m a s s h o u s i n g grands ensembles

Transcription

G H E N T U N I V E R S I T Y Faculty of Engineering and Architecture Department of Architecture and Urban Planning Master of Science in Engineering: Architecture Seminar Theory and History of Urban Planning: Advanced Topics Prof. Pieter Uyttenhove 2012-‐2013 M A S S H O U S I N G GRANDS ENSEMBLES A seminar report by the students Mariola Blasco Agote, Heinrich Altenmüller, Jonas Apers, Sarah Callewaert, Hong Wan Chan, Bram Denkens, Jolies Devloo, Lynn Devos, Arthur Goetinck, Céline Henry de Generet, Florence Himpe, Alexandra Hoet, Jana Hofmann, Dirk Hopmans, Stephanie Kint, Mar Ahuir Llanes, Daniëlle Raymaekers, Simon Stroo, Suzanne Van Brussel, Sara Vandelanotte, Jessie Vanmassenhove, Mattias Verhulst TABLE OF CONTENT 1. AUTONOMY 1.1 Life in happiness -‐ Example Halle-‐Neustadt, an idealist city?, by Heinrich 7 Altenmüller 25 1.2 Team X -‐ Megastructuren als antwoord?, by Hong Wan Chan 37 1.3 Märkisches Viertel, by Jana Hofmann 1.4 Autonomie van satellietsteden -‐ Een vergelijkende studie van drie 45 steden: Petrzalka, Nowa Huta en Novi Beograd, by Lynn Devos 69 1.5 Pilotis in Grands Ensembles, by Céline Henry de Generet 85 1.6 Grands ensembles – Tijdschrift ‘Wonen’, by Arthur Goetinck 2. ECONOMY 2.1 Wonen in een communistisch model -‐ Studie van grondplannen ten 125 tijde van de Sovjet-‐Unie in Riga, Letland, by Sara Vandelanotte 2.2 Unités d'Habitation Le Corbusier -‐ Het effect van de economie op 147 stedenbouw en architectuur, by Jessie Vanmassenhove 2.3 ‘Ieder zijn huis’ -‐ Evolutie van het beleid omtrent de collectieve(hoog)bouw in België rond de jaren ’50-‐‘60, by Bram Denkens165 2.4 Veiligheid binnen grootschalige wooneenheden -‐ Op zoek naar de rol en 183 evolutie van veiligheidsbeleving, by Dirk Hopmans 3. TYPOLOGY 3.1 Did the new typology of Grands Ensembles meet all the needs? -‐ Facilities of the Les Ulis and Clichy sous Bois/Montfermeil, by Mar Ahuir Llanes & Mariola Blasco Agote 199 3.2 Het ‘groen’ in de grands ensembles -‐ Het voorkomen, de functies en de rol van de publieke groene ruimte doorheen de levensloop van enkele 217 grote huisvestingsprojecten vergeleken, by Suzanne Van Brussel 3.3 Schaal in grote woon-‐eenheden -‐ De beleving van schaal in een eerder 233 uitzonderlijke typologie, by Jolies Devloo 3.4 Hoogbouw vs laagbouw hoogbouw in naoorlogse woonwijken in 251 Nederland, by Stephanie Kint 3.5 Participatie en diversiteit als renovatiestrategie -‐ De architectuur van 269 Lucien Kroll versus de grote wooneenheden, by Alexandra Hoet 4. REPRESENTATION 4.1 De Grands Ensembles in beeld -‐ De audiovisuele communicatie uitgaande van het Ministerie van Constructie (1944-‐1966), by Florence 289 Himpe 4.2 De representatie van een nieuwe stad -‐ De luchtfoto, het stadslandschap en de skyline in Grands Ensembles projecten tijdens de 299 jaren 1960 en 1970 in Frankrijk, by Simon Stroo 4.3 De rol van de Maquette in de Grands Ensembles -‐ De wisselende positie van het architecturaal model tijdens de conceptie en receptie van 327 grootschalige hoogbouw, by Jonas Apers 4.4 Fotografie van de Grands Ensembles -‐ Een andere visie op de 341 architectuur, by Daniëlle Raymaekers 4.5 Laten we het slopen! -‐ Afbraak van grands ensembles als onderwerp 363 binnen fotografie, by Sarah Callewaert 4.6 Grands Ensembles in Parijs: een tikkende Tijdbom? -‐ Sociale Problemen in de banlieues en Beeldvorming van de Grands Ensembles in de Media , 381 by Mattias Verhulst 5. MICRORAYONS IN RIGA Short accounts of a trip to the mass houqsing projects in Riga in November 2012 397 1. AUTONOMY 5
6
THEORIE EN GESCHIEDENIS VAN DE STEDENBOUW
LES GRANDS ENSEMBLES
Since the first ideas of new cities, all
these cities, built from a sketch, designed
by a thinker on a sheet of paper or by a
team of architects and politicians, have
one goal in common: to create a world of
happiness. The existing problems of the
old cities should be solved. This was also
the case after the Second World War. On
both sides of a divided world, propaganda
movies, photos, articles and books
intended to portray the new cities as a
perfect world.
Since the first planned cities, they
are representing the power and the ideals
of the state. The architecture and the
layout of the city are a political statement,
a manifest, and a legitimation of their
power. (Müller, 1975, p.147 )
As all the modern projects from the
60's and 70's, the planned cities, though
they were conceptualized in two
completely different political systems
during the Cold War period, have one
feature in common: The technocratic faith
to plan every single move of the people in
the urban environment. (Pasternack 2012:
p.15).
LIFE IN HAPPINESS
Example HalleHalle-Neustadt, an
idealist city?
But while the West was accenting
the freedom, the little happiness of the
being, the East highlighted the equality of
the mass: Any individual-collective
happiness (Schlesier 2005: p.157).
This article deals with the planned
city of Halle-Neustadt in the former
7
socialist part of Germany Democratic Republic (GDR). In a newspaper interview
in 2003, the leader of the Stiftung Bauhaus Dessau, Omar Akbar, called the
chemical worker city "a modern, unbelievable radical designed new city"
(Schlesier 2005: p.163). While reading the literature from that time, it gives the
feeling of reading about an ideal city. In communist rhetoric, permanently
officially repeated phrases, one could imagine a happy life for all people.
Though on the last pages of the book "Halle Neustadt: Plan und Bau der
Chemiearbeiterstadt" it is made clear, that the name "ideal city" can only exist in
the capitalistic system. Their designs are dreams away from the "disordered
reality of capitalism" (Schlesier 1974: p.182).
What happened in reality is different to what was mentioned in the
books. Albeit the texts were surprisingly critical in specific respects, some
problems were not mentioned because of political reasons and the fact, that
the GDR system was a regime and not a democracy. In the following, I do not
want to focus on the aspect of realization, transformation etc. but on that, what
was written and how it was presented in books, architecture magazines and
newspapers.
INTRODUCTION HALLE-NEUSTADT
Halle-Neustadt (English: Halle Newtown) is one of the newly built cities in
Eastern Germany. In two decades, from 1964 onwards, a town for 115.000
people was constructed next to the old city of Halle, separated from the old
city by the Saale river. Most of their inhabitants were workers in the two
neighboring chemical industry sites of "Buna" and "Leuna", which were
extended in the time of the GDR. Both companies were world leading in
chemical products. It was one of the most ambitious town projects of the GDR,
though it was not the only one. From the 50's onwards the cities of
"Stalinstadt" (later renamed into Eisenhüttenstadt), Hoyerswerda and Schwedt
were constructed, but these three projects integrated a small part of an old
city, (Schulze 2010: p.20) and were already in the 60's declared as not
misconceptions of socialist urban planning. Furthermore Halle-Neustadt was
the first city in the world, that was completed by only prefabricate elements
(Pasternack 2012: p.9). Richard Paulick, chief architect of the GDR and a
former student of the Bauhaus, elaborated with his teams the design of HalleNeustadt (as well as Schwedt and Hoyerswerda). The construction took place
8
in different sections. For example, the construction of the City Center was
started from 1970 onwards.
Halle-Neustadt was always planned as an independent city in itself.
Because of extended industry areas outside, only 13 percent of the ground
was used for industry within the town. The main axis of the total layout of the
town is the magistral, a big road, connecting the old Halle to the New Halle. At
one point, the local rapid railway, which goes underground, is crossing this
magistral. Here, the train station and the City Center are built, housing a
shopping area, a town hall, cultural palace and high rising apartment buildings.
The housing is designed in urban planning functional units, where most part of
the lives should take place. The first housing units were planned for 13.000 to
20.000 residents, the later developed for 18.000 to 20.000 inhabitants. Most
of the buildings are at least four stories high. Most housing blocks were built in
the prefabricated serie "P2". Important is the layout of the ensemble, creating
green open areas between the buildings, leading to the housing centers with
supermarkets, schools and kindergarten. The planner took care, that children
do not have to cross (big) roads when going to school.
The population density of the area was planned with 12.000 people per
square kilometer. In total, around 48 percent of the total town area are built
areas (Schlesier 1972).
In general, the government was not using the in Western Germany
common term of "Wiederaufbau" [reconstruction] of the destroyed towns, but
the word "Aufbau" [construction] for all cities in Eastern Germany. Intention was
to eliminate the urban planning relics from prewar times (Müller 1979: p.149).
Fig. 1: Poto of the model, plan of 1970 (Schlesier 1974)
9
Fig. 2: Use of the areas: Dark grey - living/ black - center/ black,white - areas for public
buildings/ stripes black white - industrial part/ light grey - green areas, parks (Schlesier 1974: p.44)
Fig 3: Development plan: light grey - living building/ dark grey - public buildings (Schlesier
1974: p.46)
10
Fig. 4: Kindergarten in the livingquarter one (Schlesier 1974: p. 91)
THE AIMS OF HALLE-NEUSTADT
"We shall create such living conditions for the people, [...] that they will
have enough time for cultural education and will be able to use wisely their
leisure time - a city to live in happiness." With these words, outspoken by the
Section Secretary of the SED (Socialist Unity Party of Germany) Horst
Sindermann, the construction on the new town was started.
Although the architects designed the city, chief architect Paulick noted,
the architects in the GDR are "in the first place the socialists politicians and only
in second architects". There was no doubt that the architects had to fulfill the
decisions from party and government (SPIEGEL 1964: p.66). Due to housing
shortage after the Second World War and the poor living standard in the prewar houses, the apartment construction had a key position in Eastern
Germany, saying, that "humane living conditions are a revolutionary sub-goal of
the fight of the working class". (Olbrich 1975: p.232pp.) And Halle-Neustadt is
a "real existing proof of the seriousness of the political decisions to solve the
question of living in a socialist society" (Die Stadt unserer Tage, p.330).
11
But that was just one reason for building a new city. Halle-Neustadt can
be seen as something completely new. The government wanted to create with
Halle-Neustadt a perfect little GDR in the state.
Fig. 5: View from the old city of Halle towards the new town (Bauplatz DDR, 1979)
This claim manifests in a picture more than just in a metaphoric way.
Looking down from the city of Halle, the new Halle arises on the other site of
the river in background. A highway bridge is leading out of the dense, dark
looking Halle to the white city of socialism. (Fig. 5). The design of the city is not
only against the urban planning in the capitalist country, but against everything
old. It is no surprise, that the construction of Halle-Neustadt was seen as a civil
religious armament. A townswoman tells 1974, that this city is the window,
through that the world is looking at her republic (Koplowitz 1974: p.44 quoted
by Pasternack 2012: p.9). The city represented the new state and was a
legitimation of the power.
People from all over the world visited the new city. In the magazine for
architecture of the GDR phrases from the guest book of the city were
published. These are throughout positive and full of admiration. A Western
German delegation (though it is not mentioned, what kind of delegation it is) is
speaking from a city, that can only be build in a state where the well being of
the people is most important and not the profit. The ambassador of the
socialist republic of Vietnam called Halle-Neustadt the child of socialism.
12
A visitor from France is wondering 1970, where the GDR will be in 4
years, developing in such a pace1 (Aus dem Gästebuch von Halle-Neustadt:
1974)
In poetic words, the new socialist city was described as a "city without
allotments and boundaries, not only bordering the landscape, but open to it,
unified with it. The sky is visible again like in old times, when the people of the
world where wandering around in ancient times" (Pasternack 2012: p.13).
Photographs underline this statement. In Fig. 6 the city arises behind the mist in
nature.
Fig. 6: View to the city center from the city park (Schlesier and collective: 1979)
According to the books, the construction started to give the chemical
workers of the area a better life. Long enough, the workers of the chemical
industry had lived in 280 villages around the area, needing up to two hours to
get to the factories. Their administrations spent lots of money to bring the
1 Interesting, that four of nine guestbook entries are from France. (Raymond Leroy, Secretary of the CGT of
departement du Nord,/ guest/ french architect/ H. Smotkine, professor of economic geography at
Sorbonne
13
people to work (the site of "Buna" operated 30 bus lines) (Schlesier 1972:
p.83).
It is a city without areas for different castes. While in old times the West
of the city was the quarter of the wealthy persons, Halle-Neustadt is built in the
West of the old Halle. The noble area, which is not infected by the pollution of
the industry complexes, because the wind direction is mostly blowing the
smoke to the east is now open for all people. The different classes are
intermingled instead of looking "suspiciously" to each other while living in
different areas of the towns (Schippling 1974: p.371).
Similarly, there is no separation between the different educational levels
of the people in the housing blocks: “The mayor is living in the same block like
the worker from the chemical factory and the urban planner of the city"
(Schlesier 1972: p.85).
This harmonization of classes was carried out in every details of the
architecture. All the houses are constructed out of prefabricated elements,
creating the same floor plans again and again. In fact, Halle-Neustadt was the
first city of the GDR that was completely built out of elements. With a whiff of
admiration, the Western German news magazine "Der Spiegel" noticed, that
across the inner-German border urban planning is done in a breathtaking pace.
In 1983, 96 percent of all new buildings are constructed with the prefabricated
elements, while in Western Germany eight percent of the buildings are
constructed in this method (DER SPIEGEL 1983: p. 270).
The prefabrication did not stop with the housing blocks, but also most of
the elements on the playground were prefabricated (Schlesier 1972: p.90).
Nevertheless, the problems of bad quality and monotony of the building
blocks were mentioned in the East German publications from that time. Paulick,
- in general a great advocate of standardization, - called the representatives in
the building sector as "Vulgärtechnologen" [vulgar technologist] and
"Plattenbaumafia". [prefabricated concrete slabs mafia] (Schulze 2010: p.3).
But on the other hand, the "beauty of the prefabricated buildings" is praised.
The different materials (tiles, exposed aggregate concrete, plastic), the play of
shadows at the balconies and loggias, and the arrangement of the staircases
would “create simple, but rhythmical facades”.(Fig. 7-13) (Schlesier 1972:
p.141).
14
Fig. 7-13: Different surfaces of the facades of Halle-Neustadt (Schesier 1972)
Fig. 14, Fig. 15: Living room, service hatch in a building block type “p 2”. (Schesier 1972)
Fig.16, Fig.17: Kindergarten groups (Bundesarchiv)
15
Behind these same facades someone can find the same size of flats.
Pictures are showing happy families, mostly with one or two children (Fig.4 and
5) (Schlesier 1972: p.49pp.). Sixty percent of the flat had three rooms. The
average size of the flats was 54 sqare meters. In the strict planning of the GDR,
exclusively families with children were allowed to live in these flats. The perfect
residents of Halle-Neustadt were young families with one or two children. Most
of the women were employed, and the town was called a city without
household-help. The equality of women was promoted through the practical
design of the flats and a new kitchen easy to handle. Theoretically, there was
place for all children in nursery schools and kindergartens. (Schlesier 1974:
p.331) In most of the pictures, showing children outside, they are in a
kindergarten group (Fig. 16-17).
One "avant-garde" decision was not to erect carpet-beating bars. This
was based on one hand on the equality aspect and the idea of a better life
under socialism, but on the other hand on the economic calculation. After
protestations, the steel bars were erected afterward, even though they were
not in use for 99 percent of the day (Müller 1975: p.161).
The quality of living followed the urban planning design of the modern
times. All flats had at least one room not directed to the north, a view to green
areas in a city "without chimneys and villas and backyards" (Pasternack 2012:
p.12).
But not only the family size and the usage of carpet-beating bars was
calculated. The whole city was “calculated”. Richard Paulick started to plan the
city with calculation. His aim was, to create a city with the most economic
number of inhabitants and large enough to support a cultural palace, a theater
and good sport facilities (Müller 1975: p.155). In the end, after the number of
inhabitants was raised a few times and some areas were built a little more
dense than planed in the beginning, the perfect number of inhabitants was
announced with 115.000. This number would fit the city perfectly, though
some institutions would have a little capacity overload (Schlesier 1972: p.78).
It was this phenomenon of the East, that a lively city could be
“calculated”.
The urban plan created a community of the workers, a “making the
same” of the mass. The way to work was stage-like as in a theater play
16
(Schulze 2010: p.21). In Halle-Neustadt are just 10% of the area industrial
zone. Most of the people worked in the chemical factories, which do not
belong to the city. , They were reached by city trains, departing under the city
center every 10-22 minutes. Ninety-five percent of the workers used this public
transport to reach the factories. Every morning, thousands of people came
together at the longest platform of Europe to go to work (Schlesier 1974: p.48,
p.60).
The aim of the socialist city was to educate the worker and create a
socialist, healthy and "intelligent" man. The cultural infrastructure was not just
built by plans but also used with plans.
Fig. 18 - 19: Artworks in the city (18: Klein 1979) (19: http://www.bild.bundesarchiv.de/
archives/barchpic/search/_1360336932/?search%5Bform%5D%5BSIGNATUR%5D=Bild+183J0209-0010-001)
The intention of the planner was to install artworks all over the city. In the
first five years, more than 100 artists designed sculptures for the green areas or
murals for the walls of the buildings inside or outside. And indeed, compared to
most cities in Europe, it was a high density of art (Fig. 18, 19). It is not
necessary to mention that nearly none of these artworks were abstract.2
An art guide by the city council from 1982 defined the meaning of the art
in the public space as an impulse for creative thinking and phantasy
(Pasternack 2012: p.27pp.).
To legitimate the new city and give it an identity, a historic background
was implanted and contemporary witnesses were encouraged to tell at every
2 In the socialist state abstract art was condemed. Painting abstract meant to escape from a
horrible reality, which is better not to draw (Weissmüller 2012)
17
occasion narratives and anecdotes from the history. Again, this artificial history
of Halle-Neustadt represents the wish of creating a perfect socialist city. For the
government it was not enough to start the history with the planning of the city.
Often the call of the communist party from 1923 was mentioned, which
claimed new living areas around the overpopulated city of Halle (Schlesier
1974: p.22). But mostly the March Action, a worker’s revolt, initiated by the
communist party in the Leuna factory (and other places in Central Germany) in
1921 are mentioned. In the socialist history, the city rose from the militant past
of the communist movements during the Weimar Republic (Pasternack 2012:
p.30) (Fig. 20).
Fig. 20: Meeting in the youth center. In the background the facksimile from the tanktrain,
used during the March action and rebuilt by residents from Halle-Neustadt (Deutloff 1979)
Fig. 21: City arms (http://www.halle-neustadt.info/)
This history is making the perfect socialist city even more perfect. It is
also expressed in the symbols of the city, specifically in the arms, which gave
opportunity to state the ideology and political intention in a symbolic way: "The
golden key stands for the 10 000 handovers of keys..., (they) open the doors
for family happiness and happy child's laugh, (and for) public institution for
everybody. To show, that Halle-Neustadt is the city of chemistry, the end of the
key is a benzene ring. To symbolize the connection to the old town, a star from
the City Coat of arms of old Halle was implemented." The red background is
symbolizing the history of Halle-Neustadt. It shows the "wish and fight of the
workers to create such living conditions since a long time" (Halle-Information
1989: p.2p). (Fig.21)
18
To describe the construction of the town, military expressions are used in
the medias. They could be seen as news from the "building front". The book
"Halle-Neustadt, Plan und Bau der Chemiearbeiterstadt" mention company
Kroll, who constructed three flats in one shift. In socialist rhetoric, the book is
informing the reader about 4000 workers, who were coming from four parts of
the world to build a new city in 15 years, always "fighting" for the fulfillment of
the plans in "full of deprivation". Students were coming from all over the world
to learn more about the methods of prefabricated building. But not only the
worker on the site are mentioned. The GDR as a whole, industries in all areas
of the country, are helping to construct the city in fast speed (Schlesier 1972:
p.30pp.).
The building crane is the "enthrone as the new despot of architecture".
The heroic gesture of the construction workers, who do not have to do the
hardest work any more is the marshaling of the prefabricated element (Müller,
p.154). In an interview one of the architects of Halle-Neustadt, Peter Morgner,
mentions that the builder of the housing blocks were mostly unskilled.
Sometimes prisoners did the work. The jobs as bricklayer and carpenter were
unattractive, because they were not needed in the new state, which neglected
the old housing (Herrmann 2011: p.33) In heroic gestures the workers are
pictured. (Fig. 22, 23)
Fig. 22 - 23:
Photographs
of
the construction
works
(22:
Fritsche,
1979/
23:
Schlesier,
1974)
How was Halle-Neustadt supposed to develop in the future? Texts from
the government and from the residents show some ideas of living in the
"perfect" city in the future. The official dream was to create a real city, which
19
was already attempted by construction of the city center. Some of the
buildings (e.g. the cultural palace and a 100 meter high rising building) were not
built. One scenario sounds like that: on empty areas of the buildings pictures
and films are projected. The areas are used after work as screenplays. The
area at block 360 is designed to serve movie projections, the area around are
to be converted to an open air cinema. On block 358 breaking news or
commercials are shown (without crediting the original source quoted in
Kreutzer (1998).
Pupils wrote papers and made drawings, how they were imagining the
town in 2000. A thirteen years old boy was writing:
"Most of the inhabitants will be chemical workers. They work five hours
the day. In rocket cars the workers are in three minutes in Buna and Leuna. All
the traffic is below ground. [...] Outstandingly beautiful are all the parks with the
high trees [...] the housing blocks are standing in this park like islands. Doors
are opening and closing automatically. The colors of the wall can be changed
at a button push. The furniture in the apartments can be foldaway so it
becomes a spacious room. You can profit from it at the many parties [...]."
(Koplowitz 1969)
This text does not differ much from a book from 1960, explaining the
socialist city of the future, appearing out of the "dust of the morning of the
future" (Pasternack 2012, p. 18pp.). But the future turned out to be completely
different.
CONCLUSIONS
Halle-Neustadt is a city that was planned in all details, it was even not
forgotten to implant a socialist conform history. An along the line perfectly ideal
socialist city was planned. The city and the architecture were seen as
instruments in order to form better men and bring the country closer to the real
communism, continuing thus the overall cultural program of the city. HalleNeustadt can be seen as a tool. Looking at the plans and sketches and
comparing it with other projects from that time (which for reasons of brevity
unfortunately could not mentioned in this paper, for example the "New towns"
in Great Britain) the ideas of Halle-Neustadt are not absurd. More or less they
represent the thinking of that time, and it even can be said, that the architects,
20
partial students from Bauhaus, created the city after the propositions of the
CIAM (Congrès Internationaux d’Architecture Moderne). What differs here when
compared to the “new cities” in the west is mainly the intervention of the politics
and ideology in this project in this special way and mostly the material and the
buidling construction. But within the GDR, where the living standard never
reached the level of Western Germany, Halle-Neustadt was a civilian project
that should have shown the predominance of the Socialist System against the
Capitalist System. Publications never got tired to mention, that in Western cities
the renters of apartments and residents were suppressed by the capitalist
investors, who cared about profit, but not about well-being of people.
Heinrich Altenmüller
21
BIBLIOGRAPHY
Author unknown (1964), Sowjetzone: schöner Wohnen, DER SPIEGEL
31/1964: p.66-67.
Unknown author (1979): Bauplatz DDR, in: Architektur der DDR, 9/1979,
p. 554-560).
Author unknown (1983), Wir hatten nie Probleme mit Überfluß - SPIEGEL
Report über Architektur und Städtebau in der DDR, DER SPIEGEL 39/1983:
p.254-271.
FRITSCHE, H (1979): Bauen zum Wohle der Menschen und zur
Stärkung unserer Republik, in: Architektur der DDR, 9/1979, p. 518-520.
HERRMANN, D. (2012): Halle-Neustadt - späte Besinnung auf die
Moderne
by
http://www.kulturblock.de/downloads/Halle-Neustadt.pdf,
accessed 31.01.2013.
KOPLOWITZ, J. (1974): Die verlängerte „Taktstraße (1). Grund zum
Feiern, in: Neue Deutsche Literatur 11/1974, p. 3-51.
KREUTZER, D. (1998): Lichter des Ostens. Lichtwerbung und
Lichtgestaltung in der DDR, Vorzeigeprojekt Halle-Neustadt: Absturz einer
Vision, in: Licht – Planung, Design, Technik, Handel 6/1998, p. 588-593.
MÜLLER, M. (1975) Das Leben eines Architekten. Porträt Richard Paulik.
(Saale: Mitteldeutscher Verlag).
OLBRICH, H. (1975) Architektur und Städtebau in der DDR - Aspekte
und Probleme der sozialistischen Alternative. In Petsch, J. (ed.): Architektur und
Städtebau im 20. Jahrhundert, (Westberlin: Verlag für das Studium der
Arbeiterbewegung), p. 230-247.
PASTERNACK, P. (2012) Zwischen Halle-Novgorod und Halle-New
Town: Der Ideenhaushalt Halle-Neustadts, in Der Hallesche Graureiher 2012–
2: researchpaper of the institut for socioliogy, (Halle, Martin-Luther-Universität
Halle-Wittenberg).
22
SCHLESIER, K. and team of authors (1972): Halle-Neustadt. Plan und
Bau der Chemiearbeiterstadt, (Berlin: Verlag für Bauwesen).
SCHLESIER, K. (1974): Halle-Neustadt – eine Stadt unserer Tage, in:
Architektur der DDR 6/1974, p. 330-333.
SCHLESIER, K. (2005), Zwischen Freundschaft und Kollegialität, in:
Thöner W. Müller P. (ed.): Bauhaus-Tradition und DDR-Moderne: der Architekt
Richard Paulick (Berlin, deutscher Kunstverlag), p. 156-173.
SCHULZE, H (2010): Wohnfabrik. Elemente der „sozialistischen Stadt am
Beispiel Halle-Neustadts, Phase 2 Nr. 35, p. 20-23.
Various authors (1974): Aus dem Gästebuch von Halle-Neustadt, in:
Architektur der DDR, 6/1974, p. 325.
WEISSMÜLLER, L. (2012) "L'art pour le snob" - Die Documenta in ihrer
Frühphase, in: http://www.sueddeutsche.de/kultur/die-documenta-in-ihrerfruehphase-lart-pour-le-snob-1.1375437 (accessed 27.01.2013).
23
24
1//Introductie
De verwoesting die de tweede Wereldoorlog
teweeg had gebracht, was aanzienlijk. Door de grote
vraag naar huisvesting, werd er nadruk gelegd op
kwantiteit: hoe meer wooneenheden, hoe beter. In de
binnensteden verrezen talrijke repetitieve woonblokken
uit de as van de 19de eeuwse wijken, meestal
beantwoordden deze slechts aan minimum
standaarden en droegen ze bij aan de vervreemding
van de inwoner ten opzichte van zijn stad.1 Deze
saaie, reductieve huisvestingsprojecten waren slechts
een schim van de utopische ambities van de
moderne beweging. Al snel vervlakte het
architectuurdiscipline tot de principes van vastgoed. 2
Het Charter van Athene werd gesimplificeerd
tot de vraag in welke mate men de verschillende
stedelijke functies diende te scheiden of te
vermengen. Deze scheiding van functies werd over
heel Europa toegepast, maar stuitte steeds meer op
kritiek toen duidelijk werd dat de sociale noden van de
bewoners
verwaarloosd
werden.
Ook
het
toenemende verkeer, teweeggebracht door de
zonering, en de verbonden kosten werden uiteindelijk
als onwenselijk beschouwd.3 De schuld werd op de
doctrines van de CIAM geschoven, maar haar
aandeel dient gerelativeerd te worden. Het Charter
was niet, zoals algemeen gedacht, het product van
een unaniem akkoord.
TEAM X
Megastructuren
antwoord?
als
Maar ook binnen de moderne beweging zelf,
rezen er vragen rond de validiteit van een absoluut,
universeel toepasbare stedenbouw. De jongere
generatie – Team X – trachten de sociale en
historische dimensie terug in de architectuur en
stedenbouw te brengen. De vraag is in hoeverre ze
geslaagd zijn de mens terug een plaats te geven in de
stad.
1
William J.R. Curtis, Modern architecture since 1900 (Londen: Phaidon Press Limited, 2009), 529-530.
Ibid, 548
3
UN Economic Commission for Europe, Human settlements in Europe : post-war trends and policies (New
York: United Nations, 1976), 7.
2
25
2//CIAM 4 en het Charter van Athene
In 1933 voer de ss. Patris II de deelnemers aan CIAM 4 van Marseille naar Athene. Op het cruiseship
zou gediscussieerd worden over de Funtionele Stad. Er werd onderzoek gedaan naar 33 steden om
hieruit principes te distilleren voor het plannen van de nieuwe stad.
Hoewel men wel degelijk vaste regels zocht voor de ideale stad, besloot men slechts een voorlopig
document op te stellen met de Constateringen die het onderzoek hadden opgebracht. Ze werden in
vier categorieën onderverdeeld: wonen, recreatie, werken, verkeer. Hierop werden enkele eisen
vooropgesteld: het wonen moest opgelost worden met hoogbouw, opdat de begane grond
gevrijwaard zou worden voor sport en spel; de stad diende voldoende voorzien te worden van groen;
het werken en wonen dienden zo dicht mogelijk bij elkaar te liggen, maar wel gescheiden te worden
door middel van een groene buffer; het verkeer diende opgesplitst te worden, de verkeerssoorten
dienden ongelijkvloers te kruisen en straten werden gedifferentiëerd naargelang hun functie:
woonstraten, wijkstraten en hoofdwegen.4 Maar er werd tegelijk nadruk gelegd op de relaties die
dienden te bestaan tussen de vier functies. Daarenboven is het belangrijk het voorlopig karakter van
deze Constateringen op te merken.
Le Corbusier greep echter de kans om hiervan een eigen interpretatie – steunend op de principes
van zijn Ville Contemporaine, Ville Radieuse en Ville Voisin – door te drukken in La Charte d’Athènes,
waarbij hij de Constateringen nadrukkelijk van hun voorlopige karakter ontdeed door ze als krachtige
stellingen te formuleren. De vier categorieën werden elk een zone, waarbij hij het het belang van de
relaties hiertussen negeerde en verving door de autonomie van elke zone te benadrukken. Ten
onrechte werd het Charter uiteindelijk als officieel CIAM document beschouwd, waardoor de kritiek
op de naoorlogse stedenbouw grotendeels op CIAM werd geuit.5
3//Kritiek van binnenuit
Tegen 1953 werd de vervreemding van de mens ten opzichte van de stad zichtbaar. Op CIAM 9/
Habitat in Aix-en-Provence, werd hier op gewezen door de Commissie Stedenbouw. De architect en
de planner dienden de mens terug hun identiteit te geven door de introductie van de visuele groep
als architectonisch element; een relatief kleine herkenbare groep woningen.
Ook de jongere generatie architecten uitten hun bezorgdheid op de Funtionele Stad en de
voorgeschreven tabula rasa.
‘While the solutions to the individual dwelling have reached high standards, there has been
an almost complete failure to produce solutions for the higher forms of association.’ 6
De naoorlogse reconstructie van steden volgens de principes het Charter van Athene voldeed niet
aan de eisen van het leven: er werd geen plaats gegeven aan de mensen om te verenigen of te
ontmoeten. Deze steden confronteerden de architecten met de onmogelijkheid de reële problemen
van de stad op te lossen met een al te simplistische zonering van functies. 7
4
Auke van der Woud, Het Nieuwe Bouwen, Internationaal, CIAM, Volkshuisvesting, Stedebouw (Delft: Delft
University Press, 1983), 71.
5
Ibid, 72.
6
Curtis, Modern architecture, 324.
7
Van der Woud, Bouwen, 102.
26
De ‘jongeren’ – het latere Team X – benadrukten het belang van de begrijpelijkheid, helderheid van
organisatie binnen de stedenbouw. De leefomgeving oftwel Habitat, werd opgevat als een geheel
van hiërarchische relaties tussen mensen. De leefomgeving van het individu moest dus als een deel
van de gemeenschap vormgegeven worden, door deze hiërarchische verhouding zou men eindelijk
de stad begrijpelijk voor de mens kunnen maken. ‘Human association’ en ‘urban re-identification’
werden de onderwerpen van de latere vergaderingen van Team X.
De structuur en samenhang van de wooneenheden dienden bovendien opnieuw ontworpen te
worden voor elke gemeenschap. Aandacht ging dus uit naar lokale en regionale kwaliteiten, er werd
gepleit voor een sprong van universele naar specifieke, context gebonden oplossingen. 8 De rigide
geometrische plannen van La Ville Radieuse werden verworpen ten voordele van organische groei
en mogelijkheid tot verandering.
Innovatieve stedelijke ontwikkeling zou in de eerste plaats ontstaan vanuit het bestuderen van
menselijk gedrag en het denken over het wonen. Een nieuwe taal van architectuur zou gegenereerd
worden door deze patronen van het wonen.9
De oprichting van Team X was echter geen breuk met de moderne beweging, de leden wensten de
poëzie van de vooroorlogse modernisten te evoceren juist door het herformuleren/kanaliseren van
moderne principes, aangepast aan de transformaties die de wereld heeft ondergaan.10
4//Team X en Megastructuren
Hoewel men de vervreemding van de mens erkende, stelden de hoofdfiguren binnen Team X toch
‘megastructuren’ voor, wat opnieuw wijst op de continuïteit tussen de oude en nieuwe garde in hun
utopisch denken. Jaap Bakema, Alison en Peter Smithson, Georges Candilis, Alexis Josic en
Shadrach Woods maakten vanaf de jaren 50 tot midden jaren 60 grootschalige ontwerpen die
bestonden uit ‘wandgebouwen’ en wandelplatformen in de lucht die de mens met zijn mede-mens
zou herenigen, en de van de auto zou scheiden. Men trachtte sociale idealen – met begrippen als
verandering, groei, samenhang, cluster, identiteit en interrelatie – en ontwerpidealen te verzoenen,
evenals aan de nieuwe naoorlogse condities te beantwoorden – enerzijds de urgente wederopbouw
die vooral bouwen voor de massa eiste, en de toenemende mobiliteit anderzijds. 11 Pas op het einde
van de jaren 60 werd dit geloof in de maakbaarheid van de samenleving aan wankelen gebracht.
Maar hoewel men pleitte voor het herenigen van mens en technologie in de moderne samenleving,
brachten hun megastructuren geen verheldering voor de mens. De complexe structuren en
opgestelde plannen bleven even vervreemdend en ontwrichtend als de projecten uitgevoerd volgens
het Charter. 12
Het idee van mobiliteit gecombineerd met het belang van gelegenheid tot ontmoeting als inzet van
de naoorlogse samenleving, geeft evenwel interessante circulatieschema’s, zowel op niveau van het
gebouw als de stad. Bovendien trachtten ze nieuwe architecturale vormen te zoeken die een
graduele overgang tussen het oude stadsweefsel en het nieuwe gebouw mogelijk maken. De
8
Max Risselada et al., Team 10 in search of a Utopia of the present (Rotterdam: Nai Publishers, 2005), 13.
Tom Avermaete et al., Team 10/ Between Modernity and the Everyday (Delft: Delft University Press, 2003),
174.
10
11
Hans Ibelings et al., Van den Broek en Bakema/ 1948-1988/ Architectuur en stedenbouw (Rotterdam: Nai
Uitgevers, 2000), 31.
12
9
27
stedelijke en private ruimtes zouden zich door overlappingen complexer tot elkaar moeten
verhouden. De ‘street-in-the-air’ of ‘access deck’, die tegelijk het sociale karakter van een archaïsche
straat behield en de voetganger van het gevaarlijk gemotoriseerd verkeer beschermde, speelde
hierdoor een belangrijke rol in elk grootschalig project. 13
In de zoektocht naar een nieuwe architecturale vormgeving, werd er onvermijdelijk naar de Unité
d’Habitation van Le Corbusier gekeken. Hoewel deze tegelijk het poëtisch ideaal – de brute
vormentaal – van Team X belichaamde, was de Unité ook gebaseerd op dezelfde principes die de
catastrofale zonering van de naoorlogse steden hadden teweeg gebracht. De leden van Team X
probeerden hierop de fundamentele lessen van de Unité om te vormen naar een flexibeler model,
dat wél aanpasbaar was naargelang de context – de stad, de samenleving en het klimaat.14
4/1//Unité d’Habitation
De Unité d’Habitation werd als een miniatuur van
een wijk ontworpen, met straatverlichting,
bankjes, een plein op het dak en zelfs een
winkelgallerij. De gangen die toegang geven tot
de appartementen, werden ‘des rues intérieures’
genoemd.15
Men kan de Unité als het begin van een
typologische traditie beschouwen in de
naoorlogse jaren, maar het representeert tegelijk
ook culminatiepunt van de architecturale theorie
van Le Corbusier. Binnen dit project vindt men
sporen terug van Plan Obus, de à redents
woningen van de Ville Radieuse, de immeubles
villas en zelfs de Citrohan woning. Bovendien
kan men ook de link leggen met de ocean liner,
een object van fascinatie voor Le Corbusier.16
Hoewel de Unité als een kleine wijk beschouwd
werd, een gemeenschap van mensen die elkaar
konden treffen in de ‘rue intérieure’ en de
winkelgallerij,
kan
men
al
snel
de
ontoereikendheid van dergelijke interne straten
inzien. Ze zijn geen evenwaardig sociaal equivalent voor de gelijkvloerse straten in een dense
stedelijke omgeving. De frequentie van voetverkeer binnen een ‘rue intérieure’ zou nooit even hoog
kunnen liggen als in de stad zelf. Er bestaat dus nauwelijks een ontmoetingsbasis.17
Hoe werd dit principe dan in de projecten van Team X omgevormd? De ‘rue intérieure’ werd eerst
en vooral vervangen door de ‘street-in-the-air’, die dus open waren en een zicht boden over het
gebouwencomplex en de interconnectiviteit hiervan duidelijk maakten.
13
Ibid, 447.
Curtis, Modern architecture, 442-443.
15
Alban Janson, Le Corbusier : Unité d'habitation, Marseille (Stuttgart/Londen: Menges, 2007), 37.
16
17
Ibid, 441.
14
28
4/2//Peter en Alison Smithson
Golden Lane 19511951-1952
In de wedstrijd voor de Golden Lane Housing, werd er
duidelijk een herwerking gemaakt van de Unité
d’habitation. Hier probeerden de Smithsons de ‘streets-inthe-air’ op te laden door ze ook effectief naar
‘bestemmingen’ – winkeltjes, postbussen, telefooncellen,
etc. – te laten leiden, waardoor een groter aantal mensen
hier gebruik van zouden maken. Het toegenomen verkeer
zou de straat toelaten een sociale entiteit te worden, een
plaats en niet slechts een gang of balkon.
De aanwezigheid van groen, tuintjes binnen het complex,
ook op niveau, versterkten de associatie van het ‘gewone’
huis met tuin op de begane grond met die van de Golden
Lane. 18
Hoewel mobiliteit een toenemende rol kreeg binnen de
ontwerpen van Team X, bleef de nadruk op de scheiding
van voet- en autoverkeer liggen:
‘The streets are safe play-spaces, for the only wheeled
vehicles are the tradesmen’s hand- and electrically
propelled trollies.’19
Het Golden Lane project werd nog steeds opgevat als
simulering van de werking van een wijk of stad. Maar hoe
kan een eenzijdige street-in-the-air sociologisch of zelfs
fenomenologisch
vergeleken
worden
met
een
dubbelzijdige straat met woningen aan weerzijden?20
18
Chuihua Chung, The charged void: urbanism/ Alsion Smithson and Peter Smithson/ Extended (New York:
The Monacelli Press, 2005), 85-88.
19
Ibid, 85-88.
20
Risselada et al., Utopia, 291.
29
Hauptstadt Berlin1957
In dit project stelden Alison en Peter Smithson een
stad voor die het idee van absolute mobiliteit
omarmde. In wat bijna een letterlijke tegenreactie lijkt
op de strikte scheiding van functies, vooropgesteld
door het Charter van Athene, werden juist alle
functies maximaal met elkaar verbonden. Hoewel het
verkeer horizontaal verdeeld werd – een netwerk voor
het autoverkeer op de begane grond en 10 meter
hierboven een netwerk van geconnecteerde
platformen voor de voetgangers – kon men op elke
kruising verticaal circuleren met behulp van
roltrappen. 21 Voor de Smithsons leek dit destijds
praktisch, maar voor ons klinkt dit nu als pure
waanzin.
Opdat het voetgangersplatform niet in onbruik zou
geraken, werden functies voorzien die enkel
toegankelijk zouden zijn vanop dit niveau.
Opnieuw treffen we een overschatting van ruimte voor
zowel gemotoriseerd als voetgangersverkeer aan. De
wil om beide van elkaar te scheiden resulteert steeds
in het teruggrijpen naar ‘verscheidene functies’ die de
‘streets-in-the-air’ kunnen opladen, met name
winkeltjes.
21
Chuihua Chung, The charged void: urbanism/ Alsion Smithson and Peter Smithson (New York: The
Monacelli Press, 2005), 45.
30
4/3// Jaap Bakema
Bakema en zijn partner van den Broek ontwierpen vanaf 1948 megastructuren, die de tijdsgeest van
de naoorlogse maatschappij reflecteerde. Binnen deze pluralistische samenleving groeide het geloof
in de maakbaarheid van de samenleving en trachtte men moderne verschijnselen als groeiende
welvaart, mobiliteit, bevolkingsgroei, emigratie en toename van vrijetijdsbesteding in gebouwde
structuren te verruimtelijken. Tegelijk werd ruimte gegeven aan groei, vrijheid en nieuwe
maatschappelijke ontwikkelingen. Daarnaast dacht Bakema vanuit de menselijke beleving, met
nadruk op de geborgenheid van de plek, de menselijke maat, en het verband van die plek met het
grotere geheel.22
Ook in Bakema’s werk vormt de infrastructuur een belangrijk uitgangspunt voor zijn megastructuren.
Er werd nog steeds uitgegaan van een scheiding tussen gemotoriseerd en traag verkeer, maar er
moest een verweving plaatsvinden tussen grote ‘horizontale en verticale verkeersstromen’ en
stedelijke bebouwing. De verkeersruimten en verblijfsruimten, werden hoewel programmatisch
verschillend, ontworpen als een ‘continue ruimte van stedelijke verbindingen’. Door overlappingen
van infrastructuur en gebouwen te creëren, ontstonden kruispunten en ontmoetingsplaatsen. De
verschillende niveaus worden net als bij de Smithsons door bruggen, hellingbanen, trappen en liften
met elkaar verbonden. Opnieuw zien we de harde reactie tegenover de zonering van het Charter.
‘Wij vonden ze juist in plaats van alle functies uit elkaar halen alles in elkaar moesten schuiven, omdat
dát een stad of dorp is’. 23
Om een minder steriele omgeving te creëren, werden er drie principes gehanteerd bij het ontwerpen
van de megastructuren: ‘alle functies werden onderscheiden in plaats van gescheiden; in
stedenbouwkundige ruimte moest continuïteit aanwezig zijn; en sociale verantwoordelijkheid maakte
nadrukkelijk deel uit van de programmering’.24
Om de verkeers- en verblijfruimtes in de dynamische stad te verbinden, introduceerde Bakeam het
‘kernwandgebouw’: een lang gerokken gebouw van vijftien à veertig verdiepingen die zowel
woningen als commerciële functies bevatten. De gebogen vorm bakende de ruimte af, maar moest
de schaal, het silhouet en de maat van stad ervaarbaar maken.
Meestal werden de
25
kernwandgebouwen als schermen langs en over verkeerswegen gebruikt.
22
Ibelings et al., Bakema, 8.
Ibid, 33-34.
24
Ibid, 34.
25
Ibid, 36.
23
31
Hauptstadt Berlin 1958
In de inzending voor Hauptstadt Berlin werden gebogen
‘Kerngebäude’ aan de randen van het centrum langs een rondweg
geplaatst. Deze vijftien verdiepingen hoge gebouwen van
begrensden het hart van de stad en creëerden tegelijk een poort
naar het centrum. Dit ontwerp legde veel nadruk op de
infrastructuur, zoals gebruikelijk voor Team X. Het auto- en
voetgangersverkeer werden kruisingsvrij verdeeld over verschillende
niveaus. De kernwandgebouwen bevatten winkel-, woonen
kantoorfuncties, parkeerplaatsen en enkele bijzondere functies zoals
een universiteit of ministerie.26
Stadsuitbreiding Amsterdam Pampus 1964
Het ontwerp Pampus werd gepresenteerd door
Bekema en van den Broek als een bijdrage aan
de oplossing voor de toekomstige, totale
urbanisatie
van
Amsterdam.
Het
uitbreidingsplan werd opnieuw vanuit een
maximale mobiliteit van de inwoners bedacht.
Bereikbaarheid en de ervaring van de context
van open land en water stonden centraal in dit
gigantisch plan, dat uit vier eilanden met een
lineaire structuur bestond, verbonden door een
centrale verkeersader, autowegen en een
monorail. Elk eiland huisde verschillende
woonwijken die op hun beurt ontsloten werden
door
een
fijn
verkeersnetwerk.
Kernwandgebouwen bevonden zich aan
weerszijden van de verkeersader. Ze vormden
een buffer en tegelijk een overgangselement
naar
de
achterliggende
woonen
recreatiegebieden. Deze wanden bevatten
opnieuw een mix van winkels, kantoren en
woningen.27
26
27
Ibid, 36.
Ibid, 37-38.
32
4/4//Georges Candilis, Alexis Josic en Shadrach Woods
Candilis, Josic en Woods opereerden volgens het ‘from stem to cluster’ principe, waarbij de
Europese stad opgevat werd als een structuur van een tros druiven. Elke vertakking van deze tros
stelde een kleine entiteit voor die verschillende gradaties tussen de private en publieke ruimte
omvatte. Hoe meer de stengel vertakte, hoe meer men zich van de complete publieke ruimte
verwijderde en de private ruimte geleidelijk aan binnenkwam. De stad werd door Team X niet gezien
als een concentrisch model met één historisch centrum, maar wel een tros van verscheidene
centra.28
ToulouseToulouse-Le Mirail 1961
De New Town voor 100 000
nieuwe inwoners is een belangrijk
voorbeeld van een Team X
megastructuur, omdat de plannen
wel grotendeels uitgevoerd zijn
geweest. Ten zuid-westen van de
bestaande stad werd er een
uitbreiding voorzien voor de
groeiende populatie van onder
andere ‘repatriés’ uit Algerije.
Hier werd de structuur van
wandelplatformen op verschillende
niveaus
gebaseerd
op
de
bestaande groenstructuur, volgens
de geografische data van het
terrein.
Hierop
werden
de
woonblokken ingeplugd.29 Tussen
de hoogbouw en de ‘streets-in-theair’ bevond volgens het ontwerp
zich nog een extra laag van
laagbouw woningen, zodat een
continu stedelijk weefsel uit de
differentiatie van typologieën en
publieke ruimtes zou ontstaan.
Helaas de laag bestaande uit
laagbouw nooit uitgevoerd door de
overheid. Het toonde eveneens de
zwakte
van
dit
soort
megastructuren,
het
‘stengel’
principe van Candilis, Josic en
28
Tom Avermaete, Another Modern/ The post-war architecture and urbanism of Candilis-Josic-Woods
(Rotterdam: Nai Publishers, 2005), 263.
29
Ibid, 274.
33
Woods vertrouwde op een gelijke ontwikkeling op
alle stedelijke schaalniveaus.30
Door het ontbreken van de laagbouw, veranderde
de beleving van de schaal en de publieke ruimte
van karakter. Het grootste probleem was dus de
onaangepastheid van de verschillende functies
aan het mogelijke ontbreken van een onderdeel
van een ‘stem with cluster’.
30
Ibid, 279.
34
5//Conclusie
Uit de geselecteerde projecten van Alison en Peter Smithson, Jaap Bakema, Georges Candilis,
Alexis Josic and Shadrach Woods kunnen we al snel afleiden dat deze structuren desondanks hun
goede bedoelingen geen oplossing konden vormen voor de problemen die zich stelden in de
naoorlogse context. Eind jaren 60 stuitten de megastructuren op kritiek. De grootschaligheid en
massaliteit werden als onmenselijk in de leefomgeving ervaren, terwijl een van de argumenten voor
de megastructuur juist een gevarieerde leefomgeving was geweest. 31 Vooral de schaal en
overschatting van de ruimte nodig voor zowel het auto- als voetgangerverkeer vallen hierbij op.
Hoewel menselijke ontmoeting een van de uitgangspunten vormde van Team X, werd de gebruiker
van de structuur in een haast eindeloos grote ruimte gegooid. Het fanatiek verticaal verweven van
beide verkeersniveaus door middel van talloze trappen, liften, hellingbanen en zelfs de gebouwen,
lijkt een eerder simplistisch antwoord op de zonering van het Charter van Athene.
Uit onderzoek bleek dat de bewoner boven de zesde verdieping elk contact met de bodem verloor.
Daarnaast werden de kernwandgebouwen te willekeurig ingevuld, door een mengeling van
parkeerplaats, winkels, kantoren en woningen. Deze vormden daarenboven nog eens als schermen
langs de drukste wegen, wat de kwaliteit van het wonen zeker zou dalen.32
Zoals Aldo Van Eyck, zelf lid van Team X, het formuleerde: de vernaculaire habitat kon onmogelijk
het terrein van de architect zijn, deze groeit uit spontaniteit door de mensen zelf. Maar in de
hedendaagse stad, waar het vernaculaire verloren is gegaan en door pluraliteit vervangen is, kan
men de vraag stellen hoe de architect vorm kan geven aan een maatschappij zonder vorm.33
In zekere zin heeft Team X gegrepen naar een een ultiem en hoger doel: het maken en verbeteren
van de naoorlogse stad temidden van nieuwe maatschappelijke en technologische ontwikkelingen.
Maar de maakbaarheid van de samenleving bleek slechts een droom.
31
Ibid, 38.
Ibid, 38.
33
Risselada et al., Utopia, 290.
32
35
6//Bibliografie
Avermaete, Tom et al. Team 10/ Between Modernity and the Everyday. Delft: Delft University Press,
2003.
Avermaete, Tom. Another Modern/ The post-war architecture and urbanism of Candilis-JosicWoods. Rotterdam: Nai Publishers, 2005.
Chung, Chuihua. The charged void: urbanism/ Alison Smithson and Peter Smithson. New York: The
Monacelli Press, 2005.
Chung, Chuihua. The charged void: urbanism/ Alison Smithson and Peter Smithson Extended. New
York: The Monacelli Press, 2005.
Curtis, William J.R. Modern architecture since 1900. Londen: Phaidon Press Limited, 2009.
Ibeling, Hans et al. Van den Broek en Bakema/ 1948-1988/ Architectuur en stedenbouw.
Rotterdam: Nai Uitgevers, 2000.
Janson, Alban. Le Corbusier : Unité d'habitation, Marseille. Stuttgart/Londen: Menges, 2007.
Mumford, Eric. The CIAM discourse on urbanism, 1928-1960. Massachusetts: MIT, 2000.
Risselada, Max et al. Team 10 in search of a Utopia of the present. Rotterdam: Nai Publishers,
2005.
UN Economic Commission for Europe. Human settlements in Europe : post-war trends and policies.
New York: United Nations, 1976.
Van der Woud, Auke. Het Nieuwe Bouwen, Internationaal, CIAM, Volkshuisvesting, Stedebouw.
Delft: Delft University Press, 1983.
36
Theorie en geschiedenis van de stedenbouw: bijzondere vraagstukken 2
Les grand ensembles: Märkisches Viertel
Jana Hofmann
8/02/2013
The Märkisches Viertel is located in the north west periphery of Berlin in the district
Reinickendorf and has been one of the first and greatest urban settlements in Germany after
the Second World War. During the east-west division the Berlin Wall touched the
neighbourhood of the Märkisches Viertel in the east.
History:
The area where the Märkisches Viertel has been built, before has been accounted partly as
farmland and a colony of allotment plots 1. In the course of the housing shortage after the First
World War and the World Economic Crisis, non official residents settled in this area since the
1920ies and started to build arbours and small huts. After the Second World War another
wave of settlers came along from the bombed city centre. The allotment gardens have not
only been used for living, but also for food production. This colonization has been tolerated
widely by the authorities for a long time. After the Second World War about 10,000 people
have been registered in this area.2
The inhabitants of the allotment gardens, in Berlin also called humorously Laubenpiper,
mostly belonged to the poorest classes of population. Due to missing electricity, canalization
and drinking water supply, the inhabitants had not only to
suffer from inconvenient living conditions, but also from
bad hygienic conditions. 3 Caused by these hygienic
problems and also by social problems like youth crime
and a high number of department guardianships the
authorities became aware of these so-called Green Slums
of Wittenau (Grüne Slums von Wittenau)4. A report from
1959 proved an out of scale number of cases of
tuberculosis and rheumatism.5 As a measure against
these negative appearances a complete change of the
area was determined. A concept of social housing was
developed.6 Principal of this project has been the nonprofit housing association GeSoBau.
The concept was generated by the architects Hans Müller,
Georg Heinrichs and Karl Fleig as well as by the Minister
of Construction of the Berlin Senate (Senatsbaudirektor)
Werner Düttman.7 About 30 national and international
architects were engaged in the design of the buildings.
The plans for the new buildings required that most of the
huts had to give way to the new emerging city. The
concerned Laubenpieper got a small compensation of
1300 DM for the removal. 8 From 1963 till 1974 17,000
1: Idea sketch by Georg
flats for about 40,000 inhabitants have been built on an Figure
Heinrichs (1962), Source: 40 Jahre
9
area of nearly 280 hectare.
Märkisches Viertel p.167
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Von der Wohnlaube zum Hochhaus S.27
cf. 40 Jahre Märkisches Viertel p.14
cf. 40 Jahre Märkisches Viertel p.13 f.
Das “Märkische Viertel” p.7
cf. MV Plandokumentation p. 4
cf. MV Plandokumentation p.4
40 Jahre Märkisches Viertel S.117
cf. Modern Architecture in Berlin, not paginated page following column N055.
37
Concept:
A master-plan defines the position, direction and
height of the buildings. The interior and exterior
design has been in the responsibility of the particular
architects of each building. 10 The design concept of
the Märkisches Viertel consists of three arms of
shackles of high-rise buildings with varying heights
that are meeting in one centre. The joint connection
forms a social and commercial centre. The curved
arms of high-rises are embracing preserved houses
of the former allotment garden colony. The green of
the small houses and the extensive green space Figure 2: Location plan (1966), Source: 40
between the high-rises affects the green character Jahre Märkisches Viertel p.53
of the neighborhood. The Märkisches Viertel
belongs to the greenest parts of Berlin. 11 Its program includes residential buildings, social
facilities for children, baths, buildings for culture,
shops, a commercial centre and a community
centre.12 It should both improve the area by a mixed
concept of inhabitants from different classes as well
as deal with the housing shortage after the Second
World War by increasing the density of the
buildings.13 To preserve recreational value, the
architects decided to mix extended green space with
high-rises. This idea gets supported by a small lake.
In order to the existing residential market which
contain mainly one and two room flats in Berlin the
planing team decided to build big flats for families
with many children as the number of children was
very high in this area. 14 At the end the area offered
room for about 60,000 people.15
One of the main concerns was to take care that the
area would not become a so-called bedroom
community but a lively urban structure.16 One
strategy to provoke cultural processes and an
3: Floor plan residential group 907
possibility for an identif ication of the new residents Figure
Source: MV Plandocumentation p.61
with the neighborhood was to arrange art in the
public space.17
Criticism:
The history already lets assume that this project possesses a high potential of conflict. The
opinions reached from complete enthusiasm to strong critique. While the projects was
considered as a showcase measurement against inhospitable cities 18, it caused a lot of
debates and protests even outside of Berlin from all sides. The Laubenpieper protested
without success against the destruction of their arbours. The detractors accused the
responsible persons to pursue social domestic construction instead of social urban
development, in other words to design architecture not for the inhabitants, but more for the
reputation of the architects.19
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
http://www.kgi.ruhr-uni-bochum.de/projekte/rub_expo/k6/k6_t3.htm (27.11.2012)
cf. sido, die maske und der block p.14
http://www.kgi.ruhr-uni-bochum.de/projekte/rub_expo/k6/k6_t3.htm(27.11.2012)
40 Jahre Märkisches Virtel S.9
http://www.kgi.ruhr-uni-bochum.de/projekte/rub_expo/k6/k6_t3.htm (27.11.2012)
cf. Das “Märkische Viertel” p.68
38
Due to the concept of social housing, the group of residents at the beginning consisted mainly
of the former inhabitants of the allotment gardens and of socially deprived families. Some of
the flats have been allocated for “unsocial” (literally: “asozial”) people from the lowest social
class like homeless people, as is documented for instance by a complaint about wilful caused
vandalism and dirt by one inhabitant. 20 Also, the – in comparison with other neighbourhoods in
Berlin – high number of non-workers shaped the first years of the new neighbourhood.
Additionally the compulsive relocation into more expensive new buildings affected the social
problems of the inhabitants. Not even the advancement that these flats symbolized for many
people could hide the fact that they had to pay higher rents than before. 21 It has not been the
quality of living that determined the bad reputation of the Märkisches Viertel. Especially at the
beginning, problems like missing transport connections and infrastructure during the
construction phase of eleven years made living difficult in the Märkisches Viertel: it turned out
that the Märkisches Viertel had a much higher percentage of children and youths than other
neighbourhoods of Berlin. Planning did not take that into account sufficiently. As a result there
was a lack of kinder gardens, schools and other facilities for young people. 22
Not only the local population engaged in this discussion. All that leaded to an immense
commentatorship in the media. The weekly magazine Der Spiegel for instance used
headlines like “Slums verschoben” (slums moved) or “Menschen im Experiment” (people in
experiment).23 Especially the student activism of 1968, as well as socialist and communist
movements criticized the serious deficit in the field of urban planning. However, with the
conclusion of the construction works the Märkisches Viertel disappeared out of the media's
agenda and most of the protest died down. But the problems themselves did not disappear at
once.24 So: what has changed since then and what image does the Märkisches Viertel have
today?
Image:
Today the initial protests and discussions have been buried in oblivion. Meanwhile the matters
of the Märkisches Viertel occupies locals only. The initially poor infrastructure has been
signif icantly improved. Nevertheless, the bad reputation adhered to the neighbourhood and
did only fade very slowly by the time. Some well-known inhabitants and children of the
Märkisches Viertel have affected the public opinion about it from which the image of the
neighbourhood does not always take benefit. For instance, the two members of RAF (Rote
Armee Fraktion, a left wing terrorist group), Ulrike Meinhof and Horst Mahler, did not improve
the image of the Märkisches Viertel. They did not choose the Märkisches Viertel for living and
their political operations randomly. They considered the Märkisches Viertel as a base, a
satellite town of the proletariat, where they wanted to use the opportunity to instigate the
proletariat.25 Other, more positively connotated famous inhabitants were the football player
Benjamin Köhler, the film maker Max Willutzki, and the German-Chinese architect Chen Kuen
Lee.
The current image of the Märkisches Viertel is complex and not easy to understand. The
opinions rather clash together and seem heterogeneous. Also a famous inhabitant, the
scandal rapper Sido refers to live in the Märkisches Viertel in his song Mein Block, that helped
his career to a break-through. In this song he describes the different people living there. In
doing so, he raises the impression that the whole neighbourhood is populated by drugs and
criminality. The people – unemployed, drug addicted, violent, etc. – do not seem to have any
perspectives in their live. Nevertheless he expresses the solidarity of himself and of the
inhabitants to the Märkisches Viertel. The inhabitants as it seems form a community.26
The statistics indicate a different picture, than the one that Sido draws. Obviously violence,
criminality and drugs are rather lower than in other comparable parts of Berlin. 27 Sido reacts
20
21
22
23
24
25
26
27
cf. MV Plandokumentation p.3f
cf. http://www.isioma.net/sds070910.html (5/01/2013)
cf. http://rapgenius.com/Sido-mein-block-lyrics (5/01/2013)
cf. sido, die maske und der block
39
to that fact with his own logic. The reason for the low criminality is that the Märkisches Viertel
has its own justice system of the streets. The people in the Märkisches Viertel do not appeal
to the police. A rather unlikely argument.
Nevertheless, the small percentage of empty flats proves that the Märkisches Viertel cannot
bee that unpopular.28 In their book 40 Jahre Märkisches Viertel Brigitte Jacob and Wolfgang
Schäche addicted one chapter to a collection of opinions of current tenants. All of them
expressed to feel comfortable there, but for different reasons. Retired Persons appreciate the
Märkisches Viertel for the good infrastructure, the leisure facilities and the – in contrast to the
depiction of Sido – safety and calmness. Many of them are living there since the first hour,
have witnessed its changes over time and identify themselves with their neighbourhood.
Families consider it as very child-friendly with facilities for children in the nearer environment.
Others like the mixed population of foreigners, young and old people and also people with
different live concepts and therefore the tolerant atmosphere. But that causes also a mix of
problems. Especially one mother appreciates the Märkisches Viertel for its conflict culture.
Here her children can learn to sustain their position and how to come along in a peaceful way
with conflicts and different opinions. 29 Amazingly, it seems that everybody can make his own
image of the Märkisches Viertel. Everything is possible, it can be a quiet place for retired
people but it can also be a place for rappers that want to identify their own hard image with
their home.
But what has caused the image change of the Märkisches Viertel?
Improvement – Wohnumfeldverbesserung:
Since the 1980ies extensive renovation and beautif ication actions have taken and still take place and
are accompanied by an improvement of the reputation. GeSoBau endeavors to strengthen the
community and satisfaction of the inhabitants. To take adequate measures, they developed a concept
that should ensure the exchange between specialists and tenants, called Beiratsverfahren zur
Wohnumfeldverbesserung.30 A pilot scheme, that although it seems time-consuming at the first
glance has proved to be productive and at the end even time-saving.
Figure 4: location plan of the residential group 907 , Source: MV Plandocumantation p.60
28 cf. 40 Jahre Märkisches Viertel p.133
29 cf. 40 Jahre Märkisches Viertel p.133-157
30 cf. Das “Märkische Viertel” p.22
40
The reason for the development of that
Beiratsverfahren has been the necessary concrete
repairs of the residential group 907, the so-called
Langer Jammer. It turned out that even small
structural alterations can have a great influence on
the whole neighbourhood. Nobody of the
GeSoBau wanted to take over responsibility for
such grave changes. Thus, the democratic method
has been originated.31 Thereby further deficits in
the architecture and a bigger demand for
transformations as initially supposed revealed. A
great wish of the inhabitants was more individuality
of the single building sections. The improvements
5: Residential group 907 befor
of the Langer Jammer can be seen as an example Figure
renovation, Source: 40 Jahre Märkisches Viertel
of necessary developments.
p.39
The name of the building Langer Jammer probably
has emerged for its enormous length of 650
meters. The long building was, in addition to the
usual symptoms of old age like the soiled facade,
barley structured and the entrances have been
merely trackable. A fact that causes that the
inhabitants can barely identify with a building.
Furthermore the lobbies had been dark and
inhospitable. 32
The measurements that have been taken in the
outside section of the building, was a reduction of
the concrete zone in front of the building, an
improvement of the pedestrian path, a new and
reworked plantation and a renovation of the facade Figure 6: Residential group 907 after
with a new champagne coloured paint. Further new renovation, Source: 40 Jahre Märkisches Viertel
glass entrances have been put in front of the p.39
building. They break up the monotone space of the long facade. Through these changes
outside also the interior of the entrance gets affected. Now the entrance is suffused with light
and friendly designed.33 The improvements that have thus been reached, even show in the
naming of the building. Former called Langer Jammer (from jammern, meaning to whine), the
inhabitants now call it affectionately Champagnerburg.34
Conclusion:
The secret of the late success of the Märkisches Viertel seems to be the careful treatment of
the GeSoBau. Part of that is improvement on a big scale. This could be achieved on the one
hand by functional and optical transformations as explained on the example of the Langer
Jammer and by offers like social guidance and the participation of the inhabitants on the other
hand. 35
Like most satellite towns, the Märkisches Viertel initially had problems with its reputation and
difficulties to create a community. In the case of the Märkisches Viertel the inexperience of the
architects with such a big scale project and a barley mixed population of tenants comes on
top. In 1988 the at that time Curator Minister of Berlin Helmut Engel started a debate about a
