eZRvneba uwmidesisa da unetaresis, sruliad saqarTvelos kaTolikos

eZRvneba uwmidesisa da unetaresis,
sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqis,
ilia II-is
aRsaydrebidan 30 da dabadebidan 75 wlisTavs
bolnisis sioni
daviT episkoposis warwera. V s.
mixeil qurdiani
qarTuli ena
da
damwerloba
Tbilisi, saqarTvelo 2008
labsyaldis oTxTavi. xelnaweris gverdi
XII-XIII s.s.
4
arTuli enis statusi. qarTuli ena qarTveli eris, yovelTa
qarTvelTa erovnuli ena _ saqarTvelos saxelmwifo enaa.
saqarTvelos saxelmwifo enis statusi qarTul enas mieniWa
jer kidev elinistur epoqaSi, Zv. w. 284 wels, rodesac
erovnuli matianis “qarTlis cxovrebis” Tanaxmad, pirveli
sruliad qarTuli saxelmwifos mefeTmefe farnavazma “ganavrco ena qarTuli da arRara izraxeboda sxva ena qarTlsa
Sina Tvinier qarTulisa”. es TariRi, rogorc umniSvnelovanesi istoriuli niSansveti, daedo safuZvlad qarTul erovnul
welTaRricxvas.
qarTul enas saxelmwifo enis statusi miniWebuli hqonda da aqvs saqarTvelos absoluturad yvela konstituciiT: saqarTvelos demokratiuli respublikis konstituciiT (1921 wlis 21 Tebervali, muxli 3), saqarTvelos sabWoTa
socialisturi respublikis konstituciebiT (1922 wlis 25 Tebervali, muxli 6;
1926 wlis 5 ivlisi, muxli 10; 1937 wlis 13 marti, muxli 156; 1978 wlis 15
aprili, muxli 75), saqarTvelos moqmedi konstituciiT (1995 wlis 24 agvisto,
muxli 8).
sruliad qarTuli saxelmwifos calkeul samefo-samTavroebad danawevrebis
periodebSi, ugamonaklisod yvela am politikur erTeulSi qarTuli inarCunebda
saxelmwifo enis statuss da, amdenad, qarTuli enis oficialuri funqcionirebis
arealis sazRvrebi erTiani saqarTvelos saxelmwifos sazRvrebad aRiqmeboda;
magaliTad: “iverielTa erTobis traxtati”, xelmowerili 1790 wels qarTvelTa
mefe-mTavrebis mier, Tavis preambulaSi gvamcnobs “erTobis” safuZvels: “vinaidan
yovelTave iverielTa, msaxlobelTa samefosa Sina qarTlisa, kaxeTisa, imerTa, odiSisa da guriisaTa aqvsT erTmorwmuneoba, arian Svilni erTisa kaTolike eklesiisagan
Sobilni da erTisa enisa mqonebelni (xazgasma Cemia m.q.), aqvsT mavasxeblobiTica
siyvaruli viTarca sisxliT naTesavTa da moyvrobiT SekrulTa urTierTTa Soris.”
mefeTmefe farnavazis mier Zv.w. 284 wels saxelmwifo enad gamocxadebuli
qarTuli _ gaxda saelmwifo ena ara mxolod am sityvis viwro mniSvnelobiT, anu
5
samefo kancelariis ena, aramed is aRiWurva polivalenturi funqciiT da gaxda
ganaTlebis, mecnierebis, literaturis, kulturisa da religiis erTaderTi ena
qarTul saxelmwifoSi da asea dRemde.
farnavazma Tavis tommraval saxelmwifoSi SemoiRo erTiani poliTeisturi panTeoni da daakanona erTenovani RvTismsaxureba: “aramc Tu sazogadod yvela qarTvel tomTaTvis, maT Soris megrelTa da svanTaTvis saerTo warmarToba arsebobda,
aramed warmarTobis saerTo terminologiac, saerTo enac qarTuli hqonda.” (ivane
javaxiSvili)
saqarTveloSi sadac, bizantiuri wyaroebis Tanaxmad, pirvel saukuneSi qristianoba
iqadages mociqulebma andria pirvelwodebulma, svimon kananelma, mataTam, Tadeozma
da barTlomem, qristianoba saxelmwifo religiad 326 wels gamocxadda, wminda mefe
mirianis (sasanidTa dinastiidan) zeobisas, anu daarsda saqarTvelos samociqulo
eklesia (guram narsiZe), romlis RvTismsaxurebis ena imTaviTve qarTuli iyo.
qarTuli ena _ saqarTvelos samociqulo avtokefaluri marTlmadidebeli eklesiis oficialuri enaa.
Sua saukuneebidan moyolebuli qarTuli saxelmwifos calkeul samefo-samTavroebad danawevrebis periodebSi ugamonaklisod yvela am politikur erTeulis
teritoria rCeboda erTi _ saqarTvelos samociqulo avtokefaluri marTlmadidebeli eklesiis iurisdiqciaSi da ramdenadac IV msoflio saeklesio krebis
kanonis Tanaxmad adgilobrivi eklesiis sazRvrebi saxelmwifo sazRvrebs unda
damTxveoda, qarTulenovani liturgiis funqcionirebis arealis, anu saqarTvelos
eklesiis iurisdiqciis sazRvrebic erTiani saqarTvelos saxelmwifos sazRvrebad
aRiqmeboda “...qarTlad friadi queyanaÁ aRiracxebis, romelsaca Sina qarTuliTa
eniTa Jami Seiwirvis da locvaÁ yoveli aResrulebis...” (giorgi merCule, 951 w.).
amasTan dakavSirebiT xazgasmiT unda iTqvas, rom qarTulenovani RvTismsaxurebis,
qarTuli enisa da damwerlobis farTod gavrcelebis TvalsazrisiT saqarTvelos
eklesiis iurisdiqciasa da qarTul saxelmwifoebriv sivrceSi Sedioda
CrdiloeT kavkasiis centraluri da aRmosavleTi regionebis mniSvnelovani nawili
(givi RambaSiZe), maT Soris sariris (xunZTa anu avarTa) samefo (V_XIII s.), romlis mmarTveli dinastia sparsuli warmoSobis qarTvel sasanidTa samefo saxls
ekuTvnoda da romlis teritoriazec saqarTvelos samociqulo avtokefaluri
marTlmadidebeli eklesiis iurisdiqcia vrceldeboda, metic, XIV saukuneSic ki,
monRolTa uRlisagan kavkasiis Tavdaxsnis Semdegac mTian daRestanSi saqarTvelos
eklesiis 3 saepiskoposoa cnobili: xunZaxis, anwuxis, waxuris, xolo XV saukuneSi
saqarTvelos eklesias xunZeTSi sulac sakaTalikoso aqvs daarsebuli (es misi
mesame sakaTalikosoa, pirveli aRmosavleT saqarTveloSi hqonda, meore _ dasavleT
saqarTveloSi anu afxazeTSi, esec XV saukunidan) da samRvdelmTavro taxtze
xunZeli kaTalikosi, saxelad oqropiri uzis. sxvadasxva dros saqarTvelos ekle6
siis eparqiebi funqcionirebda ZurZukeTSic (CeCneT-inguSeTi) da sxv..
