mbb_Is mevavà he diksyunari te heepat he kinegiyan, 1980.tif
Transcription
mbb_Is mevavà he diksyunari te heepat he kinegiyan, 1980.tif
ri: s~g i r h ~ CAL -v; v ~ a o ~ I ro L!JS MEVAVA HE DIKSYUNARI o~JE HE~~AT H.E IUNE6IrAN k ( I J r · bo b 1 stc-r . b · t.ue"' IN.> I Ulq sta mr kcv gw; ) t Eng Iish . , u. c n b 1f Western Bukidnon Manobo Cebuano \Zisayan r-=--:--~~~~'l'P!! an~ t Pi Iipino 10 oon Jt ~ .Q i- r IS MEVAVA' HE DIKSYUNARI TE HEEPAT HE KINEGIYAN A Short Four-Language Dictionary English Western Bukidnon Manobo Cebuano Visayan Pilipino SUMMER INSTITUTE OF LINGUISTICS-Phi.li.ppi.nes, Inc. TRANSLATORS 1979 PUBLISHERS PUBLISHED in cooperation with Bureau of Elementary Education and Institute of National Language of the Ministry of Education and Culture 2nd Printing Western Bukidnon Manobo Four-Language Dictionary 13.50-480-1.004M 83.20Q-804032N Printed in the Philippines SIL press PAUNANG SALITA Ang isang katangiang masasabi tungkol sa Pilipinas ay ang pagkakaroon nito ng iba't ibang pangkat etniko na nag-aangkin ng kanikanilang wikang katutubo. Gayon man, ito'y hindi naging balakid sa pag-unlad ng bansa, bagkus nagpatibay nga sa pagbubuklod at pagkakaisa ng mga mamamayan tungo sa pagkakaroon ng isang diwang panlahat. Ang aklat na ito ay isa sa serye ng ganitong uri ng mga babasahing inihahanda para sa higit na ikalilinang ng nga kaalaman, kakayahan, kasanayan, pagpapahalaga at pagmamahal sa sariling wika ng mga mag-aaral. Sinikap na malakipan ang aklat ng mga paksang inaaakalang magdudulot ng malaki at makabuluhang kapakinabangan sa mga gagamit nito. Sa paghahanda ng mga ito'y isinaalang-alang ang mga pangkalahatang layunin ng bansa. Isinaalang-alang din ang mga pangkasalukuyang pangangailangan ng mga mag-aaral sa pagpapalawak at pagpapayaman ng kanilang talasalitaan, paglinang ng kakayahang gumamit ng wikang gamitin at wastong pagsulat nito. May inilakip ding mga pagsasanay na inaakalang makatutulong sa mabisang pag-aaral ng wika. Matitiyak na ganap na nilang natutuhan at nauunawaan ang wika kung ito'y buong katalinuhan na nilang natatalakay sa klase at naiuugnay o nagagamit sa tunay na buhay. Buong pagmamalaking inihahandog ng Ministri ng Edukasyon at Kultura ang aklat na ito taglay ang matapat na hangarin at mithiing lalo pang mapataas ang uri ng edukasyon para sa di marunong bumasa at sumulat sa pamamagitan ng pag-aaral ng kinagisnang wika. At inaasahan din sa gayon ang madaling pagkatuto ng wikang pambansa. ONOFRE D. CORPUZ Ministri ng Edukasyon at Kultura PREFACE This short four-language dictionary is designed to help speakers of Western Bukidnon Manobo increase their skills in the National Language and in English. The format is that of a thesaurus or classified dictionary based on the classified word list done by Ner~ Zamora and Lou Hohulin. The Cebuano data was supplied by Melinda Lavina. This book was prepared by Summer Institute of Linguistics members Richard and Betty Elkins, with the help of Rosito Lumansay. The sounds of the Western .Bukidn0n Manobo alphabet closely resemble their counterparts in the National Language, with the exception of e. Its pronunciation is similar to the vowel in the English word but. The alphabet has, in addition, the letters y, ~, and ~ representing the bilabial, alveopalatal, and velar voiced fricatives respectively. IDHUNA HE MENGE LALAG Idtavang heini is diksyunari te menge etew he egkesuat he ed-istudyu te Pilipinu wey Ininglis. Inragkes daan kayi is Sinibwanu su kela ke zuen daan menge zuma~at he egkesuat he egamit kayi. Waza iamin kayi is menge lalag he Ininglis wey Pilipinu, iyan, duen duen menge kumun en he menge lalag su iyan utew egkinehenglanen. Egkesuatan dey te mibaal kayi he melangan libru ne egkesuatan dey zaan he pinaa~i kayi ketau niw te menge zuma he kine~iyan. kew kayi te med-iseg is T A B L E 0 F C 0 N T E N T S The Physical World Sky Land Water Atmospheric Conditions (Weather) Vegetation Generic Specific Animals Wild Animals Reptiles Fishes Insects Birds Domestic Animals Care of Domestic Animals i 1 1 2 3 4 5 5 7 9 9 10 10 11 12 14 16 Mankind 16 Age 16 Family Relations 17 Irmnediate Family 18 Extended Family 19 21 Parts of Body 23 Limbs Upper 23 Lower 24 Skin 25 Hair 26 Body Structure 26 Body Functions 27 Body Discharge/Secretion 27 28 Body Conditions Pregnancy 28 Health 29 Sick 30 Treatment of Illness 31 Hygiene 31 ii Food and Drink 32 Food • • 32 Drink • 34 Cooking . . 35 Utensils • • 36 Clothing 37 Care of Clothing • • 38 Personal Adornment and Care . 39 40 . 40 Buildings and Furnishings House • . . • . • • • Tools . . . . . . Furniture • . . . . • • 42 • •• • 43 Housekeeping Articles . • 44 Livelihood 45 Agriculture • • • Gardening . • • 45 iii 45 Rice 46 47 Tools Fishing 47 Teaching 48 Weaving 49 Basketry 49 Storekeeping 50 Hunting 50 Motion 51 Gestures 55 Carrying 56 Hitting 57 Giving, Taking 57 Tying 58 Transportation 59 Navigation 60 Possession 61 iv Commerce 61 Territorial and Political Division Geographical. . . ••• Officials . . . . • . . • . • • 62 . . • 62 • 63 Law 64 Warfare 65 Spatial and Temporal Relations Space • . • . . . • • • . Place, Location Form or Shape Measure Direction . • . 65 . • 65 • 65 67 • • 67 . • 68 Time • • 69 Days of the Week • Months of the Year v • 72 • • 73 74 Quantity and Number . 74 Quantity • • 75 Number Sense Perception 76 Sense of Sight • 76 .... Colors . • . 77 ' Sense of Smell • • 78 Sense of Taste • • 78 Sense of Hearing • 79 Sense of Touch 79 Mind, Thought 80 Thought, Thinking • • 80 Emotions . Evaluations • . . . 81 • • 83 . 84 State vi Communication 85 Social Interaction 88 Values 88 Forms of Entertainment 88 Sports 89 Music 89 Special Occasions 90 Death 90 Religion 91 Christianity 91 Animism 94 Grammatical Function Words 95 Pronoun Systems 95 Class I 95 Class II 95 Class III 96 Articles 97 Demonstratives 97 vii Prepositions 99 Conjunctions 99 Particles .101 Initiator .102 Qualifiers .103 Interjections .104 References 106 viii THE PHYSICAL WORLD English Manobo Cebuano sky langit cloud rainbow star morning star gapun beludtu bituen mekevugwas moon moonlight bulan anlag te vulan an dew sila te an dew an dew mezukilem l&ngit, l!ngit kapanganuran alap!ap panganud bal.~ngaw bahagh!ri bitu.!n bituon kabugason, t!lA sa umaga kabugwasun bulan buw!n kahayag sa liw!nag ng bulan buw&n ad law !raw kahayag sa liw!nag ng ad law !raw ad law !raw gabii gab.! Pilipino SKY sun sunlight day night 1 LAND land earth, dirt, sail hole in ground sand tan~ tan a y11ta y11ta, bitu, budsi b~ngag, h11kay pan tad 111ngag balas buh~ngin clay mud dust rock, stone gold dekutan basak eliyavuk batu bulawan silver copper iron pelata peak of mountain mountain cliff puntur l~pok pula nga y11ta l~pok a bog bato bul~wan ' sa lap~ tumbaga puthaw kinatumyan sa b11kid b11kid pangpang tumba~a putew buntud dempilas 2 111pa 111pa 111ad p11tik gab6k bat6 gin tO p!lak tan so b~kal itukt6k, talukt6k bund6k talamp~s cave surung lungib, langub kuweba hill buvungan bungtod bur61 slope kelendi~an bakilid dalisdis, lib!s valley su~ud kapatagan lambak, labak plain patag patag patag forest, jungle ketelunan kagulangan, lasang gtibat thorny ground sepiniten tunukon nga dapit madawag WATER water wahig ttibig ttibig spring serebseb tubod bukal river wahig suba !log waterfall eva~a kahulugan taH5n brook, creek stream beu~an sapa sapa, batis lake ranew lanaw law a ocean, sea da~at dagat, kadagatan dagat, karagatan seashore beyvey baybay baybayin, tab!ng-dagat, dalampas!gan 3 wave bagel balod ~lon flood edalern bah a bah overflow