Zbornik naučnih radova 2009 vol_15_1-2

Transcription

UDK/UDC 167.7:63
YU ISSN: 0354-1320
RADOVI SA XXIII SAVETOVANJA AGRONOMA,
VETERINARA I TEHNOLOGA
Vol. 15. br. 1-2
Proceedings of XXIIIth Conference of Agronomist,
Veterinarians and Technologists
Vol. 15. No. 1-2
Beograd
2009.
Redakcioni odbor/Editorial board
Milan Veljović (Beograd), mr Nenad Đurić (Beograd), dr Ankica Kondić-Spika (Novi Sad), prof. dr.
Miroslav Malešević (Novi Sad), prof. dr Đorđe Glamočlija (Beograd), prof. dr Slaven Prodanović
(Beograd), prof. dr Radovan Sabovljević (Beograd), dr Radoš Pavlović (Čačak), dr Tihomir
Kasalica (Beograd), prof. dr Sreten Mitrović (Beograd), prof. dr Tomislav Živanović (Beograd).
Izdavački savet/Publishing council
Mr Radmila Beskorovajni (Beograd), mr Nenad Đurić (Beograd), prof. dr Vukašin Bijelić
(Beograd), prof. dr Nenad Đorđević (Beograd), prof. dr Slavča Hristov (Beograd), dr Petar Stojić
(Beograd), mr Divna Simić (Beograd), Mihailo Radivojević, dipl. ing. (Beograd), Nada Erić,
dipl. ing. (Beograd), Eleonora Onć Jovanović, dipl. ing. (Beograd), Snežana Đurović, dipl. biol.
(Beograd), Milica Vuković, dipl. ing. (Beograd).
Glavni i odgovorni urednik/Editor - in chief
Mr Radmila Beskorovajni
Urednici/Editors
Mihailo Radivojević, dipl.ing.
Mr Divna Simić
Uredništvo i administracija/ Editorial board and administration
Institut PKB Agroekonomik
Industrijsko naselje bb
11213 Padinska Skela
Tel. 011 8871-175, 8871-550, fax: 8871-125
E- mail: institut-pkb@hotmail. com
Priprema/Word processing: GRID Studio, Beograd
Štampa/ Printed by: GRAFIPROF, Beograd
Tiraž/ No. of copies: 200
Zbornik Naučnih radova XXIII Savetovanja agronoma, veterinara i tehnologa, štampan je uz pomoć
Ministarstva za nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije.
Proccedings of research papers of XXIII Conference of agronomists, veterinarians and technologists,
are published by Ministry of science and technological development of Republic of Serbia.
Sadržaj/Content
Biserka Badivuk, Mile Ivanović, Milivoje Šikić, Dejan Kovačević, Aleksandra Pudlo
ANALIZA PROIZVODNJE RATARSKIH USEVA U PKB
KORPORACIJI U 2008. GODINI ...................................................................................7
Slaviša Štatkić, Miroslav Malešević, Nikola Hristov, Karlo Đilvesi, Velimir Lončarević
ANALIZA KVALITETA SEMENA NOVOSADSKIH SORTI
OZIME PŠENICE DORAĐENIH U PERIODU 2004-2008.GODINE
ANALYSIS OF SEED QUALITY IN NS VARIETIES OF
WINTER WHEAT PROCESSED BETWEEN 2004 AND 2008 ......................................15
Nenad Đurić, Vesna Trkulja, Slaven Prodanović
OPLEMENJIVANJE I PROIZVODNJA PIVSKOG JEČMA
STVORENOG U INSTITUTU PKB AGROEKONOMIK
PRODUCTION AND BREEDING BARLEY (FOR BEER)
CREATED IN INSTITUTE PKB AGROEKONOMIK ....................................................21
Slaven Prodanović, Dragan Mandić, Bojan Rajčević, Violeta Ranđelović, Bojana Dimitrijević
KOMPARATIVNE VREDNOSTI OSOBINA PŠENICE
KOD INDIVIDUALNIH BILJAKA I BILJAKA U USEVU
COMPARISON OF VALUES OF WHEAT TRAITS IN INDIVIDUAL
PLANTS AND PLANTS WITHIN A CROP ....................................................................27
Nada Erić, Divna Simić, Miodrag Pavlović
PRODUKTIVNE MOGUĆNOSTI HIBRIDA KUKURUZA
INSTITUTA PKB AGROEKONOMIK U MAKROOGLEDIMA
U 2008. GODINI
PRODUCTIVE POSSIBILITIES THE CORN HYBRIDS
OF THE PKB AGROEKONOMIK IN MACRO EXPERIMENTS IN
THE YEAR 2008 ...............................................................................................................33
Vera Đekić, Milivoje Milovanović, Đorđe Glamočlija, Mirjana Staletić
MOGUĆNOST PRIMENE TRITIKALEA U ISHRANI ŽIVINE
POSSIBILIBLE IMPLEMENTATION OF TRITICALE
IN POULTRY NUTRITION ..............................................................................................39
Anton Puškarić, Drago Cvijanović, Željko Arsenijević
IZVOZ KAO FAKTOR PODSTICANJA PROIZVODNJE
RATARSKIH PROIZVODA
EXPORT AS A PRODUCTION INDUCEMENT FACTOR
OF CROP PRODUCTS .....................................................................................................49
Nedeljko Nenadić, Jovica Zeković
SORTNA TEHNOLOGIJA U FUNKCIJI POVEĆANJA
PRINOSA SOJE, SA POSEBNIM OSVRTOM NA OBRADU
ZEMLJIŠTA I SETVU
VARIETY TECHNOLOGY IN FUNCTION OF INCREASING
SOYBEAN YIELD WITH ATTENTION ON SOIL TILLAGE
AND SOWING ..................................................................................................................59
Violeta Ranđelović, Slaven Prodanović, Ljubiša Prijić, Đorđe Glamočlija, Ljubiša Živanović,
Ljubiša Kolarić
UTICAJ FOLIJARNE PRIHRANE U STRESNIM USLOVIMA
NA DVE SORTE SOJE RAZLIČITIH GRUPA ZRENJA
EFFECT OF FOLIAR FERTILIZATION UNDER STRESS CONDITIONS
ON TWO SOYBEAN VARIETIES FROM DIFFERENT
MATURITY GROUPS ......................................................................................................67
Ljubiša Kolarić, Đorđe Glamočlija, Ljubiša Živanović, Mirjana Srebrić, Vesna Perić
UTICAJ KOLIČINE AZOTA NA PRINOS I KVALITET
ODABRANIH GENOTIPOVA SOJE
THE EFFECT OF DIFFERENT AMOUNTS OF NITROGEN ON
SOYBEAN YIELD AND QUALITY OF SELECTED VARIETIES ................................73
Eleonora Onć Jovanović, Slobodanka Marković, Zlata Gavrilović
KOMPETITIVNI ODNOSI IZMEĐU KUKURUZA I KOROVA
COMPETITION BETWEEN MAIZE AND WEEDS ......................................................81
Dragan Vajgand, Zlata Gavrilović, Eleonora Onć Jovanović
MASOVNA POJAVA HELICOVERPA ARMIGERA (HÜBNER, 1808)
TOKOM 2008. GODINE I NJENO SUZBIJANJE
MASS APPEARING HELICOVERPA ARMIGERA (HÜBNER, 1808)
DURING 2008 YEAR AND PEST CONTROL ................................................................85
Dragan Todorović, Gordana Jovanović, Sanja Perić
PLASMODIOPHORA BRASSICAE WOR. - OGRANIČAVAJĆI
FAKTOR PROIZVODNJE KUPUSAU NEKIM
LOKALITETIMA U LESKOVCU
PLASMODIOPHORA BRASSICAE WOR.- LIMIT
FACTOR FOR PRODUCTION CABBAGE IN SOME
SITES IN LESKOVAC ......................................................................................................93
Dobrivoj Poštić, Radovan Sabovljević, Jela Ikanović, Marija Davidović, Đorđe Goranović
UTICAJ AGROEKOLOŠKIH USLOVA PROIZVODNJE
I PREDTRETMANA NA ŽIVOTNU SPOSOBNOST SEMENSKIH
KRTOLA KROMPIRA SORTE DESIREE
EFFECT OF AGROECOLOGICAL CONDITION OF PRODUCTION
AND PRE-PLANT STORAGE ON VIABILITY OF POTATOE SEED
TUBERS CV. KONDOR ...................................................................................................99
Vukašin Bjelić, Đorđe Moravčević, Damir Beatović, Slavica Jelačić
REZULTATI ISPITIVANJA NOVIH SUPSTRATA U
PROIZVODNJI RASADA PAPRIKE
INVESTIGATIONAL RESULTS OF NEW SUBSTRATES
IN PEPPER NURSERY PLANTS PRODUCTION ........................................................113
Radoš Pavlović, Ljiljana Bošković-Rakočević, Dragi Stevanović
OPTIMIZACIJA HRANIDBENOG REŽIMA SMEŠA
SUPSTRATA U FUNKCIJI KVALITETA RASADA PARADAJZA
OPTIMIZATION OF A NUTRITIONAL REGIME IN SUBSTRATE
MIXTURES FOR TOMATO TRANSPLANT QUALITY PURPOSES .........................121
Radoš Pavlović, Ljiljana Bošković-Rakočević
SORTNA ISPITIVANJA PARADAJZA ZA GAJENJE U
ZAŠTIĆENOM PROSTORU
INVESTIGATIONS OF TOMATO CULTIVARS USED IN
GREENHOUSE PRODUCTION ....................................................................................129
Nataša Kljajić, Jonel Subić, Predrag Vuković
PROIZVODNJA POVRĆA U PLASTENICIMA UZ
PRIMENU NAVODNJAVANJA
VEGETABLE PRODUCTION IN PROTECTED CONDITION
WITH IRRIGATION RESULTS OF MINI EXPERIMENT ...........................................135
Damir Beatović, Slavica Jelačić, Đorđe Moravčević, Vukašin Bjelić, Nebojša Vukelić
TESTIRANJE NOVIH SUPSTRATA U PROIZVODNJI RASADA
BOSILJKA (Ocimum basilicum L.)
TESTING NEW SUBSTRATES IN BASIL (Ocimum basilicum L.)
NURSERY PLANT PRODUCTION ...............................................................................147
Ana Vujošević, Nada Lakić, Damir Beatović
UTICAJ RAZLIČITIH DOZA SPORORAZLAGAJUĆEG ĐUBRIVA
NA KVALITET RASADA MUŠKATLI (Pelargonium hortorum)
THE INFLUENCES OF SLOW DISINTEGRATING FERTILIZER’S
DOSAGES ON QUALITY OF PELEGRONIUM
(Pelegronium hortorum) SEEDLINGS ...........................................................................157
Dragi Stevanović, Mirjana Kresović,Mirjana Stojanović,Mirko Grubišić
STANJE PROIZVODNJE I PROBLEMI PRIMENE
MINERALNIH ĐUBRIVA U SRBIJI
ACTUAL ASSORTMENT OF MINERAL FERTILIZERS IN SERBIA
AND THEIR QUALITY AND PROBLEMS OF APPLICATIONS ...............................169
Miroslav Miladinović, Nikola Koković, Veljko Perović, Darko Jaramaz
PROIZVODNJA POKRIVKE ŠAMPINJONA NA BAZI
KISELOG TRESETA
POSSIBILITY OF USING «PEŠTER» PEAT FOR THE PRODUCTION
OF AGARIC MUSHROOM COMPOST ........................................................................177
5
6
Zbornik naučnih radova, Vol. 15 br. 1-2 (2009)
UDK: 633“2008“
Stručni rad
ANALIZA PROIZVODNJE RATARSKIH USEVA U PKB
KORPORACIJIU 2008. GODINI
B. Badivuk, M. Ivanović, M.Šikić, D. Kovačević, A. Pudlo *
Uvod
PKB Korporacija je pravni sledbenik Poljoprivrednog kombinata “Beograd” koji
je osnovan 1945. godine sa zadatkom da snabdeva grad Beograd proizvodima ishrane.
Od skromnih početaka na močvarnim terenima Pančevačkog Rita, PKB je postao naše
najveće poljoprivredno preduzeće koje organizuje ratarsku proizvodnju na površini od
21.418 ha.
U okviru korporacije nalazi se 9 gazdinstava: “PKB Mladost” - Jabučki Rit,
“PKB Lepušnica” - Glogonjski Rit, “PKB Kovilovo” - Kovilovo, “PKB Padinska Skela”
- Padinska Skela, “PKB Pionir” - Besni Fok, “PKB Partizanski Prelaz” - Vrbovski, “PKB
Dunavac” - Dunavac, “PKB Čenta” - Čenta, “PKB 7. juli” - Surčin.
Najznačajniji deo obradivih površina, oko 77%, nalazi se u Pančevačkom Ritu,
19% ha je u Sremu i oko 4% ha uz reku Dunav.
Što se tiče strukture zemljišta, uglavnom su zastupljena ritska (42%), aluvijalna
(40%), livadska (15%), černozem (2,9%) i (0,1%) su prisutna najlošija zemljišta, kao
što su peskovi i slatine. Ritska crnica je najtežeg mehaničkog sastava jer sadrži visok
sadržaj gline, preko 60%. Osim toga, ova zemljišta imaju visok nivo podzemnih voda,
što dodatno otežava obradu zemljišta. Rit se karakteriše idealnim uslovima za razvoj
korova, biljnih bolesti i štetočina pa je zbog toga veoma složena tehnologija ratarskih
i povrtarskih kultura. Obrada zemljišta predstalja ključ uspeha u najvećoj meri, i samo
najiskusniji ratari uspevaju da odrede najpovoljniji trenutak za ulazak tehnike u njive.
Biljna proizvodnja u 2008. godini može da se tretira kao veoma uspešna godina.
Visoki prinosi ratarskih kultura, višak proizvoda za prodaju, kvalitetniji stočni obrok koji
utiče na kvantitet i kvalitet mleka su ostvarenja za svaku pohvalu.
Klimatski uslovi u 2008. godini
Temperatura, suma i raspored poadavina su značajni parametri u realizaciji
svih poljoprivrednih kultura. U tabeli 1. prikazani su podaci o srednjim mesečnim
temperaturama, sumama padavina i broju kišnih dana po mesecima za 2007. i 2008.
godinu.
*
Biserka Badivuk, dipl.inž., dr Mile Ivanović, Milivoje Šikić dipl.inž., Dejan Kovačević dipl.inž.,
Aleksandra Pudlo dipl.inž., PKB Korporacija Beograd.
7
Tab.1. Srednje mesečne temperature (°C), suma padavina (mm) i broj kišnih
dana (januar-decembar) u 2008. godini u poređenju sa 2007. godinom
Average month temperature, (°C), sum rainfall (mm) and number
rainy day (January-December) in 2008 year in comparing whit 2007.year
Mesec
Month
Godina
Year
Januar
January
Februar
February
Mart
March
April
April
Maj
May
Jun
June
Jul
July
Avgust
August
Septembar
September
Oktobar
Oktober
Novembar
November
Decembar
December
Prosek
Average
Srednja mesečna temperature
Average month temperature
Suma padavina
Sum rainfall
Broj kišnih dana
Number rainy day
2007.
2008.
2007.
2008.
2007.
2008.
4,8
0,71
36,0
34,2
13
23
4,9
3,85
61,4
11,4
17
6
7,8
7,59
100,6
60,6
10
18
11,2
12,07
3,8
37,6
1
15
15,4
17,09
58,0
49
16
13
20,1
20,96
57,8
39,6
14
14
22,3
21,1
24,2
42
8
9
23,2
21,33
58,2
35
13
6
18,4
14,79
75,2
70
16
15
13,5
11,84
137,0
18,6
18
15
8,9
6,8
82,8
68
22
20
3,2
3,18
22,8
77
14
19
12,8
0,71
59,82
45,25
13,5
14,5
U poređenju sa prošlom godinom, temperatura vazduha u prva tri meseca je bila
niža ( I= 0,7 Co, II= 3,8 Co, III= 7,59 Co ), ali ipak viša u odnosu na višegodišnji prosek.
To je pomerilo i ove godine vegetaciju da počne kalendarski ranije.
Rano kretanje vegetacije, kao i ranija pojava štetnih insekata u ozimim ratarskim
kulturama, je i ove godine bilo registrovano, naročito problem sa biljnom vašima na
ozimim i jarim žitima, prvenstveno na ječmu.
U odnosu na prošlu godinu, meseci februar i mart imaju nešto niže temperature,
što je dovelo do kasnije setve ranoprolećnih ratarskih useva, kao što je šećerna repa,
koja je posejana početkom aprila. Možemo da uočimo da je u periodu posle setve bilo
dovoljno padavina potrebnih za nicanje, dok je u periodu vegetacije bilo manje padavina
što se naročito odrazilo na prinos merkantilnog kukuruza.
8
Ostvareni prinosi u biljnoj proizvodnji u PKB Korporaciji
Prinos ratarskih i povrtarskih kultura u 2008. god. u odnosu na 2007. prikazani
su u tabeli 2.
Tab.2. Prinos ratarskih i povrtarskih kultura u 2007. i 2008. godini
Field plant and vegetab. culture yield in 2007 and 2008. year
Usev
Crop
Pšenica
Wheat
Ječam ozimi
Barley
Ovas
Oat
Kukuruz semenski
Seed corn
Kukuruz
merkantilni
Maize
Šećerna repa
Sugar-beet
Soja
Soya
Suncokret
semenski
Sunflower
Lucerka seno
Lucerne hay
Kukuruz silažni
Corn silage
Grašak konzumni
Peas
Boranija
French beans
Setvena površina
Sowing field
ha
2007.
t
t/ha
ha
2008.
t
t/ha
4.667
25.241
5,40
4.174
25.439
6,09
1.051
5.108
4,86
1.104
6.840
6,20
30
137,4
4,58
90
426
4,73
637
1.040
1,63
690
2.108
3,05
2.778
12.760
4,59
3.844
22.744
5,91
2.342
81.469
30,21
1.200
59.107
49,26
1.990
1.189
2,10
2.466
6.700
2,71
357
396
1,11
323
516
1,59
2.076
22.738,6
10,97
2.818
22.121
7,85
3.475
96.876
27,87
3.309
102.645
31,02
303
1.369
4,51
247
1.916
7,75
179
1.174
6,56
107
749
7,00
19.885
Na osnovu prikaza (Tabela 2.) vidimo da je 2008. godina bila vrlo uspešna i da
je u svim kulturama zabeležila veći prinos.
Kod proizvodnje pšenice na površini od 4.174 ha ostvaren je prosečan prinos od
6,09/ha, što je za 12% veći prinos nego 2007. godine. Ozimi ječam je imao bolji prinos
za 27,4%. Ovas koji se gaji na Gazdinstvu “PKB 7. juli” - Surčin, takođe je bio bolji u
odnosu na prethodnu godinu za 3%.
Merkantilni kukuruz na površini od 3.844 ha, dao je bolji rod za 28%.
Najvažnija industrijska kultura šećerna repa je realizovala izuzetno visok prinos
korena u odnosu na 2007. godinu 49,26 t/ha čiste repe, što je 63,1% više nego prethodne
godine.
Velike površine u ratarskoj proizvodnji zauzima i soja (2.466 ha). Kod
proizvodnje soje prinos zrna iznosio je 2,71 t/ha, što je nešto niži od planiranog, ali ipak
bolji od prethodne godine.
9
Semenski kukuruz je takođe imao izuzetno visok prinos. Prinos silažnog
kukuruza na površini od 3.309 ha je bio 31,02 t/ha.
Pošto je jedan od prioriteta PKB-a proizvodnja stočne hrane, veliki akcenat je
dat na pripremu kvalitetnog sena i senaže. Prinos sena na 2.818 ha je bio 7,85 t/ha (u ovaj
prinos uračunati su i senaža i lucerkino brašno).
Možemo se pohvaliti i izuzetnim rodom semenskog suncokreta od 1,59 t/ha. PKB
Korporacija ima značajnu ulogu u proizvodnji povrtarskih kultura. Osim “Hortikulture”
koja se bavi proizvodwom povrća (paprika, paradajz, salata, krastavac) u plasteničkoj
proizvodnji, na pojedinim gazdinstvima PKB-a (Lepušnica, Partizanski Prelaz, Pionir,
Dunavac), uspešno se gaje sledeće povrtarske kulture:
-na 247 ha posejanog graška, ostvaren je prinos od 7,75 t/ha
-na 107 ha posejane boranije, ostvaren je prinos od 7,00 t/ha
-na 134 ha kukuruza šećerca, ostvaren je prinos od 12,67 t/ha
Proizvodne površine i prinosi žitarica na gazdinstvima PKB Korporacije
prikazane su u tabeli 3.
Tab. 3. Prinos žita (t/ha) u 2008. godini
Cereals yieald (t/ha) in 2008. year
Gazdinstvo
Farm
Pšenica
Wheat
Ozimi ječam
Winter barley
ha
t/ha
ha
t/ha
Mladost
490
5,81
120
5,34
Lepušnica
495
6,52
212
7,11
Tritikale
Triticale
ha
t/ha
79
7,16
Ovas
Oat
ha
t/ha
Semenski
kukuruz
Seed corn
Merkantil.
kukuruz
Maize
ha
ha
t/ha
t/ha
80
2,26
282
7,06
80
3,53
635
6,65
Kovilovo
434
5,89
218
6,87
77
3,34
551
6,27
Pad. Skela
500
5,89
170
5,10
83
2,22
245
6,96
Pionir
453
6,62
135
6,41
52
3,50
399
7,18
P. Prelaz
517
5,77
82
5,71
60
3,19
175
8,26
Dunavac
364
6,60
57
6,15
70
5,0
94
7,03
Čenta
386
5,79
7. juli
424
5,00
110
5,35
PKB
4.174
6,09
1.104
6,2
79
7,16
83
2,42
197
5,59
90
4,73
105
2,63
1.266
4,75
90
4,73
690
3,05
3.844
5,91
Iz tabele 3. vidi se da su najuspešniji proizvođači pšenice bila sledeća gazdinstva:
-Pionir sa prinosom 6,62 t/ha
-Dunavac sa prinosom 6,60 t/ha
-Lepušnica sa prinosom 6,52 t/ha
10
Najbolji proizvođači ozimog ječma za 2008. godinu su:
-Lepušnica sa 7,11 t/ha
-Kovilovo sa 6,87 t/ha
-Pionir sa 6,41 t/ha
Najuspešnija gazdinstva u visini realizovanog prinosa semenskog kukuruza su:
-Dunavac sa izuzetnih
-Lepušnica sa 3,53 t/ha
-Pionir sa 3,50 t/ha
5,00 t/ha
I ostalih 6 gazdinstava imali su solidne prinose.
Prinos merkantilnog kukuruza se kreće u rasponu od 4,75 t/ha na gazdinstvu
7. juli -Surčin do 8,26 t/ha koje je ostvarilo gazdinstvo Partizanski Prelaz. Objašnjenje
ovakvih rezultata treba tražiti u analizi primene agrotehnike, izboru parcela i specifičnosti
hibrida.
Za PKB Korporaciju najveći značaj od industrijskih kultura imaju šećerna
repa i soja.U tabeli 4. prikazani su rezultati ostvarenih prinosa industrijskih kultura po
gazdinstvima PKB Korporacije.
Tab. 4. Prinos industrijskih kultura t/ha u 2008. godini
Industrial plant yieald t/ha in 2008. year
Gazdinstvo
Farm
Šećerna repa
Sugar-beet
Suncokret
semenski
Seed sunflower
Soja
Soya
ha
t/ha
ha
t/ha
Mladost
115
53,55
180
2,86
Lepušnica
173
32,65
343
2,73
Kovilovo
122
42,23
456
2,80
Pad. Skela
100
47,85
328
3,17
Pionir
Part. Prelaz
Dunavac
148
180
112
53,67
57,34
61,78
170
229
53
2,86
3,49
2,75
Čenta
100
38,85
154
2,90
7. juli
150
55,31
553
1,88
PKB
1.200
49,26
2.466
2,71
ha
t/ha
87
101
135
1,77
1,46
1,58
323
1,59
Najveći prinos slatkog korena je dobijen na Dunavcu. 61,78 t je prinos čiste repe
na površini od 112 ha. Treba naglasiti da je šećerna repa ove godine bila izuzetno čista od
korova, zahvaljujući pravovremenoj upotrebi odgovarajućih herbicida.
11
U proizvodnji soje najveći broj gazdinstava je imao prinos oko 2,80 t/ha, a
najbolje je bilo gazdinstvo Partizanski Prelaz sa 3,49 t/ha i Padinska Skela sa 3,17 t/ha.
U proizvodnji semenskog suncokreta učestvovala su tri gazdinstva: Pionir,
Partizanski Prelaz i Dunavac, sa prosečnim prinosom od 1,59 t/ha.
Gajenje krmnih kultura u PKB Korporaciji ima veliki značaj jer je osnovna
delatnost preduzeća stočarstvo, pa se ovoj proizvodnji poklanja izuzetna pažnja.
Tab. 5. Prinos krmnih kultura (t/ha) u 2008. godini
Animal feeds (t/ha) in 2008. year
Gazdinstvo
Farm
Kukuruz silaža
Corn silage
Lucerka seno
Lucerne hay
ha
t/ha
ha
t/ha
Mladost
441
34,85
474
7,93
Lepušnica
477
30,38
431
7,23
Kovilovo
430
25,23
331
7,99
Pad. Skela
467
30,17
308
7,24
Pionir
300
37,25
350
6,94
Part. Prelaz
694
32,2
382
9,02
Dunavac
290
30,6
252
7,66
Čenta
105
20,44
-
-
7. juli
105
31,41
290
8,7
PKB
3.309
31,02
2.818
7,85
Silažni kukuruz je iz redovne setve požnjeven sa 3.309 ha, a iz druge setve sa
304 ha. Prosečan prinos iz redovne setve je 31,02 t/ha, a najveći je ostvaren na Gazdinstvu
“PKB Pionir” 37,25 t/ha.
Usev lucerke je u ovoj godini dao rod:
-16.040 t sena
-9.719 t senaže
-432 t lucerkinog brašna
U tabeli 5. prikazan je prinos sena (gde je uračunata i senaža pretvorena u seno)
pa se tako rezultati kreću od 9,02 t/ha na gazdinstvu “PKB Partizanski Prelaz” do 6,94 t/
ha na Gazdinstvu “PKB Pionir”.
Pojedina gazdinstva su morala zbog propadanja lucerišta i dugotrajnog
zabarivanja da razoru neka stara lucerišta.
12
Zaključak
Na osnovu izvršene analize i prikaza rezultata Biljne proizvodnje u PKB
Korporaciji za 2008. godinu može se zaključiti sledeće:
• Biljna proizvodnja u 2008. godini može da se tretira kao veoma uspešna
• Pšenica je ostvarila prosečan prinos 6,09 t/ha, a najveću rodnost je iskazala
na gazdinstvu “PKB Pionir” 6,62 t/ha
• Ječam ozimi je realizovao prosečan prinos od 6,2 t/ha. 7,11 t/ha ostvarilo je
Gazdinstvo “PKB Lepušnica”
• Kukuruz merkantilni je imao prinos od 5,91 t/ha, manje od planiranog, jer
ga je najviše pogodila suša
• Solidni prinosi su bili u proizvodwi šećerne repe 49,26 t/ha čiste repe, soje
2,95 t/ha, bez gazdinstva “PKB 7. juli” - Surčin, koje je imalo nešto niži
prinos od ostalih imanja
• Lucerkino seno na gazdinstvima PKB-a je proizvedeno na površini od 2.818
ha sa prosečnim prinosom od 7,85 t/ha
• Najbolji rezultati silo mase su ostvareni na Gazdinstvu “PKB Pionir” 37,25
t/ha i “PKB Mladost” 34,85 t/ha
Za uspeh u proizvodnji u 2008. godini zaslužni su ratari PKB-a koji su pravilnim
odabirom parcela, kvalitetnom obradom i zaštitom uspeli da ovu proizvodnu godinu
dovedu na zavidan nivo.
13
14
UDK: 631.53.02+581.48:633“324“
Originalni naučni rad
ANALIZA KVALITETA SEMENA NOVOSADSKIH SORTI
OZIME PŠENICE DORAĐENIH U PERIODU 2004-2008.GODINE
S. Štatkić, M. Malešević, N. Hristov, K. Đilvesi, V. Lončarević *
Izvod: Analizirano je dorađeno seme sedam sorti ozime pšenice stvorenih u
Institutu za ratarstvo i povrtarstvo u Novom Sadu: Pobeda, NSR-5, Evropa 90, Renesansa,
Dragana, Ljiljana i Rusija. Analiza je rađena po partijama dorađenog semena u periodu od
2004 do 2008 godine i obuhvatila je sledeće parametre: procenat čistoće semena, masu
1000 semena, energiju klijavosti, ukupnu klijavost, vlažnost semena i broj zrna korova
u 1000 grama semena. Ispitivanja su rađena u kategoriji predosnovno seme. Rezultati su
pokazali da je prosečna čistoća bila 99,7%, masa 1000 semena 43,4 g, energija klijanja
92 %, ukupna klijavost 94 %, vlažnost semena 12,3 %, broj zrna korova u uzorcima je 0 i
zdravstveno stanje ispravno, što zadovoljava zakonom propisane vrednosti.
Ključne reči: kvalitet, ozima pšenica, partija, seme, sorta.
Uvod
Najvažnija žitarica koju čovek gaji je pšenica. Proizvodi se u celom svetu, te na
taj način nije samo najvažnija ratarska kultura, već i najvažniji poljoprivredni proizvod
ljudske delatnosti. Dovoljno je reći da je to proizvod od kojeg se dobija „nasušni“ hleb
i čitav niz prehrambenih proizvoda bez kojih nema opstanka (Jeftić, 1986). Da bi se
iskoristio njen privredni potencijal neophodno je proizvesti visoko kvalitetno seme. Bez
kvalitetnog semena nema visokih prinosa. Drugim rečima, ako želimo da dobijemo visoke
prinose, mora se voditi računa o upotrebi visoko kvalitetnog semena (Ujević, 1988), a ono
se dobija u mukotrpnom proizvodnom procesu od setve i obuhvata kontrolu stanja useva
u polju, preko ispitivanja kvaliteta semena u laboratoriji, a završava se doradom i daljom
distribucijom semena. Bez poznavanja ekologije rejona gajenja, ne može se uspešno vršiti
kako selekcija, tako ni izbor sorte pšenice. A bez poznavanja sorte pšenice i ekologije, ne
može se uspešno razraditi tehnologija (agrotehnika) proizvodnje, koja sve više mora biti
sortna (Jeftić, 1986). U osnovne pokazatelje životne sposobnosti semena, od koje zavisi
i njena upotrebna vrednost, je svakako klijavost. Seme odlične klijavosti daje ponik koji
će u polju ostvariti najbolji sklop, ujednačeno nicanje useva, što omogućuje postizanje
stabilnih prinosa izvanrednog kvaliteta (Sarić,1957; Milošević i Rajnpreht, 1993).
Istraživanja su pokazala da na kvalitet semena utiče genetički-nasledno svojstvo kao i
primenjene agrotehničke mere, agroekološki uslovi, postupci u doradi semena, počev od
vršidbe, zatim prijema, sušenja, pakovanja i lagerovanja semena.
Cilj rada je da se prikažu pokazatelji kvaliteta semena ozime pšenice, kategorije
predosnovno seme, dorađene u doradnom centru Instituta za ratarstvo i povrtarstvo Novi
Sad, Odeljenja za strna žita, u periodu od 2004 do 2008 godine.
*
Slaviša Štatkić, dipl. ing., prof. dr Miroslav Malešević, dr Nikola Hristov, Karlo Đilvesi, dipl.ing.,
mr Velimir Lončarević, Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad.
15
Materijal i metode rada
Ispitivano je dorađeno seme sedam sorti ozime pšenice stvorene u Institutu za
ratarstvo i povrtarstvo u Novom Sadu: Pobeda, NSR- 5, Evropa 90, Renesansa, Dragana,
Ljiljana i Rusija.
Analiza je rađena po partijama dorađenog semena u periodu od 2004 do 2008
godine i obuhvatala je sledeće parametre: procenat čistoće semena, masa 1000 semena,
energija klijavosti, ukupna klijavost, vlažnost semena i broj zrna korova u 1000 g semena.
Ispitivanje je rađeno za kategoriju predosnovno seme u Nacionalnoj laboratoriji za
ispitivanje semena u Novom Sadu a sve vrednosti kvaliteta predstavljaju višegodišnji
prosek.
Od parametara značajnih za rad, a nalaze se u Zakonu i Pravilniku o kvalitetu
semena obuhvaćeno je:
•
•
•
•
•
•
•
•
Veličina partije 20.000 kg semena jedne sorte
Prosečni uzorak 1000g
Najmanja propisana čistoća 97%
Najveća dozvoljena vlažnost semena pšenice 14%
Minimalna dozvoljena klijavost 88%
Procenat semena ispod sita 2,20 x 2,50 (ili kalibraža) ne sme biti veći od 3%
Korovskog semena 0
Zdravstveno stanje: do 5 % Fusarium spp.
Rezultati istraživanja i diskusija
Čistoća semena za ispitivani period u proseku je bila 99,7 %, što predstavlja
odličan rezultat, pri čemu nije uočeno veliko variranje tokom godina. Najveća vrednost
čistoće semena bila je 2005. i 2006. godine 99,8 % a najniža 2004. godine 99,6 % i niža
je za 0,2 % ( tabela 1).
Tab. 1. Prosečni kvalitet semena novosadskih sorti ozime pšenice
u periodu od 2004-2008 godine
Average seed quality of NS winter wheat cultivars during 2004-2008
16
Godina
Year
ČS*
%
MHS
g
EK
%
UK
%
VS
%
BZK/1000g
semena
BZK/1000g
seed
2004
99,6
42,5
89
91
12,6
0
2005
99,8
43,1
92
94
13,1
0
2006
99,8
42,4
93
94
12,3
0
2007
99,7
43,8
93
95
12,1
0
2008
Prosek
Average
99,7
45,3
92
94
11,7
0
99,7
43,4
92
94
12,3
0
*ČS - procenat čistoće semena (Seed purity), MHS-masa 1000 semena (1,000-seed weight),
EK-energija klijavosti (Germination energy), UK-ukupna klijavost (Germinability), VSvlažnost semena (Seed moisture) i BZK-broj zrna korova (No. of weed seeds per 1,000g
seed).
Posmatrajući sortiment, najveća čistoća semena zabeležena je kod NSR- 5,
Ljiljane i Rusije i bila je 99,8 %, a najniža kod sorte Dragana i iznosila je 99,6 % (
tabela.2 ).
Prosečna vrednost mase 1000 semena bila je 43,4g, pri čemu je najveća vrednost
zabeležena 2008. godine 45,3g a najmanja 2006. godine i iznosila je 42,4g ( tab.1). Kod
sorte Dragana, utvrđena je najveća mase 1000 semena 46,3g, dok je kod sorte Evropa 90
bila najmanja 40,3g ( tabela 2).
Tab 2. Kvalitet semena novosadskih sorti ozime pšenice u periodu od 2004-2008 godine
Seed quality of individual NS winter wheat cultivars during 2004-2008.year
ČS
%
MHS
g
EK
%
UK
%
VS
%
BZK 1000g.
semena
BZK/1000g
seed
Pobeda
99,7
42,6
90
93
12,7
0
NSR-5
99,8
45,5
93
94
12,2
0
Evropa 90
99,7
40,3
93
94
11,8
0
Renesansa
99,7
43,9
91
92
12,9
0
Dragana
99,6
46,3
93
95
12,4
0
Ljiljana
99,8
45,1
94
95
12,0
0
Rusija
99,8
43,5
93
94
12,6
0
Godina
Year
Energija klijanja beleži prosek od 92 % a ukupna klijavost 94 %. Najmanja
energija klijavosti (89 %) i ukupna klijavost (91 %) zabeleženi su 2004. godine (tab.1).
Posmatrajući sortiment, najmanja energija klijavosti zabeležena je kod sorte Pobeda 90
% a najveća kod sorte Ljiljana 94 %. Najveća ukupna klijavost zabeležena je kod sorti
Ljiljana i Dragana 95 % a najmanja kod sorte Renesansa 92 % ( tab.2 ).
Prosečna vlažnost semena iznosila je 12,3 %. Najveća vlažnost semena zabeležena
je 2005. godine 13,1 % a najniža 2008. godine 11,7 % ( tab.1). Posmatrajući sorte pšenice,
najnižu vlažnost semena imala je sorta Evropa 90 11,8 % a najvišu Renesansa 12,9 %
(tab.2). Treba napomenuti da je sva semenska pšenica primljena u Konskilde ćelije sa
aktivnom ventilacijom (Konskilde duvač), što omogućuje da svo seme posle produvavanja
ima približno istu vlažnost sa malim odstupanjima (u okviru jedne godine). Prednost
ovakvog sistema je velika, s obzirom da omogućuje kombajniranje semena sa vlagom
između 14-17 %. Zahvaljujući sistemu aktivne ventilacije sa atmosferskim vazduhom
(čija je temperatura u fazi žetve između 30-40 °C i nižim sadržajem vlažnosti vazduha),
17
vlažnost semena se smanjuje između 12-13 % (zakonom najveća dozvoljena VS je 14 % ).
Broj zrna korova u uzorcima predosnovnog semena bio je 0 za sve ispitivane
godine a zdravstveno stanje je bilo na zadovoljavajućem nivou. Time su zadovoljene
norme predviđene Zakonom o semenu i Pravilnikom o kvalitetu semena.
Zaključak
Na osnovu iznetih rezultata o kvalitetu dorađenog semena Novosadskih sorti
ozime pšenice možemo zaključiti sledeće:
Čistoća semena je u proseku za ispitivani period bila 99,7 %. Kod sorti NSR-5,
Ljiljana i Rusija bila je 99,8 % a kod sorte Dragana 99,6 %. Razlike u čistoći semena
između pojedinih sorti su minimalne (0,1-0,2 %) jer je ukupna čistoća na visokom
nivou.
Masa 1000 semena u proseku je bila 43,4g. Kod sorte Dragana 46,3g a kod sorte
Evropa 90 40,3g i zavisila je kako od genetskog faktora tako i od agro-ekoloških uslova
spoljne sredine.
Energija klijavosti beleži prosek od 92 % a ukupna klijavost 94 %. Sorta Pobeda
imala je 90 % EK a sorta Ljiljana 94 %. UK kod sorte Renesansa iznosila je 92 % a kod
sorte Ljiljana 95 %.
Vlažnost semena pšenice u proseku je bila 12,3 %, pri čemu su vrednosti varirale
od 11,8 % kod sorte Evropa do 12,9 % kod sorte Renesansa.
Broj zrna korova u uzorcima predosnovnog semena bio je 0 a zdravstveno stanje
ispravno što je zadovoljavalo zakonom propisane vrednosti.
