Intergenerationele Solidariteit voor Samenhangende en Duurzame

Transcription

Alle EU-lidstaten moeten zich voorbereiden op grote
Intergenerationele Solidariteit
voor Samenhangende en Duurzame
Maatschappijen
demografische veranderingen die de verhoudingen tussen
generaties sterk zullen beïnvloeden en die grote uitdagingen
zullen vormen voor de beleidsmakers en de burgers. De
aard van intergenerationele relaties zal worden beïnvloed
door maatschappelijke veranderingen, waaronder meer
geografische en beroepsmobiliteit en veranderende gezinsverbanden. Velen zien in deze ontwikkeling een
uitdaging voor de samenhang en duurzaamheid van onze
maatschappijen. Wij denken dat het problemen met zich
Resultaten van de Conferentie onder het voorzitterschap van Slovenië
Brdo, Slovenië • 28 - 29 april 2008
zal meebrengen die de beleidsmakers en de burgers niet
naast zich neer kunnen leggen.
Als organisatoren van deze conferentie zijn wij ervan overtuigd dat we, door te wijzen op de behoefte aan meer
solidariteit en samenwerking tussen generaties, meehelpen
aan de uitbouw van de publieke ondersteuning voor de
veranderingen in het beleid die nodig zijn om onze
sociale stelsels aan te passen, om de demografische
uitdaging van Europa aan te pakken en om te komen tot
PROGRESS programme
2008-2010
een meer samenhangende en duurzamere samenleving.
www.fueldesign.be
© Brdo Conferentie, Sloveens Presidentschap, 28 - 29 april 2008
Koning Boudewijnstichting
Samenwerken aan een betere samenleving
www.kbs-frb.be
De Koning Boudewijnstichting is een onafhankelijke en pluralistische stichting
die jaarlijks zowat 2000 organisaties en personen steunt. Het biedt een forum
waar kan worden gedebatteerd en nagedacht en het stimuleert de filantropie.
Met een jaarlijks budget van 48 miljoen euro draagt de Stichting bij tot meer
rechtvaardigheid en democratie en meer respect voor diversiteit. Wij werken vanuit
Brussel en dit zowel op regionaal, Belgisch, Europees als internationaal vlak. Onze raad beslist over de belangrijkste
richtlijnen voor onze acties die vervolgens in de praktijk worden gezet door een team van 60 medewerkers. De Stichting
is opgericht in 1976, naar aanleiding van de 25ste verjaardag van de troonsbestijging van Koning Boudewijn.
De Koning Boudewijnstichting werkt al verschillende jaren actief rond ouder worden en intergenerationele solidariteit.
Onlangs werden 172 projecten gefinancierd die ouderen helpen een actieve en zinvolle rol te vervullen in de samenleving
en duurzame en wederzijdse relaties tussen generaties tot stand brengen.
De Stichting heeft twee discussiegroepen opgericht die zijn samengesteld uit mensen die actief zijn in de sector van het
vrijwilligerswerk, de sociale beweging en ondernemingen en die, na een jaar lang ideeën en ervaringen uitwisselen, een
reeks actievoorstellen heeft geformuleerd.
De Stichting heeft een reeks seminaries over intergenerationele solidariteit georganiseerd om het publieke debat rond
deze kwesties te verruimen. Het resultaat van het werk van deze twee groepen is neergeschreven in een publicatie “Een
samenleving voor alle seizoenen”, met daarin voorbeelden van intergenerationele projecten. De publicatie is op onze
website verkrijgbaar in het Nederlands en het Frans en bevat een samenvatting in het Engels.
Viure I Conviure
Doorheen haar meer dan 80-jarige geschiedenis blijkt hoe toegewijd de spaarkas
Caixa Catalunya bijdraagt tot een betere samenleving via de culturele, milieu- en
sociale activiteiten van haar afdeling liefdadigheidswerk. Op maatschappelijk
vlak zet haar Stichting Viure i Conviure projecten op om de levenskwaliteit van de
mensen te verbeteren. Deze projecten richten zich rechtstreeks tot ouderen, gehandicapten, mensen met gezondheidsproblemen en sociaal achtergestelde jongeren. Het meeste werk gaat naar de organisatie van intergenerationele
programma’s, het onderhouden van een netwerk van Sant Jordi Clubs (centra voor sociale activiteiten voor ouderen)
en centra voor maatschappelijke en gezondheidszorg, toelages voor non-profitorganisaties en het ondersteunen van
projecten voor een gezondere levenswijze. We willen hier met name “Leven en Samen Leven” vermelden: een huisvestingsprogramma dat door de afdeling liefdadigheid van Caixa Catalunya werd opgericht in Barcelona in 1996/1997, om
tegemoet te komen aan de behoefte aan gezelschap van alleenstaande bejaarden en de behoefte aan een onderkomen
van jonge universiteitsstudenten die hun woonplaats hebben verlaten om in een andere stad te gaan studeren. Het
programma promoot waarden als verdraagzaamheid, solidariteit en wederzijds respect tussen de twee generaties.
Maatschappijen
Dankbetuigingen
Deze brochure is opgesteld door Marjan Sedmak en Anne-Sophie Parent, in samenwerking met een redactiecomité
bestaande uit:
• Ines ALVES, Europees Jeugdforum
• Davor DOMINKUŠ, Ministerie van Arbeid, Gezin en Sociale Zaken van Slovenië
• Dušana FINDEISEN, Universiteit voor de Derde Leeftijd van Slovenië
• Aleš KENDA, Ministerie van Arbeid, Gezin en Sociale Zaken van Slovenië
• Johanna MOLLERBERG, Ministerie van Volksgezondheid en Sociale Zaken van Zweden
• Anne-Sophie PARENT, AGE – het Europees platform voor ouderen
• Franz Karl PRÜLLER, Stichting ERSTE, Oostenrijk
• Sibylle REICHERT, AEIP – Europese vereniging van paritaire instellingen
• Marjan SEDMAK, Verbond van Sloveense gepensioneerdenverenigingen, AGE
• Philippe SWENNEN, AIM – Internationale vereniging van zorgverzekeraars
• Božidar VOLJČ, Anton Trstenjak Instituut, Slovenië
• Petr WIJA, Ministerie van Arbeid en Sociale Zaken van de Tsjechische Republiek
Deze brochure is gepubliceerd met de steun van de Stichting ERSTE (Oostenrijk), de Koning Boudewijnstichting (België)
en Viure i Conviure (Spanje)
Onze dank gaat uit naar iedereen die de publicatie van deze brochure heeft mogelijk gemaakt.
4
Inhoudsopgave
Inleiding
5
Mededeling van Marjeta Cotman, minister van Arbeid, Gezin en Sociale Zaken van Slovenië
6
Mededeling van Vladimir Špidla, Europees Commissaris voor Werkgelegenheid,
Sociale Zaken en Gelijke Kansen Intergenerationele solidariteit in vergrijzende samenlevingen herbekijken
8
10
Waarom solidariteit en samenwerking tussen generaties moeten worden herbekeken en
gestimuleerd om een eerlijke en duurzame samenleving in de hedendaagse context te verzekeren
11
De rol van de staat en de burgermaatschappij in intergenerationele solidariteit en samenwerking
14
Vrijwilligerswerk: Jong en oud als promotoren van sociale verandering
16
Intergenerationele solidariteit in moderne gezinsvormen
17
Vernieuwde vormen en goede praktijken van intergenerationele solidariteit en samenwerking
18
Tewerkstelling voor alle leeftijden en flexizekerheid
19
Langdurige zorg (LZ): Nieuwe uitdaging voor samenlevingen en een nieuw zorgparadigma
20
Hoe langdurige zorg duurzaam en eerlijk maken voor alle generaties
22
Kwaliteitsvolle langdurige zorg voor zorgbehoevenden van alle leeftijden
23
Human resources in de langdurige zorg
25
De weg voorwaarts
26
Belangrijkste conclusies van de conferentie 30
Programma van de conferentie van 28 – 29 april 2008
31
Nuttige links
34
5
Inleiding
Na de uiterst succesvolle conferentie die werd georganiseerd
AGE: www.age-platform.org
door EU-voorzitter Slovenië en de Europese Commissie
AEIP: www.aeip.net
over Intergenerationele solidariteit voor samenhangende
AIM: www.aim-mutual.org
en duurzame maatschappijen op 28 en 29 april 2008 in
Europees Jeugdforum: www.youthforum.org
Brdo, besloot de stuurgroep van de conferentie om een
brochure uit te geven met de resultaten van de conferentie
Met deze brochure hopen wij een groeiend aantal Europese
en de weg voorwaarts.
en nationale beleidsmakers en sociale actoren ervan te
overtuigen het werk verder te zetten dat in de eerste helft
Deze brochure is bedoeld om verder te blijven werken
van 2008 is begonnen onder leiding van EU-voorzitter
rond deze kwestie en om de Europese dag voor intergene-
Slovenië om een verandering op gang te brengen inzake
rationele solidariteit te lanceren op 29 april, zoals voorgesteld
beleidsvorming en om te komen tot een meer samenhan-
door minister Cotman. De brochure is ook bedoeld om het
gende en duurzame Europese samenleving die is gebaseerd
debat op gang te trekken ter voorbereiding van het Europees
op intergenerationele solidariteit.
jaar van actief ouder worden en intergenerationele solidariteit
in 2012, zoals commissaris Špidla voorstelde op de confe-
Alle commentaren en aanbevelingen zijn welkom! Gelieve
rentie.
u te richten tot een van de voornoemde organisaties.
Deze publicatie geeft een overzicht van de belangrijkste
Wij wensen u veel leesplezier.
plenaire zittingen en rondetafelgesprekken, evenals commentaren en aanbevelingen van het redactiecomité.
De leden van de stuurgroep
Ines Alves (Europees Jeugdforum) Davor Dominkuš
Het document wordt gepubliceerd in het Nederlands, Engels,
(Sloveens Ministerie van Arbeid, Gezin en Sociale Zaken),
Frans, Duits, Sloveens en Spaans en u kunt een gratis
Dušana Findeisen (Universiteit voor de Derde Leeftijd van
exemplaar verkrijgen bij de volgende organisaties:
Slovenië), Aleš Kenda (Sloveens Ministerie van Arbeid,
AGE: [email protected]
Gezin en Sociale Zaken), Anne-Sophie Parent (AGE – het
AEIP: [email protected]
Europees platform voor ouderen), Franz Karl Prüller (Stich-
AIM: [email protected]
ting ERSTE, Oostenrijk), Sibylle Reichert (AEIP – Europese
Europees Jeugdforum: [email protected]
vereniging van paritaire instellingen), Marjan Sedmak (Verbond van Sloveense gepensioneerdenverenigingen en AGE),
Vanaf eind 2008 zal ook een PDF-bestand van de versies
Zorko Škovor (Sloveens Ministerie van Jeugd), Philippe
in deze talen beschikbaar zijn op volgende websites:
Swennen (AIM – Internationale vereniging van zorgverze-
Ministerie van Arbeid en Sociale Zaken van Slovenië:
keraars), Božidar VOLJČ (Anton Trstenjak Instituut, Slovenië).
http://www.mddsz.gov.si/si/publikacije/
6
Mededeling van
Marjeta Cotman
minister van Arbeid,
Gezin en Sociale Zaken
van Slovenië
We leven in tijden van dynamische en belangrijke maatschappelijke veranderingen als gevolg van politieke,
economische en demografische processen.
Het dalend geboortecijfer en de stijgende levensverwachting
zorgen ervoor dat de conventionele relaties tussen generaties
in Europese samenlevingen aan een sneltempo veranderen.
Bijgevolg moeten beleidsmakers op alle niveaus samenwerken met deskundigen en de burgermaatschappij om
deze relaties te herdefiniëren. Hierbij mogen we niet blind
zijn voor de gemeenschappelijke Europese waarden en
principes die fundamenteel zijn voor alle democratische en
ontwikkelde samenlevingen. Solidariteit is zonder twijfel
één van deze waarden. Zij maakt integraal deel uit van alle
Europese stelsels. De stelsels van sociale bescherming, de
pensioenstelsels en het stelsel van de ziekteverzekering
steunen allemaal op solidariteit. Solidariteit mag niet louter
financieel worden gezien. We moeten evenveel belang
hechten aan wederzijdse samenwerking, begrip en het
samenleven van generaties. Solidariteit is een kwestie van
bewuste besluitvorming.
Als gevolg van de veranderde demografische structuren is
intergenerationele solidariteit nu belangrijker dan ooit,
aangezien de bestaande oplossingen niet langer kunnen
Marjeta Cotman
minister van Arbeid, Gezin en Sociale Zaken
van Slovenië
garanderen dat alle burgers de juiste gezondheidszorgen
en maatschappelijke bescherming krijgen, wat een van de