qarTuli enis gavrcelebis geografiuli areali. qarTuli enis gavrcelebis
geografiuli areali ZiriTadad moicavs samxreT kavkasiaSi sruliad qarTuli
saxelmwifos istoriul teritorias, romlis mkvidri qarTveluri tomebi mis avtoqtonebs warmoadgenen. es aris: a) amJamindeli saqarTvelos saxelmwifo; b) taoklarjeTi (amJamad TurqeTis SemadgenlobaSia); g) saingilo (amJamad azerbaijanis
SemadgenlobaSia) da sxv. istoriuli saqarTvelos sazRvrebs gareT qarTulenovani
tomi kompaqturad cxovrobs iranSi (provincia fereidani).
elinisturi xanidan moyolebuli TiTqmis XIX saukunis bolomde, vidre mas
rusuli ar Caenacvla, qarTuli ena iyo erTaSorisi urTierTobis ena (Lingua Franca) mTel kavkasiaSi:. `qarTuli dRevandlamde tomobrivi ki ara, aramed erovnuli
enaa... qarTuli sazogadod kavkasiis sazogadoebriobis enaa.~ (niko mari)
qarTul enaze metyvelTa saerTo raodenoba. saqarTvelos misaxleoba 2002
wlis aRweris mixedviT 4 371 535 kacs Seadgens, romelTagan qarTul enaze metyvelebs 3 898 128 kaci, anu qveynis mosaxleobis 84,1% (maTgan 3 661 173 kaci, anu
qveynis mosaxleobis 83,7% erovnebiT qarTvelia). qarTul enaze metyvelTa saerTo
raodenoba saqarTvelos sazRvrebs gareT dabejiTebiT cnobili ar aris.
qarTuli enis adgili msoflio enaTa Soris. qarTuli enis warmoSobisa da
misi adgilis Sesaxeb enaTa genealogiur klasifikaciaSi rogorc evropel, aseve
qarTvel enaTmecnierTa Soris didxans arsebobda azrTa sxvadasxvaoba. amJamad
istoriul-SedarebiTi meTodis gamoyenebiT dadgenilia, rom qarTuli ena ganekuTvneba iberiul-kavkasiur enaTa ojaxis baskur-qarTvelur enaTa jgufs:
iberiul-kavkasiur enaTa genealogiuri xe
saerTo iberiul-kavkasiuri ena
saerTo-afxazur-adiRuri
saerTo
adiRurubixuri
saerTo
afxazurabazuri
saerTo-baskur-qarTveluri
saerTo
baskuri
saerTo
qarTveluri
saerTo-naxur-daRestnuri
saerTo
naxuri
saerTo
daRestnuri
7
mcxeTa. wm. jvris taZari. qristes winaSe muxlmodrekili stefanoz patrikiosis warwera
VI-VII s.s. mijna
8
da axlomonaTesave svanur da zanur (resp. megrul-lazur) enebTan erTad qmnis
qarTvelur enaTa qvejgufs:
qarTvelur enaTa genealogiuri xe
saerTo-qarTveluri ena
saerTo-svanur-zanuri
svanuri
zanuri
qarTuli
qarTuli enis absoluturi qronologia. qarTuli ena cocxal enaTa Soris
erT-erTi uZvelesia msoflioSi, am sityvis pirdapiri da ara metaforuli gagebiT: saerTo-qarTveluri fuZe-ena Tanaarsebobda sivrcesa da droSi saerTo-indoevropul da saerTo-semitur fuZe-enebTan, razedac calsaxad metyvelebs enobrivi
kontaqtebis Sedegad urTierTnasesxobaTa povniereba fuZe-enaTa qronologiur
doneze; saerTo-qarTveluri fuZe-enis istoriulad dadasturebul enebad diferenciaciis, ufro zustad, saerTo-qarTveluri fuZe-enidan qarTuli enis gamoyofis
TariRad, enobrivi monacemebis, maT Soris enobrivi kontaqtebis kvalis, mixedviT, Zv.
w. V-IV aTaswleulebis mijna unda iqnes miRebuli. am periodidan iwyeba sakuTriv
qarTuli enis damoukidebeli istoria. qarTuli enis gansakuTrebul siZveleze
metyvelebs enobrivi kontaqtebis mravalricxovani faqtebi; magaliTad: sakuTriv
qarTuli enidan nasesxebi leqsika saerTo-ariul (resp. saerTo-indo-iranul) fuZeenaSi, magaliTad: kac-i `adamiani~ da sxv.
qarTuli saliteraturo enis istoria. qarTuli saliteraturo (resp. saxelmwifo) enis Seqmnisa da Camoyalibebis procesi uSualod ukavSirdeba mefeTmefe
farnavazis mier sruliad qarTuli saxelmwifos formirebis epoqas. qarTuli
saliteraturo enis safuZveli gaxda qarTuli zedialeqturi koine _ dedaqalaqis
metyveleba. sruliad saqarTvelos pirveli dedaqalaqi _ mcxeTa _ Tavisi mdebareobis strategiuli mniSvnelobis gamo, jer kidev farnavazis mier calkeul qarTul
samefoTa erT saxelmwifod gaerTianebamde, kavkasiis umniSvnelovanes ekonomikur
da kulturul centrs warmoadgenda, is akontrolebda samxreT kavkasiaSi gamaval
saqaravno gzaTa umravlesobas, maT Soris e.w. `didi abreSumis gzas~, romlis funq9
cionirebac, rogorc savaWro-satranzito magistralisa, arqeologiuri monacemebis
Tanaxmad, jer kidev brinjaos xanaSi unda dawyebuliyo; akontrolebda agreTve,
zafxulisa da zamTris saZovrebze cxvris gadasarek trasebs, rasac kavkasiis
ekonomikisTvis tradiciulad hqonda gadamwyveti mniSvneloba da a.S. am mizezTa
gamo xalxmraval antikur da elinistur mcxeTaSi qarTvelebTan erTad ramdenime
angariSgasawevi diaspora binadrobda: ebraelTa, sparsTa, berZenTa, somexTa da sxv.