Presudan uslov za postizanje visokih i stabilnih prinosa pšenice je korišćenje
deklarisanog sortnog semena (Panković i sar., 2000). Doradom se postiže da seme bude
čisto od bioloških i mehaničkih primesa, ujednačeno po veličini, zaštićeno od bolesti i
poznatih semenskih kvaliteta. Kvalitetno seme može da se proizvede samo uz primenu
savremenih naučnih i stručnih saznanja, uz uvažavanje određenih principa i zakonom
propisanih normi.
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
18
Jeftić, S. (1986): Pšenica, Naučna knjiga, Beograd.
Milošević, Mirjana, Rajnpreht, Jarmila (1993): Značaj setve deklarisanog semena
pšenice za sortu i prinos. Naučni institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi sad, Zbornik
radova, 21:343-350.
Panković, L., Malešević, M., Damljanović, S., Čobanović, M., Kovačević, N. (2000):
Zasnovana semenska proizvodnja novosadskih sorti strnih žita u 1999/2000 godini.
Naučni institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad, Zbornik referata, XXXIV
Seminar agronoma, 279-284.
Sarić, M. (1957): Uticaj semena iz različitih faza ontogenetskog razvića, njegovih
fizičkih osobina i nekih spoljnih faktora na rast i razviće strnih žita. Doktorska
disertacija, Poljoprivredni fakultet, Beograd-Zemun.
Ujević, M. (1988): Tehnologija dorade i čuvanje semena. Zagreb, 23-30.
UDC: 631.53.02+581.48:633“324“
Original scientific paper
ANALYSIS OF SEED QUALITY IN NS VARIETIES OF WINTER
WHEAT PROCESSED BETWEEN 2004 AND 2008
S. Štatkić, M. Malešević, N. Hristov, K. Đilvesi, V. Lončarević *
Summary
We analyzed the processed seed of seven winter wheat cultivars developed at the
Institute of Field and Vegetable Crops in Novi Sad. The cultivars were Pobeda, NSR 5,
Evropa 90, Renesansa, Dragana, Ljiljana and Rusija. The analysis was conducted on seed
lots processed between 2004 and 2008 godine and involved the following parameters:
seed purity percentage, 1,000-seed weight, germination energy, overall germinability, seed
moisture, number of weed seeds per 1,000 grams of seed. Pre-basic seed was analyzed.
The results of the study produced the following average values: seed purity – 99.7%,
1,000-seed weight – 43.40 g, germination energy - 92%, total germinability - 94%, seed
moisture – 12.3%, and number of weed seeds – 0. These values are all within the legally
prescribed limits.
Key words: Quality, seed, eed lot, variety, winter wheat.
*
Slaviša Štatkić, B.Sc., Miroslav Malešević, Prof. Ph.D., Nikola Hristov, Ph.D., Karlo Đilvesi,
B.Sc., Velimir Lončarević, MSc., Institut of Field and Vegetable Crops, Novi Sad.
19
20
UDK: 633.421“324“:631.527+543.645
OPLEMENJIVANJE I PROIZVODNJA PIVSKOG JEČMA
STVORENOG U INSTITUTU PKB AGROEKONOMIK
N. Đurić, V. Trkulja, S. Prodanović∗
Izvod: Napredak u selekciji i oplemenjivanju pivskog ječma zavisi od raspoložive
genetičke varijabilnosti, načina ugradnje poželjnih gena u superiorne genotipove, kao i
efikasnost selekcije (odabira) poželjnih genotipova odnosno linija. Pored visokog prinosa
i dobre otpornosti na biološke i abiološke stresove, kvalitetan pivski ječam treba da ima i
nizak sadržaj plevica i proteina, a visok sadržaj skroba. Za skoro 10 godina oplemenjivanja
pivskog ječma u Institutu PKB Agroekonomik priznata je jedna sorta ozimog pivskog
ječma (PKB Pivan) 2007. godine čije ozbiljnije semenarstvo i komercijalna prodaja
semena započinje 2008. godine.
Ključne reči: ozimi pivski ječam, napredak u selekciji i oplemenjivanju, sorta,
protein, skrob.
Uvod
Po ukupno zasejanim površinama u svetu koje se kreću od 80-100 miliona
hektara ječam se nalazi na četvrtom mestu, iza pšenice, pirinča i kukuruza (Brophy,
1966). Devedesetih godina u tadašnjoj Jugoslaviji se pod ječmom nalazilo oko 100120.000 hektara godišnje (Maksimović i sar., 1995), a prosečni prinosi su iznosili oko 3
t/ha zrna. Ovih godina proizvodnja ječma se u Srbiji kreće na površinama od 70-80.000
ha, sa prosečnim prinosima od oko 3 do 3,5 t/ha zrna. Međutim, zadnjih nekoliko godina
raste interes za ovom kulturom, kako kod nas tako i u zemljama u okruženju.
Napredak u selekciji i oplemenjivanju pivskog ječma zavisi od materijala koji imamo
u kolekciji i koji koristimo za ukrštanje - rekombinovanje gena, kao i efikasnosti izdvajanja
superiornih genotipova (Pržulj i sar., 1997).
U cilju pune realizacije genetičkog potencijala za prinos i kvalitet zrna mora
se kod pivskog ječma naročito poštovati tehnologija proizvodnje, jer pivski ječam jeste
manjih zahteva prema određenim faktorima proizvodnje (upotreba azotnih đubriva), ali
traži njihovo blagovremeno i precizno izvođenje.
Cilj ovog rada, je da se iznesu sve one važnije odlike koje treba da krase dobar
pivski ječam, prikažu postignuti prinosi nove sorte ozimog pivskog ječma PKB Pivan
u Republici Srbiji, kroz dvogodišnji period i tehnologija proizvodnje ozimog pivskog
ječma.
∗
Mr Nenad Đurić, istraživač saradnik, Vesna Trkulja, dipl. inž. Institut PKB Agroekonomik, Padinska Skela–Beograd; dr Slaven Prodanović, red. profesor, Poljoprivredni fakultet Zemun – Beograd.
21
Materijal i metod rada
Kao materijal istraživanja korišćena je sorta ozimog pivskog ječma PKB Pivan
u poređenju sa standardnom sortom NS-293. Ispitivanja su izvedena u šest lokaliteta
(Kragujevac, Novi Sad, Pančevo, Sremska Mitrovica, Sombor, Zaječar) u proizvodnim
2006. i 2007. godini. Metodika ogleda je blok sistem sa pet ponavljanja i veličina
elementarne parcele je pet metara kvadratnih. Osnovna obrada je izvedena po sistemu
“ori, pripremaj i sej”. Tip zemljišta je različit od lokaliteta do lokaliteta. Setva je obavljena
mašinski, sa rastojanjem između redova 12 cm uz uobičajenu agrotehniku za ozimi ječam
u Republici Srbiji. Vreme setve je uglavnom kraj septembra meseca. Korišćeni su rezultati
Komisije za priznavanje sorti Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede.
Osobine dobrog pivskog ječma
Slad pivskog ječma na tržištu je deficitaran proizvod, jer se proizvodnja piva
iz godine u godinu povećava i kod nas i u svetu. Slad ječma postiže dobru cenu ukoliko
odgovara parametrima kvaliteta koji su propisani od strane udruženja industrije slada i piva
(Kendall, 1996), a to je:
• Sorte pivskog ječma moraju posedovati što veći stepen otpornosti na važnije
patogene prouzrokovače bolesti ječma, kao i štetočina i parazita. Nestručna,
prevelika i česta hemijska tretiranja utiču na povećanje rezidua pesticida, a to
negativno utiče na kvalitet piva kao krajnjeg proizvoda pivarske industrije.
• Ako slad determinišemo kao isklijalo zrno ječma onda samo klijavo zrno može
biti upotrebljeno za sladovanje. Pivari ili sladari zahtevaju da zrno ječma klija
100 % 10 dana posle žetve uz zadržavanje tako visokog procenta klijanja preko
cele godine, bez obzira na uslove skladištenja. Tako da se pred oplemenjivače
stavlja delikatan zadatak, jer treba izdvojiti genotipove koji nemaju neke osobine
koje su poželjne agronomski (dormantnost, hidrosenzibilnost semena i dr.), već
genotipove sa suprotnim osobinama, jer su one poželjne da zadovolje zahteve
skladištenja i sladovanja.
• Skrob zrna pivskog ječma nalazi se u negativnoj korelaciji sa ostalim
komponentama zrna. Ekstrakt slada predstavlja rastvorljive sastojke slada i
sastojke koji se rastvaraju prilikom komljenja. Zato je količina ekstrakta jedna
od najvažnijih ekonomskih osobina slada.
• Proteini u zrnu pivskog ječma obezbeđuju neophodne enzime za preobražaj
komponenti zrna, izvor hrane za kvasce i osnovu za formiranje pene kod piva.
Ono što se mora znati pri oplemenjivnaju pivskog ječma je da je preko neophodan
nizak sadržaj proteina i to ne bilo kojih proteina već naročito onih rastvorljivih,
jer oni daju pivu zasićen ukus i otežavaju tehnolozima kontrolisanje boje i ukusa
piva.
• Razgrađenost slada piva obuhvata:
22
1.
2.
3.
Citolitičku razgrađenost – razgrađenost ćelijskih opni u endospermu zrna
a to obezbeđuje dobar kontakt između skrobnih zrna i enzima tokom
komljenja.
Proteolitičku razgrađenost
Razgrađenost skroba
Razgrađenost u skladnom zrnu tokom ukomljavanja treba da je takva da ne
postoje teškoće tokom formiranja sladovine, razdvajanja i fermentacije.
Treba istaći, a to su mnoga istraživanja kao i praksa i pokazala (Campbell et al.,
1996, Pržulj i sar., 1997), da dvoredi ječam ima veću bioenergetsku vrednost u ishrani
stoke od šestoredog i da ga treba gajiti i upotrebljavati za tu namenu u svim područjima
gde je to moguće.
Postignuti prinosi sorte ozimog pivskog ječma PKB Pivan
Genetički potencijal za prinos sorte PKB Pivan iznosi od 9-13 t/ha zrna, dok je
prosek u ove dve godine istraživanja (2006, 2007) iznosio 8,47 t/ha (tabela 1. i tabela 2).
Tab. 1. Prinos zrna po sortama i lokalitetima u 2006. godini
Graind yield per cultivars in locality in 2006
PRINOS (kg) / yield
SORTE
cultivars
LOKALITETI / locality
Kragujevac
N. Sad
Pančevo
Sremska
Mitrovica
Sombor
Zaječar
Prosek
PKB Pivan
6.600
11.300
6.840
9.303
8.700
7.336
8.346
NS - 293
6.048
10.716
7.300
8.326
8.380
6.876
7.941
U 2006. godini sorta PKB Pivan postigla je veći prinos na svim lokalitetima od
sorte standard i postigla je prosečni prinos od 8.346 kg/ha što je za 400 kg u proseku veći
prinos od sorte standard (tab. 1.). Prinos se kretao od 6.600 kg/ha zrna u Kragujevcu do
11.300 kg/ha zrna u Novom Sadu.
Tab. 2. Prinos zrna po sortama i lokalitetima u 2007. godini
Graind Yield per cultivars in locality in 2007
PRINOS (kg) / yield
LOKALITETI / locality
SORTE
cultivars
Kragujevac
N. Sad
Pančevo
Sremska
Mitrovica
Sombor
Zaječar
Prosek
PKB Pivan
7.020
5.508
8.732
13.193
9.556
7.880
8.588
NS - 293
5.692
8.135
7.182
10.963
8.340
6.520
7.805
23
U 2007. godini sorta PKB Pivan postigla je veći prinos zrna na skoro svim
lokalitetima od sorte standard i postigla je prosečni prinos od 8.588 kg/ha zrna što je za
783 kg veći prinos zrna od sorte standard (tab. 2). Prinos se kretao od 5.508 kg u Novom
Sadu do 13.193 kg u Sremskoj Mitrovici.
Tehnologija proizvodnje pivskog ječma
Čitav niz agrotehničkih mera prilagođenih uslovima lokaliteta izvode se u cilju
dobijanja maksimalnih prinosa, odnosno iskorišćavanja genetskog potencijala ječma, a to
je ustvari tehnologija njegove proizvodnje.
Sorta se oduvek smatrala nosiocem prinosa i kvaliteta zrna i ona mora biti
prilagođena nivou agrotehnike i zemljišno-klimatskim uslovima u kojima se pivski
ozimi ječam gaji. Samo tada ispoljiće se puna rodnost svake sorte. Taj dobar prinos
je u direktnoj vezi sa vremenom setve, sklopom, dužinom vegetacije, sorte, njenom
otpornošću na poleganje, na niske temperature – izmrzavanje, zemljišnu i vazdušnu sušu,
kao i otpornošću na važnije bolesti i štetočine pivskog ječma.
U tehnologiji proizvodnje pivskog ozimog ječma setva odnosno rok setve,
predstavlja najvažniju operaciju i od nje zavisi ne samo prinos nego i kvalitet zrna, a od
toga i kvalitet slada odnosno piva. Rok setve ili ako bi smo precizno hteli da konstatujemo
vreme nicanja ili nicanje ima najveći uticaj na realizaciju proizvodnog potencijala ječma.
Kasna setva skraćuje vegetaciju što utiče na smanjenje broja klasova po jedinici površine
i prinosa.
Opšte je pravilo da se ozimi pivski ali i stočni ječam seje pre pšenice. Pre
ulaska u zimu ozimi ječam treba da razvije 4-5 bočnih stabala, zašto mu je potrebno
preko 40 dana sa temperaturama iznad biološkog minimuma. Optimalni rok setve za
žitorodno područje Srbije je između 20. septembra do 10. oktobra. Ozimi pivski ječam ni
pod kakvim uslovima ne bi smeo ući u zimu u fazi dva lista, jer je tada najosetljiviji na
izmrzavanje. Kasnija setva ili usled sušne jeseni kasno nicanje ječma dovodi do skraćenja
dužine vegetacije, smanjenja prinosa i pogoršanja fizičkih osobina zrna i vrednosti slada
pivskog ječma.
Najpovoljniji predusevi za ozimi pivski ječam su oni koji rano napuštaju njive
i omogućavaju blagovremenu pripremu zemljišta i setvu ječma. Dobri predusevi bi bili
suncokret, soja i rani hibridi kukuruza, ali da ne ostavljaju suviše rezidualnog azota u
zemljištu (soja).
Optimalna doza mineralnog azota iz đubriva određuje se na bazi lako pristupačnog
azota u zemljištu (preko N min metode).
Zavisno od plodnosti zemljišta i očekivanog prinosa pre osnovne obrade treba
uneti sve predviđene količine fosfora i kalijuma. Unošenje azota tokom jeseni vrši se
samo u slučaju kada je predusev suncokret i na slabije rodnim njivama u iznosu od 20-40
% od ukupne količine azota, radi obnavljanja mikrobiološke aktivnosti. Kraj zimskog
perioda posle urađene N min metode treba uraditi prihranu. Kod pivskog ječma prihranu
nipošto ne treba raditi posle faze vlatanja.
24
Ječam ima veliku sposobnost samo regulacije sklopa kroz mogućnost dugog
i intenzivnog bokorenja. Intenzitet bokorenja zavisi od vremena setve, osobine sorte,
potencijalne plodnosti zemljišta i dubine setve. Treba voditi računa da se kod ozimog
ječma većom setvenom normom nemože kompenzovati kasna setva ili nekvalitetna
priprema zemljišta. Pregust sklop dovodi redovno do poleganja useva, povećanja nivoa
bolesti, smanjenja mase 1000 zrna i udela prve frakcije, smanjenja prinosa ali i kvaliteta
slada kod pivskog ječma.
Iako veliki broj faktora utiče na gustinu setve okvirno se može prihvatiti
preporuka od 350-400 klijavih zrna po metru kvadratnom za ozimi pivski ječam.
Zavisno od tipa i vlažnosti zemljišta kao i predsetvene pripreme zemljišta dubina
setve se kreće od 2-4 cm.
Valjanje posle setve je veoma važna mera nege useva, naročito pivskog ječma u
našim agroekološkim uslovima, jer se tako postiže pravovremeno i ujednačeno nicanje,
što za posledicu ima u krajnjem veći procenat prve frakcije, a samim tim i bolji kvalitet
slada.
Zaključak
Tokom jedne decenije oplemenjivanja pivskog ječma u Institutu PKB
Agroekonomik stvorena je jedna sorta ozimog pivskog ječma: PKB Pivan, dobrih
agronomskih i tehnoloških osobina. Ova sorta postiže sasvim zadovoljavajući prinos
na svim lokalitetima ispitivanja, te se može preporučiti za aktuelni sortiment ječma u
Republici Srbiji.
U cilju maksimalnog iskorišćenja proizvodnog potencijala za prinos neophodno
je tačno i blagovremeno primenjivati odgovarajuću tehnologiju u proizvodnji pivskog
ječma.
Dalji pravac oplemenjivanja pivskog ječma treba nastaviti ka stvaranju sorti
boljih tehnoloških osobina, veće tolerancije na stresove i šire adaptibilnosti.
Literatura
1.
2.
3.
4.
Brophy, M. (1986): Global production and markets for barley in the 21st century.
Procedings of V International oat Conference and VII International Berley Genetics
Symposium, University of Saskatchewan, Saskatoon 37-43.
Maksimović, D., Ognjanović, R., Pržulj, N., Stojanović Ž. (1995): Problematika
tehnologije, proizvodnje semena i sortiment ozimog ječma u 1995/96. godini.
Poljoprivredne aktuelnosti 3-4: 146-152.
Pržulj, N., Malešević, M., Minić Katica, Momčilović Vojislava (1997): Oplemenjivanje
i proizvodnja pivskog i stočnog ječma. Zbornik radova, sveska 29, 205-216.
Kendall, N.,T. (1996): North American brewing industry requirements. Procedings
of V International oat Conference and VII International Berley Genetics Symposium,
University of Saskatchewan, Saskatoon 26-31.
25
UDC: 633.421“324“:631.527+543.645
Original scientific parer
PRODUCTION AND BREEDING BARLEY (FOR BEER)
CREATED IN INSTITUTE PKB AGROEKONOMIK
N.Djurić, V. Trkulja, S. Prodanović*
Summary
Progress in selection and breeding of barley (for beer), depends of available
genetic variabilitis, ways of implementing disirable gens in superior genotypes, as well as
the selection (choice) efficiency of desirable genotypes, i. e. genetic lines. With high yield
and good biological and non-biologic stress resistance, quality barley (for beer) needs to
have low content of tailings and proteins, and high content of glucosan’s.
In last ten years breeding of barely (for beer) in Institute PKB Agroekonomik,
recognized one sort of winter barley (for beer) – PKB PIVAN in 2007, whose more serious
multiplication and commercial sale began in 2008.
Key words: winter barley (for beer), progress in the multiplying and breeding,
sort, proteins, glucosans.
*
Nenad Djurić M.Sc., Vesna Trkulja B.Sc., Institute PKB Agroeconomic, Padinska Skela, Belgrade;
Slaven Prodanović Ph.D., Professor, Belgrade University Faculty of Agriculture, Belgrade, Serbia.
26
UDK: 633.11+54.062
KOMPARATIVNE VREDNOSTI OSOBINA PŠENICE KOD
INDIVIDUALNIH BILJAKA I BILJAKA U USEVU
S. Prodanović, D. Mandić, B. Rajčević, V. Ranđelović, B. Dimitrijević *
Izvod: Cilj ovih istraživanja bio je da se uporede prosečne vrednosti kvantitativnih
osobina sorti pšenice kod individualnih biljaka i kod biljaka u usevu (550 biljaka/m2).
Postavljeni su poljski ogledi u Banja Luci tokom 2007/08 godine sa osam sorti pšenice:
Oganj, Kristina, Nonijus, Stojanka, Mihelka, NS 565, Tina i Grand. Analizirane su sledeće
osobine: visina biljaka, dužina klasa, masa klasa, masa zrna po klasu, broj zrna po klasu
i prinos zrna.
Najveći prinos zrna u usevu imala je sorta NS 565 (6.920 kg/ha), a najmanji
Tina (5.411 kg/ha). Iznenadjujuće je da su najmanje vrednosti za osobine masa zrna po
klasu i broj zrna po klasu imale individualne biljke sorte NS 565, koja je imala najveći
prinos zrna. S druge strane, sorta Tina je imala visoke vrednosti za broj zrna po klasu kod
individualnih biljaka, iako je obrazovala najmanji prinos zrna.
Ovi rezultati ukazuju selekcionarima pšenice da individualne biljke sa malom
masom zrna po klasu i malim brojem zrna po klasu mogu imati visok prinos zrna u usevu
i obrnuto, odnosno da je ključni parametar za visok prinos broj klasova po hektaru.
Ključne reči: pšenica, kvantitativne osobine, individualne biljke, usev
Uvod
U proizvodnji pšenice, teži se ostvarenju visokih i stabilnih prinosa po jedinici
površine. Selekcija pšenice kao strateški važne ratarske biljke vrši se na svojstva koja su
u direktnoj korelaciji sa prinosom. Selekcija se pri tom vrši na kvantitativna svojstva, pri
čemu se mogu posmatrati kako individualne biljke, tako i biljke u usevu (Borojević, 1992).
Petrović i sar. (2007) utvrdili su da visina stabla pšenice široko varira među ispitivanim
genotipovima: najviše stablo imala je sorta Tiha, a najniže sorta Zlatka, koja je ujedno
imala najveći broj zrna po klasu. Zečević i sar. (2004) ustanovili su kod 50 genotipova
pšenice da je dužina klasa u signifikantnoj pozitivnoj korelaciji sa brojem zrna po klasu, a
visina biljaka u negativnoj korelaciji sa brojem zrna po klasu. Mladenov (1996) primećuje
da genotipovi pšenice sa većom srednjom vrednošću za masu zrna i broj zrna po klasu
ne ispoljavaju manju ekološku stabilnost u odnosu na genotipove sa manjom srednjom
vrednošću, što znači da pojedine osobine različito reaguju u pogledu ekološke stabilnosti.
Svi navedeni radovi o međuzavisnosti kvantitativnih osobina ne uzimaju u obzir da dolazi
do promena korelacionih koeficijenata pri različitim gustinama useva.
*
Dr Slaven Prodanović, red. prof., Violeta Ranđelović, dipl. ing., Bojana Dimitrijević, dipl. biol.,
Poljoprivredni fakultet, Beograd; dr Dragan Mandić, naučni saradnik, Bojan Rajčević, dipl. ing., Poljoprivredni
Institut Republike Srpske, Banja Luka.
27
Međutim, selekcionari pšenice od F1 do F6-7 generacije upravo rade sa biljkama
u različitim gustinama.
Cilj ovog rada bio je da se prouče i uporede prosečne vrednosti osobina osam
različitih sorti pšenice (Oganj, Kristina, Nonijus, Stojanka, Mihelka, NS 565, Tina, Grand)
kod individualnih biljaka i kod biljaka u usevu (550 biljaka/m2).
Poljski ogledi bili su postavljeni u Banja Luci tokom 2007/08 godine sa osam
sorti pšenice: Oganj, Kristina, Nonijus, Stojanka, Mihelka, NS 565, Tina i Grand. Setva je
obavljena mašinski vrstačnom sejalicom u novembru 2007. godine. Pred setvu obavljena
je inkorporacija NPK mineralnog hraniva (15:15:15) u količini 300 kg/ha.
Površina elementarne zasejane parcelice bila je 2,5m2, a parcelice su bile u 5
ponavljanja. Nakon nicanja biljaka na jednoj polovini parcelice (1.25 m2) izvršeno je
proređivanje biljaka, tako je ostavljeno po 15 biljaka da se maksimalno razvijaju. Drugi
deo parcelice predstavljao je kontrolu (biljke u usevu) gde je usev bio sa uobičajenom
setvenom normom bliska proizvodnim uslovima (550 biljaka/m2). U ogledu su
primenjivane standardne mere nege useva. Tokom februara obavljena je prihrana biljaka
KAN - om (350 kg/ha).
Po sazrevanju semena, slučajnim izborom, analizirane su biljke iz guste setve i
napravljeni su snopići od po 15 biljaka. Tako je formirano 5 ponavljanja za svaku sortu.
Analizirane su sledeće osobine pšenice: visina stabla, dužina klasa, masa klasa,
masa zrna po klasu, broj zrna po klasu i prinos zrna. Prinos zrna biljaka u usevu preračunat
je na 13 % vlage.
Kod svih genotipova pšenice, između individualnih biljaka i billjaka u usevu
ustanovljene su značajne razlike srednjih vrednosti ispitivanih osobina (tab. 1).
Tab. 1. Srednje vrednosti osobina sorti pšenice
Mean values of traits in winter wheat cultivars
Osobine
Traits
Prinos
zrna
Sorta
(kg/ha)
Cultivar
Grain
yield
(kg/ha)
NS565
Stojanka
Nonijus
Kristina
Mihelka
Oganj
Grand
Tina
28
6.920
6.823
6.750
6.705
5.924
5.882
5.450
5.411
Visina stabla
Plant hight
Dužina klasa
Spike length
Masa klasa
Spike
weight
Masa zrna
po klasu
Grain mass/
spike
Broj zrna po
klasu
Number of
grains/spike
C
I
C
I
C
I
C
I
C
I
73,40
67,13
83,38
81,40
66,06
94,86
50,06
58,06
60,81
63,06
60,68
60,89
57,48
70,89
50,22
47,71
8,53
9,53
5,35
6,20
8,46
10,47
10,44
7,22
10,35
9,29
6,06
8,85
9,80
12,28
10,89
9,24
1,55
3,66
2,58
1,40
2,76
3,33
3,35
1,78
1,94
3,44
3,56
3,62
3,12
4,33
3,48
2,71
1,32
2,71
1,97
1,22
1,94
2,45
2,49
1,18
1,49
2,64
2,63
2,77
2,13
2,99
2,22
1,81
25,46
65,26
36,40
30,20
45,18
48,73
45,66
40,60
26,16
67,25
50,39
62,74
53,22
53,77
49,16
55,68
C – Kontrola (Usev) / Control (Crop).
I – Individualne biljke / Individual plants.
Prosečne vrednosti za visinu biljke kod svih sorata veće su kod biljaka u
proizvodnim uslovima nego kod individualnih biljaka. Izuzetak je kod sorte Grand gde
su biljke za samo 0,16 cm više u usevu nego kod individualnih biljaka. Biljke pšenice u
gustom sklopu, imaju viša stabla zbog konkurencije biljaka za svetlosne uslove. Najviše
biljke u usevu i kod individualnih biljaka ima sorta Oganj.
Prosečna dužina klasa i masa klasa kod sorata bile su veće kod individualnih
biljaka, osim sorte Stojanke koja je u usevu imala veće vrednosti za ove parametre.
Individualne biljke sorti imale su veću masu zrna po klasu, izuzev kod biljaka sorti
Stojanka i Grand gde je bilo obrnuto. Biljke u usevu imale su niži broj zrna po klasu nego
individualne biljke kod svih sorti.
Prosečna dužina klasa (12,28 cm), masa klasa (4,33 g) i masa zrna po klasu (2,99
g) najveća je kod individualnih biljaka sorte Oganj. Ova sorta imala je prinos 5.882 kg/
ha (rang 6 po visini prinosa). Najveći broj zrna po klasu (67,25) imale su individualne
biljke sorte Stojanka. Ova sorta imala je najvišu vrednost za ovaj parametar i kod biljaka
u usevu (65,26). Ostvarila je prinos 6.823 kg/ha (rang 2 po visini prinosa).
Najveći prinos zrna u usevu imala je sorta NS 565 (6.920 kg/ha). Ova sorta imala
je najmanju masu zrna po klasu (1,49 g) i broj zrna po klasu (26,16) kod individualnih
biljaka. Najmanji prinos zrna u usevu imala je sorta Tina (5.411 kg/ha). Međutim, sorta
Tina imala je relativno visoku vrednost za broj zrna po klasu kod individualnih biljaka.
Individualne biljke sa malom masom zrna po klasu i malim brojem zrna po klasu mogu
imati visok prinos zrna u usevu i obrnuto.
29
Zaključak
Sorta Oganj obrazovala je prinos zrna u usevu 5.882 kg/ha (rang 6 po visini
prinosa), a individualne biljke ove sorte imale su najveću prosečnu dužinu klasa (12,28cm),
težinu klasa (4,33 g) i masu zrna po klasu (2,99). Najmanje vrednosti za osobine masa
zrna po klasu i broj zrna po klasu imale su individualne biljke sorte NS 565, koja je imala
najveći prinos zrna u usevu (6.920 kg/ha). Sorta Tina iako je obrazovala najmanji prinos
zrna u usevu (5.411 kg/ha), imala je više vrednosti za ove dve osobine kod individualnih
biljaka od sorte NS 565.
Ovi rezultati ukazuju selekcionarima pšenice da individualne biljke sa velikom
masom zrna po klasu i velikim brojem zrna po klasu mogu imati niži prinos zrna u usevu
i obrnuto.
Literatura
1.
2.
3.
4.
30
Borojević, S. (1992): Principi i metodi oplemenjivanja bilja. Beograd, str. 116 148.
Mladenov, N. (1996): Proučavanje genetičke i fenotipske varijabilnosti linija i sorata
pšenice u različitim agroekološkim uslovima. Doktorska disertacija. Poljoprivredni
fakultet, Zemun.
Petrović, S., Dimitrijević, M., Belić, M. (2007): Heritabilnost visine stabljike i
parametara klasa pšenice na ritskoj crnici. Letopis naučnih radova. Godina 31, br. 1.
Novi Sad, str. 146 - 152.
Zečević, V., Knežević, D., Mićanović, D. (2004): Genetic correlations and Pathcoefficient analysis of yield and quality components in wheat (Triticum aestivum L.).
Genetika, Vol. 36. No. 1. Beograd, str. 13 - 21.
UDC: 633.11+54.062
COMPARISON OF VALUES OF WHEAT TRAITS IN
INDIVIDUAL PLANTS AND PLANTS WITHIN A CROP
S. Prodanović, D. Mandić, B. Rajčević, V. Ranđelović, B. Dimitrijević *
Summary
The aim of this study was to compare the average values of quantitative traits
of wheat varieties in individual plants and in plants within crop (550 plants / m2). Field
experiments were set up in Banja Luka during the season 2007/08, with eight wheat
varieties: Oganj, Kristina, Nonijus, Stojanka, Mihelka, NS 565, Tina, and Grand. The
follow traits were analyzed: plants height, spike length, spike mass, grain mass/spike,
grain number/spike and grain yield.
The highest grain yield had variety NS 565 (6.920 kg/ha), while the lowest grain
yield had variety Tina (5.411 kg/ha). It was surprising that the lowest values for traits
grain mass/spike and grain number/spike were found in individual plants of variety NS
565, which formed the highest grain yield. From the other side, high value for number
of grains per spike was observed in individual plants of variety Tina, which formed the
lowest grain yield.
For wheat breeders, these results indicate that individual plants with the low
values of grain mass/spike and grain number/spike could give high grain yield in later
generations, and oppositely, i.e. key factor for high yield is the nuber of spikes per
hectar.
Key words: wheat, quantitative traits, individual plants, crop.
*
Slaven Prodanović, Ph.D., Violeta Ranđelović, B.Sc., Bojana Dimitrijević, B.Sc., Faculty of Agriculture, Belgrade; Dragan Mandić, Ph.D., scientific collaborator, Bojan Rajčević, B.Sc., Agricultural Institute
of Republic of Srpska, Banja Luka.
31
32
UDK: 633.15 :631.527“2008“
PRODUKTIVNE MOGUĆNOSTI HIBRIDA KUKURUZA INSTITUTA
PKB AGROEKONOMIK U MAKROOGLEDIMA U 2008. GODINI
N. Erić, D. Simić, M. Pavlović *
Izvod: U radu su prikazani rezultati prinosa zrna hibrida kukuruza Instituta
PKB Agroekonomik posmatrani na pet lokaliteta u proizvodnoj 2008. godini. Najveći
prinos zrna realizovao je kasni hibrid Rubin 7 (10,2t/ha) na lokalitetu Padinske Skele. Na
lokalitetu Lušci Palanka-Opština Sanski Most taj isti hibrid ostvario je prinos od 9,3t/ha.
Nešto niži prinos od 10t/ha iskazali su raniji hibridi kukuruza Soko (9,2t/ha), Zlatar (9,5t/
ha) i hibrid Staniša (9,9t/ha).
Ključne reči: hibrid kukuruza; prinos zrna; makroogled; lokalitet.
Uvod
Visoka i stabilna proizvodnja kukuruza jedan je od važnih uslova ekonomskog
razvoja, a dalji porast prinosa ove kulture može biti obezbeđen daljim radom na
povećavanju genetičkog potencijala rodnosti, tolerantnosti prema abiotičkim i biotičkim
stresnim faktorima, boljoj prilagođenosti za gajenje u većim gustinama po jedinici
površine (Drinić i sar., 2006).
Dugogodišnji rad na selekciji kukuruza u Institutu PKB Agroekonomik
rezultirao je stvaranjem 27 priznatih hibrida kukuruza. Uslov za dobijanje visokih i
stabilnih prinosa kukuruza je pravilan odabir hibridnih kombinacija za određeni lokalitet
(Jovin i sar., 2002). U cilju dobijanja što tačnijih podataka u vezi rejonizacije određenih
hibridnih kombinacija, obavlja se izvođenje makroogleda (Jovanović i sar., 2001). Sa tim
u vezi i Institut PKB Agroekonomik sprovodi praksu testiranja svojih hibrida u različitim
agroekološkim uslovima gajenja. Koliko je bitan pravilan izbor hibridnih kombinacija
po lokalitetima govore i istraživanja (Babića i sar., 1999) o tome da samo u korelaciji sa
agroekološkim uslovima gajenja dolazi do ispoljavanja genetičkog potencijala rodnosti
hibrida kukuruza.
U radu su ispitivani hibridi kukuruza Instituta PKB Agroekonomik u
makroogledima u 2008.g. na sledećih pet lokaliteta: Padinska Skela (Ogledno polje ),
Kovin, Požarevac, Vrbas, Lušci Palanka-Opština Sanski Most Republika Srpska.
Makroogledi su izvođeni na različitim tipovima zemljišta i sa različitim
predusevima u zavisnosti od lokaliteta: Padinska Skela na ritskoj crnici, predusev pšenica;
* Nada Erić,dipl.inž, mr Divna Simić, Miodrag Pavlović tehničar, Institut PKB Agroekonomik
Padinska Skela - Beograd.
33
Kovin černozem na lesnoj terasi, predusev pšenica; Požarevac na smonici, predusev
pšenica; Vrbas na černozemu, predusev kukuruz; Lušci Palanka na aluvijumu, predusev
livada.
Veličina elementarne parcele za svaki hibrid zavisila je od izvođača i u proseku
je iznosila 540m2 , setva ogleda obavljena je sredinom aprila meseca izuzev na lokalitetu
Požarevac gde je setva obavljena sredinom maja. Setva je obavljena na svim lokacijama
pneumatskim sejalicama sa preporučenim optimalnim gustinama za date FAO grupe
zrenja. Rezultati dobijeni u ogledima prikazani su i komentarisani na osnovu kvantitativne
osobine-prinosa zrna ispitivanih hibrida kukuruza.
U tabeli br. 1. dat je prikaz prinosa zrna 7 ispitivanih hibrida kukuruza na
lokalitetu Padinska Skela. Na ovom lokalitetu ispitivani su hibridi svih grupa zrenja FAO
100-700: Soko, Zlatar2, Staniša, Kondor4, Dukat4, Dijamant6, Rubin7. Najveći prinos
zrna na ovom lokalitetu ostvario je kasni hibrid Rubin7 (10,205t/ha), a najniži prinos zrna
realizovao je rani hibrid Soko (9,223t/ha). Preko 10t/ha na ovom lokalitetu realizovali su
hibridi: Dijamant6, (10,096t/ha), Dukat4 (10,112t/ha),a hibridi Staniša i Zlatar 2 dali su
prinos nešto niži od 10t/ha.
U 2008. godini od stane Ministarstva poljoprivrede Odeljenja za priznavanje
sorata, priznata su nam dva hibrida kukuruza iz grupe zrenja FAO 500.
Ispitivani hibridi ostvarili su visoke prinose ali ipak niže u odnosu na njihove
produktivne mogućnosti, razlog tome su visoke temperature i nepovoljan raspored
padavina u toku vegetacionog perioda.
Tab. 1. Prinos zrna (t/ha) na lokalitetu Padinska Skela u 2008. god.
Grain yield (t/ha) in locality Padinska Skela in 2008
Hibrid
Hybrid
Soko
Zlatar 2
Staniša
Kondor 4
Dukat 4
Dijamant 6
Rubin 7
FAO
Grupa zrenja
FAO
Maturity group
100
200
300
400
400
600
700
Gustina
setve
br. zrna
Seed density
No.grains
81.200
81.800
53.100
62.900
63.100
55.900
55.600
Prinos zrna
(14%vl.)
Grain yield
(14%moisture)
Rang
Rank
9,22
9,55
9,91
10,1
10,11
10,1
10,21
7
6
5
3
2
4
1
U tabeli 2. prikazan je prinos zrna hibrida kukuruza ostvaren u poljoprivrednoj
stanici na lokalitetu Kovin. Na ovom lokalitetu ispitivana su četiri hibrida kukuruza:
Staniša, Dukat 4, Dijamant 6, Rubin 7. Najveći prinos zrna realizovao je rani hibrid Staniša
(7,303t/ha), a najniži prinos zrna ostvario je kasni hibrid Rubin-7 (6,826t/ha). Hibrid
Dijamant 6 realizovao je prinos od 7,069t/ha, a hibrid Dukat 4 dao je prinos 6,955t/ha.
34
Ispitivani hibridi dali su prinose manje od njihove produktivne mogućnosti,
a u korelaciji sa nepovoljnim klimatskim prilikama u ključnim fazama vegetacije i to
u periodu klijanja i nicanja (male količine padavina tokom aprila meseca) i u periodu
oplodnje (male količine padavina praćene visokim temperaturama tokom juna i jula
meseca). Nedovoljne količine padavina tokom aprila meseca dovele su do umanjenog
sklopa biljaka, a visoke temperature i malo padavina u toku oplodnje rezultiralo je pojavu
određenog broja jalovih biljaka.
Tab. 2. Prinos zrna (t/ha) na lokalitetu Kovin u 2008. god.
Grain yield (t/ha) in locality Kovin in 2008
Hibrid
Hybrid
Staniša
Dukat 4
Dijamant 6
Rubin 7
FAO
Grupa zrenja
FAO
Maturity group
Gustina setve
br. zrna
Seed density
No.grains
Prinos zrna
(14%vl.)
Grain yield
(14%moisture)
Rang
Rank
300
400
600
700
64.000
55.000
52.000
51.000
7.303
6.955
7.069
6.826
1
3
2
4
Na lokalitetu Požarevac u Zavodu za poljoprivredu ispitivano je četiri hibrida
kukuruza čiji su rezultati prikazani u tabeli br.3. Najveći prinos realizovao je kasni hibrid
Rubin 7 (7,943t/ha), a najniži prinos realizovao je raniji hibrid Staniša (6, 223t/ha). Setva
na ovom lokalitetu obavljena je 20. maja što je u korelaciji sa nepovoljnim klimatskim
faktorima tokom većeg dela vegetacionog perioda kukuruza rezultiralo znatno nižim
prinosima od produktivne mogućnosti ovih hibrida.