kernaspecten is voor politieke en sociale stabiliteit in elke
samenleving. Europa heeft nood aan nieuwe systemen.
7
We merken dat oplossingen kunnen worden gevonden in
Zorgen voor de zorgbehoevenden is een aspect van sociale
veranderende relaties tussen generaties, de zoektocht naar
bescherming waarbij sociale verschillen het duidelijkst tot
nieuwe vormen van intergenerationele uitwisseling en een
uiting komen en met name daarom verdient dit domein
nieuwe verantwoordelijkheid die door alle generaties wordt
onze bijzondere aandacht. In elke samenleving zijn er
gedragen: jongeren, mensen van middelbare leeftijd en
individuen wier behoeften niet geïdentificeerd worden en
ouderen. Intergenerationele solidariteit moet integraal deel
die geen of onaangepaste verzorging krijgen. Zelfs de
uitmaken van onze gesprekken en akkoorden in de toekomst.
rijkste Europese samenlevingen hebben te maken met
We zijn ervan overtuigd dat de oplossingen niet uit zichzelf
armoede die, jammer genoeg, niet afneemt. In een
zullen ontstaan, maar dat alle hoofdrolspelers mee op zoek
consumentenmaatschappij blijven de armen uitgesloten.
moeten gaan. Het ultieme doel is te komen tot een nieuwe
Hierdoor wordt niet alleen de gelijke toegang tot en de
intergenerationele overeenkomst waardoor nieuwe relaties
rechtvaardigheid van openbare diensten aangetast, maar
in de samenleving mogelijk worden.
ook de menselijke waardigheid van elk individu. Langdurige
zorg is daarom voor elke samenleving de maatstaf voor het
Langdurige zorg is één praktijkvoorbeeld van solidariteit.
niveau van haar menselijkheid en het respect voor mense-
Hoewel het in de eerste plaats is bedoeld voor mensen die
lijke waarden en relaties.
dringend nood hebben aan verzorging in hun dagelijks leven,
is het onrechtstreeks een zekerheid voor ons allen, aangezien
We moeten komen tot een nieuw evenwicht en nieuwe
niemand weet of en wanneer we ze zelf zullen nodig hebben.
relaties tussen de generaties, zoeken naar innovatieve
Er wachten ons grote uitdagingen: hoe kan de gelijke en
benaderingen en beleidsvormen die gericht zijn op het
algemene toegang tot langdurige zorg worden gevrijwaard,
stimuleren van intergenerationele solidariteit voor samen-
hoe kan de langdurige zorg beter worden georganiseerd,
hangende en duurzame maatschappijen. Een duurzame
hoe kunnen we de kwaliteit ervan verhogen, hoe kan de
maatschappelijke ontwikkeling is slechts haalbaar door
duurzaamheid van langdurige zorg op het vlak van finan-
echte contacten tussen en het samenleven met alle gene-
ciering en human resources worden gewaarborgd en kunnen
raties op basis van intergenerationele solidariteit.
gezinszorgers beter worden beschermd en geholpen. Deze
problemen hangen nauw samen met het begrip solidariteit.
8
Mededeling van
Vladimir Špidla
Europees Commissaris voor Werkgelegenheid,
Sociale Zaken en Gelijke Kansen
De vergrijzing van de Europese bevolking is niet langer een
abstract scenario in een verre toekomst. De babyboomgeneratie, de mensen die zijn geboren tussen 1945 en 1965,
bereikt stilaan de pensioengerechtigde leeftijd en zorgt ervoor dat de demografische ontwikkeling van de Europese
Unie een keerpunt bereikt. Sinds 2008 is het aantal mensen
in de leeftijdscategorie 20 - 59 jaar aan het dalen en in de
twee komende decennia zal hun aantal snel afnemen.
Tegelijkertijd is de jaarlijkse stijging van het aantal zestigplussers tussen 2006 en 2008 verdubbeld en hun aantal
zal blijven stijgen tot 2025.
Zal deze tendens leiden tot stijgende spanningen tussen
de generaties, aangezien een steeds kleinere groep mensen
in de beroepsgeschikte leeftijd een steeds groter wordende
groep ouderen zal moeten onderhouden? Velen roepen
een somber beeld op van conflicten tussen de generaties
en zien ouder worden als een bedreiging. Toch is er geen
reden om bang te zijn voor demografische verandering als
we kijken naar de mogelijkheden die ze met zich meebrengt. Langer en gezonder leven betekent dat mensen
langer actief kunnen blijven en het dalend aantal kinderen
zorgt ervoor dat we meer kunnen investeren in hun opleiding
Vladimir Špidla,
Europees Commissaris voor Werkgelegenheid,
Sociale Zaken en Gelijke Kansen
en hun persoonlijke ontwikkeling.
9
Ik ben er zelfs van overtuigd dat demografische verandering
We mogen evenmin vergeten dat het tegenover elkaar
ons de mogelijkheid biedt om de solidariteit tussen de
uitspelen van oud en jong eerder getuigt van kortzichtig-
generaties te verstevigen. Maar ik verwacht niet dat dit uit
heid en geen rekening houdt met het begrip levenscyclus
zichzelf zal gebeuren. Er zijn inspanningen nodig op vol-
- ofwel het wezenlijk feit dat we niet eeuwig jong blijven.
gende domeinen:
Waar zouden we bovendien de grens tussen jong en oud
trekken? Deze grens verschuift mettertijd in het zelfbeeld
• Onze maatschappijen zullen beter gebruik moeten
van het individu - en in het collectieve denken, aangezien
maken van het potentieel van alle generaties en zullen
steeds meer mensen 60 of 70 jaar worden in goede
iedereen kansen moeten bieden om hun volledig poten-
gezondheid.
tieel te ontwikkelen. Hiervoor moet het sociale beleid
worden gemoderniseerd, zoals de Commissie heeft
De Europese Unie kan niet zelf de relaties tussen de
omschreven in haar Hernieuwde sociale agenda:
verschillende generaties tot stand brengen. De belangrijk-
Kansen, toegang en solidariteit in het Europa van de
ste instrumenten voor intergenerationele solidariteit zijn in
21ste eeuw, van juli 2008.
handen van de lidstaten, die met name verantwoordelijk
zijn voor de pensioenstelsels en het verlenen van adequate
• Het beeld van 50-, 60- of 70-plussers moet veranderen:
gezondheidszorg en langdurige zorg. De Europese Unie
Ouder worden wordt nog al te vaak gezien als een
kan de gesprekken over deze gemeenschappelijke uitda-
probleem omdat het potentieel van ouderen voor de
gingen echter wel stimuleren en een uitwisseling van
samenleving over het hoofd wordt gezien. Langer en
goede praktijken op Europees niveau organiseren, zoals is
gezonder leven betekent dat mensen langer actief
gebeurd via de open coördinatiemethode op het vlak van
kunnen blijven. De meeste babyboomers zijn momen-
sociale bescherming en sociale insluiting.
teel nog steeds fit en gezond. Ze hebben een betere
scholing en opleiding gehad dan de vorige generaties.
De conferentie over Intergenerationele solidariteit voor
Kortom, zij vormen een omvangrijke groep met veel
samenhangende en duurzame maatschappijen, die in
middelen in onze maatschappijen. We moeten ervoor
april 2008 werd georganiseerd in het kader van het
zorgen dat dit enorme potentieel niet verloren gaat.
Sloveense EU-voorzitterschap, bekeek de relaties tussen
verschillende generaties in vergrijzende maatschappijen
• Hoe ouder een samenleving wordt, hoe belangrijker het
vanuit een ruimer standpunt. Het is mijn wens dat dit thema
is om in de jeugd te investeren. Het succes van de jonge
verder wordt besproken op Europees niveau en dat we de
generatie bepaalt de mate waarin een maatschappij
ideeënuitwisseling op dit vlak nog verder opdrijven. Een
in staat is om de ouderen te helpen die afhankelijk zijn
Europees Jaar van actief ouder worden en intergeneratio-
van de steun van anderen. Problemen als hoge werk-
nele solidariteit, dat in 2012 zou kunnen plaatsvinden, zou
loosheid bij jongeren, te veel voortijdige schoolverlaters
hiervoor de ideale gelegenheid zijn.
en arbeidsonzekerheid bij jongeren moeten worden
aangepakt.
• We moeten eveneens bijzondere aandacht schenken aan
de tussengeneratie (sandwichgeneratie) die zorg draagt
voor de jongste en oudste leden van de samenleving.
Deze zorgplicht kan een zware last vormen, die al te vaak
op de schouders van vrouwen rust. De levenskwaliteit
van alle generaties is afhankelijk van de beschikbare
zorgverlening voor kinderen en zorgbehoevende ouderen.
10
Intergenerationele solidariteit
in vergrijzende samenlevingen
herbekijken
Kennis en ervaring, techné in het Oudgrieks, speelde een
levensverwachting, wat betekent dat de Europese bevolking
vooraanstaande rol in de ontwikkeling van de menselijke
snel vergrijst. De Europese lidstaten telden in 2005 79 miljoen
beschaving. Oudere mensen leveren een onmiskenbare
65-plussers. Verwacht wordt dat dit aantal zal stijgen tot
bijdrage aan het voortbestaan van de gemeenschap.
107 miljoen tegen 2025 en tot 133 miljoen tegen 2050.
Slechts in zeldzame gevallen, wanneer het overleven van
de gemeenschap op korte termijn op het spel stond, werden
oudere mensen, ondanks het feit dat ze over kennis en
ervaring beschikten, opgeofferd om de jongeren en het
toekomstige, fysieke voortbestaan van de gemeenschap te
beschermen.
“Cohesie is slechts
mogelijk indien ze
duurzaam is”
Ministerie van Arbeid en
Sociale Solidariteit van
Portugal
De eerste belangrijke verandering in deze traditie kwam
tot stand tijdens de Verlichting, toen het onderwijs werd
© Brdo Conferentie, Sloveens Presidentschap,
28 - 29 april 2008
overgeheveld naar de staat, met de invoering van het
verplicht lager onderwijs. De industriële revolutie luidde
Zoals professor Martin Kohli in zijn inleidend artikel
nieuwe veranderingen in. Mensen werden gewaardeerd
schreef, moeten we de intergenerationele solidariteit in
zolang ze een bijdrage leverden aan de creatie van
onze vergrijzende samenleving herbekijken omdat de
welvaart en toen ze hiertoe niet meer in staat bleken,
hedendaagse cultuur de individualisering in de hand werkt
werden ze overtollig. In de eerste fase van de industriële
en de gezinsstructuur wordt verzwakt als gevolg van
revolutie waren ouderen afhankelijk van de genade en
het toenemend aantal scheidingen, eenoudergezinnen en
liefdadigheid van anderen. Deze onhoudbare situatie werd
kinderloze gezinnen. De druk op de tussengeneratie neemt
opgelost met de oprichting en de geleidelijke ontwikkeling
toe, in het bijzonder op vrouwen, die worden gedwongen
van de welvaartsstaat die ouderdomspensioenen uitkeerde
een keuze te maken tussen hun loopbaan en de zorg voor
op basis van een bepaald demografisch evenwicht met
hun geliefden. Volgens Jože Ramovš is “de belangrijkste
genoeg geboortes en een levensverwachting die door-
voorwaarde voor de totstandkoming van een nieuwe soli-
gaans niet hoger lag dan 50 jaar.
dariteit tussen de generaties de erkenning dat de mens de
belangrijkste waarde van de samenleving is. We moeten
De laatste 30-35 jaar van de 20ste eeuw hebben voor een
evenveel waarde hechten aan kinderen, werkende volwas-
complete demografische verandering gezorgd. De zoge-
senen en ouderen wier kennis en ervaring zijn omgevormd
naamde crisis van het pensioenstelsel wordt veroorzaakt
tot levenswijsheid.”
door het dalend aantal geboortes en de hogere gemiddelde
11
generaties steunen de jongere generaties financieel door
“De principes van
intergenerationele
solidariteit moeten hand
in hand gaan met de
filosofie van sociale
bescherming en actieve
sociale insluiting op
basis van partnerschappen, samenwerking en
respect voor de waarden
en het potentieel van
alle leeftijdsgroepen.”
Viera Tomanová, Slovaaks
minister van Arbeid, Sociale
zaken en Gezin
middel van erfenissen. Transfers binnen het gezin zijn
echter selectief en kunnen sociale ongelijkheden verder
uitdiepen. Generaties willen steeds minder van elkaar
afhankelijk zijn en rijkdom in gezinnen kan uitgroeien tot
een bron van conflicten. Gezinsverzorgers kunnen onder