mcxeTaSi isini kompaqturad, ubnebad iyvnen dasaxlebulni. mcxeTeli qarTvelebi,
da es bunebrivia dedaqalaqisTvis, sxvadasxva qarTuli tomebis konglomerats
warmoadgendnen, da mcxeTis metyvelebac, aqedan gamomdinare, erT romelime, maT
Soris arc adgilobriv dialeqts ar emTxveoda arc fonetikuri Sedgenilobisa
Tu procesebis, da arc leqsikis TvalsazrisiT. masSi warmodgenili iyo mxolod
is bgerebi, fonetikuri procesebi da leqsika, rac saerTo iyo yvela imJamindeli
qarTuli dialeqtisTvis, sxvagvarad rom vTqvaT, dedaqalaqis metyvelebaSi calkeul
dialeqtTa specifika nivelirebuli iyo, anu mcxeTis metyveleba zedialeqtur Tu
interdialeqtur koines warmoadgenda.
magram Tundac zedialeqturi koine, rogori mdidari leqsikac ar unda hqondes
mas, ver itvirTavs saxelmwifo enis funqciebs, radgan masSi ar moi poveba sakmarisi
terminologiuri baza, saxelmwifos funqcionirebis sakancelario-administraciuli, di plomatiuri, samxedro, ekonomikuri, saganmanaTleblo, samecniero da sxva
sferoTaTvis. marTalia qarTul enaSi moi poveboda socialur struqturaTa Tu
dasaxlebaTa ti pebis aRmniSvneli araerTi termini namemkvidrevi jer kidev saerTo-qarTveluri fuZe-enidan, magaliTad: mefe `suvereni~; mwereli `klerki~; mezvere
`mebaJe~; mZRoli `beladi~; cixe `citadeli~; yarsi `cixe-qalaqi~ da a.S. magram
terminTa es baza princi puli xasiaTis Sevsebasa da gadaxalisebas moiTxovda Tvisobrivad gansxvavebuli epoqis moTxovnebis Sesabamisad. qarTuli enis saxelmwifo
enad gamocxadebas win uZRoda misi terminologiuri uzrunvelyofis intensiuri
procesi, romelic misi funqcionirebis yvela etapze Tansdevda mas da dRemde grZeldeba. mefeTmefe farnavazis mier organizebuli es terminologiuri muSaoba, rac
terminTqmnadobisa da qarTuli ena-kiloebis dargobrivi leqsikiT terminologiis
Sevsebis paralelurad, ZiriTadad gamoixateboda terminTa sesxebaSi sxvadasxva
enidan, rogorc Cans, es procesi imdenad intensiurad mimdinareobda, rom momdevno
drois qarTveli Tu ucxoeli mematianeebi mas axasiaTeben, rogorc sxvadasxva enebidan qarTuli enis Seqmnas, mag.: `...pirveli qarTveli mefe farnavazi, romelmac
eqvsi enidan Seqmna qarTuli...~ (mxiTar airivaneci)
qarTuli saliteraturo ena, rom marTlac mefe farnavazis zeobisas anu elinistur xanaSi yalibdeboda, amisi saukeTeso dasturia Tundac Zveli sparsulidan
nasesxebi qarTuli administraciuli da samxedro terminologia, romelTa fonetikuri iersaxe, gamoricxavs maT sesxebas postaqemenidur epoqaSi, mag.: pitiaxS-i
`mmarTveli~, `erisTavi~ (saSuali sparsulidan, anu sasanidebis epoqis sparsulidan
10
sesxebisas iqmneboda: bidiaxS-i. Sdr. somxuri bdeSx `id.~); sardal-i `meTauri~, `beladi~ (saSuali sparsulidan sesxebisas iqmneboda: salar-i, romelic gvaqvs kidec
terminebSi _ spasalar-i da sxv. agreTve gvarsaxelebSi _ salariZe, saraliZe <
salariZe. Sdr. somxuri salar `id.~) da sxv.
terminologiur muSaobasTan erTad mimdinareobda saliteraturo enis normaTa
dadgenis procesi. dadgenili saliteraturo normebi mkacrad iyo daculi. mefe
farnavazis epoqaSi Camoyalibebuli normebis mniSvnelovanma nawilma dRemde moaRwia, magaliTad, baris dialeqtebis warmomadgnelebis zepirmetyvelebaSi auslautSi
mJRer xSulTa dayruebas (kargad > kargaT; mowmob > mowmof; da a.S.), zogierTi
enobrivi faqtidan gamomdinare, sul mcire ori aTas wliani istoria aqvs anu
saqarTveloSi mociqulTa mier qristianobis qadagebis droisTvis es fonetikuri
procesi enaSi ukve dawyebuli iyo, magram mefe farnavazis dros dadgenil normaTa
dacva imdenad savaldebulod iyo miCneuli, rom literaturul ZeglebSi is faqtobrivad ar asaxula, Tu mxedvelobaSi ar miviRebT ramdenime uneblie Secdomas fiqsirebuls IX saukunis momdevno xelnawerebSi. qarTul axal saliteraturo enaSic
igive, farnavazis droindeli, norma moqmedebs da zepirmetyvelebisas auslautSi
mJRer xSulTa dayrueba werisas dResac ar aisaxeba da Tavs isev Secdomebis saxiT
avlens.
qarTuli saliteraturo enis normebis qristianobamdel epoqaSi dadgenisa da
Semdgom maTi dacvis savaldebulobis ueWveli sabuTia uZvelesi (IV-VII saukuneebis) qarTuli qristianuli warwerebi da xelnawerebi e.w. xanmeti teqstebis
korpusi. termini xanmeti, dafiqsirebuli XI saukuneSi, cxadyofs, rom im droisaTvis ukve gaugebari da auxsneli iyo Zvel qarTul xelnawerebSi bgera x-s (`xan~is) povniereba II subieqturi (magaliTad: x-ar Sen) da III obieqturi (magaliTad:
x-erTvi-s is mas) pirebis niSnad da zedmetobad miiCneoda. magram gansakuTrebuli
yuradRebis Rirsia specialistebis mier dadgenili faqti, rom TviT adreqristianuli droisaTvis (IV-V saukuneebi) xanmetoba iyo mkvdari literaturuli norma,
romlis dacvac savaldebulod iyo miCneuli, magram romlis dacvis mcdelobebisas
daSvebuli Secdomebi calsaxad cxadyofen am normis anaqroniulobas (a. arabuli)
da sxv..
aris sxva, damatebiTi argumentebic, magaliTad qarTuli enis fonematuri
sistemis uprecedento konservatizmi: `...fonematuri sistema, saxeldobr konsonantizmi, yvelaze ukeT Senaxula qarTulSi, albaT imitom, rom qarTuli samwerlo enaa (da, safiqrebelia, ara mxolod mexuTe saukunidan, romelsac Zveli
dokumentacia ekuTvnis: qarTuli samwerlo ena warmarTobis epoqaSi Seqmnili
Cans, rogorc amas samarTlianad varaudobs rigi avtori).~ (arnold Ciqobava)
qarTuli ena erTaderTia iberiul-kavkasiur enaTa Soris, romlis uwyvetad
fiqsirebuli istoria cnobilia IV saukunidan, zogierTi TvalsazrisiT _ fragmentulad I saukunidanac ki (SedarebisTvis: kavkasiis albanelTa enis fiqsirebuli
11
gelaTis oTxTavi
xelnaweri. XII s.
