda, madenin ifllenmesinde atefl önemli bir yer tutar.
Mezolitik döneme ait önemli kültür merkezleri: Antalya - Beldibi, Karain Ma¤aralar›.
Göller yöresindeki Baradiz, Ankara - Macunçay,
Samsun - Tekkeköy önemli merkezlerdir.
48
C‹LALI TAfi (NEOL‹T‹K - YEN‹ TAfi) DEVR‹
(MÖ 8.000 - 5.500)
MADEN DEVR‹ (MÖ 5.500 - 3.500)
Tafl›n yontulmas›n›n yan›nda biçimlendirip süslenmesinden dolay› bu isim verilmifltir.
Ateflin bulunmas›yla insanlar madenleri ifllemeyi ö¤rendiler. Madenler bulunufl ve kullan›fl s›ras›na göre
isimlendirilmifltir.
★
Bu devirde taflla birlikte kemik de düzgün hale
getirilerek silah olarak kullan›lm›flt›r.
★
Tar›m hayat› bafllam›flt›r.
★
Tüketici durumdaki insanlar üretmeye bafllam›flt›r.
★
‹lk köyler kurularak yerleflik hayata geçilmeye
bafllanm›flt›r.
★
Bulunan ve kullan›lan ilk maden bak›rd›r.
★
Köpek, koyun, keçi, s›¤›r ve domuz gibi hayvanlar evcillefltirilmifltir.
★
Bak›rdan silah, kap-kacak yap›ld›.
★
Dönemin sonlar›na do¤ru dokumac›l›k bafllam›flt›r.
Dini inançlar bu dönemde geliflti.
★
★
★
Kilden kap-kacak yap›lm›flt›r.
‹nsanlar›n, do¤uruculuk özelli¤inden dolay› tap›nd›klar› “Büyük Ana” kütü bu dönemde geliflti.
BAKIR DEVR‹
ESEN YAYINLARI
Taflla birlikte kullan›ld›¤› için Bak›r Tafl Ça¤ da denilmektedir.
➥ Bu dönemde insanlar alt›n ve gümüflü süs eflyas› olarak kulland›lar. Türkiye’de bak›r devrine ait
kültür merkezleri: Yozgat - Aliflar, Çorum - Alacahöyük, Van - Tilkitepe, Burdur - Hac›lar, Çanakkale - Truva, Denizli - Beyce Sultan’d›r.
TUNÇ DEVR‹
Bak›r ve Kalay’›n kar›flt›r›lmas› ile daha sert maden
olan Tunç’u buldular.
➥ Topra¤›n ifllenmeye bafllanmas› ile kölelik bu
dönemde bafllad›.
★
Alet yap›m›nda kullan›ld›.
★
Bu devir flehir devletlerinin kuruldu¤u dönemdir.
★
Ticari iliflkiler artm›flt›r.
★
Anadolu’da Asur kolonileri kurulmufltur.
★
Üretim artm›flt›r.
Anadolu’da;
Diyarbak›r - Çayönü
Gaziantep - Sakçagöz
Konya - Çatalhöyük
DEM‹R DEVR‹
Demir insano¤lunun kulland›¤› en önemli bulufllardand›r.
★
Demir tar›mda, günlük hayatta kullan›lmaya baflland›.
★
Madeni para ilk kez bu dönemde kullan›lmaya
bafllanm›flt›r.
★
Polis denilen site flehir devletlerinin yerini büyük
devletler almaya bafllam›flt›r.
★
Sanayinin geliflimine ortam haz›rlad›.
bu döneme ait en önemli kültür merkezleridir.
➥ Çayönü, üretim ekonomisinin yafland›¤› ilk
yerleflim alan›d›r. Çatalhöyük ise dünyan›n ilk
kentsel alan›d›r.
49
➥ Devrin sonuna do¤ru yaz› icad edilmifltir. Tarih
öncesi dönemler kapanarak Tarihi devirler bafllam›flt›r.
‹LK ÇA⁄ (MÖ 3500 – MS 375)
‹lk Ça¤, Sümerlerin yaz›y› bulmas›yla bafllar, Kavimler Göçü’yle son bulur. Baz› tarihçiler (395) Roma’n›n
ikiye ayr›lmas›n›, baz›lar› ise (476) Bat› Roma’n›n y›k›lmas›n› kabul etmifllerdir.
Tarih öncesi devirlerin bafllama ve bitifl zamanlar›
dünyan›n her yerinde ayn› zamanda olmam›flt›r.
Kimi yerler Tafl Devrini yaflarken, kimi yerler maden devrini yaflam›fl olabilir. Bunun nedeni, Co¤rafya ve iklim koflullar›d›r.
Önemli Özellikleri
Tarih öncesi dönem ilk kez Mezopotamya’da sona
erdi. Çünkü yaz›y› Sümerler bulmufltu.
Maden Devri’ne ait demir ve tunçtan yap›lm›fl
silahlar
★
Site flehir devletleri ve büyük imparatorluklar vard›r.
★
‹braniler ve Persler hariç bütün topluluklarda çok
tanr›l› inançlar vard›r.
★
Halk çeflitli sosyal s›n›flara ayr›lm›flt›r.
★
Geçim kaynaklar› co¤rafi özellikler ve yaflam
koflullar›na göre de¤iflmektedir.
★
Genellikle göl ve deniz kenarlar›na yerleflilmifltir.
TAR‹H‹ ÇA⁄LAR
Yaz›n›n bulunmas›ndan (MÖ 3500) günümüze kadar
devam eder. Yaz›n›n bulunmas› ça¤lar›n ayr›m›nda
insan topluluklar›n›n yaflay›fllar›nda meydana gelen
önemli siyasi ve sosyal de¤ifliklikler ölçü al›nm›flt›r.
Tarihçilerin böyle bir ayr›ma gitmelerinin temel nedeni
ö¤renimin kolay olmas›n› sa¤lamakt›r.
ESEN YAYINLARI
ORTA ÇA⁄ (375 – 1453)
Kavimler Göçü ile bafllar, ‹stanbul’un fethi ile sona erer.
TAR‹H‹ DEV‹RLER
‹LK ÇA⁄
MÖ 3500 y›llar›nda
Sümerlerin yaz›y›
bulmas›yla bafllar.
ORTA ÇA⁄
MÖ 375 y›l›nda Avrupa Hunlar›'n›n Avrupal› Kavimleri göç
ettirmesiyle bafllar.
YAKIN ÇA⁄
1789'da Frans›z ‹htilali ile bafllar.
YEN‹ ÇA⁄
1453 y›l›nda ‹stanbul'un fethi ve Bizans
‹mparatorlu¤u'nun y›k›lmas›yla bafllar.
➥ Bu s›n›fland›rma Avrupal› tarihçiler taraf›ndan
yap›lm›flt›r. Her ça¤›n kendine has özellikleri
vard›r.
50
★
Avrupa’da Feodalite (derebeylik) rejimi varl›¤›n›
sürdürdü.
★
Skolastik düflünce Bat›’da hakimiyet kurdu.
★
Uluslar aras› ticaret geliflti ve etkili oldu.
★
Hristiyanl›k ve ‹slam dini yeryüzüne yay›ld›.
★
Haçl› Seferleri ile Bat›, do¤unun zenginlik ve geliflmiflli¤inden yararland›.
★
‹ngiltere’de (1215 Magna Carta) demokrasiye geçildi.
★
Roma ikiye ayr›ld›. Bat› Roma y›k›ld›. Devrin sonunda Do¤u Roma da y›k›ld›.
★
Avrupa’da Yüzy›l Savafllar› bafllad›.
YEN‹ ÇA⁄ (1453 – 1789)
YAKIN ÇA⁄ (1789 – ?)
Frans›z ‹htilali ile bafllam›fl ve devam etmektedir.
‹stanbul’un fethi ile bafllar, Frans›z ‹htilali ile sona
erer.
★
Frans›z ‹htilali ile uluflçuluk, hürriyet ve adalet düflüncesi do¤du.
★
Meflruti monarfliler güçlendi. Ancak daha sonra
Cumhuriyet idareleri kuruldu.
★
Laiklik düflüncesi din-devlet iliflkilerinin birbirinden ayr›lmas›n› sa¤lad›.
★
Endüstri Devrimi gerçekleflti. ‹flçi s›n›f› güç kazand›.
★
l. ve ll. Dünya Savafllar› yafland›.
★
Teknoloji son derece geliflti.
ESEN YAYINLARI
DÜNYA VE TÜRK‹YE’DE TAR‹H ÖNCES‹
VE TAR‹H‹ ÇA⁄LARA A‹T YERLEfiKELER
★
Feodalite y›k›larak Mutlak Krall›klar güçlendi.
★
Büyük Co¤rafi Keflifler sonucunda ‹pek ve Baharat yollar› yön de¤ifltirdi.
★
Çok s›n›fl› hayat devam etti.
★
Sömürgecilik yay›ld› ve büyük sömürge imparatorluklar› kuruldu.
★
Zenginlik ve geliflmifllik do¤udan bat›ya kayd›.
★
Rönesans hareketleri ile Avrupa’da e¤itim, kültür,
sanat, güzel sanatlar ve edebiyat alan›nda de¤iflmeler yafland›.
★
Skolastik düflünce y›k›lmaya bafllad›. Bilimsel ve
özgür düflünce geliflti.
★
Reform hareketleri ile dinsel alanda yenilenmeler
yafland›. Kilise etkisini kaybetti.
★
Laik e¤itim yayg›nlaflt›.
★
Toprak eski önemini yitirdi.
★
Ticaretle u¤raflan burjuvalar zenginleflti.
TAR‹H ÖNCES‹ DEV‹RLERDE DÜNYA
Tarih öncesi ça¤larda insanl›¤›n ilk yaflam ve yerleflme merkezleri, Mezopotamya, M›s›r, Hint Yar›madas›, Çin, Anadolu, Güney ve Kuzey Amerika’da bir k›s›m yerleflme yerleri olmufltur.
Mezopotamya’da; Ur, Uruk, Lagafl, Eridu, Kifl ve Umma gibi flehirler kurulmufltur. Mezopotamya’da birçok
medeniyet kurulmufltur.
M›s›r’da; yerleflkeler Nil Nehri boylar›nda yap›lm›flt›r.
M›s›r’da ilk flehir devletleri MÖ 4000’de kurulmufltur.
Önemli flehirler Tinis, Menfis, Teb, Nubya’d›r.
Hint Yar›madas›’nda; ‹ndus ve Ganj Nehri çevresinde
yerleflme bafllam›flt›r. Bölgelerdeki medeniyetler Sümer medeniyetinin etkisinde kalm›flt›r. Bu kültürde hakim unsur sudur. Bu kültürün ortaya ç›kard›¤› flehirler
Mohencon-Daro ve Harappa’d›r.
‹ran’da; MÖ VI. yüzy›lda Persler büyük bir kültür ortaya koymufllard›r. Persler hem siyasi hem de sosyal
tarih aç›s›ndan Mezopotamya, Anadolu ve M›s›r’da
da ekili olmufltur. Daha sonra ‹ran topraklar›nda Sasaniler ve daha sonra da birçok devlet ortaya ç›km›flt›r. Do¤u Akdeniz’de ise Fenikeliler ve ‹braniler medeniyet kurmufltur. Fenikelilerin koloniler vas›tas›yla alfabeyi ve kültürlerini Akdeniz ve Karadeniz havzalar›na da tafl›d›¤› görülmektedir.
51
52
B e l d i b i M a ¤ a r a s › : Antalya’ya 45 km uzakl›ktad›r. Eski Tafl ve Yontma Tafl Devri’ne ait çanak-çömlekler bu
ma¤arada bulunmufltur.
‹branilerin ise en belirgin özelli¤i tek tanr›l› inanç sistemini benimsemeleridir (Musevilik).
Bafll›ca Fenike flehirleri: Biblos, Sayda, Tir (Sur) ve
Kartaca’d›r.
Ç a y ö n ü : Diyarbak›r’›n Ergani ilçesi s›n›rlar›ndad›r.
Önemli özelli¤i Türkiye ve Güneydo¤u Avrupa’da Cilal› Tafl Devri’nde görülen ilk köy yerlefliminin burada
olmas›d›r.
‹brani flehirleri ise Samirra ve Kudüs’tür.
Güney Amerika’da ise Aztek ve ‹nka medeniyetleri
kurulmufltur.
Güneydo¤u Avrupa’da Eski Yunan, Roma ve Balkanlarda ‹skender ‹mparatorlu¤u kurulmufltur.
Ç a t a l h ö y ü k : Konya’n›n Çumra ilçesi s›n›rlar›ndad›r.
‹nsanl›k tarihinin ilk flehir yerleflimi burada olmufltur.
TAR‹H ÖNCES‹ DEV‹RLERDE ANADOLU
Türkiye’ye tarih boyunca bir çok isim verilmifltir. Hitit’ler bin Tanr› ‹li, Romal›lar Anatolia, Avrupal›lar ise
Turguia (Türkiye) demifllerdir.
T ü r k i y e ’ n i n Ta r i h Ö n c e s i n i Ay d ›n l ata n M erk ez l er i
Karain Ma¤aras›: Antalya yak›nlar›ndad›r. Önemli
özelli¤i ma¤arada Eski Tafl ve Yontma Tafl devrine ait
av ve ev eflyalar›n›n bulunmas›d›r. Anadolu’daki ilk insan izleri burada bulunmufltur.
ESEN YAYINLARI
Türkiye Asya ile Avrupay› birbirine ba¤layan bir ülkedir. Verimli topraklar›, tarih boyunca ticari geçifl yollar› üzerinde olmas›, dört mevsimin ayn› anda yafland›¤› bir iklime sahip olmas›, bir çok kavmin ve
ulusun ilgisini çekmifltir. Bu kavimlerden bir k›sm›
yerleflmifl, bir k›sm› geçifl yolu olarak kullanm›flt›r.
Bu nedenle tarihçiler Türkiye’den “ M e d e n i y e t l e r
B e fl i ¤ i ” olarak bahsederler.
Çatalhöyük’te yerleflim flekli
Hac›lar: Burdur çevresindedir. Höyü¤ün etraf›nda
çevrili duvarlar bulunmufltur. Bu savunma amaçl› yap›lan surlar›n ilk örneklerindendir.
Tr u v a : Çanakkale, Hisarl›tepe’dedir. En önemli özelli¤i yap›lan kaz›larda üst üste dokuz yerleflim merkezinin olmas›d›r.
Truva kal›nt›lar›
Karain Ma¤aras›’nda kaz› çal›flmas›
53
A l i fl a r : Yozgat iline ba¤l› bir yerleflim yeridir. Yap›lan
kaz›larda yedi yerleflim kat› bulunmufltur. Çanakçömlekçilik geliflmifltir.
★
Tek tanr›l› (semavi) dinler ortaya ç›km›flt›r.
★
Kölelik en yayg›n insan gücünü kullanma yöntemi olmufltur.
★
Demokrasilerin ve cumhuriyet rejiminin ilk örnekleri bu dönemde görülmüfltür.
A l a c a h ö y ü k : Çorum’un Alaca ilçesindedir. Yap›lan
kaz›larda dört yerleflim yeri bulunmufltur.
➥ Bunlar›n d›fl›nda Ad›yaman - Planl› Ma¤aras›,
Ç‹N UYGARLI⁄I
Hatay - (Samanda¤›) Ma¤arac›k Ma¤aras›, Samsun - Tekkeköy, Ankara - Macunçay, GaziantepSakçagözü, Konya - Canhasan, Denizli - Beycesultan, Van - Tilki Tepe, Konya - ‹vriz, Samsun ‹kiztepe gibi yerler vard›r.
Çin dünyan›n en uzun tarihine sahip devletlerindendir. Çin’de ilk uygarl›k Çov (Chou) hanedan› taraf›ndan kurulmufltur. MÖ 2000 Çin’de birlik sa¤lanm›flt›r.
‹lk Ça¤’da Anadolu’daki Baz› Yer ve Bölge ‹simleri
‹yonya
: ‹zmir, Ayd›n ve çevresi
Bitinya
: ‹zmit ve yöresi
Frigya
: Kütahya, Polatl› ve çevresi
Pamfilya
: Antalya
Dardanya
: Çanakkale ve çevresi
Lidya
: Manisa, ‹zmir, Fethiye
Likonya
: Konya ve çevresi
Psidya
: Isparta ve çevresi
ESEN YAYINLARI
K a p a d o k y a : Kayseri, Nevflehir, Malatya, Yozgat
Çin’de fiato
P a f l a g o n y a : Giresun ve çevresi
★
Temelinde Türk, Mo¤ol, Tunguz ve Tibetlilerin etkisi vard›r.
★
Araba, Tunç ve çömlek yap›m›n› Türklerden ö¤renmifller, Türk askerlik sisteminden etkilenmifllerdir.
★
Maden az oldu¤u için porselen sanat› oldukça
ilerlemifltir.
★
‹pek ve ipek böcekçili¤i alan›nda ilerlemifllerdir.
★
MÖ XIV. yüzy›lda yaz›y› kullanmaya bafllam›fllard›r.
★
MÖ XI. yüzy›lda mürekkebi bulmufllar ve yaz›lar›n› ipek üzerine yazm›fllard›r. MÖ 105 y›l›nda ka¤›d› icat eden Çinliler, MS 650 y›l›nda ise
tahta bask› kal›plar› ile ilk matbaay› kurmufllard›r.
★
Barut ve pusula Çinliler taraf›ndan icat edilmifltir.
★
Tao, Lao-çe, Konfiçyüs ve Budizm en yayg›n dinlerdir.
TAR‹H‹ DEV‹RLERDE ANADOLU
Anadolu’ya yaz›y› Asurlu tüccarlar getirmifltir. Anadolu tarihi devirlerde birçok medeniyete ve ulusa ev sahipli¤i ve merkezli¤i yapm›flt›r. Bu nedenle Hattilerden, Bizans’a kadar birçok yeralt› ve yerüstü flehirler
ve medeniyet kal›nt›lar› vard›r.
‹LKÇA⁄ UYGARLIKLARI
★
Uygarl›klar Çin, Hint, Mezopotamya, M›s›r, Yunan,
Ege Adalar› ve Güney Avrupa’da ortaya ç›km›flt›r.
★
Zorunlu ihtiyaçlar nedeniyle ›rmak ve deniz k›y›lar›nda kurulmufltur.
★
Günümüz uygarl›klar›n›n temelleri bu dönemde
at›lm›flt›r.
54
★
Halk soylular ve köylüler olmak üzere ikiye ayr›l›r.
Kast d›fl› kabul edilen kölelere Paryalar denilmifltir.
★
Budizm tap›naklar› ve Çin Seddi, Çin'e ait dünyaca ünlü eserlerdir.
★
Asya k›tas›n›n Paleolitik Döneme ait en eski insan fosilleri Çin’de bulunmufltur.
Veda" denen kitaplarda
Hindistan’da eski inançlar "V
toplanm›flt›r. Brahmanizm, Budizm, Taoizim vb. dinler
yayg›nd›r. Kast Sistemi, Gaznelilerin Hindistan’› fethetmesi ile son bulmufltur.
★
Neolitik devirde tar›ma dayal› bir kültür oluflmufltur. (MÖ 4000)
★
Din olarak Veda, Brahmanizm, Hinduizm, B udizm, H›ristiyanl›k ve Müslümanl›k yayg›nd›r.
★
Hint kültürü “Su = Akua” merkezlidir.
H‹NT UYGARLI⁄I
‹RAN UYGARLI⁄I
Hindistan k›ta yar›madas› birçok nehir ve da¤ silsilesi
ile birbirinden ayr›lmas› ve tarih boyunca pek çok istilac› kavimlerin yerleflti¤i bir bölge olmas› nedeniyle
birbirinden ba¤›ms›z pek çok kültürün oluflmas›na neden olmufltur. Bu yüzden sürekli ve güçlü bir Hint devleti kurulamam›flt›r.
ESEN YAYINLARI
➥ Hindistan’a yerleflen ari kavimler özlerini yitirmemek için 'Kast' sistemini meydana getirmifllerdir. Kast sistemi, zaten aralar›nda din, dil, ›rk ba¤›
olmayan Hint halk› aras›nda kapanmaz uçurumlar
meydana getirmifltir.
‹ran’da ilk medeniyet eserleri, MÖ 3000’lerde görülmüfltür. Arya kavimlerinden Medler, MÖ 550’li y›llara
kadar ‹ran’a, hakim oldular. Bu tarihlerden bafllayarak
‹ran’a Medleri y›kan Persler hakim oldu. Pers Uygarl›¤›na ise MÖ 330’larda Makedonyal› ‹skender son
verdi.
Isfahan - ‹ran
★
P e r s l e r Hindistan'dan Tuna'ya, Karadeniz’den
K›z›ldeniz’e kadar olan genifl bir sahaya hakim
olmufllard›r.
★
Bilinen ilk posta teflkilat›n› kurdular.
★
Ege’den ‹ran'a uzanan ve "Kral Yolu" ad›n› alan
ticaret yolunu aktif hale getirdiler.
★
Mimaride Mezopotamya, M›s›r ve Anadolu Uygarl›klar›'ndan etkilenerek, kendilerine ait bir tarz
gelifltirdiler.
Kast Sistemi
Babadan o¤ula geçen bir meslek gruplaflmas›d›r. Bu
sistemde herkes babas›n›n mesle¤ini devam ettirmek
zorundad›r. Daha afla¤› kastlarla akrabal›k kurulamaz
ve evlenilemez.
K a s t l a r D ö r t G r u b a Ay r › l › r,
1.
Din adamlar› ( B r a h m a n l a r )
2.
Soylular ve askerler ( K fl a t r i y a l a r )
★
Pers Devleti krall›kla yönetildi.
3.
Tüccar,çiftçi ve zanaatkarlar (Va y s i y a l a r )
★
4.
‹flçiler (Südralar)
Kral, ülkeler kral› ya da krallar kral› (fiehin fiah)
diye an›l›rd›.
55
★
Kral›n yan›nda söz sahibi olan bir dan›flma kurulu vard›.
★
Devlet, s a t r a p l › k l a r a (eyaletlere) ayr›lm›fl ve satrapl›klar, merkezden atanan valiler taraf›ndan yönetilmekteydi. Bu uygulama devletin merkezi otoritesini güçlendirmifltir.
★
‹ranl›lar, Zerdüflt dinine inan›rlard›.
★
Persler Ön Asya'da çivi yaz›s›n› kullanan son uygarl›kt›r.
lara gömmüfllerdir. Firavun mezarlar›na “Piramit”,
çok daha küçük olan halk mezarlar›na da “mastaba” denirdi.
MISIR UYGARLI⁄I
★
★
★
★
Nil Nehri deltas›nda, MÖ 3000 y›llar›nda bafllay›p
MÖ 333 Makedonyal› ‹skender’in istilas›na kadar
yaflam›fl bir uygarl›kt›r.
M›s›r›n etraf› çöl ve denizlerle çevrili oldu¤u için di¤er uygarl›klardan çok az etkilenmifltir. M›s›r önceleri n o m (nomos) denilen küçük flehir devletlerinden meydana geliyordu. Ülkedeki siyasi birlik MÖ
3000’lerde kral Menes taraf›ndan sa¤lanm›flt›r.
Co¤rafi konumu gere¤i çevre uygarl›klardan etkilenmeyen M›s›rl›lar›n yüksek bir uygarl›k oluflturabilmeleri iki önemli nedene dayanmaktad›r.
1. Nil Irma¤›, 2. Dinsel inan›fl
Devletin s›n›rlar› Anadolu’dan Sudan'a kadar
uzanm›flt›r. MÖ 1280 y›l›nda Hititlerle yapt›klar› 16
y›ll›k savafl› sona erdiren Kadefl A n t l a fl m a s ›, tarihin bilinen ilk yaz›l› antlaflmas›d›r.
Devlet, firavun denilen tanr› - krallar taraf›ndan idare edilirdi. Bu yöneticilerin yetkileri s›n›rs›zd›.
Firavun
★
M›s›rl›lar öldükten sonra dirilmeye inand›klar› için
ölülerini mumyalam›fllar, eflyalar› ile an›t mezar56
ESEN YAYINLARI
★
★
Bugün kulland›¤›m›z Miladi Takvim ilk kez M›s›rl›lar taraf›ndan icat edilmifltir (Günefl Takvimi). Nil
nehrinin taflma zamanlar›n› önceden hesaplayabilmek için günefl y›l› esas›na dayal› (365 gün, 12
ay ve 3 mevsime göre) takvim düzenlenmifltir.
★
Ekonomi, tar›m, ticaret ve mimarinin geliflmesine
ra¤men, tanr›-kral anlay›fl› nedeniyle hukuk geliflmemifltir.
★
Mumya sanat›, t›p, eczac›l›k, geometri bilimleri
Pi say›s›" bulunmufltur.
geliflmifl, "P
★
En büyük mimari eserleri Keops, Kefren ve
M i k e r i n o s p i r a m i t l e r i i l e A m o n t a p › n a k l a r › d › r.
★
M›s›r Piramitleri köle çal›flt›r›larak infla edilmifltir.
★
M›s›rl›lar 24 harflik h i y e r o g l i f olarak bilinen bir
yaz› türü kullanm›fllard›r. Yaz›lar›n› papirüs ad›
verilen bitki liflerine yazm›fllard›r.
★
M›s›r halk› memurlar, katipler, rahipler, askerler,
flehirliler, köylüler ve köleler olarak s›n›flara ayr›l›rd›.
DO⁄U AKDEN‹Z UYGARLIKLARI
FEN‹KEL‹LER
MÖ 1000'li y›llarda Lübnan da¤lar› ile Akdeniz sahilleri aras›nda yaflad›lar. Bu co¤rafyan›n tar›ma uygun olmamas› nedeniyle ticarete yöneldiler.
★
★
★
da Romal›lar›n bölgeyi ele geçirmesiyle bu topraklardan uzaklaflt›lar. 1948 y›l›nda ‹srail Devleti'ni kurarak
2000 y›ll›k devletsizliklerine son verdiler.
fiehir devletçikleri fleklinde yaflam›fl ve krall›klarla idare edilmifllerdir. Özellikle Afrika'n›n bat› sahillerine kurduklar› koloniler ile Akdeniz ticaretine
hakim olmufllar, ticaret sayesinde Do¤u ve Ön
Asya Uygarl›klar›'n›n kültürlerini Akdeniz Havzas›'na tafl›m›fllard›r.
Tarihe en önemli katk›lar›, M›s›r'dan ald›klar› hiyeroglifi gelifltirerek, günümüz Latin Harfleri'nin
temelini oluflturan ilk alfabeyi bulmalar›d›r (22
harfli).
MÖ 1200 y›llar›nda tarih sahnesinden çekildiler.
★
En önemli koloni flehri Afrika’da Kartaca’d›r.
★
Çok tanr›l› dine inanm›fllard›r.
ESEN YAYINLARI
★
★
En önemli eserleri Süleyman Mabeti’dir.
MEZOPOTAMYA UYGARLIKLARI
➥ ‹on ve Yunanl›lar›n gittikleri yerleri vatan saymalar›, Fenikelilerin ise kâr (ticaret) anlay›fl› ile hareket etmeleri denizcilikte kal›c›l›¤› belirleyen en
önemli etken olmufltur.
Fenikeliler cam ve fildifli sanat›nda oldukça ileri
gitmifllerdir.
Tarihin ilk tek tanr›l› dini (Semavi Din) Musevili¤i
benimsediler.
➥ Yahudiler, Musevili¤i milliyetçilik anlay›fl› içinde ‹srailo¤ullar›na ait bir din, Allah’› da Yehova anlay›fl› içinde kabul ettikleri için dinlerini baflka toplumlara yayma ihtiyac› duymam›fllard›r.
Yaln›z ticarete a¤›rl›k veren Fenikeliler, askerli¤e
önem vermediler. Ticarette, ‹on ve Yunanl›lar› bir
süre sonra karfl›lar›nda rakip olarak gördüler. Zamanla bu iki uygarl›k karfl›s›nda tarih sahnesinden çekildiler.
★
★
Mezopotamya, Dicle ile F›rat nehirleri aras›nda kalan
bölgedir. ‹klimin elveriflli olmas›, ›rmaklar›ndan sulamada yararlan›lmas›, topraklar›n›n verimli olmas› ve
göç yollar› üzerinde bulunmas› nedeniyle çok say›da
uygarl›¤a befliklik yapm›flt›r. Mezopotamya Uygarl›klar› Sümerlerin meydana getirdi¤i yüksek temeller üzerine kurulmufltur. Daha sonra Akadlar, Babiller, Asurlar
ve Elamlar bu kültürü devam ettirmifllerdir.
➥ Co¤rafi özellikleri gere¤i, mimari eserlerin kerpiçten yap›lmas› ve bölgenin s›k s›k istilaya u¤ramas› nedeniyle, yap›lan eserlerin bir ço¤u günümüze kadar ulaflamam›flt›r.
‹BRAN‹LER
SÜMERLER
★
Asya'dan gelen kavimlerce kuruldu.
★
fiehir devletleri halinde yaflayan Sümer halk›n› Patesi (Ensi) denilen rahip krallar yönetmifltir.
★
MÖ 3500’lerde yaz›y› kullanan ilk devlettir.
★
Tarihte ilk kez yaz›l› edebiyat alan›nda yaz›l›
eserler verdiler. (Yarat›l›fl ve G›lgam›fl Destan›,
Tufan Hikayesi)
★
Geometri ve aritmeti¤in temellerini atm›fllar, dört
ifllemi kullanm›fllar, dairenin alan›n› hesaplam›fllar ve çemberi 360 dererceye bölmüfllerdir.
★
Z i g g u r a t ad› verilen tap›naklar›n en üst kat›n›
gözlemevi olarak kulland›lar.
★
Ay takvimini kulland›lar. Y›l› 360 gün, aylar› 30’ar
günden oluflan takvimdi. Gece ve gündüz 12’fler
saatten ibaretti.
A¤lama Duvar› - ‹srail
MÖ 1500’lerde Sina Yar›madas› ve F›rat Irma¤› aras›na yerleflen ‹braniler, Sami ›rk›ndand›r. MÖ XIII.
yüzy›llarda Hz. Musa'n›n dinini kabul ettiler. Bu ‹branilere ‘Museviler’ denmifltir. En güçlü dönemlerini Hz.
Davut Dönemi'nde (tahminen MÖ 1024-974) yaflad›lar. ‹braniler, MÖ 587 devletsiz kald›lar. Daha sonra
57
Ziggurat
★
Çok tanr›l› dinlere inand›lar.
★
Ekonomik yaflam›n temeli tar›ma dayan›r.
★
★
Sümerlerin oluflturdu¤u kültürü Ön Asya'ya tafl›d›lar. Sümerlere son verdiler.
★
Kral S a r g o n döneminde güçlü bir devlet olarak
ortaya ç›kt›. (MÖ 2350)
★
Tarihte bilinen ilk düzenli orduyu kurdular.
★
Düzenli ordular› sayesinde k›sa sürede Mezopotamya’ya hakim oldular.
★
Dünyada bilinen ilk harita, MÖ 2200’de Akadlar
taraf›ndan çizilmifl Mezopotamya haritas›d›r.
ELAMLAR
Güneydo¤u Mezopotamya’da MÖ 3000 de kuruldu.
Sümer ordusu atl› ve yaya birliklerinden olufluyordu. Savafl arabalar› ilk kez Sümerler'de kullan›lm›flt›r.
★
Güzel sanatlar, süsleme ve tar›m sahas›nda ilerleme kaydetmifllerdir.
★
Merkezi Sus flehridir.
★
Gümüflü, para yerine senet kullanarak ticareti gelifltirdiler.
★
MÖ 7. yüzy›lda Asurlar taraf›ndan ortadan kald›r›ld›lar.
★
Önemli flehirleri Ur, Uruk, Kifl ve Lagafl't›r.
★
Sümerlerde ilk yaz›l› kanunlar› yapan Lagafl Kral› U r g a k i n a'd›r. Yapt›klar› kanunlarda aile hukukuna önem verdikleri görülür.
AKADLAR
★
Arabistan’dan gelen Sami kökenli kavimler
taraf›ndan Orta Mezopotamya'da kurulmufltur.
ESEN YAYINLARI
★
BAB‹LLER
Samilerin bir kolu olan Amurrular taraf›ndan kurulmufltur. En büyük hükümdar› H a m m u r a b i’dir. Hammurabi kendi ad›yla an›lan H a m u r a b i K a n u n l a r ›'n›
yapm›flt›r. II. Babil Devleti'nin en güçlü hükümdar› Nabukadnazer’dir. B a b i l K u l e s i ve A s m a B a h ç e l e r i bu
dönemde yap›lm›flt›r.
Babil’in Asma Bahçeleri
★
I. Babil Kral› Hammurabi, gücünü din yerine ordudan alan bir idare kurdu. Böylece dünyada ilk
mutlak krall›k (monarfli) ortaya ç›km›flt›r.
★
I. Babil Devleti'ne MÖ 1550 y›l›nda Hitit kral› Murflili son vermifltir.
★
II. Babil Devleti'ne MÖ 539 y›l›nda Persler son
vermifltir.
Akad savaflç›lar›
★
Tarihte bilinen ilk büyük imparatorlu¤u kurdular.
58
★
★
HATT‹LER
Hammurabi Kanunlar›, ceza, mülkiyet ve ticaret
hukukunu içine al›yordu. Çok sert olan ceza kanunlar› k›sas esas›na göre yap›lm›flt›. Hammurabi kanunlar›na göre insanlar, ü s tü n i n s an, s›r ad a n i n s a n ve k ö l e olmak üzere üçe ayr›l›yorlard›.
MÖ 3. binli y›llarda Anadolu medeniyetini Hattiler kurmufltur. Bo¤azköy arflivinde yaln›zca Hattice veya
Hattiçe ve Hititçe olmak üzere çift dille yaz›lm›fl metinler vard›r.
Çok tanr›l› dinlere inanm›fllard›r.
★
Hattilerin dilleri Anadolu’nun yerli halk›n›n dilidir.
★
Hattiler zamanla Hititler aras›nda erimifllerdir.
★
Çok tanr›l› dine inanm›fllard›r. Yani politeist bir
dindir. Ana tanr›ça Annus’tur.
★
Hatti kültürü ile ilgili bilgiler Konya - Karahöyük,
Kayseri - Kültepe, Acemhöyük ve Horoztepe kaz›lar›nda bulunmufltur.
★
Hattilerde de her flehrin bir tanr›s› vard›r.
★
Hitit metinlerinde Arinna günefl tanr›s›n›n Hatti ülkesini yönetti¤inden bahsedilir.
★
Hattiler anaerkil bir aile yap›s›na sahiptir.
★
Hattiler savaflç› bir topluluktur.
ASURLAR
★
Mezopotamya Medeniyetlerindendir.
★
MÖ 2000’lerde Anadolu ticaret kolonileri kurarak
ticareti gelifltirmifllerdir.
★
Kaya oymac›l›¤›nda ilerlemifllerdir.
★
Hammurabi Kanunlar›'ndan daha sert ceza kanunlar› haz›rlam›fllard›r.
MÖ VII. yüzy›lda Medler ve Babiller taraf›ndan ortadan kald›r›ld›.
★
K a r u m denilen pazaryeri kolonileri kurmufllard›r. En büyük karum, Kayseri-Kültepe’deki Kanifl’tir.
★
Sürekli ve düzenli ordular bulundurdular.
★
Çok tanr›l› dinlere inanm›fllard›r.
➥ Asurlar, Sümerlerin çivi yaz›s›n› Anadolu'ya tafl›yarak, Anadolu' da tarihi ça¤lar› bafllatt›lar.
H‹T‹TLER
ESEN YAYINLARI
★
★
Anadolu’da kurulan önemli bir devlettir.
★
Mezopotamya ve M›s›r kültürünü sentezleyerek
Anadolu uygarl›¤›n› meydana getirmifllerdir.
★
Anadolu’ya nereden geldikleri kesin bilinmemekle birlikte Kafkaslar üzerinden Anadolu'ya gelip
Hattiler ile birleflerek Hitit Uygarl›¤›n› kurduklar›
tahmin edilmektedir. (MÖ 2000)
★
K›z›l›rmak yay›nda Hattuflafl (Bo¤azköy- Çorum)
baflkent olmak üzere devletlerini kurmufllard›r.
(MÖ 1800)
★
Devletin bilinen ilk kral› I. Hattuflil'dir (Labarna).
★
M›s›rl›lar ile MÖ 1296’da bafllayan Kadefl Savafl›
MÖ 1280'de sona erdi.
ANADOLU UYGARLIKLARI
Anadolu topraklar›, Asya - Avrupa aras›ndaki jeopolitik konumu, elveriflli iklimi, tar›m ve hayvanc›l›k olanaklar›n›n çok olmas› ve ticaret yollar› üzerinde bulunmas› nedeniyle çok say›da uygarl›¤a befliklik etmifltir. En önemli uygarl›k merkezleri Tr u v a (Troy) A l ifl a r, Ç a t a l h ö y ü k ve A l a c a h ö y ü k’ tür.
Hellenistik dönemden itibaren Anadolu, “ A n a t o l i a ”
(Güneflin do¤du¤u yer) ve Küçük Asya adlar›n› tafl›maktad›r. Bugün Türkiye ad›yla özdeflleflmifltir.
➥ Mezopotamya ve M›s›r kültürünün, Anadolu
Yar›madas›'na tafl›nmas›yla, Anadolu Uygarl›¤›
oluflmufltur.
Hitit Günefli
59
➥ Hitit Kral› III. Hattuflili ile M›s›r Firavunu II. Ramses aras›nda tarihin bilinen ilk yaz›l› antlaflmas›
olan Kadefl Antlaflmas› imzaland›. Anlaflma metninde, Hitit Kraliçesi Puda Hepa'n›n da mührü vard›r.
Hitit flehirleri bafllang›çta feodal sisteme göre
Prensler taraf›ndan yönetilirdi. Bu prensler verilen toprak karfl›l›¤›nda savafl zamanlar›nda merkezi orduya askeri kuvvet gönderirlerdi. Daha
sonralar› prenslerin yerine valiler atanarak merkeziyetçilik sa¤lanm›flt›r.
★
Halk; köylüler, sanatç›lar, tüccarlar ve köleler olarak s›n›flara ayr›l›rd›. Kölelerin mülkiyet hakk›
vard› ve bafll›k paras› vererek özgür kad›nlarla
evlenebilirlerdi.
★
Hititlerde aile hukuku geliflmifltir.
★
Tarihin ilk medeni kanunu, Hititler taraf›ndan yap›lm›flt›r.
★
Hititler çok tanr›l› dinlere inan›rlard›.
★
Sümerlerin G›lgam›fl Destan›, Hititçe’ye çevrilmifltir. Hititler çivi yaz›s›n› ve hiyeroglif yaz›s›n› kullanm›fllard›r. Yaz›y› Asurlulardan ö¤renmifllerdir.
★
Mimarl›k ve heykelcilikte oldukça geliflmifl Hitit
sanat›ndan günümüze kalan en önemli eser Alacahöyük'teki Sfenksli kap›d›r. Ayr›ca günefl kurslar› ünlüdür. Yaz›l›kaya ve ‹ v r i z kabartmalar›
önemli eserlerindendir.
Ticaret yollar› üzerinde olmalar›na ra¤men tar›mla u¤raflm›fllar ve tar›m› korumak için a¤›r cezalar koymufllard›r. (Saban k›rmak ve öküz öldürmek idamla cezaland›r›l›rd›.)
★
Kuyumculuk ve kaya oymac›l›¤›nda ilerlemifllerdir.
★
Devletin ilk kral› Gordios'tur.
★
Devlet, kral Midas döneminde (MÖ 676) K›r›m’dan
gelen Kimmerler taraf›ndan y›k›lm›flt›r.
Saban
ESEN YAYINLARI
★
★
★
K y b e l e" (Büyük ana tanr›ça) kültürüne
Frigler "K
inan›rlard›. En büyük tap›naklar› Passinusta idi.
(Balahisar›)
★
Bugüne kalan en önemli eserleri 17 metre yüksekli¤indeki Midas Mezar’›d›r.
★
Kendilerine ait bir dilleri vard›. Fenike alfabesini
kullanm›fllard›r. Frig dil ve alfabesi henüz çözülmemifltir.
★
Tavananna) ve ihDevlet Kral (Tabarna), kraliçe (T
P a n k u fl) taraf›ndan idare edilirdi.
tiyarlar meclisi (P
★
Friglerin dokudu¤u ve Tapates ad›n› tafl›yan hal›
ve kilimler önemlidir.
★
Tarihin ilk objektif tarih yaz›c›l›¤› olarak kabul edilen A n a l l a r, Hititler taraf›ndan yaz›lm›flt›r.
★
Megaron tipi ev mimarisi yayg›nd›r. (Bir girifl holü
ve bunu izleyen büyük salondan oluflan ev tipi.)
★
Atl› savafl arabalar› Hititlerin icad›d›r.
★
Tümülüs tipi mezarlar yapm›fllard›r.
★
Ege göçleri sonucu Hitit ‹mparatorlu¤u'nun y›k›lmas›yla 1200'lü y›llarda Geç Hitit flehir devletleri dönemi bafllam›flt›r. Hitit kültürünün bir devam› olan bu
flehir devletleri MÖ 700 y›l›nda Asur hakimiyetine
girdi. Karadeniz’den gelen Gaflka ve ‹ran'daki
Perslerin etkisiyle tarih sahnesinden silindiler.
★
Yaya askerlerden oluflan ordular kurmufllard›r.
FR‹GYA L I L A R
★
Hititlerin y›k›lmas›ndan sonra Orta Anadolu’da ve
Bat› Anadolu’da merkezleri G o r d i o n olmak üzere kurulmufltur.
★
Kendilerine ait bir alfabeleri vard›r.
60
L‹DYA L I L A R
★
Kral Giges taraf›ndan MÖ 687'de kurulmufltur.
★
Gediz ve Küçük Menderes nehirleri aras›nda bulunan Sard merkezli kurulmufllard›r.
★
Kral
Mezopotamya’dan Anadolu’ya uzanan ve “K
Yo l u” olarak bilinen ticaret yolunu yapm›fllard›r.
★
En önemli bulufllar› parad›r. Böylece ticarette takasa son vermifllerdir.
★
Sürekli ordu yerine p a r a l › o r d u bulundurmalar›
erken y›k›lmalar›na neden olmufltur.
★
★
Gediz ve Menderes Nehirleri aras›nda kalan bölgeye Lidya denir. Friglerin y›k›lmas›ndan sonra,
Frig egemenli¤inden kurtulur.
★
‹yonya’da özgür düflüncenin varl›¤›, felsefenin
do¤mas›n› sa¤lam›flt›r.
★
Her birisi ba¤›ms›z bir devlet olan ‹yon flehirleri önceleri krall›kt›. MÖ 800’lü y›llardan itibaren asillerin
kurdu¤u oligarflik hükümetler son olarak da demokratik hükümetler fleklinde devam etmifltir.
★
Karadeniz’de kendilerine ba¤l› koloni flehirleri olan
Sinop, Samsun ve Trabzon’u kurmufllard›r.
★
Fenike alfabesini kullanm›fllard›r. En önemli edebiyatç›lar› ‹zmirli H o m e r o s’ tur. En önemli eseri ‹lyada ve O d y s e i a'd›r.
★
Dünyan›n yedi harikas› aras›nda gösterilen Efes
A r t e m i s Tap›na¤›'n› infla ettiler.
MÖ 546 y›l›nda, Sard flehrini ele geçiren Pers
kral› Keyhüsrev, Lidyal›lar›n siyasi varl›¤›na son
verdi.
★
Ana geçim kaynaklar› ticarettir.
★
Dünyan›n bilinen ilk serbest pazar› Sard flehridir. Küçük dükkan ve halka aç›k gazinolar›n ilk
kurucular›d›r.
★
Çok tanr›l› dine inanm›fllard›r. (Kybele, Kuvana,
Artemis, Artimu vb.)
ESEN YAYINLARI
Sard Antik Kenti kal›nt›lar›
Artemis Tap›na¤›
★
★
Fenike alfabesini kullanm›fllard›r (26 harfli). Lidce
henüz tam olarak çözülememifltir.
★
Tümülüs tipi tafl-mermer ifllemeli mezarlar yapm›fllard›r.
URARTULAR
★
Alt›n ifllemecili¤i geliflmifl düzeydedir.
★
Baflkentleri Van yak›nlar›ndaki Tu fl p a’d›r. Tar›m,
maden ifllemecili¤i, kabartma, kaya oymac›l›¤›,
resimli eflya yap›m› ve mimaride ilerlemifllerdir.
Dor istilas› sonucu Yunanistan’dan kaçan Akalar taraf›ndan kurulmufltur. Egemenlik alanlar› Milet, Efes,
Bergama, Foça ve ‹zmir yöresidir.
★
Hurriler taraf›ndan kurulan devletin kurucusu I.
Sardur’dur.
★
Urartular, Medler ve ‹skitler taraf›ndan y›k›lm›flt›r.
★
Akdeniz ve Karadeniz’de ticaret kolonileri kurmufllar, Fenikelilerden etkilenmifllerdir.
★
Krall›kla yönetilen Urartularda ülke eyaletlere ayr›lm›flt›. Eyaletleri En-nam denilen valiler yönetiyordu.
★
Ticaret yollar› üzerinde bulunduklar› için kültür alan›nda geliflmifllerdir. Matematikte; Tholes, Pisag o r, Felsefede; D i y o je n, t›pta; H i p o k r a t, tarihte;
Heredot gibi bilim adamlar› bu dönemde yetiflmifltir.
★
Çok tanr›l› dine inanm›fllard›r. Ahiret inançlar›
güçlüdür.
★
Yaz› olarak Asurlulardan ald›klar› çivi yaz›s›n› ve
az da olsa resim yaz›s›n› kullanm›fllard›r. Dilleri
Türkçe’yi and›r›r.
Pisagor ilk kez dünyan›n yuvarlak oldu¤unu ileri
sürmüfl, matematik ve geometriye bilimsellik kazand›rm›flt›r.
★
Eski Ön Asya’n›n gerçek maden ustalar›d›r.
★
Kaya oymac›l›¤› sanat›nda ilerlediler. Urartulardan günümüze Van kalesi, Çavufltepe, Erzincan’da ise Alt›ntepe harabeleri kalm›flt›r.
‹YONLAR (‹ON)
★
fiehir devletleri halinde yaflayan ‹ y o n l a r, Persler
taraf›ndan y›k›lm›fllard›r.
61
★
MÖ 2000’li y›llarda Girit Uygarl›¤›'na son veren
Akalar taraf›ndan kurulmufltur.
★
Siyasi tarihlerini ilgilendiren en önemli olay Tr u v a
Savafllar›'d›r.
★
En önemli mimari eserleri Kuyu Mezarlar›’d›r.
★
Dorlar taraf›ndan ortadan kald›r›lm›flt›r.
★
Uygarl›k tarihinin en önemli olay›, Homeros'un ‹lyada adl› destan›na konu olan Truva Savafllar›d›r.
Savafl›n temel nedeni deniz yolu ticaretinde üstünlük sa¤lama çabas›d›r. Truva savafllar› kral
A g a m e m n o n zaman›nda yap›lm›flt›r.
★
Çok tanr›l› dine inanm›fllar ve krall›kla yönetilmifllerdir.
★
En önemli merkezleri M i k e n ve Tr i n s’tir.
EGE UYGARLIKLARI
Bugünkü Ege ve Bat› Anadolu Bölgesi, Mora Yar›madas› Yunanistan ve Girit çevresinde kurulmufl uygarl›klard›r. Ege Uygarl›klar›'n›n ilk aflamas›n› Girit Uygarl›¤› oluflturur. Daha sonra Miken ve Yunan Uygarl›klar› do¤mufltur.
G‹R‹T UYGARLI⁄I
Knossos Saray›
★
MÖ 3000-1200 y›llar› aras›nda, Girit’te kurulmufltur. Ege’de bilinen en eski uygarl›kt›r.
★
Gemicilik ve ticarette ilerledikleri için M›s›r, K›br›s
ve Suriye ile ticari iliflkilerini gelifltirdiler.
★
Ön Asya ve M›s›r Uygarl›¤›ndan etkilenmifllerdir.
★
Akalar taraf›ndan y›k›lm›flt›r.
★
En önemli mimari eserleri Knossos Saray›'d›r.
ESEN YAYINLARI
YUNAN UYGARLI⁄I
Hadrian Tap›na¤› - Efes
★
MÖ 1200’lü y›llarda Yunanistan’a göçen Dorlar
taraf›ndan kurulmufltur. Önceleri krall›k ile yönetilirlerken sonralar› demokrasi ve tiranl›k yönetimleriyle idare edilmifllerdir. Krall›k döneminde bafllayan halk s›n›flaflmas› s›n›flar aras› çekiflmeyi de
beraberinde getirmifltir.
★
‹lk defa D r a k o n taraf›ndan kanunlar yap›ld›. Soylular› koruyan ve alt tabakaya a¤›r cezalar getiren
bu kanunlar uzun süre uygulanamadan yenilendi.
S o l o n taraf›ndan yap›lan kanunlar biraz daha
›l›ml›d›r. Köylü borçlar›n› affeden Solon, borçlar›ndan dolay› köleli¤e düflenleri kurtaran yasalar ç›kard›. D ö r t y ü z l e r ve Halk Meclisi ad›nda iki meclis kurdu. K l e s t e n e s Dönemi'nde Halk Meclisi’nin
yan›nda soylulara ait B e fl y ü z l e r M e c l i s i kuruldu.
★
Yunan flehir devletleri siyasi birli¤i tam olarak
sa¤layamad›lar. Perslerin Yunanistan’a sald›r›lar›
karfl›s›nda birleflerek Peleponnes Savafllar›nda
M‹KEN UYGARLI⁄I (AKALAR)
Konusunu Truva Savafllar›ndan alan
“TROY” filminin afifli
62
Persleri yenilgiye u¤ratt›lar. MÖ 337’de Makedonyal› ‹skender’in egemenli¤ine girdiler.
★
Çok tanr›l› dine inanm›fllar, tanr›lar› ölümsüz insanlar fleklinde düflünmüfllerdir.
★
En önemli mimari eser olan ‹ s k e n d e r i y e Fe n e r i
bu dönemde yap›lm›flt›r. Ayr›ca Zeus Heykeli de
en önemli eserlerdendir.
★
★
Tarihte bilinen ilk demokrasi örneklerini vermifllerdir.
Pozitif bilimlere yani tarih, felsefe, matematik, astronomi ve co¤rafyaya önem verilmifltir.
★
Tanr›lar› ad›na dört y›lda bir olimpiyat oyunlar› düzenlemifllerdir. Bu etkinlikler, Yunan flehir devletleri aras›nda kültürel birlikteli¤e yol açt›.
H e l l e n i s t i k K ü l t ü r ; Büyük ‹skenderin yeni ülkeler ele
geçirmesiyle Hindistana kadar uzanan Yunan kültürünün Do¤u kültürü ile sentezinden ortaya ç›km›flt›r.
★
Ticaretin geliflmesi ile Fenikelilere yak›nl›k duymufllar, Fenike Alfabesini kullanm›fllar ve gelifltirmifllerdir.
ROMA UYGARLI⁄I
ESEN YAYINLARI
‹SKENDER VE HELLEN‹ZM UYGARLI⁄I
Roma Dönemi’nde kalan bir lahit
Zeus Heykeli
MÖ 337’de tahta geçen ‹skender, Yunanistan’dan bafllayarak Anadolu, ‹ran, Irak, Suriye, M›s›r ve Pers topraklar›n› yapt›¤› seferle kendine ba¤layarak büyük bir imparatorluk kurdu. Do¤u ve Bat› kültürünü kaynaflt›rmaya çal›flt›. Yunan kültürü ile Do¤u kültürün birleflti¤i bu 300 y›ll›k döneme Hellenizm Dönemi denir. ‹skender’in genç
yaflta ölmesi ile devlet parçalanm›flt›r (MÖ 330).
★
Makedonya’da Antigonit Krall›¤›,
★
Türkiye’den Hindistana kadar uzanan topraklarda
Selevkos Krall›¤›,
★
M›s›r’da Ptollemeler Krall›¤› kuruldu.
‹skender’den sonra Hellenistik kültür, Anadolu’da 300
y›l daha yaflam›flt›r. Bu dönemin en önemli merkezi
Bergama’d›r. Bergamal›lar, kendi ad›n› tafl›yan p a rfl ö m e n ka¤›d›n› icat ettiler. A s k l e p i o n S a ¤ l › k M e r k ezi ve zengin bir kütüphanesi vard›r.
Roma Uygarl›¤› bugünkü ‹talya'da Etrüskler taraf›ndan kurulmufltur. Uygarl›¤› oluflturan kavimler, Latinler'dir. Romal›lar kurduklar› çok güçlü ve düzenli ordulara dayanarak k›sa zamanda h›zl› bir geliflme sa¤lad›lar. Kuzeyde Britanya’dan güneyde bugünkü Somali, do¤uda Hazar'dan, bat›da Portekiz’e kadar olan
bölgeler ‹mparatorlu¤un egemenli¤ine al›nm›flt›r.
★
Roma siyasi tarihi s›rayla krall›k, cumhuriyet ve
imparatorluk dönemlerine ayr›l›r.
★
Roma’da kölecilik yayg›nd› ve halk s›n›flara ayr›lm›fl olup en üst s›n›f P a t r i c i l e r'di. Bunlar Roma’n›n yönetici zümresidir. P l e p l e r ise orta s›n›f›
olufltururdu. Cumhuriyet Dönemi'nde Patrici-Plep
mücadelesi önemli bir iç sorun haline gelmifltir.
★
Kral›n yan›nda ona ifllerinde yard›mc› olan bir Sen a t o vard›. Cumhuriyet devrinde ayn› görevi Konsüller üstlenmifltir. K o n s ü l l e r her y›l Senato taraf›ndan seçilirdi.
63
★
A N AV KÜLTÜRÜ (MÖ 5000)
Roma ile Kartacal›lar aras›nda Bat› Akdeniz egemenli¤i için 100 y›ldan fazla süren Pön Savafllar› Roma'n›n galibiyeti ile bitmifltir. Kartaca Roma'n›n siyasi egemenli¤i alt›na girmifltir.
★
Bu yüzy›lda Roma egemenli¤indeki Filistin topraklar›nda Hristiyanl›k ortaya ç›kt›. Önceleri bu dine karfl› olan Roma yönetimi, 313 y›l›nda M i l a n o
Ferman› ile Hristiyanl›¤› serbest b›rakt›. Augustus döneminde ise Hristiyanl›k Roma'n›n resmi dini olmufltur.
★
‹mparatorluk 395’te ikiye ayr›ld›. 476 y›l›nda
Bat› Roma, 1453 y›l›nda da Do¤u Roma y›k›lm›flt›r.
Bugünkü Türkmenistan’›n baflkenti Aflkabat yak›nlar›ndaki Anav harabelerinde Anav kültürüne ait kal›nt›lara rastlanmaktad›r. Irki kökenleri tam olarak belirlenemeyen bu kültürün insanlar›n›n geçimlerini tar›m ve
hayvanc›l›ktan sa¤lad›klar›, dokumac›l›k yapt›klar› anlafl›lmaktad›r. Ayr›ca seramikle u¤raflm›fllar ve bak›rdan eflya yapm›fllard›r.
K E LTEM‹NAR KÜLTÜRÜ (MÖ 3000)
Harizm bölgesinde yap›lan kaz›larda kelteminar kültürüne rastlan›lm›flt›r. Bu kültür sahipleri hayvanc›l›k ve
bal›kç›l›kla geçimlerini sa¤lam›fllard›r.
Özellikleri
AFANASYEVO KÜLTÜRÜ (MÖ 3000)
Roma'da Plep - Patrici mücadelesini bitirmek için
haz›rlanan 12 Levha Kanunlar› bugünkü Avrupa
hukukunun temelini oluflturmufltur.
★
‹lkça¤'›n en büyük köleci devletidir.
★
Yunan ve Helen Uygarl›¤›'n› Avrupa’ya yaym›flt›r.
★
Latin Alfabesi'ni meydana getirmifl günefl takvimini Jülyen Takvimi olarak yeniden düzenlemifllerdir.
ORTA ASYA KÜLTÜR BÖLGELER‹ VE
SAKALAR (‹SK‹TLER)
Türkler tarih boyunca çeflitli nedenlerden dolay› birçok bölgeye göç etmifllerdir. Buna ra¤men anayurtta
çeflitli kültür bölgeleri de oluflturmufllard›r.
Etnik yap›s› ve antropolojik tipleri O¤uz tipidir. Bu nedenle Türklere ait en eski kültür olarak kabul edilir. Bu
kültür kal›nt›lar› Altay Da¤lar› civar›nda ortaya ç›km›flt›r. Avc› ve savaflç› bir topluluktur. S›¤›r ve at beslemifllerdir. Ayr›ca madeni özellikle bak›r› ifllemifllerdir.
ESEN YAYINLARI
★
Altay da¤lar›n›n ete¤indeki “Kuyum ve Kurat” kurganlar›nda bu kültüre ait tafl aletler ve bak›r küpelere rastlanm›flt›r.
ANDRONOVA K Ü LTÜRÜ (MÖ 1700)
MÖ 1700 y›llar›na ait bir kültürdür. Genifl bir co¤rafyaya yay›lm›flt›r (Altay Da¤lar›, Tanr› Da¤lar›, Güney Sibirya ve Hazar Denizi’nin do¤usu). Türklerin ilk kültür
kal›nt›lar› olarak kabul edilir.
Bu kültürün insanlar› at› evcillefltirmifl ve binek olarak
kullanm›fllard›r. Ayr›ca çeflitli madenlerden eflyalar
yapm›fllard›r. (Alt›n, bak›r ve bronzdan; düz tabanl›,
genifl a¤›zl› ve kulpsuz üç köfleli kaplar yapm›fllard›r.)
Eflyalar›n üzerlerini çeflitli hayvan figürleriyle süslemifllerdir. Bu eserlere Tanr› da¤lar› ile Don Nehri k›y›lar›na kadar her yerde rastlan›lm›flt›r.
K ARA S UK K ÜLTÜRÜ (MÖ 1000)
Köktürk harfleriyle yaz›lm›fl bir mengü
64
Bu kültüre ‹rtifl ve Yedisu Nehirleri bölgesinde rastlan›lm›flt›r. Kaz›larda ç›kar›lan küpeler, dü¤meler, kemikten i¤neler ve baflka elbise süsleri bulunmufltur.
Demiri iflleyerek çeflitli eflyalar yapm›fllard›r. Ayr›ca
koyun yönünü dokuyarak elbise yapm›fllard›r.
SAKALAR (‹SK‹TLER)
➥ Tarihçi Herodot’un bahsetti¤i “Amazon Kad›nlar›” ‹skit kad›nlar›d›r. ‹ranl›larla yap›lan uzun savafllar sonunda erkeklerinin ölmesi nedeniyle sa¤
gö¤üslerini keserek ‹ranl›larla savaflm›fllard›r.
Bunun nedeni ise sa¤ gö¤üslerinin daha iyi ok atmas›n› engellemesidir.
Orta Asya’da, Altay Da¤lar›n›n do¤usunda göçebe
olarak yaflayan Sakalar, MÖ VII. yüzy›lda bat›ya göç
edip Hazar Denizi’nin kuzey k›y›lar› ve Tuna boylar›na
kadar yerleflmifllerdir.
‹ranl›lar›n Saka dedi¤i bu kavime Yunanl›lar ‹skit,
Asurlular ise Aflguza demifllerdir.
MS II. yüzy›lda Rusya’n›n güneyini hakimiyeti alt›na
alan ‹skitler bölge için ‹ranl›larla mücadele etmifllerdir.
‹skitlerde fiamanizm inanc› yayg›nd›r. Yunanl›larla ticaret yapmalar› nedeniyle Yunan tanr›lar›n› da tanr›
olarak kabul etmifllerdir.
Etnik yap›s› kar›fl›k olan ‹skitlerde yönetici tabaka
Türktür. Göçebe bir topluluktur. Atl› ve savaflç› özellikleri sayesinde bölgelerinde adlar›ndan söz ettirmifllerdir.
ESEN YAYINLARI
Sakalar, M›s›rl›lar, Kimmerler, Urartular, Asurlular ve
Medlerle mücadele etmifllerdir.
Âdet ve töreleri di¤er Türk âdet ve töreleri ile ayn›d›r.
Özellikle Hunlar›n etkileri görülür. Kulland›klar› silahlar›, kemer ve tokalar, at koflumlar›, vazo, kazan ve di¤er süs eflyalar›nda bunu görmek mümkündür.
65
HAMMURAB‹ KANUNLARINDAN ÖRNEKLER
Ben Hammurabi, tanr›lar taraf›ndan kral tayin edilmifl, F›rat Nehri’nin etraf›ndaki flehirleri kendine tabi eden
flahlar›n birincisi ülkeye hak ve adalet getirdim.
★
E¤er bir adam mabedin ya da hükümdar›n mülklerini çalarsa o öldürülmelidir. Çal›nt› mal›n› kabul eden de
öldürülmelidir.
★
E¤er bir adam köleyi ve köle kad›n› çalarsa öldürülmelidir.
★
E¤er birisi bir adam›n öküzünü öldürürse kendi öküzünü ona vermelidir.
★
E¤er birisinin borcu varsa onun han›m›, o¤lu veya üç k›z› üç y›l müddetle köle edilmelidir, dördüncü y›l onlar azad edilmelidir.
★
E¤er bir adam kendinden yüksek bir adama bir tokat vurursa, ona öküz derisinden yap›lm›fl bir kamç› ile
60 defa vurulsun. Yok onun gibi birisi ise karfl›l›¤›n› vermelidir.
★
Birini itham eden ispata mecburdur, yoksa öldürülür.
★
Bir h›rs›z duvar delerek bir eve girerse h›rs›zl›k yapt›¤› evin önünde idam edilir.
★
Birisinin gözünü ç›karan›n gözü ç›kar›l›r.
★
Babas›n› dövenin iki eli kesilir.
★
E¤er bir yarg›ç, bir davaya hükmetmifl, karar kesip bir belge düzenlemiflse ve sonra karar›n› de¤ifltirirse, o
yarg›c›n verdi¤i kararda de¤ifliklik yapt›¤› tespit edilirse ve bu davada flikayet varsa, verilen hükmün on iki
kat›n› ödeyecektir. Meclisteki yarg›çl›k kürsüsünden at›lacak, oraya dönmeyecek ve mahkemede yarg›çlar›n aras›na oturtulmayacakt›r.
★
E¤er bir adam, bir tarlay› ifllemek üzere kiralarsa, fakat tarlada arpa yetifltirmezse ve tarlada ifl yapmazsa
bu ispat edilecek ve bitiflik komflunun ürünü oran›nda arpay› tarla sahibine verecektir.
★
E¤er bir adam›n evinde yang›n ç›karsa, atefli söndürmeye gelen adam ev sahibinin eflyas›na göz koyarsa
ve ev sahibinin mal›n› al›rsa, o adam o atefle at›lacakt›r.
66
P‹RAM‹TLER‹N G‹ZEM‹
★
Her biri 20 ton olan tafllardan infla edilmifltir ve bu tafllar›n temin edilebilece¤i en yak›n mesafe yüzlerce
kilometre uzakl›ktad›r.
★
Piramit, kimin ad›na yap›ld›ysa, onun bulundu¤u odaya, y›lda sadece 2 kez günefl girmektedir (do¤du¤u
ve tahta ç›kt›¤› günler).
★
Mumyalarda radyoaktif madde bulundu¤undan mumyalar› ilk bulan 12 bilim adam› da kanserden ölmüfltür.
★
Piramitlerin içerisinde ultra sound, radar, sonar gibi cihazlar çal›flmamaktad›r.
★
Kirletilmifl suyu, birkaç gün piramitin içine b›rak›rsan›z, suyu ar›t›lm›fl olarak bulursunuz.
★
Piramitin içerisinde süt, birkaç gün süreyle taze kal›r ve sonunda bozulmadan yo¤urt haline gelir.
★
Bitkiler, piramitin içinde daha h›zl› büyürler.
★
Piramitin içine b›rak›lm›fl su, 5 hafta süreyle bekletildikten sonra yüz losyonu olarak kullan›labilir.
★
Çöp bidonu içindeki yemek art›klar›, hiç koku vermeden piramit içinde mumyalafl›r.
★
Kesik, yan›k, s›yr›k gibi yaralar piramitin içinde daha çabuk iyileflme e¤ilimi gösterir.
★
Piramitlerin içi yaz›n so¤uk k›fl›n s›cak olur.
★
Büyük piramitin aç›lar›, Nil’i delta yöresini iki eflit parçaya bölerler.
★
Büyük piramitin taban›n›n yüzeyi, an›t›n yar›s›n›n iki kat›na bölündü¤ünde pi sayisi (3,14) elde edilir.
★
Büyük piramitin dört yüzeyinin toplam yüzölçümü, piramit yüksekli¤inin karesine eflittir.
★
Büyük piramit, dünyan›n kara kitlesinin merkezinde yer almaktad›r.
★
Piramit dev bir günefl saatidir. Ekim ortas›yla Mart bafl› aras›nda düflürdü¤ü gölgeler mevsimlerin ve y›l›n
uzunlu¤unu gösterirler. Piramiti çeviren tafl levhalar›n uzunlu¤u bir günün gölge uzunlu¤una eflittir.
★
Büyük piramitle dünyan›n merkezi aras›ndaki uzakl›k, Kuzey kutbuyla aras›ndaki uzakl›¤a ve kuzey kutbuyla dünyan›n merkezi aras›ndaki uzakl›¤a eflittir.
★
Büyük piramitin tepesi Kuzey kutbunu, çevresi ekvatorun uzunlu¤unu temsil eder. ‹ki uzunluk ayn› mikyasa
uygunluk gösterir.
Giza Piramitleri
67
KRAL M‹DAS
Kral oluflu gibi yaflam› ve ölümü üzerine de mitolojiler yaz›lm›fl olan ünlü Frigya kral›d›r. Yaflam› boyunca ac›lar
çekmifl olan Midas’› eflek kulaklar›yla ünlenen bir kral olarak da tan›yoruz. Yap›lan bilimsel çal›flmalarda,
Midas’›n ana karn›nda bir hastal›¤a yakaland›¤› ve kulak kanallar› asimetrik olarak do¤du¤u anlafl›lm›flt›r.
Asimetrik kulak yap›s›, nadir görülen bir hastal›k fleklidir. Önden veya arkadan bak›ld›¤› zaman bir kula¤›n
di¤erinden çok daha yukar›da veya arkadan bak›ld›¤› zaman bir kula¤›n di¤erinden çok daha yukar›da veya
afla¤›da oldu¤u görülür. Çirkin bir görünüm oluflturan bu hastal›k Midas’›n kafatas›nda belirgin izler de
b›rakm›flt›r. Halk›ndan utanan Midas’›n sürekli olarak bafl›na geçirdi¤i bir serpuflla gezdi¤i, kulaklar›n› hiçbir
zaman göremeyen halk›n›n ise, krallar›n›n kulaklar› hakk›nda yorum yaparak, göremedikleri kulaklar› eflek
kula¤›na benzeterek krallar› hakk›nda dedikodu yapt›klar› düflüncesi kuvvet kazanm›flt›r.
Eflek Kulakl› Kral
Yunan tanr›s› Apollon ve K›r Tanr›s› Pan aras›nda yap›lacak bir çalg› çalma yar›flmas›nda Midas yarg›çlardan
biri olarak seçilmiflti. K›r tanr›s›, kaval›yla hofl sesler ç›kar›yordu; ama Apollon’un gümüflten Lir’i her çalg›dan
üstündü. Apollan çalmaya bafllad›¤›nda herkes onu dinlerdi. Yarg›çlardan ikincisi da¤ tanr›s› Tmolos, yengi
çelengini Apollon’a verdi. Ama Midas oyunu yar›flma sonunda Pan’a yönelik kullan›nca Tanr› Apollon çok k›zd›
ve “güzel müzi¤i ay›rt edemeyen kulak insan kula¤› olamaz, sana eflek kula¤› yak›fl›r.” diyerek Midas’›n kulaklar›n› eflek kula¤›na dönüfltürür. Midas bir süre, tanr›n›n arma¤anlar›n› koca bir külah içinde saklad›. Saklad›
ama onun saçlar›n› kesen berber sonunda kulaklar›n› gördü ve böylelikle kral›n s›rr›n› ö¤renmifl oldu. Ancak s›r
bu, insan a¤z›na s›¤ar m›? Berber sanc›lar geçirir. Dayan›lmaz ›st›raplar yaflar. Sonunda s›rr›n› bir kuyuya
söylemeye karar verir. Kuyuya e¤ilir ve Midas’›n kulaklar› eflflek kulaklar› diye ba¤›r›r. S›rr› kuyudaki su
sazlar›na, sazlardan da rüzgarda sal›na sal›na bütün etrafa yay›l›r. Böylece bütün ülke Midas’›n s›rr›n› k›sa
zamanda ö¤renir.
Midas’›n Ölümü
Midas’›n kral seçilifli ve yaflam›na hüzün
veren eflek kulaklar› ne kadar efsanevi ise
ölümü de o denli efsanelere konu olmufltur.
Midas kendini görkemli ve zapt edilmesi
imkans›z bir baflkente sahip san›r. Ancak
bugün dahi surlar› ve kale kap›s› ile görenleri
flafl›rtan Midas’›n Gordion’u MÖ 695 y›l›nda
‹ran’dan gelen ve adeta çekirge sürüsü gibi
Anadolu’yu yiyip bitiren Kimmer bask›n›na
dayanamayarak yerle bir olmufltur. Midas bu
bask›ndan sa¤ kurtulur; ama o günden sonra
s›k›nt›l› bir hayat sürmüfltür. Gordionlu Midas
art›k kendi kaderini kendi tayin etmifl ve
harap olan Gordion y›k›nt›lar› üzerinde
dolafl›rken mitolojiye göre bo¤a kan› içerek
intihar etmifltir. Fakat uzmanlar taraf›ndan Kral Midas’›n kafatas›n›n 3 boyutlu tomografisi çekilerek
incelenmifltir. Bu incelemeler sonucunda Midas’›n ölüm sebebinin mitolojide söylendi¤i gibi bo¤a kan› içerek
intihar etmesinden de¤il, bafl›n›n sa¤ taraf›na ald›¤› a¤›r bir darbe ile öldürüldü¤ü ispatlanm›flt›r.
68
‹SK‹T KRALI ‹DANTHYRSUS VE PERS KRALI DAR‹US
Pers Kral› Darius ülkesinin s›n›rlar›n› geniflleterek ‹skit ülkesine (Karpat Da¤lar›’ndan Don Irma¤›’na kadar olan
bölge) kadar ilerlemiflti. Darius ‹skit ülkesine girmesine ra¤men ‹skitlerden bir karfl›l›k göremeyince sinirlenerek:
“Ey adamlar›n en alça¤›; iki baflka iflten birini yapmak varken niçin böyle kaç›p duruyorsun? Benim gücüme
karfl› durmak elinden geliyorsa dur; dolaflman› bitirip dö¤üfl! Gücünün benimkinden az oldu¤unu biliyorsan yine bu koflarak dolaflmaktan vazgeç, efendine arma¤an olarak toprak ve su getirip iflini konuflmaya gel!” Bu
sözleri bir elçiyle ‹skit kral›na iletmifltir. Darius ‹skitlerin askeri güç olarak az olduklar›n› bildi¤i için sald›r›ya geçmekten korktuklar›n› düflünüyordu.
Fakat ‹skit kral› ona, “Perslerin kral›! Beni anlam›yorsunuz. fiimdiye kadar korktu¤um için hiç kimseden kaçmaya çal›flmad›m. fiimdi de senden korktu¤um için böyle birfley yapm›yorum. Yapt›¤›m fley benim için hiç de garip birfley de¤ildir. Bu, bar›fl zaman›nda bile benim ola¤an yaflant›md›r. Neden savaflmak istemedi¤imi ö¤renmek istiyorsan anlatay›m: Bizim ülkemizde flehirler ve ekilmifl topraklar yoktur. Bir flehri kaybetmek ve ekinlerin kaybolmas›n› görmek bizi de bir savafla itebilirdi. Ama bunlar›n hiçbiri bizde yok. Mutlaka kan dökmek istiyorsan, yapaca¤›n fleyi söyleyeyim. Biz, tek bir fley için savafl›r›z. O da dedelerimizin, soyumuzun mezarlar›d›r. O mezarlar› bul ve y›kmaya çal›fl, o zaman savafl›p savaflmayaca¤›m›z› anlars›n. O zamana kadar can›m›z istemezse savafltan kaç›naca¤›z. Bu senin meydan okuyufluna benim cevab›md›r.
Efendim olmana gelince, soyum olan Zeus ile ‹skit Kraliçesi Hestia d›fl›nda hiçbir efendi tan›mam. Sana toprak
ve su yerine daha uygun hediyeler gönderece¤im. Efendim olma sav›n böylece cevapland›r›ld›. Tanr› seni kahretsin!”
Darius bu cevaba ra¤men ‹skitlerle mücadeleye devam etti. Fakat Pers ordusu al›fl›k olmad›¤› bu taktik karfl›s›nda büyük bir yenilgiye u¤ruyordu. Darius ordusunun büyük bir ço¤unlu¤unu kaybedince ordugah›ndaki a¤›rl›klar› ve baz› askerleri geride b›rakarak ‹skit topraklar›n› terk etti (MÖ 525).
Herodot Tarihi
Çeviri: P. Kuturman
4. Kitap, ‹stanbul 1973
Pers Kral› Darius
69
B‹R OLAY: Gölge Etme Baflka ‹hsan ‹stemem
Ünlü düflünür Diyojen’in;
★
MÖ 412 - MÖ 320 y›llar› aras›nda yaflad›¤›n› ve kendine yetme ile sadelik ilkelerine dayanan yaflam biçimini benimsedi¤ini,
★
Babas› ile darphanede görevli iken sahte para bast›klar› gerekçesiyle yaflad›klar› yerin çok uza¤›nda bir flehre, Atina’ya sürgün edildi¤ini,
★
Atina sokaklar›nda sefalet içinde yaflad›¤›n›, halka aç›k yerlerde yat›p kalkt›¤›
ve yiyece¤ini dilenerek toplad›¤›n›, k›fl
günleri ç›plak ayaklarla karlar üzerinde
dolaflt›¤›n›,
★
Bir f›ç›y› ev edinip Atina sokaklar›nda
yuvarland›¤›n›, daha sonra da onun
üzerine ç›karak zenginlere seslendi¤ini,
★
Gündüz saatlerinde Atina sokaklar›nda
fenerle dolaflt›¤›n›, bu durumun nedenini soranlara da, “Dürüst bir adam ar›yorum.” dedi¤ini,
★
Avucuyla su içen çocu¤u gördü¤ünde
maflrapas›n› k›rd›¤›n› ve “Bu çocuk bana hâlâ fazla eflya tafl›d›¤›m› gösterdi.”
dedi¤ini,
★
Pis yerlerde oturdu¤u için kendisine ileri geri söylenenlere, “Günefl daha da
pis yerlere girer, ama hiçbir zaman bozulmaz.” dedi¤ini,
★
Her fleye ra¤men Atina’da say›lan bir insan oldu¤unu, krallar›n bile onun ilmine, zekas›na ve kiflili¤ine hürmet etti¤ini,
★
Hayatta k›s›tl› koflullarda bile mutlu olunabilece¤ini göstermeye çal›flt›¤›n›,
★
Corinth’e gelen Büyük ‹skender, Diyojen’i ziyaret etti ve bir dile¤i olup olmad›¤›n› sordu. O ise bu soruya
“Evet var, gölge etme baflka ihsan istemem.” yan›t›n› verdi¤ini,
biliyor musunuz?
Güneflimin önünden çekil! Bu azar› bir imparator duydu. Büyük ‹skender deniyordu ona. Diyojen’in flöhretini
duymufl, flan›n› bu flöhretin yan›na tafl›yarak halka hofl görünmeyi ummufltu. Bir yanda Makedonya kral›n›n
parlak alay›, öbür yanda paçavralar içinde günefllenen Diyojen... Biri yücelterek, di¤eri afla¤›layarak dünyay›
kendine dar gören iki adam! ‹mparator ihsanda bulunmak istiyor: “Ne dilersen, yapay›m!”. Diyojen üzerine
düflen gölgenin ‹mparator’a de¤il dünyaya ait oldu¤unu hissediyor ve elinin tersiyle itiyor bu gölgeyi. “Gölge
etme baflka ihsan istemem!”
70
BÜYÜK ‹SKENDER’‹N VAS‹YET‹
Büyük ‹skender bir gün vezirlerini toplam›fl ve onlara: “Ben öldü¤ümde cenaze
merasimimi söyledi¤im gibi yap›n.” demifl!
“Ülkemin dört bir yan›ndan tebaamdan olan insanlar› ça¤›r›n! Cenazemin önünden askerlerim yürüsünler silahlar›yla. Cenazemin sa¤›ndan alimler yürüsünler
kitaplar›yla. Cenazemin solundan zenginler yürüsünler mallar›yla. Cenazemin
arkas›ndan ise fakirler ve garipler yürüsenler gözyafl› ve dualar›yla. Sa¤ elime bir
alt›n küre verin, sol elimi ise bofl b›rak›n taa ki mezara dek” demifl.
Vezirler, Büyük ‹skender’in bu söyledikleri karfl›s›nda flafl›rm›fllar ve “Bunu bilse
bilse Büyük ‹skender’in hocas› Diyojen bilebilir.” demifller ve Diyojen’e sormaya
karar vermifller.
Vezirleri dinleyen Diyojen demifl, “‹skender’in ne kadar büyük oldu¤unu bir kez
daha anlad›m.” demifl ve ilave etmifl. “‹skender flunu anlatmak istemifl.
Büyük ‹skender
Cenazenin önünden yürüyen askerler ölümüne silahlar dahi engel olamad›lar.
Cenazenin sa¤›ndan yürüyen alimler ölümüne kitaplar›yla dahi engel olamad›lar. Cenazenin solundan yürüyen
zenginler ölümüne mallar›yla dahi engel olamad›lar ve cenazenin arkas›ndan yürüyen fakirler ve garipler
ölümüne gözyafl› ve dualar›yla dahi engel olamad›lar.
Sa¤ elindeki alt›n küre ise bu dünyada sahip olabilece¤i her fleye sahip oldu¤unu, sol elinin bofl olmas› ise bu
dünyaya EL‹ BOfi geldim EL‹ BOfi gidiyorum, dedi¤ini gösteriyor.
DEMOKLES’‹N KILICI
MÖ 4. yüzy›lda yaflayan Demokles (Damocles) iktidara ve
güce hayran bir insand›r. Dostu olan Siraküsa Kral› Dionysos
ona bir ders vermek ister. “Gel” der, “Birlikte yaflayal›m bir
zaman bu muhteflem sarayda.” demesi üzerine deliye döner
sevinçten Demokles. Danslar, müzikler, banyolar, bahçeler
anlat›lmaz güzellikler. Ancak bir türlü Kral’›n yüzündeki o
mutsuz üzgün ifadeyi anlayamaz. “Ne kadar mutlu olmal›s›n,
her fley nas›l muhteflem” deyip durur. Sonra yeme¤e oturduklar›nda bafl›na üstten de¤en bir fley hisseder. Kafas›n›
kald›r›p bakt›¤›nda ne görsün. Keskin a¤›r bir k›l›ç, sadece
bir at k›l›yla ba¤l›. Her an kopabilir, her an ölüm getirebilir.
Dehflete kap›l›r ama cesaretini ve erkeklik onurunu hiçe saymamak için dayan›r. Sonra kral dostu sorar, “Neden yemiyorsun, neden gülmüyorsun?”. K›l›c› gösterir Demokles.
Kral ac› ac› güler. “Evet ben güçlü bir kral›m ama boynumun
üstünde her an tehdidiyle yafl›yorum k›l›çlar›n. Büyük güç büyük tehlike de demek.”
O an anlar iktidar›, serveti ve gücün gerçek do¤as›n› Demokles. “Yok dostum yok bana fazlas›yla yeter, da¤daki fakir ve huzurlu kulübem” deyip sessizce ayr›l›r saraydan.
71
Abide
: Gelecek nesillere bir olay› hat›rlatmak için dikilen an›t.
Antik
: ‹lk Ça¤’daki uygarl›klarla, özellikle eski Yunan ve Roma uygarl›klar› ile ilgili.
Antikite
: Yunan ve Roma uygarl›klar› için kullan›lan, yaklafl›k olarak MÖ 6. yüzy›l ile MS 3. yüzy›l aras›nda kalan dönem.
Aristokrasi
: Yönetimin ayr›cal›kl› bir s›n›f›n elinde bulundu¤u siyasi hükümettir.
Ana erkil
: Soyun anneye dayand›¤› toplum.
Ata erkil
: Soyun babaya dayand›¤› toplum.
Barbar
: Roma devletinin kendi halk› d›fl›ndaki Avrupal› kavimlere verdi¤i isimdir.
Etnik
: Irk ve kültür yap›s›.
Evrensellik
: Meydana gelen bir olay›n bir çok toplumu etkilemesi ve etkisinin uzun süre devam etmesidir.
Fidye
: ‹fllenen bir suçtan mal ya da para karfl›l›¤› kurtulunulmas›.
Firavun
: Eski Ça¤’da M›s›r hükümdarlar›na verilen ünvan.
Medeniyet
: Makedon Kral› Büyük ‹skenderin do¤u seferi sonucu, Do¤u - Bat› kültürünün kaynaflmas› ile
oluflan bir sentezdir.
Hiyeroglif
: Eski M›s›r’da kelimeleri yazmak için kullan›lan iflaret (resim)lerdir.
Höyük
: Eski zamanlardan beri, üst üste gelen kent kal›nt›lar›n› oluflturan tepe. Tümülüs de denir.
Karum
: Asur dilinde liman ve r›ht›m anlam›ndad›r. As›l anlam› ise kentin yan›nda kurulan ticaret merkezidir.
Karya
: Anadolunun güney - bat›s›na ‹lk Ça¤’da verilen isimdir.
Kast
: Kast, meslekleri babadan o¤ula geçen ve ayn› geleneklere ba¤l› bulunan gruplar toplulu¤udur. Kast sisteminde kastlar aras› geçifl yoktur. Ayn› kasttan olmayanlarla evlenilemez. Yenido¤an çocuk büyüyünce babas›n›n mesle¤ini seçmek zorundad›r.
Kent Devleti
: Eski Ça¤’da bir flehirde oluflturulan küçük devletin ad›. (Site - nom - polis)
K›sas usulü
: Yap›lan bir suçun ayn›s›n›n veya benzerinin uygulanmas›.
Kibele
: Friglerde toprak ve bereket tanr›ças›.