extreme druk komen te staan, wat een negatieve invloed
heeft op hun loopbaan.
“Er is veel gaande … wat ook de oplossing is,
solidariteit moet er een groot aandeel in hebben ….”
Georg Fischer, Europese Commissie
© Brdo Conferentie, Sloveens
Presidentschap, 28 - 29 april 2008
Daarom is het nuttig om gezinnen te helpen bij het bijstaan
Vandaag de dag leven bejaarde ouders en hun volwassen
van hun gezinsleden. Openbare beleidsvormen zijn nodig
kinderen vaak in elkaars onmiddellijke omgeving, maar
om ervoor te zorgen dat iedereen gezinsverzorging kan
niet in hetzelfde huishouden. Ze zijn emotioneel nauw met
combineren met werkgelegenheid. Gezinsvriendelijke be-
elkaar verbonden, ze onderhouden nauwe contacten en
leidsvormen moeten in het bijzonder nieuwe oplossingen
bieden elkaar hulp in verschillende vormen. Er vinden
stimuleren, gebaseerd op de rechten van zorgverleners en
vaak financiële transfers plaats, en dan vooral van de
stimuli voor werkgevers, en het werkgelegenheidsbeleid
ouders naar de kinderen. Deze transfers tonen aan dat
moet het arbeidspotentieel van de oudere generatie
het intergenerationeel pact in beide richtingen werkt: de
verstevigen.
generatie in de beroepsgeschikte leeftijd betaalt voor een
veilige oude dag van de vorige generatie en de oudere
Waarom solidariteit en samenwerking tussen generaties moeten
worden herbekeken en gestimuleerd om een eerlijke en duurzame
samenleving in de hedendaagse context te verzekeren
Het belangrijkste wapenfeit van de postindustriële samen-
In haar groenboek – Demografische veranderingen, bena-
leving van de 20ste eeuw is dat de levensverwachting
drukte de Europese Commissie in 2005 dat alle belang-
vandaag de dag veel hoger ligt. Dit zorgt er echter voor dat
hebbende partijen de veranderende leeftijdsstructuur van
de solidariteit tussen en onder generaties onder steeds
de Europese maatschappijen moeten aanpakken met gericht
meer druk komt te staan en dat nieuwe vragen rijzen over
onderzoek en gerichte inspanningen op zoek naar goede
de manier waarop de langdurige zorgbehoeften voor onze
oplossingen om de duurzaamheid van onze sociale stelsels
vergrijzende bevolking moeten worden aangepakt. Relaties
op lange termijn te garanderen. Zowel inter- als intragene-
tussen generaties veranderen snel en we moeten ervoor
rationele solidariteit moeten bovenaan de EU-agenda staan,
zorgen dat wat vandaag wordt beschouwd als een demo-
samen met sociale cohesie en duurzame ontwikkeling.
grafische uitdaging morgen wordt omgezet in een kans.
12
De toekomstige relaties tussen generaties zullen in ruime
Hoe zou het Europese sociale model er moeten uitzien?
mate afhankelijk zijn van het beleid dat gericht is op jonge
Deze veranderingen hebben een invloed op alle generaties
mensen, gezinnen en ouderen. Studies uit de afgelopen
in de vergrijzende Europese samenleving. Daarom moeten
15 jaar hebben voortdurend gewezen op de beslissende
intergenerationele solidariteit en samenwerking worden
invloed van het sociale en economische beleid op de inter-
herbekeken en deze overdenkingen moeten vooral betrekking
generationele uitwisseling, zowel op maatschappelijk vlak
hebben op zowel welvaartbeleid als sociale initiatieven.
als in gezinsverband. De hogere levensverwachting en het
dalende geboortecijfer hebben geleid tot een wijziging van
Sommige beleidsmakers zijn al beginnen nadenken over
de demografische gezinsstructuur, die zich vandaag de
deze evolutie. In België heeft de Koning Boudewijnstichting
dag uitstrekt over drie of vier generaties. Deze nieuwe
(KBS) het nadenken over intergenerationele solidariteit
structuur heeft geleid tot het fenomeen van de “sandwich-
gestimuleerd en kwamen de volgende vragen aan bod:
generatie”. Deze generatie wordt geconfronteerd met talrijke
hoe kunnen we de verschillende generaties stimuleren om
verplichtingen tegenover haar zeer oude familieleden en
samen te werken? Hoe kunnen we de tussengeneraties
tegenover haar kinderen en kleinkinderen. Vandaag de dag
helpen om een verbinding te vormen tussen alle generaties?
wordt ouderen een schuldgevoel aangepraat voor de
Hoe kunnen ouderen hun kennis en vaardigheden over-
problemen van de jongere generaties als gevolg van de
dragen op de jongere generaties? Hoe kunnen we senioren
welvaartskosten voor de financiering van de behoeften van
langer aan het werk houden? Hoe kunnen we ouderen
de oudere generaties. Dergelijke discussies en geschillen
helpen hun vaardigheden up-to-date te houden en anderen
pakken het probleem niet correct aan. Ze dragen niet bij
meer bewust maken van wat zij kunnen bijdragen? In welke
tot het zoeken naar oplossingen omdat ze het principe van
mate zal de vergrijzing van onze maatschappij de werking
de sociale bescherming ondermijnen en kunstmatige
ervan beïnvloeden?
barrières tussen generaties opwerpen.
Sociale samenhang wordt één van de grootste uitdagingen
als gevolg van de demografische en economische veranderingen in de komende decennia en zal de beleidsmakers
van de EU en de burgers ertoe dwingen hun visie op de rol
van gezinnen en ouderen te herzien. De hogere levensverwachting moet worden gezien als een groeimogelijkheid
en als een voordeel voor individuele burgers en de maatschappij in haar geheel.
Hoe kunnen we de tussengeneraties helpen om een
verbinding te vormen tussen alle generaties? Hoe kunnen
ouderen hun kennis en vaardigheden overdragen op
de jongere generaties? Hoe kunnen we senioren langer
aan het werk houden? Hoe kunnen we ouderen helpen
hun vaardigheden up-to-date te houden en anderen
meer bewust maken van wat zij kunnen bijdragen? In
welke mate zal de vergrijzing van onze maatschappij
de werking ervan beïnvloeden?
Om het met Spinoza te zeggen, we moeten onze verande-
Het antwoord op deze vragen heeft vaak iets afschrikwek-
rende demografie niet betreuren of toejuichen maar ze
kends, met een scenario waarin ons sociale zekerheidsstelsel
veeleer begrijpen om er op lange termijn een passend
bedreigd wordt door de daling van de werkende bevolking,
antwoord op te kunnen geven. De vraag is niet óf solidariteit
die met te weinig zal zijn om de pensioenen en allerhande
überhaupt bestaat, maar wat ermee gebeurt, in de eerste
ouderdomsuitkeringen nog te kunnen financieren. Zoals
plaats in de relaties tussen generaties. De globalisering en
Yaël Wischnevsky (Intergenerationeel netwerk van de
de postindustriële economie hebben een reeks sociale
Koning Boudewijnstichting) op de conferentie zei, is dit
veranderingen op gang gebracht die enerzijds de wel-
een negatief beeld dat stelt dat het intergenerationeel
vaartsstaat onder druk zetten en anderzijds hebben geleid
conflict bijna onvermijdelijk is. Als we echter een stelsel
tot het ontstaan van nieuwe sociale groepen die hulp en
van intergenerationele solidariteit in stand willen houden,
bijstand nodig hebben. Snelle veranderingen op het vlak
dan zullen we moeten leren deze vermeende bedreiging
van de samenleving en de welvaart hebben geleid tot
om te buigen tot een kans. Het is de hoogste tijd voor een
talrijke nieuwe behoeften. Hoe moeten we die aanpakken?
nieuw Sociaal Pact, dat bestemd is voor alle generaties
13
met hun eigen behoeften en hun verwachtingen en dat
kunnen blijven zorgen voor hun zorgbehoevende familieleden,
hen opnieuw écht bij de maatschappij betrekt. Vergrijzing,
voornamelijk thuis en bij voorkeur met hulp van sociale
een gevolg van de demografische ontwikkeling van onze
diensten.
maatschappijen, mag niet uitgroeien tot een bron van
segregatie, zoals voorheen wel het geval is geweest met
geslacht en etnische oorsprong. Toch mag het smeden
van banden tussen de generaties niet beperkt blijven tot
acties die op senioren gericht zijn. Alle generaties moeten
Uit onderzoek blijkt dat de meeste families willen
kunnen blijven zorgen voor hun zorgbehoevende familieleden, voornamelijk thuis en bij voorkeur met hulp
van sociale diensten.
hierbij worden betrokken. We hebben nood aan een nieuw
Intergenerationeel Pact dat steunt op drie fundamentele
Dit geldt wederom voornamelijk voor de nieuwe lidstaten
principes:
en in Zuid-Europa en is minder gebruikelijk in de Scandinavische landen, Nederland, België en Frankrijk. Hoewel
• Acties moeten geïntegreerd worden en alle aspecten van
er in heel Europa relatief weinig steun is voor een omvangrijke
het leven omvatten, inclusief werk, huisvesting, mobiliteit,
uitbreiding van de verpleegkundige verzorging en verpleging
sociale actie, zorg, plaatselijke en nationale politiek en
in een instelling. Gezinsverzorging heeft haar tekortkomingen,
vrijwilligerswerk;
aangezien vrouwen het moeilijk vinden om hun loopbaan
• Acties moeten universeel zijn en de verschillende generaties
te combineren met hun taak als verzorger. Er is een gebrek
betrekken: kinderen, jongeren, mensen van middelbare
aan systematische initiatieven voor de ondersteuning van
leeftijd en ouderen;
verzorgers met een vaste baan. Terwijl veel werkgevers
• Acties mogen niet gericht zijn op één bijzondere groep
maar moeten gebaseerd zijn op een uitwisseling tussen
de generaties.
tewerkstelling trachten te combineren met het ouderschap
van hun werknemers, nemen zeer weinig werkgevers initiatieven op het vlak van de zorg voor oudere gezinsleden,
zoals speciaal verlof of flexibele uren.
Terwijl veel werkgevers tewerkstelling trachten te
combineren met het ouderschap van hun werknemers,
nemen zeer weinig werkgevers initiatieven op het vlak
van de zorg voor oudere gezinsleden, zoals speciaal
verlof of flexibele uren.
Het in stand houden en versterken van de intergenerationele solidariteit zal afhangen van de wederzijdse steun van
betaalde en onbetaalde verzorgers, voor wie in de plaatselijke gemeenschappen goed geïntegreerde zorgdiensten
moeten worden uitgebouwd.
© Koning Boudewijnstichting, België
In de huidige demografische context zet de informele
zorgverlening de intergenerationele solidariteit onder druk
in bijna alle lidstaten van de EU, in het bijzonder in de
nieuwe lidstaten, waar zorg voor het overgrote deel wordt
verstrekt door familieleden. Deze gezinsverzorging is een
weerspiegeling van de solidariteit binnen en tussen generaties. Uit onderzoek blijkt dat de meeste families willen
14
De rol van de staat en de burgermaatschappij in intergenerationele
solidariteit en samenwerking
“Het Europese sociale model staat de economische
doelstellingen niet in de weg. Het is geen hindernis
voor het uitbouwen van een open en dynamische
markteconomie. Het is een productieve factor voor
het leveren van sterke economische prestaties. In
het Europese sociale model is het sociale beleid
het economische beleid.“
Anna Diamantopoulou, EU-Commissaris 2000
ontoereikend zijn. Vrijwilligersorganisaties kunnen een
sleutelrol spelen bij het vervullen van de behoeften van het
groeiend aantal zorgbehoevenden dat vandaag de dag
over onvoldoende middelen beschikt. Vele ouderen zijn
bereid om als vrijwilliger te werken en programma’s voor
actief ouder worden, zoals het programma dat de Duitse
federale overheid heeft gelanceerd om bejaarde vrijwilligers
te ondersteunen, moeten worden aangemoedigd.
We mogen niet vergeten dat we de demografische uitdaging
Zelfs al is het huidige gezin bijna overal in de EU nog
niet tot een goed eind kunnen brengen als we ons alleen
steeds een sterk netwerk, toch dient het beleid er speciale
toespitsen op de ouderen. Een van de doelstellingen van
aandacht aan te besteden om in staat te zijn de nodige