12
istoria cnobilia mxolod V-X saukuneebis ZeglebiT, baskuri enisa ki mxolod
XVI saukunidan, mTis kavkasiur enaTagan 14-s mwerloba moepoveba XX saukunidan), amdenad qarTuli enis Cvenebas gansakuTrebuli mniSvneloba eniWeba rogorc
qarTveluri, aseve zogadad iberiul-kavkasiuri enebis istoriis araerTi sakiTxis
garkvevisTvis.
qarTuli enis fiqsirebuli istoriis periodizaciaze aris azrTa sxvadasxvaoba, masSi gamoyofen periodebs: ors _ Zveli (V-XI s.) da axali (XII saukunidan
dRemde) qarTuli _ arnold Ciqobava; sams _ Zveli (V-XI s.), saSuali (XII-XVIII
s.) da axali (XIX saukunidan dRemde) _ akaki SaniZe; xuTs _ pirveli (V-XI/XII s.),
meore (XI/XII-XVII/XVIII s.), mesame (XVIII-XIX s. meore naxevramde), meoTxe (XIX
s. 60-iani wlebidan-XX s. dasawyisamde), mexuTe (XX s. 10-iani wlebidan-dRemde) _
besarion jorbenaZe; arsebobs agreTve literaturaTmcodneTa Soris popularuli,
mosazreba, romlis Tanaxmadac qarTuli enis istoriis periodizacia enaTmecnierTa mier xelovnurad gamoyofili qronologiuri mijnebia da, rom sinamdvileSi
qarTuli saliteraturo ena aris erTi _ `TxuTmetsaukunovani mTlianoba~ _
revaz TvaraZe.
azrTa am sxvadasxvaobis mTavari mizezi aris ara imdenad periodizaciis safuZvlad aRebuli Tvalsazrisebis sxvaoba, ramdenadac qarTuli saliteraturo enis
uprecedento konservatuloba, Zveli qarTuli da axali qarTuli ar warmoadgenen
or sxvadasxva enas, rogorc mag. Zveli berZnuli da axali berZnuli, laTinuri
da italiuri an Zveli somxuri (grabari) da axali somxuri (aSxarabari) da sxv.
qarTuli saliteraturo ena erTi enaa: `saukuneTa manZilze Zveli qarTuli axali
qarTuliT Seicvala: cvla daetyo leqsikasa da da gramatikas, magram es cvlileba,
metadre gramatikuli sistemisa, mosalodnelze mcirea: ara Tu vefxistyaosani,
aramed `grigol xanZTelis cxovreba~ da `SuSanikis wameba~ (XI s. teqsti) TiTqmis
srulad gasagebia axlandeli kulturuli mkiTxvelisaTvis.~ (arn. Ciqobava), magram
periodizacia xom swored erTi enis istorias sWirdeba. or sxvadasxva enis mag.
laTinurisa da italiuris istoriebs, cxadia, erTi, saerTo periodizacia ver
eqneba.
qarTuli saliteraturo enis istoriis calsaxa periodizaciisTvis angariSgasawevia sasuliero da saero mwerlobis Tanaarsebobis faqtebi, sasuliero mwerloba orientirebuli iyo da nawilobriv amJamadac orientirebulia `Zvel qarTulze~,
saero mwerloba ki `axal qarTulze~ da amas, rogorc Cans, ufro xangrZlivi istoria aqvs, vidre aqamde iyo miRebuli, mag. atenis sionis samxreT afsidis dasavleT
kedelze mignebul iqna qarTuli saliteraturo enis istoriis uklebliv yvela
mecnieruli periodizaciis Tanaxmad Zveli qarTuli enis funqcionirebis klasikur epoqad miCneul IX saukuneSi axali qarTuli eniT Sesrulebuli warwerebi, es
aris qarTuli saero, riTmiani poeziis uZvelesi nimuSebi, daTariRebuli 840-841
wlebiT.
13
,,vefxistyaosani”
giorgi XI egzemplari. xelnaweris gverdi. XVII s.
14
qarTuli damwerloba. sami qarTuli anbani (anu fonologiuri damwerloba) arsebobs: asomTavruli anu mrgvlovani (grafikulad kapitaluri), nusxuri anu xucuri
(grafikulad kuTxovani kursivi) da mxedruli. miuxedavad TvalsaCino grafikuli
sxvaobisa, isini genetikurad arian erTmaneTze damokidebuli: asomTavruli > nusxuri > mxedruli, rac dokumenturadac aris dadasturebuli da mecnieruladac
damtkicebuli (ivane javaxiSvili). isic sabolood garkveulia, rom asomTavruli
erTjeradi SemoqmedebiTi aqtis produqtia, nusxuri (uZvelesi TariRiani nimuSi
_ 835 w. atenis sioni) da mxedruli (875 w. atenis sioni) ki misi evoliuciis
etapobrivi Sedegebi. nusxurisa da mxedrulis uZvelesad miCneuli nimuSebis erTi
da imave saukunis ZeglebSi fiqsireba (Sereuli nusxur-mxedruli warwera VIII
s. damdegi, atenis sioni), ar niSnavs, rom mxedruli nusxuris CamoyalibebisTanave
warmoiqmna misgan, maT Soris xangrZlivi, araerTsaukunovani Sualedia savaraudo,
iseve rogorc nusxuris Camoyalibebidan mis pirvel TariRian xelnaweramde. yovel
SemTxvevaSi somex mematianes movses xorenacis, romelic Tavs V saukunis mematianed acxadebs, Tavisi `somxeTis istoriis~ werisas xelT hqonda nusxuriT
naweri raRac qarTuli istoriuli wyaro, razec calsaxad metyvelebs mis mier
istoriuli qarTuli provinciis aboc-is saxelwodebis araerTgzis moxsenieba
mcdari formiT: aSoc-i, amgvari Secdomis erTaderTi wyaro SeiZleboda yofiliyo
mxolod nusxuri xelnaweri, radgan nusxuri anbanis garda arc erT cnobil anbanSi ar aris b da S fonemebis aRmniSvneli grafemebis aseTi grafikuli msgavseba,
TiTqmis identuroba (b da S fonemebis aRmniSvneli grafemebis aRrevis faqtebs
vxvdebiT nusxuridan mxedrulze gadmoRebul xelnawerebSic: borena > Sorena an
piriqiT arSak > arbak da sxv.).