Tab. 3. Prinos zrna (t/ha) na lokalitetu Požarevac u 2008. god.
Grain yield (t/ha) in locality Pozarevac in 2008
Hibrid
Hybrid
Staniša
Dukat 4
Dijamant 6
Rubin 7
FAO
Grupa zrenja
FAO
Maturity group
300
400
600
700
Gustina setve
br. zrna
Seed density
No.grains
68.000
57.000
55.000
58.000
Prinos zrna
(14%vl.)
Grain yield
(14%moisture)
6.223
6.801
6.716
7.943
Rang
Rank
4
2
3
1
U tabeli 4. dat je prikaz zrna hibrida kukuruza ispitivanih na lokalitetu Vrbas. Na
ovom lokalitetu takođe kao i na lokalitetu Kovina i Požarevaca ispitivana četiri hibrida
kukuruza: Staniša, Dukat 4, Dijamant 6 i Rubin 7. Na ovoj ispitivanoj lokaciji najveći
prinos zrna ostvario je Dijamant 6 (9,262t/ha) dok je najmanji prinos ostvario kasni
hibrid Rubin 7 (8,432t/ha). Ostala dva ispitivana hibrida pokazala su solidne vrednosti
ostvarenog prinosa zrna u odnosu na njihov genetički potencijal.
35
Tab. 4. Prinos zrna (t/ha) na lokalitetu Vrbas u 2008. god.
Grain yield (t/ha) in locality Vrbas in 2008
Hibrid
Hybrid
Staniša
Dukat4
Dijamant-6
Rubin-7
FAO
Grupa zrenja
FAO
Maturity group
Gustina setve
br. zrna
Seed density
No.grains
Prinos zrna
(14%vl.)
Grain yield
(14%moisture)
Rang
Rank
300
400
600
700
65.000
65.000
60.000
57.000
8.807
8.792
9.262
8.432
2
3
1
4
U tabeli 5. prikazani su rezultati prinosa zrna hibrida kukuruza na lokalitetu
Lušci Palanka Republika Srpska. Na ovoj lokaciji ispitivana su tri hibrida kukuruza i to:
Staniša, Dukat 4, Rubin 7. Sva tri ispitivana hibrida dala su približno ujednačene prinose
zrna preko 9t/ha. Najveći prinos zrna dao je rani hibrid Staniša (9,400t/ha), a najmanji
srednje rani hibrid Dukat 4 (9,200t/ha). Za ovo područje je karakteristično što naši hibridi
daju uvek dobre prinose.
Tab. 5. Prinos zrna (t/ha) na lokalitetu Lušci Palanka u 2008. god.
Grain yield (t/ha) in locality Lusci Palanka in 2008
Hibrid
Hybrid
FAO
Grupa zrenja
FAO
Maturity group
Gustina setve
br. zrna
Seed density
No.grains
Prinos zrna
(14%vl.)
Grain yield
(14%moisture)
Rang
Rank
Staniša
Dukat 4
Rubin 7
300
400
700
70.198
64.399
56.799
9.400
9.200
9.300
1
3
2
U tabeli 6. dat je zajednički prikaz prinosa zrna hibrida kukuruza za sve ispitivane
hibride po lokalitetima. Najveći prosečni prinos ostvaren je na lokalitetu Padinska Skela
(9,9t/ha), potom na lokalitetu Lušci Palanka (9,3t/ha). Ostali lokaliteti su imali nešto niže
prinose u proseku oko 8t/ha. Od posmatranih hibrida kukuruza najveći prosečan prinos
realizovao je hibrid Kondor 4.
Uzimajući u obzir klimatske prilike tokom 2008.g. koja je bila sa nepovoljnim
rasporedom padavina za posmatrani vegetacioni period kukuruza može se reći da su
ispitivani hibridi iskazali niže prinose zrna u odnosu na svoje produktivne mogućnosti.
36
Tab. 6. Prinos zrna (t/ha) hibrida kukuriza po lokalitetima u 2008. god.
Grain yield (t/ha) corn hybrids in locality in 2008
Hibridi
Hybrids
Soko
Zlatar 2
Staniša
Kondor 4
Dukat 4
Lokaliteti
Lokality
Padinska
S.
9,220
9,550
9,910
10,100
10,110
Prosek
Average
Kovin
Požarevac
Vrbas
Lušci.P.
7,300
6,960
6,220
6,800
8,810
8,790
9,400
9,2
9,220
9,550
8,330
10,100
8,370
Dijamant 6
10,100
7,070
6,720
9,260
-
8,290
Rubin 7
Prosek
10,210
9,890
6,830
7,040
7,940
6,920
8,430
8,820
9,3
9,3
8,540
8,390
Zaključak
Na osnovu rezultata dobijenih iz makroogleda u 2008.g. za ispitivane hibride
kukuruza Instituta PKB Agroekonomik može se zaključiti sledeće:
Najveći prinos zrna ostvario je kasni hibrid Rubin 7 (10,2t/ha) na lokalitetu
Padinska Skela, a najniži prinos ostvario je rani hibrid Staniša (6,2t/ha). Najveću prosečnu
vrednost u visini prinosa zrna ostvario je hibrid Kondor 4 (10,1t/ha). Prosečne vrednosti
prinosa zrna ostalih ispitivanih hibrida kretale su se u granicama od 8,2t/ha do 9,5t/ha.
U godinama kao što je bila 2008. g. sa visokim temperaturama i malom količinom
padavina a koje su pritom bile nepravilno raspoređene prednost treba dati hibridima iz
ranijih grupa zrenja, izuzev u uslovima intenzivnije agrotehnike gde u obzir mogu doći i
kasni hibridi.
Literatura
1.
2.
3.
4.
Jevtić, S. (1986): Kukuruz, II dopunjeno i prerađeno izdanje
Marić, M., (1987): “Semenarstvo”, IP “Nauka”, Beograd.
Jevtić, S. (1986): Kukuruz, II dopunjeno i prerađeno izdanje
Jevtić, S.L. (1992): “Posebno ratarstvo”, IP “Nauka”, Beograd.
37
UDC: 633.15 :631.527“2008“
Original scientific parer
PRODUCTIVE POSSIBILITIES THE CORN HYBRIDS OF THE
PKB AGROEKONOMIK IN MACRO EXPERIMENTS
IN THE ZEAR 2008.
N. Erić, D. Simić, M. Pavlović *
Summary
The results of the grain yield of corn hybrids of the Institute PKB Agroekonomic
in five locality in production year of 2008. The biggest grain yield have been last corn
hybrid Rubin 7 (10,2t/ha), in locality Padinska Skela. In locality Lusci Palanka corn
hybrid Rubin 7 has been realized grain yield 9,3t/ha. Some less grain yield has been bu
early hybrids Soko (9,2t/ha), Zlatar 2 (9,5t/ha) end hybrid Stanisa (9,9t/ha).
Key words: corn hybrid, grain harves, production experimentslocalities.
* Nada Erić B.Sc., Divna Simić M.Sc., Miodrag Pavlović, Institute PKB Agroeconomic, Padinska
Skela - Belgrade.
38
UDK: 633.1:581.192+613.2+636.5
Pregledni rad
MOGUĆNOST PRIMENE TRITIKALEA U ISHRANI ŽIVINE
V. Đekić, M. Milovanović, Đ. Glamočlija, M. Staletić *
Izvod: Svakim danom rastu potrebe za hranom, a posebno za namirnicama
animalnog porekla. Tritikale kao nova veoma uspešna vrsta strnih žita nastala je ukrštanjem
pšenice i raži. U poslednjih nekoliko godina sve više zavređuje pažnju, postaje zastupljeniji i
značajniji i relativno se brzo širi kako kod nas, tako i u svetu. Danas zahvaljujući intenzivnom
programu oplemenjivanja, na raspolaganju su nam nove, komercijalne, značajno prinosnije
sorte, sa nizom poželjnih osobina, koje doprinose da ova vrsta postaje sve atraktivnija i
zauzima sve veće površine. U pogledu tehnološkog kvaliteta zrna, za proizvodnju hleba,
tritikale još uvek zaostaje za pšenicom. Kao vrsta ispoljio je visok sadržaj proteina u zrnu
(za 2-3% više nego pšenica), uz veoma povoljan aminokiselinski sastav, što doprinosi tome
da se uglavnom koristi za ishranu domaćih životinja. U radu je dat pregled mogućnosti
primene tritikalea u proizvodnji hrane za živinu.
Ključne reći: tritikale, hemijski sastav, nutritivna svojstva, ishrana, živina
Uvod
Tritikale kao nova veoma uspešna vrsta strnih žita koja u prethodnim decenijama
sve više zavređuje pažnju, postaje zastupljenija i značajnija, kako kod naših proizvođača,
tako i u svetu. U današnje vreme, zahvaljujući intenzivnom programu oplemenjivanja,
naročito u Centru za strna žita u Kragujevcu, na sortnim listama nalaze se nove domaće
komercijalne sorte. One se odlikuju čitavim nizom dobrih agronomskih osobina, koje
doprinose da ova vrsta postaje sve atraktivnija i zauzima sve veće površine (Milovanović,
1993; Milovanović i sar., 1994b). Prema navodima Milovanovića i sar. (2007a) tritikale
se u svetu gaji na površinama iznad 4 miliona hektara. Površine pod ovom vrstom su u
stalnom porastu, tako da su se utrostručile u proteklih desetak godina. Najveće površine
pod tritikaleom su u Poljskoj, Nemačkoj, Rusiji, SAD, Kini, Francuskoj i Mađarskoj.
U ovim zemljama zasejane površine su dostigle 100.000 do 700.000 ha (Milovanović,
1999). U našoj zemlji tritikale se gaji na oko 60.000 ha (uglavnom ozime sorte), sa
trendom porasta površina, tako da je ušao u red važnih ratarskih biljaka.
Novije sorte tritikalea su uglavnom dostigle po prinosu zrna vodeće sorte pšenice,
dok su nadmašile sorte raži, ječma i ovsa (Milovanović i Perišić, 2002; Milovanović i
sar., 1998; 2005a i b). Kao vrsta ispoljio je visoku adaptibilnost u našim agroekološkim
uslovima, što je uslovilo dobijanje stabilnih prinosa.
*
Mr Vera Đekić, istraživač-saradnik, dr Milivoje Milovanović, naučni savetnik, dr Mirjana Staletić,
naučni saradnik, Centar za strna žita, Kragujevac; Prof. dr Đorđe Glamočlija, redovni profesor, Poljoprivredni
fakultet, Beograd-Zemun. Rezultati prikazani u radu su deo istraživanja Projekta br. ТР 20063, finansiranog od
strane Ministarstva nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije.
39
Pokazao je visoku tolerantnost prema kiselim zemljištima, kao i dobre proizvodne
rezultate na peskovitim zemljištima. Sličnu prednost ispoljio je i po pitanju tolerantnosti
na sušu. Može se reći da je od roditeljskih vrsta uglavnom nasledio vrlo dobru do odličnu
tolerantnost prema najznačajnijim patogenima i štetočinama strnih žita. Ranostasnost,
otpornost prema poleganju i suši, niža stabljika, visok i stabilan prinos zrna su neke od
osobina KG sorti tritikalea prenešenih iz pšenice, kao drugog roditelja (Milovanović i
sar., 2006).
Tritikale se danas najviše primenjuje kao hranivo u ishrani monogastričnih
životinja, posebno u ishrani svinja i živine, dok se u novije vreme sve više upotrebljava i
za silažu (Milovanović i sar., 1994a; 2001).
Ogledi u različitim zemljama su pokazali da zrno tritikalea, ukoliko nije
kontaminirano rogačem ili fuzarijumom, poseduje slične nutritivne vrednosti sa pšenicom,
a superioran je u odnosu na ječam (Milovanović et al., 2001). Isti autori, takođe navode da
visok sadržaj šećera u zelenoj masi tritikalea obezbeđuje visoku hranjivu vrednost useva, a
velika produkcija biomase omogućuje da on može biti korišćen kao krmna biljka i zameniti
druge tradicionalne kulture kao što su raž i ovas. U SAD se jesenji i prolećni usevi tritikalea
koriste za napasanje stoke. Košenje ozimog tritikalea u proleće pre izbijanja prvog kolenca
omogućuje dobijanje dodatne stočne hrane a deluje čak povoljno na usev, pošto smanjuje
opasnost od poleganja. Za zelenu masu se koriste visoke i kasnostasne sorte. Prinosi zelene mase
dostižu 20 do 60 t/ha. Ona se može koristiti kao seno, mleveno seno ili za pripemu silaže.
Osnovne informacije o tritikaleu kao hranivu
Tritikale je prikladno hranivo za sve vrste životinja, jer predstavlja visok izvor
energije. Zbog povoljnog enzimskog sastava zrno tritikalea povoljno utiče na crevni trakt
kod ruminantnih životinja (Petterson, 1988). U poređenju sa drugim žitaricama (npr.
pšenica, ječam), tritikale sadrži veći procenat lizina (Mosse et al., 1988; Boros, 1998;
Barneveld and Cooper, 2002).
Veoma bitan pokazatelj ekonomskog značaja je i prinos proteina po jedinici
površine. Navedena svojstva su značajna za biološku vrednost i tehnološki kvalitet
proizvoda namenjenih kako za ishranu ljudi, tako i za ishranu domaćih životinja. Od
sadržaja proteina u zrnu zavisi hranljiva vrednost zrna, a samim tim i proizvoda. Belančevine
sa većim sadržajem nezamenljivih amino kiselina (lizin, triptofan, cistein+metionin,
treonin, leucin, izoleucin, histidin, valin i fenilalanin) imaju veću nutritivnu vrednost,
pri čemu najvažniju ulogu ima sadržaj lizina, kao prve deficitarne aminokiseline kod
žita (Milovanović i sar., 2001; Mosse et al., 1988). Tritikale sadrži takođe i veće količine
makroelemenata (P i K), mikroelemenata (Na, Mg, Fe i Zn) i smatra se dobrim izvorom
vitamina B (Muntzing, 1979; Milovanović i sar., 2001). Prehrambena (hranljiva) vrednost
proteina zavisi od sadržaja esencijalnih amino kiselina (Kurkiev i sar., 1975). Tritikale,
kao i ostale žitarice, sadrži važne, odnosno, bitne aminokiseline-među kojima naročito
lizin. Sadržaj lizina u tritikaleu može biti pokazatelj sveukupnog kvaliteta proteina. Prema
sadržaju lizina tritikale je daleko bolji od pšenice. Značajna varijabilnost u sadržaju
proteina i lizina kod tritikalea, u poređenju sa pšenicom, ukazuje na mogućnost daljeg
poboljšanja kvaliteta proteina kod tritikalea, uz nastavak selekcije na osnovu prinosa i
kvaliteta zrna. Prema Halse (1974), neke linije tritikalea imaju sadržaj lizina približan
40
ili ravan sadržaju kukuruza Opaque-2, ali prevazilaze ovu kulturu po sadržaju proteina.
Heksaploidni tritikale je po istraživanjima Čmeleva i Čikida (1988), bogatiji lizinom od
oktaploidnog, dok oktaploidi imaju manje alkilrezorcinola.
Prema literaturnim podacima, postoje značajne varijacije u pogledu hemijskog
sastava i nutritivnih svojstava tritikalea što je posledica postojanja velikog broja hibrida
sa veoma različitim svojstvima. U pogledu tehnološkog kvaliteta zrna, za ishranu ljudi
tritikale još uvek zaostaje za pšenicom (manji sadržaj i lošiji kvalitet glutena), pa se
pretežno koristi za ishranu domaćih životinja (Çiftci et al., 2003; Milovanović, 1993;
Milovanović i sar., 1995a; 2001). Kako zrno tritikalea ima visok sadržaj proteina (za
2-3% više nego pšenica) i veoma povoljan aminokiselinski sastav, veoma je podesan kao
hranivo (Milovanović i sar., 1994a; 1998; 2001; 2004). Prema Milovanović i sar. (2001),
sadržaj proteina kod tritikalea varira od 12 do 50%, sa formama tritikalea, kod kojih sadržaj
ne nadmašuje onaj kod pšenice. Takvi slučajevi su nađeni uglavnom kod heksaploidnih
linija i posebno među linijama oplemenjenih za povećanu produktivnost i nalivenost zrna.
Pored poželjnih nutritivnih osobina novopriznate KG sorte ozimog tritikalea (Favorit),
postižu i značajno višu produktivnost u poređenju sa standardom (Milovanović i sar.,
2006). Autori ističu, da sorta Favorit ima visoku rodnost i stabilnost prinosa, dok se u
zrnu nalazi visok sadržaj proteina, visoke hranljive vrednosti. Zrno ove sorte najviše se
upotrebljava kao komponenta za spravljanje koncentrovanih hraniva za ishranu domaćih
životinja, zbog visokog sadržaja amino kiselina (lizin, metionin, triptofan) i proteina.
Zbog svega navedenog ova sorta je veoma brzo prihvaćena od proizvođača, ušla je u red
vodećih sorti i nastavljeno je sa njenim intenzivnim širenjem i umnožavanjem semena.
Milovanović i sar. (1998; 2007a), opisujući kragujevačku sortu tritikalea Knjaz ističu,
da je njen prosečan sadržaj sirovih proteina u sm iznosio 14,1%, što je za 1,2% više od
standarda (Kg 20). Sadržaj proteina u zrnu kragujevačkih sorti najčešće varira u granicama
od 14 do 17%, dok sadržaj lizina prevazilazi komercijalne sorte pšenice za 10 do 30%
(Milovanović i sar., 2001; 2007b). Isti autori ističu, za sortu Kg Rubin da ima prosečan
sadržaj pepela u zrnu 1,82% sm. Perišić i sar. (2008), ispitivali su sortu ozimog tritikalea
General. U poređenju sa starijim, u proizvodnji raširenim sortama, sorta General odlikuje
se višim i stabilnijim prinosom zrna. U dvogodišnjem periodu, sorta General ostvarila
je statistički visoko značajno viši prinos zrna (6.782 kg/ha) u odnosu na standard Kg 20
(5.770 kg/ha). Sadržaj proteina u zrnu sorte General iznosio je u proseku 14,6%, dok je
sadržaj pepela bio 1,72%. Autori zaključuju, da zbog visokog sadržaja proteina (14-17%)
i esencijalnih aminokiselina u zrnu, sorta General predstavlja odličnu komponentu krmnih
smeša i delimično ili u potpunosti može zameniti druga hraniva (kukuruz, ječam, ovas).
Milovanović (1993), navodi da su različiti genotipovi ozimog tritikalea u dvogodišnjem
proseku varirali u rasponu od 13,44 do 16,42%. Milovanović i sar. (1995a), su kod
različitih genotipova ozimog tritikalea u 4 godišnjem proseku dobili od 14,32 do 16,29%
protena, dok su sorte ozime pšenice imale 13,57 do 13,70%. Milovanović i Popović
(1993), navode da jare sorte tritikalea Zlatar i Soko sadrže u proseku 19,1 i 19,6% sirovih
proteina u zrnu i da jare forme imaju više proteina u poređenju sa ozimim. Isti autori
navode, da tritikale varira po sadržaju lizina u proteinima u granicama od 2,2 do 3,4%,
dok je kod pšenice to variranje u rasponu od 1,7 do 2,1%. Slično tome, Milovanović i
sar. (1995), navode da je kod različitih sorti i linija jarog tritikalea u 4 godišnjem proseku
sadržaj proteina bio u granicama od 14,88 do 16,66%. Na osnovu trogodišnjeg ispitivanja
41
dve sorte tritikalea (Goranac i NS tritikale) Filipčev i sar. (2005), zapazili su da se sadržaj
proteina tritikalea kretao u opsegu od 12,0 do 15,8% sm. Sorta NS tritikale je imala nešto
veći prosečan sadržaj proteina od sorte Goranac (14,3 i 13,7% sm respektivno). Sadržaj
pepela za tritikale kretao se u opsegu od 1,92 do 2,28 % sm pri čemu su obe ispitivane
sorte imale približno jednak prosečan sadržaj pepela od 2,11% sm sorta Goranac i 2,13%
sm sorta NS tritikale. Muhametov i sar. (1996), navode da ruske sorte tritikalea sadrže
u proseku oko 14,0% vlage, 12,8% proteina, 68,6% ugljenih hidrata i 1,5% masti, dok
proteini istih sorti tritikalea sadrže u proseku 5-10% albumina, 6-7% globulina i 30-37%
prolamina.
Primena tritikalea u ishrani živine
Tritikale se najviše primenjuje kao stočna hrana. Brojna istraživanja ukazuju da
tritikale uspešno zamenjuje deo kukuruza, pšenice ili ječma u stočnoj hrani bez negativnih
posledica na učinak domaćih životinja (Pettersson and Aman., 1990; Vohra et al., 1991;
Belaid, 1994; Flores et al., 1994; Boros, D., 1998).
Tritikale se već naširoko koristi za ishranu živine (brojlera, nosilja) širom
sveta (Karunajeewa and Tham, 1984; Johnson and Eason, 1988; De Brum et al., 2000).
Eksperimentalni pokušaji Korver i sar. (2004), pokazuju da tritikale ima veliki potencijal
kao hranivo za ishranu pilića, jer bi mogao zameniti pšenicu u smešama za tov brojlera,
čime bi se dodatno smanjili troškovi proizvodnje hrane za oko 5%. Autori su zaključili,
da zamenom pšenice sa tritikaleom u smeši za tov brojlera, ne dolazi do bitnih promena
u proizvodnim i klaničnim osobinama pilića, odnosno da se telesna masa pilića hranjenih
tritikaleom, kao i mortalitet i utrošak hrane bitno ne razlikuju od istih osobina kod pilića
koji su hranjeni pšenicom. Na osnovu svojih istraživanja Vohra i sar. (1991), ističu da
bi se primenom tritikalea u smešama za tov brojlera i smešama za nosilje rešio problem
dodavanja komercijalnih enzima u krmnim smešama, čime bi se smanjili ukupni troškovi
proizvodnje hrane.
Istraživanjem hranljive vrednosti tritikalea na proizvodne osobine teških linijskih
hibrida u svetu bavio se veći broj istraživača (Ruiz et al, 1987; Johnson and Eason, 1988;
Al-Athari and Guenter, 1989; Vieira et al., 1995; De Brum et al., 2000; Hermes and
Johanson, 2004), dok sličnih istraživanja kod nas nije bilo. Različite formulacije, odnosno
učešće tritikalea i pšenice u krmnim smešama za tov brojlera ispitivali su Sarver i sar.
(2006), koji su došli do zaključka da najveću telesnu masu na kraju oglednog perioda,
postižu pilići hranjeni sledećim formulacijama: W40T60 i W60T40. Najmanji mortalitet
utvrđen je kod formulacije W100T0, odnosno u krmnoj smeši bez tritikalea. Upoređujući
tritikale i pšenicu u ishrani brojlera Korver i sar. (2004), daju prednost tritikaleu zbog
većeg prosečnog nedeljnog prirasta pilića, pri istoj količini unete hrane. Hermes i Johanson
(2004), tvrde da tritikale u ishrani teških linijskih hibrida, koji je učestvovao u različitim
količinama u smeši za tov brojlera, nije pokazao negativne efekte na proizvodne osobine
pilića. Najveća telesna masa ispitivanih pilića postignuta je sa 10% učešća tritikalea u
smešama za tov brojlera, dok je veća konverzija hrane bila kod formulacije sa 15% učešća
tritikalea. Barneveld i Cooper (2002), su ispitivali šest varijeteta tritikalea u krmnim
smešama za tov brojlera. Ukupan utrošak hrane za jedan kilogram telesne mase pilića
varirao je od 1,75 do 2,24 kg. Oni ističu da je zrno tritikalea imalo veći sadržaj proteina,
42
lizina i metionina, dok je svarljivost bila ista kao i zrna pšenice i kukuruza.
Ispitivanjem mogućnosti primene tritikalea u proizvodnji brojlera i proizvodnji
jaja, bavio se veliki broj istraživača (Karunajeewa and Tham, 1984; Boldaji et al, 1986;
Maurice et al, 1989; Pettersson and Aman, 1990; Boros, 1999; Leeson and Summer,
1987; Yaqoob and Netke, 1975; McNab and Shannon, 1975; Flores et al, 1994; Fayez et
al, 1996). Isti su zaključili, da nema razlike u produktivnosti, čak i kada se pilići hrane
samo sa tritikaleom. Savage i sar. (1987), ističu da se primenom tritikalea u ishrani pilića,
poboljšavaju fizička i senzorska svojstva kuvanog mesa.
U Oregonu, Boldaji i sar. (1086), su ispitivali različite formulacije tritikalea u
smešama za koke nosilje. Na osnovu rezultata do kojih su došli, zaključili su da nema bitne
razlike u proizvodnji jaja, utrošku hrane, unutrašnjim i spoljašnjim osobinama kvaliteta
jaja, kao ni u telesnoj masi nosilja između kokica koje su hranjene tritikaleom i kontrolne
grupe. Nosilje koje su hranjene tritikaleom imale su nešto svetliju boju žumanceta u
odnosu na jaja iz kontrolne grupe. Ukupna potrošnja hrane za proizvodnju jednog jajeta,
bila je manja kod nosilja hranjenih sa smešom koja je sadržala tritikale, nego kod kokica
kontrolne grupe, dok je kvalitet jaja bio isti. Oni su zaključili da primena tritikalea kao
hraniva u smešama za nosilje zavisi od njegove trenutne cene u odnosu na kukuruz, i da
li je raspoloživ na tržištu.
U ishrani kokoši nosilja prema Karunaewa i Tham (1984), tritikale, koji je
zamenjivao različite proporcije ječma, nije pokazao negativne efekte na produkciju jaja,
dok Leeson i Summers (1987), ističu da veće proporcije zrna tritikale izazivaju negativne
efekte. Savage i sar. (1987), ističu da je uvođenjem tritikalea u ishranu ćurana, dobiven
bolji kvalitet mesa u odnosu na druge načine ishrane.
Sadržaj rastvorljivog pentozana tritikalea je sličan onom kod pšenice i značajno
niži u odnosu na raž (Petterson, 1988; Pena, 1996). Sadržaj nerastvorljivih pentozana je
najviši kod tritikalea (6,6%), najniži kod pšenice (3,9%) i intermedijaran (4,9%) kod raži
(Petterson, 1988). Dopunska priprema sa pentozanom značajno je poboljšala performanse
pilića hranjenih na raži ili tritikaleu. Ovo povećanje je pripisano razaranju ćelijskih
zidova endosperma enzimima, koji rezultiraju potpunijom digestijom u pilećem tankom
crevu. Protivurečni podaci o sadržaju fenola tipa alkilrezorcinola (koji smanjuju hranljivu
vednost tritikalea kod monogastričnih životinja) su dobijeni u raznim eksperimentima
(Milovanović et al., 1994a, 2001). Po istim autorima tritikale nadmašuje raž i pšenicu
u sadržaju karotenoida a ima manji sadržaj sirovih vlakana od raži. Inhibitori tripsina
(poznati i kod soje) imaju važnu ulogu u smanjivanju hranljivih vrednosti i iskorišćenju
belančevina. Tritikale ima višu aktivnost inhibitora tripsina od pšenice a sličnu kao raž.
Termičkom obradom (980C) prestaje njihova aktivnost. Neke sorte tritikale pokazuju
prednost u odnosu na pšenicu.
Nasuprot gore pomenutim navodima, za razliku od kukuruza, tritikale ne sadrži
pigmente žute boje (karotenoide i ksantofile). S obzirom da je na tržištu veća potražnja
pilića sa žutom bojom kože i jajima sa braon bojom ljuske, u smešama za ishranu brojlera
i nosilja gde je zastupljen tritikale, dodaju se hraniva koja u sebi sadrže veći procenat
pigmenta odnosno, kukuruzno brašno i dehidrirana lucerka (El Boushы and Raterink,
1992).
43
Zaključak
Tritikale je vrsta žita nastala ukrštanjem pšenice i raži. Zahvaljujući nutritivnim
vrednostima većim i od kukuruza, selekcioneri i stručnjaci za ishranu domaćih životinja
su je do sada preporučivali u ishrani svih vrsta domaćih životinja. Može se koristiti i zrelo
zrno ali i zeleno, siliran, sam ili u kombinaciji sa siliranim leguminozama.
Posebno se ističe visokim sadržajem proteina u zrnu i povoljnijim sadržajem
bitnih aminokiselina u poređenju sa ostalim žitima.
Zavredeo je pažnju proizvođača i brojnim poželjnim agronomskim osobinama:
visoki i stabilni prinosi, tolerantnost prema suši, kiselim i marginalnim zemljištima,
štetočinama, važnijim bolestima, poleganju, kasnoj setvi i dr.
U uslovima Srbije, kao i u ostalim delovima sveta semiaridnog ili aridnog
klimata, proizvodnja tritikalea može imati neke prednosti koje su bazirane na ređoj pojavi
fuzarijuma, rogača i proklijavanja zrna u klasu, u poređenju sa područjima sa humidnijom
klimom i češćim padavinama, naročito u periodu žetve. Pojava pomenutih bolesti ili
proklijavanje zrna u klasu, doprinose stvaranju mikotoksina i degradaciji proteina i ostalih
hranljivih materija zrna, što utiče na bitno snižavanje nutritivnih vrednosti tritikalea.
Zbog niza povoljnosti u tehnologiji proizvodnje, kao i zbog povećanog sadržaja
proteina u zrnu, tritikale zauzima sve značajnije mesto u proizvodnji žitarica namenjenih
ishrani stoke.
Tritikale je kao najmlađa vrsta žita našla svoje mesto u ratarskoj, a kvalitetom
se izborila i u stočarskoj proizvodnji. Sve je više prisutna i u ljudskoj ishrani. Sve gore
izneto daje joj s pravom poziciju jedne od perspektivnih biljaka budućnosti.
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
44
Al-Athari A.R., Guenter, W. (1989): The effect of fat level and type on the utilization
of triticale (cultivar Carman) by broiler chiks. Animal Feed Science and Technology,
vol. 22, Is. 4, p. 273-284.
Barneveld, R.J., Cooper, K.V. (2002): Nutritional quality of triticale for pigs and poultry.
Proc. of the 5 th International Triticale Symposium, vol. 1, 277-282, Poland.
Belaid, A. (1994): Nutritive and economic value of triticale as a feed grain for poultry.
CIMMYT economics working paper, 94-01. Mexico, D.F.: CIMMYT.
Boldaji, F., Goeger, M.P., Nakaue, H.S., Arscott, G.H., Savage, T.F. (1986): Apparent,
true and nitrogencorrected metabolizable energy values of different varieties of
triticale, wheat and barley in poultry. Nutr. Rep.Int. 33:499-503.
Boros, D. (1998): Nutritive value of different forms of triticale for monogastric
animals. In: Proc. of 4th Int Triticale Symp., Red Deer, Canada. p177-184.
Boros, D. (1999): Influence of R genome on the nutritional value of triticale for
broiler chicks. Anim. Sci. Tech.76:219-226.
Boros, D. (2002): Physico-chemical indicators suitable in selection of triticale for high
nutritive value. In E. Arseniuk, ed. Proc. 5th Int. Triticale Symp., Radzikow, Poland,
Plant Breeding and Acclimatization Institute 30 June-5 July 2002, Vol. I, p. 239.
Čmeleva, Z.V.; Čikida, N.N. (1989): Nauč.-tehn. Bil. BNII rasteniev. 195, 54-57.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
Çiftci, I., Yenice, E., Eleroglu, H. (2003): Use of triticale alone and in combination with
wheat or maize: effects of diet type and enzyme supplementation on hen performance,
egg quality, organ weights, intestinal viscosity and digestive system characteristics,
Animal Feed Science and Technology, 105, 149-161.
De Brum, P.A.R., Zannoto, D.L., Gvidoni, A.L., Rosa, P.S., De Lima, G.J.M.M., Viola,
E.S. (2000): Triticale in diets for broilers. Pesquisa Agropecuaria Brasileira, vol. 35,
Is. 2, p. 229-239.
El Boushy, A.R., Raterink, R. (1992): Egg yolk pigmentation. World Rev. Anim.
Prod., 27: 50.
El-Yassin, F., Haj-Omar, N., Abboud, M. (1996): Nutritive value and feed efficiency
of broiler diets containing different levels of triticale. In H. Guedes-Pinto et al
(eds) Triticale: Today and tomorrow, 819-826 Pub Kluwer Academic Publishers,
Netherlands.
Filipčev B., Mastilović J., Bodroža-Solarov M. 2005: Hemijski sastav sorti tritikalea
i ozimog ječma u periodu 2002-2004. godine, Žito Hleb, 32, 3, 3, 85-88.
Flores, M.P., Castanan, J.I.R., McNab, J.M. (1994): Effect of enzyme supplementation
of wheat and triticale based diets for broilers. Anim. Feed Sci. and Technol. 49: 237243.
Halse, H.D. (1974): Tritikale pervaja zernovaja kuljtura, sozdannaja čelovekom.
(Prevod s Engleskog 1978), Kolos, 19-25, Moskva.
Hermes, J.C., Johanson, R.C. (2004): Effects of Feeding Varios Levels of Triticale
var. Bogo in the Diet of Broiler and Layer Chickens. Journal of Applied Poultry
Research, 13, 4 ProQuest Agriculture Journals, pg. 667-672.
Johnson, R., Eason, P. (1988): Evaluation of triticale for use in meat-type chickens.
J. Sci. Food Agric.42: 95-108.
Karunajeewa, H., Tham, S.H. (1984): The replacement value of triticale for barley in
layer diets with or without rice pollard. J.Sci.Food Agric. 35: 970-976.
Korver, D.R., Zuidhof, M.J. Lawes, K.R. (2004): Performance Characteristics and
Economic Comparison of Broiler Chickens Fed Wheat and Triticale-Based Diets.
Poultry Science, 83, (5), p. 716-725.
Leeson, S., Summers, J.D. (1987): Response of White Leghorns to diets containing
ground or whole triticale. Can.J.Anim. Sci. 67:583-585.
Maurice, D.V., Jones, J.E., Lightsey, S.F., Rhoades, J.F., Hsu, K.T. (1989): Chemical
composition and nutritive value of triticale (Florida 201) for broiler chickens. Applied
Agric. Res. 4:243-247.
McNab, J.M., Shannon, D.W.F. (1975): The nutritive value of triticale and rye for the
laying hen. British Poultry Sci.16:9-15.
Milovanović, M., Popović, A. (1993): Prinos i kvalitet zrna novih Triticale sorata
jarog tipa. Savremena poqoprivreda, (3) ; 101-105.
Milovanović, M. (1993): Investigation of yield and technological traits of grain of the
intergenus hybrids triticale (X Triticosecale Wittmack). Rewiew of Research Work at
the Faculty of Agriculture, Zemun-Belgrade, 38, 2; 71-82.
Milovanović, S.M., Vulić, I.B., Kuburović, M., Ognjanović, S.R. (1994a): Tritikale
kao sirovina u ishrani ljudi, domaćih životinja i prerađivačkoj industriji. Savremena
poljoprivreda, vol. 42, br. 6, 29-35, Novi Sad.
45
26. Milovanović, M., Pavlović, M., Kuburović, M., Jestrović, Ž. (1994b): Productivity and
some important agronomic traits of winter triticale. J. Sci. Agric. Res., 55, 200, (4) ; 5765.
27. Milovanović, M., Kuburović, M., Stojanović, S., Ognjanović, R. (1995a): Some recent
results of winter triticale breeding in Kragujevac. 1st Balkan Symposium “Breeding
and cultivation of wheat, sunflower and legume crops”, Albena–IWS, Bulgaria,
Proceedings,125-129.
28. Milovanović, M., Pavlović, M., Popović, A., Ognjanović, R., Jelić, M., Stojanović,
S. (1995b): Rezultati oplemenjivanja jarog tritikalea u Kragujevcu. Selekcija i
semenarstvo, 2, (3-4); 333-340.
29. Milovanović, M., Kuburović, M. Stojanović, S., Kovačević, B. (1998): Some results
of investigations and winter 6x triticale breeding in Kragujevac. Intern. Symp.
“Breeding of Small Grains”, Kragujevac, Yugoslavia, Proceedings, 225-231.
30. Milovanović, M. (1999): Tritikale na trostruko većim prostorima u svetu-uspeo potomak
pšenice i raži. Poljoprivrednikov Poljoprivredni Kalendar. Nova znanja, dostignuća,
iskustva, DOO “Dnevnik-Poljoprivrednik” sap.p.o., str. 136-137, Novi Sad.
31. Milovanović, S.M., Rigin, V.B., Xynias, N.I. (2001): Genetic and breeding studies on
triticale (X Triticosecale Wittmack). In: Genetics and breeding of small grains. ARI
SERBIA, 235-298, Belgrade.
32. Milovanovic, S.M., Perisic, D.V. (2002): Results and future prospects for winter
triticale breeding in Yugoslavia. Proc. of the 5 th Intern. Triticale Symp., vol. 1, 229236, Poland.
33. Milovanović, M., Perišić, V., Mirjana Staletić (2004): Nova sorta ozimog tritikalea
Trijumf. III Kongres genetičara Srbije, Subotica, Zbornik abstrakata str. 168.
34. Milovanović, M.; Perišić, V., Staletić Mirjana (2005a): Some additional aproaches in
production of spring triticales. Savremena poljoprivreda, 3-4, 374-380, Novi Sad.
35. Milovanović, M., Perišić, V., Staletić Mirjana (2005b): Possibilities for growing of
some facultative triticale cultivars. Savremena poljoprivreda, 1-2, 125-129, Novi
Sad.
36. Milovanović, M., Perišić, V., Mirjana Staletić (2006): Ozimi tritikale za intenzivne
uslove proizvodnje-sorta Favorit. Zbornik radova Više tehničke škole Požarevac,
1-2, str. 93-97.
37. Milovanović, M., Perišić, V., Mirjana Staletić, Jelena Milivojević, Snežana ŽivanovićKatić, Vera Đekić (2007a): Sorta ozimog tritikalea Knjaz. Zbornik radova Više tehničke
škole Požarevac, br. 1, str. 13-18.
38. Milovanović, M., Perišić, V., Vera Đekić, Vesna Stevanović (2007b): KG Rubin-nova
sorta ozimog tritikalea. Zbornik radova Više tehničke škole Požarevac, 1, 19-23.
39. Mosse, J.; Heuet, J.C. & Baudet, J. (1988): The amino acid composition of triticale
grain as a function of nitrogen content: comparison with wheat and rye. J. of Cereal
Sci., 7, 49-60.