sociale bescherming is het stimuleren van een sterke
steun te verlenen aan alle gezinsleden. Een van de taken
solidariteit tussen en binnen generaties. Als mensen langer
van de staat is ervoor te zorgen dat mensen kunnen kiezen
leven en als ze in goede gezondheid verkeren, kunnen ze
om hun zorgbehoevende verwanten te verzorgen (bejaarde
iets langer dan voorheen werken om te vermijden dat de
ouders, jonge kinderen of een persoon met een handicap)
jongere generaties overbelast worden. Als we onze doel-
en hen kunnen beschermen en steunen. Door hen bijvoor-
stelling – een meer samenhangende maatschappij – willen
beeld de garantie te bieden dat zij hun job kunnen behouden
bereiken, moeten we een dialoog op alle niveaus, lokaal,
of weer opnemen nadat ze een tijd verlof hebben genomen.
nationaal en internationaal, op gang brengen waaraan alle
Het is tevens de verantwoordelijkheid van de staat om
generaties en alle groepen uit de samenleving deelnemen.
armoede op oudere leeftijd te voorkomen, voornamelijk
onder mensen wier loopbaan is onderbroken, een probleem
waarmee voornamelijk vrouwen hebben te kampen die
hebben moeten zorgen voor hun gezinsleden.
Samenwerking tussen de staat en de burgermaatschappij
wordt van cruciaal belang om ervoor te zorgen dat alle
zorgbehoevenden kunnen terugvallen op een stevig netwerk
van ondersteunende diensten. Naargelang de nationale of
plaatselijke voorkeuren is er ruimte voor openbare initiatieven,
initiatieven zonder en met winstoogmerk. Maar de staat
blijft verantwoordelijk om ervoor te zorgen dat alle diensten
kwalitatief en toegankelijk zijn voor iedereen die ze nodig
heeft. Zorgbehoevende mensen moeten de koopkracht
hebben zodat ze de zorgverlener en het type diensten
kunnen kiezen die ze nodig hebben en openbare ondersteuning is nodige wanneer de middelen van de persoon
© UPC Mouvement social des ainés, Régionale de Tournai-Passeurs de Mémoire,
Manuella Andrieu, België
15
In Finland werd in de late jaren 90 een intergenerationeel debat gehouden om te zien of mensen al dan
niet langer zouden moeten werken. Na deze gesprekken lanceerde Finland een nationaal programma om
tewerkstelling voor oudere werknemers te stimuleren, waarbij speciale aandacht ging naar het verbeteren
van de arbeids- en functionele capaciteiten van oudere werknemers. Dit programma bereidde een hervorming
van het pensioenstelsel voor dat van kracht werd in 2005. Zonder deze voorbereiding zou de hervorming niet
haalbaar zijn geweest. Er kwam een forum waarop alle sociale partners en alle niet-gouvernementele organisaties
konden nadenken over de noodzaak van cruciale veranderingen. De hervorming van het pensioenstelsel was
bedoeld om een evenwicht te brengen in de toekomstige ontwikkeling van de maatschappij, zodat jongere
generaties geen onredelijk hoog deel van de kosten van de vergrijzing zouden moeten betalen. Iedereen was
het ermee eens dat de belangrijkste doelstelling bestond uit het verlengen van de arbeidsduur met 2 tot
3 jaar en een aanpassing van de pensioenstelsels aan de nieuwe levensverwachting. De hervorming van het
pensioenstelsel gebeurde samen met de sociale partners en alle deelnemers waren enorm toegewijd. In de
lente van 2008 organiseerde de Finse regering het Nationaal Pensioenforum waarop de huidige problemen
van het pensioenbeleid werden behandeld, meer bepaald met het oog op de demografische veranderingen.
Hierdoor is een constructieve dialoog mogelijk en wordt er werk gemaakt van de steun voor de noodzakelijke
hervormingen.
Terttu Savolainen, Ministère des affaires sociales, Finlande
“Geef onze verbeelding de vrije loop”,
zoals een deelnemer het stelde
16
Vrijwilligerswerk:
Jong en oud als promotoren van sociale verandering
Negatieve stereotypen over ouder worden, ook in de media,
Dankzij hun vrijwilligerswerk doen jonge mensen door-
stellen ouderen voor als zwaar zieke mensen die afhanke-
gaans heel nuttige praktische ervaring op en ontwikkelen
lijk zijn van anderen en de maatschappij veel geld kosten.
ze hun inter-persoonlijke vaardigheden. Ouderen leren
Daarnaast is onze cultuur ook doordrongen van stereotypen
nieuwe vaardigheden en voelen zich gewaardeerd als ze
waarin jonge mensen worden afgeschilderd als onbe-
hun kennis en ervaring overdragen op jongere generaties.
trouwbaar, onervaren en zelfzuchtig. Dit doet afbreuk aan
Al dat leren en delen draagt bij tot de valorisatie van het
de grote bijdrage die zowel jonge als oudere vrijwilligers
menselijk kapitaal en is onmiddellijk in het voordeel van de
aan de maatschappij leveren en hoezeer zij de sociale
hele samenleving.
veranderingen stimuleren door hun vrijwilligerswerk. Het
meeste vrijwilligerswerk stimuleert de intergenerationele
solidariteit en samenwerking ofwel als een doel op zich of
door verschillende leeftijdsgroepen bij elkaar te brengen.
Wanneer verschillende generaties samenwerken en dezelfde
doelstelling nastreven, zorgt dit voor meer begrip tussen de
generaties en een constructievere manier van samenleven.
Vrijwilligerswerk is de snelste en meest praktische
manier om bij te dragen tot een betere levenskwaliteit
voor alle generaties en tot de ontwikkeling van een
meer samenhangende en zorgzame samenleving.
Volgens de media willen steeds meer burgers van alle
leeftijden vrijwilligerswerk doen, ook mensen met een
voltijdse baan. Vaak aangehaalde redenen zijn: de wens
om iets nuttigs te doen voor de samenleving, om in contact
te komen met mensen die eenzelfde visie op het leven
hebben, om mensen die het minder getroffen hebben
te helpen, enz. Vrijwilligerswerk is de snelste en meest
praktische manier om bij te dragen tot een betere levenskwaliteit voor alle generaties en tot de ontwikkeling van een
meer samenhangende en zorgzame samenleving.
Ik word graag als een gelijke behandeld door de
ouderen … we zijn samen om te werken.”
Karen Sheldon, 19 jaar, vrijwilligster bij het Britse Rode Kruis
© Sint-Janscollege Sint-Amandsberg- Gent, Peter Parmentier, België
17
Intergenerationele solidariteit
in moderne gezinsvormen
Hoewel het gezin in de meeste lidstaten de belangrijkste
Hoewel gendergelijkheid al dertig jaar in de wet is opgenomen,
bron van solidariteit tussen generaties blijft, zorgen de huidige
wordt het probleem van verzorging en solidariteit tussen
nieuwe maatschappelijke tendensen ervoor dat er een
gezinsleden gezien als een “genderproblematiek”. Als we
conflict ontstaat met de traditionele rol van het gezin. Meer
vrouwen vandaag echt meer gelijke kansen willen geven,
vrouwen in het arbeidsproces, de toenemende mobiliteit
moeten de verantwoordelijkheden op het vlak van zorgver-
van werknemers en nieuwe gezinsvormen (een hoger aantal
lening beter worden verdeeld tussen beide partners van
eenoudergezinnen, scheidingen, nieuw samengestelde
het gezin en dit nieuwe evenwicht zou moeten worden
gezinnen, enz.), het zijn allemaal nieuwe uitdagingen voor
ondersteund door nieuwe beleidsvormen voor het gezin op
de intergenerationele solidariteit binnen het gezin.
basis van actief burgerschap en gelijkwaardige deelneming
van allen. Geschikte verzorging voor zorgbehoevenden is
Doordat gezinsverzorgers voornamelijk vrouwen en
50-plussers zijn, zorgt hun stijgende werkgelegenheidsgraad ervoor dat er nieuwe beleidsvormen en
middelen moeten komen om hen in staat te stellen
werk en gezin te combineren en om de intergenerationele solidariteit binnen de hedendaagse gezinnen
te bevorderen.
niet enkel een technische, financiële en organisatorische
kwestie. Het roept ook belangrijke ethische vragen op. De
Europese Vrouwenlobby lanceerde een campagne genaamd
“Who Cares”1 om te wijzen op de enorme moeilijkheden
van miljoenen vrouwen van alle leeftijden die nog steeds
het overgrote deel van de informele zorg op zich nemen.
Ondanks de culturele verschillen tussen de lidstaten op
het vlak van de rol van het gezin, moeten de lidstaten en
Om de gevolgen van de vergrijzing op de openbare uitgaven
de sociale actoren, wanneer ze nadenken over deze ver-
te beperken hebben alle lidstaten de neiging om de waarde
schillen, de nodige voorzichtigheid aan de dag leggen om
van het gezin en zijn mogelijkheden voor de solidariteit te
nieuwe benaderingen voor te stellen die ervoor zorgen dat
“herontdekken”. Tezelfdertijd proberen regeringen meer
vrouwen niet langer verplicht worden om het overgrote
vrouwen in de arbeidsmarkt in te schakelen en oudere
deel van de zorg op zich te nemen - in hun eigen nadeel.
werknemers “te stimuleren” om langer te blijven werken.
Doordat gezinsverzorgers voornamelijk vrouwen en 50-
COFACE,2 de Confederatie van gezinsorganisaties in de
plussers zijn, zorgt hun stijgende werkgelegenheidsgraad
Europese Unie, voert een campagne voor meer erkenning op
ervoor dat er nieuwe beleidsvormen en middelen moeten
Europees vlak voor de rol van gezinnen bij het verstevigen
komen om hen in staat te stellen werk en gezin te combi-
van solidariteit tussen generaties en om de mensen bewust
neren en om de intergenerationele solidariteit binnen de
te maken van de behoeften van moderne gezinnen. De
hedendaagse gezinnen te bevorderen. Gezinsvriendelijke
Europese Alliantie voor het Gezin3 is een nieuw Europees
beleidsvormen zijn nodig om tegemoet te komen aan de
initiatief dat moet helpen bij het bepalen van goede prak-
behoeften van eenoudergezinnen en gezinnen van twee-
tijken en innovatieve beleidsvormen ter ondersteuning van
verdieners met jonge kinderen. Zo wordt in een aantal
nieuwe gezinsvormen.
lidstaten het ouderschapsverlof bijvoorbeeld uitgebreid tot
de grootouders. Een ander voorbeeld is het zorgverlof
dat werknemers kunnen opnemen om een ernstig ziek
familielid te verzorgen. Dergelijke initiatieven blijven echter
uitzonderingen en de meeste gezinnen, meer bepaald vrouwen, moeten zorgen voor hun zorgbehoevende familieleden.
ampagne van de Europese Vrouwenlobby: http://www.womenlobby.
C
org/site/1actions.asp?DocID=1836&v1ID=&RevID=&namePage=&page
Parent=&DocID_sousmenu=
2
Confederation of Family Organisations in the EU (Confederatie van
gezinsorganisaties in de EU): http://www.coface-eu.org
3
Europese Alliantie voor het Gezin: http://ec.europa.eu/employment_
social/families/european-alliance-for-families_en.html
1
18
Vernieuwde vormen en goede praktijken
van intergenerationele solidariteit en samenwerking
In verschillende landen wordt gewerkt aan talrijke
nieuwe intergenerationele programma’s en er is een
toenemende interesse vanwege jongeren en ouderen
om aan dergelijke activiteiten deel te nemen.
Zoals eerder vermeld, vormen demografische en sociale
veranderingen in de Europese samenlevingen een uitdaging
voor de traditionele vormen van intergenerationele solidariteit
in het gezin. De burgermaatschappij speelt een steeds
belangrijker wordende rol in het bewaren van de sociale
cohesie van lokale gemeenschappen in onze vergrijzende
Europese maatschappijen en in het leveren van alternatieve
pistes voor intergenerationele solidariteit. In verschillende
landen zijn intergenerationele programma’s en projecten
geëvolueerd van het lenigen van de behoeften van diegenen
die door de maatschappij zijn uitgesloten en geïsoleerd, tot
projecten waarin zowel jonge als oudere generaties worden
betrokken in activiteiten waaruit beide voordeel halen. In
verschillende landen wordt gewerkt aan talrijke nieuwe intergenerationele programma’s en er is een toenemende
interesse vanwege jongeren en ouderen om aan dergelijke
activiteiten deel te nemen. Voor deze nieuwe vormen van