Koloni
: Bir devletin, s›n›rlar› d›fl›nda ele geçirerek yönetti¤i topraklard›r.
Kronik
: Olaylar› s›ras›na göre kaydetme (Anal, Y›ll›k). Hitit krallar› yapt›¤› iflleri tanr›ya hesap vermek
amac›yla kaydederlerdi.
Kurgan
: Genifl Kubbe biçiminde mezar, höyük veya mezar›n üstüne tafl ve toprak y›¤›larak oluflturulan yapay tepe.
Lahit
: Piflmifl toprak, tafl ya da mermer sanduka.
Latin Alfabesi
: MÖ 1250 y›llar›nda Fenikelilerin kullanmaya bafllad›klar› harf yaz›s›n›n bugünkü biçimi.
Merkezi otorite
: Siyasi gücü elinde bulunduran erkin bütün yetki ve etkisini bir merkezde toplamas›d›r.
Milat
: Bafllang›ç demektir. Takvimde Hz. ‹sa’n›n do¤umunun bafllang›ç al›nmas›d›r.
Mitoloji
: Bir uygarl›¤a ya da dinsel gelene¤e özgü inançlar›, uygulamalar› ya da do¤a olaylar›n› aç›klayan yaz›l› veya sözlü bilgi.
Mutlak Monarfli
: Krallar›n, padiflahlar›n, sultanlar›n, hükümdarlar›n yönetimi tek bafl›na elinde bulundurmas›d›r.
72
Pankufl
: Hititlerde devlet yönetiminde etkili olan aristokratlar›n oluflturdu¤u dan›flma meclisidir.
Papirus
: Eski M›s›r’da kâ¤›t yap›m›nda kullan›lan bitkidir.
Patrici
: Eski Roma’da egemen köle sahipleri s›n›f›d›r. Roman›n yerli ve soylu halk›.
Plep
: Eski Roma’da halk MÖ 494 – 451 y›llar› aras›nda patricilerle mücadele ederek halk meclisinin kurulmas›n› ve 12 Levha Kanunlar›’n›n yap›lmas›n› sa¤lad›lar.
Satrapl›k
: Pers ‹mparatorlu¤u’nda ülke eyaletlere bölünerek yönetilmifltir. Her bir eyalet bir satrapl›ktan
oluflmufltur.
Siyasi Birlik
: Bir ülkenin ya da bölgenin tamam›n›n siyasi bir güç taraf›ndan yönetilmesidir.
Ta b l e t
: Kilden yap›lan, üzerine yaz› yaz›lan küçük levhalar.
Tanr› - Kral
: Yönetici kiflinin kendini yarat›c› ilah olarak görerek siyasal gücünü, dinsel güçle kuvvetlendirmesidir. ‹lk Ça¤ Firavunlar gibi.
Tr a g e d y a
: Ac›ma duygusunun ön plana ç›kar›larak kahramanl›¤›n sergilendi¤i tiyatro eseri.
Ziggurat
: Mezopotamya’da üst üste oturtulmufl kerpiç kütlelerden, merdiven ya da rampalarla birbirine
ba¤lanm›fl kule tap›naklar›d›r. Ayn› zamanda gözlem evi ve depo olarak kullan›lan an›tsal yap›lard›r.
73
ETK‹NL‹K (Soru Cevaplama)
Soru
Cevap
Ça¤ kavram› ne demektir? Aç›klay›n›z.
Cevap
Cevap
Soru
Cevap
Herodotos hakk›nda bilgi veriniz.
Soru
Klistenes hakk›nda bilgi veriniz.
74
Cevap
ESEN YAYINLARI
Çivi yaz›s› ve hiyeroglif yaz› hakk›nda bilgi veriniz.
At›n evcillefltirilmesi ve tekerle¤in bulunmas›n›n göçlere ne gibi katk›lar› olmufltur? Araflt›rarak yaz›n›z.
75
1. Anadolu’da ilk kurulan medeniyetler; Hititler, .............., .............., .............. ve .............. d›r.
2.
3. Lidyal›lar tarihte ilk kez .............. kullanarak, ticarette de¤ifl-tokufl usulüne son vermifllerdir.
4. ‹yonyal›lar serbest düflünce ortam› oluflturarak .............. geliflmeleri art›rm›fllard›r.
5. Urartularda ölülerin de¤erli eflyalar›yla gömülmesi; .............. bir gere¤idir.
6.
7. Hititler tanr›lar›na hesap vermek amac›yla .............. ismi verilen tarih yaz›c›l›¤›n› bafllatm›fllard›r.
8. Mezopotamya Medeniyetleri; Sümerler, ............, .............., .............. ve .............. dir.
9. Tarihte ilk kez çivi yaz›s›n› .............. kullanarak, Tarihi devirleri bafllatm›fllard›r.
10. Asurlu tüccarlar Anadolu’ya .............. getirerek, Anadolu’da Tarihi devirleri bafllatm›fllard›r.
11.
1. ..............
2. ..............
3. .............. durumlar› etkili olmufltur.
12. Tarihin ilk yaz›l› antlaflmas› .............., M›s›rl›lar ve .............. aras›nda imzalanm›flt›r.
13. M›s›rl›lar .............. yaz›s›n› kullanm›fllard›r.
14.
15. Yunanistan’da ve Roma’da s›n›f mücadelesine son vermek için .............. haz›rlanm›flt›r.
16. Roma Dönemi’ne ait ‹stanbul’da .................., ................... Ankara’da ................... ve Antalya’da
.............. gibi mimari eserler bulunmaktad›r.
17.
18. ‹lk Monateist (tek tanr›) inanc› .............. ortaya ç›km›flt›r.
19. M›s›r’a .............. Nehri hayat vermifltir.
20. Türk tarihine ait ilk bilgileri .............. kaynaklar›ndan ö¤renmekteyiz.
76
1. Yunanistan’da yöneticilerin seçimle belirlenmesi demokrasinin geliflti¤ini gösterir.
2. 12 Levha Kanunlar›’n› Sümerler haz›rlam›flt›r.
3. Günefl y›l› takvimin geliflmesinde en önemli katk›y› Asurlular yapm›flt›r.
4.
5. Ayasofya Bizans ‹mparatorlu¤u Dönemi’nde yap›lm›flt›r.
6. ‹braniler ölen krallar› için pramitleri infla etmifllerdir.
7.
8. Roma ‹mparatorlu¤u Kavimler Göçü sonras›nda Do¤u-Bat› olarak ikiye ayr›lm›flt›r.
9. Ege Medeniyetleri’nde tanr›lar›n insan fleklinde düflünülmesi resim ve heykelcili¤i gelifltirmifltir.
10.
11. Ka¤›t, matbaa, barut ve pusula Çin’den dünyaya yay›lm›flt›r.
12. Mezopotamya’da ilk kurulan medeniyet Akad Medeniyeti’dir. Di¤er medeniyetler Akadlar›n takipçisi olmufltur.
13.
14. Lidyal›lar›n ulusal ordular yerine, paral› askerlerden oluflan ordular kurmalar›, y›k›l›fllar›n› kolaylaflt›rm›flt›r.
15. Mezopotamya’da krallar›n baflrahip say›lmas›, laik bir yönetim anlay›fl›n›n olmad›¤›n›
gösterir.
16.
17. ‹yonlular›n önemli ticaret yollar›n bitifl noktas›nda olmalar› ve özgür düflünce ortam›n›
sa¤lamalar›; zenginleflmelerine ve bilimsel geliflmelerin artmas›na neden olmufltur.
18. Romal›lar Latin Alfabesini ve Günefl y›l› esasl› takvimi gelifltirerek, dünya uygarl›¤›n›n
geliflmesine katk›da bulunmufllard›r.
19.
20. ‹lk Ça¤’da Yunan felsefesinin temsilcileri; Sokrat, Eflatun, ve Aristo’dur.
77
TEST – 1
1.
4.
Tar›m, ticaret ve sanayiye dayal› bir güce sahip
olan “Çatalhöyük” Anadolu ve Dünya’da insanl›k
tarihinin ilk flehir yerleflmesidir.
Ya l n › z b u b i l g i l e r e g ö r e Ç a t a l h ö y ü k i ç i n ,
I.
Anadolu ile Mezopotamya aras›nda ticari ve
kültürel faaliyetlerin oldu¤unun,
II. Anadolu ve Mezopotamya’da güçlü bir merkezi otoritenin kuruldu¤unun,
III. Anadolu ve Mezopotamya’da tarihi dönemlerin yafland›¤›n›n
I. Sosyal dayan›flma ve iflbirli¤i vard›r.
II. De¤iflik toplumlarla etkileflim içerisindedir.
III. Tarih Öncesi Devirler s›ras›yla yaflanm›flt›r.
y a r g › l a r › n d a n h a n g i l e r i n e k e s i n l i k l e u l a fl › l amaz ?
A) Yaln›z I
Asurlulara ait Ninova’da bulunan Çivi yaz›s›yla
yaz›lm›fl kil tabletlerin benzerlerine Anadolu’da
Kayseri Kültepe’de de rastlanm›flt›r.
Bu durum,
v e r i l e n l e r d e n h a n g i l e r i n i n k a n › t › say›lamaz ?
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve III
E) I, II ve III
A) Yaln›z I
D) I ve II
Konya Çatalhöyük’te yap›lan kaz›larda; tar›ma, ticarete ve sanayiye dayal› bir ekonominin varl›¤›n› gösteren kal›nt›lar bulunmufltur.
Buna göre Çatalhöyük’te yap›lan kaz›larda ortaya ç›kan;
I. Sabanlar,
II. Dokuma tezgahlar›,
III. Paralar
buluntular›n tar›m, sanayi ve ticari faaliyetlerle iliflkisi afla¤›dakilerden hangisinde do¤ru
olarak grupland›r›lm›flt›r?
A)
B)
C)
D)
E)
Tar›m
–––––––
I
I
II
III
II
Sanayi
–––––––
II
III
I
II
III
Ticaret
–––––––
III
II
III
I
I
5.
ESEN YAYINLARI
2.
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
E) II ve III
“Toplumlar›n ekonomik ve sosyal yaflant›lar›nda
kurulduklar› bölgelerin co¤rafi özellikleri etkili olmufltur.” d ü fl ü n c e s i n i s a v u n a n b i r t a r i h ç i , a fl a¤›dakilerden hangisini bu duruma örnek olarak gösteremez?
A) Friglerin tar›m› korumak için sert kanunlar
yapmas›
B) Orta Asya Türk toplumlar›n›n hayvanc›l›kla
u¤raflmas›
C) M›s›rl›lar›n piramitleri infla etmesi
D) Fenikelilerin ticari amaçl› koloniler kurmas›
E) Lidyal›larda kara ve deniz ticaretinin geliflmifl
olmas›
6.
K u d ü s ’ ü n M u s e v i l e r, H r i s t i y a n l a r v e M ü s l ümanlar taraf›ndan kutsal say›lmas›nda,
I.
3.
Eski bir yerleflim yerinde kaz›larda ortaya ç›k a n b u l u n t u l a r d a n h a n g i s i n i n b ö l g e n i n s avunma ihtiyac›ndan kaynakland›¤› söylenebilir?
A) Sur kal›nt›lar›
B) An›t mezarlar
C) Süs eflyalar›
D) Paralar
E) Kanunnameler
78
Her üç dine ait kutsal say›lan mabetlerin olmas›,
II. Bu dinleri yayan peygamberlerin Kudüs’te ortaya ç›kmas›,
III. Bu dinlerin ilk kez bu flehirde ortaya ç›kmas›
ö z e l l i k l e r i n d e n h a n g i l e r i n i n e t k i l i o l d u ¤ u s ö ylenebilir?
A) Yaln›z I
D) I ve II
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
E) II ve III
TEST – 2
1.
4.
“Medeniyet yolunda baflar›, yenilenmeye ba¤l›d›r.”
Mustafa Kemal’in bu sözüyle;
I. Çin Seddi’nin yap›lmas›,
II. Kral Yolu’nun yap›lmas›,
III. Piramitlerin yap›lmas›
Yu k a r › d a v e r i l e n l e r i n a s k e r i , d i n i v e e k o n o m i k
amaçl› olarak kullan›lmas› afla¤›dakilerden
hangisinde do¤ru olarak grupland›r›lm›flt›r?
I. ‹nk›lapç›l›k,
II. Devletçilik,
III. Ulusçuluk
g i b i k a v r a m l a r d a n h a n g i l e r i n i n ö n e m i n i v u rgulad›¤› savunulabilir?
2.
A)
B)
C)
D)
E)
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve II
E) I ve III
Eski Tafl Dönemi, insanl›¤›n en ilkel dönemidir.
‹nsanlar ma¤ara ve a¤aç kovuklar›nda yaflam›fllar, göçebe gruplar halinde avc›l›k ve toplay›c›l›kla u¤raflm›fllard›r.
Buna göre bu dönemle ilgili olarak,
I. Tüketici bir özellik gösterir.
II. Yerleflik hayata geçilmemifltir.
III. Etkileflim ve kültürel iliflkiler h›zl›d›r.
5.
Dini
–––––––––
II
III
I
II
III
Ekonomik
–––––––––
III
II
III
I
I
Lidyal›lar;
•
•
ESEN YAYINLARI
A) Yaln›z I
Askeri
–––––––––
I
I
II
III
II
•
Ordular›nda paral› askerlere yer vermifltir.
‹yonya’n›n Bat› Anadolu’da ticaret yapmalar›na engel olmufltur.
Tüccarlara devlet ifllerinde söz hakk› vermifllerdir.
Bu özellikler afla¤›dakilerden hangisi ile daha
yak›ndan ilgilidir?
A) Yaln›z I
A) Siyaset
B) Ekonomi
C) Devlet yönetimi
D) Laiklik
E) Devletçilik
B) Yaln›z III
C) I ve II
D) I ve III
E) II ve III
6.
3.
Paleolitik Dönem’de insanlar;
•
•
•
Ma¤ara ve a¤aç kovuklar›nda yaflam›flt›r.
Avc›l›k ve toplay›c›l›kla geçinmifllerdir.
Ma¤ara duvarlar›na resimler yap›lm›flt›r.
Bu bilgilere göre afla¤›dakilerden hangisi ile
ilgili bir geliflme oldu¤u söylenemez?
A)
B)
C)
D)
E)
80
Sanat anlay›fl›
Ticari faaliyetleri
Yaflam tarzlar›
Geçim kaynaklar›
Bar›nma flartlar›
Anadolu tarihin ilk ça¤lar›ndan itibaren birçok kültürün yaflad›¤› yerdir.
Buna göre;
I.
II.
III.
IV.
V.
Romal›lar
Persler
Bizansl›lar
Türkler
Mo¤ollar
toplumlar›ndan hangilerinin di¤erlerine göre
A n a d o l u m e d e n i y e t i n e k a t k › s › n › n daha az o l du¤u savunulabilir?
A) Yaln›z I
B) I ve II
C) II ve V
D) I, II ve IV
E) III, IV ve V
TEST – 3
1.
4.
Atatürk, Türk Tarih Kurumu’nu kurdururken,
I. ‹slamiyet öncesi Türk tarihinin araflt›r›lmas›n›,
II. Anadolu’da daha önce yaflam›fl kültürlerin
araflt›r›lmas› ve eserlerin ortaya ç›kar›lmas›n›,
III. Türklerin dünya kültürüne katk›lar›n›n incelenmesini
Neolitik dönemin önemli merkezlerinden Çayönü’nde yap›lan kaz›larda;
I. Pazar yerleri,
II. Tap›nak kal›nt›lar›,
III. Sulama kanallar›
buluntular›na ulafl›lm›flt›r.
Yu k a r › d a v e r i l e n l e r d e n h a n g i l e r i Ç a y ö n ü ’ n d e
ticari faaliyetlerin yo¤unlaflt›¤›n›n kan›t›
say›labilir?
amaçlam›flt›r.
Buna göre yukar›da verilenlerden hangilerinin
ulusal tarih anlay›fl›ndan çok A n a d o l u k ü l t ü r
tarihinin araflt›r›lmas›na yönelik oldu¤u
savunulabilir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve II
E) I, II ve III
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve II
E) II ve III
5.
I.
II.
III.
IV.
Üretim faaliyetlerinin bafllamas›
‹nsanlar›n yerleflik hayata geçmeleri
Paran›n kullan›lmaya bafllanmas›
Madenlerin ifllenmesi
Yu k a r › d a k i g e l i fl m e l e r d e n h a n g i l e r i n i n t i c a r i
etkinlikleri art›rd›¤› savunulabilir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z IV
D) I ve III
E) II, III ve IV
3.
Üç taraf› denizlerle çevrili olan Anadolu, Avrupa
ile Asya aras›nda köprü konumundad›r. Ayr›ca
uygun iklimi ve verimli topraklar› eski ça¤lardan
beri Anadolu’yu dünyan›n önemli yerleflim merkezlerinden biri haline getirmifltir.
Anadolu’nun yukar›da verilen özelliklerinin
afla¤›dakilerden hangisine ortam haz›rlad›¤›
söylenemez?
A) Yap›lan kaz›larda birçok medeniyete ait eserlerin bulunmas›na
B) Farkl› kültürler aras›nda etkileflimin olmas›na
C) Ticari faaliyetlerin artarak geliflmesine
D) Anadolu’dan d›flar›ya birçok göçlerin olmas›na
E) Anadolu’nun de¤iflik dönemlerde istilalara u¤ramas›na
82
‹lk Ça¤ toplumlar›na ait yap›lan kaz›larda ortaya ç›kan,
I. Silah araç ve gereçleri,
II. Topraktan yap›lm›fl vazolar,
III. Tafl ve madenden yap›lm›fl kiflisel mühürler
ESEN YAYINLARI
2.
buluntulardan hangileri özel mülkiyet anlay›fl›n›n geliflti¤inin kan›t› say›labilir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve II
E) II ve III
6.
Bilimsel geliflmelerin ortaya ç›karak yay›lmas›nda;
•
•
•
•
Savafllar
Ticari faaliyetler
Toplumlararas› göçler
Dinsel inan›fllar
etkili olmufltur.
Buna göre tarihte görülen,
I. Haçl› Seferleri
II. M›s›r’daki ahiret inanc›
III. Fenike ve Yunanl›lar›n Koloniler kurmalar›
g e l i fl m e l e r i n d e n h a n g i l e r i y l e b i l i m s e l g e l i flmelerin yay›ld›¤› söylenebilir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve III
E) I, II ve III
1.
3.
I.
Eski M›s›rl›lar ilk takvimi bulmufllar, sonra
Sezar ve daha sonra da Papa XIII. Gregor bu
takvimi gelifltirerek bugün kullan›lan takvimi
oluflturmufllard›r.
II. Fenikeliler ilk alfabeyi bulmufllar, sonra Yunanl›lar ve daha sonra da Romal›lar bu alfabeyi gelifltirerek bugün kulland›¤›m›z Latin
alfabesini oluflturmufllard›r.
"Yukar› ve Afla¤›" fl e k l i n d e k i b u b e l i r l e m e l e r
neye dayanarak yap›lm›flt›r?
A)
B)
C)
D)
E)
B u b i l g i l e r, b u g ü n y a r a r l a n m a k t a o l d u ¤ u m u z
t a k v i m v e a l f a b e n i n n a s › l g e l i fl t i r i l m i fl o l d u¤unu göstermektedir?
A)
B)
C)
D)
E)
Din ve devlet adamlar›n›n yard›mlar›yla
Savafllar s›ras›ndaki kültür al›flverifliyle
Yeni bulufllar›n ödüllendirilmesiyle
De¤iflik kifli ve toplumlar›n katk›lar›yla
Uluslar›n birbiriyle yar›flmalar›yla
(1982 – ÖSS)
ESEN YAYINLARI
4.
2.
MÖ 3000: Sümerler çivi yaz›s› kullanm›fllard›r.
II. MÖ 1280: Hititlerle M›s›rl›lar aras›nda Kadefl
Antlaflmas› yap›lm›flt›r.
III. MÖ 700: Lidyal›lar ticaret hayat›nda para kullanm›fllard›r.
‹lk Ça¤’da, Mezopotamya'n›n kuzeyine Yukar›,
güneyine Afla¤› Mezopotamya dendi¤i halde,
M›s›r'›n kuzeyine Afla¤›, güneyine Yukar› M›s›r
denmifltir.
Ekvatora olan uzakl›¤a
Ovalar›n konumuna
Yerleflim merkezlerinin da¤›l›fl›na
Nehirlerin ak›fl yönüne
Da¤l›k bölgelerin konumuna
(1983 – ÖSS)
‹ l k Ça¤’da Fenike, Orta Ça¤’da ‹spanya, Ye n i
Ça¤’da Venedik ve Ceneviz, Yak›n Ça¤’da da
‹ngiltere en çok hangi alandaki baflar›lar›yla
ün kazanm›fllard›r?
A) Güzel sanatlar
B) Devlet yönetimi
C) Deniz ticareti
D) Bilimsel çal›flmalar
E) Harp sanat›
(1983 – ÖSS)
I.
5.
Hitit Krall›¤›, feodal beyliklerden oluflmufl bir
devletti. Daha sonralar› bu beylikler kald›r›lm›fl,
yerlerine valiler atanm›flt›r.
Bu de¤iflikliklerle ulafl›lmak istenen amaç
afla¤›dakilerden hangisidir?
Bu üç olay›n o r t a k y ö n ü n e d i r ?
A) Meydana geldikleri dönemlerdeki toplum yap›s›n› yans›tmalar›
B) Bu tür olaylar›n ilk örnekleri olmalar›
C) Oluflumlar›nda birbirlerinden etkilenmeleri
D) Uluslaras› iliflkileri içermeleri
E) Uluslararas› etkileflimi h›zland›rmalar›
(1982 – ÖSS)
84
A) Saltanat kavgalar›n› önlemek
B) Beylerden, daha önemli görevlerde yararlanmak
C) Merkezi yönetimi güçlendirmek
D) Beyler aras›nda anlaflmazl›k ç›kmas›n› önlemek
E) Yönetimde, yetenekli kiflilere görev vermek
(1990 – ÖSS)
15. ‹ l k Ça ¤ ’ d a k i d ü fl ü n c e h a y a t › i l e D o ¤ u v e B a t ›
kültürlerinin kaynaflmas›nda afla¤›dakilerden
hangisinin etkisi y o k t u r?
12. ‹lk Ça¤’da ‹yonya'da;
–
–
Tales ilk kez Günefl tutulmas›n› hesaplam›fl
Pisagor ilk kez Dünya'n›n yuvarlak oldu¤unu
ileri sürmüfltür.
‹yonya'daki bu geliflmeler afla¤›dakilerden
hangisini gösterir?
A)
B)
C)
D)
E)
A)
B)
C)
D)
E)
Çeflitli etnik gruplar›n bir arada yaflad›¤›n›
Bilimsel çal›flmalar yap›ld›¤›n›
Yöneticilerin çok s›k de¤iflti¤ini
‹lk yerleflim yerlerinin burada kuruldu¤unu
‹nsanlar›n gelir düzeyine göre s›n›flara ayr›ld›¤›n›
(1994 – ÖSS)
Paran›n icat edilmesinin
Yaz›n›n bulunmas›n›n
Uluslararas› ticaretin
‹skender'in Asya seferinin
Skolastik düflüncenin
(1994 – ÖYS)
16. Bizans’ta sanatç›lar dinin ve imparatorlu¤un emrinde çal›flm›flt›r.
13. U r a r t u l a r › n m e z a r l a r › n › o d a v e e v b i ç i m i n d e
yap›p içine çeflitli eflyalar koymalar› afla¤›dakilerden hangisinin bir göstergesidir?
A) Ticarette de¤ifl-tokufl usulünü uygulad›klar›n›n
B) Mimarl›kta gelifltiklerinin
C) Birden fazla tanr›ya inand›klar›n›n
D) Bar›fl içinde yaflad›klar›n›n
E) Hayat›n ölümden sonra da devam etti¤ine
inand›klar›n›n
(1994 – ÖSS)
14. A n a d o l u ' d a Ta r i h Dö n e m l e r i n i n M e z o p o t a m ya ve M›s›r'dan daha geç bafllamas›, A n a d o lu'nun afla¤›daki özelliklerinden hangisinin
bir sonucudur?
A)
B)
C)
D)
E)
86
Yaz›n›n kullan›lmas›na daha geç bafllanmas›
‹stilalar›n daha çok olmas›
Siyasi birli¤in daha geç kurulmas›
Önemli ticaret yollar› üzerinde bulunmas›
Çeflitli inançlara sahip insanlar›n bulunmas›
(1994 – ÖYS)
ESEN YAYINLARI
Buna göre, Bizans’ta sanatç›lar›n afla¤›dakilerin hangisi bak›m›ndan engellen di¤i savunulabilir?
A) Anadolu topraklar›nda var olmufl çeflitli uygarl›klardan yararlanmalar›
B) Siyasi otoriteyi art›rmada yard›mc› olmalar›
C) Süslemeye dayal› eserler yapmalar›
D) Yönetimden maddi destek almalar›
E) ‹flleyecekleri konular› özgürce seçmeleri
(1995 – ÖSS)
17. ‹lk Ça¤’da, M›s›r'da tar›m ürünlerinden al›nan
vergilerin belirlenmesi matemati¤in, Nil nehrinin
taflma zaman›n›n hesaplanmas› astronominin,
Nil sular›n›n taflmas›yla bozulan arazi s›n›rlar›n›n yeniden saptanmas› ise geometrinin geliflmesinde etkili olmufltur.
Yu k a r › d a v e r i l e n b i l g i l e r e d a y a n a r a k a fl a ¤ › d aki genellemelerden hangisine ulafl›labilir?
A) ‹htiyaçlar insanlar› bilimsel çal›flmalara yönlendirmifltir.
B) Co¤rafi konum tar›mda verimlili¤i etkilemifltir.
C) Do¤a olaylar› kontrol alt›na al›nm›flt›r.
D) ‹nsanlar›n yerleflik hayata geçmesinin bir nedeni tar›md›r.
E) ‹nsanlar aras›nda kültür benzerlikleri vard›r.
(1995 – ÖSS)
1.
Tarihi ça¤lar›n bafllang›ç ve bitiflini gösteren çizelgeyi ana hatlar›yla gösteriniz. (15 puan)
TAR‹H‹ ÇA⁄LAR
2.
Afla¤›daki metinde bofl b›rak›lan yerleri tarihsel aç›dan bir bütün olarak de¤erlendirip verilen kelimelerden en uygun olan› ile tamamlay›n›z. (10 puan)
................................... ça¤› insanl›k tarihinin, en uzun dönemini oluflturur. Bu dönemde insanlar tafltan ilkel silahlar yap›p hayatlar›n› ................................... ve ................................... ile sürdürmüfllerdir. Dönemin en
önemli keflfi ateflin kontrol alt›na al›narak insanl›k yarar›na sunulmas›d›r.
................................... ’da yaflayan insanlar, hayatlar› için önemli olan hayvan resimlerini bu mekanlar›n duvarlar›na resmetmifllerdir.
Kelimeler
–
–
–
Eski Tafl, Orta Tafl, Yeni Tafl
Toplay›c›l›k, Sanayi, Avc›l›k
Tar›m, A¤aç Kovuklar›, Ma¤aralar
3.
4.
Afla¤›daki kelime ve kavramlar›n k›saca anlamlar›n› yaz›n›z. (20 puan)
a) Koloni
:
b) Ziggurat
:
89
c) Hammurabi :
d) Karum
5.
:
Afla¤›da ad› verilen uygarl›klar›n özeliklerini yaz›n›z. (10 puan)
Uygarl›k Ad›
Kuruldu¤u Yer
Temel Geçim Kaynaklar›
Asur
Fenike
‹brani
Hitit
6.
Afla¤›daki bilgilerin do¤ru veya yanl›fl olduklar›n› belirtiniz. (15 puan)
7.
Anadolu’da yaflayan Hattiler hakk›nda bilgi veriniz. (10 puan)
90
Di¤er Özellikleri
İLK TÜRK DEVLETLERİ
BÖLÜM 3
91
‹lk Türk Devletleri
Co¤rafi fiartlar›n Türk Göçlerine Etkisi
TÜRK ADININ ANLAMI VE KÖKEN‹
Türkler bulunduklar› co¤rafi flartlar gere¤i temel geçim kaynak olarak hayvanc›l›¤› seçmek zorunda kalm›flt›r. Karasal iklimin hüküm sürdü¤ü bölgede kurakl›¤›n yaflanmas›, hayvan hastal›klar›n›n artmas› (özellikle yut hastal›¤›), konar-göçer yaflam tarz›na ba¤l›
olarak özgürlüklerine düflkün olmas› ve iklimin insan
ve toplum karakterine tesiri nedeniyle göç etme zorunda kalm›fllard›r.
Türk ad›n›n anlam› ve kökeni
hakk›nda birçok iddia ortaya at›lm›flt›r.
Türk ismi Ziya Gökalp’e göre; töre kelimesinden gelir. Buna göre
Türk demek (Türeli = Nizaml›),
geleneklerine ba¤l› demektir.
Danimarkal› ünlü Türkolog
Wamberi’ye göre ise Türemekten gelen türemifl, ço¤alm›fl demektir.
Bunun d›fl›nda, bölgenin nüfus art›fl› karfl›s›nda yetersiz kalmas›, hayvanlar› (özellikle at›) evcillefltirmeleri
ve tekerle¤i kullanmalar›, Çin ve Mo¤ol bask›lar›, kendi aralar›ndaki (boylar) mücadele, cihan hakimiyeti
düflüncesiyle göçler h›zlanm›flt›r.
Ziya Gökalp
Göç Y ö n l e r i
Kaflgarl› Mahmut’un Divan› Lügati’t Türk adl› eserinde ise
Türk demek “Olgunluk Ça¤›”
demektir.
Kaflgarl› Mahmut
ORTA ASYA’NIN CO⁄RAF‹ ÖZELL‹KLER‹
Türklerin tarih sahnesine ç›kt›klar› yer Orta Asya’d›r.
Orta Asya’n›n s›n›rlar›; do¤uda Kingan Da¤lar›, bat›da
Hazar Denizi, güneyde Himalaya Da¤lar›, kuzeyde
ise Sibirya Bozk›rlar›’d›r.
Kuzeye Gidenl er : Sibirya’ya
ESEN YAYINLARI
Genel kabul gören tan›mlamaya göre ise Türk demek güçlü,
kuvvetli demektir.
Türklerin ilk göçleri MÖ X. yüzy›l bafllar›nda bafllam›fl
ve sürekli devam etmifltir. Bugün de de¤iflik nedenlerle (Özellikle beyin göçü ve iflçi göçü) devam etmektedir.
D o ¤ u y a G i d e n l e r : Çin ve Uzakdo¤u ülkelerine
Güneye Gidenler : Hindistan, Afganistan ve Çin’e
Bat›ya Gidenler :
I. Yo l : Hazar Denizi ve Karadeniz’in kuzeyinden
Orta Avrupa ve Balkanlar’a
II. Yo l : Hazar Denizi’nin güneyinden ‹ran, Irak,
Suriye, M›s›r ve Anadolu’ya
TÜRK GÖÇLER‹N‹N ÖNEML‹ SONUÇLARI
★
Orta Asya Türk kültür ve medeniyeti, dünyan›n
de¤iflik bölgelerinde yay›lm›flt›r.
★
Türkler gittikleri yerlerde farkl› kültürlerle karfl›laflm›fl ve bu kültürlerle etkileflme yaflanm›flt›r.
★
Türkler göç ettikleri bölgelerde yeni Türk devletlerini kurmufllard›r.
★
Gittikleri bölgelerde yeni göç dalgalar›na neden
olmufllard›r.
★
Baz› Türk boylar› gittikleri bölgelerde ulusal benliklerini kaybetmifllerdir.
➥ Türklerin de¤iflik bölgelere göç etmeleri Türk
Orta Asya
92
tarihinin bir bütün olarak incelenmesini zorlaflt›rm›flt›r.
Türklerin Orta Asya’dan göçleri
➥ Mete ordusunu “Onlu Sistem”e göre kurmufltur. On, yüz, bin, onbin kiflilik bölümlere ay›rd›.
ASYA HUN DEVLET‹ (MÖ 220 - MS 216)
Hunlar›n bilinen ilk hükümdar› Teoman’d›r (Tu-man).
Teoman, da¤›n›k Hun boylar›n› bir araya getirerek Çin
üzerine ak›nlar yapm›flt›r. Çin ‹mparatoru Shih Huang
Ti MÖ 247 - 214 y›llar› aras›nda 1845 km uzunlu¤undaki ve 15 m yükseklik ve 9 m geniflli¤indeki Çin Seddini yapt›rm›flt›r.
Teoman’dan sonra Mete (Maotun) MÖ 209’da Hun
hükümdar› olmufltur. Bu dönem Hunlar›n en parlak
dönemidir.
Mete Han güçlü ve disiplinli bir ordu kurarak iç kar›fl›kl›¤a son verdikten sonra Tung-hu (Mo¤ollar) üzerine sefere ç›karak onlar› a¤›r bir yenilgiye u¤ratt› ve ülkesinin s›n›rlar›n› Kuzey Peçili’ye kadar geniflletti.
Mete Han MÖ 197’de 320.000 kiflilik Çin ordusunu
yenilgiye u¤ratarak Çinlileri çok a¤›r flartlar içeren
antlaflmay› yapmak zorunda b›rakt›.
ESEN YAYINLARI
Büyük Hun Devleti de denilen Asya Hun Devleti’nin
kurulufl tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte MÖ
220 y›llar› üzerinde durulmaktad›r. Ancak MÖ 318’deki Çince bir belgede Asya Hun Devleti ile Çinliler aras›nda yap›lm›fl bir yaz›l› antlaflmadan metinler görülmektedir.
➥ Bu antlaflma Do¤u Asya’n›n ilk milletler aras›
antlaflmas›d›r. Buna göre, Çin bozk›r bölgelerini
Türklere terk edecek, y›ll›k vergi ve ipek verecekti.
Mete Han kendi ifadesine göre “Yay geren bütün
Türkleri tek bir aile halinde birlefltirdim.” demekteydi.
Mete Han’dan sonra yerine MÖ 166’da Ki-ok geçmiflti. Ki-ok Çin ile iyi geçinmek, siyasi ve ekonomik iliflkileri gelifltirmek için Çinli bir prensesle evlendi. Siyasi
amaçl› yap›lan bu evlili¤i Çinliler kulland›lar. Prensese hizmet amac›yla Çinli casuslar Türk saray›na girdi.
Çinliler diplomatlar› arac›l›¤›yla da Türk boylar› aras›na ayr›l›k fikrini att›lar.
93
Büyük Hun Devleti
TÜRKLERE KARfiI Ç‹N POL‹T‹KASI
Ki-ok’tan sonra tahta ç›kan Çün-çin döneminde Hunlar gerilemeye bafllad›lar. MÖ 60 y›llar›nda ‹pek Yolu’nun denetimini Çinlilere kapt›ran Hunlar ekonomik
olarak zay›flamaya bafllad›lar. Çinliler vergi vermemeye bafllad›lar.
Çinliler savafl meydanlar›nda Hunlar› yenemeyece¤ini anlam›flt›. Türkleri dize getirmek için flu politikalar›
uygulamak zorunda kald›:
Ho-han-yeh’in bafl›ndaki Do¤u Hunlar›, Çin hakimiyetine girerken Çi-çi’nin bafl›ndaki Bat› Hunlar› ba¤›ms›z
devlet oldular. Ne varki MÖ 36 y›l›nda Çi-çi’nin, Çinliler
taraf›ndan öldürülmesi üzerine Bat› Hunlar› da¤›ld›.
Ho-hen-yeh’in ölümü üzerine Do¤u Hunlar› Çinlilerle
ba¤›ms›zl›k mücadelesi yapt›lar. ‹ç anlaflmazl›k sonucu Kuzey ve Güney Hunlar› olarak ikiye bölündüler.
Kuzey Hunlar› Çin ve Siyenpi sald›r›lar› sonucu y›k›ld› (MS 156). Güney Hunlar› ise Çinliler taraf›ndan
(MS 216) ortadan kald›r›ld›lar.
B i r A n e k d o t : Tung-hu’lar›n ›srarl› toprak talepleri
karfl›s›nda Mete Han “Toprak milletindir. Onu kimse veremez.” diyerek Tung-hu’lara bir kar›fl toprak
dahi vermeyen Mete Han, “Türk tarihinde ilk defa
vatan, millet ve toprak sevgisi” kavram›n› ortaya
ç›karm›flt›r.
94
ESEN YAYINLARI
MÖ 58 y›l›nda tahta ç›kan Ho-han-yeh, Çin egemenli¤ine girmek istedi. Bunun üzerine kardefli Çi-çi karfl›
ç›kt› ve Hun Devleti ikiye bölündü.
★
Çin prensesleri Türk Hakanlar›yla evlendirilecektir.
★
Prenseslerin yan›nda çok say›da hizmetli gönderilecek. Bu hizmetliler casusluk yaparak Türkler
hakk›nda bilgi toplayacaklard›r.
★
Türk beylerine çeflitli hediyeler (özellikle ipek)
gönderilecektir.
★
Türklere çeflitli zamanlarda ekonomik yard›mlar
yap›lacak, rahat ve rehavete düflmeleri sa¤lanacak. Sonra da bu yard›mlar kesilerek Türkler ekonomik olarak Çin’e ba¤›ml› hale getirilecektir.
★
Türk beyleri çeflitli hilelerle birbirine karfl› k›flk›rt›lacakt›r.
Ç‹N SEDD‹ NASIL YAPILDI?
Bu eser MÖ 246 y›l›nda (fii Huang-ti) taraf›ndan yapt›r›lm›flt›. Hunlar kuzeyde s›k s›k çarp›flmalara neden oluyorlard›. Bu yüzden bir Çin atasözü “Cenuptan kaplan gelse korkma, flimalden ise horoz bile gelse, ondan çekin” derdi. fii Huang-ti fiimal Çin’i tehdit eden kavimle bafla ç›kamayaca¤›n› düflünerek, hiçbir atl›n›n aflamayaca¤› bir duvar meydana getirmeye karar verdi. Bu ifl için Çin’in bütün sa¤lam erkeklerini seferber etti. O zamana kadar eli kalemden baflka bir fley tutmam›fl münevverler tafl ocaklar›nda grafik ç›karmaya mecbur oldular. Katiller, h›rs›zlar, tedhiflçiler ve di¤er suçlularla beraber suçsuz insanlar duvar›n inflaat›nda çal›flt›r›ld›. Çin seddi bir
sürgün yeri oldu. ‹flçiler birer ekip teflkil ediyorlard›. Bu ekiplerin bafl›nda gayet merhametsiz kifliler vard›.
Bunlar memleketin çeflitli yerlerinden getirilmifl insanlar› k›rbaçla çal›flt›r›yorlard›. Bu muameleye isyan edenler
canl› olarak duvara kapat›l›yordu. Hasta olanlar da tedavi edilmeden b›rak›l›yor, cesetleri çukurlara at›l›p üzerleri toprakla örtülüyordu. Çin Seddi ayn› zamanda dünyan›n en büyük mezarl›¤› oldu. Duvar› yapanlar aralar›nda 8 metre bulunan iki çizgi halinde temeller kaz›yor, bunlara grafit tafllar, kiremitler yerlefltiriyorlard›. Duvarlar›n aras›nda meydana gelen bofllukta bir patika meydana getiriyor, sonra duvar›n iki taraf›nda bir buçuk metre
yüksekli¤inde bir duvar daha örerek bofllu¤u kapat›yorlard›.
‹nsanlar nefes nefese ve ter içinde kalarak Çin Seddini, muntazam bir flekilde,
her santiminin üzerinde dura dura meydana getiriyorlard›. ‹lk beflyüz kilometreyi bitirinceye kadar ayaklar› düz yere
basmad›. A¤›r tafllar› yükseklere çekmek
zorunda kal›yorlard›. G›dalar› kafi olmad›¤› için kuvvetsiz düflüyor, nihayet ölüyorlard›. Duvar›n bir parças› bitince, oraya derhal bir nöbetçi dikiliyordu. Her nöbetçi 180 metrelik yere bak›yordu.
Nöbet kulelerinde daima asker bulunur,
nöbetçiler buradan her fleyi görerek yok
edici göçebelerin dolaflmas›n› gözetler,
verecekleri iflaret üzerine asker derhal
silaha sar›l›rd›. Bu müdafaa sistemini sonralar› gittikçe daha da mükemmellefltirdiler. Lüzumunda gönderilecek
takviye k›talar›n›n sevkini kolaylaflt›rmak, çabuklaflt›rmak için, büyük masraflar ve emeklerle bafll›ca s›n›r kalelerinden imparatorlu¤un içlerine do¤ru yollar açt›lar. Bir yandan da s›n›r› müdafaa eden askerin iaflesini kolaylaflt›rmak ve ucuzlaflt›rmak için, daimi atefl hatt› say›lan s›n›rlar›n gerisine sivil halk yerlefltirerek, buralarda köyler kurdular.
Bu adamlar nöbet zamanlar› haricinde kendilerine verilmifl olan tarlalar› iflleyerek geçiniyorlard›. Bütün milletler aras›nda ilk defa olarak Çin, üç milyonluk daimi bir ordu kurmufltur. Çin seddi gün geçtikçe ilerliyordu. Tepeler t›rman›yor, vadiler iniyor, nehirlerin üzerinden geçiyor, binalt›yüz metre yüksekli¤e ulafl›yordu. Nihayet dibinde köpüklü sular›n delice akt›¤› bir uçuruma vard› ve durdu. Bu duvar ile kuzey kavimlerinin istilac› hareketleri 400 sene kadar önlenebilecekti.
Blake Clark
“Çin Seddi Nas›l Yap›ld›.”
Çeviri: L. Yaz›c›o¤lu
Resimli Tarih Mecmuas›, s.1954, s.3114
95
METE ZAMANINDA TÜRK CEM‹YET‹
Türklerin sonradan “O¤uz Han” ad›yla ölümsüzlefltirdikleri Mete, MÖ 209 y›l›nda Büyük Türk Hakanl›¤›’n›n bafl›na geçti. MÖ 174 y›l›na kadar 35 y›l
Türk devletinin bafl›nda kald›. As›l ad› “Motun” olmakla beraber daha çok “Mete” flekliyle tan›nm›flt›r.
Türk ‹mparatorlu¤u, Çin ve Ön Asya gibi kalabal›k
de¤ildir. Nüfus pek azd›. Halk k›fl›n k›fllaklarda oturur, yaz›n yaylalara göçerdi. Hayvanc›l›k en büyük
geçim kayna¤›n› teflkil ediyordu. Silah ve deri sanayileri, endüstrinin en ileri gitmifl kollar›yd›, çünkü
do¤rudan do¤ruya milli savunmay› ilgilendiriyordu.
Lüks eflya Çin’den ve baflka ülkelerden getirtiliyordu. Bu eflya çok kere ganimet fleklinde Türk ülkelerine giriyor, bar›fl zaman›nda de¤ifltirme yoluyla
da sat›n al›n›yordu. Hayat flartlar› sert, bazen merhametsizdi. Kad›nlar da erkeklerin yan›nda yorucu
çal›flma flartlar› içindeydi.
Büyük askeri makamlar, asil ailelerin tekelindeydi.
Çok defa vazifeler babadan o¤ula geçerdi. “Tarhan” denilen asiller ve aileleri vergi ödemezlerdi. Subaylar tümenbeyi, binbafl›, yüzbafl› ve ellibafl› rütbelerindeydi, sonra onbafl›lar gelirdi. Bunlar isimlerinin gösterdi¤i say›da atl›ya komuta ederlerdi. Türk ordusu atl› bir ordu
idi. Çok defa süvarilerin yedek atlar› da bulunurdu. Tümenler 10.000 kiflilikti. Türk ordusunda 24 tümen vard›.
Türk ordusunun manevra kabiliyeti tek kelimeyle eflsizdi.
Türkler, ayn› zamanda dünyan›n en kalabal›k muharip kuvvetine de sahipti. Orduda muharip olmayan s›n›flar
yoktu. Her Türk erke¤i asker say›l›rd›. Eli silah tutabilen herkes askeri e¤itim görürdü. Bafll›ca silahlar ok, yay,
m›zrak, k›l›ç ve b›çakt›. Türklerin yapt›klar› silahlar çok meflhurdu ve bütün dünyada aran›rd›. Türklerin ok çekiflleriyle hiçbir kavim rekabet edemezdi.
Türkler, de¤erine inand›klar› baflbu¤lar›na körü körüne denecek flekilde itaat gösterirlerdi. “Büyük Kurultay” denilen meclis vard›. Fakat son söz hükümdar›nd›. Hükümdar›n iradesi üzerinde münakafla edilemezdi. Tabiatiyle
böyle bir idare sisteminin üstün taraflar› oldu¤u gibi kötü taraflar› da vard›. En büyük kötülük fluradan gelirdi ki,
baflbu¤lar de¤ersiz olunca Türk kavimleri parçalan›p tekrar oymak yaflay›fl›na dönerlerdi. Bir müddet sonra de¤erli bir baflbu¤ ortaya ç›kar, da¤›lm›fl Türk kavimlerini tekrar bir araya toplard›.
Türklerin girdi¤i her yerde düzen, huzur, asayifl hüküm sürerdi. Yerli halk›n dinlerine ve inan›fllar›na karfl› sayg›l›yd›lar. Daha do¤rusu onlar›n vicdani kanatleri ile hiç ilgilenmezlerdi. Kendi dinlerini ve inan›fllar›n› kabul ettirmek için de¤il bask› yapmak ciddi bir gayret bile göstermezlerdi. En uzak bir ülkeye ayak basar basmaz sanki
yüzy›llarca bu ülkelerdeymifl gibi tam bir devlet teflkilat› kurarlard›. Yabanc› kavimleri askere almazlar ve o ça¤da bütün danyada oldu¤unun aksine ücretli asker kullanmazlard›. Türk ordusu tam anlam›yla milli bir ordu hüviyetindeydi. Büyük Türk Hakanl›¤›’n›n güç kaynaklar›ndan birini de flüphesiz bu özellik teflkil ederdi.
Y›lmaz Öztuna
Türk Tarihinden Yapraklar
96
METE HAN’IN Ç‹N ‹MPARATORUNA MEKTUBU
Gök taraf›ndan tahta ç›kar›lm›fl Büyük Hun ‹mparatoru, Çin ‹mparatorlar›n›n iyi olup olmad›klar›n› sorar. Daha
önce majesteleri benimle bar›fl ve dostluk üzerinde görüflürlerdi. Yazd›¤›m›z mektupta, duyduklann›z› da bana
bildirirdiniz. Böylece sizinle anlafl›r ve mutlu olurdum.
Fakat s›n›r›n›zdaki memurlar›n›z benim Sa¤ Bilge Prensime hücum
etmifller ve kötü davranm›fllar. Sa¤ Bilge Prensim de, benim iznimi
almadan, ‹-Lu-Hu Nanchi ile di¤er Hun komutanlar›na, s›n›rdaki Çin
su boylar›na karfl› dostça olmayan hareketler yapmak için taktik
kullanmalar›na izin vermifl. Böylece iki hakan, aras›nda anlaflmay›
bozmufl ve aram›zdaki kardeflçe iliflkileri kesmifltir. Siz majestelerinin, içlerinde flikayet bulunan mektuplar› bana iki kere geldiler. Ben
de bir elçi ile yaz›l› bir cevap verdim. Fakat elçim dönmedi¤i gibi,
herhangi bir Çin elçisi de bana gelmedi. Bundan dolay› Çin imparatoru bize dostça davranmad›lar. Böylece, komflu devletimiz, bize
ba¤l› kalmam›fl oluyordu. Antlaflmam›z, yaln›zca küçük memur ve
subaylar yüzünden bozulmufltu. Bunun için Sa¤ Bilge Prensimi cezaland›rd›m. Yüeçileri aray›p, onlara taarruz etmesi için, bat›ya
gönderdim.
Tanr›'n›n lütuf ve inayeti ile, subay ve askerlerimin üstün yetenek ve
erdemleri ile dayan›kl› atlar›m›n üstün gücü ile Yüeçileri ezerek
yendi.
Mete Han
Bundan sonra Lou-lan, Wusun, Hukai ile, bunlardan baflka, onlar›n
yak›nlar›ndaki yirmi alt› devletin hepsi al›nd› ve düzene kavuflturuldu. Bunlar›n hepsi art›k Hun oldular. Yay çekebilen ve kullanabilen bütün kavimler, bir tek aile halinde birlefltiler.
Kuzeydeki ülkeler benim güçlü iradem alt›nda kesinlikle kuruldu ve düzenlendi.
Ordumun silâhlar›n› art›k ç›kart›p rafa kald›rmak, subay ve askerlerimi dinlendirip atlar›m› besiye almak istiyorum.
Aynca, eski hesap ve düflmanl›klar› bir yana b›rakmak, böylece eski antlaflmalar›m›z› yenilemek, s›n›rda yaflayan halk› huzur ve rahata kavuflturmak, bafllang›çta iliflkilerimiz nas›l idiyse, yeniden kurmak istiyorum.
Küçükler, büyümeleri için gerekli çevreyi elde edecekler; yafll›lar ve büyükler ise, kendi yurtlanda sessiz ve rahat yaflayacaklard›r. Nesillerden nesillere bütün Hunlar bar›fl ve mutluluk içinde kalacaklard›r.
Majestelerinin ne düflündükleri ve istedikleri hakk›nda bilgi elde edemedim.
Bunun için benim için saray vezirim Hsi-fu Ch’ien’i yaz›l› bir mektubu size sunmas› için gönderiyorum. Ayr›ca
size bir deve, iki binek at›, iki tak›m araba at› (sekiz attan oluflan) sunmak istiyorum.
E¤er majesteleri Hunlar›n Çin savunma duvarlar›na yaklaflmalar›n› istemiyorsa, subaylar› ile orada yaflayan
halk›n duvarlardan biraz uzakta oturmalar› için emir buyursunlar.
Elçim size gelince lütfen onu al›koymay›p gönderiniz. Elçim, alt›nc› ay ortas›nda Hsih-wang adl› yerde olacakt›r.
Prof. Dr. Bahaeddin Ögel
Büyük Hun ‹mparatorlu¤u Tarihi
‹stanbul 1980
97
FEODAL‹TEN‹N DO⁄UfiU
KAV‹MLER GÖÇÜ
MS 374 y›l›nda Volga Nehrini aflan Hunlar, Balamir
komutas›nda Avrupa’ya özellikle Macaristan Ovalar›na yerleflmeye bafllad›lar.
Türkler Avrupa’da ilerlerken yerleflik kavimler olan
(Vizigot, Ostrogot, Sakson, Frank, Germen, Vandal
ve Gepit) barbar kavimleri hareket ettirdi. Böylece Bat› Hunlar›’n›n neden oldu¤u bu olayla (Dinyeper Nehri’nden ‹ber Yar›madas›’na kadar bütün Avrupa kar›flt›. Böylece Avrupa’n›n etnik haritas› de¤iflti.) kavimler
göçü ortaya ç›kt›.
Avrupa Feodalitesi’nde;
ESEN YAYINLARI
Hun Türkleri MS 4. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren geçim flartlar›n›n zorlaflmas›, bölgedeki kurakl›k, boylar
aras› mücadeleler, Çin bask›lar› ve di¤er nedenlerden
dolay› Hazar Denizi ve Aral Gölü çevresine göç ettiler.
Bölgeye sürekli Türk göçlerinin artmas› sonucu nüfus
artm›fl ve buralar yetmez hale gelmifltir.
Kavimler göçü sonucu sahipsiz kalan süzerenler yüksek flatolarda oturan senyörlere s›¤›nmak zorunda kald›lar. Merkezi krallara yar› ba¤›ml› olan bu senyörler Orta Ça¤ boyunca Avrupa’da egemenliklerini sürdürdüler.
★
Feodal Bey toprakla beraber köylüyü al›p satma hakk›na sahiptir.
★
Feodal Bey köylüyü yarg›layarak ceza verebilir.
★
Köylü haftan›n belirli günlerinde Feodal Bey’e
angarya (karfl›l›ks›z) çal›flmak zorundad›r.
★
Kapal› ekonomik yap› vard›r.
Haçl› seferleri sonunda zay›flayan feodalite rejimi barutun ve topun savafllarda kullan›lmas› özellikle ‹stanbul’un fethiyle surlar›n ve kale duvarlar›n›n topla y›k›laca¤›n›n anlafl›lmas›yla y›k›lmaya bafllam›flt›r. Topa sahip olan merkezi krallar feodaliteye son vermifltir.
Feodalite döneminden bir flato
98
K AV‹MLER GÖÇÜNÜN D‹⁄ER SONUÇLARI
★
AVRUPA HUN DEVLET‹ (378 – 469)
Roma ‹mparatorlu¤u
önce Do¤u ve Bat›
Roma diye ikiye ayr›ld› (MS 395). Daha
sonra Bat› Roma
‹mparatorlu¤u y›k›ld›
(MS 476).
Avrupa’n›n etnik yap›s› de¤iflti. Germen
kavimleri Avrupa’daki yerli kavimlerle
Roma askeri
kar›fl›p kaynaflarak
yeni uluslar›n do¤mas›na neden oldu. Yeni devletlerin temelleri at›ld› (‹ngiltere, Fransa gibi).
★
‹lk Ça¤ kapand›, Orta Ça¤ aç›ld›.
★
Barbar kavimler aras›nda Hristiyanl›k yay›ld›.
★
Avrupa’ya Türk göçleri devam etti ve Avrupa’da
çeflitli Türk devletleri kuruldu.
★
Avrupa’ya bir yandan Türk kültürü yay›l›rken di¤er yandan baz› Türk kavimleri yerli halk›n tesiri
ile asimile oldular.
B a l a m i r komutas›ndaki Hun boylar› IV. yüzy›l sonlar›na do¤ru Karadeniz’in kuzeyinden Avrupa’ya gelmifllerdi. Hunlar›n bir k›sm› Tuna boylar›na yerleflirken bir
k›sm› da Anadolu’ya yönelmifllerdi.
ESEN YAYINLARI
★
Tuna boylar›na yerleflen Hunlar, B a l a m i r’in liderli¤inde Avrupa Hun (Bat› Hun) Devleti’ni kurdular. Ancak
Avrupa Hunlar›’n›n d›fl politikas› B a l a m i r’den sonra
bafla geçen Uld›z zaman›nda belirlenmifltir.
Bu politikaya göre; Bat› Roma ‹mparatorlu¤u ile iyi
iliflkiler kurulacak ve Bizans bask› alt›na al›nacakt›r.
➥ Uld›z’›n bu siyasetinin temelinde o zaman›n iki
güçlü devleti ile ayn› anda savaflman›n zorlu¤u
yatmaktad›r.
Uld›z’dan sonra Avrupa Hunlar›n›n bafl›na K a r a t o n
geçti, ondan sonra da Rua geçti, Rua ülkesini kardeflleri M u n c u k, O k t a r ve Ay b a r s’la beraber idare etti.
Rua 422 y›l›nda Bizans üzerine Balkan seferine ç›kt›
ve Bizans’› y›ll›k vergiye ba¤lad›. Rua 434 y›l›nda öldü.
99
ATT‹LA DEVR‹ (434 - 453)
Roma Seferi
Rua’n›n ölümü üzerine devletin bafl›na ye¤enleri A t t i la ve B l e d a geçti. Bleda’n›n 435 y›l›nda ölmesi Attila’n›n tek bafl›na kalmas›na neden oldu.
Attila do¤u s›n›r›n› güvence alt›na ald›ktan sonra yönünü Bat› Roma’ya döndü. Y›llar önce kendisine yap›lan Roma ‹mparatoru Valentinianus’un k›z kardefli Honaria’n›n evlenme teklifini kabul etti. Bundaki amac›
Roma topraklar›n›n varisi oldu¤unu bildirerek Roma
topraklar›n›n yar›s›na sahip olmakt›. Roma ‹mparatoru
bu iste¤ini kabul etmedi. Bunun üzerine Türk - Germen ve ‹slav kavimlerinden oluflan 200.000 kiflilik bir
orduyla Ren Nehri’ni aflarak Galya topraklar›na girdi.
Roma’n›n ünlü komutan› Ay e t u s ile A t t i l a, Paris yak›nlar›ndaki Kampus Mauriakus (Katalanum) savaflta karfl›laflt›. ‹ki taraf da birbirlerine üstünlük sa¤layamad›lar. Ancak Attila hedefine ulaflm›flt›. Çünkü Roma’n›n asker kayna¤› olan Galya’n›n gücü k›r›lm›flt›.
Attila, amcas› Rua zaman›nda çözülemeyen Bizans’a
s›¤›nan Hun kaçaklar› sorunuyla ilgilenmeye bafllad›.
S›k›flan Bizans, Attila’dan bar›fl istedi.
★
Bu antlaflmaya göre Hun kaçaklar› iade edilecektir.
★
Bizans, Rua döneminden beri ödedi¤i vergiyi iki
kat›na ç›karacakt›r.
★
Bizans, Hunlar›n aleyhine ittifak yapmayacakt›r.
Bu antlaflma befl y›l sürdü. Bizans antlaflma flartlar›n› yerine getirmeyince Attila, I. Balkan seferine ç›kt›
(441 - 442). Bu sefer sonucunda Tuna boylar›ndaki
kaleler Attila’n›n eline geçti. Antlaflma yenilendi ve
Bizans vergisini verece¤ini taahhüt etti.
Bizans’›n sözünde durmamas› ve vergiyi vermemesi
üzerine Attila 447’de Bizans’›n üzerine II. Balkan seferine ç›kt›. Bugünkü Büyük Çekmece önlerine kadar
Attila’n›n gelmesi Bizans’ta endifle yaratt›. Bunun
üzerine Attila’ya bir elçilik heyeti göndererek yeniden
bar›fl istedi.
Anatolios Bar›fl› (447)
Buna göre;
★
Bizans Tuna Nehri’nin güneyinde asker bulundurmayacakt›r.
★
Bizans, Hunlar’a savafl tazminat› ödeyecektir.
★
Nifl’te pazar kurulacak. Bu pazardan hem Bizans
hem de Hunlar al›fl verifl yapacakt›r.
★
Bizans’›n ödedi¤i y›ll›k vergi iki kat›na ç›kacakt›r.
ESEN YAYINLARI
Margos Bar›fl› (434)
Attila bir y›l sonra yeniden Roma üzerine yürüdü. Roma ‹mparatoru Valetinianus, Papa I. Leo’yu, Attila’ya
göndererek Roma’n›n ve bütün Hristiyan dünyas›n›n
kendisine itaat etti¤ini ve y›ll›k verginin art›r›laca¤›n›
iletti. Böylece Attila eski bir medeniyet merkezini tahrip etmek istemeyerek seferden döndü. Attila’n›n bu
seferden geri dönmesinin bir nedeni de ‹ran (Sasani)
üzerine bir sefer yapmak istemesidir. Attila, ‹ran üzerine sefer haz›rl›¤› yapmak üzere iken öldü (453).
Attila’n›n ölümü üzerine yerine o¤ullar› ‹lek, D e n g i z i k
ve ‹ r n e k geçtiler. Devletin siyasi hakimiyeti korunamad›. Hunlar gittikçe zay›flad›. Bunun üzerine Bizans
ve Avrupal› kavimlerin sald›r›lar› sonucu 469 y›l›nda
devlet y›k›ld›. Hunlar üç gruba ayr›ld›lar. Bir k›sm› Karadeniz’in kuzeyine çekilirken, baz› boylar Orta Asya’ya geri döndüler. Baz›lar› ise bölgedeki di¤er Türk
boylar›na kat›ld›lar. O¤uzlarla kar›flan Hun boylar›
Bulgar ad› verilen yeni bir Türk devletinin ortaya ç›kmas›nda rol oynad›lar.
BU M‹RAS ROMA ‹MPARATORLU⁄U’NUN YARISIDIR
Attila esasen Roma üzerine yürümek istiyordu. Zira Mezya Hunlara dar gelmeye bafllam›flt›. Ancak Attila, bundan 15 y›l önce Prenses Honoria’n›n kendisine gönderdi¤i niflan yüzü¤ünü bahane edip, afla¤›daki mektubu
Roma ‹mparatoru’na yazd›.
— “Kayser Valentinianus’a selam”
Niflanl›m ve kardeflin Honoria’y› hapsetmifl oldu¤unu haber ald›m ve buna can›m s›k›ld›. Yoksa, onun bana 15
y›l önce niflan yüzü¤ü gönderdi¤ini unuttun mu? Niflanl›m› hapisten ç›kar ve onu bana gönder. Bu arada
babas›ndan kalan miras›n da unutulmamas›n› isterim. Bu miras, Roma ‹mparatorlu¤u’nun yar›s›d›r.”
Geza Goydonyi, Attilla, 188; Peyami Sefa, Attila, s.180)
100
Avrupa (Bat›) Hun Devleti
denle Ak Hunlar’a karfl›, Sasanilerle iflbirli¤i yaparak
Ak Hun topraklar›n› Sasanilerle paylaflt›. ‹stemi Yabgu, Bizansla da iflbirli¤i yaparak Sasanilerin zay›flamas›n› sa¤lad›. Böylece Hz. Ömer döneminde Sasanilerin y›k›lmas›n› kolaylaflt›rd›. ‹pek Yolu’nu ve ticaretini açan ‹stemi Yabgu 576 y›l›nda öldü.
I. KÖKTÜRK DEVLET‹ (552 – 659)
Avarlara ba¤l› olarak Altay da¤lar›n›n do¤u eteklerinde yaflayan ve Avarlar›n demircilik ifllerini yürüten
Köktürkler Ulu¤ Yabgu zaman›nda güçlenmeye bafllad›lar.
Bumin Ka¤an merkezi Ötüken olan I. Köktürk Devleti’ni kurdu (552).
Bumin Ka¤an, Türk devlet gelene¤ine uyarak kendisi
ülkenin do¤usuna, kardefli ‹stemi Yabgu’yu kendisine
ba¤l› olarak ülkenin bat›s›na atad›. Bumin Ka¤an 553
y›l›nda öldü. Bunun üzerine Köktürklerin bafl›na önce
Ko-lo daha sonra da Mukan Ka¤an geçti.
Bu s›rada bat› bölgesinin bafl›nda bulunan ‹stemi
Yabgu, ‹pek Yolu’nun kontrolüyle u¤rafl›yordu. Bu ne-
ESEN YAYINLARI
Ulu¤ Yabgu’nun o¤lu Bumin Ka¤an, Avarlara karfl› isyan eden Tölesleri yendi ve ayaklanmay› bast›rd›. Bunun bir mükafat› için Avar Hakan›n›n k›z›yla evlenmek
istedi. Bu istek Avar Hükümdar› Onabay taraf›ndan
kabul edilmedi. Bunun üzerine Bumin, Avarlara isyan
ederek Onabay’› ma¤lup etti.
Ülkenin do¤usunu yöneten Mukan Ka¤an döneminde
Köktürkler en parlak dönemini yaflad›lar.
‹stemi Yabgu’nun ölümü üzerine yerine geçen Tardu
Mukan Ka¤an’a tam itaat etmedi. Çinlilerin k›flk›rtmas› ile I. Köktürkler, Bat› ve Do¤u Köktürkler diye ikiye
ayr›ld›.
Mukan’›n yerine geçen Ta-po Ka¤an Çinli bir prensle
evlendi ve Buda dinine girmek istedi. Bu s›rada Çin’in
içifllerine kar›flmas› üzerine Çinliler Ta-po’nun elindeki prensesi kaç›rd›lar. Bu olay Köktürk halk› aras›nda
Ta-po Ka¤an’›n prestijini yitirmesine neden oldu. Köktürkler aras›nda parçalanma belirtileri ortaya ç›kt›.
Ta-po bir taraftan da bat› Yabgusu Tardu ile mücadele etmeye bafllad›. 582 y›l›nda Ta-po’nun ölümü üzerine ‹flbara bafla geçti. ‹flbara ile Tardu’nun mücadelesi Köktürklerin ikiye ayr›lmas›na neden oldu.
101
Bu isyanlar›n en önemlisi “Kürflad ‹syan›”d›r. 639 y›l›nda 39 genç arkadafl›yla Kürflad, Çin saray›n› bast›.
Haz›rlanan plana göre, gece Çin imparatoru kaç›r›lacakt›. Ancak o gece f›rt›na nedeniyle imparator geziye ç›kmad›. Kürflad plan›n ö¤renilmesi endiflesiyle o
plan› uygulayarak saray› bast›lar.
Bat› Köktürk Ka¤an› Tardu’nun 600 y›l›ndaki Çin seferinde baflar›s›z olmas› iç isyana neden oldu. 603 y›l›nda Tardu’nun hükümdarl›¤› sona erdi. Çin’in bask›s›n› art›rmas› üzerine Çin egemenli¤ini tan›yan Bat›
Köktürkler 659 y›l›na kadar Çin egemenli¤inde yaflad›lar.
II. KÖKTÜRK DEVLET‹ (KUTLUK DEVLET‹)
(682 – 744)
Köktürkler, 630-680 y›llar› aras›nda 50 y›ll›k bir esaret
dönemi yaflad›lar. Bu süre içerisinde Çin egemenli¤inden ç›kmak için y›lmadan mücadele ve isyanlar ettiler.
ESEN YAYINLARI
‹flbara’n›n Çin’e karfl› baflar›l› olamamas› ve ölümü
üzerine yerine fii-pi Ka¤an geçti. Toparlanma sürecine girilmesine ra¤men fii-pi’nin ölmesiyle Do¤u Köktürkler Çin egemenli¤ine girdiler (630).
Kalabal›k Çin korumalar› karfl›s›nda dayanamayan isyanc›lar›n hepsi öldürüldü. Kürflad isyan› Köktürk ba¤›ms›zl›k ateflini alevlendirdi. Köktürkler 671 y›l›nda
Ni-flu-fu baflkanl›¤›nda yeniden isyan ettiler. Bu isyanda Çinliler taraf›ndan 680 y›l›nda bast›r›ld›. Ayn›
y›l Fu-ni-en baflkanl›¤›nda yeniden isyan ettiler. Ancak Fu-ni-en isyan› da bast›r›ld›.
Aflina soyundan gelen Kutluk, Kuzey Çin’de gizli bir
teflkilat kurarak Köktürkleri ba¤›ms›zl›k mücadelesine
davet etti. Kutluk’un çevresinde 5000 kifli topland›. ‹syan ve mücadele ba¤›ms›zl›kla sonuçland›. Böylece
II. Köktürk (Kutluk) Devleti kurulmufl oldu.
Köktürk Devleti
102
Kapgan Ka¤an’›n D›fl Politikas›
Kutluk Ka¤an, ‹lterifl (devleti derleyip toparlayan) unvan›n› ald›. Tecrübeli devlet adam› Tonyukuk’u kendisine bafldan›flman yapt›. Kutluk Ka¤an, Çin’i sürekli
bask› alt›nda tutmak için 47 sefer düzenlemifltir.
Bu politikalar, üç temel esas üzerine kurulmufltu.
➥ Kutluk Ka¤an, Çin’e karfl› “Ulusal Kurtulufl Savafl›’n› bafllatarak II. Köktürk Devleti’ni kurdu.” Bu
özelli¤i ile Kutluk Ka¤an, Türkiye Cumhuriyeti
Devleti’nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk’e
benzetilir.
‹lterifl Ka¤an’›n ölümü üzerine yerine Kapgan Ka¤an
geçti. Kapgan Ka¤an döneminde devlet yükselme dönemine girdi. Kapgan Ka¤an da dan›flman olarak
Tonyukuk’u seçmiflti.
Kapgan Ka¤an, Kitanlar, K›rg›zlar, Türgifller ve Karluklar› itaat alt›na ald›.
ESEN YAYINLARI
Çin’i bask› alt›na alan Kutluk Ka¤an, Türgifller ve Kitanlar üzerine bask›n ve ak›nlar yapt›. 692 y›l›nda öldü.
★
Çin sürekli bask› alt›nda tutulacakt›r.
★
Çin’in içerisindeki Türkler, Türk bayra¤› alt›nda
toplanacakt›r.
★
Asya K›tas›’ndaki bütün Türkler, Köktürk birli¤ine
kat›lacakt›r.
➥ Kapgan Ka¤an; Çin’in içindeki Türklerin asimile edilmesini engellemeye çal›fl›rken di¤er yandan
Asya Türk birli¤ini kurmaya çal›flm›flt›r. Ancak
Kapgan Ka¤an’›n askeri faaliyetlerde sert ve k›r›c›
davranmas› Türk boylar›nda isyanlara neden oldu.
Kapgan Ka¤an 716 y›l›nda öldü. Yerine Bilge Ka¤an
geçti. Bilge Ka¤an da dan›flman olarak Bilge Tonyukuk’u yan›na ald›. Kardefli Kültigin’i ordular›n›n bafl›na geçirdi.
Kutluk (II. Köktürk) Devleti
103
Vezir Tonyukuk 725 y›l›nda öldü. Onun ölümü Bilge
ve Kültigin için büyük kay›pt›.
To n y u k u k ’ u n Ç i n ’ e K a r fl › B i l g e K a ¤ a n ’ a
Ta v s i y e l e r i
★
Çin’de oldu¤u gibi Türk flehirlerinin etraf›n› surlarla çevirme. Çünkü zaferlerimiz yaflay›fl tarz›m›zdand›r. Kuvvetli zamanlar›m›zda ordular sevk
eder, ak›nlar yapar›z, zay›f zamanlar›m›zda bozk›rlara çekilerek mücadele ederiz. Etraf› surla
çevrili flehirlerimizi kalabal›k Çin ordusuna karfl›
koruyamay›z.
ESEN YAYINLARI
Bilge Ka¤an devri Köktürklerin en parlak devridir. Bilge Ka¤an 717 y›l›nda Uygurlar› 718 y›l›nda Karluklar›, daha sonra da Çin, Kitan, Basmil ve Tab›lar’dan
oluflan ittifak› da¤›tt›. 720 y›l›nda “fiantan Savafl›”nda
büyük bir Çin ordusunu ve ittifak› yenerek da¤›lmalar›n› tamamen sa¤lad›.
★
Bilge Ka¤an saltanat›n›n ilk y›llar›nda Çin’e büyük bir sefer yapmak ister. Tonyukuk buna karfl›
ç›karak: “Çin’e yap›lacak sefer henüz erkendir.”
der. Böylece tam olgunlaflmadan ma¤lubiyet engellenmifltir.
★
Bilge Ka¤an’›n Budizm’in kabul edilmesi iste¤ine,
“Bu din bizim milletimizin, savaflç›l›k ve et yeme
özelli¤ini yok eder.” diye karfl› ç›kar.
731 y›l›nda Kültigin de ölmüfltür. Bu iki büyük yard›mc›y› kaybeden Bilge Ka¤an üzgündür. Bilge Ka¤an
734 y›l›nda Kitan ve Tab›lar› bir kez daha yener ve
735 y›l›nda ölür.
Bilge Ka¤an’dan sonra yerine geçen o¤ullar› iç mücadeleye ve veraset kavgalar›na tutuflurlar. Bu durumdan faydalanan Karluk, Basmil ve Uygur bask›lar›na
dayanamaz ve 744 y›l›nda Ötüken’de Uygur Devlet’inin kurulmas›yla Kutluk Devleti son bulur.
KÖKTÜRK KA⁄ANLIK TÖRE Ö⁄ÜTLER‹
(Ey) Türk O¤uz Beyleri, milleti iflitin!
Yukar›dan gök basmasa!
Afla¤›da (ya¤›z) yer delinmese!
(Ey) Türk milleti, ilini, töreni kim bozard›?
(Siz) uygun Türk Milleti idiniz!
Düflün ve ibret al!
(Ka¤an›n), ba¤l›l›¤›n için (seni) e¤itmifl, Bilge Ka¤an›n imifl!
Verdin! iyi iline kendini yan›ld›n, (kendin) kötü davrand›n!
Z›rhl›lar, nereden geldiler de (seni) sürüp götürdüler!
Süngülüler, nereden geldiler de (seni) yay›p götürdüler!
Ötüken Orman›’n›n milleti! Sen vard›n!
‹leri (do¤uya) varanlar, vard›!
Vard›¤›n her yerde, iyili¤in bu oldu!
Kan›n, su gibi f›flk›r›p akt›!
Kemi¤in, da¤lar gibi yatt›!
Beylik o¤lun, köle yapt›(lar)!
Bakire k›z›n, cariye oldu!
Bilmedi¤in için! Kötülü¤ün için!
ÖGEL B a h a t t i n , T ü r k K ü l t ü r ü n ü n G e l i fl m e Ç a ¤ l a r › , I I , M E B B a s › m e v i , 1 9 7 1 ‹ s t a n b u l .
104
ORHUN YAZITLARI
Orhun Yaz›tlar›, Türklere ve Türk tarihine ait en eski yaz›tlard›r. VI. yüzy›la ait Talas ve
Yenisey yaz›tlar› ile VIII. yüzy›la ait Orhun Yaz›tlar› Köktürk Alfabesi ve Çince
yaz›lm›flt›r.
Talas ve Yenisey yaz›tlar› ‹sveçli Strohlenberg taraf›ndan okunmufltur.
Orhun Yaz›tlar› ise Rus bilgin Yadrintsev taraf›ndan 1889’da bulunmufl ve
Danimarkal› bilgin Wilhelm Thomson taraf›ndan 1893 y›l›nda okunmufltur.
Bu yaz›tlar Orhun Nehri k›y›s›nda bulunmufltur. VIII. yüzy›lda dikilmifltir.
Orhun Yaz›tlar›, II. Köktürk Devleti yöneticileri olan Kültigin ve Bilge Ka¤an ile
Vezir Tonyukuk ad›na dikilmifltir. Tonyukuk Yaz›t› 727 y›l›nda, Kültigin Yaz›t› 732
y›l›nda dikilmifltir. Tonyukuk ve Kültigin Yaz›tlar› bir Köktürk Prensi olan Yolu¤ Tigin
taraf›ndan yaz›lm›flt›r.
Bilge Ka¤an Yaz›t› ise 735 y›l›nda dikilmifltir. Bu yaz›tta II. Köktürklerin kurulufl ve yükselifli anlat›lmaktad›r.
Ayr›ca Bilge Ka¤an’›n kardefli Kültigin’le beraber yapt›klar› ifller ve Türklere ö¤ütler yer al›r.
KÜRfiAD ‹HT‹LAL‹
Do¤u Köktürk Devleti, ba¤›ms›zl›¤›n› kaybettikten sonra (630) esir düflen Kieli Ka¤an Çin’e getirildi. Türkler de
Çin Seddi boyunca parça parça yerlefltirildi. Böylece, onlar›n Türklüklerini unutup Çinlileflmeleri plan› uygulanmaya baflland›.
Kieli Ka¤an 634’te kederinden öldü. Esir Türklerin aras›nda, esarete dayanamay›p, hayatlar›na son verenler
görüldü. Çinlilerin tutumu tepkilere yol açt›. Çeflitli yerlerde bulunan Türk topluluklar› ayakland›. Çinliler, bu
ayaklanmalar› fliddetle bast›rd›lar.
Çin hakimiyetine karfl› baflkald›r›fllar aras›nda hayranl›k verici olan› “Kürflad ‹htilali”dir. Eski Köktürk hakan› Yehu’nun o¤lu olan Kürflad, Çin saray›ndaki muhaf›z birli¤inde görevliydi. Bu cesur Türk Tigini, Köktürk Devleti’ni
canland›rmak için 39 arkadafl› ile birlikte gizli bir plan haz›rlad›. Çin ‹mparatoru Tay-Çung baz› geceler flehirde
tek bafl›na dolafl›yordu. Bu durum kollanacak, imparator yakalan›p Türklerin ba¤›ms›zl›¤›n› tan›maya zorlanacakt›. Çin saray›nda esir bulunan Holuku Tigin de, ka¤anl›¤a getirilecekti.
Plan›n uygulanaca¤› gece ans›z›n fliddetli bir f›rt›na ç›kt›. 40 Türk yi¤idi, plan›n anlafl›lmas›ndan çekindiler. Karar›n geciktirilmesini uygun bulmad›lar. D›flar› ç›kmayan imparatoru, saraya bask›n yaparak tutsak almaya karar verdiler. Do¤ruca saraya yürüdüler. Muhaf›zlarla çarp›flarak saraya girdiler. Yüzlerce Çinli askeri öldürdüler. Fakat d›flar›dan gelip saraya doluflan Çin ordusu çok kalabal›kt›. ‹mparatorun ele geçirilemeyece¤ini anlayan Kürflad, saray› terk etme emrini verdi. ‹mparatorun ah›r›na hücum eden 40 Türk, seyisleri öldürüp, bulduklar› atlar› alarak saraydan kaçt›lar. Dö¤üfle dö¤üfle, flehir yak›n›ndaki Vey Irma¤›’na do¤ru çekildiler. Fakat burada yakaland›lar.
40 Köktürk yi¤idinden hiçbiri kurtulamad›. Kanlar›n›n son damlas›na kadar cesurca çarp›flt›lar. Kürflad ve bütün arkadafllar› öldürüldü (639). Ancak büyük cesaret isteyen bu hareket, Çin saray›nda derin yank›lar b›rakt›.
Çinliler, Türkleri Çinlilefltirmekten vazgeçip, onlar› Sar› ›rma¤›n kuzeyine naklettiler. Yaln›z ismen kendilerine
ba¤lamakla yetinmek zorunda kald›lar. Bu suretle, Kutluk ile bafllayan Türk ba¤›ms›zl›k hareketinin tohumu at›lm›fl oldu.
Türk Milli Kültürü (‹. Kafeso¤lu, ‹stanbul, 1983),
Makaleler I (N. Ats›z, ‹stanbul 1992) ve Yeni Hayat Ansiklopedisi, C. 4, s. 2146s
105
KÜLT‹G‹N YAZITI
Güney Cephesi
Tanr› gibi gökte olmufl Türk Bilge Ka¤an›, bu zamanda oturdum. Sözümü tamamiyle iflit. Bilhassa küçük kardefl, ye¤enim, o¤lum, bütün soyum, milletim, güneydeki fiadp›t beyleri, kuzeydeki Tarkat, buyruk beyleri, Otuz
Tatar, Dokuz O¤uz beyleri, milleti! Bu sözümü iyice iflit, adamak›ll› dinle:
Do¤uda gün do¤usuna, güneyde gün ortas›na, bat›da gün bat›s›na, kuzeyde gece ortas›na kadar, onun içindeki millet hep bana tabidir. Bunca milleti hep düzene soktum. O flimdi kötü de¤ildir. Türk ka¤ân› ötüken orman›nda otursa ilde s›k›nt› yoktur.
Do¤uda fiantung ovas›na kadar ordu sevk ettim, denize ulaflmama az kald›. Güneyde Dokuz Ersine kadar, ordu sevk ettim, Tibete ulaflmama az kald›. Bat›da ‹nci Nehrini geçerek Demir Kap›’ya kadar ordu sevk ettim. Kuzeyde Yir Bay›rku yerine kadar ordu sevk ettim. Bunca yere kadar yürüttüm. Ötüken Orman›’nda daha iyisi hiç
yokmufl. ‹l tutacak yer Ötüken Orman› imifl.
Bu yerde oturup Çin milleti ile anlaflt›m. Alt›n›, gümüflü,
ipe¤i, ipekliyi s›k›nt›s›z öylece veriyor.
Çin milletinin sözü tatl›, ipek kumafl› yumuflak imifl. Tatl›
sözle, yumuflak ipek kumaflla aldat›p uzak milleti öylece
yaklaflt›rm›fl. Yaklaflt›r›p, konduktan sonra, kötü fleyleri o
zaman düflünürmüfl. ‹yi bilgili insan›, iyi cesur, insan› yürütmezmifl. Bir insan yan›lsa, kabilesi, milleti, akrabas›na
kadar bar›nd›rmazm›fl. Tatl› sözüne, yumuflak ipek kumafl›na aldat›p çok çok, Türk milleti, öldün; Türk milleti
öleceksin! Güneyde Çogay Orman›’na, Tögültün Ovas›’na konay›m dersen, Türk milleti, öleceksin!
Orda kötü kifli flöyle ö¤retiyormufl: Uzak ise kötü mal verir, yak›n ise iyi mal verir diyip öyle ö¤retiyormufl.
Kültigin Yaz›t›
Bilgi bilmez kifli o sözü al›p, yak›na gidip, çok insan, öldün! O yere do¤ru gidersen, Türk milleti, öleceksin! Ötüken yerinde oturup kervan, kafile gönderirsen hiçbir s›k›nt›n yoktur. Ötüken orman›nda oturursan ebediyen il tutarak oturacaks›n.
Türk milleti, toklu¤un k›ymetini bilmezsin. Açl›k, tokluk düflünmezsin. Bir doysan açl›¤› düflünmezsin. Öyle oldu¤un için, beslemifl olan ka¤an›n sözünü almadan her yere gittin. Hep orda mahvoldun, yok edildin. Orda, geri kalan›nla her yere hep zay›flayarak, ölerek yürüyordun. Tanr› buyurdu¤u için, kendim devletli oldu¤um üçin,
ka¤an oturdum. Ka¤an oturup aç, fakir milleti hep toplatt›m. Fakir milleti zengin k›ld›m. Az milleti çok k›ld›m.
Yoksa, bu sözümde yalan var m›?
Türk beyleri, milleti, bunu iflitin! Türk milletini toplay›p il tutaca¤›n› burda vurdum. Yan›l›p ölece¤ini yine burda
vurdum. Her ne sözüm varsa ebedi tafla vurdum. Ona bakarak bilin. fiimdiki Türk milleti, beyleri, bu zamanda
itaat eden beyler olarak m› yan›lacaks›n›z?
Ben ebedi tafl yontturdum... Çin kâ¤an›ndan resimci getirttirdim, resimlettim. Benim sözümü k›rmad›. Çin ka¤an›n maiyetindeki resimciyi gönderdi. Ona bambaflka türbe yapt›rd›m. ‹çine d›fl›na bambaflka resim vurdurdum. Tafl yontturdum. Gönüldeki sözümü vurdum.... On Ok o¤luna, yabanc›na kadar bunu görüp bilin. Ebedî
tafl yontturdum.... ‹l ise, flöyle daha eriflilir yerde ise, iflte öyle eriflilir yerde ebedî tafl yontturdum, yazd›rd›m.
Onu görüp öyle bilin. fiu tafl.... d›m. Bu yaz›y› yazan ye¤eni Yollug Tigin.
Prof.Dr. Muharrem Ergin,
Orhun Abideleri, syf. 17.,18.,19., ‹stanbul, 1988
106
759 y›l›nda Moyençur’un ölümü üzerine yerine Bö¤ü
Ka¤an gelmifltir. Bu dönemde Çinlilerle iyi iliflkiler kurulmufltur. Özellikle Çinlilerin baflkenti Loyang’› Tibet
iflgalinden kurtaran Bö¤ü Ka¤an, ‹pek yolu ticaretinin
kontrolünü ele geçirmifltir.