monument protection of the Märkisches Viertel. The positive potential for the living conditions
has to be doubted. A community can only develop very slowly though growing identif ication
with a neighbourhood. Problems like vandalism and soiling can be reduced thorough such
identif ication only. The process of identif ication always goes along with an adoption of the
31
32
33
34
35
cf. http://www.maerkisches-viertel.de/album/details.php?image_id=973
cf. 40 Jahre Märkisches Viertel p145
41
object of identif ication which requires adaptation and changes. Experimental architecture, as
it was the Märkisches Viertel, is subject to errors and needs to be proved and changed if
necessary. Planning errors can only be recognized through using. Monument protection
would exactly do the contrary: prevent the area from any changes at all. More important than
the conservation of this historical site is the question about humanity. Not the architecture
should be in the foreground of such a housing unit, but the – in this case – about 40,000
people living in it. These people should not be put into antiquated and generalized concepts
of living. A City is not a fixed structure.
42
Literature:
MV-Plandokumentation;
Märkisches
Vermessungsamt. Berlin, 1972.
Viertel.
Hrsg.
Bezirksamt
Reinickendorf,
Das "Märkische Viertel": 25 Jahre danach; neue Planungsverfahren und architektonische
Veränderungen; eine Dokumentation / [hrsg. vom Deutschen Werkbund Berlin e.V.]. Mit Beitr.
von: Gina Angress-Köhler ... Zsgest. von Alessandro Carlini und Erdmute Carlini. Berlin, 1989
40 Jahre Märkisches Viertel: Geschichte und Gegenwart einer Großsiedlung / hrsg. von
Brigitte Jacob und Wolfgang Schäche. Berlin, 2004
Modern architecture in Berlin: 466 examples from 1900 to the present day / selected and described by Rolf Rave. Stuttgart/London, 2009.
Von der Wohnlaube zum Hochhaus: e. geograph. Unters. über d. Entstehung u.d. Struktur d.
Märk. Viertels in Berlin (West) bis 1976 / Dieter Voll. Berlin, 1983
Ebersbach, Bruno: Sido, die Maske und der Block. Nürnberg, 2006
Websides:
http://www.isioma.net/sds070910.html
http://rapgenius.com/Sido-mein-block-lyrics
http://www.kgi.ruhr-uni-bochum.de/projekte/rub_expo/k6/k6_t3.htm
http://www.maerkisches-viertel.de/album/details.php?image_id=973
43
44
AUTONOMIE
VAN
SATELLIETSTEDEN
Een vergelijkende studievan
drie steden: Petrzalka,
Petrzalka,
NowaHuta en Novi Beograd.
Beograd.
In de twintigste eeuw heeft de
industrialisatie een verpaupering van het
platteland
teweeggebracht.De
plattelandsbewoners vluchtten naar de
steden op zoek naar eenbeter leven.
Door deze migratie kwamen de steden
onder druk te staan. De volkstoeloop was
zo groot dat niet iedereen gehuisvest kon
worden. De kwaliteit van de bestaande
woningen was zeer erbarmelijk. Vaak
werden
enorme
wooncomplexen
opgericht naast een bestaande stad om
zo de druk op de huisvesting te
verminderen. Deze enorme complexen
functioneren als ‘satellietsteden’, ze doen
beroep op de voorzieningen van de
nabijgelegen grootstad, maar beschikken
toch over een zekere autonomie. In deze
paper ga ik op zoek naar enkele
satellietsteden en tracht ik na te gaan of er
een relatie is met de bestaande stad.
45
INLEIDING
Vaak ontstaan grote wooneenheden uit noodzaak, na de oorlog zijn er veel
gebouwen vernield, veel mensen trekken naar de stad, er is ook een snelle
demografische groei. Om deze mensen een dak boven het hoofd te bieden is
het noodzakelijk om de huisvesting in de stad uit te breiden.1 Het oprichten
van grote wooncomplexen is hier een voorbeeld van. Veelal worden deze
wooneenheden als autonome gehelen bekeken. Volledig uit hun context
gegrepen, los van elke relatie met het omliggende landschap. Er zijn
verschillende redenen waarom men deze autonomie nastreeft. Vaak wil men
een nieuw soort samenleving creëren, een samenleving die ontstaat als reactie
op de bestaande toestand, de stedelijke wanorde, de onmenselijke
levensomstandigheden en het hygiënische discomfort. Soms plaatsen deze
projecten zich in de stad maar vaak zoeken ze de buitenwijken op.In wat volgt
zullen we ons voornamelijk richten op nieuwe steden, die ontstaan aan de rand
van bestaande steden.
De ontwikkeling van verstedelijkte gebieden naast grote steden zorgt voor een
decentralisatie. Mensen trekken weg uit de oude stad en zoeken de nieuwe,
meer comfortabele wijken, randsteden op. De suburbs werken als
zuurstoftanks voor de steden, zo bevatten ze veel groen, recreatie gebieden en
sportmogelijkheden. Wonen vindt plaats, weg van de vervuilde stad en
industriegebieden, in een groene omgeving. Er zijn een aantal verschillen
tussen de satellietsteden merkbaar. Dit kan verklaard worden doordat er naast
het voorzien van huisvesting ook andere motieven meespelen bij het oprichten
van een stad. Soms tracht men een nieuw soort maatschappij te stichten, of
heeft de nieuwe stad een belangrijke symbolische of representatieve waarde.
De verschillende motieven om een stad te stichten, beïnvloeden de relatie
tussen de satellietstad en de bestaande stad. Soms is er een nauwe
samenwerking tussen de twee steden, terwijl men zich bij andere projecten
volledig wil afkeren van de bestaande stad. De inplanting van de nieuwe stad
ten opzichte van de bestaande en de functies die voorzien worden, zullen hier
ook een belangrijke rol spelen. In wat volgt gaan we drie satellietsteden
bekijken, Petrzalka, NowaHuta en Novi Beograd. We bestuderen hun relatie
1
COSIMELLI, F., PETACCIA ,N., ‘Peoplemeet in Petržalka’, universiteitMilaan, vakgroeparchitectuur,
scriptie, 2011, p41.
46
met de bijhorende stad aan de hand van hoger genoemde criteria: motieven
omde stad op te richten, inplanting en voorzieningen.
Afbeelding1
Afbeelding1: liggingbestudeerdesteden
47
ETRZ
ZALKA
PETR
ALGEMEEN
Petrzalka is een district van Bratislava,
de
culturele
en
economische
hoofdstad van Slowakije. De Donau
doorkruist de stad en is één van de
belangrijkste rivieren van Europa.
Bratislava kent een rijke geschiedenis.
De republiek Slowakije is pas in 1993
ontstaan
en
kende
voordien
verschillende
periodes
van
overheersing. Zo stond Slowakije
onder invloed van Nazi Duitsland en
werd Bratislava gebombardeerd door
de geallieerden. De communistische
coup in 1948 markeerde een keerpunt
in de naoorlogse ontwikkeling van de
stad. Bratislava werd onderdeel van
het Sovjet- blok. De jaren ’40 en ’50
waren een periode van reconstructie Afbeelding 2: ligging Petrzalka tov. Bratislava
en
heropbouw
van
oorlogsbeschadigde gebouwen en stadsdelen. In de jaren ‘50 werd het leven van de
inwoners van Bratislava beïnvloed door de communistische partij, de stad
annexeerde nieuw land en de bevolking steeg significant.2
Petrzalka, één van de 17 districten van Bratislava, is zowel op basis van
oppervlakte als inwonersaantal, het grootste district van Bratislava. Verder is het
één van de grootste huisvestingsprojecten uit Centraal Europa. In 2005,
omvatte Petrzalka ongeveer 115.000 inwoners, dit is 27% van de bevolking
van groot Bratislava.3
ONTSTAAN
2
‘History of Bratislava’, bekeken op 15-11-2012; http://www.slovak-republic.org/bratislava/history/.
STENNING, A.; SMITH, A.;ROCHOVSKA, A.;ŚWIĄTEK, D.; ‘Domesticatingneo-liberalism: spaces of
economicpracticeand social reproduction in post-socialistcities’, Wileyblackwell, 2011, p.13.
3
48
Het Slowaakse deel van Tsjecho-Slowakije kende een snelle industrialisatie in
de jaren ’50 en ’60, plattelandsbewoners verhuisden massaal naar de steden.
De goedkoopste en snelste manier om hun te huisvesten was het bouwen van
grote woonblokken. Zo konden diensten snel en efficiënt aangebracht worden.
Na een internationale wedstrijd, uitgeschreven in 1966werd Petrzalkain 1974
gebouwd.4 Bijde wedstrijd waren er een aantal duidelijke richtlijnen voor het
ontwerp van het nieuwe wooncomplex. Zo werd de relatie tussen Petrzalka en
Bratislava benadrukt als één van de aandachtspunten voor het ontwerp.5Toch
was het in de eerste plaats de bedoeling een autonoom geheelte creëren. Alle
faciliteiten voor het dagelijks leven werden voorzien. Diensten,
werkgelegenheid, publieke ruimtes, scholen, dit moest allemaal in het ontwerp
opgenomen worden. Ook het groene karakter en de waterwegen speelden
een belangrijke rol. Er kwam echter geen winnaar uit de wedstrijd, er werden
vijf ontwerpen geselecteerd die de basis vormden van het uiteindelijke ontwerp.
INPLANTING
Petrzalka, ligt aan delinkeroever van de Donau. Het oude centrum van de
hoofdstad van Slowakije, Bratislava, aan de andere oever. Aan de zuiden
westzijde van Petrzalka liggen landbouwvelden.
4
COSIMELLI, F., PETACCIA ,N., ‘ Peoplemeet in Petržalka’, universiteitMilaan, vakgroeparchitectuur,
5
49
Afbeelding3
Afbeelding3:bovenaan: historischecentrum Bratislava vanafPetrzalka
onderaan: zichtopPetrzalkavanuit Bratislava
De Donau vormt een barrière tussen Petrzalka en Bratislava. Dit is echter niet
het enige scheidingselement. Evenwijdig met de Donau loopt de snelweg, D1,
die Petrzalka nog eens extra isoleert van Bratislava. Deze barrière is misschien
nog meer onoverbrugbaar dan de Donau. Er zijn wel enkele
voetgangersbrugjes ,maar die zijn zeer onaangenaam.Dit zorgt ervoor dat er
tussen de Donau en de snelweg een stukje Petrzalka
Petrzalka ligt dat afgescheiden is
6
van het woongedeelte.
Afbeelding 4: verbindingswegen
Afbeelding 5: tussenzone
6
50
Petrzalka is verbonden met Bratislava via vijf bruggen. Twee bruggen voor het
verkeer van snelwegen, één oude ongebruikte spoorwegbrug doet nu dienst
als voetgangersbrug en er zijn nog twee bruggen voor plaatselijk verkeer.7 Voor
mensen zonder auto is het district enkel te bereiken via bussen. Er was een
metro gepland maar deze kon niet gerealiseerd worden omdat de grond niet
geschikt was. In de toekomst zou er wel een snelle tramverbinding komen. Het
enige treinstation ligt in het westen vanPetrzalkaen wordt in hoofdzaak gebruikt
voor internationaal verkeer van en naar Wenen.
FUNCTIES
De residentiële functie is de voornaamste in het district. De woonblokken
worden gekenmerkt door de panelen waaruit ze opgebouwd zijn en krijgen de
naam Panelaks. Dit constructieprincipe werd, door de snelle en goedkope
constructiewijze,veel aangewend in het Oostblok.
In het woongedeelte zien we bijna enkel scholen en postkantoren. Hoewel er in
de oorspronkelijke plannen veel publieke voorzieningen opgenomen waren, zijn
deze bij gebrek aan middelen zelden gerealiseerd.8 Het ontbreken van
dergelijke voorzieningen maakt van Petrzalka een “sleeping community”.
Bovendien zijn de weinige wel gerealiseerde publieke voorzieningenin
hoofdzaak gevestigd in het gedeelte tussen de Donau en de autosnelweg, D1.
Dit gebied is, zoals eerder vermeld, slecht toegankelijk voor de inwoners van
Petrzalka. Het zijn voornamelijk mensen uit Bratislava die gebruik maken van de
faciliteiten -shoppingcenter, sportfaciliteiten, parken- in dit geïsoleerde deel
vanPetrzalka.
Verder is er bij het ontwerp te weinig ingezet op de kwaliteiten van het gebied.
Terwijl Petrzalka voor de bouw van het wooncomplex de groene long van de
stad was ,mensen kwamen hier in hun vrije tijd om te ontspannen, kunnen de
inwoners die vandaag niet. Het gebied beschikt wel nog over veel groen, maar
dat wordt vaak niet gunstiggebruikt en is slecht onderhouden.9
7
8
9
Zieafbeelding 6
51
BESLUIT
Petrzalka werd opgericht om het huisvestingsprobleem in Bratislava te
verhelpen. Bij aanvang van het project was het de bedoeling een hechte relatie
tussen het district en Bratislava te creëren. De inwoners van Petrzalka zouden
beroep doen op functies in Bratislava die niet in het districtaanwezig waren. Dit
was mogelijk doordat de nieuwe stad vlakbij de oude stad is ingepland. Er is
echter een grote barrière, de Donau. Door de inplanting van de autosnelweg,
evenwijdig aan de Donau, wordt deze barrière nog versterkt. Hierdoor lijkt
Petrzalka helemaal op zichzelf aangewezen. Inwoners uit Bratislava vinden hun
weg naar Petrzalka voor het shoppincenter en de groene voorzieningen, maar
door de afgezonderde ligging, kunnen de inwoners van Petrzalka zelf weinig
genietenvan deze kwaliteiten.
Afbeelding6
Afbeelding6: Aupark , gevestigd in detussenzone
detussenzone
Afbeelding7
Afbeelding7: zichtopPanelaks,
zichtopPanelaks, school en verwaarloosdegroenzone
52
53
NOWAHUTA
Afbeelding8
Afbeelding8: liggingNowaHutatov. Krakau
Krakau
ALGEMEEN
Ten Oosten van Krakauvinden we NowaHuta terug. Krakau is de tweede
grootste stad van Polen en is van groot cultureel belang. De stad kreeg in de
eerste helft van de 19de eeuw meer economische, politieke en culturele vrijheid
dan andere delen van het bezette land. Krakau was een centrum van het
Poolse intellectuele, economische en politieke leven. De stad trok handelaars,
ondernemers, artiesten en activisten van over heel Polen aan. De economie
was voornamelijk op handel en wetenschap gericht, meer dan op industrie. De
industriële groei kwam er met het ontstaan van het socialisme na de tweede
wereldoorlog.10
NowaHuta is een van de vier grote delen die Krakow omvat. De andere zijn
Krawod in het zuid oosten, Stodmiescie, meer naar het centrum en
Podgorze,aan de rechterkant van de Vistola rivier, deze districten zijn sterk
verbonden met de oude stad. Verder omvat NowaHuta vijf van de achttien
stedelijke gemeenten namelijk NowaHuta, Bien ́ Czyce, Mistrzejowice, Czyz ̇
10
STENNING, A.; SMITH, A.;ROCHOVSKA, A.;ŚWIĄTEK, D.; ‘Domesticating neo-liberalism: spaces
of economic practice and social reproduction in post-socialist cities’, Wiley blackwell, 2011, p.11.
54
YnyandWzgórzaKrzesławickie.11 In NowaHuta wonen ongeveer 220.000
mensen dit is ongeveer 29% van de bevolking van Krakau.
ONTSTAAN
NowaHuta wat letterlijk vertaald ‘new steelworks’ betekent, werd opgericht in
1949 als een nieuwe autonome stad naast Krakau. De eerste plannen voor de
stad dateren uit 1947, in 1948 startte men met de uitvoering. Eén van de
belangrijkste functies binnen NowaHuta is de Lenin staalfabriek. De stadwerd
hierrond opgebouwd, het was een stad voor de arbeiders van de fabriek.12 De
Sovjet-Unie13financierde deels de bouw vanNowaHuta. Dit wasde ideale
propaganda voor het communistische regime. Het zou een modelstadzijn voor
de communistische maatschappij waarin de arbeider centraal staat.14
De oprichting van de stad trok veel mensen aan van het platteland. De
landbouw was verlieslatend en de industrie was de enige hoop op een beter
leven. In 1970 was ongeveer zeventig procent van de bevolking afkomstig van
het platteland.15 Naast de staalfabriek was er ook een grote tabaks- en
cementfabriek.16 Doordat de staalfabriek bleef groeien, werd NowaHuta in de
jaren ’60 uitgebreid in de noordelijke richting. In de jaren ’70 kwam er een
tweede uitbreidingsfase waarbij
voornamelijk ‘panel-built’ gebouwen
opgetrokken werden. In 1990 was deze uitbreidingsfase nog steeds bezig.17
De noodzaak voor deze uitbreidingen blijkt uit volgende gegevens, de stad was
oorspronkelijk gepland voor 100.000 mensen maar tussen 1950 en 1985
steeg de bevolking van NowaHuta tot 223.000 inwoners. In 1951 werd het
een district van Krakau.
11
STENNING, A.; SMITH, A.;ROCHOVSKA, A.;ŚWIĄTEK, D.; ‘Domesticatingneo-liberalism: spaces
of economicpracticeand social reproduction in post-socialistcities’, Wileyblackwell, 2011, p.11.
12
POZNIAK, K., ‘model socialisttown, twodecadeslater: contestingthe past in NowaHutaPoland.’,
UniversiteitWestOntario, doctoraatsscriptie, 2012, p54.
13
Dit was de periodewaarinComecon (Council for Mutual EconomicAssistance, 1949 bythe Soviet
Union) gesticht en gepromootwerd om de aanbiedingengemaaktaanoorlogsbeschadigdestatendoor
de USA en het Marschallplantegen te gaan. ZowerdNowaHutagefinancierd met eenlening van de
sovjetunie in plaats van de hulp van het Marschallplan.
14
STENNING, A., ‘placing (post-) socialismthemakingandremaking of NowaHuta, EuropeanUrbanand
Regional Studies, 2000, p99-118, p102.
15
STENNING, A., ‘Re-placing work: Economic transformations and the shape of a community in
post-socialist Poland’ Work, Employment, Society, 2005, p11.
16
STENNING, A., ‘placing (post-) socialism the making and remaking of NowaHuta, European Urban
and Regional Studies, 2000, p99-118, p112.
17
55
Afbeelding9: links gebouwuit de 1950
midden: gebouwuit de tweedebouwfase, jaren ‘60
rechts: gebouwuit de jaren ’70, panel Building
INPLANTING
NowaHuta ligt, zo’n 10km ten oosten van Krakau. De steden zijn gescheiden
door een groene zone met enkele parken, onder andere Park
LotnikowPolskich. De inwoners van de kleine dorpen Mogiła, Pleszów en
Krzesławice werden onteigend om zo plaats te maken voor de nieuwe stad.
Afbeelding10
Afbeelding10:
10: nietontwikkeldestrip tussen Krakau en NowaHuta
Het is niet toevallig dat de bouw van NowaHuta zich in de buurt van Krakau
situeerde. Volgens het plan van de overheid, zouden de idealen van de
arbeidersklasse de klerikale en conservatieve elementen elimineren die nog
steeds aanwezig waren in het bewustzijn van de inwoners van Krakau.18 Zo
ontstond er een mentaal onderscheid tussen Krakau en NowaHuta. Deze
scheiding was niet enkel mentaal, door de strip onontwikkeld land, die vandaag
18
‘NowaHuta, de vergetenwijk’, bekekenop 23-11-2012, http://cracowonline.com
56
enkele parken bevat, in het Oosten van Krakau en het westen van
NowaHutawas er ook een fysieke afstand tussen de twee steden.19
Hoewel er een soort afkeer was van NowaHuta ten op zichtte vanKrakau, was
er een snelle verbinding de twee steden. Vanaf de start van de constructie van
de nieuwe stad begon men met het uitbouwen van een tramlijn die de twee
steden verbind. Zo konden arbeiders uit Krakau ook in de staalfabriek komen
werken.
FUNCTIES
NowaHuta beschiktover alle functies om te kunnen functioneren. Het was niet
de bedoeling een stad te creëren die beroep deed op functies uit Krakau. De
directie van de staalfabriek steunde een aantal sociale en culturele faciliteiten.
Zo financierde de staalfabriek een gezondheidscentrum, met dokters,
specialisten en verpleegkundigen. Verder was er nog een sportclub, stadion,
theater, twee cinema’s,... .
BESLUIT
Hoewel NowaHuta niet echt opgericht werd als satellietstad,waarbij men
beroep doet op functies van de naastliggende stad, Krakau, heerst er toch een
bijzondere relatie tussen deze twee steden. NowaHuta kan perfect autonoom
functioneren, alle voorzieningen zijn aanwezig. Door het echter dicht bij een
bestaande stad in te planten trachtte men een relatie aan te gaan.
Oorspronkelijk was NowaHutahet symbool van de socialistische industrialisatie
van Polen. Door de inplanting nabij Krakau trachtte men de idealen van deze
maatschappij te verspreiden en uit te dragen naar Krakau. In de loop der tijd is
de stad echter geëvolueerd naar een symbool van het Pools verzet tegen het
communistische regime.20 In de tweede helft van de twintigste eeuw was de
stad een paradijs voor mensen die hielden van natuur, sport, ontspanning. Veel
inwoners van Krakau kwamen voor deze faciliteiten naar NowaHuta.
19
20
‘NowaHuta, de vergetenwijk’, bekekenop 23-11-2012, http://cracowonline.com
57
Afbeelding11
Afbeelding11:
11: recreatie in NowaHuta
58
NOVI BEOGRAD
Afbeelding12
Afbeelding12:
12: inplanting Novi Beogradtov. Belgrado en Zemun
ALGEMEEN
Novi Beograd of New Belgrade is een onderdeel van Belgrado, de hoofdstad
van Servië. Servië is pas sinds 5 juni 2006 een onafhankelijke staat. Belgrado
was 85 jaar lang onderdeel van Joegoslavië en tussen 2003 en 2006 van de
confederatieServië en Montenegro.21Het was na de tweede wereldoorlog de
hoofdstad van, de multi-etnische staat, Joegoslavië.
Belgrado is onderverdeeld in 17 gemeenten, Novi Beograd is één van deze
gemeenten. Het is, met 250.000 inwoners, de dichtstbevolkte ‘wijk’ in
Belgrado. In Novi Beograd woont ongeveer 16% van de bevolking van groot
Belgrado.22
ONTSTAAN
Bij de nieuwe federatie, Joegoslavië, ontstaan na de tweede wereldoorlog
hoorde een nieuwe hoofdstad. Een bestaande stad omvormen tot hoofdstad
was geen optie. De stad moest immers de idealen van de nieuwe
21
GAJEVIC,L.,
‘New
Belgradeurban
fortunes: Ideologyandpracticeunderthepatronage
of
stateandmarket’, Universidadpolitécnica de cataluna, scriptie, 2011, p2.
22
BLAGOJEVIC, L., ‘back to the future of New Belgrade: functional past of the modern city’, p.20.
59
maatschappij uitdragen. Verder kende Belgrado na de Tweede Wereldoorlog
een snelle bevolkingstoename. In 1940 werd verwacht dat de stad zou groeien
van ongeveer 300.000 tot 1.000.000 inwoners in twintig jaar. Om de
verwachte populatiegroei op te vangen en terzelfder tijd de kwaliteit van het
leven in de stad te verbeteren, was de uitbreiding van Belgrado noodzakelijk.23
Novi Beograd zou de functie van hoofdstad vervullen en zou terzelfder tijd
voorzien in een groot aantal wooneenheden. Vanaf het begin werd de stad
gepland als een moderne stad zonder verwijzingen naar de historische erfenis
van omliggende steden.24
Novi-Beograd werd opgericht op de linker oever van de Sava rivier. Er was
eerder al sprake hier een nieuwe stad te construeren, maar door het uitbreken
van de tweede wereldoorlog werden deze plannen nooit uitgevoerd. Het eerste
plan voor Novi Beograd ontstond in 1947 na een ontwerpwedstrijd. De ideeën
van CIAM en het charter van Athene uit de moderne beweging werden
Afbeelding 13: zicht op Blokovi
23
GAJEVIC,L., ‘New Belgrade urban fortunes: Ideology and practice under the patronage of state
and market’, Universidad politécnica de cataluna, scriptie, 2011, p.31.
24
60
geprezen. De nieuwe stad zou, als zelfstandige eenheid tussen Zemun en
Belgrado functioneren. Het plan was geen expansie van de oude historische
stad.25
Het idee Novi Beograd te bouwen als een administratief centrum voor het
socialistische land, werd in de loop der jaren deels door de hervorming van de
federatie, achterwege gelaten. Huisvesting zou het voornaamste onderdeel
van de nieuwe hoofdstad vormen.26 In de jaren ’60 kreeg de stad stilaan vorm.
De gerealiseerde stad was echter volledig anders dan het originele master
plan. De geplande ministeries en gebouwen voor andere bestuursorganen
waren niet langer gevraagd. Hierdoor kon men de planning van Novi Beograd
op een nieuwe manier aanpakken. De stad werd bevrijd van de ballast een
staat te moeten representeren. De constructie van een nieuw deel van de
stad,Blokovi, markeert deze nieuwe wending in het verhaal van het ontstaan
van Novi Beograd. De stad hoefde zich niet langer af te keren van Belgrado.
Integendeel Novi Beograd zou een dynamische relatie tussen de twee
voormalige onafhankelijke steden, Belgrado en Zemun verzorgen. De centrale
locatie van Novi-Beograd werd ingezet als potentieel voor de nieuwe stad.27
25
27
26
61
INPLANTING
Afbeelding14
Afbeelding14:
14: inplanting
inplanting Novi Beograd
Het deel van de stad Belgrado dat wij tegenwoordig New-Belgrado noemen,
ligt in het gebied van BezanijskoPolje. Dit gebied, begrensd door de
rechteroever van de Donau en de linkeroever van de rivier de Sava, strekt zich
uit tussen de historische steden van Zemun en Belgrado. Tot 1918 had het
terrein, waar we vandaag Novi-Beograd terug vinden, de status van een
vacuüm. Het was moerassig gebied dat de functie van een cordon sanitair
kreeg. Het was een ‘no-connection-zone’ tussen hetOosten waarvan Belgrado
het eindpunt was, en het Westen waarvan Zemun de eerste, weliswaar
bescheiden stad, was.28
Novi Beograd ligt dus vlakbij het centrum van twee steden, Zemun en
Belgrado. De stad word gescheiden van Belgrado door de Sava rivier, er zijn 6
bruggen die de verbinding tussen deze twee steden verzorgen. De snelweg
naar Zagreb, de E75, loopt recht door Novi Beograd. Tussen Zemun en Novi
Beograd bevindt zich geen barrière, de steden lopen bijna in elkaar over.
28
62
FUNCTIES
Novi Beograd heeft in haar korte bestaan al een hele geschiedenis
doorgemaakt. Oorspronkelijk zou de stad de nieuwe staat Joegoslavië
representeren. De stad zou plaats bieden aan tal van ministeries maar door
hervormingen in de federatie veranderde dit idee en kwam de klemtoon meer
op de residentiele functie te liggen. Rond 2000 werd de stad vaak vergeleken
met een ‘sleeping community’.29 Er was veel huisvesting voorzien, maar
publieke voorzieningen, winkels, cultuur, sportgelegenheden,… waren niet
gerealiseerd. Na 2000 komt hier verandering in en ontstaan er meer en meer
winkels, restaurants, cultuurprojecten,.... Vandaag is Novi Beograd het zakelijke
centrum van Belgrado.
BESLUIT
Novi Beograd ,oorspronkelijk gepland als nieuwe hoofdstad van de staat
Joegoslavië, is vandaag het nieuwe zakencentrum van Belgrado.
Oorspronkelijk zou de stad de representatie van de nieuwe federatie zijn.
Hierdoor diende de stad zich af te keren van de historische stad van Belgrado,
enkel zo kon het symbool staan voor een nieuwe maatschappij. Door het
verdwijnen van de representatieve functie kan Novi Beograd echter zijn
gunstige ligging, centraal tussen Zemun en Belgrado uitspelen. Het is makkelijk
bereikbaar, huisvest zeer veel mensen en er is nog veel open ruimte
beschikbaar. In plaats van een afkering van de stad wordt het een verbinding
tussen Belgrado en Zemun. Zo slaagt Novi Beograd er vandaag in het zakelijk
en economisch centrum van Belgrado te vormen.30
29
30
63
Afbeelding15: omvormenvoormalig Central Committee Building, tot shopping- en zakencentrum
64
ESLUIT
UIT
BESL
Een aantal factoren zijn bepalend voor het al dan niet tot stand komen van
interactie tussen de ‘bestaande stad’ en de satellietstad. In eerste instantie zal
de inplanting bepalend zijn voor de relatie tussen de verschillende steden. De
afstand tussen de verschillende steden, maar ook het al dan niet aanwezig zijn
van een barrière kan ervoor zorgen dat er bijna geen of juist een uitgesproken
relatie ontstaat.
Ook het voorziene programma bepaald in belangrijke mate of de stad
autonoom werkt of juist zeer afhankelijk zal zijn van de nabijgelegen stad. De
ideale satellietstad kan autonoom werken, maar zal voor bepaalde functies
dienst doen op de centrale stad, denken we maar aan rechtbank, ziekenhuis,
gespecialiseerde winkelstraten,... .NowaHuta functioneert als zo’n autonome
stad, die voorziet in haar eigen functies, maar toch beroep kan doen op
Krakow voor de gespecialiseerde functies. Als we kijken naar Petrzalka zien we
een ander verhaal. Door het ontbreken van voldoende voorzieningen vervalt de
stad in een ‘sleeping community’. Hoewel het nooit de bedoeling was
dergelijke slaapsteden te ontwikkelen, zijn veel satellietsteden hierin vervallen.
De oorzaak kan vaak gevonden worden in het ontbreken van geld om de
gemeenschappelijke voorzieningen te realiseren. Het construeren van
voldoende appartementen primeerde op de gemeenschappelijke
voorzieningen. In Novi Beograd voorziet men vandaag veel faciliteiten,
bedrijven, winkels, restaurants, cultuur. De nieuwe stad, oorspronkelijk gepland
als satellietstad, neemt de rol van de ‘hoofdstad’ geheel of gedeeltelijk, over.
Een derde belangrijke factor die de relatie tussen de steden bepaalt is het
motief dat heerst bij het plannen van de nieuwe stad. In voorgaande drie
voorbeelden hebben de demografische groei en de plattelandsvlucht een
belangrijk aandeel in de drijfveren voor het construerenvan de nieuwe stad.
Naast het voorzien van huisvesting kan de stad echter nog andere functies
vervullen. De nieuwe stad kan een sociale of maatschappelijke reactie zijn
tegen de wantoestanden binnen de bestaande stad, vb. Krakau, of kan
symbool staan voor een nieuw tijdperk, vb. Novi Beograd. De stad staat dan
model voor een nieuw soort samenleving waarbij hij zich helemaal afkeert van
de bestaande stad
Uit de studie is verder gebleken dat veel randsteden zich in het groen gaan
vestigen. Een van de redenen is dat hierdoor een betere leefkwaliteit van het
65
wonen kan gerealiseerd worden. Deze groenpolen werken echter niet enkel
voor de inwoners van de satellietstad, maar trekken ook stadsbewoners aan.
Deze vluchten naar de groene randsteden om aan de drukte van de stad te
ontsnappen, te ontspannen en te sporten. De aantrekkingskracht van de
voorzieningen zal de interactie tussen de steden mee vormgeven.
We kunnen dus stellen dat de inplanting, de voorzieningen, de drijfveren en de
aantrekkingskracht van de recreatieve voorzieningen bepalend zijn voor de
relatie tussen de bestaande stad en de recenter opgerichte satellietstad.
Lynn Devos
66
BRONNEN
PETRZALKA
ETRZALKA
COSIMELLI, F., PETACCIA ,N.,
vakgroeparchitectuur, scriptie, 2011.
‘Peoplemeet
in
Petrzalka’,
universiteitMilaan,
STENNING, A.; SMITH, A.;ROCHOVSKA, A.;SWIATEK, D.; ‘Domesticatingneo-liberalism:
spaces of economicpracticeand social reproduction in post-socialistcities’, Wileyblackwell,
2011.
NOWAHUTA
STENNING, A., ‘placing (post-) socialismthemakingandremaking of NowaHuta,
EuropeanUrbanand Regional Studies, 2000, p99-118.
STENNING, A., ‘Re-placing work: Economictransformationsandtheshape of a community in
post-socialistPoland’Work, Employment, Society, 2005.
STENNING, A.; SMITH, A.;ROCHOVSKA, A.;SWIATEK, D.; ‘Domesticatingneo-liberalism:
spaces of economicpracticeand social reproduction in post-socialistcities’, Wileyblackwell,
2011.
‘model socialisttown, twodecadeslater: contestingthe
NowaHutaPoland.’, UniversiteitWestOntario, doctoraatsscriptie, 2012.
POZNIAK,
K.,
past
in
SKARBOWSKI, J., ‘NowaHuta’, wydanictwoliterackie ,Krakow, 1971.
‘NowaHuta, de vergetenwijk’,http://cracowonline.com
BELGRADO
GAJEVIC,L., ‘New Belgrade urban fortunes: Ideology and practice under the patronage of
state and market’, Universidad politécnica de cataluna, scriptie, 2011.
BLAGOJEVIC, L.,‘back to the future of New Belgrade: functional past of the modern city’.
MARIC, I; NICOVIC, A.; MANIC, B., ‘transformation of the New Belgradeurbantissue:
fillingthespaceinstead of interpolation’,spatium International Review ,No. 22, July 2010, pp.
47-56.
MILAKOVIĆ; M., VUKMIROVIĆ, M., ‘New Life of Modern Cities: TransformationandRenewal
of PublicSpaces in New Belgrade’,reviewed paper, Faculty of Architecture University of
Belgrade.
67
68
De aanwezigheid van pilotis in de
“grands ensembles” is vrij zeldzaam. Toch
heeft Le Corbusier, een van de meest
bekende architecten, de pilotis in zijn
theorieën bespreken. Hij heeft niet de
kans gehad om zijn theorie van de
stedenbouw toe te passen maar zijn
geschriften zijn niet verloren. Inderdaad
veel architecten hebben zijn invloed
gevolg. Waarom bouwen zo’n grote
gebouwen op pilotis ? Wat brengen ze
mee? Een sociale dimensie? Een formeel
aspect ? Een technische uitdaging ? Wie
nog meer dan Le Corbusier gebruikt de
pilotis ? Waarom ? Voor dezelfde redenen
als Le Corbusier of andere? We zullen in
België gaan kijken waar drie van de
grootste grands ensembles op pilotis
worden opgericht. Na de studie van Le
Corbusier‘s theorieën zullen we zijn invloed
over de andere ontwerpen nagaan:
Wooncomplex in Kiel, de Modelwijk in
Heizel en de ‘Plaine de Droixhe’ bij Liège.
LE CORBUSIER
PILOTIS
Pilotis sluit in de algemene theorie
van Le Corbusier aan. Le Corbusier
bouwt niet alleen, maar, schrijft aantal
boeken over zijn visie voor een nieuw
samenleving die door nieuwe en
modernistische architectuur ontstaat.
Voor hem moet de wijk een plaats zijn
waar de bevolking bevrijd wordt.
Daardoor maakt de nieuwe samenleving
mensen gelukkig. Aantal punten worden
aangeduid, onder andere pilotis.
IN
GRANDS
ENSEMBLES
69
Pilotis heeft belang voor het ontstaan van de nieuwe samenleving. Le
Corbusier legt uit dat het gebruik van pilotis voor grote woningbouw mogelijk is
met nieuwe technieken van de industrie. Maar pilotis waren lang gedroomd in
de vorige generaties volgens Le Corbusier.
Le Corbusier gebruikt pilotis voor alle zijn sociale gebouwen. De meeste
bekend is Unité d’habitation van Marseilles. Dit gebouw staat bovenop pilotis
en laat plaats onder zich voor de wandelaars. Pilotis is één van de vijf punten
van Le Corbusier voor een nieuwe architectuur. Le Corbusier leg zijn theorie uit
in zijn boek : ‘La maison des Hommes’. De pilotis wordt er vaak in gesproken.
Hij bespreekt 3 karakteristieken.
Figuur 1 : Unité d'habitation, Marseilles.
Ten eerste, is de grond van iedereen. Le Corbusier, met zijn nieuwe wijk
denkt dat grond moet gedeeld zijn. Ook die plek waar iedereen mag gaan
moet een natuurgebied zijn. Voor Le Corbusier is natuur (bomen en gras) nodig
voor het geluk van iedereen. Door pilotis te gebruiken is 90% van de bodem
gebruikt als park en natuur plek. Te meer mag iedereen wandelen waar hij wilt,
zonder grens.
Figuur 2 : doorlopende pilotis
Figuur 3 : natuur en woningen
70
Figuur 4 : 90% van de grond is vrij
Ten tweede, pilotis geven mogelijkheden voor natuur om onder het
gebouw te komen. Voor Le Corbusier is deze eigenschap hygiënischer. Een
ventilatie wordt gecreëerd onder het gebouw. Bovendien is het gebouw
gescheiden van de bodem. Het geeft een tegenstelling van vuile bodem en
propere hemel. De hoogte geeft een soort geluk.
Figuur 5 : hygiënische pilotis
Ten laatste, bestudeert Le Corbusier de werking van een wijk/stad. Voor
hem is het samen plaatsen van auto en wandelaars wel een probleem. Hij wil
een scheiding maken tussen de autosnelweg en het wandelpad. De bodem is
71
aan de wandelaars gegeven zoals
we hebben gezien . Auto’s worden
boven geplaatst door Le Corbusier.
Over straten die boven de bodem
rijden met pilotis. Zo mag je direct
met de auto naar je appartement
gaan en de wandelaars is wel kwijt
gelaten. Deze werking is belangrijk
voor het algemene theorie van Le
Corbusier. Voor hem een gelukkig
leven is gemaakt met drie
werkwoorden : rijden, werken,
hobbies hebben. De scheiding van
auto en wandelaar maakt zijn
utopische theorie mogelijk.
Figuur 6 : snelwegen op pilotis
Le Corbusier had niet veel de
kans om zijn hele theorie toe te
passen. Het enige ontwerp waar hij het kon toepassen is voor de ‘Unités
d’habitation’.
Figuur 7 : autosnelweg op pilotis
We
bespreken
drie
grands ensembles in België
waarin de theorieën van Le
Corbusier toegepast worden
met onder andere de pilotis.
Een belangrijk uitvoerder
is Renaat Braem. Hij werkte
met Le Corbusier een paar jaar
om dan weer in België te
werken. Hij maakte tientalle
ontwerpen
waarvan
twee
Grands Ensenbles op pilotis :
een woningbouw in Kiel en de
Modelwijk op de Heyzel. Een
derde betreffende complex
Figuur 8 : ‘Lijnstad’ van Braem
72
bevindt zich in Luik en is gemaakt door Groupe Egau.
Renaat Braem heeft zoals Le Corbusier een ideale stad begedacht. Zijn
‘lijnstad’ bevindt zich in België. Het principe zijn lijnen naast elkaar met een
eigen functie. De gebouwen staan volledig op pilotis. “ De mens verbeteren
door zijn milieu te verbeteren” zegt Braem. Hij gebruikt onder andere pilotis als
omgeving verbetering. Met de architectuur kan Braem de mens verbeteren.
Voor Braem is de grond van iedereen. Niemand mag een deel nemen voor zijn
eigen woning. Pilotis geeft een goede oplossing aan dit idee. De lijnstad maakt
een continuïteit met de theorie van Le Corbusier en wordt gebruik in het
ontwerp van Braem.
KIEL
Het ontwerp op het Kiel
ontstaat aan het einde van de jaren
veertig. Het is het eerste grote
project voor Braem. Het is een
complex voor sociale woningen. Hij
heeft zijn grote principes van zijn
lijnstad toegepast, zijn ideeën voor
een nieuwe samenleving zijn ook
Figuur 9 : Massa plan van het ontwerp in Kiel
beinvloed door Le Corbusier. We
zullen door de verschillende thema’s de specificiteit van pilotis in dit ontwerp
overlopen.
Het grondbezit is een
eerste
belangrijk
aspect
waarvoor
Braem
pilotis
gebruikt. Hij denkt dat de
grond van iedereen is en dat
niemand het recht heeft om
een muur tegen de neus te
zetten. Voor hem is vrijheid
van
de
mens
het
belangrijkste recht. Deze
vrijheid wordt gerealiseerd
Figuur 10 : Gebouwen op pilotis
73
door en goedomgeving. Met pilotis heeft de bewoner het recht om overal te
wandelen. Te meer beantwoorden pilotis voor Braem aan zijn vier kwaliteiten:
collectiviteit, techniek, arbeidsvreugd, solidariteit. Pilotis dragen bij tot die
kwaliteiten.
Le Corbusier spreekt van
hygiënisch redenen voor pilotis.
Braem spreekt daar niet over, maar
wel over het concept van natuur.
Met pilotis mag natuur tot het
gebouw komen en plastische
relaties tussen gebouwen creëren.
Bovenop deze hygiënisch redenen
brengen pilotis een open uitzicht
Figuur 11 : Bouw van Kiel
aan het complexe. Dat leid tot
eenmaking van het terrein, dit was ook een wil van Braem. Pilotis geeft dus
meer dan zichzelf!
Pilotis vormt een antwoord op het probleem van de gelijkvloer. Hoge
woning complexen bouwen stelt de vraag van de begrensde verdiepingen:
eerste en laatste. De gelijkvloer evenals de laatste verdieping (dak) heeft een
specifiek aanleg en moet vaak een verschillend programma krijgen. Pilotis geeft
een goede oplossing aan dit probleem, maakt een verbinding tussen de grond
en het gebouw. Inderdaad pilotis is niet helemaal gebouw en niet helemaal
grond. Door deze eigenschappen van pilotis kan de gelijkvloer veel functies
krijgen zonder probleem. Braem voorziet de inkomhal, zalen voor kinders club,
plaats waar de mensen kunnen schuilen als het regen. Het wordt een plaats
onder de woning en volgt (inkom, etc.) als een continuïteit van het park onder
een dak. Bovendien geeft pilotis een zicht als open galerij.
In tegenstelling tot Le Corbusier gebruikt Braem hier geen pilotis voor
scheiding van verkeer en wandelaars. Maar hij gebruikt bomen om dit te
realiseren
Een wel belangrijk probleem voor pilotis is de techniek. Hoe kan alles
recht staan? Le Corbusier zegt dat het een kans is van deze tijden om pilotis te
74
bouwen, iets dat zolang was gewenst. Het wordt dus een challenge om dat te
bouwen. Braem kiest voor gewapend beton. Hij bouwt zijn hele gebouwen op
basis van een skelet. Elke verdieping heeft eenzelfde structuur. Het gelijkvloers
wordt benadrukt door vormen van driehoeken. De overspanning tussen
kolommen is van 8,3 m en de hoogte van het gelijkvloers is 5 m. Het is hoog,
maar wel nodig om een invloed te hebben. Als de pilotis te laag zouden zijn
verliezen we alle voordelen van uitzicht en eenmaking. Ook krijgt elke
verdieping een luchtstraat om de appartementen te bereiken. Deze hebben
een gelijk aspect en programma als de pilotis.
Figuur 12 : Lucht straat
Braem spreekt over zijn pilotis in Kiel als een tegenstelling van de oude
stad Antwerpen. De oude stad bestaat uit straatjes, passages, ongezondheid
donkerheid. En Kiel is recht, gezond, enz. En bovendien: de grond is vrij. In het
complex van het Kiel wordt ook gevraagd om andere programma’s : winkel,
kulturele activiteiten, etc. Voor deze gebouwen kiest Braem om een volledig
uitzicht te geven. Ze zullen eerder ronde vormen hebben en geen pilotis
hebben.
Figuur 13 : Hoge woningen op pilotis naast lage voorzieningen
75
Braem bestemt pilotis voornamelijk voor woning als idee van een nieuwe
samenleving. De pilotis wordt een hele belangrijk aspect in Kiel en wordt
benadrukt door vele elementen.
Figuur 14 : Woonblock van Kiel
MODELWIJK
Via het ontwerp van Kiel krijgt Braem kans om zijn grootste ontwerp te
bouwen: de Modelwijk. Het voorontwerp is gevraagd voor de wereld
tentoonstelling van 1958. Het moest de bevordering van sociale architectuur in
Begië vertegenwoordigen. Het is een grandioos ontwerp waar hij zijn theorie
van een nieuwe samenleving mag toepassen. De wijk moest autonoom zijn en
krijgt alle sociale nodige voorzieningen. Veel verschillende woningen zijn
voorzien (individueel tot hoge torens). De wijk is gepland zoals een eiland. Het
terrein biedt uitzicht op Brussel. De architect realiseert mogelijkheden om te
genieten.
76
Figuur 15 : Plan van de Modelwijk
Figuur 16 : De drie hoogste torens
77
Figuur 17 : maquette met de 6 torens en de ‘wal’
Om de indruk van eiland te geven wordt een ‘wal’ van woning aan de
oost kant van het terrein gebouwd. Aan het hoogste punt van het terrein wordt
het Hoge Plein opgericht met 3 hoge torens op pilotis. Naast deze torens zijn
er nog 3 middel torens, ook op pilotis. Rond het centrum worden rijen van
woningen gevormd die niet op pilotis staanten. Alle voorzieningen bevinden
zich direct op de grond. Het hele wijk is gebaseerd op de ‘Wet van de Rechte
Hoek’ behalve het Ronde Plein. Dit plan is de volledig gebouwde wijk, die na
twintig jaar volledig af was.
Pilotis is hier ook een belangrijk punt voor de wijk. Braem gebruikt voor
het ontwerp zijn stedenbouwkundige theorie. Het principe van een autonome
eiland is hier meer opgenomen dan voor Kiel.
Pilotis wordt in eerste instantie gebruikt om de grond te bevrijden voor de
woningen. Maar in dit ontwerp staan niet alle gebouwen op pilotis. Dit gaat
misschien in tegen het ideaal van
Braem maar benadrukt het idee van het
eiland en de wijk van de oude stad.
Een nieuw aspect in de modelwijk
dat niet bestond voor kiel is de
promenade architectural. Braem zoekt
verschillende manier om in het ‘park’ te
78
wandelen. Paden, onder pilotis, op
luchtstraten, onder portieken. Pilotis zijn
zo beter ingeschreven in de hele wijk.
Pilotis vormt zelf een soort portiek en
laat een passage toe. Bovendien speelt
Braem met de vorm van de pilotis. Hij
maakt een promenade en speelt met
indrukken en uitzichten. Pilotis geeft een
andere gevoel.
Figuur 18 : verschillende passages in de modelwijk
Als in andere Grands Ensembles,
bestaan in de Modelwijk alle nodige
sociale voorieningen. Ze hebben geen
pilotis en hebben minder bouwlaggen.
Alles is daar te vinden : scholen,
winkels, enz. Pilotis is hier nog alleen
gebruikt voor woningen .
De hoofdstructuur van de woningblokken wordt gesteund door
kolommen over de hele hoogte van de gebouwen met pilotis onderaan. De
kolommen zijn slank en zuiver. De hoogte van de gelijkvloer geeft elegantie aan
het geheel. We vergeten de ‘zwaarte’ van het gebouw en geven een zicht door
het gebouw. Geprefabriceerde vensters zijn geplaatst tussen kolommen en
geven een uniform beeld aan de gevels.
79
Figuur 19 : constructie van de torens
De open ruimte gecreëerd door pilotis brengt doorzicht in heel de wijk :
bij het binnenkomen van de wijk bijvoorbeeld. De toren wordt in de continuiteït
van de trap geplaats. Dat geeft een direct beeld van de maat van het ontwerp.
Figuur 20 : oostelijke ingang
80
PLAINE DE DROIXHE
Dit derde en laatste ontwerp hier bestudeerd is de ‘Plaine de Droixhe’ bij
Luik langs de Maas. Het was ontworpen voor de Modelwijk, in het midden van
de vijftig. Gebouwd door de groupe EGAU (Etudes en groupe d’architecture et
d’urbanisme) wordt het volledig gebaseerd op de CIAM criteria en wordt
beïnvloed door de theorieën van Le Corbusier. Bovendop de woningen vinden
we sociale voorzieningen zoals scholen, kerk, winkels, enz. De woongebouwen
zijn geplaast op pilotis en worden Oost-west georiënteerd. De ideeën van
pilotis kommen uit de theorie van Le Corbusier : het grondbezit is van iedereen
en de wijk wordt een park door de plek.
Figuur 21 : plan van de Plaine de Droixhe
81
Maar in dit ontwerp bestaat er geen doorzicht onder de pilotis. Een
centrale kern wordt voorzien die de gemeenschappelijke ruimten huisvest.
Daardoor wordt een beschutte straat gecreëerd.
Figuur 22 : plan de gelijkvloer
Figuur 23 : gelijkvloer
Dit wijzigt op belangrijke wijze de oorspronkelijke theorieën. Zonder open
begane grond, gaat het voordeel van een doorlopend park verloren. Natuur
komt niet meer onder het gebouw. Ondanks deze aspecten creëren de pilotis
een verschuiving van de gelijkvloers en geeft intimiteit aan de ingang. Net als
eerder gezegd, is het probleem van de gelijkvloer hier opgelost.
Pilotis zijn wel gedrongen, minder slank dan in de modelwijk, geven geen
vrij uitzicht en ondersteunen het gebouw. De dragende structuur wordt hier
niet aangegeven in de gevels van de bebouwing.
82
AANSLUITING
Door deze verschillende voorbeelden merken we twee opmerkelijke
trends in het gebruik van pilotis. Soms bij elkaar aansluitend of soms in
tegenspraak met elkaar. Pilotis beantwoorden eerste aan een sociaal
probleem, maar ook aan een formeel onderzoek van de samenleving en
architectuur. Aan deze twee belangrijke trends wordt een derde toegevoegd :
de constructieve uitdaging.
Inderdaad werd het gebruik van pilotis in grands ensembles mogelijk
door de vooruitgang van de technische constructie. Le Corbusier zelf zegt dat
we in de twintigste eeuw de kans krijgen om dat te bouwen.. Met deze
voorschotten (niet duidelijk: voordelen?) hadden architecten en theorici de vrije
hand om hun verbeelding te ontwerpen. Le Corbusier was de eerste, zoals we
hebben gezien, en zijn theorieën hebben alle voorgestelde ontwerpen
beïnvloed. Le Corbusier heeft zelf geen grand ensemble gebouwd maar
slechts enige gebouwen. De bedoeling is de sociale samenleving door een
goed ontwerp geluk laten bereiken. De formele aspecten worden alleen
gebruik voor dit doel.
Braem combineeert zijn eigen theorieën met die van Le Corbusier en om
ze strikt toe te passen in Kiel. Met de modelwijk, neemt hij vrijheid, neemt
afstand van de eerste theorieën en begint te spelen met het formele aspect
van pilotis : de hoogte, de ruimte, de zichten. In dit project worden pilotis de
enige structuur en die wordt benadrukt in de gevels.
In de ‘Plaine de Droixhe’ wordt eerste de pilotis gebruikt als sociaal
aspect (Vrijheid van de grond). Maar door het omsluiting van pilotis door
toevoeging van centrale kern verliest het ontwerp de eerste sociale ideeën.
Alleen het beeld van pilotis blijft en zijn ruimtelijke en formele voordelen. we
merken dat pilotis meer kunnen zijn dan en sociaal aspect. Pilotis creëert
ruimtes, verzamel plaats. Voor bijna alle ontwerpen vertrekt het gebruik van
pilotis uit een sociale bedoeling maar door zijn welvaart mogen ze veel meer
geven en brengen. Echter mag men zich afvragen of een grand ensemble
minder sociaal is zonder pilotis. Wordt de maatschappij beter door het verbruik
van pilotis? De bewoners, merken ze die sociale aspecten van de pilotis? Het
grootste deel van sociale woningen staan niet op pilotis maar worden ze
daarom minder bewoonbaar? Pilotis brengt veel vragen mee en geeft niet alle
antwoorden.
83
BIBLIOGRAFIE
- BRAEKEN, Renaat Braem 1910-2001, ASA Publishers, Vlaams instituut
voor het onroerend Erfgoed, vol. 1 en 2, 2010.
- LE CORBUSIER, La maison des hommes, librairie Plon, 1942.
- DE KOONING & BEKAERT, Horta and after, Department of Architecture
and Urban Planning, University of Ghent, 1999.
-
BERNARD, De Modelwijk in Brussel, het levensverhaal van een groot(s)
project, ed. aparté, 2012.
Céline Henry de Generet
84
Bij
de start van dit kleinschalig
onderzoek naar grands ensembles binnen
de Belgische context ben ik uitgegaan van
het tijdschrift ‘wonen’ met de bedoeling na
te gaan hoe er in de naoorlogse periode is
omgegaan met het grote tekort aan
woningen en waarom dit zich niet heeft
vertaald in grands ensembles zoals we die
kennen uit andere Europese landen.
G RANDS
ENSEMBLESTIJDSCHRIFT
‘WONEN’
1957-60
De eerste uitgave van het tijdschrift
dateert van juni 1957, ruim een halve
eeuw verder leek het mij interessant om
de vooropgestelde idealen naast de
huidige realiteit te plaatsen. Daarbij
worden
de
in
het
tijdschrift
gepresenteerde beelden getoetst met
beelden aangereikt door google maps,
google street view en bing bird’s eye, die
respectievelijk satellietbeelden, zichten
van op ooghoogte en luchtperspectieven
onder een hoek van 45° produceren.
85
Het tijdschrift wordt uitgebracht door het Nationaal Instituut voor de
Huisvesting dat werd opgericht door minister van Volksgezondheid en van het
Gezin H. Edmond Leburton, die de heer A. De Taeye in deze functies opvolgt.
De heer Leburton is lid van de toenmalige Parti Socialist Belge (PSB) en wil met
het tijdschrift door studie en onderzoek de mogelijkheden van een meer
collectieve bouwproductie aantonen zonder deze op te dringen: “Dit instituut is
gebonden een rol te vervullen van coördinatie, advies, raad, studie, onderzoek,
voorlichting en documentatie en toont daarbij zowel sociale, technische en
economische aspecten.” Om het belang van het tijdschrift, en bij uitbreiding
van de sociale woningbouw, aan te tonen wordt de aandacht eerst gevestigd
op de problematiek van de ongezonde woning, die wordt opgelost door
krotopruiming en de bouw van nieuwe huisvesting.
Vanuit deze problematiek wordt vrij zorgvuldig gezocht naar nieuwe
oplossingen, daarbij zijn de eerste oplossingen die gepresenteerd worden er
die zich inwerken in het bestaande stadsweefsel. Deze projecten, waarvan de
eerste twee schoonvoorbeelden zijn, zetten mijns inziens de toon voor een
typisch Belgische oplossing. Ze belichamen een zoektocht naar een
compromis tussen innovatieve technologische oplossingen en het verlangen
van de bewoners om niet losgerukt te worden van hun vertrouwde omgeving,
de stad. Ook al worden ze hier waarschijnlijk aangehaald om een geleidelijke
overgang te maken tot bij grootschalige sociale huisvesting, die economisch
verantwoord is dankzij industriële standaardisatie: de grands ensembles. Maar
de grands ensembles volgens de strikte, Franse definitie blijven in België zeer
beperkt. Het tijdschrift probeert ook enkel objectief te beschrijven wat er
bestaat en hoe België achterstaat ten opzichte van andere Europese landen.
Waar in de eerste nummers van het tijdschrift de nadruk sterk ligt op
krotopruiming en dogmatisch modernistische principes zoals hygiëne, licht,
lucht en comfort kan bij het doornemen van de derde jaargang van het
tijdschrift een stil sluimerende afkeer waargenomen worden van datzelfde soort
modernisme. Vooral dan modernisme die de stad teveel tracht te objectiveren
en te plannen. Met andere woorden: Het modernisme waar ultiem Brasilia mee
gebouwd wordt. In feite hetzelfde soort modernisme als dat van de strikte
grands ensembles.
86
Maar wat bedoeld men precies met de term grands ensembles? De
term geeft geen sluitende definitie, maar het is wel duidelijk dat het gaat over
collectieve huisvesting op grote schaal die typisch in een set, reeks of
verzameling van meerdere delen bestaat. Er zijn definities die meer specifiek de
schaal, locatie en bijkomende functies aanduiden en zodoende de grands
ensembles als autonome stadsdelen zien. In het kader van dit onderzoek naar
de beeldvorming echter hou ik de definitie graag zo ruim mogelijk teneinde de
grote variëteit aan projecten te kunnen weergeven. In die zin is de gemaakte
selectie uit het tijdschrift wonen tevens een in vraagstelling van het begrip
grands ensembles, alsook een bewijs van mogelijke compromis tussen de al
te strakke modernistische planningsutopie en de stad zoals ze is, gebeurt en
laat gebeuren.
Bij de selectie van projecten uit het tijdschrift is daardoor gebleken dat
sommige grands ensembles meer de nadruk leggen op de term ‘grand’ en
andere meer de nadruk op de term ‘ensembles’ leggen. Als schoonvoorbeeld
kan de Unité d’habitation gegeven worden, een enkel autonoom blok, waarbij
men zich kan afvragen in hoeverre dit blok nog een ensemble is, uiteraard zou
deze korte twijfel door Le Corbusier zelf onmiddellijk gecounterd worden door
te stellen dat de inwendige gangen eigenlijk als straten opgevat moeten
worden, waardoor het blok zelf een ensemble wordt van verschillende
wooneenheden.
Verder vervaagt de open definitie wanneer we een enkel blok in het
stadsweefsel plaatsen en het blok er dus afhankelijk van wordt, toch wordt hier
gepleit dat de schaal zowel in hoogte als in aantal wooneenheden de term
grand ensemble rechtvaardigt. Een volgende moeilijkheid ligt in de grens
tussen tuinwijk en grand ensemble, want het laatste is evenwel gegroeid uit het
voorgaande, maar een exacte scheidingslijn is soms moeilijk waar te nemen als
er bijvoorbeeld in een tuinwijk enkel blokken hoger worden dan vier
verdiepingen, of verder als er geen hoogbouw aanwezig is maar het toch gaat
om appartementsbouw. Ook deze tussengevallen zijn opgenomen in de
selectie, want zonder deze tussengevallen zou de grens van het begrip niet
bespreekbaar worden gemaakt.
87
Na in de eerste jaargang van het tijdschrift de focus te leggen op wat er
binnen België gepland of reeds gerealiseerd is, wordt er vooral in de tweede
jaargang ingegaan op buitenlandse voorbeelden. Aangezien deze buitenlandse
voorbeelden in het tijdschrift zeer beperkt of niet worden toegelicht werken
deze voorbeelden vooral op beeldvorming en verbeelding. Hun functie in het
tijdschrift is veelal beperkt tot de beelden maar algemeen valt aan te merken
dat deze projecten (uitgezonderd in Nantes) veel grootschaliger zijn en verder
buiten de historische stadskern liggen. Vooral de Scandinavische voorbeelden
nemen een groot grondoppervlak in omdat het feitelijk tuinwijken met
appartementsgebouwen zijn. Het zijn interessante voorbeelden omdat met
name in Oslo de overheid zelf geen woningen bouwt, maar werkt met een
systeem met huurdercoöperaties. De overheid komt financieel wel tussen bij
gezinnen met twee kinderen of meer. Op die manier ontstaat er een
woonproductiemechaniek die zich richt op grootschalige tuinwijken, of in onze
ogen, grands ensembles. Het is een woonproductie die bij ons moeilijk zijn
ingang vond door een conservatieve gemeentelijke politiek samen met een
operationele wet De Taeye. Het is een problematiek die sprekend vertolkt
wordt in ‘six mille habitants’ een film van Luc de Heusch, die gemaakt wordt
voor het paviljoen van de stedenbouw op expo 58. De film toont de voorstad
van een grote stad, die nog steeds goed lijkt te functioneren als een dorp,
maar mogelijkheden en misschien zelfs verplichtingen heeft om deel van de
stad te worden. Toch vermijdt de film een eenduidig antwoord te geven.
88
Het tweede project is een enkel gebouw in de Meiboomstraat dus kan moeilijk als een ensemble gezien
worden, maar door haar relevantie ten opzichte van het eerste voorbeeld en haar schaal ten opzichte van
de omgeving wordt het toch in deze selectie opgenomen.
Het tijdschrift stelt: “Het is tegelijkertijd ook noodzakelijk gebleken ten minste een deel van de
vervanginsgebouwen in het centrum van de stad op te trekken, ten einde tegemoet te komen aan de
uitdrukkelijke wens van talrijke krotbewoners in hun wijk te kunnen blijven wonen!”
Op basis van deze criteria worden er zowel krotwoningen opgekocht als dat er een bouwpolitiek gevoerd
wordt. De eerste twee voorbeelden uit het tijdschrift zijn door hun centrale inplanting dan ook niet te zien
als echte Grands Ensembles, toch doet het complex in de hoogstraat, hartje Marollen, van architect Ch.
Van Nueten aan als een ensemble door het deels vrijgemaakte maaiveld en open ruimte tussen de vier
verschillende volumes.
gebouw Meiboomstraat, Brussel - arch. H. Jacobs - in opdracht van huisvestingsmaatschappij “De
Brusselse Haard”
gebouw Hoogstraat, Brussel - architect Ch. Van Nueten - in opdracht van huisvestingsmaatschappij “De
Brusselse Haard”
89
“Een merkwaardig voorbeeld van de diensten die de huisvestingspolitiek en stedenbouw elkaar kunnen
verlenen, wordt gegeven door de wederaanleg van de “Quartier des Eaux-Vives”, te Genève. De
volledige sloping van deze wijk en de herbouw zullen geschieden volgens plannen op lange termijn.
De inplanting van de toekomstige wijk volgens de moderne stedenbouwkundige wetenschap zal het
mogelijk maken de behuizing te hernieuwen en de wijk met de onmiskenbare collectieve uitrusting te
voorzien.”
De coöperatieve huurdersmaatschappij “Mon Logis” richt de wijk op die eveneens door V.
Bourgeois wordt ontworpen. In plaats van de louter gelijkmatig verdeelde densiteit kiest de architectstedenbouwkundige naar Angelsaksisch voorbeeld voor een mix tussen hoog en laagbouw, hier voor
onder andere rijen rijwoningen samen met centraal een hoog appartementsgebouw. Deze zijn door
groenstructuur met japanse paadjes verbonden.
Het aanhalen van dit voorbeeld in een tijdschrift dat denkt over de toekomstige Belgische woonproductie
is opmerkelijk, zeker in het licht van de te onderzoeken Grands Ensembles die typisch buiten de tijd
gebouwd worden (zoals M. Trachtenberg het zou verwoorden).
Quartier des Eaux-Vives, Genève
wijk, Mont-sur-Marchienne - architect Victor Bourgeois:
90
In het vooruitzicht van de Europese roeikampioenschappen van 1955 en met het oog op de kandidatuur
van België voor de organisatie van de Olympische Spelen in 1960 werden er plannen gemaakt voor de
urbanisatie van de Neermeersen en de aanleg van de Watersportbaan.
Het appartementencomplex is één van de meest twijfelachtige ten aanzien van de Grands Ensembles,
maar door het maken van collectieve ruimte en het kopiëren van eenzelfde gebouw maakt het complex
toch een, weliswaar minimale, reeks. Het complex is destijds tot stand gekomen door de samenwerking
van vier Gentse Bouwmaatschappijen. Het complex met oorspronkelijk 37 appartementen is in 1991 en
2002 gerenoveerd en teruggebracht tot 31 appartementen.
Door het graven van de Nationale Watersportbaan kwamen enorme hoeveelheden grond vrij die
aangewend werden voor het ophogen van de onbebouwde maar vooral moerassige Neermeersen. Uiteindelijk werd van het ambitieus stedenbouwkundig plan dat in 1956 de prijs van de Belgische
Federatie voor Stedebouw en Woningwezen haalde vooral de woningbouw uitgevoerd. Zo kwam er geen
grote tribune, overdekt stedelijk sportcentrum en overdekt voetbalstadion.
hoogbouw de Neermeersen (Watersportbaan), Gent
De Wielewaal, Gent - arch.: E. Callebaut, R. Rubbens, Bureau Callebaut
91
hoogbouw Antonius Triestlaan, Gent - Architect J.Trenteseau
Voor de aanleg van het grootschalig project op de Neermeersen werden langs de Charles Andrieslaan
drie appartementsblokken opgericht. Dit project was dan ook de eerste stap voor de aanleg van de
gehele omgeving rond de Watersportbaan. De Charles Andrieslaan werd aangelegd om deze nieuwe
woonomgeving in te leiden en beter ontsluiten naar het stadscentrum toe.
Groene Briel, Gent - Architect Jules Trenteseau
De Groene Briel is gelegen binnen het historisch centrum van Gent waar een groot aantal krotten werden
opgeruimd. De uiteindelijke realisatie zoals we die vandaag zien is echter heel wat minder speels dan
het vooropgestelde model. Oorspronkelijk was er het plan om de verschillende gebouwen elk door een
andere huisvestingsmaatschappij te laten uitvoeren, zoals bij het project op de Neermeersen, maar
uiteindelijk werd alles uitgevoerd door één enkele huisvestingsmaatschappij met als architect Jules
Trenteseau.
92
Vlakbij de groene omgeving van de Watersportbaan, tussen twee Leiearmen, die in 1952 dankzij de
uitgraving van de Watersportbaan zijn drooggelegd, wordt een tuinwijk van rijwoningen aangelegd voor
de slachtoffers van oorlogsmolest. Centraal in de wijk staan enkele appartementsgebouwen, waardoor
deze tuinwijk nog net in de selectie werd opgenomen, alhoewel er op het moment van schrijven grote
twijfel hierover is.
Het gebouw aan de Verpleegsterstraat in Gent, waarvoor architect Gaston Eysselinck eerst een ontwerp
tekende, is sterk geïnspireerd op de Unité d’habitation. Bij de dood van Eysselinck in 1953 werd het
ontwerp echter opnieuw uitgetekend door Architecten G. Bontinck en R. Rubbens. Daarbij verdwenen
de meeste collectieve accommodaties. Wel is het idee van toegangsgalerijen per twee verdiepingen en
de bijhoren duplex-appartementen gebleven.
Wat opvalt is dat de oorspronkelijke naam van het gebouw, Olympia, niet wordt vermeld in het tijdschrift.
De vervlogen droom van Gent om de Olympische spelen in Gent te ontvangen voelt op dat moment
waarschijnlijk nog te veel aan als een mislukking.
Eiland Malem woningcomplex voor slachtoffers oorlogsmolest, Gent
Gebouw Verpleegsterstraat, Gent - Architecten G. Bontinck en R. Rubbens
93
Angleur - Rue de la résidence - architect groep E.G.A.U.
Het flatgebouw in Angleur wordt op zichzelf gepresenteerd, maar staat in werkelijkheid tezamen met
twee andere appartementsgebouwen. Tussen deze drie gebouwen bevind zich een open groenzone,
waardoor deze drie toch als Grand Ensemble kunnen doorgaan, het ensemble staat temidden een zee
van rijwoningen.
Albert I-square anderlecht - architecten M. De Maet en L. Piryns
Opgericht op een voormalige industriesite die de gezondheid van omwonenden aantastte is het
wooncomplex opgericht door de volkswoningsmaatschappij “de Anderlechtse Haard”. Het complex
bevat naast 316 woongelegenheden ook 24 woongelegenheden met winkel.
94
gebouwen rue Paul Janson, montignies-sur-sambre - architect A.Guyeaux
Op het in het tijdschrift gepresenteerde beeld wordt slechts na een tweede blik duidelijk dat onderaan
rechts een betonnen tuinmuur aanwezig is. Het grote woningtekort ter plaatse heeft er toe geleid dat
temidden de rijwoningen en villa’s het binnengebied is opgeofferd voor de bouw van deze drie identieke
blokken, wars van enige inkijk-problematiek. Ook hier krijgen we een beeld van een surrealistische
Belgische compromis, waarbij men zich kan afvragen: waarom niet.
Wijk Oud oefenplein, Mechelen
De wijk Oud oefenplein wordt door Bruno Demeulder in zijn boek Stedenbouw en de belofte van
welvaart beschreven als een karikatuur van een modernistisch schema (waarvan de naam herinnert aan
de anekdotische wijze waarop aan stadsuitleg werd gedaan). Deze tuinwijk heeft eveneens invloeden
van het angelsaksische mixed development schemes. Waardoor het binnen het kader van dit schrijven
opgenomen wordt als Grand Ensemble. De wijk bevat zowel éénsgezinshuizen, duplexwoningen als
appartementen.
95
Om tegemoet te komen aan een extreem hoge woningnood in Seraing werd het flatgebouw opgericht
door de volkswoningmaatschappij “La Maison sérésienne”. Bij de aanvang van het project leefden maar
liefst 2500 personen in barakken van het Koning Albert-fonds.
De wijk, die door “Foyer montagnard” opgericht wordt is in twee fases uitgevoerd, een eerste
kleinschaliger deel (boven) is opgevat als een geheel van zes blokken. Het is een fris ontworpen parkwijk
waar de structuur wordt bepaald door voetgangerspaden en auto’s worden geweerd. De densiteit is licht
opgevoerd ten opzichte van de klassieke tuinwijk en gelijkmatig verspreid over de zes blokken.
In plaats van de louter gelijkmatig verdeelde densiteit in het bovenste deel van de wijk, kiest de architectstedenbouwkundige naar Angelsaksisch voorbeeld voor een mix tussen hoog en laagbouw, hier voor
rijwoningen samen met middelhoge en hoge appartementsgebouwen, waarvan de hoge niet zijn
uitgevoerd. Deze verschillende blokken zijn eveneens door groenstructuur verbonden.
Flatgebouw wijk Val Potet Seraing - Architect R. Kangiester
wijk Centenaire Trieu-Kaisin, Montignies-sur-Sambre - arch. Victor Bourgeois:
96
Op de place de la liberation bouwt de groep E.G.A.U. een vijftal quasi-identieke woningblokken. Het zijn
de eerste woningbouwblokken in België die op pilotis werden gebouwd. Ze moeten woongelegenheid
geven aan 1800 personen. Toendertijd leefde 11,16% van de Luikse stadsbevolking in ongezonde
woningen.
Plaine e Droixhe, Place de La Liberation, Luik - groep E.G.A.U.
97
Housing Scheme woonblokken, Pimlico London - arch. Powell en Moyx
Stockholm
98
UNité d’Habitation, Nantes-Rezé - Arch.: Le Corbusier
Falchera, Turijn
99
Katsenbach Estate, Zurich
Het Kiel in Antwerpen ligt voor haar schaal vrij dicht bij het historisch stadscentrum, het is één van de
weinige ‘echte’ grands ensembles in België. Hier wordt het summum van de Belgische compromis
getoond. Dit resulteert in grond gebonden woningen voor ouderen, rijwoningen voor gezinnen en
natuurlijk de hoogbouw blokken op pilotis. Renaat Braem was dan ook bewonderaar van het werk van Le
Corbusier.
Het Kiel, Antwerpen - Arch.: Renaat Braem
100
Hansa-wijk, Berlijn
101
- hoogbouw - Walter Gropius en W. Ebert
- hoogbouw - Müller-Rebm en Siegmann
- Unité d’habitation Berlin, Le Corbusier (hoewel het gebouw afgewezen werd door deze, omdat het niet
volledig volgens de plannen werd uitgevoerd)
Achtereenvolgens enkele gebouwen uit de Hansa-wijk:
Het gemeentebestuur van de stad Leuven heeft zeer actief ingezet op het opkopen van ongezonde
woningen, het uitvaardigen van sluitingsbevelen voor krotwoningen die vrijkomen en het slopen van
deze krotten om krotbewoners een nieuwe woonplaats te kunnen aanbieden in hun eigen of een
nabijgelegen wijk. Het resultaat is te zien op de beelden. De blokken trachten zich aan te passen aan het
bestaande weefsel. Uit de huidige toestand blijkt dat er ook recenter veel inspanningen gebeuren om het
stadspatrimonium te vernieuwen.
woningblokken Donkerstraat, Fonteinstraat en Tessenstraat - Leuven.
102
- blok A Tessenstraat
- blok D Donkerstraat
- blok E Fonteinstraat
In het jaar 1955 werd beslist een parkwijk op de Heizel aan te leggen in de hoop dat die tegen de
Wereldtentoonstelling 1958 reeds ver gevorderd of liefst af zou zijn. De ploeg architecten bestond uit:
Braem (Antwerpen), Coolens (Gent), groep “L’Equerre” (Luik), Panis (Bergen) en de groep “Structures”
(Brussel). De representatieve betekenis van het Grand Ensemble op de Heizel ten opzichte van ‘de
wereld’ maakt van het ontwerp de uitzondering op de regel in België. Hier worden voor eens geen
compromissen gemaakt, stelt het tijdschrift.
Parkwijk op de Heizel, Brussel
103
Vermont, Genève
104
Lambertseter Oslo
Brondyoster, Kopenhagen
105
- Tijdschrift Wonen, Nationaal instituut voor de huisvesting, Brussel, jaargang 1957-1960
- Wonen in welvaart: woningbouw en wooncultuur in Vlaanderen, 1948-1973 Door K. Van Herck,Tom
Avermaete.
- Doctoraatsthesis ‘Lessen in modern wonen’, Fredie Floré, UGent, 2006
- video: ‘six mille habitants’ - Luc De Heusch, 1958
- Google maps, google earth
- Bing maps
Geraadpleegde bronnen:
Het tweede project is een enkel gebouw in de Meiboomstraat dus kan moeilijk als een ensemble gezien
worden, maar door haar relevantie ten opzichte van het eerste voorbeeld en haar schaal ten opzichte van
de omgeving wordt het toch in deze selectie opgenomen.
Het tijdschrift stelt: “Het is tegelijkertijd ook noodzakelijk gebleken ten minste een deel van de
vervanginsgebouwen in het centrum van de stad op te trekken, ten einde tegemoet te komen aan de
uitdrukkelijke wens van talrijke krotbewoners in hun wijk te kunnen blijven wonen!”
Op basis van deze criteria worden er zowel krotwoningen opgekocht als dat er een bouwpolitiek gevoerd
wordt. De eerste twee voorbeelden uit het tijdschrift zijn door hun centrale inplanting dan ook niet te zien
als echte Grands Ensembles, toch doet het complex in de hoogstraat, hartje Marollen, van architect Ch.
Van Nueten aan als een ensemble door het deels vrijgemaakte maaiveld en open ruimte tussen de vier
verschillende volumes.
gebouw Meiboomstraat, Brussel - arch. H. Jacobs - in opdracht van huisvestingsmaatschappij “De
Brusselse Haard”
gebouw Hoogstraat, Brussel - architect Ch. Van Nueten - in opdracht van huisvestingsmaatschappij “De
Brusselse Haard”
106
“Een merkwaardig voorbeeld van de diensten die de huisvestingspolitiek en stedenbouw elkaar kunnen
verlenen, wordt gegeven door de wederaanleg van de “Quartier des Eaux-Vives”, te Genève. De
volledige sloping van deze wijk en de herbouw zullen geschieden volgens plannen op lange termijn.
De inplanting van de toekomstige wijk volgens de moderne stedenbouwkundige wetenschap zal het
mogelijk maken de behuizing te hernieuwen en de wijk met de onmiskenbare collectieve uitrusting te
voorzien.”
De coöperatieve huurdersmaatschappij “Mon Logis” richt de wijk op die eveneens door V.
Bourgeois wordt ontworpen. In plaats van de louter gelijkmatig verdeelde densiteit kiest de architectstedenbouwkundige naar Angelsaksisch voorbeeld voor een mix tussen hoog en laagbouw, hier voor
onder andere rijen rijwoningen samen met centraal een hoog appartementsgebouw. Deze zijn door
groenstructuur met japanse paadjes verbonden.
Het aanhalen van dit voorbeeld in een tijdschrift dat denkt over de toekomstige Belgische woonproductie
is opmerkelijk, zeker in het licht van de te onderzoeken Grands Ensembles die typisch buiten de tijd
gebouwd worden (zoals M. Trachtenberg het zou verwoorden).
Quartier des Eaux-Vives, Genève