solidariteit in de plaatselijke gemeenschap moet echter wel
de nodige ruimte worden voorzien in plaatselijke centra
waar de generaties elkaar kunnen ontmoeten. Ze hebben
ook nood aan financiële steun om de lopende kosten, zoals
personeels- en transportkosten van de vrijwilligers, enz., te
dekken. Om dergelijke projecten te laten slagen is het dan
ook zeer belangrijk dat de plaatselijke autoriteiten eraan
deelnemen. Steun vanuit de politiek en de gemeenschap
is nodig om ervoor te zorgen dat dergelijke projecten op
lange termijn kunnen uitgroeien tot duurzame projecten.
“Voor de opvoeding van
een kind is een heel
dorp nodig.”
Afrikaans spreekwoord
Burgers van alle leeftijden dragen op verschillende manieren
bij tot de samenleving: via betaalde tewerkstelling alsook
door vrijwilligerswerk en het zorgen voor anderen.
“Het project “Leven en Samen Leven” is een
alternatief huisvestingsprogramma dat jonge
universitairen helpt een onderkomen te vinden
bij alleenstaande bejaarden die nood hebben aan
gezelschap. Het werd in 1996 opgestart als een
proefproject in een wijk in Barcelona en is
vandaag verspreid in 27 steden in 6 autonome
gemeenschappen en 31 universitaire centra over
heel Spanje. Het programma stimuleert de
uitwisseling tussen ouderen die jongeren in huis
willen nemen tijdens het academiejaar in ruil voor
gezelschap en persoonlijke hulp met instemming
van de student. Het intergenerationeel samenlevingsprogramma Viure I Conviure biedt een oplossing
voor het probleem van geïsoleerde ouderen op
zoek naar gezelschap en de behoefte van studenten
op zoek naar een aangenaam en goedkoop
onderkomen. De ontwikkeling van waarden als
solidariteit, verdraagzaamheid en respect zijn
enkele sleutelelementen van het programma die,
samen met de uitwisseling van culturen, nationaliteiten, geloof en politieke opvattingen die tot
stand komt tijdens de tijd die men samen doorbrengt, leiden tot een ervaring die kan uitmonden
in een band die even sterk is als een band die tot
stand komt in een natuurlijk gezin.
Naast de uitwisseling van culturen, nationaliteiten, geloof en politieke opvattingen die tot
stand komt tijdens de periode die men samen
doorbrengt, leidt ook de ontwikkeling van waarden
als solidariteit, verdraagzaamheid en respect enkele sleutelelementen van het programma tot een ervaring die kan uitmonden in een band
die even sterk is als een band zoals gevormd in
een natuurlijk gezin.”
Josep Solans, Viure I Conviure , Barcelona, Spanje
© Fédération des seniors,
Catherine Hullens, België
19
Er worden innovatieve maatregelen ingevoerd om de samen-
Onder de innovatieve maatregelen vallen voorts ook projecten
werking tussen generaties te ondersteunen, waaronder de
om de gebouwde omgeving en de stadsplanning aan te pas-
erkenning van vrijwilligerswerk, financiële ondersteuning
sen aan de behoeften van groepen van alle leeftijden, om zo
door belastingverlaging en het promoten van oplossingen
zelfstandig wonen van ouderen, actief samenwonen en we-
in het voordeel van beide partijen, zoals intergenerationele
derzijdse ondersteuning tussen generaties te stimuleren.
huisvestingsprojecten of het samenwonen van studenten
en bejaarden.
Tewerkstelling
voor alle leeftijden en flexizekerheid
De Europese Werkgelegenheidsstrategie wil de arbeidsduur
Het hele debat over flexizekerheid moet horizontaal worden
verlengen. Met andere woorden, de lidstaten wordt ge-
gevoerd en mag niet enkel handelen over werkgelegenheid,
vraagd hun uiterste best te doen om jonge mensen sneller
maar ook over sociale diensten, infrastructuur, economie,
op de arbeidsmarkt te brengen en oudere werknemers
onderwijsbeleid en opleiding. De flexizekerheidaanpak moet
enkele jaren langer te laten werken. Dit wordt vandaag
gebaseerd zijn op intergenerationele solidariteit en moet
de dag gezien als de sleutel om de duurzaamheid van
de behoeften van alle leeftijdsgroepen aanpakken, zodat
onze stelsels van sociale bescherming op lange termijn te
ze elkaar wederzijds kunnen steunen.
waarborgen. Of de lidstaten erin zullen slagen de mensen
langer aan het werk te houden zal van het grootste belang
Alle leeftijdsgroepen hebben nood aan meer zekerheid en
zijn voor de toekomstige solidariteit en sociale samenhang.
flexibiliteit, en de slagzin “betere banen voor meer mensen”
moet de algemene doelstelling zijn. Velen vrezen echter
Met andere woorden, de lidstaten wordt gevraagd
hun uiterste best te doen om jonge mensen sneller op
de arbeidsmarkt te brengen en oudere werknemers
enkele jaren langer te laten werken.
dat het flexizekerheidconcept zou kunnen leiden tot een
belangenconflict, daar waar er meer aandacht zal zijn voor
flexibiliteit voor de werkgevers dan voor zekerheid voor de
werknemers, en het flexizekerheidbeleid zou zelfs kunnen
leiden tot deregularisering. Over het principe lijkt dan wel
Uit onderzoek is gebleken dat zowel jonge als oudere
een algemene consensus te bestaan, in de praktijk zijn er
werknemers dezelfde problemen ondervinden, zoals
ernstige problemen, vooral dan in sommige lidstaten. De
discriminatie op grond van leeftijd bij aanwerving en moei-
oplossing zou kunnen liggen in een goede combinatie van
lijkheden om werk en gezin te combineren.
meer flexibiliteit en meer zekerheid, gesteund door een
sociale consensus die tot stand is gekomen in nauw overleg
“Uit onderzoek is gebleken dat zowel jonge als
oudere werknemers dezelfde problemen ondervinden, zoals discriminatie op grond van leeftijd
bij aanwerving en moeilijkheden om werk en
gezin te combineren. Beide leeftijdsgroepen zijn
even hard begaan met gezondheids- en veiligheidskwesties. Slechte arbeidsomstandigheden
hebben een invloed op alle leeftijdsgroepen en
beïnvloeden het vermogen van de werknemers
om actief te blijven op de arbeidsmarkt.”
Bettina Scharzmayr, Europees Jeugdforum
met de burgermaatschappij en de sociale partners.
© Woon- en Zorgcentrum De Regenboog, Zwijndrecht België
20
Langdurige zorg (LZ):
Nieuwe uitdaging voor
samenlevingen en een nieuw
zorgparadigma
Durf ik oud worden? Ja, als:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Ik word aanzien als een individu.
Ik niet word gediscrimineerd.
Mijn waardigheid bewaard blijft.
Mijn zelfbeschikkingsrecht wordt gerespecteerd – praat niet over mijn hoofd en betrek me bij de
beslissingen die me aangaan.
Mijn familie wordt geleerd hoe ze met mijn behoeften moet omgaan – hoe ze mijn wensen moet
interpreteren als ik dementerend ben, hoe ze de technische hulp moet gebruiken als ik die nodig heb.
Ik kan kiezen waar ik leef – thuis of in een rusthuis waar ik gezelschap en zekerheid vind.
Ik op bekwaam personeel kan rekenen – in de opleiding van iedereen die in de ouderenzorg werkt zouden
geriatrie en gerontologie moeten worden opgenomen.
Ik op empathisch personeel kan rekenen – mensen die mijn gedachten en wensen kunnen lezen, mensen
die zich “in mijn schoenen” kunnen plaatsen.
Ik alleen de geneesmiddelen krijg die goed voor me zijn – de doses moeten worden aangepast aan de
werking van mijn nieren en ik zou geen geneesmiddelen mogen krijgen die worden afgeraden aan ouderen.
Ik mag evenmin geneesmiddelencombinaties krijgen die het risico op gevaarlijke wisselwerkingen verhogen.
Ik tandverzorging krijg zodat ik geen slechte adem riskeer. Ik mijn kleinkinderen kan kussen.
Ik niet moet blijven liggen met vieze luiers.
Ik lichaamsbeweging krijg zodat ik zelf naar het toilet kan blijven gaan.
Ik lekker eten krijg en het samen met anderen kan opeten in aangenaam gezelschap.
Mijn dagen goed gevuld zijn.
Ik kan luisteren naar de muziek die ik leuk vind.
Ik niet bang moet zijn voor misbruik en verwaarlozing.
Ik zeker ben dat mijn zelfbeschikkingsrecht wordt gerespecteerd, ook tijdens mijn laatste dagen de geneeskunde is vandaag tot veel in staat maar ik wil misschien niet dat mijn leven wordt verlengd
en ik hierdoor meer moet lijden.”
Barbro Westerholm, Chair Health Expert Group, AGE and Member of the Swedish Parliament
Langdurige zorg is een sociaal risico waartegen collectief
de proppen komen op dit domein. De conferentie die in
moet worden opgetreden. Het is echter een probleem dat
2005 werd georganiseerd onder voorzitterschap van Luxem-
veel moeilijke vragen oproept. We kunnen niet verwachten
burg stelde reeds dat als de lidstaten veel individu’s niet
dat individuele burgers met doeltreffende antwoorden op
wilden opzadelen met risico’s die ze niet zouden aankunnen,
21
ze op zoek moesten gaan naar begrijpelijke oplossingen om
werkgelegenheidscijfers of op het inkomen van het individu
tegemoet te komen aan de behoeften van de langdurige
maar op de diensten die de persoon nodig heeft. In
zorg en moesten toegeven dat zorgbehoevendheid een
verschillende lidstaten is een belangrijke nieuwigheid
sociaal risico is dat moet worden gedekt als de vijfde tak
ingevoerd: zorgbehoevenden ontvangen een uitkering en
van sociale bescherming - een begrip dat wordt gebruikt
ze kunnen zelf beslissen welke diensten ze willen of moe-
door veel lidstaten - waarvoor systematische publieke
ten krijgen. Het oude paradigma vrijwaart dienstverleners.
tussenkomst vereist is.
Het bezorgde hen de middelen en maakte hierdoor de
mensen die deze diensten nodig hadden afhankelijk van
Meer transparante wisselwerkingen en komen tot samen-
dienstverleners en hield een beschermcultuur in stand.”
werkingen tussen de verschillende beleidsvormen helpen
de juiste sociale bescherming te bieden tegen risico’s op
Deze nieuwe benadering leidde tot een reeks zeer prakti-
het vlak van gezondheidszorg en langdurige zorg. Het
sche sociale en economische problemen die moeten
promoten van gezonde en actieve levenswijzen, gezond-
worden aangepakt op een manier die voor alle generaties
heid en veiligheid op het werk en meer preventieve zorg,
eerlijk is. De basispremisse is dat zorg niets speciaals is.
evenals aandacht voor gezondheidskwesties in alle beleids-
Het slaat niet op slechts een kleine groep mensen. Het is
vormen, is een win-winstrategie.
een algemeen probleem dat iedereen aanbelangt. Op een
gegeven moment in ons leven zullen we allemaal zorg
Als de lidstaten veel individu’s niet willen opzadelen
met risico’s die ze niet zouden aankunnen, moeten ze
op zoek gaan naar begrijpelijke oplossingen om tegemoet te komen aan de behoeften van de langdurige
zorg en moeten ze toegeven dat zorgbehoevendheid
een sociaal risico is dat moet worden gedekt als de
vijfde tak van sociale bescherming - een begrip dat
wordt gebruikt door veel lidstaten - waarvoor systematische publieke tussenkomst vereist is.
moeten aanvaarden en we zijn hopelijk ook allemaal in
staat om anderen te verzorgen. Zorg maakt integraal deel
uit van ons dagelijks leven, wat betekent dat we ons erop
moeten voorbereiden en het moeten plannen. Ieder van
ons kan er plotseling mee te maken krijgen, zonder dat
het gepland is. In tegenstelling tot voorbereiding op het
moederschap of ouderschap - die doorgaans wel gepland
en welgekomen zijn - is de zorg voor een zorgbehoevend
familielid dus vaak iets onverwachts, waarop we niet
voorbereid zijn.
Er is een algemene en positieve tendens om ouderen te
helpen zodat ze zo lang mogelijk in hun eigen huis en in
In het kader van de Open Coördinatiemethode Sociale
hun eigen gemeenschap kunnen blijven wonen. Deze
Insluiting en Bescherming stemden de lidstaten er in 2007
benadering geniet de voorkeur van de meeste ouderen en
mee in om te zorgen voor “toegankelijke, hoogwaardige en