40. Muntzing, A. (1979): Triticale, resuls and problems. In: Advances in Plant Breeding,
Z. Pflanzenzucht Suppl. 10, Verlag Paul Parey Berlin and Hamburg, pp. 1-103.
41. Pena, R.J. (1996): Factors affecting triticale as a food crop. In: H. Guedes-Pinto,
N. Darvey & V.P. Carnide (eds) Triticale: today and tomorrow. Kluwer Academic
Publishers, London, pp. 753-762.
46
42. Perišić, V., Milovanović, M., Bratković, K. (2008): Nova sorta ozimog tritikaleaGeneral. Zbornik radova više tehničke škole Požarevac, 1-2, str. 59-64.
43. Pettersson, D. (1988): Composition and productive value for broiler chickens of
wheat, triticale and rye. Disert., Sveriges Lantbuksuniverrsitet, Swedish Univ. of
Agric. Sci., Report 177, Uppsala.
44. Pettersson, D., Aman, P. (1990): Composition and productive value for broiler
chickens of wheat, triticale and rye. In: Proc. 2nd Int. Triticale Symp., Passo Fundo,
Brazil.p 546-549.
45. Ruiz, N., Marion, E., Miles, R.D., Barnes, R.B. (1987): Nutritive value of new
cultivars of triticale and wheat for broiler chick diets. Poultry Sci. 66: 90-97.
46. Sarker, N.R., Haque, M.E., Haque, K.S., Haque, Q.M.S., Waddington, S.R. (2006):
Triticale fodder and grain utilization by dairy cattle and poultry in Bangladesh.
International Maize and Wheat improvement Center (CIMMYT), Uttara, Dhaka1230, Proc. of the 6th International Triticale Symposium, p. 108-113.
47. Savage, T.F., Holmes, Z.A., Nilipour, A.H., Nakaue, H.S. (1987): Evaluation of cooked
breast meat from male breeder turkeys fed diets containing varying amounts of triticale,
variety Flora. Poultry Sci. 66:450-452.
48. Vieira, S.L., Penz, A.M., Kessler, A.M., Catellan, E.V. (1995): A nutritional evaluation
of triticale in broiler diets. J. Appl. Poultry Res. 4: 352-355.
49. Vohra, P., Bersch, S., Qualset, C.Q., Baker, R. (1991): Triticale: Analternative cereal
grain in broiler starter diets. Calif. Agric. 45:34–37.
50. Yaqoob, M.M., Netke, S.P. (1975): Studies on the incorporation of triticale in diets for
growing chickens. British Poultry Sci.16: 45-54.
47
UDC: 633.1:581.192+613.2+636.5
Review paper
POSSIBILIBLE IMPLEMENTATION OF TRITICALE IN
POULTRY NUTRITION
V. Djekic, M. Milovanovic, Dj. Glamoclija, M. Staletic *
Summary
Necessity for food, especially that of animal origin grows each day. Triticale as
new, very successful serial sort was the result of wheat and rye cross-breeding. In the last
few years it becomes more attractive, more present and more significant and it expands
quite fast both in our country and around the world. Today, thanks to intensive cultivation
program, new, commercial, much more productive sorts with numerous desirable
characteristics are available. They contribute to the fact that this sort becomes more and
more active and takes bigger surfaces. As means of bead technological quality, for bread
production, triticale is still behind wheat. As a sort, it manifested high protein structure
in the bead (2-3% more than wheat), along with very favorable amino acid composition,
which contributes to the fact that it is mostly used for domestic animal nutrition. List of
possible implementations of triticale in production of poultry food is given in the work.
Key words: triticale, chemical composition, nutritive characteristics, nutrition,
poultry.
*
Vera Đekić M.Sc., Milivoje Milovanović Ph.D., Mirjana Staletić, Ph.D., Centre of small wheat;
Djordje Glamoclija, Ph.D., Faculty of Agriculture, Belgrade-Zemun.
Plenary invited paper. Research presented in the paper was financed by the Ministry of Science of
Republic of Serbia. Project TP20063.
48
UDK: 633-1/-9+339.564
IZVOZ KAO FAKTOR PODSTICANJA PROIZVODNJE
RATARSKIH PROIZVODA
A. Puškarić, D. Cvijanović, Ž. Arsenijević *
Izvod: radu su analizirani pojedini parametri ratarske proizvodnje u Republici
Srbiji (požnjevene površine, ukupan prinos i prinos po jedinici površine). Površine pod
žitima i industrijskim biljem, kao i ukupna proizvodnja i prinosi po hektaru, osciliraju
i ukazuju na nestabilnost proizvodnje. Pored proizvodnje analiziran je i izvoz ratarskih
proizvoda. Ukazano je na značaj Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju sa EU za
intenziviranje izvoza ratarskih proizvoda, kao i na značaj što većeg učešća proizvoda
visokih faza prerade u izvozu.
Autori ukazuju na najznačajnije regionalne destinacije izvoza i daju neophodne
mere u cilju dinamiziranja izvoza iz Republike Srbije na međunarodno tržište. Vremenski
period istraživanja je 2004-2007 godina.
Ključne reči: ratarski proizvodi, proizvodnja, izvoz.
Uvod
Republika Srbija ima povoljne agroekološke uslove za proizvodnju ratarskih
proizvoda tako da je neophodno utvrditi mere kojima bi se podsticao razvoj proizvodnje
na visoko-produktivnim osnovama, a sve u funkciji povećanja izvoza. Međutim, izvoz ne
treba zasnivati na izvozu primarnih proizvoda, već na prerađevinama koje se proizvode
na bazi ratarskih kultura. Zemlje koje imaju razvijenije tržište i veću kupovnu moć
stanovništva karakteriše potreba za visoko oplemenjenim prerađevinama. Istraživanje je
bazirano na raspoloživim podacima, uz primenjeni metod “istraživanja za stolom” (“desk
research”). U radu je analizirana proizvodnja i izvoz ratarskih proizvoda u periodu 20042007 godina, kao i mogućnosti povećanja izvoza u narednom periodu.
a). Proizvodnja ratarskih proizvoda
Ratarska proizvodnja može se podeliti na dve celine koje podrazumevaju
proizvodnju žita i proizvodnju industrijskog bilja. U posmatranom periodu, proizvodnja
žita u Srbiji odvijala se na prosečno 1,9 miliona hektara. U strukturi proizvodnje
najzastupljenija je proizvodnja kukuruza koja se prosečno odvijala na preko 60% ukupnih
površina pod žitima. Proizvodnja pšenice je u strukturi bila zastupljena sa nešto manje od
30%, odnosno prosečno na 575 hektara godišnje.
*
Mr Anton Puškarić, Prof. dr Drago Cvijanović, Institut za ekonomiku poljoprivrede, Beograd; mr
Željko Arsenijević, PP “Čerubdžije” Surčin.
49
Pomenute linije proizvodnje bile su zastupljene na preko 1,7 miliona hektara,
dok se na preostalim površinama pod žitima vršila proizvodnja ječma, ovsa i raži (tabela
1). Prinose žita u posmatranom periodu karakterisale su značajne oscilacije. Prinos po
jedinici površine najviše je varirao kod proizvodnje kukuruza. U 2007. godini prinos
po hektaru bio je manji za 44% od prinosa koji ostvaren 2005. godine. Kod proizvodnje
pšenice u 2007. godini zabeležen je, takođe, izražen pad prinosa po hektaru, kada je u
odnosu na prinos ostvaren 2004. godine bio manji za 23%.
Tab. 1. Površine i prinosi ratarskih biljaka u Republici Srbiji (2004-2007)
Production of crop products in the Republic of Serbia (2004-2007)
Biljna vrsta
Plant species
Žita
Cereals
Ind.
bilje
Ind.
plant
Požnjevena
površina (000 ha)
Haverest filed
Struktura proizvodnje
ukupno=100%
Structure production
totaly=100%
1.198
Prinos
yield
Ukupan
(000 t)
Totaly
Po
hektaru
(t/ha)
Per ha
62,3
5894
4,9
575
29,8
2126
3,7
101
5,2
313
3,1
45
2,3
93
2,1
6
0,4
14
2,2
1.924
100,0
-
-
155
42,6
295
1,9
147
40,5
304
2,1
Sećerna
repa
Sugar root
48
13,2
2300
47,9
Duvan
Tobacco
8
2,2
11
1,4
Uljana
repica
Oil plant
5
1,4
11
2,1
Ukupno
Total
363
100,0
-
-
Kukuruz
maize
Pšenica
wheat
Ječam
Barley
Ovas
Oats
Raž
Rye
Ukupno
Total
Suncokret
Sunflower
Soja
Sojabean
Izvor: Republički zavod za statistiku, Beograd
Data base Repablic Institution for statistical of Belgrade
Proizvodnja industrijskog bilja, u analiziranom periodu, odvijala se na preko
360 hiljada hektara. Najzastupljenija je bila proizvodnja suncokreta i soje. Proizvodnja
suncokreta obavljana je na nešto većim površinama nego proizvodnja soje, dok su ove
50
biljne vrste zauzimale više od 80% površina na kojima je vršena proizvodnja industrijskog
bilja (tabela 1). Na preostalim površinama pod industrijskim biljem, sa 13%, bila je
zastupljena šećerna repa, dok su duvan i uljana repica gajeni na simboličnim površinama.
I kod prinosa industrijskog bilja prisutne su oscilacije. Značajan pad prinosa po jedinici
površine zabeležen je kod proizvodnje suncokreta u 2005. godini kada je, u odnosu na
prethodnu godinu (2004) bio manji za 24%, što je i pored povećanih površina uticalo na
smanjenje ukupnog prinosa za 20%. Najmanje povoljna godina, u posmatranom periodu,
za proizvodnju suncokreta bila je 2007. godina, kada je usled smanjenja površina i
značajnog pada prinosa po jedinici površine, smanjen ukupan prinos za 33%, u odnosu na
2004. godinu. Posmatrani period karakteriše izražen porast površina i prinosa uljane repice.
U odnosu na početnu godinu perioda (2004), u 2007. godini ukupan prinos i površine
uljane repice povećane su preko pet puta, direktna posledica sve većeg interesovanja za
proizvodnju biodizela.
b). Izvoz ratarskih proizvoda i mogućnosti intenziviranja
Proizvodnja žita i proizvoda od žita prvenstveno se orijentiše na podmirenje
potreba domaćeg tržišta jer se radi o proizvodima koji imaju strateški značaj za prehrambenu
sigurnost stanovništva. Tržišne viškove prate visoke sezonske oscilacije, tako da i pored
zadovoljavajućeg kvaliteta proizvođači ne mogu da računaju na stabilne izvozne tokove i
prihode, kada su u pitanju berzanski proizvodi, odnosno moraju se daleko više angažovati
na uvođenju standarda, proizvodnji namenskih sirovina, inoviranju tehnologija i primeni
marketinških aktivnosti kada su u pitanju proizvodi pekarske i konditorske industrije.
Konkurentni kvalitetom su sledeći proizvodi: pšenica obična, meka, semenska pšenica,
tvrda, pšenično brašno, hleb, peciva, kolači, biskviti i ostali pekarski proizvodi, slatki
biskviti, vafli, oblande, kukuruz žuti, ječam stočni, prekrupa i griz od kukuruza,
kukuruzno brašno, kukuruz merkantilni i sl. Konkurentni cenom su sledeći proizvodi:
pšenica obična, meka, semenska pšenica pšenično brašno, hleb, peciva, kolači, biskviti
i ostali pekarski proizvodi, slatki biskviti, vafli, oblande, kukuruz merkantilni, kukuruz
semenski, testenine sa i bez dodatka jaja, testenine sa sadržajem mesa, mešavine i testa
za proizvodnju pekarskih proizvoda i proizvodi dobijeni bubrenjem i prženjem žitarica
i sl. U Srbiji postoje dobri uslovi za gajenje uljarica (suncokret, soja, uljana repica).
Proizvodima dobijenim iz domaćih sirovina podmiruje se domaća potrošnja, a preostaje
i za izvoz. Uslovi za proizvodnju šećerne repe su povoljni, a razvijeni su i značajni
prerađivački kapaciteti. Konkurentni kvalitetom u izvozu su: šećer rafinisani, šećerna
repa, suncokret, seme suncokreta, sirovo i rafinisano suncokretovo ulje, margarin, uljane
pogače od suncokreta. Konkurentni cenom su: suncokretovo ulje rafinisano, uljane pogače
od suncokreta, sirovo i rafinisano sojino ulje, brašno i griz od soje, uljana repica i ulje od
uljane repice, uljane pogače od soje, šećer od šećerne repe i sl.
Izvoz primarnih ratarskih proizvoda kao i prerađevina na bazi tih proizvoda
karakteriše dominacija odseka 04 prema SMTK klasifikaciji (žitarice i proizvodi). U
analiziranom vremenskom periodu (2004-2007) ostvaren je prosečan izvoz žitarica i
proizvoda u vrednosti od 230 miliona US dolara. Značajan je porast izvoza pomenute
grupe proizvoda u 2007. godini, kada je u odnosu na početnu godinu posmatranog perioda
imao veću vrednost za preko 2 puta.
51
Tab. 2. Izvoz ratarskih proizvoda iz Republike Srbije (2004-2007)
Crops export from the Republic of Serbia (2004-2007)
Biljna vrsta
Plant species
Žita
Cereales
Ind. bilje
Ind. plant
Kukuruz
maize
Pšenica
wheat
Ječam
Barley
Ovas
Oats
Raž
Rye
Ukupno
Totaly
Duvan
Tobacco
Suncokret
Sunflower
Soja
Soyabean
Uljana repica
Oil plant
Ukupno
Total
Količina
(000 t)
Qantity
Prosečna
vrednost
(000$)
Average
value
Struktura ukupna
vrednost=100%
totaly=100%
692,5
100.580
74,2
185,0
33.474
24,6
6,9
1.300
1,0
0,7
173
0,1
0,1
37
0,03
-
135.564
100,0
53,8
9.368
54,5
3,7
5.682
33,1
2,5
1.197
7,0
3,0
935
5,4
-
17.182
100,0
Izvor: Republički zavod za statistiku, Beograd
Data base Repablic Institution for statistical of Belgrade
U izvozu proizvoda koje podrazumeva odsek 04 SMTK klasifikacije učestvuju
primarni ratarski proizvodi, ali i prerađevine na bazi tih proizvoda. U posmatranom
periodu najveća vrednost ostvarena je izvozom kukuruza (tabela 2), koji je prosečno
godišnje iznosio 100,6 miliona US dolara (preko 40% izvoza proizvoda u okviru odseka),
dok su izvozom ostalih grupa proizvoda ostvarene manje vrednosti. Od ukupnog izvoza
žita i proizvoda iz Srbije, najveći deo realizuje se u Bosni i Hercegovini, prosečno
76,5 miliona US dolara, što čini trećinu ukupnog izvoza proizvoda iz konkretne grupe.
Značajne uvoznike predstavljaju Crna Gora (izvoznu destinaciju predstavlja od 2006.
godine) i Makedonija (tabela 3).
52
Tab. 3. Izvoz žita i proizvoda iz Republike Srbije, po zemljama (2004-2007), 000$
Crops and products export from the Republic of Serbia (2004-2007), 000$
Zemlja
Country
Bosna i Hercegovina
Bosnia and Herzegovina
Crna Gora
Montenegro
R. Makedonija
R. Macedonia
Nemačka
Germany
Italija
Italy
Ukupno
Total
Interval varijacije
Interval variation
Prosečna vrednost
(000$)
Average value
(000$)
min
max
Struktura
ukupno=100%
totaly=100%
76.551
54.559
103.326
33,2
42.096*
0
49.578
-
24.433
14.841
48.752
10,6
12.134
1.340
38.373
5,3
10.995
3.741
21.403
4,8
230.382
103.741
342.462
100,0
Izvor: Statistika spoljne trgovine, Republički zavod za statistiku, Beograd
*Prosečna vrednost izvoza žita i proizvoda za 2006 i 2007. godinu.
Data base Statisticl export comerc, Repablic Institution for statistical of Belgrade
*Average value data base weat end prodact for 2006. and 2007. year
Izvoz industrijskog bilja, u posmatranom periodu, iznosio je prosečno 17,2
miliona US dolara. Duvan i suncokret su imali najveće učešće u izvozu industrijskog
bilja. Ove dve biljne vrste su u izvozu bile zastupljene sa 87,6%, dok su preostalih 12,4%
izvoza industrijskog bilja činile soja i uljana repica.
Postoji velika zatvorenost pojedinih, pre svega, razvijenih zemalja, odnosno
ekonomskih grupacija, koje koriste različite vrste barijera prilikom uvoza. One se
ogledaju u primeni klasičnih carinskih ograničenja, dok se znatno više koriste razna
kvantitativna ograničenja, što predstavlja novu formu mera agrarnog protekcionizmastandarda kvaliteta, sanitarnih propisa i drugih.
Mogućnost za razvoj poljoprivrede u Srbiji, pa tako i ratarske proizvodnje, kroz
intenziviranje izvoza na tržište EU, predstavlja i potpisivanje Sporazuma o autonomnim
trgovinskim merama (Evropski savet je 2000-te godine doneo je odluku da Ugovorima
o stabilizaciji i pridruživanju sa zemljama Zapadnog Balkana prethodi asimetrična
trgovinska liberalizacija). Sporazum podrazumeva mogućnost preferencijalnog izvoza iz
Srbije na tržište EU oko 85% poljoprivrednih proizvoda sa pretežnim domaćim poreklom
(izvoz bez kvantitativnih ograničenja, carinskih dažbina i mera ekvivalentnog efekta).
Ratarski proizvodi pripadaju poljoprivrednim proizvodima u okviru navedenog procenta,
dok je izvoz određenih poljoprivrednih proizvoda (juneće meso, šećer i vino) definisan
tarifnim kvotama. Na taj način očekuje se intenziviranje izvoza iz Republike Srbije i
povećanje konkurentnosti domaćih ratarskih proizvoda na međunarodnom tržištu.
53
Kao i kod izvoza drugih vrsta poljoprivredno prehrambenih proizvoda, važno je
pažnju usmeriti, na sledeće trendove koji su aktuelni na međunarodnom tržištu.
•
•
•
•
Rastuća potražnja za zdravstveno-bezbednim, biološki vrednim i ekološki
čistim proizvodom;
Potražnja za visoko kvalitetnim i što svežijim proizvodima;
Potražnja za prepoznatljivim proizvodom i robnom markom – brand.
Potražnja za praktičnom, lepo dizajniranom ambalažom koja treba da je
napravljena od materijala koji ne narušava životnu sredinu.
Zemlje u čijem izvozu dominiraju primarni i poluprerađeni proizvodi imaju
nepovoljnu izvoznu strukturu i niži nivo konkurentnosti. U takvim uslovima cene primarnih
proizvoda su niže i nestabilne, a ušečće i značaj ovih proizvoda u međunarodnom prometu
konstantno opadaju. S druge strane, zemlje koje izvoze kvalitetne finalne-industrijske
proizvode, odnosno proizvode više faze prerade bazirane na savremenoj tehnologiji,
sa znatno većom dodatnom vrednošću, imaju povoljnu izvoznu strukturu i viši nivo
konkurentnosti. Istovremeno, zemlje sa ovakvom robnom strukturom uspešno nastupaju,
odnosno realizuju svoje proizvode i na tržištima ekonomski razvijenih zemalja, čime
dodatno uvećavaju zaradu i još više podstiču svoju konkurentnost na međunarodnom
tržištu.
Za veće učešće prerađevina u strukturi izvoza, neophodna je moderna i visoko
produktivna industrija za preradu. Za izvozno orijentisan razvoj industrije za preradu
neophodno je sledeće:
•
•
•
•
Potrebno je da postoji značajna sirovinska baza, odnosno proizvodnja kvalitetne sirovine;
Potrebno je stalno širenje asortimana prerađevina na bazi ratarskih
proizvoda;
Moraju se tražiti i iznalaziti nova rešenja u tehnologiji proizvodnje i
prerade ratarskih proizvoda;
Primena ISO i HACCP standarda u proizvodnji.
Da bi Srbija imala značajan izvoz ratarskih proizvoda i prerađevina uz
permanentni rast, neophodno je da ima stalnost i ujednačenost proizvodnje, potrebno je
da ima četiri „K“ i to: (a) kvalitetne proizvode, (b) da ima u dovoljnoj količini (kvantitetu)
tih proizvoda, (v) da ih ima u kontinuitetu i (g) da se vrši stalna kontrola tih proizvoda,
koja je usaglašena sa standardima za izvoz.
Za obezbeđivanje kontinuiteta i dovoljnih količina primarnih proizvoda,
odnosno prerađevina veliki značaj imaju udruženja poljoprivrednih proizvođača, odnosno
kooperative.
Kooperative daju veliki doprinos integralnom razvoju, efikasnoj prodaji i
ostvarivanju profita. Osnivaju ih poljoprivredni proizvođači na lokalnom nivou sa
ciljem upravljanja i poslovanja preduzeća. Kooperativa kao organizacija udruženih
poljoprivrednih proizvođača uslov je za ekonomičniju nabavku inputa za proizvodnju,
ali i za efikasan nastup na tržištu kao jedinstveni prodavac. Kooperative treba da budu
54
savremene poslovne organizacije zadrugara osposobljene za preduzetništvo. Udruženi
proizvođači sa menadžmentom potrebno je da proizvodnju definišu za poznatog kupca.
Zato zadruge moraju biti kadrovski opremljene tako da znaju šta inostrano tržište traži
i šta treba proizvoditi. Zadrugari i zadruge na ekonomskim osnovama udružuju se dalje
sa prerađivačkom industrijom, što značajno utiče na krajnji finansijski rezultat plasmana
proizvoda na inostrano tržište.
Sa stanovišta kontinuiranog snabdevanja određenog segmenta međunarodnog
tržišta proizvođači, kao pojedinci, ne mogu da proizvedu dovoljne količine određenog
proizvoda,. Povezivanjem proizvođača ratarskih proizvoda problem postizanja
kontinuiteta u isporuci i dovoljnih količina može biti prevaziđen.
Zaključak
Stabilna proizvodnja ratarskih proizvoda predstavlja značajan faktor povećanja
izvoza. Isključivo dinamičniji rast ratarske proizvodnje može biti realna pretpostavka
za ekspanziju izvoza, a samim tim i ekonomski rast područja na kojima je zastupljena
ratarska proizvodnja. Tražnja na međunarodnom tržištu treba da determiniše obim,
strukturu i kvalitet određenog dela proizvodnje. Marketing koncept poslovanja privrednih
subjekata treba da dobije dominantno mesto u koncipiranju proizvodnje i izvoza, kako
bi se zadovoljile potrebe inostranog tržišta i ostvario odgovarajući profit, odnosno
proizvodnja primarnih ratarskih proizvoda, ali i prerađevina, mora biti usmerena prema
potrebama i zahtevima inostranih potrošača.
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Babović, J., Lazić, Branka, Malešević, M., Gajić, Ž. (2005): Agrobiznis u ekološkoj
proizvodnji hrane, Naučni institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad
Council Regulation (EC) No 2007/2000 of 18. September 2000; Council Regualtion
(EC) No 2563/2000 of 20 November 2000.
Cvijanović, D., Vlahović, B., Paraušić, Vesna (2008): Uloga međunarodnog
marketinga u kreiranju konkurentosti domaćih proizvođača povrća - stanje, šanse i
perspektive, Savremeni povrtar, br. 28, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad. str. 30.
Đorović, M., Milanović, M., Lazić, V. (2003): Bilansna analiza spoljnotrgovinske
razmene poljoprivrednih proizvoda, Poljoprivreda i ruralni razvoj u evropskim
untegracijama, Poljoprivredni fakultet, Beograd, str. 6.
Hamović, Vladana, Cvijanović, D. (2007): Osnovni problemi koji prate plasman
srpskog izvoza na tržište Evropske unije, Anali Ekonomskog fakulteta u Subotici,
br.18/2007 Ekonomski fakultet Subotica.
Vlahović, B., Cvijanović, D., Milić, D. (2008): Proizvodnja i izvoz voća iz Srbije,
XIII kongres voćara i vinogradara Srbije, Novi Sad.
55
7.
8.
9.
56
Popović, Vesna, Katić, B. (2007): Uvozna zaštita i podrška izvozu poljoprivrede
Srbije u procesu pristupanja STO i EU, Institut za ekonomiku poljoprivrede, Beograd,
str. 124.
Puškarić, A., Kuzman, B., Cvijanović, D. (2008): Izvoz povrća kao faktor ruralnog
razvoja, Međunarodni naučni skup: Multifunkcionalna poljoprivreda i ruralni razvoj
(III) – ruralni razvoj i (ne)ograničeni resursi, Tematski zbornik, prva knjiga, Beograd,
str. 213.
Vlahović B. (2003): Tržište poljoprivredno prehrambenih proizvoda, specijalni deoknjiga II, Novi Sad.
UDC: 633-1/-9+339.564
Original sciencific paper
EXPORT AS A PRODUCTION INDUCEMENT FACTOR
OF CROP PRODUCTS
A. Puskaric, D. Cvijanovic, Ž. Arsenijevic *
Summary
In this paper were analyzed particular parameters of crop production in the
Republic of Serbia (harvested area, total yield and yield per area unit). Land under cereals
and industrial plant, as well as total production and yields per hectare, fluctuate and refer
to instability of the production. Among the production, there had been analyzed also the
export of crop products. There was indicated on a significance of Stabilization Agreement
and association to the EU for intensifying the export of crop products, like as on the
significance of increased participation of highly-processed products in the export.
The authors point out to the most important regional destinations of export and
give inevitable measurements in order to accelerate export dynamics from the Republic
of Serbia to international market. Researching time period was 2004-2007.
Key words: crop products , production, export.
*
Anton Puškarić, M.Sc., Drago Cvijanović, Prof. Ph.D., Institute of Agriculture Economic, Belgrade; Željko Arsenijević, M.Sc., PP “Čerubdžije” Surčin.
57
58
UDK: 633.34+631.152:631.559
Kratko saopštenje
SORTNA TEHNOLOGIJA U FUNKCIJI POVEĆANJA PRINOSA
SOJE SA POSEBNIM OSVRTOM NA OBRADU
ZEMLJIŠTA I SETVU
N. Nenadić, J. Zeković *
Izvod: U radu su analizirani efekti tehnologije gajenja na prinos zrna Selsem
sorti soje, koje se danas u našoj zemlji seju na oko 30% od ukupnih površina pod ovom
važnom biljnom vrstom.
U višegodišnjem periodu (1997.-2008.), u godinama sa povoljnim uslovima
vlažnosti; u područjima pored reka i kanala; prihvatanjem od strane poljoprivrednih
proizvođača posebne, specifične, sortne tehnologije gajenja, koja se odnosi na manju
gustinu useva (zbog sortne specifičnosti), sa ovim sortama u ogledima i većim parcelama
(površinama) postignuti su takvi (rekordni) prinosi koji su u ranijem periodu bili
nezamislivi.
U nekoliko vlažnih godina (1997., 1999., 2004., 2005. i 2006.) prinos zrna sorti
Dukat, Galeb i Gorštak, na površini od 3.403 ha, je varirao od 4.000 do 5.551 kg/ha
(Nenadić i sar., 2007).
Setvom kvalitetnog semena i poboljšavanjem proizvodnog procesa (kvalitetna
obrada zemljišta, naročito predsetvena, radi kvalitetne setve i ujednačenog nicanja;
optimalno đubrenje; optimalna – manja gustina useva, u odnosu na druge sorte; efikasna
zaštita od korovskih biljaka; žetva bez većih gubitaka) sigurno će doprineti povećanju
prinosa. I u manje povoljnim ekološkim uslovima, kakvi su bili 2007. i 2008. godine, na
površini od 3.146 ha, mnogih proizvođača u našoj zemlji, prinos zrna je varirao od 4.000
do 5.913 kg/ha.
Prinosom zrna od 5.913 kg/ha sorte Dukat u AD Jedinstvo, Apatin otklonjene su
dileme da li se u nas u proizvodnim uslovima, na većim površinama, može postići prinos
soje od 5 – 6 hiljada kg/ha (Nenadić i sar., 2007).
Ključne reči: soja, sortna tehnologija, rekordni prinosi
Uvod
Površina i prosečan prinos soje u svetu, ali i u našoj zemlji, su poslednjih godina
povećani više nego bilo koje druge biljne vrste. Prema tome, značajnije povećanje
zasejanih površina pod sojom u našoj zemlji datira od pre 10 – 15 godina. Najveća
površina je bila 2006. godine, kada je, prema podacima industrije ulja, zasejana površina
iznosila 185.000 ha.
U istom periodu značajno je povećan i prosečan prinos zrna, kada je u godinama
sa povoljnim uslovima vlažnosti (1997., 1999., 2004., 2005. i 2006.) dostizao i do 2.900
kg/ha, što je više nego u bilo kojoj zemlji sveta (osim Italiji).
Pomenutih godina, kod mnogih poljoprivrednih organizacija i u ogledima,
postignuti su takvi (rekordni) prinosi soje koji su u ranijem periodu bili nezamislivi.
*
Dr Nedeljko Nenadić, prof u penziji, Jovica Zeković, dipl. ing., Delta Agrar d.o.o., Beograd.
59
Ovu konstataciju potvrđuju podaci prikazani u tabelama 1 i 2. Međutim, ovde je
važno istaći još i to da ovakvi i slični rezultati nedvosmisleno govore da u našoj zemlji
postoje povoljni prirodni uslovi, naročito u ravničarskim područjima pored rečnih tokova
i kanala, za vrlo uspešnu proizvodnju soje ne samo kod pojedinih proizvođača već i šire.
Tab. 1. Podaci o visokim prinosima soje
Data of high soybean yield (Sorta – Variety: Dukat, Galeb, Gorštak)
Poljoprivredna organizacija
Producer
Godina
Year
Sorta
Variety
Površina
Area, (ha)
Prinos zrna
Yield, (kg/ha)
Stari Tamiš, Pančevo
1997.
Galeb
96
4.994
Stari Tamiš, Pančevo
1997. – 2005.
Više sorti
1.714
4.032 – 4.786
Ratar, Šid
1997. – 2005.
Više sorti
1.105
4.000 – 4.733
Jedinstvo, Apatin
2002.
Galeb
150
4.400
Agroinstitut, Sombor
2005.
Gorštak
–
4.874
Bratstvo Jedinstvo, Srpski
Itebej
2006.
Galeb
40
4.650
Miletić, Srpski Miletić
2006.
Dukat
17
4.545
Jedinstvo, Apatin
2006.
Gorštak
9
5.308
PKB – Pionir
2006.
Galeb –
Dukat
162
4.500
Makroogledi 12 lokacija
2005.
Više sorti
50
4.537 – 5.551
Makroogledi 12 lokacija
2006.
Više sorti
60
4.418 – 5.471
Rezultati koji se ovde prikazuju postignuti su sa sortama preduzeća ’’Selsem’’,
Beograd, za koje se već godinama preporučuje posebna, specifična, sortna tehnologija
gajenja, koja se, prvenstveno, odnosi na gustinu useva. Ovo, ali i referat pod naslovom
’’Prinos soje od 5.000 i 6.000 kg/ha – stvarnost ili zabluda’’ (Nenadić i sar., 2007) koji je
saopšten na savetovanju agronoma, veterinara i tehnologa zaintrigirao je i uverio mnoge
poljoprivredne proizvođače u mogućnost postizanja visokih prinosa soje.
Ovo još ubedljivije potvrđuju rezultati prikazani u tabeli 2, ostvareni 2007. i
2008. godine, koje su, s’ obzirom na uslove vlažnosti i visoke temperature tokom jula i
avgusta, bile manje povoljne za ostvarenje rekordnih prinosa.
60
Tab. 2. Podaci o visokim prinosima soje
Data of high soybean yield (Sorta – Variety: Dukat, Galeb, Gorštak)
Poljoprivredna
organizacija
Producer
Godina
Year
Sorta
Variety
Površina
Area, (ha)
Prinos zrna
Yield, (kg/ha)
Jedinstvo, Apatin
2007.
Tri sorte
7
4.156 – 5.226
Jedinstvo, Apatin
2007.
Galeb
134
4.100
Ratar, Šid
2007.
Tri sorte
50
4.000 – 5.185
Podunavlje, Čelarevo
2007.
Dukat
6
4.062
Više proizvođača
2007.
Tri sorte
949
3.929
Jedinstvo, Apatin
2008.
Tri sorte
3
5.280 – 5.913
Jedinstvo, Apatin
2008.
Tri sorte
559
4.491 – 4.794
Jedinstvo, Apatin
2008.
Tri sorte
1063
4.005
Ratar, Šid
2008.
Tri sorte
19
4.074 – 4.123
Lučić – Agrar, Prigrevica
2008.
Galeb
133
4.132
Panonija, Sombor
2008.
Galeb
49
4.021
Dublje – Mačva
2008.
Gorštak
1
4.141
Badovinci – Mačva
2008.
Tri sorte
1
3.939
PKB Partizanski prelaz
2008.
Galeb
78
4.110 – 4.350
PKB – Mladost
2008.
Galeb
5
4.900
PKB – Mladost
2008.
Dukat
40
4.000
PKB – 7 Juli, Surčin
2008.
Dukat
26
4.100
Prema tome, pri povoljnim agroekološim uslovima, uz dalje usavršavanje
proizvodnog procesa – počev od izbora preduseva pa sve do kvalitetne žetve, ispuniće
se preduslovi za ostvarenje još većih prinosa. Prinos soje od 5.913 kg/ha, postignut sa
sortom Dukat 2008. godine u Apatinu, to potvrđuje.
Analiza efekata savremene tehnologije
Osim sorte i agroekoloških uslova, prinos soje, kao i ostalih biljnih vrsta, zavisi
od primenjene savremene tehnologije gajenja, odnosno poštovanja tehnološke discipline
u izvršavanju svih agrotehničkih mera. S obzirom da se sorte soje razlikuju po mnogim
osobinama normalno je očekivati da će one različito reagovati na nivo primenjene
tehnologije gajenja. Stoga se u proizvodnji soje i drugih biljnih vrsta, a naročito intenzivnoj,
koja obezbeđuje veći prinos, uvek ističe potreba primene savremene tehnologije.
61
Agrotehnika soje
Da bi se postigao visok prinos soje mora se imati u vidu da je ona vrlo intenzivna
biljna vrsta, za koju sve agrotehničke mere (osim đubrenja i suzbijanja bolesti i štetočina)
treba primeniti kao za šećernu repu. Ovo je dobrim proizvođačima sasvim jasno. Međutim,
u ovom radu će se nešto više analizirati problem obrade zemljišta i neka pitanja setve,
koja su posebno važna za obezbeđenje visokih prinosa soje.
Plodored i obrada zemljišta – Prema jednoj analizi o rejonizaciji i gajenju soje
u našoj zemlji (Nenadić i sar., 2006) konstatovano je da se ona najviše seje posle kukuruza,
koji je soji odličan predusev, ali pod uslovom da je obrada zemljišta kvalitetna, da se
osnovna jesenja obrada obavlja na vreme i da se žetveni ostaci kukuruza maksimalno
zaoravaju. To potvrđuju mnogi naši pomenuti, rekordni prinosi, pa i prinos od 5.913 kg/
ha, postignuti na parcelama na kojima je prethodne godine gajen kukuruz.
Za uspešnu proizvodnju soje, kao što je već istaknuto, poseban značaj ima obrada
zemljišta, kako osnovna tako i predsetvena.
Mnoga istraživanja su pokazala da soja vrlo pozitivno reaguje na duboku obradu
zemljišta obavljenu jednofazno plugom ili dvofazno kombinacijom oruđa podrivač plus
oruđe za plitku obradu. Dubokom obradom postiže se akumulacija vlage u zemljištu,
poboljšanje strukture zemljišta, povećava se mikrobiološka aktivnost (posebno važna
leguminozna biljka) kako u oraničnom tako i u podoraničnom sloju, smanjuje se
zakorovljenost itd.
Prema tome, sa dubokom obradom poboljšavaju se fizičke i biološke osobine
zemljišta, a naročito njegova struktura i vazdušno vodni režim.
Pri zaoravanju površinskog sloja na veću dubinu njegova struktura se regeneriše,
dok se izbacivanjem dubljeg sloja na površinu zemljišta dobija dobra struktura u gornjem
delu oraničnog sloja, čime se povećava stabilnost strukture zemljišta.
Posebno je važno da se osnovna obrada obavlja kvalitetno na teškim ritskim
zemljištima pored reka i kanala, zato što se na ovim zemljištima, usled višeg nivoa
podzemne vode, postižu najveći prinosi, naročito u godinama sa manje padavina.
Na ovakvim zemljištima poseban značaj u obradi ima podrivanje kojim se u vlažnim
godinama smanjuje prevlaženost zemljišta za vreme predsetvene pripreme i ranije
prolećne setve. Obrnuto, u sušnim godinama podrivanjem se razbija nepropusni, sabijeni
sloj i omogućava lakše pomeranje podzemne vode ka površini zemljišta.
Rekordan prinos soje od 5.913 kg/ha u AD Jedinstvo, Apatin, kao i mnogo
drugih preko 5.000 kg/ha, u višegodišnjem periodu, postignuti su na parcelama koje se
svake 2–3 godine podrivaju.
Za soju je važna, kao što je već istaknuto, i predsetvena priprema zemljišta.
Njome se obezbeđuje ravan, rastresit, dovoljno vlažan i topao površinski sloj, kako bi se
kvalitetno obavila setva, da se sve semenke nađu na istoj dubini, u potpuno indentičnim
uslovima, da bi klijanje i nicanje bilo maksimalno ujednačeno, naravno pri setvi semena
visoke ukupne klijavosti i energije klijanja. Na ovaj način se obezbeđuje ujednačen usev
počev od prvog dana vegetacionog perioda, što je posebno važno kod useva velike gustine
(usled veće konkurencije), kakva je soja.
62
Tab. 3. Prinos sorti soje, kg/ha.
Soybean variety yield, kg/ha.
Poljoprivredna
organizacija
Producer
Jedinstvo,
Apatin
Lovrenac,
Mladenovo
Dukat
Dukat
Galeb
Galeb
Gorštak
Gorstak
Sorta A
Variety A
Sorta B
VarietyB
Sorta C
Variety
C
Prosek
Average
3.684
4.172
4.512
4.441
4.047
4.083
4.156
1.502
1.575
1.598
1598
1594
1.657
1.587
Ako je nicanje neujednačeno, već prvog dana počinje formiranje useva
neujednačene razvijenosti biljaka – sa nejednakim brojem mahuna, zrna i mase zrna po
biljci, kao i mase 1.000 zrna. Ovakvi usevi ne samo što izgledaju loše nego nikad ne daju
dobar prinos, što vrlo uverljivo pokazuju rezultati prikazani u tabeli 3.
Naime, u mreži makroogleda sa sortama soje sejan je 2007. godine ogled u
Mladenovu kod Bačke Palanke, koji je lokacijski najbliži ogledu u Apatinu. Ogled u
Mladenovu postavljen je na kvalitetnijem zemljištu nego u Apatinu. U pogledu količine
padavina skoro da nije bilo nikakve razlike. Na obe lokacije obavljena je jesenja obrada
zemljišta i setva početkom aprila.