wijk, Mont-sur-Marchienne - architect Victor Bourgeois:
107
In het vooruitzicht van de Europese roeikampioenschappen van 1955 en met het oog op de kandidatuur
van België voor de organisatie van de Olympische Spelen in 1960 werden er plannen gemaakt voor de
urbanisatie van de Neermeersen en de aanleg van de Watersportbaan.
Het appartementencomplex is één van de meest twijfelachtige ten aanzien van de Grands Ensembles,
maar door het maken van collectieve ruimte en het kopiëren van eenzelfde gebouw maakt het complex
toch een, weliswaar minimale, reeks. Het complex is destijds tot stand gekomen door de samenwerking
van vier Gentse Bouwmaatschappijen. Het complex met oorspronkelijk 37 appartementen is in 1991 en
2002 gerenoveerd en teruggebracht tot 31 appartementen.
Door het graven van de Nationale Watersportbaan kwamen enorme hoeveelheden grond vrij die
aangewend werden voor het ophogen van de onbebouwde maar vooral moerassige Neermeersen. Uiteindelijk werd van het ambitieus stedenbouwkundig plan dat in 1956 de prijs van de Belgische
Federatie voor Stedebouw en Woningwezen haalde vooral de woningbouw uitgevoerd. Zo kwam er geen
grote tribune, overdekt stedelijk sportcentrum en overdekt voetbalstadion.
hoogbouw de Neermeersen (Watersportbaan), Gent
De Wielewaal, Gent - arch.: E. Callebaut, R. Rubbens, Bureau Callebaut
108
hoogbouw Antonius Triestlaan, Gent - Architect J.Trenteseau
Voor de aanleg van het grootschalig project op de Neermeersen werden langs de Charles Andrieslaan
drie appartementsblokken opgericht. Dit project was dan ook de eerste stap voor de aanleg van de
gehele omgeving rond de Watersportbaan. De Charles Andrieslaan werd aangelegd om deze nieuwe
woonomgeving in te leiden en beter ontsluiten naar het stadscentrum toe.
Groene Briel, Gent - Architect Jules Trenteseau
De Groene Briel is gelegen binnen het historisch centrum van Gent waar een groot aantal krotten werden
opgeruimd. De uiteindelijke realisatie zoals we die vandaag zien is echter heel wat minder speels dan
het vooropgestelde model. Oorspronkelijk was er het plan om de verschillende gebouwen elk door een
andere huisvestingsmaatschappij te laten uitvoeren, zoals bij het project op de Neermeersen, maar
uiteindelijk werd alles uitgevoerd door één enkele huisvestingsmaatschappij met als architect Jules
Trenteseau.
109
Vlakbij de groene omgeving van de Watersportbaan, tussen twee Leiearmen, die in 1952 dankzij de
uitgraving van de Watersportbaan zijn drooggelegd, wordt een tuinwijk van rijwoningen aangelegd voor
de slachtoffers van oorlogsmolest. Centraal in de wijk staan enkele appartementsgebouwen, waardoor
deze tuinwijk nog net in de selectie werd opgenomen, alhoewel er op het moment van schrijven grote
twijfel hierover is.
Het gebouw aan de Verpleegsterstraat in Gent, waarvoor architect Gaston Eysselinck eerst een ontwerp
tekende, is sterk geïnspireerd op de Unité d’habitation. Bij de dood van Eysselinck in 1953 werd het
ontwerp echter opnieuw uitgetekend door Architecten G. Bontinck en R. Rubbens. Daarbij verdwenen
de meeste collectieve accommodaties. Wel is het idee van toegangsgalerijen per twee verdiepingen en
de bijhoren duplex-appartementen gebleven.
Wat opvalt is dat de oorspronkelijke naam van het gebouw, Olympia, niet wordt vermeld in het tijdschrift.
De vervlogen droom van Gent om de Olympische spelen in Gent te ontvangen voelt op dat moment
waarschijnlijk nog te veel aan als een mislukking.
Eiland Malem woningcomplex voor slachtoffers oorlogsmolest, Gent
Gebouw Verpleegsterstraat, Gent - Architecten G. Bontinck en R. Rubbens
110
Angleur - Rue de la résidence - architect groep E.G.A.U.
Het flatgebouw in Angleur wordt op zichzelf gepresenteerd, maar staat in werkelijkheid tezamen met
twee andere appartementsgebouwen. Tussen deze drie gebouwen bevind zich een open groenzone,
waardoor deze drie toch als Grand Ensemble kunnen doorgaan, het ensemble staat temidden een zee
van rijwoningen.
Albert I-square anderlecht - architecten M. De Maet en L. Piryns
Opgericht op een voormalige industriesite die de gezondheid van omwonenden aantastte is het
wooncomplex opgericht door de volkswoningsmaatschappij “de Anderlechtse Haard”. Het complex
bevat naast 316 woongelegenheden ook 24 woongelegenheden met winkel.
111
gebouwen rue Paul Janson, montignies-sur-sambre - architect A.Guyeaux
Op het in het tijdschrift gepresenteerde beeld wordt slechts na een tweede blik duidelijk dat onderaan
rechts een betonnen tuinmuur aanwezig is. Het grote woningtekort ter plaatse heeft er toe geleid dat
temidden de rijwoningen en villa’s het binnengebied is opgeofferd voor de bouw van deze drie identieke
blokken, wars van enige inkijk-problematiek. Ook hier krijgen we een beeld van een surrealistische
Belgische compromis, waarbij men zich kan afvragen: waarom niet.
Wijk Oud oefenplein, Mechelen
De wijk Oud oefenplein wordt door Bruno Demeulder in zijn boek Stedenbouw en de belofte van
welvaart beschreven als een karikatuur van een modernistisch schema (waarvan de naam herinnert aan
de anekdotische wijze waarop aan stadsuitleg werd gedaan). Deze tuinwijk heeft eveneens invloeden
van het angelsaksische mixed development schemes. Waardoor het binnen het kader van dit schrijven
opgenomen wordt als Grand Ensemble. De wijk bevat zowel éénsgezinshuizen, duplexwoningen als
appartementen.
112
Om tegemoet te komen aan een extreem hoge woningnood in Seraing werd het flatgebouw opgericht
door de volkswoningmaatschappij “La Maison sérésienne”. Bij de aanvang van het project leefden maar
liefst 2500 personen in barakken van het Koning Albert-fonds.
De wijk, die door “Foyer montagnard” opgericht wordt is in twee fases uitgevoerd, een eerste
kleinschaliger deel (boven) is opgevat als een geheel van zes blokken. Het is een fris ontworpen parkwijk
waar de structuur wordt bepaald door voetgangerspaden en auto’s worden geweerd. De densiteit is licht
opgevoerd ten opzichte van de klassieke tuinwijk en gelijkmatig verspreid over de zes blokken.
In plaats van de louter gelijkmatig verdeelde densiteit in het bovenste deel van de wijk, kiest de architectstedenbouwkundige naar Angelsaksisch voorbeeld voor een mix tussen hoog en laagbouw, hier voor
rijwoningen samen met middelhoge en hoge appartementsgebouwen, waarvan de hoge niet zijn
uitgevoerd. Deze verschillende blokken zijn eveneens door groenstructuur verbonden.
Flatgebouw wijk Val Potet Seraing - Architect R. Kangiester
wijk Centenaire Trieu-Kaisin, Montignies-sur-Sambre - arch. Victor Bourgeois:
113
Op de place de la liberation bouwt de groep E.G.A.U. een vijftal quasi-identieke woningblokken. Het zijn
de eerste woningbouwblokken in België die op pilotis werden gebouwd. Ze moeten woongelegenheid
geven aan 1800 personen. Toendertijd leefde 11,16% van de Luikse stadsbevolking in ongezonde
woningen.
Plaine e Droixhe, Place de La Liberation, Luik - groep E.G.A.U.
114
Housing Scheme woonblokken, Pimlico London - arch. Powell en Moyx
Stockholm
115
UNité d’Habitation, Nantes-Rezé - Arch.: Le Corbusier
Falchera, Turijn
116
Katsenbach Estate, Zurich
Het Kiel in Antwerpen ligt voor haar schaal vrij dicht bij het historisch stadscentrum, het is één van de
weinige ‘echte’ grands ensembles in België. Hier wordt het summum van de Belgische compromis
getoond. Dit resulteert in grond gebonden woningen voor ouderen, rijwoningen voor gezinnen en
natuurlijk de hoogbouw blokken op pilotis. Renaat Braem was dan ook bewonderaar van het werk van Le
Corbusier.
Het Kiel, Antwerpen - Arch.: Renaat Braem
117
Hansa-wijk, Berlijn
118
- hoogbouw - Walter Gropius en W. Ebert
- hoogbouw - Müller-Rebm en Siegmann
- Unité d’habitation Berlin, Le Corbusier (hoewel het gebouw afgewezen werd door deze, omdat het niet
volledig volgens de plannen werd uitgevoerd)
Achtereenvolgens enkele gebouwen uit de Hansa-wijk:
Het gemeentebestuur van de stad Leuven heeft zeer actief ingezet op het opkopen van ongezonde
woningen, het uitvaardigen van sluitingsbevelen voor krotwoningen die vrijkomen en het slopen van
deze krotten om krotbewoners een nieuwe woonplaats te kunnen aanbieden in hun eigen of een
nabijgelegen wijk. Het resultaat is te zien op de beelden. De blokken trachten zich aan te passen aan het
bestaande weefsel. Uit de huidige toestand blijkt dat er ook recenter veel inspanningen gebeuren om het
stadspatrimonium te vernieuwen.
woningblokken Donkerstraat, Fonteinstraat en Tessenstraat - Leuven.
119
- blok A Tessenstraat
- blok D Donkerstraat
- blok E Fonteinstraat
In het jaar 1955 werd beslist een parkwijk op de Heizel aan te leggen in de hoop dat die tegen de
Wereldtentoonstelling 1958 reeds ver gevorderd of liefst af zou zijn. De ploeg architecten bestond uit:
Braem (Antwerpen), Coolens (Gent), groep “L’Equerre” (Luik), Panis (Bergen) en de groep “Structures”
(Brussel). De representatieve betekenis van het Grand Ensemble op de Heizel ten opzichte van ‘de
wereld’ maakt van het ontwerp de uitzondering op de regel in België. Hier worden voor eens geen
compromissen gemaakt, stelt het tijdschrift.
Parkwijk op de Heizel, Brussel
120
Vermont, Genève
121
Lambertseter Oslo
Brondyoster, Kopenhagen
122
- Tijdschrift Wonen, Nationaal instituut voor de huisvesting, Brussel, jaargang 1957-1960
- Wonen in welvaart: woningbouw en wooncultuur in Vlaanderen, 1948-1973 Door K. Van Herck,Tom
Avermaete.
- Doctoraatsthesis ‘Lessen in modern wonen’, Fredie Floré, UGent, 2006
- video: ‘six mille habitants’ - Luc De Heusch, 1958
- Google maps, google earth
- Bing maps
Geraadpleegde bronnen:
2. ECONOMY 123
124
Anno 1954was de nood aan woningen
in de gehele Sovjet Unieerg hoog.Ook
Letland maakte in de periode 1940-1990
deel uit van deze communistische staat. Het
was onder het gezag van Jozef Stalin (19411953), dat ieder deel van het openbaar
leven gecentraliseerd werd in Moskou. Doch
was hetwachten op de komst van
Khrushchev, Stalins opvolger, om op
systematische wijze de hoge woningnood
aan te pakken.
Planbureaus in Moskou brachten sinds
1956
ongeveer
iedere
vijf
jaar
plannenreeksen uit met verschillende typeappartementen. Deze gestandaardiseerde
modellen dienden gebouwd te worden met
afgestemde
geïndustrialiseerde
bouwprocessen die voorhanden waren. De
architecten
en
planners
in
de
satellietstaten,plaatsten de puzzelstukjes in
elkaar.
WONEN
IN EEN
COMMUNISTISCH
MODEL
Studie van grondplannen
grondplannen ten
tijde van de Sovjet Unie in
Riga, Letland.
In een periode van amper 15 jaar
kregen 126 miljoen mensen nieuw
onderdak. In een eerste contextuele schets
ga ik dieper in op het beleid die dit
buitengewoon cijfer mogelijk heeft gemaakt.
In een tweede luik van dit essay, sta ik stil bij
de woning an sich, en hoe ze evolueert in
de periode 1956-1990. In dit kader heb ik
geprobeerd om na te gaanin welke mate
Moskou het zich veroorloofde om door te
dringen in de woonkamer van de inwoners
van de Sovjet Unie.
125
Het nieuw bouwprogramma onder Khrushchev
In het jaar 1957, vijf jaar nadat hij partijleider van de Communistische Partij
van de Sovjet-Unie werd, verklaart Nikita Khrushchev een eind te maken aan de
huisvestingscrisis in zijn land:
‘The housing programma, drawn up by the Party and the Government and warmly
approved by the entire people, sets the task of securing a considerable increase in
accommodation so as to put an end to the housing shortage in the next ten to
twelve years’. There is no doubt that the housing problem in our country will soon
be successfully solved.’1
Khrushchev begon een bouwcampagne van ongeziene schaal en vervulde zijn
belofte. In de periode tussen 1956 en 1970 werden 34 miljoen appartementen
gebouwd.2 Zijn beleid was duidelijk: het bouwproces moest sneller en goedkoper
worden en betere kwaliteit opleveren. Architecten dienden niet meer bezig te zijn
met een gebouw op zich, maar met de volledige woonwijk ‘de Microrayon’: een
eenheid van woonblokken waarbij alle noodzakelijke publieke en
dienstvoorzieningen worden gebundeld.3Architectuur, stedenbouw en maatschappij
zijn vanaf dit punt onlosmakelijk met elkaar verweven.
Tijdens het Tweede Congres van de Sovjet Architecten, december 1954, hield
Khrushchev een belangrijke rede (On Extending Adoption of Industrial Methods in
Construction Industry to Improve the Quality of Structures and Reduce the Cost of
Construction) waarin de twee belangrijkste beleidslijnen op punt werden gezet.Met
de woorden "We are not against beauty, but we are against superfluity. [...]"4 werd
komaf gemaakt met de Stalinistische architectuur. Stijlen gelinkt aan het klassieke
vocabularium
en
uiterlijk
vertoon
van
grotemonumentaliteit
en
1
Khrushchev, N. (1957) Forty Years of the Great October Socialist Revolution, Report by N.S. Khrushchef to the Jubilee
Session of the Supreme Soviet of the USSR on November 6th, 1957, The Press Office of the USSR Embassy in Canada
[elektronische versie: http://collections.mun.ca/PDFs/radical/FortyYearsoftheGreatOctoberSocialistRevolution.pdf ]., p. 64
2
Varga-Harris, C. (2008) Homemaking and the aesthetic and moral perimeters of the Soviet home during the Khrushchev era
[elektronische versie]. Journal of Social History, 41(3), p. 561-689.
3
Devriendt, M. (2012) Microrayons, het maken van een nieuw stedelijk stelsel in Letland, een voormalige Sovjet republiek, Lezing
gegeven te Gent, p. 2.
4
Excerpts from a speech by Nikita Khrushchev at the National Conference of Builders, Architects, Workers in the Construction
Materials and Manufacture of Construction and Roads Machinery Industries, and Employees of Design and Research and
Development
Organisations
on
December
7,
1954
[elektronische
versie:
http://volumeproject.org/volume/2009/00/00/Industrialised+Building+Speech%2C+1954/7783 ]
126
representatiebehoorden vanaf nu tot het verleden.5 Iedere vorm van versiering was
overtollig, esthetiek werdlouter gezien als vijand van het tempo waarin de woningen
konden worden opgeleverd.6Architectuur en het rationele bouwplan diende de
mens optimaal te voorzien in haar gebruik.
Een tweede beleidslijn was gericht op het verder evalueren van industrialisatie
en standaardisatie om de kwaliteit naar boven te halen en de bouwkosten te
drukken. Dit werd gerealiseerd door de combinatie van nieuwe technologieën, zoals
het platenbouwsysteem, en de ontwikkeling van standaard type-appartementen.
Platen, waarvan de afmetingen samenvielen met de maatvan een wand van een
kamer,worden in fabrieken geprefabriceerd, naar de bouwplaats gebracht en daar
worden ze aaneengeschakeld.7
Vooraleer Khrushchev definitief koos voor paneelbouw werden ook andere
systemen geëvalueerd, zoals het zogenaamd grootblokkig bouwen dat sinds
middenjaren‘30 in gebruik was. Het principe was hetzelfde als dat van paneelbouw,
enkel de schaal was verschillend. Onder andere door onderstaand
onderzoekgepubliceerd in het Russisch tijdschrift Arkhitektura SSSR in 1959, zou in
de loop van de jaren‘60 de prefab-bouw met grote panelen gaan domineren.8
Karakteristiek (per m2)
Brick Buildings
Large-block buildings Large-panel buildings
structureel gewicht
2970 kg
2380 kg
arbeid
4,59 werkdagen
1475
3,93 werkdagen
2,27
werkdagen
Tabel1. Vergelijking enkele karakteristieken van gebouwen opgetrokken met verschillende bouwmethodes.
Het arbeidsintensieve traditionele metselwerk en het bouwen van afzonderlijke
individuele projecten, zoals we kennen uit het Stalinistische tijdperk, bood geen
antwoord aan de grootschalige woningnood die heerste in de Sovjet Unie en werd
dus voorgoed afgezworen.9
5
gegeven te Gent, p. 2.
6
van de Pavert, J. (2010) Bouwen onder Khruschev, Bouwen in het licht van destalinisatie en consumptie in de USSR 1953-1960,
Rotterdam [elektronische versie], p. 81.
7
van de Pavert, J. (2010) Bouwen onder Khruschev, Bouwen in het licht van destalinisatie en consumptie in de USSR 1953-1960,
Rotterdam [elektronische versie], p. 81.
8
Choate, K. (2010) From ‘Stalinkas’ to ‘Khrushchevkas’: The transition to Minimailsm in Urban Residential Interiors in the Soviet
Union from 1953 to 1964, Utah State University. [elektronische versie: http://digitalcommons.usu.edu/etd/628], p. 61
9
Uit lezing door Artis ZvirgzdiŚš. (2012) 2012 RIga Microrayons, p. 10, 1 december 2012, Riga.
127
Eerste generatie woningen: de Khrushchevkas, 19571957-1985.
De
eerste
generatie
woonmodellen,
de
zogenaamde
Khrushchevkas(genoemd naar het regime onder Khrushchev), telden drie tot vijf
verdiepingen. Ze werden voor het eerst gebouwd eindjaren‘50 en de laatste
werden midden jaren‘80 opgetrokken. Ze werden opgericht met een
beoogdelevensduur van 25 jaar, al zijn veel van deze woningen nog steeds in
gebruik.10 De wooneenheden zijnvolledig ontdaan van ornamenten, zowel het
interieur als het exterieur is strikt functioneel.
Elk woonblok telde meestal drie tot vijf trappenhuizen, zodat één
woongebouw gemiddeld tussen de 24 en 80 appartementen bevatte.Men bouwde
niet hoger dan 5 verdiepingen zodat er geen lift moest worden geplaatst. Dit liet toe
de woningen optimaal te houden binnen de economisch-technische vereisten.11In
het begin werden de Khrushchevkas opgetrokken in baksteen, maar deze
arbeidsintensieve bouwmethode werd, wanneer de technologie er klaar voor was,
vervangen door het gebruik van de prefab panelen.Ook deandere
constructieonderdelen, zoals de trappenhuizen, bordessen en daken werden
geprefabriceerd gemaakt en op de werf in elkaar gezet. 12
Doorgaans werden er drie type-appartementen toegepast: het 1-, 2- en het
3-kamermodel. De gemiddelde grootte was afhankelijk van het type. De
plafondhoogte werd vastgelegd op 2,5m (uitzonderlijk op 2,7m).13 In tegenstelling
tot de Stalinistische plattegronden, waar kamers ontsloten werd door andere
ruimtes, werden gangen in het appartement geherintroduceerd.14 In latere series,
waaronder de serie 119, komt men op deze beslissing gedeeltelijk terug. Het toilet
bevond zich in de badkamer. De keuken teldegemiddeld amper 4,5m2.
10
http://uk.wikipedia.org/wiki/Хрущовка, laatst geraadpleegd op maandag 4 februari 2013. [vertaald via Google Translate]
11
gegeven door Manten Devriendt te Gent, p. 2.
12
Varga-Harris, C. (2008) Homemaking and the aesthetic and moral perimeters of the Soviet home during the Khrushchev era
[elektronische versie]. Journal of Social History, 41(3), p. 561-689.
13
Union from 1953 to 1964, Utah State University. [elektronische versie: http://digitalcommons.usu.edu/etd/628], p. 61.
14
van de Pavert, J. (2010) Bouwen onder Khruschev, Bouwen in het licht van destalinisatie en consumptie in de USSR 19531960, Rotterdam [elektronische versie], p. 81.
128
Figuur 1.. Typische gevel van een Khrushchevka [Afbeelding bekomen uit slides van de lezing
lez
door Artis Zvirgzdiņš]
Figuur 2. Grondplannen met interieur van de één, twee en drie-kamer
drie kamer Khrushchevkas. Afmetingen in centimers.
1
[Afbeelding gepubliceerd in 1958 ]
Zoals ook tijdens lezingen over de Microrayons werd opgemerkt, werd vanuit
Moskou aangeschreven hoe de kleine woningen ingericht en gedecoreerd konden
worden teneinde een zo optimaal mogelijk gebruik van de beschikbare vierkante
meters te bekomen.15
15
129
Doordat de appartementen zo klein waren, waren de ruimtes
noodzakelijkerwijs multifunctioneel te zijn. In de richtlijnen werd geopteerd om het
meubilair niet centraal te plaatsen, maar op zo’nmanier dat ze een ruimte
onderverdelen.Dit alles werd mogelijk doordat ook het meubilair door Moskou werd
aangeboden. Deze richtlijnen waren vaak gebaseerd op geprezen
wedstrijdontwerpen. Op onderstaande afbeeldingziet men hoe een kast het
éénkamerappartement in een zone voor het kind en een zone voor de ouder
definieert.16
Figuur 3. Schikking van meubilair in een 1-kamerappartement
1 kamerappartement bestemd voor een ouderpaar met kind.
De omkaderde rechthoek stelt een kast voor. [Afbeelding gepubliceerd in Arkhitektura SSSR in 1969]
Conform de bouwplannen werd ook het meubilair kleiner, lichter en
eenvoudiger van vorm. (Multi)functionaliteit werd een zeer belangrijke parameter
voor een goed ontworpen meubelstuk. Het aantal meubelstukken die verkrijgbaar
waren, waren echter beperkt.17 Ook voor het ontwerpen van meubels werden vaak
wedstrijden gehouden, waarbij beoordeeld werdop
werdop basis van gebruik,
(massa)reproduceerbaarheid, kostprijs, eenvoud en multi-inzetbaarheid. 18
16
17
18
130
Figuur 4. Meubelstuk met kast-, bureau- en bedfunctie. [Afbeelding gepubliceerd in 1958]
Tijdens de zoektocht naar antwoorden op de vraag hoe ver Khrushchev en
zijn planbureaus het levenprobeerden te sturen, stuitte ikop een opmerkelijke thesis
geschreven in 2010 aan de Utah State University, door Ksenia Choate met de titel
“From ‘Stalinkas’ to ‘Khrushchevkas’: The Transition to Minimalism in Urban
Residential Interiors in the Soviet Union from 1953 to 1964”. Een aantal fragmenten
uit deze paper wil ik in de volgende paragrafen naar voor brengen en daarmee
aantonen hoe sterk de dictatuur zich in de woonkamer wilde doordringen. Helaas
kan ik geen antwoord geven op de terechte vraag in welke mate deze richtlijnen
gevolgd werden.
Ontwerpspecialisten in Moskou gaven richtlijnen over hoe men het best
omgaat met decoratie. Decoratie moest uiteraard tot een minimum beperkt worden.
Als men kaders wou opgehangen, dienden ze eenvoudig van vorm te zijn en sober
van kleur, liefst zwart, bruin of bordeaux.19Stallinistische decoratie zoals porseleinen
figuurtjes en borduursels werden gezien als teken van slechte smaak. Verder
werden richtlijnen geven hoe en waar decoratie kon worden geplaatst. Zo wordt
19
131
een schilderij niet schuin, maar parallel met het vlak van de achterwand
opgehangen.
Figuur 5. Richtlijnen voor het ophangen van schilderijen [Afbeelding gepubliceerd in 1958]
Bovendien werden richtlijnen gegeven over hoe men bijvoorbeeld wanden en
deuren moest behandelen, zoals te zien in onderstaande figuur.20
Figuur 6. Richtlijnen voor het behandelen van wanden en deuren [Afbeelding gepubliceerd in 1958]
Volgende series
20
132
De volgende paragrafen wil ik wijden aan de verschillende series die
gebouwd werden in Riga in de tijdsspanne 1958-1990. Met de gegevens die ik
gevonden en ontvangen heb, voornamelijk uit de lezing van Artis, wil ik onderzoeken
wat een woning betekent, hoe ruimtes aan elkaar geschakeld zijn en hoe de
woonvormen evolueren in de tijd.
133
134
Serie 464.
In het jaar1959 doet de serie 464 zijn intrede. Van deze serie, het zogenaamde
Lithuanion Projet, heb ik slechts één plan kunnen bestuderen, het 2-kamer type. De
grootte van de appartementen zijn vergelijkbaar met de eerste Krushchevkas. Ook
hier zijn de bouwblokken beperkt gebleven tot vijf verdiepingen. Deze blokken zijn
doorgaansopgericht met panelen.21
De keuken teltsteeds 6m2, wat gemiddeld groter is dan de eerste
Khrushchevka. Vanaf deze serie is de badkamer en het toilet steeds gescheiden. In
de woonmodelllen werden balkonnetjes als buitenruimte voorzien. De diepte van de
appartementen is 5,60 m, watniet zo geschikt was, omdat er door de Letse
klimaatomstandighedentijdens een groot deel van het jaar, weinig licht is. Het type
was weinig populair onder de architecten in Letland.22
Het 2-kamermodel van het appartement heeft een zeer typische indeling: een
centrale inkomhal die de andere ruimtes bedient: de woonkamer (17 m2), de
slaapkamer (15 m2), een zeer kleine badkamer (<4 m2) en een apart toilet. De
oppervlaktes van de verschillende modellen zijn de volgende: 1-kamer model heeft
een vloeroppervlakte van 27m2. Het 2-kamer model varieert tussen de 36 en 44m2.
Zowel het 3- als het 4-kamermodel hebben een vloeroppervlakte van 60m2.
21
22
135
136
Serie 467.
De vijf-verdieping tellende bakstenen typewoningen waren ondertussen al
vervangen door woningen gebouwd metbetonnen prefab-panelen, maar men bleef
eentonig in het maken van nieuwe microdistricten. Daarom ging men vanaf 1968,
met de introductie van de serie 467, ook negen-verdiepingtellende torens
toevoegen in het ontwerp.23
Met de aanzet van dit type werden voor het eerst loggia’s gebruikt in plaats
van balkons. Ondermeer door het koude klimaat bouwden de inwoners hun
balkonnetjes dicht met alles wat ze konden vinden. Met de loggia’s gebeurde exact
hetzelfde. De oorzaak ligt wellicht in de transparantie van de woning waaraan de
bewoners niet konden wennen.24In een aantal latere series, ondermeer in de serie
602 komen de balkonnetjes terug, waardoor ik vermoed dat er in Moskou weinig
rekening werd gehouden met de stem van de satellietstaten.
Van deze serie heb ik zowel het 1-kamer-, 2-kamer-, 3-kamer als het 4kamermodel kunnen bestuderen. De serie 467 is de verbeterde versie van serie
464. De oppervlaktes zijn iets groter, maar het verschil is miniem: zo is de keuken
nu 7 of 8 m2, in plaats van 6 m2. Net zoals in de voorgaande serie betreedt men het
1- en 2 kamermodel in een inkomhal waar alle ruimtes opuitkomen. In het 3- en 4kamermodel wordt een duidelijk onderscheid gemaakt tussen de dagen
nachtzone; een aparte nachthal, die vanuit de leefruimte wordt bereikt, bedient de
slaapkamers. De oppervlakten van slaapkamers variëren tussen 8 en 15 m2. De
leefruimte varieert tussen 15 en 18 m2, wat dus amper groter is dan de voorgaande
reeks.
23
24
137
138
Serie 103.
Voor het eerst zijn de appartementen wezenlijk vergroot met ongeveer 5 procent.
Gebouwen gebouwd met panelen worden nu terug afgewisseld met gebouwen
opgetrokken in baksteen. Het aantal woonlagen in deze woongebouwen varieert
tussen 2 en 8 verdiepingen. Ze worden voor het eerst gebouwd begin jaren ‘70 en
de laatste werden gebouwd net voor de val van de Sovjet Unie in 1991. 25
Van deze serie bestaan 3 types: het 1-kamermodel (34m2), het 2-kamermodel
(51m2) en het 3-kamermodel (66m2). In de opbouw van de plannen merk ik weinig
aanpassingen: de keuken telt bij voortduur7 à 8 m2 en alle ruimtes worden
ontsloten met 1 centrale inkomhal. Op de plannen zie ik echter wel dat het gebruik
vaningebouwde kasten wordt gestimuleerd. Deze zorgen ervoor dat de gangen
efficiënter benut worden. De nachthallen worden in deze modellen niet toegepast.
De leefruimte, daarentegen, worden significant groter: variërend tussen18 tot 20m2.
De serie 104 is een variant op de serie 103, waarmee hogere appartementsblokken
werden opgetrokken, i.e. tot 16 verdiepingen. De ruimtes waren duidelijk groter; zo
telde het 1-kamermodel 42 m2, een 2-kamermodel 57 m2 en een 3-kamermodel
69 m2. 26
25
Uit lezing door Artis Zvirgzdiš. (2012) 2012 RIga Microrayons, p. 19, 1 december 2012, Riga.
26
139
140
Serie 602.
De voorlaatste serie die in Riga werd gebouwd, werd toegepast vanaf midden
jaren ‘70 tot eind jaren ‘80. Deze serie omvatte naast de gewone een aantal nieuwe
types: een 1- (35 m2), 1.5-(49 m2), 2-(69 m2), 3-(63 m2), 4-(73 m2) en een 5kamermodel (78 m2). Deze serie werd uitsluitend uit panelen gebouwd. Af en toe
werden opnieuw balkons toegepast. De woongebouwen telden 6 ofwel 9
verdiepingen. 27
De slaapkamers variëren tussen de 10 en 13 m2, wat nauwelijks verschilt met de
allereerste series. De leefruimte fluctueert tussen de 15 en 19m2. De keuken
varieert tussen de 7 en 9 m2. Algemeen wordt wederom een dalingvan de grootte
van de appartementen in deze reeks vastgesteld.
Voor het eerst is er een 5-kamermodel aanwezig in de aangereikte
grondplannen. Deze appartementen bieden de mogelijkheid om ook inwonende
grootouders te huisvesten. Dat werd sowieso in de praktijk frequent gedaan, maar
nu is het grondplan aan zo’n situatie aangepast.Men probeert in het plan een
afscheiding te maken tussen de twee gebruikersgroepen (het jonge gezin en het
grootouderpaar): de inkomhal loopt uit op de leefruimte van het jonge gezin (met
drie slaapkamers), de ‘gemeenschappelijke’ keuken, en de slaap-/leefruimte van
het grootouderpaar.
27
141
142
Serie 119.
Voor het eerst wordt, naar mijn inzien, het grondplan herdacht. Men komt het
appartement niet meer binnen in een inkomhal, maar in een overloopruimte van
10m2. Deze overloopruimte zit steeds tussen de keuken en de leefruimte en wordt
voorzien van een toegang naar de loggia. De overgang naar de leefruimte gebeurt
met dubbele deuren, ook een nieuwigheid. Door zijn oppervlakte, verhoudingen en
circulatie is deze ruimte meer dan een gewone inkomhal.Mijn vermoeden is dat de
ruimte gebruikt werd als eet- of leefkamer. In het 1-kamerappartement is geen apart
toilet meer, in het 3- en 4- kamermodel is er een tweede toilet. De toiletten krijgen
een dubbele sas tegenover de inkomruimte, en dit ondersteunt mijn vermoeden dat
de inkom/overloopruimte een verblijfsfunctie had.
De leefruimteis in het algemeen groter geworden, namelijk 19m2 (+10m2 van
de overloopruimte). De keuken en slaapkamers zijn gemiddeld terug wat kleiner,
respectievelijk 6-7m2 en 10-12m2.
143
Conclusie
Uit het beschikbaar materiaal heb ik volgende vergelijkende tabel gemaakt om
een overzicht te scheppen waarin men de evolutie van de verschillende series kan
zien.
Sinds
1 kamer
2 kamer
3 kamer
4 kamer
Totaal
Khr.
S464
S467
S103
S104
S602
S119
(tot 1955)
1957
1959
1968
1971
1971
1976
1981
52 m2
30-43 m2
27 m2
32 m2
34 m2
42 m2
35 m2
42 m2
2
2
Keuken
Woonkamer
Slaapkamer
8m
5,4 m
18 m2
Totaal
66 m2
41-46 m2
Keuken
Woonkamer
Slaapkamer
12 m2
Totaal
2
2
7m
17 m2
8m
18 m2
36-48m2
46 m2
51 m2
4,5 m2
15-18 m2
9-12 m2
6 m2
17 m2
15 m2
7 m2
16 m2
15 m2
7 m2
18 m2
15 m2
54-62 m2
53-66m2
57 m2
66 m2
2
Keuken
Woonkamer
Slaapkamer
4,5 m
16 m2
9 m2
Totaal
67-72 m2
Keuken
Woonkamer
Slaapkamer
5 kamer
Stalinkas
2
7m
15 m2
10-13 m2
60 m2
2
71 m2
2
7m
16 m2
15 m2
8m
18 m2
8-14 m2
2
7m
20 m2
13-15m2
6 m2
19m2+10m2
57 m2
69 m2
2
9m
19 m2
9-13 m2
41 m2
55 m2
7 m2
15 m2
13 m2
7 m2
19m2+10m2
12 m2
63 m2
62 m2
2
8m
15 m2
10-11 m2
7 m2
19m2+10m2
10-11 m2
73 m2
84 m2
2
8m
19 m2
9-11 m2
Totaal
78 m2
Keuken
Woonkamer
Slaapkamer
9 m2
19 m2
9-13 m2
7 m2
19m2+10m2
10-12 m2
Tabel 2. Vergelijking oppervlaktes appartementen (totaal, keuken, woonen slaapkamer) van de verschillende series
Uit bovenstaande gegevens blijkt dat er een lichte stijging is van de
vloeroppervlakte. Er valt hierbij echter op te merken dat deze tabel louter informatief
werd opgesteld om een overzicht te bieden. Ik ben van mening datde relatief
geringe oppervlaktesniet de kern van de zaak vormen.Naar mijn inzicht, situeert de
problematiek zich in de overbevolking van de appartementen. Door de schaarste
aan woningen moesten vooral in de jaren ‘60, verschillende gezinnen
noodgedwongen een appartement delen.
Wat ik echter opmerkelijk vind, is het feit dat in dertig jaar tijd zeerweinig
gesleuteld werd aan de woning op zich. Voor Moskou is een ‘nieuwe’ versiewellicht
synoniem aan een ‘economisch betere’ versie. Waar men in West-Europa steeds
vaker de open keuken ziet, blijft de keuken in de Russische woonmodellen een
aparte ruimte die aangesloten is op de inkomhal en derhalve niet op de leefruimte.
Uiteraard heeft dit grotendeels met traditie te maken waarbij de keuken als
afgesloten ruimte wordt beschouwd. Doch een keuken die rechtstreeks aan de
144
leefruimte aansluit, in plaats van met een gang als tussenschakel, lijkt mij vanuit
praktischoverwegingen beter. Het is ook pas met de serie 119 dat men de
inkomhal terug achterwege laat, wat een grotere bruikbare oppervlakte oplevert.
Als eindnoot wil ik nog even kijken naar de toekomst. De Khrushchevkasen
de andere series, werden met grote aantallenin een korte periode gebouwd.
Bovendien is hun levensduur al lang voorbijen hun kwaliteit gaat steeds verder
achteruit. De komende decennia zal de nood naar nieuwe en
kwalitatieverewoningen erg groot worden. Ik vraag me daarbij af wat de rol van de
staat daarin gaat worden. En wat wordt er gedaan met de bestaande
microdistricten? De Khrushchevkas als historisch erfgoed behandelen? Of breken
we ze stuk voor stuk weer af? In ieder geval, de Khrushchevkas, ooit spotgoedkoop
gebouwd,wordeneen enorme last voor de maatschappij.
Door Sara Vandelanotte.
145
146
Vanaf 1928 krijgt het modernisme
gestalte in de architectenbeweging
Congrès Internationaux d’Architecture
Moderne (CIAM). Het modernisme staat
UNITÉS
D'HABITATION
LE CORBUSIER
Het effect van de economie
op
stedenbouw
en
architecarchitec-tuur
voor een alternatief van de bestaande
stad, het streeft immers naar een nieuwe
en
klasseloze
maatschappij,
waar
collectiviteit heerst in plaats van
individualiteit. Met het Charter van Athene
in 1933 schrijft CIAM het meest
dogmatische manifest ooit. Het ideale dat
vooropgesteld wordt voor de stad, is een
apart gezoneerde stad, namelijk de
scheiding van de functies wonen, werken,
recreatie
en
verkeer.
De
stedenbouwkundige principes van het
Charter van Athene lenen zich uitstekend
voor
grootschalige
woningbouwprogramma’s die wereldwijd een antwoord
bieden op het huisvestingsvraagstuk:
rationeel
grondgebruik,
combineerbaarheid en stapelbaarheid van
functionele
wooneenheden,
mogelijkheden
tot
serieproductie,
openstelling van de woning voor
voldoende licht, lucht, groen en zon.. .
(De Meulder et al., 1999)
Vanaf het congres in Athene met als
thema “de functionele stad” in 1933
domineerde Le Corbusier CIAM. Hierbij
concentreert hij zich op de Unité, een
wooneenheid die op stedelijke schaal
onafhankelijk kan ingezet worden bij
grootschalige woningbouwprogramma’s.
(Benton, 1987) De Unité d'Habitation in
147
Marseille, aanvankelijk ontworpen in 1945 als gevolg van een directe opdracht
van de toenmalige minister van Wederopbouw
Raoul Dautry, is een van de meest bijzondere prestaties van Le Corbusier in
zijn latere carrière. Het Unité d'Habitation project in Marseille zou de manier van
werken veranderen. Het beroep van de architect is immers op dat moment in
crisis. In de periode na de tweede wereldoorlog is er een grote behoefte aan
goedkope en fatsoenlijke huizen, maar de architecten denken te veel in termen
van beeldende kunst. Naast de Unité d'Habitation in Marseille werden nog vier
andere effectief gebouwd: Reze-lès-Nantes (1953), Berlijn (1956), Briey-enForêt (1957) en Firminy-Vert (1968). (Sterken, 2004)
Vanaf 1925 stond harmonie tussen stedenbouw en architectuur centraal
in de ontwerpen van Le Corbusier. (Benton, 1987) In deze paper wordt de
samenhang onderzocht met betrekking tot de vijf Unités. Hierbij wordt de
reflectie gemaakt naar economie en de effecten die hierbij gepaard gaan op
stedenbouwkundig en architecturaal vlak.
Eerst wordt een overzicht gegeven in de evolutie van ontwerp in het
leven van Le Corbusier. Dit is interessant om te weten hoe hij uiteindelijk tot het
concept van Unités d'Habitation gekomen is. Daarna worden de verschillende
projecten besproken om uiteindelijk een reflectie te maken over de centrale
vraagstelling.
Figuur 1: Le Corbusier
Bron: Roos, 2010
148
De vier grote fasen van Le Corbusier
Le Corbusier ’s loopbaan kan ingedeeld worden in vier grote fasen. Tot
de eerste wereldoorlog was hij vooral geïnteresseerd in pittoreske stedelijke
planning, dit onder invloed van de werken van Camillo Sitte en de
tuinstadbeweging, op basis van het werk van Ebenezer Howard. Tijdens de
wereldoorlog ontwierp Le Corbusier het revolutionaire Dom-Ino prototype
waarbij het Dom-Ino huis ontworpen werd als een prefabconstructie. Hierbij
werd de herinnering aan het klooster van Ema gecombineerd met de principes
van de tuinstadplanning. (Benton, 1987) Het was het klooster van Ema dat Le
Corbusier bewust maakte van de harmonie die het resultaat is van de interactie
tussen het individuele en collectieve leven. (Serenyi, 1967)
a
b
Figuur 2a: perspectief klooster van Ema
Bron: Benton, 1987
Figuur 2b: Dom-Ino perspectief
In 1922 ontwikkelde Le Corbusier zijn theorie rond de Ville
Contemporaine. De Ville Contemporaine moet worden geïnterpreteerd als een
symbolische en experimentele verklaring én als een praktische oplossing. Het
was immers een project met een schematische oplossing voor de verkeers- en
huisvestingsproblemen aan de hand van geometrisch gescheiden functies.
Met het ontwerp van Ville Contemporaine samen met het Plan Voisin (1925)
kreeg Le Corbusier heel wat publieke bekendheid en publiciteit. Eveneens
ontdekte hij op basis van het verrichte onderzoek veel van de zekerheden en
regels die hij later zou toepassen op zijn gebouwen. In het jaar 1925
publiceerde hij “Urbanisme” en zag hij architectuur en stedenbouw met elkaar
verbonden. De ineenstorting van de bestaande stadsvormen door de
industrialisatie, bevolkingsgroei en gemotoriseerd transport was de aanzet voor
architecturale verandering. Deze architectonische revolutie eiste een nieuwe
149
vorm van de stad waarbij geometrie, industrialisatie en Taylorisering de nieuwe
middelen waren om de steden te redden. (Benton, 1987) In 1922 zag Le
Corbusier af van het idee van vrijstaande groepswoningbouw. Zijn interesse
werd terug opgewekt tijdens zijn bezoek aan de Sovjet-Unie in 1928. Het
collectief appartementsgebouw Narkomfin, gerealiseerd door Ginzburg en
Milinis in Moskou in 1929, en de dom kommuna of collectief huis, ontwikkeld
door de Ginzbrug’s Stroikom onderzoeksgroep, hebben er toe gebracht dat Le
Corbusier de sectionale structuur van zijn prototype van grote wooneenheden
in heroverweging nam. (Frampton, 2001)
Figuur 3: Ville Contemporaine, 1922
Bron: Benton, 1987
Figuur 4: Plan Voisin, 1925
150
Bron: Benton, 1987
In de ’30 ontwikkelde Le Corbusier zijn theorieën rond Ville Radieuse. In
deze fase hield Le Corbusier zich niet enkel bezig met de stad als metropool,
maar met het ganse netwerk van wonen, werken en vrije tijd in de stad en op
het platteland. Dit idee wordt aan de ene kant gevoed door zijn nieuwe politieke
ideeën gebaseerd op het syndicalisme, maar wordt eveneens ondersteund
door CIAM. Het fundamentele verschil tussen Ville Contemporaine en Ville
Radieuse is dat huisvesting bij Ville Radieuse georganiseerd moet worden rond
grote slabs van appartementwoningen. Enkel op deze manier kunnen
elementen als licht, ruimte en groen aangeboden worden aan het individu in
combinatie met een woondichtheid nodig om het stedelijk weefsel te
behouden en stedelijke wildgroei te voorkomen. Na het bezoek aan de
Monastère van Ema had Le Corbusier immers aangenomen dat het zoeken
naar een harmonieuze oplossing tussen het individuele en collectieve het
centrale probleem van de huisvesting is. Le Corbusier drong aan op de
volledige privacy van de individuele familie binnen de gemeenschap, dit in
tegenstelling met de stedenbouwkundigen in de Sovjet Unie. (Benton, 1987)
151
Figuur 5: Ville Radieuse, 1930
Bron: Benton, 1987
Tussen 1933, het jaar waarin de conferentie in Athene plaats vond en
het ontwerp van het Charter van Athene tot stand kwam, en 1944 distantieerde
Le Corbusier zich van de stedelijke dogma's van de CIAM. In 1942 publiceerde
hij zijn eigen bewerkte versie van het Charter. (Benton, 1987) Le Corbusier
had gehoopt dat de werkgroep ASCORAL (Assemble de Constructeurs pours
une Renovation architecturale), dat hij in 1942 opgericht heeft om te werken
aan de bouwtechnische, sociale, architecturale en urbane elementen van de
na-oorlogse reconstructie, het model ging ontwerpen dat als voorbeeld kon
ingezet worden voor de heropleving van wetenschappelijke en optimistische
planning in de nieuwe samenleving. Deze groep verdween echter zodra er na
de oorlog architectopdrachten ter beschikking kwamen. Na het verdwijnen van
deze groep, vormt Le Corbusier in 1945 de werkgroep ATBAT (Atelier des
Bâtisseurs) om de Unité van Marseilles te ontwerpen. Deze groep bestaat uit
vier afdelingen: de afdeling voor architecturaal ontwerp (geleid door Andre
Wognescky), de afdeling technisch onderzoek (geleid door Vladimir Bodiansky)
en de afdelingen administratief en bedrijfsmanagement. (Benton, 1987)
Conflicten leiden uiteindelijk tot de ontbinding van de groep, maar niettemin
heeft Bodiansky en zijn ingenieurs een belangrijke rol gespeeld bij het
ontwerpen van de Unité d’Habitation in Marseille. Één van deze ingenieurs,
Xenakis, gaat na de ontbinding van ATBAT werken voor Le Corbusier.
(Sterken, 2004)
Vanaf de tweede wereldoorlog concentreert Le Corbusier zich op deze
Unité, d.w.z. een wooneenheid die op stedelijke schaal onafhankelijk kan
ingezet worden bij grootschalige woningbouwprogramma’s. Het bepalen van
de juiste schaal voor de Unité was afhankelijk van de combinatie van
stedenbouwkundige en sociale criteria. De Unité is de kleinste beschikbare
eenheid van stedelijke ontwikkeling die om het even waar kan gebruikt worden.
Bijna alle ingrediënten van het ontwerp van de Unité d'Habitation zijn
beschikbaar in de eerdere werken van Le Corbusier. Het enige verschil is de
schaal, de stoutmoedigheid van de rigide massa en het gebruik van ruw beton.
Tot 1946 had Le Corbusier niet de gelegenheid om zijn sociale woningbouw in
de praktijk om te zetten. Zijn ontwerpen voor gebouwen en stedelijke projecten
152
waren tot dan hoofdzakelijk bestemd voor tentoonstellingen of publicatie.
(Benton, 1987)
1. De Unités d’Habitation
De bouw van de eerste Unité in Marseille wordt beschouwd als een
episch werk. Aan de hand van een sterk geloof in het gebruik van prefab in
combinatie met teamwork, heeft men geprobeerd om de verschillende
typologische en stedenbouwkundige principes – die reeds bestonden in de
eerdere werken en ideeën van Le Corbusier – te synthetiseren. Van de meer
dan 60 eenheden die ooit onderzocht, zijn er slechts vijf verwezenlijkt, met
name in Marseille, Reze-lès-Nantes, Berlijn, Briey-en-Forêt en Firminy. Men kan
hier niet spreken van een serie, omdat de constructies getuigen van een grote
individualiteit. (Sterken, 2004)
Drie methoden komen naar voor bij het tot stand komen van het
prototype van de Unité, dat als kenmerk staat voor de na-oorlogse periode van
Le Corbusier. De eerste methode is het gebruik van ruw beton, een materiaal
dat in fel zonlicht sterk contrasteert met andere meer afgewerkte elementen,
zoals de prefab balkons aan de buitenkant van het gebouw.
De tweede methode is de macro-en microdimensionering van de ganse
constructie in overeenstemming met de Modulor. De Modulor is een systeem
van proportie die Le Corbusier voor het eerst publiceerde in1950. De Modulor
is enerzijds gebaseerd op de gulden snede en de reeks van Fibonacci,
anderzijds op de antropometrische relaties. De essentie hierbij is dat de gulden
snede overal aanwezig is in de natuur en kunst. De Modulor is gepubliceerd in
twee delen, in het eerste deel (1949) legt Le Corbusier zijn redenering uit en in
het tweede deel (1955) probeert hij het succes en de legitimatie van zijn
uitvinding te bewijzen. De uitvinding tracht harmonie te vinden tussen de oude
metafysische traditie van het Pythagorisme en de ergonomische eisen van
serieproductie. Door het universele van deze kwestie te verzoenen met het
alledaagse, laat de Modulor toe om met een groot gemak het geheel van de
153
architecturale compositie te verbinden, ondanks de diversiteit van de
componenten. Met zijn uitvinding treedt Le Corbusier toe tot de strekking van
de “esthetische wetenschap” die rond de tijd van de publicatie erg populair
was in Frankrijk. Deze strekking manifesteerde zich vooral in de kunst,
architectuur en de muziek, en deelt aan getallen een kwalitatief element toe
naast een kwantitatief.
De derde methode bestaat uit de systematische toepassing van
polychromie, d.w.z. dat de aan elkaar grenzende duplexen gedifferentiëerd
worden door de balkons te voorzien in verschillende kleuren. Deze kleuren
staan in contrast met de grijze massa van het gebouw en zorgen voor een
levendig, multi-gekleurd optisch effect dat voortdurend verandert naarmate
men zich verder verplaatst van het gebouw. (Frampton, 2001) (Sterken, 2004)
Figuur 6: Modulor
Bron: studiodoorbraak.nl, 24 oktober 2012
154
Figuur 7: polychromie Unité d’Habitation Marseille
De Unité had twee doelstellingen. Enerzijds het realiseren van een
woning dat stilte en eenzaamheid moet aanbieden voor zon, ruimte en groen
en zodoende de ideale schuilplaats is voor het gezin. Anderzijds het creëren
van een architecturale constructie dat het product is van strengheid,
grootsheid, edelheid, geluk en elegantie. (Benton, 1987)
Marseille
De totstandkoming van de Unité d’Habitation Marseille is het resultaat
van een directe opdracht in 1945 van de minister van Wederopbouw, Raoul
Dautry. Le Corbusier mocht één van zijn Unités realiseren in Marseille als een
experimenteel en door de overheid gefinancieerd project voor het huisvesten
van ambtenaren. Hij kreeg de toelating om de reglementen m.b.t. huisvesting
naast zich neer te leggen en om de standaardbegroting te overschrijden. De
bouw van de constructie begon in 1947. Toen volgde een periode van het
komen en gaan van de Franse regering en bestond er onzekerheid over het
project. Iedere minister trachtte op zijn manier het project te redden, maar dit
lukte pas met minister Eugène Claudius-Petit, die zich volledig toewijdde aan
moderne huisvesting en de daarmee gepaarde planningsmethoden. In een
periode van korte termijn huisvestingsvoorzieningen was het project een bron
van kritiek omwille van de hoge productiekost,. Eveneens werd Le Corbusier
aangeklaagd door de Société pour l'Esthétique Générale de la France omdat
155
hij geen bouwvergunning had en omdat zijn ontwerp in strijd zou staan met de
wetten van hygiëne en fatsoen. Le Corbusier won de zaak, maar de Unité werd
hierdoor bestempeld als ‘het huis van de gek’. Deze publiciteit zorgde er echter
voor dat de Unité het kenmerk van modernisme werd. Het stoomde de
maatschappij klaar voor de grootschalige planningsprogramma’s van de grote
wooneenheden die in ’60 zouden gerealiseerd worden. (Benton, 1987)
(Frampton, 2001)
Het gebouw bestaat uit 18 niveaus en is ontworpen voor het huisvesten
van 1600 mensen, verdeeld over 337 appartementen. Voor de appartementen
bestonden 23 verschillende types, variërend van kleine appartementen voor de
vrijgezellen en de kinderloze paren, tot grotere appartementen voor gezinnen
met drie tot acht kinderen. (Frampton, 2001) (Sterken, 2004) De
appartementen zijn gerangschikt in paren langs de gangen die binnenstraten
genoemd weerden. De binnenstraten bevinden zich over de ganse lengte van
het gebouw. Typisch aan het appartement is dat het verdeeld is over twee
verdiepingen, net zoals een privé-woning. Bij het ontwerpen van de
appartementen werd eveneens rekening gehouden zowel met het uitzicht als
met de natuurlijke belichting. Zo waren telkens een aantal kamers gericht op de
ochtendzon en het landschap en een aantal kamers op de avondzon en de
zee. (Frampton, 2001) In de Unité bevinden zich vijf binnenstraten. Halverwege
het gebouw, op niveau zeven en acht, is een winkelstraat voorzien met allerlei
voorzieningen: winkels voor vis, vlees, zuivelproducten, fruit en groenten, een
bakkerij, een restaurant, een theesalon en een snackbar. Eveneens bevinden
er zich een wasserette, een strijkruimte, een drogisterij, een kapper, een
postkantoor, een tabakswinkel, een kiosk, een boekhandel en een apotheek.
Langs dezelfde corridor is er eveneens hotelaccommodatie. De bovenste
verdieping is ingericht met voorzieningen die gericht zijn op publieke ruimtes:
een kinderdagverblijf, een fitnessruimte, een solarium, een 300 m atletiekbaan,
een buffet, enz.. . Deze Unité is duidelijk ontworpen voor families waarbij het
individuele volledig van het collectieve gescheiden wordt. (Frampton, 2001) Le
Corbusier had oorspronkelijk het idee van volledig gescheiden kamers voor elk
gezinslid, maar dit heeft hij moeten laten vallen omwille van budgettaire
redenen. (Benton, 1987)
156
Figuur 8: Unité d’Habitation Marseille 1950
Bron: Benton, 1987
Het gebouw zelf staat op pilotis of kolommen. Dit wil zeggen dat de
grond onder de constructie onbelast is en overgegeven wordt aan de
gebruikers. Er is voldoende parkeergelegenheid voor auto’s en er zijn paden
voor fietsers. Het gebruik van deze kolommen door Le Corbusier is een
voorbeeld van de eerder aangehaalde harmonie tussen stedenbouw en
architectuur. De dunne betonnen kolommen waren een reactie op de nieuwe
bouwtechnieken opgelegd door de industrie, maar eveneens een
stedenbouwkundige oplossing voor het scheiden van het autoverkeer en het
voetgangersverkeer. (Benton, 1987) (Frampton, 2001)
157
Figuur 9: kolommen Unité d’Habitation Marseille
Na vijf jaar en vijf opeenvolgende ministers van wederopbouw, werd de
Unité d’habitation Marseille eindelijk gerealiseerd op de Boulevard Michelet. De
constructie werd onder een hoek geplaatst, zodanig dat het de optimale
blootstelling aan zonlicht mogelijk maakt en om hinder van de noorderlijke
Mistralwind te voorkomen. (Benton, 1987)
De Modulor is toegepast bij het ontwerpen van deze Unité. Deze Unité
getuigt dan ook als een groot voorbeeld van de harmonie die vooropgesteld
wordt in de Modulor. (Sterken, 2004)
Reze-lès-Nantes
De Unité d’Habitation in Reze-lès-Nantes, gefinaliseerd in 1953, bestaat
uit 18 niveaus en is ontworpen voor het huisvesten van 1400 mensen,
verdeeld over 294 appartementen. Voor de appartementen waren er zeven
verschillende types voorzien. De opdracht kwam van een coöperatie,
zodoende moeste er rekening gehouden worden met de normen, kredieten en
termijn van goedkope woningen. Het overschrijden van het budget was
onaanvaardbaar. De Unité van Marseille kon dus niet gebruikt worden als een
voorbeeldmodel, gezien de budgetoverschrijding en het naast zich neer leggen
158
van de reglementering. De Unité in Reze-lès-Nantes was een veel zuiniger type
dan het prototype van Marseille. Hierbij dient opgemerkt dat Le Corbusier dit
zag als een extreem belangrijke uitdaging. Gezien het grote tekort aan
fatsoenlijke huisvesting in de naoorlogse periode in alle Europese landen, bood
de woningmarkt uiterst lucratieve kansen. Het was dus heel belangrijk dat hij
het belang van de Unité als volwaardig model kon aantonen. (Sterken, 2004)
Figuur 10: Unité d’Habitation Nantes
Bron: http://en.wikiarquitectura.com
De oorspronkelijke opdracht omvatte slechts de realisatie van 100
sociale wooneenheden, verdeeld over drie verdiepingen, door budgettaire
beperkingen. Le Corbusier voorzag wel een kunstmatige vloer en funderingen
zoals bij een normale Unité. De constructie werd eveneens berekend met het
oog op de afwerking van het gebouw in een latere fase, zodat de resterende
14 verdiepingen konden gerealiseerd worden zonder aanpassing van de
fundering. (Sterken, 2004)
Als gevolg van de beperkingen opgelegd door de coöporatie, zijn er een
aantal opvallende wijzigingen in vergelijking met de Unité in Marseilles. Deze
wijzigingen zijn dus het resultaat van het zo efficiënt mogelijk werken met het
beschikbare budget.
159
De kolommen die het monumentale nastreven in de Unité d’Habitation
van Marseille werden geschrapt omwille van de hoge kost. Dit werd
gecompenseerd door ter hoogte van de sokkels de dwarswanden te kantelen.
Dit nieuw ontwerp werd door Le Corbusier zorgvuldig bedacht om het
oorspronkelijk concept zo goed mogelijk te bewaren. (Frampton, 2001)
Figuur 11: kolommen Unité d’Habitation Nantes
Bron: http://en.wikiarquitectura.com
Oorspronkelijk werd het voorstel geweigerd door de sponsor, omdat er
te grote appartementen werden voorzien. De appartementen werden kleiner
gemaakt en aangepast in functie van interne privacy. De akoestische isolatie
van de slaapkamer werd sterk verbeterd door het verminderen van het volume
tussen de mezzanine en de begane grond. De u-vormige duplexen werden
weggelaten, omdat deze te duur waren. Hiervoor werd een nieuw concept
ontwikkeld waarbij de dragende muren van de appartementen afdalen naar de
grond, zodat deze direct kunnen steunen op de fundering. Deze structurele,
economische en esthetische interessante variant werd vervolgens gekopieerd
in andere projecten. (Frampton, 2001) (Sterken, 2004)
De Unité van Nantes liep uiteindelijk belangrijke vertraging op, omdat de
sponsor van mening was dat de schattingen van de kosten te hoog waren.
160
Hoewel de werf van Nantes te laat startte, was de constructie uiteindelijk
voltooid in 18 maanden. Dit was een klein wonder. (Sterken, 2004)
Een laatste grote wijziging is de afwezigheid van collectieve
voorzieningen, met uitzondering van de kleuterschool op het dakterras, een
postkantoor in de lobby en een bibliotheek. Aan de gevels werden blokken van
gekleurd glas voorzien, rechtstreeks gegoten in een betonskelet, en
gedimensioneerd op basis van de numerieke waarden van de modulor. Dit
was het werk van Xenakis. (Frampton, 2001) (Sterken, 2004)
Le Corbusier erkende voor het eerst bij de Unité d’Habitation in Reze-lèsNantes dat zijn ruw beton streefde naar het monumentale zoals in Egypte. Dit
werd deels gesuggereerd door de man ingegoten in het beton aan de ingang.
(de Egyptoid Modulor) (Frampton, 2001)
Figuur 12: Egyptoid Modulor
Bron: http://www.sitelecorbusier.fr
Berlijn, Briey-en-Forêt en Firminy-Vert
Kort na de realisatie van de Unité d’Habitation in Nantes werden nog drie
andere Unités gerealiseerd. De eerste werd gebouwd in Berlijn in 1956. Le
Corbusier was niet tevreden over dit project, omdat het werd gebouwd met
een arrogante precisie. Deze precisie gaf het gebouw een onsympathieke
uitstraling. (Frampton, 2001) Daarnaast werd er bij het ontwerp geen rekening
161
gehouden met de Modulor. Eveneens waren er geen gemeenschappelijke
voorzieningen, geen dakterras en geen duplex appartementen. (Wassmann,
2008)
De tweede Unité werd gebouwd in Briet-en-Forêt in 1957 en was een
sterk gereduceerde versie van het oorspronkelijk prototype. Zoals de naam
aangeeft, staat de Unité midden in een bos, geïsoleerd van de stad. Le
Corbusier startte met het idee om in Briet een kopie te realiseren van Nantes,
maar Le Corbusier botste met de budgettaire en reglementaire beperkingen.
De Unité d’Habitation in Briet-en-Forêt bestaat uiteindelijk uit 18 niveaus en 339
appartementen. Omwille van de veel te kleine appartementen is Le Corbusier
eveneens niet tevreden over dit project. Eveneens werd er geen basisschool
voorzien op het dak, dit in tegenstelling met Nantes en Marseille.(Frampton,
2001) (Sterken, 2004)
Figuur 13: Unité d’Habitation Briet-en-Forêt
Bron: Wassmann (2008)
Briey heeft nooit het succes gekend zoals de Unités in Nantes en
Marseille. Hiervoor zijn er twee verklaringen: ten eerste was er een ernstige
economische crisis die voelbaar was tot in de regio, en dit voor de opening van
het gebouw. Ten tweede maakte de geïsoleerde ligging het gebouw niet
aantrekkelijk. (Sterken, 2004)
162
Bij beide Unités werden de appartementen niet uitgevoerd in
overeenstemming met de originele standaarden voor het indelen van de
ruimtes. Dit was ook geval voor de laatste Unité, gebouwd in Firminy-Vert in
1968. (Frampton, 2001)
Ondanks de mislukte poging van de staat om het initiële prototype te
ontwikkelen en te verbeteren, staat de Unité in Marseilles gekend als een
adembenemend monument voor de na-oorlogse periode. (Frampton, 2001)
2. Besluit
Bij het ontwerpen van het prototype voor de Unité door Le Corbusier
werden er duidelijke concepten gehanteerd. Hierbij was het belangrijk dat er
een harmonie bestond tussen stedenbouw en architectuur. Een mooi
voorbeeld hiervan zijn de kolommen bij de Unité d’Habitation in Marseille
waarbij het autoverkeer en het voetgangersverkeer gescheiden worden. Bij het
onderling vergelijken van de verschillende Unités kan er opgemerkt worden dat
er heel wat aanpassingen gebeurd zijn aan het oorspronkelijk prototype omwille
van budgettaire redenen. Zo werden bij de Unité in Reze-lès-Nantes de
kolommen in een ander concept gegoten, werden de appartemeten kleiner
gemaakt en werden er geen collectieve voorzieningen voorzien, met
uitzondering van de kleuterschool op het dakterras, een postkantoor in de
lobby en een bibliotheek. Hoewel Le Corbusier vanaf het project in Nantes
budgettaire en reglementaire beperkingen had, streefde hij er altijd naar om het
meest efficiente en optimale te halen uit zijn projecten. De poging van de
overheid om het oorspronkelijk prototype te ontwikkelen en te verbeteren is
echter mislukt. Niettemin wordt de Unité d’Habitation in Marseille beschouwd
als een monument van de na-oorlogse periode omdat het de manier van
werken heeft veranderend.
door Jessie Vanmassenhove
163
3. Referenties
3.1 Boeken en artikels
Benton, T. (1987). Le Corbusier: architect of the Century. Londen: Arts
Council of Great Britain. Pages 200-237.
De Meulder, B., De Decker, P., Van Herck, K., Ryckewaert, M., Vansteelant, H.
(1999). Over de plaats van de volkswoningbouw in de Vlaamse Ruimte.
Brussel: Vlaamse Gemeenschap.
Frampton, K. (2001). Le Corbusier (world of art). Cambridge: Thames &
Hudson. Pages 150-166.
Serenyi, P. (1967). Le Corbusier, Forier and the Monastery of Ema. The Art
Bulletin.
Sterken, S. (2004). Masterproef Iannis Xenakis. Gent.
3.2 Internetbronnen
Le Corbusier
http://www.sitelecorbusier.fr/ne/unite.php?monimage=43. 29 januari 2013.
Modulor
http://www.studiodoorbraak.nl/modular.html. 24 oktober 2012. 24 oktober
2012.
Roos, M. (2010). Le Corbusier en de “Geheime Code” – De Modulor.
http://www.hro.mroos.com/userfiles/Le_Corbusier.pdf. 24 oktober 2012.
Unité d'Habitation of Nantes-Rezé
http://en.wikiarquitectura.com/index.php/Unit%C3%A9_d%27Habitation_of_Na
ntes-Rez%C3%A9. 17 oktober 2012.
Wassmann, C. (2008). Cloning Buildings
http://www.an-architecture.com/2008/11/cloning-buildings.html.
2013.
164
30
januari
‘IEDER
ZIJN
HUIS’
Evolutie van het beleid
omtrent de collectieve
(hoog)bouw in België
rond de jaren ’50-‘60
Bij het behandelen van het concept
‘grands ensembles’ springen direct
meerdere concepten in het oog. Dit
fenomeen is vanzelfsprekend niet vanuit
het niets ontsprongen, maar is een gevolg
van o.a. politieke beslissingen en publieke
debatten.
Vanaf de industriële ontwikkeling groeit de
populariteit van de stad exponentieel en
vindt
er
bijgevolg
een
grote
plattelandsvlucht
plaats.
Autonomie, Economie en Typologie waren
de, zoals in de les aangehaalde,
belangrijke parameters die werden
gehanteerd met het oog op de grand
ensembles. Autonomie staat voor een
verzelfstandiging van het wooncomplex tot
een soort micro-gemeenschap, die alle
gewenste en nodige karakteristieken van
de stad bevat. Economie slaat niet enkel
op de efficiëntie van o.a. prefabricatie,
maar ook op de politieke condities waarin
zulke projecten geconcipieerd zijn.
Typologie begrip maakt een onderscheidt
tussen
de
verschillende
fysieke
manifestaties
van
deze
sociale
huisvestingsinitiatieven. Hoewel ik deze
drie concepten behandel in de paper, leg
ik een bescheiden toets op Economie.
Hierbij bespreek ik enkele interessante
sociale huisvestingsprojecten van de jaren
’50-’60, zoals ‘ieder zijn huis’ van Willy Van
Der Meeren, ‘Het kiel’ van Renaat Braem
en ‘Modelwijk op de Heizel’ van het team
C.M. 58.
165
Situering van de Belgische hoogbouw rond de jaren ’50’50-‘60
Door de tweede wereldoorlog had België aanzienlijk schade opgelopen
en moesten er (opnieuw) veel herstellingen plaatsvinden. Rond de vroege
jaren ’60 vindt er een kleine stadsvlucht plaats. Men verlangt naar een
(stads)weefsel met groene en open ruimte. De ruimtelijke manifestatie hiervan is
de ontwikkeling van de suburbanisatie rond die periode, wat de teloorgang van
de binnenstad inluidde. Er was dus een hoge nood aan goedkope,
hygiënische, efficiënte en veilige woningen.1
In tegenstelling tot de buurlanden van België, zoals Frankrijk en
Nederland, die rond deze periode erg investeerden in de ontwikkeling en
industrialisering van gebouwen en de uitbreiding van steden, bleef men zich
hier hardnekkig vasthouden aan het tuinwijkmodel.
Om de grote voorliefde van de Belg voor de eengezinswoning te
begrijpen, hoeft men maar even door het Belgische landschap te wandelen.2
Rond deze periode wordt er enorm veel gebouwd op kleine schaal; de Belg
heeft een baksteen in de maag, zoals wel eens vaker wordt gezegd.
De reden van deze ongewone bouwdrang? Dit valt te verklaren door de
Wet De Taeye, goedgekeurd in 1948. Vanuit het katholieke hoek werd er een
poging gedaan om het prangende woningtekort tegen te gaan door grote
subsidies uit te keren voor eengezinswoningbouw en door een staatswaarborg
te bieden voor hypothecaireleningen. Eén jaar later kwam er een nieuwe wet tot
leven, Wet Brunfaut, vaak omschreven als de socialistische tegenhanger van
Wet De Taeye. Deze wordt gezien als een tweede belangrijke schakel van het
Belgisch woonbeleid. Er werd een ‘Fonds voor huisvesting’ in het leven
geroepen dat de nationale bouwmaatschappijen en infrastructuurwerken bij
collectieve woningbouw financierde.3
Een derde wet die de Belgische
stedenbouw sterk heeft beïnvloed is de Wet op Krotopruiming van 1953, waar
men de verkrotting van bepaalde wijken wilde tegengaan door grondige
saneringen doorheen het stadsweefsel uit te voeren. Deze drie wetten vormen
zowat de basis voor de woonpolitiek van die periode, waarbij er werd gestreefd
1
KarinaVan Herck en Tom Avermaete, red., Wonen in welvaart. Woningbouw en wooncultuur in Vlaanderen,
1948 – 1973 (Antwerpen : VAi en CVAa, 2006), 54-56.
2
Pierre Puttemans en Lucien Hermé, Moderne bouwkunst in België (Brussel : Vokaer, 1975), 224.
3
Van Herck en Avermaete, Wonen in welvaart, 54 – 55.
166
naar de stimulering van particuliere bouw, ontwikkeling van huurwoningen en
de opruiming van krotten.4
Rond deze periode waaien de discussies over collectief wonen hoog op.
De katholieken verwijten de modernistische architecten een milieu te
ontwikkelen, waar geen veiligheid, vrijheid en kuisheid aanwezig is. Een
architectuur die zich afzet van de stad en waar criminaliteit en promiscuïteit
overheersen.
Een goede voedingsbodem voor experimenten met collectieve
hoogbouw heeft België daarom nooit echt gekend. Ook het ontwikkelen van
geïndustrialiseerde bouwprocessen en seriële productie van bouwelementen
heeft in deze periode maar een magere erkenning gekregen.5
Case: ‘Ieder zijn huis’, Willy Van Der Meeren
Context
Tijdens het interbellum wordt door de nood aan woningen het idee van
het existenzminimum ontwikkeld in het CIAM-milieu. Dit hield in dat men
woningen probeerde te ontwerpen die een functioneel plan hanteerden en
opgebouwd waren uit de (uiterst) minimale afmetingen. Op deze manier
bekwam men een woning die alle woningfuncties bezat, maar ook een
betaalbaar prijskaartje had.
Het idee van lucht, licht, openheid en eenvoud stond centraal in deze
ontwerpen en vormde het ideaalbeeld van de modernisten van de jaren ’30.6
Met het oog op dit gedachtengoed en vervolgens door het ontstaan van de
Wet van Brunfaut, werden er enkele collectieve woonblokken, zoals het Kiel
van Renaat Braem of het ‘complex Luchtbal’ van o.a. Léon Kuyck en ‘Plaine de
Droixhe’ van de groep Egau, geconcipieerd, waarbij men de eerste pogingen
ondernam om de beginselen van het Charte d'Athènes in België te
verwezenlijken. 7
4
Anne Van Loo et al.,Repertorium van de architectuur in België : van 1830 tot heden(Antwerpen :
Mercatorfonds, 2003), 72.
5
Van Herck en Avermaete, Wonen in welvaart, 165.
6
ibidem, 194-195
7
Albert Bontridder,Dialoog tussen licht en stilte(Antwerpen : Helios, 1963), 47
167
afb. ‘Luchtbal’, Antwerpen 1938 – 1970. Van Craeye, Van Averbeke, Haan, Lemaire, Smolderen,
Van den Daele, Van Kuyck, Marcks en Fuyen.
https://inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/geheel/22126
Willy Van De Meeren
In die context kan men de figuur Willy Van De Meeren ook goed
plaatsen. In zijn ontwerpen is het idee van het existenzminimum, het voorzien
van betaalbare, volledig geëquipeerde woningen,
woningen, zeker terug te
vinden.Jammer genoeg ervoeren modernistische architecten in België, zoals
eerder vermeld, enorm veel wrijving en tegenkanting bij experimenten omtrent
collectieve woonprojecten. Bijvoorbeeld het prototype van het ‘CECA-huis’ van
Willy Van Der Meeren en Léon Palm uit 1954. Ze ontwierpen een
standaardmodel van een minimumwoning met een lage kostprijs en korte
bouwtijd door middel van het gebruik van geprefabriceerde elementen. De
bekende uitspraak van Palm, die heel deze modernistische
modernistische ideologie draagt,
luidde: “Ik verklaar dat een huis kan worden gebouwd voor de prijs van een
Ford”.8Verder dan de verwezenlijking van vier modellen in Tervuren
(‘vierwindenbinnenhof’) zullen ze spijtig genoeg niet komen door de forse
tegenkanting van de Nationale Maatschappij voor Goedkope Woningen
(NMGWW). 9
8
Albert Bontridder,Dialoog tussen licht en stilte(Antwerpen : Helios, 1963), 47
ibidem, 171-172.
9
168
afb. Gerealiseerde prototype van het CECA-huis 1954 van Léon Palm en Willy Van Der Meeren. Van
Herck, Karina, en Tom Avermaete, red. Wonen in welvaart. Woningbouw en wooncultuur in
Vlaanderen, 1948 – 1973. Antwerpen : VAi en CVAa, 2006, 167.
Ook het materiaalgebruik van Willy Van Der Meeren was op zijn minst
merkwaardig. Hij werd vaak verweten te willen provoceren door het gebruik van
goedkope en ongewone materialen in zijn ontwerp en zijn “brutale”
materiaalafwerking. Hij verkoos om zijn materialen puur, ruw en eerlijk te
verwerken in zijn ontwerpen. Dit betekende niet dat er geen plaats was voor
afwerking, dit werd juist op een heel delicate manier aangepakt. Zo werden de
betonnen welfsels van het ‘CECA-huis’ aan de bovenkant bekleed met een
granietlaag en onafgewerkt beton aan de onderkant.
‘Ieder zijn huis’ (1953-1960), Evere
Een interessant ontwerp van Willy Van Der Meeren is zijn
hoogbouwproject ‘ieder zijn huis’ te Evere. Ook in Evere was er sprake van een
dilemma tussen twee ideologische modellen. De traditionelen, die voorstander
waren van de koopwoning, gesitueerd op een grote lap grond en de
modernisten die opteerden voor een gemeenschappelijk complex met
gedeelde infrastructuur en zuinig gebruik van grondoppervlakte (het bouwen
voor ‘le plus grand nombre’).10 De linkse burgemeester van Evere, Franz
10
Mil De Kooning et al.,Willy Van Der Meeren/Ieder Zijn Huis. Verleden en toekomst ven een unité d’habitation
in Evere (Brussel : CIVA, 2012), 5.
169
Guillaume, zal toch de doorslag geven en zijn stad in een nieuw modernistisch
elan leiden. Nadat hij de hoogbouw van Le Corbusier in Marseille had bezocht,
verzocht hij eerst de meester zelf één van zijn unités te bouwen in Evere, maar
toen dit toch niet bleek door te gaan, werd Willy Van Der Meeren aangesteld
om deze taak te vervullen. “Het moest hoogbouw worden: Guillaume had een
hekel aan al die kleine huisjes waar, als de processie doorgaat, kaarsen en
kruisbeelden in de ramen staan” - Willy Van Der Meeren. 11
afb. ’Ieder Zijn Huis’, Evere 1954 – 1969 van Willy Van Der Meeren.
http://www.standaard.be/artikel/detail.aspx?artikelid=DMF20120607_00176788
‘Ieder zijn huis’ zal toch een lang bouwen ontwikkelingsproces kennen van
ongeveer zes jaar door de aanhoudende problemen met de NMGWW (zo zal
het bijvoorbeeld meer dan drie jaar duren om een bouwvergunning te
verkrijgen).De wooneenheden in Marseille van Le Corbusier hebben
ongetwijfeld een enorme invloed gehad op de ontwikkeling van collectieve
hoogbouw in Europa. Zo vertoont ‘Ieder zijn huis’ veel gemeenschappelijke
kenmerken met de unités. Willy Van Der Meeren deelde duidelijk eenzelfde
ideologie met Le Corbusier, maar gaf wel zijn eigen interpretatie in zijn ontwerp
voor het hoogbouwproject.12 Zo doet Van Der Meeren ook gretig beroep op de
‘cinq points d’une architecture nouvelle’. In zijn ontwerp wordt gespeeld met
een verregaande toepassing van het triplex-principe.Hier wordt er door middel
11
Willy Van Der Meeren in een interview in: MilDe Kooning,Willy Van Der Meeren(s.l. : Laat-XXe-eeuw
genootschap, 1993), 17.
12
De Kooning, Willy Van Der Meeren/Ieder Zijn huis, 5-6.
170
van een galerij, een rue intèrieure, rechtstreeks toegang geboden tot telkens
twee appartementen, die in doorsnede over drie etages liggen.
afb. Doorsnede van één ‘triplex’ in de trappentoren voor ‘Ieder Zijn Huis’, Evere, 1954 -1960 van
Willy Van Der Meeren. De Kooning, Mil et al. Willy Van Der Meeren/Ieder Zijn Huis. Verleden en
toekomst ven een unité d’habitation in Evere. Brussel : CIVA, 2012, 34.
Het verschilt van ‘l'unité d'habitation’, daar het niet in de buik van het