boundary edlapey nag-awas urn~ paw tidal wave, big wave dekela he vagel dakung balud daltiyong subside, recede edtighak hunas kurn~ti swamp, marsh luwanluwan mangali l§tl., lat!an well teheb at~bay bal6n a ATMOSPHERIC CONDITIONS (WEATHER) cloudy ebpenggapun nagdag-om madag!m drizzling ra:in ebirisbiris taligsik amb6n rain uzan ulan ul.1n wind kerarnag h.1ngin h.1ngin windy ebpengeramag mahangin gale ebaga t, bagyu hang in sa habagat hab~gat calm melinew malinawon pay~pa typhoon bagyu bag yo bagy6 4 mahangin whirlwind erimpures, eribpures alimpulus ipu-1po thunder ru~ung, dalugdog kul6g berans.l lightning kilat, kizab k1lat kidl~t good weather (sunny) meupiya he timpu maayong panahon magandang panah6n hot weather meinit he timpu ting-init ma1nit, maban§s cold weather me~enew ting-tugnaw magin§w dautan nga panahon masamang panahon he timpu bad weather mezaat he timpu dry season gulavung rainy season tipenguzan ting-ulan kayu k~hoy lawa te kayu pun1ian VEGETATION Generic tree trunk k~hoy 5 puno sa kataw~n p1ino ng ,,;r branch twig sub pang rasang sang a sang a gagmayng sang a malili!t na sang a dahon dahon yabong labong leaf dahun luxuriant foliage bark merapung lekang panit sa kah6y banakal, balat· ng kahoy root sap stump plant stem seed dalid gita tued pinemula tikeg ben.i, lisu, gamot tagok tuod tanum paklang binhf ugat dagta tu6d halaman tang kay binhi la~ang sprout reteb, tuvu growing edlambeg (getting big) matured (big) metes an tubo, nagtubo nagtubo sib61, tumG.bo lumalak! gulang fruit bunqa, prG.tas malaki na, magulang na prG.tas be~ as 6 .~getable unripe nearly ripe ripe grass, weeds thorn lumbey, tuved mehilew merevanga nelutuan sagbet du~i, mimis utanon gulay hi law kalabangahan hinog sag bot tunok hilc1w manibalc1ng hin6g dam6 tinik belitl baliti bal!ti merna an tevu paku kevukad ben tung bung a tube pako bulak kawc1yan uway piny a m&ngga kap&yas bung a tub6 pako bulaklak kawc1yan uwc1y pinyc1 manggc1 pap&ya SEec1f1c strangler tree betelnut sugar cane fern, edible flower bamboo rattan pineapple mango papaya bela~en ginya mangga kepayas 7 coconut luvi lubi niy6g banana sa~ing s~ging sciging pomelo beleungel" buongon lukb~n guava beyabas bayabas baycibas jack fruit bazak nangka langka, nangka vegetable lumbey, tuved utan gulay cabbage ripulyu rep6lyo rep6lyo eggplant te~udtung talong tal6ng sayote seyuti say6te say6te balsam apple, kebering bitter melon paliya, amarg6so ampalay~ gourd kalab~sang G.po tevayag puti, G.po cow peas bela tung kadyos kady6s mongo bean munggu mongos bal~tong pepper ketumbal s!li s!li rice, unhusked parey hwnay palay rice, husked be~as bugas hwnay big cis rice, cooked be~ as kan-on kcinin 8 rice, sticky pilit pilit malagk!t rice, roasted pinipi he parey green pil!pig pin! pig rice stalk re«;Jarni uhay uhay rice husk ukap tahop ip~ rice bran ukap tiktik, tahop dar~k corn san ley rna is ma!s sweet potato kesila kam6te kam6teng baging cassava binggala kamoting kaho~ kam6teng kahoy binggala taro suli gabi gabi wild pig bavuy ziya te ketelunan bab6y ihalas baboy darn6 deer selazeng female deer kuleping, banglus babaying binaw libay monkey uval unggoy, amo mats!ng, ungg6y, ts6nggo ANIMALS Wild Animals usa, 9 binaw usa Re~tiles lizard crocodile python snake venom cobra belungu ivid, tel eta buaya bekesan uled he reg durepu butiki, butiki buaya sawa, baksan halas, bitin hilo kobra buwaya sawa !has kamand!g k6bra isda himbis silik bukog haluan bitabita bak.i suso.. isd8. kalisk1:s palikp!k tin!k dal!g uluul6 pal aka suso Fishes fish scales fin fishbone mudfish tadpole frog snal.l pait hun-ap sarJ."' du'='i eruan butiti bakbak pungguk, biyukung 10 crab keyumang alimango katang shrimp uravang pasayan, ulang hipon eel kesili kasili igat milk fish ban gus ban gus ban gus grasshopper pela~a apanapan, talisik tipaklong locust terapan apan, dulon balang centipede tepilak ulahipan earthworm liwati ulod alup!han, aluh!pan uod, uud ant lemetik lamigas langgam ant, flying liyali spider kelelawa lawalawa gagamba louse, body tuma kuto kuto louse, head kutu kuto kuto tick katu kutu sa mananap, kato garapata Insects gamu-gam6 11 young hair louse kuyemad kuya.mad kuyurnad louse's egg lis aha lusa lisa termite aney ~nay ~nay scorpion benayew t~nga alakd~n leech limatek, lintak linta, alimatok linta woodborer bukbuk bukbuk bukb6k spider's web baley te kelelawa balay sa bahay ng cockroach ipes uk-uk .!pis mosquito rengit lamok l~k butterfly kelivangbang alibangbang parupar6 bee, carpenter tembuvuleg buyog bub'Ciyog bee, honey temaing, petiyukan buyog bird tagbis langga.m .!bon beak tuktuk tuktuk, tuka tuka l~wal~wa lal~wa, Birds 12 s~pot wing pakpak pakpak, pako pakpak nest sa lag pug ad pug ad crow uwak uwak uw~k hawk banug banug l~win hornbill tungka~u, k~law kal~w agila ~gil~ keyemetan eagle kula~u kingfisher bekaka bat kelepenit, kaveg, peniki kuwaknit kab~g parrot kelit pir!ku 16ro rice bird maya m~ya m~ya woodpecker keririt, tambulalatuk tembelelatuk batuktok pigeon merepatik batu-bat6 dove limuken piskad6r sala.mp~ti 13 kalap~ti Domestic Animals dog asu iro ~so puppy itu itoy tuta cat bezung iring pus a kitten pispis te bezung gamayng iring kut!ng pig bavuy baboy b~boy piglet beketin bakt!n bi!k mother pig memeketin a nay inah!ng carabao keravew kalabaw kalab~w male carabao tudu turo damulag young carabao nati tinday, nating bule kabaw cow baka baka calf nati tinday, nating guy a baka goat kambing kanding kamb!ng horse kuda kabayo kabayo colt nati batang kabayo bis!ro chicken manuk manuk man6k 14 b~ka b~boy chicken egg imp is itlog sa manuk itl6g egg yolk burclkew pula sa itlog, bulakaw pul~ shell kupasang alukabhang sa itlog bal~t pullet dumera~a duma lag a dumal~ga hen upa mungaan, inayan inah!n cockerel sunuy tali, sunuysunoy t~tyaw rooster lumansad sunoy tand~ng pa~ang, palong, pasong p~long comb ng itl6g ng itl6g sangul chick pi yak pi so s!siw duck patu b!bi, p~to, S:tik b!bi, b!be, !tik, p~to duckling piyak te patu p!so sa S:tik s!siw ng S:tik goose gansa gansa gansa 15 ,. • Care of Domestic Animals chicken coop le~ena pinsa, kulongan' tangJ<al ng man6k, kulungan pig pen durenga tangkal ulbo ng bird's nest salag, pugad, pugaran pug ad cage beleyana halwa h~wla hog trough selemaka bahuganan labang~n pasturing ebpepenabtab magpasabsab magpast61 MANKIND person etew t~wo t~o man maama lalaki lalaki woman bahi bab~yi babae child bata b~ta b~ta. old person me~urang tigtilang matanda eldest child pengenayan kamagulangan pang~nay AGE 16 b~boy teenage boy egkengkenakan bayungb~yung binatflyo teenage girl ra~ara~a dalagita dalagfta youngest child hazi kamanghuran buns6 unmarried man kenakan ulit~wo bin~ta unmarried woman ra~a dal~ga dalaga wedding eseweey kasal kas~l husband esawa ban a as~wang wife esawa asawa as a wang babae, may b~hay adultery edsalasal.i adulteryo, panapaw apfd concubine, mistress kwnpadi he vahi kirida, babayi,kalagayu, puyupuyu kerfda FAMILY RELATIONS 17 lal~ki Immediate Family father amey amahan, papa am~, tatay, it~y inahan, mama in~, in~y, n~nay son, daughter anak anak an~k older brother,k k cousin a ey manoy, manong k11ya older sister, kakey cousin manang ate brother, sister suled igsoon kapat!d father-in-law mother-in-law enu~ang ugangan biyen~n son-in-law mekeamung masamung manfigang daughter-inlaw ambey masamung manti gang brother-inlaw of a male uyang bayaw brother-inlaw of a female ipag bay~w mother iney 18 sister-inlaw of a male ipag hfpag sister-inlaw of a female andey h!pag uncle anggam \ tiyh t!yo aunt aya tiya t!ya cousin id-a~ew ig-agaw pinsap nephew, niece enaken pag-umangkun pamangk!n great, great, apu te mata great grandparents apuhan sa .apuhan sa tuhud kanunG.nunG.an great, great, apu te siku grandparents apuhan sa lapalapa nG.nb/l6lo/l6la sa talamp~kan great grandparents apuhan sa tuhud nG.n~/16lo/16la lulu, apuhan nga lalaki lolo, Extended Famili: grandfather apu te vuel . apu 19 sa tG.hod m~may n~nay lula, apuhan nga babayi 16la, great, great, apu te mata great grandchild apu sa siku kaapuapuhan great, great, apu te siku grandchild apu sa lapalapa ap6 sa great grandchild apu te vuel apu sa tuhod ap6 sa tuhod grandchild apu apu ap6 ancestor kepuun ninuno close relatives menge megeget katigulangan, kagikan duol nga paryinti distant relatives menge kezumahan layo na nga paryinti mal~yo nang kamag-~nak grandmother apu tala.mp~kan mal~pit na ka.mag-~nak father's side menge bahin sa kezuzumahi amah an zapit te a.mey part~ ng a.m.