UYGUR DEVLET‹ (744 - 840)
Orhun bölgesinde 744 y›l›nda Uygur Devleti kuruldu.
Merkezleri Ötüken’dir. Kurucular› Kutluk Bilge Kül Ka¤an’d›r. Baflkentleri daha sonra Ordu Bal›k (Karabalsagun) olmufltur. Kutlu Bilge Kül Ka¤an, Karluklara
karfl› yap›lan bir hareket s›ras›nda öldü, yerine o¤lu
Moyençur geçti.
Moyençur döneminde Türgifller ve Karluklar ma¤lup
edildi. 750 y›llar›nda Uygurlar› s›k›flt›ran O¤uzlar ve
Tatarlar ma¤lup edildi.
Moyençur döneminin önemli bir olay› da Müslüman
Araplarla Çinlilerin 751 y›l›nda yapt›klar› Talas Savafl›’nda karfl› karfl›ya gelmesidir. Çin’in bu savafltan
sonra Orta Asya’daki siyasi ve askeri gücü zay›flam›flt›r. Moyençur döneminde Çin’deki iç kar›fl›kl›k nedeniyle Çin imparatoruna yard›m edilmifltir. Buna karfl›l›k da Çin imparatoru k›z›n› Moyençur’a vermifltir.
ESEN YAYINLARI
Karluk ve Basmillerle birleflerek Kutluk Devleti’ni y›kan Uygurlar, Çin kaynaklar›nda Hunlar›n soyundan
geldikleri ileri sürülmüfltür.
Bö¤ü Ka¤an’›n ölümü üzerine Ba¤a Tarkan ve Bilge
Ka¤an dönemleri yafland›. Bunlar›n döneminde Uygurlar en görkemli ve zengin dönemlerini yaflad›lar.
Kutluk Bilge Ka¤an döneminde Uygurlar Mani dininin
de etkisiyle yerleflik hayata geçmeye bafllad›lar.
Mani dininin etkisiyle Uygurlar;
★
Savaflç›l›k özelliklerini kaybettiler.
★
Ticaret, bilim ve sanatla u¤raflmaya bafllad›lar.
★
Çin kültürü ve dininin etkisi alt›na girmeye
bafllad›lar.
★
Di¤er Türk boylar›n›n nefretini kazand›lar.
★
Gittikçe zay›flad›lar ve iç kar›fl›kl›¤a girdiler.
Bu iç kar›fl›kl›k nedeniyle K›rg›zlar taraf›ndan 840 y›l›nda y›k›ld›lar. K›rg›z sald›r›s› karfl›s›nda bir k›s›m
Uygur boylar› Karluklara s›¤›nd›. Bir k›sm› ise Turfan,
Kaflgar ve Kansu Bölgesi’ne da¤›ld›lar.
Uygur Devleti
107
➥ K›rg›zlar; Orhun Bölgesi’nden Uygurlar› kovarak, buradaki Türk nüfusunun azalmas›na neden
olmufllard›r. Bu yüzden bu en eski Türk yurdu, daha sonra K›rg›zlar› yenen Mo¤ollar›n eline geçerek kolayca Mo¤ollaflm›fl, MO⁄OL‹STAN olarak
an›lm›flt›r.
Ç‹N ENTR‹KALARI
Türk devletlerin y›k›l›fl›nda Çinli prenseslerin etkileri inkar edilemeyecek kadar büyüktür. Birçok tarihi vesikada iflaret edildi¤i gibi, Çinli prenseslerin
barbar olarak nitelendirdikleri Hunlar›n aras›nda
yaflamalar›n›n as›l nedeni buydu. Çin’in milli menfaatleri gere¤i bu hayata katlan›yorlard›. Onlar
için bu hayat ölüm kadar ac› ve çekilmezdi. Bir
ömür boyu bu iflkenceyi çekmeleri imparatorlar›na olan sadakatlerinden ileri geliyordu. ‹flte böyle
bir hayat› yaflayan Çinli prensesin yakar›fllar›na
bakal›m:
Merkezi Uygur Devleti y›k›ld›ktan sonra Turfan ve
Kansu Bölgelerinde yeniden toparlanma bafllad›.
TURFAN (DO⁄U TÜRK‹STAN) UYGUR DEVLET‹
K›rg›zlar taraf›ndan kovulan Uygurlar›n bir k›sm› Turfan Bölgesi’ne gelerek, burada yeni bir devlet kurdular. Bu devletleri de Mo¤ollar taraf›ndan 1207’de y›k›ld›.
Yurdumdan ayr›ld›m; kara ba¤lar›m,
fiimdi de Hunlar›n çad›r› yerim.
Uygurlar günümüzde Do¤u Türkistan diye an›lan bu
bölgede Çin’e ba¤l› özerk bir devlet olarak yaflamaktad›r.
K›rg›zlardan kaçarak Kansu Bölgesi’ne gelen Uygurlar taraf›ndan kurulan bu devlete Sar› Uygur Devleti
de denilmektedir. 1209’da Mo¤ollar›n hakimiyetine
girmifltir.
Dünyaya gelmemifl olmak isterdim.
ESEN YAYINLARI
KANSU (SARI UYGUR) DEVLET‹
Oca¤›m kül oldu¤u, ona a¤lar›m,
Yapa¤› e¤irir, keçe giyerler,
Gözüme bed gelir, gönlüme kötü
Koyunun o kokmufl etini yerler,
‹çemem bak›rla sunulan sütü
U Y G U R L A R L A ‹LG‹L‹ D‹⁄ER ÖNEML‹
ÖZELL‹KLER
Davulu her gece durmaz döverler,
★
18 harfli Uygur Alfabesi’ni haz›rlad›lar.
F›rt›na bozk›rda gök gibi gürler,
★
Cengiz Han’›n egemenli¤ine girmelerine ra¤men
medeniyette gelifltiklerinden Mo¤ollar› devlet teflkilat›, ticaret, bilim, sanat ve alfabe konular›nda
etkilediler.
Yollar› toz duman bo¤ana kadar.
★
Mo¤ollar›n Türkleflmesinde önemli bir rol oynad›lar (Özbek ve Ça¤atay Türkleri).
★
‹lk Müslüman Türk Devleti Karahanl›larla savaflt›lar. (Nedeni, Uygurlar›n Budizmi, Karahanl›lar›n
‹slamiyet’i yaymak istemeleri.)
★
Tahta harflerden Matbaay› oluflturdular, pamuktan ka¤›t yapt›lar.
Onlara zulüm gelen bu hayat› istememelerine
ra¤men buna katlanmalar›n›n ödülünü uzun sürse de alacaklard›. Çin, Türk milletinin zaaflar›n›n
fark›na var›nca yeri ve zaman› geldi¤inde bunu
en iyi flekilde kullanm›flt›. Türk ka¤anlar›ndan bunun fark›na varabilenleri çok az olmufl, di¤erleri
ise bunu hiçbir zaman anlayamam›fllard›.
★
Uygurlar, yerleflik hayata geçen ilk Türk toplulu¤udur.
108
Dönerler ta günefl do¤ana kadar.
L. Lisetti
Bilinmeyen ‹ç Asya, C. I,
Ankara, 1991
TURAN (H‹LAL) TAKT‹⁄‹
MÖ 7 yüzy›ldan Orta Ça¤ sonuna kadar, Tuna’dan Do¤u Sibirya’ya kadar uzanan sahada oturan muharip atl› kavimlerin harp
takti¤i ile askeri teflkilatlar›nda, ananevi bir birlik göze çarpar. ‹skitlerin Darius’a karfl› kulland›klar› taktik ile Partlar›n Romal›lara karfl› baflvurduklar› taktik Attila zaman›nda Hunlar›n silahlar›yla Avrupa’y› titretmeye muvaffak olduklar› ve nihayet Orhun Türklerinin Hindistan’dan Don Irma¤›’na kadar oturan kavimleri kendine ba¤lamak için kulland›klar› taktik ve Avarlar›n
Polonya’da sahip olduklar›n› gördü¤ümüz taktik ayn› idi.
Bu büyük Türk kavimlerinin yan›nda daha birçok Türk boyunun da ayn› takti¤e mâlik bulundu¤unu biliyoruz. Bu atl› kavimler
do¤uda Çin imparatorlu¤u, bat›da Tuna, güneyde Karadeniz, Kafkasya, Hazar Denizi, ‹ran yaylas›, Hindistan’›n kuzeyi ve kuzeyde, 55. arz derecesine kadar uzanan saha içinde faaliyetlerde bulunmufllard›. Bu genifl sahan›n merkezi Aral Gölü’ne dökülen Seyhun ve Ceyhun Irmaklar›n› sulad›¤› arazi idi. Bu taktik, çoktan beri bilinen at ile yay gibi iki mühim harp vas›tas›n›n
hususi surette birlefltirilmesinden, daha do¤rusu ata binmekten ve ok atmaktan ibaret olup ayn› zamanda bunlar›n mükemmel bir hâle getirmekten meydana gelmifltir. Bozk›rda yaflayan atl› bir kavimin hususi hayat flartlar›n›n bu taktikte aksini buldu¤unu görüyoruz.
Haflin iklim flartlar› ve hayat›n a¤›rl›¤›, bu kavimleri süratle yer de¤ifltirmeye zorlam›fl ve böylece çevikli¤i dolay›s›yla at, onlar›n mevcudiyetlerinin kaç›n›lmaz bir faktörü halini alm›flt›r. Bu kavimler, sonsuz bozk›r düzlüklerinde ata binme sanat›nda
mükemmel bir dereceye ulaflmak ve bu sanat›n bütün inceliklerini ö¤renmek f›rsat›n› bulmufllard›. Bu insanlar›n, sadece sert
hayat flartlar›na karfl› mücadeleleri ile ifl bitmemifl, ayn› zamanda yabanc›larla da cenk etmek zorunda kalm›fllard›r.
Kabileler en iyi meralara, yahut en çok bal›¤› bulunan bir ›rma¤a sahip olabilmek için birbirleriyle amans›z bir mücadele halinde bulunurlar. Bu insanlar›n silah yolu ile rakiplerini alt edebilmek ve günlük geçimlerini sa¤layabilmek maksad›yla enerjilerinin en mühim k›sm›n› bu harplerde kaybettikleri görülür. Ata binecek ve yay kullan›lacak bir ça¤da çocu¤un muharebeye
haz›rlanmas›na bafllanm›flt›r. Aral›ks›z devam eden muharebeler, en iyi okul hizmetini görmüfl ve böyle bir askeri e¤itim ile
bunun devaml› talimleri, Türk atl› kavimlerinin harp taktiklerini mükemmeliyete ulaflt›rabilmifltir. Harplerde, uzun mesafe muharebeleri için en müsait silah vasf›n› kazanan yay›, dört nala ilerleyen atl›lar dahi maharetle kullanabilirlerdi.
Atl›lar aras›nda muharebelerde uzaklara ulaflabilen bu silah önemli baflar›lar sa¤lam›fl gö¤üs gö¤üse muharebeye yarayan
k›l›ç ve m›zrak gibi silahlara, atl›lar fazla ra¤bet göstermemifllerdir. Bu nedenle atl› kavimler taraf›ndan çok erkenden yay, asli silah olarak seçilmifl ve bunlar›n icad› olan taktik de kendilerine di¤er kavimler üzerinde bir üstünlük sa¤lam›flt›r. Bu takti¤in esas›, süratle ilerleyen bir at üstünde dahi, öne, arkaya, yanlara, maharetle ok atmaktan ibaretti. Bu keyfiyet ordular›, muharebede karfl›lar›na ç›kacak yeni bir duruma derhal intibaka müsait k›l›yor ve düflmanlar› beklenmedik emrivakiler karfl›s›nda b›rakabiliyordu. Bu taktik ordulara iki esasl› prensip bahfletmekte idi: Bunlardan birisi, düflman ordusu hakk›nda bir fikir
edinmek ve kumandan›n niyetlerini anlamak imkan›n› vermemesi idi; bu hal onlar› gizliyordu.
Di¤eri ise, muharebe an›nda istedikleri yere süratle ulaflabilmeleriydi. Muharebenin ilk saf›, çarp›flma bafllamadan önce aralar›nda uzaktan hissedilmeyecek mesafelerle birbirlerinden ayr›lan devaml› bir cephe manzaras›n› arz ederdi. ‹kinci ve üçünçü saflar ise, mümkün oldu¤u kadar araziye uydurularak düflman›n gözünden gizlenirdi. muharebe, düflman›n etraf›nda yap›lan manevralarla bafllar ve bu manevralar, düflman saflar›n› bozmak, muharip s›n›f›n di¤er a¤›rl›klarla olan temas›n› keserek nizam› kar›flt›rmak maksad›n› güderdi. Cepheden sald›r›fl, normal olarak sani bir flekilde düzenlenen ricatla neticelenir,
s›rt çeviren muhacimler düflmandan muayyen bir mesafeye kadar uzaklaflt›ktan sonra, kendilerini takip eden has›mlar› üzerine oklar›n› ya¤d›rarak onlar› önceden haz›rlanan bir pusunun içine düflürürlerdi.
Bu anda pusuda duran di¤er birlikler yandan ve arkadan düflman üzerine sald›r›r ve arazinin teflkil etti¤i güçlüklerle bu hücumlar düflman› sadece durdurmakla kalmaz, onlar› ihata eder ve çok kere imha ederdi. Sahte ricat› yapanlar da muayyen
bir mesafeden sonra düflman›n arkas›n› sarmaya çal›fl›rlard›. Bu sebeple bu taktik, sadece kaba bir kuvvet denemesi olmay›p kurnazca meydana getirilmifl bir plana dayan›rd›. Esas prensip, kendi kuvvetlerini mümkün oldu¤u kadar harcamadan
düflmana çok kay›p verdirmekti.
‹lk tertiplerden kati bir baflar› kazand›ktan sonra ancak nihai bir çat›flma göze al›n›rd›. Bu özellikleriyle bu muharebe tarz›, tamam›yla Antik ve Cermen muharebe tarz›ndan ayr›l›rd›.
fierif Bafltav
“Eski Türklerde Harp Takti¤i”
Türk Kültürü, s.22, s.39.48
109
AVA R L A R
Kama Bulgar Devleti
552 y›l›nda Orta Asya’daki Avar ‹mparatorlu¤u’na
Köktürkler son verince, bat›ya do¤ru ilerleyerek Romanya’ya giren AVARLAR, merkezi MACAR‹STAN
olan yeni devletlerini kurdular.
Büyük Bulgarya Devleti’nin y›k›lmas›ndan sonra
Volga (‹til) k›y›lar›na giden Bulgarlar burada Kama
Bulgar Devleti’ni kurdular.
★
Çin kaynaklar› Avarlar’a JUAN - JUAN demektedir.
★
619 y›l›nda tek bafl›na, 629 y›l›nda da Sasanilerle ortaklafla ‹stanbul’u kuflatt›lar.
➥ ‹lk defa ‹stanbul’u kuflatan Türkler, Avarlar’d›r.
★
★
★
Hükümdarlar› Alm›fl Han zaman›nda (X. yüzy›l)
Müslüman oldular.
★
1236’da Mo¤ollar’›n egemenli¤ine girdiler. Alt›n
Orda Devleti’nin parçalanmas›yla kurulan KAZAN HANLI⁄I’n›n esas kitlesini oluflturdular.
(Kama Bulgarlar›na bugün KAZAN TÜRKLER‹ denilir.)
Slav topluluklar›n›n göç etmesine neden olarak,
bunlar›n Do¤u Avrupa ve Balkanlara inmesini
sa¤lad›lar. Böylece Balkanlar’›n Slavlaflmas›nda
etkili oldular.
➥ ‹til (Kama) Bulgarlar› benliklerini bugün de koruyarak varl›klar›n› sürdürmüfllerdir. Ancak Tuna Bulgarlar› Slavlar aras›nda yok olup gitmifllerdir. Bunda
‹til Bulgarlar›’n›n ‹slamiyeti, Tuna Bulgarlar›’n›n ise
Hr›stiyanl›¤› kabul etmesinin pay› büyüktür.
805 y›l›nda Franklar taraf›ndan y›k›ld›lar.
BULGARLAR
Bat› Hunlar› ve Ogur Türklerinin kar›flmas›yla ortaya
ç›kan Türk toplulu¤una BULGAR denir.
BÜYÜK BULGARYA DEVLET‹
↓
Tu n a B u l g a r D e v l e t i
↓
Kama (Volga = ‹til)
Bulgar Devleti
★
Karadeniz’in kuzeyinde Köktürk Devleti’nin y›k›lmas›yla “Büyük Bulgarya Devleti” kuruldu.
★
Ancak kurucusu KUBRAT’›n ölümüyle Hazarlar
taraf›ndan y›k›ld›.
★
Bulgarlar’›n bir k›sm› Tuna Nehri, bir k›sm› da
Volga Nehri k›y›lar›na göç etmek zorunda kald›.
HAZARLAR
ESEN YAYINLARI
(Bulgar kelimesi kar›flmak anlam›ndad›r.)
Kuzey Karadeniz ve Kafkaslar aras›ndaki bölgede
Köktürk Devleti’nin y›k›lmas›yla HAZAR KA⁄ANLI⁄I
kuruldu.
★
Ticarette gelifltiler.
★
Hazarlar Müslüman Araplarla mücadele ederek
Kafkaslar›n Müslümanlaflmas›n› engellemifllerdir.
★
Hazar Ülkesinde Musevilik, Hristiyanl›k ve Müslümanl›k gibi farkl› din ve inançlar yay›lm›flt›r.
★
Kendileri Musevilik dinini kabul etmifllerdir.
★
Ruslarla Slavlar› etkileyerek Macar Devleti’nin de
gerçek koruyucular› olmufllard›r.
Tu n a B u l g a r D e v l e t i
Büyük Bulgarya Devleti’nin y›k›lmas›ndan sonra Tuna
boylar›na (Bugünkü Bulgaristan) göç eden Bulgar
Türkleri burada Tuna Bulgar Devleti’ni kurdular.
★
★
KURUM HAN zaman›nda Bizans’› kuflatt›lar. (Avarlar’dan sonra Bizans’› kuflatan 2. Türk kavmidir.)
Bu bölgedeki halk›n ço¤u Slav oldu¤u için Türkler zamanla Slavlaflmaya bafllad›lar. Boris Han
zaman›nda Hr›stiyanl›¤› kabul ettiler.
★
Daha sonra ortaya ç›kan bugünkü Bulgaristan
Devleti Türk de¤il Slav devletidir.
★
Bugünkü Bulgaristan’da yaflayan Türkler, Osmanl›lar zaman›nda Balkanlara yerlefltirilen Türkler’dir.
110
MACARLAR
Fin-Ugor Kavimleri’nin 5. yüzy›lda On Ogurlar’la kaynaflmas› ile Macarlar ortaya ç›km›flt›r. Hungar kelimesi On Ogur’dan gelmektedir.
★
1000 y›l›nda Hristianl›¤› kabul etmifllerdir. Böylece Türk kültüründen uzaklaflt›lar.
★
Bu dönemde Macaristan’a Türkiye denilmekteydi.
➥ Bugünkü Macarlar›n oluflmas›nda Türkler’in
büyük etkisi vard›r.
PEÇENEKLER
BAfiKIRTLAR (BAfiKURTLAR)
Balkafl Gölü çevresinde yafl›yorlard›. Karluk bask›s›
Baflk›rt kelimesi Befl Ogur kelimesinden gelmektedir.
sonucu Volga boylar›na yerlefltiler. Hazar ve Uz bas-
X. yüzy›lda ‹til (Volga) Nehri civar›nda oturmakta idi-
k›lar› sonucu Karadeniz’in kuzeyine gelerek Macarla-
ler. Mo¤ol istilas› s›ras›nda Mo¤ol egemenli¤ine girdi-
r’› göçe zorlam›fllard›r.
ler. 13. yüzy›lda Alt›n Orda Devleti’ne ba¤land›lar ve
★
Ruslar›n Karadeniz’e inmelerini engellemifllerdir.
‹slamiyeti kabul ettiler. 17. yüzy›lda Ruslarla mücade-
★
Bizans’la mücadele ederek Selçuklular taraf›n-
le ettiler. 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda Rus egemenli¤ine girdiler. Bugün Rusya Federasyonuna ba¤l› Bafl-
dan Anadolu’nun fethini kolaylaflt›rm›fllard›r.
★
k›rt Özerk Cumhuriyeti olarak yafl›yorlar.
‹stanbul kuflatmas›n› planlayan ‹zmir Beyi (Çaka
Bey) Peçenek ve Selçuklularla ittifak yaparak Bizans’› üçlü k›skaca ald›lar. Bu bask›dan kurtul-
O⁄UZLAR (UZLAR)
mak isteyen Bizans onlar›n Peçenekler’e sald›r-
Orhun ve Selenga nehirleri bölgesinde yaflam›fllard›r.
mas›n› sa¤lad›.
Uygur Devleti’nin kurulmas›yla onlar›n egemenliklerine girdiler.
★
gelmektedir.
KIPÇAK (KUMANLAR)
★
‹rtifl Irma¤› ve Balkafl Gölü aras›ndaki topraklarda ya-
★
X. yüzy›lda Karahitaylar’›n bask›s› ile bat›ya göç
ettiler.
★
ESEN YAYINLARI
man”, Macarlar “Kun” demekteydiler.
★
★
★
10. yüzy›l›n sonlar›nda ‹slamiyet’i kabul ettiler.
★
11. yüzy›lda Büyük Selçuklu Devleti’ni, daha sonra Anadolu Selçuklu ve Osmanl› Devleti’ni kurdu-
Ruslar’la birçok egemenlik savafl› yapt›lar. Rusla-
lar.
1080 y›llar›nda Anadolu’ya gelerek Zonguldak
çevresine yerlefltiler.
SABARLAR (S‹B‹RLER - SAB‹RLER)
Karadeniz Bölgesi’nin Türkleflmesinde önemli rol
Sabar, Sabir ad› Türkçe Sapan, yol de¤ifltiren anla-
oynad›lar.
m›ndad›r. Is›k Göl civar›nda yaflam›fllard›r. Önceleri
★
Bizans’la birleflerek, Peçenekler’i yendiler.
★
Xlll. yüzy›lda durumlar›n› koruyamad›lar. Bir k›sm› Mo¤ollar’a kar›flt›. Bir k›sm› Macaristan’a giderek Hristiyanlaflt›, bir k›sm› “Dest-› K›pçak”ta
Hun devletinin egemenli¤inde yaflayan Sibirler, VI.
yüzy›l bafllar›nda Avarlar’›n bask›s›yla bat›ya göç
ederek Ural Da¤lar›n›n güney do¤usuna yerlefltiler.
★
Sasanilerle anlaflarak, Bizans’a karfl› savaflt›lar.
Anadolu’ya ak›nlar yapt›lar.
kalarak Alt›n Orda Devleti’nin egemenli¤ine girdi-
★
Sirderya bölgesine göçerek O¤uz Yabgu Devleti’ni kurdular.
r’›n Karadeniz’e inmesine engel oldular.
★
Bizansl›lar Uz, Araplar Guz, Ruslar Torki demifllerdir.
fl›yorlard›. Sar› saçl›, mavi ve yeflil gözlü yap›lar› vard›r. Türk boylar›n›n en yak›fl›kl›lar›d›r. Bizansl›lar “Ku-
O¤uz kelime olarak “kabile” ve “boy” anlam›na
ler.
➥ Anadolu’ya ilk Türk ak›nlar› Avrupa Hunlar› ta-
Alt›n Orda Devleti’nin egemenli¤inde yaflayan
raf›ndan, ikinci ak›n Sibirler taraf›ndan yap›lm›flt›r.
K›pçaklar’›n ço¤u köle olarak M›s›r’a götürüldü.
Eyyubi ve Memlûk ordusunun ana kayna¤›n›
★
oluflturdular.
★
Bugünkü S‹B‹RYA ad› Sibir Türklerinden gelir.
Bugünkü Rusya topraklar›nda yaflayan Türk boy-
★
Avarlar’a yenilince Hazar Türklerine kar›flt›lar.
lar›n›n ço¤u K›pçak soyundand›r.
Hazar Devleti’nin as›l kitlesini oluflturdular.
111
TÜRGEfi (TÜRG‹fiLER)
★
Daha sonra Ruslar›n egemenli¤ine girmifllerdir.
l. Köktürk Devleti’ne ba¤l› olan Türgifller 630 y›l›nda
Köktürk Devleti’nin y›k›lmas›yla serbest kald›lar.
BAGA TARKAN Türgifl Devleti’ni kurdu. Kendi ad›na para bast›. ll. Köktürk Devleti’nin kurulmas›yla
yeniden Köktürk egemenli¤ine girdiler. ll. Köktürklerin son dönemlerinde yeniden serbest kalan Türgifllerin bafl›na SU-LU KA⁄AN geçti. Su-lu Ka¤an
Emevilere karfl› mücadele etti. Su-lu Ka¤an’›n ölümünden sonra Çinliler Türk Devlet adamlar›n› birbirine düflürdüler. Türgifller Sar› ve Kara diye ikiye ayr›ld›lar. Aralar›nda mücadeleye bafllad›lar. Bundan
yararlanan Karluklar 766 y›l›nda Türgifller’e son
verdiler.
★
1916’da Ruslara karfl› M‹LL‹ ‹SYAN ad› verilen
bir ayaklanma bafllatm›fllar, ancak Rus Çar› taraf›ndan a¤›r bir flekilde cezaland›r›lm›fllard›r.
★
1936’da Sovyetler Birli¤i’nin 15 cumhuriyetinden
biridir.
★
1991’de Sovyet Rusya’n›n da¤›lmas›yla Ba¤›ms›z KIRGIZ‹STAN DEVLET‹ kurulmufltur.
★
Baflkenti B‹fiKEK’tir.
K‹MEKLER
7. Yüzy›lda Altay Da¤lar›’n›n kuzeybat› ve ‹rtifl Irma¤›
k›y›lar›nda yaflayan Bat› Köktürk topluluklar›ndand›r.
10. yüzy›lda Kitan bask›lar› ile Ural Da¤lar›’n›n güney
➥ Türgifller Emevi ordular›n› durdurarak, Orta
bölgelerine geçtiler. XI. yüzy›la do¤ru di¤er Türk top-
Asya’n›n Araplaflmas›n› önlediler.
luluklar›yla kaynaflarak yok oldular.
ll. Köktürk Devleti’nin y›k›lmas›nda Basmil ve Uygurlar’la birleflerek rol oynad›lar.
★
Talas Savafl›’nda Çin’e karfl› Araplar› destekleyerek Orta Asya’n›n Çinlileflmesini engelleyerek ve
‹slamiyet’in yay›lmas›n› kolaylaflt›rd›lar.
★
‹slamiyet’i kabul eden ilk Türk boyudur.
★
‹lk Müslüman Türk Devleti olan KARAHANLILAR’›n kurulmas›nda etkili oldular.
ESEN YAYINLARI
KARLUKLAR
ORTA ASYA TÜRK DEVLETLER‹NDE
KÜLTÜR VE UYGARLIK
DEVLET YÖNET‹M‹
★
Türkler teflkilatç› bir yap›ya sahip olduklar›ndan
y›k›lan bir devletin yerine hemen yenisini kurabiliyorlard›. Türkler’in birçok devlet kurmalar›nda ve
ayr› siyasal varl›klar alt›nda yaflamalar›nda öz -
KIRGIZLAR
Büyük Hun Devleti zaman›nda ‹rtifl Irma¤› çevresinde
yaflad›lar. Daha sonra Yenisey Irma¤› Bölgesi’ne geçtiler. Köktürk ve Uygurlar’›n egemenliklerinde kald›lar.
840 y›l›nda Ötüken’i alarak Uygur Devleti’ne son verdiler.
➥ K›rg›zlar; Orhun Bölgesin’den Uygurlar› kovarak, buradaki Türk nüfusunun azalmas›na sebep
olmufllard›r. Bu yüzden bu en eski Türk Yurdu, daha sonra K›rg›zlar› yenen Mo¤ollar’›n eline geçerek kolayca Mo¤ollaflacak ve MO⁄OL‹STAN olarak an›lacakt›r.
★
1207 y›l›nda Cengiz Han taraf›ndan y›k›lm›flt›r.
➥ K›rg›zlar, Cengiz Han’a ba¤lanan ilk Türk kavmidir.
112
g ü r y a fl a m a y a d ü fl k ü n o l m a l a r › etkili olmufltur.
★
Türkler hükümdarl›k yetkisinin kendilerine G ö k
Tanr› taraf›ndan verildi¤ine inan›yorlard›. Bu yetkiye “ k u t ” denirdi.
★
Kutun kan yoluyla babadan o¤ula geçti¤i kabul
ediliyordu. Kan›nda kut olan herkes devlet yönetiminde hak sahibiydi.
★
Bu nedenle T ü r k l e r d e ü l k e h a n e d a n ü y e l e r i n i n
o r t a k m a l › s a y › l m › fl t › r.
★
Bu inan›fl hükümdar öldü¤ünde hanedan üyeleri
aras›nda taht kavgalar›n›n yaflanmas›na yol aç›yordu.
★
Hakan: Türk Devletleri’nin bafl›nda hakan, ka¤an
veya han ünvan›n› tafl›yan hükümdar bulunurdu.
Bunlar›n d›fl›nda Tanhu, fianyu, Yabgu, ‹lteber,
‹di-kut unvanlar› da kullan›lm›flt›r.
Hakan›n Görevleri:
HUKUK
–
–
–
–
★
Halk›n huzur ve refah›n› sa¤lamak
Adaleti temin etmek
Fertlerin ve ülkenin güvenli¤ini sa¤lamak
Yeni ülke ve topraklar almak
★
H a t u n ( K a t u n ) : Hakan’›n efli idi,
★
‹lk Türk devletlerinde hükümdar eflleri de önemli
görevler üstlenmifllerdir.
★
Gerekti¤inde hükümdar›n vekili olarak ülkeyi yönetir ve elçileri kabul ederdi.
★
Türk devletlerinde ülke s a ¤ - s o l veya d o ¤ u - b a t ›
fleklinde ikiye ayr›larak yönetilirdi.
★
Hükümdar genellikle do¤uda oturur, bat› kanad›na ise kardeflini gönderirdi.
★
Bat› bölümü iç ifllerinde serbest d›fl ifllerinde hakana ba¤l›yd›.
➥ Bu durum Türklerde “ k a n u n ü s t ü n l ü ¤ ü ” ilkesinin varl›¤›na kan›t olarak gösterilebilir.
★
★
Türk devletleri disiplinli ve güçlü ordular kurmaya
özen göstermifllerdir.
★
Türkler’in yaflad›klar› bölgenin co¤rafi özellikleri
bunu zorunlu hale getirmifltir.
★
Türkler’de her erkek asker say›l›rd›.
★
Türk ordusu ücretli askerlerden oluflmazd›. Genellikle atl› birliklere dayan›rd›.
★
Bu nedenle daha çok hafif silahlar kullan›l›rd›.
★
‹lk düzenli ordu teflkilat› Büyük Hun hükümdar›
Mete Han taraf›ndan kurulmufltur.
★
Mete ordusunu on, yüz, bin, on bin kiflilik bölümlere ay›r›yordu.
★
Bu nedenle bu uygulamaya “ o n l u s i s t e m ” ad›
verilmifltir.
★
Türk ordusunun disiplinli ve sistemli mücadelesine hayran kalan uluslar kendi ordular›n› da Türk
ordusunu örnek alarak teflkilatland›rm›fllard›r.
R o m a l › l a r, Ç i n l i l e r, M o ¤ o l l a r ve R u s l a r bu uluslara örnek olarak gösterilebilir.
ESEN YAYINLARI
ORDU
Türk hukuk kurallar› sert ve kesin hükümler tafl›yordu. Ayaklanma, adam öldürme gibi suçlar
ölümle cezaland›r›l›yordu. Türkler, göçebe olarak
yaflad›klar›ndan dolay› uzun süren hapis cezalar› görülmezdi.
➥ Türklerde ceza ifllerinin kesin hükme ba¤lanmas› ve devlet taraf›ndan takip edilmesi toplumda
“ k a n g ü t m e ” gelene¤ini engellemifltir.
YORUM
Bu durum, Türk devletlerinde feodal bir yönetim
biçiminin oluflmas›na zemin haz›rlam›flt›r.
Türklerde siyasal ve sosyal hayat› düzenleyen
hukuk kurallar›na “töre” denilmifltir. Törenin dayand›¤› temel ilkeler; adalet, iyilik, eflitlik ve insanl›k gibi temel de¤erlerdir. Töre yaz›l› de¤ildi.
Türklerde töreye uymamak en büyük suçtu. Hükümdar bile töreye uymak zorundayd›.
★
Uygurlar döneminde ticari iliflkilerin geliflmesiyle
kifliler aras›ndaki anlaflmazl›klar› çözümleyecek
kurallar yaz›l› hale getirilmifltir.
★
Siyasi davalara, baflkanl›¤›n› ka¤an›n yapt›¤›
yüksek mahkeme bakard›. Adlî suçlara ise Yarguci’ler bakard›.
D‹N VE ‹NANIfi
★
Türkler da¤, tepe, orman, deniz, ›rmak, ay, günefl, y›ld›z, gök gürültüsü, flimflek gibi tabiat varl›klar›n›n gizli güçleri oldu¤una inan›yorlard›.
Türklerde ölülerden, atalardan kalan hat›ralar
kutsal say›l›rd›. Ölen atalar›n›n ruhlar›n›n kendine
yard›m edeceklerine inan›r ve onlara kurban keserlerdi.
★
Türklerin as›l dini Gök Tanr› inanc›yd›.
★
Türkler, bütün kainat› Gök Tanr›’n›n yaratt›¤›na,
kimin ülkeyi yönetece¤ine Gök Tanr›’n›n karar
verdi¤ine inan›yorlard›. Tengri en yüksek varl›kt›
ve tek yarat›c› kabul edilirdi.
★
Türkler ölülerin ard›ndan y u ¤ ad› verilen cenaze
törenleri düzenlerlerdi.
★
Ölümünden sonraki hayata inand›klar› için ölünün
de¤erli eflyalar› ve silahlar› da mezara konurdu.
113
★
Orta Asya’da yap›lan kaz›larda mezarlardan s›kça mumyalanm›fl cesetler ç›kmas› bu inanc›n sonucudur. Mezar›n etraf›na, kiflinin öldürdü¤ü düflman say›s› kadar küçük heykeller dikilirdi. Bunlara b a l b a l, mezarlara k u r g a n ad› verilirdi.
★
Türkler din konusunda çok hoflgörülüydüler.
★
Bu nedenle Türk devletlerinde birçok dini inanç
yay›lm›flt›r.
devletin mal› idi. Bu durum, kiflilerin toprak sahibi
olmas›n› engellerdi. Bayram törenleri coflkulu
kutlan›rd›. At yar›fllar› yap›l›r, flark›lar söylenir,
müzik eflli¤inde dans edilirdi. Türkler gayet sade
bir hayat yaflard›.
EKONOM‹K HAYAT
★
Orta Asya’n›n iklimi ve yeryüzü flekillerinden dolay› Türklerde ekonominin temelini h a y v a n c › l › k
oluflturuyordu.
Ö r n e ¤ i n , Hazarlarda Musevilik, Hristiyanl›k ve
Müslümanl›k yay›lm›fl, bu yüzden flehirlerde cami, kilise ve havralara yan yana rastlamak mümkündür.
★
Bu nedenle, Türkler komflular›yla yapt›klar› ticari
iliflkilerinde en çok canl› hayvan ve et ihraç edilirdi. Türkler elveriflli olan bölgelerde t a r › m l a da u¤rafl›yorlard›.
Türkler’de ‹slâmiyet d›fl›ndaki dinleri benimseyen devletlerin zamanla benliklerini yitirdikleri görülmüfltür.
★
Tar›m› gelifltirmek için Hunlar’›n açt›klar› sulama
kanallar› bu duruma örnek olarak gösterilebilir.
★
Bu durumun ortaya ç›kmas›nda bulunduklar› bölgede az›nl›kta kalmalar› da etkili olmufltur.
★
Türkler daha çok kendileri için bu¤day ve m›s›r,
hayvanlar› için yonca yetifltirirlerdi.
★
Uygurlar kabul ettikleri dinlerdeki terimlerin Türkçe karfl›l›klar›n› kullanmaya özen göstermifllerdir.
★
Uygurlar, yerleflik hayata geçtikten sonra her türlü sebzeyi yetifltirmifllerdir.
Türk devletleri farkl› dinlere inananlar›n ibadetlerini serbestçe yapmalar›na izin vermifllerdir.
fiamanizm, Gök Tanr› dininin bir uzant›s› özelli¤ini tafl›rd›. fiamanizm, gelecekten haber verme, sihir, büyü, tedavi, cin, peri gibi gizli güçlerle iliflkiye
geçme idi. fiaman törenlerini fiaman (kam) denilen kifliler yönetirdi.
ESEN YAYINLARI
★
Ticaretin önemini anlayan Türklerde d›fl politikan›n
esas›n› ‹pek Yolu’na egemen olmak düflüncesi oluflturmufltur. Türkler ticareti gelifltirmek için komflular›yla antlaflmalar yapm›fllar, yabanc› tüccarlara kolayl›klar sa¤lam›fllar, ticaret yollar›n›n güvenli¤i için seferler
düzenlemifllerdir.
★
SOSYA L HAYAT
★
Türk devletlerinde halk s›n›flara ayr›lmazd›. Toplumda eflitlik esast›. Bu nedenle kölelik, soyluluk
gibi kavramlar ortaya ç›kmam›flt›r. Türklerde toplumun en küçük birimi (ogufl) aileydi, A i l e l e r i n
birleflmesiyle sülale, (Uru¤), sülalelerin birleflmesiyle b o y, boylar›n birleflmesiyle b u d u n ( m i llet), budunlar›n birleflmesiyle d e v l e t meydana
geliyordu.
Aile > Sülale > Boy > Budun (millet) > Devlet
★
Türkler co¤rafi flartlar›n zorlamas› sonucunda göçebe olarak yafl›yorlard›. Genellikle at ve koyun besleyen halk “ y a y l a k ” ve “ k › fl l a k ” hayat› yaflard›.
★
Bu nedenle Türklerde aileler kalabal›k bireylerden oluflmam›flt›r. Türklerde tek eflle evlilik yayg›nd›. Gayet sade yaflarlard›. Otlak ve yaylaklar
114
‹lk Türk devletleri para olarak hükümdar mührü
tafl›yan ipekli bez parçalar› kullanm›fllard›r. Son
dönemde yap›lan araflt›rmalarda Köktürkler dönemine ait oldu¤u düflünülen madeni paralar bulunmufltur.
Türk devletlerinde d o k u m a c › l › k , d e r i c i l i k v e m a d e nc i l i k de geliflmifltir. Eflya ve silah yap›m›nda demir
kullan›lm›flt›r.
YAZI, D‹L VE EDEB‹YAT
Türkçe en eski dillerden birisidir. Kökeni Ural-Altay dil
ailesinin Altay koludur.
Türklere ait en eski yaz› Köktürkler’e ait 38 harfli alfabedir. K ö k t ü r k a l f a b e s i y l e yaz›lm›fl en önemli eser
ayn› zamanda Türklere ait ilk yaz›l› belgeler olan Orh u n Yaz›tlar›d›r. Türklerin geliflmifl ve anlat›m gücü
yüksek bir dile sahip oldu¤unu gösteren bu yaz›tlar
T ü r k a d › n › n g e ç t i ¤ i i l k T ü r k ç e m e t i n d i r.
YORUM
Orhun Yaz›tlar›’nda hükümdar›n halk›na hesap
vermesi, halk›n›n mutlulu¤u için çal›flt›¤›n› belirtmesi Türklerde “ d e m o k r a s i ” anlay›fl›n›n bir kan›t›d›r. Yine yaz›tlarda geçen ” a ç l a r › n d o y u r u l m as › ” , “ ç › p l a k l a r › n g i y d i r i l m e s i ” gibi ifadeler “ s o s y a l d e v l e t ” anlay›fl›n›n en aç›k örnekleridir.
★
Köktürk Alfabesi’nin d›fl›nda Uygurlar da kendilerine ait 18 harfli bir alfabe kullanm›fllard›r.
★
Uygurlar, k â ¤ › t yap›m›n› biliyorlard›. Ayr›ca hareketli harf sistemine dayanan matbaay› da bulmufllard›r. Bu sayede bol miktarda kitap basm›fllar, hukukî vesikalar yazm›fllard›r.
★
Türklerde daha çok sözlü edebiyat geliflmiflti.
Sözlü edebiyat›n en önemli ürünleri destanlard›.
O¤uz Ka¤an Destan› (HUN)
Türeyifl Destan› (UYGUR)
Manas Destan› (KIRGIZ)
Dede Korkut Destan› (O⁄UZLAR)
B‹L‹M VE SANAT
ESEN YAYINLARI
Alp Er Tunga Destan› (‹SK‹T)
Göç Destan› (UYGUR)
Türklerde heyk el , res im, kakmac ›l ›k , müzik,
maden ifllemecili¤i ve dokumac›l›k sanatlar›
da geliflmifltir.
★
Hun sanat›n›n en önemli eseri, Altaylardaki Paz›r›k kurgan›nda yap›lan kaz›larda ortaya ç›kar›lm›flt›r. 200 cm x 189 cm boyutunda, 2 mm kal›nl›¤›ndaki dünyan›n en eski hal›s› da burada ortaya ç›km›flt›r.
★
Köktürk yaz›tlar›, heykeller ve hakanlar›n an›t
mezarlar› en önemli Köktürk eserleridir.
★
Türk sanat›n›n en önemli eserlerinden birisi de
keçeden yap›lan ota¤d›r (çad›r).
★
Müzik aleti olarak Kopuz, Davul ve Def en çok
kullan›lanlar›d›r.
ÖNEML‹ B‹LG‹
BU DESTANLARIN EN ÖNEML‹LER‹
Ergenekon Destan› (KÖKTÜRK)
★
Türklerde hükümdar›n belirlenmesinde en s›k karfl›lafl›lan durum hanedan üyeleri aras›ndaki mücadele sonunda üstün gelenin tahta ç›kmas›yd›.
Zaman zaman hükümdarlar Kurultay’da belirlenir,
bazen yaflça en büyük flehzadenin tahta geçmesi
usulü uygulan›rd›. Çinli prenseslerden do¤an çocuklar›n hükümdar olma haklar› yoktu.
Bu durum Türklerdeki m i l l i d e v l e t anlay›fl›na örnek olarak gösterilebilir.
Tigin unvan› verilen küçük flehzadeler devlet yönetiminde deneyim kazanmalar› için ülkenin çeflitli yerlerine yönetici olarak gönderilirlerdi.
★
Türkler Günefl, Ay ve Y›ld›zlar›n hareketleri hakk›nda bilgi sahibiydiler.
Bu uygulama daha sonra kurulan bütün Türk devletlerinde de görülmüfltür.
★
Türkler’in yapt›¤› 12 Hayvanl› Türk Ta k v i m i bunun bir kan›t›d›r.
★
Bu takvimde y›l, 365 gün 5 saatten biraz fazlad›r.
‹lk Türk devletlerinde devlet iflleri “ K u r u l t a y ” ,
“ To y ” ya da “ K e n g e fl ” ad› verilen bir mecliste
görüflülürdü.
★
Eski Türkler göçebe yaflad›klar› için sanat eserleri de tafl›nabilir malzemeden yap›lm›flt›r.
★
Türkler kulland›klar› eflyalar› ve silahlar› pars,
kaplan, kurt, geyik, koyun, gibi hayvan figürleri ve
k›ymetli tafllarla süslemifllerdir.
★
Bu süsleme tarz›na “ h a y v a n ü s l u b u ” denmifltir.
★
Uygurlar›n yerleflik hayata geçmesiyle mimari
geliflmifltir. Uygurlar›n yapt›klar› ev ve tap›naklarda Budizm ve Mani dinlerinin etkisi görülmektedir. Uygurlar, günümüz matbaas›n›n temelini
oluflturan hareketli harflerden oluflan matbaay›
icat etmifllerdir.
Kurultay, boy beyleri, askeri ve sivil yöneticiler ve
ba¤l› kavimlerin yöneticilerinin kat›l›mlar›yla toplan›rd›. Bu mecliste ülkenin siyasal, ekonomik, dinsel, sosyal, askeri vs. sorunlar› tart›fl›l›rd›. Ancak
kurultayda al›nan kararlar hükümdar onaylarsa
yürürlü¤e girebilirdi. Bu durum, kurultay›n bir dan›flma meclisi özelli¤i tafl›d›¤›n› gösterirdi.
115
TÜRK DESTANLARI
‹SLAM ÖNCES‹ TÜRK DESTANLARI
ALTAY-YAKUT
‹SLAM‹ DÖNEM TÜRK DESTANLARI
YARATILIfi DESTANI
KARAHANLILAR
SATUK BU⁄RA HAN
DESTANI
SAKALAR
ALP ER TUNGA DESTANI
fiU DESTANI
KAZAK-KIRGIZ
KÜLTÜR DA‹RES‹
MANAS DESTANI
HUN DÖNEM‹
O⁄UZ KA⁄AN DESTANI
TÜRK-MO⁄OL
KÜLTÜR DA‹RES‹
CENG‹ZNAME
KÖKTÜRK
BOZKURT DESTANI
ERGENEKON DESTANI
TATAR-KIRIM
T‹MUR VE ED‹GE
DESTANLARI
TÜREY‹fi DESTANI
GÖÇ DESTANI
SELÇUKLU
BEYL‹KLER VE
OSMANLI
SEY‹T BATTAL GAZ‹
DAN‹fiMEND GAZ‹
KÖRO⁄LU DESTANLARI
UYGUR
YARATILIfi DESTANI
Daha hiçbir fley yokken Tan r› Kayra Han’la uçsuz bucaks›z s u vard›. K a yra Han’dan baflka gören, sudan baflka görünen yoktu. Ay, y›ld›zlar, gök ve toprak yarat›lmam›flt›. Bütün tanr›lar›n en büyü¤ü, varl›klar›n bafllang›c›, insano¤ullar›n›n da ilk atas› Tanr› Kayra Han’›n bu sâde sudan âlemde can› s›k›l›yordu. O, yaln›zl›k içinde
düflünürken suda bir dalga belirdi. ( A k i ne) A k Ana (denilen bir kad›n hayâli görünerek) Tanr›’ya “Yarat!” dedi,
yine suya gömüldü.
Bunun üzerine Kayra Han, kendine benzer bir varl›k yaratarak K i fl i ad›n› koydu. Kayra Han’la Kifli, sonsuz suyun semâs›nda iki siyah kaz gibi rahatça uçmaya koyuldular. Fakat Kifli bundan memnun olmad›. Hayat›nda
de¤ifliklik ar›yordu. ‹lk olarak kendisini yaratandan daha yüksekte uçmaya kalkt›. Onun bu duygusunu sezen
Tanr›, Kifli’den uçma gücünü ald›. Kifli suya yuvarland›. Bo¤ulmak üzereyken yapt›¤›na piflman olarak Tanr›’dan imdat diledi.
Tanr› “Yüksel!’ emrini verdi. Kifli suyun derinli¤inden ç›kt› ve Tanr›n›n yine suyun içinden yükseltti¤i bir y›ld›za
oturarak bo¤ulmaktan kurtuldu.
Kifli art›k uçamaz diye Tanr› Kayra Han d ü nyay› yaratmay› düflündü. Kifliye suyun dibine dal›p bir avuç toprak
ç›karmas›n› emretti. Fakat o, bu topra¤› ç›kar›rken de kötülükler düflündü: Topra¤›n bir k›sm›n› a¤z›nda saklayarak ileride kendisi için gizli bir dünya yaratmay› tasarlad›. Kifli, topra¤› su yüzüne serpince Tanr› Kayra Han,
topra¤a “Büyü!” emrini verdi. Bu toprak d ü n ya oldu. Fakat “Büyü!” emrini al›nca kiflinin a¤z›ndaki toprak da büyümeye bafllad›. O kadar büyüdü ki Tanr› “Tükür!” buyurmasayd› kifli bo¤ulacakt›.
Kayra Han’›n tasarlad›¤› dünya önce dümdüz toprakt›. Fakat kiflinin a¤z›ndan dökülen ›slak toprak dünyaya f›rlayarak yeryüzünü batakl›klar ve tepeciklerle örttü. Buna çok k›zan Tanr›, kifliyi kendi ›fl›k âleminden kovdu ve
ona Erl i k ad›n› verdi. Sonra, yerden dokuz dall› bir a¤aç bitirerek her dal›n alt›nda ayr› bir adam yaratt›. Bunlar dünyadaki dokuz insan cinsinin atalar› oldular.
Topra¤›n yeni insanlar› güzel ve iyiydiler. Erlik onlar› k›skand›. Kayra Han’dan onlar› kendine vermesini istedi.
Tanr› raz› olmad›. Fakat fleytan, onlar› kötülü¤e sürükleyerek, kendine çekmeyi biliyordu. Kayra Han, fleytana
kap›lan insanlar›n bu ak›ls›zl›¤›na k›zarak onlar› kendi hallerine b›rakt›. Erlik’i yeniden lânetleyerek toprak alt›ndaki karanl›klar dünyas›n›n üçüncü kat›na sürdü. Kendisi için de gö¤ün on yedinci kat›nda bir nûr âlemi yaratarak oraya çekildi. ‹nsanlar› büsbütün bafl› bofl b›rakmamak için de onlara do¤ru yolu gösterecek bir melek
gönderdi. Erlik, Tanr› Kayra Han’›n semâs›n› görünce o da kendisi için bir gök yaratmak istedi ve (birçok yalvar›fllarla) Tanr›’dan bu izni ald›.
116
Erlik’in tebaas›, yani kand›rd›¤› fena ruhlar, gökle yer aras›ndaki yeni dünyada Kayra Han’›n dünyas›ndaki insanlardan daha iyi, daha serbest yafl›yorlard›. Bu durum Kayra Han’›n can›n› s›kt›. Erlik’in dünyas›n› y›kmak
için oraya kahraman Man d i fle re’yi gönderdi. O, kuvvetli m›zra¤›yla vurarak korkunç gök gürültüleri aras›nda bu
dünyay› parça parça etti.
Parçalanan bu dünya ayn› gürültülerle Erlik ve insanlar için yarat›lan ilk dünyan›n üzerine y›k›ld›. ‹ri, dünya parçalar› yeryüzünün biçimini bütün bütün bozdu. Eski düz dünya, flimdi yüksek da¤lar, derin bo¤azlar, balta girmez ormanlarla dolmufltu.
Kayra Han, Erlik’i dünyan›n en alt kat›na sürdü. Orada ne Günefl ne Ay ne de y›ld›z ›fl›¤› vard›. Tanr›, Erlik’e
dünyan›n sonuna kadar orada oturmas›n› emretti.
Tanr› Kayra Han, flimdi, on yedinci kat gökten kâinat› idare etmektedir. Di¤er gök katlar›ndan yedinci katta G ü n
Ana, alt›nc› katta Ay Ata oturmaktad›r.
Nihad Sâmi Banarl›
Resimli Türk Edebiyat› Tarihi
117
fiU DESTANI
Destana ad›n› veren fiu, MÖ IV. yüzy›lda yaflam›fl bir Türk hükümdar›d›r. Onun yaflam› ve yaflad›klar› etraf›nda söylenen ve Büyük ‹skender’in Türk yurdunu istila etmesinin de genifl yer tuttu¤u bu hikâye, Türkler aras›nda XI. yüzy›la kadar yaflam›fl ve bu yüzy›lda Kaflgarl› Mahmut taraf›ndan yaz›ya aktar›lm›flt›r. Yaz›ya aktar›lan
bölüm, destan›n kendisi de¤il, destana konu oldu¤u düflünülen söylencelerdir. Kaflgarl› Mahmut, Türk dilinin ilk
sözlü¤ü olan “ D i va n › L ü ga t i ’ t - T ü r k ”te “Türkmen” maddesini aç›klarken “Bunlara Türkmen denilmesinde bir hikâye vard›r, flöyledir.” diyerek derledi¤i sözlü anlat›lar› Arapça ve düz yaz› olarak eserine alm›flt›r.
Araplar›n Zülkarneyn dedikleri ‹skender, Semerkand’› geçip de Türk yurduna yöneldi¤i zaman Türklerin hükümdar› fiu idi. fiu, genç bir hükümdard›, elinde büyük ve kuvvetli bir ordu vard›. Balasagun yak›n›ndaki fiu Kalesi’ni bu hakan yapt›rm›flt›. O zaman bu hükümdara diyorlar ki: “‹skender yaklaflt›. Ne emredersin? Onunla savaflal›m m›? Bize buyru¤un nedir?” Daha önce, Hucend Irma¤› k›y›lar›na k›rk kumandan gönderen fiu’nun gönlü rahatt›. Bu k›rk kifli kimseye görünmeden gittiklerinden ordunun bundan haberi yoktu. Bunlar, orada geceleyecek ve ‹skender’in yaklaflt›¤›n› haber vereceklerdi.
Hakan›n gümüflten bir havuzu vard›. Bu havuzu her yere tafl›t›r, seferlerde bile yan›nda bulundururdu. Konaklad›¤› yerlerde içine su doldurur; suya kazlar, ördekler salar, yüzdürürdü. Kendisine “Bize buyru¤un nedir, ne
yapal›m? Savaflal›m m›?” denildi¤i zaman o, bu havuzu göstermifl: “fiu kazlara, ördeklere bak›n! Nas›l suya
dal›yorlar.” demiflti. Bu söz, orada bulunanlar›n yüre¤ine atefl düflürdü. Sand›lar ki, hükümdar savaflmak veya
bir yere çekilmek için haz›rl›kl› de¤ildir. ‹skender, Hucend suyunu geçince, gönderilen adamlar h›zla gelip fiu’ya
haber verdiler. Vakit gece yar›s›yd›. Hükümdar göç davulunu çald›r›p do¤uya do¤ru yürüdü. Önceden haz›rl›kl› görünmeyen hakan›n ans›z›n yürüyüflü halk› flafl›rtt›. Halk›n içine ürküntü düfltü. Binecek hayvan bulanlar
kendilerini bu hayvanlar›n s›rt›na b›rak›p hükümdar›n arkas›ndan gittiler. Herkes birbirinin hayvan›n› alm›flt›.
Sabah olunca, ordugâh düz bir ovaya dönmüfltü.
O ça¤larda Türk illerinde Taraz, ‹sbicab, Balasagun ve benzeri flehirler kurulmam›flt›. Halk çad›rlarda yaflard›.
Hakan, ordusuyla gidince bat›daki aileleriyle birlikte yirmi iki kifli kalm›flt›. Bunlar geceleyin hayvanlar›n› bulamad›klar› için gidememifllerdi. Bunlar K›n›k, Salgur ve baflkalar›yd›lar (ki O¤uz boylar› bu kalanlardan do¤mufltu). Bu yirmi iki kifli yayan gitmek veya olduklar› yerde kalmak için düflünürlerken yanlar›na iki kifli daha geldi,
yirmi dört kifli oldular. Bunlar, a¤›rl›klar›n› s›rtlar›na yüklemifller, aileleriyle birlikte gelmifllerdi. Yük tafl›maktan
yorulmufl, terlemifllerdi. ‹lk yirmi iki kifli, yeni gelen iki kifli ile tan›flt›. Onlara, dediler ki: “Erler! ‹skender gelip geçici adamd›r. Bir yerde durmaz. Nas›l olsa buradan gider. Biz de yurdumuzda kal›r›z.” ve o iki kifliye “Durun, kal›n, e¤lenin!” anlam›nda flu sözü söylediler: “Kalaç!” Sonra bu iki kifli ile çocuklar› Kalaç diye an›ld›lar, iki kabile Kalac›lar›n kökü oldu.
Nihayet ‹skender geldi. O yirmi iki kifliyi gördü. Bakt› ki bunlar uzun saçl› insanlard›r, üzerlerinde Türk alametleri var, hiç kimseye sormadan bunlar için: “Türk mânend” (Türk’e benziyor) dedi. Bu söz de o adamlara ad oldu. Yirmi dört kabile olan Türkmenler bu ismi tafl›d›lar, Türkmen diye an›ld›lar. Bununla beraber, ad› Kalaç olan
iki aile, onlardan ayr›ld›klar› için tam Türkmen say›lmazlar.
Hakan fiu’ya gelince, ordusuyla birlikte Çin taraf›na geçti. ‹skender, arkas›ndan yürüdü. Çin’e yani Uygur iline
yaklaflt›klar› zaman fiu, ‹skender’le vuruflmak için bir bölük asker yollad›. ‹skender de bir öncü kuvveti göndermiflti. Türkler, ‹skender’in öncülerini, bir gece bask›n›nda bozguna u¤ratt›lar. Bir Türk, bir ‹skender askerini k›l›çla ikiye böldü. Ölü, beline alt›n dolu bir kemer ba¤lam›flt›. Bu kemer parçaland›. Kana bulanm›fl alt›nlar yere
döküldü.
Ertesi gün Türkler, kanl› alt›nlar› gördüler. Birbirlerine “Alt›n kan” dediler. Bu sözler, o çevrede bulunan bir da¤›n
ad› oldu. Bugün oraya Altun Han deniliyor. Sonra, ‹skender Türk hakan›yla bar›flt›. Hatta Uygurlar için flehirler yapt› ve bir zaman kald›ktan sonra geri döndü. O zaman fiu, Balasagun’a gelip flimdi fiu ismiyle an›lan flehri yapt›rd›. Oraya öyle t›ls›m koydu ki bugün hâlâ leylekler bu flehre kadar gelir fakat flehri afl›p da daha ileri gidemez.
Nihad Sâmi Banarl›, Resimli Türk Edebiyat› Ta r i h i
118
ALP ER TUNGA DESTANI
“Divân› Lûgâti’t-Türk”ün muhtelif yerlerinde, hakk›nda daha önce de bilgi verdi¤imiz Alp Er Tunga için söylenmifl bir sagudan dörtlükler vard›r. Bu sagunun Alp Er Tunga için söylenen destan›n son bölümü olma ihtimali
yüksektir. Kaflgarl› Mahmut, sözü edilen kiflinin fiehnâme’de ad› geçen Turan hükümdar› Efrasiyab oldu¤unu
belirtmektedir*.
Bu kiflinin Saka hükümdar› Efrasiyab olmas› durumunda sagunun al›nd›¤› düflünülen Alp Er Tunga Destan›’yla
bunun bir bölümünün yaz›ya geçirilmesi aras›nda 1000 y›ldan fazla zaman oldu¤u ortaya ç›kar. Bu durum sagunun dil ve anlat›m›na da yans›m›flt›r. fiiirin dilinin Saka Türklerinin de¤il, XI. yüzy›l Karahanl› Türkçesinin
özelliklerini tafl›mas›, bu gerekçeyle aç›klanabilir.
119
Alp Er Tonga öldi mü
‹siz ajun kald› mu
Ödlek öçin ald› mu
Emdi yürek y›rt›lur
Alp Er Tonga öldü mü
Kötü dünya kald› m›
Zaman öcünü ald› m›
fiimdi yürekler paralan›yor
Ödlek yara¤ küzetti
O¤r› tuzak uzatt›
Be¤ler be¤in az›tt›
Kaçsa kal› kurtulur
Felek (onun can›n› almak için) f›rsat gözetti
(Ve) gizli (bir) tuzak kurdu
(Felek) beyler beyini (böylece) yan›ltt›
Kaçsa (bile bu tuzaktan) nas›l kurtulur(du)
Ödlek küni tavratur
Yalnguk küçin kevretür
Erdin ajun sevritür
Kaçsa tak› ertilür
Fele¤in günleri (pek) çabuk geçer
(Ve felek) insan›n gücünü (gitgide) zay›flat›r
Dünyadaki insanlar› (birer ikifler) azalt›r
(‹nsanlar) kaçsalar bile (bu yar›flta) yine geçilirler
Ö¤reyüki munda¤ ok
Munda ad›n t›lda¤ ok
Atsa ajun u¤rak ok
Ta¤lar bafl› kertilür
Fele¤in âdeti böyledir iflte
Bundan baflkas› da bahanedir (zaten)
(Felek bir kez) niyetlenip ok atarsa
Da¤lar›n bafl› (bile) kertilir
Begler at›n argurup
Kadgu an› torgurup
Mengzi yüzi sargarup
Kürküm angar türtülür
Beyler atlar›n› yordular
Kayg› ve keder onlar› zay›flatt›
Bet ve benizleri (öyle) sarard› (ki)
(Yüzlerine) safran sürülmüfl (san›rs›n›z)
Ulfl›p eren börleyü
Y›rt›p yaka orlayu
S›kr›p üni yurlayu
S›¤tap közi örtülür
Erler hep birlikte kurtlar gibi uluyorlar
Yakalar›n› y›rt›yor ve ç›¤l›k at›yorlar
Isl›k çalar gibi tiz sesler ç›kar›yor ve feryat ediyorlar
A¤lamaktan gözleri (yafllarla) örtülüyor
Könglüm için örtedi
Bütmifl bafl›¤ kartad›
Keçmifl ödü¤ irtedi
Tün kün keçip ir telür
Gönlüm (ac› ve kederden) için için yand›
(Bu ac›) kapanm›fl yaray› (yeniden) deflti
(Gönlüm) geçmifl zamanlar› arad›
Geceler ve günler geçtikçe (de o zamanlar) aran›yor
Ödlek ar›¤ kevredi
Yunç›¤ yavuz tovrad›
Erdem yeme sevredi
Ajun be¤i çertilür
Devir iyice kötüledi
(Buna karfl›l›k) sefil ve kötüler güçlenip kuvvetlendi
Edep ve erdem de (iyice) azald›
(Çünkü) dünyan›n beyi yok oldu
Bilge bö¤ü yunç›d›
Ajun an› yanç›d›
Erdem eti t›nç›d›
Yerke te¤ip sürtülür
Bilgili ve ak›ll› (olanlar) kötüleflti
Dünya onlar› ezip çi¤nedi ve h›rpalad›
(Sanki) edep ve erdemin etleri çürüdü ve bozuldu
(Bu etler vücuttan sark›yor ve) yerlere de¤ip sürükleniyor
(Türk Dili Türk fiiiri Özel Say›s› I, Türk Dil Kurumu)
120
O⁄UZ KA⁄AN DESTANI
MÖ II. yüzy›lda do¤du¤u anlafl›lan O¤uz Destan›, ancak XIII. yüzy›lda yaz›ya geçirilebilmifltir.
O¤uz Ka¤an Destan›’n›n bugün bilinen tek bir yazma nüshas› vard›r. Paris Ulusal Kitapl›¤›n›n Türkçe Yazmalar bölümünde
1001 numarada kay›tl› olan bu destan, Uygur harfleri ile yaz›lm›flt›r. O¤uz Destan›'n›n Paris nüshas› diye bilinen bu metni ilkin Türkolog W. Radloff, Kutadgu Bilig ile birlikte (1891) yay›mlad›. Destan daha sonra W. Bang ve G. R. Rahmeti taraf›ndan
1932'de önce Almanca olarak, daha sonra da 1936'da O¤uz Ka¤an Destan› ad›yla Türkçe olarak yay›nlanm›flt›r.
Bu destanda O¤uz, do¤ufltan güzel olan, do¤duktan k›rk gün sonra büyüyüp geliflen, halka eziyet eden canavar› öldüren, büyüyünce yeryüzünün dört bir yan›na elçiler gönderip o ülkeleri bayra¤› alt›na alan, yafllan›nca yurdunu alt› o¤lu aras›nda paylaflt›ran bir Türk hükümdar› ve kahraman›d›r. Destan, O¤uz Ka¤an'›n yaflam› ve yaflad›klar› etraf›nda örgülenmifltir. Bu destanda, destan kahraman› O¤uz'un gerçekte, Türk-Hun hükümdar› Mete oldu¤u söylenmektedir. Gerçekten de Mete'nin tarihi
kiflili¤i ile destan kahraman› O¤uz'un serüvenleri aras›nda büyük bir benzerlik vard›r.
O¤uz Ka¤an Destan›’n›n dört ayr› flekli bilinmektedir. Bunlardan birincisi, yukar›da and›¤›m›z Paris Ulusal Kitapl›¤›'ndaki Uygurca yaz›lm›fl nüshad›r. ‹kinci flekil, Reflideddin'in Câmi'ü't-Tevârih kitab›n›n ikinci cildindeki "Tarih-i O¤uzân ve Türkân" k›sm›ndaki metindir. Üçüncüsü, Uzunköprü'de ele geçen Ça¤atayca yaz›lm›fl metindir ki H. Nam›k Orkun'un O¤uzlara Dair (Ankara, 1935) adl› yap›t›d›r. Dördüncüsü, Ebulgâzi Bahâd›r Han'›n fiecere-i Terâkime'sindeki anlatma parçad›r.
"... Günlerden bir gün Ay Ka¤an'›n gözü parlad›. Do¤um a¤r›lar› bafllad› ve bir erkek çocuk do¤urdu. Bu çocu¤un yüzü gök,
a¤z› atefl gibi k›z›l, gözleri elâ, saçlar› ve kafllar› kara idi. Perilerden daha güzeldi.
Do¤an çocu¤a O¤uz ad› verildi. Bu çocuk anas›n›n gö¤sünden bir kere süt emdi, bir daha emmedi. Çi¤ et, çorba ve flarap istedi. Dile gelmeye bafllad›. K›rk gün sonra büyüdü, yürüdü ve oynad›. Ayaklar› öküz aya¤› gibi, beli kurt beli gibi, omuzlar› samur omuzu gibi, gö¤sü ay› gö¤sü gibi idi. At sürüleri güder, ata biner ve av avlard›.
O ça¤da, orada büyük bir orman vard›. Gürül gürül akan derelerin, so¤uk ›rmaklar›n ça¤›lt›s› duyulurdu bu ormanda. Bu orman›n içinde büyük bir canavar olmasa, o çevrede yaflamak güzeldi. Yaman bir canavard›. At sürülerini ve halk› yerdi.
O¤uz Ka¤an gözü pek ve yi¤it bir kifli idi. Bu canavar› avlamak istedi. Günlerden bir gün karg›, yay, ok, k›l›ç ve kalkanla ava
gitti. Ormanda bir geyik ele geçirdi, onu sö¤üt dal› ile bir a¤aca ba¤lad› ve oradan uzaklaflt›. Tan a¤ar›rken gelip gördü ki canavar geyi¤i yemifl. Sonra O¤uz Ka¤an bir ay› tuttu, onu alt›n kufla¤› ile a¤aca ba¤lad› gitti. Tan a¤ar›rken geldi¤i zaman canavar›n ay›y› da yiyip gitti¤ini anlad›. Bu kez o a¤ac›n dibinde kendisi durdu. Canavar geldi ve bafl› ile O¤uz'un kalkan›na vurdu. O¤uz karg› ile canavar› öldürdü. K›l›c› ile bafl›n› kesti, al›p gitti.
Yine geldi¤i zaman bir ala do¤an›n, canavar›n ba¤›rsaklar›n› yedi¤ini gördü. Yay ve okla ala do¤an› öldürdü, bafl›n› kesti. "Canavar geyi¤i ve ay›y› yedi. Demir oldu¤u için karg›m onu öldürdü. Canavar›n ba¤›rsaklar›n› ala do¤an yedi. Bak›r oldu¤undan
yay›m ve okum onu öldürdü." deyip oradan uzaklaflt›.
Yine günlerden bir gün O¤uz Ka¤an bir yerde Tanr›’ya yalvarmakta idi. Karanl›k bast› gökten bir ›fl›k indi. Günefl’ten ve Ay’dan
daha parlakt›. O¤uz Ka¤an oraya yürüdü ve gördü ki o ›fl›¤›n içinde yaln›z oturan bir k›z vard›. Bafl›nda teli ve parlak bir beni
vard›, kutup y›ld›z› gibi idi. O k›z öyle güzeldi ki, gülse Gök Tanr› gülüyor, a¤lasa, Gök Tanr› a¤l›yordu. O¤uz Ka¤an onu görünce akl› gitti; sevdi ve ald›. Günlerden ve gecelerden sonra k›z, üç erkek çocuk do¤urdu. Birincisine Gün, ikincisine Ay, üçüncüsüne Y›ld›z ad›n› koydular.
Yine bir gün O¤uz Ka¤an ava gitti. Göl ortas›nda a¤ac›n kabu¤unda yaln›z bafl›na oturan çok güzel bir k›z gördü. Gözleri gökten daha uçuk mavi, saçlar› ›rmak gibi dalgal›, diflleri inci gibi beyaz idi... O¤uz Ka¤an onu görünce akl› bafl›ndan gitti; sevdi
ve ald›. Günlerden ve gecelerden sonra k›z, üç erkek çocuk do¤urdu. Birincisine Gök, ikincisine Da¤, üçüncüsüne Deniz ad›n› koydular. Bundan sonra O¤uz Ka¤an büyük bir flölen verdi. O¤uz Ka¤an k›rk masa ve k›rk s›ra yapt›rd›. Türlü yemekler, türlü flaraplar, tatl›lar ve k›m›zlar yediler içtiler. fiölenden sonra O¤uz Ka¤an beylere buyruk verdi:
Ben sizlere oldum ka¤an,
Alal›m yay ile kalkan,
Niflan olsun bize u¤ur,
Bozkurt olsun savafl parolas›.
Demir karg› olsun orman,
Av yerinde yürüsün kulan,
Daha deniz, daha nehir,
Günefl bayrak, gök çad›r.
121
Ondan sonra O¤uz Ka¤an dört yana buyruklar yollad›, bildiriler yazd› ve elçilere verip gönderdi. Bu bildirilerde flöyle yaz›l›yd›: "Ben Uygurlar›n ka¤an›y›m ve yeryüzünün dört köflesinin ka¤an› olsam gerektir. Sizden itaat dilerim".
Yine o zamanlarda sa¤ yanda Altun Ka¤an ad›nda bir ka¤an vard›. Bu Altun Ka¤an O¤uz Ka¤an'a itaat etti. Sol yanda Urum
Ka¤an vard›. Askerleri ve flehirleri çoktu. ‹taat etmedi. O¤uz Ka¤an gazaba gelerek onun üzerine yürümek istedi, bayra¤›n›
açarak askeriyle ona karfl› yürüdü.
K›rk gün sonra Buz Da¤ ad›nda bir da¤›n ete¤ine geldi. Çad›r›n› kurdurdu ve sessizce uyudu. Tan a¤ar›nca O¤uz Ka¤an'›n
çad›r›na günefl gibi bir ›fl›k girdi. O ›fl›ktan gök tüylü ve gök yeleli büyük bir erkek kurt ç›kt›. Bu kurt, O¤uz Ka¤an'a hitap etti
ve: "Ey O¤uz, sen Urum üzerine yürümek istiyorsun; ey O¤uz, ben senin önünde yürümek istiyorum" dedi.
Gök tüylü ve gök yeleli bu büyük erkek kurt bir kaç gün sonra durdu. Burada ‹til Müren ad›nda bir deniz vard›. Burada savafl
bafllad›. Bo¤uflma ve vuruflma öyle yaman oldu ki, ‹til Mürenin suyu bafltan bafla k›pk›rm›z› oldu. O¤uz Ka¤an yendi ve Urum
Ka¤an kaçt›.
Sonra O¤uz Ka¤an askerleriyle ‹til ad›ndaki ›rma¤a geldi. ‹til büyük bir ›rmakt›r. O¤uz Ka¤an onu gördü ve: "‹til’in suyunu nas›l geçeriz?" dedi.
Askerler aras›nda iyi bir bey vard›. Onun ad› Ulu¤ Ordu Bey idi. O ak›ll› bir erdi. Gördü ki, bu yerde pek çok dal ve pek çok
a¤aç var. O a¤açlar› kesti ve bu a¤açlara yatt›, suyu geçti. O¤uz Ka¤an sevindi, güldü ve "Sen burada bey ol, senin ad›n K›pçak Bey olsun." dedi.
Yine ilerlediler. O¤uz Ka¤an yine önünde gök tüylü, gök yeleli kurtla birlikte Hint, Tangut ve Suriye taraflar›na yürüdü. Pek çok
vuruflmadan ve pek çok çarp›flmadan sonra onlar› ald› ve kendi yurduna katt›.
Yine söylenmeden kalmas›n ve belli olsun ki, O¤uz Ka¤an'›n yan›nda ak sakall›, k›r saçl›, tecrübeli bir ihtiyar vard›. O, anlay›fll› ve asil bir adamd›. O¤uz Ka¤an'›n naz›r› idi. Ad› Ulu¤ Türk idi. Günlerden bir gün uykuda bir alt›n yay ve üç gümüfl ok
gördü. Bu alt›n yay gün do¤usuna üç ok da flimale do¤ru gidiyordu. Uykudan uyan›nca düflte gördü¤ünü O¤uz Ka¤an'a anlatt› ve dedi ki: "Ey ka¤an›m, senin ömrün hofl olsun; ey ka¤an›m, senin hayat›n hofl olsun. Gök Tanr› düflümde verdi¤ini hakikate ç›kars›n. Tanr› bütün dünyay› senin u¤runa ba¤›fllas›n!"
O¤uz Ka¤an, Ulu¤ Türk'ün sözünü be¤endi, onun ö¤üdünü dinledi. Sabah olunca büyük ve küçük o¤ullar›n› ça¤›rtt› ve: "Benim gönlüm avlanmak istiyor. ‹htiyar oldu¤um için benim art›k cesaretim yoktur; Gün, Ay ve Y›ld›z do¤u taraf›na siz gidin; Gök,
Da¤ ve Deniz sizler de bat› taraf›na gidin." dedi.
Do¤uya gidenler yolda bir alt›n yay buldular. Bat›ya gidenler de üç gümüfl ok buldular. Bunlar› getirip babalar›na verdiler. O¤uz
Ka¤an yay› üçe böldü ve "Ey büyük o¤ullar›m yay sizlerin olsun, yay gibi oklar› gö¤e kadar at›n." dedi. Oklar› da üçe ülefltirerek "Ey küçük o¤ullar›m oklar sizlerin olsun. Yay oku att›, sizler de ok gibi olun." dedi.
Ondan sonra O¤uz Ka¤an büyük kurultay› toplad›. Halk›n› ça¤›rtt›. Yurdunu "Boz Oklar" ve "Üç Oklar" diye an›lan o¤ullar› aras›nda paylaflt›rd› ve dedi ki:
Ey o¤ullar›m, ben çok aflt›m,
Çok vuruflmalar gördüm,
Çok karg› ve çok ok att›m,
Atla çok yürüdüm.
Düflmanlar› a¤latt›m,
Dostlar›m› güldürdüm,
Ben Gök Tanr›ya (borcumu) ödedim,
fiimdi yurdumu size veriyorum.
kaynak: www.aof.anadolu.edu.tr
122
BOZKURT DESTANI
Bozkurt Destan›, asl›nda Çin sülalelerinin resmi tarihlerinde anlat›lan dolay›s›yla Çince dile getirilen üç farkl› mitolojik hikâyeye verilen ortak add›r. Bu üç efsanede ortak bir teman›n bulunmas›, bunlar›n Bozkurt Destan› olarak adland›r›lmas› sonucunu do¤urmufltur. Afla¤›daki metin, Çin sülalelerinden olan Sui ailesinin resmi tarihinden al›nm›flt›r. Günümüz Türkçesine yap›lan çeviri -metinde kullan›lan noktalamalar ve sözcük yaz›l›fllar› dahilProf. Dr. Bahaeddin Ögel’e aittir.
Baz›lar› flöyle derler: Bir rivayete göre (Köktürklerin) ilk atalar›, Hsi-Hai, yani
Bat›-Denizi’nin k›y›lar›nda oturuyorlard›. Lin adl› bir memleket taraf›ndan, onlar›n kad›nlar›, erkekleri, (çocuklar› ile birlikte), büyüklü küçüklü hepsi birden
yok edilmifllerdi. (Türklerin hepsini öldürdükleri halde), yaln›zca bir çocu¤a ac›m›fllar ve onu öldürmekten vazgeçmifllerdi. Bununla beraber onun da kol ve
bacaklar›n› keserek, kendisini “Büyük Batakl›k”›n içindeki otlar aras›na atm›fllard›. Bu s›rada difli bir kurt peyda olmufl ve ona her gün, et ve yiyecek getirmiflti. Çocuk da bunlar› yemek suretiyle kendine gelmifl ve ölmemiflti. (Az zaman sonra) çocukla kurt, kar›-koca hayat› yaflamaya bafllam›fllar ve kurt da
çocuktan gebe kalm›flt›.
(Türklerin eski düflman› Lin Devleti, çocu¤un hâlâ yaflad›¤›n› duyunca) hemen
adamlar›n› göndererek hem çocu¤u ve hem de kurdu öldürmelerini emretmiflti. Askerler kurdu öldürmek için geldikleri zaman, kurt onlar›n gelifllerinden daha önce haberdar olmufl ve kaçm›flt›. Çünkü kurdun kutsal ruhlarla ilgisi vard› ve (daha önce onlar vas›tas› ile haber alm›flt›).
Buradan kaçan kurt, (Bat›) Denizi’nin do¤usundaki bir da¤a gitmiflti. Bu da¤, Kao-ch’ang (Turfan)›n kuzeybat›s›nda bulunuyordu. Bu da¤›n alt›nda da çok derin bir ma¤ara vard›. (Kurt, buraya gelince) hemen bu ma¤aran›n içine girmiflti. Bu ma¤aran›n ortas›nda büyük bir ova vard›. Bu ova, bafltanbafla ot ve çay›rl›klarla kapl›yd›.
Ovan›n çevresi de afla¤› yukar› 200 milden fazlayd›.
Kurt, burada on tane erkek çocuk do¤urdu. (Köktürk Devleti’ni kuran) A-fli-na ailesi, bu çocuklar›n birinin soyundan geliyordu.
ERGENEKON DESTANI
Ergenekon Destan›’n› yaz›ya geçiren ilk kifli Mo¤ol imparatorlar›n›n resmi tarihçisi olan Refl i d e dd i n’dir. O, Farsça yazd›¤› “ C â m i ü ’ t - Teva r i h ” adl› eserinde bu efsaneyi birçok aç›dan Mo¤ollaflt›rm›flt›r. Afla¤›daki metin, Câmiü’t-Tevarih’teki metnin genifl tutulan bir çevirisidir.
Bu kutsal kitab›n giriflinde de söylendi¤i gibi Mo¤ol boylar›, genel olarak Türk boylar›n›n bir bölümüdür. Bu her
iki kavmin de flekilleri ve dilleri birbirine benzer. Bunlar›n hepsi de Nuh peygamberin o¤lu olan Bulca-Han’›n soylar›ndan türemifllerdir. Bulca-Han, bütün Türk kavimlerinin atas› idi. Aradan birçok as›rlar ve uzun zamanlar geçmifltir. Elbette ki bu uzun zaman içinde olaylar›n bir çoklar› unutulmufltur. Türklerin bafllang›çta, kitaplar› ve yaz›lar› yoktu. Bunun için de tarih olaylar›n› yazamam›fllard›. Onlar›n belirli ve eski bir tarihleri de yaz›lm›fl de¤ildi. Onun için flimdi söylenen tarih olaylar› da, çok yak›n zamanlarda söylenenlere ve nesilden nesile anlat›lan
bilgilere göre ö¤renilmifltir. Bu boylar›n oturduklar› yerler ve yurtlar›, hep birbirine bitifliktir. Bunun için de her boyun oturdu¤u yurdun, nereden nereye kadar uzad›¤›, herkes taraf›ndan bilinir. Onlar›n bütün yurtlar›, Uygurlar›n s›n›rlar›ndan, H›tay ve Cürçet ülkelerine kadar uzan›r. Bu yurtlar›n yerine flimdi Mo¤olistan ad› verilir. Bu yerlerin adlar› ile onlarla ilgili bilgiler, daha önceki bölümlerde verilmiflti.
Ergenekon’a S›¤›n › fl : Daha önce Mo¤ol ad› verilen bu boylar›n, afla¤› yukar› iki bin sene önce Türk boylar› ile
aralar› aç›lm›fl ve birbirlerine düflman olmufllard›. Bu düflmanl›k, o kadar büyümüfl ve inada dökülmüfltü ki bir123
birlerini ortadan kald›rmak için durmadan savafl›yorlard›. Sözlerine inan›l›r, do¤ru sözlü ve bilgili kiflilerin anlatt›klar›na göre Türk boylar›, Mo¤ollara karfl› galip gelmifller ve onlar› öldürmüfllerdi.
Bu ma¤lup edilen boylardan iki kad›nla iki erkekten baflka kimse kalmam›flt›. Bu iki ev halk› da (Türkler) gelir
de bizi öldürür diye sarp ve kayal›k bir yere kaç›p saklanm›fllard›. Bu sakland›klar› yerin etraf›, hep da¤lar ve
ormanlar ile örtülü imifl. Dimdik da¤larla çevrili olan bu yerin, girilip ç›k›lacak bir geçidinden baflka bir yeri de
yokmufl. Bu geçitten bile bin bir güçlük ve zorlukla girilip ç›k›l›rm›fl. Da¤lar›n orta yeri ise dümdüz ve çay›rl›k bir
ova imifl. Bu ovan›n ad›na da “Ergenekon” derlermifl. “Kon” sözünün manas›, “da¤ beli, geçit” demektir. “Ergene” ise “sarp” anlam›na gelen bir sözdür.
Düflman›n k›l›c›ndan kurtularak sa¤ kalan bu iki kiflinin ad›, Negüz ve K›yan idi. Onlar senelerce o güzel ova
içinde yaflad›lar ve yavafl yavafl soylar› da ço¤almaya bafllad›. Birbirleri ile evlenmek yolu ile gittikçe ço¤ald›lar. Bölüm bölüm ayr›ld›lar. Böylece meydana gelen onlar›n oymaklar›, ayr› ayr› adlar almaya bafllad›lar ve birbirlerini o adla ça¤›rmaya bafllad›lar. Bu oymaklara “obak” denirdi. Her obak, belirli bir kan birli¤inden ve soydan olurdu. Obaklar ço¤al›nca onlar da bölümlere ayr›ld›lar. Ne kadar ço¤al›r ve ayr›l›rlarsa ayr›ls›nlar, bu oymaklar›n hepsi birbirine akraba ve yak›n idiler. Onun için birbirine yak›n ve akraba olan oymaklara “Mogol-Dürlügin” derlerdi.
Mo¤ol ad›, “Mong-ol” sözünden gelir. Anlam› ise “süzülmüfl ve saf” demektir. Mo¤olcada “K›yan” sözü, “da¤lar›n tepesinden afla¤›ya do¤ru süratle akan sel” ile “sert, çevik, kuvvetli” anlam›na gelir. “K›yat Bahad›r” ad›, yi¤it ve fevkalâde cesur ve kahraman olan kimselere verilen bir add›r. Bu ad›, ancak böyle olan kimseler alabilir.