gebouw, door diens ranke profiel, ligt maar juist aan de kopse zijden. Ook heeft
‘Ieder zijn huis’, net zoals zijn kompaan in Marseille, een toegankelijk dakterras
dat voor recreatieve doeleinden wordt ingezet.13Van Der Meeren heeft zijn
ontwerp op een opmerkelijke manier ingeplant, het staat namelijk dwars in het
landschap en vormt op die manier een soort muur of scherm aan de rand van
het terrein. Toch lijkt het gebouw door zijn smalle figuur en dunne pilotis (er
zitten namelijk geen leidingen in verwerkt zoals bij Marseille) zich op een
bepaalde manier ‘beter’ te verheffen van het maaiveld. 14
13
De Kooning, Willy Van Der Meeren/Ieder Zijn huis, 17-18.
ibidem, 24.
14
171
afb. ’Ieder Zijn Huis’, Evere 1954 – 1969 van Willy Van Der Meeren. http://www.bruxelles5060.be/Entre_utopie_et_conformisme/Logement_pour_tous/page_2/2.html
Zoals eerder vermeld hanteert Willy Van Der Meeren een interessante optiek
omtrent zijn materiaalgebruik en het productieproces ervan. Zo springt hij
origineel om met alle basismaterialen in zijn gebouw (glas, beton en baksteen).
Zijn geprefabriceerde vloeren blijven onafgewerkt aan de onderkant en krijgt zo
een béton brute karakter. De gevelpanelen worden zoals dakpannen aan de
gevel bevestigd en vormen zo een niet dragende schil.De effectieve
draagstructuur bestaat uit gestapelde portieken (die versmallen naar boven toe)
en twee gesloten trappenkokers, welke met het langgerekt volume breken
langs beide kanten. Langs de galerijen zijn er lange glazen strippen voorzien
(cf. fenêtre en longueur) en vierkante ramen voor de appartementen.Elk
materiaal toont dus ongehuld zichzelf, er is nooit een teken van overbodige
decoratie te bespeuren.
172
afb. Overzichtstekening Hoog-Evere, circa 1954, Willy Van Der Meeren. De Kooning, Mil et al. Willy
Van Der Meeren/Ieder Zijn Huis. Verleden en toekomst ven een unité d’habitation in Evere. Brussel :
CIVA, 2012, 15.
Willy Van Der Meeren wilde een cité-jardin verticale ontwerpen, een
gekantelde tuinstad als het ware. Hierin zijn zowel de gemeenschappelijke
voorzieningen en doelen als de individuele aspiraties van groot belang. Het
gebouw wordt een plaats waar de bewoners hun verlangens kunnen
ontplooien en waar een ongeforceerde ontmoeting
ontmoeting plaats kan vinden. Van Der
Meeren probeert in zijn ontwerp dit gedachtengoed in een architecturale
verschijning te kneden, door o.a. het introduceren van grote entreehallen, het
toegankelijk maken van het dakterras, zijn galerijen (de rue intèrieure, die hij als
‘straten in de lucht’ voorstelt) en brede bordessen
bordessen van de lift met pleinallures.
Deze ontmoetingsknopen waren niet louter architectonisch tot in de kleinste
detail uitgedacht, maar kenden ook een grote verrijking door de bedachtzame
toevoeging van kunstwerken van o.a. Jo Delahaut en Jean-Pierre Tuerlinckx.15
Zoals eerder vermeld droeg Van Der Meeren niet alleen de collectieve noden
hoog in het vaandel, maar verloor hij het individu -de menselijke schaal- niet uit
het oog. De deurbel hing, niet
niet zoals de meeste hoogbouw projecten bij de
entreehal, maar naast de deur zelf. Op die manier benadrukte hij zijn idee van
‘de straat in de lucht’. Ook de toegang tot een appartement was ontworpen op
de schaal van het individu door ze te ontsluiten met hun eigen trappen
15
ibidem, 30-32.
173
(betonnen en houten trap).Elke deur had ook zijn eigen kleur en een
buisvormige klink (een bekende signatuur van Willy Van Der Meeren, die naar
zijn voorliefde voor seriële productie verwijst).Dit alles onderschrijft duidelijk zijn
ideologie en de naam van het project: ‘Ieder zijn huis’.
afb. Dakterras ‘Ieder Zijn Huis’ Evere, 1954 – 1960 van Willy Van Der Meeren. De Kooning, Mil et al.
Willy Van Der Meeren/Ieder Zijn Huis. Verleden en toekomst ven een unité d’habitation in Evere.
Brussel : CIVA, 2012, 32.
174
afb. Binnenstraat ‘Ieder Zijn Huis’ Evere, 1954 – 1960 van Willy Van Der Meeren.
http://www.bruxelles50-60.be/Entre_utopie_et_conformisme/Logement_pour_tous/page_2/2.html
60.be/Entre_utopie_et_conformisme/Logement_pour_tous/page_2/2.html
De planopbouw van de appartementen zelf dragen Van Der Meeren’s filosofie
voort.Het zijn erg open en flexibele planindelingen, waar louter de
trap(penkoker), de badkamer en de technische schacht vaste elementen
vormen.De lay-out van het appartement is dus quasi volledig open en kan naar
gelieven worden aangepast met modulaire wanden en kasten als scheidend
element.
afb. Plattegrond appartement boven en onder galerij. ‘Ieder Zijn Huis’ Evere, 1954 – 1960 van Willy
Van Der Meeren. De Kooning, Mil et al. Willy Van Der Meeren/Ieder Zijn Huis. Verleden en toekomst
ven een unité d’habitation in Evere. Brussel : CIVA, 2012, 42.
175
Case: ‘Het kiel’, Renaat Braem
De eerste grote opdracht in het kader van de nieuwe wet van Brunfaut was het
project ‘het Kiel’ in 1949, ontworpen in samenwerking met socialist Maeremans
en katholiek Maes. Drie Antwerpse sociale huisvestings-maatschappijen
zouden er elk ongeveer 800 woningen bouwen van het type collectieve
hoogbouw. Braem wilde van het Kiel een project maken met internationale
allures. Zo zei hij: “Op het Kiel zullen hart en aders zichtbaar functioneren.”.
afb. Wooneenheid Kiel, Antwerpen 1949 – 1958 van Renaat Braem.
https://inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/geheel/26553
In de jaren ’30 was Renaat Braem lid geworden van de CIAM en paste
dan ook diens gedachtegoed toe in zijn eerste grote project: wonen in het
groen met collectieve basisvoorzieningen en
en op wandelafstand van alle andere
voorzieningen. Het Kiel is hierbij een van de zeldzame voorbeelden in België
waar men de CIAM-ideologie heeft toegepast. Net zoals Willy Van Der Meeren
heeft Braem zich ook laten inspireren door de alom bekende unités van Le
Corbusier. Braem hanteerde een Marxistische opvatting voor zijn collectieve
woningbouw, zo zegt hij in het eerste nummer van zijn eigen tijdschrift ‘Bouwen
& Wonen’: ‘het grote probleem van het ogenblik is, hoe het functionalisme
verder ontwikkelen opdat
opdat het de uitdrukking zou kunnenbrengen van positieve
menselijke waarden en betrachtingen, zoals de beste architectuur van het
verleden dit vermocht’. 16
16
Van Loo, Repertorium, 79-80.
176
Met negen vrijstaande woonblokken op pilotis stelt hij tegenover de
gesloten bebouwing van de oude kernstad een volstrekt nieuwe organisatie
van het wonen. Het masterplan had een vrije configuratie, zoals de lineaire
stad, maar Braem benadrukte ook het belang van diagonale lijnen. Men kan
stellen dat zijn ontwerpaanpak een combinatie is van extreem functionalisme
en vrije visuele expressie. De ontmoetingsruimtes in het project werden
namelijk ook, zoals in ‘ieder zijn huis’, verrijkt met kunstwerken.17
afb.
Wooneenheid
Kiel,
Antwerpen
1949
http://www.debalansvanbraem.be/bouwen/hoogbouw
–
1958
van
Renaat
Braem.
Braem heeft, net zoals Le Corbusier met zijn unités, het Kiel sterk
gepromoot, ook in de buitenlandse pers. Zo werden er onder meer
modelappartementen ingericht ter bezichtiging. Vanuit het appartement kwam
men terecht in galerijen, die uitnodigen tot spontane ontmoetingen. Braem wou
namelijk geen donkere portalen of kille slagschaduwen in zijn gebouwen. Hij
wou licht, lucht en ruimte creëren, een ruimte waar de mensgraag wil wonen.
Een plaats waar men gezond en veilig op een stedelijke manier kan leven. 18
Case: ‘Modelwijk op de Heizel’, C.M. 58
Vanaf 1955 maakte Braem deel uit van C.M. 58, het team van
architecten en stedenbouwkundigen dat ter gelegenheid van de Expo 58 op
17
Mil De Kooning en Geert Beekaert, Horta and After. 25 Masters of Modern Architecture in Belgium (Gent :
Universiteit Gent, 1999), 152.
18
De Inventaris van het Bouwkundig Erfgoed.
177
de Heizel een modelwijk zou realiseren in opdracht voor het Nationaal Instituut
voor de Huisvesting.
Het project wilde op exemplarische wijze de meest progressieve
opvattingen over sociale huisvesting in België te belichamen en werd o.a.
getrokken door socialistisch politicus Ferdinant Brunfaut. De Modelwijk moest
nu ook als prestigeproject manifest wereldkundig maken waartoe België op dat
vlak in staat was.19Het ontwerpteam werd opgesteld op basis van eerdere
prestaties en was uitgesproken modernistisch (Victor
(Victor Coolens, Groep
L’Equerre, René Panis, Groupe Structures en Jan Van Doosselaere). Van de
verschillende voorstellen werd uiteindelijk het masterplan van Braem
geselecteerd.20
afb. Ontwerptekening voor Modelwijk voor Expo ’58 in Brussel 1955 – 1974, van Renaat Braem. Van
Vlaanderen, 1948 – 1973. Antwerpen : VAi en CVAa, 2006, 185.
19
Jo Braeken.Renaat Braem 1910-2001: architect.1 (Brussel: ASA Publishers, 2010), 65-66.
Pierre Puttemans en Lucien Hermé,Moderne bouwkunst in België(Brussel : Vokaer, 1975), 222.
20
178
afb. Ontwerptekening voor Modelwijk voor Expo ’58 in Brussel 1955 – 1974, van Renaat Braem. Van
Vlaanderen, 1948 – 1973. Antwerpen : VAi en CVAa, 2006,
Initieel zou het ontwerp als verblijfplaats voor gasten van de
Wereldtentoonstelling dienen, maar later werd het herbestemd voor sociale
huisvesting. Braem stelde het idee van stedelijkheid centraal, een parkstad met
een dienende monumentaliteit noemde hij het, vrij van representatie en
oppressieve symboliek die bevrijde samenleving moest voorstellen. Er werd
een compleet plan van een axiale wijk met verschillende woonvormen
(waaronder drie woonblokken), scholen en een winkelcentrum opgemaakt,
maar uiteindelijk kwamen er alleen woningen in hoogbouw.21
Die ambitie kreeg vorm in een stadsplein bij de drie grote blokken.
Daarmee week hij af van de zuivere CIAM-leer die hij nog in het Kiel had
toegepast, waar men het centrum als een groene ruimte beschouwt. Braem
zelf sprak over de Akropolis. Hij stuurde aan op de contrastwerking tussen het
21
Van Herck en Avermaete, Wonen in welvaart, 179-180.
179
oude chaotische Brussel en de nieuwe georganiseerde stad: vanuit de nieuwe
stad creëerde hij een panoramisch uitzicht op de, in zijn ogen, hopeloos
verouderde traditionele stad.
Heel de wereld zou het zien! Toch viel er op de expo uiteindelijk niet veel
meer dan een maquette te bekijken en wat ruwbouw. Het project om met
geavanceerde technieken goedkope woningen te realiseren, sukkelde al vanaf
zijn conceptie met vertragingen. De duizend wooneenheden in een parkzone
van 17 hectare zijn er uiteindelijk gekomen. Maar dat was vijftien jaar na de
streefdatum en zonder de attractieve extra's die de sociale samenhang
moesten waarmaken. Het heeft ertoe bijgedragen dat de wijk lang een
troosteloze indruk maakte.22
Conclusie
Men kan dus besluiten dat er rond de jaren ’50-’60 een erg turbulente
beleidsevolutie heeft gewoed in België, met als gevolg dat het modernistische
CIAM-gedachtengoed België nooit op dezelfde manier heeft kunnen bereiken
als in de onze buurlanden. Hierdoor heeft de doorbraak van het gebruik van
economische bouwtechnieken zoals seriële productie en geprefabriceerde
bouwelementen een lange tijd op zich laten wachten. Willy Van Der Meeren en
Renaat Braem zijn enkele voorbeelden van moderne denkers die door een
lange en harde strijd tegen het katholieke beleid toch wat CIAM-invloeden
hebben weten te introduceren in België. Zonder aandacht te verliezen voor de
waardevolle aspecten zoals stedelijkheid en groenstructuur, alsook de seriële
en menselijke schaal.
Bram Denkens
22
Fredie Floré,Lessen in goed wonen. Woonvoorlichting in België 1945-1958 (Leuven:Leuven UP,2010), 211217.
180
Bibliografie
Bekaert, Geert, en Francis Strauven. Bouwen in België : 1945 – 1970. Brussel
:Nationale confederatie van het bouwbedrijf, 1971.
Bontridder, Albert. Dialoog tussen licht en stilte. Antwerpen : Helios, 1963.
Braeken, Jo, red. Renaat Braem 1910 – 2001. Brussel : ASA, 2010.
De Kooning, Mil. Willy Van Der Meeren. s.l. : Laat-XXe-eeuw genootschap,
1993.
De Kooning, Mil et al. Willy Van Der Meeren/Ieder Zijn Huis. Verleden en
toekomst van een unité d’habitation in Evere. Brussel : CIVA, 2012.
De Kooning, Mil, en Geert Beekaert. Horta and After. 25 Masters of
ModernArchitecture in Belgium. Gent : Universiteit Gent, 1999.
Floré Fredie, Lessen in goed wonen. Woonvoorlichting in België 1945-1958
(Leuven: Leuven UP,2010), 211-217.
Puttemans, Pierre, en Lucien Hermé. Moderne bouwkunst in België. Brussel :
Vokaer,1975.
Van Herck, Karina, en Tom Avermaete, red. Wonen in welvaart. Woningbouw
enwooncultuur in Vlaanderen, 1948 – 1973. Antwerpen : VAi en CVAa, 2006.
Van Loo, Anne et al. Repertorium van de architectuur in België : van 1830 tot
heden.Antwerpen : Mercatorfonds, 2003 .
181
182
In november 2005 braken er op
grote schaal rellen uit in de voorsteden
van Frankrijk. De rellen begonnen in de
Parijse wijk Clichy-sous-Bois en verspreide
zich de dagen erna zeer snel uit naar
verschillende buitenwijken en andere
Franse steden. De opstanden van de
jonge bewoners van deze banlieus werd
op de voet gevolgd door de media met
uitgebrande
autowrakken,
vernielde
bushokjes en geplunderde winkels op de
achtergrond.
VEILIGHEID
BINNEN
GROOTSCHALIGE
WOONEENHEDEN
Op zoek naar de rol en evolutie
van veiligheidsveiligheids-beleving.
door Dirk Hopmans
Nu stonden deze wijken (vanuit de
media) al bekend als grauw, deprimerend,
monotoon, massaal, bewoond door een
kansarme bevolking en veraf staand van
de rest van de maatschappij. Het
uitbreken van deze rellen, in combinatie
met de grote media aandacht, hebben het
karakter uiteindelijke geen goed gedaan.
De rellen van november 2005 waren niet
de eerste. Ook in de jaren ’80 en ’90
kwamen deze wijken meerdere malen in
het nieuws vanwege onlusten. Dit
resulteerde
veelal
in
extra
beleidsinspanningen. Bijzonder in Frankrijk
waarbij er sprake is van een sterke staat.
Banlieus en Grand ensembles
ensembles
Niet alleen in Frankrijk maar ook in
Nederland
zijn
deze
grootschalige
woonwijken te vinden. Het accent van
stedelijke
vernieuwing
ligt
hierbij
voornamelijk op de wijken die gebouwd
zijn tussen 1950 en 1975. Bij deze wijken
is het sprake van veel sociale
183
woningbouw, veel flats en een concentratie van mensen met een lager
inkomen en minder kansen in de maatschappij. Het ontstaan van deze wijken
was een antwoord op de woning schaarste in de naoorlogse periode van
economische groei. In deze periode was de centrale overheid een zeer
belangrijke actor op het gebied van stedelijke ontwikkeling. De staat verenigde
in deze periode de technische, financiele en juridische capaciteit die nodig
waren voor deze ontwikkeling. Verder was de door de schade aangericht
tijdens de oorlog, door de dekolonisatie en door de economische groei
behoefte aan woningen, met name voor de lagere inkomensgroepen, bijzonder
groot. Het was dus voor de hand liggend dat de staat capaciteit aanwende om
zoveel
mogelijk
woningen
te
bouwen.
Figuur 1, bouwen gedurende de trentes glorieuses
De aanleg van nieuwe steden rondom andere steden was ingegeven
door de actuele huisvestingcrisis. Na de tweedewereldoorlog trokken mensen
vanuit diverse richtingen naar de stad. Jonge gezinnen wilden verderop met
hun kinderen, mensen verlieten het platteland voor de stad en immigranten
waren in grote getallen op zoek naar werk. Na de oorlog verkeerde ook nog
eens veel woningen in slechte bouwvallige staat of waren door de oorlog
beschadigd. Terwijl in de oorlog maar weinig nieuwe huizen werden gebouwd.
184
Ook verkeerde de bouwsector in een economische crisis en belemmerde
wetgeving na de oorlog de uitvoer van plannen. De overheid voerde toen der
tijd een defensie beleid om het bevolkingspeil te stabiliseren.
Deze woningnood legde de basis voor een nieuw huisvestingsbeleid. In
de jaren ’50 werden vele wetten ingevoerd om de bouwindustrie te stimuleren
tot grootschalige woningbouw. Op speciale zones buiten het stadscentrum liet
men zo snel en goedkoop mogelijk nieuwe steden bouwen. Deze naoorlogse
explosie van bouwprojecten zou de kaart van onder andere veel Franse steden
ingrijpend veranderen. Zo is in Parijs het inwonertal in de periferie van de stad
tussen 1954 en 1982 verdubbeld.
Vele architecten die geïnspireerd waren door de CIAM-beweging hielden
zich bezig met de ontwerpen van deze steden, met grootschalige projecten die
dikwijls vijf- tot tienduizend woningen. Hoge flats domineren, maar ook
middelhoge flats vijf of zes bouwlagen komen in grote mate voor. De wijken
aan de randen bestaan uitsluitend uit sociale woningbouw. Hierbij is de
grootste voorstander om hoge gebouwen in het groen neer te zetten zonder
twijfel Le Corbusier. Hij was de voorzitter van de CIAM (Congres Internationaux
d’Architecture Moderne), de internationale beweging voor het bouwen.
In deze nieuwe steden was groen, licht en ruimte te vinden. Er werd
gesproken over de zon die in deze steden doorbrak. Zo ontstonden er ‘vertical
cities’ waarin veel mensen op een klein gedeelte gehuisvest konden worden,
iedereen zonlicht in de kamer had en de bewoners vrij konden uitkijken over de
omgeving. De gebouwen werden gerealiseerd moderne bouwmaterialen zoals
staal en beton en door middel van gestandaardiseerde bouwmethoden ter
plekke in elkaar gezet. De hoogbouw werd omringd door parken en openbare
ruimte. In deze grand ensembles werd een functiescheiding doorgevoerd
tussen wonen, werken en vrije tijd.
Momenteel kent het begrip wonen in een grand ensemble een negatief
imago en aan het wonen in een banlieu in het algemeen. Echter moet
hiertussen wel onderscheid gemaakt worden. Zo staat banlieu (altijd in
enkelvoud) voor de buitenwijken, de uitbreidingswijken van na de oorlog. De
grand ensembles hebben betrekking op de grootschalige wijken met
hoogbouw en sociale woningbouw. Toch kennen beide begrippen een
negatief imago. De armoede binnen het huis weerspiegeld zich in de armoede
185
buiten op straat, in stedenbouw en architectuur. Maar welke factoren zorgen er
nu voor de deze wijken bekend staan als onveilig? Hoe kan dit beperkt
worden? Welke acties op het gebied van stedenbouwkunde en ontwerp
kunnen het veiligheidsgevoel verbeteren? In dit essay wordt er verder gezocht
naar antwoord op deze vragen.
Onveiligheidsbeleving:
Voordat er wordt gekeken naar oorzaken en mogelijke oplossingen om
de veiligheid binnen deze grootschalige woningbouw wijken te verbeteren is
het interessant om te kijken naar de manier waarop mensen de (on)veiligheid
beleven. Indien er wordt gesproken over ‘angstgevoelens’ en
‘onveiligheidsbeleving’ wordt er meestal verwezen naar een veelheid aan
emoties, opvattingen en opinies. De meest algemene manier hoe dit in
Nederland wordt gemeten is met de vraag: ‘Voelt u zich wel eens onveilig?’.
Wanneer mensen aangeven zich onveilig te voelen kan dit te maken hebben
met angst voor criminaliteit, maar ook bang zijn voor donkerte of de angst voor
vreemden. Het is dus niet precies bekend waar het onveiligheidsgevoel
vandaan komt. In 2006 voelde een kwart van de Nederlandse bevolking zich
wel eens onveilig, maar deze waarde blijkt zeer lastig uit te drukken in concrete
getallen.
Angst gevoelens blijken sterk afhankelijk te zijn van de situatie waarin de
mensen zich bevinden. Het meest veilig voelen mensen zich in hun eigen
woning, namelijk 95% tegen 85% die zich op straat veilig voelt. Het minst veilig
voelen mensen zich wanneer ze zich ’s avonds buiten de eigen woonomgeving
bevinden.
De verklaring van angstgevoelens kan worden onderverdeeld in twee
contexten, namelijk de individuele context en de situationele context. Vanuit de
individuele context kan worden gesteld dat dergelijke angstgevoelens sterk
afhankelijk zijn van iemands persoonlijkheid, kwetsbaarheid, levensstijl en
(in)directe slachtoffer ervaring. De inrichting van de publieke ruimte, de
samenstelling van de bevolking, de sociale cohesie, verloedering, overlast en
criminaliteit hebben invloed op de situationele context. Deze kunnen weer
betrekking hebben op andere contexten zoals openbaar vervoer, winkelcentra
en uitgaansgelegenheden. Hierbij zijn er dus vanuit het vakgebied stedenbouw
mogelijkheden om dit veiligheidsgevoel sterk te verbeteren, wat het belangrijk
maakt om te nadruk te leggen op de situationele context. Ook ondanks dat
186
deze in een mindere mate het gevoel van onveiligheid bepaald vergeleken met
de individuele context.
Bepaalde situaties worden door mensen gezien als een gevaar. Hieruit is
het mogelijk om een onderscheid te maken naar drie verschillende soorten
(gericht op de situationele context), die van belang blijken voor gevoel van
onveiligheid en op verschillende wijze beïnvloedbaar zijn. De beïnvloeding
hiervan kan gezien worden als gericht zijnde op de vermindering van het gevaar
zelf, maar ook als het bewerkstelligen dat burgers bepaalde signalen niet als
een gevaar voor criminaliteit hoeven zien.
Figuur 2, vorming van angst vanuit individuele en situationele contexten
Duisternis:
Allereerst is duisternis een zeer groot signaal dat als gevaar gezien kan
worden. Mensen hebben tenslotte overdag minder angst dan in de avond. Al
decennia lang wordt er via verlichting getracht het veiligheidsgevoel in de
duisternis te beïnvloeden. Dat dit nog zeer ingewikkeld si blijkt uit onderzoek
(Britse Home Office) dat straatverlichting gevoelens van onveiligheid slechts in
187
beperkte mate beinvloed, maar mogelijk wel effectief is voor bepaalde groepen
en op bepaalde locaties.
Vreemden:
Niet alleen de duisternis, maar ook vreemden worden gezien als een
signaal voor gevaar. Uit onderzoek (Sociaal Cultureel Planbureau, SCP) blijkt
dat het percentage niet-westerse allochtonen een belangrijke determinant is
voor angstgevoelens in de woonomgeving. Het is waarschijnlijk dat deze factor
ook relevant is voor andere locaties zoals openbare ruimte, openbaar vervoer,
voorzieningen, etc. Omdat ook een snelle ‘verkleuring’ van de wijk een factor is
die angstgevoelens vergroot kan deels geconcludeerd worden dat met name
de autochtone buurtbewoners zich bedreigd voelen. Tegelijker tijd blijkt ook dat
hoe meer autochtonen en allochtonen met elkaar omgaan in hun vrije tijd en
hoe meer zij elkaar thuis en in de buurt opzoeken, hoe positiever zij over elkaar
oordelen. Hieruit kan dus worden geconcludeerd dat bekend dus bemind
maakt en mogelijkerwijs geeft bemind een veilig gevoel. Vergelijkbare
redeneringen gelden dus waarschijnlijk ook voor andere groepen die onbemind
zijn, zoals daklozen en rondhangende jongeren. Deze plegen vaak niet de
strafbare feiten, maar er wordt verondersteld dat zij dat wel willen doen.
Overlast en verloedering:
Het laatste signaal dat gevoelens voor onveiligheid geeft komt voor uit
overlast en verloedering. Vaak worden er vanuit de overheid plannen
gepresenteerd om overlast en verloedering terug te dringen. Hierbij gaat het
vaak om overlast door hangjongeren, geluidsoverlast en asociaal gedrag in het
verkeer. Maar ook de fysieke component van overlast en verloedering speelt
hier een groot belang bij. Het belang hiervan blijkt voornamelijk te liggen bij de
woonomgeving, maar ook in het openbaar vervoer en de openbare ruimte blijkt
overlast en verloedering ook grotendeels bij te dragen aan gevoelens voor
onveiligheid.
Verder blijkt het ook uit onderzoek van SCP dat niet zozeer de
criminaliteit zelf, maar voornamelijk de angst voor vreemden en vooral overlast
en onbetamelijkheden van grote invloed zijn op de gevoelens van onveiligheid.
Regelmatig wordt dan ook geconcludeerd dat het ‘probleem’ van
onveiligheidsgevoelens meer als een sociaal probleem moet worden
beschouwd en minder als een veiligheidsprobleem…
188
Veilig ontwerpen:
Dode hoeken, beklemmende gangen, slecht verlichte delen, verkeerde
parkeer oplossingen… Allemaal voorbeelden van onveilige situaties die deels
als ontwerpfout gezien kunnen worden. Maar ook lantarenpalen die, nadat de
ernaast geplante bomen groter zijn geworden nauwelijks meer licht kunnen
geven, gebouwen zonder woningen of winkels in de plint (dode muren)
waardoor deze een gemakkelijk doelwit wordt voor graffiti. Of speelplaatsen die
op een verkeerde plek in de wijk geplaatst zijn en parkeerplaatsen die uit het
zicht liggen. Allemaal voorbeelden van onveilige situaties waarbij binnen de
grootschalige
wooneenheden
sprake
van
is.
Figuur 3, ontwikkeling van de binnenstraat (Bijlmermeer)
Binnen grand ensembles is veelal sprake van een leefomgeving met een
anoniem karakter. Speel- en sportplekken die een gril uiterlijk hebben zijn verre
van uitnodigend. Ook de ligging buiten het gezichtsveld zorgt ervoor dat sociale
controle zeer lastig tot onmogelijk is om uit te voeren. Maar ook het visueel
ontbreken van contact met de (over)buren zorgt voor minder interactie tussen
de bewoners onderling. Wanneer er wordt gesproken over ‘de straat’ gaat het
niet over angst en radicalisering, maar juist over levenskwaliteit, geborgenheid,
gebruiksvriendelijkheid en over stedenbouw met een aangename openbare
ruimte. Er kan gesteld worden dat veiligheid een begrip is waarbij de
ontwerpende discipline van oudsher weinig binding heeft. Later is het begrip
veiligheid steeds meer een grotere rol gaan spelen bij ontwerpen. Ook op het
terrein van culturele en sociale duurzaamheid. Ook bij ontwerpen van grand
ensembles werd er getracht veiligheid maar in het ontwerp op te nemen. Deze
189
gebieden moesten uiteindelijk gaan functioneren als een open gebied met veel
openbare ruimte wat van iedereen was en ook door iedereen gebruikt kon
worden. Een plaats waar verschillende delen van de bevolking elkaar konden
ontmoeten. Echter is dit niet zo uitgepakt…
Vanuit het handboek veilig ontwerp en beheer wordt er gebruik gemaakt
van vier toetsingscriteria om de veiligheid van een bepaalde wijk te bepalen:
zichtbaarheid, toegankelijkheid, eenduidigheid en aantrekkelijkheid. Deze
begrippen zijn geworteld in de ruimtelijke ordening zelf, maar worden echter wel
benaderd vanuit het domein sociale veiligheid. Het gaat hierbij om de
gebruiksvriendelijkheid, beheerbaarheid en beleving van de omgeving waarbij
de ontwerppraktijk zich heeft bezig gehouden. Om sociale veiligheid te
bereiken kan er dus gebruik worden gemaakt van de eerder genoemde
toetsingscriteria.
Zichtbaarheid:
Hierbij gaat het over zien en gezien worden, oftewel informele controle.
Op een grotere schaal spelen oriëntatie en identiteit hierbij een grote rol voor
het beleven van de stedelijke omgeving. Een eerder besproken pijler in deze
essay is hierbij de verlichting, waarbij het voornamelijk gaat over de
gematigdheid van de verlichting in het publieke domein. Een ander punt is de
schijnveiligheid. Die kan ontstaan als plekken waar men s’ avonds en ’s nachts
niks te zoeken hebben, toch verlicht worden. Maar ook camera’s kunnen hierbij
een grote rol spelen. Indien deze geplaatst worden zal dit een hogere waarde
van schijnveiligheid opleveren. Echter moeten deze wel gezien worden als
representatieve maatregel voor problemen die in een eerder stadium opgelost
hadden moeten worden.
Toegankelijkheid:
Dit gaat over de wijze waarop je ergens kunt komen en de mogelijkheden
om ergens heen te kunnen vluchten wanneer er sprake is van een dreiging of
nood. Duidelijke routing met goede oriëntatiepunten zijn hierbij belangrijk voor
een positieve beleving van het gebied. Het gebied moet voor de gebruikers
goed toegankelijk zijn, maar de toegankelijkheid moet, indien nodig, ook bij
ongewenst gebruik beperkt kunnen worden. Hierbij is bereikbaarheid voor
politie en andere hulpdiensten van groot belang.
Eenduidigheid:
190
Dit betekend dat zowel voor de bezoekers, als voor de beheerders het
duidelijk moet zijn wat voor een status het gebied moet hebben (prive,
openbaar, semi-openbaar), maar ook waar het voor bedoeld is en wie voor het
beheer verantwoordelijk is. Bij de grootschalige woonwijken waar veel sprake is
van openbaar terrein is het wel duidelijk dat dit voor iedereen toegankelijk is,
maar het feit dat iedereen dit meer als een ruimte ziet die van iedereen is in
plaats van deels van zichzelf, zorgt ervoor dat mensen in mindere zin waarde
hechten aan de openbare ruimte. Hierbij kan het onderhoud van achtertuinen
worden gezien als tegenhanger waarbij iedereen een ‘eigen’ stuk tuin heeft en
er hierdoor meer waarde aan hecht en dit dus beter onderhoudt.
Aantrekkelijkheid:
Het laatste toetsingscriteria draait tenslotte op schoon en heel, en om
plezierige materialen en kleuren, en om menselijke schaalverhoudingen en
aangename verlichting. Van groot belang hierbij is dat de openbare ruimte voor
meerdere doelgroepen aantrekkelijk is en dat er ook bij veranderende wensen
van de gebruikers er voldoende flexibiliteit in het ontwerp zit om hierop te
kunnen reageren.
Wanneer
er
wordt gekeken naar
verschillende plannen
en ontwerpen van het
Bijlmermeer, de zuid
oostelijke
stadsuitbreiding
van
Amsterdam, valt op dat
er op grote mate werd
geëxperimenteerd met
veiligheidsverbetering
in
het
plan.
Zo
bestonden er plannen
om
de
flats
te
realiseren op pilaren om zo een doorkijk te creëren en waardoor de flats niet
zouden functioneren als immense blokkade van het gezichtsveld. De relatie
met het groen zou hierbij ook anders zijn. Echter zijn deze ruimtes op het
niveau van maaiveld echter opgevuld met bergingen en woningen. De
191
bezuinigingen binnen het plannen hadden uiteindelijk het laatste woord,
waardoor uiteindelijke veel grotere indirecte kosten door zijn ontstaan.
Figuur 4, oorspronkelijke plannen met realisatie van flats op pilaren
Als basis voor het groenontwerp gold toen der tijd dat het ontwerp een
zo natuurlijk mogelijk landschap moest zijn, maar daarentegen ook plaats kon
bieden aan een regelmatig netwerk van paden voor voetgangers en fietsers.
Verward door deze twee tegenstrijdige uitgangspunten lijkt het erop dat de
ontwerpers hebben gekozen voor een compromis tussen beide, waardoor de
kwaliteit sterk verloren is gegaan. De rechte lijnen van het netwerk zijn gaan
kronkelen, maar vormen uiteindelijk ook geen landschappelijke route. Hierdoor
is uiteindelijk aan beide uitgangspunten tekort gedaan waardoor zowel het
parklandschap als de snelle verbindingen niet uit de verf komen.
Figuur 5, binnenstraat
192
Maatregelen en verbeteringen:
Na de realisering van de Bijlmermeer zijn criminaliteit en sterke
onveiligheidgevoelens langzamerhand toe gaan nemen. Dit werd een steeds
grotere problematiek. Al in de jaren ’70 begon dit met klachten die binnen
kwamen over vernielingen en diefstal. Waarbij onder andere plekken nabij een
lift of trappenhuis, dicht bij de uitgang naar het parkeergebouw inbraak
gevoeliger waren. In de jaren ’80 is dit meer toegenomen, maar ook geweld
ging een steeds grotere rol spelen binnen deze criminaliteit. Opvallend detail is
ook dat het aantal delicten in de Bijlmermeer drie maal zo hoog was als het
gemiddelde van de stad Amsterdam zelf. Ook lag de criminaliteit van het
hoogbouwgedeelte van de Bijlmer meer dan dertig procent hoger dan het
laagbouw gedeelte. Sinds de jaren ’80 is er ook begonnen met het uitvoeren
van bouwkundige maatregelen om de veiligheid te verbeteren binnen deze
grootschalige wijk.
Figuur 6 & 7, entree na renovatie & realisatie van woningen in plinten na compartimentering
Zo werden de ruimtes tussen de bergingen, galerijen en binnenstraten
opgedeeld in kleinere ruimten. Deze compartimentering en het aanbrengen van
toegangsdeuren zorgde ervoor dat de bewoners deze ruimten als minder
gevaarlijk zijn gaan zien. De galerijen en binnenstraten waren oorspronkelijk
toegankelijk voor iedereen. Door middel van het plaatsen van deuren en
afscheidingen zoals hekwerk werd de toegankelijkheid terug gebracht.
193
Uiteindelijk hebben deze maatregelen ervoor gezorgd dat de sociale controle
verbeterd is en tevens de criminaliteit en onveiligheidsgevoelens terug gebracht
werden. Een ander ingrijpende verandering was het uitdunnen van het
openbaar groen. Dit was op sommige plekken op het maaiveld rondom de
gebouwen zo dicht dat deze plaatsen lastig te overzien waren. Door het
terugsnoeien van het groen is de overzichtbaarheid en toegankelijkheid sterk
toegenomen. Ook werden er ventwegen en parkeerplaatsen aangebracht. Het
aanbrengen van deze ventwegen gebeurde veelal in combinatie met het
afsluiten van de binnenstraat. Hiermee werd de bereikbaarheid voor het
aanvoeren van goederen in stand gehouden en tevens was dit een manier om
de routes naar de woningen van de binnenstraten te verplaatsen naar het
maaiveldniveau. Door middel van het aanbrengen van parkeerplaatsen werd
een korte afstand naar de woning gehandhaafd en in vele gevallen zelfs
verkort. Hiermee werden ook spelvoorzieningen aangelegd die moesten zorgen
voor een grotere levendigheid.
Later is er gekozen om de binnenstraten volledig uit de flats te
verwijderen. Ook de loopbruggen moesten hierbij plaats maken. Hiermee
werden de sociaal onveilige stedenbouwkundige elementen verwijderd en zijn
de aanlooproutes verplaatst naar het maaiveld. De entrees zijn ook
gerenoveerd waardoor er een bijdrage werd geleverd voor de afscheiding
tussen openbare en privé ruimte.
Opvallend is dat er steeds minder ontwerp technische maatregelen
worden genomen om de veiligheid te verbeteren. Zo ook in de Bijlmermeer.
Wellicht worden de mogelijke ingrepen steeds ingrijpender en daardoor ook
duurder en blijft het totale kostenplaatje dergelijke (stedenbouw)technische
maatregelen tegen houden. Opvallen is wel dat maatregelen steeds meer
vanuit beleid gevoerd worden, maar ook ontstaan er steeds meer innovatievere
oplossingen. Zo wordt er bijvoorbeeld door de politie Amsterdam-Zuidoost een
lijst met de top-50 overlastgevers bijgehouden. Personen op deze lijst worden
gemonitord en hierdoor is het makkelijker daders op te sporen en de
criminaliteit tegen te gaan. Ook wordt er door gemeenten steeds meer
geëxperimenteerd met verschillende manieren om hangjongeren te weren. Zo
werd er in Hoorn klassieke muziek afgespeeld naast de bibliotheek, wat een
aantrekkelijke locatie was voor deze hangjongeren. De gemeente Rotterdam
gaat nog verder door speciale kastjes op te hangen op locaties waar zich veel
hangjongeren bevinden. Deze apparaten produceren een irritant piepgeluid
194
waarbij de frequentie zo hoog is dat dit geluid alleen door jongeren opgemerkt
wordt en niet door ouderen.
Besluit:
Besluit
Binnen deze essay is geprobeerd een beeld te schetsen hoe dergelijke
grootschalige woonwijken met dergelijke hoogbouw is ontstaan. Maar de focus
is gelegd op het onveiligheidsgevoel dat in deze wijken steeds meer is gaan
toenemen. Door te kijken hoe mensen nu veiligheid beleven en opvatten is het
eenvoudiger om vanuit deze perspectieven naar bepaalde ontwerpen te kijken
en de ontwerpveiligheid hiervan te bepalen.
Merkwaardig detail is wel dat (bouwtechnische) veiligheidsmaatregelen
binnen deze grand ensembles steeds innovatiever worden en minder voor de
hand liggend. Echter moet de vraag wel worden gesteld of dergelijke
problemen niet alleen genezen moeten worden, of dat het ook mogelijk is om
problemen in een eerder stadium (zoals ontwerpen) voorkomen kunnen
worden. Verder is het interessant om af te vragen waar de grens van
preventiemaatregelen ligt. Er kan geconcludeerd worden dat overheden,
woningbouwcorporaties en de bewoners zelf steeds verder op zoek gaan naar
mogelijkheden om het veiligheidsgevoel van hun woning, buurt of flat te
verbeteren. Hierbij is het interessant om te kijken naar waar de grens van
maatregelen liggen.
Referenties:
Referenties:
Bruine, D., (2002), Amsterdam ZO, Centrumgebied Zuidoost en stedelijke
vernieuwing Bijlmermeer 1992-2010, THOTH Publishers
Gemeente Amsterdam, (2012), Definitief ontwerp Makassarplein
Gemeente Amsterdam, (2012), Gebiedsprogramma Bijlmer
Hootsen, C.L., (2006), Ontwerp tegen sociale onveiligheid in de Bijlmermeer,
Bouwkundige maatregelen tegen criminaliteit en onveiligheidsgevoelens in en
rond hoogbouwflats
Kuitert, K., Sociaal Veilig Ontwerp, DSP-groep
Secondant #3/4, (2007), Centrum voor criminaliteitspreventie en Veiligheid
Woldendorp, T., (2010), Sociaal veilig ontwerpen in de getransformeerde stad`
195
196
3. TYPOLOGY 197
198
DID
THE NEW
TYPOLOGY OF
GRANS
ENSEMBLES
MEET ALL THE
NEEDS?
NEEDS?
Facilities of the Les Ulis and
Clichy
sous
Bois/Montfermeil
During the 60s and 70s was
developed a new urban planning typology
based on the modern principle, the
Grands Ensembles. France was one of
the most important countries where this
typology was built. In particular, Paris
suburbs are where we can find the vast
majority of such examples.
With the aim of studding the Grands
Ensembles typology we have focused on
the Paris suburbs. We have chosen two
examples to compare how they work: Les
Ulis and Clichy sous Bois/Montfermeil.
That is why both sites have the
same population, around 4.000 houses.
They are located in the same placed (in
Paris suburbs) but Les Ulis is situated in
the
south-west
of
the
Parisian
agglomeration and the ensemble of Clichy
sous Bois/ Montfermeil is situated in its
eastern suburbs. And they have the same
characteristics
of
size,
year
of
construction...
199
LES ULIS
Les Ulis is a new town located in the Île-de-France, in the south-west of
the Parisian agglomeration and in the north-west of the Essone department. It
sits on the Cortabœuf plateau which dominates the Yvette valley, also known as
the Chevreuse valley. It is 23 km the south-west of central Paris, 20km northwest of Évry and 14km to the south-east of Versailles.
The town is laid out in the form of a U, approximately three km by two
km, and covers 680 hectares. Over 65% of the area is built-up, 17% is semirural and 16% is either rural or comprises communal green space.
The town is divided into distinct neighbourhoods by the main roads
running through it. To the east is a large industrial zone. To the west is the
residential area, a large part of which consists of 33 HLM tower blocks,
grouped into four neighbourhoods.
The town was conceived and built in the 1970s according to the
precepts of Le Corbusier by architects Robert Camelot, François Prieur and
Georges-Henri Pingusson. Its tower blocks are raised on slabs so that they are
accessed above street level by means of pedestrian walkways.
Green spaces
There are 100 hectares of green spaces that include: the South Park,
the North Park, with their lakes, a fitness track and a walk path.
Facilities
The city has important sports facilities: a stadium with an athletics track,
swimming-pool, bowling and a court.
We can also find cultural facilities. Boris Vian’s cultural center and
François Mitterrand’s library are placed in Les Ulis. Two cultural houses and
around 200 associations contribute to the vitality of the cultural life.
A regional shopping center, an a business park (Courtaboeud) with theis
20.000 employees and 900 companies that are specialty on high technology
do that city a attracting point to the region.
There are six schools in Les Ulis:
200
- Lycée de l'Essouriau, Professional And Public Technical Educational
School
- Mairie Gometz le Chatel ,Private Primary School
- Mairie, Private Primary School
- Collège de Mondétour, Secondary Private School
- College Aime Cesaire, Secondary Private School
- Commune Des Ulis 0, Public Primary School
If we focused on the health sector, there is a “Centre de Planification et
d'éducation Familiale” and a “Centre Hospitalier d'Orsay” that it employs 1,000
people, including 140 full-time or part-time doctors and it has 434 beds. It is
spread over 3 sites.
Transport
Line B of the RER runs through the Chevreuse and local bus services
give access to the train stations at Orsay and Bures-sur-Yvette. The main
supplier of the common transport is the bus network “Les Cars d’Orsay” which
has four lines traversing the common departure or arrival of the bus station.
Les Ulis has long been "voluntarily" kept away from the main transit, while
their recent growth could justify the establishment of new lines. Thus, although
the town has counted up to twenty-eight thousand inhabitants, any RER or
RATP bus serves the new town. However, the territory is crossed by major
highways. Les Ulis finds itself at a significant meeting point of motorways. The
most significant of these, the route nationale 118, meets the route nationale
104 at an interchange on the communal border with the town of Marcoussis.
There are a lot of different lines that connected the city stations with the
industrial park, the shopping center…
In addition, the municipality is located near the Paris-Orly airport located
only fifteen kilometers north-east. The Paris-Charles de Gaulle is it forty-six
kilometers north-east.
201
History of the city
The development of the Courtabœuf industrial park was decided on in
1960, accompanied on 30 November that year by a decision to create a
priority development zone for ten thousand homes to sit alongside it. 265
hectares of land comprising four farms, previously belonging to the communes
of Bures-sur-Yvette and Orsay, were set aside for this housing project.
On 13 March 1964, an urban district of Bures-Orsay was established to
oversee the development of the area. Road and utilities for the industrial zone
were completed by July 1966, with the first business, AtoChem (part of what is
now Total S.A.), moving in the following year. Hewlett-Packard created its
French headquarters in the industrial zone in 1968. In the same year, the first
residents moved into Les Ulis, although running water was not yet available in
all homes.
The first municipal council for Les Ulis was elected in 1971. In 1973, a
shopping centre, Ulis 2, was opened under the auspices of Carrefour.
A census of 1975 records 20,283 people living in Les Ulis. Because this
was significantly greater than the populations of both Bures-sur-Yvette and
Orsay, which shared administrative responsibility for the town, a local plebiscite
was held on 14 March 1976 to decide between three propositions: maintaining
the status quo; creating a new commune comprising the three towns; creating
a new commune for Les Ulis. Just over 50% of voters in Orsay and Bures-surYvette favoured the last option, whereas a majority in Les Ulis favoured a
commune comprising the three towns. Both municipal councils voted in favour
of the creation of a new commune for Les Ulis. The Prefect of Essonne, Paul
Cousserand, created Les Ulis as the 196th commune of the department on 17
February 1977.
In March 1977, Paul Lorident was elected mayor of Les Ulis, whilst the
town remained in construction. He oversaw the building of a town hall, a
market, a hybrid library and a cultural centre.
In 1982, the population of Les Ulis was 28,223. In 1985, it became a
canton.
202
History of les Ulis
Les Ulis, in the context of a priority development area, was conceived
and created in the mid 1970s on land without any construction. It was done by
the architects and planners Robert Camelot and Francois Prieur and GeorgesHenri Pingusson who conceived largely in terms of common use. Collective
housing and large sets had the priority, leaving space for flats in the periphery.
The land obtained, by stripping neighboring communities of Bures-sur-Yvette
and Orsay, leaves territory with a "U" form.
Four existing major roads marked the limits of urban zoning. In the center,
cutting the field from north to south, the highway 118 and highway 446
separate the industrial zone composed by Courtaboeuf business park. In the
north, the 188 provincial road marks the boundary of urbanization. In the south,
the main road 35 creates the borderline between high urbanized area of Ulis
and cereal crops of Saint-Jean-de-Beauregard. New major axes were plotted
in the city. In the city, big avenues allow the traffic.
The western half was urbanized to accommodate more than ten
thousand units, established according to the precepts of Le Corbusier. A large
urban park was built in the north. It marks the entrance to the city and
answered the farmland and gardens in the south, supplemented by a small
park in the south. The city center with the town hall and administrative services
was indeed at the center of the living space.
The collective and residential buildings were placed according to the
fashion of the time. The footpath is well secured between the different districts
by nineteen bridges or tunnels, so it is theoretically possible to cross the town
without ever crossing a motor vehicle.
In 1990, in addition to the crime and insecurity problems, a first sign
showed the relative failure of the project. The town lost in eight years more than
a thousand residents and the fall continued. Urban concentration, lack of social
diversity and, paradoxically, traffic problems, have done that they classified of
half of urban land in urban areas sensitive in 1996. In 2000, a report analyzing
the situation as follows: "An urban post-1968 which is a pocket of relative
poverty in an environment with high potential”. In that time they signed a
contract to an urban renewal to curb “impoverishment and a significant decline
in its population”.
203
Important work is then undertaken demolition of tower blocks and
towers, replaced by small buildings, new equipment with an aquatic center and
a redevelopment of the city center, creating a development zone, development
of new living spaces, installation of townhouses and flats, creating a new health
center.
204
THE ENSEMBLE OF CLICHY SOUS BOIS/ MONTFERMEIL
The Ensemble of Clichy sous Bois/ Montfermeil is situated in a hill at 20
km from the doors of Paris at eastern suburbs. However, it is one of the most
isolated suburb respect the center of Paris, as we will see later. This urban
community is considered a French intermunicipal area that is located in the
department of Seine Saint Denis and the region of Ile du France. The vast
majority of the population is made up of foreign people ( 88% in Montefermeil,
41% in Clichy, 1992) and the vast majority are young people (52%). It is in this
city where the autumn of 2005 riots started.
During the period in between the Wars World, Clichy sous Bois kept its
rural character and the progress is far away from there: there aren't public
illumination, nor sewer, nor garbage collection. However, there was in the
1950's and above all in the 1960, that the city started a radical urban
transformation. Such urbanization began on 1955 with the first construction La
Pelouse. Nevertheless, there was on the middle of the 60's that the social
housing was included on the city planning. Indeed, there was an ambitious
plan with the ideals of modern movement of “space, light and nature” which
was designed by Bernard Zehrfuss, who won its most prestigious award the
Prix de Rome in 1939.
This plan is formed by 4 big zones: "Les Bosquets" in Montfermeil, and
"Le Bois du Temple", "La Forestière" and the patrimony of "Orly Parc" in Clichysous-Bois. The ensemble had around 4,000 livings, 2,000 of them were in
private hands, and around 16,900 new inhabitants. This plan was based with
the modern principles, however the divers parts reflect the architecture and
urban concepts of each period of construction: orthogonal composition of
lineal blocks with five or eleven floors for “les Bosquets” in 1965, sixteen floors'
towers in the 70's and lower buildings at the beginning of 80's.
Transport
The main point of this urban design was based in the construction of a
north-south motorway that it would cross through the ensemble and it would
connect it with the city center. However, this project was abandoned by the
central administration on the begging of 70's, isolating the neighborhood at all.
205
The urban tissue was presented completely disassociated of the both
existence urban structure, Clichy and Montfermeil. This was characterized by
residential streets with an orthogonal tissue, above all in Montfermeil. In the
internal part of the project, the road network which give the access to the
housing just sought the connection with the external roads. Thus, the vast
majority of the road network is based in cul du sac streets connecting the
buildings and parking areas which define the interior of the building blocks.
Therefore, the internal structure didn't provide the integration needed for the
different parts that composed this ensemble.
206
Typology
As we have already explain, this grand ensemble presented diverse of
typology and scales which change according to its period of construction:
LOCAL
Les Bosquetes
LEGAL
REGIME
DATE OF
N°
BUILDING
LIVINGS
TYPOLO
GY
Mixed: privet
propriety + social
loan
1965-1966
Vieux Moulin
social loan of
Orly Parc
1967
321
GF + 10
Le Roualier
social loan of
Orly Parc
1967
180
-
Bois de la
Couronne
social loan of
Orly Parc
1968
180
-
Etang Beauclair
social loan of
Orly Parc
1968
121
GF + 15
Petite Montagne
social loan of
Orly Parc
1970
201
1x GF + 10
social loan of
Orly Parc
1980
303
9x GF + 7
1975-1982
658
17 buildings from
GF + 4 to GF +
16
Aqueduc
La forestière
1.339
OF
7x GF + 10
13x GF + 4
2x GF + 15
Bois du Temple
social loan of
HLM La Soval
1972
688
10 towers from
GF + 12 to GF +
16
Allée des
Cosmonautes
social loan of
HLMToit et Joie
1977
112
-
Allée S. Allende
privet propriety
1977
127
-
Source: CONTRAT de Plan Etat-Région. Développement Social de Quartiers.
Montfermeil / Clichy sous Bois. Dossier de Candidature. s.l., 15 septembre 1989.
207
There are a big difference of density among the divers parts of the site.
Les Bosquets is the densest part and where the urban composition of lineal
blocks causes an impermeability feeling and seems that this area is closed in
itself. This fact with the architectural and urban differences that the data table
shows moved away them becoming in different neighborhoods. Moreover the
not qualitative quality of the buildings and the bad maintenance of the elevators
in the high buildings entail to important problems for the high floor residents
Green spaces
There are a big zone dedicated to sport equipment and a big natural
green area on the west part plus the free space of non-constructed motorway.
Clichy has an important forest patrimony, indeed is the second greenest city of
the Sena Saint Denies region. Its principal parks are:
- La forêt de Bondy at East
- Le parc départemental de la Fosse-Maussoin, located at west
- Étang de Clichy Pond
The Forêt de Bondy and the park of the reguion of the Fosse-Maussoin
are included in site natura 2000 of Seine-Saint-Denis.
Facilities
Nowadays, the schools that are inside of our site are:
- Henry Barbusse, elementary and nursery
- Marie Pape-Carpantier, elementary
- Jules Renard, nursery
- Jean Baptiste Clement, elementary
- Daniel Casanova, nursery
- Victor Hugo, elementary
Although the central health is situated on the center of Montefermeil and
the center of vaccination is situated in the center of Clichy, there are a new
house for early childhood. The City develops and improves services for early
childhood. Nursery, family day care, associative nursery: offer multiple services
208
and methods of quality guards are available to residents for children aged
between 3 months to 3 years. In addition to these structures, PMI, or centers
of maternal and child health, provide essential support to parenthood.
Other facilities that nowadays are provided:
- Centre social intercommunal de la Dhuys
- Maison des sevices publics-MSP
- Maison del’habitat-MHAB
- Primaveres-Restauration collective
- Direction employ formation insertion-DEFI
- Comissariat de proximité
Renovation
In 1989 this grand ensemble was included on the “social development of
neighborhoods” program where the govern defines the new orientation lines
that the urban tissue has to follow. At the end of 1992, there was presented an
urban competition called “Grand Ensemble of Clichy sous Bois- Montfermeil”
which was organized by Studies and Planning team. Its principal challenge was
“ the urban planning, the economic revitalization, the living and outside spaces
rehabilitation of both cities, Clichy sous Bois and Montfermeil, called “ les
Bosquets” as a whole”. It was expected to provide the neighborhood of news
industrial, commercial or manufacturer activities, and news leisure, cultural and
associative facilities.
Moreover, the peculiarity of this grand ensemble competition was the
importance of the transport system restructuring as support to internal
revaluate and to become its integration on the city. The main three objectives
were:
Circulation: there was defined as a principal element an urban Boulevard
that cross through the area in north-south direction. It enable the connection of
Montefermeil center with development poles of Roissy en France and Marne la
Valle. This boulevard included in the public road network had to be the base of
its urban restructuring which contained the functions and the activities for the
public spaces planning.
209
Rehabilitation: this intervention had to base with the urban and
architectural existence buildings.
Planning: the urban project had to conceive as a synthesis of the
coherency among whole predicted arenas on the “social development of
neighborhoods” program – social action, cultural and economic. It was
important to point out the no urbanization borders planning of this gran
ensemble.
This are the three finalists winners:
Charré-Darmon team
Frieberg-Eléfant condurier team
Larue team
The winner was the project of Larue which sought restructuring the site
through the boulevard as a road which define the ensemble for the east. The
internal axis, north-south and east-west, like Paul Cezanne avenue, are the
support of the activities and functions planning. The converge of those axis
created a central square that became the main point of the site.
Mar Ahuir Llanes and Mariola Blasco Agote
COMMERCIAL FACILITIES
The Grands Ensembles were the French government’s response to an
housing crisis that reached catastrophic proportions following the second
World War. These high-rise towers were built in parallel rows and, early on, on
cheap agricultural land, far from public transport and commercial or social
services. This new urban typology was based in the modern principles of a
210
rational, hygienist and self-sufficient city. This urban tissue was mostly living
function but it have to satisfy the inhabitants needs putting emphasis on the
collective facilities in fact further legitimized the Grands Ensembles as a model
for development. Therefore, the main aim of this was to be create an selfsufficient city that at the same time was depend on the main city, in this case
Paris. Although its autonomy was not a sign of isolation, there are many cases
that the result was opposite, as happen in Clichy sous Bois-Montfermeil.
The providing of food and other stuff was obvious that was one of the
request for the residents. The commercial sector should be located near the
people houses because the population use to go to buy nourishment almost
daily. The other stuff needed, it is less needed however is better to have it
quite near, for instance the banks. The people are determined to walk as
maximum 10 minutes, but 5 would be the ideal. Therefore, this fact is important
when an urban planner is designing a city planning, otherwise the residents will
be dependent on the transport network and the area will become an sleeping
zone where nothing interesting happen on the streets.
There are many different of planning commercial areas, however we can
generalize in two kinds: the traditional shopping streets and the concentrate
commercial centres. Shopping street is characterized by have the shops
scattered around the neighbourhood giving the chance to place to the small or
familiar companies. That diversity and spread quality is important for creating
life on the streets. Moreover the combination of the living with the commercial
or other functions give some dynamism to the site. By contrast, the commercial
centres are characterized by be concentrated in a one or more building that
used to have just one function. The kind of shops used to be big companies
and big supermarket that enable to provide mostly of the stuff needed in just
one shop. In a living zone there should be enough commercial centres situated
at a distance that each inhabitant have a comfortable access. However, this
kind have the risk to increase the traffic because the shops are quite far away
for a big purchase.
The national economic planning researched the commercial facilities
following studies of the Commission Générale du Plan (CGP), France’s national
planning think-tank established after World War II. In response to the neglect by
both private and public sectors of the development of commerce in the fastgrowing suburbs, the CGP had been involved with the making of commercial
211
equipment grille that allowed the calculation of the necessary commercial
facilities to be provided in a given area. This approach, which was indebted to
one of the fundamental convictions underlying French national modernization:
the superiority of the state vis-à-vis the market in the rational management of
economic affairs. Simultaneous with this conviction was the assumption—also
adopted by the authors of the grille—that centralized planning of commerce
would be more efficient than spontaneous development. Its direct spatial
translation was the concentration of commerce in planned commercial centres
rather than on traditional streets, a view that remained unquestioned until the
second half of the 1960s, when the economic failure of such shopping centres
and the criticism of bored consumers began to question it. Until then, the
method of the grille continued to be used inside the state apparatus, not only
by the Ministry of Construction, but also by the CGP.
The main concern of Pierre Sudreau, national Minister of Construction,
was how to manage Paris’s fast urban development. His committee developed
its own quantified version of this idea by organizing its list of collective facilities,
also according to five hierarchy socio-spatial scales: the residential group with
200–500 dwelling units; the neighbourhood unit, 800–1,200 units or 3,000–
4,500 inhabitants; the quartier between 1,500 to 2,500 units; the
arrondissement, 3,000–6,000 units; and ultimately the city at large. The
residential group would have a minimal amount of facilities, like parking spaces,
green space, a children’s playground, and street furniture. Focus in the
commercial facilities they aspect that at the level of neighbourhood-unit level
there will be between fifteen to twenty shops for everyday necessities. At the
level of the quartier— comprised of two neighbourhood units—inhabitants
would find other shops, a public market, and so on. Finally, a principal
commercial centre with larger and more specialized stores should be located
at the level of the arrondissement.
In our cases of study, Clichy sous Bois-Montfermeil and Les Ulis, we can
see some differences between them. In the case of Clichy sous BoisMontfermeil was planning, two big shopping centres, one on the centre of the
site and another even bigger on the surroundings near the single-family row
houses. This areas are just providing the population of their needs but it
doesn’t give any place to create relations. This is why in their renovation
planning they create a new central square related with commercial and sociocultural activities. By contrast, the project on Les Ulies was planning with a big
212
shopping area where are concentrated the most of the shops, however it have
other two small areas where are also some shops and facilities in a smaller
scale. Those secondary areas are in the opposite location of the big ones
giving good service to whole site. We should point that related at this area was
planned also some sociocultural facilities making the place an interesting area
for the inhabitants. However, those facilities were not build, nowadays it is just
a residential area with some pharmacy and few facilities more. There exists a
really big commercial centre quite far that to access to it the residents depends
completely of the car.
As a conclusion, it is a fact that the most of the times what is planned in
a new residential area, with their ideas and objectives, at the end it is not built
for economic or administrative causes. For this reason many projects are being
degraded due to the loss of their qualities becoming just in theoretical projects.
Both examples explained are opposite, one was planned with all the
necessities needed and afterwards the area became practically a single
function, and the other had not enough facilities thus it needed a renovation to
improve the qualities of living. Both are different to what were planned, however
in the case of the Clichy sous Bois-Montfermeil, the renovation have the
intention to adapt what is exist to the actual residences demands in order to
solve the social problems that use to be in the Parisian suburbs.
Mar Ahuir Llanes
Referencies:
Kenny Cupers: “Designing Social Life: The Urbanism of the Grands Ensembles”
Marissa Ellis Plouin: “Chicken Coops and Machines of Interminable Errors: A History of the Grands
Ensembles in Parisian Suburbs”
SCHOOLS FACILITIES
“In France, numerous Grands Ensembles have already been or will be
inscribed on the land, from the mining and steel region of the Lorraine to the
oil-rich Béarn, passing through the important industrial regions, old or new. But,
it is not enough to build dwellings adapted to the needs, and to create the
necessary facilities according to carefully established plans and norms, if those
213
houses, social centers, schools, kindergartens, and parks do not bring
happiness, and do not serve human and social progress. Even if the project is
technically successful, inhabitants can be dissatisfied, the social atmosphere
generate protest, families dissolve, and youth gangs emerge. It is not enough
that the Urbanist and the Architect thought about the sociological problems
and avoided errors in conception. What still needs to be done is to create a
human Community in the sphere of individual freedom.1”
The necessity of houses after the Second World War was satisfied with
the construction of a new typology of houses: the Grands Ensembles.
In that time they had a huge development in the suburbs of Paris. It is a
good way to solve the problem, it is an immediately solution. However, during
the 80’s they were the cause of France’s suburban crisis.
The huge distance between the city centre and the Grands Ensembles
was one of the main reasons of the crisis. The lack of collective facilities in the
neighbourhoods did that inhabitants needed to go to the city looking for these
facilities. It increased the isolation sensation that the neighbours had.
According with Sudreau’s committe, they developed a rule about the
facilities that a zone needs. It relates the size of the zone with the typology of
facilities that it should have.
“Sudreau’s committee developed its own quantified version of this idea
by organizing its list of collective facilities, also according to five nested
sociospatial scales: the residential group (200–500 dwelling units), the neigh
borhood unit (800–1,200 units or 3,000–4,500 inhabitants), the quartier
(1,500–2,500 units), the arrondissement (3,000–6,000 units), and ultimately
the city at large. The residential group would have a minimal amount of
facilities, like parking spaces, green space, a children’s playground, and street
furniture. At the neighborhood-unit level, a preschool and primary school
should be provided, as well as social amenities like a daycare center, a small
medical center, a social center, a youth community center, and fifteen to
twenty shops for everyday necessities. At the level of the quartier— comprised
of two neighborhood units—inhabitants would find a “religious center,” a day
nursery, additional social facilities for youth, other shops, a public market, and
so on. Finally, a secondary school, more playgrounds, a dispensary, and a
1
Gérard Dupont, “Le grand ensemble, facteur de progress social et de progress humain. 62-63
214
principal commercial center with larger and more specialized stores should be
located at the level of the arrondissement.2”
This analysis is going to focused on one collective facility: schools.
Schools are a basic educational facility so if these neighbourhoods don’t have
enough we can supposed that they don’t work properly.
If we take into account that the neighbourhoods, which we have
analyzed, have around 4.000 units we can affirm that they are arrondissement.
This typology should contain, as the previous text says, a preschool, a
primary school and a secondary school. If we analyses both neighbourhoods,
we can observe that they haven’t enough educational facilities.
On one hand, in Les Ullis, there are six schools. There are two private
primary schools, two secondary private schools, a technical school and a
public primary school. It seems that they are a lot but, in fact, the vast majority
are private so it can’t be take in account because to go there you have to pay.
Another problem is that these schools are for the whole village so we should
have to add more units.
The original project of Les Ullis shows that they pretended to build a lot
of schools inside the Grand Ensembles. However, their priority was the houses
so they put in a second term the facilities.
Originals schools didn’t been built so the lack of educational equipment
was more evident. Because of that, inhabitants should go to look for it to other
zone, that is why connectivity is so important in these kinds of urban
typologies. Can they go wherever they want by public transport? The main
supplier of the common transport is the bus network “Les Cars d’Orsay” which
has four lines traversing the common departure or arrival of the bus station.
And then you have to take another bus. So, public transport is not a quick way
to go to Paris.
However, Les Ulis finds itself at a significant meeting point of motorways.
So it is really well connected if you have your own car.
On the other hand, in the ensemble of Clichy sous Bois/ Montfermeil the
schools that are inside are: four elementary schools and three nurseries.
2
Urbanisme 62-63 (1959): 12-17
215
Obviously, in this case, there aren’t enough educational services. In fact, there
isn’t any secondary school, even any private. Like it happens in Les Ullis,
people have to move to the city. This Grand Ensemble has worse connectivity
than the other one. At the 70’s the project of the construction of a motorway
was abandoned, isolating the neighborhood at all.
To sum up, this urban typology started with good reasons they tried to
solve the problem of housing necessities quickly. However, they have lost their
sense when the project hasn’t been built completely. They focused on houses
units and they forgot the facilities. The lack of facilities left their residents socially
isolated and with the necessity to go far away to look for it. Inhabitants of
housing projects in the suburbs often took more than an hour to get into the
center of Paris. It is an unsustainable situation; people can’t do this kind of trips
everyday to go to school. That is why at the beginning of the 80’s there was a
huge crisis around Grands Ensembles.
If we want that this typology works we have to create the facilities that the
neighbourhood needs according with its size.
Mariola Blasco Agote
216
In deze analyse ligt de focus op de
groenstructuur, de functies en de uitvoering
ervan
in
enkele
vergelijkbare
massahuisvestingsprojecten. Voor deze analyse van
de groene publieke ruimte doorheen de
levensloop van grands ensembles werden Park
Hill (Sheffield), Le Mirail (Toulouse) en de
Bijlmermeer (Amsterdam) gekozen, vanwege
hun gelijkaardige gebouwenstructuren en
plannen. Als een reactie op de versnippering
van de groene ruimte in de tuinwijken of
tuinsteden mocht de nieuwe groenstructuur
uitgestrekt zijn. De grote groenvoorzieningen
konden het gebrek aan tuin compenseren, dat
gepaard gaat met het leven in een flat. De
hoogbouwstijl van de grands ensembles werd
gepromoot vanwege een hoge ruimtedensiteit