§ mother's side menge bahin sa kezuzumahi inahan zapit te iney part~ ng in.§ 20 PARTS OF BODY head ulu ulo ulo_ face dagwey nawong mukha cheek enaping ~ping pisngi dimple pisuk kand!is b!loy forehead buked agtang nu6, no6 eye mata mata mat~ eyelid takeb te mata pilok taltikap ng nose izung ilong il6ng mouth beba bib!g lip bivig baba ngabil palate pelak lingagngag ngalangal~ tongue dila dila dila tooth ngipen ngipon ng!pin saliva ngingi l~way, throat bekereng tutunlan lalamunan ear telinga dalunggan ta!nga, neck lieg liog le~g,. shoulder pemenayen abaga bal!kat mat~ 21 l~bl nguso, luwa l~way, lura tayng~ l!ig nape tengel tangkugo batok back peka likod lik6d spine bikeg bukog sa likod gulog6d body law a 1.3was katawan ribs gusuk gG.suk tad yang chest kumeng dughan, suso dibdib heart pusung kasingkasing pusC> lungs ba~a b~ga bag a navel pused pusod pusod waist hawak hawak baywang stomach tukuwan kutokuto sikmura abdomen getek tiyan tiyan kidney buwa liver atey atay atay intestine bituka gall bladder epezu bladder ihian bituka lower part of sebpew abdomen 22 pan tug pant6g pus-on pus6n hips pingkil buttock pigi piyus balikawang, balat-ang lubut armpit irek !lok kilik!li upper arm, forearm beklawan br~su br~so elbow wrist hand palm siku lenglenguan belad palad s!ku pulso kamot siko kam~y p~lad p§.lad palm line kuris finger fingernail tezu sulu thumb tindezekela linya sa palad gUhit ng p~lad tudlo dal!ri, galam~y kuku kuk6 kumagku hinlalak! index finger tezu puw!t LIMBS Upper tudlo kinatas-ang tudlo middle finger tinlelavew or toe 23 gal~nggalang§.n hintut11r0 hinlal§.to ring finger tinlelalung sunud sa kumingking palasingsingan last finger tindezeisey kumingking hinliliit thigh buvun h!ta knee buel paa t11hod hock (back of lelekenan knee) lukcllukd, lukonlukon alak-alakan shin baur bukug sa batiis lul6d calf of leg lisen batiis binti foot paa tiil paa heel palu tikud sakong sole para para lapalapa talampakan toe tezii te paa tudlo sa tiil daliri toenails sulu kuko kuk6 tendon u~at ugat litid Lower 24 t11hod SKIN skin lundis p~nit scratch karus gar as g~los, scraped rudrud gas pas gasg~s rub sapusapu lugud kusk6s pinch kezut kusi contusion pes a bun-og kur6t, kurit pas a" itchy meze~es katol makat! scabies keriskis nuka gal!s boil (swelling) pidsa hubag pigs~ blister lupang lutu lint6g, palt6s wound, cut pall. s~mad sugat swollen levag hubag pagA burned tutung p~s~ scar tulak napa so ' pali pimple pemenus bugasbugas tagih~wat mole ila alom t~ling wart butig kalunggo, kalugo kalug6 25 · bal~t p~klat, kalm6t p!lat flesh fat (noun) vein blood lengesa unod tarnbok ugat dugo larnan tab a ugat dug6 bulvul kirey berehibu kepirekpirek surnpa' sump a kendingen benget buhok k.!lay balh.!bo pilok big6te, bang as balbas patilya bulbol, bun got buh6k k.!lay balah.!bo pil.!k-rnata big6te balbas pat.!lya rnelangkew rnevava taas rnubo rnatangkad pandak sapu tava u~at HAIR hair (head) eyebrow hair (skin) eyelash mustache beard sideburns pubic hairs bulb61 BODY STRUCTURE tall short 26 fat, stout melambu tambok mataba thin me~asa n.fwang payat slim belihewaken gamayng law as balingkin.ftan yawn hay-am huy-ab hik~b sleep snore lipezeng tulog tul6g rengguk h~gok hil.fk dream te~einep dam go panaginip wake up pukew mata gum! sing hiccough sidu sid-ok sin6k belch tir-ab sniff hazekhazek simhot singh6t bowel movement indes libang tum~e BODY FUNCTIONS digh~y, Bodi: DischargeLSecretion mucous kelungat s.fp-on uhog tears luha luha luh! 27 digh~l sweat rirnuseng singot p~wis body odor ngazeg bahu sa law as arn6y ng urine ihi ihi 1hl :eces tai tai t~e sal~va ngingi luwa, vomit uta suka suka l~way l~way, kataw~n lura BODY CONDITIONS alive uuyag buhi buhay die patey patay patay dying edserupatey nagh1hingalo hirnalatyon/ nag-uwang sa karnatayon pregnant meg-ingey rnabdos, buros buntis, nagdadalang-tao miscarriage neranran nahulog, nakuha agas, pagkalaglag labor pains belilit rnangalanak, umalanak give birth ed-anak rnanganak Pregnancy 28 manganak Health healthy, well meupiya is law a hfmsog malus6g healed, recovered neulian rna a yo magalfng feeling better nekevengewvengew maayo ang paminaw mabuti ang strong mezesen kusgan malak~s sick egkezeruwan nagsakit maysakft painful mesakit sakit masakft weak meluya luya mahfna tired neve ley k~poy pag6d faint nevidtawan nalipong, nakuhaan ug panimuot mawal~n m~lay, pakiramd~m Sick himatayfn headache ibmesakit te sakit sa ulo ulu dizzy tevereg malipong labad hflo shiver kerker kurog 29 ng sakft ng ulo kaligkfg, mangaligkfg sneeze cough cold fever etisa pangatsi bah1n buha ubo ub6 pemueten sip-on sip6n dateng hilc~ntan, lagn~t hilanat gas pain ed-evuan butud stomach ache mesakit is getek sakit sa tiyan sak1t ng diarrhea constipation egetekan ateg kalibanga gitubol pagtatae pagtitib1 deaf dumb benge! emew bungol amang bing1 pip1 blind lakap buta bul~g one eyed pisek pis~k lame piang bulhog, usay mata piang pil~y small pox ·buti goiter benek epilepsy ebevuyen babuybabuy, bidbid epilepsi paralysis minatey is law a paral1sis par~ lis is bulutunggo, buti bulutong b6syo 30 tiy~n TREATMENT OF ILLNESS medicine tambar, bawi tambal gam6t to treat ebewian, tambalan edtembaran guma.m6t bandage bukus bind~hi b~nda shot indiksyun indiksyon iniksiy6n to set a fracture edhilut hiloton humilot to rub mediinto skin edazas, edhaplas ihaplas, haplasan ipahid, pahiran to wet edhemesen (intentional) basaon magbasa becoming wet (unintentional) nahames mabasa mabasa to soap ebpenabun manabon magsab6n to bleach edlatag iladlad, manladlad mag kula wash head ebpemelu~u liguon ang uln maggugo HYGIENE 31 wash face ebpendapug manghilam-os maghilamos take a bath ebpemezig-u maligb mall. go give a sponge ebperterapu bath manarapu, manibin magpG.nas rub with stone ebpenlug-ud manlugod maghl.lod to swim ed-emparas maglangoy, magsalom lumang6y soak in water idtereb humolan magb~bad wash clothes ebpemipl manlaba mag lab~ to shave ebpemarbas namalbas mag-~hit to rinse the mouth ebpengulimug manlimugmog magmG.mog FOOD AND DRINK FOOD food keenen pagkaon pagkain to eat egkaan mangaon, mukaon kum~in pu~sa mag-ayG.no fast, abstain edsalang egkaan 32 to feed ibpekaan magpakaon, pakaunon magpakafn nurse baby ebpesusu magpasuso magpasuso ng b~ta vegetable lumbey utan gulay rice be gas luto, kan-on k-1nin bread supas p.§n, supas tin~pay \ left-over sama subra tira crumb mumu mumho mG.rno food kept overnight be hew bahaw b~haw viand seza sud-an ulam dried fish tamban bulad tuyo salt tim us a sin as.ln sugar esukal kamay asukal sweet meemis tam-is matam.ls honey teneb dugos pol6t-pukyutan sour mepezes ma~sim bitter mepait aslom pait flat tasting meladsem tab-ang 33 mapa.lt matabang, walang las a lamian delicious meta am laml, bite ka~at paak kagat chew sepasepa usap nguya swallow eveleng tulon lun6k full nahantey busog bus6g hungry egkevitil gutom gut6m to drink ed-inum moinum umin6m thirsty egkemezahan, uhaw ebpekeinum uh.