Prosečan prinos zrna šest sorti soje u Apatinu bio je skoro tri puta veći, zato
što je u Mladenovu predsetvena priprema vršena po vlažnom zemljištu, na kome su
setvospremačem na površinu izbačene krupne grudve, koje se nisu usitnile ponovnim
prolazom setvospremača. Setva je bila nekvalitetna u pogledu dubine i rasporeda semenki
u redovima. Nicanje je nastupilo 9 dana kasnije nego u Apatinu, a od pojave prvih do
poslednjih biljaka prošlo je 15 dana. Tokom cele godine usev je izgledao jako loše.
Obrada zemljišta, a naročito predsetvena je posebno važna za sorte preduzeća
Selsem, stoga što se gaje pri manjoj gustini useva, kada se teže postiže optimalan
raspored semenki u redovima ako je loša obrada zemljišta i setva nedovoljno kvalitetnim
sejalicama.
Đubrenje i setva – Poslednjih godina sve više se u nas napušta praksa i mišljenje
o gajenju soje bez đubrenja, zagovaranog od nauke i struke. Smatra se da je ovo gledište
bilo opravdano u vreme kada su prinosi soje u nas bili mali (varirali od 1.500 do 2.000 kg/
ha). Danas, kada se postižu prinosi prikazani u ovom radu, đubrenje se smatra obaveznom
i važnom agrotehničkom merom, naročito đubrenje azotom i kada se gaji na manje
plodnim zemljištima. Međutim, soja se zbog svojih poznatih bioloških osobina đubri sa
manjom količinom hraniva.
Kada je u pitanju setva soje poseban značaj imaju kvalitet semena, inokulacija
semena, vreme setve i gustina useva.
Za setvu koristiti odlično seme – seme visoke energije i ukupne klijavosti.
Ujednačeno nicanje, kao što je već istaknuto, postiže se, prvenstveno, setvom kvalitetnog
semena i kvalitetnom obradom zemljišta.
63
Inokulaciju semena treba smatrati obaveznom merom, jer kvržičnih bakterija –
azotofiksatora, koje žive u simbiozi sa sojom, nema u našim zemljištima, naročito ako
ona duže vreme nije gajena na tim zemljištima. Važno je da se inokulacija obavlja striktno
prema uputstvu koje se daje na omotu pakovanja preparata za inokulaciju. Izbegavati
praksu nekih proizvođača, koji soju seju na većoj površini, da inokulaciju obavljaju u
magacinima nekoliko dana pre setve. Ovaj posao je najkorisnije obavljati na parceli
istovremeno kada se vrši setva.
Soja se kod nas seje najčešće kada i kukuruz. Međutim, ima mnogo proizvođača
koji soju seju pre kukuruza, što je potpuno ispravno.
I soja i kukuruz se mogu sejati znatno ranije nego što je praksa mnogih
proizvođača u nas. Rana setva, u odnosu na kasnu, ima višestruku prednost, a sledeće su
najvažnije:
Rana setva posebno dolazi do izražaja u sušnim godinama,
Kod rane setve, kada je niža temperatura zemljišta, koren se intenzivnije razvija
tako da bolje ukorenjavanje omogućuje soji da lakše podnosi stresne uslove suše,
Ranije posejana soja, u prosečnim vremenskim uslovima, ranije sazreva i žetva
je ranija.
Proizvođači soje se plaše ukoliko je setva rana i dođe do nicanja da će mlade
biljke stradati od mraza. Međutim, iskustva iz prakse nam govore da je soja često posle
nicanja bila pod uticajem slabijeg kratkotrajnog mraza, ali bez ozbiljnih posledica. Takođe,
proizvođači soje treba da znaju da mlade, iznikle biljke mogu da podnesu kratkotrajne
mrazeve -3 do -4oC. Osim toga seme rano posejane soje, zbog manje povoljnih uslova
toplote zemljišta, sporije klija i niče (u proseku za 10 – 15 dana od momenta setve). U to
vreme mladi klijanci su u zemljištu zaštićeni od mraza. Za to vreme odvijaju se procesi
razvića (organogeneza), a procesi rastenja su usporeni.
Za raniju setvu soje važna je kvalitetna predsetvena priprema zemljišta i setva
na manju dubinu (3- 4 cm).
Kada se govori o sortnoj tehnologiji za Selsemove sorte je važna optimalna
gustina useva. Ona treba da bude tolika da biljke ne polegnu. Iz ovog razloga za njihovo
uspešno gajenje potrebna je manja gustina useva, u odnosu na mnoge druge sorte. Prema
tome, u uslovima navodnjavanja i vlažnim područjima, da bi poleganje bilo manje i veća
otpornost prema patogenima, optimalan broj biljaka u žetvi po ha treba da bude: 350.000
za sortu Galeb i 400.000 za sortu Dukat i Gorštak. U suvljim područjima broj biljaka ovih
sorti može da bude malo veći.
Umesto zaključka
Prinos soje od 5.913 kg/ha u AD Jedinstvo, Apatin, 2008. godine postignut je pri
sledećim uslovima:
•
•
•
64
Tip zemljišta: ritska crnica u oglejavanju;
Predusev: kukuruz;
Đubrenje: 55 kg/ha azota i 52 kg/ha P2O5;
Obrada zemljišta: vrlo kvalitetna osnovna i predsetvena priprema. Podrivanje na
45–50 cm dubine, obavljeno 2006. godine;
•
•
•
•
Sorta: Dukat;
Vreme setve: 02.04.2008. godine;
Gustina useva u žetvi: 346.600 bilj./ha
Količina padavina:
Tab. 4. Količine rezervne vlage
Qvantiti moist reserve
Period
Period
Rezervna vlaga
Moist reserve
X – III
354,0
Mesec
Month
IV
V
VI
VII
VIII
IX
30,0
45,5
73,3
53,7
37,5
89,9
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Belić, B ., Molnar, I. (1997): Najznačajnije agromere za postizanje visokih prinosa
soje i izbor sorte za pojedine rejone Vojvodine. Zbornik radova Savetovanja o
unapređenju proizvodnje soje u Vojvodini, Novi Sad, 1–15.
Hrustić, M., Miladinović, J., Vidić, M., Đukić, V. (2006): Rekordna proizvodnja soje.
Zbornik radova Naučnog Instituta za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad, 353–361.
Nenadić, N. (1995): Agrotehnika soje. Soja –proizvodnja i prerada. Poljoprivredni
fakultet – Zemun i INR Uljarice, Beograd.
Nenadić, N., Kaplanović, Z. (2005): Rezultati istraživanja i preporuka tehnologije
gajenja, DELTA M – Delta Agrar.
Nenadić, N., Nedić, M., Živanović, Lj., Kolarić, Lj., Zeković, J., Anđelović, S. (2007):
Prinos soje od 5.000 i 6.000 kg/ha – stvarnost ili zabluda. Zbornik naučnih radova
13, 1–2: 73–82, Institut PKB Agroekonomik, Beograd.
Plazinić, V., Nenadić, N., Anđelović, S. (2007): Soja (oplemenjivanje, sortiment,
semenarstvo, rezultati istraživanja), ’’SELSEM’’ d.o.o. Beograd.
65
UDC: 633.34+631.152:631.559
Short anausment
VARIETY TECHNOLOGY IN FUNCTION OF INCREASING
SOYBEAN YIELD WITH ATTENTION
ON SOIL TILLAGE AND SOWING
N. Nenadić, J. Zeković *
Summary
The paper shows analized efect of breeding technology on yield of ’’Selsem’’
soybean varieties, which are sowing in our country on about 30% of total area sown with
this important plant species.
Breeding of soybean in moist years and areas with good moist conditions, with
applying modern technology, at first place in soil tillage and sowing, is achieving more
than satisfy yields.
With this conditions ’’Selsem’’ varieties give high – record yields in breeding
with less crop density. Record yield of grain from 5.513 kg/ha with variety Dukat is
achieved in Apatin year 2008.
Key words: soya, cultivar technology, record yields.
*
66
Nedeljko Nenadić, Ph.D., Jovica Zeković, B.Sc., Delta Agrar d.o.o., Belgrade.
UDK: 633.34+581.45:631.811+631.559:
UTICAJ FOLIJARNOG PRIHRANJIVANJA U STRESNIM
USLOVIMA NA DVE SORTE SOJE RAZLIČITIH GRUPA ZRENJA
V. Ranđelović, S. Prodanović, Lj. Prijić, Đ.Glamočlija, Lj. Živanović, Lj. Kolarić *
Izvod: Cilj istraživanja bio je da se odredi uticaj folijarne prihrane u stresnim
uslovima na prinos zrna dve sorte soje (Laura i Lana). Ispitivane sorte soje pripadaju
različitim grupama zrenja (Laura – I i Lana – II) i imaju smanjeni sadržaj Kunitz tripsin
inhibitora (KTI). Za tretiranje su korišćena dva folijarna hraniva (Humikal univerzal i
Ferticare I). Ogled je izveden u suvom ratarenju, na lokaciji Surduk, tokom 2002. i 2003.
godine.
Folijarna prihrana pokazala se kao uspešan metod za poboljšanje prinosa zrna
kod obe sorte u obe godine. Sorta Lana ispoljila je veću produktivnost u povoljnijoj 2002.
godini. Sorta Laura, sa kraćim periodom vegetacije, obrazovala je veći prinos zrna nego
sorta Lana u sušnoj 2003. godini. Folijarna prihrana doprinela je stabilnosti prinosa zrna
sorte Laura.
Ključne reči: soja, sorta, folijarna prihrana, prinos zrna, stresni uslovi
Uvod
Soja pored visokog sadržaja kvalitetnih proteina i ulja (Perkins, 1995) i drugih
nutritienata u sirovom zrnu, sadrži i inhibitorne materije, pre svega termolabilne inhibitore
proteolitičkih enzima tripsina i himotripsina (Böhm and Täufel, 1993). Sorte soje sa
smanjenim sadržajem Kunitz tripsin inhibitora (KTI) u zrelom zrnu pripadaju grupi tzv.
slatke soje (Glamočlija, 2004).
Folijarno prihranjivanje predstavlja dopunu postojeće mineralne ishrane i ima
neposredni uticaj na promet materija u ćeliji (Kovačević, 2003). Peele (1997) je pokazao
da se ishranom makroelementima preko lista prinos zrna soje različito povećavao od
30 kg ha-1 do 400 kg ha-1. Oko i sar. (2003) primenom uree foilijarno preko lista u ranoj
reproduktivnoj fazi soje (R2-R3), dobili su povećanje prinosa zrna od 6 do 68%.
Usvajanje mineralnih hraniva iz zemljišta i koeficijent njihovog iskorišćenja kod
soje zavise od meteoroloških uslova tokom vegetacionog perioda soje (Prijić i sar., 1996).
*
Violeta Ranđelović, dipl. ing., dr Slaven Prodanović, red. prof., mr Ljubiša Živanović, asistent, mr
Ljubiša Kolarić, asistent, dr Đorđe Glamočlija, red. prof., Poljoprivredni fakultet, Beograd; dr Ljubiša Prijić,
naučni savetnik, Institut za kukuruz, Zemun Polje - Beograd.
67
U našim uslovima soja se pretežno gaji u suvom ratarenju pa je tokom celog
vegetacionog perioda izložena čitavom nizu stresnih faktora (Hrustić i sar., 2004). Izuzetno
aktuelno pitanje postaje odrediti reakciju različitih sorti soje na stres uzrokovan sušom.
U ovom radu pošli smo od hipoteza da će se bar u jednoj godini javiti nepovoljni uslovi i
da će sorte različitih grupa zrenja reagovati specifično na folijarnu prihranu. Postavljeno
je za cilj da se odredi kakav je opšti efekat folijarnog prihranjivanja na prinos zrna soje u
stresnim uslovima i koja sorta u tim uslovima povoljnije reaguje na folijarnu prihranu.
Sorte Laura (I grupa zrenja) i Lana (II grupa zrenja) imaju beznačajan sadržaj
KTI u zrelom semenu pa se mogu koristiti u ishrani odraslih domaćih životinja bez
predhodne termičke obrade.
Ogledi su izvedeni tokom 2002. i 2003. godine na lokaciji Surduk na zemljištu
tipa černozem u uslovima prirodnog vodnog režima. Korišćen je metod poljskog ogleda
postavljen po planu randomiziranog blok sistema u četiri ponavljanja. Ispitivana su četiri
tretmana: 1. Kontrola, bez mineralnog hraniva; 2. Startno mineralno hranivo Power 5
(300 kg/ha); 3. Power 5 i folijarno hranivo Humikal univerzal (6 l/ha) i 4. Power 5 i
folijarno hranivo Ferticare I (5 kg/ha).
Setva je obavljena pneumatskum sejalicama na rastojanju 70 x 4 cm. Ukupna
dužina traka iznosila je 80 m. Predusev bila je ozima pšenica. Pred setvu u svim
varijantama mineralne ishrane obavljena je inkorporacija sa Power 5, osim u kontroli.
U ranoj reproduktivnoj fazi soje (R2-R3) primenjen je folijarno Humikal univerzal (6
l/ha), odnosno Ferticare I (5 kg/ha). Folijarna prihrana obavljena je u dva prskanja sa
razmakom od deset dana. Primenjene su standardne agrotehničke mere.
Žetva soje obavljena je ručno. Prinos zrna soje je preračunat na 13 % vlage.
Značajnost razlika između tretmana ocenjena je LSD-testom.
Meteorološki uslovi – Veća godišnja količina padavina bila je u 2002. godini
(427,4 mm) nego u 2003. (320,8 mm). Raspored padavina tokom vegetacionog perioda
soje bio je povoljniji u 2002. godini. Srednje mesečne temeperature 2003. godine, posebno
u toku letnjih meseci (jul i avgust) bile su više u odnosu na isti period 2004. godine (Tab. 1).
Tokom dvogodišnjeg istraživanja, postignut je prosečan prinos suvog zrna soje,
za sorte i varijante mineralne ishrane, od 2.242 kg ha-1 (Tab. 2).
U 2002. godini sa povoljnim meteorološkim uslovima, posebno po rasporedu
padavina, postignut je veći prosečan prinos zrna soje (2.550 kg ha-1) nego u sušnoj 2003.
(1.935 kg ha-1).
68
Tab. 1. Prosečne mesečne temperature vazduha (oC) i suma padavina (mm)
Mean monthly air temperatures (oC) and sum of precipitation (mm)
Meseci
Months
Temperature vazduha (oC)
Air temperature (oC)
Suma padavina (mm)
Sum of precipitation (mm)
2002
2003
1971-2000
2002
2003
1971-2000
X-III
IV
V
7,8
17,7
12,6
21,8
11,6
16,7
144,7
31,9
28,5
205,4
3,7
17,0
267,9
51,3
52,3
VI
VII
VIII
IX
Prosek
Mean
Veg. period
Veg. period
Godišnje
Annual
20,2
20,6
21,4
16,5
25,1
23,5
25,7
20,5
20,1
21,6
21,9
16,8
32,6
46,9
111,1
31,7
26,3
18,4
8,4
41,6
87,4
61,5
56,6
44,3
17,4
21,5
18,1
-
-
-
-
-
-
282,7
115,4
353,4
-
-
-
427,4
320,8
621,3
Tab. 2. Prosečan prinos zrna soje kg ha-1
Average grain yield in soybean t ha-1
Sorta (A)
Cultivar (A)
Godina
Year
2002.
Mineralna ishrana (B)
Mineral nutrition (B)
Laura
Lana
Prosek
Mean
Indeks
(%)
Index
(%)
Kontrola
Control
2.090
2.320
2.205 d
100,00
Power 5
Power5+Humikal univerzal
Power5+Ferticare I
2.371
2.548
2.623
2.598
2.745
3.101
2.484 c
2.647 b
2.862 a
112,65
120,04
129,80
2.408 b
2.691 a
2.550
-
Kontrola
Control
1.654
1.373
1.514 d
100,00
Power 5
Power5+Ferticare I
2.060
2.254
2.482
1.409
1.989
2.260
1.734 c
2.122 b
2.371 a
114,53
140,16
156,61
2.112 a
1.758 b
1.935
-
Kontrola
Control
1.872
1.847
1.860
100,00
Power 5
Power5+Ferticare I
2.216
2.401
2.552
2.004
2.367
2.680
2.109
2.384
2.617
113,39
128,17
140,70
Ukupan prosek
Total mean
2.260
2.224
2.242
-
Indeks (%)
Index (%)
100,00
98,41
-
-
Prosek
Mean
2003.
Prosek
Mean
Prosek
Mean
LSD
0,05
0,01
A
67,51
91,91
2002
B
95,47
129,99
2003
A*B
134,01
181,60
A
79,77
108,60
B
112,81
153,59
A*B
158,35
214,58
69
Prinos zrna soje po ispitivanim tretmanima, u 2002. godini iznosio je od 2.090
do 3.101 kg ha-1, a 2003. u rasponu od 1.373 do 2.482 kg ha-1.
U obe godine istraživanja varijante mineralne ishrane značajno su doprinele
povećanju vrednosti ovog pokazatelja u odnosu na kontrolu. U obe godine ispitivanja
prinos zrna, u proseku za obe sorte, bio je najveći u četvrtoj varijanti mineralne ishrane
(Power 5 + Ferticare I). Razlike u prinosima zrna soje dobijenim pri ispitivanim
varijantama mineralne ishrane statistički su vrlo značajne u obe godine istraživanja.
Rezultati su saglasni sa istraživanjima Ranđelović i sar. (2006).
Sorta Laura, u proseku za sve sisteme mineralne ishrane i godine istraživanja,
ostvarila je prinos zrna 2.260 kg ha-1, a sorta Lana 2.224 kg ha-1.
U 2002. godini sorta Lana imala je veći prinos zrna za 283 kg ha-1 od sorte
Laure. U 2003. godini sorta Lana imala je niži prinos zrna za 222 kg ha-1 od sorte Laure.
Ostvarene razlike u prinosu zrna između ispitivanih genotipova statistički su značajne u
obe godine istraživanja.
Za interakcije između genotipa i mineralnih hraniva utvrđena je statistička
značajnost u obe godine istraživanja.
Folijarna prihrana doprinela je stabilnosti prinosa zrna sorte Laura. Njen prinos
zrna u 2002. godini bio je veći od prinosa u 2004. za 296 kg ha-1. Ova razlika kod sorte
Lana iznosila je 687 kg ha-1.
Zaključak
Folijarno prihranjivanje pokazalo se kao uspešan metod za poboljšanje prinosa
zrna kod obe sorte. U svim varijantama folijarne mineralne ishrane soja je formirala veći
prinos u odnosu na kontrolu. Najveći uticaj mineralne ishrane na prinos zrna postignut je
u varijanti mineralne ishrane biljaka Power 5 + Ferticare I.
Sorta Lana ispoljila je veću produktivnost u povoljnijoj 2002. godini. Sorta
Laura, sa kraćim vegetacionim periodom, obrazovala je veći prinos zrna nego sorta
Lana u sušnoj 2003. godini. Evidentirane razlike između prinosa zrna ove dve sorte bile
su statistički značajne u obe godine istraživanja. Folijarno prihranjivanje doprinelo je
stabilnosti prinosa zrna sorte Laura.
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
70
Böhm, H., Täufel, A. (1993): Protein-inhibitoren hydrolitischer enzyme in
mahrungspflanzen. Tell I. Ern-Umschau, 40. pp. 331-334.
Glamočlija, Đ. (2004): Posebno ratarstvo (Žita i zrnene mahunarke). Izd. Draganić,
Beograd, 116-118, 209-211.
Hrustić, Milica, Vidić, M., Miladinović, J. (2004): Soja i stress. Zbornik radova
Naučnog instituta za ratarstvo i povrtarstvo. Br. 40, Novi Sad str. 217 – 226.
Kovačević, D. (2003): Opšte ratarstvo. Izd. Poljoprivredni fakultet, Beograd.
Oko, B.F.D., Enejia, A.E., Binang, W., Irshad, M., Yamamoto, S., Honna, T., Endo, T.
(2003): Effect of foliar application of urea on reproductive abscission and grain yield
of soybean. Journal of plant nutrition. Vol. 26, no6, pp. 1223-1234.
6.
7.
8.
9.
Peele, R. (1997): Jury still out in the case of soybean foliar fertilization Southeast
Farm Press (20 April):32-34.
Perkins, E.G. (1995): Composition of soybeans and soybean products, In: Practical
Handbook of Soybean Processing and Utilization, Ericson, D. R. (ed.), AOAC Press,
Champaign, Illionis & United Soybean Board, St. Louis, Missouri, pp. 9-28.
Prijić, Lj., Jovanović, M., Glamočlija, Đ. (1996): Effects of drought on soybeen seed
quality. Int. Symposium: Drought and Plant Production. Lepenski Vir. pp. 138.
Ranđelović, Violeta, Prijić, Lj., Živanović, Lj., Kolarić, Lj., Glamočlija, Đ. (2006):
Efekat mineralne ishrane na prinos zrna linija soje smanjenog sadržaja Kunitz Tripsin
Inhibitora. Zbornik naučnih radova Instituta PKB Agroekonomik. Vol. 12, br. 1-2,
Beograd, str. 81 – 86.
71
UDC: 633.34+581.45:631.811+631.559
EFFECT OF FOLIAR FERTILIZATION UNDER STRESS
CONDITIONS ON TWO SOYBEAN VARIETIES FROM
DIFFERENT MATURITY GROUPS
V. Ranđelović, S. Prodanović, Lj. Prijić, Đ.Glamočlija, Lj. Živanović, Lj. Kolarić *
Summary
The aim of investigation was to estimate the effects of foliar feeding under stress
conditions on the grain yield in two soybean varieties (Laura and Lana). Studied varieties
belong to different maturity groups (Laura is within the group I, while Lana is within the
group II) and they both have reduced content of Kunitz trypsin inhibitor (KTI). Two foliar
fertilizers were applied in experiment: Humikal univerzal i Ferticare I. Field trails were
carried out in dry land farming, at location Surduk, during years 2002 and 2003.
Method of foliar feeding has been proved as an effective tool for increasing
of grain yield in both varieties. Variety Lana was more productive in more favorable
year 2002. Variety Laura, with shorter vegetation period, produced higher grain yield
then variety Lana, in more arid year 2003. It was also observed that foliar fertilization
contributed to grain yield stability in variety Laura.
Key words: soybean, variety, foliar fertilization, grain yield, stress conditions.
*
Violeta Ranđelović, B.Sc., Đorđe Glamočlija, prof., Ph.D., Ljubiša Živanović, M.Sc., teaching
assistent, Ljubiša Kolarić, B.Sc., teaching assistent, Slaven Prodanović, prof., Ph.D., Faculty of Agriculture,
Belgrade; Ljubiša Prijić, Ph.D. scientific advisor, Maize Research Institute, Zemun Polje - Belgrade.
72
UDK: 631.416.1:631.559+575.22:633.34
UTICAJ KOLIČINE AZOTA NA PRINOS I KVALITET
ODABRANIH GENOTIPOVA SOJE
Lj. Kolarić, Đ. Glamočlija, Lj. Živanović, M. Srebrić, V. Perić ∗
Izvod: U radu je prikazan uticaj različitih količina azota na prinos i kvalitet
sorata soje, različite dužine vegetacionog perioda i specifičnih svojstava zrna, iz različitih
selekcionih kuća. Istraživanja su obavljena na zemljištu tipa černozem na oglednom polju
Instituta za kukuruz u Zemun Polju.
Dobijeni rezultati pokazuju da su sve varijante đubrenja povećale prinos zrna
soje u intervalu od 3,6% (varijanta đubrenja P60K60) do 12,2%(varijanta N90P60K60).
Slabiji efekat varijante đubrenja imale su u pogledu povećanja sadržaja proteina u zrnu
soje. Kretao se u intervalu od od 0,4% (varijanta đubrenja P60K60) do 4,0%(varijanta
N90P60K60).
Utvrđena je negativna korelacija između sadržaja proteina i ulja u zrnu soje.
Ključne reči: azot, prinos, kvalitet, genotip, soja.
Uvod
Problematika mineralne ishrane soje je permanentno aktuelna na šta ukazuju
brojna istraživanja koja se odnose na utvrđivanje optimalnih količina mineralnih hraniva
u cilju obezbeđivanja visokog prinosa kao i stabilne proizvodnje soje (Nenadić i Nedić,
1978; Nedić i sar., 1996; 2001; Nenadić i sar., 2001; 2002; Živanović i sar., 2000).
Brojna istraživanja ukazuju da efekat đubrenja azotom zavisi od niza faktora
kao što su plodnost zemljišta,uslovi vlažnosti,genotip,inokulacija semena i mnogi drugi.
(Nenadić i sar., 1978; 1994; 2002; Jovanović i sar., 1999; Živanović i sar., 2000).
Soja je tipična proteinska biljka i od svih hraniva koje usvaja najveći značaj ima
azot.Za stvaranje velike količine proteina u zrnu soje potrebne su velike količine azota.
Tako, prema podacima Evansa i sar. (1963), Ohlrogge-a i sar. (1968), Henderson-a i sar.
(1970), utvrđeno je daje za obrazovanje 100 kg zrna i odgovarajuće vegetativne mase
potrebno 7,69-9,60 kg azota.
Pri đubrenju sa 90 kg/ha azota, Nenadić i sar. (1978) su, na černozemu,
postigli veći prinos zrna soje za 270 kg/ha nego na neđubrenoj varijanti. U trogodišnjim
istraživanjima Hendersona-a i sar. (1970), ustanovljena je veća apsorpcija svih hraniva,
a posebno azota, kada je prinos zrna bio veći. Prema rezultatima Molnara i sar. (1983),
đubrenje na černozemu sa većim količinama azota (95 kg u odnosu na 45 kg/ha), nije
ispoljilo značajan efekat, jer je u trogodišnjem periodu prinos bio mali (2,28-2,48 t/ha).
∗
Mr Ljubiša Kolarić, asistent pripravnik, dr Đorđe Glamočlija, redovni profesor, mr Ljubiša
Živanović, asistent, Poljoprivredni fakultet, Beograd-Zemun; mr Mirjana Srebrić, Vesna Perić, dipl.inž., Institut
za kukuruz, Zemun Polje - Beograd.
73
Međutim, prema podacima Živanovića i sar. (2000), sa povećavanjem količine
azota značajno je povećavan i prinos zrna koji je varirao od 4,35 do 5,69 t/ha.
Fosfor takođe igra veoma važnu ulogu u ishrani biljaka uopte, pa i soje.Ovaj
element ulazi u sastava nukleinske kiseline i nukleoproteida, a ova jedinjenja su u tesnoj
vezi sa procesima rastenja i biosinteze belančevina (Sarić, 1975).
Kalijum povećava osmotski pritisak i podstiče usvajanje i transport vode, što
je za soju vrlo važno. Utiče na obrazovanje i razviće kvržica kao i na usvajanje azota.U
kombinaciji đubrenja fosforom, đubrenje kalijumom ispoljava veći uticaj na prinos soje
nego pri pojedinačnom đubrenju sa ova dva hraniva (Jones et al., 1977).
Cilj ovog rada je bio da se uporedo pokaže efekat različitih količina azota, sa
jedne strane, i odabranih genotipova sa druge strane, na prinos i sadržaj ulja i proteina u
zrnu soje.
U cilju praćenja uticaja različitih količina azota na prinos i kvalitet sorata soje,
postavljen je dvofaktorijalni poljski mikroogled u 2008. godini. Istraživanja su obavljena
na zemljištu tipa černozem, na oglednom polju Instituta za kukuruz u Zemun Polju.Poljski
mikroogled postavljen je po metodu razdvojenih parcela (split plot) u četiri ponavljanja.
Veličina obračunske parcelice iznosila je 4,5 m2 (5m x 0,9m).
Ovim istraživanjem je obuhvaćeno pet varijanti đubrenja (faktor A) i četiri sorte
(faktor B) iz različitih selekcionih kuća i specifičnih svojstava zrna.
Varijante đubrenja (A):
1.
2.
3.
4.
5.
kontrola (bez đubrenja)
P60K60 (60 kg/ha P2O5 i 60 kg/ha K2O)
N30P60K60 (30 kg/ha N, 60 kg/ha P2O5 i 60 kg/ha K2O)
Sorta (B):
1.
2.
3.
4.
Laura (I grupa zrenja, sa smanjenim sadržajem KTI u zrnu), Institut za
kukuruz Zemun Polje
Galeb (I grupa zrenja), selekciona kuća SELSEM Uljarice, Beograd
Lana (II grupa zrenja, sa smanjenim sadržajem KTI u zrnu), Institut za
kukuruz Zemun Polje
Vojvođanka (II grupa zrenja), Naučni Institut za ratarstvo i povrtarstvo,
Novi Sad.
Đubriva su upotrebljena u predsetvenoj pripremi zemljišta.Setva je obavljena
ručno u drugoj polovini aprila meseca sa povećanom količinom semena u prethodno
izvučene brazdice sa rastojanjem od 45 cm. Neposredno pred setvu izvršena je inokulacija
74
semena čistom kulturom bakterija (preparat Azotofiksin).Posle nicanja, izvršeno je
proređivanje čime je definisana gustina useva prilagođena svakoj sorti. U toku vegetacije
primenjene su uobičajene mere nege kao za redovnu proizvodnju soje. Žetva je obavljena
ručno.Prinos je obračunat po hektaru na 13% vlage.Posle žetve uzeti su uzorci za hemijske
analize. Sadržaj proteina i ulja u zrnu određen je na aparatu DICKEY-John, NIR analizator
(instalab 600 serie).
Meteorološki uslovi
Analiza meteoroloških uslova u toku naših jednogodišnjih istraživanja pokazuje
da su uslovi vlažnosti kao i temperaturni uslovi ispoljili određen uticaj na prinos i kvalitet
odabranih genotipova soje. Suma padavina za vegetacioni period soje je bila za skoro 70
mm manja u odnosu na višegodišnji prosek što se u određenoj meri odrazilo na prinos
zrna.Slične tendencije su uočene i kada je reč o temperaturama.Međutim, njihov relativno
povoljan raspored, naročito u letnjim mesecima (jun i jul) ublažio je negativan uticaj
ekstremno visokih temperatura u pojedinim dekadama letnjih meseci.
Može se konstatovati da su temperaturni uslovi kao i uslovi vlažnosti bili
relativno povoljni za rast i razviće soje. Ovo se svakako u određenoj meri odrazilo na
prinos i kvaliet soje.
Prinos zrna. Rezultati naših istraživanja pokazuju da su, varijanta đubrenja
fosforom i kalijumom, pojedinačno, kao i različite količina azota u kombinaciji sa
fosforom kalijumom, ispoljile različit karakter i intenzitet delovanja na prinos zrna soje
Tab. 1. Uticaj različitih količina azota i sorte na prinos zrna soje (kg/ha)
The effect of different amount of nitrogen on soybean seed yield (kg/ha)
Varijanta
đubrenja(A)
Fertilization
variant (A)
Sorta(B)
Variety (B)
Prosek
Average
Indeks
Index
Laura
Galeb
Lana
Vojvođanka
2,882
3,543
3,008
3,924
3,339
100,0
2,957
3,163
3,178
3,186
3,758
4,020
4,084
4,096
3,134
3,246
3,335
3,380
3,983
4,297
4,317
4,320
3,458
3,682
3,729
3,746
103,6
110,3
111,7
112,2
Prosek
Average
3,073
3,900
3,221
4,168
3,591
-
Indeks
Index
100,0
126,9
104,8
135,6
-
-
Kontrola
Control
P60K60
N30P60K60
N60P60K60
N90P60K60
75
Prinos zrna soje je, u proseku za faktore obuhvaćena istraživanjima, iznosio
3.591 kg/ha.
U proseku za sorte obuhvaćene istraživanjima, sve varijante đubrenja povećale su
prinos zrna soje od 3,6% (varijanta đubrenja P60K60) do 12,2%(varijanta N90P60K60).
Varijanta đubrenja fosforom i kalijumom sa 30 kg/ha azota povećala je prinos zrna za
10,3%. Ipak, treba istaći da su razlike u prinosu zrna između varijanti đubrenja veoma
male. Ovo se naročito odnosi na varijante u kojima je doza azota povećavana na 60 i 90
kg/ha. Naime, ove varijante đubrenja dale su beznačajno veći prinos zrna soje za samo
1,4 odnosno 1,9% u odnosu na varijantu đubrenja sa 30 kg/ha azota.Ove konstatacije se
mogu smatrati logičnim s obzirom da se radi o izuzetno kvalitetnom tipu zemljišta koji
je veoma dobro snabdeven u ukupnom azotu kao i fosforu i kalijumu i ima visok sadržaj
humusa (tabela 2).
Tab. 2. Hemijske osobine zemljišta na oglednom polju (Zemun Polje).
Chemical characteristics of soil on the observation field (Zemun Polje)
Dubina
zemljišnog
sloja
Soil deep
pH u
H2O KCl
CaCO3
(%)
Humus,
(%)
Ukupan
azot, (%)
Total
nitrogen
Pristupačan azot, (ppm)
Available nitrogen
C/N
mg/100 gr.
zemljišta
mg/100 gr.
of soil
NH4
NO3
NH4+NO3
P2O5
K2O
0-20 cm
7,95
7,25
1,6
2,87
0,180
9,2:1
8,4
15,4
23,8
26,8
25,4
20-40 cm
8,00
7,40
2,2
2,72
0,175
9,0:1
4,9
16,8
21,7
26,8
24,3
U savremenoj proizvodnji soje, na kvalitetnijim tipovima zemljišta gde se soja
gaji u dužem vremenskom periodu, upotreba azotnih đubriva se redukuje (preporučene
količine azota su 30-40 kg/ha), a negde čak i potpuno izostavlja.Zemljište se može
smatrati faktorom od koga u velikoj meri zavisi efekat đubrenja (Nenadić i Nedić, 1978;
1983; Nenadić i sar., 1994; Nedić i sar., 1996; Molnar i sar., 1983).
Analizirajući sorte pojedinačno, prosečno za sve varijante đubrenja, najveći prinos
zrna soje ostvaren je u sorte Vojvođanka( 4.168 kg/ha), a najmanji u sorte Laura ( 3.073
kg/ha). Razlika iznosi 1.095 kg/ha ili 35,6%.U sve četiri ispitivane sorte, najveći prinos
zrna soje zabeležen je u varijanti đubrenja sa najvećom dozom azota (N90P60K60).
Sadržaj proteina u zrnu. Analiza rezultata naših istraživanja pokazuje, za
razliku od prinosa zrna, sličan efekat varijanti đubrenja i ispitivanih genotipova na
sadržaj proteina u zrnu. Ispitivani faktori su imali mali, ali ipak pozitivan uticaj na sadržaj
proteina u zrnu soje.
76
Tab. 3. Uticaj različitih količina azota i sorte na sadržaj proteina u zrnu soje (%)
The effect of different amount of nitrogen on seed protein content (%)
Varijanta
đubrenja (A)
Fertilization
variant (A)
Kontrola
Control
P60K60
N30P60K60
N60P60K60
N90P60K60
Prosek
Average
Indeks
Index
Sorta (B)
Variety (B)
Prosek
Average
Indeks
Index
Laura
Galeb
Lana
Vojvođanka
33,62
32,62
32,37
32,52
32,87
100,0
33,96
34,15
34,44
34,77
32,84
34,29
34,29
34,33
32,68
32,97
33,08
34,4
32,52
32,85
33,12
33,18
33,0
33,57
33,73
34,18
100,4
102,1
102,6
104,0
34,19
33,67
33,11
32,84
33,47
-
100,0
98,5
96,8
96,1
-
-
Prosečno ostvareni sadržaj proteina u zrnu soje je iznosio 33,47%.Najveće
povećanje sadržaja proteina u zrnu soje konstatovano je u varijanti đubrenja sa najvećom
količinom azota (N90P60K60) i iznosilo je 4,0%. Slično ovome, najveći sadržaj proteina,
u proseku za varijante đubrenja, zabeležen je u sorte Laura (34,19%), a najmanji u sorte
Vojvođanka (32,84%). Razlika takođe iznosi oko 4%.
U sve četiri ispitivane sorte, varijante đubrenja sa rastućim količinama azota dale
su povećanje sadržaja ulja u zrnu soje što je i razumljivo imajući u vidu činjenicu da je
soja tipična proteinska biljka.
Sadržaj ulja u zrnu. Našim jednogodišnjim istraživanjima utvrđena je negativna
korelacija između sadržaja proteina i ulja u zrnu soje.
Tab. 4. Uticaj različitih količina azota i sorte na sadržaj ulja u zrnu soje (%)
The effect of different amount of nitrogen on seed oil content (%)
Varijanta đubrenja
(A)
Fertilization variant
(A)
Kontrola
Control
P60K60
Laura
Galeb
Lana
20,65
21,32
22,08
20,48
21,06
21,83
N30P60K60
20,31
20,54
21,81
N60P60K60
20,27
20,45
N90P60K60
Prosek
Average
Indeks
Index
20,05
Sorta (B)
Variety (B)
Prosek
Average
Indeks
Index
21,04
21,27
100,0
20,98
21,09
99,2
20,87
20,88
98,2
21,78
20,68
20,8
97,8
20,31
20,9
20,44
20,43
96,1
20,35
20,74
21,68
20,8
20,89
-
100,0
101,9
106,5
102,2
-
-
Vojvođanka
77
Prosečni sadržaj ulja u zrnu soje iznosio je 20,89%.
U svim varijantama đubrenja, u proseku za sorte, beleži se smanjenje sadržaja
ulja u zrnu soje u odnosu na kontrolu (bez đubrenja). Ovo smanjenje se kretalo u intervalu
od 0,8% (varijanta P60K60) do 3,9% (varijanta N90P60K60).
Najveći sadržaj ulja u zrnu soje zabeležen je, u proseku za varijante đubrenja, u
sorte Lana (21,68%), a najmanji u sorte Laura (20,35). Razlika iznosi 6,5%.Sadržaj ulja
u sorte Galeb i Vojvođanka bio je sličan (oko 20,8%).
Najniži sadržaj ulja, u svih ispitivanih sorata, zabeležen je u varijanti đubrenja sa
najvećom količinom azota (N90P60K60).
Zaključak
Na osnovu rezultata naših jednogodišnjih istraživanja i njihove analize, mogu se
izvesti sledeći preliminarni zaključci:
Prinos i kvalitet soje su u određenoj meri zavisili od meteoroloških uslova u
godini istraživanja;
Ispitivani faktori ispoljili su različit karakter i intenzitet delovanja na prinos zrna
soje, a sličan na sadržaj proteina u zrnu soje;
Prosečno ostvareni prinos zrna soje iznosio je 3.591 kg/ha.