“K›yat” sözü ise, “K›yan”›n ço¤uludur.
Er genek o n ’ d a n Ç › k › fl : Bu da¤lar›n aras›nda s›k›flarak ço¤almaya bafllayan halklar, art›k bu da¤ ve ormanl›klar içinde yaflayamaz hale gelmifllerdi. Çünkü buralar, onlara çok dar geliyordu. Yaflamak da art›k çok güçleflmiflti. Da¤lar aras›ndaki tek geçitten geçmek de yine çok zor idi. Hepsi bir araya gelip bu dar geçitten nas›l geçeceklerini düflündüler ve kurtulufl için bir yol arad›lar. Hemen bu geçitte bir demir madeni vard›. Bu madeni iflletir ve onlar› eriterek daima demir ç›kar›rlard›. Baflka bir yol bulamay›nca bu demir kap›y› eritip, oradan ç›kmaya karar verdiler. Hepsi bir araya gelip, ormandan odunlar toplad›lar ve efleklerle yük yük kömürler getirdiler.
Ayr›ca da körükler yapt›lar. Bu körükleri yapmak için de yetmifl bafl at ve öküz kestiler. Bunlar›n derilerini soyup
sepilediler. Toplad›klar› da¤ gibi odun ve kömürleri geçidin önüne y›¤d›lar. Körükleri öyle dizdiler ki atefl yan›p
da körükler üflenmeye bafllay›nca da¤ hemen eriyip delinecekti. En sonunda atefller yand›, körükler iflledi ve
geçit de eriyip parçaland›. Bu s›rada, pek çok da demir elde edilmiflti. Tabii olarak yol da aç›l›nca, içeride hapsolan halk›n hepsi, d›flar›ya kolayl›kla ç›kabildi. Bu suretle bozk›rlara yay›l›p her biri bir yerde yerleflti.
Türk Mitolojisi
124
TÜREY‹fi DESTANI
Uygurlar›n Türeyifl Destan›’n›n varl›¤›na iflaret eden üç metin vard›r. Bunlar›n en bilineni ‹ranl› tarihçi Cüveynî’ye aittir. Cüveynî, “Tarihi Cihan Gûfla” adl› eserinde Uygurlar›n Orhun Irma¤› k›y›lar›ndaki baflkenti olan “Ordu-Bal›g” flehrindeki bir yaz›ttan söz eder. Bu yaz›t› ya kendi okumufl ya da baflkas›na okutmufltur. Cüveynî,
söz konusu yaz›tta anlat›lanlar›, büyük bir olas›l›kla kendi üslubunu da iflin içine katarak Farsça kaleme alm›flt›r. Afla¤›daki metin, Cüveynî’nin sözü edilen eserinden çevrilmifltir.
... Tafla oyulmufl yaz›tta flöyle deniyordu: Kara - Korum çaylar›ndan say›lan iki nehir vard›. Bunlardan birine To¤la di¤erlerine de Selenge ad› verilirdi. Bu nehirler akarak Kamlancu adl› bir yerde birleflirlerdi. Bu iki ›rma¤›n aras›nda iki tane a¤aç vard›. Bu a¤açlardan biri fusuk ve di¤eri de Farslar›n naj dedikleri a¤aca benziyordu. K›fl›n
bile bunlar›n yapraklar› servi gibi dökülmezdi. Meyvesinin tad› ve flekli ise t›pk› çam f›st›¤›n›nkine benzerdi. Öbür
a¤aca da Tur a¤ac› derlerdi. Bu iki a¤aç da iki da¤›n aras›nda yetiflerek büyümüfltü.
Bir gün bu iki a¤ac›n aras›na gökten bir ›fl›k inmiflti. Bunun üzerine iki yandaki da¤lar yavafl yavafl büyümeye
bafllad›lar. Bu durumu gören halk ise hayretler içinde kalm›flt›. ‹çlerinde büyük bir sayg› duyarak Uygurlar oraya do¤ru yaklaflt›lar. Tam yaklaflt›klar› bir s›rada kulaklar›na çok tatl› ve güzel müzik na¤meleri gelmeye bafllad›. Her gece buraya bir ›fl›k inmeye ve ›fl›¤›n etraf›nda da otuz defa flimflek çakmaya bafllad›. Di¤er bir gün de
ayn› yerde ayr› ayr› kurulmufl befl tane çad›r gördüler. Bunlar›n her birinde birer çocuk oturuyordu. Her çocu¤un karfl›s›nda da onlar› doyurmaya yetecek kadar süt dolu emzikler as›l› idi. Çad›r›n taban› da bafltan afla¤›ya kadar gümüflle döflenmiflti.
Bütün boylar›n reisleri ve halklar› bu garip fleyi görmek için yerlerini b›rak›p koflmufltu. Bu manzaray› görünce
sayg› ile diz çöküp selam verdiler. Biraz sonra da çocuklar› alarak d›flar› ç›kt›lar. Besleyip büyütülmeleri için de
onlar› süt annelerine ve dad›lar›na verdiler. Her f›rsatta onlara sayg› gösteriyorlar ve ikramda bulunuyorlard›.
Çocuklar art›k süt çocu¤u olmaktan ç›k›p da konuflmaya bafllay›nca Uygurlardan anne ve babalar›n› sordular.
Onlarda o iki a¤ac› gösterdiler. Bunun üzerine halk, çocuklar› al›p a¤açlar›n yan›na gitti. Çocuklar a¤açlar› görünce onlara t›pk› evlad›n babas›na gösterdi¤i sayg›y› gösterdiler. A¤açlar›n karfl›s›nda diz çöktüler ve yeri öptüler. Bunun üzerine a¤açlar da dile gelip flöyle dediler: “Güzel huy ve iyi özelliklerle bezenmifl çocuklar böyle
olurlar ve anne ile babalar›na böyle sayg› gösterirler. Ömrünüz uzun, ad›n›z ünlü ve flöhretiniz de devaml› olsun!”
O bölgelerde yaflayan bütün kavimler bu çocuklara hükümdar o¤ullar›ym›fl gibi sayg› gösterdiler. Çocuklar›n
do¤duklar› yerden flehre dönülünce onlar›n her birine birer ad koydular. En büyü¤ünün ad› Sonkur-Tegin, ikincisinin ad› Kotur-Tegin, üçüncüsünün ad› Tükel-Tegin, dördüncüsünün ad› Or-Tegin, beflincinin ad› da Bökü-Tegin oldu. Çocuklar›n do¤uflundaki kutsal durumu görenler, bunlardan birinin hükümdar olarak seçilmesi kanaatine vard›lar. Çünkü bunlar, Tanr› taraf›ndan bu ifl için gönderilmifl olmal›yd›lar.
Bu çocuklar aras›nda Bökü-Tegin güzelli¤i, boyu posu, sabr›, iradesi, ileriyi görüfllülü¤ü bak›m›ndan di¤erlerinden daha ilerideydi. Ayr›ca bütün milletlerin dillerini ve yaz›lar›n› da biliyordu. Herkes onun han olarak seçilmesi üzerinde birleflti ve büyük flenlikler yaparak onu hanl›k taht›na oturttu. O, memleketi adaletle döfledi ve zulüm sayfalar›n› da kapad›. Onun etraf›ndaki adamlar, maiyeti, askerleri, atlar› ve kullar› gittikçe ço¤almaya bafllad›.
Türk Mitolojisi
Bunun d›fl›nda bir de Çin kaynaklar›nda “Kao-ç›”lar olarak adland›r›lan ve sonradan Köktürk ve Uygur devletlerini kuracak bir Türk toplulu¤una ait bir türeyifl efsanesi daha vard›r. Burada da özetle flu anlat›lmaktad›r:
Kao-ç› ka¤an›n›n çok güzel iki k›z› vard›r. Ka¤an, k›zlar› ile ancak tanr›lar›n evlenebilece¤ini düflünür. Bu nedenle ülkesinin kuzey taraf›nda yüksek bir kule yapt›rarak iki güzel k›z›n› tanr›larla evlenmek üzere buraya yerlefltirir. Bir süre sonra kuleye gelen bir kurdun Tanr› oldu¤u düflüncesiyle k›zlardan küçük olan› bu kurtla evlenir. Kao-ç› halk›, bu hükümdar›n k›z›yla bu kurttan türemifltir.
125
GÖÇ DESTANI
Prof. Dr. Bahaeddin Ögel Çince bir kaynakta flunlar›n yaz›l› oldu¤unu söyler*:
Barçuk-Art Tigin, bir “Iduk-Kut”tur. Turfan(daki Uygur devletinin
ka¤anlar›na) “Iduk-Kut” derlerdi. Onlar›n atalar› da eski Uygurlar›n yerlerinde otururlard›. (Uygurlar›n bu eski yurtlar›nda), Kara-Korum adl› bir da¤ vard›. Bu da¤dan iki nehir ç›kard›. Bu nehirlerden birine Selenge ve di¤erine de Tola ad› verilirdi. Bir gece, bu iki nehir aras›ndaki bir a¤aç üzerine kutsal bir ›fl›k inmiflti. Halk bu ›fl›¤› görünce (hemen toplanm›fl) ve bu a¤ac› beklemeye bafllam›fllard›. (Bu ›fl›k indikten sonra) a¤açta bir fliflkinlik peyda olmufl ve a¤ac›n gövdesi, t›pk› gebe bir kad›n›n karn› gibi fliflmiflti. Gökten ›fl›¤›n inmesi durmam›fl ve her akflam
devaml› olarak (a¤ac›n üzerine) inmeye bafllam›flt›. Dokuz ay
ve on gün geçtikten sonra, a¤açtaki bu fliflkinlik çatlad› ve
(a¤açtan) t›pk› dünyadaki insanlar gibi befl çocuk do¤du. Bu
çocuklardan en küçü¤ünün ad› Bögü-Han idi. Kendisinin çok
yüksek bir kiflili¤i vard›. Memleketini çok iyi idare edebiliyor ve
ayr›ca ziraat iflleri ile de meflgul oluyordu. Bu suretle kendisi
Uygurlar›n ka¤an› oldu. Kendisinden sonra gelen 30’dan fazla
soyu da Uygurlar›n bafl›nda kald›.
Yü-lun Tigin tahta ç›kt›ktan sonra, Çin’deki T’ang Sülâlesi (MS 618 - 905) ile birçok savafl yapt›. Kendi halk›n›
bar›fla ve rahata kavuflturmak istiyordu. Bunun için de Çin saray›ndan bir k›z alarak aralar›nda akrabal›k kurdu. (Böylece bar›fl olunca da) ordusunu savafllardan çekti. Ayr›ca bu Tigin’in o¤lu Ko-li ile de Çinli prenses
Chin-lien evlendirildi. (Bu Çinli prenses), Kara-Korum’da bulunan Pieh-li Po-li Ta adl› bir yerde oturuyordu. Bu
sözün manas›, “Hatun’un oturdu¤u da¤” demektir. Bu da¤a T’ien Koli Ta-ha Da¤› ad› da verilirdi. Bunun da anlam› ise “Gök ruhlar›n›n da¤›” demektir. Bu da¤›n güneyinde kayal›k bir da¤ daha vard›r. Bu da¤›n ad› da “Kutlug-Da¤”d›r. “Kutlug-Da¤” demek, “iyi talih ve saadet getiren da¤” demektir.
Çin’de (egemen olan) T’ang Sülâlesinin elçileri, (Uygurlar hakk›nda) bilgi edinmek için dan›flmanlar› ile birlikte
Uygur ülkesine gitmifllerdi. Bunlar, aralar›nda konuflup flöyle dediler: “Kara-Korum’un kudret ve zenginli¤i, ancak bu da¤ sayesinde olmufltur. Biz bu da¤› niçin yok etmeyip de (Uygur) devletini zay›flatmayal›m!”
Elçiler aralar›nda böyle konuflup anlaflt›ktan sonra, (Uygur Ka¤an›) Tigin’e geldiler ve ona flöyle söylediler: “Siz
Çinli bir prensesimizle evlendiniz. (Bizim de) sizden baz› yard›mlar›n›z› istemek için (ricalar›m›z) olacak. “‹yi Talih Da¤›”n›n tafllar› sizin muhterem memleketinizce kullan›lmamaktad›r. (Sizin yerinize biz bu tafllar› de¤erlendirelim) dediler ve Tigin ile anlaflt›lar. Bu tafllar› al›p Çin’e götürmek istediler. Fakat tafllar çok büyüktü ve (Çin’e)
götürmenin imkân› yoktu. Bunun üzerine tafllara atefl verip yakt›lar, geriye kalan parçalara da asit döküp hepsini küçük parçalara ay›rd›lar. Ondan sonra da bu parçalar› alarak (Çin’e) gittiler.
Bu tafllar›n götürülmesinden az zaman sonra kufllarla hayvanlar (tuhaf tuhaf) ba¤›rmaya bafllad›lar. Yü-lun Tigin ise, on befl gün içinde öldü. (Memleketin bafl›na) türlü türlü felâketler geldi. Halk ise rahat bir gün görmedi.
(Yülin Tigin’den sonra) onun yerine geçen ka¤anlar da arka arkaya öldüler. Bunun üzerine Uygurlar Turfan’a
göç etmek zorunda kald›lar. Turfan’›n di¤er ad› da “Koço”dur. Befl-Bal›g bölgesini de kendi egemenlikleri alt›nda bulunduruyorlard›. Onlar›n memleketleri kuzeyde A-ch’u nehrine kadar uzan›yordu. Güneydeki komflular›
ise (Çin’in Kansu eyaletindeki) Chiu-Ch’üan flehri idi. Do¤uda, Hotan ve Kaflgar’a kadar uzan›rlard›. Uygurlar
bu yerlerde 970 y›ldan fazla oturdular.
Metinde kullan›lan parantez iflaretleri ve bu iflaretlerin içlerinde belirtilenler Prof. Dr. Bahaeddin Ögel’in yapt›¤›
çeviride kullan›ld›¤› için bizim metnimizde de muhafaza edilmifltir.
126
Alp
: Türklerde yi¤it savaflç›.
Aristokrat
: Toplumda seçkin bir yeri oldu¤u, soyca di¤erlerinden farkl› olan kifli.
Ataerkil
: Soyun babaya dayand›¤› toplum düzeni.
Balbal
: ‹slâm öncesi Türklerde ölen kiflinin sa¤l›¤›nda öldürdü¤ü düflman say›s› kadar mezar›n›n bafl›na
dikilen tafllar.
Bal›k
: Eski Türklerde flehir.
Bitikçi
: ‹slâm öncesi Türklerde hakan›n bafl yazman›d›r.
Bay›nd›r
: Geliflip güzellefltirme, hayat flartlar›na uygun hale getirme, imar.
Ced
: Dede, büyükbaba, ata, soy sop.
Cengiz Yasas› : Cengiz Han’›n Mo¤ollarda toplum düzenini sa¤lamak ve devam ettirmek için sert hükümlü kanunlard›r.
Cetr
: Hakanlar›n savafl veya bir yere orduyla gitmesi s›ras›nda bafllar› üzerinde tutulan flemsiye benzeri hakimiyet sembolü.
Destan
: Türk halk edebiyat›n›n en uzun fliirleridir. Konusu çeflitli toplumsal olaylarla ilgilidir. Dörtlükler halinde yaz›l›r ve kopuz eflli¤inde söylenirdi.
Dolmen
: ‹ki dikili tafl üzerine konulmufl tabla fleklindeki mezar tafl›.
Egemenlik
: Karar verme, yetkili, söz sahibi.
Esaret
: Kölelik, mahkûmiyet.
Etnik
: Dil, töre veya soy bak›m›ndan birbirine ba¤l› insan toplulu¤u.
Federatif
: ‹ç ifllerinde genifl ölçüde ba¤›ms›z, d›fl ifllerinde merkezi yönetime ba¤l› olma.
Fetret
: Merkezi otoritenin bozulmas›.
Gelenek
: Kuflaktan kufla¤a geçen her türlü al›flkanl›k.
‹l (El)
: ‹slâm öncesi Türkler’de halk anlam›ndad›r.
Kabile
: Birlikte yaflayan, konar - göçer bir sülaleden türemifl insan toplulu¤u.
Karargâh
: Ordu kurmay heyetinin bulundu¤u yer.
Kopuz
: Eski Türklerde saza benzer çalg› aleti.
Kurultay
: Eski Türklerde ve Mo¤ollar’da ülke yönetimi için ekonomik siyasi ve sosyal kararlar›n al›nd›¤›
meclistir.
Kut
: ‹slâm öncesi Türk inan›fl›na göre Tanr› yeryüzünü yönetme yetkisi (Kut) Türk hükümdarlar›na
vermifltir. Kut anlay›fl›na göre ülke yönetimi ve topraklar› hanedan›n ortak mal›d›r.
Kült
: Tapma, tap›nma.
Millet
: Ayn› topraklar üzerinde yaflayan, ayn› dili konuflan insanlar toplulu¤u
Nevruz
: Bahar bayram›. 21 Mart’a denk gelir. Orta Asya toplumlar›nda bahar›n geliflidir.
Noyan
: Mo¤ollarda “Yosun” ve “Opog” denilen toplumsal gruplar›n bafl›nda bulunan beydir. Zamanla askeri bir nitelik kazanm›fl ve ordu komutan›n› oluflturmufltur.
Nöker
: Mo¤ollarda noyanlar›n yard›mc›lar›na verilen isimdir.
Ordu
: Eski Türklerde,Türk ka¤an›n›n oturdu¤u karargâh.
Ota¤
: Türklerde savafl ya da sefer s›ras›nda hükümdar ya da ordu komutanlar› için kurulan büyük çad›r.
Oymak
: Boy ve kabilelerin oluflturdu¤u toplumsal s›n›f.
fiamanizm
: Mo¤olca dilenci, rahip demektir. ‹lkel bir inanç sistemidir.
Töre
: Geleneksel kurallard›r. Toplumun ç›karlar›na uygun düfltü¤üne inan›lan, uzun bir süreçte oluflmufl, hükümdar dahil herkesin uymas› gerekli kurallard›r.
Ya b g u
: Orta Asya Türk topluluklar›nda hakan›n soyundan gelen ya da ba¤›ml› topluluklar›n yöneticilerine verilen isimdir.
127
ETK‹NL‹K (Uygulama)
Afla¤›da verilen atasözlerini Köktürk Alfabesi'yle yazmaya çal›fl›n›z.
“Ak akçe kara gün içindir.”
“Ne mutlu Türküm diyene.
KÖKTÜRK ALFABES‹
Harfler
128
Ses
De¤erleri
Harfler
Ses
De¤erleri
a, e
›, i
o, u
ö, ü
b
b
s, fl
t
t
y
y
ç
d
d
.
g, ¤
g, ¤
m
ñ
k. (q)
k
l
l
n
n
fl
ń
p
r
r
z
ok/uk, ko/ku
ök/ük, kö/kü
›k/k›
iç/çi
lt
nç
s
nt
ETK‹NL‹K (Araflt›rma Sorular›)
Soru
Cevap
Türk ad›n›n anlam ve kökenlerini araflt›rarak yaz›n›z.
Cevap
Cevap
129
Soru
Cevap
Çin’in Türklere karfl› siyaseti nas›ld›r?
Aç›klay›n›z.
Cevap
Soru
Margus Antlaflmas› (434) ve Anatolius
Bar›fl›’n› (447) araflt›rarak maddelerini
ve önemlerini yaz›n›z.
130
Cevap
ESEN YAYINLARI
Türk veraset hukukunu da düflünerek karikatürü yorumlay›n›z.
At koflumu
At koflumu ne ifle yarar? Çevrenizdeki yafll› insanlara
sorarak yorumlay›n›z.
131
1. Türk ismiyle kurulan ilk Türk devleti .............. dir.
2.
3. Türklerin sosyal yaflant›s› .............. dir.
4. Kavimler Göçü’nü .............. bafllatm›fllard›r.
6. Türkler ordular›n› .............. sisteme göre düzenlemifllerdir.
7. Türklerde .............. ve .............. gibi buluntular›n bulunmas› tar›m yap›ld›¤›n› gösterir.
8. Uygurlar .............. dinini kabul etmifllerdir.
9.
10. ‹slamiyet’i topluca kabul eden Türk boyu .............. d›r.
11. ‹slaml›k Öncesi Türklerde hukuk .............. dayanmaktad›r.
12.
13. Türk tarihine ait ilk yaz›l› belgeler .............. dir.
14. ‹slaml›k Öncesi Türkler’de devlet iflleri .............. denen meclislerde görüflülürdü.
15.
16. Avrupa Hunlar› en parlak dönemini .............. devrinde yaflam›flt›r.
17.
18. ‹slaml›k Öncesi Türklerde ülke .............. anlay›fl›n›n benimsenmesi taht kavgalar›na neden olmufltur.
19.
20. Mo¤ollar›n Türkleflmesinde .............. etkili olmufltur.
132
1. Asya Hun Devleti’nin kurucusu ‹stemi Yabgu'dur.
2. Türk tarihine ait ilk yaz›l› bilgileri Bizans kaynaklar›ndan ö¤renmekteyiz.
3.
4. Mete Han Çin’e yerleflmeyerek, Türkler’in ulusal kimliklerinin korunmas›n› sa¤lam›flt›r.
5.
6. Uygurlar Musevili¤i kabul eden ilk Türk devletidir.
7.
8. Eski Türklerde yöneticiler seçimle belirlenmifltir.
9.
10. Türklerde Uygurlara kadar göçebe yaflant›dan dolay› sanat eserleri genelde tafl›nabilir
özellikte olmufltur.
11.
12. Ergenekon Destan› Türgifllere aittir.
13.
14. ‹slaml›k öncesi Türklerde göçebe yaflant›s› toplumsal hayatta s›n›f farkl›l›klar›n›n oluflmas›n› engellemifltir.
15.
16. Türkler Orta Asya’dan Rus bask›lar› sonucunda göç etmek zorunda kalm›fllard›r.
17.
18. Kurultay, eski Türklerde devlet ifllerinin görüflüldü¤ü dan›flma meclisidir.
19.
20. Türk ordusunda gerekti¤inde herkesin asker olmas› ve ücretli askerlere yer verilmemesi,
ulusçuluk anlay›fl›n›n oldu¤unu gösterir.
133
TEST – 1
1.
4.
‹ s l a m l › k t a n Ön c e T ü r k De v l e t l e r i ’ n d e g ö r ü l e n ;
I.
Ülkenin hükümdar ailesinin ortak mal› say›lmas›
II. Ülkenin Do¤u - Bat› olarak ikiye ayr›larak yönetilmesi
III. Devletin ekonomik, siyasi ve kültürel sorunlar›n›n kurultayda görülmesi
A) Gök Tanr› inanc›
B) Mani ve Buda dinlerinin etkisinde kal›nmas›
C) Mezarlar›n bafl›na balbal denilen heykellerin
dikilmesi
D) Ölülerin eflyalar›yla gömülmesi
E) Hristiyanlardan cizye ve haraç vergilerinin
al›nmas›
u y g u l a m a l a r › n d a n h a n g i l e r i n i n y ö n e t i m i n i k olaylaflt›rd›¤› söylenemez?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve II
E) II ve III
5.
K ö k t ü r k Yaz›tlar›;
Türklerin bat›ya göç etmeleri Kavimler Göçü’ne
neden olmufltur.
I. Mete Han
II. Bilge Ka¤an
III. Kültigin
Buna göre, Kavimler Göçü sonunda afla¤›daki geliflmelerden hangisinin oldu¤u savunulamaz ?
hükümdarlar›ndan hangileri ad›na yaz›lm›flt›r?
A) Yaln›z I
3.
A)
B)
C)
D)
E)
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) II ve III
E) I, II ve III
‹ s l a m l › k t a n Ön c e k i T ü r k l e r d e a fl a ¤ › d a k i
d u r u m l a r d a n h a n g i s i t i c a r e t i n g e l i fl t i r i l m e s i yl e i l g i l i d e ¤ i l d i r?
A) ‹pek Yolu’nu egemenlikleri alt›nda tutma
B) Komflu devletlerle ticari antlaflmalar yapma
C) Ülkede siyasi istikrar› koruyarak, huzur ve
asayifli sa¤lama
D) Devlet ifllerini boy temsilcilerinin kat›ld›¤› kurultayda görüflme
E) Yöneticilerin ticari faaliyetleri desteklemesi
134
ESEN YAYINLARI
2.
‹ s l a m i y e t ’ t e n Ön c e k i T ü r k De v l e t l e r i ’ n i n d i n sel inan›fllar›nda afla¤›dakilerden hangisi y o kt u r?
6.
Avrupa’da feodalite rejiminin ortaya ç›kmas›
Avrupa’da ‹slam inanc›n›n yay›lmas›
Avrupa’n›n etnik yap›s›n›n oluflmas›
Avrupa Hun Devleti’nin yay›lmas›
Roma ‹mparatorlu¤u’nun ikiye ayr›lmas›
I.
Töreye ka¤an dahil herkesin uymak zorunda
olmas›
II. Ka¤an›n ordular›n bafl›nda sefere kat›lmas›
III. Yönetim için taht kavgalar›n›n olmas›
Yu k a r › d a k i d u r u m l a r d a n h a n g i l e r i n i n h a l k › n
yöneticilere olan sayg›nl›¤›n› ve güvenini art›rd›¤› söylenebilir?
A) Yaln›z I
D) I ve II
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
TEST – 2
1.
4.
Köktürklere ait Orhun Yaz›tlar›’nda;
•
•
•
Çin ile yap›lan ba¤›ms›zl›k mücadelesinden
Sosyal devlet anlay›fl›ndan
Çin entrikalar›na karfl› dikkatli davran›lmas›ndan
•
•
•
•
•
bahsedilmifltir.
B u n a g ö r e O r h u n Ya z › t l a r › ’ n d a n a fl a ¤ › d a k i b i l g i l e r d e n h a n g i s i n e ulafl›lamaz?
A) Ordu millet anlay›fl› vard›r.
B) Co¤rafi konum baz› askeri unsurlar› gelifltirmemifltir.
C) Disiplin ve emir komuta zinciri kurulmufltur.
D) Paral› ordular kurulmufltur.
E) Çabuk hareket edebilme yetene¤ine sahiptir.
Orta A s y a T ü r k t o p l u l u k l a r › n › n ö z e l l i k l e r i n d e n
baz›lar› flunlard›r:
B u n l a r d a n h a n g i l e r i n i n T ü r k l e r i n b a fl k a t o p l uluklar› egemenlikleri alt›na almalar›nda ve birden çok devlet kurmalar›nda etkili oldu¤u savunulur?
A) Yaln›z I
5.
devletlerinin kurulufl s›ras› kronolojik olarak
afla¤›dakilerden hangisinde do¤ru s›ralanm›flt›r?
B) Yaln›z II
C) I ve II
D) II ve III
E) I, II ve III
Türk topluluklar›n›n göçebe olarak yaflamalar› at›
evcillefltirmeleri, araba ve tekerli¤i kullanmalar›
göçleri kolaylaflt›rm›flt›r. Türkler bu göçler sonucunda Mezopotamya, Anadolu, Çin, Hindistan,
Orta Avrupa, Balkanlar ve Sibirya’ya yerleflmifller
ve buralarda yeni devletler kurmufllard›r.
‹slamiyet’ten önce kurulan,
I. Asya Hun
II. Uygur
III. Köktürk
ESEN YAYINLARI
I. Onlu sisteme dayal› düzenli ordular› kurmalar›
II. Teflkilatç› bir yap›ya sahip olmalar›
III. Yaz›y› geç kullanmalar›
3.
Ücretli askerlik yoktur.
Eli silah tutan her Türk askerdir.
Temeli atl› ve hareketli birliklerden oluflmufltur.
Onlu sisteme göre yap›land›r›lm›flt›r.
Donanmas› yoktur.
B u b i l g i l e r e g ö r e , a fl a ¤ › d a k i l e r d e n h a n g i s i kesinlikle söylenemez?
A) Siyasi bilgiler verildi¤ine
B) Halk›n ihtiyaçlar›n›n karfl›land›¤›na
C) Gelecekteki Türklerin Çin’e karfl› tedbirli olmas›na
D) Türklerin nas›l Müslüman oldu¤una
E) Köktürk - Çin mücadelesinin yafland›¤›na
2.
‹lk Türk Devletleri’nde ordu yap›s› ile ilgili baz›
özellikler flunlard›r:
A) I, II, III
6.
B) I, III, II
C) II, I, III
D) II, III, I
E) III, I, II
Son y›llarda yap›lan araflt›rmalara göre; Esik Kurga’ndaki “Alt›n Elbiseli Adam” mezar›nda bulunan
bir gümüfl çanak üzerine yaz›lm›fl iki sat›rl›k kitabenin tarihi MÖ V. veya lV. yüzy›llar olarak belirlenmifltir.
Bu bilgilere göre, afla¤›dakilerden hangisine
ulafl›lamaz ?
Buna göre, afla¤›daki yarg›lardan hangisine
ulafl›labilir?
A) Türklerin sosyal yaflant›lar› göçleri kolaylaflt›rm›flt›r.
B) Türkler teflkilatç› bir yap›ya sahiptir.
C) Türk tarihini belirli bir co¤rafya ve zaman diliminde incelemek zorlaflm›flt›r.
D) Ortay Asya’dan göç eden tüm Türk topluluklar› ulusal kimliklerini kaybetmifltir.
E) De¤iflik kültürlerle etkileflime girilmifltir.
A) Türkler çok eskiden beri yaz›l› bir kültüre sahiptir.
B) Türkler de¤iflik kültürlerle etkileflime girmifllerdir.
C) Türkler göçebe yaflam›fllard›r.
D) Ülke yönetiminde kut anlay›fl› benimsenmifltir.
E) Türkler tar›msal üretimi bilmektedir.
136
TEST – 3
1.
4.
Av r u p a ’ y a g ö ç e d e n b a z › T ü r k t o p l u l u k l a r › n › n
zamanla milli kimliklerini kaybetmelerinde,
I. Avrupa’ya Türk göçlerinin devam etmemesi
II. Avrupa’n›n yerleflik kültürü karfl›s›nda göçebe
kültürünü devam ettirmemeleri
III. Roma ‹mparatorlu¤u ile mücadele etmeleri
Hunlar ve Köktürklerin devam› olan Uygurlar, bu
devletlerden farkl› kültürel, sosyal ve ekonomik
özelliklere sahiptirler.
Buna göre, Uygurlarla ilgili olarak,
I. Yerleflik hayata geçmifllerdir.
II. Ekonomileri daha çok hayvanc›l›¤a dayanmaktad›r.
III. Tafl›namaz sanat eserleri b›rakm›fllard›r.
durumlar›ndan hangileri daha etkili o l m u fl t u r ?
yarg›lar›ndan hangilerine ulafl›lamaz ?
A) Yaln›z II
B) Yaln›z III
C) I ve II
D) I ve III
E) II ve III
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve II
E) II ve III
‹lk Türk Devletleri yak›n komflular›yla yo¤un ticari iliflkilerde bulunmufllar, ticaret yapt›klar› ülkelere canl› hayvan, konserve, deri, kösele ve hayvani g›dalar satm›fllard›r. Satt›klar› mallar›n karfl›l›¤›nda tah›l ve giyim eflyalar› alm›fllard›r.
Buna göre, Türk ekonomik hayat› ile ilgili afla¤ › d a k i l e r d e n h a n g i s i s ö y l e n e m e z?
ESEN YAYINLARI
5.
2.
I. Uygurlar›n egemenli¤inin zay›flamas›na
II. Uygurlar›n kültürel yönden geliflmelerine
III. ‹pek Yolu ticaretinin eski önemini kaybetmesine
A) Genelde ihraç edilen mallar hayvansal ürünlerdir.
B) Sosyal hayata ba¤l› al›m - sat›mlar yap›lm›flt›r.
C) Tar›msal ürünler ithal edilmifltir.
D) Ticaret tamamen d›flar›ya ba¤›ml›d›r.
E) Ticaretin gelifltirilmesi için çaba sarfetmifllerdir.
sonuçlar›ndan hangilerine neden oldu¤u
s ö y l e n e m e z?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve II
E) II ve III
6.
3.
‹ s l a m i y e t Ön c e s i T ü r k l e r d e fl e h i r c i l i k k ü l t ü r ü ,
I. Asya Hunlar›
II. Köktürkler
III. Uygurlar
devletlerinden hangileri döneminde bafllam›flt›r?
A) Yaln›z I
138
B) Yaln›z III
C) I ve II
D) I ve III
E) II ve III
Köktürklerden sonra Orta Asya’ya hakim olan
Uygurlar yerleflik hayata geçmifller, ka¤›t ve matbaay› kullanm›fllard›r. Fakat askeri ve siyasi alanlarda zay›f kalm›fllard›r.
Bu durumun,
Türk Devletleri’nde topra¤a ba¤l› bir yaflam flekli
olmad›¤› için halk s›n›flara ayr›lmazd›. Toplumda
eflitlik esast›. Bu nedenle kölelik, soyluluk gibi
kavramlar ortaya ç›kmam›flt›r.
Buna göre, bu durumun temel nedeninin afla¤›dakilerden hangisinin bir sonucu oldu¤u
savunulabilir?
A)
B)
C)
D)
E)
Çin Devleti ile mücadelelerin
Kut inanc›n›n
Göçebe yaflant›n›n
Orta Asya d›fl›na göçler yap›lmas›n›n
Yaz›y› geç kullanmalar›n›n
1.
5.
‹slamiyet’ten Önceki Türklerde, savafltan dönen
yi¤itlerin a¤›rland›¤› yoksullar›n donat›ld›¤›, dini
ve milli bak›mdan önemli günlerin hep birlikte
kutland›¤› flölenler yap›l›rd›.
Yu k a r › d a k i i l k T ü r k De v l e t l e r i’ n i n h a n g i l e r i n d e
flehirlerin kurulmas›yla, günümüze kadar gel e n e v l e r, tap›naklar, s a r a y l a r i n fl a e d i l m i fl t i r ?
Bu flölenlerin afla¤›dakilerden hangisini sa¤lad›¤› savunulabilir?
A)
B)
C)
D)
E)
2.
A) Yaln›z I
Toplumsal dayan›flmay›
Askerlik bilgisinin geliflmesini
‹nanç özgürlü¤ünü
Komflu ülkelerle iliflkilerin geliflmesini
Yerleflik hayata geçiflin h›zlanmas›n›
(2003 – ÖSS)
6.
I. Türk topluluklar›n›n farkl› boylardan oluflmas›
II. Türk topluluklar›n›n genelde yerleflik düzene
geç geçmeleri
III. Türk topluluklar›n›n dini inançlar›
‹slamiyet'ten Önce Türk Devletleri’nde ka¤an›n
efline "hatun" unvan› verilirdi.
Hatunun;
durumlar›ndan hangileri etkili olmufltur?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve II
E) II ve III
(2006 – Sosyal 2)
7.
I. Elçileri kabul etmesi
II. Saray›n›n olmas›
III. O¤lunun veliaht olmas›
durumlar›ndan hangileri, ka¤an› temsil etme
yetkisinin oldu¤unu gösterir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve II
E) II ve III
(2005 – ÖSS)
4.
A)
B)
C)
D)
E)
140
Ticaret yapmalar›
Sanata ilgi duymalar›
Ekip biçme aletlerine sahip olmalar›
Topluluklar halinde yaflamalar›
Kendilerine özgü dilleri kullanmalar›
(2006 – Sosyal 1)
Ti c a r e t y o l l a r › n d a n b i r i o l a n ‹ p e k Yo l u ’ n u n
tarih boyunca farkl› güzergahlar izlemesinde
afla¤›dakilerden hangisinin etkisi oldu¤u
savunulabilir?
A) Egemen güçlerin de¤iflmesinin
B) Kabileler aras›nda kültür farkl›l›klar› olmas›n›n
C) ‹pe¤in ticari bir de¤iflim arac› olarak kullan›lmas›n›n
D) Ticari mallar›n›n Avrupa’ya götürülmesinin
E) Kervan ticareti yap›lmas›n›n
Türklerin göçebe bir hayat tarz›ndan yerleflik
toplum düzenine geçmeleri, beraberinde pek
çok de¤ifliklik getirmifltir.
A fl a ¤ › d a k i l e r d e n h a n g i s i n i n b u d e ¤ i fl i k l i k l e rden biri oldu¤u savunulabilir?
Karluklar, Müslüman olmamalar›na karfl›n, ‹slam
ordusuyla birleflip 751 y›l›nda Talas’ta Araplar›n
yan›nda savafla girmifller; Çin’in yenilgiye u¤rat›lmas›nda önemli rol oynam›fllard›r.
K a r l u k l a r › n , Araplar› Talas Savafl›’nda desteklemelerinde;
‹slam Devleti’nde saltanat sisteminin devam
etmesi
II. Çin’in Orta Asya’daki Türk egemenli¤ine son
vermek istemesi
III. Türgifl Devleti’nin y›k›lm›fl olmas›
ESEN YAYINLARI
3.
B) Yaln›z II
C) I ve II
D) I ve III
E) II ve III
(2004 – ÖSS)
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve II
E) II ve III
(2006 – Sosyal 2)
I.
Orta A s y a ’ d a k i T ü r k De v l e t l e r i’ n i n b a fl l a n g › ç ta, ekonomilerinin temelini hayvanc›l›¤›n
oluflturmas›nda yuk ar›dakilerden hangilerinin etkili oldu¤u savunulabilir?
A) Yaln›z I
I. Köktürkler
II. Hunlar
III. Uygurlar
(2007 – Sosyal 1)
8.
Afla¤›dakilerden hangisi Uygurlar ve K ö k t ü r klerin ortak özelliklerinden biridir?
A)
B)
C)
D)
E)
Kendilerine özgün alfabelerinin olmas›
Hakanlar›n›n “idikut” unvan› tafl›mas›
Kâ¤›t üretmeleri
Bask›da, hareketli harf sistemini kullanmalar›
Mani dinini resmi din olarak kabul etmeleri
(2007 – Sosyal 2)
16. VI. yüzy›lda gerçekleflen olaylardan baz›lar› flunlard›r: Orta Asya ipek ticaretinin bir bölümünü
elinde tutan Akhunlara karfl›, Bat› Köktürklerin
yöneticisi ‹stemi Yabgu Sasanilerle anlaflt›. Her
iki devlet taraf›ndan zorlanan Akhunlar Devleti y›k›ld›. Sasaniler, So¤dlu ipek tüccarlar›n›n geçiflini
yasaklad›. ‹stemi Yabgu bu kez Sasanilere karfl›
Bizans’la ifl birli¤i yapt›. Bizans’la Sasaniler aras›nda savafl oldu. Savafl sonunda Sasaniler eski
gücünü kaybetti.
19. Uygurlar, 745 y›l›nda Karluk ve Basmillerle birleflip Köktürk Devleti’ni y›karak yerine Orhun Nehri
k›y›lar›nda baflkent Ötüken olmak üzere yeni bir
devlet kurmufllard›r. Dokuz aile birli¤inden oluflan
Uygurlar, Karluk ve Basmil topluluklar›n› da itaatleri alt›na alarak bu say›y› on bire ç›karm›fllard›r.
Bu olaylara göre afla¤›daki yarg›lardan hangis i d o ¤ r u d e ¤ i l d i r?
A) Göçebe yaflam sürdürülmüfltür.
B) Uygurlar, farkl› topluluklar› bir araya getirmifllerdir.
C) Çin’in bask›s›yla bat›ya göçler olmufltur.
D) Karluklar Uygurlardan önce devlet kurmufltur.
E) Karluklar Orta Asya’n›n Türk egemenli¤inde
kalmas›nda etkili olmufltur.
(2010 – LYS)
Ya l n › z b u b i l g i y l e a fl a ¤ › d a k i y a r g › l a r d a n h a ngisine ulafl›labilir?
17. I. Turan (Hilal) takti¤i
II. Hayvan figürleri
III. ‹kili teflkilat
Türk devletleriyle ilgili yukar›daki kavramlar›n
sanatta betimleme, savafl yöntemi ve devlet
yönetimi alanlar›na göre do¤ru s›ralan›fl biçimi afla¤›dakilerden hangisidir?
A) I, II, III
C) II, I, III
B) I, III, II
D) II, III, I
E) III, I, II
(2010 – LYS)
ESEN YAYINLARI
A) ‹pek Yolu Bizans için önemlidir.
B) ‹pek Yolu’nun Orta Asya ekonomisi için önemi
çok büyüktür.
C) Sasanilerin zay›flamas› ‹ran’› sald›r›ya aç›k
duruma getirmifltir.
D) Bat› Köktürk Yabgusu, devletin ç›karlar›
do¤rultusunda de¤iflken ittifak aray›fllar›na
girmifltir.
E) Bizans, Ak Hun topraklar›n› ele geçirmifltir.
(2010 – LYS)
20. Türk devlet anlay›fl›nda yönetme yetkisi, kurucu
hanedana özgü say›lm›flt›r. Bu nedenle baflka bir
hanedan saltanat mücadelesinde bulunamam›flt›r.
Bu durumun nedeni afla¤›dakilerden hangisidir?
A) Yaflça büyük hanedan üyesinin tahta geçmesi
B) Hanedan üyelerinin illere vali olarak atanmas›
C) Hükümdarl›¤›n hukuksal kayna¤›n›n tanr›sal
oldu¤una inan›lmas›
D) Yönetimin babadan o¤ula geçmesi
E) Hükümdar efllerinin devlet yönetiminde söz
sahibi olabilmesi
(2010 – LYS)
21. ‹ s l a m i y e t t e n Ön c e T ü r k l e r d e ,
18. T ü r k t a r i h i y l e i l g i l i a fl a ¤ › d a v e r i l e n b i l g i l e r d e n
hangisi do¤rudur?
A) Türkistan’›n Sincan Özerk Bölgesi’nde yaflayan topluluklardan biri Uygurlard›r.
B) Orta Asya’da kurulan ilk Türk Devleti Köktürklerdir.
C) Avrupa Hunlar›n›n kurucusu Mete Han’d›r.
D) Karluklar Avrupa’da devlet kurmufltur.
E) Alparslan Malazgirt Savafl›’n› Haçl›lara karfl›
kazanm›flt›r.
(2010 – LYS)
142
I. yün dokumac›l›¤›n›n yap›lmas›,
II. ticarette Çin’den al›nan ipe¤in koyun ve s›¤›rla takas edilmesi,
III. orduda ve ulafl›mda atlardan yararlan›lmas›
d u ru m l a r ›n d an h a ng i l e r i ni n ha y v a n c › l › ¤› n t o pl u m s a l h a y a t t a ö n e m l i b i r y e r i o l d u ¤ u n u g ö sterdi¤i savunulabilir?
A) Yaln›z II
B) Yaln›z III
C) Yaln›z I
D) I ve II
E) I, II ve III
(2011 – YGS)
1.
‹slamiyet Öncesi Türk Devletleri’nden olan I. Köktürklere ait bilgileri tamamlay›n›z. (15 puan)
I. KÖKTÜRKLER'in
Kurucusu
Kuruldu¤u yer
Y›k›l›fl Sebebi
Bilinen Önemli Özellikleri
2.
Afla¤›daki destanlar›n hangi devletlere ait oldu¤unu yaz›n›z. (15 puan)
A)
B)
C)
D)
E)
F)
3.
Afla¤›dakilerden hangisi Türk toplum yap›s›n›n birimlerinden biri de¤ildir? (10 puan)
A) O¤uz
4.
B) Urug
C) Boy
D) Budun
E) Tigin
‹slam öncesi Türk Devletleri’nden olan Uygurlara ait bilgileri tamamlay›n›z. (15 puan)
UYGURLAR'›n
Kurucusu
Kuruldu¤u yer
Y›k›l›fl Sebebi
Bilinen Önemli Özellikleri
145
5.
Uygurlar (840 - 1212)
I. 14-18 harften oluflan bir alfabe kulland›lar.
II. Kent ve kasaba kurdular.
III. Tap›nak mimarisini gelifltirdiler.
IV. Mani dinini benimsediler.
V. Ekonomik hayatlar› büyük ölçüde hayvanc›l›¤a dayan›r.
Bu bilgilerden hangileri Uygurlar›n yerleflik hayata geçmeleri ile ilgili de¤ildir? Yaz›n›z. (10 puan)
6.
Margus Antlaflmas› kimler aras›nda yap›lm›flt›r? Maddelerini yaz›n›z. (20 puan)
Margus Antlaflmas› ......................................... ile ................................................... aras›nda yap›lm›flt›r.
a)
b)
c)
d)
7.
8.
Afla¤›daki kelime ve kavramlar› aç›klay›n›z. (10 puan)
a) Kut
:
b) Tigin
:
c) Yu¤
:
d) Töre
:
e) Kurultay
:
146
İSLAM TARİHİ VE
UYGARLIĞI
(13. YÜZYILA KADAR)
BÖLÜM 4
147
‹slam Tarihi ve Uygarl›¤› (13. Yüzy›la Kadar)
Hint Medeniyeti
‹SLAM‹YET’‹N DO⁄UfiU SIRASINDA
DÜNYANIN VE ARAP YARIMADASI’NIN
DURUMU
Hint topraklar›nda birçok millet ve kavim yafl›yordu.
Ço¤unlu¤u Ari’ler oluflturuyordu. Ari kavimleri özlerini
yitirmemek için “Kast Sistemi”ni oluflturdular. Bu durum dil, din ve ›rk ba¤› olmayan Hint halk› aras›nda
kaç›n›lmaz uçurumlar ortaya ç›kard›.
DÜNYANIN DURUMU
Hint halk›, Veda, Brahmanizm, Hinduizm ve Budizm
gibi ö¤retilere inan›yordu.
ASYA KITASI
Bizans ‹mparatorlu¤u
Çin
Roma ‹mparatoru Constantinus MS 330’da Roma
Devleti’nin baflkentini Konstantin (‹stanbul)’e tafl›m›flt›r.
Çinliler tarihin kadim (eski) medeniyetlerindendir.
(MÖ 1800-1200) Çin hakk›ndaki ilk bilgiler Shang Hanedan›’na aittir.
Kavimler Göçü (375) sonras›nda Roma Devleti kar›fl›kl›klar yaflam›flt›r. 395’te Do¤u ve Bat› Roma diye
ikiye ayr›lm›flt›r.
‹slamiyetin geldi¤i y›llarda Çin’de Sui Hanedanl›¤› hüküm sürüyordu. 618 y›l›ndan itibaren ise Tang Hanedanl›¤› hüküm sürmeye bafllad›.
Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u ad›n› Bizans olarak de¤ifltirmifltir.
Çin’de Tao, Lao-çe, Konfiçyus ve Budizm ö¤retileri
yayg›nd›.
Bizans en parlak dönemini Jüstinyen Hanedan› döneminde yaflam›flt›r (MS VI. yüzy›l).
Sasaniler
Sasaniler bugünkü ‹ran topraklar›nda yafl›yorlard›.
Baflkentleri Madain flehriydi. Atefle tapan Sasaniler
‹pek Yolu ticaretinin tamamen kendilerine geçmesi
için Köktürk, Bizans ve Ak Hun (Eftalit)larla mücadele
ediyordu.
Köktürk, Bizans ‹ttifak› ile Sasaniler zay›flam›flt›r. ‹slamiyet’in do¤uflu s›ras›nda Sasanilerin bafl›nda II.
Hüsrev Perviz (590 - 628) bulunmaktayd›. Hz. Muhammed II. Hüsrev Perviz’e de ‹slam’a davet mektubu göndermifltir.
Köktürkler
Köktürkler merkez Ötüken olmak üzere 552 y›l›nda
Bumin Ka¤an taraf›ndan kurulmufltur. En parlak dönemlerini Mukan Ka¤an zaman›nda yaflad›lar.
‹slamiyet’in do¤uflu s›ras›nda Köktürkler iç kar›fl›kl›klar yafl›yorlard›. Çin sald›r›lar› sonunda 630 y›l›nda
Do¤u Köktürkleri, 658 y›l›nda Bat› Köktürkleri ortadan
kalkt›. 680 y›l›nda ise II. Köktürk Devleti kuruldu. Köktürkler Gök Tengri’ye inan›yorlard›.
148
Japonya
ESEN YAYINLARI
‹slamiyet’in do¤uflu s›ras›nda Ortodoks Bizans’›n bafl›nda Haraklios vard›. Hz. Muhammed Haraklios’a ‹slam’a davet mektubu göndermifltir.
Japonya ‹slamiyet’in do¤ufl y›llar›nda Çin kültürünün
etkisi alt›ndayd›. Japonya’da tam bir merkezi otorite
olmad›¤› için ülkeyi yerel beylikler yönetiyordu.
Japonlar, Konfüçyüslük, Taoizm, Budizm ve ço¤unlukla fiintoizm’e inan›yorlard›. fiintoizm, Tanr›’n›n yolu demekti. Bu inançta atalara tap›nma ve tabiat kuvvetlerine tap›nma vard›r.
AVRUPA KITASI
Avrupa’da, Avrupa Hun Devleti’nin bask›s›yla oluflan
Kavimler Göçü (375) yaflanm›flt›. Bu nedene etnik yap› de¤iflmifl ve birçok yeni devlet kurulmufltu.
Bat› Roma’n›n 476’da y›k›lmas› üzerine k›sa süreli de
olsa Marovenj ve Karolenj Kral›l›klar› siyasi birli¤i
sa¤layabilmifllerdir. Macar ve Norman sald›r›lar› ile y›k›lan bu siyasi birli¤in yerine yüksek flatolarda oturan
yerel senyörler devri bafllam›flt›r (Feodalite).
‹slamiyetin do¤uflu s›ras›nda Avrupa’n›n yegane dini
Hristiyanl›kt›r. Bat› Roma etki sahas›nda kalan Avrupa’da Hristiyanl›¤›n Katolik mezhebi, Bizans etki sahas›nda kalan Rusya ve Balkanlarda, Hristiyanl›¤›n
Ortodoks mezhebi etkili olmufltur.
AFR‹KA KITASI
➥ ‹slam inanc›na göre Kabe Hz. Adem taraf›ndan
yap›lm›flt›r. Nuh Tufan›’nda tahrip olan Kabe’yi Hz.
‹brahim ve o¤lu Hz. ‹smail yeniden infla etmifllerdir.
‹slamiyet’in do¤du¤u s›ralarda Afrika’n›n Akdeniz sahil topraklar› Bizans’›n elinde bulunmaktayd›. M›s›r’›n
güneyinde ise Aksum Devleti (Habeflistan Krall›¤›)
bulunuyordu. Bafl›nda Habefl Meliki Necafli’nin oldu¤u bu krall›k Hristiyanl›¤› kabul etmifl ve M›s›r Kilisesi’ne ba¤lanm›flt›. Müflrik bask›s›ndan bunalan Hz.
Muhammed, yeni Müslüman olan zay›f kimseleri Habeflistan’a hicret ettirmiflti. Habefl Meliki bu yeni din
mensuplar›n› hofl karfl›lam›fl ve korumufltur.
‹slamdan önce Araplarda fiiir ve Hitabet geliflmiflti.
Ukaz Panay›r›nda fliir ve hitabet yar›flmalar› yap›l›rd›.
Yedi fiiir Kabe’nin duvar›na as›l›rd›. Buna (Yedi Ask›)
denirdi ve ödül verilirdi.
HZ. MUHAMMED DÖNEM‹
➥ Baz› kaynaklarda Necafli’nin gizli Müslümanl›-
Hz. Muhammed Mekke’de 571 y›l›nda do¤du. Babas›
Abdullah, Kureyflin Haflimo¤ullar› kolundand›r. Annesi Amine ise Beni Zühre kolundand›r. Do¤madan önce babas›, alt› yafl›nda ise annesi öldü. Hz. Muhammed, dedesi Abdulmuttalip’le ve sonra amcas› Ebu
Talip’le birlikte yaflad›.
¤› benimsedi¤ini görmekteyiz. Öyleki Hz. Muhammed, Necafli’nin ölümü nedeniyle g›yaben cenaze
namaz›n› k›ld›rm›flt›.
‹ s l a m i y e t ’ t e n Ö n c e A r a p Ya r›ma d a s› ’n ›n
Siyasi Durum
Arabistan, Asya’n›n güney bat›s›nda yer al›r. Do¤usunda Basra Körfezi, bat›s›nda K›z›ldeniz, güneyinde
Umman Denizi, kuzeyinde Filistin ve Suriye yer al›r.
En önemli bölgeleri Hicaz, Necid ve Yemen’dir.
Yar›madada yaflamaya en elveriflli yer Yemen’dir.
Bölgede Main Devleti (MÖ 15. yüzy›l - MÖ 8. yüzy›l›n
sonlar›), Seba (Saba) Devleti (MÖ 10. yüzy›l - MÖ 2.
yüzy›l›n sonlar›), Himyerliler (MÖ 115 - MS 525), Nebatl›lar (MÖ 400 - MS 106), Tedmürlüler (MÖ 1. yüzy›l - 273) Gassaniler (MÖ 3. yüzy›l - 636) devletleri
kurulmufltur.
Araplar kabileler halinde yaflarlar, göçebedirler. Temel
geçim kaynaklar› hayvanc›l›k ve ticarettir.
Sosyal yap›da kabilecilik önemlidir. Bafllar›nda fleyh
denilen yöneticiler vard›r. Erkek egemen toplumdur.
Erkek çocuklar› önemlidir. Kabileler aras› kan davalar› yayg›nd›r. Halk köleler ve hürler olarak ayr›lm›flt›r.
Mekke’de bulunan Kabe, Cahiliye dönemi Araplar›
için önemlidir. Çok tanr›l› inanca sahiptirler. En önemli tanr›lar›, Ay, Y›ld›z ve Günefl’tir. Tanr›lar›n› temsilen
putlar yaparlard›. Bunlar› Kabe’nin içine koyarlard›.
En önemlileri Lat, Uzza, Hubel ve Menat’t›r.
ESEN YAYINLARI
ARAP YARIMADASI’NIN DURUMU
Hz. Muhammed amcas›n›n kervan› ile Yemen ve Suriye’ye ticaret için gitti. Yirmi befl yafl›nda Hz. Hatice
ile evlendi. ‹kisi erkek, dördü k›z olmak üzere alt› çocu¤u oldu.
610 y›l›nda Hira Da¤’›nda ilk vahiy geldi. Hz. Muhammed önce yak›nlar›n›, sonra bütün insanlar› ‹slam dinine davet etti.
‹ l k M ü s l ü m a n l a r ; Efli Hz. Hatice, Hz. Ali, Hz. Zeyd
Bin Harise, Hz. Ebubekir’dir.
Hz. Muhammed Döneminde Önemli Olaylar
A k a b e B i a t l a r › : Medine’den Kabe’yi ziyarete gelenlere ‹slamiyet’i tebli¤ etti. Onlar da kabul ettiler. Hz. Muhammed’e ba¤l› kalacaklar›na söz verdiler.
Hicret (622): Mekke’den, Medine’ye göçün ad›d›r.
Nedenleri
★
Kureyfl bask›s›ndan kurtulmak
★
‹slam’›, rahat yaflama ve yaymay› sa¤lamak
Sonuçlar›
★
‹slamiyet Mekke d›fl›nda h›zl› bir flekilde yay›lmaya bafllad›.
★
‹lk ‹slam devletinin temelleri at›ld›.
★
‹slam devletinin yönetim merkezi olan mescit infla ettirildi.
★
Müslümanlar dinini rahatça yaflamaya bafllad›lar.
149
➥ Hicret’ten sonra Medine’ye göç eden Müslü-
★
Müslümanlar savafl›n sonunda yenilmesine ra¤men Mekkeliler kesin bir üstünlük sa¤layamad›lar.
★
Hz. Muhammed yaraland›, Hz. Hamza flehit düfltü.
★
Mekkelilerle iflbirli¤i yapan Beni Nadir Yahudileri
Medine’den ç›kart›ld›lar.
manlara Muhacir, onlar› misafir eden Medinelilere
Ensar denilmektedir.
➥ Hz. Muhammed Medine’de yaflayan Yahudilerle “ M e d i n e Sö z l e fl m e s i ’ n i ” yapt›. Medine’ye
bir sald›r› olursa beraber savunacaklard›. Böylece
farkl› dinden insanlar›n ayn› flekilde hoflgörü ile
yaflayabileceklerini gösterdi.
➥ Hz. Muhammed Savafl› flehirde kabul ederek
savunma yapmak istiyordu. Ancak dan›flma meclisindeki gençler d›flarda savafl yap›lmas›n› istediler.
Hz. Muhammed de ço¤unlu¤un görüflüne uydu.
Bedir Savafl› (624)
Nedenleri
Mekkelilerin fiam’a kervan göndermesi ve geliri ile silahlan›p Müslümanlar› yok etmek istemeleri.
Hendek Savafl› (627)
★
★
Mekkelilerin Uhud Savafl’›nda istedikleri sonucu
alamamalar›
★
Müslümanlar› tamamen ortadan kald›rmak istemeleri
★
Yahudilerin ve bir k›s›m Arap kabilelerinin Mekkelileri savafla k›flk›rtmalar›
Nedenleri
Müslümanlar›n Mekkelilere bu f›rsat› vermek istememeleri
★
Müslümanlar Mekkelilerle yapt›klar› ilk savafl› kazand›.
★
Müslümanlar›n kendilerine olan güveni artt›.
★
‹slamiyet bölgede h›zl› bir flekilde yay›lmaya bafllad›.
★
Elde edilen savafl esirleri Medineli Müslümanlara
okuma-yazma ö¤retmek flart› ile serbest b›rak›ld›lar.
ESEN YAYINLARI
Sonuçlar›
Sonuçlar›
★
Medinelilerin flehrin etraf›nda kazd›¤› hendekleri
Mekkeliler geçemediler.
★
Mekkeliler bir daha Müslümanlara sald›rmad›lar.
★
Birçok Arap kabilesi bu savafltan sonra ‹slamiyet’i
kabul etti.
★
Mekkelilerle iflbirli¤i yapan Beni Kurayza Yahudileri Medine’den ç›kart›ld›. Böylece Medine’de Yahudi kalmad›.
➥ Bu olay ‹slamiyet’in okumaya verdi¤i de¤eri
göstermesi bak›m›ndan önemlidir.
➥ Bedir Savafl’›nda Medine Sözleflmesi’ne uymayan Beni Kaynuka Yahudileri Medine’den ç›kart›ld›lar.
Uhud Savafl› (625)
Nedenleri
★
Mekkelilerin Bedir Savafl› yenilgisinin intikam›n›
almak istemeleri
★
fiam ticaret yolundaki eski etkinliklerini yeniden
kazanmak istemeleri
Sonuçlar›
★
Uhud Da¤›’n›n eteklerinde karfl›laflan iki taraf ordular›’n›n savafl› kesin kazand›¤› belli olmad›.
Savafl›n bafl›nda Müslümanlar, sonunda Mekkeliler galip geldiler.
150
Yorum
Bu savaflla Müslümanlar›n kendini koruyacak güce ulaflt›¤› görülmektedir. Ayr›ca hep savunma savafl› yapan Müslümanlard›. Böylece sald›r› s›ras›
onlara geçmifl oldu.
Hudeybiye Bar›fl› (628)
Hz. Muhammed yan›ndaki 1500 kifli ile Kabe’yi ziyaret etmek istedi. Mekkeliler buna karfl› ç›kt›lar. Hz.
Muhammed Hz. Osman’› durumu ve amaçlar›n› anlatmak için Mekke’ye elçi olarak gönderdi. Hz. Osman’›n Hac yapmak amac› ile geldiklerini anlatmas›na ra¤men onu tutuklad›lar.
★
Hz. Muhammed bunun üzerine yan›ndaki 1500 kifliden gerekirse ölünceye kadar savaflcaklar›na dair
söz ald›. Bu olaya “ B i a t ü r - R › d v a n ” denmektedir.
Durumun ciddiyetini anlayan Mekkeliler bar›fl istediler. Yap›lan görüflmeler sonunda H u d e y b i y e B a r › fl ›
imzaland›.
➥ ‹lk cizye vergisi Yahudilerden al›nm›fl oldu.
★
Buna göre;
Müslümanlar Kabe’yi ertesi y›l ziyaret edeceklerdir.
★
Mekkelilerden reflit olmayan birisi Müslüman
olursa Medine’ye al›nmayacakt›r, Medinelilerden
birisi Mekke’ye geçerse geri verilmeyecektir.
★
Her iki taraf di¤er kabilelere kar›flmayacakt›r.
Kendilerine müttefik olan kabilelere askeri yard›m
yapmayacaklard›r.
★
‹ki taraf aras›nda 10 y›l savafl yap›lmayacakt›r.
➥ Hudeybiye Antlaflmas› Müslümanlar›n aleyhine görünmesine ra¤men lehlerine dönmüfltür.
Mekkeli gençlerin Müslüman olmas› ve Medine’ye
al›nmamas› üzerine Mekke-Medine aras›ndaki
yollar› keserek Mekkelilerin kervanlar›na sald›rd›lar. Mekkeliler büyük zarar görünce antlaflman›n
bu maddesinin fesh edilmesini Hz. Muhammed’den istediler. Böylece Hz. Muhammed’in ne
kadar ileri görüfllü oldu¤u ortaya ç›km›flt›r.
Yorum
Bu antlaflma ile Mekkeliler Müslümanlar›n siyasi
varl›¤›n› kabul etmifllerdir. ‹slam dini çevrede daha h›zl› yay›lmaya bafllam›flt›r.
Yahudiler bundan sonra sürekli Müslümanlar›n
aleyhine aç›k ya da gizli faaliyetlerini sürdürdü.
Mute Seferi (629)
Nedeni
Hz. Muhammed Gassani Arap kabilesinin Busra valisine ‹slam’› tebli¤ etmek için bir elçi ve mektup göndermesi üzerine Busra valisi gelen elçiyi öldürdü.
Sonucu
ESEN YAYINLARI
★
Müslüman olmayan erkeklerden askerlik yapmamalar› karfl›l›¤›nda cizye vergisi al›nmaya baflland›.
Zeyd bin Harise komutas›ndaki ‹slam ordusu Busra
üzerine gitti. Busra valisi Bizans’tan yard›m istedi. Bizans ordusu ile ‹slam ordusu karfl›laflt›. ‹ki taraf da
büyük kay›plar verdi. Zeyd bin Harise’nin ölmesi üzerine komutay› Halid bin Velid ald›. Zayiat vermeden
orduyu geri çekti. ‹ki taraf birbirine kesin bir üstünlük
sa¤layamad›lar.
Yorum
Mute Savafl› Bizans’la, Müslümanlar›n yapt›¤› ilk
savaflt›r. Hz. Muhammed bu savafla kat›lmam›flt›r.
Mekke’nin Fethi (630)
Nedenleri
Mekkeliler Hudeybiye Bar›fl›’n› bozarak müttefiki olan
kabileye yard›m etmifltir.
Hayber ’in Fethi (629)
Bunun üzerine Hz. Muhammed Mekke’yi fethetmeye
karar verdi.
Nedenleri
Sonuçlar›
★
‹slamiyet’in güçlendi¤ini gören Yahudilerin tedirgin olmas›
Mekke kuflat›l›nca Ebu Süfyan baflta olmak üzere birçok Mekkeli Müslüman oldu.
★
Hendek Savafl› s›ras›nda Mekkelileri desteklemeleri
★
Mekkeliler için genel af ilan edildi.
★
Kabe putlardan temizlendi.
Önemli bir ticaret yolu olan fiam ticaret yolunun
üzerinde bulunmas›
★
‹slam’›n önündeki en büyük engel kalkt›.
★
‹slam dini h›zl› bir flekilde yay›lma alan› buldu.
★
Sonuçlar›
★
fiam ticaret yolunun denetimi tamamen Müslümanlara geçti.
➥ Mekke’den zorla ç›kart›lan Müslümanlar, do¤duklar› topraklara sevinç içinde dönmüfllerdir.
151
Huneyn Savafl› (630)
Ve d a H u t b e s i k › s a c a fl u k o n u l a r › i ç e r i r :
Nedeni
★
★
★
Mekke’nin fethi ile baz› putperest kabileler ve Taifliler
Müslümanlar›n daha da güçlenmesini engellemek istemifllerdir.
Bunun üzerine Hz. Muhammed Huneyn’de toplanan
Putperestlere karfl› harekete geçti.
★
Sonuçlar›
★
★
★
Savafl› Müslümanlar kazand›.
★
Putperestlerin Orta Arabistan’daki güçleri k›r›lm›fl
oldu.
Veda Hacc›’ndan sonra Hz. Muhammed Medine’ye
dönmüfltür. Hastalanm›fl ve 632 y›l›nda vefat etmifltir.
Vefat etti¤i yere gömülmüfltür. (Ravza-i Mutahhara)
Taif Seferi (631)
Huneyn Savafl›’n› Müslümanlar›n kazanmas› üzerine
Beni Sakif kabilesi savafl meydan›ndan kaçarak Taif’e
s›¤›nd›lar. Müslümanlar Taif’i kuflatt›lar ancak alamad›lar. Bir süre sonra Taif halk› kendili¤inden teslim olarak Müslüman oldu.
DÖRT HAL‹FE DÖNEM‹ (632-661)
Nedenleri
★
Bizans ordusunun Müslümanlar›n üzerine yürüdü¤ü haberinin al›nmas›
ESEN YAYINLARI
Tebük Seferi (631)
Hz. Muhammed’in son seferi olup, Bizans üzerine yap›lm›flt›r.
Allah’tan baflka ilah yoktur.
Bütün Müslümanlar kardefltir.
Kad›nlar›n ve erkeklerin birbirlerine karfl› hak
ve sorumluluklar› vard›r.
‹nsanlar›n eflit oldu¤unun, esas üstünlü¤ün
Allah’a kulluktan geçmektedir.
Kan davalar›n›n yasak oldu¤unun
Kur’an-› Kerim’in tamamland›¤›n›n
Halife kelimesi Arapça’da halef (sonradan gelen, takip eden) demektir. Hz. Muhammed’in vefat› üzerine
‹slam toplumunun ileri gelenleri seçimle ilk halife Hz.
Ebu Bekir’i seçmifllerdir.
Sonuçlar›
★
Haberin as›ls›z oldu¤u anlafl›ld›.
★
Bu sefer s›ras›nda Suriye’deki baz› kabileler
Müslüman oldular.
★
Hz. Muhammed’in son seferidir.
Veda Hacc› ve Hz. Muhammed’in Vefat› (632)
Hz. Muhammed 632 y›l›nda, hac görevini yerine getirmek için Mekke’ye gitti. Bu hac ‹slam tarihinde Veda
Hacc› olarak geçmektedir.
HZ. EBÛ BEK‹R DÖNEM‹ (632-634)
Hac s›ras›nda 100.000 kifliye hitaben hutbe okudu.
Önemli Olaylar
152
★
Hz. Ebû Bekir önce Hz. Muhammed Dönemi’nde
savafl için haz›rlanan orduyu Usame Bin Zeyd
komutas›nda Suriye üzerine gönderdi.
★
Pek çok bölgede ortaya ç›kan yalanc› peygamberleri ortadan kald›rd›.
★
Zekat vermemek için isyan eden kabilelerle savaflt› ve zekat vermelerini sa¤lad›.
★
Kur’an-› Kerim’i kitap haline getirtti.
★
Halid Bin Velid komutas›ndaki ‹slam ordusu ile
Bizans ordusu Suriye’de Yermük Irma¤›’n›n k›y›s›nda karfl›laflt›. Bizans yenilgiye u¤rat›ld› (634).
★
Adli teflkilatlar oluflturularak, buralara illerin adalet ifllerine bakacak kad›lar atand›.
★
Divan örgütü kuruldu.
★
Beytül Mal ad› verilen devlet hazinesi oluflturuldu.
★
Vergilerin düzenli toplanmas›n› sa¤lamak için
“Hicri Takvim” yap›ld›.
★
‹lk kez düzenli ordu oluflturuldu. S›n›rlara ordugah flehirleri kurularak fetih ve savunma kolaylaflt›r›ld›.
★
‹kta sistemi kurularak uygulanmaya bafllanm›flt›r.
➥ Yermük Savafl› ile Suriye’nin kap›lar› ‹slam ordular›na aç›lm›flt›r.
★
Hz. Ebû Bekir Yermük zaferinin haberini ald›ktan
k›sa bir süre sonra vefat etti (23 A¤ustos 634).
★
Kabri Ravza-i Mutahhara’da Hz. Muhammed’in
yan›ndad›r.
HZ. ÖMER DEVR‹ (634-644)
CÜND: Ordugah birimleridir. Bu birimlerle ordunun ihtiyaçlar› kolay karfl›land›. Bölgelerin ‹slamlaflmas› sa¤land›. S›n›rlar›n güvenli¤i sa¤lanm›fl
oldu.
Hz. Ebûbekir’in hastal›¤› s›ras›nda yapt›¤› vasiyet gere¤i O’nun ölümü üzerine hiçbir itiraz görmeden halife olmufltur.
Önemli Cünd fiehirleri;
★
★
‹slam ordular›n›n Suriye’deki fetihleri devam etmifltir.
‹slam ordusu 635 y›l›nda fiam’› kuflatm›fl ve 6 ay
sonra alm›flt›r.
★
Suriye’deki fetihler sonucu Hama, Humus, Halep
ve fieyzer Müslümanlar›n eline geçmifltir.
★
636 y›l›nda Bizans ordusu Ecnadin Savafl›’nda
bozguna u¤rat›ld›. Kudüs kuflat›ld›. Kudüs patri¤i
savafl yapmadan flehri teslim etti.
➥ Hz. Ömer bir kanunname haz›rlayarak buradaki Hristiyan ve Musevilere inanç ve ibadetlerinde özgürlük tan›m›flt›r.
ESEN YAYINLARI
Hz. Ömer Dönemi Fetihleri
★
Kufe ve Basra: ‹ran’›n fethi için kullan›ld›.
★
D›maflk ve K›nnesrin: Anadolu ve Azerbaycan’›n fethi için kullan›ld›.
★
Fustat (Kahire): Kuzey Afrika’n›n fethi için kullan›ld›.
Köprü Savafl› (634)
Kufe yak›nlar›nda F›rat Nehri’ni sallarla geçen ‹slam
ordusu Sasaniler’in savaflta filleri kullanmalar› ile yenildiler. Bu yenilgi ‹slam ordusunun Sasaniler karfl›s›nda ilk büyük yenilgisidir.
Kadisiye Savafl› (636)
★
Ebu Ubeyde komutas›ndaki ‹slam ordusu ‹ran’›n
fethi için görevlendirildi.
Hz. Ömer Dönemi ve Devlet Te fl k i l a t l a n m a s ›
Hz. Ömer Dönemi’nde ‹slam Devleti’nin s›n›rlar›n›n
h›zla genifllemesi ve s›n›rlar›n geniflleyerek yeni kültürlerle ve anlay›fllarla karfl›lafl›lmas› baz› sorunlar›n
ortaya ç›kmas›na neden oldu. Bu sorunlar›n çözülmesi amac›yla baz› ad›mlar at›ld›.
★
Yeni feth edilen yerler yönetim birimlerine ayr›larak eyaletler oluflturulmufltur. Buralar›n bafl›na
valiler atanm›flt›r.
Köprü Savafl›’n›n kaybedilmesine ra¤men ‹ran’›n fethi için ilerleme devam ettirilmeye çal›fl›ld›. Sasanilerin
‹slamlar üzerine ordu göndermesi üzerine iki ordu Kadisiye’de üç gün boyunca savaflt›. Savafl› Müslümanlar kazand›.
Sasaniler Celula’da yeniden direnifle geçtiler ise de
yenildiler.
Nihavent Savafl› (642)
Sasaniler yeni bir ordu kurarak Müslümanlar› durdurmaya çal›flt›lar. Savafl› Müslümanlar kazand› ve Sasani ordusu tamamen da¤›ld›.
153
‹ç K a r › fl › k l › k l a r
Yorum
Hz. Osman Emevi soyundan gelenleri devletin yönetimine getirince Kufe ve M›s›r gibi yerlerde ayaklanmalar ç›kt›. ‹slamiyet’in ortadan kald›rd›¤› kabilecilik
anlay›fl› yeniden gündeme getirilmifltir. Ayaklanman›n
ele bafllar› Hz. Osman’› flehit ettiler. (656)
‹ran’›n fethi Azerbaycan kap›lar›n› açt›. Rey flehri al›narak ‹slam ordular› Türklerle karfl› karfl›ya geldiler.
★
Amr ‹bn As komutas›ndaki ‹slam ordular› M›s›r’›n
fethine bafllad›lar.
★
Fustat flehrini kurarak Kuzey Afrika’n›n fethinde
üs olarak kullan›ld›.
★
‹skenderiye’nin feth edilmesiyle (642) M›s›r’›n fethi tamamland›.
★
Hz. Ömer 644 y›l›nda, ‹ranl› bir köle taraf›ndan
flehit edildi.
HZ. AL‹ DÖNEM‹ (656-661)
Hz. Osman’›n vefat› üzerine Medine halk› Hz. Ali’nin
halife olmas›n› istediler. Kargaflaya son vermek isteyen
Hz. Ali bu teklifi kabul etti. Emevi ailesinden olanlar Hz.
Osman’›n katilinin bulmas›n› Hz. Ali’den istediler. Katilin bulunamamas› üzerine Hz. Ali’nin halifeli¤ini kabul
etmediler. Böylece ‹slam toplumunda iç mücadele bafllad›. ‹ç mücadeleden dolay› d›fl fetihler durdu.
HZ. OSMAN DÖNEM‹ (644-656)
Hz. Ömer ölmeden önce halife olarak kimseyi iflaret
etmemiflti. O’nun ölümüyle Müslümanlar›n ileri gelenlerinden oluflan bir kurul Hz. Osman’› halife seçti.
Cemel Vak’as› (Deve Olay›) (656)
★
Hz. Osman zaman›nda ‹slam ordular› Horasan
ve Harezm’î fethetti. Amuderya (Ceyhun) Nehri’ne kadar ilerlediler.
★
Azerbaycan ve Gürcistan’›n fethi ile Hazar Türkleri ile komflu oldular.
★
Suriye valisi Muaviye Bizans’la savafl› sürdürdü.
Anadolu’dan Kayseri’ye kadar seferler düzenlendi.
★
Donanma ilk defa oluflturuldu. Bizans donanmas› ile Fenike yak›nlar›nda yap›lan Zatü’s Savari
(655) Savafl›’n› ‹slam donanmas› kazand›.
➥ Zatü’s Savâri Savafl› ‹slam donanmas›n›n kazand›¤› ilk savaflt›r.
ESEN YAYINLARI
Hz. Osman Dönemi’ n d e k i F e t i h l e r
Hz. Osman’›n katilinin bulunamamas› üzerine Hz. Aifle, Talha ve Zübery’in bafl›n› çekti¤i bir grup ile Hz.
Ali taraftarlar› aras›nda savafl yap›ld›. Savafl Hz. Aifle’nin devesinin etraf›nda oldu¤u için Cemel (Deve)
Olay› denmifltir.
➥ Bu savafl ‹slam toplumu aras›nda yap›lan ilk iç
savaflt›r. Bundan sonra Hz. Ali Medine’ye dönmeyerek Kufe’yi merkez yapm›flt›r.
S›ff›n Savafl› (657)
fiam valisi Muaviye Hz. Ali’nin halifeli¤ine karfl› ç›k›yordu. Hz. Ali’nin halifeli¤ini istemeyenler Muaviye’nin
etraf›nda birlefltiler.
★
Donanma sayesinde K›br›s adas› fethedildi.
Taraflar aras›nda savafl kaç›n›lmaz oldu. S›ff›n’da yap›lan savafl› Hz. Ali taraftarlar› kazanaca¤› s›rada Amr
‹bn As sorunun hakemler taraf›ndan çözülmesi teklifini yapt›.
★
Kuzey Afrika’dan Tunus ve Libya’n›n fethi tamamland›.
Hakem Olay›
K u r ’an-› Kerim’in Ço¤alt›lmas›
Hz. Ali, Musa bin El Eflari’yi, Muaviye ise Amr ‹bn As’›
hakem tayin etti.
‹slam Devleti’nin s›n›rlar›n›n genifllemesiyle ‹slam
toplumunu Kur’an-› Kerim ihtiyac›n› karfl›lamak için
Hz. Ebu Bekir’in toplatt›¤› nüsha esas al›narak ço¤alt›ld›. Mekke, M›s›r, Kufe, Basra ve fiam gibi merkezlere gönderildi.
‹ki tarafta yap›lan görüflmeler sonucu ikisini de halifelikten almaya karar verdiler. Ebu Musa “Hakemi oldu¤um Hz. Ali’yi görevden ald›m.” derken Amr ‹bni As
“Ben de Muaviye’yi halifeli¤e getirdim.” demesiyle daha büyük sorun ç›kt›.
154
Bu olaydan sonra ‹slam toplumu üç gruba ayr›ld›.
Kerbela Olay› (680)
fi i i l e r : Hz. Ali taraftarlar› olup Irak ve Hicaz taraflar›nda yo¤unlaflm›flt›r.
Muaviye’nin ölümü üzerine halifeli¤e geçen Yezid’in
E m e v i l e r : Muaviye yanl›lar›d›r. Daha çok M›s›r ve
Suriye taraflar›nda toplanm›fllard›r.
o¤lu Hz. Hüseyin’e biat ederek Kufe’ye ça¤›rd›lar. Ye-
H a r i c i l e r : Hem Hz. Ali’ye hem de Muaviye’ye karfl›
olanlar.
Kerbela denilen yerde Hz. Hüseyin, Yezid’in adamlar›
halifeli¤ini Kufeliler kabul etmediler. Hz. Ali’nin di¤er
zid, Hz. Hüseyin’in Kufe’ye gidiflini engellemek istedi.
taraf›ndan flehit edildi. ‹slam dünyas›nda bafl gösteren ayr›l›klar iyice kesinleflti.
➥ Hariciler Hz. Ali’ye karfl› ayakland›lar. Hz. Ali
Nahrevan’da Haricileri yenerek isyana son verdi.
Ancak Hariciler Hz. Ali’yi tuttuklar› bir fedai ile flehit
ettirdiler. Böylece dört halife dönemi sona erdi.
➥ ‹slam dünyas›nda büyük bir üzüntüye neden
olan Kerbela Olay› Müslümanlar› fiiiler ve Sünniler olarak iki gruba ay›rm›flt›r. Emevilere karfl› isyanlar›n ç›kmas›na neden olmufltur.
EMEV‹LER DÖNEM‹ (661-750)
Hz. Ali’nin flehit edilmesi üzerine Kufeliler Hz. Ali’nin
büyük o¤lu Hz. Hasan’› halife ilan ettiler. fiam Valisi
Muaviye ise fiam’da halifeli¤ini ilan etti. Hz. Hasan
Müslümanlar aras›nda kan dökülmesini istemedi¤inden Muaviye ile anlaflarak halifelikten çekildi.
Emeviler Dönemi’ ndeki Fetih Hareketleri
★
den bafllat›lm›flt›r.
★
Antlaflmaya göre;
Hz. Hasan, Muaviye’nin halifeli¤ini tan›yacakt›.
★
Muaviye’nin ölümünden sonra halife seçimle belirlenecekti.
➥ Uzun zamand›r devam eden iç savafllar sona
ermifltir. Birlik ve beraberlik sa¤lanm›flt›r. Bu y›la
“ B i r l i k Y › l › ” denmifltir.
‹stanbul 668 ve 674 y›llar›nda iki defa kuflat›lm›flt›r.
ESEN YAYINLARI
★
Hz. Ali Dönemi’nde duran fetih hareketleri yeni-
‹stanbul kuflatmalar›n›n baflar›s›zl›k nedenleri
★
‹klim farkl›l›klar›na uyum sa¤lanamamas›
★
Kentin güçlü surlarla çevrili olmas›
★
Bizans’›n güçlü donanmaya sahip olmas›
★
Bizans’›n Grejuva denilen Rum ateflini kullanmas›
★
Merkeze uzak oluflu
Türkistan’›n Fethi
★
Muaviye ve o¤lu Yezid Dönemi’nde Maveraünnehir, Harezm, Türkistan ve Buhara ele geçirildi.
➥ Buralarda fetihlerin çabuk olmas› Türkistan’da
siyasi birli¤in olmamas›ndan kaynaklanm›flt›r.
Halifeli¤in Saltanata Dönüflmesi
Kuzey A f r i k a ’ n › n F e t h i
Muaviye Emeviler Devleti’ni kurmufltu. Baflkenti Kufe’den fiam’a tafl›m›flt›. Yafllan›nca o¤lu Yezid’i yerine
veliaht tayin etmifltir. Böylece ‹slam tarihinin saltanat
dönemi bafllam›flt›r.
★
Yezid Dönemi’nde Cezayir ve Fas fethedilmifltir.
★
Abdulmelik Dönemi’nde Afrika egemenli¤i kesinleflti.
155
‹spanya’n›n Fethi
★
Tar›k bin Ziyad komutas›ndaki ‹slam ordular›, Cebeli Tar›k Bo¤az›’n› geçerek ‹spanya’daki Vizigot
Krall›¤›n› y›karak egemenlik kurmufllard›r (Kadiks
Savafl› 711).
★
‹spanya’n›n fethinden sonra Pirene Da¤lar› afl›larak Fransa’ya girdiler. Franklarla yap›lan Puvatya
Savafl›’n› Müslümanlar kaybettiler. (732)
➥ ‹lk isyan ve ayaklanma Horasan’da ç›km›flt›r.
Ebu Müslim’in bafllatt›¤› isyan h›zla yay›lm›fl ve
halife ll. Mervan’›n öldürülmesi Emeviler’in sona
ermesini sa¤lam›flt›r.
Yorum
Emeviler’in Arap milliyetçili¤i politikas› gütmesi ve
Arap olmayanlar› köle olarak görmesi ‹slamiyet’in,
yay›lmas›n› yavafllatm›flt›r. Emeviler “Arap Devleti” özelli¤i kazan›rken “‹slam Devleti” olma özelli¤ini geriye atm›flt›r.
➥ Puvatya Savafl› ile bat›daki ‹slam ilerleyifli durmufltur.
➥ Arap olmayan halk, Araplar›n kendilerinden
üstün olmad›klar›n› ispat etmek amac›yla bilim ve
sanat alan›nda kendilerini kan›tlamak için “ fi u ub i y e a k › m › ” bafllatm›fllard›r.
E m e v i l e r i n Te fl k il a tla n m a Ç a l ›flma la r›
Devletin merkezi Kufe’den fiam’a tafl›nm›flt›r.
★
Ülke eyaletlere ayr›larak yönetimde kolayl›k sa¤lanm›flt›r.