§w coffee kapi kapi kape broth savew sabaw sabaw mother's milk dud sun gatas sa inahan gatas ng ina cow's milk gatas gatas sa baka gatas ng b.§ka drinking straw usuk istro istr6 wine binu bino, ilimnon alak rice wine agkud, basi pangas1' basi J R :l ~~ masarap K 34 coconut wine tuba tuba tuba to be drunk egkelangut hubog lasing suck edsupsup supsop sups6p sip edhi~up hi gop sips!p, hi gop to stir eguri~ew magh~lo to cook edsuba to boil edidi to fry ebpiritu to fry, as rice edsandag \1kayon, mag-ukay lutoon, magluto pabukalon, magpabukal, lagaon, mag lAg~ prituhon, magprito sanlag, magsanlag to saute ebpiritu gisahon, maggisa maggis~ to broil edtuug sugbaon, magsugba mag-!haw, magbang! litsonon, maglitson maglits6n COOKING to roast(pig} ed-asal 35 magl11to magl4ga magpr!to magsang4g to stew until lauya, gega tender lata, magladt labog overcooked rice buntas nalata lab6g to serve ebpengaun, maghaon ebpenangel maghain open fireplace, hearth pot(earthen) avu abuhan apuyan, dap6g kuzen kolon palay6k kettle kitang kaldiro kaldero frying pan kara kalaha kawaU: plate pelatu platu plato, pinggan saucer pletitu plat!tu plat! to drinking glass basu baso baso water crock bang a tadyaw, bang a bang~ pitsil pitsel UTENSILS water pitcher pitsil coffee pot kepitira 36 knife kutsilyu fork kuts.llyo tinidur kutsilyo, gamayng sundang tinidor spoon kutsara kuts~ra kuts~ra teaspoon kutserita kutsarita kutsar.lta ladle keluza luwag sand6k bowl lediya yahong mangk6k, tinid6r tagay~n platter bendihadu bandih~do bandeh~do cup tasa t~sa t~sa CLOTHING material, cloth manggad panapton t~la clothes ugelingen san.lna, bisti dam.lt, best.ldo, bare shirt kumbala kam.lsin kamisadentro kurnbala polo shirt, sport shirt polo p6lo man's native shirt barungTagalog }?~rong-Tag~log barung tegalug 37 skirt say a sayal palda pants, trousers selual kars6nis short pants sinempek kars6nis nga mubo, purol pantal6n, salaw&l k6rto loincloth bahag bahag bahag pocket bulsa bulsa buls& damit na pang-il&lim briefs(men's) kersunsilya chemise kemising kamison kamis6n panties kersunsilya karsonsilya, panti salawal, p&nti socks midyas midyas medyas wear edsul-ub sul-ob su6t diaper dek-en lamp in lamp in tear, rip bindas gisi, natastas punit, sirA CARE OF CLOTHING to sew ebpenahl ' manahi manahi needle raf!Jum d&gum karayom thread bulabula hilo, tanod panahi 38 safety pin pa9"en arpiler, perdibli aspile button butinis batunis but6nes wash clothes ebpemipi manlaba maglaba wring clothes egurivid kG.pusan, pugan, lubagan magpiga hang up, dry pamalhon, manghalay magpatuyq, patuyuin ikagkag PERSONAL ADORNMENT AND CARE hat kalu k~lu sumbr~ro, comb suwat st1dlay sambal.llo suklay manudlay magsuklay to comb one's ebpenuwat hair fine comb surud suyod suyod ear ring eritis ariyos ar1lyos, h!kaw ring sising singsing sings.!ng bracelet rinti puls.lras pulseras necklace belieg kul!ntas, kw.lntas kuwintas belt bakes bakG.s sintur6n 39 shoe sepatus sapatus sapatos shoelace kurdun hikot sa sapatos, listun tali ng sapatos slipper sinilas sinl:las tsinelas nail cutter ibpenulu panghinguko panghinuk6 to cut nails ebpenulu manghinguko maghinuk6 toothpick peninga tutpik panting~, pall: to BUILDINGS AND FURNISHINGS HOUSE house baley balay house in field lawig payag thatch karan kugon, nl:pa pawid, kugon guardhouse but;rawan bant~y-bant~y room rut;ru bantayanan, balay sa bantay lawak-tulogan, kwarto living room keluat;ran te valey 40 sal a kuw~rto kitchen avu kusina kusina toilet kensilyas kasilyas kasilyas roof atep atup bub6ng, a tip rafter gasew salagunting kilo ceiling elkuba kisami kisame wall elavat dingding dingding post, pillar tukud haligi haligi post (support) tukbul tukod, tuko tG.kod floor saag sa lug sahig floor joist ban gel suliras suliras doorway gemawan pultahan pinto door (shutter) lekeb closed nelekevan sira, sir ado sar~, open nepuwas abli buk~s key yawi yawi sG.si window sulawa bint~na bintana ladder, stairway hegezan hag dan hagd~n, hagd~nan porch, verarida barkun balkun balk6n 41 sar~do :ence ~ront yard alad, tedangka kural bakod lama atubang sa balay, nataran luyu sa balay harapan back yard lama likuran surrounding pal1gid upstairs deringdingan palibut taas seled te valey downstairs sihung silong, ubos s1long, ibaba plane sepilya sapilya katam hammer mertilyu, hamir martilyo mart1lyo saw .:ile gavas gabas lagari limbas bal-ag, limbas k1kil to sharpen kemanga, edlimbas baid has a drill berina bar ina barena itaas TOOLS 42 chisel penasang axe pick wasey, hatsa atsa , wasay piku piku palak61 hatchet deisek he hatsa kurta atsa palat~w, lansita, kutsilyo hait sakuban laseta pen knife blade sheath tigib gerangan gumA pa!t d~ras puth~w tal!m kaluban FURNITURE table lemisahan bench bangku chair stool bangku bangku sofa, couch trunk cabinet bed bangku kavan eperedur hize~aan, katri 43 lamisa bangku, lingkuranan mesa silya bangkito sopa baul kabinit kama, higdaan s!lya b~ngko bank~to sop~ baul k~binet kama, hig~an HOUSEKEEPING ARTICLES mat ikam banig ban!g mattress tilam, kutsun kutson kuts6n sheet, blanket malung habol kG.mot blanket malung habol blangket pillow uluna unlan G. nan pillow case punda punda punda towel tualya tualya tuwalya rag terapu trapu basahan, pamahiran bolo ubpit sundang itak chopping board tedtaza tad tar an tad tar an wash tub bisin palanggana banyera bucket sekilut timba timba duster terapu trapu pamaspas, pamunas flat iron pelansa plan sa plants a coconut husk iskrab lampaso bun6t to skate ed-iskrab manlampaso magbun6t 44 LIVELIHOOD AGRICULTURE agriculture kebasuk pagsas~ka, panguma pagbubukid, agrikultura clearing, kamet field, farm kaingin, to cultivate land kultibar, giuma mags~ka, to let land erkila for hire for cultivation ragpaaryendo magpaarenda, magpaaryendo plow eradu daru ar~ro harrow pera~us suyud, paragus suyod egardin maggardin uma ka!ngin, sak~han ebasuk magl.!nang GARDENING gardening hardrn, h~Laman~n garden gardin gardin magh:~.l~man weed hilemunen sag bot dam6 45 to pull weeds ebpeng1larnun ibton ang sagbot, !llangguna, rnagbasok tc plant ebpernula rnagtanurn rnagbunot ng damo, maggamas, maggah6k magtanim rice to harvest hurnay rnangani palay mag-ani tahup, panit sa humay magbayo, rnag-asud alho talupak, upak parey edlegtey, ed-e~ani husks ukap to pound rice ebevayu te parey pestle andu mortar winnow lusong taphan, magtahup mangalig-ig lesung ed-ukap to winnow ed-ayag using basket with holes 46 magbay6 ng palay halo, pambayo lus6ng magtah1:p bithay1:n, magbithay Tools dibble stick pick bensulat urok tulos piku p!ku p!ko shovel pala p~la p~la rake rik r!k kalayk~y scythe, sickle garab kayug, sanggut k~rit tractor traktur traktor trakt6ra fish pait isda isda fishy smell melangig lang sa "'nalans~ fish bone du~i FISHING te pait bukog sa isda tin!k ng isda fish trap buu made of split bamboo bubu salak~b to trap fish ma.mubu manalak~b, ebpemuu manghuli ng isda fish hook bunuwit bingwit 47 kaw!l lay a pukot larnb&t epan paon pain to teach ebpenuru rnagt'!lrd to learn to study lesson egketau ed-istudyu ketudluanan to read ebasa to write edsurat to count ebilang letter paper pencil book surat papil pinsil libru rnanudlu, \ rnagtudlo rnahibalo rnagtuon liksyon, tuna nan rnagb&sa, bas&hon rnagsulat, sulaton rnag-ihap, iphon litra papil l&pis libru ::- i