van bewoning, die toch nog verenigbaar was
met een hoge levens- en omgevingskwaliteit.
Dat de ontwerpen, die nog zo mooi en
vernieuwend een ideale stad betrachtten, na
enkele decennia in verval raakten en dat
gettovorming, sociale problemen en criminaliteit
er de kop zouden opsteken, hadden de
ontwerpers niet kunnen voorspellen.
HET
‘GROEN’ IN
GRANDS
ENSEMBLES.
DE
Het voorkomen, de functies
en de rol van de publieke
groene ruimte doorheen de
levensloop van enkele grote
huisvestingsprojecten
vergeleken.
Vele
van
deze
oorspronkelijke
‘modelsteden’ werden door de jaren heen een
doorn in het oog. De moderne architectuur werd
neergehaald, vaak letterlijk. Grote delen van de
ensembles werden her en der met de grond
gelijk gemaakt. Zo verging het ook de
besproken projectwijken. Waarom werkten deze
wijken niet, terwijl er bij het ontwerp toch al
zoveel aandacht gegaan was naar publiek groen
en de leefbaarheid van het hele project in het
algemeen?
Zoals vaker, heeft men achteraf spijt
gekregen van het uitwissen van een deel van de
cultuur en geschiedenis. Daarom hebben
sommige grands ensembles of overblijfselen
ervan een tweede adem gekregen. De nieuwe
plannen en uitzichten van de Bijlmer, Le Mirail
217
en Sheffield’s Park Hill worden hier verder besproken, vooral op vlak van de groene
structuur. Hierbij wordt een antwoord gezocht op de vraag, welke rol het groen als drager
kan spelen in de evolutie en verbetering van (de werking van) dergelijke grote projecten.
“Groen maakt leefbaar”
De groene ruimte wordt in alle oorspronkelijke plannen (van de besproken projecten)
geïntegreerd als een noodzakelijke bouwsteen om het geheel leefbaar te maken. De grote
groene zones zijn open weiden, met eventueel bomen, waterpartijen of parken. Tussen de
gebouwen en betonnen brede vlaktes, ook wel “voetgangersdekken” of ‘dalles’ genoemd,
komen nog kleinere groene perken voor als speeltuintjes, voetbalveldjes of picknickruimtes.
Het hele ensemble is op maat van de bewoners geconcipieerd, de voetgangersdekken en
groene elementen fungeren als de ontmoetingsplaats en recreatieruimte bij uitstek. Het
project zou als een ensemble functioneren (Frangoulis, Totain, & Heidrun, 1975; Kelly, 2011;
Moore, 2011; Vandeplas,1998; ).
Figuur 1: Spelende kinderen in de groene stroken van de ‘dalles de
Mirail’. (Bron: Frangoulis, Totain, & Heidrun, 1975)
218
De perceptie van de ensembles
Doorheen de tijd veranderde de publieke mening echter sterk over dergelijke
moderne projecten. Van overtuigend optimistisch en positief ging ze naar sterk negatief.
Doordat niet alle geplande faciliteiten effectief werden gerealiseerd, of de bouwprojecten te
traag vorderden en soms zelfs stop gezet werden, werkte het geplande geheel vaak niet
volledig zoals voorzien. Maar vooral sociale problemen deden veel grands ensembles vanaf
de jaren ‘70 de das om. De sociale huisvesting kende veel instroom van migranten die de
dekken niet als ontmoetingsplaats zagen en het leven er doods werd. De sociale controle
viel weg en werd extra bemoeilijkt door de vorm van de bebouwing die vaak afgelegen en
onoverzichtelijke stukjes groen creëerde. Beelden in de pers van incidenten, vandalisme en
drugsproblemen kwamen de publieke beeldvorming van de moderne projecten niet ten
goede (Casteren, 2010; Moore, 2011; Vandeplas, 1998). Zo verschenen voor Mirail titels
als “De voorstadt brandt” (Casteren, 2010) en “The city of the future that has forgotten the
present” (Downie, 1972).
Keuze van de projecten
De Bijlmermeer, Le Mirail en Park Hill werden voor nader onderzoek gekozen, omdat
ze qua grootteorde en morfologie sterk op elkaar gelijken. De plannen voor het Bijlmerproject
zijn zelfs geïnspireerd op die van Le Mirail en Park Hill. Deze projecten omsluiten of omsloten
grote delen van een voordien nog niet ontwikkeld (of door oorlogsschade weggevaagd)
suburbaan gebied in een honingraatstructuur, gevormd door gigantische gebouwenblokken.
Bij het plannen en opwerpen van dergelijke megastructuren werd nauwelijks gekeken naar
de landschappelijke omgeving. De architect – ontwerper voerde zijn project uit vanuit de
idee van een totale carte blanche, een tabula rasa.
219
Figuur 2: Recente situatie Park Hill,
Sheffield. (Bron: Google Earth)
Figuur 3: Recente situatie van
Reynerie, centrale deel van de Mirail
modelstad, Toulouse. (Bron: Google
Earth)
Figuur 4: Recente situatie van de
Bijlmermeer, detail van centrale deel,
zuidoost Amsterdam. (Bron: Google
Earth)
220
De levensloop van de
de projecten en de rol van het groen
Park Hill, Sheffield
Figuur 5: “Streets in the sky” tussen twee appartementsblokken van Park Hill,
Sheffield. (Bron: http://www.skyscrapernews.com)
Sheffield’s Park Hill, ontworpen door Jack Lynn en Ivor Smith, situeert zich vlak naast
het station, in het oostelijk deel van Sheffield. Door velen wordt het als een smet op het
landschap aanzien en bewoordingen als vesting en gevangenisblok worden ervoor in de
mond genomen. Het hele hoogbouwproject met zijn “streets in the sky” , geïnspireerd op Le
Corbusier, is immers opgetrokken los van zijn landschappelijke context. Nochtans heeft men
in 1961 ook dit nieuwbouwproject met de beste bedoelingen en het grootste optimisme
geopend. Maar weerom zijn de plannen niet uitgedraaid zoals ze oorspronkelijk bedoeld
waren. Recent leeft echter een hernieuwd optimisme op voor het uit het oog verloren project
(Heathgate, 2012; Hollow,2010; Kelly, 2011; Moore, 2011).
Urban Splash renoveerde de hele ontwikkeling en bedacht een aangepaste
inplanting van het project die het ensemble meer kleur en leven geeft (voor het concept zie
figuur 6) en die het project probeert te integreren in het landschap. Het grootste deel van het
project werd bestemd voor de private woningmarkt, daar waar vroeger de sociale
huisvesting
primeerde
(Kelly,
2011;
Moore,
2011;
Heathgate,
2012;
http://www.urbansplash.co.uk).
Figuur
6:
Park
Hill,
ontwerpschets en –idee
voor vernieuwing, Urban
Splash.
(Bron:
http://i13.photobucket.co
m)
221
Figuur 7: Park Hill, oorspronkelijk plan, project gestart in 1957 (Bron: Sheffield
Archives: MD7434, url: http://farm5.staticflickr.com)
Figuur 8: Park Hill, vernieuwingsplan van Urban Splash 2006 (Bron: http://egretwest.com)
222
Bij de vergelijking van het renovatieplan met het oorspronkelijke plan zijn er weini
verschillen te bespeuren. In 1998 komt Park Hill op de lijst van beschermde gebouwen
terecht , waardoor het complex van afbraakwerken gespaard blijft, in tegenstelling tot de
ensembles die verder besproken zullen worden. Wel is op het nieuwe plan de context te
zien, de omgeving van Park Hill met de steile heuvelrand en de omliggende bebouwing
wordt weergegeven. De landschappelijke en stedelijke inplanting daarentegen ontbreekt
volledig op het oorspronkelijke plan, dat vanuit het tabula rasa concept was opgevat (Kelly,
2011).
Een van de voornaamste tekortkomingen van het oorspronkelijke plan was het
gebrek aan visie voor de publieke ruimte en de ondoordringbaarheid van de gebouwen, die
alles afblokken. Ook de aansluiting met het vlakbij gelegen station (onderaan op de figuur 7,
rechts op figuur 9) was niet goed, vanwege een te steile helling. Het pad werd niet gebruikt,
de groenruimte verloederde en werd een obscure ruimte. Bij de vernieuwing kreeg het
(groen-) ontwerp meer aandacht. Er werd gewerkt aan de diversificatie van de binnenruimten
(zie figuren 8 en 10). De hoogteverschillen van de site met het station werden aangepakt
door de aanleg van terrassen met respect voor de natuurlijke vormen (zie figuur 9). Tevens
werd er een amfitheater aangelegd, weliswaar meer voor het oog, dan voor eigenlijk gebruik
(Jones, 2011; Kelly, 2011).
Figuur 9: Profiel van Park Hill, met de terrassen - landschapsuitwerking van de helling vanaf het station van
Sheffield (westen) naar het oosten toe. (Bron: http://img.photobucket.com)
Figuur 10: Projectschets van Park Hill, met diversificatie van groene binnenruimte, en continuïteit van groene
aders doorheen de gebouwenstructuren en onder de “streets in the sky” (Bron:
http://c1038.r38.cf3.rackcdn.com)
223
Le Mirail, Toulouse
Figuur 11: Rue Louise Michel, Reynerie, Toulouse met zicht op het
noorden. (Bron: Google Earth)
Le Mirail is een wijk gelegen in het zuidwestelijk deel van Toulouse, aan de andere
kant van de Garonne. Georges Candilis ontwierp tekende in 1961 de plannen voor deze
modelstad, waarvan de centrale en continue groenstructuur de oorspronkelijke natuur nog
weerspiegelt. Deze oorspronkelijke groene ruimte werd ingericht als een publieke tuin, en de
oorspronkelijke kastelen, Le Mirail, Reynerie en Bellefontaine, en hun parken werden
geïntegreerd. Ooit had Candilis nog gewerkt voor Le Corbusier, van wie hij zijn voorliefde
voor hoogbouwarchitectuur meekreeg, maar hij vond dat het geheel menselijker kon
(Downie, 1972).
Op het originele plan moest de groene structuur als een continuïteit, of lineaire straat
worden opgevat, die de bewandelbaarheid van het gebied en samenhang zou verzekeren.
Bovenal moest het centrale dek (dalle) – waar geen auto op of omtrent kwam – een
ontmoetingsplaats vormen voor de bewoners. Zo is het Bellefontaine dalle (zie figuur 12)
slechts een deel van het zeer uitgestrekte voetgangersparcours. Paden door parken, groene
ruimten en wandelbruggetjes over de autowegen lieten toe dat wandelaars tot vijf kilometer
konden wandelen, langsheen de verschillende faciliteiten en recreatieplaatsen. Een volledige
scheiding van het autoverkeer en leven van de bewoners werd een feit worden. Een meer
werd aangelegd om een rustige plek en aanblik te creëren en verschillende vormen van
vrijetijdsbesteding toe te laten. De oorspronkelijke kasteelparken bleven gevrijwaard en
werden in het plan opgenomen (Downie, 1972; Frangoulis, Totain, & Heidrun, 1975).
Hoewel buitenstaanders het een radicaal en kil geheel vonden, hielden de bewoners
zelf er een zeer positieve mening op na over de inrichting en uitwerking van het project. Ze
leefden een vrij leven en maakten van de dalles echte ontmoetingsplaatsen. Mirail trok
voornamelijk jonge progressieve mensen aan die begeesterd waren door de modernistische
idee. Maar de bouwwerken vorderden zeer traag. Toen Toulouse in 1971 een rechtse
burgemeester kreeg, werden de bouwprojecten stopgezet, hij deed Mirail af als de
uitwerking van een “falend links gedachtegoed” (Casteren, 2010). Minder dan een derde
van het hele project was op dat moment gerealiseerd. Door deze bouwstop trokken
224
investeerders zich terug en kwam er voornamelijk nog sociale huisvesting. Al snel stroomden
de appartementen vol met migranten. Deze leefden niet het progressieve leventje zoals
vooropgesteld door de architect. Waar de ontmoetingsplaatsen en pleintjes vroeger
drukbevolkt werden, voor allerhande spelen en vrijetijdsbesteding, zagen ze er nu doods uit.
Mirail verloederde, de sociale problemen stapelden zich op, Mirail werd een utopisch
experiment genoemd en een groot deel van de appartementsblokken werd gesloopt
(Casteren, 2010; Frangoulis, Totain, & Heidrun, 1975).
Toen in 2008 opnieuw een linkse burgemeester benoemd werd, wilde men Mirail
aanpakken, want afbraak zonder degelijke ruimtelijke toekomstvisie leidde evenmin tot
oplossingen. Er werd een nieuw plan opgemaakt rekening houdend met de wensen van de
bewoners (zie figuur 15). In het nieuwe project behoort het verbinden van de groene ruimte
en het kwalitatief verbeteren ervan tot één van de basisstrategieën (Mairie de Toulouse, GVP
2010). De groene structuur wordt weergegeven in figuur 13.
Figuur 12: Oorspronkelijk plan van Candilis voor
de drie wijken van Mirail, 1964. (Bron:
Frangoulis, Totain, & Heidrun, 1975)
Figuur 13: Strategische kaart voor de groene
gebieden, in het vernieuwingsplan van 2010. (Bron:
Mairie de Toulouse, GVP 2010, p.4)
225
Figuur 14: detail van de wijk Reynerie van het
oorspronkelijk plan, 1964. (Bron: Frangoulis,
Totain, & Heidrun, 1975)
Figuur 15: Haute Qualité Environnementale,
detail van de wijk Reynerie, Toulouse, situatie
voor 2015. (Bron: Mairie de Toulouse, GVP
2010, p. 7)
Bij het vergelijken van de plannen valt op dat heel wat van de oorspronkelijke
geplande gebouwen er nooit gekomen is of al afgebroken is, zo is de honingraatstructuur in
figuur 15 nog nauwelijks te herkennen. Overzicht op het terrein bevordert de leesbaarheid en
de sociale controle en veiligheid van het binnengebied, vandaar dat op verschillende
plaatsen de honingraatstructuur opengebroken is en de groenstructuur meer continu
gemaakt, zoals ook bij de Bijlmermeer (zie verder) is gebeurd. Van een totale scheiding van
bewonersleven en verkeer, wil men opnieuw overstappen naar een functiemenging ook ter
bevordering van die sociale controle. Ook worden in de vernieuwing publiek - private
overgangszones gecreëerd aan de voet van de grote appartementsblokken, met de aanleg
van tuintjes en speelplaatsen voor kinderen. Verschillende groene ruimtes zijn heraangelegd
en verbeterd.
226
Bijlmermeer, AmsterdamAmsterdam-Zuid
Figuur 16: Kikkenstein, Bijlmermeer, Amsterdam met zicht op het
oosten. (Bron: Google Earth)
De Bijlmermeer (Amsterdam) is een groot stadsontwikkelingsproject ooit
geconcipieerd als een satellietstad van Amsterdam. De wijk werd ontworpen door een team
o.l.v. architect en stedenbouwkundige Siegfried Nassuth. Voor het ontwerp liet hij zich
inspireren op de functionalistisch ideeën van de CIAM. Het Bijlmerproject was innovatief van
concept en wilde “de stad van morgen” realiseren. Maar de uitwerking van het project
gebeurde met minder zorg dan in Le Mirail, waar de voetgangersdekken en binnenruimte
beter uitgewerkt werden en in de plannen meer oog was voor levenskwaliteit. De
Bijlmermeer was al verscheidene keren onderwerp van vernieuwing en van prijsvragen de
laatste decennia. Bij de plannen werd de Bijlmermeer steeds in actiegebieden opgesplitst
om de werkbaarheid te bevorderen en de eenheid en diversiteit van de woonomgevingen
zelf te versterken (Vandeplas, 1998).
Het oorspronkelijk plan (maquette, zie figuur 18) bestond uit een honingraatstructuur
van hoogbouw met een grote groene openruimte structuur ertussen. De ontwikkeling
omvatte een natuurlijke waterpartij (het Bijlmermeer) en een grote groene openruimte
structuur. Het groen moest dienen als structurerend element in het plan. Het gaf een
belangrijk voordeel voor de bewoners. Een groot park zou worden voorzien, dat doorliep
onder de verhoogde verkeersconstructies door (zie figuur 16). Kinderen zouden hier veilig
kunnen spelen, ver weg van het verkeer. Het kleine wonen in de flat - zonder privé tuin - zou
dus volledig gecounterd worden door de grote parkachtige structuren die her en der
aanwezig waren in het geheel.
Figuur 17: Een imposant
detail
van
de
bovengrondse metrolijn te
midden van groen, flats
en
water.
(Bron:
Vandeplas, 1998)
227
Figuur 18: oorspronkelijke
maquette
voor
de
Bijlmermeer,
Amsterdam
door Nassuth 1965 (Bron:
http://www.hansgroen.com)
Figuur 19: (links) vernieuwingsplan van OMA, Koolhaas 1986 en (rechts) detail actiegebied Kraaiennest,
Bijlmermeer, Amsterdam. (Bron resp.: http://www.festivalarchitettura.it, http://www.skyscrapercity.com)
Veel groen was het oorspronkelijke uitgangspunt van de Bijlmer, aangelegd als een soort
tuinstad, maar dan waar alles openbaar groen werd en waar bovendien een totale scheiding
van verkeer gold. In de Bijlmer kwam bijna nauwelijks variatie voor in het patroon: overal werd
de wooneenheid gecombineerd met grasveld waar her en der fiets- en wandelpaden
doorliepen, vaak geflankeerd door ruige bosjes of struikenperken. De bomen stonden zeer
dicht naast elkaar ingeplant zodat de perken al gauw slecht onderhouden bosjes leken. Ook
kwam overal in de hele ontwikkeling van de Bijlmermeer nauwelijks variatie voor van
aanplanting, wat de uniformiteit nog extra benadrukte. De verwilderde stukken groen werden
al snel pleisterplaatsen voor criminelen en drugsdealers, de sociale controle was er immers
weg. Dit knelpunt werd aangepakt in de vernieuwing (Gemeente Amsterdam, Stadsdeel
Zuidoost, 2006)
228
Bij de vernieuwing zijn op vlak van de groene ruimte ingezet op een herkenbare
groen- en waterstructuur, op variatie in de inrichting en naar gebruik. Meer privégroen
integreren in het plan, die de grote groenruimtes moeten verkleinen en een logischer
overgang vormen tussen de appartementscomplexen en het publieke groen. Door die
schaalverkleining en door een betere overzichtelijkheid en duidelijker visie voor de
groenruimte wordt de toe-eigening meer gestimuleerd, maar ook de sociale controle. Ook
handig voor beheer en onderhoud zijn de schaalverkleining enerzijds en meer continuïteit
anderzijds (door het openbreken van de gebouwenblokken). Dankzij de privétuintjes wordt
een deel van het onderhoud ook overgedragen op de bewoners (Gemeente Amsterdam,
Stadsdeel Zuidoost, 2006).
Op de vernieuwingsplannen van 1986 door OMA, Koolhaas (zie figuur 19) wordt de
leesbaarheid van het gebied aangepakt, door middel van het verder uitwerken van de
structurerende elementen als het groen en het water. Op het detailplan van actiegebied
Kraaiennest (zie figuur 19, rechts) is te zien hoe bepaalde stukken groen beplant worden
met opgaand naaldhout, terwijl andere meer als open weiden met bomen worden
uitgewerkt. Ook heeft men hier en daar de appartementstructuren (deels) opengebroken of
heeft men doorkijkmogelijkheden gecreëerd, die voor de continuïteit van het geheel moeten
zorgen. Centraal in het park, wordt een metrostation aangelegd van noord naar zuid met een
marktplein ernaast. Deze elementen vormen het begin van een lange weg naar een betere
leefbaarheid van het gebied.
Doorheen de jaren zijn de oorspronkelijke hoogbouwflats in een groene omgeving
voor een groot deel afgebroken om plaats te maken voor eengezinswoningen en
kleinschalige appartementen. Van de oorspronkelijk sterk gesloten honingraatstructuren blijft
nog weinig over (zie figuur 20 voor de afbraakwerken) op het Bijlmermuseum na, een
centraal gelegen stuk dat bewaard blijft en bewoond wordt door de ‘believers’. Het overzicht
op het terrein en de leefbaarheid en veiligheid zijn recentelijk wel sterk verbeterd. De
Bijlmerdreef werd verlaagd, om functiemenging opnieuw toe te laten. De Bijlmerdreef geeft
nu toegang tot het vernieuwde metrostation en winkelcentrum Ganzenhoef. Verschillende
nieuwe winkelcentra zijn al opgetrokken en maakte de Bijlmer weer levendiger, toegankelijker
en overzichtelijker. Ook geeft de jaarlijkse veiligheidsmonitor aan dat de veiligheid in de
Bijlmer sterk verbeterd is (http://vernieuwdebijlmer.nl/bijlmer11/index.php/algemeen).
Figuur 20: Het overzicht van de
afbraakwerken in de Bijlmermeer t.e.m.
2010.
(Bron: http://www.vernieuwdebijlmer.nl)
229
Conclusie
De besproken moderne projecten streefden allemaal naar licht, lucht en ruimte, die
de binnenstad zijn inwoners niet in diezelfde mate kon verschaffen. Hun
honingraatstructuren kronkelden in weelderig groene openbare ruimten, maar de uniformiteit
zorgde voor een slechte leesbaarheid van het gebied. De basisidee van groen als drager
van het geheel werd door de drie architecten gedeeld. Maar de inrichting ervan gebeurde
lang niet overal met evenveel zorg. Zo primeerde in de Bijlmer kwantiteit op kwaliteit. Ook
vanuit financieel oogpunt werden de tussenliggende groene stroken er eentonig ingericht.
De sociale problematiek van gettovorming en criminaliteit was dezelfde in elk van de
besproken projecten: wanneer het overzicht verloren ging en er complete scheiding van
verkeer werd gecreëerd, kon men de sociale controle vergeten en werd de buurt minder
veilig. Overal in de vernieuwingsplannen werd dan ook gesleuteld aan de
gebouwenstructuur en de binnenruimte. Er werd gepoogd variatie te creëren op elk gebied:
de groenstructuren werden onderworpen aan diverse inrichtingen en gebruik van
plantensoorten, maar ook de gebouwen kregen een minder uniform uitzicht. Hier en daar
sloopte men delen van gebouwen om ingesloten stukjes publieke ruimte aaneen te
schakelen en om de groenstructuur nog prominenter tot een continue drager van het geheel
te maken. Kortom er men beoogde een omgeving waar men zich zou kunnen oriënteren,
die leefbaar en tegelijk beheerbaar moest zijn. Ook op niveau van beheer, neigde de
tendens steeds meer naar een groter aandeel private eigendom, wat in extremis tot gated
communities leidde. Een voorbeeld hiervan kon men vinden in het oostelijk deel van
Bellefontaine, nl. de koopwoningenenclave Les Muriers en ook een deel van Park Hill werd
voor publieke toegang afgesloten. Het vormde een maatregel die een snelle toename van
veiligheid kon garanderen.
Toch zijn er ook enkele verschillen tussen de drie besproken projecten. Zo is Park Hill
vanwege zijn titel als beschermd gebouw gevrijwaard gebleven van sloopwerken, terwijl men
in de Bijlmer afbraakwerken als een zeer acceptabele oplossing aanzag. In Mirail
daarentegen waar het huisvestingsproject maar moeilijk van de grond kwam, was nauwelijks
sprake van afbraak, omdat het gewoon nog niet gerealiseerd was. De werken gingen er
immers zeer traag en werden af en toe stilgelegd. Dit terwijl men in de Bijlmermeer juist zeer
snel poogde te werken en de bouwprojecten beter ondersteund werden. Maar die snelheid
zorgde dan weer voor het inboeten op vlak van kwaliteit. Dat groene ruimte de
massahuisvesting kon counteren hadden de modernistische architecten al door, maar de
nood aan een geschikte inrichting en inplanting in de omgeving en de nood aan diversificatie
van die groene ruimte werd pas achteraf duidelijk.
Suzanne Van Brussel
230
Referenties
Geciteerde artikels of boeken
Casteren, J. v. (2010, maart/april). De voorstad brandt. Hollands Diep , pp. 97-102.
Frangoulis, P., Totain, N., & Heidrun, A. (1975). Toulouse le Mirail birth of a new town
Candilis, Josic, Woods. Stuttgart: Krämer.
Gemeente Amsterdam, Stadsdeel Zuidoost. (2006, februari). Groen in de Bijlmer.
Opgeroepen op 01 07, 2013, van Projectbureau vernieuwing Bijlmermeer:
http://www.vernieuwdebijlmer.nl/bijlmer11/index.php/component/docman/cat_view/21groen-in-de-bijlmer
Jones, P. B. (2011). REFRAMING PARK HILL. [Article]. Architectural Review, 230(1376), 8393.
Hollow, M. (2010). Governmentality on the Park Hill estate: the rationality of public housing.
[Article]. Urban History, 37, 117-135.
Kelly, S. (2011, juni 15). Sheffield's Park Hill: Estate expectations. The Independent .
Mairie de Toulouse. (2010). Toulouse - Quartier de la Reynerie, Projet de Renouvellement
Urbain. Grand Projet de Ville Mirail, Reynerie, Bellefontaine .
Moore, R. (2011, Augustus 21). Park Hill Estate, Sheffield: Review. The Guardian/The
Observer .
Vandeplas, A. (1998). De Bijlmer - Een echte Stad? , Gent.
Internetbronnen
Google Earth
http://egretwest.com/wp-content/uploads/2011/12/phmasterplan_03.1-565x297.jpg
http://farm5.staticflickr.com/4088/4967194637_b4c1c8bb71_z.jpg, 20/01/2013
http://www.urbansplash.co.uk/residential/park-hill, 20/01/2013
http://img.photobucket.com/albums/v219/atc367squadron/missinglin3k.jpg, 20/01/2013
http://egretwest.com/wp-content/uploads/2011/12/phmasterplan_03.1-565x297.jpg,
27/01/2013
http://www.hansgroen.com/NaarDeStad/Bouwen/06Heimwee.php, 27/01/2013
231
http://www.vernieuwdebijlmer.nl/bijlmer11/index.php/kaart/totaaloverzicht-sloop,
27/01/2013
http://www.skyscrapercity.com/showthread.php?t=951190&page=3, 27/01/2013
http://www.festivalarchitettura.it/festival/EN/Magazine_Detail.asp?ID=94&pmagazine=1&pag
ecomm=1, 26/01/2013
http://vernieuwdebijlmer.nl/bijlmer11/index.php/algemeen, 20/01/2013
http://c1038.r38.cf3.rackcdn.com/group5/building40479/media/4_815_Park_Hill_070628_
N5(2).jpg, 28/01/2013
http://i13.photobucket.com/albums/a264/Biosonic/Renders/ParkHillSheffield.jpg,
28/01/2013
232
Om te illustreren hoe sterk de notie
schaal in grote wooneenheden een rol
speelt op de beleving van de “eigen
woonentiteit”, kunnen we best refereren
naar een fragment van de film ‘Ironie Van
Het Lot’. Die toont de absurde realiteit van
de industrialisatie en de daaraan gelinkte
schaalvergroting van de (communistische)
bouwblokken en de stad. De film is
gebaseerd op het thema van de
uniformiteit van de architectuur in het
Brezjnev-tijdperk van Rusland. Het verhaal
begint met een korte animatie die laat zien
hoe iedere stad dezelfde flatgebouwen en
straatnamen heeft:
SCHAAL
IN
GROTE WOONWOONEENHEDEN
De beleving van schaal in
een eerder uitzonderlijke
typologie
Het
hoofdpersonage
Yevgeniy
Lukashin is net verhuisd naar een
appartement in een nieuwe hoogbouw in
Moskou. Met zijn vrienden had hij de
traditie om met oudejaar naar een badhuis
te gaan en samen te drinken. Daarna
moest één van zijn vrienden nog een
vlucht halen naar Leningrad. Door de hoge
alcoholconsumpties
echter,
belandt
Yevgeniy, zich van geen kwaad bewust,
per ongeluk op het vliegtuig. Na zijn
aankomst stapt hij nietsvermoedend in
een taxi om naar huis te rijden. Hij geeft
zijn adres aan de taxibestuurder en wordt
naar "zijn" appartement gebracht, waar zijn
sleutel wonderbaarlijk in het slot past.
Eenmaal binnen treft hij hetzelfde
appartement aan, met hetzelfde meubilair.
Enkel de schreeuwende vrouw is niet zijn
echtgenote. Na een uur argumenteren
realiseert hij zich dat hij diegene is die naar
233
Leningrad is gevlogen, in plaats van zijn vriend.
Deze ironie is eigenlijk een onderliggende kritiek op de bouwmethodes
van de jaren ’50 in de Sovjet. Na de dood van Stalin, nam Khrushchev de
macht over. Zijn bouwideologie was om het constructieproces sneller en
goedkoper te maken en daarvoor geprefabriceerde betonnen constructies te
gebruiken. Hij kende niet veel van planning maar vond wel dat industrialisatie in
de architectuur moesten binnenkomen als prefabricatie. Daarvoor stelde hij
voor de uitwerking van de gebouwen slechts enkele types voor, die overal
gekopieerd werden.
Niet alleen in de Sovjet maar ook in andere landen speelde de
industrialisatie een grote rol in het ontwikkelen van deze nieuwe woonvorm.
Hierdoor was het namelijk mogelijk om de woonwijken van een grotere schaal
te voorzien: er kon sneller en hoger gebouwd worden, maar door de
prefabricatie kon er gewoon ook gekopieerd worden naar andere
bouwplaatsen. In eerste instantie werd er bijna enkel geconcentreerd op de
typologische ontwikkeling van de wooneenheden, maar later was er ook meer
aandacht voor de onderlinge schikking van de elementen, zodat ze goed
konden functioneren als één geheel.
De architecten werden daarna meer en meer stedenbouwkundigen die
moesten instaan voor een verbetering van het comfort van de bewoners. Een
niet te ontkennen aspect voor dit comfort is de schaalbeleving van het geheel.
Het is van belang om te onderzoeken hoe en of er werd omgegaan met de
schaalverschillen tussen de mens en de nieuwe gebouwtypologieën en welke
elementen deze schaalverdeling (zouden kunnen) beïnvloeden, zodat de
bewoners toch nog de eigen identiteit van hun woning kunnen beleven.
Voor dit onderzoek naar schaal worden twee types van grote
wooneenheden getoetst, enerzijds de Grands Ensembles van Parijs en
anderzijds de MicroRayons in de Sovjet. De Grands Ensembles zijn vooral
ontwikkeld na de wereldoorlog, om snel en efficiënt te voorzien in woningen na
de Tabula Rasa. De MicroRayons kregen vooral een boost in de jaren ’50, als
bouwcampagne en als deel van het stedelijk planconcept voor de nieuwe
Republiek van president Khrushchev.
De moeilijkheid van de grote wooneenheden zit hem vooral in de
verhouding publiek - privaat. De traditionele stad is opgebouwd uit een stelsel
234
van straten en bouwblokken die zijn onderverdeeld in percelen. Dit principe laat
toe dat het systeem kan evolueren en dat er een scherpe grens werd gemaakt
tussen het bouwblok (privé) en de straat (publiek). Doordat een grand
ensemble is uitgegroeid tot een typologie die vergelijkbaar is met een groepje
bouwblokken, mist hij een tussenschaal: de schaal tussen het woonblok en de
wooncel.
In deze nieuwe typologie zouden de sociale banden onder de mensen
zich vooral in de collectieve (open) ruimtes afspelen en niet in de private
ruimtes. De wooncel werd vooropgesteld als enige private ruimte en werd
binnen het concept gezien als een ondersteuning om de grote collectieve
ruimtes -waar de bewoners zich vrij in zouden kunnen bewegen- te bewonen.
Op die manier brak de moderne stad brutaal met de eigenschappen van de
traditionele stad die was opgebouwd rond een strikte scheiding tussen de
publieke en de private ruimte.
Micro Rayons – materialisatie en gebouwtypologie
Doorheen de jaren is een sterke evolutie merkbaar van de materialisatie
en gebouwtypologieën die de schaalvergroting van de Micro Rayons mee in de
hand werkte. De eerste wooneenheden van de Micro Rayons in de jaren ’50
werden nog opgebouwd uit de typische wit-grijze silicaat bakstenen, afgewerkt
met rode bakstenen die verwezen naar de Letse bouwkunsten. Om geen lift te
hoeven plaatsen, beperken deze typewoningen zich tot een hoogte van 3 tot 5
bouwlagen, waardoor er kleine woonentiteiten ontstonden. De referentie naar
de traditionele bouwmaterialen en beperkte hoogte van de bouwblokken,
alsook de minimale grootte van het terrein, zorgen voor een aangename en
herkenbare omgeving wanneer je tussen de gebouwen door loopt.
235
Doordat de gebouwen allemaal dezelfde types van appartementen
beslaan, lijken ze in uitzicht wel volledig op elkaar, wat een zekere uniformiteit in
het landschap teweegbrengt. Dit zorgt enerzijds voor een mooi geheel, maar
anderzijds werkt dit een schaalvergroting in de hand, vermits de eigen woning
moeilijker afgelezen kan worden uit de gevel.
Men ondervond in de Sovjet al snel dat deze types van woningen de
technische en economische problemen niet konden oplossen. Ze konden wel
een kleine schaalvergroting teweegbrengen in de woningbouw, maar waren
niet klaar voor de geplande massabouw. Er werd gezocht naar meer comfort
voor de bewoners en licht en lucht kon op deze manier niet binnengebracht
worden in deze massieve appartementen.
Na deze eerste types van Microrayons, werd er meer en meer gezocht
naar manier om van deze sites “mini-steden” te maken. In eerste instantie
werden de gevelmaterialen aangepast. Men stapte over naar een prefabricatie
van de betonpanelen waarmee de gevels werden bekleed, om zo meer
comfort tot de bewoners te kunnen brengen. Er werd ook gekeken om deze
bouwblokken hoger te maken, zodat er wat meer variatie kon ontstaan tussen
de blokken onderling en de mini-stad minder eentonig zou zijn. Op dat moment
ontstonden de 9-verdieping tellende bouwblokken die betere appartementen
moesten huisvesten en waar gekozen werd voor loggia’s in plaats van balkons.
Door de schaalvergroting van de gebouwen en de bouwsites, en het
uniforme karakter van de gevels, hadden de bewoners de behoefte om hun
eigendom herkenbaar te maken. Ze begonnen hun appartementen te
personaliseren door de loggia’s te voorzien van een herkenbaar kleur zodat ze
236
uit de gevel konden aflezen waar hun woonst gelegen was. Op die manier
werd de eigenheid van hun appartement naar buiten gebracht. Ook de balkons
werden aangepakt: de meeste werden – net zoals vele loggia’s– dichtgemaakt
tot een extra binnenruimte, waar men een beter genot van had.
In de jaren ’70 werd nog verder gegoocheld met de hoogtes en groottes
van de bouwblokken, waardoor er een grotere variatie op de sites ontstonden.
Door het toevoegen van torens met 9 tot 12 verdiepingen hoog, kreeg het
silhouet van de stad reeds een beter uitzicht en creëerde men een gevarieerd
overzicht over de grote bouwsites. Door de verschillende gebouwtypologieën
te enten op eenzelfde site, werd het stedelijk karakter verder in de hand
gewerkt, waardoor er een reflectie werd gecreëerd naar de “oude stad”. De
grote variatie van woontorens die lukraak naast elkaar gezet leken, werkten een
schaalverkleining in de hand, vermits de schaal gereduceerd werd tot het
woonblok en niet langer tot de woonsite.
237
In latere fases werd meer en meer aandacht gevestigd op de oriëntatie
van de bouwblokken rond verschillende binnenpleinen die ingezet konden
worden voor hun bewoners. Er werd bovendien gekozen voor een zonering
van “nachtruimtes” en “dagdelen” in de appartementen zelf. Door deze twee
ingrepen te combineren, werden de gecreëerde tussenruimtes aan de
bouwblokken langs de ene zijde “publieke” zones en langs de andere kant
“intieme” zones. De Platenbau kreeg telkens een hoofdingang die
geaccentueerd werd met architecturale vormen en uitkwam op
toegangswegen van de site en zo een snelle omsluiting teweegbrachten. De
achtergevels, gelegen aan de binnenpleinen, werden minder opgefleurd en
kregen een secundaire “achteruitgang” mee, enkel voorzien van een afdakje en
trap.
238
In de jaren ‘80 tenslotte werden de woonsites nog gevarieerder door
torens toe te voegen die tot 16 verdiepingen konden tellen. Deze gebieden
werden georiënteerd op nieuwe verkeersassen die de stad Riga gingen
moderniseren. Door de combinatie van de verschillende torens en Platenbau
en de onderlinge schikking, trachtte men steeds een samenhangend geheel
na te streven die moest werken als een mini-stad voor de bewoners, waarbij
een bouwblok kon vergeleken worden met een “neighbourhood”. Het is
vanzelfsprekend dat in deze fase de schaal niet meer kan vergeleken worden
met de kleine schaal gedurende de eerste fase.
Grands Ensembles – materialisatie en gebouwtypologie
De Grands Ensembles werden gebouwd tussen de jaren 1950 en het
midden van de jaren 1970 als snel en efficiënt antwoord op het woningentekort
na de wereldoorlog en geïnspireerd door de voorschriften van de moderne
architectuur. Het uitgangspunt is hier dus geheel anders dan bij Micro Rayons.
De Grands Ensembles hadden niet de modale middenklasse als doelgroep,
maar de werkende arbeidersklasse van de voorsteden, die nu toegang zou
hebben tot de moderne gemakken van (warm) stromend water, sanitair,
centrale verwarming en allerlei andere voorzieningen.
Vermits de Grands Ensembles in Parijs geen gevolg waren van een
uitgekiende nieuwe stadsplanning, zijn er niet zozeer gebouwtypologieën te
herkennen, laat staan een algemene evolutie in de verbetering ervan. Door de
snelheid waarmee de gebouwen moesten opgetrokken worden, werden de
nieuwe prefabricatietechnieken vaak met enige gemakzucht en nonchalantie
toegepast. Dit resulteerde in rechte, kleurloze en uitgepuurde wooneenheden
die volledig schaalloos in hun omgeving neergeplant werden.
239
Sommige architecten echter probeerden weldegelijk te zoeken naar
alternatieven zodat de karakterloze aspecten van de Grands Ensembles
verholpen konden worden. Volgens Kroll speelde herkenning een rol om de
schaal van het Grand Ensemble te verkleinen. Hij bestempelde zijn projecten
daarom als “architectuur van wanorde en diversiteit”. Voor hem moesten zijn
gebouwen even complex en verschillend zijn als de mensen die erin woonden.
Het moest zich vormen naar de levenswijze van de mensen. Hij veranderde de
Grands Ensembles in verticale dorpjes door ze op te dirken met loggia’s, kleine
huisje op het dak, barakken en tuintjes aan de voet van de blokken. Hij koos er
systematisch voor een nieuwe vormentaal te creëren die net het omgekeerde
was van de –wat hij noemde – te grote, abstracte en identieke moderne
architectuur. Waar de Grands Ensembles autoritair, groot en schaalloos waren,
moest zijn architectuur participatief, klein en verdraagzaam zijn.
240
Bij de grote woonblokken is de algemene ervaring dat er een
tussenschaal ontbreekt tussen het woonblok en de wooncel, waardoor de
bewoners hun “eigendom” niet kunnen herkennen. Waar in de Micro Rayons
de bewoners zelf omgaan met deze problemen, proberen de Parijse
architecten (tijdens de rehabilitaties van de Grands Ensembles) reeds manieren
te verzinnen om dit probleem aan te pakken. Bernard Paurd bijvoorbeeld,
probeerde een tussenschaal te creëren door loggia’s en erkers toe te voegen
in de woningen zodat de starheid en de rigide aanblik van het woonblok werd
doorbroken en er zo een andere beleving gecreëerd werd.
Emile Aillaud zocht naar een alternatief door zijn woonblokken bochtig te
maken en niet hoger te bouwen dan vier verdiepingen. In tegenstelling tot de
ordinaire Grands Ensembles waar de bewoner volgens hem aan vervreemding
leed, wilde hij zijn bouwblokken een identiteit met pit geven. Hij gaf ook
speciale aandacht aan de buitenruimte, die hij opwaardeerde met kleur, kunst
en muurschilderingen. Deze elementen konden volgens hem het karakterloze
aspect van de Grands Ensembles verhelpen en werden ingezet om de
verschillende plekken en parcours herkenbaar en leesbaar te maken. De
bewoners zouden er makkelijker hun weg kunnen vinden en zich niet in een
schaalloos ensemble wanen.
241
Micro Rayons – tussenruimtes
De Micro Rayons waren niet enkel vernieuwend in typologie, maar het
was ook de eerste keer dat er naar goede ruimtelijke composities werd
gezocht met woonelementen. Vooral in de jaren ’60 kwam deze aanpak –
bovenop de continue evolutie van de woonelementen – sterk tot uiting. Het
creëren van groene ruimte was een eerste reden. De woning moest –zoals de
Letste traditie vooropstelt – geïntegreerd worden in het groen en zo dicht
mogelijk bij de natuur staan. Daarnaast wilden ze ook de menselijke schaal
behouden in de omgeving en daarvoor werd er gebruik gemaakt van
verschillende principes.
De eerste Micro Rayons, behoorden nog niet tot het “stadsidee” die
verder werd uitgepuurd in de evolutie van de wooneenheden. Er waren reeds
voorzieningen, maar die werden in de naastliggende, reeds bestaande
bebouwing geplaatst. De woonblokken strekten zich uit als linten in het
landschap, maar door subtiele kleine verplaatsingen of verdraaiingen tussen de
verschillende entiteiten, ontstond er toch een minimaal versnipperd karakter die
de verhouding tussen de gebouwen en de bewoners positief in de hand
werkte. De tussenruimtes werden min of meer aangelegd en idealistische
prenten uit die tijd, deden vermoedden dat deze ruimtes effectief zouden
worden ingenomen door de bewoners. Door de onderlinge, eerder grote
afstand tussen de wooneenheden, werden deze zelden tot nooit toegeëigend
en resulteerden ze in een soort van niemandsland, wat de schaal van de site
terug vergrootte.
242
In de jaren ’70 en ‘80 ging men nog een stapje verder in de zoektocht
naar de perfecte composities van de bouwblokken. Opdat de gebieden tussen
de woonblokken nog optimaler gebruikt zouden kunnen worden, werden lange
bouwblokken met elkaar verbonden en zodanig georiënteerd dat ze de
binnenpleinen beschermden tegen koude noordenwinden. Ze moesten toch
nog groot en open genoeg zijn, zodat duidelijk overzichtelijke ruimtes en
genoeg zonlicht kon verkregen worden. Kleine doorgangen onder de
verbonden wooneenheden zorgden voor een toegang. Bovendien werden de
open gebieden goed onderhouden en opgeladen met onder andere
speelvelden en ontspanningsruimtes voor alle bewoners. Op deze manier
werd de beleving van de site verschaald tot een binnenplein met daaraan de
omringende bouwblokken.
243
Een andere opvallende trend die toegepast wordt in de vroege Micro
Rayons, is het opnemen van oudere bebouwing in de nieuwe ruimtelijke
concepten en daarbij ook het oude, reeds bestaande programma te
combineren met de vernieuwende typologie. Dit was een eerste aanpak om
van de Micro Rayons een op zichzelf staande stad te maken. De oude, reeds
bestaande programma’s werden een deel van het geheel en konden zich
zowel aan de rand van de site, als in het midden bevinden, waardoor de
braakliggende, groene tussenruimtes opgeladen werden met een programma.
Ze werden ook veel toegepast in de wooneenheden zelf, en zorgen enerzijds
voor de nodige variatie in de eentonige bouwblokken, waardoor elk gebouw
anders gelezen kon worden. Anderzijds zorgde dit ook voor een bizar
schaalverschil tussen die grote woonblokken en de kleine reeds bestaande en
vreemde entiteiten.
Het inpassen van die vreemde programma’s in de binnengebieden van
de sites, bleek goed onthaald door de bewoners. De variatie in programma
zorgde ervoor dat de losse wooneenheden niet zomaar aan de boulevards
geënt waren, maar - ondanks de grote afmetingen van de bouwblokken samen een “neighbourhood” vormden voor de bewoners. Daardoor werd
steeds meer gebruik gemaakt van toegevoegd programma aan de Micro
Rayon, zodat de “mini-stad” zich volledig kon ontplooien.
Naargelang de grootte van de wijk, werden er scholen, cafés, eetzalen,
winkels of kindertuinen toegevoegd aan de site. De voorzieningen die zich
voordien op het gelijkvloers van de woonblokken situeerden, werden in aparte
244
gebouwen of in bijgebouwen voorzien, waardoor ze de binnenpleinen optimaal
oplaadden en de grootte van de braakliggende terreinen zodoende verkleinde.
Grands Ensembles – tussenruimtes
Vanwege de noodzaak van een snelle heropbouw en huisvesting werden
de naoorlogse woonblokken die deel uitmaakten van de Grands Ensembles
met hun honderden wooncellen zomaar ergens in een beschikbare open
ruimte neergeplant. Rond deze woningblokken liggen er opvallend veel lege
ruimtes die geen duidelijke bestemming kregen. Dit kwam enerzijds doordat de
open ruimtes zelden mee werden ontworpen met de woningen en het
uiteindelijke ontwerp ervan pas werd aangevat na de bouw van de woningen,
zonder enig overleg met de architect. Verder dan enkele wegen en parkings
kwam men echter niet, waardoor het overgebleven groen als restruimte zonder
bestemming overbleef.
Bovendien werden er geen inspanningen gedaan om de wijk te
integreren in het bestaande weefsel; om de spanning tussen de schaal van de
Grands Ensembles en de omgeving te neutraliseren, waren er perifere zones
gewenst. De afwezigheid hiervan zorgde ervoor dat de wijken geïsoleerd
245
kwamen te liggen van hun omgeving. Er ontstonden grote sites zonder enig
centrum of oriëntatiepunt. Daardoor ontbrak er een zekere samenhang, wat
leidde tot een schaalbeleving die werd teruggebracht tot de schaal van het
woonblok. De bewoners hadden niet het gevoel deel te zijn van een groter
geheel en liepen verloren in de grootsheid van de site.
Algemeen werd geconcludeerd dat de bewoners de schaal van de
Grands Ensembles als te groot ervaarden. Deze bemerkingen werden
meegenomen en naarmate de heropbouw vorderde ging men de open ruimte
wel beter gaan definiëren. Een van de manieren om deze lege velden te
voorzien van enige oriëntatiepunten, was kunst. De lege decors van de
bouwblokken werden gevuld om ze toch maar iets voller te laten lijken. Critici
daarentegen vonden dat nietszeggende elementen in een lege ruimte plaatsen
een verkeerde camouflage was, die bovendien nog eens een lege betekenis
had. Ze vroegen zich daarbij af of een lege ruimte met een kale gevel wel
degelijk onleefbaar was, en of nieuwe gevels en kunstwerken wel een betere
woonwijk konden genereren.
Sommige architecten gingen volledig anders om met de moeilijkheid van
lege open ruimtes. Ze voorzagen alle buitenruimtes tussen en rond de
woonblokken van een duidelijke identiteit en bestemming. De open
buitenruimte werd getransformeerd tot een aaneenschakeling van
buitenkamers met specifieke activiteiten, die nog steeds volledig werden
ingezet op collectief gebruik. Door de versnippering van deze buitenkamers
werden er intieme binnengebieden gecreëerd die konden gecontroleerd
worden door de woningen. De paden tussen de gebieden waren zodanig
uitgestippeld dat ze de onderlinge “buurten” met elkaar verbonden. Het
samenspel van deze wegen en de bebouwing versterkte de entiteiten en
246
maakte het binnengebied aldus kleinschaliger. Deze aanpak bande bovendien
de flexibele zones naar de randen van de sites, die op hun buurt zorgden voor
een verschaalde overgang naar de omgeving toe.
Het concept van een open ruimte tussen de blokken werd verlaten ten
voordele van een klassieker systeem dat een strikter ruimtelijk onderscheid
vereiste tussen publiek en privaat, een referentie naar de oude stad die een
zekere schaalverkleining in de hand werkte.
Conclusie
Algemeen kan gesteld worden dat zowel bewoners als architecten van
de grote wooneenheden moeilijkheden hadden met de schaalbeleving van de
bouwblokken en de sites. Gedurende de volledige evolutie van de grote
wooneenheden is een tendens te zien die deze schaalbeleving poogt aan te
pakken. Daarbij worden verschillende mogelijkheden getoetst, die vaak de
binnengebieden en de gevels aanpakken.
De grote moeilijkheid in de schaalbeleving van de grote wooneenheden,
ligt hem vooral in de verhouding publiek - privaat die niet meer strikt
gescheiden wordt. De aanwezigheid van private ruimtes wordt beperkt tot de
wooncel en het publieke karakter van het geheel stijgt door het gebruik van
collectieve ruimtes, waardoor de bewoners hun woningen niet meer eigen
247
kunnen maken. Bovendien mist deze vorm van wonen enige tussenschaal
tussen het woonblok en de individuele woning. Het ontbreken van die
tussenschaal en het ontbreken van enige flexibiliteit van het woonblok, leidt er
toe dat de bewoners geen referenties meer vonden met het kleinschaliger
bouwen in het verleden en niet omkonden met wijken op dergelijke schaal.
Reeds jaren proberen architecten deze problemen aan te pakken. Waar
in de Sovjet deze moeilijkheden beter lijken opgelost te zijn, blijkt het wonen in
de Micro Rayons de normaalste zaak van de wereld. In de Parijse Grands
Ensembles echter, staan de inwoners redelijk sceptisch tegenover deze – vaak
niet goed aangepakte – moeilijkheden, waardoor vele van deze wooneenheden
doorheen de jaren enige verkommering genoten hebben.
Jolies Devloo
248
Referenties
Geciteerde artikels of boeken
Uyttenhove, P. (2012), Bijzonder Vraagstuk: Theorie en Geschiedenis
van de Stedenbouw: Grote Wooneenheden – Mass Housing Units – Grands
Ensembles, college, Ugent
Van der Pavert, J. (2012), Bijzonder Vraagstuk: Theorie en Geschiedenis
van de Stedenbouw: planning of the Paris-Region, gastcollege, Ugent
Devriendt, M. (2012), Bijzonder Vraagstuk: Theorie en Geschiedenis van
de Stedenbouw: Massa-wonen, MicroRayons, gastcollege, Ugent
Popescu, C. (2012), Bijzonder Vraagstuk: Theorie en Geschiedenis van
de Stedenbouw: Mass-Housing in Bucharest, gastcollege, Ugent
Terwecaren, J. (Theses), De Rehabilitatie van de Grands Ensembles in
de agglomeratie Parijs, Ugent
Afbeeldingen
Uyttenhove, P. (2012), Bijzonder Vraagstuk: Theorie en Geschiedenis
van de Stedenbouw: Grote Wooneenheden – Mass Housing Units – Grands
Ensembles, colleges en gastcolleges, Ugent
Devriendt, M. (2012), Bijzonder Vraagstuk: Theorie en Geschiedenis van
de Stedenbouw: Massa-wonen, MicroRayons, gastcollege, Ugent
ZvirgzdiŚš, A. (2012), Bijzonder Vraagstuk: Theorie en Geschiedenis van
de Stedenbouw; studietrip Riga: Microrayons - Modernist Suburbs of Riga,
gastcollege, Ugent
Devloo, J. (2012), Bijzonder Vraagstuk: Theorie en Geschiedenis van de
Stedenbouw; studietrip Riga, Ugent
249
250
Terwijl ieder land zijn eigen
huisvestingstraditie kent, onderscheid men
maar één echt Europees woningtype, de
hoogbouwflat.1 Overal in Europa vonden
na de tweede wereldoorlog gelijkaardige
ontwikkelingen plaats. Hoogbouw was het
moderne antwoord op het schrijnend
woningtekort als gevolg van de schade en
stop van de bouw gedurende de oorlog.
Hoogbouw komt in naoorlogse
wijken vaak voor in combinatie met ander
type woningen. De combinatie van hoogen laagbouw binnen een beperkt gebied
is vernieuwend binnen de stedenbouw en
de volkshuisvesting na de tweede
wereldoorlog. Vooroorlogse bebouwing in
steden bestond vooral uit gesloten
bouwblokken die zich niet lenen voor
gemengde bouwhoogte.
HOOGBOUW
VS. LAAGBOUW
hoogbouw in naoorlogse
woonwijken in Nederland
Hoogbouw is een gestapelde
woonvorm waarbij een lift vereist is. In
functie van het aantal bouwlagen spreekt
men van hoogbouw vanaf 5bouwlagen.
Hoogbouw kan voorkomen als torenflats in
de hoogte of als galerijflats in de breedte.
Middelhoogbouw is beperkt tot 5
bouwlagen en laagbouw wordt gevormd
door
de
grondgebonden
eengezinswoningen.
2
1
TURKINGTON, VAN KEMPEN, WASSENBERG, High-rise housing in Europe: current trends and
future prospects, Delft University Press, 2004
2
VAN ENGELEN A. P. M., SCHOUTEN Nicolaas C., De waardering van de woonvormen: een
vergelijkend onderzoek naar waardering en voorkeur van de bewoners voor hoogbouw, middelhoge
bouw en laagbouw, Centrale Directie van de Volkshuisvesting en de Bouwnijverheid, 's-Gravenhage:
Staatsuitgeverij, 1970
251
Zelden heeft een bepaalde typologie zoveel kritiek gekregen. De
hoogbouwwijken vormen vandaag het zorgenkindje van de woningmarkt.
Deze paper onderzoekt in welke context hoogbouw tot stand gekomen
is en welke figuren en ideologieën bepalend waren in Nederland. In 2
naoorlogse wijken, bestaande uit overwegend hoogbouw, wordt onderzocht
welke motieven aan de basis lagen om hoogbouw in te passen in de wijk en in
welke configuratie. Wat zijn de hedendaagse maatregelen ten aanzien van de
hoogbouw?
GRONDSLAGEN
De theoretische fundering voor hoogbouw werd al gelegd tijdens het
interbellum. Le Corbusier en het CIAM hebben een belangrijke stempel gedrukt
op het architectuurdebat rond hoogbouw. Ook in Nederland vond al een
hoogbouwdiscussie plaats voor de WOII, voornamelijk tussen architecten. Er
waren uitgesproken voor- en tegenstanders. Nederlandse leden van het CIAM
waren Berlage, Van Eesteren, Gerrit Thomas Rietveld en M. Stam. De
Nederlandse architectenverenigingen De 8 en Opbouw sloten zich aan bij het
internationale Nieuwe Bouwen van CIAM en presenteerden diverse ontwerpen
op de bijeenkomsten. Bij de samenkomst in Brussel (1930) werd de strokenen hoogbouw in het groen gepropageerd als ruimtelijke oplossing voor het
woningbouwvraagstuk. Maar voor de oorlog beperkte voorschriften de
bouwhoogte tot 4 bouwlagen, zodat er maximaal twee woningen boven elkaar
mochten gebouwd worden.
De
overheid
stimuleerde
echter
onderzoek
naar
de
huisvestingsmogelijkheid van hoogbouw. In 1929 werd de Commissie voor de
Hoogen Bouw ingesteld. Deze commissie had als opdracht te onderzoeken of
hoogbouw een goede en goedkope woonvorm kon zijn voor arbeiders. Het
eindrapport stelde dat ondanks de nadelen van het samenbrengen van
verschillende huishoudens in een woongebouw, het mogelijk was woningen in
hoogbouw te realiseren. Naast het samenwonen van een grote groep mensen
zag men verder als bezwaar de afstand tussen de woning en hat maaiveld.
Hierdoor zouden zowel de volwassenen als de kinderen minder naar buiten
gaan. Uiteindelijk concludeerde de commissie dat deze woonvorm toch
afgeraden moest worden door te hoge kosten. Dit laatste argument speelde
252
nauwelijks een rol in de architectendiscussie over hoogbouw. Van Tijen
ondernam toch een poging met de realisatie van de eerste galerijflat in
Rotterdam, de Bergpolderflat.3
IDEAAL VAN EENGEZINSWONING
Kort na de tweede wereldoorlog groeide de Nederlandse bevolking sterk
aan door een hoog geboortecijfer en een laag sterftecijfer. In tegenstelling tot
andere Europese landen zette deze trend zich verder gedurende 20 jaar. Deze
demografische groei droeg bij tot de woningnood. Toch is er in eerste instantie
weinig hoogbouw gerealiseerd. Hoogbouw werd afgewezen op basis van het
huishoudenspatroon. Het gezin vormde de hoeksteen van de samenleving en
de voorkeur ging naar een eengzinswoning. De discussie werd beperkt tot de
mogelijkheid en geschiktheid van hoogbouw om het toenemend grongebruik te
reduceren. Hoogbouw kon een middel zijn om de spreiding van de stad tegen
te gaan en de woningnood tegemoet te komen als gevolg van
geboorteoverschot, migratie naar steden en toenemend grondgebruik door de
industrie. De stand van de bouwtechniek in Nederland was echter niet zodanig
dat hoogbouw een snelle en goedkope oplossing kon bieden voor de
woningnood. Traditionele bouwwijzen waren geen optie voor hoogbouw.
Vanuit de overheid werden allerlei maatregelen getroffen om die
woningnood tegemoet te komen. De beperking tot 4 bouwlagen werd
opgeheven door de aanpassing van het bouwingsvoorschrift in 1948. Zelf flats
van 8 tot 10 woonlagen werden toegelaten, in eerste instantie alleen als accent
van de oude vestigingsrand, later ook in de uitbreidingswijken. De toepassing
van hoogbouw nam toe en leidde halverwege de jaren ‘50 minister De Witte,
het Nederlands Instituut voor Volkshuisvesting (NIVS, later NIROV) te verzoeken
een commissie in te stellen, de commissie Hoogbouw/laagbouw. Er werd
vanuit de commissie een onderzoek gevoerd naar de keuze voor een bepaalde
woonvorm vanuit de sociale, culturele, ruimtelijke, esthetische, technische en
economische oogpunten, in onderlinge samenhang en wisselwerking. Dit
onderzoek resulteerde in het rapport Laag of hoog bouwen en wonen?. Ook in
dit omvangrijke document werd hoogbouw, mede op grond van buitenlandse
3
BLOM A., JANSEN B., VAN DER HEIDEN M., De typologie van vroeg naoorlogse woonwijken,
publicatie Projectteam Wederopbouw (PWO), april 2004
253
ervaringen, van inzichten van internationaal vermaarde architecten en
stedenbouwers, de hemel in geprezen. Het collectieve, dat wil zeggen het
gemeenschapsvormende karakter van hoogbouw werd gecontrasteerd met
het zelfgenoegzame karakter van de eengezinswoning. Bovendien kwam de
commissie met althans voor Nederland, twee nieuwe argumenten voor
hoogbouw. De eerste was van bouwtechnische aard en had betrekking op de
aan hoogbouw inherente graad van industrialisatie en op hoogbouw als
aanleiding voor de technische en vooral technologische innovaties binnen een
in dat opzicht achtergebleven bedrijfstak. Een argument dat door minister
Bogaers kort daarna met beide handen werd aangegrepen om aan de hand
van industriële bouwsystemen de productiviteit in de bouw te verhogen. In het
tweede argument werd hoogbouw voorgesteld als een sociaal-cultureel
fenomeen met een sterk symbolische betekenis. Hoogbouw werd door
architect Jaap Bakema gepromoot als middel bij uitstek om achterhaalde,
dorpse en tuinstadachtige verkavelingwijzen te doorbreken en daarvoor in de
plaats uitdagende, nieuwe stedelijke modellen te realiseren.4
Heel die euforie over hoogbouw kon echter niet verhinderen dat ook het
rapport van de Commissie Hoogbouw/Laagbouw uitmondde in de conclusie
dat ‘hoogbouw vooralsnog niet geschikt was als algemene woonvorm, maar
voornamelijk als woongelegenheid voor een beperkte categorie van cultureel
meer ontwikkelde gezinnen van middelbaar of hoger inkomensniveau’. In 1961
bleek het niet-gezinshuishouden nog ver buiten het blikveld van de
volkshuisvesting te liggen. En dat bleef ook zo, zelfs nadat halverwege de jaren
zestig een dramatische ontwikkeling in de omvang en samenstelling van de
Nederlandse huishoudens had plaats gevonden.5Dit rapport zorgde voor
polemiek. In vakbladen uitte tegenstanders zich uitdrukkelijk. Hoogbouw zou
enkel het kwantitatieve vraagstuk beantwoorden. Naast architecten
participeerden nu ook sociologen, technici en medici aan de discussie. Als
reactie op het rapport werd het compendium hoog en laagbouw gepubliceerd
door sociologen A.Heimans en D. de Jonge. Zij stelde vast dat de architecten
zelf eengezinswoningen verkozen en wezen de overheid op conflicten die
4
C.J.M. SCHUYT, Ed TAVERNE, 1950. Welvaart in zwart wit, Sdu Uitgevers, Den Haag, 2000,
[artikel]
5
C.J.M. SCHUYT, Ed TAVERNE, 1950. Welvaart in zwart wit, Sdu Uitgevers, Den Haag, 2000,
[artikel]
254
plaatsvonden tussen de bevolking bij het toekennen van minder gewenste
meergezinswoningen.6
DE HOOGTE IN
Hoewel de woningvoorraad hoofdzakelijk nog uit eengezinswoningen
bestond, nam het aandeel hoogbouw in de jaren 60 toch toe. In hoofdzaak
omdat de woningnood nog steeds niet opgelost was. Bovendien steeg de prijs
van de bouwgrond. Vanaf 1963 werd, daartoe aangemoedigd door het
expansieve bouwbeleid van minister Bogaers, hoogbouw vooral als een vorm
van ruimte- en arbeidsbesparende systeembouw ingezet. Er werden
continucontracten gesloten met aannemers en bouwbedrijven en subsidies
werden aangereikt. Een toenemende automobiliteit leidde tot een uitgebreidere
infrastructuur. De stedenbouwkundigen zagen het een noodzaak om
hoogbouw te voorzien als tegenhanger van de brede wegen. Zelf in de kleinste
steden werd hoog gebouwd. Hoewel daar niet direct behoefte toe was,
verrees hoogbouw als een prestigeobject.7
STIGMATISERING
Vanaf de oprichting lag hoogbouw onder vuur. Verschillende
gebeurtenissen hebben doorheen Europa bijgedragen bij tot het veroordelen
van hoogbouw. Een bepalende gebeurtenis was het opblazen van het
grootschalige Pruitt-Igoe hoogbouwcomplex in St. Louis in 1972 en 1973.
Bovendien maakte begin jaren zeventig het grote ruimtelijke gebaar van
centrumreconstructies, wijksanering, verkeersdoorbraken en grootschalige
ontwikkelingen plaats voor kleinschaligheid, zeggenschap van onderop en
individuele ontplooiing. De hoogbouwflats kwamen leeg te staan of werden
bewoond door huishoudens met lage inkomens doordat diegene die het zich
konden veroorloven elders gingen wonen. De geïsoleerde ligging van de wijken
werkte werkloosheid in de hand doordat er geen werkgelegenheid was.
Asociaal gedrag, criminaliteit en vandalisme namen toe, wat leidde tot ergernis
en ontevredenheid van goedwillende bewoners. Soms werden
hoogbouwwijken ook slachtoffer van slecht management. De problemen rond
6
7
255
hoogbouw werden breed uitgelicht in de media en vakbladen. Hoogbouw werd
opgezadeld met een slecht imago. Halverwege de jaren zeventig waren de
tegenkrachten zo groot geworden dat er een vrij abrupt einde kwam aan de
massale hoogbouw.8
HOOGBOUW IN AANTALLEN
Het percentage woningen in nieuwe meergezinswoningen in gebouwen
van 6 bouwlagen of meer steeg van 25% in 1962 tot 63% in 1965 in de
gemeenten met 50.000-100.000 inwoners. In Nederland in zijn geheel nam
het aantal nieuwe woningen in gebouwen met 6 of meer woonlagen toe van
17.634 in 1962/1963 tot 82.175 in 1966/1967. Van de nieuw gebouwde
meergezinswoningen bestond in 1962 21% uit 6 of meer verdiepingen, in
1967 steeg dit tot 73%. Aangezien het percentage eengezinswoningen vrijwel
niet daalde, ging dit dus vooral ten koste van de middelhoge bouw. Zeer
opvallend daarbij is ook dat 18% van de 82.175 gerealiseerde
hoogbouwwoningen in 1966/1967 werd gebouwd in gemeenten met minder
dan 20.000 inwoners. Hoogbouw zal in deze kleine en kleinere gemeenten een
grote impact gehad hebben op het stadsbeeld. Wellicht is dat een reden dat
het gevoel versterkt werd dat overal in Nederland hoog gebouwd werd. 9
8
9
256
HOOGBOUW IN DE PRAKTIJK
Bijlmermeer, Amsterdam
1 Maquette Bijlmer ca.1965 (Bron: VAN STRALEN M., Siegfried Nassuth, St. Fonds voor Beeldende
Kunst, Vormgeving en Bouwkunst, Amsterdam, 1998)
De Bijlmer is zonder twijfel de meest bekende hoogbouwwijk in
Nederland. De Bijlmer heeft altijd de aandacht getrokken, in het begin voor zijn
vernieuwende ontwerp later voor zijn problemen. Nu is de Bijlmer voorwerp van
een grootschalige hertsructering.
257
2 GK kwadrant in aanbouw (Bron: bijlmermuseum.nl)
3 Kruitberg, gezien vanuit flat Kikkenstein (Bron:beeldbank stadsarchief amsterdam)
258
De Bijlmer werd gebouwd tussen 1968 en 1975 onder leiding van
architect en stedebouwkundige Siegfried Nassuth als zuid-oost uitbreiding van
Amsterdam. Amsterdam werd benadert als centrum van een geürbaniseerd
gewest die een ruimtelijke schaalvergroting teweeg bracht in het
uibreidingsplan. Maar liefst 90 percent van de woningen werden
ondergebracht in hoogbouw. Er waren 30 flatgebouwen die 13000 woningen
herbergden. De Bijlmer werd onderverdeeld in kwadranten, waarin 6 tot 9
flatgebouwen passsen, aangeduid met letters (D-H). Het eerste kwadrant dat
klaar was, de H buurt verschilde van de later gebouwde buurten ( zie fig.1 links
onderaan). Het is nog enigszins gebouwd op de principes van de Westelijke
Tuinsteden.10 De hoogbouw in de H-buurt wordt gekenmerkt door rechte flats,
waarbij 4 van de flats elk bestaan uit twee rechte flats, niet met elkaar
verbonden en lichtelijk versprongen. De andere buurten zijn gebaseerd op de
honingraatvorm, waarbij de geknikte flats het stramien van de honingraat
volgen. De maat van woongebied(800m*800m) werd bepaald door de eis dat
de afstand tussen de voorzieningen en de woningen maximaal 400m mocht
bedragen. De honingraatstructuur kon die afstand beperken en alle woningen
van zoveel mogelijk zonlicht voorzien. De meanderende superblokken laten
ruimte voor grote gebaren ten aanzien van de groenvoorziening. De parken zijn
groot en ruim en zijn volledig ingericht voor het langzaam voet- enfietsverkeer.
De auto beweegt zich in een boven dit gebied uitgetild verkeersnetwerk. 11
De flats bestonden hoofdzakelijk uit negen lagen op een dubbel
onderlaag voor bergingen, collectieve ruimten, winkels, binnenstraat en entree.
De techniek speelde een belangrijke rol. De bouwhoogte en de vorm van de
woongebouwen zijn voor een groot deel afgestemd op de eisen die
bouwkranen en systeembouw stelden. De zijkanten van schijfvormige
woongebouwen zijn gesloten gelaten om de bewoners van de hoekflats niet te
bevoordelen (zie fig.3). De doelgroep die men wou bereiken waren gezinnen
met kinderen en een midden-inkomen. Voor die tijd boden de flats grote
woningen met ruime bergingen, centrale verwarming, handige vuilstortkokers
en sanitair. De woningen waren aan de dure kant, want er waren volgens de
10
De Westelijke tuinsteden, gebaseerd op het Algemeen uitbreidingsplan van Van Eesteren, is
opgebouwd uit middelhoog-en laagbouw in stroken en met een fijnmaziger netwerk.
11
Bijlmermuseum, www.bijlmermuseum.nl
259
toenmalige wethouder van volkshuisvesting genoeg goedkope huurwoningen
in Amsterdam. Oorspronkelijk was er ook hoogbouw voorzien in het zuiden
maar men is daar van afgeweken door de kritiek op de reeds gerealiseerde
hoogbouw.
4 Bovenaan de situatie in 1992, onderaan de situatie in 2010 na de herstructurering (Bron: artikel:
HELLEMAN G., WASSENBERG F., The renewal of what was tomorrow’s idealistic city: Amsterdam’s
Bijlmermeer high-rise, geraadpleegd via sciencedirect.com)
260
5 Amsterdam zuidoost. nieuwbouw onderaan en oude hoogbouw bovenaan (Bron: Peter Elenbaas,
Amsterdamse Federatie van Woningcorporaties)
Kort na de oplevering kende de Bijlmer allerlei problemen die de meeste
hoogbouwwijken troffen. Vanaf het midden van de jaren ‘80 zijn allerlei
pogingen ondernomen om de leefbaarheid te verbeteren. In 1992 zijn radicale
plannen doorgevoerd waarbij een kwart van de hoogbouwflats zijn gesloopt en
vervangen door compactere middelhoogbouw en eengezinswoningen met
terugkeer van de woonstraat (zie fig. 5). In 2002 zijn er bijkomend 3000
woningen gesloopt na een evaluatie. Uit interviews met de bewoners bleek dat
de meeste gunstig stonden ten opzichte van sloop van de hoogbouwflats.
Slechts in onderdelen is de oorspronkelijke opzet nog terug te vinden, in het
bijzonder in de GK-buurt. De leefbaarheid is wel sterk verbeterd.
261
Poptahof, Delft
6 Luchtfoto Poptahof, Delft (Bron: google earth)
Voorhof is een naoorlogse wijk, gelegen ten westen van de binnenstad
van Delft. De wijk omvat 6300 woningen waarronder 4550 (72%)
ondergebracht zijn in hoogbouw van 10 tot 20 bouwlagen hoog. Meer dan de
helft zijn sociale huurwoningen. Poptahof is een onderdeel van de wijk Voorhof
en omvat 1011 woningen. De buurt is ontworpen in 1964 door architect S.J
van Embden waar de principes van licht, lucht en ruimte hun weerslag vinden.
De belangrijkste verveerswegen bevinden zich buiten de wijk. In tegnstelling tot
de Bijlmer wordt de hoogbouw gecombineerd met middel-en laagbouw.
Poptahof is opgebouwd uit acht stedenbouwkundige stempels. Een stempel is
een cluster van identieke wooneenheden, die naast elkaar in de wijk worden
herhaald, meestal in een rechthoekige compositie. Elk stempel is opgebouwd
uit zowel hoogbouw-, middelhoogbouw- en laagbouwwoningen. Er zijn 8
hoogbouwflats van 11 bouwlagen, afgewisseld met 6 galerijflats van 5
verdiepingen en 5 rijen eengezinswoningen.
262
7 Poptahof, Delft (Bron: gemeente Delft, Martien de Man)
8 Hoogbouwflat lepelaar, poptahof zuid,18 december 1984 (Bron: A.P.I. (Ton) Kerklaan (G.A.D.),
beeldbank gemeentearchief Delft)
263
9 Middelhoogbouw en laagbouw in Poptahof (Bron: Ir. C.M. Beijersbergen van Henegouwen,
beeldbank gemeentearchief Delft)
In tegenstelling tot de Bijlmer is een grotere variatie in woningtypen. De
hoogbouwflats bevinden zich in het groen met uizondering van 2 die zich op
een winkelcentrum bevinden (zie fig7 rechts). De afstand tussen de woningen
en het maaiveld wordt nog versterkt door de hoogbouw op een gesloten plint
te plaatsen. De woningen waren destijds uitermate luxeus door de toevoeging
van moderne voorzieningen zoals ook in de Bijlmer het geval was. Ook hier
werd de bouwhoogte sterk bepaald door de beperkingen van de
systeembouw en ideale lichttoetreding.
264
10 Maquette herstructurering (Bron: BuildingBrains, Het Innovatie Centrum Duurzaam Bouwen
(ICDuBo),)
Poptahof kreeg ook te kampen met een slecht imago en problemen. In
2003 werd een masterplan opgesteld voor een drastische herstructurering. De
oorspronkelijke open verkaveling wordt verlaten voor een concept van zes
gesloten hoven in een groen raamwerk. De hoogbouw wordt gehandhaafd en
gerenoveerd(zie fig10). De 225 woningen in de middelhoogbouw en laagbouw
worden vervangen door 550 tot 600 nieuwbouwwoningen. De nieuwbouw sluit
zodanig aan op de bestaande bouw dat gesloten bouwblokken ontstaan met
in het midden een gesloten parkeerdek als semi-openbare ruimte. In de
bestaande hoogbouw wordt op de begane grond woningen of woonvertrekken
van de daarboven gesitueerde woning gemaakt. De bestaande bergingenplint
van de hoogbouw krijgt hierdoor letterlijk een bewoonde uitstraling aan de
straat. Na het ruimtelijk programma werd ook een sociaal economisch
programma opgesteld. De Purper is in 2009 als eerste woonveld opgeleverd.
265
CONCLUSIE
Na de tweede oorlog werd overal in Europa hoogbouw ingezet als nieuwe
vorm van wonen. De motieven waren vergelijkbaar. In Nederland is hoogbouw
niet altijd bevordert geweest en de eengzinswoning bleef lang de voorkeur
genieten, maar uiteindelijk heeft hoogbouw toch zijn intrede gemaakt.
Hoogbouw is vooral gerealiseerd geweest in de jaren ‘60 tot ‘70. De
onopgeloste woningnood leidde tot een verhoogde bouwproductie. Dit was
mogelijk door toepassen van systeembouw. Deze werkwijze was alleen
rendabel als er met grote hoeveelheden werd gewerkt. Dit werkte hoogbouw in
de hand. Bovendien werd hoogbouw gestimuleerd vanuit de overheid.
Naast het inzetten van hoogbouw om het woningtekort te drukken waren de
pincipes van de functionele stad doorslaggevend. Hoogbouw werd
voorgesteld in
een groene doorlopende ruimte waarbij de functies
onafhankelijk van elkaar konden functioneren. Hoogbouw was een
tegenhanger van de grote verkeerswegen. De stedenbouw werd als een
instrument beschouwd om de maatschappelijke samenleving de gewenste
ordening te geven. In Poptahof is dit gerealiseerd door een stempelstructuur
met afwisseling van hoogen laagbouw. Het sociale idee van de wijkgedachte
ligt hier aan de basis. Hoogbouw werd geschikt geacht voor alleenstaanden en
gezinnen zonder kinderen, de laagbouw voor gezinnen met kinderen en
bejaarden. De verschillende leeftijdsgroepen en gezinsvormen dienden
gezamenlijk in een buurt te wonen. De afwisseling tussen laagbouw en
hoogbouw na de oorlog had ook de intentie een meer gevarieerd stadsbeeld
te verkrijgen. In de Bijlmer werden de flats niet in een rechthoekige compositie
geplaatst zoals in Poptahof maar volgden ze het stramien van de honinggraat.
Er werd gestreefd naar stedelijke allure. Echter komen dergelijke hoogbouw
zelden over zo grote oppervlakken voor in Nederland. Hoogbouw na de oorlog,
anders dan in de onderzochte wijken, werd vooral ingezet als een accent om
een strategische plekken in de wijk te benadrukken. Soms zijn de hoge
woongebouwen als repen of torens aan de rand van de wijk geplaatst, een
enkele keer staat de hoogbouw juist centraal in de wijk. Zowel in de Bijlmer als