★
Muhaf›z Birli¤i kurulmufltur. (Harac-ül Halife)
★
Halife Abdülmelik zaman›nda ilk ‹slam paras› bas›lm›flt›r. Böylece Bizans ve Sasanilerin ekonomik bask›s›ndan kurtuldular.
★
★
★
Abdülmelik Dönemi’nde Arapça resmi dil yap›lm›flt›r. Çeflitli bölgelerdeki farkl› resmi dillerin kullan›lmas› önlenmifltir.
Berid ad› verilen posta teflkilat› kurulmufltur. Böylece isyanlar daha çabuk ö¤renilerek gerekli tedbirler al›nmaya çal›fl›lm›flt›r.
ABBAS‹LER DÖNEM‹ (750-1258)
ESEN YAYINLARI
★
Kurucusu Ebu’l Abbas Abdullah’t›r. Hz. Muhammed’in
amcas› Abbas’›n soyundand›r.
★
Baflkenti Kufe’ye tafl›m›flt›r.
★
Emevi ailesinden halifelik iddia edebilecek bütün
erkekleri öldürtmüfltür.
★
Ebû Cafer halife olunca bu sefer baflkenti Kufe’den Ba¤dat’a tafl›m›flt›r.
★
En parlak dönemleri Harun Reflid Dönemi’dir.
★
Harun Reflid, Bizans’taki iç kar›fl›kl›ktan yararlanmak için ordu göndererek Ankara’da Bizans’›
ma¤lup etmifltir.
★
Bizans vergiye ba¤lanm›flt›r.
★
Harun Reflid’den sonra s›ras› ile Emin, Memun
ve Mutas›m halife oldular.
Divan-ül haraç ad› verilen mali teflkilat oluflturulmufltur.
E m e v i D e v l e t i ’ n i n Y›k›lma Nedenleri
★
Arap milliyetçili¤i yaparak, Arap olmayan Müslümanlar› “Mevali” (azadl› köle) görmeleri
★
Gayrimüslimlerden al›nan Cizye ve Haraç gibi
vergilerin Arap olmayan Müslüman topluluklardan da almas›
★
fiiilerin ve Abbasilerin y›k›c› çal›flmalar›
★
Hz. Muhammed soyundan gelenlere kötü davran›lmas›, bir ço¤unun öldürülmesi
★
Emevi ailesi aras›ndaki iç çekiflmeler
★
S›n›rlar›n genifllemesi ile merkezi otoritenin zay›flamas›
156
A b b a s i l e r i n Y›k›lma Nedenleri
➥ Emin, Memun ve Mutas›m dönemlerinde Türk-
★
Çok genifl s›n›rlara ulaflmalar› ve merkezi otoritenin zay›flamas›
★
Teflkilat ve idari aç›dan zay›f olmalar›
★
Valilerin merkezi tan›mamalar› ve bafl›na buyruk
hareket etmeleri
Samara fiehri: Mutas›m, Türklerin Araplarla kar›flarak
savaflç› özelliklerini kaybetmemeleri için kurmufltur.
★
fiiilerin y›k›c› çal›flmalar›
Av a s › m : Düflman sald›r›lar›n› durdurmak için kurulan
flehirlerdir.
EN D Ü LÜ S EMEV‹ D EVLET‹ ( 756- 1031)
lere büyük önem verildi. 751 Talas Savafl›’ndan
sonra Türkler kitleler halinde Müslüman oldular.
Türkleri ordu ve devlet kademelerinde önemli görevlere getirdiler.
Buralara (Diyarbak›r, Malatya, Marafl, Antakya, Adana, Tarsus) Türkler yerlefltirildi. Bizans’a karfl› ‹slam
topraklar› savunuldu.
Abbasilerden kaçan Emevi halifesi Hiflam’›n torunu l.
Abdurrahman ‹spanya’ya geçti. Buradaki Müslümanlar, O’nun halifeli¤ini kabul edince Endülüs Emevi
Devleti’ni kurdu.
Te v a i f im ü l ü k : Abbasi Devleti’nin zay›flamas› ile Abbasi s›n›rlar› içinde kurulan devletlerdir.
★
Çevresinde güçlü devletler oldu¤u için Franklara
karfl› baflar› kazansa da büyük çapta fetih hareketlerinde bulunamad›.
★
En parlak dönemleri lll. Abdurrahman ve ll. Hakem dönemleridir.
M›s›r’da, Fat›miler, Akflid (Ihflidiler), Toluno¤ullar›
★
Kuzey Afrika’da Aglebîler
★
Maveraünnehir’de, Samano¤ullar›
★
Irak ve ‹ran’da Buveyho¤ullar›
★
Daha çok bilim, sanat ve kültürde ileri gitmifllerdir.
★
Horasan’da Tahirîler
★
★
‹spanya’da Endülüs Emevi Devleti
Kurtuba’da birçok cami, medrese ve kütüphane
açt›lar.
➥ fiiili¤i benimseyen Fat›miler ve Büveyho¤ullar› Abbasi halifelerini bask› alt›na ald›lar. Selçuklular bu bask›y› ortadan kald›rd›lar.
★
1258 y›l›nda ‹lhanl› hükümdar› Hülagû Han, Ba¤dat’› ele geçirerek Abbasi Devleti’ne son verdi.
★
M›s›r’daki Memlük Sultan› Baybars, Abbasi ailesinden Muntans›r’› halife ilan etti. Memluklu himayesindeki Abbasi halifesi 1517 de Osmanl›
Devleti’nin M›s›r’› fethetmesiyle sona erdi. Halifelik Osmanl›lara geçti.
➥ Abbasiler bilimsel ve kültürel faaliyetlere büyük önem vermifllerdir.
★
Bu dönemde Yunanca, Hintçe, Farsça ve Süryanice eserler Arapça’ya çevrilmifltir.
★
Ba¤dat’ta Beytülhikmet; Üniversite aç›lm›flt›r.
★
Ak›lc›l›¤› esas alan Mutezile Mezhebi devletin
resmi inanc› olmufltur.
★
Ba¤dat’ta on binlerce kitap bulunan kütüphane
kurdular.
ESEN YAYINLARI
★
➥ Kurtuba medreselerine Avrupa’n›n birçok ülkesinden gelen Hristiyan gençler e¤itim görmüfl
ve Avrupa’da Rönesans’›n do¤mas›na katk›da
bulunmufllard›r.
★
‹slam tarihinde ayn› anda Abbasiler, Endülüs Emeviler ve Fat›miler’den olmak üzere üç halife ç›kt›.
★
‹ç çat›flma ve isyanlar sonucu 1031’de devlet da¤›ld›. Tevaifimülük ad› verilen küçük devletler kuruldu. Bu devletler Hristiyanlar›n egemenli¤ine
girdi.
157
B E N ‹ AHMER DEVLET‹ (1232-1492)
‹SLAM KÜLTÜR VE MEDEN‹YET‹
★
Kurucusu, Muhammed Bin Ahmer’dir.
★
Baflkenti G›rnata flehridir.
★
250 y›ldan fazla bir süre siyasi varl›¤›n› devam ettirmifltir.
‹slamiyet genifl co¤rafyalara yay›lm›flt›. Böylece farkl›
★
Baflkent G›rnata sanat, kültür ve bilimde ileri bir
seviyede idi.
t›r.
★
1492’de Aragunya kral› Ferdinant ve Kastilya
Kraliçesi ‹zabella evlenerek ülkelerini birlefltirdi.
Müslümanlara karfl› güç birli¤i oluflturdular.
ETK‹LENEN KÜLTÜRLER
★
ulus ve kültürlerle karfl›lafl›lm›fl ve etkileflim bafllam›fl-
E s k i Yu n a n E t k i s i : Abbasi halifesi Harun Reflid döneminde “Antikite” eserleri tercüme edilmeye bafllan-
‹spanyollarla anlaflma yapan Beni Ahmer Hükümdar› Abdullah teslim oldu.
m›flt›r.
Memun zaman›nda Mutezile ad› verilen mezhebin
Anlaflmaya göre;
★
yerleflmesine çal›fl›lm›flt›r. Yunan filozoflar›n›n akl› ön
Müslümanlara kötü muamele yap›lmayacakt›.
plana ç›karan düflünceleri Süryanice’den tercüme
Ancak bu flartlara ‹spanyollar uymayarak büyük bir
Müslüman ve Yahudi katliam› yapt›lar. Din de¤ifltirmeye zorland›lar. Bunu kabul etmeyenler sürgün edildi.
edilmifltir.
Eski Yunan kültürünün ‹slam kültürü ile tan›flmas›nda,
Urfa, Harran, Antakya ve ‹skenderiye öncülük etmifl-
➥ ‹spanya Müslümanlar› Osmanl› Devleti’nden
yard›m istediler. Fakat Cem Olay› nedeni ile Osmanl› Devleti gere¤i gibi yard›m edemedi. Baz›
Türk denizcileri Müslüman ve Yahudilerden
önemli bir k›sm›n› kurtard›lar. Müslümanlar› Ku-
ESEN YAYINLARI
tir.
H i n t E t k i s i : Abbasiler Dönemi Hint kültüründen yararlan›lmaya bafllanm›flt›r. Özellikle matematik ve astronomi konular›nda önemli katk›lar› olmufltur. El
Fenari, Sindhind isimli astronomi kitab›n› Arapça’ya
zey Afrika’ya Yahudileri de ülkenin de¤iflik toprak-
tercüme etmifltir. Harezmi bu eserden yararlanarak
lar›na getirerek yerlefltirdiler.
astronomi cetvelini yapm›flt›r.
Erkam›hindiye (Hind Rakamlar›) Arapçaya çevrildi.
Avrupal›lar bu rakamlara Arap rakamlar› ad›n› vermiflti.
Ayr›ca t›p, eczac›l›k ve co¤rafya alan›nda da yararlanm›fllard›r.
‹ r a n E t k i s i : ‹ran Hz. Ömer Dönemi’nde fethedilmiflti.
Abbasiler döneminde ‹ranl›lar birçok devlet görevine
getirilmiflti.
‹bni Mukaffa Pehlevi dilinden asl› Hint kaynakl› olan
Beydaba’n›n Kelile ve Dimne’sini Arapça’ya çevirdi.
Yorum
‹slam Uygarl›¤› sadece Araplar›n oluflturdu¤u bir
sistem de¤ildir. Birçok millet ve kültürün katk›lar›
El Hamra Saray› - Endülüs
158
ile oluflmufl bir sentezdir.
HUKUK
★
‹slam Devleti Medine’de kuruldu.
★
★
Kurucusu Hz. Muhammed’dir. Dini ve dünyevi li-
nettir.
★
derdi.
★
★
★
laflmazl›klar bizzat kendileri taraf›ndan çözülü-
seçiliyordu.
yordu.
Halifeler Kur’an ve sünnet hükümlerine ba¤l› ola-
★
Hz. Ömer döneminde yarg›lama ifli kad›lara verildi.
rak devleti yönetiyorlard›.
★
Abbasiler Divan›mezalim’i (Adalet ifllerine bakard›) kurdular.
Emeviler Dönemi’nde halifelik saltanata dönüfltü★
★
Hz. Ömer Dönemi’nde Divan teflkilat› kuruldu.
★
Abbasiler ilk defa vezirlik makam›n› kurdular.
★
Hz. Ömer’in kurdu¤u Divan teflkilat› Abbasilerde
m›flt›r.
ORDU VE DONANMA
★
★ Divan›infla: Devletin yaz› ifllerini yürütürdü.
bakard›.
ESEN YAYINLARI
★ Divan›mezalim: Adalet ifllerine bakard›.
★ Divan›beytülmal: Devletin gelir ve giderlerine
★
Hz. Ömer zaman›nda ilk defa düzenli ordu kuruldu.
★
Emeviler Dönemi’nde Arap olmayanlar orduya
al›nmazd›.
★
★
Abbasiler döneminde ordular on bin kiflilik tümenlerden oluflurdu. Her tümenin bafl›nda emir denilen komutanlar bulunurdu.
★
Savafl arac› olarak, at, deve, ok, yay, k›l›ç, kalkan
kullan›l›rd›.
Hz. Ebû Bekir Dönemi: Medine
Hz. Ömer Dönemi: Medine
Abbasiler Dönemi’nde Türkler ordunun asli unsuru oldular.
‹slam Devleti’nin Baflkentleri
Hz. Muhammed Dönemi: Medine
Hz. Muhammed ve Hz. Ebubekir döneminde düzenli ordu yoktu.
daha da gelifltirildi.
★ Divan›ceyfl: Askerlik iflleriyle ilgilenirdi.
Daha sonra ‹slam Hukuku (F›kh›) Kur’an-› Kerim,
Sünnet, ‹cma ve K›yas olmak üzere dörde ayr›l-
Abbasilerde ise halifeler siyasi kimlik yerine dini
kimliklerini öne ç›kard›lar.
★
Hz. Muhammed ve Hz. Ebû Bekir döneminde an-
Hz. Muhammed’den sonra halife denilen vekiller
rüldü.
★
‹slam Hukuku’nun temeli Kur’an-› Kerim ve sün-
★
Donanma Hz. Osman zaman›nda ilk defa fiam
valisi Muaviye taraf›ndan kuruldu. Komutanlar›na
Hz. Ali Dönemi: Kufe
Emirû’l Ma denirdi.
Emeviler Dönemi: fiam
Abbasiler Dönemi: Kufe ve Ba¤dat
SOSYA L VE ‹KT‹SAD‹ HAYAT
★
Hz. Ömer Dönemi’nde illere valiler yönetici olarak
görevlendirildi.
★
Hz. Ömer Dönemi’nde kad›lar illerde adalet iflle-
Sosyal Hayat: ‹slam Devletleri’nde sosyal hayat ‹slam›n koydu¤u kurallar çerçevesinde geliflme göstermifltir.
★
rine bakt›lar.
➥ ‹slam Devleti’nde ilk teflkilatlanma büyük oranda Hz. Ömer Dönemi’nde bafllam›flt›r.
‹slam dini bütün Müslümanlar› kardefl kabul etmifltir.
★
Kad›n-erkek ay›r›m› yoktur.
★
Halifeler halk›n yaflad›¤› gibi sade hayat yaflam›fllard›r.
★
Emeviler Dönemi’nde Araplar kendilerini di¤er
uluslardan üstün görmüfllerdir.
159
★
M a d e n g e l i r l e r i : Madenlerden al›nan 1/5 vergidir.
Arap ›rkç›l›¤› politikas› halk›;
–
Müslüman Araplar,
–
Mevâli (Azadl› Köle): Müslüman olan di¤er
uluslar.
–
Z›mmî: ‹slam Devleti’nde yaflayan Müslüman olmayan halk,
–
Köleler: ‹slam köleli¤i iyi görmemifl yasaklam›fl, onlara iyi davran›lmas›n› istemifl,
özgür b›rakma teflvik edilmifltir.
D i ¤ e r g e l i r l e r : Yabanc› devletlerden al›nan vergiler.
Orman, otlak, sulama gelirleri, tuzla gelirleri, çeflitli
hediyeler.
YAZI, D‹L VE EDEB‹YAT
E k o n o m i k H a y a t : Halk tar›m, hayvanc›l›k, ticaret ve
zanaat alan›nda çal›flarak geçiniyordu.
★
Arap Yar›madas›’nda ‹slam’›n ilk y›llar›nda M›s›r,
Suriye ve Yunan alfabesi kullan›lmaktayd›.
★
Abdulmelik Dönemi’nde Arapça resmi dil ilan edilince kullan›m› yayg›nlaflan Arapça, Arabistan d›fl›nda da yayg›nlaflt›.
★
‹slamiyet’i kabul eden di¤er uluslar Kur’an-› Kerimi
okuyabilmek için Arapça ö¤renmeye bafllad›lar.
★
Hz. Muhammed’in hayat›n› konu alan Siyer ve
savafllar›n› anlatan Magazilerin yaz›lmas› tarih
yaz›m›n› da bafllatt›.
★
Çeflitli dillerden eserlerin Arapçaya tercümesi yap›ld›.
ESEN YAYINLARI
B‹L‹M VE SANAT
★
‹slam’›n ilk y›llar›nda fetihler nedeniyle bilim ve
sanata fazla yer verilememifltir.
★
Emeviler Dönemi’nde bilimsel çal›flmalar bafllam›fl ve yayg›nlaflm›flt›r.
★
Bilim ve sanata ilgi Abbasiler döneminde zirveye
ç›km›flt›r.
★
Bu dönemde Hint, Eski Yunan ve Süryani dilinden
birçok edebi ve felsefi eserler tercüme edilmifltir.
★
‹slam resmi yasaklad›¤› için di¤er alanlarda geliflmeler yaflanm›flt›r.
★
En önemli bilim ve sanat merkezleri Kufe, Basra,
Kurtuba, Ba¤dat olmufltur.
★
Mimari büyük bir geliflme gösterdi. Bizans, Suriye, M›s›r ve ‹ran mimarisinden önemli ölçüde etkilenildi.
Ö fl ü r : Müslüman çiftçilerin ödedi¤i 1/10 ürün vergisidir.
★
Haraç: Gayri müslimlerden al›nan toprak ve ürün vergisidir. De¤ifliklik gösterir.
Emeviler döneminde camilere maksure, mihrap
ve minare ilave edildi.
★
M›s›r’daki Amr ‹bn As Camisi, Kayrevan Camisi,
Kubbetüs Sahra, Mescidi Aksa ve Ümeyye Camileri Emeviler döneminin en önemli cami örnekleridir.
★
Sivil mimaride ise Kuseyr-Amra önemlidir.
★
‹slam rönesans›, Endülüs Emevileri ve Abbasiler
döneminde yaflanm›flt›r.
★
Abbasiler Dönemi’nde sulama kanallar› yap›lm›flt›r.
★
Batakl›klar kurutularak, tah›l, hurma, pamuk ve
fleker kam›fl› yetifltirildi.
★
Deve, koyun, keçi, at ve s›¤›r beslenir.
★
‹pek ve Baharat Yollar›n›n geçti¤i yerler ‹slam
Devletleri’nin eline geçmiflti. Böylece ticaret sayesinde zenginleflildi.
★
Tar›m ürünlerine dayal› el sanatlar› ile u¤rafl›l›rd›.
Hazinenin Gelir Kaynaklar›
Cizye: Gayri müslim sa¤l›kl› erkeklerden askerlik
yapmad›klar› için al›n›rd›.
Zekat: Müslümanlar›n mallar›ndan verdi¤i 1/40 ya
2.5/100 mald›r. ‹htiyaç sahiplerine da¤›t›l›rd›.
G a n i m e t : Savaflta ele geçirilen mallara ganimet denir. 1/5 ‘i hazineye verilirdi.
160
Co¤rafya: Mesudî, ‹bni Havkal, ‹bni Batuda, ‹drisî
en önemli co¤rafyac›lardand›r. ‹bn Batuda’n›n seyahatnamesi birçok tarihçi için kaynak kitap olmufltur.
T›p: ‹bni Sina, Razi, Huneyn bin ‹shak önemli isimlerdir. ‹bni Sina’n›n “Kanun Fi’t T›bb (T›bb›n Kanunu)
adl› eseri 500 y›l Avrupa’da ders kitab› olarak okutulmufltur.
‹slam Medeniyetinin Di¤er Medeniyetlere Etkisi
M atemat ik : Harezmi “Hisabel Cebir” (Matematik hesaplar›) adl› kitab› Avrupa üniversitelerinde ders kitab› olarak okundu.
★
‹ b n i C e m fl i d , Ondal›k say›lar› bulmufltur.
M u h a m m e d ‹ b n i M u s a ise Meridyen dairesini ölçmüfltür.
➥ Avrupa’da Rönesans hareketlerinin bafllamas›nda Endülüs Medeniyeti’ninde büyük katk›s› olmufltur.
K i m y a : Cabir ‹bni Hayyan, yapay alt›n yapmaya çal›flm›flt›r. ‹lk hassas teraziyi bulmufltur. Riyazi ise asit
sülfüri¤i bulmufltur.
ESEN YAYINLARI
A s t r o n o m i : Ferazi, Usturlap ad› verilen aleti gelifltirerek y›ld›zlar›n hareketlerini gözledi. Günefl ve Ay tutulmalar›n›n zaman›n› hesaplad›. Gece ve gündüzlerin
uzay›p k›salmas›n› gösteren cetveller haz›rlad›.
Felekil Buruç
Müslümanlar Endülüs’te yüksek bir e¤itim ve ö¤retim alan› oluflturdular. Birçok Avrupal› ö¤renci
Endülüs medreselerinde okudu. Ö¤rendiklerini ülkelerine dönerek yayd›lar.
★
‹bni Rüflt ‹ncil’i yeniden yorumlad›. Skolastik düflüncenin oldu¤u Avrupa’ya önemli bir aç›l›m getirdi.
★
Birçok bilimsel eser Arapça’dan Latince’ye çevrildi. Bunlardan Sicilyal› Kostantin, eski Yunan’a ait
eseri çevirmifltir.
★
Avrupal›lar Haçl› Seferleri sonucunda ka¤›t, matbaa, barut, pusula, yel de¤irmeni, ziraat ve el sanatlar› aletleri ile ilgili teknik bulufllar› ‹slam dünyas›ndan ö¤rendiler.
★
Avrupal›lar matematikte önemli bir yeri olan (0)
s›f›r rakam›n› Müslümanlardan ö¤rendiler.
★
‹bni Rüflt’ün Aristo’yu Bat›’da tan›tmas› skolastik
düflüncenin sars›lmas›na neden oldu.
‹SLAM DÜfiÜNÜR VE B‹L‹M ADAMLARI
Felsefe: ‹lk Ça¤ Yunan felsefecilerinden etkilenilmifltir. Onlar›n eserleri temel al›narak yeni görüfller gelifltirildi. Farabi, Kindi, ‹bni Sina, ‹bni Rüflt en önemli
felsefecilerdendir.
Ta r i h : Taberi, ‹ b n i H a l d u n , Me su d î, ‹ b n ü ’ l Esi r çeflitli tarih kitaplar› yazm›flt›r.
‹ b n i H a l d u n devrin büyük sosyologlar›ndand›r. Yazd›¤› Mukaddeme adl› eseri hâlâ geçerlidir.
H u k u k : E b û H a n i f e ’ n i n ‹slam hukuku ile ilgili görüflleri bugün hâlâ geçerlidir.
‹bnü’l Heysem
Baflta fizik olmak üzere, felsefe ve astronomi konusunda hem Do¤u, hem de Bat› bilim dünyas›nda etkili
olmufltur.
‹bnü’l Heysem 965 y›l›nda Basra’da do¤du. Ö¤renimini Ba¤dat ve Kahire’de tamamlad›. Kitaplar›n›n ço¤u
Latince, ‹branice ve Katalonca’ya çevrildi. ‹bnü’l Heysem 1039 y›l›nda Kahire’de öldü.
‹bnü’l Heysem hem do¤unun ünlü bilginlerinin hem de
Öklid, Batlamyus gibi bat›l› bilim adamlar›n›n eserlerini okudu.
161
Aristo ve Farabi’den etkilenerek metafizik konular›yla
ilgilendi. As›l ününü t›p konusunda gösterdi. Ö¤rendi¤i teorik bilgileri hastalar üzerinde uygulad›. Buhara
hükümdar› ve Hamedan Emiri’ni tedavi etmesi ününe
ün katt›. ‹bni Sina t›p konusunda “Kitabü’l Kanun Fi’t
T›p” adl› eserinde birçok hastal›¤›n tan›m› ve tedavi
yöntemlerini anlatt›.
‹bni Sina, Aristo ve Galinos’un aksine, kan›n g›da tafl›yan bir s›v› oldu¤unu ileri sürdü. Ba¤›rsak hastal›klar›n›n ço¤unun su ve toprak yoluyla yay›ld›¤›n› ileri
sürdü. Ba¤›rsak solucan›, menenjit, gö¤üs iltihaplanmas› ve karaci¤er absesi üzerinde incelemeler yapt›.
‹bnü’l Heysem’in en önemli çal›flmas›, ›fl›k inceleme
bilimi olan optik konusudur. “Görülecek cismin flekli,
›fl›k vas›tas›yla gözden girer ve orada mercekler vas›tas›yla nakledilir” tezini ileri sürmüfltür. Ifl›¤›n havada
ve suda k›r›lmas›yla ilgili temel fizik olay›n› ispatlad›.
‹bni Sina cilt hastal›klar›yla da u¤raflt›. Ameliyatta fliddetli a¤r›lar› hafifletmek için fluruba, afyon, ban otu,
sar› sabur ve hindistan cevizi katarak yeni bir ilaç elde etti.
‹bnü’l Heysem, küresel ve parabolik aynalar ve büyüteçler üzerindeki incelemeleriyle Roger Bacon (1214)
Johannes Kepler’e (1517-1603) tesir etmifltir.
Eserleri
1.
Kitaabü’l Menazir
2. Kitabü’l Azhal (Bu eser Ay ve Günefl tutulmas›n›
konu edinmektedir.)
Eserleri
ESEN YAYINLARI
‹bnü’l Heysem, Aristo’yu uzun süre u¤raflt›ran Ay halesi ve gökkufla¤› konular›yla da meflgul oldu. Ayr›ca
yerçekimi ve cisimlerin düflmesiyle de u¤raflarak,
kendinden 700 sene sonra gelen Newton ve Galileo’ya öncülük etmifltir.
‹bni Sina’y› esas üne kavuflturan ise psikolojik hastal›klar›n tedavisinde gösterdi¤i baflar›lar›d›r.
276 eser veren ‹bni Sina’n›n en önemli üç eseri flunlard›r:
1.
Efl-fiifa: Fizik, mant›k ve matematikten bahseder.
2.
El-Kanun Fi’t T›p: Büyük t›p ansiklopedisi
3.
En Necat: Efl fiifa adl› eserinin özeti niteli¤indedir.
‹bni Rüfld
‹bn-i Sina
As›l ad› Hüseyin olan ‹bni Sina 980 y›l›nda Buhara’n›n
Avflin köyünde do¤du. Küçük yafllar›nda çeflitli hocalardan dersler ald›. Matematik, hukuk, mant›k ve felsefe ö¤rendi.
‹slam felsefesinin en büyük simalar›ndan birisidir
(1126 - 1198).
‹bni Rüfld, 1169’da Sevilla, 1172’de Kurtuba kad›s›
olur.
‹bni Rüfld’ün felsefedeki baflar›s› onun ayn› zamanda, ça¤›n›n en büyük hekimlerinden birisi olmas›n›
unutturdu. Oysaki Kitabü’l - Külliye Fi’t T›b adl› eseri
Latince’ye çevrilmifl ve Hristiyan üniversitelerinde
uzun süre okutulmufltur.
‹bni Rüfld Aristo’nun en büyük aç›klay›c›s› say›l›r. Yak›n Ça¤’a kadar Avrupal›lar Aristo’yu onun aç›klamalar›ndan ö¤renmifllerdir.
‹bni Rüfld; mant›k, fizik, psikoloji, metafizik, ilahiyat,
hukuk ve gramerle ilgili kitaplar da yazd›.
‹bni Sina
162
Gazali’yle fikri çat›flma yafl›yordu. “Gazali’nin Felsefe’nin Tahribi” adl› eserine karfl› “Tahribin Tahribi” adl›
eseriyle karfl›l›k verdi.
Ta b e r i
‹mam› Gazali
As›l ad› Ebû Cafer el Tataberi’dir (838 - 923). Hazar
Denizi’nin güneyindeki Taberistan’da do¤mufltur. Arabistan, M›s›r ve Suriye’de ö¤renim gördü ve Ba¤dat’ta müftü oldu. Bundan sonra ömrünün son k›rk y›l›nda büyük eserler yazd›.
Kitab-› Ekber el Resûl ve’l Mülûk. Eserinde yarat›l›fltan 913 y›l›na kadar hükümdar ve peygamberlerin tarihini anlat›yordu. Bu eserin elde kalan k›sm› on befl
cilt asl›nda bunun orjinalinin on defa daha fazla oldu¤u söylenmektedir. Eserde kronolojik bir s›ra ve metod kullanm›flt›r. Anlatt›¤› fleylerin kaynaklar›n› da
göstermesi bak›m›ndan önemlidir. Bu eser “Tarihi Taberi” diye ço¤u kez bas›lm›flt›r.
1058 y›l›nda Tus’ta do¤du. Alim sufilerdendir. As›l ad›
Muhammed’dir.
Gazali, devrinin “Hüccet’ül ‹slam”›d›r. Yani ‹slam diniyle ilgili delil kabul edilir.
Gazali 1111’de Tus’ta vefat eder. Kabri Tus’un Teberan semtindedir. En ünlü eseri ‹hyaül - Ulûmi’d Din’dir.
Farabi
ESEN YAYINLARI
Ömrünün ilk y›llar›n› ilim tahsiliyle geçirmifltir. Orta
yafllar›nda ilmin zirvesine ç›km›flt›r. Daha sonra tasavvufa yönelmifltir. Ba¤dat’ta Nizamiye Medresesi’nde Nizamülmülk’ün iste¤i ile bafl profosör olur.
Dört y›l burada çal›fl›r. Dört y›l sonra Gazali’de de¤iflim bafllar ve tasavvufa yani kendi iç alemine dönüfl
yapar. Bundan böyle tefekküre dalar ve vaaz ü nasihatlerle çevresini ayd›nlat›r.
As›l ad› Ebû Nasru’l Farabi’dir. Farabi felsefe sahas›nda büyük isim yapan ilk Türk’tür. Türkistan’›n Farab
flehrinde do¤du. Ba¤dat ve Harran’da mant›k okudu.
Aristo fizi¤ini k›rk defa De Anima’y› iki yüz defa okudu.
Sofi doktrinini benimsedi. ‹bni Hallegan onun için
“Dünyevi fleylere öylesine düflkün olmayan insan yoktur” der.
Muhyiddin Arabi
Farabi
Günümüze Farabi’den otuz dokuz eser kalm›flt›r. Ço¤u felsefeyle ilgilidir. En ünlü eseri “‹hsan’l-Ulûm” ilimler ansiklopesidir. Ayr›ca “El Medinetü’l Faz›la” ideal
flehir adl› eseri de önemlidir.
1162’de ‹spanya (Endülüs)’da do¤mufltur. Anadolu ve
Arabistan’› gezmifltir. Mutasavv›f ve büyük bir alimdir.
Kendisine fieyhiekber de denir.
Fütuhat› Mekkiye ve Füsus’ül Hikem adl› eserleri
meflhurdur. 1240’da fiam’da vefat etmifltir.
Muhyiddini Arabi, Vahdet’ül Vücud’u savunur. “Bizden
olmayan ve bizi bilmeyen kitab›m›z› okumas›n, zarar
görür.” der.
163
164
Ey ‹nsanlar!
Sözümü iyi dinleyiniz! Bilmiyorum, belki bu seneden
sonra sizinle burada ebedi olarak bir daha birleflemeyece¤im.
‹nsanlar! Bugünleriniz nas›l mukaddes bir gün ise,
bu aylar›n›z, nas›l mukaddes bir ay ise, bu flehriniz
(Mekke) nas›l mukaddes bir flehir ise, canlar›n›z,
mallar›n›z, namuslar›n›z da öyle mukaddestir, her
türlü tecavüzden korunmufltur.
Ashab›m!
Yar›n Rabbinize kavuflacaks›n›z ve bugünkü her hal
ve hareketinizden muhakkak sorulacaks›n›z. Sak›n
benden sonra eski sap›kl›klara dönüp de birbirinizin
boynunu vurmay›n›z.
Bu vasiyetimi burada bulunanlar, bulunmayanlara
bildirsin! Olabilir ki bildirilen kimse, burada bulunup
da iflitenden daha iyi anlayarak muhafaza etmifl
olur.
Ashab›m!
Kimin yan›nda bir emanet varsa onu sahibine versin! Faizin her çeflidi kald›r›lm›flt›r, aya¤›m›n alt›ndad›r. Lakin borcunuzun asl›n› vermek gerektir. Ne
zulmediniz, ne de zulme u¤ray›n›z. Allah’›n emriyle
faizcilik art›k yasakt›r. Cahiliyetten kalma bu çirkin
adetin her türlüsü aya¤›m›n alt›ndad›r. ‹lk kald›rd›¤›m faiz de Abdülmuttalib’in o¤lu (amcam) Abbas’›n
faizidir.
Ashab›m!
Cahiliye devrinde güdülen kan davalar› da tamamen kald›r›lm›flt›r. Kald›rd›¤›m ilk kan davas› Abdülmuttalib’in torunu (amcazadem) Rebia’n›n kan davas›d›r.
‹nsanlar!
Büyük fleytan, sizin bu topraklar›n›zda yeniden tesir
ve hakimiyetini kurmak gücünü ebedi surette kaybetmifltir. Fakat siz, bu kald›rd›¤›m fleyler d›fl›nda
küçük gördü¤ünüz ifllerde ona uyarsan›z, bu da onu
memnun edecektir. Dininizi korumak için bunlardan
sak›n›n›z.
‹nsanlar!
Kad›nlar›n haklar›n› gözetmenizi ve bu hususta Allah’tan korkman›z› tavsiye ederim. Siz kad›nlar›,
Tanr› emaneti olarak ald›n›z; onlar›n namuslar›n› ve
iffetlerini Allah ad›na söz vererek helal edindiniz. Si-
ESEN YAYINLARI
VEDA HUTBES‹
zin kad›nlar üzerinde hakk›n›z, onlar›n da sizin üzerinizde haklar› vard›r. Sizin kad›nlar üzerindeki hakk›n›z, onlar›n, aile yuvas›n› sizin hofllanmad›¤›n›z
hiçbir kimseye çi¤netmemeleridir. E¤er raz› olmad›¤›n›z herhangi bir kimseyi aile yuvan›za al›rlarsa,
onlar› sak›nd›rabilirsiniz. Kad›nlar›n da sizin üzerinizdeki haklar›, meflru bir flekilde, her türlü yiyim ve
giyimlerini temin etmenizdir.
Mü’minler!
Size bir emanet b›rak›yorum ki ona s›k› sar›ld›kça
yolunuzu hiç flafl›rmazs›n›z. O emanet Allah’›n kitab› Kur’an ve Ehl-i beytimdir.
Mü’minler!
Sözümü iyi dinleyiniz ve iyi belleyiniz! Müslüman
müslüman›n kardeflidir, böylece bütün müslümanlar
kardefltir. Din kardeflinize ait olan herhangi bir hakka tecavüz baflkas›na helal de¤ildir. Me¤er ki gönül
hoflnutlu¤u ile kendisi vermifl olsun.
Ashab›m!
Kendinize de zulmetmeyiniz. Kendinizin de üzerinizde hakk› vard›r.
‹nsanlar!
Cenab-› Hak her hak sahibine hakk›n› (Kur’an’da)
vermifltir. Varise vasiyet etmeye lüzum yoktur. Çocuk kimin döfle¤inde do¤muflsa ona aittir. Zina eden
için mahrumiyet vard›r. Babas›ndan baflkas›na ait
soy iddia eden soysuz, yahut efendisinden baflkas›na intisaba kalkan nankör, Allah’›n gazab›na, meleklerin lanetine ve bütün müslümanlar›n ilencine
u¤ras›n! Cenab-› Hak, bu gibi insanlar›n ne tevbelerini ne de adalet ve flehadetlerini kabul eder.
‹nsanlar!
Yar›n beni sizden soracaklar, ne diyeceksiniz!
“ — Allah’›n elçili¤ini ifa ettin, vazifeni yerine getirdin, bize vasiyyet ve ö¤ütte bulundun, diye
fl e h a d e t e d e r i z . ” cevab›n› verdiler.
Bunun üzerine Hz. Muhammed (s.a.v)
“— fiahit ol ya Rab! fiahit ol ya Rab! fiahit ol ya
Rab!” dedi.
Do¤ufltan Günümüze Büyük ‹slam Tarihi
Cilt 1, Sayfa 542 Ça¤ Yay›nlar›, ‹stanbul
165
HZ. PERGAMBER’‹N NECÂfiÎ’YE MEKTUBU VE NECÂfiÎ’N‹N CEV ABI
HZ. PEYGAMBER’‹N NECAfi‹’YE MEKTUBU
Hz. Peygamber (S.A.V), hicretin alt›nc› y›l›nda Amr b. Ümeyye’yi Habeflistan Kral› Necâflî’ye elçi olarak görevlendirip beraberinde flu mektubu gönderdi:
“Esirgeyen ba¤›fllayan Allah’›n ad›yla…
Allah’›n elçisi Muhammed’den Habefl Kral› Necâflî Asham’a…
Önce esenlikler dilerim.
Mülkün sahibi; her türlü eksiklikten ar›nm›fl, esenlik veren; güvene kavuflturan; gözetip koruyan ve kendisinden
baflka tap›nmaya lây›k kimse olmayan Allah’a hamd ederim.
Ben ‹sa’n›n Allah’›n pak, bakire ve afif olan Meryem’e ulaflt›rd›¤› ruh ve sözünden ibaret oldu¤una tan›kl›k ederim ki, bunun sonucu olarak, Meryem ona hamile oldu. Allah, Adem’i kuvvet ve üflemesiyle yaratt›¤› gibi, ‹sa’y›
da ruhundan üflemesiyle yaratt›.
Ben, seni ortaks›z ve tek ollan Allah’a inanma ve devaml› olarak O’na itaat ve ibadete, bana tâbi olup Allah taraf›ndan bana indirilen emir ve hükümlere uymaya ça¤›r›yorum. Ben, Allah elçisiyim. Sana amcam›n o¤lu Cafer’i, Müslümanlardan birkaç kifliyi gönderdim. Cafer yan›na geldi¤inde onu konuk et, kibirlenmeyi b›rak. Ben,
seni ve askerlerini Tanr›’ya imana ça¤›r›yorum. Sana yeter derecede nasihatta bulundum. Allah’›n emrini sana
erifltirdim. Benim bu nasihatlar›m› kabul ediniz. Alllah taraf›ndan gösterilen do¤ru yoldan sapmayanlara esenlik dilerim.”
NECAfi‹’N‹N HZ. MUHAMMED ’ E CEVA B I
“Esirgeyen ba¤›fllayan Allah’›n ad›yla…
Allah’›n elçisi Muhammed’e, Necâflî Asham bin Ekder’den:
Ey Allah’›n Peygamber’i, kendisinden baflka mabut olmayan ve beni ‹slam’a kavuflturan Allah’›n selam›, rahmet ve bereketi üzerine olsun.
Ey Allah’›n elçisi, mektubun bana ulaflt›. ‹sa hakk›nda söylediklerine gelince yer ve gö¤ün Rabbi için ‹sa, söyledi¤inden zerre kadar fazla ve farkl› de¤ildir. O, tam olarak buyurdu¤un gibidir.
Bize göndendirdi¤ini anlad›k. Amca o¤lu ve arkadafllar›n› misafir ettik.
Tan›kl›k ederim ki sen, do¤ru ve tasdik edilmifl Allah elçisisin. Sana ve amcao¤luna beyat ettim. Onun huzurunda âlemlerin Rabbi olan Allah’a teslim oldum.
Sana o¤lum Arhâ’y› gönderiyorum. Benim sözüm ancak kendime geçer. E¤er, yan›na gelmemi istersen gelirim.
Söylediklerinin gerçek oldu¤una da tan›kl›k ederim.”
Taberî
Ta r î h ü ’ l - Ü m e m v e ’ l - M ü l û k ’ t e n
166
Av a s › m fl e h i r l e r i
: Abbasiler Dönemi’nde Bizans s›n›rlar›na kurulan ve Türk askerlerinin yerlefltirildi¤i flehirlerdir.
Bedeviler
: Arap Yar›madas›’nda, koyun, keçi, at, deve besleyerek göçebe hayat süren Arap kabileleridir.
B e y t ü lh i k m e
: Halife Memun Dönemi’nde Ba¤dat’ta tercüme faaliyetlerinin yap›labilmesi için aç›lan kurum.
Beytülmal
: ‹slâm Devletlerinde hazineye verilen isimdir.
Cahiliye Devri
: ‹slâm öncesi Arap Yar›madas›’nda yaflanan dönem.
Cihat
: ‹slam dininin yay›lmas› için yap›lan kutsal savafl.
Cizye
: Müslüman ülkelerde korunmalar› karfl›l›¤›nda gayri müslim halktan al›nan vergi. Askerlik yafl›na gelmifl erkeklerden al›n›rd›. Din adamlar›, kad›nlar ve çocuklardan al›nmazd›.
Darul Nedve
: Cahiliye Dönemi’nde Mekke’nin yönetimi sa¤layan dan›flma kurulu.
Dinar
: Emevi hükümdar› Abdülmelik zaman›nda bas›lan para.
Dirhem
: Emeviler Dönemi’nde bas›lan gümüfl para.
Divan›c ün d
: Hz. Ömer zaman›nda kurulan ordu divan›.
Harem
: ‹slam ülkelelerinde evlerde ve saraylarda kad›nlara özgü bölüm.
E h l ik i t a p
: ‹slamlardan baflka Allah taraf›ndan kitap gönderilen dinler. Hristiyanl›k ve Musevilik gibi.
E h l is ü n n e t
: Hz. Muhammed’in söz ve davran›fllar›na uyan kimseler.
Ensar
: Mekke’den Medine’ye hicret eden muhacirlere yard›m eden halk.
Ganimet
: Savafl s›ras›nda ve sonras›nda düflmandan ele geçirilen mal, para ve esirler.
Gaza
: ‹slam› yaymak için Müslüman olmayan topluluklar üzerine yap›lan sefer.
Gazve
: Hz Muhammed’in bizzat kat›ld›¤› savafllar.
Haraç
: ‹slâm Devleti’nde yaflayan Müslüman olmayan topluluklardan al›nan vergi.
Halife
: Hz Muhammed’in ölümünden sonra Müslümanlara siyasi, askeri ve dini liderlik yapan kiflilerdir. ‹lk dört halife olan Hz. Ebu Bekir, Hz. Ömer, Hz. Osman, Hz. Ali seçimle ifl bafl›na gelmifllerdir. Emevi halifesi Muaviye’nin ölümü ile veraset (babadan o¤ula geçme) flekline dönüfltürülmüfltür.
Haram aylar
: Zilkade, Zilhicce, Muharrem ve Recep aylar›na denirdi.
Harem
: ‹slâm ülkelerinde evlerde ve saraylarda kad›nlara özgü bölüm.
Hicaz
: Arap Yar›madas›’nda Mekke ve Medine topraklar›n› da içine alan bölüm.
Hutbe
: ‹slam inan›fl›nda cuma ve bayram namazlar›nda minberden cemaate okunan ayd›nlat›c› konuflmalar.
Mecusi
: Kayna¤› eski ‹ran olan, atefle tapanlara denirdi.
Mevali
: Emeviler Dönemi’nde Arap olmayan müslüman topluluklara verilen azat edilmifl köle demektir.
Miri
: Devlete ait olan toprak, araziler.
Muhacir
: Mekke’den Medine’ye göç eden Müslümanlara verilen isim.
167
Müflrik
: Allah’› tan›mayan, putlara tapanlar, O’na ortak koflanlar.
Ordugah
: Ordunun sefer s›ras›nda veya bar›flta kald›¤› ihtiyaçlar›n›n karfl›land›¤› yer.
Öflür
: ‹slâm Devletleri’nde Müslüman halktan al›nan ürün vergisidir. Ço¤uluna Aflar denir.
Panay›r
: E¤lence, yar›flma ve ticaret yap›lan pazar yerleri.
Sahabe
: Hz. Peygamber’i gören ve O’nun huzurunda bulunan ve konuflmalar›n› dinleyenler.
Seriyye
: Hz. Muhammed’in kat›lmad›¤› seferlerdir.
fiiilik
: Hz. Muhammedin’in ölümü üzerine halifelik kurumu etraf›nda Müslümanlar aras›nda ç›kan ilk
ayr›l›k ve mezhep.
Te v a i fi m û l û k
: Abbasilerin merkezi otoritelerinin bozulmas› sonucunda kurulan küçük devletler.
Ümmetçilik
: Birden çok milletin din duygusu etraf›nda tutulmas›. Milliyet yerine dinin ön plana ç›kart›lmas›.
Va h i y
: Allah taraf›ndan peygamberlere, Cebrail isimli melek taraf›ndan getirilen emir. ‹lk emir “ Yaradan rabbinin ad› ile oku.”
Zekat
: Müslümanlar›n mal›n›n 1/40’›n› yoksul Müslümanlara veya zekat verilecek gruplara verilmesidir.
Z›mmi
: ‹slam Devletlerinin egemenli¤ini kabul eden gayrimüslimlere verilen isimdir.
Minber (Hutbe okunan yer)
168
169
Soru
Cevap
Kuss ‹bn Saide’nin hitabesini araflt›rarak yorumlay›n›z.
Soru
Cevap
Soru
Cevap
Cünd nedir? Önemli Cünd flehirlerini
yaz›n›z.
170
Soru
Cevap
Veda Hutbesi’ni okuyarak, özetini yaz›n›z.
Soru
Cevap
Soru
Cevap
171
ESEN YAYINLARI
Foto¤rafta gördü¤ünüz yer neresidir? ‹sra olay› hakk›nda din dersi ö¤retmeninizden yararlanarak bilgi veriniz.
Resim ‹slam toplumlar›n›n hangi güzel sanatlar›n› anlatmaktad›r? Yorumlay›n›z.
172
1. ‹slamiyet öncesi Arabistan’da siyasi birlik .......... .
2.
3. ‹slamiyet öncesi Arap toplumunda kad›nlara de¤er verilmemesi ve köleli¤in yayg›n olmas›
.............. kan›t›d›r.
4.
5. ‹lk dört Müslüman 1. .............. 2. .............. 3. .............. 4. .............. dir.
6.
7. Hz. Ömer Devri’nde kullan›lan Hicri Takvim’in bafllang›c› .............. olay›d›r.
8.
9. Bedir Savafl›’nda ele geçirilen esirler okuma yazma ö¤retme karfl›l›¤›nda serbest b›rak›lmas›
.............. verilen önemi gösterir.
10.
11. ‹lk halife .............. dir.
12.
13. Müslümanlar ilk kez .............. ile karfl› karfl›ya gelmifllerdir.
14.
15. Müslümanlar ilk kez Avrupa’da .............. döneminde fetihler yapm›flt›r.
16.
17. Türkler .............. Savafl›’ndan sonra gruplar halinde Müslüman olmaya bafllam›flt›r.
18.
19. Müslümanlardan al›nan toprak vergisine .............. denir.
20. .............. sanat› Müslüman toplumlarda, ‹slam dini yasaklad›¤› için geliflmemifltir.
173
1. ‹slamiyet öncesi Arabistan’da sosyal eflitlik yoktu.
2.
3. Müslümanlar 622, Hicret Olay› ile siyasi bir güç olmufllard›r.
4.
5. Uhud Savafl›’n› Müslümanlar kazanm›flt›r.
6.
7. Hayber’in Fethi ile fiam ticaret yollar› Müslümanlar›n ellerine geçmifltir.
8.
9. Hudeybiye Antlaflmas›, Yahudilerle Müslümanlar aras›nda yap›lan ilk antlaflmad›r.
10.
11. ‹lk donanma Hz. Osman Dönemi’nde kurulmufltur.
12.
13. Kerbela Olay› Abbasiler Dönemi’nde olmufltur.
14.
15. Emeviler hoflgörülü bir politika izledikleri için ‹slam Devleti özelli¤i gösterirler.
16.
17. Emeviler Dönemi’nde halifelik babadan o¤ula geçerek saltanata dönüflmüfltür.
18.
19. Vak›flar ‹slam Devleti’nde önemli gelir kaynaklar›ndan biridir.
20.
174
TEST – 1
1.
4.
Hz. Muhammed Dönemi’nde Medine’de yaflayan
Yahudilerle yap›lan Vatandafll›k Antlaflmas›’n›n
baz› maddeleri flunlard›r:
•
•
Hz. Ömer Dö n e m i ’ n d e d ü z e n l i o r d u l a r › n k u r u lmas› ve Hz. Osman Dö n e m i ’ n d e d o n a n m a n › n
oluflturulmas›yla,
I. Ülke s›n›rlar›n›n genifllemesi
II. ‹slamiyet’in yay›lmas›
III. De¤iflik kültürlerle etkileflime girilmesi
Yahudiler Müslümanlarla bar›fl içerisinde yaflayacaklar, flehri birlikte savunacaklard›r.
Yahudiler Müslümanlar›n yararland›¤› her
türlü haktan yararlanacak, ibadetlerini ve
ayinlerini serbestçe yerine getirebileceklerdir.
g e l i fl m e l e r i n d e n h a n g i l e r i n i n o l d u ¤ u s ö y l e n ebilir?
Buna göre afla¤›daki kavramlardan hangisinden k e s i n l i k l e b a h s e d i l e m e z ?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve II
E) I, II ve III
A) Eflitlik
B) Öz savunma gereksinimi
C) Dini hoflgörü
D) Ortak inanç
E) Adalet
5.
Hz. Muhammed Mekke’den Medine’ye göç eden
Müslümanlar›, Medineli Müslümanlarla kardefl
ilân ederek Medinelilerden Mekkeli Müslümanlara yard›mc› olmalar›n› istemifltir.
Hz. Muhammed bu uygulamas›yla;
I. Yönetimi kolaylaflt›rmay›
II. Müslümanlar aras›nda sosyal dayan›flmay›
sa¤lamay›
III. Mekkeli inanmayanlarla bar›fl ortam›n› korumay›
3.
Bu durumun,
ESEN YAYINLARI
2.
IX. yüzy›ldan itibaren Abbasi halifeleri yönetimdeki etkilerini kaybetmeye bafllam›fllard›r. Siyasi gücünü kaybeden Abbasi Devleti varl›¤›n› Türk ‹slam Devletlerine dayanarak devam ettirmifllerdir.
I.
Abbasi topraklar›nda yeni devletlerin kurulmas›na
II. ‹slam dünyas›n›n siyasi liderli¤inin ve koruyuculu¤unun Türklerin eline geçmesine
III. Abbasi halifelerinin seçimle belirlenmesine
verilenlerden hangilerini amaçlam›flt›r?
sonuçlar›ndan hangilerine neden oldu¤u s ö ylenemez?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve II
E) II ve III
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve II
E) II ve III
•
•
Hz. Ebû Bekir Dönemi’nde Kur’an-› Kerim sahifeleri toplanarak kitap haline getirilmifltir.
Hz. Osman Dönemi’nde ise Kur’an-› Kerim
ço¤alt›larak önemli merkezlere gönderilmifltir.
6.
‹lk ‹slam donanmas›n›n Hz. Osman Dö n e m i’ n de fiam’da kurulmas›nda afla¤›dakilerden
hangisi etkili olmufltur?
Bu uygulamalarla,
I. ‹slam toplumunda okur-yazar oran›n› art›rma
II. Kur’an-› Kerim’in özgün halini koruma
III. Bilimsel geliflmeleri h›zland›rma
iste¤i savunulabilir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve II
E) II ve III
A) De¤iflik kültürlerden etkilenmenin
B) Devletin s›n›rlar›n›n deniz k›y›s›na ulaflmas›n›n
C) Kara savafllar›nda baflar›s›z sonuçlar al›nmas›n›n
D) Emirülmâ makam›n›n kurulmas›n›n
E) Gemicilik alan›nda ilerlemenin yavafl olmas›n›n
175
TEST – 2
1.
4.
Hudeybiye Bar›fl Antlaflmas› ile Müslümanlarla
Mekkeli müflrikler görüflme imkan› bulmufl, taraflar aras›ndaki sert ve düflmanca tav›r biraz yumuflam›fl, sosyal ve ticari iliflkiler artm›flt›r.
•
•
•
Buna göre, afla¤›daki geliflmelerden hangisi
Hudeybiye Antlaflmas› sonras› meydana gel m e m i fl t i r?
A)
B)
C)
D)
E)
2.
‹slam tarihinde,
K›br›s al›nm›fl
‹stanbul denizden kuflat›lm›fl
‹spanya fethedilmifl
Bu geliflmeler;
I. Ülke s›n›rlar›n›n geniflledi¤ini
II. Donanman›n kuruldu¤unu
III. ‹slam kültürünün yay›ld›¤›n›
Bar›fl ortam›n›n oluflmas›
Siyasi bir zafer kazan›lmas›
Müslümanlar›n resmen tan›nmas›
‹lk görüfl ayr›l›klar›n›n yaflanmas›
Ekonominin canlanmas›
durumlar›ndan hangilerini gösterir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve III
E) I, II ve III
‹slâm tarihinde görülen,
I.
d u r u m l a r › n d a n h a n g i l e ri y ö n e t i m d e h a l k › n g ör ü fl l e r i n i n v e d e m o k r a s i n i n u y g u l a n d › ¤ › n a k an›t olarak gösterilebilir?
5.
ESEN YAYINLARI
Hz. Muhammed’in Uhud Savafl›’nda ço¤unlu¤un görüflüne uyarak, flehir d›fl›nda savaflmas›
II. Devlet ifllerinin divan teflkilat›nda görüflülmesi
III. Dört Halife Dönemi’nde halifelerin seçimle
belirlenmesi
Buna göre, afla¤›dakilerden hangisi söylene mez ?
A)
B)
C)
D)
E)
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) I ve II
D) II ve II
E) I, II ve III
3.
Hz. Ömer Dönemi’ne kadar halifeler bizzat davalara bakarken, Hz. Ömer bu görev için kad›lar tayin etmifltir. Kad›lar›n görev sahalar› ve yetkileri
ilerleyen dönemlerde giderek artm›flt›r. Ayr›ca kad›lar›n rahatça çal›flabilece¤i bürolar kurulmufltur.
Yarg›sal görevler kad›da toplanm›flt›r.
Zamanla kad›lar›n yükümlülükleri artm›flt›r.
Adli yap›lanmaya büyük önem verilmifltir.
Yetkiler tek elde toplanm›flt›r.
‹dare ve yarg› birbirinden ayr›lm›flt›r.
Hz. Ömer Dö n e m i ’ nde meydana gelen,
I. Divan teflkilat›n›n kurulmas›
II. Hicri Takvim’in kullan›lmaya bafllanmas›
III. Yeni vergiler konularak devlet hazinesinin
oluflturulmas›
geliflmelerin yönetim, ekonomik ve kültürel
alanlarla iliflkisi afla¤›dakilerden hangisinde
do¤ru olarak grupland›r›lm›flt›r?
A)
B)
C)
D)
E)
Yönetim
––––––––
I
II
I
III
II
Ekonomik
––––––––
II
III
III
II
I
Kültürel
––––––––
III
I
II
I
III
6.
A b b a s i l e r Dö n e m i’ n d e k i ,
I. Medreselerin kurularak yayg›nlaflt›r›lmas›
II. Bat› dillerinden Arapça’ya çevirilerin yap›lmas›
III. Türklerin yönetim ve orduda önemli görevlere
getirilmesi
f a a l i y e t l e r d e n h a n g i l e r i n i n b u d ö n e m i ç i n “‹slâm Rönesans›” d e n m e s i n d e d o ¤ r u d a n e t k i s i
o l d u ¤ u s a v u n u l a m a z?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve II
E) II ve III
177
TEST – 3
1.
4.
‹slamiyet’in yay›ld›¤› ilk dönemlerde Müslümanlar,
inanmayan Araplar taraf›ndan tepkiyle karfl›lanm›fllar. Artan bask›lar sonucunda da Müslümanlar
de¤iflik yerlere göç etmek zorunda kalm›fllard›r.
Buna göre,
Dört Halife Dö n e m i ’ n i n c u m h u r i y e t d ö n e m i
olarak adland›r›lmas›nda,
I. Divan teflkilat›n›n kurulmas›
II. ‹slâmiyetin h›zla yay›lmas›
III. Halifelerin seçimle belirlenmesi
I.
‹nananlar inançlar›n› yaflamak için daha uygun yerlere göç etmifllerdir.
II. Baz› insanlar eski geleneklerini devam ettirmifllerdir.
III. ‹slamiyet göçler sonucunda de¤iflik bölgelere
yay›lm›flt›r.
durumlar›ndan hangileri etkili olmufltur?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve II
E) II ve III
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) II ve III
E) I, II ve III
Hicretin en önemli sonuçlar›ndan biri ‹slâm site
devletinin temellerinin at›lmas›d›r.
Buna göre,
I. Eyalet sistemine geçilmifltir.
II. Müslümanlar siyasi bir güç olmufllard›r.
III. Mekke’deki yönetim de¤iflmifltir.
Emevilerin baz› özellikleri flunlard›r:
I. Arapçay› resmi dil ilan etmifllerdir.
II. Halifeli¤i saltanata dönüfltürmüfllerdir.
III. Hristiyan mimarisi ile yar›flabilecek seviyeye
ulafl›lm›flt›r.
ESEN YAYINLARI
2.
5.
Bu özelliklerden hangileri ulusçuluk ilkesinin
uyguland›¤›n›n göstergesidir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve II
E) I ve III
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve III
E) II ve III
3.
‹slamiyet’i kabul eden milletler, ‹slam dinini ö¤renmek ve kutsal kitab› Kur’an’› okumak için
Arapça’y› ö¤renmifllerdir.
Bu durum,
I.
Arapça’n›n Müslüman toplumlarda yayg›nlaflmas›na
II. Kültürel yönden zay›f baz› toplumlar›n zamanla Arap kültürünün etkisinde kalmas›na
III. Devlet gelirlerinin artmas›na
sonuçlar›ndan hangilerine ortam haz›rlam›flt›r?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve II
E) I ve III
6.
Bilim alan›ndaki geliflmeler Emeviler Dönemi’nde
bafllam›fl, Abbasiler Dönemi’nde en üst düzeye
ulaflm›flt›r.
‹slam kültür ve medeniyetinin geliflmesinde
afla¤›dakilerden hangisinin etkisi oldu¤u s ö ylenemez?
A) Devlet adamlar›n›n bilimsel ve kültürel çal›flmalar› desteklemeleri
B) Çeflitli medeniyetlere ait eserlerin Arapça’ya
çevrilmesi
C) Avrupal›lar›n Haçl› Seferlerini yapmas›
D) Medreselerin kurularak, yayg›nlaflt›r›lmas›
E) ‹slamiyeti kabul eden Arap olmayan uluslar›n
katk›lar›
179
1.
5.
‹slam mimarisi ilk kez afla¤›dakilerden hangisinin döneminde, Hristiyan mimarisi ile yar›flabilecek bir düzeye ulaflm›flt›r?
A) Osmanl›lar
B) Dört Halife
C) Abbasiler
D) Emeviler
E) Selçuklular
(1983 – ÖYS)
2.
Afla¤›dakilerden hangisi bu parçadan ç›kar›labilecek bir sonuç d e ¤ i l d i r?
A)
B)
C)
D)
E)
‹slam mimarisinin de¤iflik ‹slam ülkelerindeki uygulamalar› aras›nda birçok benzerlikler oldu¤u
gibi üslup ve biçim yönünden önemli farklar da
vard›r.
Bu tür farklar›n ortaya ç›kmas›nda afla¤›dakilerden hangisinin di¤erlerinden daha etkili
oldu¤u savunulabilir?
3.
Ekonomik yap›n›n
Ulafl›m ve haberleflmenin
Ulusal kültür ve co¤rafi özelliklerin
‹dari ve siyasi yap›n›n
Mezhep farklar›n›n
(1984 – ÖYS)
‹slamiyet’in ilk y›llar›nda Araplar›n özgün bir mimarileri yokken, giderek mimaride belirgin bir
Arap sanat› ve üslubu do¤mufltur.
6.
7.
Bu kültürel geliflmeyi sa¤layan bafll›ca etken
A)
B)
C)
D)
E)
Çok tanr›l› dinler
Eski Arap uygarl›¤›
Arap Çin iliflkileri
Fethedilen ülkelerin kültürleri
Hellen uygarl›¤›
Hz. Muhammed, afla¤›daki savafllardan hangisiyle fiam ticaret yollar›n›n güvenli¤ini sa¤lam›flt›r?
A) Bedir Savafl›
B) Uhud Savafl›
C) Hayber Savafl›
D) Hendek Savafl›
E) Huneyn Savafl›
(1986 – ÖYS)
‹slâm tarihinde, fethedilen yerlerin yönetim
birimlerine ayr›lmas›na ilk defa kimin zaman›nda bafllanm›flt›r?
Afla¤›dakilerden hangisi, ‹slam tarihinde yaln›z Dört Halife Dö n e m i ’ n i n ö z e l l i k l e r i n d e n b iridir?
A) Devlet baflkanlar›n›n seçim sonucunda belirlenmesi
B) ‹slâmiyet’in Arap Yar›madas›'n›n d›fl›nda da
yay›lmas›
C) Arap aileleri aras›ndaki geçimsizli¤in sürmesi
D) Yöneticilere halife denilmesi
E) ‹slam dininde ayr›l›klar›n sürmesi
(1987 – ÖYS)
(1986 – ÖSS)
4.
Mekke'nin kutsal bir flehir oldu¤u
Araplar'›n ticarete önem verdikleri
Araplar›n çok tanr›l› dinlere inand›klar›
Kutsal yerlerin ziyaret edilmekte oldu¤u
Araplar aras›nda siyasi birlik bulundu¤u
(1987 – ÖSS)
A) Hz. Muhammed
B) Hz. Ebû Bekir
C) Hz. Ömer
D) Hz. Osman
E) Hz. Ali
(1987 – ÖYS)
ESEN YAYINLARI
A)
B)
C)
D)
E)
‹slamiyet’ten önce Mekke'yi ziyarete gelen Araplar, kurduklar› büyük panay›rda al›flverifl yaparlar, e¤lenceler ve spor karfl›laflmalar› düzenlerler, sonra da Kâbe'deki putlar› ziyaret ederlerdi.
8.
Kur'an ayetlerinin toplanarak bir kitap haline
getirilmesi kimin döneminde olmufltur?
A) Hz. Muhammed
B) Hz. Ömer
C) Hz. Ebû Bekir
D) Hz. Osman
E) Hz. Ali
(1989 – ÖYS)
181
25. M ü s l ü m a n A r a p l a r a fl a ¤ › d a k i s a v a fl l a r › n h a ngisiyle, Medine'yi savunacak bir güce erifltiklerini Kureyfl ve di¤er Arap kabilelerine kan›tlam›fllard›r?
22. I.
II.
III.
IV.
‹slamiyet’te ilk ayr›l›klar›n bafllamas›
‹lk ‹slam paras›n›n bas›lmas›
Müslümanlar›n M›s›r'› fethetmesi
‹slam Devleti'nin bir "Arap Devleti" haline gelmesi
V. Vezirlik görevinin ilk kez ortaya ç›kmas›
A)
B)
C)
D)
E)
Yu k a r › d a k i o l a y l a r › n d a n h a n g i l e r i E m e v i l e r
Dö n e m i’ n d e g e r ç e k l e fl m i fl t i r ?
A) I ve II
B) II ve IV
C) III ve IV
D) III ve V
E) IV ve V
(1996 – ÖYS)
(1997 – ÖYS)
26. Emeviler Devri’nde, Araplar kendilerini soylu ve
di¤er Müslüman uluslardan üstün görmüfllerdir.
Bütün valilik ve komutanl›klara, önemli memurluklara Araplar getirilmifltir. ‹slam kültür ve uygarl›¤›n›n oluflmas›nda büyük katk›lar› olan, Araplar
d›fl›ndaki Müslüman kiflilere, Araplar›n k›z vermeleri yasaklanm›flt›r.
A)
B)
C)
D)
Devlet yönetiminde hoflgörü oldu¤unun
Devlet gelirlerinin art›r›ld›¤›n›n
Çeflitli vergilerin al›nd›¤›n›n
‹slamiyet’in yay›lmas› için çaba harcan›ld›¤›n›n
E) Müslüman olmayanlar›n yönetime kat›ld›klar›n›n
(1997 – ÖSS)
24. A fl a ¤ › d a k i l e r d e n h a n g i s i , ‹ s l a m i y e t ’ te Kerbela, Cemel ve Hakem Olaylar›n›n meydana gelmesindeki ortak nedenlerden biridir?
A)
B)
C)
D)
E)
184
Görüfl ayr›l›klar›n›n ortaya ç›kmas›
Saltanat sistemine geçilmesi
S›n›rlar›n çok genifllemifl olmas›
Yezid'in halife olmas›
‹slam Devleti’nin bir Arap devleti haline gelmesi
(1997 – ÖYS)
ESEN YAYINLARI
23. ‹slamiyet’te dini yaymak için yap›lan savafllar
kutsal say›lm›fl, di¤er yandan ‹slam Devletlerinde Müslüman olmayan tebaaya, özel vergiler gibi belli koflullarda, din serbestli¤i tan›nm›flt›r.
Bu durum, afla¤›dakilerden hangisinin bir
g ö s t e r g e s i olamaz ?
Hayber Savafl›
Uhut Savafl›
Mu'te Savafl›
Hendek Savafl›
Huneyn Savafl›
Bu bilgilere dayanarak, afla¤›daki yarg›lardan
h a n g i s i n e var›lamaz?
A) Emeviler Devri’nde ›rkç›l›k politikas› izlenmifltir.
B) ‹slam uygarl›¤›nda çeflitli kültürlerin katk›lar›
vard›r.
C) Emeviler Devri’nde toplumda ayr›cal›kl› bir
kesim vard›.
D) Emevi yönetimi, halka eflit olanaklar tan›m›flt›r.
E) Emeviler Devri’nde askeri ve sivil örgütler kurulmufltur.
(1998 – ÖSS)
27. X . yüzy ›l da ‹sl am düny as›, si yasi bak› mdan
hangi devletler taraf›ndan temsil edilmifltir?
A)
B)
C)
D)
E)
Emeviler ve Endülüs Emevileri
Emeviler ve Fâtimiler
Fâtimiler ve Memlûkler
Endülüs Emevileri, Fâtimiler ve Abbasiler
Fâtimiler, Abbasiler ve Memlükler
(1998 – ÖYS)
30. I.
28. ‹slamiyet’i kabul eden milletler, kutsal kitaplar›n›
okuyabilmek için Arap dilini ve alfabesini ö¤renmeye bafllam›fllard›r.
Hz. Ebû Bekir Dönemi’nde görevlendirilen bir
heyet, Kur'an surelerini toplam›flt›r.
II. Hz. Osman zaman›nda Kur'an'›n düzenlemesi yap›lm›flt›r.
III. Düzenlenen Kur'an, ço¤alt›larak çeflitli yerlere gönderilmifltir.
A fl a ¤ › d a k i l e r d e n h a n g i s i , b u d u r u m u n s o n u çl a r › n d a n b i r i d e ¤ i l d i r?
A) Baz› toplumlarda, ‹slâmlaflman›n Araplaflma
fleklinde ortaya ç›kmas›
B) ‹slâmiyet’in ‹slâm ülkeleri aras›nda farkl› alg›lanmas›
C) ‹slâmiyet’in kutsal kitab›n›n, özgün biçimini
korumas›
D) Arap kültürünün, di¤er kültürleri etkilemesi
E) Arapça sözcüklerin di¤er dillerde de kullan›l›r
hale gelmesi
(1999 – ‹PTA L – ÖSS)
Yu k a r › d a k i l e r d e n h a n g i l e r i , K u r ' a n ' › n ö z g ü n
halinin bozulmas›, de¤iflik biçimlerinin ortaya
ç›kmas› tehlikesini kesin olarak önlemifltir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve II
E) II ve III
(2000 – ÖSS)
ESEN YAYINLARI
31. E m e v i l e r Dö n e m i’ n d e ;
I. ‹slamiyet’te ayr›l›klar artm›flt›r.
II. ‹slamiyet’te Müslümanlardan al›nan öflür ve
zekât vergilerinin al›nmas›na devam edilmifltir.
III. Arap olmayan halk, Araplar›n di¤er milletlerden üstün olmad›klar›n› ortaya ç›karmak için
gruplar kurmufltur.
IV. Türkler, Emevilere düflman olan kurulufllara
yard›m etmifltir.
Yu k a r › d a v e r i l e n l e r d e n h a n g i l e r i , E m e v i l e r i n
y›k›lmas›na ortam haz›rlam›flt›r?
A) I ve II
B) II ve III
C) II ve IV
D) I, II ve IV
E) I, III ve IV
(2001 – ÖSS)
29. E m e v i l e r D ö n e m i ’ n d e ;
I. ‹lk Arap paras›n›n bas›lmas›,
II. Arap olmayan Müslümanlara mevali (köle)
ad› verilmesi,
III. Aileler aras›nda iktidar mücadelesi olmas›,
IV. Ülkeye kat›lan uluslar›n kültürlerinden yararlan›lmas›
olgular›ndan hangileri, A r a p m i l l i y e t ç i l i ¤ i n i n
göstergesi say›labilir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z IV
C) I ve II
D) II ve III
E) III ve IV
(1999 – ÖSS)
32. ‹slam Devleti’nin baflkenti önce Medine, Ali zaman›nda ise Kûfe idi. Emeviler baflkenti fiam’a
tafl›m›fl, Abbasiler Ba¤dat’› kurarak baflkent yapm›fllard›.
Ya l n › z b u b i l g i y e d a y a n a r a k , ‹ s l a m D e v l e t i ’ y l e
ilgili olarak afla¤›dakilerden hangisi söylenebilir?
A) Egemen güç de¤ifltikçe yönetim merkezinin
de de¤iflti¤i
B) Güçlü bir merkezi otoriteye dayand›¤›
C) Siyasi yönden, zaman›n›n en güçlü devleti oldu¤u
D) Kültürel etkileflim sa¤lanmak istendi¤i
E) Milliyetçilik duygular›n›n güçlü oldu¤u
(2002 – ÖSS)
185
35. Müslüman Araplar›n baflka kavimler üzerinde üstünlük kurma çabas› Emeviler zaman›nda en üst
düzeye ulaflm›flt›r. Bu duruma tepki olarak Emeviler zaman›nda bafllayan, Abbasiler zaman›nda
güçlenen ve ‹slam dünyas›n›n çeflitli halklar›n›n
kendi kimlik aray›fllar›n› kamç›layan "fiuubiye"
ad› verilen bir ak›m do¤mufltur.
33. Abbasiler, ülkelerinde yaflayan Türklere idari ve
mali görevlerin yan› s›ra askeri alanda da önemli görevler vermifllerdir.
Ya l n › z b u b i l g i y e d a y a n a r a k ;
I.
Abbasiler ve Türkler aras›nda kültür etkileflimi artm›flt›r.
II. Türkler askerlik görevi ile tan›flm›flt›r.
III. Abbasiler, Arap milliyetçili¤i politikas› uygulamam›flt›r.
Afla¤›dakilerden hangisinin bu ak›m›n sonuçlar›ndan biri oldu¤u savunulamaz?
A) ‹slam ülkelerinde farkl› kültürlerin geliflmesi
B) Halklar›n kendi tarihine, diline ve sanat›na
sahip ç›kmas›
C) Müslüman halklar aras›nda sürtüflmelerin
ç›kmas›
D) ‹slamiyet’in yay›lmas›n›n h›zlanmas›
E) Halklar›n etnik yap›lar›yla ilgili araflt›rmalar
yap›lmas›
(2005 – ÖSS)
ESEN YAYINLARI
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve III
E) I, II ve III
(2003 – ÖSS)
34. Hz. Muhammed Dönemi’nde Bedir Savafl›’nda
esir al›nan Mekkelilerin bir k›sm› Müslümanlara
okuma yazma ö¤retmeleri karfl›l›¤›nda serbest
b›rak›lm›flt›r.
Bu durum afla¤›dakilerden hangisi için bir kan›t olabilir?
A) Arapça okuma yazma ö¤renmenin kolay oldu¤u
B) Bedir Savafl›’n› Hz. Muhammet’in yönetti¤i
C) Okuma yazma bilen esir say›s›n›n fazla oldu¤u
D) Bedir Savafl›’n›n Müslümanlar›n ilk baflar›s›
oldu¤u
E) Okuma yazmaya önem verildi¤i
(2004 – ÖSS)
186
36. Emevi hükümdarlar›ndan Abdülmelik zaman›na
kadar, ‹slam ülkelerinde resmi yaz›flmalar o ülkenini diliyle yap›l›rd›. Abdülmelik bütün ‹slam ülkelerinde resmi dilin Arapça olmas›n› istemifltir.
Abdülmelik’in bu tutumunun;
I. Arapça’n›n ‹slam ülkelerine yay›lmas›,
II. Arapça d›fl›ndaki dillerin kullan›m alan›n›n
daralmas›,
III. Araplar›n toplumda ayr›lcal›kl› hale gelmesinin önlenmesi
durumlar›ndan hangilerine ortam haz›rlad›¤›
savunulabilir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve II
E) II ve III
(2006 – Sosyal 1)
40.
37. Hz. Muhammed’in ölümü üzerine Arabistan’›n
çeflitli bölgelerinde ayaklanmalar ç›km›flt›r.
Afla¤›dakilerden hangisinin bu ayaklanmalar › n ç › k m a s › n d a e t k i l i o l d u ¤ u s a v u n u l a m a z?
I.
II. Osman
III. Ebubekir
IV. Ali
A) ‹slamiyet’in tam olarak yerleflmemifl olmas›
B) Kabilecilik anlay›fl›na ba¤l› olan halk›n devlet
örgütlenmesinin d›fl›nda kalmak istemesi
C) Devlet baflkan›n›n de¤iflmesi
D) Halk›n, devlete ödemek zorunda oldu¤u zekât vergisine karfl› ç›kmas›
E) Kur’an’›n bütün ayet ve surelerinin bir araya
getirilip toplanmam›fl olmas›
(2007 – Sosyal 1)
V. Muaviye
A) IV
A) Arapçan›n Kur’an dili olmas›
B) Fetihler yoluyla Arapçan›n genifl alanlara yay›lmas›
C) Arapçan›n Emeviler Dönemi’nde resmî dil olarak kabul edilmesi
D) ‹slamiyet’i kabul edenlerin say›s›n›n artmas›
E) Emeviler Dönemi’nde Araplar›n Arap olmayan
Müslümanlardan üstün tutulmas›
(2010 – YGS)
B) V
C) III
D) II
E) I
(2011 – YGS)
41. ‹slam Devleti’nde Hz. Muhammet’ten sonra
devlet baflkan› olan kifliye halife san› verilmifltir.
Ancak Dört Halife Dönemi’nin ard›ndan halifenin
dinî ve siyasi otoritesi, ‹slam dünyas›n›n tümünde
kabul görmemifltir.
B u n a , ‹ s l a m t a r i h i n d e g ö rü len,
B u d u r u m u n a fl a ¤ › d a k i l e r d e n h a n g i s i n i g ö sterdi¤i savunulabilir?
39. Sami dillerinden olan Arapça, ‹slamiyet’ten önce
Arabistan Yar›madas›’yla s›n›rl›yken ‹slamiyet’ten
sonra önem kazanm›fl ve ‹slam dünyas›nda ortak
bir dil durumuna gelmifltir.
A fl a ¤ › d a k i l e r d e n h a n g i s i n i n b u d u r u m u n n edenlerinden biri oldu¤u savunulamaz?
Geliflmeler ve Olaylar
––––––––––––––––––––––––––
S›n›rlar›n genifllemesiyle devlet
teflkilatlanmas›n›n h›zlanmas›
K›br›s’›n fethedilmesi
Kur’an-› Kerim’in ço¤alt›lmas›
‹slam dünyas›ndaki ayr›l›klar›n
derinleflmesi
Halifeli¤in saltanata dönüflmesi
Yu k a r › d a k i e fl l e fl t i r m e l e r d e n h a n g i s i y a n l › fl t › r?
38. Abbasilerde Halife Mutas›m’dan sonra devlet yönetiminde Türklerin etkisi giderek artm›fl, Türk komutanlar istediklerini halife yapmaya, istemediklerini indirmeye bafllam›fl ve bu komutanlar baz›
eyaletleri de kendi aralar›nda paylaflm›flt›r.
I.
ESEN YAYINLARI
A) Siyasal birli¤in çözüldü¤ünü
B) Saltanat sisteminin dikkate al›nd›¤›n›
C) Türklerin Abbasiler Dönemi’nde ‹slamiyet’i kabul ettiklerini
D) Mutas›m Dönemi’nde s›n›rlar›n çok geniflledi¤ini
E) Abbasilerin kendilerinden önceki devletlerin
etkisinde kald›¤›n›
(2009 – Sosyal 1)
Halifeler
–––––––
Ömer
Emevi halifelerinin güttü¤ü Arap milliyetçili¤i
siyasetine karfl› tepkilerin ortaya ç›kmas›,
II. Abbasiler, Fat›miler ve Endülüs Emevilerinde
olmak üzere ayn› anda üç halifenin olmas›,
III. Dört Halife Dönemi’nde Kur’an-› Kerim’in
kitap hâline getirilmesi ve ço¤alt›lmas›
durumlar›ndan hangilerinin kan›t oldu¤u
savunulabilir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve II
E) II ve III
(2012 – YGS)
42. ‹slamiyet öncesi Arabistan’da bar›fl›n hâkim
oldu¤u “Haram Aylar›”nda Mekke ve çevresinde
panay›rlar kurulur, ticaret yap›l›r, e¤lenceler ve
fliir yar›flmalar› düzenlenirdi. Bu dönemde ayr›ca
putlar›n bulundu¤u Kâbe ziyaret edilirdi.
Buna göre afla¤›dakilerden hangisi ileri
s ü r ü l e m e z?
A)
B)
C)
D)
E)
Sosyal ve kültürel geliflmelerin yafland›¤›
Toplumsal bar›fl›n sa¤land›¤›
Arapçan›n farkl› co¤rafyalara yay›ld›¤›
Arap edebiyat›n›n geliflti¤i
Dinî etkinliklerin yap›ld›¤›
(2013 – YGS)
187
1.
4.
Afla¤›daki kelime ve kavramlar› aç›klay›n›z.
(10 Puan)
Abbasi Devleti’nde;
I. Merkezi otorite güçlü de¤ildir.
II. ‹slam’›n eflitlik anlay›fl›n› benimsemifllerdir.
III. Daha çok bilim ve kültür alan›nda geliflmifllerdir.
IV. Emevilere göre daha az fetihte bulunmufllard›r.
a) Vahiy : …………………………………………
…………………………………………
b) Cihat : …………………………………………
…………………………………………
c) Gazve : …………………………………………
…………………………………………
d) Hicret : …………………………………………
Bu bilgilere göre afla¤›daki yarg›lardan do¤ru
o l a n › n b a fl › n a “ D ” , y a n l › fl o l a n a “ Y ” h a r f i k oy u n u z . (10 Puan)
a) ( ) Abbasi Halifesi, güçlü bir hakimiyet sa¤layamam›flt›r.
b) ( ) Irkç›l›k anlay›fl› devam etmifltir.
c) ( ) Askeri fetihler yavafllam›flt›r.
d) ( ) De¤erli bilim adamlar› yetifltirilmemifltir.
2.
a)
c)
d)
3.
Emeviler bir ‹slam Devleti olmaktan çok bir Arap
Devleti olma özelli¤i göstermektedir.
ESEN YAYINLARI
b)
5.
Afla¤›da verilen savafllar›n neden ve sonuçlar›n› yaz›n›z. (20 Puan)
a) Bedir Savafl›
Nedenleri: ………………………………………
……………………………………………………
……………………………………………………
……………………………………………………
……………………………………………………
Sonuçlar›: ………………………………………
……………………………………………………
……………………………………………………
……………………………………………………
……………………………………………………
b) Hendek Savafl›
Bu duruma kan›t olarak gösterilen cümlelerin
d o ¤ r u o l a n › n b a fl › n a “ D ” , y a n l › fl o l a n a “ Y ” h a rf i k o y u n u z . (10 Puan)
a) ( ) Arapça’y› resmi dil ilan etmeleri
b) ( ) Fransa ve Rusya’y› fethetmeleri
c) ( ) Arap olmayanlara devlet yönetiminde görev vermeleri
d) ( ) Halifeli¤i, Cumhuriyet yönetimi haline dönüfltürmeleri
189
6.
8.
Sizce ‹slam Kültür ve uygarl›¤›n›n di¤er din ve
toplumlara ne gibi katk›s› olmufltur? Aç›klay›n›z.
(10 Puan)
Hz. A l i Dö n e m i ’ nde y afl anan;
a) Hakem Olay›’n›n neden ve sonuçlar›n› yaz›n›z.
7.
Hz. Ömer Dönemi ve Hz. Osman Dönemi iç geliflmeler nelerdir? ‹slam toplumuna katk›lar› neler
olmufltur? Yorumlay›n›z.
(10 Puan)
ESEN YAYINLARI
b)
c)
d) Günümüz ‹slam dünyas›na ne gibi yans›malar› olmufltur ? Yaz›n›z.
190
TÜRK - İSLAM
DEVLETLERİ
(10-13.YÜZYILLAR)
BÖLÜM 5
193
Türk - ‹slam Devletleri (10 - 13. Yüzy›llar)
m›flt›r. Bu durum ‹slamiyet’in Türkler aras›nda kabul
görmesinin en önemli nedenlerinden birisi olmufltur.
TÜRKLER‹N ‹SLAM‹YET’‹ KABULÜ
Türklerin ‹slamiyet’i kabul etmesi iki taraf›n inanç ve
sosyal yaflant› anlay›fl›nda benzerlikler görülmesindendir.
Hz. Ömer Dönemi’nde Müslüman Araplar›n, ‹ran’daki
Sasani Devleti’ne son vermesiyle Türklerle komflu haline gelinmifltir. Bizans - Köktürk ittifak› Sasanileri zay›flatm›flt›. Bu durum Müslüman Araplar›n, ‹ran’› fethetmesini kolaylaflt›rm›flt›.
Bunlar› flu flekilde s›ralayabiliriz:
‹slam To p l u m u
Hz. Osman Dönemi’nde ‹slam toplumu Kafkasya’ya
do¤ru yay›lm›flt›r. ‹slam Ordular› Kafkasya’da Hazar
Türkleri ile mücadele etmifllerdir.
Emeviler Dönemi’nde Orta Asya’ya do¤ru harekete
geçen Müslüman Arap ordular›, Türgifllerle uzun y›llar
mücadele ettiler. Emevilerin uygulad›¤› Mevali politikas› (Irkç› politika) Türklerin ‹slam’a giriflini k›smen de
olsa geciktirmifltir.
Emevilerin ve Köktürk Devleti’nin y›k›lmas›n› f›rsat bilen Çin’deki Tang Hanedan› Orta Asya’ya yay›lmaya
bafllad›. Talas Nehri boylar›nda do¤uya do¤ru yay›lan
Abbasi ordusu ile bat›ya do¤ru yay›lan Çin ordusu
751 y›l›nda Talas Savafl›’nda karfl› karfl›ya geldiler.
Türkler Abbasilere yard›m ederek Çin’in savafl› kaybetmesini sa¤lad›lar. Böylece Orta Asya’y› Çin istilas›na karfl› korumufl oldular.