qarTuli damwerlobis warmoSobis Sesaxeb mecnierebaSi araerTi Teoria da
Tvalsazrisi arsebobs, romlebic erTmaneTisgan mkveTrad gansxvavdebian ZiriTadad
qarTuli asomTavruli anbanis prototi pis, anbanis Semqmnelis vinaobisa da Seqmnisa
Tu SemoRebis drois Sesaxeb poziciis mixedviT. anbanuri damwerlobis Seqmna
kacobriobis istoriaSi moxda erTxel Zv. w. XIV_XIII saukuneebSi qanaanelebis
mier da msoflios yvela alfabeti modis qanaanuri (resp. finikiuri) anbanidan
uSualod an romelime anbanis meSveobiT. moris diunanis samarTliani SeniSvniT,
anbanis gamogoneba `es aris migneba, rac ar SeiZleba orjer moxdes.~ berZnul
tradicias Semonaxuli aqvs anbanuri damwerlobis Semqmnelis saxelic _ palamede,
iseve rogorc saxeli kadmos finikielisa, vinc berZnebs gaacno es anbani.
qarTuli matianeebi qarTuli damwerlobis Semqmnelad erTxmad da ualternativod asaxeleben pirveli sruliad qarTuli saxelnwifos fuZemdebels warmarT
mefe farnavazs: `da ese farnavaz iyo mefe qarTlsa Sina qarTlosisa naTesavTagani.
aman ganavrco ena qarTuli da arRara izraxeboda sxva ena qarTlsa Sina Tvinier
qarTulisa. da aman Seqmna mwignobroba qarTuli.~(`qarTlis cxovreba~) am tradiciuli cnobis samarTlianobaSi qarTvel inteleqtualebs eWvi ar eparebodaT arc
15
SoTa rusTavelis freska
ierusalimi. jvris monasteri. XII s.
16
XVII saukuneSi: `ena qarTuli Sesrulebuli da ganvrcelebuli da ganrkveuli
farnavaz qarTvelTa pirvelisa mefisa mier, brZnisa da gonierisa, romeli iyo ZeTagan qarTlosianTa warmarTi~. (sulxan-saba orbeliani, 1658-1725); arc XVIII saukuneSi: `ese farnaoz iyo pirveli mefe qarTlisa, man aRaSena da ganavsna qveyana Tvisi,
mozRudna qalaqni da cixeni, ganamagrna da Seqmna wigni qarTuli da ganavrcela ena
qarTuli...~ (vaxuSti bagrationi, 1696-1757). metic, am tradiciuli cnobis sisworeSi eWvi arc somex inteleqtualebs eparebodaT: XIII saukunis somexi mematiane
mxiTar airivaneci Tavis `qronografiul istoriaSi~ wers:P`pirveli qarTveli mefe
farnavazi, romelmac eqvsi enidan Seqmna qarTuli, manve [Seqmna] maTi damwerloba.~
mxiTar airivanecis es cnoba upirveles yovlisa imiT aris saintereso da Rirebulic ki, rom igi, mecnierebaSi miRebuli Tvalsazrisis sapirispirod, ar eyrdnoba
qarTul matianeebs da sxva wyaroTi Tu tradiciiT sargeblobs. saqme SemdegSia _
qarTuli matianeebi `qarTlis cxovreba~ da `moqcevaÁ qarTlisaÁ~ calsaxad da
ugamonaklisod ukavSireben mefe farnavazis zeobis wlebs aleqsandre makedonelis Semdgom dros, sxva sityvebiT rom vTqvaT, mefe farnavazis zeoba `mibmulia~
aleqsandre makedonelze. es ki iseTi mkafio orientiria, rom qarTuli wyaroebiT
sargeblobis SemTxvevaSi mefe farnavazis epoqis gansazRvrisas yovelgvar Secdomasa da gaugebrobas gamoricxavs. mxiTar airivaneci ki mefe farnavazis gamefebas
(rasac sinamdvileSi adgili hqonda Zv. w. 303/302 wlebSi) nabuqodonosor II-is
zeobis wlebze (Zv. w. 604-562) debs, kerZod ki _ Zv. w. 586 welze (masTan es 4580
welia somxuri dasabamiTganiT). aseTi princi puli xasiaTis Secdoma farnavazis mefobis daTariRebaSi metyvelebs imaze, rom somexma mematianem icis mefe farnavazis
mier qarTuli damwerlobis Seqmnis Sesaxeb, magram misi moRvaweobis epoqaze mcdari
warmodgena aqvs, rac, rogorc vTqvi, absoluturad gamoricxuli iqneboda mis mier
qarTuli wyaroebiT sargeblobisas.
mecnierTa erTi nawilis azriT asomTavruli damwerloba qristianul epoqaSia
Seqmnili, ramdenadac maTi azriT saqarTveloSi ar aris aRmoCenili arc erTi
warwera, romlis daTariReba calsaxad xerxdeba qristianobamdeli epoqiT. aseT
pozicias, raTqma unda, aqvs Tavisi raison d’etre, magram, udavo faqtadac rom vaRiaroT qristianobamdeli xanis warweraTa ararseboba saqarTveloSi, aris sxva, misi
sawinaaRmdego da aranakleb angariSgasawevi, faqti, romelic Tu ar uaryofs, yovel
SemTxvevaSi saeWvod xdis qarTuli anbanis qristianul epoqaSi Seqmnis versias:
qristianobis epoqaSi Seqmnili nebismieri damwerlobis qristiani Semoqmedis
saxeli kargad aris cnobili: goTuri anbanis _ vulfila (IV s.); somxuri `erkaTagiris~ _ mesrop maStoci da kaTalikosi sahaki (V s. isic ki cnobilia, rom manamde somxuri anbanis Seqmnis warumatebeli cda hqonda daniel asurel episkoposs);
slavuri anbanebis: `glagolicis~ _ kirile da meTode (IX s.) da `kirilicis~ kliment oxridski da bulgareTis mefe simeoni (IX s.) da aS. gamonaklisia kopturi
anbani (II s.), romlis Semqmnelis vinaoba ucnobia, magram, rogorc Cans, es anbani
17
gnostikosebis wreSia Seqmnili da ara qristianuli eklesiis wiaRSi. qristianul
epoqaSi manamde fonetikuri damwerlobis armqone xalxisTvis qristiani mefis
Tu sasuliero piris an pirebis mier anbanis Seqmna adgilobrivi eklesiis mxridan aRiqmeboda anbanis Semqmnelebze suliwmindis madlis gardamosvlis dasturad,
xolo TviT anbanis Seqmna qristianobis winaSe imdenad didmniSvnelovan Rvawlad iyo miCneuli, rom anbanis SemqmnelT, rogorc wesi, oden am damsaxurebisTvis
eklesia wmindanebad Seracxavda xolme. zemoT CamoTvlili somxuri da slavuri
anbanebis Semqmnelebic adgilobrivi eklesiebis mier wmindanebad arian Seracxilni.