in Poptahof
is de architectuur ondergeschikt aan de stedenbouw.
Architectonische accenten bleven meestal achterwege. De maatvoering en
bouwhoogte werd bepaald door de ideale bezonning en de kraanbaan. De
hoogbouw bevindt zich vaak op duidelijke te onderscheiden gesloten plint en
de kopse kanten werden begrensd met een blinde muur. Standarisatie en
266
herhaling waren karakteristiek voor de hoogbouw. De woningen waren wel ruim
en voorzien van moderne toevoegingen zoals centrale verwarming.
Bijna alle naoorlogse wijken worden getroffen met gelijkaardige
problemen waarbij vaak de vinger gewezen wordt naar de hoogbouw. Toch zijn
de problemen vaak niet het gevolg van de typologie maar van de omgeving.
De omgeving van de woongebouwen wordt ervaren als een groots
niemandsdal. Bovendien zijn de bewoners vooral ontevreden over de woning,
onafhankelijk van de woonvorm. Het probleem in naoorlogse wijken is dat de
kwaliteit van de hoogbouw het moest afweten omdat er te weinig geld voor
handen was en omdat het snel moest gaan. De meeste naoorlogse wijken
worden vandaag de dag geherstructureerd. In de Bijlmer zijn drastische
maatregelen getroffen en zijn de meeste hoogbouwflats gesloopt. Deze aanpak
is zeker niet karakteristiek voor alle hoogbouwwijken. Zo wordt in Poptahof de
hoogbouw gehandthaafd en vernieuwd. Welke aanpak er ook verkozen wordt,
beide genieten de voorkeur boven de hoogbouw te laten verkommeren.
Stephanie Kint
BIBLIOGRAFIE
BOEKEN EN PUBLICATIES
BERG J., EGMOND F., LEENEN C., GeWoon architectuur: wonen in
Nederland 1850-2004, Rotterdam, Nai uitgevers, 2004
BERGH, R., en RUTTEN, J., De fascinatie van hoogbouw, Rotterdam, 1985
BLOM A., JANSEN B., VAN DER HEIDEN M., De typologie van vroeg
naoorlogse woonwijken, publicatie Projectteam Wederopbouw (PWO), april
2004
Bloei en verval van vroeg naoorlogse wijken, publicatie NICIS institute,
augustus 2008
DUIKER J., herdr. met een naw. van Manfred Bock, Hoogbouw (1930),
Amsterdam : Van Gennep, 1981
267
TURKINGTON, VAN KEMPEN, WASSENBERG, High-rise housing in Europe:
current trends and future prospects, Delft University Press, 2004
VAN DORST M., Een duurzaam leefbare woonomgeving: fysieke voorwaarden
voor privacyregulering, Eburon Uitgeverij B.V., 2006
VAN ENGELEN A. P. M., SCHOUTEN Nicolaas C., De waardering van de
woonvormen: een vergelijkend onderzoek naar waardering en voorkeur van de
bewoners voor hoogbouw, middelhoge bouw en laagbouw, Centrale Directie
van de Volkshuisvesting en de Bouwnijverheid, 's-Gravenhage: Staatsuitgeverij,
1970
INTERNET
Beeldbank, Gemeentearchief Delft, www.virtueeldelftslexicon.nl
Bijlmermuseum, www.bijlmermuseum.nl
C.J.M. SCHUYT, Ed TAVERNE, 1950. Welvaart in zwart wit, Sdu Uitgevers,
Den Haag, 2000, [artikel] geraadpleegd via De Digitale Bibliotheek voor de
Nederlandse Letteren Dbln, www.dbnl.org
Era contour, www.eracontour.nl
Google earth
HARBERS A., SCHLUCHTER S., LÖRZING H., Krachtwijken met karakter, NAI
uitgevers, Den Haag, 2008 geraadpleegd via Rijksinstituut voor
volksgezondheid en milieu, www.rivm.nl
Kennisbank platform31, www.kennisbank.platform31.nl
Kunstbus, www.kunstbus.nl
Nederlands architectuurinstituut, NAI, www.nai.nl
NOYON R., De sloop van naoorlogse wijken in historisch perspectief. Hoe kon
het zo misgaan?, maart 2008, geraadpleegd via Nul20, platform voor
woonbeleid in de regio Amsterdam, www.nul20.nl
Projectbureau vernieuwing Bijlmermeer, www.vernieuwdebijlmer.nl
Stedenbouwkundig plan Poptahof, Palmbout&van den Bout, urbanlandscape,
www.palmbout.nl/en/projects/post_war_housing_areas/poptahof
268
Vele van de grote wooneenheden die
voor en na de 2e wereldoorlog vanuit een
industrieel en gerationaliseerde denkenzijn
geconcipieerd, om te voldoen aan de grote
woningnood,hebben enkele jaren later een
troosteloos imago gekregen. Dit wordt deels
gevoed door de beeldvorming rond deze
wijken, maar geeft ook grond in het feit dat ze
niet meer aangepast zijn aan de nieuwe
woonnormen, en hun uniform, rationeel
uitzicht in een maatschappij die door
groeiende economie en welvaart alsmaar
meer naar individualiteit en expressie streeft.
PARTICIPATIE
EN
DIVERSITEITALSRENOVATIESTRATEGIE
De
architectuur
LucienKroll
versus
grotewooneenheden
van
de
Vanaf de jaren ’60 worden reeds
rehabilitaties uitgevoerd op deze woonwijken. De architectuur van diversiteit van de
Belgische architect Lucien Kroll wordt ook
ingezet als renovatiearchitectuur. Het is op
het eerste zicht een opmerkelijk contrasterende architectuur: de vormelijke diversiteit van Kroll (°1927)lijkt in het kader van de
sterk gerationaliseerde vormgeving van de
grote wooneenheden bijna exotisch. Het is
dan maar de vraag hoe de architectuur van
Lucien Kroll zich inpast in de bestaande
architectuur van de grote wooneenheden. En
op welke manier deze architectuur van
differentiatie, bijna wanorde, en het concept
van participatie een bijdrage kan leveren als
rehabilitatie van de bestaande situatie.
269
rationaliteit
onaliteit
Industrialisatie en rati
De grote wooneenheden die gebouwd werden in context van de woningnood voor
en na de 2e wereldoorlog steunen op een modernistisch geloof in industrialisatie,
optimalisatie van het bouwproces, bouwsnelheid en bouwkosten. Het was een
modernistisch geloof in hoe industrie en technologie een sociale steun kan geven
aan de maatschappij en woningen kan voorzien voor grote aantallen. Hetinitiële
enthousiasme voor de grote wooneenheden, wordt naast het snel voldoen aan de
grote woningnood, ook gevormd door het incorporeren van moderne technieken.
Onder andere centrale verwarming kon in heel wat grote wooneenheden voorzien
worden, omwille door collectieve gebruik van het verwarmingsnet, terwijl dit
terzelfdertijd in het stadsweefsel te duur was voor individueel gebruik.1
Er worden geïndustrialiseerde bouwwijzen ontwikkeld om snel en goedkoop te
bouwen. Via gerationaliseerde bouwmethodes en gebruik van prefabricatie en
serieproductie krijgt de architectuur vorm. 2 Naast de bouwwijze en uiterlijke
vormgeving, worden ook de plannen ontworpen vanuit een industrieel en rationeel
denkpatroon, met aandacht voor woonkwaliteit, licht en ruimtegebruik. 3 Via
modelwoningen en tijdschriften worden mensen “opgevoed” om in zo’n ruimtes te
leven. Er wordt getoond hoe je het optimaal moet inrichten en gebruiken, omdat deze
indruisen tegen de traditionele inrichtingen en leefpatronen. 4 De modernistische
ideologie gaat uit van het aanleren van een nieuwe leefmethode. De architectuur wil
een opvoedende rol op zich nemen.
1
KAES, R.Vivre dans les grands ensembles, Parijs :EditionsOuvrières, 1963
2
BOSMA, K. ; VAN HOOGSTRATEN, D. ; VOS, M., Housingfor the millions, John Habrakenand the SAR
(1960 – 2000), s.l. : NAiPublishers, 2000, p. 19
3
(1960 – 2000), 2000, p. 22 – 34, p. 40 - 43
De gerationaliseerde werkkeukens - zoals de FrankfurterKuche van MargareteShütte-Lihotzky, ontworpen in
1926 in kader van de Frankfutersiedlung van Ernst May, en de ontwerpprincipes van Neufert voor een
economische wooninrichting zijn maar enkele van de sprekende voorbeelden hiervan.
4
Bijvoorbeeld in België de tentoonstelling van een modelappartement in het Kiel, Antwerpen van Renaat
Braem. (Voor meer informatie zie : DEVOS, E., ‘Living with Highrise Modernity: The Modernist Kiel Housing
Estate of RenaatBraem, a catalyst to a socialist modern way of life?’, Home Cultures, vol. 7, Nr. 2, juli 2010,
p. 135 – 158)
270
Binnen de context van woningnood en de mogelijkheid van snel industrieel bouwen,
en de immense woningbouw worden als maar meer woningblokken opgetrokken op
initiatief van overheden en bouwmaatschappijen, en wordt de rationalisering de
drijvende kracht en bepaalt dit ten volle de vormgeving.5
Al snel keert het initieel enthousiasme om in een verpauperd imago. De troosteloze
aanblik die de wooneenheden zelfs tot op vandaag met zich meedragen heeft
weliswaar evenveel te maken met het publieke imago van de wijken6 en met puur
technische redenen als met de rationele vormgeving. Ook binnen een snel groeiende
economie en consumptiemaatschappij worden andere eisen gesteld aan de
woonomgeving : de technieken verbeteren en worden in de grote wooneenheden
snel als verouderd aanzien, woningnormen vergroten alsmaar en er is ook meer
aandacht individualisering. 7 Toch worden in de eerste rehabilitaties, die deze
verpauperende trend willen tegengaan vooral aandacht besteed aan de vormelijke
‘eentonigheid’, de vormelijke gerationaliseerde en onpersoonlijke aanblik. En worden
grote
wooneenheden
met
kleurvlakken
onderandere
verschaald
en
8
‘vermenselijkt’. Ook de vormelijke vrije architectuur van Lucien Kroll – die sprekend
naar voor komt in de realisatie van de studentenhuisvesting in Sint-LambrechtsWoluwe - kan in deze tijdsgeest als een ‘oplossing’ gezien worden voor het uniforme
van de wooneenheden. Lucien Kroll wordt onder andere gevraagd voor rehabilitaties
van grote wooneenheden in Frankrijk en Berlijn.
Lucien Kroll : een architectuur
architectuur van diversiteit en participatie
Op vele vlakken kan Kroll wel gezien worden als het verste uiterste van de
modernistische basis. Hij kan gekadreerd worden in een tijdperk van postmodernisme. Vanaf jaren ’60 wordt kritiek geuit op de vormelijke soberheid van de
modernistische architectuur in het algemeen, en de architectuur van de grote
5
TERWECOREN, J., De rehabilitatie van de grands ensembles, Universiteit Gent, vakgroep architectuur en
stedenbouw, masterproef, 2000, p 6
6
Enkele jaren na de realisatie worden de grote wooneenheden vooral bewoond door de lagere sociale
klassen, en migranten. De publieke visie op deze wijken wordt meegevormd door de gebeurtenissen.
Bijvoorbeeld de rellen in de Parijse voorsteden, die in 2005 uitgebreid het nieuws haalden, dragen mee aan
een verpauperd imago van deze wijken. En de gebouwen worden op zich een icoon voor het falend
migratiebeleid.
7
KAES, R.Vivre dans les grands ensembles, 1963
8
TERWECOREN, J., De rehabilitatie van de grands ensembles, 2000, p. 18
271
wooneenheden in het bijzonder. Kroll zelf wil zich niet vereenzelvigen met de
postmodernistische beweging 9 , maar formuleert wel mee de kritiek op de
modernistische vormentaal, en de vormgeving op basis van serieproductie:
“Herhaling is een misdaad”,10 zegt Lucien Kroll. Hij hekelt het “opvoedende” van de
architectuur, met de architect die aan de inwoners een manier van leven oplegt, en
waarbij architectuur ingezet wordt door architecten om te imponeren, in plaats van
een architectuur die ontstaat vanuit de noden van de gebruikers. Kroll schuift een
werkwijze van participatie naar voor, het wegvallen van hiërarchie in het
ontwerpproces, om samen met de inwoners te ontwerpen. Door deze aanpak komt
een diversiteit centraal te staan. De diversiteit moet zich uiten in zowel (1)functionele
diversiteit van functies, (2)esthetische diversiteit en (3)sociale diversiteit. 11
Kroll maar pleit voor een herdenking van de toepassing van de industrie, vanuit een
afwijzing van de machinearchitectuur. Het schuift verscheidenheid naar voor als de
nieuwe aanpak.
“De verscheidenheid lokt de creativiteit uit, de herhaling
doet haar inslapen. Wanneer de architectuur homogeen is,
hetzij omdat haar model zonder meer herhaald wordt, hetzij
omdat zij voortgekomen is uit een centrale wil die haar van
haar context wil onderscheiden, hetzij omdat zij er “te goed
uitziet”, te gesloten of te “architectuur van de architect” is,
dan laten de gebruikers zich moeilijk inpassen. Zo verliezen
wij een immens potentieel aan volkscreativiteit dat in staat
is langzaam de ruimte en zijn uitdrukking te transformeren
en beiden in leven te houden “12
9
KROLL, Lucien, Componenten, omtrent de industrialisatie van de architektuur (POLKO, Y., vertaler) Delft :
publikatieburo Bouwkunde, 1990. (oorspronkelijk verschenen in het Frans : Faut-ilindustrialiserl’architecture?,
Brussel : Socorema, 1990), p10
10
PEHNT, Wolfgang, Lucien Kroll, Buildings andprojects, (MASTERSON, J., vertaler) Londen : Thames and
Hudson, 1988. (oorspronkelijk verschenen in het Duits, ProjekteundBauten, Stuttgart, GerdHatje, 1987), p.
44
11
ELLIN, N., Participatory Architecture on the ParisianPeriphery: Lucien Kroll'sVignesBlanches, Journal of
ArchitecturalEducation, Vol. 53, Nr. 3, 2000, p. 178-183
12
KROLL, Lucien, Componenten, omtrent de industrialisatie van de architektuur, 1990, p. 27
272
Uit deze reflectie ontstaat de idee van participatie. Binnen de huisvestingsprojecten
wordt participatie al snel als model gezien om tot een gedifferentieerd en inherent
flexibel systeem te komen. Volgens de redenering dat een zeer diverse vormgeving
een gemakkelijkere toe-eigening en aanpassing naar eigen wensen van nieuwe
bewoners mogelijk maakt, en dit veel minder politiekekracht vraagt dan het toeeigenen van een element in een vormelijk uniform geheel. 13
Krolls architectuur in
contrast met de
rationele vormentaal
van andere
campus-gebouwen
LA MéMé – een gebouwd manifest
Binnen deze redenering wordt modulariteit als het architecturaal principe naar
voorgeschoven om deze differentiatie en participatie binnen een rationeel systeem
mogelijk te maken. Destudentenhuisvesting van de medische faculteit in SintLambrechts-Woluwe, is voor velen het meest bekende en iconische gebouw uit
Kroll’s oeuvre. En ook Lucien Kroll zelf, schuift het in zijn publicatie “Componenten,
omtrent de industrialisatie van de architektuur” 14 - als het ware een manifest of
handleiding voor diversiteit en participatie - als exemplarisch voorbeeld voor de
aanpak van zijn architectenbureau.
architectenbureau. Het wordt in detail besproken met betrekking tot
de studentenparticipatie en de bouwwijze. De realisatie houdt rekening met
industrialisering mits het behoud van diversiteit, van zowel uiterlijke expressie als een
flexibel ruimtegebruik.
13
KROLL, Lucien, Componenten, omtrent de industrialisatie van de architektuur, 1990, p. 28
14
KROLL, Lucien, Componenten, omtrent de industrialisatie van de architektuur, 1990
273
De realisatie in Sint-Lambrechts-Woluwe vormt voor hem het bewijs dat
industrialisatie niet hoeft te leiden naar een eenvormige architectuur. Technologie en
prefabricatie mag de vormgeving niet sturen, het mag de variatie niet inperken.15 Hij
pleit voor een invulling van een rooster, gebaseerd op het SAR-rooster. Een fijnmazig
rooster kan een enorme flexibiliteit bieden, zonder aan variatie te moeten inboeten.
Bovendien kan hierdoor rekening gehouden worden met een gestandaardiseerde
industriële constructiemethode.16
La Mémé – SintLambrechtsWoluweBron : POLETTI
Raffaella, DOMUS, 2010
Het is een feit dat het project van la Mémé Kroll internationaal veel aanzien geeft. In
de context waarin het eerste enthousiasme rond de grote wooneenheden zijn
omgedraaid in een ontgoocheling en de tijdsgeest meer lonkt naar aandacht voor
individualiteit en het wonen als individuele expressie, spreekt de architectuur van Kroll
tot de verbeelding. Mede door deze realisatie wordt Atelier Lucien Kroll gevraagd voor
de rehabilitatie van de “eentonige” woonblokken in onder andere in Frankrijk.17
15
STRAUVEN Francis, ‘Architectuur als groepsgesprek, de anarchitectuur van Lucien Kroll’, wonen TA/BK, p.
5 – 14
16
PEHNT, Wolfgang, Lucien Kroll, Buildings andprojects, 1988, p. 44
17
BEKAERT, G ; BRAEKEN, J, e.a., Postmodernisme en modernisme na 1945, van Atomium tot het Huis van
Roosmalen, Tielt : Lannoo, 2008
274
architectuur
ur van diversiteit als rehabilitatiestrategie
Een architectu
Hellersdorf – Berlijn
In het Berlijn, na de val van de muur worstelt men met het erfgoed van de
Groβsiedlungen in voormalig Oost-Berlijn. De communistische wooneenheden zijn
opgetrokken uit prefabwandelementen en vormen een zeer gerationaliseerde
woonomgeving. De Duitse Senator voor Bouwwezen, Huisvesting en Vervoer geeft
zelf aan dat de plattenbau toch een enorm belang heeft voor de grote aantallen
bevolking die ze huisvest en het beeld van de Oost-Duitse steden. Renovatie wordt
verkozen omdat ditslechts een kwart van de kost zou inhouden als bij nieuwbouw.
Atelier Kroll wordt uitgenodigd voor het maken van een ontwerp op de wijk
Hellersdorf in Berlijn.18
Oorspronkelijke situatie
Bron : ATELIER LUCIEN
KROLL, Enfin chezsoi…,
Rehabilitation de prefabriques,
1996
De visie van atelier Kroll bestaat erin om via het invoeren van een set aan elementen,
variatie in te bouwen. Deze aanpak toont een veel minder scherpe aanval op de
bestaande structuur als in het manifeststuk wordt naar voor geschoven.
“Wij hebben geen minachting voor de bestaande
structuren : allen ontbenen we ze soms, of ontkleden we
ze beetje per beetje en dwingen we de toestand tot een
omvorming naar een leefbare wijk. “19
18
BESCH, J.D.(red.), Componenten 2, omtrent de modernisering van de architektuur, Delft : publikatieburo
Bouwkunde, 1997 , p. 48
19
BESCH, J.D.(red.), Componenten 2, omtrent de modernisering van de architektuur, 1997, p. 55
275
Bron : ATELIER LUCIEN KROLL, Enfin chezsoi…, Rehabilitation de prefabriques, 1996
Hierin komt het idee van “componenten” naar voor, door het rationaliseren en bijna
prefabriceren van enkele unitaire interventies. 20 Er wordt een set aan
“diversiteitselementen” opgesteld die in eerste instantie kunnen antwoorden op de
technische tekortkomingen of de veranderde woonideeën: zoals bijvoorbeeld een
grotere keuken, een balkon, een toegangsluifel, een aanbouw, een lift tegen de
buitengevel, een artistieke interventie, een winkeltje, een atelier, een huis op het
dak,… Deze elementen worden (op vraag van bewoners) geïntroduceerd in de
bestaande structuur, en vormen zo door hun particuliere vraag een diverse
toepassing.Men moet streven naar diversiteit, en het participatieproces niet zien als
een onderneming. Interventies moeten niet democratisch verworven worden, want zo
kan niemand zich in het bijzonder vereenzelvigen of afgestoten voelen. Een synergie
creëert een levendiger en uitnodigender geheel.21
20
Enfin
chezsoi…,
Rehabilitation
de
prefabriques,
ATELIER
LUCIEN
KROLL,
écologies&composantspropositions, Parijs : éditionsl’Harmattan& Berlijn : WoGeHe, 1996, p. 21
21
ATELIER LUCIEN KROLL, Enfin chezsoi…, Rehabilitation de prefabriques, 1996, p. 29
276
“Eens die componenten geplaatst, kunnen persoonlijke
acties van groepen, gezinnen of personen daaraan
toegevoegd worden: deze acties worden zonder pijn,
zonder tegenstellingen verwelkomd (uitgenodigd) door
deze architectuur”22
Kroll wil een landschap initiëren dat “zichzelf maakt”, met andere woorden ziet het
atelier dearchitecturale ingrepen als het begin, en niet als iets dat af is.Binnen deze
flexibele structuur wordt ook de reflectie toegevoegd over eigendomsstructuren. Het
verkopen van bepaalde appartementen, zorgt tegelijk voor een grotere flexibiliteit voor
de bewoners, maar ook voor een grotere verantwoordelijkheid. Het verspreiden van
deze koopwoningen tussen blijvende huurwoningen kan ook de overige huurders
aansporen tot initiatief en verantwoordelijkheidszin. 23
Evolutie van transformaties op de oorspronkelijke structuur
Bron : ATELIER LUCIEN KROLL, Enfin chezsoi…, Rehabilitation de prefabriques, 1996
22
BESCH, J.D.(red.), Componenten 2, omtrent de modernisering van de architektuur, 1997, p. 55
23
ATELIER LUCIEN KROLL, Enfin chezsoi…, Rehabilitation de prefabriques, 1996, p. 29
277
ZUP Perseigen – Alençon
Ook in Frankrijk past Kroll een gelijkaardige strategie toe bij de renovatie van een jaren
’60 ZUP Perseigne in Alençon (zone for urban priorities). De bestaande bouwblokken
getuigden – ondanks het feit dat de wijk pas in jaren 1960 werd gebouwd – reeds
van fysieke en morele desintegratie van de wijk. Via een renovatie wil het bestuur
zowel de moraal, het publieke beeld van armoede van de wijk, als de fysieke
wooncondities opkrikken. In dit project wordt ook ingegaan op de nood aan publieke
functies, zoals scholen, en groene publieke ruimte. Daarnaast wordt ook hier de
bestaande woonstructuur gemodificeerd met een set aan elementen. Op het
maaiveld wordt getracht een relatie aan te gaan met de publieke ruimte, door de
gelijkvloerse, en de eerste verdieping in te vullen met kantoorfuncties, en de
toevoeging van extra volumes en inkompaviljoenen.
Op de woonverdiepingen worden op vraag van de huidige bewoners elementen
toegevoegd. Binnen deze strategie van het inrekenen van bewonerswensen wordt
samengewerkt met een socioloog, Paul Welles. De bevraging van de bewoners
levert in eerste instantie technische mankementen:geen up-to-date voorzieningen,
lawaaihinder,… maar in verder stadium komt uit deze studie ook het gebrek aan een
variatie van woontypologieën naar voor. 24
Oorspronkelijke situatie
Na renovatie
Bron : PEHNT, Wolfgang, Lucien Kroll, Buildings andprojects, 1988.
24
PEHNT, Wolfgang, Lucien Kroll, Buildings andprojects, 1988, p. 102 - 111
278
De gewenste diversiteit moet dus zowel voortkomen uit een diversiteit van functies en
woontypes, als de toevoeging van “componenten”. Tekeningen en schetsen geven
aan welke diversiteit nagestreefd wordt. De tekeningen moeten ook de idee van een
coherente complexiteit doorgeven, die een volledige vrijheid en mogelijkheid moet
communiceren.
Bron : PEHNT, Wolfgang, Lucien Kroll, Buildings andprojects, 1988.
279
Diversiteit als middel – flexibiliteit als doel
De essentie van de architectuur van Lucien Kroll lijkt op het eerste zichtin de
vormelijke differentiatie te liggen. Toch moet de vormelijke diversiteit niet als doel
worden gezien, maar moet dit gezien worden als middel voor het verkrijgen van een
flexibele woonomgeving. Diversiteit is enerzijds het resultaat van een
participatieproces, en het meenemen van particuliere woonwensen van bewoners,
en anderzijds wordt differentiatie ingezet als middel om een levendige flexibele
structuur te maken, waarin wordt uitgenodigd tot individuele ingrepen en tot
aanpassing aan eigen wensen.
Deze diversiteitslogica kan in contrast
geplaatst worden met de visie van N.J.
Habraken, die in dezelfde tijdsgeest
werkzaam is in Nederland. Het is een tijd
waarbij in een opkomende consumentenlogica zelfexpressie via je woning alsmaar
meer belang krijgt. Habrakens basisidee
ontspruit uit dezelfde aandacht voor
bewonersparticipatie en de commentaar
op het modernistische opleggen van een
woonomgeving, maar verkrijgt geen
vormelijk belang. In zijn eerste boek “De
dragers ende mensen” 25 zijn dan ook
geen afbeeldingen aanwezig, maar vormt
het idee de basis.
Habraken – werkzaam in de Nederlandse
context waar grote wooneenheden veel
meer worden toegepast dan in België vertaalt de commentaar op het
modernisme ook letterlijk naar een
commentaar op de grote wooneenheden.
25
Fig. Draagstructuur Habraken met flexibele invulling
Bron : BOSMA, K. ; Housingfor the millions,, 2000
HABRAKEN, N.J., De dragers en de mensen, het einde van de massawoningbouw, Amsterdam :
Scheltema & Holkema, 1961
280
“In the civilized Western world, the occupant of mass
housing moves into a ready-made dwelling for which
he has no sense of affinity and which he cannot adapt
to his own wishes. In manyrental units, the landlord
prohibits him from making any changes, and alterations
are often difficult from a technical perspectieve, since
all elements of the dwelling are in their permanent
positions when he arrives on the scene.”26
Binnen deze denkpiste komt het belang van eigendomsstructuren naar voor :
bewoners krijgen vrijheid in de invulling van een woonomgeving maar verkrijgen
hiermee ook mee verantwoordelijkheid.27
In de literatuur wordt zowel bij Lucien Kroll 28 als Bij Habraken 29 de vergelijking
gemaakt met de studies rond de wijk Pessac van Le Corbusier, een schoolvoorbeeld
van het inzetten van prefabricatie in de woningvoorziening. De wijk werd opgevat als
een experiment voor nieuwe domestieke, structurele en esthetische ideeën.30Rond
de jaren ’70 waren de woningen zodanig getransformeerd dat ze in de verste verte
nog het idee representeerden van een industrieel, gerationaliseerde woonomgeving,
of de “machine à habiter” waaronder Le Corbusier het project concipieerde. Het kan
gezien worden als een enorm falen van de industrialisatie en het modernisme.31 Maar
de studies -in de tijdgeest van de jaren ’60 -zien deze transformaties positief. Philippe
Boudon besluitdat Le Corbusiers architectuur een vrijheid geeft aan de gebruiker.32
Ook Le Corbusier zelf getuigt over deze wijk “la vie a toujours raison”. 33 Initieel
26
(1960 – 2000), 2000, p. 96
27
(1960 – 2000), 2000 , p. 104
28
BESCH, J.D.(red.), Componenten 2, omtrent de modernisering van de architektuur, 1997, p. 90 - 91
29
(1960 – 2000), 2000, p. 96 - 104
30
HUXTABLE, A.L., ‘Architecture View, Le Corbusier’s Housing project – flexible enough to endure’, The new
york times, 15 Maart, 1981
31
Zo noemt historicus Henry-Russel HitchcockPessac een “seriousdissapointment” in zijn boek “modern
architecture: romanticismandreintegration” (HUXTABLE, A.L., ‘Architecture View, Le Corbusier’s Housing
project – flexible enough to endure’, The new york times, 1981)
32
BOUDON, Philippe, Le Pessac de le Corbusier, , 1927 – 1967, Etude socio-architecturale, Parijs : Dunod,
1969
33
BOUDON, P., ‘De Pessac A L'Architecturologie’, Artibus et Historiae, 1981, p. 131-143
281
onbedoeld faciliteert deze architectuur dus de flexibiliteit die Kroll en Habraken
nastreven.
Transformaties door
bewoners van de wijk
Bron: BOUDON, P., ‘De
Pessac A
L'Architecturologie’,
Artibus et Historiae,
1981
Besluit
De diversiteit die ons op het eerste zicht de essentie van de architectuur lijkt, kan als
relatief worden beschouwd wanneer andere voorbeelden, zoals Habraken, of de
transformaties op de architectuur van Le Corbusier, in het vizier komen. De vormelijke
diversiteit is dus eerder een middel om tot een gewenste flexibiliteit en
aanpassingsvermogen te komen dan een doel op zich.
Tegelijkertijd krijgt de vormelijke diversiteit in de context van de gerationaliseerde
architectuur van de woonblokken een dubbele betekenis.
betekenis. Ten eerste wordt ze door
282
het inpassen in een bestaande uniforme structuur in werkelijkheid heel wat
afgezwakt. De diversiteit wordt bovendien ingevoerd via een rationeel principe van
componenten, een categorisering van elementen, maar mits de opmerking dat dit
principe geen vormelijke eenheid tussen de elementen hoeft teweeg te brengen. In
tekeningen en schetsen krijgt de diversiteit nog steeds de overhand. Deze
nadrukkelijk behoud van de diverse vormgeving kan gezien worden als een vormelijk
statement om zich af te zetten tegen de modernistische principes.
Binnen de context van de grote wooneenheden kan de diversiteitsarchitectuur van
Kroll ook gematigder bekeken worden. De vormelijke afwijzing van de modernistische
vormentaal staat in spanning met het inherent principe van aanvaarding bij renovaties.
Ondanks de schijnbaar tegenovergestelde principes, ziet Kroll in de blokken een
mogelijkheid ter rehabilitatie. Onrechtstreeks leent dus ook dat systeem van
industrialisatie zich tot individualisering, en kan de bestaande architectuur dus ook als
inherent flexibel wordenbekeken.
Uiteindelijk kan de essentie en relevantie van Lucien Krolls renovaties gezocht
worden in het participatief ontwerpprincipe. Dit principe ontstaat als antwoord op het
hiërarchisch opleggen van een leefpatroon vanuit een modernistische principe. Het
participerend aspect kan zich uiten in een flexibelere structuur wat uiteindelijk de
kwaliteit van de renovaties kan worden. Al valt de opmerking te maken dat deze
participatie en het bewonersinitiatief, evenzeer als het modernistische opgelegde
leefpatroon, een utopie vormt.34 Het draagt in zich namelijk grote verwachtingen voor
de bewoners, en het verondersteld dat bewoners zich meer verbonden zullen voelen
omdat de gebouwen meer geschiedenis zouden meekrijgen.
Deze renovatiestrategie heeft een belangrijk antwoord gevormd op de gevormde
woonomgevingen van de grands ensembles. Krolls werk met verhoogde aandacht
voor het sociologische aspect van het wonen past dan ook in de tijdsgeest van de
jaren ’60. Vandaag wordt deze nadruk minder expliciet gelegd, maar heeft
‘community architecture’ zich in zekere zin ingewerkt in de hedendaagse
ontwerppraktijk.35
Alexandra Hoet
34
STRAUVEN Francis, ‘Architectuur als groepsgesprek, de anarchitectuur van Lucien Kroll’, wonen TA/BK, p.
5 – 14
35
ELLIN, N., Participatory Architecture on the ParisianPeriphery: Lucien Kroll'sVignesBlanches, Journal of
ArchitecturalEducation, 2000, p. 178-183
283
Bibliografie
Boeken
ATELIER LUCIEN KROLL, Enfin chez soi…, Rehabilitation de prefabriques, écologies
& composants propositions, Parijs : éditionsl’Harmattan&Berlijn : WoGeHe, 1996
BEKAERT, G ; BRAEKEN, J, e.a., Postmodernisme en modernisme na 1945, van
Atomium tot het Huis van Roosmalen, Tielt : Lannoo, 2008
BESCH, J.D.(red.), Componenten 2, omtrent de modernisering van de architektuur,
Delft : publikatieburo Bouwkunde, 1997
BOSMA, K. ; VAN HOOGSTRATEN, D. ; VOS, M., Housingfor the millions, John
Habrakenand the SAR (1960 – 2000), s.l. : NAiPublishers, 2000
BOUDON, Philippe, Le Pessac de le Corbusier, , 1927 – 1967, Etude socioarchitecturale, Parijs : Dunod, 1969
HABRAKEN, N.J., Supports, analternativetomasshousing, (VALKENBURG, B.,
vertaler), Londen : Architectural Press, 1972 (oorspronkelijk verschenen in het
Nederlands, De dragers en de mensen, het einde van de massawoningbouw,
Amsterdam : Scheltema & Holkema, 1961)
KAES, R.Vivre dans les grands ensembles, Parijs :EditionsOuvrières, 1963
KROLL, Lucien, Componenten, omtrent de industrialisatie van de architektuur
(POLKO, Y., vertaler) Delft : publikatieburo Bouwkunde, 1990. (oorspronkelijk
verschenen in het Frans : Faut-ilindustrialiserl’architecture?, Brussel : Socorema,
1990)
PEHNT, Wolfgang, Lucien Kroll, Buildings andprojects, (MASTERSON, J., vertaler)
Londen : Thames and Hudson, 1988. (oorspronkelijk verschenen in het Duits,
ProjekteundBauten, Stuttgart, GerdHatje, 1987)
TERWECOREN, J., De rehabilitatie van de grands ensembles, Universiteit Gent,
vakgroep architectuur en stedenbouw, masterproef, 2000
284
Artikels
BOUDON, P., ‘De Pessac A L'Architecturologie’, ArtibusetHistoriae, Vol. 2, Nr. 3,
1981, p. 131-143, opgevraagd op 16 jan. 2013, via www.jstor.org
HUXTABLE, A.L., ‘Architecture View, Le Corbusier’s Housing project – flexible
enough to endure’, The new york times, 15 Maart, 1981, opgevraagd op 5 dec
2012, via :http://www.nytimes.com/1981/03/15/arts/architecture-view-lecorbusier-s-housing-project-flexible-enough-endure-ada.html?pagewanted=all
ELLIN, N., Participatory Architecture on the ParisianPeriphery: Lucien
Kroll'sVignesBlanches, Journal of ArchitecturalEducation, Vol. 53, Nr. 3, 2000, p.
178-183, opgevraagd op 16 jan. 2013, via www.jstor.org
KAERT, G. , ‘Lucien Kroll, de verloochening van de architectuur’, tijdschrift voor
architectuur en beeldende kunsten, jaargang 35, n°1, januari 1968, p 3 - 13
POLETTI Raffaella, ‘Utopia interrupted Lucien Kroll’, DOMUS, nr. 937, juni 2010,
opgevraagd op 6 november 2012, via
http://www.domusweb.it/en/architecture/lucien-kroll-utopia-interrupted/
STRAUVEN Francis, ‘Architectuur als groepsgesprek, de anarchitectuur van Lucien
Kroll’, wonen TA/BK, p. 5 – 14
WILLIAMS, S., ‘Ecologicalarchitecture of Lucien Kroll’, Architecturalrevieuw, januari
1979, opgevraagd op 6 nov. 2012, via www.architectural-review.com
285
286
4. REPRESENTATION 287
288
DE GRANDS
ENSEMBLES IN
BEELD
De
audiovisuele
audiovisuele
communicatie
tussen
tussen
(1944(1944-1966)
1
Aan het begin van de jaren 1950
wordt het Franse land stilaan bedekt met
Grands Ensembles, nieuwe en moderne
woningencomplexen voor de grote massa.
Deze ontwikkelingen doen zich vooral voor
in de Parijse banlieu of rond steden die
boomen door de industriële revolutie. De
term grand ensemble verschijnt voor het
eerst rond 1930 in het tijdschrift
L’architecture d’aujourd’hui waar Maurice
Rotival La cité de la muette (1931-1934)
van Eugène Beaudouin en Marcel Lods in
Drancy
beschrijft1.
De
effectieve
constructie van deze grands ensembles
begint pas na WOII. Om deze nieuwe
vorm van wonen, die op vele manieren
totaal breekt met het bestaande weefsel
en gewoonten, te promoten, besluit het
Ministerie van de aandacht te vestigen op
(audiovisuele)
communicatie.
Deze
audiovisuele politiek is weinig gekend en
kan geanalyseerd worden aan de hand
van een selectie films geproduceerd door
of in samenwerking met het Ministerie met
als doel de reconstructiepolitiek te
promoten. De wooneenheden worden
gepresenteerd als een nieuwe oplossing
voor de geïndustrialiseerde stad die vaak
in slecht daglicht wordt gesteld. Hier
tegenover wordt de efficiëntie van de
grands ensembles naar voor geschoven
als middel om de expansie van de Franse
steden evenwichtig en gecontroleerd
verder te zetten. Opmerkelijk is dat de
huidige
stedenbouw
vaak
wordt
Maurice Rotival, Les grands ensembles,,, L'architecL'architec-ture d'aujourd'hui, 6, juin 1935, p. 5757-72.
289
voorgesteld als een
tegenhanger van vooruitgang, een protest tegen ontwikkeling, tegen
moderniteit. De films gebruiken tegenstelling op het scherm en in
commentaren om de industriële stad te veroordelen met al zijn gevaren
vuiligheid en de grands ensembles, als tegenpool van de vervuilde stad,
een nieuwe ideale wereld aan te bieden.
de
de
en
als
In 1953 produceert het ministerie Des maisons et des hommes, een film over
stedelijkheid en urbaniteit: lawaai, claxons, machines, … De agressiviteit van
de stad is een terugkerend thema in verschillende films uitgaande van het
ministerie. Ze kondigen de oncontroleerbaarheid van de stedelijke expansie
aan, ze willen stop zeggen en oproepen voor een oplossing. Tegen deze
monstreuze stad en zijn grillige banlieus schrijven deze films een functionele en
rationele vorm van urbanisme voor en zo ook de nood om authentieke grands
ensembles te creëren, als plekken waar waarden en normen van toepassing
zijn. De grands ensembles komen ook vaak voor als een soort kalme ‘groene
oases’, waar industrie en wonen gescheiden is. Plaatsen waar men zich vooral
te voet, met de fiets of het openbaar vervoer verplaatst tegenover de
gehaastheid en al het harde verkeer van de stad. In de beeldvorming vormen
de grands ensembles een breuk met de traditionele stedenbouw die slecht
aangepast is aan de noden van de 20e eeuwse mens. Op scherm wordt deze
antithese nog meer versterkt door een welgekozen sequentie van shots en
juiste commentaren. Vooral de reconstructie van Parijs wordt vaak belicht
omdat dit toch gaat om een operatie van een aanzienlijke schaal. Het ging hier
niet alleen om het creëren van woongelegenheden maar een heraanleg van
veel infrastructuur en transportnetwerken. Waarom Parijs? Omdat Parijs tevens
ook de natie voorstelt, het ordenen van Parijs wil onrechtstreeks ook zeggen
dat het goed komt met Frankrijk als land. Niet alleen Parijs wordt in beeld
gebracht als zone met vele nieuwe ontwikkelingen maar daarnaast ook andere
regio’s op het Franse vasteland: Toulouse, Strasbourg, Lyon, Marseille, maar
ook Lacq of Bagnols-sur-Cèze. De grands ensembles worden in beeld
gebracht als middel om de groei te in de hand te houden en het land zo
optimaal mogelijke te gebruiken na WOII zodat we niet in een niemandsland
eindigen.
In Visages de la France (1954) beschrijft Marcel de Hubsh verschillende
geïndustrialiseerde steden zoals oa. Bordeaux, Strasbourg beschreven, een
290
aanklacht tegen de slechte hygiëne, de smalle straten, weinig faciliteiten en het
gebrek aan veiligheid. De rol van het kind is hier van belang en wordt vaak naar
voor geschoven omdat zij het meeste nood hebben aan een veilige en propere
omgeving om op te groeien. Daarnaast wordt in verschillende beelden ook het
gebrek aan comfort en de kleine woonruimtes benadrukt. Ook de hygiënische
en psychologische gevolgen voor volwassene en kind komen aan bod. De
geïndustrialiseerde stad houdt ook enkele sociale bedreigingen in: prostitutie,
delinquentie, alcoholmisbruik, … en wie wilt zijn kind daar in zien opgroeien? Al
deze manieren van ensceneren stellen de geïndustrialiseerde stad in een
slecht daglicht, de eerste stap in het publiciteitsproces rond de grands
ensembles. C’est ainsi que Pierre Sudreau, ministre de la Construction,
souligne en 1958 que l’avenir des jeunes dépend du cadre dans lequel ils
grandissent et que les enfants sont victimes des taudis, blessés dans toute
leur existence par cette enfance malheureuse et ne peuvent, de ce fait, être
des hommes comme les autres2. Il s’avère également que cette ville « périmée
» est « défavorable au rendement » et nuit par conséquent à la vie économique
du pays3. We vinden hier enkele filmtechnieken in van de Duitse cinema in de
jaren 30. De manier waarop Georg Wilhelm Pabst de notie moraliteit behandelt
is zeer gelijkaardig aan deze promotiefilms in opdracht van Pierre Sudreau.
Niet enkel uit de audiovisuele communicatie blijkt dat het Ministerie begaan is
met de beeldvorming rond de grands ensembles. Van bij het begin zijn ze dicht
betrokken bij de constructie van de grands ensembles, ook al zijn de
beginjaren een duidelijke periode van aarzelen en aftasten.4 In 1957 creëert
Pierre Sudreau « La Commission de la vie dans les grands ensembles »5 om
de sociale repercussies van de ongecontroleerde suburbanisering op te
vangen. De commissie brengt architecten, stedenbouwers, ambtenaren,
sociologen, leraars, dokters, landschapsarchitecten, uitgevers van populaire
magazines samen. Ze gingen uit van de basisveronderstelling dat collectieve
faciliteiten cruciaal waren voor het sociaal en economisch evenwicht in de
Grands Ensembles, een visie die reeds eerder door sociologen als Paul-Henry
Chombart de Lauwe (1913-1998) werd aangehaald en later nog naar boven
zou komen in de debatten rond de nieuwe woonpolitiek.6 Hun voornaamste
2
« La France de demain », Roland Bernard, Pierre Sabbagh, Problèmes de la construction, 27 novembre 1958.
Notre Paris, André Fontaine, Henri Gruel, 1961.
4
Annie Fourcaut, « Trois discours, une politique ? », Urbanisme, no 322, janvier-fe´vrier 2002, p. 39-45.
5
Eric Lengereau, L’Etat et l’architecture, 1958-1981 , Une politique publique ?, Paris, Picard,2001 , p. 28
6
Paul-Henry Chombart de Lauwe, Jacques Jenny, and Louis Couvreur, "Logement et comportement des menages dons
trois cites nouvelles de I'agglomeration bordelaise."Cahiers du Centre scientifique et technique du b6timent 30, no. 282
(1958).
3
291
doel was om eerst deze faciliteiten nauwkeurig te definiëren door bezoeken
aan bestaande wooneenheden, gesprekken met inwoners en
wetenschappelijke analyses van onder andere sociologen. Op basis hiervan
stelden ze dan een reeks objectieve criteria vast voor de collectieve faciliteiten
die later als onderleggen voor de grille Dupont (1959) zouden dienen. Een
publicatie die de Grands Ensembles veel media aandacht zou opleveren in
nationale kranten en populaire magazines en zo het onderwerp onder de
Franse bevolking bracht. Dit alles vond plaats één jaar nadat Pierre Sudreau in
1958 officieel tot Minister van Constructie werd benoemd.
Les grands ensembles, « antidotes de notre civilisation industrielle »7.
In de beeldvorming speelt men 2 vormen van stedenbouw tegen elkaar uit, de
historisch gegroeide en de modernistische aanpak die losstaat van de context.
Daartegenover poneert Pierre Sudreau de Grands Ensembles als de meest
ideale oplossing voor de dringende woningnood in naoorlogs Frankrijk. Ainsi,
alors que les rues de la ville industrielle sont « étroites », ses bâtisses « serrées
les unes contre les autres » et leurs cours « obscures », les « groupes
d’habitations sont disposés dans des parcs », « laissent la place à la verdure »
et le « soleil entre dans toutes les maisons »8. Au « manque de silence », à «
l’agitation », au « hasard et au désordre » de la grande ville, on oppose «
l’harmonie », « l’organisation » et le « fonctionnalisme » des grands ensembles9.
De beelden benadrukken deze tegenstelling extra hard, spelende kinderen in
een vuile en donkere steeg ten opzichte van kinderen in een mooie, grote
speeltuin van een nieuwe grand ensemble. Deze contrasterende beelden zijn
een techniek die we terugvinden in talrijke films van dezelfde periode en
worden ingezet om ‘goed van kwaad’ te onderscheiden. Vooral het in beeld
brengen van het gezinsleven levert de meest pakkende taferelen op. Niets zo
schrijnend als ongelukkige kinderen, stel daartegenover het gezinsgeluk in de
grands ensembles waar de kinderen zelfs een eigen kamer hebben,
speeltuinen, een school, … De beeldvorming speelt hier dan ook handig op in,
de enscenering van het perfecte gezin dat alles heeft wat ze nodig hebben.
‘Een veilige omgeving voor het kind om op te groeien’ is een thema dat zeer
hard in de kijker wordt gezet, de documentaires tonen ook vaak shots vanuit
het perspectief van een moeder die met een gerust hart kan toekijken hoe haar
7
L’expression est employée par Pierre Sudreau dans « La France de demain », Roland Bernard, Pierre
Sabbagh,Problèmes de la construction, 27 novembre 1958
8
Pierres oubliées, Serge de Boissac, 1952.
9
Cités du soleil, Jean-Claude Sée, 1958.
292
kind opgroeit in een veilige, propere omgeving. Ook op de tentoonstelling «
Demain Paris », georganiseerd door het ministerie van constructie in het Grand
Palais in 1961, wordt dit idée benadrukt. « cet avenir, ce demain de Paris, il ne
nous appartient déjà plus, il est fait en réalité pour ces enfants qui dans dix ans
auront l’âge d’homme, auront l’âge de vivre dans ce nouveau Paris »10.
Onbewust bepalen deze beelden de besluitvorming rond grands ensembles,
het idee dat de toekomst van het kind, en zelfs de stad (Parijs) en zelfs de natie
(Frankrijk) verzekerd was.
Op Le temps de l’urbanisme en La cité des homme werd de term propaganda
gedrukt.11 De films waren bestemd voor een breed. Ze werden geprojecteerd
tijdens festivals of tentoonstellingen in een professioneel publiek, Frans of van
buitenlandse afkomst.
Dus begint de film Le temps de l’urbanisme 1962 , die het tekort aan woningen
uitlicht en de constructie ervan, met het voorstellen van de geplande operaties
in de Parijse banlieu Asnières, Epinay, Pantin, Les Grandes Terres à Marly-leRoi, Sarcelles et Massy. Vervolgens laat de film de ontwikkelingen in BronParilly, La Duchère, Rouen, Firminy, en verschillende andere provinciale grands
ensembles aan bod komen. De film is iets minder radicaal dan andere
documenten/films van Pierre Sudreau dus zijn de montage en de
commentaren vrij neutraal. De film geeft eerder een overzicht van de recente
ontwikkelingen en de problematiek. Het is pas in Problèmes de la construction
in 1958 dat Pierre Sudreau de dramatische woonsituatie aankaart en alle hoop
richt op de grands ensembles, die nodig zijn om de reconstructie te doen
slagen. In deze serie reportages spelen de grands ensembles een cruciale
thematische rol. De films construeren in feite een systeem van tegenstellingen
tussen de grands ensembles, beelden van een nieuwe wereld in opbouw en
de kritische situatie in Frankrijk. De films stellen een modernistische organisatie
voor, geometrisch en rigide, een nieuwe stedelijkheid ontworpen voor een
nieuwe man.
« Sarcelles, ville rêvée, ville introuvable »12
Om de invloed van de beeldvorming te duiden lijkt het met interessant even te
focussen om een voorbeeld. We nemen de cité van Sarcelles eruit, ontworpen
10
Demain… Paris, Jean-Pierre Colfedy, 10 avril 1961.
Canteux Camille, « Les grands ensembles en images » Les ministères en charge du logement et leur production
audiovisuelle (1944-1966), Histoire urbaine, 2007/3 n° 20, p. 55-76.
12
Canteux Camille, « Sarcelles, ville rêvée, ville introuvable », Sociétés & Représentations, 2004/1 n° 17, p. 343-359.
11
293
door Roger Boileau en Jacques-Henri Labourdette, gebouwd in 1955. Niet de
eerste Grand Ensembles in de banlieu van Parijs maar wel een die benoemd
werd tot Europa’s grootste bouwwerf en al snel veel aandacht kreeg in de
media in het debat rond de toekomst van het stedelijke Frankrijk. Vanaf de late
jaren 1950, werd in de populaire kritiek rond de Grands Ensembles vaak door
kranten en tijdschriften verwezen naar naar Sarcelles, ze beschreven het onder
andere als ‘univers concentrationnaire’, ‘silos à homme’, ‘cages à lapins’ and
‘cité-dortoir’. 13 Sarcelles is dus al snel het onderwerp van een nationale
polemiek en geeft zijn naam aan « mal des grands ensembles », la Sarcellite14.
Drie televisiedocumentaires15, twee fictiefilms16 en twee films uitgaande van het
Ministerie van Constructie17, allemaal geproduceerd tussen 1959 en 1966 en
allemaal behandelen ze hetzelfde onderwerp.
De documentaire Sarcelles, 40 000 voisins behandelt kort de geschiedenis
van Sarcelles, een ingeslapen dorpje op het Franse platteland dat in 1954 niet
meer dan 6 500 inwoners telde. Deze context is van cruciaal belang om de
radicale breuk te tonen die de Grand Ensemble vormde. In deze film benadrukt
Pierre Tchernia het leven buiten de woning dat zich afspeelt in nabijgelegen
winkelcentra en sportcentra. Beelden van ‘een zondag in Sarcelles’ tonen
mensen die petanque spelen, wandelaars, kinderen en koppels. In Le Temps
de l’urbanisme wordt Sarcelles getoond als « possédant tous les équipements
d’une ville, centre commercial, poste, mairie », maar vooral als « trouver une
âme, une âme de cité », zoekend naar « qu’on ne pourra sans doute pas créer
en quelques années cette âme que façonnent habituellement les siècles ». De
beeldvorming benadrukt de rol van identiteit en karakter en richt zich op de
toekomst, op de mogelijkheden en de kansen voor de bewoners. Vooral de
jongeren krijgen speciale aandacht omdat zij het slagen of falen van deze
nieuwe woonpolitiek in levende lijve zullen ondervinden, « ce sera […] à ces
enfants de répondre dans quelques années à la question de savoir si Sarcelles
est un mal nécessaire ou un nouvel aspect du plaisir de vivre »18 en dat « les
13
‘univers concentrationnaire’, ‘silos à homme’, ‘cages à lapins’ and ‘cité-dortoir’, see ‘Un univers
concentrationnaire’, Le Figaro, 14 January 1965; ‘Un silo à hommes’, Le Figaro, 15 January 1965;
‘Les raisons de la sarcellite’, L’Humanité, 5 November 1963.
14
En 1963, une série d’articles sur le « mal des grands ensembles » paraît à la Une de France-Soir.
15
Jacques Krier et Pierre Tchernia, Sarcelles, 40 000 voisins, coll. Cinq colonnes à la Une, 1960, Jean-Paul
Thomas, Habitations à loisirs modérés, coll. Seize millions de jeunes, 1964, Jean-Paul Thomas, La Vraie
Crise du logement, coll. Seize millions de jeunes, 1965.
16
Jacques Krier et Pierre Tchernia, Sarcelles, 40 000 voisins, coll. Cinq colonnes à la Une, 1960, Jean-Paul
Thomas, Habitations à loisirs modérés, coll. Seize millions de jeunes, 1964, Jean-Paul Thomas, La Vraie
Crise du logement, coll. Seize millions de jeunes, 1965.
17
Philippe Brunet, Le Temps de l’urbanisme, 1962, Frédéric Rossif, La Cité des hommes, 1966.
18
Sarcelles 40 000 voisins.
294
enfants d’aujourd’hui donneront vie à ces façades toutes neuves et encore un
peu froides, ils y déposeront leurs jeux et leurs rêves, leurs joies et leurs
peines, et les humbles soucis de la vie de chaque jour, sur la ville des pierres,
ils édifieront la cité des hommes »19. We zien hier duidelijk de steeds
terugkerende polemiek tussen geschiedenis en identiteit, twee eigenschappen
die in de beginjaren nog niet aan de Grands Ensembles konden toegekend
worden. De kritieken verweten hen deze dan ook vaak, dat ze volledige braken
met het historische gegroeide stadsweefsel en dan ze geen identiteit hadden.
Het lijkt noodzakelijk om te wennen aan hun voorkomen, hun architectuur en
hun inplanting net zoals de geschiedenis ons het traditionele weefsel als
gewoon leerde kennen. Zonder geschiedenis en zonder ziel, moeten de
Grands Ensembles eerst als "echte steden" worden beschouwd vooraleer ze
levensvatbaar zijn. Wat ons brengt bij een een discussie tussen utopie en
realiteit aangevoerd door Françoise Chaoy. Vanuit verschillende ooghoeken, is
de audiovisuele representatie van deze grands ensembles dichter bij utopie
dan een werkende realiteit gesitueerd, een ruimte modern en nieuw in zijn tijd,
tussen dromen en perfectie, sterk verbonden met de dimensie van het
model.20 Een moderniteit gesymboliseerd door een aandacht voor
revolutionaire constructietechnieken en materialen, zeer aanwezig in de films
van het ministerie. De sterke relatie tussen de Grands Ensembles en moderne
constructietechnieken is niet weg te denken uit de beeldvorming.
De films blijken hoe dan ook de eerste tekenen van de angst van het Ministerie
rond de nieuwe woonpolitiek te onthullen. Ze staan dan ook niet onverschillig
tegenover de kritieken van die tijd. Door een analyse van deze films kunnen we
uitspraken doen over de beweegredenen van het Ministerie van Constructie
destijds. De documenten zijn bedoeld voor verschillende doelgroepen en
onthullen constrasterende beelden die inspelen op de aftastende politiek. De
films tonen duidelijk de hoop dat de Grands Ensembles een stap zijn naar het
bouwen van een toekomst en de hoop dat de mens erin zal slagen zich hier
ooit volledig thuis te voelen. Deze nieuwe manier van wonen als een symbool
voor een natie die breekt met vroegere tijden verbonden aan oorlog en slechte
woonomstandigheden. De films weigeren massaal de traditionele stad,
beschouwd als onveilig en chaotisch. Tegelijkertijd verklaren ze onrechtstreeks
de individuele woning ten dode opgeschreven in het licht van de nieuwe
19
20
La Cité des hommes.
Françoise Choay, L’Urbanisme, utopies et réalités, Paris, 1965
295
collectiviteit die de Grands Ensembles naar voor schuiven. Ze eisen een
nieuwe stad, anders, terwijl belastert prestaties eigentijds voor hun gebrek aan
verankering en desoriëntatie ze impliceren, de uiting van de wens voor een
stedentrip met die traditie terwijl het hebben van een kern en
een verhaal. De verschillende audiovisuele representaties van de Grands
Ensembles bevinden zich tussen het vormen van een uitdaging voor het
verleden, een teleurstelling voor het heden en het projecteren van een
bezorgdheid naar een utopische toekomst.21 Deze tegenstrijdigheden onthullen
de aanwezigheid van een stap waarvan altijd gedroomd werd maar die nooit
écht werd gevonden zoals in het voorbeeld van Sarcelles.
Dit oeuvre grotendeels beschouwd als propaganda slaagt er niet alle twijfel te
bannen en verandert ondanks dat het getuigt van hoop en visie van
beleidsmensen die zich bewust vragen stellen bij wat ze bouwen. Film wordt
een van de weinige middelen om de politieke beslissingen van die tijd te
snappen en op een begrijpbare manier over te brengen naar het volk. De
beelden zijn genuanceerd en tonen een subtiele maar evolutionaire vorm van
propaganda van een Ministerie die zijn acties en beslissingen communiceert.
Het toont de onmogelijkheid om burgers van een democratisch land
bovennatuurlijke idealen op te leggen zonder op weerstand te stuiten. De
politiek bevindt zich in een ambigue positie: die van de nood aan productie
enerzijds maar de houvast aan het verleden anderzijds. Om de burgers
optimaal te betrekken in deze nieuwe beleidsvorm moet er gecommuniceerd
worden op zoveel mogelijk niveaus om te laten blijken dat dit geen opgelegd
idee is maar een beslissing waar iedereen baat bij heeft. Het belang van dit
verhaal is dat van een collectieve representatie van een natie en zijn burgers.22
Florence Himpe
21
22
Canteux Camille, « Sarcelles, ville rêvée, ville introuvable »,Sociétés & Représentations, 2004/1 n° 17, p. 343-359.
Hervier Dominique, « Espace, urbanisme et architecture »,Histoire urbaine, 2007/3 n° 20, p. 5-14.
296
Tittel
Realisatie
Productie
Datum
Duur
Se loger
Marc Cantagrel
Les Films Jean Mineur
1948
14 min.
Des maisons et des hommes
Pierre Jallaud,François Villiers
Les Films Caravelle
1953
17
min.
Visages de la France
Marcel de Hubsh
Atlantic Films
1954
13
min.
Cités du soleil
Jean-Claude Sée
Les Films Hermès
1958
21 min.
Le temps de l’urbanisme
Philippe Brunet
Production Occident /
ministère de la Construction
1962
27 min.
La cité des hommes
Frédéric Rossif,Albert Knobler
ministère
Antégor
1966
14 min.
297
de
l’Equipement
/
298
Na Wereld Oorlog Twee was er in
Frankrijk een enorm woningtekort. Dit
tekort werd ingevuld door ‘Les Villes
Nouvelles’, nieuwe steden die zich aan
de rand van historische steden
ontwikkelden
en
die
volledig
opgebouwd werden volgens de
principes van Le Corbusier en het
Charter van Athene. Samen met deze
nieuwe steden werden enerzijds
nieuwe representatie wijzen gezocht
die de nieuwe architectuur en sociale
visie op de maatschappij proberen
betekenis
te
geven
en
te
rechtvaardigen. Vanaf de jaren 1960
ontstaat een ommekeer in de manier
waarop men deze Grands Ensembles
opvat. De nood naar nieuwe woningen
blijft maar via onderzoek in reeds
gebouwde
Grands
Ensembles
ontstaat een nieuwe kijk op deze
projecten waarbij het belang van een
nieuw stadslandschap aandacht wint.
Anderzijds probeerde men, via deze
representaties, een betekenis te geven
aan het nieuwe stadslandschap dat
ontstaat binnenin deze Grands
Ensembles, een stadslandschap dat
zich volledig distantieert van het
traditionele stadslandschap uit de 19de
eeuw. In Frankrijk ontstond een
interessante polemiek waarin dit nieuw
stadslandschap
uitvoerig
werd
onderzocht en bediscussieert.
DE
REPRESENTATIE
RE
PRESENTATIE
VAN
EEN
NIEUWE STAD
De
luchtfoto,
het
stadslandschap en de
skyline
in
Grands
Ensembles
projecten
tijdens de jaren 1960 en
1970 in Frankrijk.
299
In dit essay zal ik aan de hand van nieuwe representatie wijzen de noties
stadslandschap, luchtfoto, skyline en horizon van ‘Les Villes Nouvelles’ bespreken en
onderzoeken of deze bewuste media waren om deze nieuwe steden tot stand te
brengen. Vervolgens wil ik achterhalen op welke manier het nieuw type
stadslandschap dat ontstaan is samen met ‘Les Villes Nouvelles’ voorgesteld werd
via fotografie of tekeningen. Wat waren de standpunten die men inneemt in de
afbeeldingen. Werd er bewust omgegaan of getuigen de afbeeldingen eerder van
een snelle manier om eenvoudig een overzicht op een project te bieden? Welke
invloed heeft fotografie gehad om het veranderen van de blik waarmee men naar
deze ‘nieuwe steden’ kijkt? Voor een goed begrip is het belangrijk om eerst kort te
schetsen wat de term ‘paysage urbain’ in de jaren 1960 – 1970 inhield. Daarna
bespreek ik twee technieken die gebruikt worden om het nieuwe stadslandschap in
zijn omgeving te representeren, de luchtfoto en de schets. Als laatste zal ik enkele
voorbeelden bespreken om de theoretische kant te onderbouwen.
‘Le paysage urbain’ in de jaren 1960 – 1970 1
Er ontstaat een volledig nieuwe stadslandschap in deze Grands Ensembles. Men
wordt zich daar ten volle van bewust in het midden van de jaren 1960. Architecten en
stedenbouwkundigen gaan zich bewust bezig houden met de relatie tussen de
bewoner, zijn gebouwde omgeving en de publieke ruimte binnen een Grand
Ensemble. Deze relatie is sterk verschillend van die in de historische stad en veelal
gaat ze gepaard mat een desoriëntatie wanneer men door het landschap van deze
grote wooneenheden wandelt. De aandacht wordt gevestigd op de nieuwe delen
van de stad : “ de nieuwe gebouwen breken brutaal met de architecturale tradities in
Frankrijk. Aan de ene kant laten het gebruik van moderne materialen en de nieuwe
architecturale vormen toe, bovenop het oude stadslandschap, een volledig nieuw
decor te creëren (...) door het gebruik van beton en glas in de gebouwen wordt
resoluut gebroken met de histrosiche stad.”2
1
Deze korte bespreking is gebaseerd op een tekst van MICHEL, X., Paysage urbain: prémisses d’un
renouvellement dans la géographie française, 1960 – 1980, Geraadpleegd in ‘STRATES, matériaux pour la
recherche en sciences sociales’, numéro 13, 2007, p. 67-85.
2
P.George, op.cit., 1961, p. 132. Uit MICHEL, X., Paysage urbain: prémisses d’un renouvellement dans la
géographie française, 1960 – 1980, Geraadpleegd in ‘STRATES, matériaux pour la recherche en sciences
sociales’, numéro 13, 2007, p. 67-85.
300
“Les lignes directrices du ‘plan de masse’ sont en effet pratiquement insensibles pour
le piéton qui s’égare dans un éparpillement de labyrinthe. Incapable de pouvoir saisir
la disposition d’ensemble des blocs, le visiteur qui progresse d’espace vert en
espace vert, multiplie les angles de vue au lieu de les ordonner (...). Il ne se détache
aucun bâtiment original sur lequel appuyer la mémoire visuelle, puisque la
standardisation en a fait des sosies.”3
Het stadslandschap wordt in die tijd beschreven als een ensemble dat verschillende
delen samenbrengt. Wat van belang is, is de articulatie van de volumes en de
materialen, van het fysieke en van het menselijke. Doordat er geen originaliteit in de
architectuur zit, worden de collectieve ruimten, bossen, speelpleinen,
wandelpaden,... bepalend voor de diversiteit van het landschap. Jean Bastié schrijft
het volgende over de grands ensembles in Viry-Châtillon : “de loin, il évoque une
moderne cité fortifiée, mais lorsqu’on y circule, l’alternance tours, blocs linéaires,
petits bâtiments est harmonieux.” En ook : “C’est en ville que les relations de
l’individu au paysage sont le plus mouvantes, du fait de la densité de composition du
paysage urbain et des changements très importants de perception des paysages
urbains au cours de déplacements dans cet espace. Les modifications de paysages
sont plus immédiates en ville.” 4
Het is pas eind jaren 1960 en begin jaren 1970 dat men de realiteit van de
nieuw gebouwde stedelijke ruimte die leidt tot een nieuw stadslandschap zal
voorstellen vertrekkende van de verschillende delen waaruit deze wordt gevormd. De
kwaliteit van het landschap wordt bereikt door een complex samenkomen van de
verschillende delen. Deze delen dienen niet alleen om een verstedelijkte compositie
te vormen, zij zijn ook elementen die toelaten om het stadslandschap te vatten vanuit
de individuele ervaring, zoals Auguste Bailly het schrijft : “La perception du paysage
urbain suppose non seulement la vision d’éléments singuliers (ceux qui, par leur
forme, leur fonction ou leur position, se dégagent du tissu urbain) et d’éléments
constants (ceux qui, par leur répétition, rendent le tissu urbain homogène), mais
aussi (...) l’intégration de l’expérience individuelle.”5
3
RIMBERT, S., Les paysages urbains, Armand Colin, Parijs, 1973, p. 156. Op citaat uit MICHEL, X., Paysage
urbain: prémisses d’un renouvellement dans la géographie française, 1960 – 1980.
4
BASTIÉ, J., La croissance de la banlieue parisienne, PUF, Parijs, 1964, p. 540. Op citaat uit MICHEL, X.,
Paysage urbain: prémisses d’un renouvellement dans la géographie française, 1960 – 1980, p.72.
5
BAILLY, A.,La perception de l’espace urbain, Centre de recherché d’urbanisme, Parijs, 1977, p. 24. Op
citaat uit MICHEL, X., Paysage urbain: prémisses d’un renouvellement dans la géographie française, 1960 –
1980, p.82.
301
De luchtfoto als axionometrie
In de tekst “The Aerial view: Notes for a Cultural History” van Mark Dorrian zegt
hij dat de idee van ‘het opstijgen boven het maaiveld’ en de hiermee gepaard
gaande visualiteit over het territorium een belangrijke thematiek is in het
Westers modern denken, dat intellectuele linken heeft met epistemische
modellen en ideeën als waarheid, helderheid, vergankelijkheid en superioriteit.6
Het is duidelijk dat de luchtfoto een medium is waar sociale superioriteit in
vervat zit: minachting wordt uitgedrukt in het gezegde ‘neerkijken op iemand’.
Wat is precies een luchtfoto en op welke manier verhoudt deze zich tot andere
fotografische standpunten? Welke vormen nemen ze aan en wat zijn haar
limieten? Hoe hoog en hoe laag mogen we gaan om toch binnen haar
werkingsgebied te blijven? Hoe worden deze documenten vervolgens ingezet:
op welke manier gaan ze een interactie aan met andere beelden (foto’s,
tekeningen, schetsen, plannen, gevels,…) en welke soort kennis en actie
maken zij mogelijk?
Het is mogelijk om een onderscheid te maken tussen drie vormen die een
luchtfoto kan aannemen - tenminste in zover we deze statisch bekijken waarbij
belang gehecht wordt aan de representaties die de grond en de dingen erop
als onderwerp nemen. De drie vormen zijn: de schuine (axionometrische)
luchtfoto, de verticale (planmatige) luchtfoto en het diagram (schets).7 Ik zal
voor deze bespreking enkel gebruik maken van de eerste en de laatste
categorie (welke later besproken wordt). Het luchtbeeld als axionometrie wordt
veelvuldig toegepast en vervat niet alleen een voorstellingstechniek maar ook
de idee van een nieuwe toekomst in zich. De voorstelling als een plan
associeert zich veeleer tot een kaart of schets waarbij het archiveren en
opslaan van plaatsen en ideeën centraal staan. Met het verticale luchtbeeld
wordt de vervreemding opgetild tot het punt van abstractie. Het landschap
verdwijnt tot een soort scenografisch geheel van verschillende elementen, van
bovenaf bekeken.
6
DORRIAN, M., The Aerial view: Notes for a Cultural History, STRATES, matériaux pour la recherche en
sciences sociales, ‘ Paysage Urbain: genèse, représentations, enjeux contemporains’, red; CARLANDER, MA., PETIT, M., RANVAL-ZIZINE, M., Universiteit van Parijs, 2007, p.258.
7
Deze categorieën werden overgenomen uit de tekst ‘The Aerial view: Notes for a Cultural History’ van Mark
Dorrian. Zij worden niet verder in vraag gesteld omdat het niet de bedoeling is om in dit essay verschillende
categorieën van lucht beelden te distilleren en bespreken.
302
Het luchtbeeld als axionometrie gaat net die stap verder doordat het niet een
vereenvoudigde voorstelling geeft van de 3D werkelijkheid maar doordat een
stedelijk geheel wordt getoond, in ons geval de nieuwe werkelijkheid van ‘Les
Villes Nouvelles’. Wat is de rol van het schuine luchtbeeld in de ontwikkeling
van een theorie rond het stadslandschap in Grands Ensembles in de jaren
1960 – 1970 in Frankrijk?
Op het moment dat de luchtfoto tot stand komt via een axionometrie, wordt het
oog naar beneden en lateraal gericht. Deze blik wordt vaak omschreven als het
‘vooruitzicht’. Een uitdaging zou zijn om in detail te onderzoeken hoe het
‘vooruitzicht’ interageerde met en informatie gaf aan de discourses omtrent de
stad en het stadslandschap. Het eerste gebruik van een luchtbeeld op die
manier vinden we terug omstreeks de 16de eeuw. De voorstelling wordt typisch
geïdentificeerd met een hoge plaats: een heuveltop, een kasteel, toren,
belvedère of berg. Etymologisch houdt ‘vooruit kijken’, ook een verwijzing in
naar de toekomst, wat nog moet komen.
Figuur 1: de stad wordt getoond via een tekening van zijn voornaamste gebouwen en zijn specifieke
kenmerken.8
In contrast met een benadering waarbij de stad getoond wordt door het
opsommen en afbeelden van de voornaamste gebouwen is deze blik
strategisch: de aandacht ligt op de textuur van de totale stedelijke geheel en
zijn territorium. Maar onvermijdelijk produceert de schuine blik afgesloten of
verborgen zones binnen zijn voorstelling. De rol van het ‘vooruitzicht’ in de
opkomst van het 18de eeuwse pastorale esthetische landschap is reeds lang
gekend.
8
Bron: Urbanisme, nummer 33-34, 1954,’L’habitat en Italie’.
303
Volgens het invloedrijke relaas van Denis Cosgrove, was de voorwaarde voor
de opkomst van een volledig uitgewerkt ‘landschap idee’ de ontwikkeling van
het lineair perspectief. Gelinkt aan transformaties in de 18de eeuwse Engelse
maatschappij, kwam het ‘landschap idee’ op als een geprivilegieerde
voorstellingsvorm voor de nieuwe landheren. Afbeeldingen van het
(stads)landschap dienden een ideologische functie: ze verschaften
voorstellingen van stad, land en natuur die de aanspraak en de positie van de
nieuwe landeigenaren naturaliseerde.9
Het gevoel van afstand tot de stad – dat men zich in een andere wereld
bevindt – wordt door de luchtfoto tot stand gebracht. Door de techniek van de
vervreemding van de dagelijkse realiteit van de stad en zijn transformatie in een
ver afgelegen object waar men naar kijkt toe te passen wordt het ‘geweld van
de (nieuwe) stedenbouw op de grond’ overstegen in een quasi-pastoraal
spektakel van het stadslandschap. Dit is volgens mij Mark Dorrian’s
belangrijkste argument waarom men zo veelvuldig gebruik maakte van de
luchtfoto als axionometrie. Door afstand te nemen kan men een totaalbeeld
creëren die zich in werkelijkheid nooit toont. Men probeert de verschillende
elementen die het stadslandschap vormen als één harmonieus geheel voor te
stellen waardoor de vervreemding, die men voelt wanneer men een door een
nieuwe stad loopt, niet meer ervaren wordt.
De maquette is net zo belangrijk tot de studie van het luchtbeeld als
axionometrie als de grafische weergave ervan. Mogelijks interessant is de
omzetting van de maquette in een schuine luchtfoto via fotografie en de
gevolgen die hierdoor ontstaan, een treffend voorbeeld in deze optiek zijn de
beelden van La Ville Radieuse waarop Le Corbusiers hand (altijd één) wordt
getoond in relatie tot de maquette. De maquette laat de hand, losgekoppeld
van enig menselijk individu, toe om te verschijnen in een luchtbeeld, waardoor
de hele enscenering van het opliften van het oog een manuele eenvoudigheid
heeft verkregen, hoewel dit zeker niet het geval is. Een gevolg van de
afwezigheid van een ‘menselijke’ ruimte, is dat de afbeelding uit de tijd wordt
geplaatst. Het loskomen van een aards oppervlak kan worden gezien als het
loskomen van zijn geschiedenis. Het is vanuit dit complex gegeven, dat Le
Corbusier’s bekende montage van foto’s en tekeningen in La Ville Radieuse de
9
Voor meer informatie zie Cosgrove D., Social formation and symbolic landcape, Madison (Wis.): University of
Wisconsin press, 1998, p. 293.
304
meeste van zijn retorische en ideologische kracht en betekenis krijgt. Waar de
nieuwe stad transcendent is (ze is op een bepaalde manier in de lucht) door
het medium van de fotografie, is de oude stad bevroren in het verleden.
Figuur 2: bron: http://www.tumblr.com/tagged/ville%20radieuse
Figuur 3: bron: http://etothelo.blogspot.be/2010/11/playing-dress-up-in-big-league.html
305
aanzicht:: een nieuw stedelijk silhouet
silhouet aan de horizon.
horizon.
Het aanzicht
Een tweede type beeld dat ik veelvuldig ben tegengekomen in de tijdschriften
is het beeld waarin de (nieuwe) stad als aanzicht wordt getoond. Er wordt een
opstand van de stad getekend, ongeveer op ooghoogte, waarbij het silhouet
van de stad in het omringende landschap wordt onderzocht. Dergelijke
afbeeldingen (schetsen, foto’s en collages) kunnen niet zonder meer
losgekoppeld worden van de axionometrie. De conceptie van beide beelden is
duidelijk: de axionometrie toont veeleer een beeld vanuit de lucht, drie
dimensionaal, waar het aanzicht een gevelbeeld van de stad toont, twee
dimensionaal. Het punt of de lijn van overgang tussen beide beelden is minder
eenvoudig te bepalen. Hier kunnen we de noties skyline en horizon gebruiken
om beter vat te krijgen op deze ‘overgangslijn’. De skyline van een stad wordt
gevormd door de silhouetten van de verschillende gebouwen in die stad. Ze is
dus inherent aan de stad en de gebouwen in die stad. Een horizon is het einde
van ons zichtveld. In de Van Dale vinden we volgende beschrijving: “de cirkel
die gevormd wordt door de aanraking van het uitspansel en de oppervlakte van
de aarde, gezichtseinder.” Het is de lijn waarop het aards oppervlak en de
atmosfeer samenkomen en zo ons zichtveld afgrenzen.
Waar bij de luchtfoto de horizon veelal wordt afgesneden is dit hier niet het
geval. Bij de luchtfoto krijgt men soms een beeld op het aards oppervlak
gericht zonder horizon. Deze techniek werd vroeger niet toegepast. Men focust
op de architectuur, de tussenruimten, de connecties tussen de verschillende
elementen en het geheel van de nieuwe steden. De luchtfoto wordt enerzijds
een soort van reclame medium die de nieuwe stad en de nieuwe manier van
leven toont. Anderzijds blijft ze ook een studie object tijdens verschillende fasen