Varijante đubrenja povećale su prinos zrna soje od 3,6% (varijanta đubrenja
P60K60) do 12,2%(varijanta N90P60K60);
Najveći prinos zrna soje ostvaren je u sorte Vojvođanka( 4.168 kg/ha), a najmanji
u sorte Laura ( 3.073 kg/ha);
Prosečno ostvareni sadržaj proteina u zrnu soje je iznosio 33,47%. Ispitivani
faktori su imali mali, ali ipak pozitivan uticaj na sadržaj proteina u zrnu soje;
Varijante đubrenja povećale su sadržaj ulja u zrnu soje od 0,4% (varijanta
đubrenja P60K60) do 4,0%(varijanta N90P60K60);
Najveći sadržaj proteina zabeležen je u sorte Laura (34,19%), a najmanji u sorte
Vojvođanka (32,84%);
Prosečni sadržaj ulja u zrnu soje iznosio je 20,89%;
Najveći sadržaj ulja u zrnu soje zabeležen je u sorte Lana (21,68%), a najmanji
u sorte Laura (20,35);
Utvrđena je negativna korelacija između sadržaja proteina i ulja u zrnu soje.
Literatura
1.
2.
3.
78
Evans, N.T.S., Ebert, N., Moorbly, J.A. (1963): A model for the translocation of
photosynthate in the soybean. Jour.Exp.Bot. 14:1-3.
Henderson, J.B., Kamprath, E.J. (1970): Nutrient and dry matter accumulation by
soybeans. N.C. Agric. Exp. Stn. Tech. Bull.
Jones, G.D., Lutz, J.A., Smith, T.J. (1977): Effects of phosphorus and potassium on
soybean nodules and seed yield. Agron. J. 69, 1003-1006.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
Jovanović, B., Nenadić, N., Vuković, Z., Gujaničić, T. (1999): Uticaj načina ishrane
azotom na prinos i kvalitet zrna soje. Zbornik radova 40. savetovanja “Proizvodnja i
prerada uljarica”, Palić, 40:217-222.
Molnar, I., Stevanović, M., Belić, B. (1983): Proučavanje uticaja preduseva i količine
azota na prinos ozime pšenice, kukuruza, šećerne repe, suncokreta i soje. Arhiv za
poljoprivredne nauke, 44, 156, 427-443.
Nedić, M., Zarić, D.i Videnović, Ž. (1996): Uticaj navodnjavanja i mineralne ishrane
na prinos i kvalitet soje. Zbornik radova VIII jugoslovenskog simpozijuma o krmnom
bilju sa međunarodnim učešćem, Novi Sad, 26: 355-369.
Nedić, M., Glamočlija, Đ., Vučković, S. (2001): Uticaj mineralne ishrane na
produktivnost soje i sadržaj proteina u semenu. Arhiv za poljoprivredne nauke, Vol.
62, No 220, 191-198 (vanr. sv.).
Nenadić, N., Nedić, M. (1978): Prinos soje na parapodzolu i černozemu u zavisnosti
od jačine đubrenja I inokulacije semena. Zbornik radova III jugoslovenskog
simpozijuma o krmnom bilju, Bled, str. 113-116.
Nenadić, N. i Nedić, M. (1983): Uticaj đubrenja mineralnim đubrivima na prinos
semena soje. Agrohemija, No 5-6, str. 215-223.
Nenadić, N., Živanović, Lj. Moravčević, Đ. (2001): Produktivnost soje zavisno od
ishrane azotom i uslova vlažnosti. Arhiv za poljoprivredne nauke, Vol. 62, No 220,
183-190 (vanr. sv.).
Nenadić, N., Živanović, Lj., Plazinić, V., Anđelović, S. (2002): Uticaj đubrenja
azotom i inokuluma na produktivnost soje. Zbornik naučnih radova Instituta PKB
“Agroekonomik”, Vol. 8, br. 1, 125-132.
Ohlrogge, A.J., Kamprath, E.J. (1968): Fertilizer use in soybeans. Soil Sci. Society
of America, Madison.
Sarić, M. (1975): Fiziologija biljaka (fiziologija mineralne ishrane). Naučna knjiga,
Beograd, 247-352.
Živanović, Lj., Nenadić, N. i Tomić, B. (2000): Uticaj načina ishrane azotom i vremena
setve na prinos soje. Zbornik naučnih radova Instituta PKB “Agroekonomik”, Vol.
8, br. 1, 128-130.
79
UDC: 631.416.1:631.559+575.22:633.34
THE EFFECT OF DIFFERENT AMOUNTS OF NITROGEN ON
SOYBEAN YIELD AND QUALITY OF SELECTEDVARIETIES
Lj. Kolarić, Đ. Glamočlija, Lj. Živanović, M. Srebrić, V. Perić *
Summary
The aim of the study was to analyze the effect of different amounts of nitrogen
on seeed yield and quality of selected varieties with different length of vegetation period,
specific corn characteristics and from different breeding Institutes.Trials were conducted
on tchernozem soil type on the experimental field in the Maize Research Institute in
Zemun Polje.
Based on the results obtained it can be concluded that all fertilization variants
increased the seed yield from 3.6% (P60K60 variant) to 12.2% (N90P60K60 variant).
Fertilization variants had lower positive effect by increasing the seed protein content and
was from 0.4% (P60K60 variant) to 4.0% (N90P60K60 variant).
Negative corelation between seed protein and oil content was determined.
Key words: nitrogen, seed yield, quality, genotype, soybean.
*
Ljubiša Kolarić, M.Sc., teaching assistant, Đorđe Glamočlija, Ph.D., full professor, Ljubiša
Živanović, M.Sc., assistant, Faculty of Agriculture, Belgrade-Zemun; Mirjana Srebrić, M.Sc.,Vesna Perić,
B.Sc., Maize Research Institute, Zemun Polje - Belgrade.
80
UDK: 633.15:632.51
Stručni rad
KOMPETITIVNI ODNOSI IZMEĐU KUKURUZA I KOROVA
E. Onć Jovanović, S.Marković, Z. Gavrilović *
Izvod: Korovi su stalni pratioci useva kukuruza. Potrebno je naglasiti, da je
u korovskoj zajednici useva kukuruza konstatovano preko 200 vrsta korovskih biljaka
(Šinžar i Stefanović, 1993). Dominiraju jednogodišnje (terofite) i višegodišnje širokolisne
vrste korova, pri čemu je kvalitativna zastupljenost geofita manja u odnosu na njihovu
kvantitativnu zastupljenost (Šinžar i Stefanović, 1993).
Prisustvo korova u usevu kukuruza utiče, kako na smanjenje prinosa, tako i na
stvaranje povoljnih uslova za razvoj bolesti, i štetočina. (Bulatović, 1976; Šinžar, 1988;
Stanković, 1987). Primarni cilj suzbijanja korova je poboljšanje prinosa smanjenjem
kompeticije korova. Korovi redukuju prinose zauzimanjem nadzemnog i podzemnog
prostora, zasenjivanjem i gušenjem gajenih biljaka, konkurišuci za vodu, svetlost,
hranljive materije (Konstantinović i Meseldžija, 2003). Konkurentski međuodnosi usevkorov su naročito izraženi u širokorednim usevima gde postoji dosta fizičkog prostora za
klijanje i nicanje korovskih biljaka.
Ključne reči: kompeticija, kukuruz, korov
Uvod
Na prostorima Srbije, naročito u reonima sa intenzivnom poljoprivrednom
proizvodnjom, konstatovana je izrazita frekventnost Abutilon theophrasti (Vrbničanin
i sar., 2004), kao i Datura stramonium (Stefanović i Stanojević, 1999). Zahvaljujući
velikoj sličnost prema faktorima spoljne sredine, kao i svom habitusu A. theophrasti
i D.stramonium su veoma jaki kompetitori usevu kukuruza (Oljača i sar., 2000, cit.
Benvenuti et al., 1994; Rašković, 2007).
Proučavanja kompeticijskih odnosa između A. theophrasti i D.stramonium i
useva kukuruza mogu poslužiti za predviđanje gubitaka u prinosu zbog njihovog prisustva
i određivanja optimalne strategije u borbi protiv korova. Takođe, značajno je određivanje
optimalne gustine A. theophrasti i D.stramonium koja neće usloviti smanjenje prinosa. U
tom smislu potrebno je sagledati uticaj pojedinačnih korovskih vrasta na usev kukuruza u
cilju racionalizacije kontrole korova.
*
Eleonora Onć Jovanović, dipl.ing., mr Slobodanka Marković, Zlata Gavrilović, dipl.ing., Institut
PKB Agroekonomik, Padinska Skela - Beograd.
81
Konkurencija za svetlost
U toku intenzivnog rasta biljaka, koji obuhvata period od formiranja prvih pravih
listova do početka cvetanja konkurentnost za svetlost je velika. Potrebno je istaći da
količina usvojene svetlosti u periodu intenzivnog rasta biljaka zavisi od razvijenosti lisne
površine, i to kako od oblika lista, tako i od gustine lista. Korovi svojim kompetitivnim
delovanjem za svetlost izazivaju značajno smanjenje lisne površine, visine, kao i mase
gajene biljke. To otržava proces akumulacije organske materije i u značajnom procentu
dovodi do smanjenja prinosa. U tom smislu konstatovana je izrazito umanjenje porasta,
odnosno vegetativna masa D. stramonium u uslovima velike zasenjenosti u usevu soje
(Weaver, 1986). Naime u takvim uslovimau zasenjenosti D. stramonium je apsorbovala
manje svetlosti, što se direkto odrazilo na produkciju organske materije, pri čemu je krajnji
rezultat smanjenje porasta. Osim toga, Šinžar i saradnici (1998), u istraživanju detektuju
smanjenu apsorpciju svetlosti od strane kukuruza u uslovima povećanja brojnosti D.
stramonium. Isti autor navodi da se krajnji rezultat konkurencije za svetlost izneđu
kukuruza i D. stramonium očitava u smanjenju lisne mase i površine lista kukuruza.
Pored razvijenosti lista, i visina biljaka ukazuje na stepen konkurencije gajene
biljke i korova za svetlost. Brojna su istraživanja koja registruju smanjenje visine
kukuruza u zavisnosti od broja D. stramonium. Na primer, 20 jedinki D. stramonium
po m2 u usevu kukuruza dovodi do smanjenja visine kukuruza za 10%, kao i prinosa za
30% (Šinžar i saradnici, 1998) Takođe, Oljača i sar. (2000), Nakova i sar. (2003), u svom
istraživanju kompetitivnih odnosa između kukuruza i D. stramonium, kao i kukuruza i X.
strumarium registruju maksimalan gubitak prinosa kukuruza (37%) pri najvećoj gustini
tatule, odnosno boce (10 biljaka po m,, odnosno 25 po m). Navedeni autori određuju
optimalnu gustinu D. stramonium koja neće usloviti značaj gubitak u prinosu u odnosu
na nivo od 5% prihvatljivog gubitka. Prema njihovim istraživanjima jedna biljka tatule po
m između redova kukuruza predstavlja prag tolerantnosti useva.
Konkurencija za vodu
Početkom razvoja listova, konkurentnost na vodu u vezi je sa dubinom, kao i sa
stepenom razvoja korenovog sistema useva ili korova. Poznato je da biljke sa korenom
na različitim dubinama koriste različite količine vode. Na primer, divlji zob (Avena
fatua) može da razvije korenov sistem do četiri metra dubine, dok pšenica ne dostiže ni
polovinu, a kukuruz najčešće razvija koren do 1m. U tom smislu jasno se mogu sagledati
štete koje ovaj korov može naneti usevima. Brzina kojom se korenov sistem prostire u
određenoj zapremini zemljišta, takođe, je jedan od značajnih faktora u konkurentnosti
za vodom. Tako, gajene biljke na početku razvoja imaju razvijeniji korenov sistem
od korova, ali ubrzo ih korovske vrste dostižu. Konkurentnost za vodu je uslovljena i
efikasnošću kojom pojedine vrste koriste raspoloživu vodu, tj. od njihovog koeficienta
transpiracije, što odražava količinu vode potrebne za određenu količinu suve materije.
U vegetaciji sa pravilnim rasporedom i dovoljnom količinom padavina, usevi su manje
82
ugroženi korovom, dok su u sušnim godinama vrste sa niskim koeficientom transpiracije
konkurentnije. Uopšte, ukoliko je obradivo zemljište oskudnije vodom, utoliko je veća
konkurentnost na azot kod korova, a posebno kod familije Poaceae, za razliku od gajene
biljke (Konstantinović, 2003).
Zaključak
Tatula, kao i boca kompetitivnim delovanjem izaziva smanjenje visine, mase
biljaka, kao i lisne površine kukuruza. Broj biljaka po m2 tatule i boce u usevu kukuruza
utiče na prinos kukuruza. Prag toletantnosti kukuruza je jedna biljka po m2.
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Konstantinović, B., Meselđžija, M. (2003): Uticaj suše na naknadno nicanje korova,
Biljni lekar br. 5., 470-473.
Nakova, R., Baeva, G., Nikolov, K. (2004): Competition between maize and Xanthium
strumarium (L), Pesticidi i fitomedicina 2004.,vol 19., br. 4, 257-263.
Oljača, S., Stanojević, M., Vrbničanin, S., Stefanović, L, Kovačević, D. (2000):
Kompetitivni odnosi između tatule (Datura stramonium L.), Acta Herbologica, vol.
9, br.2, 61-69.
Stefanović, L., Stanojević, M. (1999): Zastupljenost tatule (Datura stramonium L.) u
kukuruzu zavisno od primene mera gajenja, Biljni lekar, vol.3, 243-247.
Šimžar, B., Stefanović, L. (1993): Korovi kukuruza: Biologija i suzbijanje, Institut za
kukuruz Zemun Polje, Beograd-Zemun, 1-36.
Šinžar, B., Tešić, M., Živanović, M. (1998): Promene morfoloških osobina i prinosa
kukuruza u zavisnosti od veličine populacije tatule (Datura stramonium L.), IV
Jugoslovenski kongres o zaštiti bilja, Zbornik rezimea, Vrnjačka Banja, 103.
Vrbničanin, S., Janjić, V. (2004): Banka semena korovskih biljaka u zemljištu, V
Kongres o zaštiti bilja, Zlatibor (uvodni rad po pozivu), 258-259.
Weaver, S.E. (1986): Factors affecting treshold leaves and seed production of
jimsonweed (Datura stramonium L.) in soybean (Glycine max), Weed Tehnology,
vol. 26, 215-222.
83
UDC: 633.15:632.51
Professional paper
COMPETITION BETWEEN MAIZE AND WEEDS
E. Onć Jovanović, S.Marković, Z. Gavrilovć *
Summary
Weeds are permanent attendant of maize crop. In weed community of maize crop
detrmined over 200 weed plant. Dominant is annual (terofit) perennial broadleaf kind of
weed, whereby qualitative attendant geofit less than comparing with their quantitative
presence. (Šinžar i Stefanović,1993).
Attendance weeds in maize crop cause decrease yield,and creation auspicious
condition for develop deasise and pest. (Bulatović, 1976, Šinžar, 1988, Stanković 1987).
Primary cause of weed control is improving yield by decrease competition of weeds.
Weeds are reduction a yield by taking a underground and overground place, glaze and
asphyxiation crop plant, concurrence for water, lights and nutritious matters (Kostantinović
i Meseldžija 2008). Competition crop-weed are especially express in row crops where
there is a lot of space for germination weed plant.
Key words: kompetition, maize, weed.
*
Eleonora Onć Jovanović, B.Sc., Slobodanka Marković, M.Sc., Zlata Gavrilović, B.Sc., Institute
PKB Agroekonomik, Padinska Skela - Belgrade.
84
UDK: 595.786:574.3
MASOVNA POJAVA HELICOVERPA ARMIGERA
(HÜBNER, 1808) TOKOM 2008. GODINE I NJENO SUZBIJANJE
D. Vajgand, Z. Gavrilović, E. Onć Jovanović *
Izvod: Topli vremenski uslovi su tokom 2008. godine prouzrokovali masovnu
pojavu Helicovepra armigera u Srbiji. U poređenju sa predhodnim godinama ovo je
druga godina po masovnosti leptira ove vrste, a time i pojave šteta od gusenica na gajenim
biljkama. Kao osnova za uspešno suzbijanje ove sovice poslužilo je praćenje brojnosti
leptira na lokalitetima Sombor, Čelarevo i Padinska skela. Suzbijanje je vršeno kada je
brojnost jaja prešla prag štetnosti, ali je zbog produženog leta bilo neophodno ponavljati
tretmane. Za suzbijanje korišetni su piretroidi, hlorpirifos i indoksakarb. Svi korišteni
insekticidi su ispoljili dobru efikasnost.
Ključne reči: Helicoverpa, armigera, dinamika leta, Noctuidae
Uvod
Kada se prenamnoži, vrsta Helicoverpa armigera može da napravi velike štete
na gajenim biljkama. Od 1994. godine zabeleženo je osam godina sa velikom brojnošću
ove vrste. Najveća brojnost i štete su registrovane tokom 2003. godine (Slika 1.), kada je
na svetlosnoj klopci registrovano ukupno 10027 leptira.
Sl. 1. Brojnost leptira Helicoverpa armigera po godinama na svetlosnoj klopci u
Somboru
Number of butterfly Helicoverpa armigera by the years in light trap in Sombor
*
Mr Vajgand Dragan., Agroprotekt doo Sombor; Gavrilović Zlata, dipl. inž., Eleonora Onć Jovanović,
dipl. inž., Institut PKB Agroekonomik, Padinska Skela - Beograd.
85
Kao osnova za uspešno suzbijanje ove štetočine se nametnulo praćenje
brojnosti leptira, pravovremena upotreba insekticida u razmacima koje nameće biološka
efikasnost pojedinih insekticida u polju. Radi zaštite gajenih biljaka, prvenstveno useva
kukuruza šećerca, ali i paradajza, duvana, boranije, soje i paprike, tokom 2008. godine
je praćena brojnost leptira na lokalitetima Sombor, Čelarevo i Padinska skela. Suzbijanje
je preporučivano u više navrata jer je visoka brojnost leptira, a time i prisustvo jaja i
gusenica, trajalo skoro dva meseca.
Cilj rada je da se prikažu rezultati praćenja brojnosti leptira i rokovi suzbijanja
ove štetočine.
Praćenje leta leptira je vršeno na tri lokaliteta. U Somboru i Čelarevu je praćenje
obavljano pomoću svetlosne klopke tip RO Agrobečej. Ova klopka koristi živnu sijalicu
250W kao izvor svetlosti. Svetlosne klopke su radile od 10. aprila do 18. oktobra 2008.
godine. Leptiri su umrtvljeni dihlorvosom i svakodnevno su determinisani i brojani u
laboratoriji firme Agroprotekt. U Padinskoj Skeli je korištena feromonska klopka tip
VARL proizvođača Csalomon. Leptiri su pregledani periodično na svakih dva do pet
dana. Podaci iz 2008. godine su upoređeni sa podacima koje daju Vajgand i sar. (2008) i
Vajgand (2008) za područje Sombora.
Vizuelni pregledi na prisustvo jaja su obavljani na kukuruzu šećercu u okolini
Sombora i Padinske Skele. Kada je konstatovana brojnost jaja iznad praga štetnosti,
preporučivana je upotreba insekticida.
Meteorološki podaci
Prosečne vrednosti meteoroloških podataka za Sombor su date za period od
1948. do 2007. godine. Deo meteoroloških podataka smo dobili od Poljoprivrednog
fakulteta u Novom Sadu, na čemu im se ovom prilikom najsrdačnije zahvaljujemo.
Meteorološki podaci za Sombor su prikazani na Grafikonu 2.Na osnovu prikupljenih
podataka vidi se da su april, maj, jun, jul i avgust tokom 2008. godine bili topliji od
prosečnih vrednosti za Sombor. Prosečna temperatura za ove mesece je u proseku za
0,9OC veća. Najveće povećanje prosečnih temperatura je bilo tokom maja i juna za 1,7
i 1,8OC. Suma temperatura je samo tokom ova dva meseca bila veća za 106,7O nego u
prosečnoj godini. Septembar je imao za 1OC nižu prosečnu temperaturu u odnosu na
prosek. Ukupne mesečne količine padavina su tokom aprila i maja bile manje od proseka
i to tokom aprila 4,6 mm, a tokom maja za 43 mm. U junu i julu je registrovano više
padavina za 16,3 odnosno 22,2 mm. Avgust je imao na mesečnom nivou 10,4 mm više
padavina od proseka, ali ako se doda da je 52,3 mm palo tokom 24. avgusta može se
zaključiti da su biljke u avgustu imale nedostatak padavina. Tokom septembra je palo za
42,4mm padavina više u odnosu na višegodišnji prosek.
Meteorološki podaci za Padinsku Skelu iz 2008. godine su dobijeni pomoću
automatske meteorološke stanice tipa mikroMetos (Pessl Instruments) i upoređeni su sa
podacima koje daju Katić i sar. (1979.) za Pančevo, kao najbližu meteorološku stanicu. U
Padinskoj Skeli je tokom aprila, maja i juna registrovana prosečna temepratura za 0,7OC
viša od proseka, a tokom jula, avgusta i septembra na nivou proseka (Grafikon 3.).
86
Sl. 2. Meteorološki podaci za Sombor
Meteorological data for Sombor
Sl. 3. Meteorološki podaci za Padinsku Skelu
Meteorological data for Padinska Skela
87
Tokom perioda april - avgust je registrovano za 116 mm padavina manje nego
što su višegodišnje prosečne vrednosti! U septembru je palo za 25 mm padavina više u
odnosu na višegodišnji prosek.
Na lokalitetu Sombor, prvi leptir tokom 2008. godine je registrovan 21. maja.
Pojedinačni leptiri su registrovani do 16. juna (Grafikon 4.).
Sl. 4. Brojnost leptira na klopkama po pentadama
Number of butterfly in trap by quintet
Tokom ovog perioda je registrovano 22 primerka. Od 04. jula počinje masovnija
pojava leptira i leptiri su registrovani sve do 18. oktobra. U ovom periodu je brojnost imala
stalnu tendenciju porasta sve do 06. septembra, kada je za noć registrovano 165 leptira.
Nakon toga brojnost je opala u roku od nedelju dana nakon čega su opet registrovani
pojedinačni leptiri. Osim maksimuma leta, registrovano je više pikova u letu. Pikovi
u letu su registrovani: 09. jula (18 primeraka), 24. jula (43 primerka), 19. avgusta (61
primerak), 31. avgusta (101 primerak) i 18. septembra (13 primeraka). Ukupno je tokom
2008. godine registrovano 2212 leptira.
Na lokalitetu Čelarevo, prvi leptir tokom 2008. godine je registrovan 24. maja.
Nakon tog primerka nije registrovan ni jedan primerak sve do 06. juna. Od tada počinje
redovan ulov pojedinačnih primeraka leptira koji traje do 04. jula. U tom periodu je
registrovano 12 primeraka. Od 11. jula brojnost leptira počinje da raste i maksimalan broj
ulovljenih leptira je bio 05. septembra. Tada je za noć registrovano 89 leptira. Nakon toga
se brojnost u roku od devet dana smanjila i svela na pojedinačne primerke.
88
Osim maksimuma leta registrovano je i više pikova u letu: 21. jula (25 primeraka),
16. avgusta (46 primeraka), 29. avgusta (73 primerka za noć). Ukupno je registrovano
1762 leptira tokom cele godine.
Na lokalitetu Padinska Skela feromonska klopka je postavljena 05. avgusta.
Prvi primerci su registrovani već sledeći dan. Brojnost je sa malim padovima imala
tendenciju porasta sve do 05. septembra, kada je registrovano 311 primeraka za noć.
Osim maksimuma leta, registrovano je i nekoliko pikova u letu i to 15. avgusta (121
primerak), 21. avgusta (155 primeraka) i 28. avgusta (204 primerka). Nakon maksimuma
leta brojnost je opala brzo kao i na svetlosnim klopkama. Ukupno je na feromonsku
klopku registrovano 3920 primeraka.
Obzirom da je Helicoverpa armigera selica iz Mediterana, ovako masovna
pojava može se dovesti u vezu sa povišenim temperaturama tokom perioda od aprila do
avgusta. Tokom avgusta su visoke temeprature bile praćene sušom, pa je većina gajenih
biljaka počela da prinudno sazreva. Tada su leptir počeli masovnije da polažu jaja na
gajene biljke u navodnjavanju. Najinteresantniji je bio paradajz, a zatim kukuruz šećerac,
paparika, duvan, boranija, soja, kupus, salata, jabuke, šljive.
Nakon registrovanja povećanja brojnosti leptira tokom jula, se pristupilo
vizuelnom pregledu gajenih biljaka. Masovnije piljenje larvi je predviđeno za period od
12. do 20. jula. U Somboru je u to vreme postrni kukuruz šećerac bio zavisno od roka
setve u fazi 5 do 9 listova. Na svakoj biljci kukuruza je pregledima konstatovano jedno do
četiri jajeta ove štetočine. Pošto je berba bila daleko za subijanje je upotrebljen hlorpirifos
(Pyrinex 48EC). Suzbijanje je obavljeno 12. jula i 13. avgusta. Najveći deo populacije
sovice se nalazio u stadijumu gusenice. Brojnost leptira a time i jaja u polju je stalno
povećavana pa je naredni tretman obavljen alfacipermetrinom (preparat Fastac 10SC).
Suzbijanje je obavljeno 22. i 28. avgusta. Najveći deo populacije je opet bio u stadijumu
tek ispiljenih gusenica. Pošto se brojnost jaja na kukuruzu šećercu nije smanjivala,
neposredno pred berbu je upotrebljen indoksakarb (preparat Avaunt 15SC). Tretman je
obavljen 05. septembra. Veći deo populacije je bio u fazi jaja pred piljenje, a manji u fazi
tek ispiljenih gusenica.
Ovakav raspored tretmana je omogućio da kukuruz berbu dočeka bez značajnijih
oštećenja. Oštećenja koja su bila prisutna su se odnosila uglavnom na nekoliko vršnih
zrna, što u tehnološkom smislu nije predstavljalo problem, jer se taj deo odbacuje prilikom
odsecanja zrna sa kočanke pre zamrzavanja.
Olakšavajuća okolnost prilikom suzbijanja je bila činjenica da je usev skoro
stalno navodnjavan. Zahvaljujući visokoj vlazi u usevu, gusenice su se dugo zadržavale
na svili bez brzog ubušivanja ka zrnu. To je omogućilo da se vreme između pojedinih
tretmana poveća, a sam broj tretmana smanji.
U Padinskoj Skeli u usevu boranije na površini od 20 ha, koji je navodnjavan
veštačkom kišom bilo je 5 tretmana. Prvi i drugi tretman izveden je 25.08.2008. i
28.08.2008. bifentrinom (preparat Talstar 10EC). Treći tretman obavljen je 04.09.2008.
alfa-cipermetrinom (preparat Fastak 10SC) u dozi od 0.1 L/ha, četvrti 08.09.2008. izveden
je lambda-cihalotrinom (preparat Vantex 60SC), i peti tretman obavljen je bifentrinom.
I pored ovako frekventnih tretmana došlo je do ubušivanja gusenica u mahune borenije.
Na nekim delovima parcele sa starijom boranijom bilo je i do 10 % oštećenja na
mahunama.
89
Zaključak
Brojnost Helicoverpa armigera je tokom 2008. godine, praćena u Somboru,
Čelarevu i Padinskoj Skeli pomoću svetlosnih i feromonskih klopki. Konstatovana je
masovna pojava u periodu od sredine jula do sredine septembra. Visoka brojnost leptira
je prouzrokovala masovnu pojavu leptira na gajenim biljkama. Suzbijanje je moralo biti
obavljeno u više navrata, a visoku efikasnost su pokazali preparati na bazi hlorpirifosa,
alfacipermetrina, bifentrina lambda-cihalotrina i indoksakarba. I pored visoke efikasnosti
došlo je do šteta na usevu boranije.
Literatura
1.
2.
3.
90
Katić, P., Đukanović, D., Đaković, P. (1979): Klima SAP Vojvodine. Poljoprivredni
fakultet u Novom Sadu - OOUR Institut za ratarstvo i povrtarstvo. Novi Sad.
Vajgand, D., Radin Živica, Forgić Gordana, Tošev Milka (2008): Dinamika leta
ekonomski važnih vrsta leptira na području Sombora 2005. i 2006. godine. Biljni
lekar XXXVI (1): 18-29. Novi Sad.
Vajgand, D. (2008): Dinamika leta ekonomski važnih vrsta leptira na području
Sombora tokom 2007. i prognoza za 2008. godinu. Biljni lekar XXXVI (2): 121131. Novi Sad.
UDC: 595.786:574.3
MASS APPEARING HELICOVERPA ARMIGERA (HÜBNER, 1808)
DURING 2008 YEAR AND PEST CONTROL
D.Vajgand, Z. Gavrilović, E. Onć Jovanović *
Summary
Hot climate conditions during 2008. year caused mass appearing Helicoverpa
armigera in Serbia. Comparing with previously years, this is the second year by mass
number butterflies of this kind, and therefore, by the damage from caterpillar on crop
plant. As basic for successfull pest control, is used tracking number of butterfly on sites
Sombor, Celarevo i Padinska Skela. Pest control was operated when number of eggs
overlapped step of harmfulness, but becouse of extended flight, it was necessarily to
repeat tretman. For pest control, are used pyrethroids, chlorpirifos and indoxacarb. All
used insecticide manifested well effectiveness.
Key words: Helicoverpa, armigera, dinamic of flight, Noctui
*
Vajgand Dragan, M.Sc., Agroprotect doo, Sombor; Gavrilović Zlata, B.Sc., Eleonora Onć
Jovanović, B.Sc., Institute PKB Agroeconomic, Padinska Skela - Belgrade.
91
92
UDK: 635.34:632.4
Pregledni rad
PLASMODIOPHORA BRASSICAE WOR.- OGRANIČAVAJĆI FAKTOR
PROIZVODNJE KUPUSA U NEKIM LOKALITETIMA U LESKOVCU
D. Todorović, G. Jovanović, S. Perić *
Izvod: Kupus je vrlo važna povrtarska kultura, gaji se na velikim površinama
ostvarujući visoke prinose i relativno dobar dohodak. Međutim, kao i ostale intenzivne
kulture ugrožen je od velikog broja parazita i štetočina među kojima najzačajnije mesto
zauzima Plasmodiophora brassicae Wor. prouzrokovač kile kupusa. Od njene prve pojave
1980. god. do danas se vrlo brzo raširila i postala limitirajući faktor proizvodnje kupusa.
Dugogodišnjim praćenjem i proučavanjem došlo se do značajnijih saznanja, koja ćemo
predstaviti ovim radom.
Ključne reči: kupus, Plasmodiophora brassicae Wor., zaštita.
Uvod
U Leskovcu, koje važi za tradicionalno povrtarsko područje, kupus se gaji na oko
1.700-2.000 ha godišnje i nalazi se na drugom mestu iza paprike. Gaji se kao rani-prolećni
i pozni ili jesenji. Gaji se na celom području leskovačke kotline, ali je gro površina za tzv.
robnu proizvodnju, u dolini reka: Velika Morava, Vlasina, Jablanica, Veternica i Pusta
reka –leskovačko petorečje’. Na ovom području preovlađuju lakša zemljišta, najčešće
aluvijalna, ali ima i drugih tipova kao što su livadska zemljišta, smonice i dr. Karakteristika
svih zemljišta koja su pod kupusom i koja su kontrolisana jesu da su siromašna u fosforu,
relativno dobro obezbeđena kalijumom, ali su sva bila kisela, sa pH vrednostima 4,5-5,5.
Značajno je i to da je ovde posed mali, da ima vrlo malo pogodnog zemljišta za povrće i
da se kupus godinama sadi svake druge godine na istim površinama. Kupus je kalcifilna
biljka koja doprinosi zakišeljavanju zemljišta, pa je pored ostalih činioca i ovo bio razlog
pojave i brzog širenja Plasmodiophora brassicae Wor.
Od determinacije parazita koju je izvršio Woronin (1885) veliki broj naučnika u
svetu se bavio proučavanjem biologije gljive, načinom širenja i sprečavanju i suzbijanju,
otpornosti i dr. Pominjemo nekolliko najznačajnijih radova.
Künkel (1918) je konstatovao da biljke mogu biti inficirane tokom cele vegetacije,
a osnovni simptom su guke i to vretenaste. Simptome su opisivali Butler (1949) i Walker
(1952), koji su utvrdili da guke razlikuju u zavisnosti od spoljašnje sredine. Problemom
osetljivosti bavili su se Williams i Walker (1963) i Kvasnikov (1972). Prve podatke o
pojavi Plasmodiophora brassicae Wor. kod nas dao je Radosavljević (1924) i to u štipskoj
oblasti, zatim su Grujčić i Tomašević (1956) konstatovali oboljenje u Raškoj, Spasić
(1961) u Timočkoj krajini, a Perišić i Todorović (1983) u Leskovcu.
*
Dr Dragan Todorović, Jugo-Hem Leskovac; mr Gordana Jovanović, Zavod za poljoprivredu Leskovac; dr Sanja Perić, Viša poljoprivredna škola, Prokuplje.
93
Osnovno je da se prati stanje kupusa na celom području i to više godina U
poslednje tri godine sprovedene su neke mere zaštite, koje bi, po literaturnim podacima
trebalo da daju povoljne rezultate. Materijal je prikupljan sa čitavog podučja od više
lokacija.Ogledi sa plodoredom postavljeni su u selima Stajkovce i Badince.Njival je
nabavljen preko Zavoda za poljoprivredu Leskovac kao i bazamid. Njival i bazamid
primenjeni su u selu Nomanica.
Rezultati proučavanja
a) Rasprostranjenost parazita
Od pojave prvih simptoma u selu Badincu 1980. parazit se vrlo brzo širio i u
naredne dve godine konstatovan je u dva lokaliteta, posle 5 godina u 27 lokaliteta, a sad
se simptomi mogu naći na širem području reona Leskovca, praktično svuda gde se gaji
kupus. Najintenzivniji je u područjima gde se kupus gaji najduže i na većim površinama.
Problem je u tome što su na tim mestima skoro sva zemljišta inficirana, što se oboljenje
javlja rano, još na rasadu u lejama i što jedan deo proizvođača kupuje rasad na pijacama.
Pored toga brzo širenje uslovljeno je većom upotrebom mehanizacije i intenzivnijom
obradom zemljišta, visokim podzemnim vodama itd.
b). Simptomi
Prvi vidljivi simptom obolelih biljaka se vidi na nadzemnom delu u toku toplijih
delova dana, nakon dvadesetak dana posle sadnje kupusa. Inficirane biljke gube turgor i
intenzivno zelenu boju, lišće omekša i klone. Deo takvih biljaka se posle navodnjavanja
ili kiše privremeno oporavlja, ali se kasnije sve rano-inficirane biljke osuše. Uzrok tome
je naseljavanje korenovog sistema gljivom P. brassicae. Dezorganizacija sprovodnih
tkiva i blokiranje dovoda vode i hranljivih materija u nadzemni deo biljke.
Osnovni simptomi su guke koje su u našim uslovima bile vrlo različite, praktično,
neke se nisu mogle ni definisati sa nekim posebnim oblikom, znači od neke bezlične
mase do okruglastih, vretenastih, kruškolikih, bubrežastih, kraći, dužih itd. Raznovrsnost
i bogatstvo materijala prikazujemo na nekoliko fotografija. Još treba napomenuti da se
simtomi od prirodne i veštačke infekcije na mladim biljkama slabo razlikuju.
c) Uticaj parazita na smanjenje prinosa
Kupus se, kao i ostale poljoprivredne kulture, gaji i radi prinosa i kvaliteta roda.
Na lokalitetima gde je intenzitet jak dolazi do smanjenja prinosa, od 30-100%, što zavisi
od više činioca, sorti i procentu oštećenja. Može se reći, kada je sortiment u pitanju,
da je kod poznog kupusa najzastupljenija domaća populacija (’’domaći kupus’’), a kod
ranog kupusa sortiment je izmenjen tako da više nema naših sorata. Gaje se, uglavnom,
holandski hibridi (Parel, Tukana, Benson). Najveće smanjenje prinosa zapaženo je kod
domaćeg kupusa, a najmanje kod holandskog crvenog.
94
d) Mere za sprečavanje i suzbijanje
Pre svega treba napomenuti da je gljiva obligatna, a zatim da je parazit zemljišni
i da se, uglavnom, tu i održava sa velikim mogućnostima za širenje. Uzimajući u obzir ove
okolnosti proveravane su sledeće mere: plodored, redukovano navodnjavanje, primena
krečnih đubriva, primena nekih pesticida.
Plodored: Prema nekim literaturnim podacima ova bi mera trebala da bude
najznačajnija (često se pominje kao jedina). U našim uslovima nije dala rezultate jer su se
simptomi oboljenja javili na usevima koji su na istu parcelu došli posle 5, 10 i 13 godina.
Napad je bio manji, kretao se 15-23%, ali je ipak bio prisutan. Osnovni razlog tome što
je naš posed izuzetno mali, pa je kod susednih parcela za to vreme bio posađen kupus.
Pored toga parazit se nalazi na divljoj flori, a tu su i ostali faktori. Znači, u našim uslovima
plodored se ne može preporučiti kao efikasna mera.
Redukovano navodnjavanje se sastojalo u tome što je, umesto klasičnog
zalivanja kupusa sa oko 40-60 l/m2 biljkama posle rasađivanja i kasnije dodavano po
malo vode samo radi održavanja biljaka, oko 10-15 l/m2. Napad je bio slabiji za 15-19%
u odnosu na kontrolu, ali su i prinosi bili vrlo mali.
Primena krečnih đubriva - U ranijim eksperimentima od krečnih đubriva
primenjivani su Tomas fosfat i Kamal u poslednjih nekoliko godina koristi se Njival.
U sadašnjim eksperimentima imali smo određenu vrstu pogodnosti što je pre primene
đubriva uzorkovano zemljište, izvršena laboratorijska analiza i na bazi pH vrednosti
odredjivana količina Njivala. Tako su nam se količine kretale od 2 do 7 tona po hektaru.
Đubrivo je primenjivano godinu dana pre sadnje kupusa. U ogledima sa ovim krečnim
djubrivom rezultati su bili dobri jer je u odnosu na kontrolu manje zaraženih biljaka bilo
od 30-50%. Sa neposrednom primenom pre rasađivanja kupusa nije bilo efekata.
Bazamid je primenjivan u dozi od 50 gr/m2 daje relativno dobre rezultate ova
mera može poslužiti samo na malim površinama. Za širu praksu je veoma skupa.
Zaključak
Plasmodiophora brassicae Wor. Prouzrokovač kile kupusa prisutna je na
području Leskovca od 1980. god, vrlo brzo se širi, zahvatila je veliki deo teritorije, a
najteža situacija na područjima gde se kupus gaji najduže i na najvećim površinama. Na
tim lokalitetima kupus se sve manje gaji i već se zamenjuje drugim kulturama
Osnovni simptom su tumoralne tvorevine-guke koje su, u našim uslovima, bile
različite po obliku i veličini.
Mere za sprečavanje i suzbijanje ovog parazita se vrlo malo koriste ili se uopšte
ne koriste.