saqarTvelos eklesias anbanis Seqmnis RvawlisaTvis arc erTi mefe an sasuliero
piri ar Seuracxavs wmindanad, rac sruliad auxsneli iqneboda, qarTuli anbanis
`asomTavrulis~ Seqmna rom qristianul epoqaSi da qristianis mier momxdariyo
(e. xinTibiZe). piriqiT, rogorc vTqvi, yvela Zveli qristianuli wyaro da yvela
qristiani avtori warmarT mefe farnavazs erTxmad da ualternativod acxadebs
qarTuli damwerlobis Semqmnelad.
qarTul paleografiasa da gramatologiaSi sadavod ar miiCneva mefe farnavazis damsaxureba qarTuli damwerlobis Seqmnis saqmeSi, samagierod arsebobs
azrTa sxvadasxvaoba imis Taobaze, Tu konkretulad damwerlobis ra formiTa
an saxeobiT daudo farnavazma saTave `mwignobroba qarTuls~ man Seqmna an SemoiRo originaluri qarTuli anbani _ mrglovani kapitaluri damwerloba Tu
mwignobrobis Sesaqmnelad man romelime, ukve arsebuli tradiciiT isargebla. magaliTad akademikos Tamaz gamyreliZis azriT mefeTmefe farnavazs unda mieweros
ara qarTuli asomTavruli anbanis Seqmna, aramed saxelmwifo kancelariis saWiroebisaTvis weris e.w. aloglotografiuli meTodis SemoReba, sadac `Suamaval enad~
arameuli iqneboda gamoyenebuli, iseve, rogorc, vTqvaT, saSuali sparsulisTvis,
xolo sakuTriv `asomTavruli~ warmoadgens qristianuli epoqis Zegls.
qarTuli anu iberiuli (am saxeliT moixsenieben saqarTvelos Zveli berZnebi
da romaelebi) damwerlobis maincadamainc elinistur epoqaSi Seqmnis sasargeblod unda metyvelebdes misi ucvleli moxsenieba elinisturi xanidan namemkvidrevi da III-XVIII saukuneebis qristianul da iudaistur istoriografiaSi
mudmivganmeorebadi avtoritetuli da popularuli toposi damwerlobis mqone
Tu mcodne 15 xalxis Sesaxeb. es toposi Semonaxulia xalxTa da enaTa bibliuri ganyofis nusxebSi (diamerizmebSi) da TiTqmis ucvlelad meordeba berZnul,
laTinur, ebraul, somxur, arabul da sxv. wyaroebSi, `rogorc sayovelTaod aRiarebuli aqsioma~ (n. doborjginiZe).
bibliuri noes ZeTa iafetis, qamisa da semis STamomavali es 15 mwignobari xalxi
asea ganawilebuli ZmaTa Soris:
iafetidebi: iberebi (qarTvelebi), laTinebi (romaelebi), espanelebi, berZnebi,
midielebi, somxebi;
qamitebi: finikielebi, egvi ptelebi, pamfilielebi, frigielebi;
18
semitebi: ebraelebi (iudevelebi), sparselebi, qaldevelebi, indoelebi, sirielebi.
xalxTa da enaTa klasifikacias, romelic am toposSia mocemuli, aranairi mecnieruli safuZveli da Rirebuleba rom ar gaaCnia, amaSi gasakviri araferia, radgan
istoriul-SedarebiTi meTodi,romlis saSualebiTac xdeba enaTa naTesaobis dadgena, mxolod 1814 wels Seqmna danielma enaTmecnierma rasmus raskma. samagierod
metismetad sando da Rirebulia masSi mowodebuli informacia mwignobrobis (resp.
anbanis) mqone 15 xalxis Sesaxeb, radgan is Semowmebadi iyo TanamedroveTa mier.
rac Seexeba sakuTriv qarTul anbanur damwerlobas, mis Sesaxeb cnobili germaneli mecnieri s. krausi, jer kidev 1899 wels werda: `diamerizmebis anbanur damwerlobaTa katalogebSi iberiuli damwerloba arsad ar aklia da sayuradReboa
isic, rom bibliur 70 Tu 72 respeqtul enaTa 15 damwerlobas Soris iberiuli
yovelTvis pirvel adgilasaa naxsenebi... Cven mier mimoxiluli wyaroebi imdenad
sandoa, rom gaumarTlebeli xdeba yovelgvari eWvi iberielTa damwerlobis irgvliv.~
amJamad msoflioSi ramdenime aTeuli, grafikulad gansxvavebuli, anbanuri damwerloba funqcionirebs, maTgan sami qarTulia.
Tanamedrove saqarTveloSi gamoiyeneba samive saxis qarTuli anbani, maTgan mxedrulis gamoyenebis sfero SeuzRudavia, asomTavrulsa da nusxurs ZiriTadad da
tradiciulad saqarTvelos marTlmadidebeli eklesia iyenebs Tavis praqtikaSi.
qarTuli mxedruli damwerloba unikaluria msoflio anbanur damwerlobaTa
sistemebSi. amisi mtkicebisTvis arsebobs obieqturi, gramatologiuri kriteriumi:
mxedruli warmoadgens fonologiuri damwerlobis idealuri formulis `erTi
fonema : erTi grafema~ realizaciis erTaderT povnier nimuSs kacobriobis damwerlobaTa Soris.
qarTuli mxedruli damwerloba imTaviTve rodi Seesatyviseboda fonologiur
damwerlobaTa idealur formulas, mxedruli damwerloba aseTad iqca `eris mamad~
wodebuli da saqarTvelos eklesiis mier wmindanad Seracxuli qarTveli mwerlisa da sazogado moRvawis ilia WavWavaZis (1837-1907) mier XIX saukunis 60-ian
wlebSi gatarebuli enisa da damwerlobis fundamenturi reformis Semdeg, rodesac
man xmarebidan gamodevna da anbanidan amoiRo aso-niSnebi, romlebsac sinqroniaSi
realuri fonetikuri Sinaarsi aRar gaaCnda.
XIX-XX saukuneTa ganmavlobaSi qarTuli damwerlobebis esa Tu is saxeoba
gamoyenebuli iyo kavkasiaSi sxvadasxva enaTa mwignobrobisaTvis, magaliTad nusxuri da mxedruli anbanebi ioane iaRluziZis (gabaraTis) mier gamoyenebuli iyo
osuri enisaTvis XIX saukunis ocian wlebSi.