Tek Allah inanc›
★
Ahirete, öldükten sonraki hayata inanma
★
Allah için kurban kesme
★
Gaza ve Cihat anlay›fl›
★
‹yilik, güzellik ve ahlâkl› olman›n istenmesi
★
Cennet ve cehennem inanc›
Türk To p l u m u
ESEN YAYINLARI
Emevilerin Araplar›n d›fl›ndaki di¤er Müslüman toplumlara kötü davranmas› ve Hz. Hüseyin’in Kerbela’da flehit edilmesi di¤er ‹slam toplumlar›n›n nefretini
kazanma y›k›lma sürecini h›zland›rd›. Bir Türk olan
Horasanl› Ebu Müslim’in de çal›flmalar› ve di¤er etkenlerle Emeviler 750 y›l›nda y›k›lm›flt›r.
★
★
Tek Tengri inanc›
★
Ölümden sonra yaflam›n devam etti¤ine inanma
★
Tengrilere kurban sunma
★
Cihan hakimiyeti mefkuresi
★
Ahlâkl› bir toplum ve yard›mlaflma duygusunun
varl›¤›
★
Dünyada yap›lan iyili¤in de kötülü¤ün de mutlaka
cezaland›r›laca¤› inanc›
‹SLAM’ IN TÜRKLER TARAFINDAN KABULÜNÜN
SOSYA L VE KÜLTÜREL DE⁄‹fi‹ME ETK‹LER‹
Türklerin ‹slamiyet’i kabul etmesiyle Orta Asya Türk
kültürüyle - Arap ‹slam kültürü yeni bir sentezin oluflmas›na neden olmufltur.
Türkler yeni dinlerinin tesiriyle ve coflkusuyla Gaza
ve Cihat anlay›fl›n›n da
katk›lar›yla ‹slam fetih politikas›n›n bayraktarl›¤›n›
ele almaya bafllam›flt›r.
751 Talas Savafl› Türk tarihinde yeni bir bafllang›ca
neden oldu. Talas Savafl›’yla bafllayan Türk - Arap
dostlu¤u ‹slamiyet’in Türkler aras›nda h›zla yay›lmas›na neden olmufltur. Abbasiler, devlet teflkilat›nda
özellikle askerlikte Türklerden büyük oranda faydalan194
Türkler h›zla yerleflik hayata geçerek flehirler kurup, tar›m ve ticaretle meflAbdulkerim Satuk Bu¤ra Han
gul olmaya bafllam›flt›r.
Özellikle Karahanl› hükümdar› Satuk Bu¤ra’n›n devletin resmi dini olarak ‹slamiyet’i seçmesi Türklerin kitleler halinde kültür de¤iflimine girmesine neden olmufltur.
‹slam’›n kurallar›na ayk›r› olmamak flart›yla toplumla-
Türkl eri n ‹sl am i yet’ i Kabul Nedenleri
r›n eski örf ve adetlerine dokunmamas› kültürel ve
★
sosyal de¤iflimi h›zland›rm›flt›r.
Abbasilerin ‹slam› yayma çal›flmalar›. Irkç› politi-ka gütmemeleri
‹slamiyet’in etkisiyle dil, edebiyat ve sanat alan›nda
★
büyük de¤iflim yaflanm›flt›r. Orta Asya Türk kültür
Eski Türk inanc› olan Gök Tanr› inanc› ile ‹slam’›n
tek yarat›c› aras›nda benzerliklerin bulunmas›
havzas›nda Semerkant, Buhara, Taflkent, Türkistan,
★
Hive, Horasan vb. flehirler ‹slam’›n önemli ilim ve kül-
Türklerdeki cihan hakimiyeti düflüncesi ile
‹slam’›n getirdi¤i cihat düflüncesinin birleflmesi
tür flehirleri olan Medine, Ba¤dat, Kurtuba, fiam ve
★
Kahire ile yar›flmaya bafllam›flt›r.
‹slam’daki ahiret anlay›fl› ile Türklerdeki’nin uyufl-mas›
Bu flehirlerde çeflitli ilim ve kültür merkezleri aç›l★
m›flt›r. ‹mam Buhari, ‹mam› Müslim, ‹bni Sina, Beyru-
Türk ahlâk anlay›fl›n›n ‹slam ahlâk anlay›fl› ile
benzeflmesi
ni, Ahmet Yesevi gibi bir çok bilim, din ve edebiyat
★
adam› yetiflmifltir.
Her iki dinde de kurban anlay›fl›n›n varl›¤›
➥ Türkler 10. yüzy›ldan itibaren kitleler halinde
‹slamiyet’i kabul ettiler. ‹slamiyet’i ilk kabul eden
Türk devletleri Karahanl›lar ve ‹til Bulgarlar›d›r.
Talas Savafl› (751)
‹slam ordular›n›n Türkistan’› ele geçirmeye bafllama-s›yla birlikte Çinlilerin ‹pek Yolu’nu ele geçirme politi-kas› çat›flt›. ‹pek Yolu’’ nu kontrolünde tutan Türkler ise
Türklerin ‹slam dünyas›na hizmetleri
Türklerin Orta Asya’daki siyasi varl›klar›n›n iyice za--
★
y›flamas› Çin’in Türkistan üzerine sefere ç›kmas›na
neden oldu.
Türkler Çin’e tek bafl›na karfl› koyamayacaklar›n› an--
ESEN YAYINLARI
iki taraf aras›nda kald›lar.
vererek, Müslümanlar› halifenin etraf›nda birlefl-tirdiler.
★
ile korudular.
Talas Savafl›’n› ‹slam ordular› kazand›.
★
★
Birçok medrese, zaviye, cami ve daruflflifa gibi
mufltur.
kurumlar infla ettiler. Dünya’n›n ilk üniversitesi
‹slam dini Türkler aras›nda h›zla yay›lmaya bafl--
kabul edilen Nizamiye Medresesi’’ ni kurdular.
lam›flt›r.
★
Abbasi yönetiminde Türkler görev almaya baflla-m›fllard›r.
★
‹slam kültür ve medeniyetinin geliflmesi ve yay›l-mas›na büyük katk› sa¤lad›lar.
m›flt›r. Bölge Çin egemenli¤ine girmekten kurtul--
★
‹slamiyet’in Orta Asya, Hindistan, Anadolu, Kaf-kasya ve Balkanlar’a yay›lmas›n› sa¤lad›lar.
Talas Savafl›’ n › n s o n u n d a
Orta Asya’ya yönelik Çin tehlikesi ortadan kalk--
‹slam dünyas›n›n koruyuculu¤unu üstlendiler.
Haçl› Seferlerine karfl› ‹slam co¤rafyas›n› baflar›
lay›nca Araplarla birlikte hareket ettiler.
★
‹slam dünyas›ndaki iç çekiflme ve kargaflaya son
★
Birçok bilim adam›, devlet adam›, mimar ve ko-mutan yetifltirdiler.
Dünya kültür tarihi bak›m›ndan önemli olan ka¤›t
Çin d›fl›na taflm›flt›r. ‹slam dünyas› Çin’den, ka¤›t
Yorum
yapma tekni¤ini ö¤renmifltir.
Türkler ‹slamiyet’i kabul ederek, kültürel yap›lar›nda
önemli de¤iflmeler ve kazan›mlar elde etmifllerdir.
‹slam kültürünü de en üst düzeye ç›karm›fllard›r.
➥ ‹slamiyet’i kabul eden ‹lk Türk toplulu¤u Karluklar olmufltur.
Türk kültürü, ‹slamiyet’in kabulüyle yeni bir sentez
oluflturmufltur. Bu Türk-‹slam sentezidir.
195
‹Hfi‹D‹LER (AKfi‹TLER) (935-969)
TÜRK - ‹SLAM DEVLETLER‹
★
Abbasilerin M›s›r valisi Ebu Bek i r M e hm e t (Mu-hammed bin Togaç) taraf›ndan kurulmufltur.
TOLUNO⁄ULLARI
★
A h m e t b i n To l u n taraf›ndan M›s›r’da kurulun ‹lk
Türk-‹slam devletidir.
Fergana Türklerinden olan Togaç Abbasilerin Su-riye valili¤ini yapm›flt›r.
★
Baflkent Fustat’t›r (Kahire).
★
Suriye, Filistin ve Lübnan topraklar› ‹hflidlerin eli-ne geçmifltir.
★
M›s›r’da adaletli bir yönetim uyguland›.
★
Muhammed bin Togaç’›n ölümünden sonra yeri-ne U n u ç u r ve Ebu Hasan A l i geçti. Bunlar›n dö-neminde yönetimde Habeflli Kafur etkili oldu. De-¤erli bir devlet adam› olan Kafur devletin y›k›l›fl›-na kadar birçok hizmetler yapt›.
★
Kardefller aras› taht kavgalar› bafllad›. Baz› dev-let adamlar› Fat›milerden yard›m istedi. M›s›r’a
giren Fat›miler ‹hflid devletine son verdiler.
Abbasilerin M›s›r valisi olan A h m e t , 868’de Ba¤dat’ta
bafllayan saltanat kavgalar›ndan yararlanarak Tolu-no¤ullar› devletini kurdu. Bu devlete babas›n›n ad›n-dan dolay› Toluno¤ullar› ad›n› verdi.
Toluno¤lu Ahmet Cami
➥ Abbasi halifesi, Ebu Bekir Mehmet’e Akflit (‹hflid) ünvan›n› vermiflti. Bu ünvan “ak” ve “flid” kelimelerinin birleflmesi “beyaz günefl” anlam›ndad›r.
Bunu Fergana hükümdarlar› Meliklerin meliki unvan›yla kullan›rlard›.
Baflkent Fustat’t›r (Kahire).
★
Halk›n›n ço¤u Arap, yöneticiler Türk’tür.
★
Güçlü bir ordu ve donanma kurmufllard›r. Bunun-la Suriye, Filistin, Lübnan ve Bingazi’yi fethede-rek s›n›rlar›n› geniflletmifltir.
★
M›s›r’› sosyal ve ekonomik yönden kalk›nd›rd›. Nil
nehri çevresinde bentler ve su kanallar› yaparak
tar›m› gelifltirdi. Halk›n refah seviyesini yükseltti.
★
Ülkesinde herkese ve her din mensubuna eflit
davranarak, sosyal bar›fl› sa¤lad›.
★
M›s›r’› bay›nd›r hale getirdi. Mimaride alt›n ça¤›n›
yaflad›. Toluno¤lu Cami ve Ulu Cami en önemli-lerindendir.
Tanr› Da¤lar› çevresinde kurulan Karahanl› Devleti
Orta Asya’da kurulan ilk Türk-‹slam devletidir.
★
Toluno¤lu Ahmet’in ölümü üzerine o¤lu Hümava-reyh tahta geçti. O’nun döneminde s›n›rlar Toros-lara kadar geniflledi. H ü m a v a r e y h’in ölümü ile
o¤ullar› Ceyfl, Harun ve fieyban döneminde iç
kavga bafllad›. Bundan yararlananan Abbasi
Devleti bu devlete son verdi.
★
Karahanl› Devleti’nin halk›, Karluk, Ya¤ma, Çi¤il
ve Tuhsi Türk boylar›ndan oluflmaktayd›.
★
Devletin kurucusu B i l g e K ü l K a d i r H a n’d›r.
★
Kadir Han’›n ölümü üzerine o¤ullar› B a z i r, Bala-sagun’a, di¤er o¤ul O ¤ u l c a k ise Talas’a egemen
oldular.
★
S a t u k B u ¤ r a zaman›nda devlet resmi din olarak
‹slamiyet’i kabul etti.
➥ Kutsal kentler olan Mekke ve Medine Toluno¤ullar›n›n yönetimine girmifltir. Tarihte ilk defa Müslümanlar›n kutsal kentleri Türk egemenli¤ine girmifltir.
196
ESEN YAYINLARI
★
Yorum
Toluno¤ullar› ve ‹hflidilerde ordu ve yöneticiler
Türkler’den oluflurken, halk›n tamam› Araplardan
oluflmufltu. Bu durum iki devletin de k›sa sürede
y›k›lmalar›nda etkili olmufltur.
KARAHANLILAR (840-1212)
Uygurlar’›n K›rg›zlar taraf›ndan y›k›lmas› üzerine Kar-luk Yabgusu, kendisini Kara Han ilan ederek ba¤›m-s›zl›¤›n› ilan etti.
‹hflidiler Devleti
Karahanl› Devleti
197
Hindistan’›n ‹slamlaflmas›n› sa¤lad›.
➥ Resmi din olarak ‹slamiyet’in kabulü hakk›n-
daki tarihlerde ihtilaf vard›r. Kimi tarihçiler 920,
940 y›llar› derken kimileri de 954 demektedir.
En parlak dönemleri Yu s u f K a d i r Han Dönemi’dir.
O’nun ölümü ile kardefl kavgalar› görülmüfl, ülke
do¤u ve bat› diye ikiye ayr›lm›flt›r. Do¤ru Kahanl›lar önce Selçuk, daha sonra Karahitaylar›n egemenli¤ine girdi. Bat› Karahanl›lar ise önce Selçuklu, daha sonra Karahitay egemenli¤ine girip Harzemflahlar taraf›ndan ortadan kald›r›ld›lar.
GAZNEL‹LER (963-1187)
Samano¤ullar›’n›n Herat Valisi A l p Ti g i n taraf›ndan
Gazne flehrinde kuruldu. fiehrin isminden dolay› Gaz-neliler Devleti ad›n› alm›flt›r.
★
Sebüg Ti g i n zaman›nda s›n›rlar› Kuzey Hindistan’a kadar ulaflt›.
★
En parlak dönemleri Gazneli Mahmut Dönemi’dir.
★
Abbasileri Büveyho¤ullar›n›n bask›s›ndan kurtaran
Gazneli Mahmut’a Halife, Sultan unvan›n› verdi.
★
Gazneli Mahmut Hindistan’a on yedi sefer yapt›.
Bu seferler s›ras›nda büyük zenginlikler elde etti.
198
1040 y›l›nda Selçuklularla yap›lan savafl› Gazne-liler kaybettiler. 1041’de S u l t a n M e s u t öldü.
★
Sultan Mesut’un ölümü ile iç kar›fl›kl›klar bafllad›.
Devlet iyice zay›flad›. Afganistan’›n yerli halk›
Gurlular taraf›ndan ortadan kald›r›ld› (1187).
➥ Gaznelilerin egemenlik kurduklar› bölgelerin
halk›n›n ço¤unlu¤u Türk de¤ildi. Bu neden y›k›lmalar›n› kolaylaflt›rm›flt›r.
ESEN YAYINLARI
★
★
Gazneli Mahmut
BÜYÜK SELÇUKLULAR (1038-1157)
Sonuçlar›
O¤uz Türkleri taraf›ndan ‹ran, Azerbaycan, Horasan
★
ve Maverahünnehir bölgelerinde kurulmufltur.
Üç gün süren savafl sonunda Gazneliler yenilmifl-tir.
Selçuklular›n bilinen ilk atas› D u k a k B e y’dir. O¤uz
★
Büyük Selçuklu Devleti resmen kurulmufltur.
Yabgu Devleti’nde Subafl› idi. Dukak’›n ölümü üzerine
★
Gazneliler y›k›l›fl sürecine girmifllerdir.
★
Türklerin bat›ya ilerleyifli h›zland›. ‹slamiyet’in ba--
yerine o¤lu S e l ç u k B e y, Subafl›l›¤a getirildi. O¤uz
Yabgu hükümdar› ile anlaflamay›nca kendisine ba¤l›
t›ya do¤ru yay›lmas›n›n önü aç›ld›.
boylarla Cent flehrine yerleflti. Burada ‹slamiyet’i
kabul etti. Selçuk Bey’in 1007’de Cent’te ölmesi üze--
Tu¤rul Bey Dönemi (1040-1063)
rine o¤lu A r s l a n Ya b g u hükümdar oldu.
Tu¤rul Bey ülke topraklar›n› ve fethedilmesi planlanan
topraklar› Türk Töresi gere¤i hanedan›n erkek evlatla-O⁄UZLAR
r›na paylaflt›rd›.
★
ÜÇOKLAR (Sol Kol)
YILDIZ HAN
DEN‹Z HAN
Afflar (Avflar)
Be¤ Dili
Kark›n
K›z›k
‹¤dir
Bügdüz
Y›va
K›n›k
AY HAN
DA⁄ HAN
Yaz›r
Dodurga
Dö¤er
Yaparl›
Salur
Eymür
Alayundlu
Yüre¤ir
GÜN HAN
GÖK HAN
Kay›
Bayat
Alka Evli
Kara Evli
Bay›nd›r
Peçenek (Beçene)
Çavuldur
Çepni
★
Horasan; Ça¤r› Bey’e
★
Sistan ve Herat; Musa Yabgu’ya
★
Kirman; Arslan Kavurd’a verilmiflti.
➥ Topraklar›n taksimi ülkenin s›n›rlar›n›n geniflle-
mesine neden olmufltur.
Pasinler Savafl› (1048)
Nedenleri
★
★
Musa Yabgu’nun o¤lu fiehzade Hasan’›n Bizans-l›lar taraf›ndan flehit edilmesi
Arslan Yabgu’dan sonra yönetim Tu ¤ r u l ve Ça¤r› Beylere geçti. Gazneli Mesut’tan yapacaklar›
Irak topraklar›; ‹brahim Y›nal, Yakuti ve Kutalm›fl
Bey’e
ESEN YAYINLARI
BOZOKLAR (Sa¤ Kol)
★
Anadolu’nun keflfi ile görevlendirilen komutanla-r›n buralar›n Türkler için iyi bir yurt olaca¤›n› dü--
askeri hizmet karfl›l›¤› Nesa ve Ferave flehirleri--
flünmeleri
nin kendilerine verilmesini istediler. Bu istekleri
kabul edilmedi. Selçuklular üzerine ordu gönder--
Sonuçlar›
di. Selçuklular Gaznelileri yenerek bütün Hora--
★
san’› ele geçirdiler.
Dandanakan Savafl› (1040)
Gürcü kuvvetleri ile desteklenmifl Bizans ordusu
yenilmifltir.
★
Bizans y›ll›k vergiye ba¤lanm›flt›r.
★
Gürcü Kral› esir edilmifltir.
Nedenleri
★
★
★
Selçuklular›n Horasan’a yerleflmeleri
➥ Pasinler Savafl› ile Anadolu topraklar›n›n fethi
Tu¤rul Bey’in Niflabur’da Hutbe okutarak ba¤›m--
bafllam›flt›r. Selçuklular Van Gölü’nden Trabzon’a
s›zl›n› ilan etmesi
kadar hakimiyet kurmufllard›r.
Selçuklular›n bölgeye tek bafl›na hakim olmak is-temesi
199
Malazgirt Savafl› (1071)
Ba¤dat Seferi (1055)
★
Tu ¤ r u l B e y Ba¤dat’a sefer yaparak Bevüyho¤ul--
Nedenleri
lar›n› y›karak halifeyi bask›dan kurtard›. Halife bu
★
Türklerin Anadolu topraklar›na ak›nlar yapmas›
olaydan sonra Tu¤rul Bey’i Do¤u’’ nun ve Bat›’n›n
★
Bizans imparatoru Romen Diyojen’in büyük bir
ordu ile do¤u seferine ç›kmas›
Sultan› ilan etti.
r u l B e y’e devretti.
★
Abbasi halifeleri sadece dini otorite olarak kald›-lar.
A l p Arslan Dönemi (1063-1072)
★
Sonuçlar›
H a l i f e K a i m b i E m r i l l a h dünyevi yetkilerini Tu ¤-
Tu ¤ r u l B e y’in o¤lu yoktu. Bu nedenle kardefli
ESEN YAYINLARI
★
★
★
★
★
Melikflah Dönemi (1072-1092)
★
A l p A r s l a n’›n ölümü üzerine vasiyeti gere¤i yeri-ne o¤lu M e l i k fl a h geçti.
ti. Ancak kardefli A l p A r s l a n , S ü l e y m a n B e y’in
★
Devletin en parlak dönemi Melikflah Dönemi’’ dir.
hükümdarl›¤›n› tan›mad› ve ba¤›ms›zl›¤›n› ilan
★
Büyük Selçuklular Melikflah Dönemi’nde en genifl
s›n›rlara ulaflm›flt›r. Ülke s›n›rlar› do¤uda Seyhun
Nehri, bat›da Marmara Denizi, kuzeyde Kafkas
Da¤lar›, güneyde Basra Körfezi’ne kadar ulaflt›.
Ça¤r› Bey’in o¤lu Süleyman devletin bafl›na geç--
etti.
★
Anadolu’nun kap›lar› Türkler’e aç›ld›.
Bizans’›n ‹slam dünyas› üzerindeki bask›s› sona
erdi.
Türkiye tarihi bafllad›.
Türkler’e karfl› Haçl› Seferleri’ne neden oldu.
Alp Arslan Dönemi’nde Azerbaycan, Irak ve Suri-ye Türk yurdu haline getirildi.
★
Kars ve Ani çevresini ele geçirdi. Halife taraf›n-dan Ebu’l Feth ünvan› verildi.
200
➥ Sultan Melikflah Büyük Selçuklular› cihan devleti haline getirmifltir.
Bat›ni Faaliyetleri
➥ Büyük Selçuklularda Sultan çocuklar› (melik)
ülke idaresinde tecrübe kazanmas› için Atabey de-nilen tecrübeli kifliler görevlendirilmifltir. Bunlar bu-lunduklar› yerlerde güçlenerek ba¤›ms›z devlet
kurmufllard›r.
‹slam dünyas› içinde Kur’an ayetlerini kendi düflünce-lerine göre yorumlayarak ayr›l›klar›n ç›kmas›na ne-den oldular.
Bat›niler, Selçuklular› zay›flatmak isteyen Fat›miler
taraf›ndan da desteklenmifltir.
Birçok bilim ve siyaset adam›n› suikastlerle öldürdü-ler. Bunlardan birisi de ünlü vezir Nizamülmülk’tür.
B ü y ü k S e l ç u k l u l a r › n Y›k›lma Nedenleri
Melikflah, Hasan Sabbah’›n yerleflti¤i Alamut Kalesi’-ni kuflatt›rm›fl ancak bu s›rada ölmüfltür. Bundan son-ra Selçuklularda iç mücadele bafllam›flt›r.
Selçuklular›n Parçalanmas› ve Y›k›lmas›
Melikflah’›n o¤ullar›ndan Berk Yaruk tahta geçti. Ölü-münden sonra kardefli Mehmet Tapar Sultan oldu. Bu
arada l. Haçl› Seferleri bafllam›flt›. Selçuklular Haçl›-larla mücadelede baflar›l› olamad›lar.
Mehmet Tapar’›n ölümü ile Sultan Sencer tahta geçti.
Sultan Sencer devleti toparlamaya çal›flt›. Ancak
1141’de K a t v a n Savafl›’nda Karahitaylara yenilince
itibar›n› kaybetti ve Maveraünnehir Selçuklu hakimi-yetinden ç›kt›.
Sultan Sencer 1153’de ayaklanan O¤uzlar üzerine
sefere ç›kt›. O¤uzlara yenilerek esir düfltü. Esaretten
kurtulmay› baflard›. K›sa bir süre sonra öldü.
➥ Sultan Sencer’in ölümü üzerine Büyük Selçuk-
lular da¤›lm›fl ve yeni devletler ortaya ç›km›flt›r.
Büyük Selçuklulara Ba¤l› Devletler
ESEN YAYINLARI
Melikflah ve Nizamülmülk’ün ölümü çok büyük kay›p-lard›. Abbasi halifeleri Selçuklu hakimiyetinden kurtul-mak için iç mücadeleyi k›flk›rtt›lar.
★
Ülkenin hanedan üyelerinin ortak mal› say›lmas›
(veraset hukuku)
★
Atabeylerin bölgelerinde güçlenmeleri ve ba¤›m-s›zl›klar›n› ilan etmeleri
★
Bat›nilerin zararl› çal›flmalar›
★
Devlet idaresinin Farslar›n eline geçmesiyle
Türkmenlerin küstürülmesi
★
Abbasi halifelerinin eski siyasi güçlerine ulaflmak
için aleyhte çal›flmalar›
★
Birçok devletle savaflmak zorunda kalmalar›
TÜRK - ‹SLAM DEVLETLER‹NDE
KÜLTÜR VE MEDEN‹YET
‹lk Türk-‹slam Devletleri’ndeki kültür ve medeniyet
‹slam öncesi Türk devletlerinden farkl›l›klar göstermeye bafllam›flt›r. ‹slamiyet’in dünyevi faaliyetleri kapsayan bir din olmas›, eski geleneklerin yaflat›lmak istenmesi ile bir sentez ortaya ç›km›flt›r.
Arap-‹slam devletlerinin kurumlar›ndan etkilenmeler
olmufltur. Ancak bozk›r kültürü ile birlefltirilmifltir.
Irak-Horasan Selçuklular› (1119-1194)
Kirman Selçuklular› (1048-1187)
HAK‹M‹YET A N L AYIfiI
Suriye Selçuklular› (1069-1118)
‹slam öncesi Türk Devletleri’ndeki hakimiyet anlay›fl›
Türk-‹slam devletlerinde de devam etti.
Türkiye Selçuklular› (1077-1308)
Atabeylikler
S a l g u r l u l a r ( F a r s A t a b e y l i ¤ i ) ( 1147-1284)
Tanr› yeryüzünü yönetme yetkisini (Kut) Türk hükümdar›na vermifltir.
‹ldenizo¤ullar› (Azerbaycan Atabeyli¤i) (1146-1225)
Beg-Te g i n o ¤ u l l a r › ( E r b i l A t a b e y l i ¤ i ) ( 1146-1232)
➥ Kut’un hükümdar›n erkek çocuklar›na kan yo-
Böri le r (fi am A t a b e y l i ¤ i ) ( 1128-1154)
luyla geçti¤ine inan›l›rd›. Kanunla belirlenmifl bir
veraset hukuku yoktu.
Z e n g i l e r (Musul-Halep A t a b e y l i ¤ i ) ( 1127-1259)
201
HÜKÜMDAR
MERKEZ‹ YÖNET‹M
Devlet idaresinden do¤rudan sorumluydu. Halk›n her
türlü ihtiyaçlar›n› gidermek, ülkeyi d›fl tehlikelerden
korumaktan sorumluydu.
‹lk Türk-‹slam Devletlerinde merkez teflkilat›nda hü-kümdar›n yard›mc›s› olarak vezirlik kurumu oluflturul-mufltur. Ayr›ca devlet ve memleket ifllerini görecek
b ü y ü k d i v a n denilen bir kurul da oluflturulmufltur. Bu
divan›n bafl›nda sahibi divan› saltanat denilen büyük
vezir bulunurdu. Bu divana ba¤l› çeflitli görevler ya-pan divanlarda vard›.
Ayr›ca; Divan›mezalim’e (Yüksek Mahkeme) baflkan-l›k ederdi. Bu mahkeme devlete karfl› ifllenen suçlar›
görüflür ve suçlular› yarg›lard›.
Divan› t u¤ra (infla ): Bu divanda devletin iç ve d›fl ya-z›flmalar› yap›l›rd›. Yap›lan yaz›flmalara “tu¤ra” deni-len hükümdar mührü bas›l›rd›.
HÜKÜMDARLIK ALAMETLER‹
Tu ¤ : Birkaç tane at kuyru¤unun bir s›r›¤›n ucuna as›l-mas›yla olurdu. Tu¤lar’›n adedi hükümdar›n ve beyle-rin nüfuzuna göre de¤iflirdi. Türk hükümdarlar› dokuz
tu¤ tafl›rd›.
Divan›i s t i f a : Bafl›nda müstevfi bulunurdu. Devletin
bütün mali ifllerine bakard›.
Divan›i fl r a f : Devletin idari ve mali ifllerinin yolunda gi-dip gitmedi¤ini teftifl ederdi. (Askeri ve hukuk hariç)
O t a ¤ : Hükümdarlar›n seferlerde ve baflkent d›fl›na
ç›kt›klar›nda oturduklar› çad›rd›r.
Divan›arz (Ar›z): Ordunun her türlü ihtiyaçlar›n›n gi-derilmesi ve askerlerin maafllar› ile ilgilenirdi.
Ç e t r : Büyük bir flemsiyeye benzeyen alt›n s›rmal› ka-dife veya atlastan yap›lm›fl günefllik gibiydi. Hüküm-dar›n bafl› üzerinde tutulurdu.
N e v b e t : Befl vakit namazdan önce saray›n kap›s›nda
çal›nan çeflitli müzik aletleridir.
S a n c a k : Kenarlar› s›rma ifllemeli ve saçakl› bayrakt›r.
Ta h t : Hükümdar›n oturdu¤u süslü koltuktur.
Saray: Sultan›n ve ailesinin oturdu¤u, ayn› zamanda
devlet ifllerinin görüflüldü¤ü yerdir.
Para B a s t › r m a k : En önemli ba¤›ms›zl›k alâmetlerin-dendir. Hükümdar kendi ad›na alt›n ya da gümüfl sik-ke kestirirdi.
ESEN YAYINLARI
H u t b e : Hükümdar›n ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etti¤inde ya
da yönetimi alt›ndaki ülkelerin camilerinde cuma hut-belerinde ad›n›n geçmesidir.
SARAY GÖREVL‹LER‹
H a c i b l e r : Hükümdar ile divan üyeleri aras›ndaki gö-rüflme ve buluflmalar› ayarlard›.
E m i r iç a fl n i g i r : Hükümdar için haz›rlanan yiyecekleri
ilk kez tadan görevlidir.
E m i r i ç a n d a r : Saray› koruyan “Çandar” ad› verilen
askerlerin bafl›d›r.
E m i r i s i l a h : Silah üretim ve deposunun koruyucusu-dur.
E m i r ial e m : Devletin bayra¤›n› tafl›makla görevli kifli.
A t a b e y l e r : Büyük Selçuklular, küçük erkek çocuklar›-n› devlet idaresini ö¤renmesi için çeflitli eyaletlere yö-netici olarak gönderirlerdi. fiehzadelere bilgi ve tecrü-be ö¤reten kifliler de görevlendirilirlerdi. Bunlara ata-bey denirdi.
M e l i k l e r : Ayr›ca Selçuklularda, hanedan üyesi valilere
melik deniyordu. Melikler içifllerinde serbest d›fl iflle-rinde merkeze ba¤l›yd›lar. Eyaletler ve vilayetlerin vali-leri hükümdar soyundan de¤ilse “fl›hne” ad› verilirdi.
Yorum
Tu ¤ r a Ç e k m e k : Devletin resmi yaz› ve yaz›flmalar›na
hükümdar›n mührünün bas›lmas›d›r.
➥ Gazneliler ve Selçuklular›n hükümdarl›¤›n› Abbasi halifesinin tasdik etmesi gerekliydi.
202
Gerek meliklerin yar› ba¤›ms›z hareket etmeleri, gerekse atabeylerin konumu devletin zay›flad›¤›nda
ba¤›ms›zl›k mücadelesine girmelerine neden olmufltur. Bu durum devletin parçalanmas›nda etkili
olmufltur.
ORDU TEfiK‹LÂTI
‹ k t a S i s t e m i n i n Yararlar›
‹lk Türk - ‹slam Devletleri’nde orduyu büyük ölçüde
Türkler oluflturuyordu. Güçlü bir ordu devletin temeli
olarak kabul ediliyordu.
★
‹kta sahiplerinin devletten maafl almalar›n› önle-mifltir. Hazine üzerinden maafl yükünü kald›rm›flt›r.
★
Üretimde süreklili¤i sa¤lam›flt›r.
Toluno¤ullar›, ‹hflidlerde ordu teflkilat› Türklerin üzeri-ne infla edilmifltir.
★
‹kta sahiplerinin bulunduklar› bölgelerin güvenlik-lerini sa¤lamalar› nedeniyle merkezi otorite güç-lenmifltir.
★
Devlet hazinesinden para harcamadan büyük si-pahi birlikleri oluflturulmufltur.
★
Konar-göçer Türk kitleleri yerleflik hayata geçiri-lerek yerleflik halka zarar vermeleri önlenmifltir.
Karahanl›larda ordu tamamen Türklerden olufluyor-du. fiehir d›fl›nda ordugahlar kurmufllard›.
Gazne ordusu ise savafllarda esir edilen ve ço¤u
Türkler’den oluflan “Gulam” ad› verilen bir ordu olufl-turmufltu. Bunlar›n içinde sultan›n özel saray›n› mu-hafaza eden “Gulâmân›saray” bulunuyordu. Büyük
Selçuklularda ilk dönem konar göçer o¤uz boylar›n-dan ordu oluflturulmufltu. Sultan Melikflah döneminde
en düzenli ve güçlü ordu oluflturulmufltu. Bu ordu on-lu sisteme göre oluflturulmufltu. Büyük bir bölümü
maafll› ve toprakl› idi. Maafll› askerlere “Hassa Ordu-su” denirdi.
Düzenli askeri birliklerden baflka Türkmen atl› birlikle-ri de vard›. Konar göçer Türkmenler savafl zaman›n-da orduya kat›l›rlard›.
TOPRAK YÖNET‹M‹
Türk-‹slam devletlerinde ülke topraklar› mülk ve dev-let topra¤› diye ikiye ayr›lm›flt›r.
M ü l k : Ev, bahçe, a¤›l gibi tafl›nmaz mallard›r.
D e v l e t t o p r a ¤ › : Tar›m alanlar›, ormanlar, yaylak ve
otlaklard›r.
Devlete ait olan topraklar has, ikta, haraci ve vak›f ol-mak üzere dörde ayr›l›rd›.
Has: Gelirleri hükümdara ayr›lan topraklard›r.
‹kta: Görevi karfl›l›¤›nda, melik, emir, vali, komutan
ve hassa ordusu askerlerine verilen topraklard›r.
H a r a c i : Müslüman olmayanlara ekip biçmeleri için
verilen topraklard›r. Vergi gelirleri hazineye kal›rd›.
Va k › f : Sosyal amaçl› kurulan kurumlar›n giderlerini
karfl›lamak için ayr›lan topraklard›r.
üst üste bofl b›rakamazd›. Aksi halde elinden al›n›rd›.
‹kta sahipleri devletin belirledi¤i vergiden fazlas›n›
alamazd›. Halka zulmedemezdi.
Atl› asker beslemek zorunda idi. ‹kta sahibi görevden al›n›rsa iktalar› da elinden al›n›rd›.
ESEN YAYINLARI
Selçuklular fethedilen arazileri ikta ad› verilen bü-yüklü küçüklü parçalara ay›rm›fllard›r. Bu topraklar-dan al›nan vergiler devlete hizmetlerine karfl›l›k ko-mutan ve askerlere b›rak›l›rd›. Bunlar ald›klar› top-rak geleri karfl›l›¤›nda atl› asker beslemek ve sava-fla kat›lmak zorunda idiler. Bu askerlere sipahi ad›
verilirdi.
➥ ‹kta sahipleri kendisine verilen topra¤› üç y›l
EKONOM‹K VE SOSYAL HAYAT
Türk-‹slam Devletleri’nde topra¤›n d›fl›nda ekonomik
hayat hayvanc›l›k ve ticarete dayal›d›r.
Halk›n büyük bir bölümü konar göçer idi. Hayvanlara
otlaklar bulmak için yaylak ve k›fllak ad› verilen yerle-re göçerlerdi.
Türkler Ön Asya’ya gelmeye bafllad›klar›nda yerleflik
hayata geçerek, flehir ve köylerde yaflamaya baflla-m›fllard›r.
Yerleflik hayata geçtikten sonra el sanatlar›, esnafl›k
ve ticaretle u¤raflmaya bafllam›fllard›r.
Gaznelilerin Hindistan’›n kuzeyini ele geçirmeleri ile
ticari faaliyetleri h›z kazand›.
Büyük Selçuklu Devleti’nin topraklar›ndan geçen ipek
ve baharat yollar› ticari hayat› gelifltirdi. Bu yollar bo-yunca hanlar ve kervansaraylar yap›ld›.
➥ Abbasilerin kurdu¤u fütüvvet teflkilat›, Türklerde “Âhilik” ad›n› ald›. Ayn› ifli yapan esnaflar› bir
araya getiren ahilik bir meslek örgütü oldu.
203
Türkler’in ‹slamiyet’e girmesi ile sosyal ve kültürel ya-flamlar›nda büyük de¤ifliklikler oldu.
HUKUK
S›n›rlar›n genifllemesi ile birçok etnik unsur ile iletiflim
sa¤land› ve onlarla kültürel al›fl verifl bafllad›.
Hukuk sistemi fier’i ve Örf’i olmak üzere ikiye ayr›lm›fl-t›r. fier’i davalara kad›lar bakard›. Dinle ilgili bütün ifl-lerde yetkili idi. Ayr›ca vak›flar, miras ve hayrat ile ilgili
ifllere de bakard›. Kad›lar›n bafl›na Kâd›lkudâd (Bafl
Kad›) denirdi. Kad›lar›n verdi¤i kararlara Sultan›n bafl-kanl›k etti¤i Divan› Mezalim de itiraz edebilirdi.
Türkler de s›n›fs›z bir toplum yap›s› vard›. ‹slam dini-nin getirdi¤i kardefllik anlay›fl› bunu iyice pekifltirdi.
‹slamiyet’in etkisi ile sosyal hayatta yard›mlaflmaya
büyük önem verildi. Bu amaçla büyük vak›f eserleri
infla edildi.
Örfi hukukla ilgili davalara emîri dad’a (adalet bakan›)
ba¤l› mahkemeler bakard›.
Eyaletlerde ise örfi davalara emiri dad’a ba¤l› naib’ler
ve ‹nzibatlar bakard›.
Ordudaki davalara ise kad› askerler bakard›.
➥ Siyasal otorite kad›lara bask› uygulayamazd›.
Halk s›n›flara ayr›lmad›¤› için herkes kanunlar ve tö-reler önünde eflit haklara sahiptir. Bilgi ve liyakat›na
göre devlet görevlerinde yükselebilirlerdi.
➥ Sosyal amaçl› kurulan birçok kurumdan din,
dil, mezhep ve ›rk ayr›m› yapmadan herkes yararlanm›flt›r. Örne¤in, Toluno¤lu Ahmet’in yapt›rd›¤›
hastane ve eczaneden herkesin ücretsiz yararlanmas› gibi.
ESEN YAYINLARI
Yarg› ba¤›ms›zd›. Kad›lar›n verdi¤i karar› haks›z
bulanlar flikayetçi olursa baflka kad›lardan oluflan
bir kurul davay› yeniden görüflürdü.
D‹N VE ‹NANIfi
Türkler’in ‹slamiyet’le ilk karfl›laflmalar› Emeviler dö-neminde oldu. (705-715) Kuteybe bin Müslim’in Türk
s›n›rlar›na dayanmas› ile ilk Arap-Türk karfl›laflmas›
bafllam›flt›. 751 de Arap-Çin savafl› olan Talas Sava-fl›n’da Türkler Müslüman Araplara yard›m ettiler.
Bu savafltan sonra Türkler toplu halde ‹slamiyet’e gir-meye bafllad›lar.
Karahanl›lar›n devletin resmi dinini ‹slam olarak seç-mesi ile ‹slamiyet Türkler aras›nda h›zl› bir flekilde ya-y›lmaya bafllam›flt›r.
TÜRK-‹SLAM DEVLETLER‹’ N‹N
B A fi L I C A GEL‹R KAYNAKLARI
Ö fl ü r : Müslümanlardan al›nan onda bir ürün vergisi
‹slam’›n “Cihat” anlay›fl› ile Türklerin Cihan Hakimiye-ti anlay›fl›n›n örtüflmesi Türklerin ‹slam’› yaymay› gö-rev edinmelerini kolaylaflt›rd›.
Haraç: Gayrimüslimlerden al›nan arazi ve ürün vergi-si
Karahanl›lar, Balasagun, Buhara, Semerkant ve Kaflgar’da ‹slamiyet’i yayd›lar.
Cizye: Askerlik ça¤› gelmifl ve sa¤lam gayri müslim
erkek çocuklar›ndan al›nan vergi
Gazneliler, Afganistan ve Hindistan’›n ‹ndus-Pencap
Bölgesi’nde ‹slamiyet’i yayd›.
G a n i m e t : Savafl gelirlerinin beflte biri
Orman ve tuzla gelirleri
Ticaret yollar›ndan al›nan gümrük gelirleri
Tüccarlardan al›nan vergiler
Ba¤l› devletlerin gönderdi¤i vergi ve hediyeler
Selçuklular›n Anadolu’yu fethetmesi ile birlikte ‹slamiyet Balkan s›n›rlar›na dayand›.
204
Türkler yeni dinlerinin coflkusu ile bu dine ait birçok
sanat eseri infla ettiler. Medreseler, kütüphaneler, cami ve mescitler, tekke ve zaviyeler yapt›lar.
➥ Memlüklülerin resmi dil Türkçeyi kullanmas›
Suriye ve M›s›r’da Türkçenin k›smen de olsa yay›lmas› ve geliflmesini sa¤lad›.
★
Büyük Selçuklularda bilim ve resmi yaz›flma dili
Arapça, edebiyatta ise Farsçad›r. Bu durum Türk-çenin geliflmesini engellemifltir.
★
Türklerde edebiyat sözlü ve yaz›l› diye ikiye ayr›l-m›flt›r.
Ahmet Yesevi’nin türbesi
Karahanl›lardan günümüze kadar gelen en önemli
sözlü edebiyat türü Satuk Bu¤ra Han Destan›’d›r.
Türk-‹slam dünyas›n›n tasavvufta ileri gitmesi ve
‹slamiyet’in yerli halklar taraf›ndan kabul edilmesini
sa¤layan, Kadirilik, Kübrevilik, Ekberilik ve Yesevilik
ÖNEML‹ YAZILI EDEB‹YAT ÖRNEKLER‹
tarikatlar›n› Türkler kurdulur.
Kutadgu Bilig
Uygur alfabesiyle Yusuf Has Hacib taraf›ndan yaz›l--
Yorum
m›flt›r. ‹deal devlet yönetiminden bahseder. ‹slami
Türkler fethettikleri bölge ve topraklardaki yerli
halka hoflgörülü davranmas› ile onlar›n ‹slamiyet’i
benimsemesini sa¤lad›lar.
★
★
★
★
★
★
★
nemi)
ESEN YAYINLARI
D‹L VE EDEB‹YAT
Türk edebiyat›n›n ilk yaz›l› örne¤idir. (Karahanl›lar dö--
Divan› Lûgati’t Türk
Kaflgarl› Mahmut taraf›ndan yaz›lan ansiklopedik
sözlük özelli¤i tafl›r. Türkçe’nin Arapça kadar zengin
bir dil oldu¤unu göstermek için yaz›lm›flt›r. Türkçeyi,
Araplara ö¤retmeyi amaçlam›flt›r. (Karahanl›lar döne--
Türklerin ‹slam dinine girmesi Türk kültür mede-niyetinin ‹slam etkisiyle köklü de¤iflikliklere gir-mesine neden olmufltur.
mi)
‹slami dönem kültürü, tarihi, edebiyat› ve sanat›
fleklinde geliflmeler bafllam›flt›r.
Hoca Ahmet Yesevi taraf›ndan dini ve ahlaki ö¤ütler
Karahanl›larda devletin resmi dili ve halk›n ko-nuflma dili Türkçenin Hakaniye Lehçesi idi. Uygur
alfabesi yaz›flmalarda kullan›l›yordu.
Toluno¤ullar› ve ‹hflidlerin halk› Türk de¤ildi. Bu
nedenle hükümdar, ordu ve yöneticiler Türkçe
kullanmas›na karfl›n halk Arapça konufluyordu.
Resmi dil de Arapça idi.
Gaznelilerde saray ve ordu Türkçe konuflurken,
yaz›flmalar Arapça yap›l›yordu. Edebiyat dili ise
Farsça idi.
Harzemflahlar da saray ve ordu Türkçe konuflur-ken, resmi yaz›flmalarda Farsça’y›, bilim dilinde
ise Arapça’y› kullan›yorlard›.
Memlukler resmî dil olarak Türkçeyi kulland›.
Divan› Hikmet
içeren fliirsel anlat›mla yaz›lm›flt›r. Türkçenin tarikat
dili olarak kabul edilmesi ve yay›lmas›n› sa¤lam›flt›r.
Atabetü’l Hakây›k
Edip Ahmet Yükneki taraf›ndan Uygur alfabesi ile ya-z›lm›flt›r. Ahlaki de¤erleri anlatan e¤itici ve ö¤retici bir
eserdir.
Siyasetname
Selçuklu veziri Nizamülmülk taraf›ndan yaz›lm›flt›r.
Melikflah’a sunulan bu eserde devlet yönetimi ile ilgi-li ö¤ütler vard›r.
fiehname
Firdevsi’nin ‹ran-Turan savafllar›n› anlatan ünlü eseri-dir. Gazneli Mahmut’a sunulmufltur.
205
B‹L‹M VE SANAT
B‹L‹M
‹bn-i Sina (980-1037)
★
Türk-‹slam tarihinde bilim ve sanat adamlar›na
büyük de¤er verilmifltir. ‹slam tarihinin rönesans
★
Bu dönem ünlü medreselerin aç›ld›¤› dönemdir.
Dünyan›n ilk üniversitesi kabul edilen Ba¤dat’taki
Nizamiye Medresesi aç›lm›flt›r.
★
Kahire, Buhara, Semerkant, Balasagun, Kaflgar,
ESEN YAYINLARI
dönemi yaflanm›flt›r.
Büyük dahi ‹bni Sina birçok alanda eser vermifltir. Fel-sefe, t›p, mant›k, biyoloji, ahlaki ve dini konular›n ele
al›nd›¤› El Kanun Fit T›bb (T›b Kanunu) adl› eseri La-tince’ye çevrilerek uzun süre Avrupa üniversitelerinde
ders kitab› olarak okutulmufltur.
Beyruni (Birûni) (973-1051)
Gazne, Niflabur, Rey, ‹sfehan ve Herat gibi flehir-ler ilim merkezleri olmufltur.
★
Bu dönemde ünü ülke d›fl›na taflan büyük bilim
adamlar› yetiflmifltir.
Farabi (870-950)
Biruni
Mant›k, felsefe, siyaset bilimi, matematik, fizik ve astronomi bilimlerinde ça¤›n›n en iyisidir. Aristo’nun
eserlerini tercüme edip yeni anlay›fl ve yorumlar getirmifltir. Bu nedenle Muallimi Sani (ikinci ö¤retmen)
denmifltir.
Eserlerinden bir ço¤u Latince’ye tercüme edilmifltir.
Y›ld›zlar›n hareketlerini, uzakl›¤›n› ve aç›lar›n› ölçen
aletler gelifltirdi. Birçok maddenin özgül a¤›rl›¤›n› hesaplad›. Ekvatorun uzunlu¤unu çok az bir yan›lmayla
hesaplad›.
Matematik, astronomi, geometri ve co¤rafya alan›nda
eserler verdi.
Avrupa üniversitelerinde ders kitab› olarak okutul-mufltur. Bat›l›lar O’nu Alfarabius olarak adland›rm›fl-lard›r.
Önemli eserleri; El Medinetül Faz›la (Erdemli Top-lum), Füsusül Hikem (Hikmetlerin Özleri), El Manîaal
Ak›l’d›r (Akl›n Anlamlar›).
206
Ömer Hayyam
Önemli bir bilim adam› ve flairdir. Celali takvimini dü-zenledi. Astronomi alan›nda çal›flmalar yapt›. Türk
üçgeni denilen Hayyam üçgenini buldu.
Devrin ünlü flairlerindendir. ‹ran geceleri ve saray ge-celerine dair birçok rubai yazm›flt›r.
Bir gün y›k›l›r saltanat›n, yapma güzel;
F›rsat sana el vermifl iken, ver bize el.
Bir ülkeye benzer bu güzellik, sonu yok,
Bir gün ç›kar elden; hadi, lutfetmeye gel!
Tan rüzgar› esmifl, düflmüfl gül etekten.
Bülbül güle tutkun, hem öylesi içten.
Kalk, içkini doldur, savrulmada dallar;
Sönmüfl göreceksin, gül, bir sabah erken.
Ben, gönlü temiz insana kurban olay›m.
Gezsin bafl›m üstünde benim, hofl tutay›m.
Ham insan› al karfl›na, söylet az›c›k,
Dön, sonra cehennem ne imifl, gel soray›m.
Bir solukluk can›m›z var, o da saki, senden.
Gerçi hofllanmad› halk, gitti ne yapsak, bizden.
Kalan içkim geceden bir yudum ancak, bilirim.
Düflmüfl fele¤in çark›na, hep f›rlan›r›z,
Sizler onu esrarl› fenermifl san›n›z.
Evren koca fanus ve günefl lambas›d›r.
Bizler de biçim, simge, bireyler kal›r›z.
ESEN YAYINLARI
Yaflam›ndan, ama kaç gün geri kalm›fl; bilmem.
Sultan Sencer türbesi
SANAT
‹lk Türk-‹slam eserleri bu dönemde ortaya ç›km›flt›r.
Orta Asya çad›r yap› tarz› ve ‹slam mimarisinin etki-siyle özgün eserler ortaya konmufltur.
Kahire’de Toluno¤lu Ahmet Cami, Karahanl›lar döne-minden kalma, Talas’taki Ayfle Bibi Türbesi, Gazneli-lerden kalma Gazne flehrindeki Mahmut Bendi su ke-meri, en ünlülerindendir.
Büyük Selçuklulardan ise Diyarbak›r Ulu Cami, ‹sfe-handa Mescidi Cuma, Kazvin’de Mescidi Camiî, Nifla-bur, Tus ve Ba¤dat’taki medreseler en önemli mimari
eserlerdir.
Kümbet mimarisi ile Merv’deki Sultan Sencer Rey’de-ki Tu¤rul Bey, Tus’taki ‹man Gazali, Yesi’deki Ahmet
Yesevi en önemli eserlerdir.
207
SATUK BU⁄RA HAN DESTANI’NDAN B‹R BÖLÜM
SATUK BU⁄RA HAN’IN MÜSLÜMAN OLUfiU
Hz. Muhammed, kanatl› Burak s›rt›nda göklere yükseldi¤i Mîrâc gecesinde gök katlar›nda eski ve ünlü peygamberleri görmüfltü. Bunlar aras›nda tan›yamad›¤› bir zât› Cebrail’e göstermifl, onun hangi Peygamber oldu¤unu
sormufltu. Cebrail:
– Bu peygamber de¤ildir. Bu, sizin ahirete intikalinizden üç as›r sonda dünyaya inecek bir ruhtur; Türkistan’da
sizin dininizi yayacak bu ruh, Abdülkerim Satuk Bu¤ra Han’›n ruhudur, cevab›n› vermiflti.
Hz. Muhammed buna çok sevindi. Yere döndükten sonra hergün, dinini Türk ülkelerine yayacak bu insan için
dualar etti. Dünyaya peygamber zaman›nda gelip onunla görüflmek saadetine ermifl arkadafllar› (sahabesi)
‹slam nurunu Türkistan’da yank›land›racak bu mutlu ruhu gözleriyle görmek istediler. Hz. Muhammed onlar›n
niyazlar›n› kabul etti, Hemen, bafllar›nda Türk bafll›klar› bulunan silahl›, k›rk atl› belirdi. Bunlar, Bu¤ra Han’›n ve
arkadafllar›n›n ruhlar› idi. Selam verip yaklaflt›lar.
(Bu vak’adan üç as›r sonra) Satuk Bu¤ra Han, Kaflgar Sultan›n›n o¤lu olarak dünyaya geldi. Do¤du¤u gün yer
deprenmifl; da¤ yamaçlar›ndaki kaynaklar kaybolmufl; mevsim k›fl oldu¤u halde bahçeler, çay›rlar çiçeklerle örtülmüfltü. Falc›lar bu çocu¤un büyüyünce Müslüman olaca¤›n› söylemifllerdir. Bu sebepten onu öldürmek istediler.
Fakat annesi:
“Onu Müslüman oldu¤u zaman öldürürsünüz!” diyerek çocu¤unu bu ölümden kurtard›.
Satuk Bu¤ra (Han) on iki yafl›nda iken birgün k›rk arkadafl›yla birlikte ava ç›kt›. Kaçan bir tavflan ard›ndan o kadar h›zla kofltu ki arkadafllar›n› gözden kaybetti. O zaman, kaçan tavflan›n durdu¤unu ve ihtiyar bir insan flekline girdi¤ini derin hayretle gördü. ‹htiyar, Bu¤ra’y› yan›na oturtarak ona ö¤ütler verdi; ona Allah’› bilmenin saadetini ve Cehennem’in gazaplar›n› anlatt›; yak›nda kendisine Hak dinini ö¤retecek kimseyi görece¤ini bildirdi.”
“Satuk Bu¤ra bu ihtiyar›n H›z›r oldu¤unu anlad› ve Müslümanl›¤›, kendisine bu dini ö¤retmekle vazifeli Ebu Nas›r Sâmânî’den ö¤rendi.”
“Satuk Bu¤ra’n›n babas› ölmüfl, annesini amcas› alm›flt›. Ayn› zamanda hükümdar olan amcas› Harun Bu¤ra
Han, ye¤enini Müslümanl›ktan geri çevirmek niyetindeydi. Ona bir putperest mabedi inflaas›nda bulunmay› emretti. Satuk, bu emri mabedi camiye çevirmek duygusayla kabul etti. Arkas›ndan amcas›n› Hak dinine ça¤›rd›.
O, kabul etmeyince Satuk keramet gösterdi: Yavafl yavafl yer yar›ld› ve amcas› yere gömüldü.”
“Tan a¤ar›nca Satuk hükümdar oldu. Türk ülkelerinde ‹slaml›k onunla birlikte bafllad›, birlikte hüküm sürdü. Yeni hükümdar kafirler için amans›z bir düflman oldu. Savafllarda a¤z›ndan atefller saçarak imans›zlar› yak›yordu. K›l›c›n› onlar›n üzerine çekti¤i zaman bu k›l›ç k›rk ad›m uzuyordu. Doksan alt› yafl›na geldi¤inde k›l›c›n›n
korkusu Belh’in önünden geçen Amuderya boylar›na; cenupta K›fl Kezek’e, flimalde Karakurum’a kadar olan
yerlerdeki kafirleri Müslüman etmiflti. Satuk Bu¤ra Han, bir y›l da Çin’le savaflm›fl, ‹slaml›¤› Turfan’a kadar yaym›flt›. Hastalanmasayd› daha da ileri gidecekti. Fakat yukar›dan ald›¤› bir davetle Kaflgar’a döndü. fiehre girer
girmez bu hastal›ktan öldü. Artunç’ta Meflhed denilen yere gömüldü.”
“Satuk Bu¤ra Han’›n dört o¤lu ve dört de k›z› vard›. ‹kinci k›z›n›n ad› Alanur’du. Alanur, ‹sa’n›n annesi Meryem
gibi, Cebrâil vas›tas›yla a¤z›na sürülen bir damla ›fl›ktan gebe kald›. Do¤an çocu¤un üç as›r evvelki ‹slam kahraman› Hz. Ali’nin o¤lu oldu¤u anlafl›ld›. Çocu¤a, Seyyid Ali Arslan Han ad› verildi.”
“Ancak bunu baflka türlü söyleyenler de vard›r. Derler ki: Alanur, birgün evinin önünde gözlerini kendisine dikmifl bakar bir aslan gördü. Dehflete düfltü, aln›ndan inci tanesi terler bofland› ve bay›ld›. Her ne olursa olsun
do¤an çocuk Ali gibi, Allah’›n arslan›yd›. Bu çocuk yedi yafl›na geldi¤i zaman Alanur yine Bu¤ra Han’lar soyundan bir Han’la evlendi. Bu izdivaçtan da Mehmed Arslan, Yusuf Arslan, K›z›l Arslan denilir, üç o¤lu do¤du.”
N. Sami BANARLI
Res im li Türk Edebiyat› Tarihi, ‹stanbul 1971, s. 268-269
208
BATIN‹ (‹SMÂ‹L‹) TEfiK‹LATI
Selçuklular tarihinde müfrit fiiî ad› alt›nda vuku bulan y›k›c› hareketler aras›nda en mühimi flüphesiz Hasan
Sabbah taraf›ndan kurulan Bat›ni teflkilat› idi. Hasan Sabbah, Sasaniler zaman›nda ‹ran’› alt üst eden Mazdak
mensuplar›n›n ‹slam devrinde Hurremi, Karmati gibi isimlerle ortaya ç›kan gruplar›n bir devam› olup, ‹slamiyet’i
ve Selçuklular devrinde kurulan sosyal ve siyasi düzeni y›kmak gayesini güdüyordu.
Melikflah’›n cihan hakimiyeti teflebbüsü s›ras›nda meydana ç›kan Hasan Sabbah, ›l›ml› bir fiiî hüvviyetiyle görünmekte ve sadece imamet meselesi ile meflgul oldu¤unu iddia etmekte idi. Fakat bir yandan da ‹slamiyeti
tahribe çal›flmakta idi. Nizamülmülk eserinde “Bat›nilerin ve özellikle Hasan Sabbah’›n ne derece zararl› ve tehlikeli oldu¤unu aç›kça belirtmifltir.
Büyük devlet adam›, Bat›nilerin kurban› olarak gittikten sonra Selçuklu Devleti ve ‹slam dünyas› da onlar›n fedaileriyle dehçet verici cinayetlere flahit olmufl, birçok büyük alim, emir, kumandan, hükümdar ve halife Bat›niler taraf›ndan hançerlenmifltir. Bat›nilerin bafl›nda bulunan Hasan Sabbah M›s›r fiiî Halifesi Muntas›r’› ziyaretten ve birçok maceralar geçirdikten sonra kurdu¤u gizli teflkilat› 1087 y›l›nda faaliyete geçirmifl; 1090 y›l›nda
da Kazvin havalisinde ele geçirdi¤i Alamut kalesine yerleflmifltir.
Bat›nilerin ilk cinayetleri Save’de bir müezzini elde etmeye çal›flmak ve onu öldürmekle
HASAN SABBAH
bafllar. Bu hadiseyi ç›karan Bat›ni fedaileri,
Hasan Sabbah, ‹ranl› bir ‹smaili idi. Fat›mîli¤i benimseflehrin flahnesi taraf›ndan yakaland›ktan
dikten sonra M›s›r’a gönderildi ve orada Nizar ‹bnül Mussonra Melikflah’›n Hasan Sabbah’a yazd›¤›
tans›r’dan yana oldu, o yüzden de Fat›mîlerle aras› aç›lihtar mektubu ve cevab› bize kadar gelmifltir.
m›flt›. ‹ran’a döndükten sonra zorla al›nmas› olanaks›z
Gerçekten Selçuklu sultan› bu mektubunda
bir çok kaleleri özellikle Kazven yak›n›ndaki Alamut KaBat›ni reisine (fieyh uccebel’e) yeni bir din
lesini ele geçirdi. Selçuklular bu kaleyi almay› baflaramakurdu¤unu, baz› da¤l› cahil halk› i¤fal etti¤id›lar.
ni, ‹slam halifelerine ve Abbasilere dil uzatt›Kurdu¤u tarikat›n özgünlü¤ü, ö¤retisinden çok gizli¤inde
¤›n› söyleyerek kendisini suçlamakta bu deiflitilmemifl disiplininde ve siyasal cinayetlere baflvurmalaletten vazgeçip ‹slamiyet’e dönmesini, aksi
s›ndand›r. Bu cinayetlerin kurbanlar› aras›nda en ünlüsü
takdirde kalenin yerle bir edilece¤ini ve kenNizamülmülk’ün kendisi de oldu. Çömezler, sözde cendilerinin de temizlenece¤i buyurmaktad›r.
net zevklerini tads›nlar diye haflhafll› bir içkiyle sarhofl
Hasan Sabbah, cevab›nda hürmetkâr bir dil
edilirlerdi. Tarikat›n ad› olan Haflhafliye de buradan gelir.
ile bafllamakla ve Müslüman oldu¤unu iddia
Tarikat, Suriye’de pek çabuk geliflti. Ve çömezlerin say›etmekle beraber, Abbasi halifelerinin haks›zs› çok olmasada bütün Yak›ndo¤u’da kuflaklar boyu korl›klar›n› ve fenal›klar›n› saymak, Fat›mîlerin
ku sald› durdu.
gerçek halife olduklar›n› ileri sürmek suretiyle cüretini gösterdikten sonra sultan› Abbasiler ve Nizâmülmülk aleyhinde k›flk›rtmakta ve aksi takdirde baflka birisinin ortaya ç›k›p bu dini vazifeyi baflaraca¤›n› söyleyerek sultan› tehdit etmekteydi.
Melikflah’›n elçisi Hasan Sabbah’a gidince, rivâyete göre, Hasan Sabbah, uyuflturucu maddeler (haflhafl) ile dima¤lar›n› bozdu¤u fedailerine, b›çakla veya kaleden kendilerini atmak suretiyle, intihar emrini veriyor; elçiye de
sultana bunlardan emrinde 20.000 kiflinin bulundu¤unu bildirmesini söylüyordu. Gerçekten de bu manzaran›n
hikâyesi Melikflâh’› hayrete düflürmüfltü. Selçuklu sultan›, Hasan Sabbah ve Bat›nilerin bu cüretini görünce,
1092’de Emir Arslantafl kumandas›nda bir kuvveti onlara karfl› gönderdi. Ancak istenen netice elde edilememiflti. Melikflah’›n ölümü sonras› siyasi buhrandan istifade eden Bat›niler faaliyetlerini art›r›yordu. Sultan Tapar
ve Horasan Meliki Sancar da Bat›nilerle mücadele etmifltir. 1258 y›l›nda Hülagu’nun Abbasi Devleti’ne son verdikten sonra Alamut kalesini y›karak ‹slam dünyas›na büyük zarar veren Bat›niler ortadan kald›rm›flt›r.
209
KUTADGU B‹L‹G
11. yüzy›l›n bafllar›nda Balasagun'da do¤mufl olan Yusuf Has Hâcib asil bir aileye mensuptur. Balasagun'da
yazmaya bafllad›¤› Kutadgu Bilig (Mutluluk Bilgisi) adl› yap›t›n› 1069 y›l›nda Kaflgar'da tamamlayarak Karahanl› hakanlar›ndan Ebû Ali Hasan ibn Süleyman Arslan Hakan'a sunmufltur.
Kutadgu Bilig, her iki dünyada da mutlulu¤a kavuflmak için gidilmesi gereken yolu göstermek maksad›yla yaz›lm›flt›r. Yusuf Has Hâcib'e göre, öteki dünyay› kazanmak için bu dünyadan el etek çekerek yaln›zca ibadetle
vakit geçirmek do¤ru de¤ildir. Çünkü böyle bir insan›n ne kendisine ne de toplumuna bir yarar› vard›r; oysa baflkalar›na yararl› olmayanlar ölülere benzer; bir insan›n erdemi, ancak baflka insanlar aras›ndayken belli olur.
As›l din yolu, kötüleri iyilefltirmek, cefaya karfl› vefa göstermek ve yanl›fllar› ba¤›fllamaktan geçer. ‹nsanlara hizmet etmek suretiyle faydal› olmak, bir kimseyi, hem bu dünyada hem de öteki dünyada mutlu k›lacakt›r.
Yusuf Has Hâcib, bu yap›t›nda bilimin de¤erini de tart›fl›r. Ona göre, alimlerin ilmi, halk›n yolunu ayd›nlat›r; ilim,
bir meflale gibidir; geceleri yanar ve insanl›¤a do¤ru yolu gösterir. Bu nedenle alimlere hürmet göstermek ve
ilimlerinden yararlanmaya çal›flmak gerekir. E¤er dikkat edilirse, bir alimin ilminin di¤erinin ilminden farkl› oldu¤u görülür. Mesela hekimler hastalar› tedavi ederler; astronomlar ise y›llar›n, aylar›n ve günlerin hesab›n› tutarlar. Bu ilimlerin hepsi de halk için faydal›d›r. Alimler, koyun sürüsünün önündeki koç gibidirler; bafla geçip sürüyü do¤ru yola sürerler.
Yusuf Has Hâcib, astronomi bilimini ö¤renmek isteyenlerin, önce geometri ve hesap kap›s›ndan geçmesi gerekti¤ini söyler. Aritmetik ve cebir, insan› kemâle ulaflt›r›r; toplama, ç›karma, çarpma, bölme, bir say›n›n iki kat›n›, yar›s›n› ve kare kökünü alma ifllemlerini bilen, yedi kat gö¤ü avucunun içinde tutar. Her fley hesaba dayan›r.
Bir siyasetnâme veya bir nasihatnâme olarak nitelendirilebilecek Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hâcib'in ve içinde
yetiflti¤i çevrenin ilmî ve felsefî birikimi hakk›nda çok önemli bilgiler vermektedir. Platon'un devlet ve toplum anlay›fl› çok iyi bilinmekte ve uygulanmaya çal›fl›lmaktad›r. Bilimin ve bilginlerin de¤eri anlafl›lm›flt›r; bilim, güvenilir bir rehber olarak düflünülmektedir.
KUTADGU B‹L‹G'DEN
❖
Ak›l senin için iyi ve yeminli bir dosttur. Bilgi senin için çok merhametli bir kardefltir.
❖
Allah'a s›¤›n, onun emrine itaatsizlik etme!
❖
Ak›l süsü dil, dilin süsü sözdür. ‹nsan›n süsü yüz, yüzün süsü gözdür. ‹nsan sözünü dili ile söyler; sözü iyi
olursa, yüzü parlar.
❖
Allah'tan ne gelirse ona râz› ol!
❖
Anlay›fl ve bilgi çok iyi fleydir; e¤er bulursan, onlar› kullan ve uçup gö¤e ç›k!
❖
Bir insan bütün dünyaya tamamen sahip olsa bile, sonunda dünya kal›r; onun k›smetine ancak iki top bez
düfler.
❖
Bu dünya renkli bir gölge gibidir, onun pefline düflersen kaçar; sen kaçarsan o seni kovalar.
❖
Bu dünyan›n kusuru bin, meziyeti ise birdir. ‹nsan bunu nas›l geçirirse, o öyle geçer.
❖
Bütün halka içten gelen merhamet göster.
❖
Bütün iyilikler bilginin faydas›d›r. Bilgi ile gö¤e dahi yol bulunur.
❖
Büyüklük taslayan, kibirli ve küstah adam, tats›z ve sevimsiz olur; kibirli insan›n itibar› günden güne azal›r.
❖
E¤er kendine candan ba¤l› birisini ar›yorsan, sözün k›sas›, kendinden daha candan birini bulamazs›n.
❖
Dâima iyilik yap ki, kendin de iyilik bul!
210
❖
Do¤an ölür, ondan eser olarak söz kal›r. Sözünü iyi söyle, ölümsüz olursun.
❖
Dünya ve âhireti her ikisini birden elde etmek istersen, flu birkaç ifli b›rakma; muktedirsen bunlar› mutlaka
yerine getir!
❖
Elini uzatarak gökteki y›ld›zlar› tutsan ve bafl›n gö¤e de¤se bile, sonunda sen yine yerdesin.
❖
Ey asil insan! insanl›¤› elinden b›rakma; insanl›¤a karfl› daima insanl›kla muamele et!
❖
‹fli adaletle yap, buna gayret et; hiç bir zaman zulüm etme; Allah'a kulluk et ve O'nun kap›s›na yüz sür.
❖
Hangi ifl olursa olsun, sen onu tatl› dille karfl›la; her iflte tatl› dil kullan›rsan saadet sana ba¤lan›r.
❖
Hiçbir iflte acele etme, sab›rl› ol, kendini tut; sab›rl› insanlar arzular›na eriflirler.
❖
Diline ve gözüne sahip ol, bo¤az›na dikkat et; az ye, fakat helal ye!
❖
Hangi ifle girersen, önce sonunu düflün; sonu düflünülmeyen ifller, insana zarar getirir.
❖
Baflkas›n›n zarar›n› isteme, kendin de zarar verme; hep iyilik yap, kendi heva ve heveslerine hakim ol!
❖
Bak, do¤an ölür; ondan, eser olarak, söz kal›r; sözünü iyi söyle! Ölümsüz olursun.
❖
‹nsan›n bunca zahmet çekmesi hep bo¤az› ve s›rt› içindir; mal toplar, yiyemez; öldükten sonra da vebali
alt›nda kal›r.
❖
Ey nimet sahibi olan kimse, flükret. fiükredene Tanr› nimetini art›r›r.
❖
‹nsan nadir de¤il, insanl›k nadirdir. ‹nsan az de¤il, do¤ruluk azd›r.
❖
‹nsan›n bunca zahmet çekmesi hep bo¤az› ve s›rt› içindir. Mal toplar, yiyemez; öldükten sonra da vebali
alt›nda kal›r.
❖
Çok mal aç gözlüyü doyurmaz. Ecel gelince piflman olur, fakat art›k iflini yoluna koyamaz.
❖
Ak›l bir meflaledir. Kör için göz, ölü vücut için can, dilsiz için sözdür.
❖
Kötülük edersen, kötülü¤ün karfl›l›¤› piflmanl›kt›r. Elinden gelirse, kötülü¤ün inad›na iyilik yap!
❖
Çok dinle fakat az konufl! Sözü ak›l ile söyle ve bilgi ile süsle!
211
❖
Fenal›k cahillikten do¤ar, hastal›klar kötülükler hep ayn› noksanl›ktan ileri gelir. Fakat tedavi ile hastalara
flifa verilebilir; terbiye ile kötüler iyi edilebilir; okumak yoluyla da bilgisizlere bilgi verilmifl olur.
❖
Gönlünü ve dilini do¤ru tut!
❖
Gurur faydas›zd›r, o insanlar› kendinden so¤utur. Alçak gönüllülük ise insan› yükseltir.
❖
Halka faydal› ol, onlara zarar verme!
❖
Her mahlûk kendi nasibini al›r. Yürüyenler yiyeceklerini ve uçanlar da yemlerini bulurlar.
❖
Her sözü söz diye a¤z›ndan ç›karma! Lüzumlu olan sözü düflünerek ve ihtiyatla söyle!
❖
Her bak›mdan tam zengin olmak istersen, kanaatkâr ol! Böylece kendi nasibini elde etmifl olursun.
❖
Huzur istersen zahmet ile birlikte gelir. Sevinç istersen kayg› ile birlikte bulunur.
❖
‹fle acele ile girme, sab›r ve teenni ile hareket et! Acele yap›lm›fl olan ifller yar›n piflmanl›k getirir.
❖
‹nen yükselir, yükselen iner, parlayan söner ve yükselen durur.
❖
‹nsan süsü, yüz; yüzün süsü, göz; akl›n süsü, dil; dilin süsü, sözdür.
❖
‹nsan, binlerce yaflasa, arzu etti¤i fleylere kavuflsa bile, yine dile¤i bitmez.
❖
‹nsana insanl›¤› nispetinde mukabelede bulun. Böyle mukabelede bulundu¤u için, insana insan ad› verilmifltir.
❖
‹nsan› dil k›ymetlendirir ve insan onunla saadet bulur. ‹nsan› dil k›ymetten düflürür ve insan›n dili yüzünden bafl› gider.
❖
‹nsanlar›n seçkini insanl›¤a faydal› olan insand›r. Halk nazar›nda muteber kimse, merhametli olan insand›r.
❖
‹yi hareket et, kötülerin zararlar›n› ortadan kald›r!
❖
Kara toprak alt›ndaki alt›n, tafltan farks›zd›r. Oradan ç›k›nca, beylerin bafl›nda tu¤ tokas› olur.
❖
Kimin sana biraz eme¤i geçerse, sen ona karfl›l›k daha fazlas›n› yapmal›s›n.
❖
Kötülük de¤ersiz bir fley oldu¤u için, onu yapan da de¤ersizdir.
❖
Menfaat sandalyeye benzer; bafl›nda tafl›rsan seni küçültür, aya¤›n›n alt›na al›rsan seni yükseltir.
❖
Öfke ve gazapla ifle yaklaflma; e¤er yaklafl›rsan, ömrü heder edersin.
❖
Söz a¤›zda iken sahibinin esiridir, a¤›zdan ç›kt›ktan sonra sahibi onun esirdir.
❖
Yaln›z kendi menfaatini gözeten dosta gönül ba¤lama! Fayda görmezse, sana düflman olur, ondan vazgeç!
212
D‹VANI LÜGAT‹T TÜRK
Divan› Lügatit Türk, Kaflgarl› Mahmut taraf›ndan Ba¤dat’ta 1072-1074 y›llar› aras›nda yaz›lan Türkçe-Arapça
sözlüktür. Türkçenin bilinen en eski sözlü¤ü olup, Orta Asya yaz› Türkçesi hakk›nda varolan en kapsaml› ve
önemli dil an›t›d›r. El yazmas› nüshas› 638 sayfad›r ve yaklafl›k 9000 Türkçe kelimenin oldukça ayr›nt›l› Arapça aç›klamas›n› içerir. Ayr›ca Türklerin tarihine, co¤rafi yay›l›m›na, boylar›na, lehçelerine ve yaflam tarzlar›na
iliflkin k›sa bir önsöz ve metin içine serpifltirilmifl bilgiler mevcuttur.
Klasik Arap leksikografisinin ilkelerine göre haz›rlanm›fl olan sözlük, Kaflgarl› Mahmut’un Türk boylar› hakk›ndaki etrafl› bilgisinin yan› s›ra, Arap filolojisi konusunda da esasl› bir e¤itim görmüfl oldu¤unu gösterir.
Sözlü¤ün elde bulunan tek yazma nüshas› 1266’da fiam’da temize çekilmifl ve 1915’te ‹stanbul’da Ali Emiri
Efendi (1857-1923) taraf›ndan tesadüfen bulunmufltur. (Ancak daha önceki yüzy›llarda Antepli Aynî ve Kâtip
Çelebi de Divan‘dan söz ederler.) Ali Emiri yazmas› 1917’de Talat Pafla’n›n (1874-1921) teflviki ile Kilisli R›fat
Bilge’nin (1873-1953) gözetiminde bas›lm›fl hemen bütün dünya Türkologlar›n›n ilgisini çekmifltir. 1928 y›l›nda
Türkolog Carl Brockelmann, ayr›nt›l› notlarla sözlü¤ün Almanca çevirisini yay›mlam›flt›r. Besim Atalay’›n modern Türkçe çevirisi 1940’ta Türk Dil Kurumu taraf›ndan bas›lm›flt›r. Son y›llarda Dankoff’un Divan› Lügatit Türk
çevirisi, yeni bilgiler ›fl›¤›nda önemli yorum de¤iflikliklerine yol açm›flt›r.
Divan› Lügati’t Türk kitab›n›n önsözü
Tanr›’n›n, devlet güneflini Türk burçlar›ndan do¤urmufl oldu¤unu ve Türklerin ülkesi üzerinde göklerin bütün dairelerini döndürmüfl oldu¤unu gördüm. Tanr› onlara Türk ad›n› verdi. Ve yeryüzüne hakim k›ld›. Cihan imparatorlar› Türk ›rk›ndan ç›kt›. Dünya milletlerinin yular› Türklerin eline verildi. Türkler Tanr› taraf›ndan bütün kavimlere üstün k›l›nd›. Haktan ayr›lmayan Türkler, Tanr› taraf›ndan hak üzerine kuvvetlendirildi. Türkler ile birlikte
olan kavimler aziz oldu. Böyle kavimler, Türkler taraf›ndan her arzular›na erifltirildi. Türkler, himayelerine ald›klar› milletleri, kötülerin flerrinden korudular. Cihan hakimi olan Türklere herkes muhtaçt›r, onlara derdini dinletmek, bu suretle her türlü arzuya nail olabilmek için Türkçe ö¤renmek gerekir.
213
Divan› Lügati’t Türk: Tarihin Türklere Verdi¤i En Önemli Miras
Türkçe’nin neden ö¤renilmesi gerekti¤ini flöyle anlat›r:
“And içerek söylüyorum, ben Buhara’n›n, sözüne güvenilir imamlar›ndan birinden ve baflkaca Niflabur’lu bir
imamdan iflittim. ‹kisi de senetleri ile bildiriyorlar ki, Yalvac›m›z (Peygamber), k›yamet belgelerine, ahir zaman
kar›fl›kl›klar›n› ve O¤uz Türklerinin ortaya ç›kacaklar›n› söyledi¤i s›rada, Türk dilini ö¤reniniz, çünkü onlar için
uzun sürecek egemenlik vard›r buyurmufltu. Bu söz (hadis) do¤ru ise sorgular› kendilerinin üzerine olsun, Türk
dilini ö¤renmek çok gerekli bir ifl olur. Bu do¤ru de¤il ise, ak›l bunu emreder. Tanr› devlet güneflini Türk burçlar›n› yükseltmifl ve onlar›n mülkleri üzerinde felekleri döndürmüfltür. Tanr› onlara Türk ad›n› vermifl ve yeryüzüne ilbay k›lm›fl, hakanlar› onlardan ç›kartm›flt›r. Dünya uluslar›n›n yularlar›n› onlar›n eline vermifl, herkese üstün k›lm›flt›r. Onlarla birlikte çal›flanlar› aziz k›lm›fl ve Türkler onlar› her dileklerine ulaflt›rm›fl, kötülerin flerrinden korumufltur. Onlara hedef olmaktan korunabilmek için, akl› olana düflen fley, onlar›n yolunu tutmak, derdini dinletebilmek gönüllerini alabilmek için dilleriyle konuflmakt›r.”
Türk ad› alt›nda da flu bilgileri verir:
“Bir ad olarak Türk ad›n› Tanr› vermifltir, dedik. Çünkü bize Kaflgarl› Halefo¤lu fieyh Hüseyin ona da ‹bn ül-Gurkî
denilen kimse ‹bn üd Dünya demekle tan›lan fieyh Ebû Bekr il Müfid ül Cürcanî’nin ahir zaman üzerine yazm›fl
oldu¤u kitab›nda Ulu Yalvac’a iflaret eden bir hadis yazm›flt›r. Hadis flöyledir, ‘Yüce Tanr›’ -Benim bir ordum
vard›r. Ona Türk ad›n› verdim. Onlar› Do¤u’da yerlefltirdim. Bir ulusa k›zarsam Türkleri o ulus üzerine musallat
k›lar›m, diyor. ‹flte bu, Türkler için bütün insanlara karfl› bir üstünlüktür. Çünkü, Tanr› onlara ad vermeyi kendi
üzerine alm›flt›r. Onlar› yeryüzünün en yüksek yerinde, havas› en temiz ülkelerine yerlefltirmifl ve onlara ‘Kendi
ordum demifltir. Bununla beraber Türkler güzellik, sevimlilik, tatl›l›k, edep, büyükleri a¤›rlamak, sözünü yerine
getirmek, sadelik, övünmemek, yi¤itlik, mertlik gibi ö¤ülmeye de¤er say›s›z iyiliklerle görülmektedirler.”
Kaflgârl› Mahmud’un 11. Yüzy›lda Balasagun’u merkez alarak çizdi¤i Dünya Haritas› o dönem Türklerinin
yaflad›klar› bölgeleri ve da¤›l›mlar›n› göstermesi bak›m›ndan dikkate flayand›r.
Mahmud Divân’da flöyle demektedir:
“Rum ülkesinden Maçine dek Türk illerinin hepsinin boyu befl bin, eni sekiz bin fersah eder. ‹yice bilinmek için
bunlar›n hepsi, yeryüzü biçiminde daire fleklinde gösterilmifltir.”
Türklerin bulundu¤u bölgeleri göstermek amac›yla çizilmifltir. Daire fleklinde olan haritan›n çevresinde Do¤u,
Bat›, Kuzey, Güney yönleri belirtilmifl, baz› deniz ve ›rmaklar gösterilmifltir. Bat›da iflaret edilen yerler ‹til boylar›na, yani K›pçaklar›n ve Frenklerin oturduklar› bölgelere kadar uzan›r. Güneybat›da Habeflistan’a, güneyde
Hint, Sint, do¤uda Çin ve Japonya’ya iflaret edilmifltir. Ortada Yarkent, Kaflgar, Barsgan, Balasagun, Yifruç, ‹kiöküz, Asbuâli, Kumri, Talas v.s. gibi daha birçok Türk kentleri yer alm›flt›r.
Asya’n›n bat›s›, kuzeyi ve güneyi çizilmeden b›rak›lm›fl, bir plan olarak bile pekçok hatalarla dolu olmas›na karfl›l›k, Do¤u bölgelerine iliflkin verdi¤i bilgiler gerçe¤e uymaktad›r. Haritas›nda Çin Seddi’ni göstermifl, bu seddin
ayr›ca yüksek da¤lar›n ve denizin Yecüc ve Mecüc’lerin dillerinin ö¤renilmesini engelledi¤ini bildirmifltir. Japonya’ya gelince; onu haritas›n›n do¤usunda bir ada olarak göstermifl ve denizin onlar›n dillerini ö¤renilmesine olanak vermedi¤ine iflaret etmifltir.
Yukar›da görüldü¤ü gibi, ilk Japon haritas› bir Japon taraf›ndan 14. yüzy›lda çizilmifl, bir Dünya haritas›nda yer
almas› ise 15. yüzy›lda olmufltur. Bütün bu bilgilerin ›fl›¤› alt›nda, bir plan biçiminde olsa, yanl›fllarla dolu da olsa ilk Japon haritas›n›n 11. yüzy›lda Kaflgârl› Mahmud taraf›ndan çizilmifltir.
Kaflgarl› Mahmud’un ünlü eserinin tam ad›: Kitabu Divan› Lügati’t Türk’tür. Araplar’a Türkçe’yi ö¤retmek ve
Türkçe’nin Arapça kadar zengin bir dil oldu¤unu göstermek amac›yla yaz›lm›flt›r. Kitap için çok k›sa bir tan›m
yapmak gerekirse; Ansiklopedik Sözlük denilmesi uygun olur. Orijinalinin nerede oldu¤u bilinmiyor. Bu gün elimizde bulunan fiaml› Mehmed bin Ebu Bekir’in, 1266 y›l›nda kopya etti¤i bir nüshas› vard›r. Bu nüsha, ‹stanbul Fatih’teki Millet Kütüphânesi’ndedir. Türk Dil Kurumu taraf›ndan 1941’de, Kültür Bakanl›¤› taraf›ndan
1990’da t›pk› bas›m› yap›lm›flt›r.
214
Eser ilk defa Kilisli R›fat Bilge denetiminde 1915 – 1917 y›llar› aras›nda tercüme edildi. Üç cilt olarak bas›lmas›
düflünüldü ise de, düflünce gerçekleflmedi. Besim Atalay’›n tercüme etti¤i kitap, 4 cilt halinde 1939 – 1943 y›llar›
aras›nda birinci, 1985 – 1986 y›llar› aras›nda ikinci defa bas›ld›. Arapça olarak da yay›nland›.