sr. net i:.sh bait TEACHING 48 rnatrtto rnag-aral liksiy6n, aral!n bum& sa sumrtlat bum! lang l~tra, t!tik pap~l l~pis libr6, akl~t blakburd ~lakbo.::-d, pi sara suk irisir pi sara tsok, tisas irisir, ipalA tfsa to weave loom ebpengavel hevelenan panghabol hablanan thread bulabula hila, tanod rnaghAbi, hurnabi habihAn panghabi sint1lid, panahi edrara maglala magl~la, binevey rev an bukag takt1yan p§.ngnan ni~u nigu bil~o blackboard chalk eraser pembur~ WEAVING BASKETRY to form strips or reeds into something back basket small basket basket for cleaning rice 49 lum~la to carry ed-uwit reed sed sed magdala magbitbit, bitbiton ang basket tamb6 tikog rattan bela~en uway uw~y to scrape bamboo egke~isan magkagis magk~yas ng kaw~yan to split edtevien buakon, bukon, pikason magbiy~k storekeeping edtinda maninda pagtitind~ store tindahan tindahan tindahan owner of the te~itinda tag-iya sa tindahan may-~ri penganup mamusil pamamar 11, STOREKEEP lNG ng tindahan HUNTING hunting pangang~so decoy ketiyan paon p~in arrow besut pan A palaso, tunod bow besug bus-:>g 50 bow and arrow pan a pan a p~na to pierce lahus duslak maglag6s, tumusok to shoot (by gun) to shoot (by arrow) ebpemusil mamarl.l ebpemanA pusilon, mamusil mamana gun pusil pusil bar~l mam~na MOTION motion kedwaleng lihok k~lOE , gal~w ;.. stand up edhitindeg tindog tuma~o stretch oneself ebpengengeteng maunat um1lnc:t stretch out hand egkawa um!nat, to lie down edhize~a bayaw ang buktun higda humiga to lie on back edley-ang hayang tumih~ya to lie on side edtengkilid takilid tuma£~lid 51 mag-in~t to lie on stomach to kneel down to jump in place to jump over something to jump from a high place to squat to turn to. turn in place to go to come, arrive to return home to walk, to set out to step over edlangkeb hapa dumapa ebpenikuru ed-empakempak edlingketew luhod lukso lumuh6d lumuks6 ed-umpak ambak tumal6n edtikintikin puk-ong ebelikiiku tuyuk eberiyung tumuw~d um!kot pumunt~ edhipanew ebpekeuma ad to muabot dumat!ng ed-uli muull umuwi. edhipanew mulakaw lum~kad edlengkazen matumban yap4kan, yuiD4pak 52 to step aside ebivey, ebpekilid molikay tumabi, humab:. to step back ed-endud isol, sibog umG.rong to enter edseled musulod pumasok to get out edlawang, mugawas edlig-awang, eguwa lumabas to stumble ebpekesipa mat~s6d, mapandol matapil6k fall over egkepiley madagma, dasmag madapa toward pehendiya paingon patG.ngo fall forward ebpekeurambak fall prostrate ebpekelangkeb fall backward ebpekeley-ang to approach ed-uvey paduoJ muduol lumapit tagbuon salG.bong to meet some- edsinug-ung one on the way to meet at an edtelavuk appointed place \ magtagbo, magkita 53 magkita to visit ebpenumbaley bisitahon duma :.a;..; to enter, go in edseled sulod pumasok to drive out an animal ebu~ew, abug magtab6y, itab6y to drive out a person ibpaawa, edsegseg abug, palayason palayasin to return edliku balik bumalik, magbalik to lead edhuna manguna, mangulo manguna go first edhuna mag-una magpauna go last ebpehuziyan magpaulihi magpahuli leave egenat haw to run ebpelela~uy modagan tumakb6 to chase edal-as gukdon, 'gigukod humabol habulin lumba kar~ra, ed-avug race a 1 Umuna umalis fast, quickly me~aan pas pas takbuhan, patulinan mabilis, madali slow menaney hi nay mabagal stop ed-engked hunong tumigil 54 play climb down move, transfer to by-pass to lean against to to go to ebaleyvaley ebpemenahik ebpenaug edhalin modula mosaka miubos mobalhin maglaro ed-eli!U edsandig lak-angan mosandig lum1goy hum1lig edwarawara ebpengendat kamay kidhat kl.unaw~y umaky~t bumaba lum.!pat GESTURES to wave hand to raise eyebrow to nod (shake head up and down) to shake head sideways to point, show edunkadungka tango, yango egkelengkeleng edtezu 55 kind~t tumango lingulingo umil.!ng itudlo, ipakita it1iro CARRYING carrying ed-uwit pangdala p~gdadal~ hold egawed gunit h~wak carry with hand egkulang bitbit bitb!t, dala carry on shoulder edtiang pas-an balik~tin carry on back ebava baba babah!n carry water with pole edsekezu sa g-ob balagw!t carry under arm edsenggel a yen sipit kil!kin, kipkip!n carry on hip edsepipiyen kung kung k!lik embrace egkepkepan halog, gakus yak~ pin to lead someone by hand ed-e~aken gigiyahan ak~yin drag eguyuzen guyud kal~dkar!n draw, pull eguyuzen bira kab!gin, hat~kin 56 HITTING punish edsilutan punch edsumbag, suntok edtempaling sunt6k, sap6k whip edlegkuten bunal, hampak paluin slap edtebpien sagpa samp!l to give ebe~ey hatag magbig!y to give thanks ebpeselamat pasalamat magpasal!mat to offer edhanyag halad maghand6g, mag-al6k to share edtalad, ebahin bahini, hatag tumulong magpabal!to to divide edtalad, ebahin tungaon, pika son magbah!gi, magh!tl lend idsambey magpahulam magpahir!m borrow edsambey mohulam humir!m, manghir!m to take ed-uwiten dalhon, dalha dalh1n (dal!) silutan .. parus!han GIVING, TAKING 57 take from egkuwaan kuhaon kunin (kuha) seize, grab ed-a~ew ilog agawin, sunggaban look for ebpengahaan mangita humanap lose egketazin mawala mawala put, place idsavuk ibutang maglagay, ilagay receive, accept edawat dawat tanggap to throw edtimbag ilabay, labay maghagis ilabay magtapon to throw away idtimbag TYING to tie, fasten or bind with a rope ebekusen hiktan magtali, gapusin, gurnapos string, cord tali tall rope p1S1 hikot . \ break a tie untie ... p1S1 lubid ebidtew napa los,· nabugtd nalag6t ebengkas hub ad magkalag, kalagl.n 58 TRANSPORTATION vehicle untuzan sakyanan sasaky4n, beh!kul6 bicycle tricycle motorcycle bisiklita bisiklita traysikol bisekl~ta motors!klo motors!klo push cart, cart drawn by carabao sledge treysikel mutur tr4ysik~l kerumata karo, pahagad, karit6n karomata airplane jeepney truck get in get off eguyuzan, kangga banugbanug dzip trak ed-untud edrena pahagad, garusa ayroplano dyip trak sakay panaog gasoline oil gesulina kurudu road, traiL, path kelesad~ gasolina lana dalan dalan 59 par4gos eropl4no dyip trak sumak~y ib!s, baba, lap4g gasol!na , lang is daan intersection lemba~an krusing kr6sing, sangandaan, pinagkurusan bridge tuley, teytey tulay tulay fare piliti pasahi, bayad, upa pliti ship bepur, barku barku bap6r, barko ocean da~at dagat dagat boat avang bangka bangka oar begsey bug say gaod, panggaod row ebpemegsey naglawig gumaod dock dungguan pantalan, dunqguan piyer, pantalan, daungan to bring a ship to dock edunggu magdunggo dumaong NAVIGATION 60 POSSESSION property a zen house lot jewelry business baley tan a elahas propidad, kabtangan balay yuta, luti alahas nigusyu peti~ayun pag-a~ri b~hay Hipa al~has neg6syo COMMERCE buy sfall trade ebpernasa ebelegya edliwa palit baligya bumil.1: magbil.1: pakikipagk~lakal~n \ money peso centavo market selapi pisu sin tabus mirkadu bargain price hangyu prisyu 61 kwarta p~ra pis~ p!so sintabo tindahan, mirkado hangyu prisyo s~ntim6 pal~ngke t~wad pr~syo expensive mahal, mevali mahal mah~l cheap beratu baratu mura debt utang utang titang payment bay ad bay ad b~yad, kabayar~n interest ebpaanak tubo, intiris tubo deposit dipusitu diposito dep6sito, p~unang-b~yad rent erkila, piliti arkila up a to steal ebpenakew mangawat magn~kaw pilfer ebpengamiami pangawat mangupit \ counterfeit min1. pal~iJ?ikado, m1.n1. auction a pas subasta palsipik~do, huw~d sub~sta TERRITORIAL AND POLITICAL DIVISION GEOGRAPHICAL barrio baryu baryu b~ryo, town munisipyu lung sod b~yan 62 bukid city syudad suwidad siyud~d, luns6d island pulu isla, pulu isla, pul5 archipelago kepuluwan kapuluan kapulu~n district distritu distritu pur6k, distrito president, head prisidinti prisidinti, pangulo pangulo king hadl. harl h~rl. rule, govern edhad.i mangulo, mamonu magh~rl., OFFICIALS pamunuan, p~mahala~n governor gubirnedur gubernadur gubernad6r repre~ riprisintanti riprisintanti kinataw~n barrio captain baryu kepi tan baryu kapitan kapit~n ng b~ryo, kapit~n del b~ryo leader pengulu pangulo pin uno sultan sulutan sultan sult~n tigdurnala ~dministrad6r, tagapamah~la sentative administrator.punuan 63 LAW law be laud balaud bat~s judge huwis huwis huk6m court hukmanan husgadu, kurti k6rte, hukUman subpoena subpina subpina subpena, sitasy6n charge sumbung sumbong sakd.11, habl.