van ontwerp tot realisatie van de nieuwe stad.
De tekening neemt, naast de foto, een centrale rol in om het beeld van nieuwe
stad en het silhouet van die nieuwe stad in relatie tot haar omgeving te
onderzoeken. Aan de hand van de tekening wordt een standpunt ingenomen
ten opzichte van de ‘imaginaire stad’10, vervolgens wordt de invloed van de
skyline van de nieuwe stad onderzocht in relatie tot enerzijds de historische
stad en anderzijds het omringende landschap. Er worden nieuwe elementen
toegevoegd in een reeds bestaande context, elementen die een nieuw
stedelijke laag introduceren over een natuurlijk landschap.
10
Deze term ontleen ik uit het werk Notre Ville van architect Xavier Arsène-Henri.
306
Xavier Arsène – Henri, architect en stedenbouwkundige in Frankrijk, schrijft in
zijn boek Notre Ville het volgende over deze thematiek: “Faire naître et surgir sur
ces pentes quelque 10.000 à 12.000 logements, c’est accepter à tout jamais
de transformer ce paysage millénaire en un paysage urbain dont le nouveau
décor sera celui de la vie de milliers d’hommes, de femmes et d’enfants.”11
Vervolgens schrijft hij ook: “Un dessin, même esquissé, pénètre davantage
dans le coeur qu’une simple photographie et aide à découvrir la construction
d’un paysage, son échelle et ses environments.12
“Il me semble qu’une ville nouvelle doit donner l’impression d’avoir toujours été
là, quand bien même son détail serait de notre temps. Plutôt que de calculer
les battements du cœur de la future cité, en lui imposant un rythme préfabriqué,
plutôt que de rechercher par des schémas techniques les tracés de ses
artères et de ses vaisseaux, j’ai pensé qu’il était plus vivant, plus humain de
m’attacher d’abord à son nouveau visage, à la silhouette dans le futur et de
l’aider à grandir en modelant avec harmonie les phases de son évolution.
Ensuite, la technique intervient, non pas pour dicter ses lois à priori, mais
comme moyen de contrôle et pour nous aider à transformer, en construction,
notre rêve.”13
“Le Corbusier a longtemps regardé mes croquis de paysage et de ville
imaginée dans la campagne et m’a dit: “Un architecte doit toujours dessiner ce
qu’il voit, et dans ce qu’il voit, son rêve. Cela on ne nous le volera jamais!”14
Uit deze korte citaten kunnen we twee belangrijke punten halen. Ten eerste dat
het als architect-stedenbouwkundige belangrijk is om de nieuwe steden te
dromen. Dit dromen kunnen we terug zien als een loskomen van de bestaande
historisch context en een nieuwe wijze van bouwen onderzoeken. Hierbij vormt
het tekenen van de ‘imaginaire stad’ een essentieel punt. Ten tweede is het
belangrijk om via deze tekeningen de schaal van de nieuwe stad ten opzichte
van zijn omgeving en de historische stad te onderzoeken. Dit is een cruciaal
element volgens Arsène-Henri om tot een project te komen welke in
verhouding staat tot zijn omgeving en daardoor geen vervreemding teweeg
brengt.
11
Arsène-Henri, X., Notre Ville, Maison MAME, Tours, 1969, p.214.
13
14
12
307
Zijn teksten behandelen ook het nieuwe stadslandschap en de nieuwe skyline
van de stad. Zijn projecten een soort ambiguïteit ten opzichte van het nieuwe
stadslandschap en het ontstaan van een nieuw stedelijk silhouet in het
landschap, welke in vele andere projecten niet of slechts beperkt terug te
vinden zijn.
Wat volgt zijn afbeeldingen die ik na analyse van de Franse tijdschriften
‘l’Architecture d’Aujourd’hui’ en ‘Urbanisme’, tussen 1960 en 1970, heb
gekozen. Ik kies hier niet voor één bepaald project maar ik wil aan de hand van
verschillende afbeeldingen van verschillende projecten aantonen hoe
representatie technieken bijdragen in het onderzoeken en voorstellen van ‘Les
Villes Nouvelles’. L’Architecture d’Aujourd’hui is een tijdschrift dat vooral is
gericht naar de praktiserende architect. Men legt de nadruk op de architectuur
van deze nieuwe steden. Urbanisme spitst zich op de stedenbouwer, hij die de
inplanting van nieuwe steden bedenkt en ontwerpt. De afbeeldingen zal ik
ordenen aan de hand van reeds besproken categoriën. Het is niet de
bedoeling om het ontstaan van alle projecten te bespreken.
308
Schetsen en tekeningen
Bron: Urbanisme 1963 nummer 78; Actualités
Pagina 30-34.
Hier zien we schetsen die het team van Arsène-Henri maakte wanneer ze zich
de nieuwe stad inbeeldden. De inplanting, schaal, contour en skyline van de
verschillende volumes worden onderzocht vanuit verschillende standpunten.
Xavier Arsène-Henri schrijft hier zelf hetvolgende over: “Aussi pour nous
imprgner de cette nature, nous sommes allés réver en faisant de nombreux
croquis. Prenant possession peu à peu du paysage où nous devons pénétrer.
Au cours de nos promendades, nous avons vu naître la silhouette de la ville.
Celle-ci se dessait sur les collines, les voies entre les cyprès menaient aux
constructions assises sur les murs de soutènement; la vie future est née
autour de nous et nous avons fixé ces images comme étant les bases de
notre
étude.”15
15
Urbanisme, numèro 78, 1963, p. 30.
309
Bron: l’Architecture d’Aujourd’hui, oktober 1950, Reconstruction en France, p.XII.
Pagina IX
Pagina 10
310
Bron : LE CORBUSIER, Manière de penser l’urbanisme, Éditions de l'Architecture
d'Aujourd'hui, Collection ASCORAL, Boulogne-sur-Seine, 1946.
Pagina 149
Pagina 128
311
Bron : Urbanisme 1966 nummer 96-97 ; Basin Parisien
Pagina 30
Collage waarbij een volumestudie is gemaakt aan de hand van een foto.
312
Bron : Urbanisme 1962 nummer 75-76 ; Équipements
Pagina123-124
Pagina 122
Pagina 111
Collage aan de hand van een maquette foto.
313
Bron : Urbanisme 1957 nummer 55 ; Propos sur Paris
Pagina 166.
314
Luchtfoto’s
Bron : Urbanisme 1960 nummer 68 ; Aménagement de la région Parisienne
Pagina 44
315
Bron : Urbanisme 1961 nummer 73 ; Aménagement du territoire urbanisme et construction
en Algérie
Pagina 17
Pagina 41
316
Bron : Urbanisme 1962 nummer 75-76 ; Équipements
Pagina 7
Pagina 138
317
Pagina 152
318
Bron : Urbanisme 1965 nummer 90-91 ; Équipement pour l’homme
Pagina 10.
Pagina 11.
319
Pagina 25.
320
Bron : Urbanisme 1966 nummer 93 ; Sociologie urbaine
Pagina 9.
321
Pagina 52.
Bron : Urbanisme 1966 nummer 95 ; l’aire métroplitaine marseillaise
Pagina 33.
322
Bron : Urbanisme 1959 nummer 62-63 ; Équipement pour l’homme
Pagina 21.
Pagina 34.
323
Conclusie
Uit deze verschillende voorbeelden kunnen we enkele verschillende camera en
oogstandpunten onderscheiden. Enerzijds hebben we een luchtbeeld als
axionometrie waarbij we geen horizon zien. De foto toont enkel het maaiveld.
De aandacht gaat volledig naar de architectuur en lay-out van de nieuwe stad.
De relatie met de omgeving is minder duidelijk maar de werking van het geheel
wordt wel duidelijk weergegeven. We kunnen zien hoe de gebouwen zich
verhouden ten opzichte van de publieke tussenruimte doordat we een
overzichtsbeeld van het totale complex krijgen dat we vanop de begane grond
nooit zien.
Anderzijds zijn er luchtfoto’s waarbij de blik zich dichter tegen het maaiveld
bevindt. In deze foto’s zien we duidelijk een horizon afgetekend. Deze
afbeeldingen verlengen zich beter om verschillende relaties tussen de nieuwe
stad en zijn directe omgeving te onderzoeken. De contouren van de nieuwe
woonblokken staan op de voorgrond. Achter deze zien we ofwel het landschap
en de natuur (welke in de nieuwe manier van wonen erg belangrijk waren),
ofwel zien we de historische stad en hoe de nieuwe skyline zich verhoudt ten
opzichte van de historische gebouwen die reeds lange tijd het beeld van
historische steden bepalen.
Luchtfoto’s lenen zich ook goed tot het maken van collages. Deze collages
worden gebruikt om de impact van het silhouet van de nieuwe stad in zijn
omringend landschap te onderzoeken. Deze techniek zien we af en toe
opduiken, maar veelal wordt aan dit aspect, de landschappelijke inpassing van
het project, weinig aandacht besteed.
De tekeningen en schetsen maken eveneens gebruik van deze twee
standpunten. We zien dat sommige schetsen getekend worden als ware het
een luchtfoto. De techniek van het luchtbeeld heeft dus zeker zijn invloed
gehad op de manier waarop architecten en stedenbouwkundigen hun nieuwe
steden tekenden en inbeeldden. Wat de specifieke relatie is tussen beide
technieken is interessant om verder te onderzoeken. Op welke manier zijn ze
afhankelijk van elkaar en vullen ze elkaar aan? Wanneer wordt welke techniek in
het ontwerpproces ingezet?
324
We zien dat de techniek van de fotografie vooral wordt gebruikt om de
verbeteringen van het ‘nieuwe wonen’ aan te duiden. De nadruk in de foto’s ligt
enerzijds op de relatie van de nieuwe steden met het omliggende landschap
en het groen dat terug sterk aanwezig is. Anderzijds ligt de nadruk op de
nieuwe architectuur die, door te gaan stapelen, voldoende ruimte op het
maaiveld overlaat zodat de natuur opnieuw zijn intrede kan doen in de stad.
De tekeningen en schetsen worden gebruikt om de nieuwe (imaginaire) stad
een beeld te geven. De nadruk ligt op dezelfde aspecten. Het lijkt me hier
interessant om te gaan onderzoeken tot hoever het uiteindelijk gerealiseerde
project erin slaagt om de ontwerptekening te evenaren.
Simon Stroo
325
Bronnen
BEDARIDA, M., PRELORENZO, C., Le Corbusier: La Nature, D’éditions de la
Villette, Parijs, 2004, p.207.
WREDE, S., ADAMS, W., Denatured Visions: Landscape and culture in the
twentieth century, MoMa, New York, 1991, p.144.
DORRIAN, M., ROSE, G., Deterritorialisations... Revisioning landscapes and
politics, Black Dor Publishing Limited, Londen, 2003, p. 351.
ARSENE – HENRI, X., Notre Ville, Maison MAME, Tours, 1969, p. 328.
STRATES, matériaux pour la recherche en sciences sociales, ‘ Paysage
Urbain: genèse, représentations, enjeux contemporains’, red; CARLANDER,
M-A., PETIT, M., RANVAL-ZIZINE, M., Universiteit van Parijs, 2007, p.258.
Afbeeldingen
Urbanisme, ‘reveu Française’, gebruikte nummers: 51-100; jaartallen: 1956 –
1968.
L’Architecture d’Aujourd’hui, gebruikte nummers: 47 – 121; jaartallen: 1949 –
1968.
LE CORBUSIER, Manière de penser l’urbanisme, Éditions de l'Architecture
d'Aujourd'hui, Collection ASCORAL, Boulogne-sur-Seine, 1946, p. 184.
326
1.
DE KRACHT VAN EEN MAQUETTE
In de volgende pagina’s zou ik naar
aanleiding van een algemeen onderzoek
naar de Grands Ensembles-projecten uit
de vorige eeuw, dieper willen ingaan op
de rol en draagkracht die de maquette
speelt.
IN DE GRANDS
ENSEMBLES
De maquette die een bijzonder
veelzijdige gedaante en positie heeft,
wordt doorgaans ondergesteld aan het
uiteindelijke project. Het is echter van
belang
zijn
aard
binnen
grotere
architecturale en stedenbouwkundige
projecten verder te karakteriseren opdat
deze als een praktisch en strategisch
instrument kan ingezet worden. De
maquette wordt immers niet alleen
gehanteerd binnen de conceptueeltheoretische wereld van de visie, maar ook
binnen de meer pragmatische wereld van
het verkrijgen van commissies of het
bouwen van projecten zelf. In deze laatste
werd de maquette dan ook vooral gebruikt
als communicatiemiddel buiten de muren
van het ontwerpbureau.
wisselende
selende positie van het
De wis
architecturaal model tijdens de
conceptie en receptie van
grootschalige hoogbouw.
De fysieke rechtstreeksheid van een
maquette maakt het een effectief middel
van representatie om architecturale ideeën
over te brengen, vooral dan naar nietarchitecten. Want waar plannen en
DE
ROL VAN DE
MAQUETTE
327
doorsnedes een zeer specifieke
communicatieve code gebruiken en
dus in se slechts door ingewijden
(mensen in de bouwwereld) vlot
leesbaar zijn, hebben maquette een
zekere evidentie. Deze berust op de
perceptie van schaal, licht, textuur
en kleur en speelt dus met diezelfde
parameters als het werkelijke project
– het gebouw. Zijn sterke
communicatieve kracht maakt dat
een maquette ook voor de architect
vaak erg verhelderend werkt en kan
zelfs als een verrassing komen (een
maquette dient dus niet slechts als
communicatie naar derden toe).
Deze directe leesbaarheid toont de capaciteit van de architect zonder
dat daar een actieve coöperatie van de cliënt voor nodig is. Deze creëert een
verlang bij de cliënt, die een wondermooie creatie ziet die hem via directe,
perceptuele middelen duidelijk wordt. Er ontstaat een verlangen bij de cliënt,
zijn gedachten zijn bij het ding, zijn gestalte, en niet bij de conceptie ervan of
de kost. Een materieel object heeft op die manier een groot voordeel op
bijvoorbeeld een beeld.
De traditionele architectuurtekening toont fragmenten van het gebouw
om zo kennis van de delen en hun onderlinge relatie te kunnen tonen. De
maquette daarentegen speelt op meerdere niveau’s en staat toe het gebouw
als een geheel en als som van verschillende delen (details) te beschouwen. De
maquette verifieert het gebouw als een object.
De vergelijking die kan gemaakt worden tussen een maquette en
computer-gegenereerde drie-dimensionale beelden berust vaak op valse
analogieën. Want hoewel ze beiden een totaalbeeld kunnen weergeven dat
zich baseert op de werkelijkheid, is de beleving van beiden fundamenteel
verschillend. Een 3d-beeld speelt op de fenomenologische gronden van een
gebouw, diens textuur, kleur en verhouding, terwijl een maquette ruimtes kan
suggereren, die fysiek kan vastleggen en concreet kan maken.
328
De Realiteit en het Moment van ‘Niet-Bestaan’
Een architecturaal model zal zich steeds op de grens bevinden van
realiteit en representatie (aangezien deze steeds voortkomt uit een
ontwerpproces, anders sprak men van beeldhouwkunst). Een model kan
enerzijds geen binnen en buiten definiëren, aangezien het geen te gebruiken of
te ervaren ruimtes kan afbakenen, maar is anderzijds ook geen transcendent
object, aangezien het wel degelijk een bepaalde soort van ruimte kan
afbakenen (alleen is dit geen reële, architecturale ruimte).
Zeker bij conceptuele maquettes, zoals de maquette van Oceancity
‘Urbana’ van de Japanner Kiyonori Kikutake, eist de maquette een zekere
autonomie op. Deze maquette die toont hoe de verschillende woontorens zich
verhouden tot elkaar en tot de haven, heeft een bijzonder eigen sfeer en
zeggingskracht, die de maquette in zijn materialiteit losmaakt van het
achterliggende ontwerpproces. Deze zogezegde autonomie kan zich echter
nooit volledig maturiseren, aangezien de maquette steeds een ‘model van’ blijft,
afhankelijk van het uiteindelijke project. “Hoe dicht deze maquette de
werkelijkheid benadert, er blijft toch altijd een moment van ‘niet-bestaan’, van
‘niet-zijn’. Tussen deze maquette en de werkelijkheid bestaat een hiaat dat het
gelijkaardige van het identieke onderscheidt.” stelt Heinz Schütz bij het
bespreken van het werk van architect Ralf Peters.
Het model kan dus zich dus slechts van
architectuur gaan onderscheiden door niet identiek
te zijn aan zijn architectuur, maar zich dus als
model te uiten en de grenzen te gaan opzoeken
van zijn universum.
Een Objectieve Representatie
De maquette werd heel snel omarmd als
zijnde een bijzonder objectieve representatie. In de
begindagen was er een zekere naïviteit rond het
architectuurmodel.
Ontgoocheld
door
het
misleidende potentieel van perspectief, heeft
329
geleid tot de ondiscriminerende omhelzing van de maquette als onschuldig
alternatief. Op een juiste manier geschaald en zorgvuldig gedetailleerd in
verhouding tot het ontwerp van de architect, zou dit een eerlijke overdraging
van feiten zijn, die niemand kan misleiden.
Deze overtuiging die tot goed in de tweede helft van de 20e Eeuw ervoor
zorgde dat de maquette slechts als een directe verschalig van het werkelijke
project, als een rechtstreekse representant met dezelfde voor- en nadelen
beschouwd werd en daardoor een onschaadbaar aura rond zich kreeg. Vanaf
de jaren ’50 begon men deze status echter gradueel te relativeren en zag men
in dat maquettes ook halve waarheden of zelfs leugens konden bevatten; een
status die de architecten zelf de maquette hebben meegegeven. Tegen de
jaren ’80 werd duidelijk dat de maquettes hun onvoorwaardelijke, verleidende
kracht ontegenroepelijk verloren hadden. Sindsdien zouden maquettes meer
en meer strategisch worden ingezet als vehikels van frauduleuze verleiding,
tijdens presentaties, gehoorsessies of debatten.
Onderstaande maquette, Werkstatt 13, gemaakt door het MITEP naar
aanleiding van een studie naar collectieve woningbouw voor een 6000
inwoners, toont de inherente verhouding in een maquette tussen objectiviteit
en artistieke inbreng. Enerzijds toont de maquette een mathematische en
gewogen verhouding tussen de verschillende volumes. Deze gebouwen die op
een bijzonder realistische manier zijn opgebouwd, proberen de werkelijke
uitstraling van de gevels en volumes weer te geven. De ruimte erond, de site
en het landschap, zijn abstract weergegeven en stellen de architect in staat de
gebouwen op een geïsoleerde, onbedwongen manier te kunnen bestuderen.
330
2. AANWENDING VAN ENSEMBLE-MAQUETTES
De maquette als stedenbouwkundig ontwerpinstrument
Terwijl er dikwijls concessies worden gemaakt aan het model voor
presentatie, wordt de maquette voor een significant aantal architecten niet als
een afgewerkt product, maar als een praktisch instrument van communicatie
over het ontwerp gezien. Net zoals Leon Battista Alberti stelt in de 15e Eeuw n.
Chr., zien zij de focus op een maquette op zich als onnodig, afleidend en
uiteindelijk ijdelzuchtig: de tekenen van een verwaande architect die “streeft de
aandacht af te leiden van een duidelijk en eigenlijk onderzoek naar de delen die
in aanmerking komen, naar meer bewondering van hemzelf”. Ook Frank Gehry
benadrukt het relativeren van het ontwerpproces en de maquette ten koste van
het uiteindelijke gebouw: “Drawing is a tool, the model is a tool, the only thing
that matters is the building – the finished building”.
Bijzonder veel stedenbouwkundige woonprojecten zijn in meer of
mindere mate bepaald door de stedenbouwkundige voorschriften die daar
gelden. Zo legt Rolf Janke uit dat het voor het ontwerpen van stadscentra,
woonwijken en gebouwensembles cruciaal is op voorhand een inventaris te
maken van de omgeving en de belangrijkste gebouwen bij aanvang van een
ontwerp. Deze kunen zich het beste laten lezen in een maquette alwaar het
ook mogelijk is de kennis over de stedenbouwkundige verordeningen en de
ruimtelijke structuur op af te lezen. De maquette is dan ook het instrument bij
uitstek om snel overzicht te krijgen over grootschalige gebieden en
gediversifieerde zones, waardoor hij veelvuldig gebruikt wordt door
stedenbouwkundige bureau’s, woonvennootschappen en grote industrieën.
De maquette die gemaakt werd door J.H. Van Den Broek en J.B.
Bakema naar aanleiding van een stadsuitbreidingsproject in Alkmaar, toont zich
haast als een diagram in de duidelijkheid waarmee alle verschillende
topografische en territoriale voorschriften zijn weergegeven. Wegen,
bodemgebruik en de verspreiding van het gegeven programma zijn op een
dusdanige manier gespreid over de maquette dat ze een onbemiddeld product
lijken van de stedenbouwkundige voorschriften en de ambities en
ontwerpstrategieën van de architecten. De maquette heeft dan ook weinig
331
realiteitswaarde en wordt vooral ingezet als een residu of kristallisering van het
ontwerpproces.
De Maquette als Architecturaal Object per Se of als Identificering
Er is een stijgende interesse voor de maquette, diens gedaante en diens
boodschap. Steeds vaker gaan architecten maquettes als een object an sich
beschouwen, bezorgd over de algemene impact van het model en de
precieze, impliciete boodschappen die deze draagt, als additie op zijn originele
communicatieve doel. Deze maquettes, die zorgvuldig ontworpen objecten
worden, nemen een plaats op dezelfde hoogte als het voltooide gebouw en
gaan een wezenlijk deel uitmaken van het oeuvre van de architect.
Modellen variëren sterk door hun ontwerp en er wordt dikwijls een
herkenbare persoonlijk stijl aan toegedragen. Architecten gaan zich vaak gaan
identificieren door de specifieke vormentaal die ze hanteren in hun maquettes.
Zo staat Richard Meier beken om zijn spierwitte maquettes, die op die manier
een zeer stilistisch, strak karakter krijgen. Deze witte maquette is verder
uitgegroeid en emblematisch geworden voor een hele resem architecten na
Meier.
Maquettes variëren grotendeels door hun kleurkeuze (of een gebrek
daaraan), constructiemethode, materialen en het niveau van abstractie. Zo
maakt O.M. Ungers voor een wedstrijd die gaat om een nieuw
woonuitbreidingsgebied in de rand rond Keulen, een conceptmaquette
opgebouwd uit ruwe houten blokken. Deze onconventionele, abstracte, maar
zeer krachtige manier van representeren geeft meteen ook de aard van de
332
ingreep weer die Ungers voorstelt. Want het ontwerp, dat weinig bouwbaar is,
heeft een grote controversialiteit in zich en heeft dan ook tot doel, via onder
andere deze karakteristieke maquette, een debat op gang te brengen .
Sommige cliënten tenslotte, zullen een zekere vrijheid accepteren in de
presentatie van een maquette, terwijl anderen de input van de architect puur
beschouwen als een professionele dienst – een contributie aan de commercie
en niet aan de kunst.
De Maquette als Overleginstrument
Pas vanaf de jaren ’50 begon de maquette als fondsenwervend orgaan
zich te ontwikkelen. Door de opkomst van stedelijke planning en
restauratieprojecten (waarbij een grondig onderzoek van de huidige situatie
primeert) wordt de rol van maquettes in presentaties voor het publiek groter (dit
gaat gepaard met een groeiende bezorgdheid naar (de betrokkenheid van) de
cliënt toe). De maquette wordt centraal gesteld bij de aanvraag van vergunning
bij grote bouwprojecten die op een grote, overkoepelende schaal werken en
blijven tot vandaag de basis voor een succesvolle samenwerking met het
publiek, ondanks de introductie van elektronische alternatieven als fly-by’s in
333
3d-modellen of walkthroughs. De maquette die de Duitse architect E. Freymuth
gebruikte als discussiemedium met de verschillende andere partijen wanneer
het ging over de herbestemming van de Siemens-site in München, straalt een
zekere laagdrempeligheid uit. Zo lijkt het zeer plausibel dat gebouwen
losgetrokken worden van hun grondplaat en op verschillende andere
configuraties worden getest. Tenslotte is het ook veel bevredigender en
aangenamer voor individuelen zich te scharen rond een maquette tijdens een
discussie, dan zicht te moeten richten naar een scherm of grafiek op de muur.
Het model wordt steeds meer en meer uitgebuit om zijn capaciteit te
manipuleren. Het presentatiemodel wordt vastegelegd als het product van een
overvloed aan vragen en verwachtingen van menig partij die met een stijgende
complexiteit zich rond een ontwerp scharen. Dus enerzijds is het publiek
breder geworden, maar daarnaast wordt er in dit multimediale heden ook meer
geëist van een presentatie. Dit maakt dat er extra glamour wordt toegevoegd
aan modellen, die de stricte noden van communicatie volledig overstijgen.
Fotografe Nora Odendahl beschreef maquettes ooit als de ‘Show
Business of Architecture’, waarmee ze niet enkel doelde op het extensieve
uiterlijk van deze maquettes, maar ook op de verschillende
presentatiestrategieën waarmee architecten de climax van een maquette
proberen op te drijven door deze bij aanvang deels te verbergen of te
vermommen. Zo wordt de maquette ingeschakeld binnen een steeds groeiend
assortiment aan trucs om potentiële kopers over de streep te trekken.
3. KENMERKEN VAN ENSEMBLE-MAQUETTES
334
Gebouwen met of zonder Context
Een gebouw kan in maquette zowel alleen staan, als in relatie tot zijn
context. Voorgesteld als een vrijstaand object, wordt er het meest geprofiteerd
van de vorm van het gebouw, niettegenstaande dat, wanneer geconstrueerd,
het nooit op een dergelijke manier kan bekeken worden. De maquette van het
Hoogbouwblok ontworpen door de Duitsers Verfasser und Schmiedel, toont
op een accurate manier de werking van de Noordgevel en hoe de
verschillende appartementen door middel van een tussenverdieping, extra
daglicht kunnen binnenkrijgen. Deze maquette ontbeert echter elke context,
waardoor onmogelijk kan gezocht worden naar de sitespecificiteit van een
dergelijke gevelbewerking. Zonder zijn context wint de maquette wel aan
duidelijkheid en is de inwendige organisatie en uitwendige strategie vlot
leesbaar.
Een model in zijn context geplaatst daarentegen, kan zo gemodelleerd
worden dat het toch vanuit zijn context in het oog springt (e.g. door zorgvuldig
gepositioneerde interne belichting, of een aangepaste schaal, hoewel die
laatste weinig wordt toegepast). Het beeld kan verder opgesmukt worden door
de juiste keuze van hoogte, grootte en behandeling van de sokkel, attractieve
kleurenschema’s, denkbeeldige beplanting of figuren die de scène bevolken.
Een veelgebruikte list of strategie is het gebruik van dezelfde afwerking en verf
in gelijkaardige kleuren, zodat elk conflict tussen het gebouw en zijn context
geminimaliseerd zou worden.
335
Bij meer marketing-gerichte strategieën moet ervoor gezorgd worden dat
het gebouw niet verdwijnt in zijn context, maar er juist uit opstaat, het moet
verschillend en beter ogen, zodat mensen het willen kopen.
Realisme of Abstractie
De waarheidsgetrouwheid en precieze van de maquette die gebouwd is
naar aanleiding van een hoogbouwproject in Asemwald bij Stuttgart door de
Duitse architecten O. Jäger en W. Müller is markant. Niet alleen is de
begroeiing
en glooiing van het landschap met een onwaarschijnlijke
nauwkeurigheid gemodelleerd, ook de textuur en de fijnheid van het geheel is
indrukwekkend. De geschaalde gebouwen laten zowel een studie van het
ensemble en hun respectieve plaatsing toe, alsook een nadere kijk op
gevelindeling, ontsluiting en circulatie. De maquette gaat een realisatie als het
ware vooraf en tracht elke ontwerpbeslissing zo precies mogelijk te testen.
Een dergelijke maquette heeft een evidente charme, die het niet alleen
bevallig maakt in de ogen van vreemden, maar die het ook bevattelijk en
vertrouwt maakt. Een dergelijke fascinatie voor miniaturen is eigen aan mensen
en maken, gecombineerd met hun directheid en klaarheid, hen
indrukwekkende objecten. Objecten die niet alleen in staat zijn ideeën over te
brengen of boodschappen te dragen, maar ook te overtuigen.
Het is de grote mate aan realiteit (ook nog eventuele toevoeging van
mensen of auto’s) die het beeld meer aantrekkelijk maken en zo een grotere
zekerheid oplevert tot aanvaarding door de cliënt.
Er zijn echter verschillende argumenten die pleiten tegen een te
objectieve, doorgevoerde en overheersende realiteit in architecturale
maquettes van stedelijke ensembles. Ten eerste wordt een overexacte
336
benadering van het realisme vaak vereenzelvigd met een gebrek aan
verbeelding en esthetische gevoeligheid. Letterlijke interpretaties en een
multipliciteit aan details vervagen de uiteindelijke expressie of waarheid, eerder
dan dat ze deze zouden bevestigen. Zo valt in American Architect, een
architectuurkritisch tijdschrift uit 1922 de volgende definitie voor een goede
interpretatie van de werkelijkheid te lezen: “Art, in order to be real art, must
express a beautiful, noble, or truthful idea, or an experience of life, in a
harmonious manner, and he who can do this in the simplest, clearest, most
direct way, is the greatest artist. Therefore the modeler must know how to
select, what to show and what to leave out, and how to combine.”
Ten tweede zijn er talloze onwelkome associaties verbonden met het
realisme, voornamelijk in verband met de kindertijd of de
(hobby)miniatuurmodellering of de manipulatieve ‘ontwikkelaars’-maquette. De
misleidende natuur van deze laatsten maken dat er een sterke antipathie is
onder architecten voor alles dat te conventioneel realistisch lijkt.
Vooral vanaf de jaren ’60 wordt er bewust gereageerd op het realisme en
beginnen bepaalde architecten zich daarvan te distanitiëren. De site en de
context van het gebouw worden een primaire focus voor artistieke
experimentatie, de plaats waar architecten voor het eerst hun positie te kennen
geven tegenover realisme. Begin jaren ’70 en ’80 is er een verdere toename
van de manipulatieve uitspattingen en technische hoogstandjes in de
architectuur en dat heeft ook zijn repercussies op de maquette, die niet langer
als een evidentie wordt beschouwd. De maquette wordt een bewust
expressiemiddel en voor velen wordt realisme dan ook slechts een capitulatie,
een compromis.
De reactie van architecten tegen het realisme is meestal evenredig tot de
mate waarin ze zichzelf als kunstenaar beschouwen. Hoge niveaus van
realisme of detail worden dan weer onlosmakelijk verbonden met het
‘verkopen’ van architecturale ontwikkelingen, projecten ontworpen om te
manipuleren en te verleiden.
Architecten zijn zich zeer bewust van de positie waarin hun maquette
zich plaatst: een accurate reproductie of een suggestieve afbeelding. Een
minder afgewerkte maquette is immers een stuk makkelijker benaderbaar.
Deze wordt deel van een dialoog en moedigt de cliënt zelfs aan fysiek deel uit
te maken van het proces door nergens expliciete keuzes op te werpen en
337
verandering te suggereren. Een onafgewerkte maquette zal echter steeds een
afgewerkte versie voorafgegaan, aangezien deze zich opdringt naarmate er
meer keuzes en ontwerpbeslissingen beslecht worden.
4. DE HUIDIGE RELATIVITEIT VAN DE MAQUETTE
In het laatste kwart van de 20e Eeuw werd het potentieel van maquettes
te communiceren (en te misleiden) bijzonder verhoogd door de verhouding van
maquettes en fotografie. Maquette-fotografie wint meer en meer aan belang,
niet enkel door de fysieke beperking van de maquette (die slechts ter plekke
kan beschouwd worden), maar ook door de stijgende belangrijkheid van tweedimensionele media, zij het op papier of digitaal. Deze beelden kunnen echter
een extra impact geven op de presentatie of de visie van de architect verder
bevestigen. Gedurende de volledige voorbije eeuw is er dan ook extensief
geëxperimenteerd met het plakken van maquette-foto’s in denkbeeldige
landschappen, vreemdsoortige contexten of accuraat ge-aligneerd in de
eigenlijke site.
De maquettes hebben een dergelijke impact gehad dat ze vandaag nog
onmogelijk kunnen weggedacht worden in de manier waarop met gebouwen
wordt omgegaan. Ze worden dan ook niet zelden in de foyer van een gebouw
achtergelaten om de inwoners te herinneren aan de kwaliteit van het gebouw
waar ze in verbleven.
Noch de architect, noch de cliënt is echter naïef. De maquette wordt
gezien zoals ze is: net zoals het perspectief is het een representatie, een
interpretatie. Doorheen perceptie weten architecten en cliënten vandaag dat
realisme niet per se hetzelfde betekent als realistisch; in veel gevallen is het
omgekeerde zelfs waar. De maquette verder aankleden –met een eindeloze
detaillering, naturalistische landschappen en accessoires – geeft een bijzonder
gevoel van surrealiteit.
Er is slechts een klein, subtiel verschil tussen intentionele deceptie en
creatieve interpretatie.
338
Hoewel er natuurlijk altijd foutieve oordelen of interpretaties zullen zijn, is
de veelzijdigheid net de waarde van een maquette en niet zijn tekort, en is zijn
eerlijkheid/oprechtheid afhankelijk van de intentie van zijn maker. Zo wordt de
maquette een nieuwe parameter voor zowel het publieke bewustzijn als een
zelfbewustzijn.
De maquette die Le Corbusier in 1930 liet maken voor een ontwerp in
Algiers, toont hoe de verschillende nieuwe gebouwvolumes zich langs de
bergrug groeperen en zo enerzijds landschap afbakenen en anderzijds
openingen maken naar de oceaan toe. Deze maquette, die een grote mate van
abstractie heeft, is bijzonder krachtig door het vormenspel die op maquette
ontstaat tussen de verschillende lijnen en welvingen. Een dergelijk samenspel,
de compositie van de verschillende vormen en het kleuren textuurgebruik
maken dat de maquette zich voor een autonoom werk gaat uitgeven en
formele en gevoelsmatige zaken gaat suggereren die niet aan het ontwerp te
zien zijn. Deze toont dan ook op een duidelijke manier dat een hernieuwde en
blijvende aandacht voor de maquette van groot belang is, maar dat de relatieve
autonomie of interpretatie van maquettes nefast zou kunnen worden.
339
5. BIBLIOGRAFIE
°Briggs, Martin. 1929. ‘Architectural Models’. In ‘The Burlington Magazine for Connoisseurs, Vol. 54,
No. 314 (May, 1929), pp. 245-247+250-252), Londen, The Burlington Magazine Publications.
°Colomina, Beatriz. 1994. ‘Privacy and Publicity’. Massachusetts, The MIT Press.
°Janke, Rolf. 1962. ‘Architekturmodelle’. Stuttgart, Verlag Gerd Hatje.
°Moon, Karen. 2005. ‘Modeling Messages’. New York, The Monacelli Press.
°Peters, Paulhans. 1958. ‘Wohnhochhäuser: Punkthäuser’. München, Callwey.
°Rafeiner, Fritz. 1968. ‘Hochhäuser: Planung, Kosten, Bauausführung’. Wiesbaden, Bauverlag.
°Schmitt, Karl Wilhelm. 1966. ‘Multistory Housing’. New York, Praeger.
°Zumpe, Manfred. 1967. ‘Wohnhochhäuser. 2: Scheibenhäuser’. Berlijn, Verlag für Bauwesen.
340
Fotografie en architectuur gaan
hand in hand. Er bestaat een latente
wisselwerking tussen fotografie en
architectuur. Zonder fotografie zou de
architect veel beperkter zijn in zijn kennis.
De fotografie zorgt ervoor dat de
architectuur wereldwijd bekend wordt. De
fotografie toont de architectuur in een
bepaald kader en filtert bepaalde delen
van de omgeving weg waardoor de
betekenis van het gebouw naar boven
komt. Het gebouw wordt leesbaar en
bruikbaar voor interpretatie. Fotografie kan
dan ook aanzien worden als een
belangrijke inspiratiebron voor elke
architect.
Daarnaast biedt de architectuur een
interessante en heterogene achtergrond
voor de fotografie. Vaak bepaalt de
architectuur mee het verhaal dat te lezen
is in de foto’s.
FOTOGRAFIE
VAN DE GRANDS
ENSEMBLES
Een andere visie op
de architectuur.
De architect en de fotograaf hebben
elk een eigen visie op architectuur
vanwege het verschil in academische
achtergrond. De architect, die bouwt aan
de stad, aanziet de architectuur op een
andere manier dan de fotograaf, die de
stad ‘zoals ze is‘ gaat proberen te
kaderen. Binnen het thema van de Grands
Ensembles leek het mij dan ook zeer
interessant de visie van een aantal
fotografen op deze grote wooneenheden
te bekijken. Fotografen gaan deze
gebouwen vaak op zo’n manier kaderen
dat ze zowel voor henzelf als voor de
architect, opnieuw leesbaar worden. Elke
foto toont op zijn manier een verhaal over
de gebouwen en zijn bewoners.
341
Foto 1 : Rabot 44-358 - Jef Boes
Bron: http://www.jefboesphotography.be/index.php?/exhibitions/rabot-n182/
342
Informatie vond ik enerzijds in de bibliotheek van het KASK in Gent.
Anderzijds was het fotografiemuseum van Rotterdam ook een grote bron van
informatie. (Gelukkig kon ik nog net ontsnappen aan de “kuren” van de Fyra.)
Verscheidene boeken en teksten gaven me meer inzicht in de oeuvres van de
fotografen. Als opmerking wil ik stellen dat in boeken vaak enkel de beelden
getoond werden en dat er weinig werd verteld over de visie van de fotograaf
zelf. In dit werk heb ik dan ook vaak een combinatie gemaakt tussen enerzijds
de ideeën die in tekstvorm te vinden waren en anderzijds mijn eigen ideeën
over het fotowerk, wat dus voor interpretatie vatbaar is.
TWEE GROEPEN
Bij het bekijken van verscheidene fotografen die werken rond Grands
Ensembles kwamen al snel een aantal thema’s naar voren. Men kan een
onderscheid maken tussen fotografen die eerder de gebouwen op een
documentaire wijze gaan weergeven, fotografen die de focus leggen op de
afbraak van de gebouwen en nog een andere groep die de Grands Ensembles
aanziet als esthetisch objecten en deze vastleggen aan de hand van het
medium van de fotografie. Binnen deze laatste groep kan men nog een
onderscheid maken tussen fotoreeksen die werken rond het exterieur van de
gebouwen en deze die specifiek het interieur van de gebouwen tonen. Een
voorbeeld van een fotograaf die werkt met het interieur van de bouwcomplexen
is Jef Boes (foto 1), die een reeks maakte over de Rabot-torens in Gent. De
fotoreeks toont het gigantische contrast tussen de anonieme, afstandelijke
buitenkant en de huiselijke binnenkant van de torens. Wanneer men de torens
vanaf straatzijde aanschouwt, staat men er vaak niet bij stil dat een enorme
groep mensen er dagelijks hun thuis vinden. Sinds dit jaar staat vast dat de
Rabot-torens van de kaart zullen geveegd worden. De laatste 15 bewoners
moesten zo’n 9 maanden geleden hun woning verlaten. De fotoreeks kan dan
ook aanzien worden als een herinnering aan de vele verhalen van de mensen
die jarenlang woonde en leefde in de torens.
In het volgende deel van de paper wil ik meer ingaan op het tweede
thema, namelijk het exterieur van de Grands Ensembles dat gebruikt wordt als
esthetisch patroon, object of fenomeen. Verschillende fotografen werken rond
dit thema, elk met een eigen invalshoek, een eigen visie op de architectuur.
343
Foto 2 : Paris Montparnasse
Montparnasse 1993 - Andreas Gursky
Bron: HACKING Juliet, ‘Photography: The Whole Story’, Prestel, 2012
344
Foto 3 : Copan – Andreas Gursky
Bron: http://bildwerk.tumblr.com/post/11687418643/
345
FOTOGRAFEN
ANDREAS GURSKY
De eerste foto die ik wil bespreken is een beeld van Andreas Gursky.
Daar waar andere fotografen een hele reeks foto’s maken van de Grands
Ensembles beperkt Gursky zich telkens tot één sprekend beeld. De eerste foto
(foto 2) toont een adembenemend zicht op een woningcomplex in Parijs,
ontworpen door Jean Dubuisson. Het gebouw werd voltooid in 1964 en was
deel van de renovatiecampagne ‘Maine-Montparnasse’, die het oude gedeelte
van de stad wou onderdompelen in de moderniteit. Door middel van digitale
montage probeerde Gursky zijn artistieke visie om te zetten in de foto. De foto
is een samenstelling van verschillende beelden die digitaal samengebracht
werden. Dit zorgt er voor dat het beeld een enorme detaillering bezit en dat het
camerastandpunt van de fotograaf niet meer leesbaar is. De print zelf is
gigantisch, 206 cm bij 406 cm. Wanneer men de foto bekijkt van op een
afstand wordt het een abstract vlak. Door het strakke grid van de verschillende
appartementen, elk met hun eigen invulling, wordt het beeld een mozaïek.
Wanneer men de foto dan van dichterbij gaat bekijken worden alle details
zichtbaar. Het individuele karakter van elke woning komt naar boven. Door het
specifieke kader dat Gursky gebruikt in deze foto, lijkt het gebouw eindeloos
door te lopen.1
Een andere foto (foto 3) van Gursky is een foto van het gebouw Edificio
Copan in Sao Paolo uit 1966, ontworpen door Oscar Niemeyer. Ook in deze
foto wordt de toeschouwer overweldigd door de schaal. De foto toont een
samenstelling van verschillende gebouwen die in elkaar lijken over te gaan. Het
gebruik van het grid dat duidelijk zichtbaar is in de foto van Montparnasse komt
ook hier terug, maar organischer. Het ‘lappendeken’ wordt in deze foto meer
geconcentreerd in het centrale woongebouw. Dit wordt nog extra benadrukt
door de eentonige kleuren van de gebouwen op de achtergrond. Ook hier
lijken, door de kadrage van de foto, de gebouwen eindeloos door te lopen. De
schaal van de gebouwen is moeilijk af te lezen, de gebouwen worden bijna
abstracte vormen. De verticale witte trappenhallen helpen om de verschillende
delen van de foto te ontleden.
1
HACKING Juliet, ‘Photography: The Whole Story’, Prestel, 2012
346
Foto 4 : Bijlmermeer - Theo Baart
Bron: http://www.theobaart.nl/index.cfm?PAGE=Territoriumtb
347
THEO BAART
De Nederlandse fotograaf Theo Baart, geboren in Amsterdam in 1957,
maakt vooral beelden van de ruimten uit zijn eigen leefomgeving.2 Hij probeert
telkens een verhaal te vertellen aan de hand van een reeks foto’s. Naast de
foto’s ondersteunt hij zijn verhaal ook met teksten. De tekst is er om zowel de
foto op zich als zijn verhaal kracht bij te zetten. In het boek ‘Territorium’ toont
Theo Baart een aantal foto’s van de plaats waar hij woont. De focus van zijn
werk ligt op de permanente spanning in Nederland tussen enerzijds het
overdadig willen controleren van de veranderingsprocessen en anderzijds het
compromisloze en verassende karakter van de praktijk. Hij probeert zijn werk
telkens in dialoog te stellen met andere disciplines, waaronder onder andere de
ruimtelijke ordening.3
De foto die ik hierbij gekozen heb (foto 4), toont een deel van een
woningcomplex op de Bijlmermeer in Nederland. In 1990 kwamen voorstellen
voor het vernieuwen van deze regio. De vernieuwingsoperatie die hierbij op
gang kwam had tot doel een gevarieerd aanbod aan woningen te voorzien.
Sinds het midden van de jaren 1990 maken de hoogbouwflats gestaag plaats
voor laagbouw. De foto toont twee appartementsgebouwen met daartussen de
metrolijn die, doordat de foto uit twee delen bestaat, eindeloos lijkt door te
lopen. Het onscherpe tramtoestel benadrukt enerzijds de anonimiteit van het
geheel, verder is er op de foto geen mens te bespeuren. Anderzijds toont dit
ook de snelheid waarmee men tegenwoordig door de ruimte raast, wat een
karakter weergeeft van onze hedendaagse maatschappij, waar alles op
snelheid en prestatie is gericht.
STEPHANE COUTURIER
De fotograaf Stephane Couturier, geboren in 1957 in Nesilly sur Seine
(Frankrijk), woont en werkt momenteel in Parijs. Hij aanziet de stad als een
levend organisme in voortdurende verandering. Elk van zijn beelden toont de
2
3
BAART Theo, FRANKE Simon, JOLLES Allard, VOLLAARD Piet, ‘Positions’, NAi Publishers, 2010
BAART Theo, ‘Territorium’, Rotterdam, NAi Publishers, 2003
348
Foto 5 : Monuments, Séoul - Stephane Couturier
Bron: http://www.stephanecouturier.fr/couturier/photos.html
349
complexiteit, de instabiliteit van de stedelijke structuren. Zijn beelden
schommelen tussen het figurale en het abstracte. De architectuur wordt in zijn
meest theatrale vorm getoond. Dit probeert hij telkens te verwezenlijken door
het samenvoegen van verschillende schermen (gebouwen) en het bewust
kaderen van openingen, doorgangen of passages. De beelden maken geen
gebruik van digitale technieken. Ze tonen de stedelijke fragmenten op een zeer
pure, leesbare en toch ook vervreemdende manier. Dit maakt dat de beelden
telkens origineel en verassend zijn.4
De foto die ik gekozen heb is een beeld uit Séoul, Hong Kong (foto 5). De
foto is, naar mijn mening, een sublieme weergave van waar het vaak bij de
Grands Ensembles om draait. De symmetrie in het beeld geeft de indruk dat
het beeld eindeloos langs elke zijde gespiegeld kan worden. De schaal van het
gebouw is onleesbaar. Het beeld wordt bijna een abstract vlak van kleuren,
lijnen en vlakken. De witte verticale trappenkokers delen de foto in in
verschillende delen. Wanneer men de foto voor het eerst bekijkt zou men haast
denken dat het een drieluik is, waarbij het kleine deel in het midden een stukje
vervreemde context weergeeft. De manier waarop het beeld is opgebouwd
toont zeer sterk de anonimiteit van de Grands Ensembles, zowel op vlak van
appartementen onderling als qua gebouw in zijn omgeving.
EDWARD BURTYNSKY
Edward Burtynsky, geboren in Ontario (Canada) in 1955, gaf in zijn reeks
‘Urban Renewal’ een beeld van de veranderingen die China in de jaren 1990
doorvoerde. Tijdens de periode tussen 1960 en 1970 golden in China sterke
beperkingen qua migratie. Het land probeerde op die manier de
levensstandaard in de steden te beheersen. Vandaag de dag echter kent
China het hoogste migratiecijfer ooit van het platteland naar de stad. Miljoenen
mensen verlaten hun boerderijen voor de stedelijke centra, op zoek naar
mogelijkheden in de nieuwe economie.
4
DI FELICE Paul, STIWER Pierre, ‘Le Bâti et le Vivant’, Café-Crème, 2002
350
Foto 6 : Apartment Complex, JiangjunAo, Hong Kong, 2004 - Edward Burtynsky
Bron: http://www.edwardburtynsky.com/
351
Voor de meeste mensen is het verhuizen naar een nieuw appartement met
bijvoorbeeld de luxe van sanitair en warm water een welkom iets. Voor vele
betekent het echter ook een ontmanteling van hun gemeenschap.5
De foto die ik gekozen heb (foto 6), is een foto uit de reeks Urban
Renewal. De foto toont een aantal nieuwe woontorens in het hart van
JiangjunAo in Hong Kong. Het gehele beeld wordt gevuld met torengebouwen.
Verschillen in kleurgebruik moeten de torens elk een eigen identiteit geven, de
foto toont echter dat dit in werkelijkheid niet werkt. De verschillende torens
lijken precies hetzelfde. Ondanks dat er op het plein een groep mensen
aanwezig is, is de schaal van het geheel ook hier moeilijk vatbaar. Nergens
krijgt men een herkenningspunt van de omgeving. De horizon valt niet meer af
te lezen uit het beeld.
SZE TSUNG LEONG
De fotogaaf Sze Tsung Leong, geboren in 1970 in Mexico, werkt rond
de dramatische stedelijke transformatie van verschillende Chinese steden.
Verschillende traditionele delen van de stad, die de identiteit van de steden
vormden, werden getransformeerd door de massale bouw van nieuwe
stadslandschappen. Via zijn beelden probeert hij verschillende manieren te
tonen waarop de geschiedenis het landschap heeft veranderd. De foto’s tonen
dit contrast op een zeer confronterende en harde manier. In China is de grond
in het bezit van de overheid, de mensen hebben het recht om deze te
gebruiken. Vaak staan de oude huizen op de meest waardevolle percelen van
de stad en worden de inwoners enkel op de hoogte gebracht van hun woonopzegging door de plotselinge verschijning van het Chinese teken ‘拆’ (Chai –
sloop) dat geschilderd staat op de wand van hun woning. De foto (foto 7) toont
zeer overtuigend de clash tussen de oude woningen op de voorgrond en de
nieuwe, gigantische en schaalloze woontorens op de achtergrond. Dit is een
ultiem voorbeeld van 1 beeld dat meer vertelt dan duizend woorden.6
5
6
BURTYNSKY Edward, ‘China’, Steidl Publishers, 2007
GANDOLFI Emiliano e.a., ‘Spectacular City, Photographing the Future’, Rotterdam, NAi Publishers, 2006
352
Foto 7 : Beizhuanzi II, Xiamen, 2004 - Sze Tsung Leong
Bron: http://www.szetsungleong.com/h_beizhuanzi.htm
353
Foto 8 : Array, China, 2006 - Frank van der Salm
Bron: http://frankvandersalm.nl/photoworks/photo/60/array/pagina/60
354
FRANK VAN DER SALM
Frank van der Salm, geboren in 1964 in Delft (Nederland), is in zijn
beelden steeds op zoek naar leesbaarheid en abstractie. De foto’s, hoewel ze
zijn ondergedompeld in een chaotische stedelijke omgeving, lijken zich steeds
los te koppelen van de naburige context. Aan de hand van de reflectie van licht
en het schaalloos kader van zijn beelden zoekt Van der Salm naar spectakel.
Elke foto is een constructie gemaakt om verwondering op te wekken.7
De foto die ik gekozen heb van Frank van der Salm (foto 8) is een foto die
de achterzijde toont van een woongebouw in China. De foto is een sterke
zoom op het gebouw waardoor elke contour wegvalt. De schaal van het
appartementencomplex is niet meer leesbaar. De foto wordt een assemblage
van lijnen, vlakken en volumes. Wanneer men focust op de configuratie van de
raampartijen merkt men een bepaalde regelmaat die bijna oneindig herhaald
kan worden. Deze regelmaat wordt dan weer volledig doorbroken door de
verschillende gekleurde zonneschermen, die ogenschijnlijk zonder enige logica
opgehangen werden aan de gevel. Ook de verschillende airconditioning-units
lijken random geplaatst. De gevel wordt een soort abstracte printplaat waarbij
de elementen enkel zijn ingepland volgens de logica van het interne
functioneren. Slechts kleine details geven ‘teken van leven’, zoals de planten
die af en toe tevoorschijn komen of een aantal kledingstukken die te drogen
hangen.
PETER BIALOBRZESKY
Peter Bialobrzesky, geboren in 1961 in Wolfsburg, Duitsland, studeerde
voor politiek en sociologie voor hij aan zijn studies fotografie begon. Zijn meest
bekende werk is het project ‘Neon Tigers’. Hierbij presenteert hij een virtuele
megapolis door het samenvoegen van zeven Aziatische grootsteden: Bangkok,
Kuala Lampur, Hong Kong, Shangai, Jakarta, Singapore en Shenzhen.
7
GANDOLFI Emiliano e.a., ‘Spectacular City, Photographing the Future’, Rotterdam, NAi Publishers, 2006
355
Foto 9: Neon Tigers, Hong Kong - Peter Bialobrzeski
Bron: http://www.bialobrzeski.de/work/neontigers/Hongkong_002.html
356
De foto’s tonen een wereld die niet langer ‘echt’ lijkt. Het werk wordt een soort
droomwereld.8
De foto die ik hierbij gekozen (foto 9) heb is een foto van een
appartementencomplex in Hong Kong. De foto toont op de voorgrond een
sportterrein, op de achtergrond een aantal overweldigende woontorens. Het
enorme contrast tussen de twee wordt perfect weergegeven in het beeld. Men
zou bijna denken dat het een superpositie is van twee beelden. Dit effect wordt
enerzijds bekomen door het verschil in de schaal, anderzijds dragen ook de
verschillen in textuur en kleuren hiertoe bij. Het cleane karakter van het
sportterrein staat in schril contrast met het meer chaotische en ruwe karakter
van de torens. De twee gigantische kranen tussen de appartementen en het
sportterrein tonen dat de foto al vanop een zekere hoogte genomen is.
Wanneer men daarbij de schaal van de appartementen op de achtergrond
optelt, wordt de omvang van het geheel pas echt onvatbaar. De foto toont zeer
duidelijk de anonimiteit van de verschillende appartementen op de
achtergrond. Enkel de lichtblauwe tussengevels geven een afwisseling in het
patroon. Het sportterrein daarentegen wordt dan weer duidelijk weergegeven
als de ruimte waar de ontmoeting plaatsvindt, ten midden van de
mensenmassa.
THOMAS STRUTH
Thomas Struth, geboren in 1954 in Gekjern (Duitsland), is al sinds de late
jaren 1970 bezig met het fotograferen van stedelijke fenomenen. Zijn foto’s
hebben ons beeld over de stad mee beïnvloed. Aan de hand van lage
standpunten en het ontbreken van de massa wordt de stad afgebeeld als een
fragment dat op representatieve wijze de essentie van zijn stedelijke structuur
blootlegt. Struth probeert telkens de sporen te tonen die de bewoners
achterlaten op deze structuur. 9
Als eerste foto (foto 10) heb ik gekozen voor een beeld van een aantal
appartementstorens in Zuid-Korea. Van de foto is meteen de verlatenheid af te
8
9
http://www.bialobrzeski.de/
STRUTH, Thomas, ‘A Thousand Words: Thomas Struth’, Artforum (2002), nr. 9, pagina 150
357
Foto 10 : Parkview Apartments, Seongnam, Gyeonggi-Do, Zuid-Korea, 2007 - Thomas Struth
Bron: http://www.contemporaryartdaily.com/2010/
358
Foto 11 : Ulsan 2, Lotte Hotel, Ulsan, Zuid-Korea, 2010 - Thomas Struth
Bron: http://rivabroberg.multiply.com/journal?&=&page_start=1980
359
lezen. De torens staan als blinkende objecten ingeplant in de leegte. Er is
niemand te bespeuren. De enige sporen van menselijke aanwezigheid zijn de
bandensporen die achtergelaten werden op het ruwe grondoppervlak. De
gebouwen zijn sober, de enige variatie wordt gebracht door het zonlicht dat
weerkaatst op de raampartijen.
De tweede foto (foto 11) die ik gekozen heb is een beeld getrokken vanuit
een hotelkamer in Ulsan, Zuid-Korea. De foto geeft een overzicht van de stad
in vogelperspectief. De print is ongeveer 1,5 meter bij 3 meter groot. Het is een
van de weinige beelden die een bijna volledige weergave beidt van een stad.
Door het vogelperspectief valt meteen het enorme contrast op tussen de lage
gebouwen op de voorgrond en de gigantische woontorens op de achtergrond.
De torens vormen als het ware een grenslijn tussen de binnenstad en het
natuurlandschap op de achtergrond. Door het hoge perspectief waarop de
foto genomen is kan men zeer makkelijk de verschillende lagen van de stad
ontleden.
BESLUIT
Opvallend bij de zoektocht naar fotografen die werken rond de Grands
Ensembles is dat weinig fotografen een uitleg geven bij hun werk. Dit kan
verklaard worden doordat de foto’s geen commentaar willen zijn op de
wooneenheden. De foto’s willen geen economisch, politiek of cultureel verhaal
vertellen over de plek. De fotografen aanzien de gebouwen eerder als objecten
in de ruimte, als abstracte vlakken. De foto’s worden bijna patronen,
mozaïeken.
Bij het bekijken van de fotografie van de Grands Ensembles, binnen het
thema van het esthetische, kan ook opgemerkt worden dat weinig fotografen
werken binnen Europa. Vaak worden de beelden genomen in Aziatische
landen. Een verklaring hiervoor zou kunnen zijn dat de Grands Ensembles daar
meer nog in de ‘middle of nowhere’ staan waardoor het esthetische van deze
wooneenheden veel zuiverder weergegeven kan worden. In Europa staan de
Grands Ensembles vaak in een zeer gecompliceerdere context waardoor het
idee achter de foto vaak vervaagt in de chaos van de omgeving.
Daniëlle Raymaekers
360
BIBLIOGRAFIE
BIBLIOGRAFIE
BOEKEN
-
GANDOLFI Emiliano, JACOBS Steven, CHEVRIER Jean-François,
‘Spectacular City, Photographing the Future’, Rotterdam, NAi
Publishers, 2006
-
BAART Theo, ‘Territorium’, Rotterdam, NAi Publishers, 2003
-
BURTYNSKY Edward, ‘China’, Steidl Publishers, 2007
-
DI FELICE Paul, STIWER Pierre, ‘Le Bâti et le Vivant’, Café-Crème, 2002
-
BAART Theo, FRANKE Simon, JOLLES Allard, VOLLAARD Piet,
‘Positions’, NAi Publishers, 2010
-
HACKING Juliet, ‘Photography: The Whole Story’, Prestel, 2012
-
FRIED Michael, ‘Why Photography Matters as Art as Never Before’,
New Haven, Yale University Press, 2008
TIJDSCHRIFTEN
-
GURSKY, Andreas, ‘The Big Picture: The Art of Andreas Gursky’,
Artforum (2001), nr 5, pagina 104
-
STRUTH, Thomas, ‘A Thousand Words: Thomas Struth’, Artforum
(2002), nr. 9, pagina 150
INTERNET
-
Art Net - Andreas Gursky
http://www.artnet.com/artists/andreas-gursky/
361
-
Theo Baart
http://www.theobaart.nl/
-
Stephane Couturier
http://www.stephanecouturier.fr/couturier/accueil.html
-
Edward Burtynsky
http://www.edwardburtynsky.com/
-
Sze Tsung Leong
http://www.szetsungleong.com/
-
Frank van der Salm
http://www.frankvandersalm.nl/
-
Peter Bialobrzeski
http://www.bialobrzeski.de/
-
Thomas Struth
http://thomasstruth25.com/
362
Het beeld dat we vandaag van
de
na-oorlogse
woonprojecten
hebben, wordt grotendeels bepaald
door de media. Veel van deze grands
ensembles worden in een adem
vernoemd met rellen, criminaliteit,
sociale problemen, enz. Dit staat sterk
in contrast met de oorspronkelijke
utopische doelstelling die men voor
deze projecten voor ogen had.
LATEN
WE HET
SLOPEN!
Afbraak
van
grands
ensembles als onderwerp
binnen fotografie.
Ook de afbraak van grands
ensembles projecten is de laatste
jaren alomtegenwoordig in de media.
Het spektakel dat gepaard gaat met
het
opblazen
van
dergelijke
gebouwen, trekt ook de aandacht van
het grote publiek. De media heeft
ertoe bijgedragen dat deze explosies
ware publieke evenementen geworden
zijn, waarbij de gebouwen onder luide
toejuiching van de toeschouwers
neergehaald worden. Naast deze
algemene belangstelling van het op
sensatie beruste publiek, ontstaat er
ook vanuit andere disciplines interesse
voor dit fenomeen. Hier is men niet
zozeer berust op de sensatie dat dit
spektakel met zich meebrengt maar
bekijkt men het afbreken van deze
iconische gebouwen op een andere
manier. Het is interessant om ook
deze visies te bestuderen, zo wordt
het mogelijk om onze blik te verruimen
en verder te kijken dan de
commerciële media.
363
INLEIDING
Na de tweede wereldoorlog heerste er een enorm woningtekort in
Frankrijk. Om hieraan tegemoet te komen werden er tot in de jaren ’70
massaal nieuwe wijken gebouwd aan de rand van de steden. Deze grands
ensembles werden volgens de moderne principes gerealiseerd en vormden
het voorbeeld voor een nieuwe manier van samenleven met moderne
voorzieningen. Sommige van deze utopische projecten slaagden in hun opzet
en bleken inderdaad succesvol. Maar bij het merendeel kwamen de gebreken
reeds na een aantal jaar naar boven. Al snel bleek dat men er om
verschillende redenen niet in geslaagd is om de moderne principes te
voltooien. De gebruikte materialen en constructieprincipes bleken niet zo
duurzaam waardoor een fysieke degradatie aan de gebouwen zichtbaar werd.
Ook de ligging, vaak geïsoleerd van de stad zonder goeie verbindingen, bleek
een bepalende factor. Daarenboven werden ze ook nog eens geteisterd door
tal van sociale problemen waardoor ze vandaag nog steeds een slechte
reputatie hebben. De rol van de media hierin is enorm belangrijk. De media
berust op spektakel en sensatie waardoor de situatie vaak veel erger wordt
voorgesteld dan ze werkelijk is. Dit heeft tot gevolg dat de grote massa nog
steeds een heel negatief beeld over deze grands ensembles heeft.1
Vandaag gaat men vanuit de overheid nog steeds op zoek naar
passende oplossingen om de slechte reputatie en de daarbij horende
problemen aan te pakken. Dit kan gaan om een herinrichting van de openbare
ruimte of de rehabilitatie van een gebouw. Maar ook sloop van bepaalde
gebouwen of delen van wijken wordt vaak als oplossing aangewend. Met
deze laatste optie maakt men op brute wijze komaf met de beslissingen van
de stedelijke politiek van weleer. Deze sloop vormde de afgelopen jaren dan
ook een hot item binnen de media. Het laten instorten van deze iconische
gebouwen groeide uit tot een publiek spektakel dat talrijke toeschouwers lokte
en waarvan de resultaten rijkelijk aanwezig zijn op YouTube en dergelijke.
Naast de interesse vanuit de algemene media, heeft dit fenomeen ook
de aandacht getrokken van een aantal fotografen. Door middel van foto’s
willen ze hun standpunt rond deze situatie tonen. Foto’s zijn doorheen de
geschiedenis steeds een belangrijk middel geweest in de beeldvorming van
1
Pieter Uyttenhove (2012), Bijzonder Vraagstuk: Theorie en geschiedenis van de Stedenbouw: Grote
Wooneenheden – Mass Housing Units – Grands Ensembles, college, Ugent.
364
de grands ensembles. Ook vandaag maakt de media nog steeds graag
gebruik van dit medium. Het is bijgevolg interessant om te kijken hoe deze
fotografen hun beelden inzetten om hun standpunt duidelijk te maken. Deze
visies geven ons de mogelijkheid om onze blik rond de afbraak van grote
wooncomplexen te verruimen. Daarom wordt het gebruik van de foto in de
beeldvorming van de grands ensembles eerst kort besproken om vervolgens
dieper in te gaan op het werk van de fotografen.
GRANDS ENSEMBLES
ROL VAN DE FOTO IN BEELDVORMING GRANDS
Doorheen de geschiedenis van de grands ensembles heeft de foto een
belangrijke rol als representatiemiddel gespeeld. De ontwikkeling van deze
grootse projecten, die voorwerp waren van een stedelijke planningspolitiek,
ging gepaard met het ontstaan van een specifieke visuele politiek. Binnen de
lokale overheden werden er tal van diensten opgericht die zich bezig hielden
met deze representatiestrategie. De beelden werden wijd verspreid in
conferenties, tentoonstellingen en tijdschriften. In de beginperiode van de
wederopbouwarchitectuur werden deze foto’s vooral ingezet ter ophemeling
en promotie. Maar ook wanneer de wooneenheden in ongenade vielen bleef
de foto het middel bij uitstek om de acties van de overheid te legitimeren en
documenteren.2
Het is ook belangrijk om even stil te staan bij de wijze waarop het grand
ensemble project werd weergegeven in de foto. Naast het fotograferen vanop
de begane grond speelde het gebruik van de luchtfoto – deze manier van
weergeven werd reeds voor de oorlog ontdek waarbij Marcel Lods een van
de pioniers was – hierin een prominente rol. De luchtfoto bleek een handig
instrument om de ensembles in zijn geheel te benaderen, zodat er een
duidelijk en leesbaar beeld kon ontstaan. Er kan eigenlijk binnen de luchtfoto
nog een onderscheid gemaakt worden. Enerzijds kan het functioneren als
cartografisch middel waarbij de foto verticaal boven het onderwerp genomen
wordt. Anderzijds kan men ook gebruik maken van een axiometraal
perspectief, een scheef gezichtspunt waarbij de architectuur en de
compositie van het ensemble in de kijker worden gezet. Dit kan vanuit de
lucht of vanop het dak van een van de hoogbouwblokken binnen het
ensemble. Vooral deze tweede manier van weergeven werd frequent gebruikt.
2
Raphaele Bertho, ‘Les grands ensembles, une affaire d’état’, laatst geraadpleegd op 21 januari 2013.
http://culturevisuelle.org/territoire/556.
365
De postkaarten die dateren uit de wederopbouwperiode vormen hier een
mooi voorbeeld van. Verder is het opvallend dat bij de manier van weergeven
het individu volledig genegeerd word, de aandacht wordt hoofdzakelijk gericht
op het gebouw en haar omgeving.3
Afbeelding 1.
Luchtfoto Marcel Lods
Afbeelding 2.
Postkaart, Le meilleur des mondes,
Mathieu Pernot
Vandaag is de foto nog steeds een belangrijk representatiemiddel. Ze
wordt nog steeds ingezet in het documenteren van de acties van de overhei.
Zo is er in Frankrijk recent een dienst opgericht die zich bezig houdt met de
inventaris van het architecturaal patrimonium waartoe de grands enembles
behoren. Door middel van foto’s registreren ze voor het nageslacht deze
structuren, als getuigen van een eeuw waardoor ze bijna tot monumenten
verheven worden.4
3
4
Bertho, ‘Les grands ensembles, une affaire d’état’.
Bertho, ‘Les grands ensembles, une affaire d’état’.
366
MATHIEU PERNOT
Het werk van Mathieu Pernot (1970) kan geplaatst worden binnen een
traditie van politieke kunst gebaseerd op historische en sociologische
aspecten. Hij werkt met series foto’s welke telkens politieke en sociale vragen
rond identiteit, herinnering, vervreemding en vooruitgang behandelden.
Hiervoor focust hij voornamelijk op gesloten gemeenschappen die zich
situeren in de marges van de stad. Kenmerkend binnen zijn oeuvre is het
combineren van reeds bestaande beelden met eigen foto’s. Pernot
beschouwt zijn werk als een montage tussen beide.5
In het boek L’Etat des lieux6 behandelt de fotograaf voor het eerst het
onderwerp van de afbraak van grands ensembles. De fotoreeks Nuages
bekijkt de ontploffing op zich. Pernot capteert het moment waarop het
gebouw onstabiel wordt en aan zijn fatale val begint. De enorme stofwolk die
hierbij ontstaat en zich over de buurt verspreidt integreert hem zodanig dat hij
zelf de vergelijking maakt met een modern Pompei. De explosie staat symbool
voor de overgang naar een nieuwe fase, ze toont het einde van een conditie.
Het spektakel trekt vele toeschouwers aan die de komst van een nieuwe
conditie enthousiast toejuichen. Maar tegelijk zijn zij ook de getuigen van het
verlies van zowel persoonlijke herinneringen als een deel van het collectief
geheugen dat verdwijnt.7
5
‘Trouver une forme à l’histoire’, interview door Etienne Hatt, laatst geraadpleegd op 4 februari 2013,
http://www.mathieupernot.com/vumag.php.
6
François Cheval en Mathieu Pernot, L’Etat des lieux, (Paris : Editions 779/Sociéte Française de
photographie, 2004).
7
‘Nuages’, laatst geraadpleegd op 4 februari 2013, http://www.mathieupernot.com/nuages.php.
367
Afbeelding 3. en 4. Nuages, Mathieu Pernot
Le grand ensemble8
In 2007 werd er een tentoonstelling georganiseerd in musée Nicéphore
Niepce in Chalon-sur-Saône, waar het werk Le grand ensemble van Mathieu
Pernot getoond werd. In navolging van deze tentoonstelling werd een
gelijknamig boek9 gepubliceerd. De tentoonstelling laat drie reeksen beelden
van verschillende aard zien.
Een eerste reeks beelden Implosions 2000-2006, gelijkaardig aan
Nuages, toont grote zwart-wit foto’s waarop de afbraak van balken en torens
in onder andere Meaux, Mantes-La-Jolie en La Courneuve te zien zijn. Het
opblazen van deze woontorens is een publiek spektakel geworden waarbij
een sociaal symbool openbaar ten gronde wordt gebracht.10 Opmerkelijk bij
de foto’s van Pernot is de manier waarop hij de gebouwen telkens frontaal of
van bovenaan en vrij van personen fotografeert. Dit is in tegenstelling tot de
8
Annie Fourcaut, ‘Le grand ensemble photographié’, Vingtième Siècle. Revue d’histoire, No. 95 (2007),
pp.258-262, laatst geraadpleegd op 21 januari 2013, http://www.jstor.org/stable/20475113.
9
Mathieu Pernot, Le Grand Ensemble, (Cherbourg-Octeville : Le point du jour, 2007).
10
‘Implosions’, laatst geraadpleegd op 4 februari 2013, http://www.mathieupernot.com/implosions.php.
368
door de media verspreide beelden die tussen de toeschouwers van het
afbraakspektakel genomen zijn. Pernot distantieert zich hiervan door enkel op
de gebouwen te focussen, hij toont zowel hun bruutheid als kwetsbaarheid.
Tevens wil hij de aandacht vestigen op de politieke beslissingen die
uiteindelijk tot deze afbraak geleid hebben en ook op het debat rond erfgoed
dat vandaag aan belang wint. ‘Celui-ci pourrait avoir lieu aujourd’hui autour
des projets de démolition puis de reconstruction portés par l’Agence
nationale de rénovation urbaine, mais la discussion n’emprunte que le biais
partiel de la question patrimoniale: peut-on détruire des grands ensembles
construits par de grands architectes, c’est-à-dire du Beaudoin et Lods à
Drancy, du Aillaud à Pantin ou du Renaudie à Epinay-sur-Seine ?’ 11
11
Fourcaut, ‘Le grand ensemble photographié’, 259.
369
Afbeelding 5.
Implosions, Mathieu Pernot
Afbeelding 6.
Le meilleur des mondes,
Mathieu Pernot
Afbeelding 7. en 8.
Témoins, Mathieu Pernot
370
Een tweede luik Le meilleur des mondes toont een 60-tal postkaarten
die dateren van de Trente Glorieuses. Deze verzameling toont, in tegenstelling
tot de grote zwart-wit foto’s, het optimisme dat in de beginjaren van de
wederopbouwarchitectuur heerste. In een interview vertelt Pernot wat hij met
deze kaartjes doet en wil bereiken: ‘I enlarged the postcards because I
thought it was important to be able to "enter" the images and the urban
spaces they represent. I also wanted to give a monumental form to this
collection, to turn it into a sort of monument to fallen urban utopia’.12 Verder
ontkoppelt hij de utopische beelden van hun bijhorende opschriften. De
manier waarop deze wijken toen in beeld gebracht werden, is typisch voor
deze periode. Het gebruik van een axiometraal perspectief legde de nadruk
op de moderne ensembles en haar architectuur waaraan de bewoners
ondergeschikt zijn.
Het derde en laatste deel Témoins gebruikt Pernot om de aandacht te
vestigen op de oorspronkelijke bewoners van de woontorens. Dit doet hij
door de weinige personages die terug te vinden zijn op de kaarten te vergoten
en naast de opschriften te plaatsen. Hij haalt ze uit de marge van de
architectuur. Zo richt hij ook onrechtstreeks de aandacht op de laatste
bewoners.
Pernot maakt zijn statement door deze drie reeksen samen te brengen.
Door geschiedenis te confronteren met de hedendaagse situatie toont hij de
gevolgen van deze historische projecten en de politieke beslissingen die
daarbij genomen zijn. Hij richt zich op de fouten van het modernisme en het
falen van de geschiedenis.13 Le grand ensemble wordt ook wel als volgt
beschreven: ‘…an intelligent reflection on the fragility of any grand ensemble;
on photography's documentary role and its complex relationship to the writing
of history.’14 Hij slaagt erin om verder te kijken dan het spektakel van de
afbraak.
12
Interview Etienne Hatt.
Saskia Ooms, ‘Le grand ensemble’, laatst geraadpleegd op 4 februari 2013, http://www.editrevue.com/?Article=168.
14
Rebecca Drew, ‘Le grand ensemble’, laatst geraadpleegd op 4 februari 2013,
http://www.mathieupernot.com/drew.php.
13
371
CYPRIEN GAILLARD
De franse kunstenaar Cyprien Gaillard (1980) is gefascineerd door
hedendaagse ruïnes en de gestage vernieling van moderne architectuur. In
zijn werk belicht hij onder meer thema’s als staatsvandalisme, gentrificatie en
het pittoreske. 15 Gaillard kijkt op een andere manier dan Pernot naar de grote
na-oorlogse sociale hoogbouwprojecten. Hij vraagt zich ondermeer af wie er
nog stilstaat bij de schoonheid van deze betonnen flatgebouwen. En waarom
deze 20e eeuwse monumenten zo nodig opgeblazen moeten worden, kan
het verval niet geleidelijk intreden?16
De snelheid waarmee er vandaag gebouwen worden afgebroken en
vervolgens vervangen worden alsof hun voorgangers er nooit gestaan
hebben, fascineert hem. Door deze manier van handelen lijkt het wel alsof
verval niet mag bestaan. Gaillard stelt deze huidige tijdsgeest van sloop in
vraag. Hij stelt vast dat de stad niet langer een evenwichtig amalgaam van