1938-1954 wlebSi qarTuli mxedruli damwerlobis grafikul safuZvelze
afxazuri da osuri enebisTvis Seqmnili anbanebi oficialurad funqcionirebda
saqarTvelos sabWoTa socialisturi respublikis avtonomiebSi _ afxazeTis avtonomiur respublikasa da oseTis avtonomiur olqSi.
19
alaverdis oTxTavi
xelnaweris gverdi. XI s.
20
jruWis II oTxTavi
xelnaweris gverdi. XII s.
21
uZveles qristianul qarTul warwerebad miCneulia palestinaSi italieli virjilio korbos mier aRmoCenili warwerebi, romelTagan erTs aTariReben 429 wliT,
meores ki 444 wliT. da bolnisis sionis samSeneblo warwera (xanmeti), romelsac
aTariReben 493 wliT; xolo uZveles TariRian qristianul warwerad miCneulia
wyisis cixeSi giorgi boWoriZis mier mignebuli jvris kvarcxlbekze 616/619
wlebSi amokveTili haemeti warwera.
sxva TvalsazrisiT, uZveles warwerad, romelic Sesrulebulia asomTavruli
anbaniT unda CaiTvalos, akademikos levan WilaSvilis (1930-2004) mier elinisturi xanis naqalaqaris _ nekresis gaTxrebisas 1986 wlis 16 agvistos aRmoCenili
oTxstriqoniani warwera #1, Sesrulebuli qviSaqvaze, romalic, rogorc dadginda
warmarTuli kalendari yofila da TariRdeba 81 wlis 24 ivnisiT (nodar gafrindaSvili). nekresSi aRmoCenilma mravalricxovanma asomTavrulma warwerebma,
romlebic TariRdebian I-III saukuneebiT, Seqmnes mTeli korpusi qristianobamdeli
epigrafikisa da axali mniSvneloba mianiWes pavle ingoroyvas mier aRmoCenil
asomTavrul ligaturebs erisTav Wargasis e.w. `gamarjvebis stelaze~ (I s.) da
bercum pitiaxSis langarze (III s.).
uZveles qristianul qarTul xelnawerebad miCneulia xanmeti palimfsestebi (VVI s.), uZvelesi TariRiani xelnaweria adiSis oTxTavi gadawerili 897 wels.
pirveli qarTuli nabeWdi wignebia 1629 wels romSi gamocemuli `qarTuli
anbani locvebiTurT~ da `leqsikoni qarTuli da italiuri, Sedgenili stefano
paolinis mier, qarTvel nikifore irbaxis, wminda basilis (wesis) beris daxmarebiT
_ saxmarad sarwmunoebis gamavrcelebeli sasuliero sazogadoebis misionerTa~
(3084 sityva); orive wigni dabeWdilia `propaganda fides~ kongregaciis stambaSi.
qarTuli enis dialeqtebi. bunebrivi ena empiriaSi gveZleva ara sxvagvarad, Tu
ara dialeqtebis saxiT. dialeqti enis sistemis variantia, gavrcelebuli garkveul
teritoriaze da am teritoriis mkvidrTaTvis is warmoadgens maTi tomobrivi
identobis relevantur markers erovnuli erTobis SigniT. calkeuli Tanamedrove qarTuli dialeqtebisTvis damaxasiaTebeli fonetikuri procesebis kvali
povnieria mkacrad normirebuli Zveli qarTuli saliteraturo enis ZeglebSi
gaparuli iSviaTi Secdomebis saxiT, romelTa mixedviT SesaZlebeli xdeba xelnawerTa avtoris, mTargmnelisa Tu gadamweris tomobriv-dialeqturi kuTvnilebis
amocnoba, rac imas gvafiqrebinebs, rom Tanamedrove qarTuli dialeqtebis istoria
ufro xangrZlivi unda iyos, vidre aqamde aris miCneuli.
Tanamedrove qarTuli dialeqtebis ramdenime mecnieruli klasifikacia arsebobs
(a.SaniZis, arn. Ciqobavasi, S.ZiZiguris, b.jorbenaZis), romelTa mixedviTac gamoiyofa
11-dan 17 dialeqtamde. qarTuli enis dialeqtTa gamoyofasa da klasifikaciebs
sxvadasxva Tvalsazrisi udevs safuZlad (fonetikuri, morfologiuri, leqsikuri,
22
teritoriuli...) winamdebare klasifikacia warmoadgens prof. besarion jorbenaZiseuli klasifikaciis erTgvar modifikacias:
1. aRmosavleT saqarTvelos dialeqtebi:
1.1. mTis dialeqtebi:
1.1.1. xevsuruli
1.1.2. fSauri
1.1.3. TuSuri
1.1.4. moxevuri
1.1.5. mTiulur-gudamayruli
1.2. baris dialeqtebi:
1.2.1. qarTluri
1.2.2. kaxuri (qiziyuriTurT)
1.2.3. ingilouri
1.2.4. fereidnuli
2. samxreT-dasavleT saqarTvelos dialeqtebi:
2.1. mesxuri (samcxur-javaxuri)
2.2. imerxevuli (SavSur-klarjuli)
2.3. taouri
3. dasavleT saqarTvelos dialeqtebi:
3.1. mTis dialeqti:
3.1.1. mTaraWuli
3.2. baris dialeqtebi:
3.21. raWuli
3.2.2. margvuli (`zemoimeruli~)
3.2.3. imeruli (`qvemoimeruli~)
3.2.4. leCxumuri
3.2.5. guruli
3.2.6. aWaruli
qarTuli saliteraturo enis Zeglebi. qarTuli qristianobamdeli literaturis
Zeglebs, lapidarul warweraTa da qristian mematianeTa TxzulebebSi CarTuli
eqscerptebis garda, Cvenamde ar mouRwevia. samagierod qarTul saliteraturo
enas qristianobis SemoRebis xanidan dRemde funqcionirebis uwyvetad fiqsirebuli tradicia aqvs.
qarTuli Zveli saliteraturo enis, da qarTuli sasuliero mwerlobisa, istoriul-biografiuli, Teologiuri, iuridiuli Tu samecniero memkvidreobis umniSvnelovanesi Zeglebia: `SuSanikis wameba~ iakob xucesisa (V s. moRweulia XI s.
nusxiT), `habos wameba~ iovane sabanisZisa (VIII s.), `grigol xanZTelis cxovreba~
23
davaTis qvasveti
abecederiumi. XI s.