Divan› Lügati’t Türk; bir sözlük olmakla birlikte, Türk Milleti’nin yüceli¤ini de anlatan bir âbide eserdir. Sekiz
bölümden oluflur. Bölümler ve s›ralamalar Arap alfabesindeki harflere göredir. Kitapta yaklafl›k 8.000 kelime
vard›r. Kelimelerin anlamlar›n›n iyi anlafl›lmas› için deyimlerden, atasözlerinden ve fliirlerden, hattâ bâz› Âyet ve
Hadis-i fierif’lerden örnekler verilmifltir. Bu yönüyle eser, bir kültür hâzinesi de¤erine kavuflturulmufltur. Eserde
yer alan harita ise, Türk Dünyas› ile ilgili olarak yay›nlanan ilk haritad›r. Haritada; da¤lar k›rm›z›, denizler yeflil,
›rmaklar mâvi, kumluk alanlar sar› renkle gösterilmifltir. Türklerin oturduklar› bölgeler ve komflular›n›n isimleri
özenle belirtilmifltir.
Eser, güneflle birlikte, kültürün de do¤udan dünyay› sard›¤›n›n önemli bir göstergesidir. Divan› Lügati’t Türk,
Türk Milleti’nin yaln›z savafl meydanlar›nda de¤il, kültürel alanlarda da önder, öncü ve örnek oldu¤unu gösteren
bir âbidedir.
KAYNAK: www.bilgicik.com/yazi/divan-i-lugatit-turk-genel-bilgi/
“Divan› Lugati’t Türk”te Türk boylar›n›n co¤rafi da¤›l›mlar›n› gösteren harita
(Atlas dergisi)
215
Alp Eren
: Malazgirt Savafl›’ndan sonra Horasan’dan Anadolu’ya gelerek Anadolu’nun Türkleflmesinde rol
oynayan dervifller.
Atabey
: Selçuklularda genifl yetkilere sahip komutanlar.
Ata erkil
: Soyun babaya dayand›¤› toplum.
Az›nl›k
: Bir devlet içerisinde dini, dili veya ›rk› ayr› olan küçük topluluklar.
Bat›niler
: fiiilik mezhebinin bir koludur.
B e y t ’ ü l H i k m e : Halife Memun Dönemi’nde Ba¤dat’ta kurulan tercüme odalar›.
Cephe
: Savaflta karfl› karfl›ya gelinen yer.
Cizye
: Müslüman memleketlerinde korunmalar› karfl›l›¤› Hristiyanlardan al›nan vergi.
Dede
: Eskiden Mevlevi tarikat›nda çile doldurmufl olan dervifllere verilen unvan.
Dervifl
: Tarikatlardan birisine girmifl, onun töre ve yasalar›na ba¤l› kimse.
Dirlik
: Devlet taraf›ndan gerek hizmet erbab›na maafl olarak verilen, gerekse bir yerin geliri olarak tahsis edilen toprak.
Fetihname
: Bir yer fethedildi¤i zaman hükümdar taraf›ndan komflu devlet hükümdarlar›na gönderilen mektuplar.
Fütuhat
: Fethin ço¤ulu. Fetihler demektir.
Gaza
: Müslümanl›¤› yaymak veya yüceltmek u¤runa Müslüman olmayanlarla yap›lan savafl.
Gulam
: Köle, küçük yafllarda saray hesab›na sat›n al›nan veya toplanan askerler (özellikle Gaznelilerde)
Hacib
: ‹lk Türk-‹slam Devletleri’nde hükümdarla halk aras›nda münasebetleri düzenleyen kifli.
Hanedan
: Hükümdar ya da devlet büyü¤ü gibi bir kifliye dayanan soy, aile.
Hilat
: Hükümdar›n taltif etmek istedi¤i kimseye gönderdi¤i elbise.
‹hflid
: Prens veya hükümdar anlam›nda Farsça unvan. Bu unvan daha çok Sogd ve Fergana hükümdarlar› taraf›ndan kullan›lm›flt›r.
‹maret
: Medrese ö¤rencileri ve fakirler gibi kimselere karfl›l›ks›z yemek ç›kart›lan kurum. Aflevi.
Karargâh
: Ordu yeri. Ordu kurmay heyetinin bulundu¤u yer.
Kut
: Tanr› taraf›ndan hükümdara verildi¤ine inan›lan hükümdarl›k gücü ve hakk›.
Kült
: ‹badet, tap›nma, dini tören.
Naib
: Hükümdar vekili, yönetimde hükümdar bulunmad›¤› zaman ifllerini yöneten kimse.
Örf-i Hukuk
: Hükümdar›n toplumun gelenek ve göreneklerine dayal› ortaya koydu¤u kanunlar.
Raca
: Hindistan’da vergi veren halk.
Rasathane
: Gözlemevi.
Seyyit
: Hz. Peygamber soyundan olanlara verilen unvan.
Sikke
: Madeni para.
fier ’ i H u k u k
: ‹slami kaidelere dayal› kanunlar.
Tekke
: Tarikat müntesiplerinin topland›klar› yer.
Uc
: S›n›r boylar›ndaki vilayetler.
Ümera
: Emirler, beyler, komutanlar.
Veraset
: Bir fleyin kendinden sonrakilere intikali.
Vüzera
: Vezirlerin ço¤ulu.
Zanaat
: Tecrübe ve ustal›k gerektiren ifller.
Zaviya
: Küçük tekke.
216
Soru
Cevap
Türklerin ‹slam dinine ve kültürüne ne
gibi katk›lar› olmufltur? Araflt›rarak yaz›n›z.
Cevap
Cevap
217
Soru
Cevap
Otrar Facias› ne zaman olmufltur?
Araflt›r›n›z.
Soru
Cevap
Soru
Cevap
‹kta sistemini araflt›rarak yaz›n›z.
218
ESEN YAYINLARI
Dünyan›n yedi harikas›ndan biri seçilen Tac Mahal’›n
kim taraf›ndan, kim ad›na yap›ld›¤›n› araflt›rarak özelliklerini yaz›n›z.
Resimdeki Türk giysilerini araflt›rarak yorumlay›n›z.
219
1. Talas Savafl› ile Orta Asya’ya yönelik ................. tehlikesi ortadan kalkt›.
2.
3. Hindistan’a on yedi sefer düzenleyen ................. Sultan .................’tur.
4.
5. Karahanl› Devleti’ni oluflturan boylar ................., ................., ................. ve ................. boylar›d›r.
6.
7. Büyük Selçuk Devleti’ni ................. Türkleri kurmufltur.
8.
9. Malazgart Savafl›’nda Sultan Alp Arslan’la savaflan Bizans komutan› .................... dir.
10.
11. Celaleddin Harzemflah Türkiye Selçuklular› ile yapt›¤› .................................. (1230) savafl›nda
yenildi.
12.
13. Osmanl›-Memlük iliflkileri Osmanl› padiflah› ................. Dönemi’nde savafla dönüfltü.
14.
15. Büyük Selçuklu flehzadelerini yetifltiren kiflilere ................. denirdi.
16.
17. Türk-‹slam Devletleri’nde hukuk ................. ve ................. olmak üzere ikiye ayr›l›rd›.
18.
19. Müslüman olmayan sa¤lam erkeklerden askere gitmemeleri karfl›l›¤›nda, y›lda bir kez al›nan vergilere ................. denirdi.
20.
220
1. Memluk Devleti M›s›r’da kurulmufltur.
2.
3. Fatimiler Kudüs’ü Haçl›lardan alm›fllard›r.
4.
5. Malazgirt Savafl› ile Türkler ‹slamiyet’i kabul etmifllerdir.
6.
7. Karahanl›lar Devleti Saltuk Bu¤ra Han Dönemi’nde 920. y›l›nda ‹slamiyet’i kabul etmifllerdir.
8.
9. fiehname Gazneliler Dönemi’nde Firdevsi taraf›ndan yaz›lm›flt›r.
10.
11. Gazneli Mahmut Hindistan’a on yedi sefer yaparak, burada ‹slam dinini yaym›flt›r.
12.
13. Büyük Selçuklu Devleti’nin son padiflah› “Sultan Sencer”dir.
14.
15. Harzemflahlar›n en önemli hükümdar› Celaleddin Harzemflah’t›r.
16.
17. Harzemflahlar Devleti’ni Memlükler Devleti y›km›flt›r.
18.
19. Memlükler Devleti’ni Osmanl› Devleti y›km›flt›r.
20.
221
TEST – 1
1.
4.
I. Emevilerin Arap milliyetçili¤i yapmalar›
II. ‹slamiyet ile Göktanr› inanc› aras›nda benzerlik bulunmas›
III. Talas Savafl›’n›n kazan›lmas›
I. Gazneliler y›k›lma sürecine girmifltir.
II. Anadolu’ya yap›lacak Selçuklu ak›nlar› h›zlanm›flt›r.
III. Horasan ve çevresi tamamen Selçuklu hakimiyetine geçmifltir.
Yu k a r › d a k i l e r d e n h a n g i l e r i T ü r k l e r i n ‹ s l a m iy e t’ i k a b u l e t m e l e r i n d e e t k i l i o l m u fl t u r ?
Bu sonuçlardan hangilerinin yeni bir vatan
edinme anlay›fl›n› güçlendirdi¤i savunulabilir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve II
E) II ve III
2.
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve III
E) I, II ve III
B üy ü k S e l ç u k l u ‹ m p a r a t o r l u ¤ u ’ n u n y › k › l m as›nda etkili olan,
I. Atabeylerin ba¤›ms›zl›klar›n› ilân etmeleri
II. Ülkenin hanedan üyeleri aras›nda paylafl›lmas› ve hanedan üyeleri aras›nda taht kavgalar›n›n ç›kmas›
III. Abbasi halifelerinin eski güçlerine ulaflmak
amac›yla Selçuklular aleyhine çal›flma yapmalar›
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve II
E) I ve III
3.
Gazneli Mahmut’un Hindistan’a yapt›¤› seferl e r s o n u c u n d a , ‹slamiyetin Hindistan’da yay›lmas›yla ortaya ç›kan,
l. Gazneli Mahmut’un ‹slam dünyas›ndaki flöh-retinin artmas›,
ll. Gaznelilerin egemenlik alan›n›n genifllemesi,
lll. Gaznelilerin devlet gelirlerinin artmas›
sonuçlar›n, dini, ekonomik ve siyasal alanlar›yla iliflkisi afla¤›dakilerin hangisinde do¤ru
olarak grupland›r›lm›flt › r ?
Dini
––––––
A)
l
B)
lll
C)
ll
D)
l
E)
lll
222
Ekonomik
–––––––––––
ll
ll
lll
lll
l
Siyasal
––––––––
lll
l
l
ll
ll
5.
Karahanl›lar›n,
I. Kervansaraylar kurmalar›
II. ‹lk Türk-‹slam edebi eserlerini vermeleri
III. Burslu e¤itime önem vermeleri
ESEN YAYINLARI
nedenlerinden hangileri devlet yönetiminde
“Kut ‹nanc›n›n” b e n i m s e n d i ¤ i n i g ö s t e r i r ?
Dandanakan Savafl›’n›n baz› sonuçlar› flunlard›r:
gibi faaliyetlerinden hangileri kültürel aç›dan
g e l i fl t i k l e r i n e d o ¤ r u d a n kan›t olarak gösterilebilir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve II
E) II ve III
6.
Ka¤›t ilk defa Çin’de keten ve kenevirden yap›ld›.
Talas Savafl›’ndan sonra 756’da Semerkant’ta
Müslümanlar ka¤›t fabrikas› kurdu. Daha sonra
s›ras›yla Ba¤dat, fiam, M›s›r ve Endülüs’te ka¤›t
fabrikalar› aç›ld›. Avrupa’da ise ka¤›t fabrikalar›
XVI. yüzy›lda kuruldu.
Buna göre,
I.
Ka¤›t üretimi Talas Savafl›’yla Çin d›fl›nda yay›lmaya bafllam›flt›r.
II. Avrupal›lar bilimsel geliflmelere öncülük etmifllerdir.
III. Ka¤›d›n yay›lmas› toplumlararas› etkileflim ile
olmufltur.
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve II
E) II ve III
TEST – 2
1.
2.
4.
Afla¤›daki olaylardan hangisi Türklerin boylar
halinde ‹slamiyet’ i kabul etmelerine sebep olmufltur?
Malazgirt Savafl›’ndan sonra Anadolu’da Türklerin üst üste baflar›lar kazanmalar› ve ilerlemeleri
Bizans ‹mparatorulu¤u’nu korkuttu.
A) Malazgirt Savafl›
B) Talas Savafl›
C) Miryokefalon Savafl›
D) Köseda¤ Savafl›
E) Dandanakan Savafl›
Buna göre, Türklerin Anadolu’da ilerlemesi
üzerine Bizans ‹mparatorlu¤u’nun afla¤›dakilerden hangisini yapt›¤› söylenebilir?
A b b a s i l e r “Araplar› üstün gören” p o l i t i k a l a r › t ak i p etmemelerinin,
A) Türklerle anlaflarak Anadolu’yu Türklere
b›rakma
B) Türklere y›ll›k vergi ödemeyi kabul etme
C) Avrupa’dan yard›m isteyerek Haçl› Seferlerini
bafllatma
D) Türklerle ittifak kurma
E) Bar›flç›l politika izleme
I. Toplumsal birli¤in sa¤lanmas›na
II. ‹slamiyet’in di¤er uluslar aras›nda yay›lmas›na
III. Hoflgörü ortam›n›n oluflmas›na
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve II
E) I, II ve III
B ü y ü k S e l ç u k l u l a r Dö n e m i ’ nde aç›lan nizamiye medreselerinde,
I. Nitelikli yönetici yetifltirilmesi
II. Hem dini hem pozitif bilimlerin okutulmas›
III. Bat›nilerin zararl› çal›flmalar›n›n önüne
geçilmek istenmesi
ESEN YAYINLARI
verilenlerden hangilerine ortam haz›rlad›¤›
söylenebilir?
5.
gibi uygulamalardan hangileri halk›n e¤itim
seviyesinin yükseltilmesi ile ilgilidir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve II
E) II ve III
3.
Türk-‹slam dünyas›nda e¤itim ve ö¤retim Karahanl›lar zaman›nda planl› ve programl› bir flekilde
yap›lm›flt›r.
B u n a g ö r e K a r a h a n l › l a r Dö n e m i ’ n d e g ö r ü l e n ,
I.
Zeki çocuklar›n burslu olarak okutulup, topluma kazand›r›lmas›
II. Medreselerin kurularak, tüm masraflar›n›n
devlet taraf›ndan karfl›lanmas›
III. Medreselerde dini bilimlerin yan›nda fizik,
kimya, matematik ve benzeri derslerin okutulmas›
d u r u m l a r › n d a n h a n g i l e r i e ¤ i t i m d e “sosyal
devlet” a n l a y › fl › n › n b e n i m s e n d i ¤ i n i n k a n › t ›
say›labilir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve II
E) II ve III
224
6.
Türk - ‹slam De v l e t l e r i’ n d e g ö r ü l e n ,
I. Kervansaraylar
II. Tersaneler
III. Medreseler
yap›lar›n askeri, ekonomik ve e¤itim amaçl›
olarak kullan›lmas› afla¤›dakilerden hangisinde do¤ru gruplanm›flt›r?
A)
B)
C)
D)
E)
Askeri
______
I
II
I
II
III
Ekonomik
_________
II
I
III
III
I
E¤itim
______
III
III
II
I
II
TEST – 3
1.
4.
Türklerin Talas Savafl›’ndan sonra ‹slamiyet’e girifli h›zlanm›flt›r.
I. Taht kavgalar›
II. Farkl› etnik gruplar›n yaflamas›
III. Halifeyi korumalar›
Buna göre, Türklerin afla¤›da verilen özellikler i n d e n h a n g i s i n i n ‹ s l a m i y e t ’ e g i r i fl i n d e en az
etkili oldu¤u savunulabilir?
d u r u m l a r › n d a n h a n g i l e r i n i n e t k i l i o l d u ¤ u s avunulabilir?
A) Göktanr› inanc›n›n monoteist (Tek tanr›) özelli¤i göstermesi
B) Öldükten sonraki hayata inanmalar›
C) ‹yilik, güzellik, adalet ve temizlik gibi özelliklerinin bulunmas›
D) Göçebe yaflant›lar› ve hayvanc›l›kla u¤raflmalar›
E) Türklerin savaflç›l›k özelliklerinin ‹slam dinindeki cihad anlay›fl›yla benzeflmesi
Türk - ‹slam Devletleri’nde sultanlar, haftan›n belirli günlerinde devlet adamlar›n› ve komutanlar›
kabul eder, halk›n flikayetlerini dinlerdi. Sultan
ayn› zamanda devlete karfl› ifllenen suçlarda
suçlular› yarg›lamakla görevli Yüksek Mahkeme’ye de baflkanl›k ederdi.
Buna göre sultanlarla ilgili,
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve II
E) I, II ve III
5.
Selçuklularda medreselerin aç›lmas› ve yayg›nlaflt›r›lmas›ndaki,
I. Devlet yönetimi için memur yetifltirmek
II. ‹slami ve bilimsel e¤itim verecek dini - siyasi
içerikli bölücü ak›mlara ve propagandalara
engel olmak
III. ‹slamiyet’i yeni benimsemifl Türkmenlerin
inançlar›n› kuvvetlendirerek bat›l inanç ve
hurafelere son vermek
ESEN YAYINLARI
2.
Gaznelilerin y›k›lmas›nda,
a m a ç l a r › n d a n h a n g i l e r i n i n y ö n e t i m l e i l g i l i o ldu¤u savunulabilir?
I. Yarg› yetkisini kullanm›flt›r.
II. Sosyal devlet anlay›fl›n› devam ettirmifllerdir.
III. Seçimle bafla geçmifllerdir.
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve II
E) I, II ve III
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve II
E) II ve III
6.
3.
Gaznelilere ait baz› özellikler flunlard›r:
I.
Selçuklularda da di¤er Türk - ‹slam Devletleri’nde
oldu¤u gibi “Kut” anlay›fl› vard›r.
Bu durumun Selçuklularda,
Arapça, Farsça ve Türkçe ile birlikte kullan›lm›flt›r.
II. Hükümdar›n yetkileri oldukça genifltir.
III. Ordu, Halaç Türkleri, Afgan ve Gurlulardan
oluflmufltur.
I. Taht kavgalar›na
II. Yönetimin de¤iflik hanedanlarda devam etmesine
III. Güçlü bir merkezi otoritenin kurulamamas›na
Bu özelliklerden hangileri farkl› etnik gruplara
sahip olma ile ilgilidir?
sonuçlar›ndan hangilerine ortam haz›rlad›¤›
s ö y l e n e m e z?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve III
E) II ve III
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve III
E) I, II ve III
226
1.
K a r a h a n l › l a r D e v l e t i ’ n i n ; (10 Puan)
a) Kurucusunu
c) Hükümdar, halktan gelen baz› flikayetleri dinlerdi. Bunun için bir duruflma yap›l›rd›.
: ………………………………
Bu divana:
b) Kuruldu¤u Yeri : ………………………………
c) Önemli özelliklerinden iki tanesini yaz›n›z.
1.
d) Hükümdar›n ve devletin iç ve d›fl yaz›flmalar›n› yürütürdü:
2.
S e l ç u k l u D e v l e t i ’ n d e “Divan”››n tan›m›n› yaparak, afla¤›da görevleri verilmifl olan divanlar›n
i s i m l e r i n i y a z › n › z . (10 Puan)
a)
ESEN YAYINLARI
2.
3.
A fl a ¤ › d a k i c ü m l e l e r i d o ¤ r u ( D ) veya yanl›fl (Y)
o l a r a k i fl a r e t l e y i n i z . (10 Puan)
a) ( ) Müslüman O¤uzlara, Türkmen ad› verilir.
b) ( ) Büyük Selçuklu Devleti’nin kurucusu Sultan Melikflah’d›r.
c) ( ) ‹l Arslan ‹hflidiler devletinin kurucusudur.
d) ( ) Malazgirt Savafl›, Haçl› Seferlerine sebep
olmufllard›r.
4.
Dandanakan Savafl›’n›n sebep ve sonuçlar›n›
yaz›n›z. (10 Puan)
a) Sebepleri :
b)
b) Sonuçlar› :
232
5.
8.
Malazgirt Savafl›’n›n sebep ve sonuçlar›n›
Afla¤›da verilen kelime ve kavramlar› (ders kitab›n› göz önüne alarak) aç›klay›n›z. (10 Puan)
a)
a) Sebepleri :
b)
b) Sonuçlar› :
c)
d)
Afla¤›daki boflluklara uygun olan kelimeleri
a) Memlükler, Mo¤ollara, …………………………
savafl›nda a¤›r bir yenilgiye u¤ratarak, bat›ya
ilerleyifllerini durdurmufllard›r.
b) Karahanl›lar Devleti’nin gerçek kurucusu say›l›r. Müslüman olduktan sonra Abdülkerim
ad›n› alan hükümdar ……………………… d›r.
ESEN YAYINLARI
6.
9.
Büyük Selçuklu Devleti ‹ran’a hakim olduktan
sonra devlet kademeleri ve medreselere ‹ranl›
kiflileri yerlefltirmifllerdir.
Bunun sonucu olarak afla¤›dakilerden hangis i n i n o l u fl m a s › d ü fl ü n ü l e m e z ? (10 Puan)
A) ‹ranl›lar›n Selçuklu hakimiyetine son vermesi
B) ‹ran dilinin yaz›flma dili olmas›
7.
Afla¤›da ad› verilen eserlerin yazarlar›n›n
i s i m l e r i n i y a z › n › z . (10 Puan)
a) Kutadgu Bilig :
C) ‹ran dilinden kelimelerin Türkçe’ye geçmesi
D) ‹ran devlet teflkilat›n›n Türk teflkilat›n› etkilemesi
E) Türkmenlerin isyan etmeleri
b) Divan› Lügati’t Türk :
10. Toruno¤ullar› M›s›r’› bay›nd›r hale getirmek için
sulama kanallar› yapm›fllard›r. Ülkeyi sosyal ve
dini tesislerle donatm›fllar, ekonomiyi gelifltirmifller ve alt›n para basm›fllard›r.
Yu k a r › d a k i i f a d e l e r d e n To l u n o ¤ u l l a r ›’ n › n h a ng i ö z e l l i ¤ i n d e n b a h s e d i l m e m i fl t i r ? (5 Puan)
A) M›s›r’› bay›nd›r hale getirdiklerinden
c) Divan› Hikmet :
B) Tar›ma önem verdiklerinden
C) Ekonomilerinin iyi bir durumda oldu¤undan
D) Güçlü bir orduya sahip olduklar›ndan
E) Nehirlerden yararland›klar›ndan
233
TÜRKİYE TARİHİ
(11-13. YÜZYILLAR)
BÖLÜM 6
235
Türkiye Tarihi (11 - 13. Yüzy›llar)
devlet politikas›na dönüfltürmesi, Selçuklular›n O¤uz
göçlerini Anadolu’ya yönlendirmesi, Bizans topraklar›n›n h›zla küçülmesi, Anadolu’nun Bizans için en
önemli ekonomik kaynak olmas›, Romen Diyojen’in
daha önceki seferlerinde baflar›s›z olmas› nedeniyle
bu defa kesin bir netice almak istemesi.
TÜRK‹YE TAR‹H‹
Anadolu’ya ‹lk Türk Ak›nlar›
Malazgirt Savafl› ve Sonras›
Malazgirt Savafl› Türkiye tarihi aç›s›ndan çok önemli
bir konuma sahiptir. Malazgirt Savafl›’n›n sebebi, geliflimi ve sonuçlar›n› olarak afla¤›daki gibi s›ralayabiliriz.
Savafl›n Nedenleri
Selçuklular›n Anadolu’ya sürekli ak›nlar düzenlemesi,
Tu¤rul Bey ve Alp Arslan’›n bu ak›nlar› düzenli bir
236
Savafl›n Sonuçlar›
ESEN YAYINLARI
Anadolu’ya ilk Türk ak›nlar›n› Hunlar, daha sonra Sibirler düzenlenmifltir. Abbasiler döneminde Türk askerleri
Anadolu’da oluflturulan avas›m eyaletlerine yerlefltirilmifllerdir. Bu ak›nlar askeri, siyasi ve ekonomik gerekçelerle yap›ld›¤›ndan Anadolu’ya yerleflip vatan edinme amac› tafl›mam›fllard›r. Anadolu’ya yerleflme amac›yla yap›lan ilk Türk ak›nlar›n› Büyük Selçuklular bafllatm›fllard›r. Karahanl› ve Gazneli Devletlerinin bask›s›
alt›nda kalan Selçuklular Türklere yurt bulmak amac›yla Anadolu’ya yöneltilmifltir. Ça¤r› Bey döneminde keflif
ve tan›ma amaçl› düzenlenen ak›nlar giderek s›klaflm›fl, 1048 Pasinler ve 1071 Malazgirt Savafllar›’ndan
sonra Anadolu’daki Bizans etkinli¤i k›r›lm›flt›r.
Anadolu’nun kap›s› Türklere aç›lm›flt›r. Bizans yaklafl›k 100 y›l içinde Türklere karfl› meydan savafl› yapamam›flt›r. Savafl› izleyen 4-5 y›l içinde Anadolu’nun
büyük bir k›sm› Türklerin eline geçmifltir. Bizans, Avrupa ile yak›nlaflmaya bafllam›fl ve Türk ilerleyifline
karfl› Avrupa’dan yard›m istemifltir.
ANADOLU’NUN TÜRKLEfiMES‹
A N A D O L U ’ D A KURULAN ‹LK TÜRK DEVLETLER‹
Malazgirt Savafl›’ndan sonra Alp Arslan komutanlar›n› Anadolu’yu fethetmekle görevlendirmifl ve fethedilen toraklar› fetheden komutan›n yönetimine b›rakm›flt›r. Bu durum Anadolu’da Büyük Selçuklulara ba¤l› feodal beyliklerin kurulmas›na neden olmufltur.
Daniflmentliler (1080 – 1178)
Mengücekliler (1080 – 1228)
Daniflmento¤lu Ahmet Gazi taraf›ndan Sivas merkezli kurulan bu beylik K›z›l›rmak Nehri’nden F›rat’a kadar genifl bir alana hakim olmufltur.
Mengücek Gazi taraf›ndan Erzincan, Kemah ve Divri-
Anadolu’da kurulan ilk Türk beyliklerinin en güçlüsü
say›lan Daniflmentliler, Haçl›lar, Bizans ve Ermenilere karfl› baflar›l› mücadeleler vermifl, zaman zaman
Anadolu’da siyasal üstünlü¤ü ele geçirmifllerdir.
1178’de II. K›l›çarslan taraf›ndan Anadolu Selçuklu
Devleti’ne ba¤lanm›flt›r.
I. Alaaddin Keykubat döneminde Anadolu Selçuklu
Ebul - Kas›m Saltuk Bey taraf›ndan Erzurum merkezli olarak kurulan bu beylik, Haçl›lar ve Gürcülere
karfl› baflar›l› mücadeleler yapm›flt›r. II. Rükneddin
Süleymanflah döneminde Anadolu Selçuklu Devleti’nin hakimiyetine girmifltir.
lerle mücadele etmifltir.
hakimiyetine girmifltir.
ESEN YAYINLARI
Saltuklular (1072 – 1202)
¤i çevresinde kurulan bu beylik, Rumlarla ve Gürcü-
A r t u k l u l a r ( 1102 – 1409)
Ünlü Selçuklu komutanlar›ndan Artuk Bey’in o¤ullar›
taraf›ndan kurulan bu beylik, üç kol halinde yaflam›flt›r. H›sn-› Keyfa (Hasan Keyf) Artuklular› Diyarbak›r’da kurulmufl, 1231’de Eyyübiler taraf›ndan y›k›lm›flt›r. Harput Artuklar› 1234’te Alaeddin Keykubat taraf›ndan y›k›lm›flt›r. Mardin Artuklar›, 1409’da Karakoyunlular taraf›ndan y›k›lm›flt›r. Mardin Artuklular› Haçl›lara karfl› baflar›l› mücadeleler vermifltir.
Anadolu’da kurulan ilk Türk beylikleri
237
Çaka Beyli¤i (1081 – 1093)
Tanr›vermiflo¤ullar› (1081 – 1093)
‹lk Türk denizcisi say›lan Çaka Bey taraf›ndan ‹zmir
ve çevresinde kurulmufltur. Çaka Bey güçlü bir donanma kurmufl ve Bizans’a üstünlük sa¤layarak Sak›z, Midilli, Sisam ve Rodos’u hakimiyeti alt›na alm›flt›r. Peçenek ve Anadolu Selçuklular›yla ittifak edip Bizans’› y›kmak isteyen Çaka Bey, Bizans entrikalar›
sonucunda I. K›l›çarslan taraf›ndan ortadan kald›r›lm›flt›r. Bu olaydan sonra Bizans Çaka Beyli¤i ile
Efes’te yaflayan Tanr›vermiflo¤ullar› Beyli¤i’nin topraklar›n› ele geçirmifltir.
Efes’te Tanr›vermifl ad›ndaki Türkmen beyi taraf›ndan
kurulan devlet Çaka Bey ile birlikte hareket etmifltir.
Çaka Bey’in ölmesiyle bölgeyi ele geçiren Bizans, bu
devlete de son vermifltir.
➥ Anadolu’da Kurulan ‹lk Beylikler;
★ Anadolu’nun fethedilmesinde ve Türklefl-
mesinde önemli rol oynam›fllard›r.
★ Bulunduklar› bölgeleri Bizans (Rum), Gür-
cü, Ermeni ve Haçl› güçlerine karfl› savunmufllard›r.
Sök menler ( A h la t fl a h la r) (1110 – 1207)
★ Anadolu’da birçok yerleflim merkezleri ku-
Ahlat ve Van yöresinde Sökmen Bey taraf›ndan kurulmufltur. Büyük Selçuklu Devleti’ndeki taht kavgalar›nda Muhammed Tapar’› destekleyen devlet, s›n›rlar›n›
Tebriz’e kadar geniflletmifltir. Sökmenler Devleti’ne
Eyyubiler son vermifltir. (1207).
rup, buralara Türkçe isimler vermifllerdir.
★ Birçok toplumsal, dini ve kültürel eserler ya-
p›p Anadolu’yu bay›nd›r hale getirmifllerdir.
D i l m a ç o ¤ u l l a r › ( To g a n A r s l a n O ¤ u l l a r › )
Bitlis ve Erzen çevresinde Dilmaço¤lu Mehmet Bey taraf›ndan kurulan devlet Büyük Selçuklu Devleti’ne uzun
süre ba¤l› kalm›flt›r. Bir ara Mardin Artuklular›na ba¤lanan devlet, Haçl›larla baflar›l› mücadeleler vermifltir.
Harzemflahlar, Mo¤ollar veTimur egemenli¤ini kabul
eden devlete Akkoyunlular son vermifltir (1394).
TÜRK‹YE SELÇUKLU DEVLET‹ (1071-1308)
ESEN YAYINLARI
(1085 – 1394)
KURULUfi DÖNEM‹
Süleyman fiah Dönemi
Kutalm›flo¤ullar›, babalar›n›n Alp Arslan’a karfl› saltanat mücadelesini kaybetmesinden sonra önce Suriye’ye daha sonrada Anadolu’ya gelmifllerdir. (1074)
‹nal (Y›nal) O¤ullar› (1098 – 1183)
Merkezi Diyarbak›r olan devletin ad›, devleti kuran
Türkmen beylerinden Sadr’›n o¤lu ‹nal’dan gelmektedir. Büyük Selçuklu ve Türkiye Selçuklular› egemenli¤inde kalan devlet, Haçl›lara karfl› da mücadele etmifltir. Devlete Selahattin Eyyubi son vermifltir. (1183)
Çubuko¤ullar› (1085 – 1213)
Harput merkezli olarak Çubuk Bey taraf›ndan kurulan
devlet, Büyük Selçuklulara ba¤l› olarak yaflam›flt›r.
Devlete Artuklular son vermifltir. (1213)
‹nanço¤ullar› (Denizli – Ladik Devleti)
Uç beylerinden Mehmed Bey taraf›ndan Denizli’de
kurulan devlet, Türkiye Selçuklular›na ve ‹lhanl›lara
ba¤l› olarak yaflam›flt›r. Bu beyli¤e Germiyano¤ullar›
son vermifltir. (1368)
238
Süleyman fiah’›n mezar› - Suriye
Kutalm›fl O¤lu Süleyman fiah ve kardeflleri Konya,
Afyon, Kütahya ve ‹znik’i alarak bir devlet kurdular.
Süleyman fiah’a önce Melikflah (Ferman gönderdi.)
daha sonra da Abbasi Halifesi (Menflur gönderdi.) hükümdar olarak tan›d›. (1077)
Anadolu (Türkiye) Selçuklu Devleti
I. Mesut Dönemi (1116 – 1155)
Süleyman fiah’›n fetihleri üzerine Bizans, bar›fl istedi.
Dragos Çay› s›n›r kabul edilirken her y›l Bizans’›n vergi vermesi kararlaflt›r›ld›. Do¤u’ya yönelen Süleyman
fiah, Bizans ve Hristiyanlar›n elinde bulunan Adana,
Tarsus ve Antakya’y› ald›. Suriye Selçuklular› Sultan›
Tutufl ile yapt›¤› mücadeleyi kaybeden Süleyman fiah
savafl meydan›nda öldü. (1086)
I. K›l›çaslan Dönemi (1092 – 1106)
★
Haçl› ordusu karfl›s›nda ‹znik’i terk ederek Konya’y› baflkent yapm›flt›r.
★
‹zmir’de bir beylik kurmufl olan Çaka Bey ile dostluk kurarak Bizans’a karfl› ittifak oluflturdu. Bizans
entrikalar› sonucunda Çaka Bey ile aras› aç›lan
K›l›çaslan, Çaka Bey’i öldürtmüfltür. (1094)
★
I. K›l›çaslan’›n 1106’da ölümü ile Anadolu Selçuklular› II. Fetret Dönemi’ne girmifltir. (1107 - 1116)
ESEN YAYINLARI
Süleyman fiah, do¤udan gelen Türk göçlerinin devam etmesi için uygun ortam oluflturmufltu. Süleyman
fiah, Bizans’ta yaflanan taht kavgalar›ndan yararlanarak Güney Marmara k›y›lar›n›, Kad›köy’ü ve Üsküdar’› ele geçirerek bo¤azdan geçen gemilerden gümrük vergisi toplamaya bafllad›.
★
Büyük Selçuklular› taraf›ndan serbest b›rak›lan
fiehinflah, Konya’ya gelerek tahta oturdu. I. Mesud fiehinflah’› yenerek yerine kendisi geçti.
(1116)
★
Türkiye Selçuklular› bu dönemde bir süre Daniflmentliler’in himayesinde yaflamak zorunda kald›lar.
★
Haçl› ordular›ndan Almanlar, Ceyhan yak›nlar›nda, Frans›zlar ise Yalvaç’ta bozguna u¤rat›ld›.
★
I. Mesut 1155’te öldü¤ünde geride güçlü bir Selçuklu devleti b›rakm›flt›r.
II. K›l›çaslan Dönemi (1155 – 1192)
★
Bizans ve Daniflmentliler ile ayn› zamanda savafl
halinde olan II. K›l›çaslan Bizans ile bir anlaflma
yapt›. Selçuklu ak›nc›lar›n›n Bergama - Edremit
yöresinde Rumlar› esir etmeleri üzerine Bizans
kral› Manuel Komnen, Türkleri Anadolu’dan atabilmek için yeni bir sefer düzenledi. Kalabal›k Bizans ordusu, Göller yöresinde (Sand›kl› - Çivril
aras›nda) Miryekefalon geçidinde a¤›r bir yenilgiye u¤rat›ld›. (1176)
239
Miryokefalon (Kumdanl›) Savafl› (1176)
YÜKSELME DÖNEM‹ (1204 – 1240)
Savafl›n Nedenleri
I. G›yaseddin Keyhüsrev’in ‹kinci hükümdarl›¤›
(1205 – 1211)
★
Türkiye Selçuklular› Devleti’nin s›n›rlar›n› geniflletmesi
★
Bizans’a karfl› Türmen ak›nlar›n›n sürmesi
★
Bizans’›n Türkleri Anadolu’dan ç›karmak istemesi
‹lk kez 1192 y›l›nda tahta oturan I. G›yaseddin Keyhüsrev, iç bask›lar sonucu Bizans’a s›¤›nmay› tercih
etmifltir. 1205 y›l›nda ikinci kez tahta geçmifltir.
★
Trabzon’daki Komneoslar yenilgiye u¤rat›larak
Karadeniz ticareti güvenlik alt›na al›nd›.
★
1207 y›l›nda düzenledi¤i bir seferle Antalya’y›
alarak Selçuklulara Akdeniz ticaret yolunu açt›.
Güçlenen ‹znik Rumlar› ile yapt›¤› savafl› kazand›.
Savafl›n Sonuçlar›
★
Savafl sonunda yap›lan bar›fl ile Bizans a¤›r bir
savafl tazminat› ödemifltir.
★
★
Bizans’›n Türkleri Anadolu’dan atma ümitleri sona ermifltir. Anadolu kesin bir Türk yurdu haline
gelmifltir.
I. ‹zzeddin Keykavus (1211 – 1220)
Bizans y›k›lana kadar bir daha taarruza geçememifltir.
Sultan II. K›l›ç Arslan, Miryokefalon zaferinden sonra
Anadolu’da siyasi birli¤i kurma çal›flmalar›na h›z verdi. Bu çal›flmalar kapsam›nda Daniflmentlilerden Malatya’y›, Ermenilerin Çukurova’da bulunan baz› kalelerini, Bizans’tan Kütahya ve Eskiflehir’i alarak devletin s›n›rlar›n› geniflletti.
Bu dönemde Büyük Selçuklu Sultan› Sencer’in ölümüyle Türkiye Selçuklular› Devleti tam ba¤›ms›z hale
gelmiflti. Sultan II. K›l›çarslan, Anadolu’da siyasi birli¤i sa¤lamak için büyük çaba sarfetmesine ra¤men ölmeden önce ülkeyi on bir o¤lu aras›nda paylaflt›rd›.
Bu durum k›sa süre sonra taht kavgalar›na neden oldu.
ESEN YAYINLARI
★
★
Bu dönemde Selçuklular ‹znik Rum imparatoru ile bar›fl içinde yaflamaya devam ettiler.
K›br›s Krall›¤› ile ticaret gelifltirildi. Trabzon
Rum ‹mparatorlu¤u’ndan Sinop al›nd›. Böylece Karadeniz’de de bir liman flehri ele geçirilmifl oldu.
➥ Bu geliflmeler Anadolu Selçuklulara, hem Akde-
niz’de hem de Karadeniz’de ticaret yapma ve ekonomilerini gelifltirme olana¤› sa¤lad›.
I. Alaaddin Keykubat (1220 – 1237)
★
‹zzettin Keykavus’tan sonra yerine kardefli Alaaddin Keykubat geçti.
★
Bu dönem Anadolu Selçuklular›n›n en parlak zaman›d›r.
Türkiye Selçuklular› Devleti’nin Parlak Dönemi
II. Rükneddin Süleyman fiah
★
II. K›l›çarslan’dan sonra II. Rükneddin Süleyman
fiah’›n kardefli I. G›yaseddin Keyhüsrev bafla
geçmiflti. II. Rükneddin Süleyman fiah, kardeflinin bat›da oldu¤u bir s›rada taht› ele geçirdi. I. G›yaseddin Keyhüsrev de bu olay üzerine Bizans’a
s›¤›nd›.
II. Rükneddin Süleyman fiah, kardeflleriyle mücadeleden baflar›yla ç›km›fl, Amasya, Elbistan, Niksar,
Malatya ve Erzurum’u alm›flt›r. Böylece Gürcülerle
Türkiye Selçuklular› komflu olmufltur. II. Rükneddin
Süleyman fiah 1204 y›l›nda öldü.
240
Alanya Kalesi
★
Karadeniz donanmas› K›r›m üzerine gönderilerek
Su¤dak liman› al›nd›. Birçok K›pçak ve Rus beyleri Anadolu Selçuklular›na ba¤land›.
★
Mengücek Beyli¤i ortadan kald›r›ld›.
Savafl›n sonuçlar›,
➥ Alaaddin Keykubat ticaret hayat›n› canl› tutabil-
★
mek için kervansaraylar yapt›rm›flt›r.
tir.
★
★
Anadolu Selçuklu Devleti y›k›l›fl sürecine girmifl-
Bu dönemde do¤uda Mo¤ol tehlikesi bafl göstermifltir. Mo¤ollar›n önünden kaçan Harzemflahlar›n hükümdar› Celaleddin Harzemflah, Anadolu
s›n›rlar›na kadar geldi. Alaaddin Keykubat’›n
dostluk tekliflerine ra¤men A h l a t flehrini ald›.
Bunun üzerine sefere ç›kan Alaaddin Keykubat
Erzincan yak›nlar›nda yap›lan “ Ya s s › ç i m e n ”
Savafl›’n› (1230) kazand›. Harzemflahlar Celalettin Harzemflah’›n 1231’de ölümüyle sona ermifltir.
Türkiye Selçuklular›na ba¤l› devlet ve beyliklerin
ba¤›ms›z olmas›yla Anadolu’da siyasi birlik bozulmufltur.
★
Sivas, Kayseri, Erzurum ve Erzincan gibi önemli
merkezler tahrip edilmifltir.
★
Selçuklular›n Mo¤ol hakimiyetine girmesiyle
merkezi otorite bozulmufltur.
★
Mo¤ollar›n a¤›r vergiler koymalar› ve halk› yoksullu¤a itmeleri nedeniyle ekonomik yap› bozulmufltur.
★
➥ Mo¤ollarla karfl› karfl›ya kalan Selçuklular bir
Mo¤ol bask›s›ndan kaçan Türkmenler bat›ya giderek bu bölgede Türk nüfusunun artmas›na ne-
yandan Mo¤ollarla dostluk kurmaya çal›fl›rken di¤er yandan savafl haz›rl›¤› yapt›lar. Harzemflahlar
ve Eyyübilerle ittifak kuruldu. Do¤udaki kaleler tamir edildi.
den olmufllard›r.
II. G›yaseddin Keyhüsrev’in ölümünden sonra Anadolu Mo¤ollar›n kontrolündeki Selçuklu flehzadeleri ta-
YIKILIfi DÖNEM‹ (1240 – 1308)
Alaaddin Keykubat’›n ölümünden sonra tahta geçen
II. G›yaseddin Keyhüsrev ve Vezir Saadettin Köpek’in
kötü yönetimi Selçuklular›n eski güçlerini ve otoritelerini kaybetmelerine neden olmufltur.
Babailer (Baba Ishak) ‹syan›
Mo¤ol bask›s›ndan Anadolu’ya kaçan birçok Türkmen
yer ve otlak s›k›nt›s› nedeniyle ekonomik sorunlar
içindeydi. Devletin bu dönemde s›k›nt›l› olmas› ve
yanl›fl politikalar› nedeniyle bir Türkmen fleyhi olan
Baba ‹shak peygamberlik iddias›yla Ad›yaman’da
ayaklanm›flt›r. Tokat ve Amasya’ya kadar yay›lan isyan›n güçlükle bast›r›lmas› (1240), Mo¤ollar› Anadolu’yu istila etme konusunda cesaretlendirmifltir.
Köseda¤ Savafl› (1243)
Anadolu’yu hakimiyet alt›na almaya çal›flan Mo¤ollar,
Babailer ‹syan›’n›n güçlükle bast›r›lmas› üzerine harekete geçmifl ve Erzurum’a girip ilerlemeye bafllam›flt›r. Bunun üzerine II. G›yaseddin Keyhüsrev büyük bir orduyla Mo¤ollar üzerine yürümüfl, taraflar Erzincan’›n bat›s›ndaki Köseda¤’da karfl›laflm›fllard›r.
Bu savaflta Selçuklular baflar›s›z olmufltur.
ESEN YAYINLARI
raf›ndan yönetilmifl ve Selçuklular bir daha toparlamam›fllard›r. Son hükümdar II. Mesud’un ölümüyle
devlet y›k›lm›flt›r. (1308)
HAÇLI SEFERLER‹
1096’da bafllay›p 1270 y›l›nda sona eren, dinsel görünümlü büyük askeri seferlerdir.
Orta Ça¤’›n en büyük siyasi olay›d›r. Etkisi yüzy›llarca
devam etmifltir.
HAÇLI SEFERLER‹N‹N NEDENLER‹
Dini Nedenleri
★
Hristiyanlar›n kutsal flehir ve yerleri Müslümanlardan almak istemesi. (Özellikle Kudüs’ü)
★
Katolik Kilisesi’nin Ortodokslu¤u egemenlik alt›na
almak istemesi
★
Hristiyanlar›n günahlardan ar›narak cennete gitmek istemeleri
★
Cluni Tarikat›’n›n Hristiyan Katolik dünyas›nda etkinli¤ini art›rmak istemesi
★
Papal›¤›n Hristiyanl›¤› daha genifl alanlara yaymak istemesi
241
Haçl› Seferleri
Siyasi Nedenler
Malazgirt savafl›ndan sonra Türklerin Hristiyan
topraklar›nda h›zla ilerlemesi karfl›s›nda Hristiyanlar›n Türkleri Anadolu, Suriye ve Filistin’den
uzaklaflt›rmak istemeleri
★
Türk sald›r›lar› karfl›s›nda zor durumda kalan Bizans imparatorlu¤unun Bat›’dan yard›m istemesi
★
Senyör ve flövalyelerin serüven tutkunlu¤u
★
M›s›r’da kurulan Fatimilerin hilafeti ele geçirmek
için bat›l›lardan yard›m istemesi
Ekonomik Nedenler
➥ Bu dönemde ‹slam ve Türk ‹slam ülkelerinde;
Gayri müslimler z›mmi hukuna sahiptirler. Her türlü din ve mezhep özgürlükleri vard›r. Kendi cemaat etkinlikleri içerisinde etnik ve kültürel varl›klar›n›
koruyorlard›. Devlet bunu garanti etmiflti.
I. HAÇLI SEFER‹ (1096 – 1099)
ESEN YAYINLARI
★
Papa II. Urban, Keflifl Piyer Lermit ve flövalye Gotiye’nin bafl›n› çekti¤i 100.000 kiflilik ilk düzensiz birlikler Anadolu’ya gelmifllerdir.
Bu birlikler I. K›l›çarslan’›n kardefli Davut Bey komutas›nda Türkiye Selçuklular› Ordusu taraf›ndan yok
edildiler.
★
Yoksul bat›l›lar›n Do¤unun zenginliklerine ulaflmak istemeleri
★
‹talyan tüccarlar›n Do¤u Akdeniz ve Karadeniz ticaretini ele geçirmek istemeleri
★
Topraks›z köylülerin ve flövalyelerin toprak elde
etmek istemeleri
1.
★
Geliflen ‹slam fetihlerinin Bat›’daki sömürü düzenini sarsmas›
2.
242
Bu grubun ard›ndan 600.000 kiflilik ikinci grup ‹stanbul
önlerine geldiler. Bizans ‹mparatorlu¤u onlar› hemen
Anadolu’ya geçirdi. Bizans onlarla sözleflme yapt›.
Buna göre;
Haçl›lar, Anadolu’da ald›klar› yerleri Bizans’a verecekler
Buna karfl›l›k Bizans’ta Anadolu’da rehberlik yapacak ve g›da yard›m›nda bulunacakt›.
Haçl›lar ‹stanbul’a geldiler. ‹stanbul’un zeginli¤inden
etkilenen Haçl›lar Bizans taht kavgalar›ndan yararlanarak flehri ele geçirip ‹stanbul’da bir Latin ‹mparatorlu¤u kurdular.
Haçl›lar Anadolu Selçuklular›n›n baflkenti olan ‹znik’i
ald›. I. K›l›çarslan Malatya kuflutmas›n› kald›rarak ‹znik’e döndü. Ancak kalabal›k Haçl› ordusunu yenemeyince taktik de¤ifltirerek y›pratma savafllar›na giriflti. I. K›l›çarslan Daniflmentlilerle anlaflarak Eskiflehir yak›nlar›nda Haçl›lara yeniden sald›rd›. Baflar›s›z
olaca¤›n› anlay›nca geri çekildi. Haçl›lar Toroslar›
aflarken çok kay›p verdiler. Antakya’y› alarak Müslüman halk› k›l›çtan geçirdiler. Kudüs’e ulaflt›klar›nda
say›lar› 50.000 kalm›flt›. Kudus’ü alarak Kudüs Latin
Krall›¤›’n› kurdular. (1099) Kudüs, Antakya, Urfa, Sur,
Yafa, Tarblusflam ve Nablus Haçl›lar›n eline geçti.
➥ ‹stanbul’da egemenliklerini kaybeden Bizans
hanedanl›k mensuplar› ‹znik ve Trabzon’da Rum
‹mparatorluklar› kurmufllard›r.
HAÇLI SEFERLER‹N‹N SONUÇLARI
Dini Sonuçlar›
★
Musul Atabeyi ‹madettin Zengi’nin Urfa Latin Krall›¤›’na son vermesi üzerine Kudüs Krall›¤› Avrupa’dan
yard›m istedi.
Hristiyan Katolik halk›n Kilise ve Papalara güveni
azald›.
★
Yüksek Do¤u kültürünün tan›nmas› Avrupa’da
hümanizm’in do¤mas›na ortam haz›rlad›.
★
Katolikler ve Ortodokslar aras›ndaki ayr›l›klar daha da belirgenleflti.
★
Kudüs ve kutsal kentler Müslümanlar›n ellerinde
kald›.
★
Skolastik düflünce zay›flamaya bafllad›.
Alman ‹mparatoru III. Kondrat ve Fransa Kral› VII. Lui
buna cevap olarak Haçl› seferine ç›kt›lar. Sultan Mesud, Konya ovas›n› geçen Haçl›lar› Eskiflehir yak›nlar›nda karfl›lad›. Yenilen Haçl›lar ‹znik’e döndüler. Takviye birliklerle tekrar sald›r›ya geçen Haçl›lar Efes ve
Denizli yolunu kullanarak Antalya’ya ulaflt›lar. Bir bölümü deniz yoluyla Filistin’e ulaflmas›na karfl›n kara
yolunu kullananlar Anadolu’da yok edildiler.
ESEN YAYINLARI
II. HAÇLI SEFER‹ (1147 – 1149)
Siyasal ve Sosyal Sonuçlar
★
Soylular›n ve flövalyelerin bir k›sm› öldü. Kalanlar
ise eski durumlar›n› koruyamad›lar. Bu nedenle
krallar etkilerini art›rd›lar ve feodalite zay›flad›.
★
Bizans Haçl›lar›n etkisi ile merkezi otoritesini belli bir süre kaybetti. ‹znik ve Trabzon’da yeni krall›klar kuruldu.
★
Urfa, Yafa ve Kudüs’te kurulan Hristiyan Kontluklar› y›k›ld›.
★
Türklerin ‹slam dünyas›ndaki sayg›nl›¤› artt›. Bizans üstündeki Türk bask›s› geçici de olsa durdu.
III. HAÇLI SEFER‹ (1189 – 1192)
Eyyubi hükümdar› Selahaddin Eyyubi’nin Kudüs’ü
Haçl›lardan almas› ile yap›ld›. Bu sefere ‹ngiltere Kral› Arslan Yürekli Riflar, Alman Kral› Frederik Barbaros
ve Frans›z Kral› Filip Ogüst de kat›ld›. II. K›l›çarslan
güçlü Haçl› birlikleri ile düzenli bir savafl yerine vur
kaç takti¤i ile büyük kay›plar verdirdi.
Alman ‹mparatoru Silifke yak›nlar›nda Göksu Nehri’nde bo¤uldu. Haçl› Ordular› deniz yoluyla Filistin’e
ulaflt›lar. Selahaddin Eyyubi Haçl›lar karfl›s›nda baflar›l› oldu. Kudüs’ü alamadan geri döndüler.
Ekonomik Sonuçlar›
IV. HAÇLI SEFER‹ (1202 – 1204)
★
Ön Asya ve Avrupa aras›ndaki ticaret geliflti.
Selahaddin Eyyubi’nin Filistin’in Yafa ve Suriye’nin
baz› flehirlerine egemen olmas› ile bafllad›.
★
Akdeniz ülkelerinin limanlar› önem kazand›.
★
Türk - ‹slam flehirleri tahrip edildi.
Papa III. ‹nnacent, Hristiyan flehirlerini kurtarmak için
Haçl›lar› teflvik etti.
★
Bu seferler s›ras›nda Venedik ve Cenevizliler
ekonomik olarak zenginlefltiler.
Bizans’taki taht mücadelesinde Aleksios Haçl›lardan
yard›m istedi.
★
Geliflen Do¤u - Bat› ticareti Avrupa’da yaflam
standart›n› yükseltti.
243
B i l i m , Te k n i k v e K ü l t ü r e l S o n u ç l a r ›
★
HARZEMfiAHLAR (1097-1231)
Do¤u’dan ö¤rendikleri kâ¤›t, matbaa, pusula, yel
★
de¤irmeni Bat›’ya tafl›nd›.
★
Hal›, ipek ve pamuklu dokumay› ö¤rendiler.
★
Do¤u’nun mimari eserlerini inceleyerek köprü,
verilen isimdir.
★
Harzemflah ise bu bölge yöneticilerine verilen ünvand›r.
kervansaray, kemer, süsleme sanat›n› kendi ül-
★
Harzem; Amuderya Nehri’nin güney k›s›mlar›na
★
Selçuklular’a ba¤l› yaflayan ‹l Arslan, Ürgenç’i
kelerinde uygulamaya bafllad›lar.
(Gürgenç) merkez yaparak ba¤›ms›zl›¤›n› ilân et-
‹slam kültürü yoluyla eski Yunan (Antikite) eserle-
ti.
rini tan›d›lar. Bu da Rönesans’›n do¤ufluna katk›
★
yaflad›.
sa¤lad›.
★
Otrar Valisi ‹nalc›k, Harzem ülkesine gelen bir
Mo¤ol kervan›n›n tüccarlar›n› Otrar’da tutuklatt›
ve onlar› casuslukla suçlayarak öldürttü.
Bunlar›n karfl›s›na; Büyük Selçuklu Devleti, Anadolu Selçuklu Devleti, Daniflmento¤ullar›, Eyyubiler, Memlukler, Artuklar, Fat›miler, Musul ve fiam
Atabeylikleri ç›km›flt›r.
Bu olay sonras›nda Mo¤ollar Harzem flehirlerine
sald›rd›lar. Otrar baflta olmak üzere birçok Harzem flehir ve kasabas› Mo¤ollar’›n eline geçti.
ESEN YAYINLARI
★
‹ngiltere kral› Yurtsuz Jan ile soylular aras›ndaki kifli-
Otrar Facias›: Alaaddin Muhammed zaman›nda
Mo¤ollarla ticari antlaflmalar yap›lm›flt›. Ancak
➥ Haçl› savafllar›na; Papal›k, ‹ngiltere, Almanya,
Fransa, Napoli Krall›¤› ve Bizans’›n do¤rudan katk›lar› olmufltur.
MA⁄NA CHARTA (BÜYÜK fiART) (1215)
Alâeddin Tekifl zaman›nda en parlak dönemini
Alaaddin Muhammed ölünce yerine Celaleddin
Mengübirti (Harzemflah) geçti. Mo¤ollar karfl›s›nda tutunamayarak Azerbaycan’da devletini yeniden kurdu.
sel haklar›n tan›nd›¤›n› belirten ilk siyasal belgedir.
Buna göre;
★
Hiçbir özgür insan, yürürlükteki kanunlara ra¤men tutuklanamaz, sürgün edilemez, yok edilemez.
★
Adalet geciktirilemez, sat›lamaz, hiçbir özgür
yurttafl adaletten mahrum b›rak›lamaz.
★
Kanunlar d›fl›nda hiçbir vergi haciz yoluyla ve zor
kullan›larak al›namaz.
➥ Ma¤na Charta, Orta Ça¤’›n genel sosyolojik ve
politik anlay›fl›na uymaktad›r.
Yorum
Bu ferman ile ‹ngiltere’de Parlamento yönetiminin
kurulmas›na zemin haz›rlanm›flt›r. Mutlak krall›ktan
meflruti yönetime geçilmifltir. Kral’›n yetkileri s›n›rland›r›larak demokratikleflme süreci bafllam›flt›r.
244
★
Celaleddin Harzemflah, Anadolu Selçuklu Sultan›
l. Alaaddin Keykubat’la iyi iliflkiler kurdu. Ancak
bir süre sonra Selçuklulara ait Ahlat’› ele geçirdi
ve aralar› aç›ld›.
Yass›çimen Savafl› (1230)
EYYUB‹LER (1174-1250)
Celaleddin Harzemflah’›n Ahlat’› almas› üzerine Tür-
★
Eyyubiler Devleti’ni kuran Selahaddin Eyyubi Musul Atabeyi Nureddin Mahmut Zengi’nin komu-
kaybettiler.
tanlar›ndan olan fiirguh’un yi¤eni idi.
★
Mo¤ol sald›r›lar› da devam ediyordu. Celaleddin
Harzemflah’›n Mo¤ollara karfl› ittifak aray›fllar›
sonuçsuz kald›. O’nun ölümü ile devlet sona erdi.
➥ Harzemflahlar Devleti’nin ortadan kalkmas›yla
ESEN YAYINLARI
kiye Selçuklular› ile yap›lan savafl› Harzemflahlar
Haçl› sald›r›lar› karfl›s›nda Fat›milere yard›m için
★
gönderilen Sirguh’un ölümü üzerine yerine Selahaddin Eyyubi geçti.
Selahaddin Eyyubi Fat›mi halifesini makam›ndan
★
indirerek hutbeyi Abbasi halifesi ad›na okuttu ve
Mo¤ollar’›n bat›ya ilerleyiflini engelleyen en önem--
ülkeyi Nureddin Mahmut Zengi ad›na yönetmeye
li güç yok olmufltur. Bu durumda Türkiye Selçuklu
bafllad›.
Devletini Mo¤ol tehlikesi ile karfl› karfl›ya b›rak--
Nureddin Mahmut Zengi ölünce ba¤›ms›zl›¤›n›
★
m›flt›r.
ilan etti.
A N A D O L U
Musul
Halep
le
Dic
A K D E N ‹ Z
fiam
F›
ra
t
Kudüs
‹skenderiya
E
Y
Y
U
B
î
E
T
Medine
IL
LE
IZ
V
K
D
Kahire
‹
D
E
N
‹Z
Nil
Mekke
Eyyubi Devleti
245
★
Suriye, Filistin, Irak ve Güneydo¤u Anadolu’nun
bir k›sm›n› ele geçirdi.
★
H›tt›n Savafl›’nda (1187) Haçl›lar› yenilgiye u¤ratarak Kudüs’ü geri ald›.
★
Selahaddin Eyyubi’nin kardefli Melik Adil Seyfeddin birli¤i yeniden sa¤lad›. Yafa’y› Haçl›lardan geri ald›.
★
Taht kavgalar›ndan sars›lan Eyyubi Devleti’ne
Memluk komutanlar›ndan Aybek son verdi
(1250).
ESEN YAYINLARI
CENG‹Z VE MO⁄OL D E V L E T ‹
As›l ad› Te m u ç i n olan Cengiz Han 1196 y›l›nda bütün Mo¤ol kabilerini bir araya toplayarak bir devlet
kurdu.
1206 y›l›nda toplanan Mo¤ol reisleri Temuçin’i Cengiz
unvan› ile ka¤an seçtiler.
Mo¤ol Ka¤an’› seçilen Cengiz Han, Karakurum’u kendisine baflkent yapt›.
★
Cengiz Han düzenli ve disiplinli bir ordu oluflturduktan sonra K›rg›z, Karluk ve Turfan Uygurlar›n›
itaat alt›na ald›. Tangutlara bafl e¤direrek, Çin seferine ç›kt› ve Pekin’i ele geçirdi.
★
Cengiz Han, Harzemflahlarla mücadele ederek,
topraklar›n›n büyük bir k›sm›n› ele geçirdi.
Selahaddin Eyyubi
★
Haçl›larla büyük mücadeleler veren Selahaddin
Eyyubi’nin ölümü (1193) üzerine taht kavgalar›
bafllad›.
246
‹LHANLILAR (1256 – 1336)
1227 y›l›nda Mogolistan’da öldü. Yerine, veliaht
olarak seçti¤i o¤lu Ögeday geçti.
★
Cengiz Han ölmeden önce ülkesini o¤ullar› aras›nda paylaflt›rm›flt›. Bu paylaflt›rmada;
Cengiz Han’›n torunu H ü l â g u taraf›ndan ‹ran topraklar›nda kuruldu. Baflkenti Tebriz flehridir.
★
C u c i ’ y e : Bat› Sibirya, K›pçak Bozk›rlar›, Harzem bölgesi ve Karadeniz’in kuzeyini,
Hülâgu Han, Azerbeycan’a, Abbasi topraklar›na
ve Anadolu’ya hakim oldu.
★
Memluklularla yapt›¤› A y n › c a l u d S a v a fl › ’nda
Sultan Baybars’a yenildi.
Ö g e d a y ’ a : Mo¤ol topraklar›n›n do¤u bölgelerini,
★
Gazan Han döneminde ‹slamiyeti kabul ettiler.
Tuluy’a: Mo¤ol ülkesinin merkez topraklar›n› da¤›tm›flt›.
★
Bahad›r Han’›n ölümünden sonra devlet parçaland›.
Devletin güçten düflmesine kadar Cengiz Han’›n o¤ullar› merkeze ba¤l› yaflad›lar. Devletin zay›flamas› ile
merkezden ayr›larak ba¤›ms›z devletler kurdular.
★
‹lhanl›lar›n y›k›lmas› ile Akkoyunlu, Karakoyunlu,
Celayirliler ve Eretna Devleti kuruldu.
Cengiz ‹mparatorlu¤u’nun topraklar›nda flu devletler
kurulmufltur:
A LTIN ORDA DEVLET‹ (1227 – 1502)
★
★
Ça¤atay’a: Türkistan’›,
★
Kubilay taht kavgalar›nda üstün gelerek kendini
Mo¤ol hükümdar› ilan etti. (1268)
Cengiz Han’›n o¤ullar›ndan C u c i babas›ndan önce ölmüfltü. Cuci’nin o¤ullar›ndan Orda ve Batu,
dedelerinden hanl›k için birisini tercih etmelerini
istediler. Cengiz Han, Batu’yu uygun gördü.
★
Devletin baflkentini Pekin’e tafl›d› ve yeni devletini kurdu. (1280)
Desti K›pçak ülkesinde kurulan Alt›n Orda Devleti baflkent olarak Saray’› seçmiflti.
★
Batu Han ülkesinin s›n›rlar›n› h›zla geniflletti. ‹til
Bulgar devletine son verdi. Rus ve Lehlerle savaflarak Moskova ve Kiev’i ele geçirdi.
★
Batu Han’›n ölümü üzerine yerine Berke Han
geçti. Berke Han’›n Müslümanl›¤› seçmesi ile bu
devlet Türk - ‹slam Devleti haline geldi.
★
★
★
S›n›rlar›n› Büyük Okyanus’a kadar geniflletti. Japonya, Birmanya, Cava ve Kamboçya’ya seferler
düzenledi.
➥ Çin’de Yü–an ad›yla Hanedanl›k kuran Mo¤allar Kubilay Han’›n ölümü ile zay›flad›lar. Kalabal›k
Çin nüfusu içinde kimliklerini kaybettiler. Bir k›sm›
ise anayurda geri döndü.
ÇA⁄ATAY HANLI⁄I (1227 – 1369)
★
Cengiz’in o¤ullar›ndan Ça¤atay Han’a verilen
topraklar›n üzerinde kurulmufltur. Bu topraklar›n
ço¤u Türklerin oturdu¤u topraklardan olufluyordu.
ESEN YAYINLARI
K U B ‹ L AY HANLI⁄I (1280 – 1368)
➥ Alt›n Orda Devleti’nin egemen oldu¤u topraklar
baflta K›pçaklar olmak üzere birçok Türk boyunun
yaflad›¤› yerlerdi.
★
Berke Han zaman› Alt›n Orda Devleti’nin en parlak dönemidir.
★
Mengü Timur, Özbek Han ve Canibek Han zaman›nda gücünü koruyan devlet, Canibek’in ölümü
üzerine taht kavgalar›na sahne oldu. ‹yice zay›flayan Alt›n Orda Devleti’nden Lehistan ve Litvanya ayr›larak ba¤›ms›z devlet oldular.
★
Ça¤atay’›n torunlar›ndan A l g u zaman›nda güçlü
bir devlet haline geldiler.
★
Ta r m a fl i r i n H a n zaman›nda devletin dini ‹slamiyet olarak seçildi.
★
Timur’dan yard›m alan Toktam›fl Han iç kar›fl›kl›¤a son vererek devleti yeniden güçlendirdi.
★
Gazan Han dönemi iç kar›fl›kl›klarla geçti. Timur,
Ça¤atay Devleti’ne son verdi.
★
Alt›n Orda Devleti ve Timur ‹mparatorlu¤u aras›nda Maveraünnehir topraklar› yüzünden anlaflmazl›k ç›kt›. Toktam›fl Han’› yeniden iç kavgaya sürükledi. Ruslar›n ve Lehlilerin sald›r›lar› ile parçalanma sürecine girdi. K›r›m, Nogay, Kazan, Kas›m,
Küçüm ve Ejderhan gibi yeni devletler kuruldu.
➥ Ça¤atay halk›n›n ço¤unlu¤unun Türk olmas›
ve ‹slamiyet’i seçmesi, Türk - ‹slam kültürü etkili
olmufltur.
247
★
K›r›m Han’› Mengli Giray, baflkent Saray’› ele ge-
D i v a n›ar z : Hassa askerlerinin maafl ve teçhizat gibi
çirerek Alt›n Orda Devleti’ne son verdi.
giderlerini kontrol ederdi.
Divan›t u¤ra (Divan›i nfla): Devletin yaz›flmalar›n› ya-
➥ Timur’un darbesi ile sars›lan ve y›k›lan Alt›n
pard›.
Orda Devleti’nin ortadan kalkmas› Türk dünyas›
Divan›i fl r a f : Mali iflleri denetleyen kurumdu.
için büyük bir tehlike oldu. Ruslar›n do¤uya ve
Ta fl r a y ö n e t i m i n e g e l i n c e ; Türkiye Selçuklu Devle-
güneye yay›lmas›n›n önü aç›lm›fl oldu.
ti’nde eyaletler üç ayr› yap›dayd›. Birinci tip eyaletler
meliklerin idare etti¤i ve yar› ba¤›ms›z olan vilayetlerdi. ‹kinci tip eyaletler subafl› gibi ünlü görevliler taraf›ndan idare edilirdi. Üçüncü eyaletler Atabeylerin
KÜLTÜR VE MEDEN‹YET
idare etti¤i eyaletlerdir.
Ordu ve Donanma
Merkez ve Taflra Y ö n e t i m i
★
Türkiye Selçuklular›n, beyliklerin askeri teflkilat›,
Büyük Selçuklulara, Akkoyunlu ve Karakoyunlula-
Kut anlay›fl› Türkiye Selçuklu Devleti’nde geçerliydi.
r›nki Mo¤ol ve Timurlulara, Dulkadiro¤ullar›yla
Ülke hanedan›n mal› kabul edilmekteydi. Bu nedenle
Ramazano¤ullar›n›nki ise Memluklulara benzerdi.
s›k s›k taht mücadeleleri yaflanmaktayd›. Ülkeyi yö★
netecek olan flehzadeye melik denirdi. Melikler, ata-
Selçuklu ordusu, de¤iflik milletlerden küçük yaflta
sat›n al›nan veya toplanan Gulaman› Saray, hü-
e¤itilir, ad›na para bast›r›r ve hutbe okuturdu.
kümdar› korumakla görevli Hassa ordusu, kendi-
Türkiye Selçuklu Devleti’nin bafl›na geçen hükümdara halifeden hükümdarl›k berat› ve hediyeler gelmesi
âdetti.
ESEN YAYINLARI
bey ad› verilen tecrübeli devlet adamlar› gözetiminde
lerine maafl yerine ikta verilen atl› askerlerden
(sipahiler) oluflan ikta askerleri, Türkmen birlikleri, ücretli askerler ile ba¤l› beylik ve hükümetlerin
askerlerinden oluflmufltur.
Beyliklerde tahta bey ailesinin en yafll› üyesinin geçmesi gelenekselleflmiflti. Beylere Emiri Azam veya
★
Türkiye Selçuklular› ve k›y› fleridinde kurulan
Sultan› Azam unvanlar› verilirdi.
beylikler denizcili¤e önem vermifl donanmalar ve
Türkiye Selçuklular›nda merkezi teflkilat›n en önemli
tersaneler kurmufllard›r.
kurumlar›ndan birisi Büyük Divan’d›. Türk - ‹slam devletlerindeki Divan› Saltanat’a benzeyen Büyük Divan,
ülkenin en üst düzey yönetim organ›yd›. Divan›n baflkan› hükümdar olsa da ço¤unlukla vezir toplant›lara
Anadolu üç taraf› denizlerle çevrili oldu¤u için
➥ Denizcilik alan›ndaki çal›flmalar ülke savunmas›n›n yan›s›ra ticaretin geliflmesinde de etkili
olmufltur.
baflkanl›k etmekteydi. Divana Büyük Divan’›n alt›nda
çal›flan di¤er divanlar›n baflkanlar› ile pervane gibi
görevliler bakard›. Divan kararlar› yaz›larak kay›t alt›na al›n›rd›. Bu divan›n d›fl›nda afla¤›daki divanlar da
Hukuk Sistemi
★
du¤u gibi Türkiye Selçuklu Devleti’nde de fier’i ve
bulunurdu.
Örf’i olarak ikiye ayr›l›yordu.
Niyabeti Saltanat Divan›: Güvenilir komutan ve devlet adamlar›ndan oluflurdu. Hükümdar baflkentte olmad›¤›nda devlet ifllerini yürütürdü.
‹ s t i f a D i v a n › : Mâli iflleri yürütürdü.
P e r v a n e c i l i k : Has ve dirlikler ile ilgili kararlar› düzenlerdi.
248
Hukuk sistemi di¤er Türk-‹slam devletlerinde ol-
★
Örf’i hukuk sisteminde asayifli bozan ve yasalar›
çi¤neyenlerle ilgili davalara bakan görevliye Emiri
dâd denirdi. Emiri dâd, vezir ve divan üyelerini
yarg›lama gibi davalara bakan kimselere kad› denirdi. Kad›lar›n bafl›nda kâzi’l kuzat ad› verilen bir
idareci bulunurdu.
SOSYA L VE ‹KT‹SAD‹ HAYAT
Kad›lar› vezir veya hükümdar atard›. Kad› kararlar›nda özgürdü. Adaletsiz kararlar di¤er kad›lar taraf›ndan incelenebilirdi.
Sosyal hayat
★
Anadolu Selçuklular›n›n kuruldu¤u bölge Bizans’la Emeviler ve Abbasiler aras›nda yüzy›llar-
Din ve ‹nan›fl
★
★
ca devam eden savafllar yüzünden ekonomik ve
Anadolu’da kurulan Türk - ‹slam Devletleri ve beylikler ‹slamiyetin yay›lmas› için büyük çaba harcam›fl, ‹slamiyeti halka ö¤retmek amac›yla birçok din
adam›n› görevlendirmifl, Hristiyan ve Musevilerin
inançlar›na ve dini törenlerine kar›flmam›fllard›r.
sosyal yönden olumsuz etkilenmiflti. Yerli halk›n
Mo¤ol istilas›ndan sonraki dönemde pir, baba,
dede ve alperen ad› verilen kiflilerin bafl›nda bulundu¤u Babailik, Bektaflilik, Ekberilik ve Mevlevilik gibi tarikatlar ortaya ç›km›flt›r.
hirlere yerleflmeye bafllad›lar. Tahrip edilen flehir-
büyük bir k›sm› bat›ya, sahillere ve adalara göçmüfllerdi. Anadolu’ya gelen Türkler bombofl bir
yurt bulmufllard›. Türkler önce k›rsal kesime yerlefltiler. Birçok yeni köy kurdular. Daha sonra fleleri yeniden imar ettiler. Türkler din ve mezhep
ayr›m› yapmadan herkesi himaye ettiler. Süryaniler, Ermeniler ve Rumlar Türk yönetiminde uyum
içinde yaflad›lar.
To p r a k y ö n e t i m i
Anadolu Selçuklu Devleti’nde topra¤›n büyük bir k›sm›n›n mülkiyeti devlete aittir. Çiftçiler, ekip biçtikleri
sürece bu topra¤› kullan›rlard›.
Has araziler
★
Mülkiyeti ve vergi gelirleri hükümdara ait olan
topraklard›r. Hükümdar bu topraklar› istedi¤i flekilde de¤erlendirirdi.
ESEN YAYINLARI
Anadolu Selçuklular›nda toprak dört k›sma ayr›l›rd›.
Ahi Evran Zaviyesi
‹kta araziler
★
Görevleri karfl›l›¤›nda ordu mensuplar› ve memurlara maafllar› karfl›l›¤› verilen topraklard›r. ‹kta sahipleri devletten maafl almazlard›.
➥ Kanunlarla belirlenen vergiler d›fl›nda fazla vergi
toplayan, topra¤› üç y›l üst üste bofl b›rakan ve
köylüye kötü davrananlar›n elinden iktalar› al›n›rd›.
Görevden el çektirilirdi.
★
‹kta sahipleri gelirlerinin bir k›sm› ile sipahi denilen atl› asker beslemek zorundayd›.
Halk yaflam flekline göre gruplara ayr›lm›flt›.
K ö y l ü l e r : Tar›mla u¤rafl›rlard›. Toprak devletin oldu¤u için iflletmecili¤ini yapar ve ikta sahibine vergisini
verirdi. Köyün yöneticisi köy kethüdas› idi.
K o n a r g ö ç e r l e r : Boy Bey’inin liderli¤inde genellikle
uç bölgelerinde yaflarlard›. Geçimlerini hayvanc›l›kla
sa¤larlard›.
fi e h i r l i l e r : Daha çok esnaf ve zanatkarlar, devlet memurlar›, bilim ve din adamlar›, tacirler yaflarlard›. Es-
Mülk araziler
★
Baflar›l› hizmeti görülen devlet adamlar›na baflar›lar›ndan dolay› verilen topraklard›r. Topra¤›n›
satma, devretme, hibe etme, vakfetme hakk›na
sahiptirler. Bu topraklar öldüklerinde çocuklar›na
kal›rd›.
naf örgütleri Ahilik ad› verilen örgütlenme içinde idiler.
Ahilik taflkilat› fieyh Nas›rüddini Ahi Evran’›n (11751262) kurdu¤u dini ve ekonomik yap›s› olan sosyal bir
kurulufltur. Bu teflkilatta ustal›k, kalfal›k ve ç›rakl›k gelene¤i uygulan›rd›. Müslüman olmayan esnaf bu teflkilata giremezdi.
249
‹KT‹SAD‹ HAYAT
Yol güvenli¤ini sa¤lamak ve kervanlar›n konaklamas›
için kervansaraylar yap›lm›flt›r. Ticaret yapan yolcular›n
her türlü ihtiyac› ücretsiz karfl›lan›rd›. Korsan ve eflkiyalar›n tüccarlara verdikleri zararlar karfl›lan›rd›.
Tar›m ve Hayvanc›l›k
Anadolu’ya yerleflmeye bafllayan Türk kitleler burada
tar›m ve ve hayvanc›l›k yapmaya bafllad›lar.
★
fiehirlerde yaflayan halk flehirlerin yak›nlar›n›
ba¤ ve bahçe haline getirdiler.
★
Köy ve kasabalarda yaflayanlarsa do¤rudan tar›m ve hayvanc›l›k yapt›lar.
★
Konar göçerler ise daha çok hayvanc›l›kla u¤rafl›rlard›.
★
Devlet tar›m› desteklerdi. Yeni yerleflen köylüye
tohum ve çift yard›m›nda bulunurdu.
Maden ve madenden yap›lan iflletmecilik daha
çok Ermeni ve Rum halk taraf›ndan yap›l›yordu.
★
Antalya, Alanya, Sinop ve Su¤dak’›n al›nmas›yla
denizcilik ve gemicilik faaliyetlerini de gelifltirdi.
Ti c a r e t
★
Türkiye transit ticaret yollar› üzerinde idi. Selçuklular bu sayede ticarete büyük önem veriyorlard›.
Kara ticaretini deniz ticaretine ba¤lam›fllard›.
Büyük ticaret merkezlerine hanlar yap›lm›flt›r.
II. Yo l : ‹stanbul’dan bafllay›p, ‹znik, Eskiflehir, Konya,
Adana, Antep, Halep ve fiam üzerinden M›s›r’a giderdi.
III. Yo l : Antalya’dan bafllay›p, Konya, Çank›r›, Sinop
üzerinden K›r›m’a giderdi.
ESEN YAYINLARI
★
★
I. Yo l : Antalya - Alanya Liman›’ndan bafllay›p Konya,
Aksaray, Kayseri, Sivas, Erzincan, Erzurum üzerinden Tebriz ve Tiflis’e ulafl›rd›. Sivas’tan güneydo¤uya ayr›lan kolu ise Malatya, Diyarbak›r, Mardin,
Musul üzerinden Ba¤dat ve Basra’ya uzan›rd›.
Sanayi üretimini büyük oranda Ahi teflkilat› organize
ediyordu.
Sanayinin temelini dericilik ve dokumac›l›k oluflturuyordu. Bunun yan›nda sabun, boya ve ayd›nlatma malzemeleri de imal ediliyordu.
Kervanlar› korumak için muhaf›z birlikleri kurulmufltur.
Selçuklular döneminde bafll›ca ticaret yollar›
Sanayi
★
★
➥ Selçuklular ticarette kendi paralar›n›n yan›nda
di¤er paralar› da kullan›rlard›. Türkiye Selçuklular›nda ilk madeni paray› I. Mesut, ilk alt›n paray›
II. K›l›çarslan bast›rm›flt›. Gümüfl paraya dirhem,
alt›n paraya dinar denirdi.
D‹L VE EDEB‹YAT
Anadolu’ya yerleflen Türklerin dili, O¤uz lehçesi denilen Bat› Türkçesi’dir.
Anadolu Selçuklular›nda devletin
★
★
★
★
Yaz›flma dili : Arapça
Bilim dili : Arapça
Edebiyat dili : Farsça
Halk›n büyük ço¤unlu¤u: Konuflma dili olarak
Türkçeyi kullan›yordu.
➥ 13. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren yaz›flma
dili Farsça olmufltur.
Latinlerle (Venedik – Ceneviz) ticaret antlaflmalar› yaparak gümrük vergilerini düflürdüler.
Tüccarlar aras›nda din, dil ve ›rk ayr›m› yapmadan
herkese ticari kolayl›klar sa¤lam›fllard›.
250
★
Beylikler Türkçenin Anadolu’da geliflmesini sa¤lad›lar.
★
13 ve 14. yüzy›llarda Anadolu’da Türkçenin geliflmesine Mo¤ol bask›s›n›n da katk›s› olmufltur.
Mo¤ollar’›n önünden kaçan birçok flair ve edip
Anadolu’da Türkçenin yay›lmas›n› sa¤lad›lar.
★
B‹L‹M VE SANAT
Anadolu Selçuklular› ve Beylikler döneminde
Türk edebiyat›
Bilim
Türkiye Selçuklu Sultanlar› ve Anadolu Beyleri bilime
Halk Edebiyat›
ve sanata önem verdiler.
Ozan denilen halk flairlerinin
sözlü edebiyat› gelene¤ini devam ettirmesiyle geliflti. Halk
edebiyat›n›n ilk eserleri destanlard›r. Türk-Bizans mücadelesini anlatan Battal Gazi
Destan› ve Daniflmentname
bunlar›n en ünlüleridir.
Anadolu’da ilk medrese XII. yüzy›lda Daniflmentliler
Ayr›ca Dede Korkut Hikâyeleri, Afl›k Pafla’n›n GaribnâDede Korkut
me’si, Bektafli Deyifl ve Nefesleride önemli flekilde
halk taraf›ndan söyleniyor ve dinleniyordu.
Erzincan gibi flehirlerde bir çok medrese ve kütüpha-
taraf›ndan Niksar’da kuruldu. Türkiye Selçuklular›nda
ise II. K›l›çarslan döneminde Konya ve Aksaray’da kuruldu.
Anadolu’da güvenli¤in sa¤lanmas› ve ekonomik durumun zenginleflmesiyle beraber, baflta Konya olmak
üzere Sivas, Kayseri, Amasya, Mardin, Erzurum ve
ne aç›ld›.
Mo¤ol istilas›ndan kaçan, Muhyiddin Arabi, Necmeddin Daye, Mevlana Celaleddin Rumi, Bahaddin Veled,
Sadreddin Konevi, gibi bilim ve din adamlar› Anado-
Ta s a v v u f E d e b i y a t ›
lu’ya yerlefltiler.
Anadolu’da tarikatlar›n etkisiyle ortaya ç›km›flt›r. Baba ve dervifllerin okuduklar› ilahi ve mersiyelerle ‹slam’›n Anadolu’da yay›lmas›n› sa¤lad›lar.
Ayr›ca, Ravendi’nin yazd›¤› Selçuklu Tarihi, ‹bni Bi-
Divan Edebiyat›
ESEN YAYINLARI
Tasavvufun en büyük temsilcileri; Mevlana Celaleddini Rumi, Yunus Emre ve Hac› Bektafl› Veli’dir.
bi’nin 1192 - 1280 tarihleri aras›n› kapsayan Selçuklu
Tarihi, Kerimüddin Aksarayi’nin Mo¤ollar dönemi Selçuklu Tarihi’ni kaleme almas› Selçuklular devri tarih
yaz›c›l›¤›n› da bafllatt›.
Mengücekler döneminin büyük bilim adam› Muvaffakuddin ise t›p, fizik ve felsefe alan›nda eserler yazd›. Artuklular devrinde El Cezeri, diflli
çarklarla çal›flan makinalar
yapt›.
Ayd›no¤ullar› topraklar›nda
El Cezeri
yaflayan Hac› Pafla, t›pla ilgili eserler yazd›.
Karamanl›lar ve Osmanl›lar›n büyük de¤er verdi¤i
Molla Fenari bu devirde yaflad›.
Mevlana Celaleddin Rumi
Sanat
Anadolu’da Divan edebiyat›n›n ilk örneklerine 13. yüzy›l›n sonlar›nda rastlanmaya bafllanm›flt›r. Aruz vezni
ile yaz›lan fliirleri “Divan” ad› verdikleri eserlerinde
toplam›fllard›r. Türkiye Selçuklar›nda ilk divan flairi
Hoca Dehhani’dir (Selçukname). Germiyanl› Ahmedi
(Divan, ‹skendernâme ve Cemflidü Hurflid) dir. fieyh
Ahmet Gülflehri’nin ise Mant›kut Tayr (Kufllar›n dili)
adl› eseri meflhurdur.