§. try (legal) ed-imbistiga sentence hukum sintinsiya punishment silut silut lum!tis, lit!sin hatol, kahatul.§.n, parG.sa, kaparusah~n fine multa multa mult.§. jail, prison pirisuwan prisuhan, bilanguan bilanggG.an, parul par61, pagl.§.yang may pasubali, pagl.1yang may kundisy6n parole perul 64 pirisuh~n WARFARE war gira gubat digm~an, giyera fight tebek away laban~n, soldier sundaru sundalo sund~lo gun pusil pusil bar!l grenade hanggrinid granada gran~da shoot ebpusil mamusil, gitirohan magpaput6k peace kelinew kalinaw kapayapa~n defeat egkezaag mapildi malupig, 1ut5!gin win ebpekezaag modaug man~lo, m~gtagump~y SPATIAL AND TEMPORAL RELATIONS SPACE Place, Location distance keziyu kalayu l~yd :t:ar meziyu layu mal~yo 65 ~way near above below before, ahead of in front of uvey divavew dizalem nehuna duul ibabaw, taas ubos una mal~pit ita~s ibaba una, n~uun~, b~go egkesineruwan egkeini- harap~n between teliwaza atubang, atbang likud, ulahi, luyu tunga side of something beside kilid kilid avey tapad, tupad, abay tunga gitna daplin g!lid sulod gawas lo6b behind, rear yu~an middle, teliwaza center edge, margin, kilid border in, inside seled gawas, guwa outside 66 lik6d, hul! gitna, gin!gitna tab!, tagil!ran, g1lid piling, tab! lab~s top divavew ibabaw ib~baw underside, underneath dizalem ilawom il~lim everywhere min san hendei bisan asa sa end, extreme pangkus kinatumyan dulo kwadrado parisuk~t, Form or lah~t d~ko ng Sha~e square ~ nepesa~1. kuwadr4do round, circle nelizengan ling in bil6g SIZE MEASURE measure sukud sukod sukat meter mitrus metros m~tro kilometer kilumitru kilometre kilom~tro centimeter sintimitrus sentimetro sentim~tro foot dada piye piy~ inch pulgada pulgada pulg!da 67 kilo kilu kilo kilo finger span rangew dangaw dangkal big dekelc3. daku malakf small, little deisek gamay mali it high, tall (thing) metikang taas mataas low (thing) mevava mubo mababa tall (person) melangkew taas matangkad short (person) mevava pandak, putot pandak wide meluag luag maluwang narrow meli~et hiktin makfpot deep mezalem lawom melalim shallow mevavew mabaw mababaw thin (thing) menipis nipis east edsilaan sidlakan silangan west edsenlepan salupan, sawpan kanluran DIRECTION 68 downward dizalem paubos pababa upward divavew pataas pata~s upstream, uphill dizaya ilaya, ibabaw salunga downhill divava ubos palus6ng, pababa left givang wala kaliwa right kewanan tuo k~nan day, sun an dew ad law ~raw sunrise egkepawa, edsila pagsidlak sa ad law pagsrkat ng araw dawn egkeriwaswas kaadlawon TIME madalrng-araw, buk~ng-liwayw~y morning meselem bun tag um~ga sun (in its zenith) neudtu udtu katanghalrang sunset edsanlep tap~t, tap~t paglubug sa adlaw, pagsal up sa ad law 69 tangh~ling paglub6g ng ~raw dusk bag-ong gabii kesakep takips1lim, d~pit-h~pon afternoon mahapun hapun h~pon night mezukilem gabii gab1 midnight liwaza te tungang gabii kezukileman h~tinggab1 hour uras uras 6ras minute minutu minutu minut6, sagl1t second sigundu sigundu segG.ndo clock, watch urasan, rilu rilu, urasan oras~n, today guntaan karun ngay6n tomorrow keezelem ugma b1ikas day after tomorrow mekezuwa sunud ugma sa yesterday gevii gahapon kah~pon day before yesterday mekezuwe en niadtong usa ka adlaw kamakalawa everyday kada andew tanang adlaw, adlaw-adlaw ar~w-ar~w all day egkehepunan tibuuk adla~ maghapon maghapon, buong ~raw week simana simana lingg6 70 r~lo makalaw~ when? long ago keenu dengan kanus-a saunang panahon kail~n first formerly nehuna aney una kaniadtu una now guntaan guntaan pa karun karun lang gayud egketegteg-aad keengkuwan sa kalit just now in a moment later today no6ng ~raw, no6ng 11nang panah6n, no6ng matag~l na d~ti, no6ng 11na, d~ti-r~ti ngay6n ngay6n lang, ngay6n ngay6n lang, ng~ngay6n sa is~ng sandall/iglap unya earlier today geina always layun ka9anina kanunay l~gi afterwards immediately neipus seguguna pagkahuman pagkat~pos dihadiha ag~d, kaag~d, ag~d-ag~d often kelegmitan kanunay malfmit seldom mezelag panalagsa bihfra 71 early edsayu sayu maaga later huziyan ulahi hul1 quickly seguguna"' dal1 hurry gaangaan magdal1 "" magmadali, mag-apura Da~s " mabil1s madali, ' \ of the Week Sunday Duminggu Domingo Lingg6 Monday Lunis Lunis Lunes Tuesday Martis Martis Martes Wednesday Mirkulis Mirkulis Miyerkoles Thursday Wibis Wibis Huwebes Friday Birnis Birnis Biyernes Saturday Sebedu Sabado sabad6 first day intrada unang adlaw unang araw, a-primero second day ikezuwa ikaduhang ad law ikalawang araw 72 Months of Year January Iniru Iniru En~ro February Pibriru Pibriru Pebr~ro March Marsu Marsu Mars6 April Abril Abril May Mayu Mayu Abril M.§yo June Hunyu Hunyu Hun yo July Hulyu Hulyu Hulyo August Egustu Agustu Ag6sto September Siptimbri Siptimbri Septiy&lbre October Uktubri Uktubri Oktubre November Nubimbri Nubimbri Nobiy~mbre December Disimbri Disimbri Disy&lbre month, moon bulan bulan buw.§n end of month ketepusan katapusan sa bulan katapus.§n next month sunud he vulan sunod bulan sa is.§ng new moon pe~aney _., buw~n bag-ong bulan te hayag 73 b~gong buw~n first quarter hayag of the moon udtong bulan palak! ng last quarter de rem of the moon himatayun pali!t/papat~y ang buw~n full moon takdul, bitay kabiltigan ng buw~n tuker buw~n year tuig tuig ta6n QUANTITY AND NUMBER QUANTITY many, much mezakel daghan mar~mi few, little deisey gamay kaunti how much pira pila magk~no, how many pira he vuuk pila il~n all langun, pudu tanan lah~t part, fraction parti bah in bah~gi every tadsa, kada matag b~wa•t more than subra te subra hig!t sa, mas dozen dusina dusina dos~na 74 gaan6 less, lack how many times kurang kepipira kulang kulang pila ka bisis, ilcing b~ses ikapila bilang liwaza is a dezuwa tetelu heepat lelima he en em pitu walu siyam sepulu nenggatus nengkelibu ihap, numiru katunga, tung a usa duha tulu upat lima unum pitu walu siyam napulu gatus libu NUMBER count half one two three four five six seven eio;,rht nine ten hundred thousand 75 b!lang kalahciti isci dalawci tatl6 cipat limci cinim pit6 wal6 siycim sampu dacin l!bo ten thousand sepulu he libu napulu ka libu laksa million nengkelibu he libu mil yon add ibped-uumana dugang magdagd~g, pagsam~hin subtract multiply edterinan magb~was divide (in two) kuha mily6n, ~ngaw edtektekepen multipl1kahon, magmultiplik~ pilopiloon edliwezaan hati bahinon tungaun divide (among edtelazen, many) ebehinen bahinon bahagi total tanan kabuuan, total, suma ketivuukan SENSE PERCEPTION SENSE OF SIGHT sense of sight ked-aha see, perceive ebpekeaha 76 panan-aw paning!n tan-aw, nakakita makakita, mamul~t l.ook at edtengteng motan-aw tuming1n, tingnan look around ebpenlangulangu mitan-aw sa palibut tuming!n sa pal!gid look yonder ebpantew miyahat tuman~w look for ebpen-aha mangita hum~nap, open eyes egimerat mata, ablihan ang mata mul~t close eyes ebpiyeng piyung pik!t see clearly egkemelmeleg-an makakita pag-ayo nakakak!ta nang mal!naw cros.s-eyed siling libat dul1ng \ blurred ebpengetewetew dili klaru, hanap mal~b<3 blind lakap bulag, buta bul~g white