Direktnih mera borbe nema. Od indireknih mera najbolji rezultati postignuti su
sa krečnim đubrivom i to sa največom dozom-Basamid je dao relativno dobre rezultate,
ali je ova mera neprihvatljiva za široku praksu. Redukovano navodnjavanje se može
pomenuti samo kao eksperimentalna mera, s obzirom na to da bez punog navodnjavanja
nema prinosa kupusa.
95
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
96
Balaž, F. (2001): Mikoze kupusnjača, Biljni lekar XXIX/2001, Novi Sad, 548-555.
Josifović, M. (1964): Poljoprivredna fitopatologija, Beograd.
Künkel, L.O. (1918): Tissue invasion by Plasmodiophora brassicae, Jurnal of
Agricultural Research, Vol XIV, N°12, 543-572.
Kvasnikov, B.V. (1972): Kilousojčivost sortov i vidov krestocvetnih kultur, Zaštita
rastenija br. 9,72.
Perišić, D., Todorović, D. (1983): Četvrt veka prisustva i širenja kile kupusa
Plasmodiophora brassicae Wor. Uokolini Leskovca, Biljni lekar 5/2007.
Todorović, D. (2007): Proučavanje Plasmodiophora brassicae Wor. parazita kupusa
u Južnomoravskoj regiji, Neum, Zbornik radova, Sveska 5, 399-402.
Woronin, M.S. (1934): Plasmodiophora brassicae, The cause of cabbage hernia,
Phytopatological classics, Number 4.
UDC: 635.34:632.4
Review paper
PLASMODIOPHORA BRASSICAE WOR.- OGRANIČAVAJĆI FAKTOR
PROIZVODNJE KUPUSAU NEKIM LOKALITETIMA U LESKOVCU
D. Todorović, G. Jovanović, S. Perić *
Summary
Cabbage has been one of the most common cultures for a longer period of time
on certain locations in region of Leskovac. Due to smaller estates in the area and the
constant growt of cabbage on the same soil, Plasmodiophora brassicae Wor. among other
parasites, hes become commonly preset since the last century. This has on some farms
made cultivating cabbage almost impossible.
Kay words: cabbage, Plasmodiophora brassicae Wor., protection.
*
Dragan Todorović, Ph.D., Jugo-Hem Leskovac; Gordana Jovanović, M.Sc., Institute of Agriculture
Leskovac; Sanja Perić,Ph.D., Higher Agriculure schoole, Prokuplje.
97
98
UDK: 633.491:631.531.2+551.4.06
UTICAJ AGROEKOLOŠKIH USLOVA PROIZVODNJE I
PREDTRETMANA NA ŽIVOTNU SPOSOBNOST SEMENSKIH
KRTOLA KROMPIRA SORTE DESIREE
D. Poštić, R. Sabovljević, J. Ikanović, M. Davidović, Đ. Goranović *
Izvod: Izvršena istraživanja predstavljaju prilog proučavanja uticaja kontrolisanih
i nekontrolisanih faktora na životnu sposobnost semenskih krtola krompira. Takođe, i u
pogledu metodologije utvrđivanja, merenja i ocenjivanja pokazatelja životne sposobnosti
semenskih krtola krompira (osobina).
Israživanja su vršena na semenskim krtolama sorte Desiree. Obuhvaćen je
semenski materijal dve generacije: original i I sortna reprodukcija. Eksperimentalna
proizvodnja semenskog materijala izvršena je tokom dve godine-vegetaciona perioda
(2000. i 2001) na tri lokacije (Kotraža, Sjenica i Golija). Čuvanje semenskih krtola u
hladnim uslovima trajalo je oko 100 dana. Zatim je semenski materijal izlagan termičkoj
indukciji nakon čega su uklonjene apikalne klice sa krtola. Posle toga semenske krtole su
izložene tamnoj i svetloj fazi ispitivanja uz odgovarajuće temperaturne režime.
Na materijalu (semenskin krtolama) utvrđivane su i merene sledeće osobine:
broj klica po krtoli, debljina klica po krtoli, dužina klica po krtoli i broj listova po krtoli.
Osobine semenskih krtola ispitivane su od sedmog dana posle početka tamne faze.
Osobine broj klica, debljina debljina i dužina klica ispitivane su 7 i 14 dana (u tamnoj
fazi) i 21, 28 i 35 dana (u svetloj fazi). Broj listova ispitivan je 21, 28 i 35 dana (u svetloj
fazi. Semenski materijal je predhodno kontrolisan na zdravstveno stanje.
Eksperimentalni podaci obrađeni su trofaktorijalnom analizom varijanse (faktori:
kategorija semena, lokacija proizvodnje i godina vegetcioni period) posebno za svaku
kategoriju i termin utvrđivanja osobina. Između kategorija ispoljene su jasne razlike u
pogledu vrednosti osobina semenskih krtola kao i različita statistička značajnost faktora
i interakcija za broj klica, debljinu klica i dužinu klica. Za osobinu broj listova po krtoli
nemaju statističku značajnost ni jedan faktor ili interakcije kod obe kategorije u sva tri
termina.
Rezultati su primenjivi u semenarstvu krompira sorte Desiree.
Ključne reči: krompir, semenske krtole, kategorija semena, lokacija proizvodnje,
osobine krtola.
*
Mr Dobrivoj Poštić, Institut za zaštiut bilja i životnu sredinu, Beograd; dr Radovan Sabovljević;
mr Jela Ikanović, Poljoprivredni fakultet, Beograd; Marija Davidović, dipl. inž., Institut za primenu nauke u
poljoprivredi, Beograd; mr Đorđe Goranović, Jugoinspekt, Beograd.
99
Uvod
Krompir (Solanum tuberosum L.) spada u red najintenzivnijih ratarskih kultura i
predstavlja jedan od najznačajnijih poljprivredno-prehrambenih proizvoda. Zahvaljujući
visokom genetskom potencijalu rodnosti, agroekološkoj adaptivnosti, visokoj nutritivnoj
vrednosti krtola, tehnološkim rešenjima u industrijskoj preradi, širokom interesovanju
proizvođača i potrošača – krompir je danas jedna od najkonjukturnijih i najprofitabilnijih
ratarskih kultura. Veliki ekonomski značaj krompira i preko 86.000 ha površina na kojima
se gaji u našoj zemlji sa prosečnim prinosom (u periodu 2003-2007) koji se kreće na
nivou 10,04 t/ha‫־‬¹ (Statistički godišnjak Srbije, 2007) i značajno zaostaje za prinosima
krompira u Evropi i svetu (FAO, 2007). Osnovni razlozi niskih prinosa su: nedovoljne
količine pravog kvalitetnog semena, neadekvatna primena agrotehnike (posebno
nedovoljno navodnjavanje), kolebanje meteoroloških faktora, usitnjenost parcela, nivo
znanja proizvođača i dr. Krompir obrazuje seme ali se u praksi uglavnom razmnožava
vegetativnim putem, krtolama a generativno samo u selekciji radi dobijanja novih sorata.
Semenske krtole krompira po svom poreklu pripadaju odgovarajućim kategorijama
semenskog materijala (osnovno seme; reprodukcije). Prilikom umnožavanja semenske
krtole neke svoje osobine zadržavaju u potpunosti, neke osobine se menjaju, a neke se
gube. Sortna identičnost osobina treba da se zadrži u potpunosti (postiže se kontrolisanom
proizvodnjom semenskih krtola). Osobine koje se menjaju ili gube su tolerancija na bolesti
i stepen zaraženosti bolestima. Takođe fiziološka zrelost semenskih krtola je osobina
koja je pod uticajem mnogih faktora (uslovi gajenja, čuvanja) i koja je u zavisnosti od
njih podložna velikim promenama i ispoljavanjima. Fiziološka zrelost semenskih krtola
ispoljava se kao životna sposobnost (osobina semenskih krtola da posle perioda čuvanja
obrazuje nove vegetativne izdanke i nove biljke). Životna sposobnost semenskih krtola je
širi pojam od fiziološke zrelosti. Životna sposobnost semenskih krtola krompira obuhvata
i sve genotipske odrednice osobina, direktan uticaj agroekoloških uslova, uslova čuvanja
i sve interakcije uslova proizvodnje, uslova čuvanja i genotipskih odrednica.
Stepen razvoja klica iz matične krtole zavisi od temperature zemljišta. Na
temperaturama 0-2ºC nema vidljivog razvoj klica (Firman et al, 1992). Klijanje krtola
počinje na temperaturi 3-5ºC, ali je porast neznatan. Veoma mali porast klica dešava se na
temperaturi 6ºC, malo brži na 9ºC a maksimalan oko 18ºC (Barkley, 2005). Temperature
16-19ºC su optimalne za inicijaciju krtola (Barkley, 2005), kao i za intenzivan rast krtola
u fazi butonizacije i početka cvetanja (Pisarev, 1985; Vender, et al., 1989). U toku rasta i
razvića krompir prolazi kroz pet feno-faza i 12 etapa organogeneze.
Razvoj useva krompira je u direktnoj vezi sa osobinama krtola (Rex, 1990).
Danas ne postoje opšte prihvaćene i standardizovane metode za pravovremeno
ocenjivanje ukupne životne sposobnosti semenskih krtola krompira. Izvršena istraživanja
su eksperimentalni pokušaj da se definišu takvi metodi.
Osobine semenske krtole su: fiziološka starost, stepen razvoja klica, masa krtole i
zdravstveno stanje. Fiziološki starije krtole obrazuju više klica po okcu, veliki broj glavnih
stabala, više krtola u kućici (po biljci) i niži prinos (Sturz et al., 2000). Fiziološki zrelost
semenskih krtola utiče na ponašanje semenskog materijala pri klijanju i deluje na klijanje
svakog okca, broj obrazovanih klica po okcu i na njihovu jačinu (vigor) (Sturz et al., 2000;
Brown and Blake., 2001). Povećanjem fiziološke starosti raste broj obrazovanih klica po
100
matičnoj krtoli ali se smanjuju debljina i dužina klica (Poštić., 2006). Stepen razvoja klica
u vreme sadnje može imati dubok uticaj na brzinu i uniformnosti pojavljivanja stabala i
prinos (McKeown, 1990a; 1990b; 1994). Izduživanje klica se karakteriše kao spora faza
a posle nje sledi faza brzog ujednačenog porasta. Sporo proticanje faze izduživanja stabla
varira u širokom opsegu zavisno od osobina semena kao što su: dužina klica, starost
semena i toplota posle hladnog čuvanja (Firman et al., 1992). Masa krtole utiče na životnu
sposobnost (vigour) i određuje veličinu i krajni prinos biljke (Rykbost and Locke, 1999).
Masa odnosno veličina krtole je važna osobina i merljiva komponenta kvaliteta semena.
Značaj veličine krtole kao bitnog faktora kvaliteta semena ogleda se preko broja klica i
vigora, međutim, ograničena je i povezana sa fiziološkom starošću krtole.
Kao material u izvršenim istraživanjima poslužile su semenske krtole sorte
Desiree u dve kategorije original (Or) i I sortna reprodukcija (I sr). Spada u grupu
odomaćenih sorata krompira koje se uzgajaju kod nas, nikada nije zvanično ispitivana i
registrovana na sortnoj listi (Milošević, 2000). Danas zauzima 58 % od ukupno zasađenih
površina pod krompirom u našoj zemlji (Poštić i sar., 2007). Desirre je srednje kasna
sorta, stasava za 125 dana. Odlikuje je visoka stabilnost, naročito u manje intenzivnim
uslovima gajenja. Prinosi su standardni, ali sa relativno niskim učesćem tržišnih krtola.
Otpornost na bolesti i sušu je relativno visoka, pa uz solidan kvalitet Desiree jos uvek
predstavlja nezamenljivu sortu krompira za naše uslove i nivo proizvodnje. Međutim,
zadnjih godina ova sorta beleži pad pod ukupno zasađenim površinama krompira, što se
objašnjava uvođjenjem novih i prinosnijih sorti. Formira veći broj jakih i dugih stabljika
i prosečno oko dvanaest krtola po biljci. Semenske krtole sorte Desiree kategorije elita
uvožene su iz Holandije, za proizvodnju kategorije original.
U izvršenim istraživanjima primenjivane su sledeće grupe metoda:
•
•
•
•
•
•
proizvodni poljski ogledi (eksperimentalna proizvodnja semenskih useva)
metodi uzorka
ocenjivanje zdravstvenog stanja semenskih krtola
eksperimentalno čuvanja semenskih krtola u kontrolisanim uslovima
laboratorijsko ispitivanje i ocenjivanje osobina semenskih krtola
statistička obrada i ocena eksperimentalnih podataka
Proizvodni poljski ogledi (uporedna eksperimentalna proizvodnja semenskih
useva obe kategorije semena krompira) izvođene su tokom dva vegetaciona perioda
(2000. 2001. godine). Poljski ogledi su izvedeni na tri lokacije: Kotrža-Jelica (700 m nv.),
Sjenica–Pešter (1300 m nv) i Golija (1600 m nv). Ove tri lokacije razlikuju se u pogledu
nadmorske visine, tipa i osobina zemljišta, temperatura vazduha i količina padavina u
periodu april-septembar. Agroekološki uslovi na sve tri lokacije bili su pouzdano različiti
tokomtrajanja istraživanja. Semenski usevi bili su kontrolisani na sortnu identičnost i
čistoću i zdravstveno stanje. U semenskom materijalu nije bilo prisustva fitopatogenih
gljiva i bakterija. Prisustvo virusa PYV i PLRV bilo je u dozvoljenim granicama za svaku
kategoriju semenskih krtola.
101
Uzorci iz eksperimentalnog proizvedenog semenskog materijala obuhvatili su:
uzorke za ispitivanje zdravstvenog stanja i uzorke za dalji eksperimentalni rad (čuvanje
u kontrolisanim uslovima i ispitivanje životne sposobnosti semenskih krtola). Semenske
krtole u svim uzorcima bile su frakciji veličine 35-55mm (standardna veličina za semenske
krtole krompira). Za dalji eksperimentalni tretman uzimano je po 100 semenskih krtola iz
svake kategorije semena na svakoj lokaciji u svakoj godini (sa deset mesta u semenskom
usevu po deset tipičnih krtola).
Ispitivanje i ocenjivanje zdravstvenog stanja semenskih krtola izvršeno je
primenom standardnih metoda: vizuelnog metoda, metoda “indeksacije”, metoda
diferencijalne (indikator) biljke i Elisa-test metoda.
Eksperimentalno čuvanje obuhvatalo je sve uzorke semenskih krtola. Čuvanje
semenskih krtola vršeno je u fitotronu u potpuno kontrolisanim uslovima toplote
(temperatura), relativne vlažnosti vazduha i svetlosti. Čuvanje semenskih krtola u
fitotronu trajalo je oko 100 dana posle vađenja i formiranja uzoraka materijala. Uzorci su
čuvani u mraku, RH 95% i temperatura vazduha 2-4˚C. Posle perioda čuvanja pristupilo
se primeni tretmana i laboratorijskom utvrđivanju pokazatelja životne sposobnosti
semenskih krtola krompira.
Laboratorijska ispitivanja i ocenjivanje osobina semenskih krtola (pokazatelja
životne sposobnosti) vršeno je u fitotronu i sastojalo se iz tri faze: termičke indukcije
(ili predtretmana), tamne i svetle faze. Termičkoj indukciji bio je podvrgnut sav
eksperimentalni materijal. Termička indukcija trajal je 7-10 dana od početne temperature
t0=10-12˚C do završne t1=18-20˚C pri svakodnevnom povećanju temperature za 1-2˚C.
Termička indukcija vršena je pri RH=90-95% u mraku. Zatim su sa semenskih krtola
uklonjene apikalne klice. Tamna faza trajala je 14 dana, pri t=18-20˚C i RH=90-95%.
U ovoj fazi utvrđivanja i merenja pokazatelja životne sposobnosti semenskih krtola
vršena su 7 i 14 dana od početka tretmana. Svetla faza trajala je 21 dan, pri t=10-12˚C,
RH=75-80%, pri neonskom osvetljenju u trajanju 9 časova u toku 24 časa. U ovoj fazi
utvrđivanja i merenja ispoljavanja pokazatelja životne sposobnosti semenskih krtola
krompira vršena su svakih sedam dana (tri tretmana: 21, 28 i 35 dana od početka tamne
faze). U laboratorijskim uslovima utvrđivani su sledeći pokazatelji životne sposobnosti
(osobine) semenskih krtola krompira: broj klica po krtoli (u svih pet termina); debljina
svake klice po krtoli (u svih pet termina); dužina svake klice po krtoli (u svih pet termina);
broj listova po klicama po krtoli (21, 28 i 35 dana). U svakom terminu merenja su vršena
na deset krtola.
Statistička obrada eksperimentalnih podataka urađena je trofaktorijalnom
analizom varijanse: A - kategorija semenskih krtola (I sortna reprodukcija i original); B
- lokacija proizvodnje ( Kotraža, Sjenica, Golija); C - vegetacioni period (2000. i 2001.
godina). Statistička obrada eksperimentalnih podataka urađena je za svaki termin posebno
(7, 14, 21, 28 i 35 dana) u okviru svake kategorije posebno. Statistička obrada izvršena je
primenom odgovarajućih računarskih programa.
102
Rezultat i diskusija
Rezultati istraživanja prikazani su u tabelama 1-4. U svakoj tabeli date su
srednje vrednosti osobina semenskih krtola (pokazatelja životne sposobnosti) po
terminima-danima merenja za obe kategorije semenskih krtola, sve tri lokacije i obe
godine istraživanja. Iz trofaktorijalne analize varijanse prikazana je statistička značajnost
verovatnoća za F eksperimentalno (za vrednosti >95% i >99% verovatnoće).
Tab. 1. Rezultati za broj klica po krtoli
Results for germ number per tuber
Kategorija sadnog
materijala
Planting material
category (A)
Lokacija
Location (B)
Kotraža
prosek
I sr
B category
Sjenica
Prosek
Golija
Prosek
Kotraža
Prosek
Original
A category
Sjenica
Prosek
Golija
Anova: verovatnoća F eksperimentalno
possibility of F experimental
7
Faktori Factors
**
A Kategorija / Category
B Lokacija / Location
**
C Godina / Year
AB
AC
**
BC
ABC
**
Dani ocenjivanja
Estimate days
Godina
Year (C)
2001
2002
Average
2001
2002
Average
2001
2002
Average
2001
2002
Average
2001
2002
Average
2001
2002
Average
7
6,23
5,45
5,84
5,10
5,70
5,40
6,33
5,38
5,85
5,70
5,23
5,46
6,80
4,48
5,64
5,33
5,33
5,33
14
-
14
7,04
6,07
6,55
5,44
5,97
5,70
7,50
5,85
6,67
5,75
5,53
5,64
7,10
4,72
5,91
5,85
5,97
5,91
21
7,54
6,21
6,87
5,96
6,13
6,05
8,75
6,50
7,62
6,00
6,04
6,02
7,30
4,84
6,07
6,42
6,21
6,31
21
**
-
Prosek
Average
28
8,26
6,19
7,22
6,00
5,57
5,78
9,69
6,44
8,06
6,19
6,26
6,22
7,88
4,63
6,25
7,63
6,07
6,85
35
9,25
6,50
7,87
6,38
5,50
5,94
11,63
6,50
9,06
7,25
5,75
6,50
8,25
4,75
6,50
9,13
6,00
7,06
28
**
-
7,66
6,08
6,87
5,78
5,77
5,775
8,78
6,13
7,45
6,18
5,76
5,97
7,47
4,68
6,07
6,87
5,92
6,39
35
-
Osobina broj klica po krtoli pokazuje najveću vrednost u petom terminu
ocenjivanja (35. dan) sa četiri odstupanja u trećem i četvrtom terminu ocenjivanja od
kojih su dva neznatna. Razlike u broju klica po semenskoj krtoli ispoljene su po godinama
proizvodnje, lokacijama proizvodnje i kategoriji semena u istim terminima kao i u
pogledu dinamike promena-povećanja broja klica po terminima ocenjivanja. Rezultati
analize varijanse (F eksperimentalno) pokazuju da samo kategorija semena (faktor A)
i godina proizvodnje (faktor C) i njihove interakcije značajno utiču na ispoljavanje ove
osobine u prvom terminu ocenjivanja. U svim ostalim terminima (danima ocenjivanja)
nije utvrđena visoka statistička značajnost pojedinačnih faktora i njihovih interakcija za
osobinu broj klica po krtoli.
103
Tab. 2. Rezultati za debljinu klica po krtoli
Results for germ plumpnes per tuber
Kategorija sadnog
materijala
Planting material
category (A)
Dani ocenjivanja
Estimate days
Lokacija
Location (B)
7
14
21
28
35
2001
1,53
2,19
2,51
2,91
3,09
2002
2,97
4,31
4,87
5,27
5,29
4,54
Prosek
Average
2,25
3,25
3,69
4,09
4,19
3,39
2,25
2,67
2001
1,81
2,18
2,53
3,10
3,74
Sjenica
2002
3,07
4,22
5,09
5,22
5,49
4,62
Prosek
Average
2,44
3,20
3,81
4,16
4,61
3,64
2001
1,57
2,11
2,52
3,36
2,95
2,50
Golija
2002
2,60
3,96
4,62
4,66
5,29
4,23
Prosek
Average
2,08
3,03
3,57
4,01
4,12
3,36
2001
1,57
1,91
2,18
2,89
2,92
2,09
Kotraža
2002
3,89
4,81
4,79
5,50
5,33
4,86
Prosek
Average
2,73
3,36
3,48
4,19
4,12
3,47
2,20
Original
A category
Prosek
Average
Kotraža
I sr
B category
Godina
Year (C)
2001
1,56
1,70
2,07
2,82
2,95
Sjenica
2002
3,51
4,49
5,55
5,72
6,15
5,08
Prosek
Average
2,53
3,09
3,81
4,27
4,55
3,68
2001
1,50
2,37
2,67
2,76
3,28
2,54
Golija
2002
3,31
3,92
4,77
4,91
4,71
4,32
Prosek
Average
2,40
3,14
3,72
3,83
3,99
3,43
Possibility of F experimental
Faktori Factors
C Godina / Year
AB
AC
BC
ABC
7
**
-
14
**
21
-
28
**
**
**
35
-
Osobina debljina klica po krtoli pokazuje najveće vrednosti u petom terminu
ocenjivanja (35. dan merenja) osim u tri slučaja kada je ta osobina nešto više ispoljena
u t četvrtom terminu (28. dan brojanja). Dva odstupanje javiljaju se u drugoj godini
istraživanja u kategoriji original, dok se jedno javlja u prvoj godini istraživanja u kategoriji
I sr. Ova ostupanja su posledica pojave novo formiranih klica koje smanjiuju prosečnu
debljinu klica u prtom terminu. Rezultati analize varijanse (F eksperimentalno) pokazuju
odsustvo značajnosti pojedinačnih faktora i njihovih interakcija osim donekle u četvrtom
terminu.
104
Tab. 3. Rezultati za dužinu klica po krtoli
Results for germ length per tuber
Kategorija
sadnog
materijala
Planting
material
category (A)
Dani ocenjivanja
Estimate days
Lokacija
Location (B)
7
14
21
28
35
2001
1,69
2,65
3,26
4,02
3,97
2002
3,80
6,16
7,09
9,08
10,06
7,24
Prosek
Average
2,74
4,40
5,17
6,55
7,01
5,18
3,12
3,68
2001
2,42
3,32
3,38
4,22
5,08
Sjenica
2002
3,63
5,24
6,49
7,91
8,50
6,75
Prosek
Average
3,02
4,28
4,93
6,06
6,79
4,71
3,17
2001
1,66
2,65
3,22
4,07
4,27
Golija
2002
3,44
4,76
5,93
6,79
8,93
6,17
Prosek
Average
2,55
3,70
4,56
5,43
6,60
4,67
2001
1,63
2,35
2,71
3,69
3,89
2,85
Kotraža
2002
4,97
6,51
6,80
6,24
9,50
6,80
Prosek
Average
3,30
4,43
4,75
4,96
6,69
4,82
2,99
Original
A category
Prosek
Average
Kotraža
I sr
B category
Godina
Year (C)
2001
2,15
2,22
2,59
3,72
4,28
Sjenica
2002
4,53
5,59
7,27
10,24
9,54
5,03
Prosek
Average
3,34
3,90
4,90
6,98
6,91
4,01
2001
1,93
3,06
3,47
3,66
4,57
3,34
Golija
2002
4,23
4,89
6,03
6,74
7,87
5,95
Prosek
Average
3,08
3,97
4,75
5,20
6,22
4,64
21
**
**
**
**
**
**
**
28
-
35
-
Possibility of F experimental
Faktori Factors
C Godina / Year
AB
AC
BC
ABC
7
-
14
-
Osobina dužina klice po krtoli pokazuje najveće vrednosti u petom terminu
ocenjivanja (35. dana) sa dva neznatna odstupanja, po jednim u obe kategorije. Dužina
klice pokazuje rast sa rastom broja dana kod obe kategorije u svim varijantama
istraživanja. Rezultati analize varijanse (F eksperimentalno) pokazuju vrlo visoku
statističku značajnost u trećem terminu (21. dana ocenjivanja) sva tri faktora i sve četiri
interakcije na ispoljavanje osobine dužina klice po krtoli.
105
Tab. 4. Rezultati za broj lišća po krtoli
Results for leaves number per tuber
Kategorija
sadnog
materijala
Planting
material
category
(A)
Dani ocenjivanja
Estimate days
Lokacija
Location
(B)
Godina
Year (C)
Prosek
Average
7
2001
-
28
35
13,83
28,00
30,25
24,03
2002
-
-
17,08
24,00
29,75
23,61
Prosek
Average
-
-
15,45
26,00
30,00
23,82
18,65
2001
-
-
13,08
19,13
23,75
Sjenica
2002
-
-
17,42
24,38
30,00
23,93
Prosek
Average
-
-
15,25
21,75
26,87
21,29
26,28
2001
-
-
16,96
28,63
33,25
Golija
2002
-
-
12,92
21,25
28,00
20,72
Prosek
Average
-
-
14,94
24,94
30,62
23,50
18,46
2001
-
-
9,50
21,38
24,50
Kotraža
2002
-
-
17,17
27,38
31,50
25,35
Prosek
Average
-
-
13,33
24,38
28,00
21,90
21,29
Original
A category
-
21
Kotraža
I sr
B category
14
2001
-
-
11,25
24,88
27,75
Sjenica
2002
-
-
13,83
21,00
30,25
21,69
Prosek
Average
-
-
12,54
22,94
29,00
21,49
20,53
2001
-
-
16,46
23,63
31,50
Golija
2002
-
-
12,92
21,88
29,50
21,43
Prosek
Average
-
-
14,69
22,75
30,50
20,98
Possibility of F experimental.
21
28
35
-
-
-
-
-
-
Faktori Factors
7
14
C Godina / Year
-
-
-
AB
-
-
-
AC
-
-
-
BC
-
-
-
ABC
-
-
-
Osobina broj listova po krtoli pokazuje najveću vrednost u petom terminu
ocenjivanja (35. dana) u svim varijantama istraživanja. Takođe kod obe kategorije ova
osobina raste u veličini ispoljavanja od 21. do 35. dana ocenjivanja. Rezultati analize
106
varijanse (F eksperimentalno) pokazuju da nema statističke značajnosti pojedinačnih
faktora i njihovih interakcija na ispoljavanje kod obe kategorije u sva tri termina
ocenjivanja.
Srednje vrednosti i varijabilnost morfo-fizioloških promena (pokazatelja životne
sposobnosti) semenskih krtola krompira sorte Desiree, pokazuju razlike u okviru lokacija
i godina za iste termine u okviru obe kategorije semenskih krtola. Ispoljavanje ovih
razlika ne pokazuje pravilnost i iz toga se mogu razumeti rezultati trofaktorijalne analize
varijanse (tj. F-test).
Životna sposobnost semenskih krtola krompira može se proučavati u različitim
relacijama radi različitih ciljeva i sa različitih polazišta. U izvršenim istraživanjima
životna sposobnost semenskih krtola krompira utvrđena je kroz ispoljavanje nekoliko
morfo-fizioloških pojava-procesa. Utvrđivanje i ocenjivanje tih morfo-fizioloških
pojava-procesa vršeno je po osnovi njihove normalnosti i tipičnosti u ispoljavanju (kao
osobina semenskih krtola krompira). Ocenjivanje tih pojava-procesa polazi od srednjih
vrednosti i varijabilnosti, a nastavlja se primenom drugih metoda analize originalnih
eksperimenralnih podataka. U tom pogledu ispoljavanje, merenje i ocenjivanje morfofizioloških pojava-procesa predstavlja istovremeno i parcijalnu i zbirnu procenu životne
sposobnosti semenskih krtola krompira u pogledu njihove semenarsko-tehnološke i
agrotehničko-upotrebne vrednosti.
Dobijeni rezultati posmatrano u celini veoma su složeni i sadržajni mada se
mogu činiti nerazumljivim ako se posmatraju isključivo u pojedinostima i po posebnim
pristupima. Morfo-fiziološke promene-procesi (osobine) semenskih krtola broj klica,
debljina klica i dužina klica ne mogu se uzeti kao pouzdani pokazatelji životne sposobnosti
tih krtola, a to znači ni kao pouzdani pokazatelji semenarsko-tehnološke vrednosti
semenskog materijala krompira sorte Desiree. Međutim, postoje razlike između lokacija
proizvodnje semenskog useva, vegetacionog perioda proizvodnje semenskih useva,
termina utvrđivanja ispoljenosti tih morfo-fizioloških promena-procesa (osobina) i ocena
njihove ispoljenosti. U semenarsko-tehnološkom pogledu to znači da nije svaka lokacija
na isti način povoljna za proizvodnju semenskih krtola kategorija I sr. i originala sorte
Desiree. To se može utvrditi na osnovu navedene tri morfo-fiziološke promene-procesa
(osobina) semenskih krtola.
Rezultati istraživanja pokazuju da samo primena analize varijanse nije dovoljna
za potpuniju ocenu agroekoloških uslova proizvodnje na životnu sposobnost (osobine)
semenskih krtola krompira. Međutim, rezultati analize varijanse pokazuju da između dve
kategorije sorte Desiree postoje razlike u pogledu uticaja pojedinačnih faktora i njihovih
interakcija na pokazatelje životne sposobnosti (osobine) semenskih krtola krompira. Za
osobinu broj listova po klicama po krtoli nije utvrđena statistička značajnost uticaja ni
jednog pojedinačnog faktora ili interakcija kod obe kategorije.
Kod ispitivane sorte faktor kategorija semena (A) pokazao je statistički značajan
uticaj 12 puta od mogućih 60 puta za sve tri osobine-pokazatelje životne sposobnosti (broj
klica po krtoli; debljina klica po krtoli; dužina klica po krtoli). Faktor lokacija proizvodnje
(B) pokazao je uticaj sedam puta, a faktor godina-vegetacion period (C) pokazao je uticaj
10 puta. Kod sve tri osobine semenskih krtola sorte Desiree, od ukupno 105 mogućih, sva
tri faktora pokazala su statistički značajan uticaj u 29 puta. Najveći uticaj sva tri faktora
pokazali su za broj klica po krtoli i dužinu klica po krtoli.
107
Pri razmatranju dobijenih rezultata, po osnovi analize varijanse, treba imati u
vidu da su vrednovani uticaji faktora i interakcija veći od 95% statističke verovatnoće
(izračunato F>0,05). Sa tehnološko-semenarskog gledišta to je vrlo visok kriterijum
koji, donekle, unosi i zabunu pri ocenjivanju dobijenih rezultata (srednjih vrednosti
osobina po osnovi svih faktora i interakcija). U tehnološko-semenarskom pogledu svaki
dobijeni podatak za svaku osobinu semenskih krtola predstavlja rezultat interakcije sva tri
faktora a prikazuje se po osnovi svakog faktora. U tom pogledu mogu se za ocenjivanje
statističke značajnosti uzeti za osnovu i niže vrednosti F izračunato (npr. za 90% i 85%
verovatnoće).
Rezultati izvršenih istraživanja potvrđuju neke rezultate saopštetne ranije
od strane drugih autora Beukema i Zaag (1979; 1990), Morrenhof (1998) u pogledu
vrednovanja pojedinih faktora na osobine semenskih krtola krompira (pokazatelje životne
sposobnosti). U pogledu ispoljavanja životne sposobnosti semenskih krtola dobijeni
su i rezultati razlčiti od nekih saopštenih Brown i sar. (2003), Knowles i sar. (2003).
U metodološkom pogledu, dobijeni rezultati su, takođe, uporedivi sa već saopštenim
rezultatima drugih istraživača Brown i Blake, (2001).
Zaključak
Na osnovu izvršenih istraživanja možemo formulisati tri grupe zaključaka:
•
•
•
108
Na sva tri lokaliteta u prvoj godini istraživanja obe kategorije semena sorte
Desiree obrazovale su veći prosečan broj klica po krtoli u odnosu na drugu
godinu, jer su krtole u prvoj godini dobijene iz poljskih ogleda bile fiziološki
starije zbog pretrpljenog stresa suše usled nedovoljnih padavina. Sorta
Desiree je prosečno po krtoli formirala 7,15 klica. Prosečna debljina klica
po krtoli bila je 4,26 mm, dok je prosečna dužina bila 6,64 mm. Ispitivana
sorta formirala je veći broj klica po krtoli u prvoj godini ispitivanja u odnosu
na drugu godinu u obe kategorije. Veći broj formiranih klica po krtoli u
prvoj godini uslovio manju debljinu i dužinu klica po krtoli u odnosu na
drugu godinu. Iz ovoga možemo zaključiti da se sa povećanjem broja klica
po krtoli smanjuju debljina i dužina klica po krtoli i obrnuto manji broj
formiranih klica po krtoli uslovljava veću debljinu i dužinu klica. Kategorija
original formirala je prosečno po krtoli, manji broj klica, manju debljinu i
dužinu klica po krtoli u odnosu na I sr., dok je broj prosečno obrazovanih
listova približno isti po kategorijama.
Rezultati izvršenih istraživanja predstavljaju eksperimentalno proverenu
osnovu za dalji rad u pravcu poboljšavanja semenarstva i obnavljanja i
održavanja sortne tipičnosti i homogenosti sorte Desiree. Proizvodnja
semenskih useva ove sorte krompira morala bi da se rejonira uz uslov
održavanja potrebnog zdravstvenog stanja semenskog materijala u svakom
semenskom usevu.
Rezultati rada pokazuju da se semenske krtole krompira ponašaju slično
pravom botaničkom semenu: ista veličina ne podrazumeva i isti stepen
fiziološke zrelosti kao ni isti način u ispoljavanju pokazatelja tezrelosti
(životne sposobnosti). U tom pogledu, istraživanja treba vršiti sa većim
brojem frakcija veličine semenskih krtola i treba neposredno u semenskom
usevu postaviti uređaje za automatsko merenje ekoloških činilaca
(temperatura zemljišta i vazduha, vlažnost zemljišta i vazduha, osunčanost
i količina padavina). Takođe, čuvanje semenskih krtola trebalo bi vršiti
u više različitih kontrolisanih ekoloških uslova. Kod pokazatelja životne
sposobnosti semenskih krtola krompira trebalo bi utvrditi i promene
hemijskog sastava krtola po terminima ocenjivanja klica i listova.
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
Barkley, Shelley (2005): Botany of the Potato Plant. Agriculture, Food and Rural
Development, Government of Alberta.
Beukema, H.P., Van der Zaag, D.E. (1990): Introduction to potato production. Pudoc,
Wageningen, The Netherlands, pp. 1-208.
Beukema, H.P., Van der Zaag, D.E. (1979): Potato improvement some factors and
facts. Wageningen, The Netherlands, pp.1-222.
Brown, P.H., Blake, M. (2001): Improving seed potato production. Univesity of
Tasmania, The Department of Primary Industries, Water and Environment and
Industry.
Brown, P.H., Beattie, B., Laurence, R. (2003): Intergenerational effects on seed
potato physiological ageing. ISHS Acta Horticulturae 619. XXVI International
Horticultural Congress.
Firman, D.M., O'Brian, P.J,. Allen, E.J. (1992): Predicting the emergence of potato
saprouts. Journal of Agricultural Science, Cambridge. 118, 55-61.
Knowles, R., Knowles, L., Kumar, G.N.M. (2003): Stem number & set relationships
for Russet Burbank, Ranger & Umatilla Russet potatoes in the Columbia Basin.
Potato Progress 3(13).
McKeown, A.W. (1990a): Growth of early potatoes from different portions of the
tubers. I. Emergence and plant stand. American Potato Journal. 67, 751-759.
McKeown, A.W. (1990b): Growth of early potatoes from different portions of the
tubers. II. Yield. American Potato Journal. 67, 761-768.
McKeown, A.W. (1994): Evaluation of chitting to enhance earliness of potatoes grow
in southern Ontario. Canadian Journal of Plant Science. 74, 159-165.
Morrenhof, J. (1998): The Road to Seed Potato Production, Hettema 100 years, ed.
NIVAA, Den Haag, The Netherlands, pp. 1-70.
Pisarev, B.A. (1985): Osobennosti agrotehniki rannego kartofelja. Kartofel i ovošći
(2.85) p.13-15.
Poštić, D. (2006): Uticaj agroekoloških uslova proizvodnje semenskog useva na
životnu sposobnost krtola krompira. str. 1-128, Poljoprivredni fakultet, Beograd.
109
14. Poštić, D., Sabovljević, R., Ikanović, J., Davidović, M., Goranović, Đ. (2007): Uticaj
agroekoloških uslova proizvodnje na pokazatelje životne sposobnosti semenskih
krtola krompira. Selekcija i semenarstvo, Vol. XIII, No. 3-4, str.31-41, Novi Sad.
15. Rex, B.L. (1990): Effect of seed piece population on the yield and processing quality
of Russet Burbank potatoes. American Potato Journal. 67, 473-489.
16. Rykbost, K.A., Locke, K.A. (1999): Effect of seed piece size on performance of three
varietes in the Klamath Basin of Oregon. American Journal of Potato Research. 76,
75-82.
17. Sturz, A.V., Arsenault, W., Sanderson, B. (2000): Production of Processing Potatoes
from Whole Seed. Agriculture, Fisheries and Aquaculture. P. E. Island, Canada.
18. Vender, C., Graziani, L., Cremaschi, D. (1989): Ruolo della varieta ed effetti
dell’irrigazione sulla comparsa e l’incidenza dei difetti esterni ed interni dei tuberi.
Egrario (19) p.71-76.
110
UDC: 633.491:631.531.2+551.4.06
EFFECT OF AGROECOLOGICAL CONDITION OF
PRODUCTION AND PRE-PLANT STORAGE ON VIABILITY OF
POTATOE SEED TUBERS CV. KONDOR
D. Poštić, R. Sabovljević, J. Ikanović, M. Davidović, Đ. Goranović *
Summary
Investigation have been presents an contribution to researching of controled and
non-controled factors of viability of potatoe seed-tubers. Also, in way of metodology
brushing, measuring and estimation of parameters of life viability of potato seed-tubers
(characteristic).