is kostenbesparend, aangezien verzorging in een instelling
duurzame gezondheidszorg en langdurige zorg”. Deze
duurder is dan thuis- of gemeenschapszorg. Toch is de
rechten staan eveneens vermeld in het Handvest van de
infrastructuur voor gemeenschapsdiensten in veel landen
Grondrechten van de Europese Unie4 en in het Europees
vaak nog ontoereikend en dit gebrek aan gemeenschaps-
Sociaal Handvest5 van de Raad van Europa (met name
diensten resulteert in een overbelasting van de mensen
artikel 23 betreffende het “recht van ouderen op sociale
van middelbare leeftijd en de “jongste” ouderen. Geen
bescherming”).
enkele lidstaat kan hiervoor blind zijn.
Zoals Vito Flaker benadrukte: “het concept van geïntegreerde zorg wint in heel Europa terrein en het tracht de
noodzakelijke bruggen te bouwen tussen gezondheidszorg
en sociale diensten, waaronder onderwijs, enz. Vandaag is
het zorgconcept gebaseerd op de behoeften en wensen
van het individu in plaats van op de diagnose van zijn/haar
toestand. De voorziene middelen zijn niet gebaseerd op de
andvest van de Grondrechten van de Europese Unie: http://eur-lex.
H
europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2007:303:0001:0016:NL:PDF
5
Herzien Europees Sociaal Handvest van 1996: http://conventions.coe.
int/Treaty/Commun/QueVoulezVous.asp?NT=163&CM=7&DF=26/10/20
08&CL=ENG
4
22
“In Midden- en Zuid-Europa worden zorgbehoevenden vaak verzorgd door gezinsleden, meer bepaald
vrouwen. De vele zorguren betekenen een zware lichamelijke, psychologische en financiële last voor de
gezinszorgers. In deze landen is er eveneens een groot gebrek aan openbare diensten om gezinsverzorging
te ondersteunen. Hierdoor behoren de mensen die verzorging nodig hebben en de mensen die in deze
omstandigheden zorg verlenen tot de meest kwetsbare groepen in de maatschappij. Wanneer we het
dienstenaanbod van de openbare sector en de privézorgverleners bekijken, kunnen we enkel vaststellen dat
er een aanzienlijk tekort is. Langdurige zorg wordt niet aanzien als een specifiek sociaal risico. Het wordt
ergens geplaatst tussen gezondheidszorg en sociale bescherming, wat regelmatig leidt tot problemen op
het vlak van financiering. De versnippering wordt ook veroorzaakt door een verdeling van de bevoegdheden,
aangezien veel landen een decentralisering hebben doorgemaakt die ervoor heeft gezorgd dat plichten zijn
overgeheveld naar lagere regio’s, zonder dat de financiering van deze diensten echter is gevolgd.
Kan de situatie dan worden verbeterd? Langdurige zorg moet worden erkend als een sociaal risico in plaats
van als een privaat, individueel risico zoals het vandaag de dag in deze landen het geval is. Hiervoor is
meer lobbywerk, meer publieke discussie met alle relevante hoofdrolspelers en meer publieke zichtbaarheid nodig. Bovendien moet de technische en organisatorische structuur worden opgebouwd en moeten
nieuwe methodes en praktijken worden ontwikkeld. Tot slot moet het probleem van de middelen worden
besproken en moet hierover een akkoord worden bereikt, aangezien er wel een breed akkoord is gesloten
over de nood aan langdurige zorgvoorzieningen, maar er is veel minder eensgezindheid over de middelen
om deze doelstelling te bereiken.”
August Österle, Economische Universiteit van Wenen, Oostenrijk
Hoe langdurige zorg duurzaam
en eerlijk maken voor alle generaties
De duurzaamheid op lange termijn van hun LZ-stelsels is
Intergenerationele solidariteit en solidariteit tussen gezonde
één van de grootste uitdagingen voor alle lidstaten. Als van
en zieke mensen, tussen arm en rijk, zijn van vitaal belang
één generatie wordt verwacht dat zij de grootste last draagt
voor een samenhangende maatschappij en om te vermijden
van de verzorging van de andere generaties, zal dit leiden
dat de kosten voor de ziekte en afhankelijkheid worden
tot intergenerationele conflicten. De vraag is hoe er een
afgewenteld op de individuele burgers en hun gezinnen.
evenwicht voor de druk van de LZ kan worden gevonden
LZ-diensten moeten zich toeleggen op de zorgbehoevende
tussen de staat, de privésector en het gezin. Er is geen
en het menselijk aspect mag niet ten koste gaan van de
eenduidige oplossing en het antwoord zal verschillen van
zoektocht naar financieel evenwicht.
land tot land, naargelang de verwachtingen van de burgers
en het culturele/wettelijke kader. Er zijn echter enkele goede
praktijken die het overwegen waard zijn, zoals van LZ een
afzonderlijk risico voor de sociale zekerheid maken dat moet
worden gedekt door het stelsel van sociale bescherming.
De erkenning dat het voor zeer oude mensen beter is om
zo lang mogelijk in hun vertrouwde omgeving te blijven
betekent dat in de toekomst niet alleen speciale aandacht
moet worden besteed aan de ouderen in kwestie maar ook
aan de mensen die deze ouderen helpen, met name hun
verwanten en hun naasten. Voorbeelden van geschikte
diensten zijn:
23
• Diensten die zicht richten tot de groep van “50- tot 70-
•D
iensten ter compensatie van hun lichamelijke of andere
jarigen” en die de overgang van werken naar actieve
(functionele) handicaps, advies over zorg en gezond-
deelname aan het gemeenschapsleven na het pensioen
heidszorg, de organisatie van vervoer, voedselbedeling
vergemakkelijken en organiseren;
en maaltijden aan huis;
• Diensten die ervoor zorgen dat de ouderen deel blijven
•D
iensten voor een uitgebreide thuisverzorging.
uitmaken van de gemeenschap door hun activiteiten
thuis en in activiteitencentra, intergenerationele centra,
adviescentra, ... te steunen;
• Diensten die ervoor zorgen dat ouderen en hun verwanten kunnen werken aan zelfhulp en wederzijdse bijstand
thuis, woongemeenschappen, advies met betrekking tot het
aanpassen van de woning aan de noden van de ouderen;
• Diensten voor gezondheidspreventie en huisbezoeken
aan ouderen (gerontologie, geriatrische afdelingen, vaccinatie);
Op het vlak van verzorging in een instelling:
•G
eschikte en betaalbare rusthuizen;
•D
iensten voor de acute behandeling van ouderen in het
ziekenhuis;
•D
iensten voor tijdelijke vervangende hulp, verpleegafdelingen in ziekenhuizen voor korte opname om gezinszorgers
te ontlasten;
•G
oede palliatieve zorgen om waardig sterven mogelijk te
maken, psychologische en spirituele zorg.
Kwaliteitsvolle langdurige
zorg voor zorgbehoevenden van alle leeftijden
Ervoor zorgen dat iedereen toegang heeft tot een hoog-
Niet alleen ouderen hebben te maken met zorgbehoe-
waardige, toegankelijke en duurzame gezondheidszorg is
vendheid, er zijn ook mensen in andere leeftijdsgroepen
een essentieel onderdeel van het Europese sociale model.
die speciale zorgen nodig hebben. Toch is het nog steeds zo
Om te komen tot een hoogwaardige LZ en deze te behouden,
dat ouder worden de kans op afhankelijkheid van anderen
maken de lidstaten gebruik van verschillende instrumenten:
vergroot, als afhankelijkheid wordt gedefinieerd als de nood
kwaliteitsnormen, bv. minimale structurele en procedurele
aan hulp bij basisbehoeften en dagelijkse handelingen over
vereisten voor zorgverleners (richtlijnen) of aangepaste
een langere periode. Uit statistieken blijkt dat er in 2004
huisvestingsnormen, erkenning of certificering van zorg-
12,6 miljoen zorgbehoevende mensen waren in Europa, dat
verleners, systemen voor de kwaliteitscontrole.
17% van de 65-plussers een handicap had. Deze cijfers
verschilden sterk van land tot land: 15% in Oostenrijk en
Een zorgaanpak waarin de gebruiker centraal staat is nodig
Zweden en meer dan 30% in het Verenigd Koninkrijk;
om de kwaliteit te verbeteren en ervoor te zorgen dat de
meer vrouwen dan mannen, waarschijnlijk door de lagere
gebruiker tevreden is. Dit betekent diensten op maat en
levensverwachting van mannen, die langer kunnen terug-
de rechten van de gebruiker vrijwaren, keuzevrijheid en
vallen op de steun van hun partner. De toekomst is ondui-
betrokkenheid bij de besluitvorming. Nieuwe informatie- en
delijk. Door de stijgende levensverwachting en de toename
communicatietechnologieën (ICT) en aangepaste huisves-
van het aantal eenoudergezinnen verwacht men een
tingsvoorwaarden kunnen eveneens bijdragen tot zelfstandig
toename van de vraag naar LZ-diensten. De algemene
thuiswonen en diensten die meer op de gebruiker zijn gericht.
gezondheid van de Europese bevolking verbetert echter
wel; aangezien de levensverwachting van mannen lichtjes
24
sneller stijgt dan die van vrouwen zullen ze ook elkaar langer
kan gemakkelijk worden overgeheveld naar andere EU-
kunnen helpen. Tot slot worden ook nieuwe vormen van
lidstaten. Dit document verdient onze bijzondere aandacht
samenleven populair bij de ouderen, zoals woongemeen-
omdat het de nadruk legt op de kwaliteit van thuiszorg-
schappen en nieuwe vormen van buurthulp. Er moet worden
diensten voor zorgbehoevende personen.
gewerkt aan een nieuwe aanpak van het sociale beleid om
te komen tot nieuwe vormen van ondersteuning, hulp,
LZ-diensten worden een belangrijke markt in de Europese
zorg, huisvesting en sociale diensten die zijn aangepast
Unie. Naar onze mening zijn het niet zomaar diensten,
aan deze groeiende behoeften.
maar diensten van algemeen belang. Deze diensten worden
steeds gespecialiseerder en zorgen ervoor dat de gebruikers
Het Duitse handvest voor de rechten van mensen die
thuis kunnen blijven wonen en een zelfstandiger leven
nood hebben aan langdurige zorg en bijstand is hiervan
kunnen leiden. Of de dienstverlening nu plaatsvindt in een
een voorbeeld. Het gaat over de rechten van iedereen die
instelling, gemeenschap of thuis, het is van cruciaal belang
afhankelijk en zorgbehoevend is geworden. Artikel 1 over
dat de menselijke waarden en waardigheid worden ge-
zelfbeschikking en zelfhulp handelt over het recht van de
waarborgd en gestimuleerd. LZ-trekkers moeten het heft
zorgbehoevende persoon op de juiste steun om zo lang
in eigen handen leren nemen en afhankelijkheid moet
mogelijk zelfstandig te kunnen leven. Het handvest bespreekt
worden teruggedrongen en voorkomen. Hiervoor moet het
ook het recht op psychologische en mentale integriteit,
personeel een gepaste en proactieve opleiding krijgen en
vrijheid en veiligheid (artikel 2), privacy (artikel 3), zorg,
is een doeltreffend kwaliteitsmanagement nodig. Door de
steun en behandeling (artikel 4), informatie, advies en toe-
huidige personeelstekorten op dit vlak zijn beter gecoördi-
lichting (artikel 5), communicatie, respect en deelname
neerde en verwante diensten nodig, waarbij technologie
aan het sociale leven (artikel 6), het recht op een religieus
een steeds belangrijkere rol kan spelen indien ze wordt
en cultureel leven en geloof (artikel 7) en waardig sterven
gebruikt met het oog op een betere dienstverlening (en
(artikel 8). Dit zeer concrete en praktijkgerichte handvest
niet enkel om de kosten te verlagen).
© Ligue des Familles de Bertrix, Marianne Haineaux, België
25
Human resources
in de langdurige zorg
Een van de hoofdoorzaken van de beperkte toegang tot
nieuwe opleidingen, zowel aan de basis als wat voortgezette
kwaliteitszorg is het gebrek aan geschoold personeel. Alle
opleidingen betreft. We zullen meer aandacht moeten
lidstaten hebben met dit fenomeen te kampen, waardoor
hebben voor de lagere gezondheidswerkers omdat we de
de tendens ontstaat om de verantwoordelijkheid voor de
neiging hebben hun gebrek aan loopbaanmogelijkheden
zorgverlening bij de familie te leggen. Zelfs in de meest
en jobtevredenheid uit het oog te verliezen. Al te vaak bekleden