24
giorgi merCulisa (951 w.), `cxovreba mefeTa~ leonti mrovelisa (XI s.), `giorgi mTawmindelis cxovreba~ giorgi mcirisa (1066-1068), `petriwonis monastris
ti pikoni~ grigol bakurianis Zisa (XI s.), `galobani sinanulisani~ daviT aRmaSeneblisa (XI-XII s.), `sityvaÁ arTronTaTvis~ arsen iyalToelisa (?) (XI_XII s. gramatikuli traqtati), `cxovreba mefeT-mefe daviTisi~ anonimi (XII s.), `ganmartebani prokle diadoxosis wignisa `kavSirni RmrTismetyvelebiTni~ ioane petriwisa
(XI-XII s.) da sxv.
calke unda aRiniSnos SoTa rusTavelis poema `vefxistyaosani~ (XII s.), qarTuli enisa da literaturis sworupovari Zegli da msoflio poeziis erT-erTi
Sedevri.
qarTuli Zveli Tu axali saliteraturo enis winaSe misi ganviTarebisa da
srulyofis TvalsazrisiT fasdaudebeli Rvawli miuZRviT miqael modrekils (X
s.), ioane minCxs (X s.), eqvTime (955-1028) da giorgi (1009-1065) mTawmindelebs
(qarTuli oTxTavis kanonikuri redaqciebis mTargmnelebi), efrem mcires (XI s.),
sargis Tmogvels (XII s. `visramianis~ mTargmneli), mose xonels (XII s.), ioane SavTels (XII-XIII s.), CaxruxaZes (XII-XIII s.), Teimuraz I-s (1589-1663), nodar ciciSvils (?-1658), sulxan-saba orbelians (1658-1725), daviT guramiSvils (1705-1792),
besiks (1750-1791), nikoloz baraTaSvils (1817-1845), ilia WavWavaZes (1837-1907),
akaki wereTels (1840-1915), iakob gogebaSvils (1840-1912, `deda enis~avtori), ivane
maCabels (1854-1898, Seqspiris mTargmneli), vasil barnovs (1856-1934), vaJa-fSavelas (1861-1915), niko lorTqifaniZes (1880-1944), mixeil javaxiSvils (1880-1937),
grigol robaqiZes (1880-1962), leo qiaCels (1984-1963), konstantine gamsaxurdias
(1891-1975), polikarpe kakabaZes (1893-1972), galaktion tabiZes (1892-1959), tician
tabiZesa (1895-1937) da qarTveli modernisti poetebis korporacias _ `cisferi
yanwebi~, terenti granels (1897-1934), giorgi leoniZes (1900-1966), simon Ciqovans (1903-1966), levan goTuas (1905-1973), ana kalandaZes (1924-2008) da sxv.
da sxv.
qarTuli enis ZeglTa Soris gansakuTrebuli aRniSvnis Rirsia qarTuli enis
ori ganmartebiT leqsikoni: sulxan-saba orbelianis `leqsikoni qarTuli~ (16851715), romelic ufro metad cnobilia misTvis mefe vaxtang VI-is mier Serqmeuli
saxeliT _ `sityvis kona~ (es leqsikoni Seicavs 20 000-mde leqsikur erTeuls)
da `qarTuli enis ganmartebiTi leqsikoni~, rva tomad, romelic 1950-1964 wlebSi
gamoica (mTavari redaqtori arnold Ciqobava). leqsikoni Seicavs 112 949 sityvas.
amJamad mimdinareobs 8-tomeulis axali Sevsebuli redaqciis gamocema (mTavari
redaqtori avTandil arabuli).
ara marto qarTuli, aramed zogadad qristianuli literaturis ZeglTa Soris Tavisi uprecedentobiT gamoirCeva qarTuli enis gansakuTrebuli religiuri
misiisadmi miZRvnili sagalobeli, romelmac Cvenamde ioane-zosimes mier gadaw25
erili X saukunis nusxiT moaRwia da romelSic gaTvalsaCinoebulia qarTvelTa
damokidebuleba TavianTi erovnuli enisadmi, es sagalobeli ufro metad cnobilia
saxelwodebiT `qebaჲ da didebaჲ qarTulisa enisa~, Tumca uZveles, asomTavruliT
gadaweril, nusxaSi mas saTaurad aqvs `qarTulisa enisaTvis~
qarTulisa enisaTvis
da marxul ars enaჲ qarTuli dRemde meored moslvis misisa sawamebelad, rameTu
yovelsa enasa RmerTman amxilos amiT eniTa.
da ese enaჲ mZinare ars dResamomde.
da saxarebasa Sina amas enasa lazare hrqvian.
da axalman nino moaqcia da helene dedofalman da ese arian orni dani, viTarca
mariam da marTaჲ.
da megobrobaჲ amisTvis Tqva, rameTu yoveli saidumloჲ amas enasa Sina damarxul
ars.
da oTxisa dRisa mkvdari amisTvis Tqva daviT winaswarmetyvelman, rameTu `aTasi
weli _ viTarca erTi dReჲ~.
da saxarebasa Sina qarTulsa, Tavsa xolo maTeჲssa, werili zis, romel asoჲ ars.
da ityvis yovlad oTx aTassa maragsa, _
da ese ars oTxi dReჲ, da oTxisa dRisa mkvdari, amisTvis misTanave dafluli
sikvdiliTa naTlisRebisa misisaჲTa.
da ese enaჲ, Semkuli da kurTxeuli saxeliTa uflisaჲTa, mdabali da dawunebuli
_ moelis dResa mas meored moslvasa uflisasa,
da saswaulad ese aqvs: oTxmeocda aToTxmeti weli umetes sxvaTa enaTa qristeჲs
moslviTgan vidre dResamomde.
da ese yoveli, romeli weril ars, mowamed warmogiTxras, ese wili anbanisaჲ.
26
ilia WavWavaZe
1837-1907 w.w.
27
uwmidesisa da unetaresis, sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqis,
ilia II-is aRsaydrebidan 30 da dabadebidan 75 wlis saiubileo komisia
avtori: mixeil qurdiani
redaqtori: avTandil arabuli
dizaini: maka WiWinaZe `grafiqs dizain end printingi~
kompiuteruli maketi: rusudan erisTavi
foto: xelnawerTa erovnuli centri
giorgi CubinaSvilis saxelobis qarTuli xelovnebis istoriisa da ZeglTa
dacvis kvlevis erovnuli centri
gamomcemloba `artanuji~-s foto arqivi
buba kudava
Salva leJava
garekani:
alaverdis oTxTavi. xelnaweris gverdis fragmenti. XII s.
alaverdis oTxTavi. xelnaweris gverdi. XII s.
pirveli gverdi:
alaverdis oTxTavi. sazedao aso. XII s.
© saqarTvelos eklesiasTan arsebuli qristianuli kvlevis saerTaSoriso centri
ISBN 978-9941-0-0767-5
UDC (uak) 811.353.1.+003.334.2
28
q-884