oud en nieuw is, maar verworden tot een genadeloze machine gericht op
vooruitgang. Zijn werk schommelt tussen eerbetoon en kritiek, het is hem niet
om nostalgie te doen. ‘Het gaan me niet zozeer om het vasthouden van een
herinnering, om geheugen, maar ik wil de mensen die de touwtjes in handen
hebben erop wijzen wat er van het landschap wordt. Het maakt me boos, ik
vind het hypocriet, dat constante slopen. Als je kijkt naar stadscentra, dan is
er een soort eenheidsworst ontstaan. Alles ziet er hetzelfde uit, de nieuwste
architectuur is gemaakt van glas en staal. Ik vind niet dat de wereld er erg op
vooruit gaat.’17 Dit klinkt als een verre echo van de kritiek op het modernisme.
Ooit was men van menig dat de wederopbouwarchitectuur ook allemaal
hetzelfde moest zijn. Later bleek echter dat er heel wat tekortkomingen waren
waardoor ze nu worden afgebroken. Maar wanneer deze afbraak bezig is,
klinkt er alweer iets anders, moeten we deze gebouwen niet behouden als
deel van onze geschiedenis?18
15
‘Eerste solotentoonstelling van Cyprien Gaillard in Nederland’, laatst geraadpleegd op 4 februari 2013,
http://www.ambafrance-nl.org/Eerste-solotentoonstelling-van.
16
Floor Tinga, ‘Cyprien Gaillard: geloof in tijden van ongeloof’, Kunstbeeld.nl, No. 4 (2009), pp. 84, laatst
geraadpleegd op 24 januari 2013, http://www.kunstbeeld.nl/nl/artikel/28711/stad-als-leugen-cypriengaillard.html.
17
Machteld Leij, ‘De stad als leugen’, Kunstbeeld.nl, No. 2 (2009), pp. 33.
18
Machteld Leij, ‘De stad als leugen’.
372
Cairns
In de fotoreeks Cairns (2008) is zijn fascinatie voor de hedendaagse
ruines duidelijk zichtbaar. De foto’s tonen de sloop van sociale
hoogbouwprojecten in de Parijse banlieus en in Glasgow. In tegenstelling tot
Pernot, die fotografeert tijdens het spektakel, neemt Gaillard zijn foto wanneer
het spektakel reeds is afgelopen. Zo brengt hij contrast in zijn werk, de
gebouwen die overgebleven zijn, staan tegenover de hoop brokstukken van
hun vroegere buren. In de foto van Glasgow gaat dit contrast nog een stap
verder. De neergehaalde gebouwen liggen hier naast een overblijfsel van een
oud kerkhof waardoor er als het ware een nieuwe historische dimensie
ontstaat. De gebouwen die er nog steeds staan worden een soort monument
dat hun dreigende ondergang overschaduwd, maar in Gaillards ogen is er
ook een vreemde schoonheid aanwezig in hun afbraak en falen – losgemaakt
van hun utilitair doel worden ze leesbaar als monumenten, ruines, decors en
sculpturen.19
Afbeelding 9.
Cairns (Glasgow),
Cyprien Gaillard
19‘
Cyprien Gaillard: Disquieting Landscapes’,
http://www.wexarts.org/ex/?eventid=4207.
laatst
373
geraadpleegd
om
4
februari
2013,
Afbeelding 10.
Cairns (Paris),
Cyprien Gaillard
De sloop van zulke modernistische gebouwen ziet Gaillard als een vorm
van staatsvandalisme waarbij de kracht van het spektakel een belangrijke rol
speelt. Zo vertelt hij in een interview in Frieze Magazine: ‘All these examples of
revolution are of people attacking state buildings or the architecture of
authority. But we have a situation now where the state builds these structures
and then pulls them down. It is an anti-revolutionary situation in a way, a form
of state vandalism, but is also very Machiavellian. The building falls and
everyone is engulfed in a cloud of dust and ends up cheering: the spectacle
of it justifies everything. This act of destruction manages to put other forms of
public vandalism, such as burning a car or graffiti, into perspective’.20 Hij
beschouwt deze acties als een nieuw soort vandalisme waarbij de staat haar
eigen bouwprojecten neerhaalt.
Ook hier is een vorm van eerbetoon aanwezig. In het fotograferen van
de betonnen brokstukken van een neergehaalde flat schuilt een trieste
schoonheid. Het zijn een soort antimonumenten, een residu, ze nemen de rol
aan van symbool voor het voorgaande. Het is niet zijn bedoeling om
monumenten op te richten maar de monumentaliteit is wel op een zeker
manier aanwezig in zijn werk.21
20
‘New Romantic’, interview door Jonathan Griffin,
http://www.frieze.com/issue/article/new_romantic/.
21
Machteld Leij, ‘De stad als leugen’, 33.
374
laatst
geraadpleegd
op
3
februari
2013,
ANDERE FOTOGRAFEN
Naast het oeuvre van Mathieu Pernot en Cyprien Gaillard zijn er ook nog
andere artiesten die rond het thema afbraak/verval van de na-oorlogse
woonprojecten werken. Zo behandelen ook de fotoreeksen van Christian
Siloé en Jean-Christophe Bardot dit thema. Hun werk vormde een onderdeel
van een tentoonstelling Grands Ensembles 1960-2010 - Regard
photographiques. In de tentoonstelling werd het werk van verschillende
fotografen, die de grands ensembles als onderwerp gebruiken, naast elkaar
geplaatst. Het werk van de artiesten behandelt zeer uiteenlopende visies en
geeft ons een verspreide blik op het fenomeen van de grote woonprojecten.
Door zowel het werk te tonen van fotografen van de jaren ’60 als
hedendaagse beelden, tracht de tentoonstelling door middel van beelden de
geschiedenis van de grand ensemble zowel architecturaal al sociaal te
beschrijven. Hierbij wordt het belang van de foto in de geschiedschrijving nog
eens duidelijk.
Christian Siloé
Christian Siloé vertelt zijn verhaal door te vertrekken vanuit de werven –
van de sloop tot de reconstructie – van de stad Montereau-Fault-Yonne. Zijn
fotoreeks Les grands chantiers de Montereau-Fault-Yonne 2003/2008 richt
zich ook op het verhaal na de sloop. De fotograaf plaatst het binnen een
fantastisch universum door gebruik te maken van een verzadigde hemel, de
aanwezigheid van een korrel en de versterking van de kleuren. Zijn foto’s
stralen een zekere bezorgdheid uit, in de eenzaamheid van de gebouwen lijkt
de afschuw van de vernieling aanwezig.22 Opvallend is dat Siloé gevraagd
werd door een lokale politicus om iets rond die werven in zijn stad te doen. Zo
wordt het werk van de kunstenaar opnieuw ingezet door de overheid om zich
te legitimeren voor zijn daden.
22
Tentoonstellingsfolder Grands Ensembles 1960-2010 - Regard photographiques, 2012, laatst
geraadpleegd
op
6
februari
2013,
http://www.esamc2.fr/IMG/file/programmation_culturelle/brochure_grands_ensembles.pdf.
375
Afbeelding 11. Les grands chantiers de Montereau-Fault-Yonne 2003/200, Christian Siloé
Afbeelding 12. Le Hiver, Jean-Christophe Bardot
JeanJean-Christophe Bardot
Jean-Christophe Bardot bekijkt in zijn werkt Le Hiver het lot van
flatgebouwen in Saint Denis die tot sloop veroordeeld werden. Zijn beelden
vormen een soort inventaris van ‘spook interieurs’ van deze gebouwen: lege
kamers met gescheurd behangpapier, gaten in de muren, achtergelaten
posters en foto’s… De fotograaf gaat op een zeer precieze manier te werk,
het lijkt bijna een autopsie van het gebouw met een zeker gevoel voor
nostalgie erin aanwezig. Zijn foto’s lijken bijna een soort afscheid. Om tot deze
fotoreeks te komen, volgde hij gedurende twee jaar de renovatiewerken in de
wijk Pierre Sémand in Saint Denis.23
SLOPEN?
SLOPEN?
Het is duidelijk dat de afbraak van grands ensembles meerdere
fotografen inspireert. Ze gaan elk op hun eigen manier om met het
afbraakfenomeen en stellen het bijgevolg ook op een manier in vraag. Het is
dus interessant om even terzijde stil te staan bij dit slopen. Wouter
Vanstiphout, professor aan de TU Delft heeft hieromtrent een interessant
artikel ‘slopen bouwen slopen’ geschreven. Waarin hij zich afvraagt of slopen
wel de juiste oplossing is voor de sociale problemen in de grands ensembles.
Hij stelt vast dat het beleid tot sloop en vervanging uitgaat van een sociale
logica. De meeste wijken of delen van wijken die gesloopt worden, worden
geteisterd door sociale problemen. Door het slopen van gebouwen en ze te
23
Tentoonstellingsfolder Grands Ensembles 1960-2010 - Regard photographiques, 2012.
376
vervangen door nieuwe projecten hoopt men deze problemen te doen
verdwijnen. De bewoners die de problemen veroorzaken zullen inderdaad
wegtrekken uit de wijken en zich verspreiden over de stad. Maar eigenlijk is dit
slechts een verschuiving van het probleem.
Opvallend is dat de planningsstrategie zich steeds herhaald. De
plaatsen waar men ooit deze grands ensembles projecten uitgevoerd heeft,
werden toen bestempeld als ZUP (zone à urbaniser en priorité). Waarbij de
oorspronkelijke bebouwing volledig afgebroken werd om vervolgens van nul te
beginnen. Vandaag worden deze grands enembles wijken opnieuw als ilôts
insalubres bestempeld (ZUS, zone urbaine sensible) waardoor de afbraak en
nieuwbouw cyclus kan herbeginnen. Vanstiphout is ervan overtuigd dat het
belangrijk is om deze cyclus van slopen – bouwen – slopen te doorbreken.
Dit is mogelijk door op een ander manier om te gaan met deze wijken. Het
complexer laten worden van deze ‘probleemwijken’ door het toevoegen van
lagen, gebouwen, functies en betekenissen is een van de oplossingen.
Verder is het belangrijk hen te beschouwen als een work in progress en
rekening te houden met de talrijke transformaties die ze al ondergaan hebben.
Hij ijvert voor een ontwerpstrategie die omgaat met de gelaagdheid van zo
een wijk en die inzet als element voor verbetering. Men moet streven naar een
stedenbouw die werkt op basis van wat er is en niet op basis van een
generiek model. In deze context haalt hij twee projecten aan die volgens hem
op dergelijke wijze aangepakt werden. Het plan van Rem Koolhaas voor de
Bijlmermeer uit 1986 en het project Banlieus ’89 van Roland Gastro en Michel
Cantal Dupart. Beide gaan ervan uit dat een stad bestaat uit meerder
tegenstrijdige elementen, visies en lagen en hanteren dit als basis voor een
nieuw project.24
BESLUIT
Het is duidelijk dat de afbraak van grands ensembles leeft onder de
bevolking. Het thema is nog steeds heel actueel, de laatste jaren is de
interesse vanuit uiteenlopende disciplines bijgevolg niet afgenomen. De
hedendaagse fotografen die hiermee bezig zijn, zijn niet zozeer geïnteresseerd
in het spektakel van de ontploffing zelf. Ze trachten verder te kijken dan het
sensatiegebeuren waar het grote publiek en de media op kicken. Door
24
Wouter Vanstiphout, ‘slopen bouwen slopen’, laatst geraadpleegd
http://tegenlicht.vpro.nl/nieuws/2007/oktober/slopen-bouwen-slopen.html.
377
op
6
februari
2013,
gebruik te maken van de foto als medium, dat altijd enorm belangrijk geweest
is in de beeldvorming van deze projecten, maken ze hun statement duidelijk.
Zo geven ze allen op hun eigen manier kritiek op de wijze waarop de staat
met dit soort projecten is omgegaan, zowel vroeger als nu. Alleen al door rond
dit thema te werken, stellen ze het fenomeen ook in vraag.
Pernot wijst op de fouten die in het verleden gemaakt zijn door
utopische beelden van toen te confronteren met hedendaagse beelden van
afbraak en explosie. Zo maakt hij de huidige politici er attent op niet dezelfde
fouten te begaan. Gaillard daarentegen denkt zorgvuldig denkt na over de
compositie en de relatie tussen puinhoop en overblijvende gebouwen. Ook
Siloé en Bardot kijken op hun eigen specifieke manier naar dit verval. Terwijl
de ene opnieuw in opdracht van de overheid werkt, richt de andere zijn
aandacht op de persoonlijke herinneringen die deze gebouwen bevatten.
Maar ook buiten de kunstwereld denken er mensen na over dit fenomeen.
Zoals Vanstiphout die het slopen in vraag stelt.
Het thema zal waarschijnlijk nog een tijd actueel blijven waarbij de media
haar prominente rol zal blijven behouden. Het blijft dus interessant om ook te
kijken naar hoe men hier binnen alternatieve circuits mee omgaat.
Sarah Callewaert
378
BRONNEN
Boeken en tijdschriften
Leij M., ‘De stad als leugen’, Kunstbeeld.nl, No. 2 (2009), pp. 30 - 33.
Pernot M., Le Grand Ensemble. Cherbourg-Octeville : Le point du jour, 2007.
Webpagina’s
Bertho R., ‘Les grands ensembles, une affaire d’état’. Laatst geraadpleegd op 21
januari 2013. http://culturevisuelle.org/territoire/556.
‘
Cyprien Gaillard: Disquieting Landscapes’. Laatst geraadpleegd om 4
februari 2013. http://www.wexarts.org/ex/?eventid=4207.
Drew R., ‘Le grand ensemble’. Laatst geraadpleegd op 4 februari 2013.
http://www.mathieupernot.com/drew.php.
‘Eerste solotentoonstelling van Cyprien Gaillard in Nederland’. Laatst geraadpleegd
op 4 februari 2013. http://www.ambafrance-nl.org/Eerste-solotentoonstelling-van.
‘Implosions’.
Laatst
geraadpleegd
op
http://www.mathieupernot.com/implosions.php.
‘Nuages’.
Laatst
geraadpleegd
http://www.mathieupernot.com/nuages.php
op
4
4
februari
2013.
februari
2013.
Ooms S., ‘Le grand ensemble’. Laatst geraadpleegd op 4 februari 2013.
http://www.edit-revue.com/?Article=168.
Vanstiphout W., ‘slopen bouwen slopen’, laatst geraadpleegd op 6 februari 2013,
http://tegenlicht.vpro.nl/nieuws/2007/oktober/slopen-bouwen-slopen.html.
Online tijdschriftartikel
Fourcaut A., ‘Le grand ensemble photographié’, Vingtième Siècle. Revue d’histoire,
No. 95 (2007), pp.258-262. Laatst geraadpleegd op 21 januari 2013.
http://www.jstor.org/stable/20475113.
Tinga F., ‘Cyprien Gaillard: geloof in tijden van ongeloof’, Kunstbeeld.nl, No. 4
(2009),
pp.
84.
Laatst
geraadpleegd
op
24
januari
2013.
http://www.kunstbeeld.nl/nl/artikel/28711/stad-als-leugen-cyprien-gaillard.html.
379
Interviews
‘New Romantic’, interview door Jonathan Griffin. Laatst geraadpleegd op 3 februari
2013, http://www.frieze.com/issue/article/new_romantic/.
‘Trouver une forme à l’histoire’, interview door Etienne Hatt, laatst geraadpleegd op
4 februari 2013. http://www.mathieupernot.com/vumag.php.
Andere
Uyttenhove P., (2012), Bijzonder Vraagstuk: Theorie en geschiedenis van de
Stedenbouw: Grote Wooneenheden – Mass Housing Units – Grands Ensembles,
college, Ugent.
Tentoonstellingsfolder Grands Ensembles 1960-2010 - Regard photographiques,
2012. Laatst geraadpleegd op 6 februari 2013. http://www.esamc2.fr/IMG/file/programmation_culturelle/brochure_grands_ensembles.pdf.
380
Ooit zijn ze gebouwd als droomsteden,
terwijl ze nu berucht zijn voor hun
armoede, criminaliteit en andere sociale
problemen.
De
zogenaamde
“Grands
Ensembles”, gigantische modernistische
gestandaardiseerde
voorstedelijke
appartementcomplexen van meer dan
duizend woonunits in de Franse banlieues
of voorsteden (ZUP – Zone d’Urbanisation
Prioritaire), hebben vandaag de dag geen
goede
reputatie.
Deze
grote
wooneenheden of “mass housing units”
werden als autonome nieuwe steden
gebouwd na de Tweede Wereldoorlog
GRANDS
ENSEMBLES IN
PARIJS: EEN
TIKKENDE
TIJDBOM?
Sociale Problemen in de
banlieues en Beeldvorming
van de Grands Ensembles
in de Media.
waarbij
volgende
doelen
verwezenlijkt
moesten worden: isolation, utopia, new
society, radiant future, tabula rasa, anti-city
and anti-sprawl, proper amenities. Het
leven in deze nieuwe ambitieuze projecten
moest een nieuwe collectieve samenleving
tot
stand
brengen
met
moderne
voorzieningen op het niveau van de stad,
de wijk en de woning, onafhankelijk van de
aangrenzende
reeds
bestaande
stad
(Uyttenhove, 2012). Dit heeft men kunnen
realiseren in sommige gevallen, maar bij de
meeste projecten is net het omgekeerde
381
gerealiseerd. Vooral in Parijs zijn de meeste Grands ensembles uitgegroeid tot
gevaarlijke gettowijken. In de media worden ze in één adem vermeld met rellen,
bendes en andere ellende.
In deze paper zal onderzocht worden in welke mate de clichés over deze
Franse grote wooneenheden kloppen. Er wordt toegespitst op de veel
voorkomende rellen in de Parijse banlieues en de beeldvorming van de Grands
Ensembles in de media. Worden zij als oorzaak aangehaald van de algemene
sociale malaise in deze buurten? Om die reden wordt eerst de vooropgestelde
en gefaalde autonomie van deze Grands Ensembles in Parijs besproken: wat
zijn de oorzaken voor het falen hiervan en wat zijn de gevolgen?
Fig. 1: Armoede en verval in de Grands Ensembles in de banlieues van Parijs (bron: www.lepoint.fr)
1. Oorzaken voor het failliet van de droomwereld
droomwereld van de Grands
Ensembles
Na de Tweede Wereldoorlog was er een gigantisch woningentekort in Frankrijk
en in het bijzonder in Parijs. Dit was te wijten aan de verwoestingen die de
oorlog had veroorzaakt en aan de babyboom van de jaren 1950. Tussen 1943
en 1953 werden talloze architecturale overheidswedstrijden gehouden voor
nieuwe woningtypologieën om in deze enorme woningnood te voorzien. Het is
382
in deze periode dat de idee van de “Grands Ensembles” werd geboren. Het
verraadt
meteen
het
invloedrijke
netwerk
van
ingenieurs
die
de
staatsheropbouw domineerden, die de nieuwe constructiestandaarden
definieerden en die vriendjespolitiek speelden door private bedrijven geleid
door mede-ingenieurs te begunstigen bij het sluiten van bouwdeals (Newsome,
2005). Bedrijven die ooit verantwoordelijk waren voor de constructie van
wegen en bruggen, keerden zich richting de lucratieve markt van openbare en
sociale woningbouw waarbij ze structuren creëerden die eerder de
mechanische en sociale visie van technocraten bevredigden dan de menselijke
noden van Franse families. Deze ontwerpers hebben voor vele jaren
goedkope woningen geproduceerd die zij geschikt achtten zonder rekening te
houden met de wensen van hun bewoners. De meeste Fransen gingen
hiermee akkoord doordat ze wegens de woningencrisis al blij waren dat ze een
degelijk onderkomen met moderne basisvoorzieningen hadden en niet op
straat moesten leven. Maar naarmate de nood naar woningen minder ernstig
werd en de Grands Ensembles acute sociale problemen begonnen te
ontwikkelen, werden de bewoners minder dankbaar en meer bereid om te
protesteren tegen de politici die niet bekwaam waren om hun noden te
vervullen (Newsome, 2005). Ontevreden en misnoegde residenten begonnen
in het midden van de jaren 1960 te stemmen tegen de regering van president
Charles de Gaulle. Tegen de jaren 1970 vormden zij zulk een politieke en
electorale bedreiging dat de opvolger van de Gaulle, George Pompidou, de
bouw van de grote wooneenheden of Grands Ensembles liet stop zetten. Dit
betekende het einde van een experiment dat een invloed heeft gehad op de
levens van miljoenen Franse burgers (Newsome, 2005).
383
Waarom voldeden de Grands Ensembles niet aan de noden van zijn
bewoners?
Miljoenen Franse burgers, de meesten lid van de lage klasse en de lage
middenklasse als ook honderdduizenden immigranten van voormalige Franse
kolonies zoals Algerije, leefden in de Grands Ensembles in de late jaren ’60.
Men weet echter niet hoe de algemene opinie reageerde op deze
experimentele projecten omdat deze staatcompetities gelimiteerd waren voor
een kleine groep bouwen constructieprofessionals en niet aan een breed
publiek kenbaar gemaakt waren. Aan de hand van sociologisch onderzoek
weet men echter wel dat de bewoners de Grands Ensembles oorspronkelijk
als een grote verbetering beschouwden voor de vervallen sloppenwijken waar
ze eerst in woonden. Ze verwierpen echter wel het “social engineering” aspect
of maakbaarheidaspect van de Grands Ensembles. De ingenieurs die de
appartementcomplexen ontwierpen wilden de bewoners te veel naar hun hand
kneden. Zo vonden ze het bijvoorbeeld gewenst om de keukens kleiner te
maken zodat de bewoners verplicht werden in de eetkamer te eten zoals de
betere klassen dat deden (Fourcaut, 2004). De bewoners pasten zich hier
echter niet aan aan en bleven gewoon in de – veel te kleine - keuken eten en
bezoekers ontvangen. Hiernaast bekritiseerden de residenten in latere fasen
ook vele andere aspecten van hun woningen en voorzieningen, inclusief te
weinig leefruimte, inferieure geluidsisolatie, onvoldoende collectieve faciliteiten
en povere constructiekwaliteit. Naarmate de ontevredenheid steeg, begonnen
de bewoners van de Grands Ensembles ook grote sociale problemen te
ontwikkelen. Kleine appartementen leidden tot familieruzies en slechte
geluidsisolatie tot conflicten tussen buren. Een gebrek aan winkels en scholen
droeg bij aan nog slechtere leefomstandigheden. De nummer één prioriteit was
altijd het bouwen van woningen waardoor het bouwen van andere
384
voorzieningen zoals winkels, scholen en ontspanningsfaciliteiten telkens werd
uitgesteld. In veel gevallen zijn ze zelfs nooit gerealiseerd. Huisvrouwen
ontwikkelden een verschrikkelijk gevoel van isolement en verveelde tieners
zonder school sloten zich aan bij jeugdbendes. Dit resulteerde in stijgende
alcoholismecijfers en chronische depressies onder de huisvrouwen en
jeugdcriminaliteit bij de tieners (Fourcaut, 2004).
2. Gevolgen van het falen en de huidige situatie
De nieuwe huisvestingsprojecten werden vanaf eind de jaren ’70 volgens
andere principes gebouwd dan de Grands Ensembles waardoor de
levensomstandigheden in de nieuwe overheidsprojecten sterk verbeterde:
meer voorzieningen zoals winkels en scholen en meer afgestemd op de
wensen en noden van de bewoners. Dit betekent echter niet dat de duizenden
reeds bestaande Grands Ensembles afgebroken en onbewoond werden. Een
deel werd wel vervangen, maar vandaag de dag wonen toch nog steeds
miljoenen mensen, vooral burgers uit de laagste en armste klassen en
immigranten uit voormalige Franse kolonies, in de modernistische erfenis die de
Grands Ensembles zijn waardoor de sociale problemen zullen blijven voort
duren (Newsome, 2005).
In het vorige deel zijn al enkele sociale problemen aangehaald die het leven in
Grands Ensembles met zich meebrengt. Dit zijn maar enkele voorbeelden en
deze problemen zijn zich enkele decennia geleden beginnen ontwikkelen.
Volgens experts is er echter weinig veranderd in die tijd. De sociale problemen
zijn verre van opgelost en er is vandaag de dag nog steeds een algemeen
gevoel van onveiligheid in de buurt van de Grands Ensembles door de
groeiende criminaliteit, bendevorming, rellen en drugsproblemen. Natuurlijk zijn
385
niet alle modernistische voorsteden van Parijs en hun Grands Ensembles
uitgegroeid tot gevaarlijke getto’s, maar in het algemeen heeft men wel gefaald
in het autonome aspect, als ook in het maakbaarheidaspect, van deze steden.
Het “social engineering” experiment heeft zijn vruchten hier niet afgeworpen.
Sarcelles, een Grand Ensemble in de banlieue ten noorden van Parijs, is een
symbool van deze problemen geworden. Studenten moesten daar vijftien jaar
wachten op hun eigen middelbare school en tegen de jaren 1960 waren de
jeugdcriminaliteitcijfers vijf keer hoger dan deze in arbeidersklassedistricten in
Parijs (Fourcaut, 2004). Het is ook in deze banlieues waar er de afgelopen
jaren regelmatig rellen zijn uitgebroken. De Franse film “La Haine” uit 1995 gaat
over deze problematiek in de banlieues van Parijs, maar die wordt in het
volgende deel besproken.
Fig. 2: Grand Ensemble van Sarcelles (bron: Fourcaut, 2004)
386
3. Beeldvorming van de Grands ensembles in de media
De reden dat de Grands Ensembles en het sociale leven in de Parijse
banlieues zulk een slechte reputatie hebben bij het brede publiek – ook in het
buitenland – is voor een groot deel te wijten aan de manier waarop ze worden
weergegeven in de media. Deze vaak negatieve grauwgrijze beeldvorming
heeft ervoor gezorgd dat het sociale leven in de Grands Ensembles bij de
publieke opinie vaak nog dramatischer overkomt dan de werkelijke situatie
reeds is. Zelden worden deze buurten en gebouwen positief voorgesteld in de
media. In dit laatste deel volgt een overzicht van de beeldvorming van de
Grands
Ensembles
in
verschillende
media:
persberichten,
films
en
muziek(video’s) en de eventuele manipulatie van deze beeldvorming.
Fig. 3: Rellen in de voorsteden of banlieues van Parijs: manipulatie van beeldvorming in de pers?
(bron: www.mondial-infos.fr)
Persberichten
Al decennialang doen zich op regelmatige basis rellen voor in de banlieues van
Parijs met de Grands Ensembles op de achtergrond. De laatste grootschalige
rellen dateren van 2005. Toen stonden de banlieues in Parijs en later ook in
387
heel Frankrijk letterlijk en figuurlijk in lichterlaaie. Het waren voornamelijk
confrontaties tussen van origine Noord-Afrikaanse relschoppers en de Franse
politie, die begonnen zijn met een incident in Clichy-Sous-Bois, een
noordoostelijke banlieuegemeente van Parijs. In heel Frankrijk werden 9000
auto’s verbrand, raakten 130 politieagenten gewond, werden meer dan 100
publieke gebouwen beschadigd en was er meer dan drie weken sprake van
buitensporig geweld (Amanpour, 2005). In de pers werd als mogelijke oorzaak
voor het ontstaan van deze rellen de slechte sociaal-economische toestand
genoemd waarin deze relschoppende jongeren verkeren in de banlieues, en
bijgevolg ook in de Grands Ensembles. Onderzoekers stelden later dat er geen
eenduidige oorzaak was voor de rellen, maar dat het eerder een samenloop
van omstandigheden en conflicten was. Deze nuancering werd echter niet altijd
vermeld in de pers aangezien dit niet sensationeel genoeg zou zijn (Amanpour,
2005).
De mogelijke manipulatie van beeldmateriaal in de pers wordt duidelijk bij het
bekijken van de ongenuanceerde foto’s die in die periode in de kranten
verschenen. Zo zou bijvoorbeeld de foto van figuur 3 een heel ander beeld
oproepen vanuit elke andere invalshoek dan de huidige en lijkt het op de foto
van figuur 4 of het gehele Grand Ensemble in brand staat terwijl dit in de
werkelijkheid niet het geval is. In een interview met CNN zei de toenmalige
Franse eerste minister dan ook dat de berichtgeving in de (vooral buitenlandse)
pers in veel gevallen vaak overdreven was. Zo zou veel te sterk de nadruk zijn
gelegd op het buitensporige geweld en vandalisme, waardoor men bijna zou
vergeten te vermelden dat er geen enkel dodelijk incident heeft plaats
gevonden tijdens de rellen zelf (Amanpour, 2005). Men kan objectief stellen
dat de sociaal-economische toestand in de Parijse banlieues niet opperbest
is, maar omwille van de gedeeltelijke manipulatie door de pers is het algemene
388
beeld over de banlieues en Grands Ensembles nog meer verslechterd bij de
publieke opinie.
Fig. 4 en 5: Rellen in de voorsteden of banlieues van Parijs: manipulatie van beeldvorming in de
pers? (bron: www.frenchgardening.com)
Films
Er zijn al heel wat (vooral Franse) films gemaakt over het leven in de banlieues
van Parijs, maar de bekendste en best ontvangen film door critici en het grote
publiek is wellicht “La Haine” uit 1995. De problematiek van sociale onveiligheid
in de omgeving van Grands Ensembles dateert dus al van veel langer dan de
grote rellen van 2005.
Trailer van de film:
http://www.youtube.com/watch?v=yk77VrkxL88
Het beeld dat de meeste mensen hebben van de Franse banlieues en de
gebouwen daarin (de Grands Ensembles) wordt dus voor een groot deel
gevormd door films zoals “La Haine” wegens de grote toegankelijkheid van dat
soort van media voor het grote publiek.
389
Fig. 6: Fragment uit film “La Haine” die zich in de Parijse banlieues afspeelt
“La Haine” is een Franse “urban cinema” film uit 1995 die gaat over één dag
uit het leven van drie jonge bewoners van een Grand Ensemble in ChanteloupLes-Vignes, een westelijke voorstad van Parijs. Hun dagelijkse leven wordt
gekenmerkt door armoede, geweld, werkeloosheid, criminaliteit, racisme en
rellen met de politie. Het is geen documentaire over het leven in de banlieues,
maar een fictief verhaal. Toch zijn heel wat scènes gebaseerd op
waargebeurde feiten en wordt het leven in deze kunstmatige steden van grote
woonblokken in de jaren ‘90 zeer realistisch in beeld gebracht. Volgens
kenners is er in tussentijd helaas weinig veranderd (Chapman, 2007). De grote
rellen van 2005 in deze buurten zijn hiervan een perfecte illustratie.
In “La Haine” wordt de banlieue en het Grand Ensemble als gebouw en
wooneenheid voorgesteld als een slechte plaats om te wonen. De wijken zijn
vuil (voorbeeld: gebruikte drugspuiten in een speeltuin) en de muren hangen
vol met graffiti. De appartementen waarin de personages wonen wekken een
claustrofobisch gevoel op: volwassen broers en zusters moeten een
390
slaapkamer delen en er is zo goed als geen bewegingsruimte in de keukens en
de eetkamers. Eén van de hoofdpersonages wil een leven beginnen buiten de
grenzen van de banlieue waarin hij woont, maar dit wordt door de anderen
weggelachen en beschouwd als onmogelijk, want ze hebben geen school
gelopen en zullen dus ook geen kansen krijgen in het leven (Chapman, 2007).
Het feit dat de film in het zwart-wit gefilmd is draag extra bij aan de grauwgrijze,
negatieve en depressieve beeldvorming van deze buurten. Uiteindelijk sterft
zeker één van de drie hoofdpersonages op het einde van de film. Door het
open einde is het onzeker of ook de andere twee worden doodgeschoten of
niet. Dit onzekere en onopgeloste einde is bedoeld als een metafoor voor het
echte leven in de banlieues en Grands Ensembles (Chapman, 2007).
Muziek(video’s)
Als laatste onderdeel in het overzicht over beeldvorming van Grands
Ensembles in de media worden muziek en bijhorende muziekvideo’s
besproken, meer bepaald de videoclip van het nummer “Stress” van de Franse
Electro/House band “Justice”:
http://www.youtube.com/watch?v=FU7bFpPJiww
391
Fig. 7: Fragment uit videoclip van “Justice” waarbij de Grands Ensembles een belangrijke hoofdrol
spelen
De videoclip van het nummer doet meteen denken aan de film “La Haine”,
enkel is ze nog gewelddadiger en meer controversieel. Het speelt zich
eveneens af in banlieues van Parijs en de Grands Ensembles vormen het
achtergronddecor. In de videoclip ziet de kijker een jeugdbende van Afrikaanse
en Noord-Afrikaanse jongeren die een spoor van vernieling en zinloos geweld
trekken in de desolate banlieues en later ook in het centrum van Parijs, waarbij
ze niets of niemand ontzien. Het nummer zelf bevat geen tekst, maar het
opzwepende en agressieve ritme is genoeg om de titel “Stress” te verklaren.
Volgens critici is de muziekvideo een zoveelste stigmatisatie van het leven in de
banlieues van Parijs. Volgens de makers is de video echter net postmoderne
mediakritiek op de manier waarop de pers de banlieues, de Grands Ensembles
en zijn bewoners portretteert en in beeld brengt (Iverson, 2008).
Besluit
392
De Grands Ensembles zijn niet als directe factor verantwoordelijk voor de
slechte sociaal-economische toestand van zijn bewoners en de algemene
sociale problemen in de banlieues zoals bijvoorbeeld de rellen. Maar foute
keuzes vanwege de overheid in het verleden hebben er wel voor gezorgd dat
de betere klassen niet in deze buurten en gebouwen willen wonen waardoor ze
nu bevolkt worden door de armste bevolkingsgroepen zoals immigranten.
Samen met het ontbreken van goede voorzieningen zoals scholen, leidt dit
onvermijdelijk tot conflicten. De Grands Ensembles zijn bijgevolg wel een
indirecte oorzaak voor de slechte sociaal-economische toestand van zijn
bewoners. De vaak negatieve grauwgrijze beeldvorming in de media heeft
ervoor gezorgd dat het sociale leven in de Grands Ensembles bij de publieke
opinie vaak nog dramatischer overkomt dan de werkelijke situatie reeds is. Dit
is duidelijk geworden aan de hand van dikwijls overdreven voorbeelden uit
persberichten, films en muziek(video’s) die vaak deels werden gemanipuleerd.
door Mattias Verhulst
Referenties
Fourcaut, A., (2004), Les premiers grands ensembles en région parisienne :
Ne pas refaire la banlieue?, French Historical Studies, Vol. 27, 195-218
Newsome, B., (2005), The Rise of the Grands Ensembles: Government
Business, and Housing in Postwar France, and Housing in Postwar France,
The Historian, 793-816
393
Uyttenhove, P., (2012), Bijzonder Vraagstuk: Theorie en Geschiedenis van de
Stedenbouw: grote wooneenheden – mass housing units – grands ensembles,
colleges en gastcolleges, UGent
Internetbronnen:
Amanpour C. in een interview met de Franse eerste minister in 2005,
http://edition.cnn.com/2005/WORLD/europe/11/29/devillepin.text/,
laatst
geraadpleegd in december 2012
Chapman A. in Movie analysis: The representation of the banlieue in La Haine
(2007),
http://www.helium.com/items/404050-movie-analysis-the-
representation-of-the-banlieue-in-la-haine, laatst geraadpleegd in December
2012
French
Gardening,
http://www.frenchgardening.com/postcard.html,
laatst
geraadpleegd in December 2012
Iverson J. in Time Magazine: Uproar over French Music Video (2008),
http://www.time.com/time/arts/article/0,8599,1807724,00.html,
laatst
geraadpleegd in december 2012
Le point, http://www.lepoint.fr/, laatst geraadpleegd in december 2012
Mondial Infos, http:// www.mondial-infos.fr/, laatst geraadpleegd in December
2012
394
5. MICRORAYONS IN RIGA 395
396
MICRORAYONS
Rationalisation
ation in Soviet housing programs
Rationalis
Case : MicroRayons in Riga
Before and after the second World War
standardised and rationalised mass housing
ensembles are a common approach to meet the
needs of housing for the great number. The
context of communism in the Eastern part
Europe made a visible uniformity in the masshousing programs even more clear then in a
capitalistic system. Architects are obliged to
work with standardised materials, measurements and buildingcomponents, as well as to
work with standardised and rationalised plans.
For housing programs architects are forced to
work with a limited set of building materials, and
they could not order specific components on
demand.1 This conception results in a low grade
and
lack
of
of
external
expression
individualisation. While in Western Europe,
around the sixties and the seventies, among a
few architects the idea rises of incorporating
specific wishes, and using participation of
inhabitants as a factor in the designprocess, the
communistic context ensures the resistance of
rationalised design.
Foto’s Alexandra Hoet,
genomen op 2/12/2012
The façades of the numerous masshousing
blocks in the microrayons of Riga are partly
witnesses of the uniformity and industrialisa-tion,
but differentiation can be seen in the addition of
the artists residences on the top of the
buildingblocks. And also nowadays the
internalising of the balconies and there
colourfulness demonstrates a kind of inherent
flexibility of the rationalised base for individual
expression, as it is pursued by some Western
architects in the sixties.
Alexandra Hoet
1
Though this was possible for public buildings, as Marta Stana was able to use specific bricks for the design
of the Dialis Theatre in Riga.
397
MIRCRORAYONS
THE ARCHITECT’S JOURNEY
What struck me on the group
picture we took on our architrip to
Riga, was the obvious architecturalistic
scenery that surrounded us. The group
of eager students got framed by the
mighty Swedbank Building in the West
and the Long Vanšu bridge in the
North. These buildings that carry out a
very particular image of the city, don’t
match with the reading we had of the
same city. This discrepancy that is,
admittedly, a product of our
architectural and urbanistic fetish for
the new and the uncanny, for the
particular and the unobvious, has a
much deeper ground in the history of
the city.
Much of the difference can be
seen in the historic rupture there is
between a Riga contained and freed of
Soviet domination. There has always
been a search towards a vast and rigid
image for the Country of Latvia, but in a
way they never succeeded in freeing
themselves from external influences
that shaped the architectural form.
While micro-rayons, for instance,
have a certain honesty, tangibility and
authenticity, they stay the product of a
culture other than the Latvian. The
Swedbank, the National Library and
even the Dailes Theatre, on the
contrary, find it hard to find a common
ground within Riga and suggest, again,
an external, western, strategy of formal
language.
What in the end, appeals to me most,
is the Vanšu bridge, with its strong
image of technological knowledge and
skills, its sensible scale, mediating
between the historic and the new and
its honest use reaching out to the
common men, the rich and the tourist.
398
MIRCRORAYONS
Implantation of Riga’s Mass Housing
Arthur Goetinck
Making a weekend trip to Riga we were
first confronted with the medieval centre of
the old Hansa city. In great contrast with
this small historical centre we visited the
parts of the city that were built ‘outside of
time’ as Marvin Trachtenberg would call it.
These ensembles looked indeed as an
example of what Alberti taught us about
planning architecture: Good architecture
exists in the fine execution of the planned
design. A design that is perfected in such
a way that anything added or subtracted
to or from it worsens the design. Therefore
we felt a firm disappointment in the voice
of the first speaker, an architect who used
to work under USSR government, who
saw his more recent projects only partly
realised because of a volatile free market
financing it.
The architects were used to
combine the minimalistic plans for housing
units with the very strict idea about urban
planning the USSR demanded. The result
is a combination of Architecture and Urban
planning that makes a coherent image.
Can we learn from this fusing of
architecture and urban planning? And is
the result of this fusing always the microrayon? Is this the ultimate planned city?
399
MIRCRORAYONS
Interesting are the few parts of these grands ensembles that are more
free for the design of the architect, for example in the lower part of the
Mezciems where he tries to knit the prefabricated blocks
together into a massive facade, without losing the autonomy of each block.
The architect was very proud of his design, probably because it was one of the
few designs he had more freedom. At the same time it shows the difficulty to
design something next to these blocks.
Next in this short notice I would like to focus on the location of the microrayons relating to the existing city fabric. Therefore I have made a map showing
the historical centre and the surrounding microrayons (the ones we visited and
learned about from Artis ZvirgzdiŚš are marked red). Some of these
microrayons, most of them dating from the late fifties to the late sixties, are
confronted with the presence of adjacent private housing and vice versa.
These parts of private housing within areas of micro-rayons are marked in light
blue. An exception are the Mezciems, who date from the late seventies to the
early eighties, but do have some adjacent private housing in the top of the
area. So apparently the earliest micro-rayons have the most individual housing
in between them, probably with a clear political agenda that wants to show the
contrast between communal and individual housing, between planned and
unplanned. But although these private houses are not per se planned, they are
selected to fit in the plan of the microrayons.
400
Microrayons with private housing in Riga
Jugla 1961-1970
Ilguciems
Mezciems 1977-1984
Agenskalns Priedes 1958-1962
Purvciems 1964-1970
Imanta 1967-1975
Kengarags 1961-1971
401
<- - -Jugla
Ilguciems - - - - - ->
Agenskalns
Priedes
--->
< Mezciems
< - - - - - - - Purvciems
Imanta - - - - - - - - - - - - ^
< - - - - - - - - - - - Kengarags
402
MIRCRORAYONS
When reminiscing of our Riga visit, I can recall
one
lecturer’s
story
quite
vividly.
E. Treimanis narrates about the olden Sovjet
times, an era of socialist management. The
so called Microrayons were built in order to
ease the pressing lack of dwellings.
During the presentation Treimanis clearly
utters some kind of redolent nostalgia
towards the allegedly eerie Sovjet period. This
sentiment lingers throughout the rest of his
story. “Democracy is a good thing, but it
makes things much more complicated”.
Democracy and capitalism would have
resulted in a whole other type of architecture.
The Sovjet union didn’t wield capitalistic
policies or a similar conduct, which made
building in the residential tissue a lot easier,
as all the Latvian ground was owned and
managed
by
the
state.
Although the microrayons were much needed
and welcomed gratefully by the soon-to-be
habitants, they’ve been in a terrible state of
decay
the
last
decennia.
Because of the absence of a broad dwelling
budget, architects had to settle for
constructive materials of a lesser quality,
leading to the current state of the microrayons
in Latvia. The open spaces, whom have been
intended to brisk up the community, have
been filled up with parasitic ‘architecture’ of a
whole
different
time
and
typology.
Result: Concrete volumes that cast of a
sentiment of a material and historical decay,
embodying all their lost ideologies, yet at the
same time an non-coercive frivolity.
Bram Denkens
403
MICRO RAYONS
Height of buildings was for me an
important question. How to leave in a
building of five floors or twenty floors? In
our visit the differences were obvious. In
the first microrayon buildings had five
floors. The place seems small like a little
town. The houses are made of bricks and
give an impression of familial houses. The
distance between the buildings is smaller
and brings privacy. Here we don’t see any
sign of differentiation from the apartments
It’s a very different approach in higher
buildings. With twenty floors or more, the
impression of space is very different.
Privacy exists here with difficulty. The
microrayon seems like an impersonal city
in comparison with the precedent town.
Here we see a wish of personalization.
There are so much same apartments that
people don’t recognize their personal
place. So the people set colors for
decoration to give personalization. The
height doesn’t give the possibility of
knowing the neighbor.
The height of the buildings has an
important influence on the way of living for
the inhabitants. The goal of the
microrayons was to give happiness and
evenness to everyone in big towns. But
sometimes the will is not sufficient. The
scale would stay in human dimension.
Céline Henry de Generet
404
MIRCRORAYONS
One of the biggest movie hits of the Soviet
era, The Irony of Fate, or Enjoy Your Bath
(1975), still shown around New Year’s Day
on Russia’s major television channels,
exploited the profound social implications
of a 30-year boom in mass housing
construction.
The ruins of a Soviet Era
Florence Himpe
Every year millions of Soviet viewers laugh
at this movie, which is not that far removed
from reality as someone who had never
visited microrayons in the Soviet Union
might think. It is striking that even after “deSovietization” of the former USSR people
still live in these unbearable circumstances
who are clearly not adapted to their
contemporary needs. Balconies are
claimed as a porch, we also saw a lot of
bricolage solution to fix the lack of
isolation. It’s is clear that the regime may
be gone but it has left its mark and the
people still have to face it every day. From
a certain distance these blocks all look the
same, it’s significant how similar they all
are. It’s the experience of an overwhelming
scale you can’t really be fully aware of in a
picture. The architects had one shared
vocabulary with building tools and
concrete panels from which they strictly
had to pick elements within budget. The
uniformity is almost frightening me. I was
most impressed about how you still feel
this emptiness that is never filled, it used
to be intended for great political ideas.
Nowadays people don’t how to handle
this large scale interventions en are looking
for their own kind of individualism. Today,
to me the microrayons left the impression
of a ruin where people still try to search for
a way of dealing with this kind of living.
1
In the movie, the protagonist, who had moved into a newly-built high-rise apartment in Moscow, drinks one too many on New Year’s Eve
with his friends, who put him on a plane to Leningrad by mistake and finds himself suddenly in an identical high-rise apartment complex.
His key fits the door lock and inside he finds the apartment layout and even the furniture exactly the same as that which he had had in
Moscow.
405
MIRCRORAYONS
What
is left over from a “better
world”? Almost like walking through a
blurry picture you are able to see the
intentions of the city planners, who tried to
create with every microrayon a manifest
for a better and socialist world. (1)
Edgar Treimanis and Janis Taurens
are telling proudly and in a nostalgic way
their stories of designing the microrayon
“Mezciems” in Riga back in the 70’s.
A sketch is showing a big
pedestrian boulevard connecting the
housing blocks with education and sport
facilities. On both ends of the boulevard,
that is bordered by trees are public
buildings. The roofs of the housing blocks
differ in heights, creating a little bit the
appearance of the battlement wall of a
medieval castle as you can find it in a fairytale. (2)
But as usual for fairy-tales, it never
came true in all details. Walking through
“Mezciems” was for me in a way a poetic
and nostalgic experience. The former ideas
of the planner are crumbling since they are
neglected. Steel exposed from the
reinforced concrete of the pedestrian area.
Or they are transformed by the people and
an opposite political system, as it never
was intended. All exits of the housings to
the pedestrian boulevard are blocked by
metal doors or were converted to little
shops with all kind of offers.
(1) for example in: Pasternack, P. Zwischen Halle-Novgorod und Halle-New Town, research
by the institut of sociologie, Martin-Luther-Universität Halle-Wittenberg (2012)
(2) Treimanis, E, Lecture Riga, 1.12.12: Taximo, a city started from scratch, Latvia's present
to the USSR
406
MIRCRORAYONS
Greenery, colour, and lastly, scale
For a first encounter with the microrayons in
Riga, winter or late fall might seem a bad
choice. As these districts might seem empty
and even barren, devoid of the foliage which
adorns the trees in spring, and with thick snow
covering all life. Yet, greenery is a key element
in the microrayon schemes, as landscape is an
important aspect of the Latvians’ lives. In
summer the trees actually complement the
housing blocks very well in scale. Though the
microrayons may seem monotonous in colour
scheme and repetition, the greenery breaks up
the pattern. In the midst of these concrete or
brick forests, one can orientate itself according
to their communal gardens or parks.
In some earlier housing types, loggias were
incorporated in the apartments. But Latvia’s
harsh winters allowed little or no use of this
southern phenomenon. Each loggia is thus
filled in with windows as to create more indoor
space, yet sometimes left open and simply
painted in a bright colour. Within the repetitive
façade schemes, it is a welcome variation.
Sometimes blandness can give rise to
inventiveness. This informal appropriation of the
loggia might not seem desirable, as buildings in
essence should be planned and executed
according to the needs of the dweller, allowing
no mistakes. Yet this choice one gives to the
inhabitant to fill up their loggia is almost
analogous to the summer house everyone
strives for. One builds with own make-shift
materials one’s own house. Again this helps
tenants in orientation as well as human
association with these humongous housing
blocks. An in between scale between the
dweller and building has been established.
Hong Wan Chan
407
MIRCRORAYONS
PUBLIC SPACE AND MICRORAYONS.
The first thing I noticed while arriving
at the open public spaces between the
large buildings was the high value of
openess. During the creation of these
microrayons, designers only thought in
terms of square meters and benefits. The
big consequence was that creations like
this lost their urbanity. It should be really
easy for the government to realice their
early plans because deisions were made
by one side. What has a hudge contrast
with the current democracy.
But what about the public spaces?
My opinion is that they are much less well
thougt-out compared with the buildings
itself… The high presence of graffiti, the
missing of lighting nearby the pedestrian
roads but also the bad quality of materials
wich were used to build these paths. Even
the use of grating in front of their own
windows by residents who lives at the
ground, 1st and 2nd floor. I realize that the
appearance of the public spaces
depends on the different seasons. But
vandalism here could be seen as a result
of the missing of functions during the
winter. There is no place to hang out for
younger people.
Mežciems 02.12.2012
I wonder what would happen when
the design of these public places would
be more combined with the needs of the
residents. Because these areas have
more potentail than their current grey
appearance.
Dirk Hopmans
408
MIRCRORAYONS
What stroke my attention most was
the materiality of the buildings and the way
the inhabitants treat the buildings.
The constructional defects catch the
eyes immediately. Thus you can see for
instance at the disintegrated facade and
the fractures of the concrete buildings the
structure of the concrete fragments. But
also the more expensive masoned
buildings show clearly the quality defects.
The pipes running on the facade of
building seem completely incredible.
Sometimes they cover long distances
from one side of the building to another.
Hard to belief that any warm water of the
heating could reach the upper levels
during cold period in the winter.
The self contained changes and
tinkering became especially clear on
houses with balcony. One type we saw
was very interesting as they had inwards
displaced alcoves as balconies, that has
partly been closed as a kind of winter
garden. Others have been coloured
individually, or trellises have been added.
On closer examination, it arises that on
one side of the balconies originally holes
have been placed as transits for fire
escape stairs. However the ceilings and
floors of these winter gardens caused a
closing of the transits. The fire escape
stairs are disconnected.
But even the houses of obviously
better quality show for instance a number
of different coloured windows.
409
Jana Hofmann
MICRORAYONS
Microrayons in Riga: how to
find a solution for the parking
problem?
During the visit of the microrayons in
Riga, it occurred to me that there were a
lot of parked cars in front of the
microrayons itself. I’ve chosen a picture
from Ägenskalna as an example. This
microrayon was built between 1958 and
1962 and is one of the ealier projects. In
the picture we can see the amount of cars
who have to find a parking place near the
homes of their drivers.
When we compare the designs of
the microrayon in Ägenskalna with the
designs of Le Corbusier, we can see at
least one big difference. In the prototype
of the housing unit designed by Le
Corbusier, the construction was elevated
on a bridge-like platform, supported by
giant tapering Egyptic pilotis. These pilotis
separated circulation between cars and
people. This is an example of the search
for symbiosis between urbanism and
architecture. The interesting part of these
pilotis nowadays, is that this area can be
used as a public parking space, solving
the problem of the search for a place for
the increasing number of cars.
Ägenskaln, 02/12/2012
Foto: Jessie Vanmassenhove
In Riga, in the newest microrayons,
parking space is provided underground.
However there is no solution for the older
microrayons.
Jessie Vanmassenhove
410
MIRCRORAYONS
Micro-City against the
The MicroLittle Safe Neighbourhood
When we visited the Micro Rayons
at Riga, Latvia, the one thing that I noticed
most was the scale of the sites particularly the combination of open
spaces and buildings- and the different
kinds of way they coped with it during its
evolution.
When I walked through the Micro
Rayons that were built during the first
phase, it was as I walked through a little
village. The atmosphere was comparable
with a little neighbourhood, that looked
peaceful and quiet, and where a real
community had the chance to develop. I
could almost say that it wouldn’t bother
me if I had to grow up there.
genskalna Priedes
Mežciems
Jolies Devloo
A whole other feeling I had when we
visited a project that belonged to a later
phase. When I walked there, I didn’t feel
very comfortable with the environment.
The spaces between the different
buildings and de buildings themselves
were too large. I couldn’t walk there
without having the feeling that people were
watching me all the time. Their
configuration, didn’t gave me any security
and were previously threatening me.
These very remarkable differences
within the same typology of housing, really
captured my interest. And I wondered if
the
inhabitants of
both projects
experienced living in these mass housing
MicroRayons as the same.
411
Jolies Devloo
MIRCRORAYONS
Riga, One big mass housing
project?
During our visit to Riga in the beginning
of December 2012, I was amazed by the size
of the mass housing projects. Particularly the
number of housing complexes in the suburbs
of the city surprised me. The picture shows
the large number of these complexes, called
“micro rayon’s”.
After the Second World War many
housing complexes arose in the suburbs of
existing cities. These projects were often
developed on a particular location in the city.
They were build to absorb the rapid
expansion of the population and often had an
experimental
character.
The
housing
complexes were exceptions in the city
landscape and were in sharp contrast with the
rest of the city.
Map of micro rayons Riga
powerpoint presentation Manten Devriendt,
Gent, 25/10/2012
During our stay in Riga, we crossed the
city and visited these complexes, the one
after the other. The concrete blocks are
spread all over the suburbs. These huge
blocks are part of the Latvian society. They
are no exceptions, no ghettos, no forgotten
places where you find the poor class. People
of all classes live together: the doctor lives
next to the labourer. The people who live in
these huge complexes represent the whole
Latvian Society. This contrasts sharply with
the banlieues in Paris, where the mass
housing complexes decayed in ghettos.
Lynn Devos
412
MIRCRORAYONS
“When the modern city does not adapt to
the people, the people will adapt to the
city.” U-tt said in their documentary of
Torre David. In that sense, there exist
many cases in which the urban planning
does not fit in the necessities of their
inhabitants forcing them to redesign it and
giving the properly function that they really
need. For instance, the case of the
second entrance of the building blocks of
the micorayons in Riga illustrates perfectly
that. The question is that those blocks had
two entrance, the principal once which
was related with the main street, and the
secondary, where inhabitants throw the
rubbish.
However,
this
secondary
entrance was related with community,
where the children can run to play safety
with their neighbors friends. Thus, the
principal once become in useless zone for
the population. Then, little by little, this
space was remodeled as a shops by
themselves . They began to make their
own business and now you can find from
an hairdresser to a photography shop.
Unlike the planned shops, which are
controlled by big companies and are
completely external to the community, this
"parasite shops" signify the human
adaptation to their necessities and do that
it are really loved by the neighbors
because it symbolize their own challenge,
and therefore, the reutilization to spaces
that the architect have never imagined.
Then, those unexpected spaces that has
been created artificially are actually givin
life and dynamisms to the architecture.
Thus, is this a real urban design problem?
413
Mar Ahuir LLanes
MIRCRORAYONS
REBELLION AGAINST MONOTONY
The migration from the countryside
to the city, because political reasons, did
that in the 80s there was a huge necessity
of housings in the city.
With the aim of satisfy quickly the
necessity, in the vast majority of the cases
they turned to the prefabrication of the
construction elements. This prefabrication
speeded up the construction of new
residential areas. It gives a fast solution to
this necessity. Another advantage of this
method is that you can achieve a better
quality control because the materials are
made at the factory and not in the plot of
construction.
However, this prefabrication and
save do that the neighbourhood image is
totally impersonal. When you are there you
have the feeling of a ghost city. Every
street is the same than the street before.
That is why, when I saw that is
some houses they added a touch of
colour. It was like the inhabitant “rebellion”
against the monotony of their buildings.
The colours in the balconies are like a
necessity for the inhabitants. They need to
express who they are.
In the vast majority of the cities the
urban conditions stipulates that everything
should be very similar, that inside the
same zone the facade, the typology, the
height… should be the same. In this case,
you have the feeling that the neighbours
414
MIRCRORAYONS
want to break with this conditions. It is
hard to live in a building that it is
surrounding by the same windows, walls
or even sunshade. So we can’t imagine
do that in a zone where every building has
the same characteristics, the same
typology of floors... You don’t have
something characteristic that gives you a
feeling of it is yours.
They transmit me the feeling that
the inhabitants wanted to show their own
personality by the colours.
415
MIRCRORAYONS
not the
The Suburbs of Riga: not
ideal Environment for a Balcony?
One of the things that struck me the
most during my visit to the Micro Rayons or
mass housing projects in the suburbs of Riga
was the fencing of the greater part of the
balconies. The picture shows a detailed but
representative fragment of a large building of
flats which all had balconies originally. Only
half of them still have one. The other balconies
were reconverted into extra interior space.
Earlier that day we also visited Micro
Rayons without balconies. This is because the
‘balcony model’ was an experiment of the
architects in the 1960s to make the facade of
the buildings more attractive and original with
the little resources of mass construction that
was available. However, most of the residents
didn’t like this because they didn’t understand
the purposed transparency of their dwellings
and because of the harsh climate in Latvia for
most of the year. So, they started to enclose
their balconies with all the material they could
find which is partly responsible for the
impoverished image of the Micro Rayon.
The people who live in the Micro
Rayons are not necessarily poor though.
Unlike the Grands Ensembles in Paris, the
Micro Rayons in Riga aren’t social housing
Mežciems, 02/12/2012 blocks. This phenomenon doesn’t even exist
Foto: Mattias Verhulst in Latvia. In this buildings professors live next
to their cleaning lady. The diversity of cars
that are parked in front of the huge housing
units is an indication of the social mixture in
this Post-Communist environment. Big SUVs
of Lexus and BMW are standing next to old
and rusted car models of Lada and Skoda.
416
MIRCRORAYONS
(Mattias Verhulst)
417
MIRCRORAYONS
Representation of the
microrayon
During our stay in Riga in
December 2012 we visited a lot of
microrayons. I had never seen such a
big housing projects and was amazed
by the fact that almost everyone, people
of all classes, lives in that kind of
buildings. This is in contrast with the
grands ensembles of Paris where most
of the people are immigrants of from
lower classes.
Agenskalna Priedes, Riga
Source: presentation microrayons of Artis Zvirgzdins
La Courneuve, Paris
Source: http://www.mathieupernot.com/modes.php
But the two projects have their
initial ideology in common. Like the
grands ensembles, the microrayons
were also build in the post war period.
They had to achieve an utopian and
ideological program of welfare. You can
see those building projects as a
modernistic illusion of happiness. In the
lecture of Artis Zvirgzdins we had during
our visit, I noticed some pictures of
microrayons in their early years. I
remembered those because they were
really like pictures of grands ensembles
in those times. The way of showing the
project in the picture is very similar. It’s
interesting to see how, beside pictures
from street level, both use the aerial view
as a new way of presenting these
revolutionary projects.
Despite the difference between
western and eastern Europe, the way of
representing this new projects was
almost identical ,that’s remarkable.
Sarah Callewaert
418
‘DEMOCRACY
IS
A
GOOD THING, BUT IT
MAKES
THINGS
COMPLICATED’
MORE
MIRCRORAYONS
During our trip in Riga I was surprised
by the first lecture given by E. Treimanis.
Meeting with a local architect was very
useful for understanding an architect’s
position in Riga today and the condtions of
his work in the times of the USSR. I think
we all noticed the nostalgy he felt whilst
talking about his former work.
Back in the day, they had the chance
to build homes and public facilities for
thousands and thousands of people at
once, because they didn’t need to focus
on the design of every single apartment. I
believe we can consider their work more
as the work of scientific urban planners
rather than that of architects. The
immanent part of designing microrayons
was
experimenting,
sampling
and
optimizing – just like scientists do. And
although they had less freedom, I think
being part of a project with these
dimensions gave him this satisfying feeling
of responsibility in the society.
The story of his adventure with a team
of architects in Taksimo Siberia to design a
whole new city from scratch, so far from
home, is so insane and absurd, but at the
same time, what an amazing experience,
especially in a lot less global world, must
that have been?
Sara Vandelanotte.
Citate [titel] and information from own notes taken during the reading of architect E. Treimanis
Source of pictures: architect E. Treimanis.
419
Courtyard th cars (source:Artis virgzdiŚš)
New private house (source: Stephanie Kint)
Shop on the first floor (source: lecture Manten
Devriendt)
MIRCRORAYONS
Microrayons where designed on a
collective base, owned and looked after
by the state. Residents voluntarily
cooperate on maintenance. Since the
Soviet Union collapsed the monopoly of
the state is taken over by private
companies and people are allowed to own
their own apartment. Capitalism made an
entrance, along with freedom and
individuality. Those notions don’t fit in the
original socialist planning. Different
phenomena affect the microrayons since
then as seen in the pictures.
The buildings built for the mass are being
appropriated en undergoing massive
changes. Houses are demolished,
changes are made in the facade, shops
are established on the first floor and
fences are built to secure safety. The
uniformity of the residential buildings is
lost.
Privatization has also an effect on the
public space. Places meant for playing
and relaxing are taking over by cars and
shops. The inner logic of the courtyards is
lost as there is no public or private entity to
maintain the space. People turn away from
the oversized space and the border
between private and public space is
increasing. Microrayons today can be
characterized by fragmentation. As
microrayons are still dominating the
urbanity, how can we deal with this
heritage in this transition from a socialist to
a capitalism society without loss of the
original quality?
Stéphanie kint
Fence before window (source: lecture Manten
420
Devriendt)
MIRCRORAYONS
OLD NEXT TO NEW
What I found striking when we were
visiting some of the Riga Microrayons is the
way how they are planned and conceived next
to traditional family houses. The latter aren’t
demolished like in Western European cities.
Tabula Rasa is something that was not
executed by Sovjet urbanists
It was an eye-opener to see how those
single family house are in the public space of
the microrayons. Where the public space in
West European Grands Ensembles is mostly
left empty so all kind of leisure activities can
find place, the Sovjet urbanist leaves the
existing fabric and tries to adapt the
microrayon to it. I think that is one of the
reasons why the public spaces in some
microrayons work a lot better than those in
West European Grands Ensembles.
It was interesting to see that in Sovjet
times this was not necessary. I think the strive
to a new reality and society which West
European Urbanists like Le Corbusier were
seeking is totally absent in Sovjet projects.
Those projects were conceived as an answer
to the need for a lot of homes for the growing
population who were migrating from the rural
areas to the cities. There exist an interesting
tension between the open public spaces and
the mostly fenced private gardens which are
sometimes in those public areas.
The image below is a commercial which
421
MIRCRORAYONS
I found in the French magazine Urbanisme.1 It
shows to me that the way in which western
and eastern urbanism is totally different. It is
almost funny to see that in West Europe there
are even companies how will displace those
single family houses so that the ‘new cities’
can be made and the ‘new ways of live’ can
be fully evolve without the influence of a
traditional way of living.
Simon Stroo
1
Urbanisme, 1954, volume 37-38, p. XIII.
422
MICRORAYONS
“Sometimes the place is just
too big to handle” (Edgars Treimanis,
about another mass housing project)
The scale of the Mass Housing
Projects, seen in Riga, is enormous, barely
on human level. I knew nothing of the kind
before I set foot in Riga.
The wide promenade (see picture) in
the middle of the Ensemble can bear
hordes of people. But at this time only a
few ones show themselves walking by.
This pedestrian street integrated in a
broad green space structure, leads
through the whole suburb project and
gives entrance to a lot of leisure
infrastructure and playgrounds. The
promenade also provides a safe and child
friendly entrance to a school.
Mezciems, 02/12/2012.
Foto: Suzanne Van Brussel
In this snowy view the greenspace
looks rather white and it’s probably the
snow that makes it a little too calm at the
moment of taking the picture. But would it
be totally different in summer? Good
question. Maybe it’s the vastness that
makes the place empty. The scale itself
makes it difficult to fill or tune the space
into a cosy place, where one can
dissapear in the mass. When finally the
overview of the whole space is ruled out,
cause of its largeness, an uncomfortable
feeling of uncertainty can come up.
Sometimes the place is indeed just too big
to handle. But no point in not having
enough open space here.
Suzanne Van Brussel
423
MICRORAYONS
Vivre dans un Grand Ensemble
In the photography of the Grands
Ensembles, the focus often lies on the
aesthetic aspect of the large units.
Monumentality is specifically mapped
through frontal view points which give an
infinite extension to the buildings. Through
the rhythm of the facades, the building is
depicted as an abstract pattern. Any form of
human presence tends to be avoided. The
scale of the housing units is irreducible
which gives it very strange effect.
When you are visiting the sites,
however, one discovers the real life within
these Grands Ensembles. By focusing on
the more human aspect of these units, a
different story emerges. One gets from the
outside a glimpse of the life inside the
buildings.
Āgenskalna Priedes, Riga, 02.12.12
Daniëlle Raymaekers
The picture I chose is a picture that,
in my opinion, tells us much about the
place. The row of apartments clearly shows
the rhythm of the residential complexes.
Again the row seems endlessly expandable.
The openness towards the center is clearly
visible, partly by nature, partly by the slight
deflection of the housing complex. The man
in the front illustrates the human aspect. His
attributes and actions give us an idea of
what might be going on inside the Grands
Ensembles.
(Daniëlle Raymaekers)
424

m a s s h o u s i n g grands ensembles

Transcription

Similar documents

PDF

Antwerp - Ondernemen in Antwerpen

CURRICULUM VITAE CURRICULUM VITAE

ALS Magazine - Stichting ALS Nederland

INHOUD - Bouwkunde

INHOUD - Bouwkunde

media exposure and international recognition.

inhoud - Bouwkunde

INHOuD - Bouwkunde

Catalogus 4e IABR

EXCEPT