ontwikkelde lidstaten staan vandaag de dag de gezinsverzor-
zij jobs zonder toekomstperspectieven, zonder doorgroei-
gers nog steeds in voor het grootste deel van de zorg. Daarom
mogelijkheden op persoonlijk of professioneel vlak. Deze
is het essentieel om gezinsverzorgers uitzicht te bieden op
mensen staan in voor het leeuwendeel van de langdurige
een leven dat even hoogwaardig is als dat van de rest van de
zorg en zijn, ondanks hun beperkte opleiding, toch zeer
maatschappij. Eurocarers heeft tien richtlijnen gepubliceerd
toegewijd en ervaren. We moeten hiermee rekening houden
om te duiden op de behoeften van informele zorgverleners
als we hen willen behouden en jonge mensen als gezond-
die, indien hieraan wordt voldaan, het landschap van de
heidswerkers willen aantrekken.
6
langdurige zorgverlening moeten veranderen in het voordeel
van de zorgverleners. Volgens deze tien richtlijnen hebben
informele zorgverleners nood aan: erkenning, sociale inslui-
6
Eurocarers: http://www.eurocarers.org/
ting, gelijke kansen, keuze, informatie, begeleiding, bijstand en
opleiding, ondersteuning, vrije tijd, verenigbaarheid van
zorg en werk, gezondheidsbevordering en -bescherming,
financiële zekerheid (inclusief vergoeding).
“Om de demografische uitdaging in Europa aan te
gaan zullen we alle beschikbare menselijke middelen
moeten gebruiken. Van de conciërge tot de dokter, ze
moeten allemaal bijdragen tot het vrijwaren van onze
welvaart.”
Fritz Tjadens, Vilans – Kenniscentrum voor Langdurende Zorg,
Nederland
Om de demografische uitdaging in Europa aan te gaan zullen
we alle beschikbare menselijke middelen moeten gebruiken.
Van de conciërge tot de dokter, ze moeten allemaal bijdragen
tot het vrijwaren van onze welvaart. Allen betrokken in de
zorgverlening moeten beter met elkaar communiceren.
Door de professionalisering en de veranderingen in de
zorgsector is er nood aan nieuwe praktische en managementvaardigheden, waaronder het organiseren van een
andere samenstelling van de competenties en klantgerichtheid. Het vernieuwen van het werk impliceert tevens
© Bouauet Garni, Beeldenstorm-Anderlecht, België
26
De weg voorwaarts
Valérie Létard
Staatssecretaris voor Solidariteit
Frankrijk
“We moeten de manier waarop we naar jonge
mensen kijken en de rol van vrouwen en senioren
in onze samenleving herbekijken. We moeten er
eveneens voor zorgen dat onze stelsels van sociale
bescherming en onze pensioenstelsels op lange
termijn betaalbaar blijven.”
Valérie Létard, Frans staatssecretaris voor Solidariteit
Uit de conferentie is gebleken dat intergenerationele solidariteit een essentieel onderdeel is van het Sociale Europa
waaraan we samen werken. Europa ondervindt sociale
veranderingen die een invloed hebben op de relaties tussen
generaties, als gevolg van een stijgende mobiliteit en veranderende gezinspatronen.
We moeten de manier waarop we naar jonge mensen kijken
en de rol van vrouwen en senioren in onze samenleving
herbekijken. We moeten er eveneens voor zorgen dat onze
stelsels van sociale bescherming en onze pensioenstelsels
op lange termijn betaalbaar blijven.
We moeten de enorme bijdrage van ouderen aan de maatschappij erkennen, ze zorgen voor hun kleinkinderen en
Valérie Létard,
Staatssecretaris voor Solidariteit
Frankrijk
hun hoogbejaarde ouders, ze zorgen voor de solidariteit
binnen het gezin. We moeten hen helpen om actief betrokken
te blijven in onze maatschappij en om gezond oud te worden.
We moeten hen de nodige diensten aanreiken zodat ze zo
lang mogelijk zelfstandig kunnen leven in hun eigen omgeving.
27
Bovendien moeten we hen, wanneer ze te zorgbehoevend
Ik zou willen wijzen op de cohesie van de prioriteiten
worden, hoogstaande professionele zorg aanbieden, thuis
die werden bepaald onder het voorzitterschap van het
en in hun gemeenschap of in een instelling. Daarom
trio Frankrijk, de Tsjechische Republiek en Zweden. Deze
moeten we meer gezondheidswerkers opleiden en ervaren
continuïteit is naar mijn mening essentieel om ons te
gezondheidswerkers aanwerven en in dienst houden.
helpen deze uitdaging op lange termijn, waarvoor een
gecoördineerde reactie nodig is, tot een goed einde te
Om de uitdaging van de hogere levensverwachting aan te
brengen.
gaan en tegemoet te komen aan de behoeften van steeds
meer zorgbehoevenden, overweegt Frankrijk een nieuw
Daarom zou ik minister Cotman willen feliciteren om inter-
risico op te nemen in zijn stelsel van sociale bescherming.
generationele solidariteit tot een van de prioriteiten van het
Sloveens voorzitterschap uit te roepen. Het volgende trio
Onder voorzitterschap van Frankrijk zal eveneens een
zal het voorzitterschap met de nodige toewijding overne-
conferentie over de ziekte van Alzheimer worden georgani-
men en verder werk leveren om het leven en welzijn van
seerd en zullen we voorstellen om het probleem van de
ouderen te verbeteren. Wij zijn eveneens verheugd over
demografische uitdaging en het actief ouder worden de
het voorstel om 2012 uit te roepen tot Europees Jaar van
komende jaren op de agenda van de EU te laten staan.
actief ouder worden en intergenerationele solidariteit.
© Ministerie van arbeid, familie en sociale zaken, Slovenië
28
De weg voorwaarts
Marjeta Cotman
Minister van Arbeid, Gezin en Sociale Zaken
Sloveens Voorzitterschap van de Europese Unie 2008
“Elke burger in de EU die hulp nodig heeft, moet
recht hebben op passende, betaalbare en hoogwaardige
langdurige zorg. Daarom moeten we samenwerken
aan een Europees Handvest voor de rechten van
mensen die nood hebben aan langdurige zorg, om te
komen tot meer solidariteit en samenwerking tussen
generaties.”
Marjeta Cotman, Minister for Labour and Social Affairs, Slovenia
De belangrijkste boodschap van de conferentie luidde dat
we geen succesrijke en evenwichtige ontwikkeling van
onze maatschappijen mogen verwachten zonder intergenerationele solidariteit en zonder dat de jonge, de middelbare en de oude generaties samenleven. Het Sloveense
Voorzitterschap hoopt dat het debat over intergenerationele
solidariteit zal blijven gevoerd worden en dat de volgende
drie voorzitters het debat zullen verderzetten.
We mogen niet wachten en toekijken hoe de veranderingen
plaatsvinden, we moeten samen handelen. Voor een intergenerationele verandering moeten we onze structuren en
de manier waarop onze maatschappij is georganiseerd
veranderen. Alle generaties en belanghebbenden moeten
worden betrokken bij dit debat over onze toekomst. Op
Marjeta Cotman,
Minister van Arbeid, Gezin en Sociale Zaken
Sloveens Voorzitterschap van de Europese Unie 2008
zoek naar nieuwe antwoorden moeten de nieuwe rol van
het gezin, de staat, de formele en de informele sector, de
verdeling van het werk tussen man en vrouw en de verdeling
van de welvaart van de samenleving worden herbekeken.
29
Sommigen zouden kunnen denken dat een dergelijke
ze toegankelijker en beter voor iedereen te maken. Elke
aanpak in strijd is met de Lissabon-strategie, die gericht is
burger in de EU die hulp nodig heeft, moet recht hebben
op economische groei en meer werkgelegenheid. Wij zijn
op passende, betaalbare en hoogwaardige langdurige
echter van mening dat het stimuleren van meer sociale
zorg. Daarom moeten we samenwerken aan een Europees
cohesie even belangrijk is als de economische doelstellingen
Handvest voor de rechten van mensen die nood hebben
en essentieel is voor de toekomstige stabiliteit van onze
aan langdurige zorg, om te komen tot meer solidariteit en
maatschappijen.
samenwerking tussen generaties Er moet een werkgroep
komen met daarin de relevante hoofdrolspelers.
Tezelfdertijd vergt de stijgende vraag naar langdurige zorg
meer aandacht aangezien we ook de demografische ver-
We moeten de mensen bewust maken van de noodzaak
anderingen op een eerlijke en duurzame manier moeten
van meer solidariteit en samenwerking tussen generaties
aanpakken. Deskundigen, burgers en beleidsmakers moeten
en daarom stel ik voor om 29 april uit te roepen tot Europese
samenwerken om hierop de geschikte antwoorden te vinden.
Dag voor Intergenerationele Solidariteit en Samenwerking.
De toegevoegde waarde van samenwerken aan problemen
in verband met langdurige zorg op Europees vlak moet alle
lidstaten helpen om hun LZ-diensten te moderniseren en
© Europese Commissie
30
Belangrijkste conclusies
van de conferentie
• Intergenerationele solidariteit moet worden opgenomen
•2
9 april moet worden uitgeroepen tot Europese Dag van
in de principes van flexizekerheid van de EU en worden
de Intergenerationele Solidariteit en Samenwerking en alle
toegepast in elk van de vier onderdelen ervan (flexibele
hoofdrolspelers, op Europees, nationaal en plaatselijk vlak,
en betrouwbare contractuele afspraken, strategieën voor
moeten activiteiten beginnen plannen voor deze Europese
levenslange bijscholing, doeltreffende actieve beleids-
Dag in 2009, waarbij intergenerationele activiteiten de
vormen voor de arbeidsmarkt en moderne sociale zeker-
basis vormen en plaatselijke, nationale en Europese
heidsstelsels): dit impliceert een nieuwe aanpak van het
debatten worden gevoerd om het beleid te bepalen.
arbeidsrecht en een hervorming van de stelsels van sociale
bescherming die de impact van dergelijke hervormingen
voor alle generaties moeten bekijken.
•N
a de mededeling over de Interne Markt, die de
Commissie deed in november 2007, moet de vernieuwde
sociale agenda een voorstel bevatten om het probleem
• Intergenerationele solidariteit moet integraal deel uitmaken
van de kwaliteit van de langdurige zorgdiensten en de
van de Vernieuwde Sociale Agenda: de sociale agenda
waardigheid van zorgbehoevenden aan te pakken. Met
moet een voorstel bevatten om een Europese actie rond
onder meer de oprichting van een multistakeholder-
intergenerationele solidariteit te voeren in 2009 zodat de
forum ter voorbereiding van de richtlijnen over de kwali-
Europese maatregelen met betrekking tot demografie op
teitsprincipes op het vlak van langdurige zorgdiensten
de juiste manier tegemoet komen aan deze belangrijke
die moeten worden gepromoot op Europees vlak.
doelstelling.
•O
ok tegen mishandeling van ouderen moet de EU concrete
• De Vernieuwde Sociale Agenda moet het voorstel bevatten
acties ondernemen om de lidstaten te helpen dergelijke
om 2012 uit te roepen tot het Europees Jaar van actief
mishandeling op te sporen en te voorkomen en om
ouder worden en intergenerationele solidariteit, zoals
iedereen in de hele EU een waardig levenseinde te waar-
voorgesteld door Commissaris Špidla met de steun van
borgen.
het Sloveense en Franse voorzitterschap.
31
Programma van de Conferentie
28 – 29 april 2008
• Openingszitting
Voorzitter: Valentina Hlebec, Faculteit Sociale
Wetenschappen, Universiteit van Ljubljana, Slovenië
-M
arjeta Cotman, minister van Arbeid, Gezin en
Sociale Zaken van Slovenië
-V
ladimir Špidla, Commissaris voor Werkgelegenheid,
Sociale Zaken en Gelijke Kansen, Europese Commissie
-P
edro Marques, Staatssecretaris voor Sociale Zaken
van Portugal
- Claudine Attias - Donfut, Nationaal Fonds voor de
Ouderdomsverzekering (CNAV), Frankrijk
- Yaël Wischnevsky, Intergenerationeel netwerk van de
Koning Boudewijnstichting, België
- Robert Anderson, Europese Stichting tot verbetering
van de levens- en arbeidsomstandigheden
Rapporteur: Louise Richardson, AGE – Europees
platform voor ouderen en Netwerk van Oudere
Vrouwen in Europa
-V
iera Tomanová, minister van Arbeid, Gezin en Sociale
Zaken van Slovakije