Türkiye Selçuklular› ve Beylikleri dönemindeki sanat
anlay›fl› eski Türk gelenekleri ve sanat anlay›fl›n›n devam› niteli¤indedir.
Sanattaki amaçlar› topluma hizmet edecek eserleri
yapmakt›. Bu nedenle dini, sosyal ve ticari nitelikteki
cami, mescit, imarethane, kervansaraylar gibi bir çok
mimari eser yapm›fllard›r.
251
Camiler
K ü l l i y e : Bir caminin etraf›na sosyal ihtiyaçlar› gider-
Camilerde de¤iflik planlarda yap›lm›fl, genellikle tafl
ve tu¤la kullan›lm›flt›r. Ahflap olan cami ve mescitler
de vard›r.
mek için medrese, flifahane, kütüphane, imaret evi,
hamam yap›l›rd›. Buna külliye denilmifltir.
E n Ö n e m l i l e r i : Selçuklulardan kalma Hunad Hatun
Külliyesi ve Hac› K›l›ç Külliyesi, Mengücekler taraf›n-
E n Ö n e m l i l e r i : Konya ve Ni¤de’deki Alaaddin Camileri, Malatya’daki Ulu Cami’dir.
dan yap›lan Divri¤i Külliyesi’dir.
Mengüceklerden kalma Divri¤i’deki Ulu Cami,
Türbe ve Kümbet (An›t mezar)
Artuklulardan kalma Mardin Ulu Cami,
Dört duvar›n üstü kubbe ile örtülü olanlara “türbe”, du-
Daniflmentlilerden kalma Kayseri Ulu Cami’lerdir.
Mescitlerin önemlileri, Konya Tafl, S›rçal› ve Karatay
mescitleridir.
Akflehir’de Güdük Minareli Mescit, Harput’ta Alaca
Mescidi’dir.
varlar› silindir ve çokgen, çat›lar› piramit veya konik
ESEN YAYINLARI
Ahflap Camiler ise, Afyonkarahisar ve Sivrihisar Ulu Cami, Konya Sahip Ata Cami, Ankara Aslanhane Camidir.
olanlara ise “Kümbet” denirdi.
Medreseler
Hemen hemen her ilde bulunan orta ve yüksek ö¤renimin yap›ld›¤› sosyal ve e¤itim amaçl› infla edilen kurumlard›r.
E n Ö n e m l i l e r i : Konya II. K›l›çarslan Kümbeti, Kayseri Dönek Kümbeti, Ahlat Ulu Kümbeti, Erzurum Emir
E n Ö n e m l i l e r i : Tokat ve Niksar’da Ya¤›basan, K›rflehir’de Cacabey, Konya - Karatay, ‹nce Minareli Medrese, S›rçal› Medrese, Sivas - Çifte Minareli, Gök ve
Burucuye Medreseleridir.
252
Saltuk Kümbeti, K›rflehir Caca Bey Kümbeti, Pazarören Melik Daniflment Gazi Kümbeti, Afyon Kureyfl Baba Kümbeti, Tercan Mavna Hatun Kümbeti, Amasya
Gök Medrese Kümbeti.
Kervansaraylar (Hanlar)
Kaleler ve Surlar
Yol güvenli¤ini sa¤lamak ve ticareti canland›rmak için
yap›lm›fllard›r. Sultanlar taraf›ndan yap›lanlara “Sultan
Han›”denirdi. ‹lk Kervansaray II. K›l›çarslan taraf›ndan
yapt›r›lan Alay Han (Kayseri - Aksaray yolu) d›r.
Düflman kuflatmalar›na karfl› flehri ve halk› korumak
Köprüler
Ço¤unlukla kemerli flekilde yap›lm›fllard›r.
E n Ö n e m l i l e r i : Diyarbak›r - Malabadi, Çermik, Haburman; Sivas - E¤ri, Tercan, Kötür; Tokat - H›d›rl›k ve
Antalya - Belk›z köprüleridir.
En önemlileri, Konya, Ni¤de, Çank›r›, Alanya, Bayburt
ve Tokat kaleleridir.
RES‹M VE HEYKEL
Selçuklu saray kap›s› ve duvarlar›nda insan ve hayvan kabartmalar› oldukça s›k kullan›lm›flt›r. Çift bafll›
ESEN YAYINLARI
E n Ö n e m l i l e r i : Evdir Han (Antalya – Isparta), Tafl
Han (Sivas – Malatya), Sultan Han (Aksaray – Konya), Zazadin Han (Kayseri – Sivas), Susuz Han (Konya – Akflehir), Ezine pazar Han (Amasya – Tokat),
Çay Han (Afyon – Çay), fierefza Han (Antalya – Alanya), I¤d›r Han (Kars – Do¤u Beyaz›d).
amaçl› yap›lard›r.
kartal, at üstünde av sahneleri, II. Keyhusrev’in insan
tasvirli paralar› en önemlileridir.
Çinicilik
Piflirilmifl kilden yap›lan mimaride iç ve d›fl yüzey kaplamalar›nda kullan›lan bir malzemedir.
Çini topra¤›ndan yap›lm›fl kap-kacaklara keramik (seramik) denmektedir.
Anadolu Selçuklular›nda cami ve medrese süslemelerinde kullan›lm›flt›r.
Darüflflifa
E n Ö n e m l i l e r i : Konya - Karatay Medresesi, Konya -
Günümüzdeki hastanelerin ismidir.
‹nce Minareli Medrese, Konya - Alaaddin Cami, Bey-
E n Ö n e m l i l e r i : Kayseri - Gevher Nesibe, Konya - ‹z-
flehir - Kubadabad Saray›, Sivas - Gök Medrese, Kon-
zeddin Keykavus, Aksaray - Alaaddin Keykubat, Divri-
ya - S›rçal› Medrese, Konya - K›l›çarslan Köflkü.
¤i - Turan Melek, Amasya - Torumtay darüflflifalar›d›r.
253
Ö n e m l i E s e r l e r : El Cezire’nin otomata eseri, Varka
ile Gülflah, Kelile ve Dimne, Kitab› Tiryak’t›r.
Hal› ve Kilim dokumac›l›¤›
Anadolu’da hal› ve kilimcili¤inin tan›nmas› ve gelifltirilmesinde Selçuklular›n katk›s› olmufltur.
Hat Sanat›
Güzel yaz› sanat›d›r. Selçuklularda Kufi, Sülus, Celi
tekni¤i kullan›lm›flt›r.
Te z h i p
Minyatür
Ifl›k, gölge ve perspektif kurallar›na yer verilmeyen kitap resimcili¤i olarak geliflmifltir.
254
ESEN YAYINLARI
O r j i n a l Ö r n e k l e r i : Konya - Alaaddin Camii (8 parça),
Beyflehir - Eflrefo¤lu Cami (3 parça), Fusfat (Kahire)
(7 parça), Mevlana Müzesi, Konya - ‹slam Eserleri
Müzesi.
Kitap süsleme sanat›d›r. Özellikle Kuran-› Kerim ve dini kitaplar›n süslemesinde kullan›lm›flt›r.
Ahilik
: Esnaf teflkilat›d›r. Türk - ‹slam dünyas›nda kendine has kurallar› olan, esnaflar aras›nda dayan›flman›n en güzel flekilde uyguland›¤› teflkilatt›r. Kurucusu fiey Nasirüddini Ahi Evran’d›r.
Alemdar
: ‹lk Türk - ‹slam Devletleri’nde sancak ve bayraklar›n yap›m› ve bak›m›ndan sorumlu kifli.
Alp Eren
: Anadolu’nun Türkleflmesi ve ‹slamlaflmas› için Horasan’dan gelen dervifllere verilen add›r.
Atabey
: Selçuklularda flehzadeleri yetifltiren devlet adamlar›.
Bedesten
: Kapal› Çarfl›
Bilig
: Huzur ve mutluluk veren erdemli bilgi.
Boy
: Bir arada yaflayan, ayn› soydan gelen ve ortak bir düzeni benimsemifl insanlar toplulu¤u.
Camedar
: Karahanl›lar Devleti’nde saray›n korunmas›ndan ve her türlü hizmetlerden sorumlu kifli.
Candar
: Türk - ‹slam Devletleri’nde saray muhaf›zlar›n›n komutan›na verilen isim.
Ça¤atayca
: Timurlular Dönemi’nde konuflulan Do¤u Türkçesi’ne verilen isim.
Çetr
: Çad›r, flemsiye, günefllik, Hükümdarlar›n üzerine tutulan günefllik.
Divan
: ‹slam ve Türk - ‹slam Devletleri’nde her türlü askeri, mali, idari konular›n görüflülerek karara ba¤land›¤› yer.
Dizdar
: Kale komutan›na verilen isim.
Ferman
: Hükümdar emri.
Figür
: Resim ve heykel sanat›nda tasvir edilmifl, gerçek ya da hayal usulü her tür varl›k ya da nesne.
Firuze
: Yeflile çalan mavi bir süs tafl›.
Hankah
: Tekke, zaviye.
Hassa A s k e r i : Hükümdar› ve saray› korumakla görevli askerler.
Hat
: Yaz›, hat sanat›nda kullan›lan yaz› türlerinden birisi.
Hat sanat›
: Arap harflerini kullanarak yap›lan ve resimsel bir estetik de¤eri tafl›yan yaz› sanat›.
‹diflçibafl›
: ‹lk Türk - ‹slam Devletleri’nde sarayda yap›lan içeceklerden sorumlu kifli.
‹lbafl›
: ‹lk Türk - ‹slam Devletleri’nde hükümdar ve kap›kulu askerlerinin atlar›na bakan kifli.
‹maret
: Fakirlere yiyecek da¤›tmak amac›yla kurulan aflevi.
‹skan
: Yerlefltirme. Bir yeri mesken etme.
Kad›
: ‹slam hukukunu mahkemelerde uygulayan yarg›ç.
Kâ¤ir
: Tafl, tu¤la, kerpiçten yap›lm›fl her türlü yap›.
Kakma
: A¤aç ve kaplama ince levhalar biçiminde renkli a¤aç, sedef, fildifli gibi de¤iflik malzemeleri gömerek uygulanan süsleme sanat›.
Keramik
: Hammaddesi toprak olup, kal›p ya da tornada biçimlendirilmifl her türlü eflyan›n genel ad›. Seramik.
K e r v a n s a r a y : Ticaret amaçl› yap›lan yap›lard›r. Ticaret kervanlar›n›n konaklamas› ve ihtiyaçlar›n› giderirdi.
Külliye
: Bir caminin etraf›nda cami ile birlikte infla edilmifl imaret, kitapl›k (kütüphane), medrese, çarfl›,
hamam, han gibi çeflitli yap›lar›n tümü.
Medrese
: Bugünkü Orta ve Yüksek ö¤retime denk düzeyde e¤itim veren ‹slam okulu.
Melik
: Selçuklularda büyük illeri yöneten hükümdar soyundan gelen valiler.
Memluk
: Köle, esir demektir.
Mescit
: Mimbersiz ‹slam ibadet yap›s›.
Mevlevilik
: Mevlana Celaleddin Rumi’nin düflüncelerinden yola ç›k›larak kurulan tarikat.
Mezalim
: Türk - ‹slam Devletleri’nde hükümdarlar›n baflkanl›¤›n› yapt›¤› ve devletin ileri gelen devlet
adamlar›n›n kat›ld›¤› mahkeme.
255
Mihrap
: Caminin güney duvar›nda yer alan ve ibadetin yönünü belirleyen, cami duvar›nda girintisi olan
hücre biçimindeki yer.
Minber
: Camilerde mihrab›n solunda yer alan, kap›s›, merdiveni ve en üstte sahanl›¤› olan mimari ö¤e.
Mirahor
: Memlük Devleti’nde divan üyesi.
Minyatür
: Ço¤unlukla eski yazma kitaplarda görülen, ›fl›k gölge ve hacim duyusu yans›t›lamayan küçük,
renkli resim tekni¤i.
Muhtesip
: Selçuklularda belediye ifllerinden sorumlu kimse.
Naib
: Sözcük anlam› vekildir.
Sanduka
: Türbelerde ölünün gömülü oldu¤u yerin üzerine yerlefltirilen tafltan ya da ahflaptan, tabut biçimindeki ö¤e.
Subafl›
: Türk - ‹slam Devletleri’nde flehirlerin güvenli¤inden sorumlu kifli.
Su kemeri
: fiehirlere su getirmek için e¤imli biçimde yap›lan, köprüye benzer, kemer dizelerinden oluflan su yolu.
Ta r i k a t
: Allah r›zas›na götüren manevi yol, metod.
Te z h i p
: Eskiden yazma kitaplarda bulunan, kâ¤›t üzerine yap›lan her türlü benzetme.
Türbe
: Üstü kubbe ile örtülü mezar yap›s›.
Türk üçgeni
: Kare planl› bir mekan üzerine kubbenin oturtulabilmesini sa¤layan, yap›n›n gövdesi ve kubbesi
aras›ndaki bitiflik üçgenlerden oluflan geçifl ögesi.
Vak›f
: Geliri hay›r kurumlar›na b›rak›lan sosyal amaçl› kurumlard›r.
Varak
: Yaprak. Alt›n, gümüfl ya da baflka madenleri döverek oluflturulan incecik yaprak.
Veraset
: Mirasta hak sahibi olma.
Yaz›t
: Bir kimse veya bir olay›n an›s›n› yaflatmak için bir fley üzerine kaz›n›lan yaz›.
Ye s e v i l i k
: Hoca Ahmet Yesevi taraf›ndan XII. yüzy›lda kurulan bir tarikat.
Y›nal
: Yüksek rütbeli mevkilerde bulunan hanedan üyelerine verilen unvan
Su Kemeri
256
HACI BEKTAfiI VEL‹’DEN Ö⁄ÜTLER
✾
Her kim kendini bilirse, flüphesiz Rabbini de bilir .
✾
Y ü re¤in sa¤ kula¤›nda yedi kale vard›r. H e r k a le si nde b ir m u h a f › z v a r d › r.
✾
‹lk muhaf›z›n ad›, ilimdir.
✾
‹kinci muhaf›z›n ad›, cömertliktir.
✾
Üçüncü muhaf›z›n ad›, hayad›r.
✾
D ö r d ü n c ü m u h a f › z › n a d › , s a b › r d › r.
✾
Beflinci muhaf›z›n ad›, perhizdir.
✾
Alt›nc› muhaf›z›n ad›, A l l a h ’ t a n k o r k u d u r.
✾
Yedinci muhaf›z›n ad›, edeptir.
✾
Bu üç fley müminleri yoldan ç›kar›r:
✾
Nefsin dile¤i (Allah’› unutturacak), zenginlik ve beylik
✾
K i b r i n d i l e ¤ i , d o y u n c a y a k a d a r yemek, müsrifçe giyinmek ve Hakk’a ba¤l› olmamak.
✾
Yalanc›n›n dile¤i, kahkaha, maskaral›k, kendi ay›b›n› gizlemek ve baflkas›n›n ay›b›n› gözlemektir .
Esat Coflan
Makalat› Hac› Bektafl› Veli
T.C. Kültür Bakanl›¤›, 1000 Temel Eser
Ankara 1996
Hac› Bektafl-› Veli Külliyesi
257
AH‹LER‹N ‹Ç VE DIfiA YÖNEL‹K Ö⁄RET‹LER‹
✍ Gayrimeflru iliflkilerden (zinadan) sak›n.
✍ ‹slâm dinine göre, yasak edilmifl yiyecek ve içeçeklerden uzak dur.
✍ Yalandan, dedikodudan, bofl laftan ve g›ybetten sak›n.
✍ Görülmemesi ve duyulmamas› gereken fleyleri görüp duyma.
✍ Kötülük etmekten sak›n.
✍ Dünya mal›na ve nimetlerine ahireti unutturacak kadar ba¤lanma.
✍ Cömert ol.
✍ Tevazu sahibi ol.
✍ Merhamet et ve ba¤›flla.
✍ Bencil olma.
ESEN YAYINLARI
✍ Kerem (âlicenapl›k ve alçak gönüllülük) sahibi ol.
✍ Ahînin eme¤ini de¤erlendirecek bir iflin, özellikle bir sanat›n olmal›d›r.
✍ Ahî, birkaç ifl veya birkaç sanatla de¤il, kabiliyetine en uygun olan tek bir ifl veya tek bir
sanatla u¤raflmal›d›r.
✍ Ahî, iflinin veya sanat›n›n geleneksel pirlerinden kendi ustas›na kadar büyüklerine içten
ba¤lanmal›, sanat›nda ve davran›fllar›nda onlar› örnek almal›d›r.
✍ Ahî, kazanc›n›n geçiminden arta kalan›n› tümüyle yoksullara ve iflsizlere yard›mda kullanmal›d›r.
✍ Ahî, bilgi sahibi olmal›, bilginleri sevmeli, beylerin ulular›n kap›s›na gitmemeli, aksine
padiflah bile onun aya¤›na gelmelidir.
✍ Fütüvvet (Ahîlik), adetâ bir a¤açt›r; do¤ruluk yerinden biter; yapraklar› edeptir, hayad›r;
kökü Allah’› tek bilmektir; yemifli evliya sohbetidir; suyu rahmettir. Bu a¤aç yi¤idin gönlünde biter, yapraklar› yücelir.
Yu s u f E k i n c i
A h i l i k , Ankara 1989, Sistem Ofset
258
AHMED YESEV‹’N‹N TAR‹KATI VE ETK‹LER‹
Ahmed Yesevi Türklü¤ün manevi hayat›ndaki büyük yerini, sadece baz›
tasavvufi fliirler yazmakla kazanmam›flt›r. Ahmed Yesevi’nin önemi ‹slâm›n Türkler aras›nda yay›ld›¤› as›rlarda, genifl ölçüde yay›lma imkân›
bulan ilk tasavvufi ekolü oluflturarak bütün dünyada yaflayan Türk soyundan insanlar›n gönül taht›nda as›rlarca hüküm sürmesinden kaynaklan›r.
Hoca Ahmed Yesevi’nin büyük manevi tasarrufu ile yay›lan ve as›rlarca
yaflayan Yeseviye tarikat› bir Türk taraf›ndan ve Türkler aras›ndan kurulmufl olan ilk tarikatt›r. Bu tarikat Türklü¤ün sadece gönül gözünü ›fl›t›p,
ruhunu manevi zevklerle süslemekle kalmam›fl, Türklü¤e as›rlar boyu
yeni hedefler ve fetihler nasib eden bir yol gösterici olarak tesirini bugüne kadar ulaflt›rm›flt›r. Ahmed Yesevi’nin Türk yurtlar›nda kendinden önce ve sonra benzeri görülmedik kal›c› bir tesir b›rakmas›nda en az “hikmet”leri kadar dört bir tarafa gönderdi¤i ö¤rencileridir. Bu hay›rl› halefleri her yerde Ahmed Yesevi’nin telkinleri do¤rultusunda irflad faaliyetlerini
sürdürerek bulunduklar› dünyada ‹slâm etraf›nda flekillenen ortak bir inanç ve ruh ikliminin hakim olmas›na vesile olmufltur.
Hoca Ahmed Yesevi’nin tarikat›n› devam ettiren ilk halifelerinin menk›beleri çeflitli tasavvuf tarihi eserlerinde yer
almaktad›r. Ahmed Yesevi’nin ilk halifesi Arslan Baba’n›n o¤lu Mansur Ata’d›r. Mansur Ata’dan sonra yerine o¤lu Abdülmelik Ata, sonra da onun o¤lu Tac Hoca geçmifltir ki, bu ünlü Yesevi fleyhi Zengi Ata’n›n babas›d›r.
Üçüncü halife Süleyman Hakim Ata Ahmed Yesevi’nin Türkler aras›nda en tan›nm›fl halifesidir. Rivayete göre,
Satuk Bu¤ra Han’›n k›z› Anber Ana ile evli olan Hakim Ata, daha çok Türkistan’›n Harezm bölgesinde halk› irflad ile u¤raflm›fl ve ölümünden sonra Akkurgan’daki türbesine defnedilmifltir.
Hoca Ahmed Yesevi’nin soyundan gelen ve ‹slâm dünyas›n›n de¤iflik yerlerinde yaflad›klar› ve irflad faaliyetinde bulunduklar› kaydedilen tasavvuf alimlerinden bir k›sm› çeflitli kaynaklarda zikredilmifltir. Bu kifliler aras›nda
Semerkant âlimlerinden Sadr› Âlem fieyh, Ejderhan yak›nlar›nda katledilen Baba fieyh, Ba¤dat-Kazvin aras›ndaki Gürgan’da yaflayan fieyh Muhammed Dem Tiz bin Ahmed Yesevi, Keflmir’de medfun bulunan Hoca Hâf›z Ahmed Yesevi en-Nakflbendi isimlerine rastlanmaktad›r. Bu kiflilerin Ahmed Yesevi’nin k›z› Gevher fiehnaz’dan gelen bir soy kütü¤üne sahip olmalar› muhtemeldir.
Ünlü Osmanl› gezgini Evliya Çelebi de Hoca Ahmed Yesevi’nin soyundan geldi¤ini Seyahatanamesinde belirtmifltir. Evliya Çelebi, ayr›ca gezdi¤i yerlerde rastlad›¤› Yesevi dervifllerine ait makamlar› da eserlerinde kaydetmifltir. Bu dervifl-gaziler aras›nda Deliorman’daki Demirci Baba, Niyazabad’daki Avflar Baba, Merzifon’daki Pir
Dede, Karadeniz kenar›nda Batova’daki Akyaz›l›, Bursa’daki Geyikli Baba, Abdal Musa, ‹stanbul Unkapan›’ndaki Horoz Dede, Bozok Sanca¤› Yozgattaki Emir Çin Osman, Tokat merkezindeki Gaj - Gaj Dede ve Zile
ilçesindeki fieyh Nusret, Evliya Çelebi’nin tespit edebildi¤i Yesevi derviflleridir.
Ancak bunlardan hiçbirisi Nevflehir’de yerleflen Hac› Bektafl Veli kadar ün kazanmam›flt›r. Ahmet Yesevi’nin
Hac› Bektafl Veli’yi Anadolu’ya göndermesine iliflkin rivayete göre onu flu sözlerle u¤urlam›flt›r: “Ya Hac› Bektafl Veli, iflte nasibini ald›n. Sana beflaret olsun ki, “Kutbülaktâb”l›k mertebesi senindir ve k›rk y›l hükmün vard›r. fiimdiye kadar bizim idi. Bundan böyle senin olsun. Zaten bizim de intikal vaktimiz geldi. Haydi git, seni
Rûm’a sald›m ve Rum Abdallar›’na seni bafl k›l›p serçeflme eyledim!” demifltir.
Rumeli’nin fethini manevi öncüsü olan Sar› Salt›k da as›l ad› Muhammed Buhari olan bir Yesevi derviflidir. Evliya Çelebi, Sar› Salt›k’›n Karadeniz k›y›s›nda Romanya’n›n Silistre bölgesindeki türbesini ziyaret etti¤ini belirtmifltir. Sar› Salt›k için yap›lan bir makam ise ‹stanbul Bo¤az›’n›n Rumeli yakas›ndaki Rumeli Feneri’nde yer almaktad›r.
259
Yeseviyye tarikat›, önce Seyhun nehri havzas›nda Taflkent ve çevresinde yerlefltikten sonra, Aral gölünün güneyindeki Hârezm bölgesine yay›lm›fl, ayn› zamanda Seyhun ile Ceyhun nehirlerinin s›n›rlar›n› çizdi¤i Mâverâünnehir’de genifl bir kitleye yay›lm›flt›r. Di¤er taraftan Türkistan’›n kuzeybat› bozk›rlar›ndan K›pçak lehçesinin
hâkim oldu¤u ‹til - Ural bölgesine uzanan Yesevviye tarikat›, Piri Türkistan’›n iflareti ile yola ç›kan derviflleri taraf›ndan Horasan, Azerbaycan ve Anadolu’ya kadar ulaflm›flt›r. Tarihi geliflim sonucu Nakflibendiyye tarikat›n›n
daha yayg›n hâle geldi¤i XV - XVI. yüzy›llara kadar Türkistan ve Horasan’›n hemen her yerinde hatta Keflmir’de, Kâbil’de, Diyarbak›r’da, ‹stanbul’da, Temeflvar’da, Hicaz’da Yesevi dervifllerine rastlanmaktayd›.
Ahmed Yesevi’nin esaslar›n› belirledi¤i Yeseviyye tarikat›, daha sonra Türkistan ve Anadolu’da geliflecek olan
baflta Nakflibendiyye olmak üzere Kübreviyye gibir di¤er büyük tasavvuf ekollerini de derinden etkilemifltir.
Nakflibendiyye tarikat›n›n, Hoca Ahmed Yesevi ile irtibat› Muhammed Bahaüddin Buhari veya k›saca “fiah-›
Nakflibend” nam› ile tan›nan tarikat›n Pir’inin Yesevi fleyhlerinden “Kasem fieyh” ve Halil Ata’n›n yan›nda zahiren hükümdar›n hizmetinde geçen alt› y›l boyunca feyz ve sülûk yolunda büyük mesafeler katetti¤i kendilerinden rivayet edilmifltir.
fiah-› Nakflibend’den sonra Nakflibendiyye tarikat›, Türkistan Türkleri aras›nda çok yay›lm›fl, daha önce geliflen Yeseviyye tarikat›n›n nüfuz sahas›n› bir anlamda daraltm›flt›r.
Ancak genel çizgileriyle aralar›nda büyük farkl›l›klar bulunmayan bu tarikatlardan Nakflibendiyye’nin bütün Orta Asya ve daha sonra Afganistan, Hindistan, Kazan, Orta Do¤u ve nihayet Anadolu’da çok genifl bir co¤rafyada yay›l›p benimsenmesi Yesevi dervifllerinin daha önceden bu iklimlerde yapt›klar› faaliyete ba¤l› olarak kolaylaflm›flt›r.
Dr. Hayati B‹CE
Divan-› Hikmet
Türkiye Diyanet Vakf› Yay›nlar›
Ankara 1993 ss. XIV - XV - XVI
260
HZ. MEVLANA VE fiEMS‹ TEBR‹Z‹
Anadolu Selçuklu Sultanl›¤› devrinde Konya’da büyük bir âlim
olan Hz. Mevlâna yafl›yordu. Mevlâ’n›n sevdi¤i kiflilerin bafl›nda
kendisi gibi büyük bir âlim olan fiemsi Tebrizi geliyordu.
Ancak iki âlimin birbirlerine olan ba¤l›l›¤› dedikodulara sebebiyet
verdi¤inde, fiems aniden bir gün ortadan kaybolur. Rivayete göre
fiems bir gün Hz. Mevlâna’ya:
— “Ya Mevlâna, e¤er beni bir gün kaybedersen Tebriz’e gel, seni yalanc›lar kahvesinde bekliyorum” demiflti. Mevlâna Tebriz’e
gelir. Yalanc›lar kahvesinin nerede oldu¤unu kime sormuflsa, hepsi gülmüfl ve kendisi ile alay etmifllerdir. Zira Tebriz’de öyle bir
kahve yoktur. Mevlâna müteessirdir, flehri terketmek üzeredir. Ancak flehri terketmeden önce, bir de flu flehrin kabristan›na u¤rayay›m der. Bir de ne görsün, fiemsi Tebrizi mezarlar aras›nda oturmufl kendisini bekler. ‹ki afl›k birbirlerine sar›l›rken, fiems Mevlâna’ya:
— “Ya Mevlâna, sen nas›l oldu da ak›l edemedin? ‹flte buras› yalanc›lar kahvesi. Bak, bu flah›n mezar›d›r, sa¤l›¤›nda dünyaya
s›¤mazd›. Her yer, her fley benim derdi. Bak, flimdi bir avuç toprak… fiu mezar bir zengin mezar›d›r. O da mal›yla mülküyle övünürdü, bak flimdi bir avuç toprak. fiu… fiu… ‹flte buras› yalanc›lar kahvesi.”
fiemsi Tebrizi
fiemsi Tebrizi’nin kayboldu¤u günlerde biri, Hz. Mevlâna’ya:
— “Ya Mevlâna ben fiemsi Tebrizi’yi gördüm” der. Mevlâna hemen üzerinde ne varsa ç›kar›r o adama verir.
Sonra derler ki:
— “Efendim o yalan söyledi, öyle bir fley yok ortada.”
Mevlâna güler ve etraf›ndakilere flöyle der:
— “Ben onun yalan›na verdim, do¤ru söylese can›m› verirdim.
fiems’in ayr›l›¤›na yan›p tutuflan Hz. Mevlâna’ya müridlerinden
biri:
— “Ya Mevlâna, ne olurdu ben de fiemsi Tebrizi’yi görseydim”
dedi¤inde Mevlâna flöyle cevap verir:
— “Hey o¤ul, flu saçlar›m›n her telinden flimdi binlerce fiemsi
sallanmakta anlad›n m›?”
Necati KOTAN
MEB Yay›nlar›, ‹stanbul 1992
Mevlana Celaleddin Rumi
261
YUNUS EMRE’DEN
GAN‹ M E V L A M
CANIM KURBAN OLSUN
Ganî Mevlâm nasîp etse
Can›m kurban olsun senin yoluna
Varsam a¤lay› a¤lay›
Ad› güzel kendi güzel Muhammed
Medîne’de Muhammed’i
Gel flefâat eyle kemter kuluna
Görsem a¤lay› a¤lay›
Sana alt›n oluk sana
Mü’min olanlar›n çokdur cefâs›
Varan canlar kal›r tana
Âhirette ç›kar zevk u sefâs›
Kara donlu Kâbe sana
Onsekizbin âlemin Mustafâs›
Delîl yap›fla elime
Yedi kat gökleri seyân eyleyen
Lebbeyk ö¤retse dilime
Kürsünün üstünde cevân eyleyen
Ehram bezini belime
Mîraç’ta ümmetin Hak’tan dileyen
Sarsam a¤lay› a¤lay›
Çevre yan› kesme kaya
Yunus der cîhân› neyleyem sensiz
El kald›r›n amin diye
Sen Hak peygambersin fleksiz gümans›z
Arafat’taki vakfeye
Sana inanmayan göçer îmans›z
Dursam a¤lay› a¤lay›
Hac›lar deve katarlar
Kum deryâs›na batarlar
fieytan› tafla tutarlar
Atsam a¤lay› a¤lay›
Ak›t›rlar kurban kan›
Esirgemez kime can›
Mîna’daki Hac kurban›
Olsam a¤lay› a¤lay›
Hüccac döner yana yana
Ci¤erim döndü büryana
fiol Zemzem’den kana kana
‹çsem a¤lay› a¤lay›
Âfl›k Yunus der can ile
Kul olmuflum îman ile
Dilim zikr ü Kur’an ile
262
BULSAM ‹Z‹N‹
Aray› aray› bulsam izini
Alî ile Hasan Hüseyin anda
‹zinin tozuna sürsem yüzünü
Sevgisi gönülde muhabbet canda
Hak nasib eylese görsem yüzünü
Yar›n mahfler günü ulu dîvanda
Yâ Muhammed can›m arzular seni
Bir mübârek sefer olsa da gitsem
Arafat da¤›d›r bizim da¤›m›z
Kâbe yollar›nda kumlara batsam
Anda kabul olur bizim duâm›z
Hub cemâlin bir kez düflde seyretsem
Medîne’de yatar peygamberimiz
Zerrece kalmad› gönlümde hile
Yunus medheyledi seni dillerde
S›dk ile girmiflem ben bu Hak yola
Dillerde dillerde hem gönüllerde
Ebû Bekir, Ömer, Osman’la bile
A¤layu a¤layu gurbet ellerde
Yunus Emre
Yu n u s ‹ l â h î l e r i G ü l d e s t e s i , K ü l t ü r B a k a n l › ¤ › Yay›nlar›, s.169, Ankara 1991
CELALEDD‹N HARZEMfiAH
Tarihimizin en cesur devlet adamlar›ndan biri de kuflkusuz Harzemflahlar Devleti Sultan› Celâleddin Harzemflah’t›r (1220 - 1231). Bu sultan geleneksel alp tipindeydi. Meselâ en büyük rakibi Cengiz Han dahi onun kahramanl›¤›n› takdir etmekten kendini alamam›fl, Sind Nehri k›y›lar›nda vuku bulan ve Celâleddin’in yenilgisiyle
ve Hindistan’a s›¤›nmas› ile sonuçlanan savaflta:
— “Bir baban›n iflte böyle bir o¤lu olmal›d›r” demifltir.
Celâleddin’in cesur oldu¤u kadar iyi bir silahflör oldu¤una dair örneklere de sahibiz: Örne¤in, o Gürcüler ile yapt›¤› karfl›laflmalar›n birinde Kumandan ‹vane’ye o gün istirahat edilmesini, iki taraf›n hünerlerini göstermesini
teklif etmifl idi. ‹vane’nin bunu kabul etmesi üzerine, Celaleddin’in flahsen ortaya ç›karak, küçük cüssesine ra¤men, iriyar› bir Gürcüyü ve s›ras› ile üç o¤lunu ve di¤er bir savaflç›y› öldürdü. Yine, Ahlat’›n kuflat›lmas› s›ras›nda Ahlat kumandanlar›ndan Mucrü’d-din Ebubekir b. Eyüb, surun üstüne ç›karak onu görüflmeye davet etti
ve:
— “Vaziyet vahim ve tarafeyn bitkindir. ‹sterseniz ikimiz meydana ç›kal›m, neticeyi karfl›laflmam›z tâyin etsin”
dedi.
Celâleddin teklifi derhal kabul etti. O, maiyettinin vazgeçirmek yolundaki ›srarlar›na ra¤men kararlaflt›r›lan yere gitti, fakat hasm› gelmedi.
Prof. Ayd›n TANER‹
T ü r k D e v l e t G e l e n e ¤ i D ü n - B u g ü n , M E B yay›nlar›, 1993
263
BERCESTE
XVIII. YÜZYIL B ATILI YAZARLARDAN J. DEGUIGNES’in,
K I L I Ç A S L A N H A K K I N D A DE⁄ERLEND‹RMES‹
Bizans ve Haçl› kaynaklar›na dayanarak “O’nun, memleketi geniflletmek hususunda h›rsl›, savaflta çok cesur,
basiretli ve düflman› takipte faal bir hükümdar oldu¤unun anlafl›ld›¤›n› söylemekte ve bu kaynaklarda kullan›lan ifadeyi “Pek çok Hristiyan öldürdü¤ü için zalim addolunmufltur. Halbuki memleketini istilaya gelen ve pek
büyük tahribatta bulunan yabanc›lara karfl› ülkesini müdafada bulunmaktan baflka birfley yapmam›fl oldu¤u
unutuluyor, fleklinde bir aç›klama yapm›flt›r.”
CENG‹Z YASASI
1.
Kainat›n yarat›c›s› tek bir tanr›d›r bu tanr›ya tap›lacakt›r.
2.
Cengiz Han’›n erkek soyundan olmayan hiç kimse kendini “Han” ilan edemez. Erkek soyundan gelenler ise ancak kurultay karar›yla “Han” olabilirler.
3.
Düflman teslim olmad›ktan sonra onlarla bar›fl antlaflmas› imzalanmaz.
4.
Ordu yüz, bin, on bin kiflilik k›talar halinde olacakt›r. Silahlar› korumaya görevli subay; askerlere silahlar›n› kendi eliyle teslim eder, bir de askerler silahlar›n› k›fl›n
ava gitmek için alabilirler.
5.
Savafla gitmeyenler bay›nd›rl›k ifllerinin bütününe kat›lmak zorundad›r. Ayr›ca haftada birgün Han’›n hizmetinde çal›fl›rlar.
Cengiz Han
6.
Çald›klar› eflya k›ymetli ise h›rs›zlar idam edilirler, fakat eflyan›n de¤eri az ise yedi veya yedi yüz deynek
vurulur. Çal›nan mal›n dokuz kat› kadar mal verenler deynek cezas›ndan kurtulur.
7.
Kimse kendi milletinden köle edinemez. Baflkas›n›n kölesini, sahibinin izni olmaks›z›n kendi hizmetinde kullananlar idam olunurlar. Kaçak bir köleye rastlayan onu sahibine götürmeye mecburdur. Götürmeyen idam
cezas›na çarpt›r›l›r.
8.
Casuslar, yalanc› flahitler, cinsi sap›klar, sihirbaz ve büyücüler idam olunur.
9.
Zimmetine para geçiren mal memurlar› idam olunur.
10. Erkek, birinci ve ikinci dereceden akrabas› olmamak flart›yla bakabilece¤i kadar kad›n ve cariye alabilir.
11. Saray ve orduya, k›fl›n yiyecek bulabilmek için halk, Mart ay›ndan May›s öncesine kadar Ceylan ve benzeri av hayvanlar› avlarlar.
12. Hayvanlar›n kan› ve ba¤›rsaklar› yenilebilir.
13. Zina yapanlar idam olunur. Zina yapan› suç üstü yakalayan flahit onlar› öldürebilir.
14. ‹ki aile ölen çocuklar›n›, yine onlar için dü¤ün için yaparak evlendirebilir.
15. Tarkan(asilzade)lar›n ayn› kusurlar› dokuz defaya kadar ba¤›fllan›r.
16. Gök gürlerken suya girmek yasakt›r (Mo¤ollar gök gürlemesinden çok korkard›).
264
AH‹
Ahi, evlenmemifl, bekâr ve sanat sahibi olan gençlerle, di¤erlerinin kendi aralar›nda bir topluluk meydana getirip içlerinden seçtikleri bir kimseye denir.
Bu toplulu¤u da Fütüvve (gençlik) ad› verilir. Önder
olan kimse bir tekke yapt›rarak buras›n› hal›, kilim,
kandil vb. eflya ve gerekli araçlarla donat›r. Kardefller gündüzleri geçimlerini sa¤layacak kazanc›
elde etmek üzere çal›fl›rlar ve o gün kazand›klar›
paray› ikindiden sonra topluca getirip öndere verirler. Bu para ile tekkenin ihtiyaçlar› karfl›lan›r, topluca yaflama için gerekli yiyecek ve meyveler sat›n
al›n›r. Meselâ o s›ralarda beldeye bir yolcu gelmiflse, onu tekkede misafir ederler ve al›nan yiyeceklerden ikram ederler. Bu tutum yolcunun ayr›l›fl›na
kadar sürer gider. Bir misafir olmasa bile yemek
zaman›nda yine hepsi bir araya gelip topluca yerler, rakslar ederler, türküler ça¤›r›rlar ve ertesi sabah ifllerine
giderek ikindiden sonra elde ettikleri kazançlarla önderlerinin yan›na dönerler. Bunlara Fityan (Gençler), önderlerine ise daha önce söyledi¤imiz gibi Ahi (Kardefl) ad› verilir. Ben, dünyada onlardan daha güzel davranan kimse görmedim. fiiraz ile ‹sfahan halk›n›n davran›fllar› onlar› and›rmakta ise de, bunlar gelen ve giden yolculara
daha fazla ilgi ve sayg› göstermekteler, flefkat ve iltifatta onlardan daha ileride bulunmaktad›rlar.
SELÇUKLU BÜTÇES‹NDE E⁄‹T‹ME AYRILAN P ARA
Melikflah tahta geçtikten sonra Divan toplant›s›nda her kurumun kendi bütçesini yapmas›n› istedi. Çal›flmalar
bafllad›. Gelirler topland›, giderler hesapland›. Nihayet bütçeler Sultan Melikflah’a arz edildi.
Melikflah, hepsini tek tek inceledikten sonra: “Görüyoruz ki bütçemizde yoksullara, muhtaçlara, yetimlere, dervifllere, ilim tahsil edenlere, sanatkârlara pek bir fley ay›rmam›fls›n›z. Bu sayd›klar›m›z için bütçeye üç yüz bin
alt›n konsun.” dedi.
Bu emir, zaman›n Harbiye Naz›r›’n› rahats›z etti. Sultan’›n teklif etti¤i mebla¤, neredeyse tüm askeri harcamalara eflitti. Ona göre devletin geniflleyip büyümesinde, korunup yükselmesinde, savafllarda zafer kazan›p ganimet toplanmas›nda en büyük pay, âlimlerin, dervifllerin, yetimlerin, sanatkârlar›n de¤il, ordunundu. Sultan Melikflah orduyu medrese mollalar›yla bir tutuyordu. Daha fazla dayanamad›: “Bu miktar para ordunun bütçesine
eklenirse, Bizans’›n surlar›n› dahi aflar›z!” dedi.
Sultan Melikflah: “Yanl›fl›n var.” diye cevap verdi, “Biz flimdiye kadar âlimleri, fakirleri, derviflleri, yetimleri, muhtaçlar› gözetmeseydik, ordumuz de¤il yeni beldeler fethetmek, baflkentimizi bile korumaktan âciz kal›rd›.”
Hepsini tek tek süzdükten sonra devam etti: “Biz memleketleri, k›l›çtan evvel, yoksul tak›m› ve dervifl-molla k›sm›n›n dualar›yla fethederiz. ‘Duan›z olmasayd› ne ehemmiyetiniz olurdu?’ buyuran Cenab-› Hakk’a yemin ederim ki bütçemizde yap›lan en hay›rl› yat›r›m budur.”
Nizamül Mülk’e döndü: “Söylediklerim yanl›fl m› vezirim?”
Baba yadigâr› flanl› vezir hayran hayran Melikflah’a bak›yordu: “Hay›r Sultan›m, çok do¤ru söylediniz. Askerlerinizin oklar› bir milden öteye geçmezken, Nizamiye Medreselerinde yetiflen mânevi ordunun dualar› Arfl’a ulafl›yor. Selçuklu Devleti ikisinin sayesinde geliflecektir.”
265
N‹ZAMÜL MÜLK’ÜN O⁄LUNA MEKTUBU
Nizamül Mülk o¤lu Farü’l Mülk’e hitaben yazd›¤› bir mektupta flöyle diyordu:
“Her fleyden önce, bütün reayan›n senden âsude olmalar› gerekir; her zaman onlara hukuk lâz›md›r. B›rak, onlar kalpleri serbest oldu¤u halde kazançlar ile ve kendi yaflamalar›n› temin yolunda çal›fls›nlar. Onlardan (vergi olarak) bir fley al›nmak istendi¤i zaman, yavafl yavafl als›nlar. Hâdiseler kap›s› onlar›n üzerine kapal› olsun.
Hiç kimse emredilenden baflka onlardan bir fley almas›n. U¤rayanlar onlar› asla incitmemelidir. Bundan baflka,
senin saray›n›n kap›s› zulme u¤ram›fl olanlara aç›k olsun. Haftada bir gün bu iflle meflgul ol. Baflka bir ifl yapma, bunu yaparken yavafl hareket et. Tâ ki zulme u¤rayan›n flikayetlerinin sebebini ve bunun giderilmesinin
nas›l mümkün olmas› gerekti¤ini bilesin. Öyle ki, emretti¤in her fley hakikat ve basiret yüzünden olsun. Bundan
baflka ordu ümeras›n› ve hükümdar›n hasegâh›n› aziz ve muhterem tutas›n. Bunun gibi, fleyleri ve imamlar›n
mevâlisini hürmet gözü ile göresin. Hepsini aray›p taahhütte bulunmal›s›n ve ortadan kaybolmalar›n›n sebebini soras›n. fiayet onlar hasta iseler, ziyaretlerine gitmelisin. E¤er bir iflleri ç›karsa, onlara hem para ile hem de
hizmet yolu ile yard›m etmelisin.”
A k i l i , Asaru’l-Vüzera, s.214-215
ALP ARSLAN VE ROMANOS DIOGENOS
1071 y›l›nda olan Malazgirt Meydan Savafl›’n›n ünlü galibi Sultan Alp Arslan, yenik Bizans ‹mparatoru Romanos Diogenos’u kabul etti. Aralar›ndaki konuflma flu flekildedir:
S u l t a n : — “Dostluk kurmak üzere sana Halife’nin elçilerini göndermedim mi? Fakat sen dostluktan kaç›nd›n.
Sana düflmanlar›m›n iadesini istemek üzere Afflin ile elçi göndererek, dönmeni rica etmedim mi? Fakat sen
“Para sarfettim, büyük bir ordu toplad›m, buralara kadar geldim, arad›¤›m› yakalad›m, ülkelerime yap›lan› ‹slâm ülkelerine yapmad›kça nas›l dönerim?” dedin. Serkeflli¤inin neticesini nas›l buldun?” (Bu son sözü ile Selçuklu Hükümdar› ayaklar›nda zincirler ve boynunda lâle ile önünde duran ‹mparator’un halini kastediyordu).
‹ m p a r a t o r : — “Üç fl›k vard›r: Birincisi beni öldürtürsün. ‹kincisi, üzerine yürümekten bahsetti¤in ülkelerinde beni teflhir edersin. Üçüncü fl›kka gelince, yapamayaca¤›n için söylenmesinde bir fayda yoktur.”
S u l t a n : — “Bu nedir?”
‹ m p a r a t o r : — “Affedilmem. Takdim edece¤im paralar› kabul etmen, aram›zda dostluk kurulmas›, beni dost
edinmen, beni bir kölen, kumandanlar›n biri ve Rum’da bir ‘Nâib’in olarak memleketime iade etmen. Zirâ beni
öldürürsen sana bir faydas› olmaz; (benim yerime) baflka birini (tahta) geçirirler.”
S u l t a n : — “Hakk›nda aftan baflka bir fley düflünmedim. Kendini sat›n al!”
‹ m p a r a t o r : — “Sultan ne istedi¤ini söylesin.”
S u l t a n : — “10 milyon dinar”
‹ m p a r a t o r : — “Hayat›m› bana ba¤›fllad›¤›n taktirde, Rum mülkünü (bile) istemekle hakl›s›n. Lâkin bafllar›na
geçti¤imden beri ordular sevketmek, savafllar yapmak için Rum’un paralar›n› sarfettim, mallar›n› müsadere ettim, halk›m› fakir düflürdüm.”
Bilindi¤i gibi Alp Arslan esir ‹mparatoru serbest b›rakm›flt›r.
M.A. Köymen, Selçuklu Devri Türk Ta r i h i
266
GAZNEL‹ MAHMUT’UN ADALET‹
Adam›n biri, Sultan Mahmut’a tan›mad›¤› bir kiflinin baz› geceler evine sald›rd›¤›n› ve kendisini zorla d›flar› att›¤›n› söyleyerek flikayette bulundu. Sultan Mahmut bu habere çok öfkelendi. Adama olay tekrarland›¤›nda hemen kendisine haber vermesini emretti. Aradan iki gün geçmeden adam a¤layarak saraya geldi ve ayn› kiflinin
yine evini ele geçirdi¤ini bildirdi.
Vakit gece yar›s›yd›. Sultan Mahmut adam› yan›na alarak söz konusu eve gitti. Yan›ndakilere beklemelerini ve
bahçede bir sofra kurmalar›n› emrederek içeri girdi. Evin içinde mum yan›yordu. Sultan içeri girdikten sonra
mumun söndü¤ü görüldü. Çok geçmeden Sultan Mahmut d›flar› ç›karak kendisi için haz›rlanm›fl sofraya oturdu. Gazneli Mahmut’un adamlar› eve girdiklerinde Sultan’›n ye¤eninin cesedi ile karfl›laflt›lar.
Yemek s›ras›nda Gazneli Mahmut’un adamlar› marekla sordular:
– Yüce Sultan›m›z, eve girince niçin önce mumu söndürdünüz?
Gazneli Mahmut flu cevab› verdi:
– Benim ülkemde böyle bir zorbal›¤› çekinmeden ancak benimle akraba olmas›na güvenenler yapabilirdi. Bu
zorban›n yüzünü görürsem akrabal›k ba¤›n›n etkisiyle onu cezaland›rmamaktan korktum. Bu yüzden önce mumu söndürdüm.
Sultan›n yan›ndakilerin flaflk›nl›¤› geçmemiflti. ‹çlerinden biri:
– Sultan›m neden saraya dönmeyi beklemeyip burada bir sofra kurdurdunuz?
deyince Gazneli Mahmut’un adalete verdi¤i önemi gösteren sözleri duyuldu:
– Ülkemde böyle bir suç ifllendi¤inden habersiz olmaktan dolay› üzüntümden uykular›m kaçt› ve suçluyu cezaland›rmadan bir fley yiyip içmemeye yemin ettim. Karn›m çok aç oldu¤u için de saraya dönmeyi bekleyemedim.
ÇAKA BEY
Zaman zaman Deniz kuvvetlerimiz taraf›ndan, Çaka Bey Manevralar› yap›l›r. Kimdir Çaka Bey?.. Niçin Deniz
Kuvvetlerimiz, O’nun ad›na sayg› gösterir? Gençlerimiz, çocuklar›m›z ö¤rensin isteriz…
Güzel Türkiye’mizi bizlere kazand›ran Alp Arslan Gâzi’nin emriyle “Baflkumandan” Kutalm›flo¤lu Süleyman fiâh,
çok k›sa zamanda bütün Anadolu’yu küfürden ve kâfirden temizledi. ‹slâm›n flân›n› yüceltti ve ‹slam’› yayd›.
Fethetti¤i her beldeye âdil ve kahraman bir Bey’i Vâli tayin etti. ‹flte o yi¤itlerden biri olan Çaka Bey de, ‹zmir
Valisi’dir.
Çaka Bey’in tek gayesi: En büyük Hristiyan Devleti olan Bizans’› y›kmakt›. Bunun için her çareye baflvuruyordu. Bizans saray›n› iyice tetkik için, mahsus esir bile olmufltu. ‹mparator Nikeforos’un gözüne girmifl, Yunancay› çok iyi ö¤renmifl, birçok unvan ve imtiyazlar alm›flt›. Aleksi Kommen tahta geçince, o da ‹zmir’e dönmüfl ve
daha h›zl› çal›flmaya bafllam›flt›. ‹lk ifl olarak 40 parçadan müteflekkil, kuvvetli bir donanma inflâ ettirmiflti. Çünkü Selçuklular, Konstantinopolis’in iflini, 500 y›l önce bitirebilirdi.
Çaka Bey, Ege Adalar›’n› fethetti. Sak›z, Sisam, Midilli ve Rodos, art›k Müslümanlar›n idiler… Bizansl› amiraller Niketas ve Dalassenus, feci ma¤lubiyetlere u¤rad›lar.
Bin y›ll›k Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u’nun can çekiflti¤ini farkeden ‹mparator, Kudüs’ü bahane ederek, bütün Avrupa Hristiyanlar›n› imdada ça¤›rd›. Böylece Haçl› Seferleri bafllad›!…
Bizans dahi ancak bu sebeple, Çaka Bey’den kurtulabildi.
267
Soru
Cevap
Miryokefalon (Kumdanl›) Savafl›’n›n
neden ve sonuçlar›n› yaz›n›z.
Soru
Cevap
Soru
Cevap
Hac› Bektafl› Veli’nin Makalat adl› eseri hakk›nda bilgi veriniz.
268
Soru
Cevap
Bölgeniz ve flehrinizde bulunan Anadolu Selçuklu ya da beyliklerle ilgili bir
eseri araflt›rarak hakk›nda bilgi veriniz.
Soru
Cevap
Soru
Cevap
Nasreddin Hoca’n›n bir hikayesini yazarak yorumlay›n›z.
269
ESEN YAYINLARI
Türk kültüründe kap› tokmaklar› çeflitli simgelerle
bezenmifltir. Tokmaklarla ilgili araflt›rma yap›n›z.
1071 Malazgirt Savafl›’nda esir düflen Romen Diyojen ile Sultan Alp Arslan karfl›l›kl› konuflmufltur. Bu konuflmay› yazarak yorumlay›n›z.
270
1. Büyük Selçuklular Dönemi’nde Anadolu’ya ilk Türk ak›nlar›n› ..................... taraf›ndan 1015 y›l›nda
..................... amaçl› olarak yapm›flt›r.
2.
3. ..................... Amasya, Tokat ve Sivas civar›nda kurulmufltur.
4.
5. ..................... Erzincan civar›nda kurulmufltur.
6.
7. .............................. ilk Türk denizcisidir.
8.
9. Türkiye Selçuklular› Devleti ..................... taraf›ndan ....................., ..................... y›l›nda kurulmufltur.
10.
11. ..................... Savafl› Bizans’a karfl› Türkiye Selçuklular›n›n yapt›¤› son savunma savafl›d›r.
12.
13. .....................Savafl› ile Harzemflahlar Devleti Selçuklulara yenilerek y›k›lm›flt›r.
14.
15. ..................... Beyli¤i ..................... kurulmufl ve Osmanl› Devleti’ni Anadolu'da siyasal birli¤inin kurulmas›nda en çok u¤raflt›ran beylik olmufltur.
17. Türkiye Selçuklular›nda fiehzadeler .............. ............. denilen tecrübeli devlet adamlar› taraf›ndan yetifltirilmifltir.
18.
19. Türkiye Selçuklular›nda esnaflar aras›nda ..................... teflkilat› kurulmufltur.
20.
271
1. Anadolu’da Türk tarihi Talas Savafl› ile bafllar.
2.
3. Köseda¤ Savafl› ile Anadolu’da Türk egemenli¤i kesinleflmifltir.
4.
5. Ayasofya, Bizans ‹mparatorlu¤u Dönemi’nde yap›lm›flt›r.
6.
7. Miryokefalon Savafl› II. K›l›çaslan Dönemi’nde yap›lm›flt›r.
8.
9. Türkiye Selçuklular› uluslararas› deniz ticaretini gelifltirmek için Sinop, Antalya ve Alanya gibi flehirleri ele geçirmifllerdir.
10.
11. Ka¤›t, matbaa, barut ve pusula Çin’den dünyaya yay›lm›flt›r.
12.
13. Germiyano¤ullar› Beyli¤i baz› topraklar›n› Osmanl›’ya çeyiz olarak vermifltir.
14.
15. Vak›f gelirleri, Türkiye Selçuklular›'nda önemli devlet gelirlerindendir.
16.
17. Trabzon’da XIII. yüzy›lda birçok cami, medrese ve kervansaray infla edilmifltir.
18.
19. Türkiye Selçuklular› yabanc› tüccarlar› Anadolu’ya çekmek için düflük gümrük vergisi
uygulam›flt›r.
20.
272
TEST – 1
1.
4.
Anadolu’da kurulan ilk beyliklerin baz› özellikleri
flunlard›r:
•
•
•
•
•
•
Anadolu’yu imar etmifllerdir.
Türk-‹slâm kültürünü Anadolu’ya tafl›m›fllard›r.
Baflta Bizans olmak üzere, Gürcülere, Ermenilere, Rumlara ve Haçl›lara karfl› mücadele
ederek Yeni Türk yurdunu korumufllard›r.
A)
B)
C)
D)
Saltanat süreleri uzun süre devam etmifltir.
Dönemlerinde iç isyanlar ç›km›flt›r.
Ekonomik amac› olan fetihler yapm›fllard›r.
Anadolu’da Türk siyasi birli¤inin kurulmas›n›
sa¤lam›fllard›r.
E) Hoflgörülü bir siyaset takip etmifllerdir.
A) Orta Asya’dan Anadolu’ya göç eden Türkmenler taraf›ndan kurulmufllard›r.
B) Anadolu’nun Türkleflmesini sa¤lam›fllard›r.
C) Deniz k›y›s›nda kurulmufllard›r.
D) Anadolu’daki merkezi otoriteyi bozmufllard›r.
E) Anadolu’daki yerli halk kültürel yönden zay›ft›r.
5.
durumlar› afla¤›daki olaylardan hangisinin sonuçlar› aras›nda yer al›r?
A)
B)
C)
D)
E)
3.
savafllar›n› afla¤›daki devletlerden hangileriyle yapm›flt›r?
I
II
III
___________
__________
___________
Büyük
A) Harzemflahlar Mo¤ollar
Selçuklular
B) Mentefle
Mo¤ollar
Harzemflahlar
o¤ullar›
C) Mo¤ollar
Bizans
Harzemflahlar
D) Eyyübiler
Bizans
Mo¤ollar
E) Mo¤ollar
Büyük
Eyyübiler
Selçuklular
Katvan Savafl›’n›n
Haçl› Seferlerinin
Köseda¤ Savafl›’n›n
Miryokefalon Savafl›’n›n
Baba ‹shak ‹syan›’n›n
A l p A r s l a n Dö n e m i ’ nde,
I.
Kafkaslar›n kap›s› say›lan Ani Kalesi’nin al›nmas›
II. Hanedan üyelerinden Kavurd ‹syan›’n›n bast›r›lmas›
III. Malazgirt Zaferi’nin kazan›lmas›
geliflmelerinden hangilerinin d›flar›dan çok
i ç e r i d e k i g ü ve n l i ¤ i n s a ¤ l a n m a s › na y ö n e l i k o ldu¤u söylenebilir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve II
E) I ve III
Türkiye Selçuklular›,
I. Köseda¤
II. Miryokefalon
III. Yass›çimen
ESEN YAYINLARI
• Anadolu’da siyasi birlik bozulmufltur.
• Anadolu Selçuklular› siyasi yönden zay›flam›flt›r.
• Erzincan, Sivas ve Kayseri gibi kültür merkezleri tahrip edilmifltir.
I. G›yaseddin Keyhüsrev, Antalya’y› alm›flt›r.
‹zzettin Keykavus, Sinop’u alm›flt›r.
I. Alaaddin Keykubat, Alanya ve K›r›m’›n
Su¤dak Liman›’n› alm›flt›r.
Yaln› zc a bu bilgil ere göre I. G ›y aseddi n Key h ü s r e v, I. ‹zzeddin Keykavus ve I. A l a a d d i n
Keykubat’la ilgili olarak afla¤›daki yarg›lardan
hangilerine ulafl›labilir?
Yu k a r › d a v e r i l e n ö z e l l i k l e r l e i l g i l i o l a r a k i l k
beylikler için afla¤›dakilerden hangisi ulaflabilecek en kapsaml› yarg›d›r?
2.
Anadolu Selçuklu Devleti’nin Yükselme Dönemi’nde,
6.
XIII. yüzy›l sonlar›na do¤ru Anadolu’da Mo¤ol
bask›n›n›n zay›flamas› üzerine, s›n›rlara yerlefltirilmifl Türkmen boylar› ve halk üzerindeki Selçuklu bask›s› zay›flam›flt›r.
Bu durum,
I. Anadolu’da nüfusun artmas›na
II. Beyliklerin ortaya ç›kmas›na
III. Anadolu’da ticaretin geliflmesine
yarg›lar›ndan hangilerine h›z kazand›rm›flt›r?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve II
E) I ve III
273
TEST – 2
1.
4.
Türkiye Selçuklular› önemli liman kentlerini ele
geçirerek deniz ticaretini gelifltirmifltir. Bunun yan›nda deniz yoluyla gelen mallar›n Mezopotamya, Suriye ve Anadolu’nun de¤iflik flehirlerine
ulaflmas› içinde tedbirler alm›flt›r.
I
II
III
Buna göre afla¤›dakilerden hangisinin Türkiy e S e l ç u k l u l a r › n › n “Kara Ticaretini” g e l i fl t i r m e k
için ald›¤› tedbirlerden oldu¤u söylenemez?
Yu k a r › d a n u m a r a l a n d › r › l m › fl B e y l i k l e r a fl a ¤ › d a k i l e r d e n h a n g i s i n d e d o ¤ r u o l a r a k g ö s t e r i lmifltir?
A) Yollar›n güvenli¤inin sa¤lanmas›
B) Tücarlar›n çal›nan mallar›n›n devlet güvencesinde olmas›
C) T›mar sisteminin uygulanmas›
D) Kervansaraylar›n inflas›
E) Düflük gümrük vergilerinin al›nmas›
I
III
II
__________
___________
___________
A) Osmano¤ullar›
Karesio¤ullar›
B) Ayd›no¤ullar›
Ramazano¤ullar› Karamano¤ullar›
C) Hamito¤ullar›
Germiyano¤ullar› Mentefleo¤ullar›
D) Candaro¤ullar›
Karesio¤ullar›
E) Saruhano¤ullar› Ayyd››no¤ullar›
I. Bitki ve hayvan figürleri
II. Geometrik flekiller
III. ‹nsan figürleri
Yu k a r › d a v e r i l e n l e r d e n h a n g i l e r i n i n s ü s l e m e
s a n a t › n d a en az k u l l a n › l d › ¤ › s a v u n u l a b i l i r ?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve II
E) I ve III
3.
Karamano¤ullar›
Germiyano¤ullar›
Anadolu Selçuklular› Dönemi’nde,
Tu¤rul Bey Devri’nde, Anadolu’da düzenli bir flekilde yürütülen Selçuklu askeri harekatlar› K›z›l›rmak’a kadar geniflletildi. Bu harekâtlar Anadolu’da tam anlam›yla bir fetih gerçeklefltirmemifl
olmakla birlikte daha sonraki y›llarda yap›lacak
olan fetihlere ve yurt edinmeye zemin haz›rlamas› bak›m›ndan önemlidir.
Buna göre bu harekâtlarla ilgili olarak,
I. Keflif amac› tafl›maktad›r.
II. Türklerin aleyhine bir geniflleme olmufltur.
III. Anadolu’nun fethi için temel teflkil etmifltir.
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve III
E) I, II ve III
ESEN YAYINLARI
2.
Dulkadiro¤ullar›
5.
Büyük Selçuklu Hükümdar› Alp Arslan’›n Anadolu’yu fethetmesi sonucu Anadolu’da birçok Türkmen Beyli¤i kuruldu. Bu durum Anadolu’nun
Türkleflmesine ve Müslümanlaflmas›na neden oldu. Bu beylikler bulunduklar› bölgelerde kervansaraylar ve ticaret yollar› yaparak, Anadolu’nun
ifllek bir ticaret merkezi olmas›n› sa¤lad›lar. Bizansla mücadele ederek, Bizans’› zay›flatt›lar. Bu
durum Bizans ‹mparatorlu¤u’nun Avrupa’dan yard›m istemesine neden olmufltur.
Buna göre, A na d ol u ’n u n T ür k le r t ar af › nd a n
fethedilmesinin afla¤›dakilerden hangisine ort a m h a z › r l a d › ¤ › s ö y l e n e m e z?
A) Anadolu’da Türk kültürü ve ‹slâmiyetin yay›lmas›na
B) Haçl› Seferlerinin bafllamas›na
C) Anadolu’da ticari faaliyetlerin artmas›na
D) Bizans ‹mparatorlu¤u’nun Türklerle iflbirli¤i
yapmas›na
E) Anadolu’nun imar edilmesine
275
TEST – 3
1.
4.
Selçuklularda Atabeyler flehzadelerin e¤itimi ile
ilgilenmelerinin yan›nda yönetimde de çok etkili
olmufllard›r.
B u durum,
I. Yeni yönetim birimlerinin oluflmas›
II. Baz› Atabeylerin bulundu¤u bölgelerde ba¤›ms›zl›k ilan etmeleri
III. Türk siyasi birli¤inin kurulmas›
Alp Arslan’›n bu politikas›yla ulaflmak istedi¤i
as›l amac›n afla¤›dakilerden hangisi oldu¤u
söylenebilir?
geliflmelerinden hangilerine neden olmufltur?
A)
B)
C)
D)
Anadolu’nun zenginliklerini ele geçirmek
Yeni Türk devletlerinin kurulmas›n› sa¤lamak
Anadolu’yu Türk yurdu yapmak
Anadolu’daki yerli halk› tamamen Türklefltirmek
E) Siyasi birli¤i sa¤lamak
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve II
E) II ve III
2.
Anadolu’da kurulan ilk beylikler kurulduklar› bölgelerde;
I. Camiler
II. Medreseler
III. Kervansaraylar
A)
B)
C)
D)
E)
3.
Dini
______
I
I
II
III
III
E¤itim
______
II
III
I
II
I
Ticari
______
III
II
III
I
II
Anadolu Selçuklu Devleti’nin zay›flamas› sonucu
ortaya ç›kan beylikler sosyal ve kültürel bak›mdan benzer özellik tafl›mas›na ra¤men zaman zaman birbirleriyle siyasi mücadele içerisinde olmufllard›r.
Bu mücadelelerin kazan›lmas›nda afla¤›dakilerden hangisinin etkili oldu¤u savunulabilir?
A) Anadolu’daki etnik yap›n›n de¤ifltirilmemesi
B) Do¤udan gelen ticaret yollar›n›n yön de¤ifltirmesi
C) Ülke topraklar›n›n hanedan üyeleri aras›nda
paylafl›lamamas›
D) Her beyli¤in Anadolu’daki merkezi otoriteyi
kendisinin kurmas›n› istemesi
E) Bizans’›n Anadolu’da Türkleri atmak istemesi
5.
ESEN YAYINLARI
infla etmifllerdir.
Bu yap›lar›n dini, e¤itim ve ticari amaçl› olarak kullan›m› afla¤›dakilerden hangisinde
do¤ru olarak grupland›r›lm›flt›r?
Malazgirt Savafl›’ndan sonra Alp Arslan komutanlar›n› Anadolu’ya göndermifltir. Komutanlar ele
geçirdikleri bölgelerde ilk Türk beyliklerini kurarak, iç ifllerinde serbest, d›fl ifllerinde Selçuklulara ba¤l› olarak yaflamaya bafllam›fllard›r.
•
•
•
Anadolu, Mo¤ollar›n hakimiyetine girmifltir.
Anadolu’daki önemli bilim, ticaret ve sanat
merkezleri tahrip edilmifltir.
Türk kültürü Anadolu’nun bat›s›na yay›lm›flt›r.
durumlar› afla¤›daki olaylardan hangisinin sonuçlar› aras›nda yer al›r?
A)
B)
C)
D)
E)
6.
Baba ‹shak ‹syan›’n›n
Haçl› Seferlerinin
Köseda¤ Savafl›’n›n
Yass›çimen Savafl›’n›n
Miryokefalon Savafl›’n›n
Malazgirt Savafl›’n›n baz› sonuçlar› flunlard›r:
•
•
•
Anadolu’ya Türkler yerleflmeye bafllam›flt›r.
Anadolu’da ilk Türk beylikleri kurulmufltur.
Bizans’›n Türklere karfl› gücü k›r›lm›flt›r.
Bu sonuçlara göre, ulafl›labilecek en kapsaml› y a r g › a fl a ¤ › d a k i l e r d e n h a n g i s i d i r ?
A)
B)
C)
D)
Anadolu’da Türk tarihi bafllam›flt›r.
Bizans Türklere karfl› savunmaya çekilmifltir.
Türkler yerleflik hayata geçmifllerdir.
Malazgirt Savafl›’yla Türkler ‹slâm dinini kabul
etmifltir.
E) Anadolu tamamen Türkleflmifltir.
277
A)
B)
C)
D)
E)
2.
4.
A n a d o l u ’ d a k i “Kervansaraylar” e n ç o k h a n g i
amaca hizmet için yap›lm›flt›r?
Anadolu’da iç düzeni sa¤lama
D›fltan gelecek tehlikelere karfl› korunma
Ticareti gelifltirme
Türk konukseverli¤ini tan›tma
Yoksul kiflilere yard›m etme
(1983 – ÖYS)
Anadolu Selçuklu Devleti zaman›nda ve Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Yükselme döneminde Anadolu’daki zanaatkârlar “Lonca” denilen zanaat
gruplar›na ayr›larak yöneticilerini kendileri seçmifllerdir.
Bu durum, afla¤›dakilerden hangisini gösteren bir kan›t olabilir?
A)
B)
C)
D)
E)
Loncalar›n ticari alanda baflar›l› olmalar›n›
Devletin zanaatkârlar› destekledi¤ini
Halk›n ço¤unlu¤unun zanaatkâr oldu¤unu
Zanaatkârlar aras›nda dayan›flma oldu¤unu
El sanatlar›n›n Anadolu’da bafll›ca gelir kayna¤› oldu¤unu
(1985 – ÖSS)
5.
A fl a ¤ › d a k i l e r d e n h a n g i s i n i n A n a d o l u S e l ç u klu Devleti'nin y›k›lmas› ile d o ¤ r u d a n i l i fl k i s i
y o k t u r?
A)
B)
C)
D)
E)
Babailer isyan›n›n ç›kmas›
Osmanl› Devleti'nin kurulmas›
Anadolu'nun Mo¤ol hâkimiyetine geçmesi
Anadolu'da ba¤›ms›z beyliklerin kurulmas›
Haçl› Savafllar›n›n sona ermesi
(1986 – ÖYS)
Afla¤›dakilerden hangisi Haçl› Savafllar›n›n
nedenlerinden biridir?
A) Hristiyanlar›n, kutsal tan›d›klar› yerleri Müslümanlardan almak istemeleri
B) Derebeylerin kuvvetlerinin azalmas›
C) Papazlar›n dinsel otoritelerini yitirmeleri
D) Pusula, barut ve ka¤›t gibi bulufllar›n Bat›’ya
yay›lmas›
E) Hristiyanlar›n Müslümanlar› daha yak›ndan
tan›malar›
(1988 – ÖYS)
6.
3.
Afla¤›dakilerden hangisi, Haçl› Savafllar›n›n
Türk-‹slâm dünyas›nda meydana getirdi¤i
önemli sonuçlardan biri d e ¤ i l d i r?
A) Anadolu Selçuklu Devleti'nin zay›flamas›
B) Suriye ve Filistin topraklar›n›n harap omas›
C) Avrupal›lar›n Ortado¤u'yu yak›ndan tan›malar›
D) Türklerin ‹slâm dünyas›ndaki önemlerinin
artmas›
E) Anadolu'daki Türklerin ‹slâmiyeti kabul etmeleri
(1987 – ÖYS)
ESEN YAYINLARI
1.
Anadolu Selçuklu Devleti Dönemi’nde ‹talyan,
Frans›z, ‹ranl›, Suriyeli ve Yahudilerden baz›
gruplar Antalya, Konya, Kayseri ve Sivas gibi flehirlere, baz› Türkler ise K›br›s, Suriye ve K›r›m’a
yerleflmifllerdir.
Bu durumun bafll›ca nedenleri afla¤›daki
alanlardan hangisinde görülen geliflmelerdir?
A) Ticaret
B) Savunma
C) E¤itim
D) Mimari
E) Tar›m
(1988 – ÖSS)
279
16. XIII. yüzy›l›n ilk yar›s›nda Anadolu'da;
13. Anadolu Selçuklular› Dönemi'nde ülkede Müslüman Türklerle birlikte yaflayan Hr›stiyan ve Musevi topluluklar genelde flehirlerde oturur, zanaat
ve ticaretle u¤rafl›r, ibadet ve dini törenlerini serbestçe yerine getirirlerdi. Bunlar, askerlik yapmazlar, ancak vergi verirlerdi.
•
•
afla¤›dakilerden hangisinin sonuçlar› aras›ndad›r?
B u d u r u m , A n a d o l u S e l ç u kl ul a r› y l a i l gi l i o l arak afla¤›dakilerden hangisinin bir göstergesidir?
A)
B)
C)
D)
E)
A) Hoflgörüye dayanan bir siyasetin uyguland›¤›n›n
B) Ticaretin ülke ekonomisindeki pay›n›n az oldu¤unun
C) Anadolu'da ‹slamiyet’in giderek yayg›nlaflt›¤›n›n
D) Yabanc›lardan al›nan vergilerin giderek azalt›ld›¤›n›n
E) Devlet yönetiminde yabanc›lara da görev verildi¤inin
(1993 – ÖSS)
Afla¤›dakilerden hangisi A n a d o l u S e l ç u k l u l ar › n b u y a k l a fl › m › n › n s o n u ç l a r › n d a n b i r i d e ¤ i ld i r?
A)
B)
C)
D)
E)
Kervan ticaretinin yayg›nlaflmas›
Kervansaraylara ihtiyaç duyulmas›
‹kta sisteminin kurulmas›
fiehircili¤in önem kazanmas›
Ülkenin stratejik önem kazanmas›
(1995 – ÖYS)
15. Afl a¤› daki l e rd e n h a n g i s i I II . H a ç l › Se feri ' ni n
sonuçlar›ndan biridir?
A)
B)
C)
D)
E)
Mezhep kavgalar›n›n sona ermesi
Kudüs'ün Müslümanlar›n elinde kalmas›
Selçuklular›n Anadolu'ya yerleflmesi
Feodalite yönetim sisteminin ortaya ç›kmas›
Roma ‹mparatorlu¤u'nun ikiye ayr›lmas›
(1995 – ÖYS)
Katvan Savafl›
Yass›çimen Savafl›
Köseda¤ Savafl›
Miryokefalon Savafl›
Dorileon Savafl›
(1997 – ÖYS)
17. Anadolu Selçuklular› Dönemi’nde çiftçilere iflleyebilecekleri kadar toprak verilir, toprak ekilip biçildikleri sürece babadan o¤ula kal›rd›.
ESEN YAYINLARI
14. Anadolu Selçuklular› ticaret yollar›n›n ele geçirilmesine önem vermifllerdir.
Selçuklu flehzadeleri aras›nda taht kavgalar›n›n olmas›
Beyliklerin ortaya ç›kmas›
Bu durumun afla¤›dakilerden hangisine karfl›
bir önlem niteli¤i tafl›d›¤› savunulabilir?
A) Topraklar›n devletin denetimi d›fl›nda el de¤ifltirmesine
B) Ayaklanmalar›n bafl göstermesine
C) El sanatlar›n›n önemini kaybetmesine
D) Baflka ülkelerden kaçak olarak gelenlerin
yerleflmesine
E) Yöneticilerin ayn› aileden seçilmesine
(1997 – ÖYS)
18. Haçl› Seferleri sonunda derebeylerin ço¤u, ülkelerine geri dönememifltir. Dönenler ise maddi
güçleri kalmad›¤›ndan, topraklar›n›, nüfuzlar›n›
ve ordular›n› kaybetmifllerdir.
B u d u r u m , Av r u p a ' d a a fl a ¤ › d a k i l e r d e n h a n g i sine ortam haz›rlam›flt›r?
A)
B)
C)
D)
E)
Toplumda eflitli¤in yayg›nlaflmas›na
Siyasi yap›n›n de¤iflmesine
Ekonomik kalk›nman›n h›zlanmas›na
Tar›m›n önem kazanmas›na
S›n›f farklar›n›n ortaya ç›kmas›na
(1998 – ÖSS)
281
29. Sultan Baybars verdi¤i siyasî mücadeleden sonra Memlük Sultan› olmufl ve Mo¤ollar›n Ba¤dat
katliam›ndan kaçarak M›s›r’a s›¤›nan Abbaso¤ullar›ndan El Mustans›r’› halife ilan etmifltir.
26. Timurlular Devleti Dönemi’nde bilim adamlar›na
önem verilmifl, hükümdarlar bilim ve edebiyat çal›flmalar›n› bizzat desteklemifltir.
Bu dönemde yaflam›fl, Semerkant’ta kendi
ad›na yapt›rd›¤› rasathanesiyle ünlü astronomi bilgini ve devlet adam› afla¤›dakilerden
hangisidir?
Baybars’›n bu tutumundaki amaç afla¤›dakilerden hangisidir?
A) Halifenin dinî nüfuzundan yararlan›p hükümdarl›¤›n› meflrulaflt›rmak
B) Mezhep kavgalar›na son vermek
C) Mo¤ollar›n M›s›r’a gelmesini engellemek
D) Hicaz su yollar›n› koruma alt›na almak
E) Tahta geçmede saltanat sisteminin uygulanmas›n› sa¤lamak
(2010 – LYS)
A) Ulu¤ Bey
B) Ali Kuflçu
C) Hüseyin Baykara
D) Ali fiir Nevaî
E) fiahruh
(2010 – LYS)
27. •
•
Köseda¤ Savafl›
Ankara Savafl›
A) Anadolu’da Selçuklu sultan›n›n gücünün
zay›flamas›
B) Anadolu’daki Türk beylerinin Timur’a
s›¤›nmas›
C) Memluklar›n Anadolu ifllerine kar›flma olana¤›
bulmas›
D) Osmanl› Devleti’nin Balkanlardaki fetihlerinin
durmas›
E) Ülkede egemenlik mücadelesinin ortaya
ç›kmas›
(2010 – LYS)
ESEN YAYINLARI
Yu k a r › d a k i s a v a fl l a r › n o r t a k s o n u ç l a r › n d a n b i r i
30. Cen giz Han’ ›n ölümünden sonra Ç in’ de hük üm
süren (1280-1366) ve ‹slamiyeti kabul etmeyen
Mo¤ol devleti olarak bilinen, ‹talyan seyyah
Marco Polo’nun uzun süre kald›¤› ve seyahatnamesinde buradaki gözlemlerini ayr›nt›lar›yla
anlatt›¤› devlet afla¤›dakilerden hangisidir?
A) Kubilay Hanl›¤›
B) Ça¤atay Hanl›¤›
C) Alt›n Orda Devleti
D) ‹lhanl› Devleti
E) Babür Devleti
(2011 – LYS)
31. Ti m u r D e v l e t i ’ y l e i l g i l i o l a r a k v e r i l e n a fl a ¤ › d a k i
b i l g i l e r d e n h a n g i s i y a n l › fl t › r?
28. Mo¤ollar ve Anadolu Selçuklu Devleti’yle komflu
olan Harzemflahlar Devleti’nin 1231 y›l›nda y›k›lmas›ndan sonra, Anadolu Selçuklu Devleti Mo¤ollarla
savaflmak zorunda kalarak a¤›r bir yenilgiye u¤ram›flt›r. 1243 y›l›ndaki bu yenilgiden sonra Mo¤ollar›n
Anadolu üzerindeki bask›s› giderek artm›flt›r.
A fl a ¤ › d a k i l e r d e n h a n g i s i b u d u r u m u n s o n u çlar›ndan biridir?
A) Anadolu Selçuklu Devleti’nin Bizansl›larla Miryokefalon Savafl›’n› yapmas›
B) ‹lk Haçl›lar›n Anadolu’ya gelmesi
C) Anadolu’da ilk Türkmen beyliklerinden Saltuklular›n kurulmas›
D) Mo¤ollar›n Anadolu Selçuklu Devleti’ni kendilerine ba¤l› bir hükümet gibi yönetmesi
E) Büyük Selçuklu Devleti’nin parçalanmas›
(2010 – LYS)
A) Timur taraf›ndan kurulmufltur.
B) 1402 Ankara Savafl›’nda Osmanl› ordusunu
yenmifltir.
C) Fat›miler taraf›ndan y›k›lm›flt›r.
D) Semerkant ve Belh, önemli flehirlerindendir.
E) Ali fiir Nevai, dönemin ünlü flair ve devlet adam›d›r.
(2011 – LYS)
32. A fl a ¤ › d a k i y a p › l a r d a n h a n g i s i A n a d o l u S e l ç u klular› ve Beylikler Dönemine ait d e ¤ i l d i r?
A)
B)
C)
D)
E)
Kayseri Huand (Hunat) Hatun Külliyesi
‹stanbul Süleymaniye Külliyesi
Sivas Gök Medrese
Kayseri Hac› K›l›ç Külliyesi
Konya Sahip Ata Külliyesi
(2011 – LYS)
283
1.
3.
Afla¤›da verilen Haçl› Seferlerinin sonuçlar›n›
tabloya uygun bir flekilde yerlefltiriniz. (15 Puan)
a)
b)
ç)
d)
a)
g)
¤)
h)
Skolastik düflünce zay›flad›.
Kilisenin otoritesi zay›flad›.
Akdeniz limanlar› önem kazand›.
Türklerin ‹slâm dünyas›ndaki prestiji artt›.
Avrupa’da pozitif bilimlerde geliflmeler oldu.
Do¤u - Bat› ticareti geliflti.
Avrupa’da Rönesans’›n temeli at›ld›.
Derebeylik (feodalite) zay›flad›.
Ekonomik
Siyasi
Teknik
Önemi
Savafl›n Ad›
Bizans, Türklere karfl›
Avrupal›lar› k›flk›rtarak
Haçl› Seferlerinin bafllamas›nda etkili olmufltur.
Anadolu kesin Türk yurdu haline gelmifltir.
Dini
ESEN YAYINLARI
Köseda¤, Miryokefalon, Malazgirt savafllar›n›
kronolojik olarak s›ralay›p, Türk Dünyas› aç›s›ndan önemini belirtiniz. (20 Puan)
a)
Tarihi
Anadolu hakimiyeti için
Bizans’la yap›lan ilk savaflt›r.
4.
2.
Afla¤›da sadece önemi belirtilen savafllar›n tarihlerini ve adlar›n› tabloda uygun yerlere yaz›n›z.
(10 Puan)
Anadolu’nun Türkleflme sürecini, olaylar› ve ifade
etti¤i sonuçlar› aç›klay›n›z. (20 Puan)
b)
c)
d)
285
5.
8.
Afla¤›da verilen boflluklara uygun bilgileri yerlefltiriniz. (10 Puan)
a) Orta Ça¤ Avrupa tarihi …………………… ile
bafllar.
b) Anadolu’nun kesin Türk yurdu haline gelmesi ………………… savafl› ile gerçekleflmifltir.
ç) Türk-‹slâm devletlerinde hükümdar çocuklar›n› yetifltiren devlet adamlar›na ……………
denir.
d) Anadolu Selçuklu Devleti’nde saray› ve hükümdar› korumakla görevli orduya …………
……………………………… denir.
e) Anadolu Selçuklularda dini mimarinin en
önemli unsurlar› …………………………… ve
…………………………… dir.
Selçuklu Devleti’nde “divan”›n tan›m›n› yaparak,
afla¤›da görevleri verilmifl olan divanlar›n isimlerini yaz›n›z. (15 Puan)
a) Divan›n Tan›m›:
b) Devletin idari ve âdil ifllerini denetlerdi:
c) Hükümdar, halktan gelen baz› flikayetleri dinlerdi. Bunun için bire bir duruflma yap›l›rd›. Bu
divana:
ESEN YAYINLARI
6.
d) Devletin maliye ifllerine bakard›:
7.
Afla¤›daki siyasi geliflmelerin hangisinin Anadolu’nun Türkleflmesi sürecine bir katk›s› olmam›flt›r? (5 Puan)
A)
B)
C)
D)
E)
Pasinler Savafl›
Miryokefalon Savafl›
Malazgirt Savafl›
Yass›çimen Savafl›
‹lk beyliklerin kurulmas›
286
e) Hükümdar›n ve devletin iç ve d›fl yaz›flmalar›n› yürütürdü:

Ziya DEM‹REL

Transcription

Similar documents

Die Beauftragte der Bundesregierung für Migration, Flüchtlinge und

sayı 14-2 - ODA Sanat

Kitabı indirin - Türk Tarihi Araştırmaları

bizden çocuklara