meputi puti puti black meitem itum it!m grey maavuavu abuhon ktilay-ab6 meri~a pula pul~ Color(s) ~ red 77 maghan~p yellow green blue mekelawag meilem meilem dalag birdi asul mehemut mengazeg memahu humut nanimahu bahu taam mel ads em panabor tab-ang dil~w b~rde, asG.l, lunt.1an bugh~w SENSE OF SMELL fragrant smelly stink mabang6 nangAngam6y mab~hu SENSE OF TASTE taste tasteless delicious salty sweet hot (peppery) bitter sour meta am tinimusan meemis meraras mepait mepezes lamian parat tam-is halang pait aslum 78 lAs a wal~ng l~sa, matabAng masarAp maAlat matam.1s maangh.!:ng mapa!t ma~sim SENSE OF HEARING deaf bengel bungul bing! hear egkezineg madungog m~rinig listen ebpemineg paminaw makin!g obey ebpemineg tuman, sugut swnun6d believe edtuu tuu maniw~la, man~lig man&mpalat~ya nwnb egkevevened binhud manh!d, rough kena metilak gaspang, masapnot magasp~ng, maligasg~s soft, tender meyunek, melemineg hu.muk malamb6t tough, hard, stiff mezesen gahi matig~s smooth metilak mak!nis slimy melandeg sinaw, pino, hamis dan lug SENSE OF TOUCH 79 wal~ng pakiramd~m madul~s, maland~s MIND, THOUGHT THOUGHT, THINKING think understand ed-isip-isip rnaghunahuna mag-is1p edsavut pagsabut pang-un~wa, pagkaun~wa know egketuenan hibalo, kamao alam know how egketau clever, smart metau meaning kehulu~an kahibalu abtik mar~nong buot ipasabut, kahulugan kahulug~n, guess recognize ed-entuk egkekilala tag-an makaila manght:ila wise mahibalu bagu, hungog marunong, dwnb uluwanen buguk crazy ebune~en buang forget egkelipat egketenuzan malimut mahinumdum remember 80 matal!no diwA m~kil~la pant~s b6bo luku-luko, sira ang ulo, nasisir4an ng ba!t makal1rnot rn~ala4la EMOTIONS good meupiya maayo, buutan mabuti, mahusay, magal.!ng contented meupiya he gehinawa kuntintu, mali pay masiyah~n bad, not good mezaat dill maayo, dautan want, like eqkesuatan gusto masama, hindi mabuti gust6, .!big joyous melipayen malipayon masay~, .maligay~, nattituwa., nalulug6d happy meupiya is gehinawa malipayon feel {physical) egke~ezam paminaw pakiramd~ smile egemen pahiyum ngiti"' laugh ed-engit t~wa sad egkeseeng katawa maguol, cry, weep aloud edlu~ib, mohilak with tears subd malungk6t umiy~k, edsine~ew ebpeni~is luha is mohilak magluha 81 lumt1ha tum~ngis astonished, surprised startled egkeinu-inu love gagew, hizu, nahigu~a, kebmahala gugma ebulungen gimingaw nakurat nabigla, nagdlat egketingkemed lonely, to miss someone hate ebpekigkuntada help, assist ed-ugup (by action) um!big, magmah~l, um!rog, gumiliw hinahan~p-h~nap kasuklam~n kasuku, kasilag po6t, tabang tumdlong (donation) save, rescue pity edtavang edlibri hizu luwas naluoy magligt~s angry egkepauk egkehandek nasuku kahadlok gal!t egkeheratan egkeipeng nakuyawan sind~k naguol mangahas kabalisah~n fear terrified worry dare brave, courageous ebpetugatuga ken a isug egkehandek 82 ma~wa, t~kot, ~wa, habag sind~k nangah~s mat~pang bold rnevurut isug, walay kahadlok bashful lazy embarrassed e~lezen rnaulawon tapulan naulawan ashamed pe~ulen egkepeelelezan egkeeled rnalak§s ang lo6b, walang gtl.lat rnahiy&in rnat~pang, tam~d nahihiya rnaulaw EVALUATIONS satisfactory hustu en nakasisiy&, kasiy~siya fortunate palaran suwirti rnap&lad, rnasuw~rte by chance egkeserap right, correct incorrect hustu true sayep, ken a hustu tutuu, benar 83 naswertihan, natirnpuhan husto nagk~ta6n sayup, dill hindi t~rna/ turnp§k, malt toto6, ttl nay tinuud lang t!ma, turnpak false two-faced refuse choose taru sayup, dill hustu meinekalen duhay nawung, traydor ebarew, kena dumili edawat ebpill pill \ mal~, s~la, hindi toto6/tama d6ble-k~ra, traid6r pahindi&n, tanggih&n pum!li, mam!li State dry wet firm, stable coarse fine irregular, uneven clean ne~angu, nemezahan nahames, nepiri melig-en kena pinu uga, mala tuyo bas a bas a matat&g lig-on gaspang, malak! masapnot p!no pinu pinu nenluzuluzu, balik~, nahiwi lub~k-lub&k, liku-liko, nekedtihind! pant&y timpa baku-bake, uk&-uka lumpiyu limpiyu mal!nis A4 hugaw marum1 dirty buringen filthy meremerik same neked-iring parihas, pariho par~ho different selakew lain ib~, still, calm melinew kalma, hi lorn tah.!mik, like this like that iring kayi iring keniyan ingon niini ingon niana ganit6 old daan daan ltimA new be~u, bag-u b~go marum1 bag-u kaib~ pay~pa ganiy~n COMMUNICATION talk egka~i mo.sulti magsalita converse ebpelela~a makigsulti makip~g-tisap discuss ebitiyara pakigsultihan pag-us~pan tell egka~i, sultihi sab.!hin, ebpenudtul call ed-umew tawag, tawga tum~wag command edsu~u, sugii mag-titos edmandar 85 mags~b1 announce ipahibalo, ianunsyo ibpehibelu ipah~yag, ipabat!d, ipaal~m repeat ed-uman, edsubli usbon ul!tin scold edsawey, edawey kasab-an magmur~, whisper ednaasnaas, hung hung edmuyamuya bumul6ng ask ed-insA mangutana magtan6ng request ebuyu mohangyu makius~p answer edtavak tubag sag6t agree ed-uyun miuyun urn~ yon permit edtugut pirmisu, panugot perm!so, mur~hin kapah!ntulut~n refuse ebarew, ebelivad mibalibad tumangg!, tanggihan thank ebpeselamat magpasalamat magpasalamat teach ebpenuru motudlu magt11ro warn edlaguy baharan balaan, bantaan example penenglitan pananglitan halimb~wa lie edtarutaru mamakak magsinungal!ng, magyabang . 86 moakusar pasangil namalibad magpar§tang, mag-akusa magtatwa, itatwa edriklamu moriklamo tease ed-eyuwen sunglug, tiawtiaw magreklamo, magsumb6ng duma!ng magbiro, manl6ko jeer ed-undaunda butangbutangan manlibak, manuya ridicule curse edsudi ebpenrawak tamay gitunglu mangutya, manuya sumpa!n blaspheme edsumpalit te pasipala Megbevaya lapastanganin vulgar meremerik he bastus kebpemeba bast6s, magaspang ang ugall be quiet noise loud speech shout mehenek paghilum saba kusug mosulti singgit manah1mik !ngay malakas humiyaw, sumigaw scream ed-erang, egkulahl siyagit tumili accuse edsumbung deny ebarew, ebelivad complain \ me9urub ebpemensag egkulahl 87 commotion kagubut me~urub, whistle magkagul6, mag-ing~y gisaweg ebpenagkuy taghuy sitsit hissing sound edsitsitan calling one's attention s1pol suts6t, pasuw1t SOCIAL INTERACTION VALUES shame keeled kaulaw, kaulawan hiya cooperation upakat, kebpekidsevaha pagtinabangay bayan1han sugal bar aha sabung, bulang sug~l, FORMS OF ENTERTAINMENT gamble edsugal playing cards sugal cockfighting bulang drinking wine ebpelelangut nag-inurn 88 huw~go bar~ha s~bong maglas{nq telling stories ebpenggu~ud nag-isturya pagkukuwentuhan party, banquet keemuran parti,· andam, bangkiti pig1ng boxing baksing boksing b6ksing race lumba lumba p~tulin~n, SPORTS takbuhan wrestle ebpekibuteng dumug bun6 sing egkanta moawit, kanta um~wit voice la~eng ti~gug b6ses, t!nig song kanta awit ~wit dance edsayew sa yaw say~w gong a~ung agung gong, Muslim gong kulintang kulintang kalint6ng drum tambur bumbu tamb61 MUSIC 89 bating~w beat, tap hapak kalatuk!n, katug!n horn of budyung animal used as trumpet budyung nga sungay tarnbGll flute lantuy, pulal.3., pulendag plawta plaGta blow edhiyup huyup h!pan ebasal SPECIAL OCCASIONS Death yum~o, ang pum~naw/nas!ra deceased minatey ang minatay, ang mipanaw ang corpse minatey bangkay, law as nga patay bangk~y lie in state imperey-as gihaya nakabGrol bereaved neseeng nagul-an naul!la mourning edlalew maglutu, pagbalata nakaluksa, magluksa wake ediyaga pulaw lamay, contribution id-amut limus abGloy 90 ,. lamay~n funeral cemetery kedlevenga simintiryu grave leveng grave marker candle dingdingali kendila flower soul paglubung lib!ng, p!glilib!ng lubnganan, sementeryo lib!ngan, lubung punt6d kampus~nto, sement~ryo l~pid~ kandila kand!la kevukazan, bulak bulak bulakl~k gimukud kalag k!luluw~ RELIGION CHRISTIANITY Christianity Lord, Master kedtuu ki Kristu Nengazen Kristiyanismu Kristiyan!smo Ginuu Pangino6n Saviour Ebpenlibri, Manluluwas Menluluwas Tagapagligt~s God God the Father Megbevaya Dios, Diyus MegbevayA he Diyus nga Arney ~han Diy6s 91 Diy6s .Ama God the Son Megbevaya he Diyus nga Anak Diy6s Anak God the Holy Spirit Megbevaya he Diyus nga Wagas he Ispiritu Mulin-ulin Santo Holy Spirit Wagas he Ispiritu Santo Esp!ritu Mulin-ulin heaven langit langit langit immortality waza kemetayan walay kamatayon wal~ng kamat~yan, wal~ng m~liw Redeemer Ebpemelukas Manunubos Manunubos sin sala, mezaat kasal-anan he ulaula kasal~nan sinner mekesesala makasasalc3. makasal~nan repent ed-iniyugan is mezaat he ulaula maghinulsul, magbasul mags!si forgive ebpesaylu magpasaylo magpat~wad Word of God Lalag te Megbevaya Pulung sa Diyus salita ng Diy6s Bible Bibliya Bibliya B!bliy~ chapter kepitulu kapitulo kap!tul6 verse birsikulu birsikulo tal~t~ 92 An~k Diy6s Esp!ritu S~nto S~nto Satan Setanas Satanas s&tan&s devil busew dimunyu, panulay dem6nyo, diy&blo believer tu.mutuu magtutuo manan&mpalatay& prayer ked-amp\). pag-ampo panalSngin to pray ed-ampu mag-ampo manal&ngin, magdasSl worship service kedsimba pagsimba pananambShan to worship ed-azap simbahon su.mamb~ to go to church edsimba manimba su.mimb~ church simbahan simbahan simb~han Bible study ked-istudyu pagtuon sa te Bibliya Bibliya pag-a~ral pastur past6r pastor pastur \ Bibliya priest padi pari p~ri elder ebme~urangen tigulang sa sa Iglisya matanda sa Iglesiya te Iglisya nun madri madri madre deacon diyekunu dyakunu diyakon6 93 ng false gods kena tutuu he ed-ezapen fasting kedsalang pagpuasa te kegkaan pag-aayuno customs betas an kinaiya ugali, kaugaliSn superstition taru he midtuuwan tuutuu pamahi!n omen bahanan, ba:dtu sinyal pangit~in, spirit mulin-ulin ispiritu esp!ritu spirit offering lugbak halad sa ispiritu pag-a~lay, offer sacrifices ebpemuhat maghalad, mag- magsakripl.syo sakripisyu shaman beyilan magbuhat-buhat magic serumangka, salamangka, selemengka mahika, madyik salamangk~, edhurupan paghar!an, al!han, alip!nin dios-dios, diyus-diyus diyus-diyusan ANIMISM possessed babala gisudlan sa panulay 94 hand6g, sakrip!syo m~hiya GRAMMATICAL FUNCTION WORDS PRONOUN SYSTEMS Class I 1st, singular a, siak 1st plural, key, sikarni exclusive ~nd, singular ka, sikew aku ak6 karni kami ka, ikaw ka, ikaw 2nd, plural kew, sikiyu kamo kay6 1st and 2nd, dual ki, sikita kita kit~ 1st and 2nd, inclusive kiw, sikitew kitang tanan t~yo 3rd, singular sikandin siya siy~ 3rd, plural sila sil~ 1st, singular ku ku ko 1st, plural, exclusive namu n~mi::. mo mo sikandan Class I I dey, zey 2nd, singular· nu 95 or kat~ 2nd, plural niw ninyu niny6 1st and 2nd, dual ta natung duha nita 1st and 2nd, inclusive tew natu, natung tanan natin 3rd, singular din, zin niya niya 3rd, plural nila nila 1st, singular ked.i aku akin 1st, plural, exclusive amu am in 2nd, singular kenikew imu iy6 2nd, plural keniyu inyu iny6 1st and 2nd, dual kenita a tung duha kanita 1st and 2nd, inclusive kenitew atu a tin 3rd, singular kandin kaniya kaniya 3rd, plural kanila kanila dan, zan Class I I I kenami kandan 96 Articles topic si + name non-topic ni + name si + name of si + name person ni + name of ni + name person kang + name of kay + name person ki + name non-topic directional non-topic ki + name beneficiary is, kes + common noun non-topic te + common noun non-topic te + common directional noun non-topic te + common beneficiary noun topic para kang + name of person ang + common noun p~ra ug + common noun sa + common noun para sa + common noun ng + common noun ang + common noun sa + common noun sa + common noun p~ra Demonstratives this (near speaker) heini kini 97 kay + name it6 that (far heeyan, from keniyan speaker but near listener) kana iycin that (far from both speaker & listener) kadtu iy6n here, to this kayi, dini dinhi d!to there, on that, in that, to that (far from addressee) diya didtu do6n there, on that, in that, to that (near addressee) of this, like this diyan dinha, diha diyan kayi niini nit6 of that, like that keniyan niana niyan that over there, yonder dutun niadtu no6n haaza, keniya 98 Prepositions from (indica- diya ebpuun ting place te of origin) gikan sa mula sa, bahat sa, galing sa from (a person) puun te gikan kang (muliL) sa/kay at diya te sa sa, to (in the direction of) pehendiya te sa sa as far as taman te taman sa, kutob sa hangg~ng about mekeatag te mahitungud sa tungk61 sa and wey, ne ug at but, however iyan, asal a pan pc§ro, ngani't da t.apuw~ 1 t apan, hinuon gayur man, gay6n pa man, sub~li't Il~sa sa Conjunctions yet, however, iyan, asal nevertheless plus, including elin, ragkes apil 99 pat! because tenged, su dahil~n tungud sapagk~ so that, in order to su wey d~hil sa, sa, kasl., 1 t a run para/upang since, where- geina te as, inasmuch as tungud kay y~mang, before te waze pa ' pa sa dili b~bo for this/ that reason tenged kayi/ tungud niini dutun tungud instead, in place of imbis imbis imbes, sa halip na when, if, in case that emun kung kung, while . .. yay~mang palibhasa n~ana .te kemulu pa samtang kap~g, pagk~ nang, no6ng then dutun hinuon no6n after that neipus haaza pagkahwnan niana pagkatapos no6n lest, in the hope that kela ke basin ug baka/baka bus a kaya, kaniya/ samakatuw.!d therefore, so umba 100 niy~n/ sak~li although, minsan even though bisan pa ug bagam~n, bagam~'t, kah!man, kahima't, k~hit as long as basta basta bast~ with duma sa, kauban sa, each, every time or tadsa, kada matag tuw!n3' emun kena, wey keenu o,kun o, o <aya'y kanus-a kailan pa pa when (question) kas~a, kal~kip Particles yet, still, pa in addition to again, once mid-uman more already, now, en or with negatives, not anymore, no longer usab na 101 na and, also, too daan ug, usab din/rin, pat! only, just, merely da lang, lamang lang/l~ang question particle be ba ba it was said kun kuml daw/raw indicates surprise bes diay pal~ indicates the pezem speaker's hope, desire, wish unta, hinaut unta sana first huna usa mG.na uya o, oo, huo 0 Initiator okay 102 Qualifiers used either menge as a pluralizer or as a particle of estimation lest, might kela ke maybe, perhaps somewhat, seems purely, all, entirely mga mga buwa basi ug, baka basig, basin ug tingali siguro henduen be mura ug, murag medyo/tfla, mukha/p~ra pudu, tunay, lunsay elin-elin, langun kinahanglan kinahanglan must,ought/ got/have to like, want gusto, suat need, kinahanglan necessary become egkehimu 103 puro, pan~y d~pat gustu kinahanglan gust6, fbig kail~ngan mahimung magfng can, could, may egkehimu mahimu puwede seldom, rarely mezelag panagsa, panalagsa, talagsa bihl:ra certainly, surely siguradu siguradu, siguru sigur~do almost, nearly hapit, amaama hapit h~los suddenly tik-ew, seguguna kalit bigla. again, once more uman usab muli/uli really, true benar, tutuu tinuod, very, quite, extremely utew maan, utew kaayu masy~do etuwey! uy! uy! gayud talag~ Interjections wow what, ah, oh hey, to call one's attention ab~! es! huy! hey! 104 hoy! short for I·na ko 'my mother' Iney! is that so iyan bes! tinuod? ba? that's all iyan da kana lang iy6n lang okay uya, sigi sigi s!ge go on sigi, ipelaus hal a sigi sig~ nak<i! 105 diay talac~! References: Daily Practice in Tagalog Core Curriculum; English Tagalog Dictionary by L. English C.SS.R.; Tagalog for Non Filipinos, Vol. 2, Units VI-X~ Muyargas, Soberano, Flores and the ILS Staff; Manobo-English Dictionary by Richard E. Elkins; A Dictionary of Cebuano Visayan by John U. Wolff. ID6