• De rol van de staat en de burgermaatschappij in
intergenerationele solidariteit en samenwerking
• Intergenerationele solidariteit in vergrijzende
Moderator: Rainer Münz, Oostenrijk
samenlevingen herbekijken
- Georg Cremer, Karitas, Duitsland
-M
artin Kohli, European University Institute, Italië
- Robert Gal, TARKI Instituut voor Sociaal Onderzoek,
Hongarije
• Vandaag en morgen bouwen aan een nieuwe
intergenerationele solidariteit in Europa
- J ože Ramovš, Anton Trstenjak Instituut, Slovenië
- Terttu Savolainen, Ministerie van Sociale Zaken en
Gezondheid van Finland
Rapporteur: Reijo Vanne, De Finse vereniging van
pensioeninstellingen - TELA, Finland
• Rondetafelgesprekken: Intergenerationele solidariteit
• Vrijwilligerswerk: Jong en oud als promotoren van
sociale verandering
• Waarom moeten solidariteit en samenwerking tussen
generaties worden herbekeken en gestimuleerd om in
Moderator: Jaakko Weuro, Europees Jeugdforum
- Karen Sheldon, Britse Rode Kruis, Verenigd Koninkrijk
de hedendaagse context een eerlijke en duurzame
- Marian Harkin, Europees Parlement
samenleving te verzekeren?
- Ana Krajnc, Universiteit voor de Derde Leeftijd, Slovenië
Moderator: Marjan Sedmak, Verbond van Sloveense
- Matej Cepin, Nationale Jeugdraad van Slovenië
Gepensioneerdenverenigingen en AGE – het Europees
Rapporteur: Alix Masson, Europees Jeugdforum
platform voor ouderen, Slovenië
32
• Intergenerationele solidariteit in moderne gezinsvormen
• Plenaire zitting over langdurige zorg
Moderator: Davor Dominkuš, Ministerie van Arbeid,
Voorzitter: Elise Willame, Comité voor sociale
Gezin en Sociale Zaken van Slovenië
bescherming (SPC)
- Bernard H. Casey, Instituut voor onderzoek naar
tewerkstelling, Universiteit van Warwick, Verenigd
Koninkrijk
- Yves Roland - Gosselin, COFACE – Confederatie van
gezinsorganisaties in de Europese Unie
- Myria Vassiliadou, Europese Vrouwenlobby
Rapporteur: Sonja Lokar, Europese Vrouwenlobby
• Langdurige zorg: Nieuwe uitdaging voor samenlevingen
en een nieuw zorgparadigma
-V
ito Flaker, Faculteit Sociaal Werk, Universiteit van
Ljubljana, Slovenië
-M
aureen O’Neill, Europees Economisch en Sociaal
Comité
-A
ugust Österle, Economische Universiteit van Wenen,
• Vernieuwde vormen en goede praktijken van
intergenerationele solidariteit en samenwerking
Moderator: Božidar Voljč, Anton Trstenjak Instituut,
Slovenië
-A
ndreas Hoff, Oxford Institute of aging, Verenigd
Koninkrijk
Oostenrijk
-B
arbro Westerholm, Parlement van het Koninkrijk
Zweden en AGE – Europees platform voor ouderen
-G
eorg Fischer, Directoraat-Generaal voor Werkgelegenheid, Sociale Zaken en Gelijke Kansen, Europese
Commissie
-K
senija Ramovš, Anton Trstenjak Instituut, Slovenië
- J osep Solans, “Viure I Conviure” , Spanje
Rapporteur: Ralf Jacob, Directoraat-Generaal voor
• Rondetafelgesprekken over langdurige zorg: Uitdaging
voor intergenerationele solidariteit
Werkgelegenheid, Sociale Zaken en Gelijke Kansen,
Europese Commissie
• Hoe langdurige zorg duurzaam en eerlijk maken voor alle
generaties
•T
ewerkstelling voor alle leeftijden en flexizekerheid
Moderator: Georg Fischer, Directoraat-Generaal voor
Moderator: Bettina Scharzmayr, Europees Jeugdforum
-V
ladimira Drbalova, BUSINESSEUROPE
Europese Commissie
-A
urelia Curaj, Geron, Roemenië
-S
tefan Fetzer, Federaal verbond van ziekenfondsen,
-R
uud Muffels, Universiteit Tilburg, Nederland
Rapporteur: Magda Zupančič, Ministerie van Arbeid,
Gezin en Sociale Zaken van Slovenië
Duitsland
-R
achelle Kaye, Instituut voor onderzoek van de
gezondheidszorg, Maccabi, Israël
-S
ue Yeandle, Universiteit van Leeds, Verenigd
• Plenaire zitting
Voorzitter: Eleonora Hostasch, Europese deskundigengroep voor demografische kwesties, Europese Commissie
• Reactie van de belangrijkste belanghebbenden
- Anna Záborská, Comité voor vrouwenrechten en
gendergelijkheid, Europees Parlement
- Agnieszka Chlon Dominczak, Comité voor sociale
bescherming (SPC)
Koninkrijk
R
apporteur: Philippe Swennen, Internationale vereniging
van zorgverzekeraars (AIM)
•K
waliteitsvolle langdurige zorg voor zorgbehoevenden
van alle leeftijden
Moderator: Cveto Uršič, Ministerie van Arbeid, Gezin en
-C
lemens Tesch – Römer, Gerontologisch centrum,
Duitsland
-E
velyne Gaussens, geriatrisch ziekenhuis, Frankrijk
-S
yd Ashby, AGE – Europees platform voor ouderen
Rapporteur: Sibylle Reichert, Europese vereniging van
paritaire instellingen (AEIP)
33
• Human resources in de langdurige zorg
Moderator: Mateja Kožuh Novak, Verbond van Sloveense
gepensioneerdenverenigingen
-F
rits Tjadens, Vilans – Kenniscentrum voor Langdurende Zorg, Nederland
-B
rigid Barron, Eurocarers
-G
iovanni Lamura, EUROFAMCARE en het Italiaans
nationaal instituut voor vergrijzing (INRCA), Italië
R
apporteur: Roland Bladh, Directoraat-Generaal voor
Europese Commissie
• Plenaire zitting
Voorzitter: Dušan Kidrič, Instituut voor macro-economische analyse en ontwikkeling (UMAR), Slovenië
• Plenaire discussie 2: De weg voorwaarts
-A
nne-Sophie Parent, AGE – het Europees platform
voor ouderen
-B
ettina Scharzmayr, Europees Jeugdforum
-M
ateja Kožuh Novak, Verbond van Sloveense
gepensioneerdenverenigingen
-F
ranz Karl Prüller, Stichting ERSTE
-R
achelle Kaye, Internationale vereniging van
zorgverzekeraars (AIM)
-B
runo Gabellieri, Europese vereniging van paritaire
instellingen (AEIP)
• Slotzitting
-V
alérie Létard, Staatssecretaris, Ministerie voor Arbeid,
Sociale Zaken en Solidariteit, Frankrijk
-M
arjeta Cotman, Minister van Arbeid, Gezin en
• Plenaire discussie 1: De weg voorwaarts
-E
lise Willame, Voorzitter Comité voor sociale bescherming (SPC)
- J erome Vignon, Directeur, Directoraat-Generaal voor
Europese Commissie
- L judmila Novak, Europees Parlementslid
- L uc Van den Brande, Voorzitter van het Comité
van de regio’s
34
Nuttige
links
EU-voorzitterschap
Sloveens voorzitterschap: www.eu2008.si
Frans voorzitterschap: www.ue2008.fr
Europese Commissie:
DG Werkgelegenheid, Sociale Zaken en Gelijke Kansen: http://ec.europa.eu/social/
PROGRESS programme 2008-2010: http://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=327&langId=en
Leden van de stuurgroep:
Ministerie van Arbeid en Sociale Zaken van Slovenië: http://www.mddsz.gov.si/
AGE: www.age-platform.org
AIM: www.aim-mutual.org
AEIP: www.aeip.net
Europees Jeugdforum: www.youthforum.org
Stichting ERSTE: www.stiftung.org
Anton Trstenjak Instituut: http://www.inst-antonatrstenjaka.si/
ZDUS: www.zdus-zveza.si
Universiteit voor de Derde Leeftijd, Slovenië: www.univerzazatretjeobd-drustvo.si
Sponsors:
Stichting ERSTE: www.stiftung.org
Koning Boudewijnstichting: www.kbs-frb.be
Viure I Coinviure Fundacio: www.caixacatalunya.es/viureiconviure
Koning Boudewijnstichting
Samenwerken aan een betere samenleving
www.kbs-frb.be
De Koning Boudewijnstichting is een onafhankelijke en pluralistische stichting
die jaarlijks zowat 2000 organisaties en personen steunt. Het biedt een forum
waar kan worden gedebatteerd en nagedacht en het stimuleert de filantropie.
Met een jaarlijks budget van 48 miljoen euro draagt de Stichting bij tot meer
rechtvaardigheid en democratie en meer respect voor diversiteit. Wij werken vanuit
Brussel en dit zowel op regionaal, Belgisch, Europees als internationaal vlak. Onze raad beslist over de belangrijkste
richtlijnen voor onze acties die vervolgens in de praktijk worden gezet door een team van 60 medewerkers. De Stichting
is opgericht in 1976, naar aanleiding van de 25ste verjaardag van de troonsbestijging van Koning Boudewijn.
De Koning Boudewijnstichting werkt al verschillende jaren actief rond ouder worden en intergenerationele solidariteit.
Onlangs werden 172 projecten gefinancierd die ouderen helpen een actieve en zinvolle rol te vervullen in de samenleving
en duurzame en wederzijdse relaties tussen generaties tot stand brengen.
De Stichting heeft twee discussiegroepen opgericht die zijn samengesteld uit mensen die actief zijn in de sector van het
vrijwilligerswerk, de sociale beweging en ondernemingen en die, na een jaar lang ideeën en ervaringen uitwisselen, een
reeks actievoorstellen heeft geformuleerd.
De Stichting heeft een reeks seminaries over intergenerationele solidariteit georganiseerd om het publieke debat rond
deze kwesties te verruimen. Het resultaat van het werk van deze twee groepen is neergeschreven in een publicatie “Een
samenleving voor alle seizoenen”, met daarin voorbeelden van intergenerationele projecten. De publicatie is op onze
website verkrijgbaar in het Nederlands en het Frans en bevat een samenvatting in het Engels.
Viure I Conviure
Doorheen haar meer dan 80-jarige geschiedenis blijkt hoe toegewijd de spaarkas
Caixa Catalunya bijdraagt tot een betere samenleving via de culturele, milieu- en
sociale activiteiten van haar afdeling liefdadigheidswerk. Op maatschappelijk
vlak zet haar Stichting Viure i Conviure projecten op om de levenskwaliteit van de
mensen te verbeteren. Deze projecten richten zich rechtstreeks tot ouderen, gehandicapten, mensen met gezondheidsproblemen en sociaal achtergestelde jongeren. Het meeste werk gaat naar de organisatie van intergenerationele
programma’s, het onderhouden van een netwerk van Sant Jordi Clubs (centra voor sociale activiteiten voor ouderen)
en centra voor maatschappelijke en gezondheidszorg, toelages voor non-profitorganisaties en het ondersteunen van
projecten voor een gezondere levenswijze. We willen hier met name “Leven en Samen Leven” vermelden: een huisvestingsprogramma dat door de afdeling liefdadigheid van Caixa Catalunya werd opgericht in Barcelona in 1996/1997, om
tegemoet te komen aan de behoefte aan gezelschap van alleenstaande bejaarden en de behoefte aan een onderkomen
van jonge universiteitsstudenten die hun woonplaats hebben verlaten om in een andere stad te gaan studeren. Het
programma promoot waarden als verdraagzaamheid, solidariteit en wederzijds respect tussen de twee generaties.
Alle EU-lidstaten moeten zich voorbereiden op grote
Maatschappijen
demografische veranderingen die de verhoudingen tussen
generaties sterk zullen beïnvloeden en die grote uitdagingen
zullen vormen voor de beleidsmakers en de burgers. De
aard van intergenerationele relaties zal worden beïnvloed
door maatschappelijke veranderingen, waaronder meer
geografische en beroepsmobiliteit en veranderende gezinsverbanden. Velen zien in deze ontwikkeling een
uitdaging voor de samenhang en duurzaamheid van onze
maatschappijen. Wij denken dat het problemen met zich
zal meebrengen die de beleidsmakers en de burgers niet
naast zich neer kunnen leggen.
Als organisatoren van deze conferentie zijn wij ervan overtuigd dat we, door te wijzen op de behoefte aan meer
solidariteit en samenwerking tussen generaties, meehelpen
aan de uitbouw van de publieke ondersteuning voor de
veranderingen in het beleid die nodig zijn om onze
sociale stelsels aan te passen, om de demografische
uitdaging van Europa aan te pakken en om te komen tot
PROGRESS programme
2008-2010
een meer samenhangende en duurzamere samenleving.
www.fueldesign.be

Intergenerationele Solidariteit voor Samenhangende en Duurzame

Transcription

Similar documents

Een pleidooi voor meer solidariteit tussen de verschillende generaties

marokkaanse keuken

Kocevje - De Zoogdiervereniging

Vergrijzing verdeeld

Belgium

Maximale nazorg tegen minimale kosten

Aan het woord: rector Rik Torfs: `Ingenieurs zijn iets niet en iets wel

interviews - Defence for Children

deeu - grondwet

Dankwoord

MOVISIES 3, oktober 2008