Researchs have ben done on potatoe seed-tubers cultivar of Kondor. Seed material
of two generation is comprised: category A and category B. Experimental production of
seed material have been done during two year vegetation period (2000 and 2001) on three
location (Kotraža, Sjenica and Golija). Keeping of seed-tubers in cold condition lasted
about 100 days. Then seed material has been exposed to termal induction, after that is
removed of apical germ of tuber and seed material have been exposed to dark and light
phase with adequate temperature regimes. Folloving characteristics were brushing and
measured on (seed tubers): number of germ per tuber, germ plumpness per tuber, germ
length per tuber and number of leaves per tuber. Characteristics of seed tubers have been
researched from 7 day affter begining of dark phase. Characteristics such as number of
germ, germ pulmpness, germ length and were resrearcing on 7th an 14 th days (in dark
phase) and 21st, 28th and 35th days (in light phase). Previously, seed material has been
controlled on healty state.
Experimental data are calculated with three factorial analise variance (for
factors: seed chategory, production location and year-vegetation period) for each category
separately and for each term of characteristics brushsing. Among category exist clear
difference are in the way of seed value characteristics as different statistical significance
of factor and interaction for number of germ, plumpness of germ and length of germ and.
For the characteristic number leaves per tuber there is no statistical significance for none
of factor or interactions at both cultivars in all three terms.
Results are applicable in seed tubers production of cultivar Kondor.
Key words: potato, seed tubers, seed category, production location, tuber
characteristics.
*
Dobrivoj Poštić, M.Sc., Institute for Plant Protection and Environment, Belgrade; Radovan
Sabovljević, Ph.D., Faculty of Agriculture, Belgrade, Jela Ikanović, M.Sc.,Faculty of Agriculture, Belgrade;
Marija Davidović, B.Sc., Institute for Science Applications in Agriculture, Belgrade; Đorđe Goranović, M.Sc.,
Jugoinspekt, Belgrade.
111
112
UDK: 582.951.4:635.03+631.878
REZULTATI ISPITIVANJA NOVIH SUPSTRATA U
PROIZVODNJI RASADA PAPRIKE
V. Bjelić, Đ. Moravčević, D. Beatović, S. Jelačić *
Izvod: Supstrati su pripremani od treseta »Gaj« i kompleksnog mineralnog
đubriva (20:20:20 + mikroelementi). U treset su unete različite količine đubriva (od
1,25 do 3,75g/l). Ispitan je uticaj supstrata na sledeće osobine rasada: visinu biljke, broj
listova po biljci i masu biljke (nadzemni deo). Najbolje rezultate ostvarili su supstrati
sa umerenim količinama đubriva (2,50 i 1,85g). Supstrati u koje je dodato 3,12 i 3,75g
đubriva nisu pogodovali rasadu paprike (visoka koncentarcija hraniva).
Ključne reči: paprika, rasad, supstrat, treset.
Uvod
Paprika se gaji uglavnom preko rasada. U proizvodnji industrijske paprike znatno
se primenjuje i direktna setva. Korišćenje rasada u proizvodnji povrća (paprike) sadrži
brojne prednosti nad proizvodnjom direktno iz semena. Pre svega, ublažava se sezonski
karakter proizvodnje povrća. Odgajanjem ranog rasada u zaštićenom prostoru (tople
leje, staklenici i plastenici) period prispevanja povrća može započeti 5-6 nedelja ranije.
Korišćenje rasada omogućuje racionalnije iskorišćavanje zemljišta i dobijanje dve i više
žetvi (berbi) godišnje sa iste površine. Ali, korišćenje rasada ima i određene nedostatke
(poskupljuje proizvodnju, zahteva veliku stručnost od proizvođača itd.).
Rasad se proizvodi na hranljivim supstratima. Najveći broj komercijalnih
supstrata čine različiti oblici treseta. Međutim, sam treset nije dovoljno hranljiv za rasad.
Zato mu se dodaju hraniva, tj. meša se sa različitim đubrivima. Naš ogled je izveden
sa supstratima koji su pripremani od treseta »Gaj« i kompleksnog mineralnog đubriva.
Korišćeno je pet supstrata različite hranljivosti. To su originalni supstrati.
Radi povećanja hranljive vrednosti treseta koriste se različita đubriva. Najširu
primenu imaju kompleksna đubriva, koja sadrže N, P, K i najvažnije mikroelemente.
Optimalne količine kreću se od 3 do 5kg/m3 treseta (Hanić, 2000; Courter i sar., 2003).
*
Dr Vukašin Bjelić vanr. profesor, mr Đorđe Moravčević asistent, Damir Beatović dipl.inž., stručni
saradnik, dr Slavica Jelačić docent, Poljoprivredni fakultet, Zemun - Beograd.
113
Ogled sa rasadom izveden je na Poljoprivrednom fakultetu u Zemunu. Korišćen
je staklenik. Paprika je posejana 28. marta 2008. godine, a uzet je hibrid »Belladona«.
Sejanci su proizvedeni u kontejnerima, na supstratu »be medium corse«, uvezenim iz
Nemačke. Rasad je nikao za 12 dana.
U fazi dva stalna lista ispikiran je u plastične saksije, čiji otvor meri 9cm. Saksije
su punjene supstratima koji su pripremljeni od treseta »Gaj« i kompleksnog đubriva
formule 20:20:20 + mikroelementi. Treset potiče iz Banata (selo Gaj). Korišćeno je pet
supstrata, i to: 1. Gaj + 1,25g đubriva, 2. Gaj + 1,85g đubriva, 3. Gaj + 2,50g đubriva,
4. Gaj + 3,12g đubriva i 5. Gaj + 3,75g đubriva (g na l treseta). Kao kontrola poslužio je
sam treset (bez đubriva).
U ogledu se nalazilo 300 saksija, po 50 saksija za svaki supstrat. Rasad je redovno
zalivan, provetravan i štićen od insekata (lisne vaši). Staklenik je pružao optimalne uslove
za ogled (temperatura, svetlost i dr.).
Rasad je meren 28. maja. Za svaki supstrat (i kontrolu) uzimano je po 40 biljaka,
od kojih su pripremljeni uzorci (4 uzorka). Svaki uzorak je tretiran kao jedno ponavljanje
u ogledu. Uzeti su podaci za sledeće parametre:
•
•
•
visina biljke,
broj listova po biljci,
masa biljke (nadzemni deo).
Rezultati ogleda obrađeni su analizom varijanse, a ocena statističke značajnosti
LSD testom.
Rezultati i diskusija
Visina biljke u proseku je dostigla 27,99cm (tab. 1). Đubrivo je značajno uticalo
na visinu, povećavši je za 11,94cm. Najveće povećanje iznosi 18,27cm, a ostvareno
je na supstratu sa 2,50g đubriva. Sledi supstrat gde je u treset uneto 1,85g đubriva, sa
povećanjem visine biljke od 17,76cm. Navedene supstrate deli neznatna razlika (0,51cm),
koja, kao takva, nije statistički značajna. Na supstratu sa 1,25g đubriva visina biljke je
povećana za 15,14cm. Poređenje ovog sa napred pomenutim supstratima daje sledeće
razlike: 2,62 i 3,13cm. Samo je druga (veća) razlika statistički značajna, koja ovaj supstrat
deli od supstrata u koji je uneto 2,50g đubriva. Unošenje u treset 3,12g, kao i 3,75g
đubriva nije se značajnije odrazilo na ovu osobinu rasada.
114
Tab. 1. Uticaj supstrata na visinu biljke
Effect of substrate on plant height
Supstrat
Substrate
Visina biljke [cm]
Plant height
Indeks
Index
0. Treset 100%
Peat 100%
18,04
100
1. Treset + 1,25g min. đubriva
Peat + 1,25g min. fertiliser
33,18
184
35,80
198
3. Treset + 2, 50g min. đubriva
36,31
201
18,24
101
26,35
146
0-5
27,99
155
1-5
29,98
166
0,05
2,69
0,01
3,59
PROSEK
(Average)
LSD
O uticaju supstrata na visinu rasada paprike postoje obimni literaturni podaci.
Marković i sar. (1994) su, kao i mi koristili treset iz Gaja. Oni su ga oplemenjivali
kompostom i zeoplantom. To je uticalo da se visina biljke poveća za 2,1 do 5,9cm. Prema
Miladinoviću i sar. (2006), koji su rasad paprike ispitivali na tresetu sa Peštera, najveće
vrednosti za visinu biljke dobijaju se pri oplemenjivanju treseta NPK đubrivima. Beatović
i sar. (2007) ističu pozitivan uticaj mineralnih đubriva na rasad lekovitog, aromatičnog i
začinskog bilja.
Na biljkama rasada u proseku se nalazilo 6,05 listova (tab. 2). Unošenje đubriva
u treset povećalo je broj listova za 1,62. Najveće povećanje iznosi 3,10 listova, a ostvarile
su ga biljke koje su rasle na supstratu sa 2,50g đubriva. Na supstratu sa 1,25g đubriva
povećanje broja listova dostiglo je 3,00 i neznatno se razlikuje od prethodnog povećanja.
Biljke su značajno povećale broj listova i na supstratu sa 1,85g đubriva, a vrednost za to
povećanje iznosi 1,60. Na supstratu sa 3,75g đubriva ostvareno je malo povećanje ovog
parametra, koje iznosi 0,90. Biljke koje su rasle u kontroli i na supstratu sa 3,12g đubriva
formirale su približno isti broj listova (4,70 i 4,20). Razlika iznosi 0,50.
115
Tab. 2. Uticaj supstrata na broj listova po biljci
Effect of substrate on the number of leaves per plant
Supstrat
Substrate
0. Treset 100%
Peat 100%
0-5
PROSEK
(Average)
1-5
0,05
LSD
0,01
Broj listova
Number of leaves
Indeks
Index
4,70
100
7,70
164
6,30
134
7,80
166
4,20
89
5,60
119
6,05
6,32
0,66
0,89
129
134
Kvalitetan rasad paprike sadrži od 5 do 8 listova (Marković i sar., 1994).
Istraživanja su pokazala da supstrat može uticati na ovaj parametar kod rasada. To najviše
zavisi od hranljivosti supstrata i sadržaja vlage. De Grazia i sar. (2000) ističu da unošenje
mineralnih đubriva u supstrat (treset) poveća ovaj parametar kod rasada paprike u proseku
za 2,03 lista. Postoje rezultati koji pokazuju da supstrati ne utiču na ovu osobinu rasada.
Moravčević i sar. (2007) testirali su rasad paprike na supstratima pripremanim od zemlje
i različitih količina glistenjaka, ali to nije uticalo na formiranje listova.
Masa biljke u proseku je dostigla 4,27g (tab. 3). Primenjeni tretman (đubrivo)
povećao je masu za 3,54 g. Ona se najviše povećala na supstratu sa 2,50 g đubriva, a
zatim na supstratu sa 1,85 g đubriva. Povećanja iznose 5,61 i 5,16 g. Dobro se pokazao i
supstrat sa 1,25 g đubriva, gde je povećanje mase dostiglo 4,36 g. Na supstratu sa 3,75 g
đubriva masa biljke se povećala samo za 2,20 g, dok se na supstratu sa 3,12 g đubriva ona
nije značajnije promenila. Masa je varirala od 1,32 do 6,93 g.
Tab. 3. Uticaj supstrata na masu biljke
Effect of substrate on plant weight
Supstrat
Substrate
0. Treset 100%
Peat 100%
PROSEK
(Average)
LSD
116
0-5
1-5
0,05
0,01
Masa biljke[g]
Plant weight
Indeks
Index
1,32
100
5,68
430
6,48
490
6,93
525
1,70
129
3,52
266
4,27
4,86
0,81
1,07
323
368
Vidi se da su supstrati uticali na masu biljke. Na to ukazuje i literatura. Rezultati
do kojih su došli Gilser i sar. (2001) govore da visok sadržaj unetih hraniva u supstrat može
da poveća masu rasada u proseku i do 4,18 g. Prema Bar-Tal i sar. (1993) povećanje mase
dostiže 3,06 g, a prema Couter i sar. (2003) ono dostiže samo 1,74 g. Damjanović i sar.
(2006) su pokazali da mešanje zeoplanta sa tresetom poveća ovaj parametar za 2,34 g.
Zaključak
Supstrati su u proseku pozitivno uticali na rasad paprike. Odlične rezultate rasad
je ostvario na supstratu sa 2,50 g đubriva, kao i na supstratu sa 1,85 g đubriva. To se može
reći i za supstrat gde je u treset uneto 1,25 g đubriva. Na supstratu sa 3,12 g đubriva,
te na supstratu sa 3,75 g đubriva rasad nije ostvario zadovoljavajuće rezultate (visoka
koncentracija hraniva). Tako se pokazalo da optimalna količina đubriva za ovakve
supstrate iznosi 2,50 g.
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Courter, J.W., Gerber, J.M., Vandemark, J.S., Jacobsen, B.J. (2003): Growing
vegetable transplants. Urbana, Ilionis, 71-83.
Damjanović, M., Zdravković, M., Marković, Ž., Zečević, B., Đorđević, R., Stanković,
Lj. (2006): Domaći supstrati u proizvodnji rasada povrća. Prirodne mineralne
sirovine i mogućnosti njihove upotrebe u poljoprivrednoj proizvodnji i prehrambenoj
industriji (monografija), Beograd, 179-189.
Hanić, E. (2000): Značaj supstrata, kontejnera i hormona u rasadničkoj proizvodnji.
Univerzitet »Džemal Bjedić«, Mostar, 45-83.
Miladinović, M., Damjanović, M., Koković, N., Petrović, V. (2006): Definisanje i
ispitivanje različitih supstrata proizvedenih na bazi »Pešterskog« treseta u proizvodnji
rasada paprike. Prirodne mineralne sirovine i mogućnosti njihove upotrebe u
poljoprivrednoj proizvodnji i prehrambenoj industriji (monografija), Beograd, 213223.
Moravčević, Đ., Pavlović, R., Bjelić, V. (2007): Uticaj glistenjaka na kvalitet rasada
paprike. Zbornik naučnih radova sa XXI Savetovanja agronoma, veterinara i
tehnologa, 103-108.
Marković, V., Takač, A., Ilin, Ž. (1994): Uticaj različitih supstrata na kvalitet rasada
paprike. Savremena poljopribvreda (vanredni broj), Vol. 42, 209-216.
Bar-Tal, A., Bar-Yosef, B., Kalkafi, U. (1993): Modeling pepper seedling growth and
nutrient uptake as a function of cultural conditions. Agronomy Journal, 85, 718724.
De Grazia, J., Tittonell, P., Cheisa, A. (2000): Pepper (Capsicum annuum) transplant
growth as affected by growing medium compression and cell size. Agronomie, 22,
503-509.
117
9.
Gilser, F., Tirkmen, O., Yasar, F., Kabaty, T. (2001): Effects of different growing
media and application of various nitrogen and phosphorus doses on the nutrient
uptake of pepper seedling. Ziraat fakultesi Yayinlari, 46, Van, Turkey, 72-78.
10. Ugarkova, T.J. (2002): Rasad. IKMC „Marketing“, Moskva, 218-234.
11. Beatović, D., Jelačić, S., Vujošević, A. (2007): Uticaj različitih doza spororazlagajućeg
đubriva na kvalitet rasada lekovitog, aromatičnog i začinskog bilja. XVII Simpozijum
Društva za fiziologiju biljaka SCG sa međunarodnim učešćem. Zbornik izvoda,
Banja Junaković, 23.
118
UDC: 582.951.4:635.03+631.878
INVESTIGATIONAL RESULTS OF NEW SUBSTRATES IN
PEPPER NURSERY PLANTS PRODUCTION
V. Bjelić, Đ. Moravčević, D. Beatović, S. Jelačić *
Summary
Nursery plants were studied on the domestic peat »Gaj« originating from the
Banat village Gaj. Different amounts of mineral fertilizers were added to peat using the
formula 20:20:20 + microelements. Thus 5 substrates were prepared: 1) Gaj + 1.25 g of
fertilizers; 2) Gaj + 1.85 g of fertilizers; 3) Gaj + 2.5 g of fertilizers; 4) Gaj + 3.12 g of
fertilizers and 5) Gaj + 3.75 g of fertilizers (g on 1 l of peat). Peat only (without fertilizers)
was used as control. Three nursery plant properties were studied: plant height, number
of leaves per plant and plant weight (ground parts). The effect of fertilizers on nursery
plants was positive. Substrates with fertilizer amounts 1.85 g and 2.5 g/l of peat were the
most effective. Favourable results were also achieved using 1.25 g of fertilizer amounts in
the substrate. Therefore, the best substrates are recommendable for use in pepper nursery
plant production.
Key words: nursery, pepper, substrate, peat.
*
Vukašin Bjelić, Ph.D., Đorđe Moravčević, M.Sc, Damir Beatović, B.Sc, Slavica Jelačić, Ph.D.,
Faculty of Agriculture, Zemun - Belgrade.
119
120
UDK: 549.67+631.81.031:635.64:631.589
OPTIMIZACIJA HRANIDBENOG REŽIMA SMEŠA SUPSTRATA
U FUNKCIJI KVALITETA RASADA PARADAJZA
R. Pavlović, Lj. Bošković-Rakočević, D. Stevanović *
Izvod: Proizvodnja rasada paradajza, koji ispunjava najviše standarde kvaliteta,
predstavlja prvu i najosetljiviju fazu u tehnologiji njegove proizvodnje, gde je jedan od
najvažnijih činilaca supstrat sa svojim hranidbenim i vodno-vazdušnim osobinama. S
obzirom da se u našoj zemlji najčešće koristi treset kao supstrat, cilj naših istraživanja
je bio da se ispita kako dodavanje određenih mineralnih komponenti na bazi zeolita
utiče na kvalitet rasada paradajza. Ogledi su izvedeni u specijalizovanom plasteniku
za proizvodnju rasada u mestu Trbušani kod Čačka, primenom kontejnerskog načina
proizvodnje rasada. Kao osnovni organski supstrati korišćeni su treset i šumska zemlja, uz
dodavanje čistog i oplemenjenog zeolita, u različitim zapreminskim odnosima. Ispitivani
su sledeći parametri: visina biljke, broj stalnih listova po biljci, dužina korena i masa
biljke. Rezultati ispitivanja su pokazali značajne razlike u pogledu navedenih parametara
kvaliteta rasada, pri čemu je na šumskoj zemlji proizveden rasad najslabijeg kvaliteta, a
najbolji efekti utvrđeni su gajenjem rasada na smeši treseta i oplemenjenog zeolita.
Ključne reči: zeolit, kvalitet, mineralna ishrana, paradajz, rasad, supstrat
Uvod
Proizvodnja povrća u različitim objektima zaštićenih prostora, gde dominira
gajenje paradajza, isključivo se odvija preko rasada. Period proizvodnje rasada paradajza
predstavlja prvu i najosetljiviju fazu u tehnologiji njegove proizvodnje, odvija se u veoma
složenim uslovima i zahteva optimalizaciju svih uslova u cilju dobijanja rasada standardnog
kvaliteta. Na taj način se obezbeđuje normalno odvijanje svih etapa organogeneze, što je
osnova ranostasnosti i postizanja visokih i kvalitetnih prinosa.
Savremena tehnologija gajenja paradajza podrazumeva korišćenje rasada
vrhunskog kvaliteta, koji u pogledu morfoloških osobina, fiziološkog stanja i zdravstvene
ispravnosti zadovoljava najviše standarde. To podrazumeva sveobuhvatnu analizu
osnovnih činilaca neophodnih za nesmetano odvijanje svih faza porasta i razvića
biljaka rasada. Kontejnerski način proizvodnje rasada, koji je poslednjih godina najviše
zastupljen, omogućava da se korenov sistem zaštiti i zadrži u ograničenom prostoru do
sadnje na stalno mesto (Damjanović i sar, 1994). Ovim načinom se obezbeđuje da koren
ne bude oštećen, a takođe i da se biljci pruže neophodne hranljive materije za normalno
funkcionisanje za dalji rast i razvoj u kritičnom prelaznom periodu rasađivanja, kada
biljka obično trpi stres i zaostaje u porastu.
*
Dr Radoš Pavlović, dr Ljiljana Bošković-Rakočević, Agronomski fakultet, Čačak; dr Dragi
Stevanović, Poljoprivredni fakultet, Zemun - Beograd.
121
Jedan od najvažnijih činilaca koji utiče na proizvodnju visokokvalitenog rasada je
hranljivi supstrat sa svojim hranidbenim i vodno-vazdušnim osobinama, kao i sterilnošću.
Najčešća greška koja se pravi u proizvodnji rasada je korišćenje nedezinfikovanog
supstrata sa nepoznatim hranljivim sastavom za ishranu mladih biljaka (Pavlović, 1996).
Iz tih razloga u novije vreme je preovladalo korišćenje dezinfikovanih supstrata, kojima
se u cilju popravke vodno-vazdušnog kapaciteta dodaju različite mineralne supstance.
Jedna od mogućnosti je korišćenje prirodnih zeolita kao adsorbenata vode i hranljivih
materija u pravljenju smeša supstrata, ili se vrši njihovo oplemenjivanje sa hranljivim
materijama značajnim za ishranu biljaka (Pavlović, 1997).
U ovim istraživanjima, formiranjem ovakvih smeša, glavni cilj je bio da se utvrdi
da li je u proizvodnji rasada koji zadovoljava najviše standarde kvaliteta dominantan
činilac mineralna ishrana, odnosno količina lakopristupačnih hraniva, vodno-vazdušne
karakteristike supstrata ili prirodne karakteristike mineralne komponente zeolita koji
služi ili kao kondicioner ili fertilizator.
Istraživanja su izvedena tokom 2007. i 2008. godine u specijalizovanom
plasteniku za proizvodnju rasada u mestu Trbušani kod Čačka, primenom kontejnerskog
načina proizvodnje rasada. Rasad je proizveden u kontejnerima od stiropora, u vidu ploče
dužine 50 cm, širine 33 cm i debljine 5 cm, sa 103 konusne ćelije, pojedinačne zapremine
30 cm3.
U okviru osnovnih supstrata, šumske zemlje i treseta, pravljene su smeše sa
doziranjem mineralne komponente zeolita od 20% na bazi zapreminskog odnosa, kao
čist i oplemenjeni (sa dodavanjem pristupačnih hraniva). Ogled je bio postavljen u šest
varijanti, punjenjem kontejnera sa supstratima i smešom supstrata, i to:
•
•
•
•
•
•
šumska zemlja (kontrola) 100%
šumska zemlja 80% + čist zeolit 20%
šumska zemlja 80% + obogaćeni zeolit 20%
treset 100%
treset 80% + čist zeolit 20%
treset 80% + obogaćeni zeolit 20%
Šumska zemlja je služila kao kontrolna varijanta, gde je zemlja uzeta iz šume
sa mešovitim listopadnim drvenastim vrstama, gde preovlađuju stabla hrasta. Korišćeni
oplemenjeni treset je bio tipa Klasmann-TS-2 (KТS-2), koji predstavlja mešavinu belog
treseta sa dodatkom lakopristupačnih hraniva.
U eksperimentu je bio zastupljen hibrid Belle, poreklom iz Holandije, selekcija
semenske kompanije Enza Zaden, visokog porasta, poluotvorenog habitusa, krupnih
mesnatih plodova, uniformni, intenzivne crvene boje, odlične čvrstine i dužine čuvanja.
Tokom ciklusa proizvodnje rasada primenjene su standardne mere nege i
zaštite.
Pred fazu pikiranja uzeti su uzorci biljaka od svake varijante i određeni sledeći
parametri kvaliteta rasada: visina biljaka, broj stalnih listova, dužina korena i masa biljke.
122
Dobijeni rezultati istraživanja su obrađeni statističkom metodom analize
varijanse, a statistička značajnost razlika utvrđena je LSD-testom.
Jedan od osnovnih i najvažnijih pokazatelja kvaliteta rasada je visina biljaka
rasada paradajza. Biljke rasada koje su niže po visini i sa manjim habitusom zaostaju
u rastu i razviću, ali nasuprot tome i suviše izdužene biljke umanjuju kvalitet rasada.
Rezultati istraživanja prikazani u tab. 1. pokazuju da je niži porast biljaka ostvaren na
varijantama gde je kao hranljiva podloga korišćena šumska zemlja, sama ili u kombinaciji
sa zeolitom, i čistim i oplemenjenim. Najmanja visina utvrđena je na kontrolnoj varijantišumska zemlja (5,7 cm), a pravljenjem smeše šumske zemlje i oplemenjenog zeolita 7,7
cm, što je povećanje od 35,1% u odnosu na kontrolu. Ovi podaci ukazuju da je usporen
rast i razviće rasada paradajza na šumskoj zemlji posledica nedostatka lakopristupačnih
hranljivih elemenata, kojima je prirodno šumsko zemljište uvek siromašno, što je
prethodno utvrđeno i kod Ilina (2002).
Tab. 1. Visina biljke (cm) i broj stalnih listova
Plant height (cm) and number of leaves
Varijanta Variant
2007.
I
II
III
IV
V
VI
Prosek
Average
LSD
5,0
5,6
7,4
10,7
8,7
12,9
8,4
Visina biljke
Plant height
Prosek
2008.
Average
6,4
5,7
6,4
6,0
8,0
7,7
8,5
9,6
9,7
9,2
11,1
12,0
8,3
Index
2007.
100
105,3
135,1
168,4
161,4
210,5
2,0
2,1
2,5
3,3
3,0
4,7
2,9
Broj stalnih listova
Number of leaves
Prosek
2008.
Average
2,0
2,0
2,3
2,2
2,3
2,4
3,5
3,4
3,4
3,2
4,1
4,4
Index
100
110
120
170
160
220
2,9
0,05
1,9643
0,8432
0,01
2,6581
1,5235
Visina biljaka gajenih na čistom tresetu ili smeši sa zeolitima se kretala u intervalu
od 9,2-12,0 cm, što ukazuje da supstrat Klasman-TS-2 poseduje dobre vodno-vazdušne
i hranidbene osobine, pre svega dovoljne količine pristupačnih NPK-hraniva, koje su
omogućile da se postignu optimalne visine biljaka, posebno u smeši sa oplemenjenim
zeolitom gde je i ostvarena najveća visina (12,0 cm). Navedena činjenica ukazuje na
dvojaku ulogu oplemenjenog zeolita u supstratima, i to kao kondicionera i fertilizatora,
što su u svojim istraživanjima utvrdili i Grubišić i sar. (2004).
Broj stalnih listova po biljci je bitan pokazatelj kvaliteta rasada paradajza koji
se odražava na ranostasnost paradajza jer formirani broj listova na glavnom stablu je u
direktnoj vezi sa pojavom prve cvetne grane na kojoj se i nalaze prvi plodovi (Pavlović,
1996). Pored genetske karakteristike hibrida, na ovu osobinu značajno utiče i hranidbeni
režim biljaka i mikroklimatski uslovi koji vladaju tokom proizvodnje rasada. Dobijeni
rezultati o broju stalnih listova biljaka rasada prikazani u tab. 1 pokazuju da ne postoje
123
značajne razlike između broja listova kod ispitivanih biljaka gajenih na šumskoj zemlji
kao osnovnom supstratu, bez obzira da li je dodavan zeolit ili ne. Takođe, ne postoje
značajne razlike ni između ispitivanih biljaka gajenih na tresetu, samom ili u smeši sa
zeolitom. Razlike u broju stalnih listova utvrđene između ova dva osnovna supstrata
(šumska zemlja i treset) pokazuju statističku značajnost, što je saglasno rezultatima
Damjanovića i sar. (2004).
Dužina korena biljaka je izuzetno važan pokazatelj kvaliteta rasada, jer se
korenov sistem kao podzemni deo biljke razvija i raste u supstratu. Sa aspekta rasta i
razvoja korenovog sistema u gajenju rasada najviše dolaze do izražaja svi pozitivni efekti
kontejnerske proizvodnje, jer je korenov sistem zaštićen i nema njegovog povređivanja,
biljke manje boluju, a prijem i ukorenjavanje na stalno mesto je najčešće stopostotno. S
obzirom da je rast i razvoj korenovog sistema kod kontejnerskog načina ograničen, za
njegovo optimalno obezbeđenje hranom, vodom i vazduhom treba odabrati i pripremiti
supstrate sa dobrim hranidbenim i vodno-vazdušnim osobinama (Pavlović, 1997).
Dobijeni rezultati u ovim istraživanjima pokazuju različite reakcije korena na
gajenje u ispitivanim supstratima, što je izazvano njihovim različitim hranidbenim i
vodno-vazdušnim režimom (tabela 2).
Najveća dužina korena utvrđena je na smeši šumske zemlje i čistog zeolita
i iznosi 6,8 cm. Ovakav razvoj korenovog sistema na ovom supstratu, koji je oskudan u
pristupačnim hranivima, ali pod dejstvom zeolita povoljnog vodno-vazdušnog režima, može
se objasniti i nedostatkom hraniva, a posebno azota pri čemu se korenov sistem izduživao
u potrazi za hranom, ali se slabije granao (Petrović i Kastori, 1992). Ujednačeniji razvoj
korenovog sistema na svim varijantama gde je kao supstrat korišćen Klasman-TS-2 (4,7-5,5
cm) posledica je obezbeđenosti ovog supstrata pristupačnim hranljivim elementima i dobrim
vodno-vazdušnim osobinama, pa je koren bio kraći i deblji, ali razgranat i obrastao je grudu
supstrata u kojoj se razvijao sa većim brojem sitnih žila. Razlike u dužini korenovog sistema
na ovim varijantama nisu statistički značajne.
Tab. 2. Dužina korena (cm) i masa biljke (g)
Root length (cm) and plant weight (g)
Dužina korena
Root length
Varijanta
Variant
Masa biljke
Plant weight
2007.
2008.
Prosek
Average
Indeks
2007.
2008.
Prosek
Average
Indeks
I
II
III
IV
V
VI
4,1
6,4
5,2
5,3
5,8
5,2
2,7
7,2
4,8
4,1
4,6
5,8
3,4
6,8
5,0
4,7
5,2
5,5
100
200.0
147.0
138.2
152.9
161.8
1.6
1.4
2.4
2.3
3.2
3.3
0.8
1.6
1.8
3.7
2.6
4.3
1.2
1.5
2.1
3.0
2.9
3.8
100
125.0
175.0
250.0
241.7
316.7
Prosek
Average
5,3
4,9
2.4
2.5
LSD
124
0,05
0,01
1,2895
1,8326
0,6132
1,0544
U pogledu mase biljaka manja masa je utvrđena na varijantama gde se šumska
zemlja koristila kao supstrat (1,2-2,1g), pri čemu je najveća masa bila na varijanti gde
je dodavan oplemenjeni zeolit (2,1 g), što predstavlja povećanje od 75% u odnosu na
kontrolnu varijantu. Masa biljaka na varijantama gde je supstrat bio treset je bila veća
u odnosu na šumsku zemlju i kretala se u intervalu od 2,9-3,8 g. Ostvarene veće mase
biljaka na tresetu kao supstratu u direktnoj su vezi i sa ostvarenim većim visinama i
brojem listova biljaka rasada. Dodavanjem oplemenjenog zeolita u odnosu na čist zeolit,
i kod šumske zemlje i kod treseta, ostvarene su veće mase biljaka što je i očekivano, jer
se radi o direktnom dodavanju lakopristupačnih hraniva u supstrat, koji su neophodni
mladim biljkama rasada paradajza u prvim i najosetljivijim fazama rasta i razvoja
(Pavlović, 1996).
U istraživanjima nije utvrđen uticaj godine proučavanja na ispitivane parametre,
što se i očekivalo s obzirom da se proizvodnja rasada odvijala u zaštićenom prostoru, u
kontrolisanim mikroklimatskim uslovima.
Zaključak
Na osnovu postavljenog cilja rada i izvedenih dvogodišnjih istraživanja o uticaju
hranljivog supstrata na kvalitet rasada paradajza mogu se izvesti sledeći zaključci:
Najveća visina biljaka rasada paradajza (12.0 cm) ostvarena je na varijanti
KTS-2 80% + oplemenjeni zeolit 20%, a najmanja na kontrolnoj varijanti- šumska zemlja
(5.7 cm).
Broj stalnih listova po biljci u proseku se kretao od 2.0 (kontrolna varijantašumska zemlja) do 4.4 na varijanti KTS-2 80% + oplemenjeni zeolit 20%.
Dužina korena rasada pokazuje direktnu zavisnost od supstrata i njegovog
hranidbenog i vodno-vazdušnog režima na kojima su biljke gajene.
Masa biljke je bila niža na varijantama gde se kao supstrat koristila šumska
zemlja (1.2-2.1 g), dok se na varijantama gde je supstrat bio treset kretala u intervalu od
2.9-3.8 g.
Na osnovu svega navedenog može se zaključiti da je rasad najboljeg kvaliteta
proizveden na smeši treseta i oplemenjenog zeolita. Ova istraživanja su takođe pokazala da i
pored povoljnog dejstva čistog zeolita i njegove uloge kao kondicionera, neophodno je vršiti
njegovo oplemenjivanje sa pristupačnim hranivima, čime se postiže njegov dvostruki efekat,
i kao kondicionera i fertilizatora.
125
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
126
Damjanović, M., Zdravković, J., Stevanović, D., Grubišić, M., Pavlović, R. (2004):
Uticaj supstrata na kvalitet rasada paradajza. Zbornik izvoda VIII Naučno-stručnog
simpozijuma “Biotehnologija i agroindustrija”, str. 75, Velika Plana.
Damjanović, M., Marković, Ž., Zdravković, J., Todorović, V. (1994): Primena
supstrata i smeše supstrata u proizvodnji rasada paradajza gajenog u kontejnerima.
Simpozijum „Povrće i krompir“, Savremena poljoprivreda, vanredni broj, str. 166171, Novi Sad.
Grubišić, M., Lemić, J., Damjanović, M., Stevanović, D. (2004): Mesto i uloga
prirodnih i modifikovanih zeolita u biotehnologiji. Zbornik izvoda VIII Naučnostručnog simpozijuma “Biotehnologija i agroindustrija”, str. 78, Velika Plana.
Ilin, Ž. (2002): Tehnologija proizvodnje rasada u zaštićenom prostoru. Savremeni
povrtar, br. 3/4, str. 10-12, Novi Sad.
Marković, V., Takač, A., Ilin, Ž. (1994): Uticaj različitih supstrata i načina proizvodnje
na kvalitet rasada paradajza. Simpozijum „Povrće i krompir“, Savremena poljoprivreda,
vanredni broj, str. 178-185, Novi Sad.
Pavlović, R. (1996): Uticaj različitih organskih đubriva i zeoplanta na kvalitet rasada i
produktivnost paradajza gajenjem u plasteniku. Doktorska disertacija, Poljoprivredni
fakultet, Beograd-Zemun.
Pavlović, R., Stevanović, D., Bjelić, V., Maksimović, P. (1997): Koeficijent iskorišćavanja
NPK hraniva rasadom paradajza. Posebna publikacija „Uređenje, korišćenje i očuvanje
zemljišta JDPZ“, str. 329-334, Novi Sad.
Petrović, M., Kastori, R. (1992): Ishrana biljak-fiziološke osnove. Nauka, Novi Sad.
UDC: 549.67+631.81.031:635.64:631.589
OPTIMIZATION OF A NUTRITIONAL REGIME IN SUBSTRATE
MIXTURES FOR TOMATO TRANSPLANT QUALITY PURPOSES
R. Pavlović, Lj. Bošković-Rakočević, D. Stevanović *
Summary
Production of high-quality tomato transplants is the initial and most delicate
stage in transplant production technology, substrate with its nutritional and water and
air properties being among the key factors. In view of the common practice in Serbia to
use peat as a substrate, the objective of this study was to examine the quality of tomato
transplants as affected by the addition of certain mineral zeolite-based components. The
trials were conducted in a transplant production greenhouse at Trbusani, Cacak, using
containers as a transplant production method. Main organic substrates used in the trial
included peat and forest soil, with the addition of pure and improved zeolite, at different
volumetric ratios. The examined parameters comprised the following: plant height,
number of permanent leaves per plant, root length and plant weight. The research results
showed significant differences in the above quality parameters, suggesting that the lowest
quality of transplants was produced on forest soil as opposed to the transplant cultivation
on the peat-improved zeolite mixture being the most effective.
Key words: tomato, transplant, substrate, zeolite, mineral nutrition, quality.
*
Radoš Pavlović, Ph.D., Ljiljana Bošković-Rakočević, Ph.D, Faculty of Agronomy, Čačak; Dragi
Stevanović, Ph.D., Faculty of Agriculture, Zemun - Belgrade.
127
128
UDK: 631.544:635.64+575.222.7
SORTNA ISPITIVANJA PARADAJZA ZA GAJENJE U
ZAŠTIĆENOM PROSTORU
R. Pavlović, Lj. Bošković-Rakočević *
Izvod: U proizvodnji povrća u zaštićenim prostorima u našoj zemlji paradajz je
dominantna kultura i zauzima najveće površine. U praksi je sve prisutnija ponuda velikog
broja domaćih i inostranih sorti i hibrida paradajza, tako da izbor sortimenta postaje
jedan od najvažnijih faktora uspešne proizvodnje i postizanja visokih prinosa. Na osnovu
navedenih činjenica, proizašao je cilj ovih istraživanja – odabiranje sorti i hibrida, sa
njihovim karakteristikama u pogledu strukture prinosa, ujednačenosti i kvalitetu plodova.
Ogledi su izvedeni u mestu Trbušani kod Čačka, u plastenicima bez dopunskog zagrevanja,
a ispitivani su sledeći hibridi: Belle, Buran, Melodia, Tundra, Big beef i Magnus. Svi
hibridi, osim hibrida Magnus postigli su visoke prinose koji su se prosečno kretali iznad
100 t/ha, sa najvećim prosečnim prinosom kod hibrida Buran od 132.6 t/ha.
Ključne reči: zaštićeni prostor, paradajz, sorta, hibrid.
Uvod
Proizvodnja paradajza u Republici Srbiji poslednjih godina pokazuje tendenciju
širenja, posebno u zaštićenim prostorima gde u strukturi proizvodnje zauzima najveće
površine. Njegova proizvodnja se uglavnom organizuje u objektima bez dopunskog
zagrevanja kojih je i najmanje kod nas, i to u dva ciklusa prolećnom i jesenjem, dok
je mali broj savremenih objekata sa dopunskim zagrevanjem gde se može organizovati
proizvodnja tokom cele godine (Damjanović i sar., 1992). Proizvodnja paradajza u ovim
ciklusima je najrentabilnija, jer se postižu najveće cene na domaćem tržištu, a u poslednje
vreme se i izvozno orjentiše.
Razvojem domaćeg tržišta paradajza, a posebno sa ulaskom velikih hipermarketa
u našu zemlju koji poseduju HCCP standard, povećani su zahtevi za kvalitetom plodova
paradajza, što je dominantno i kod izvozne orjentisanosti, gde se glavni problemi javljaju kod
kvantiteta proizvoda, ujednačenosti kvaliteta, a na tržištu Evropske unije i postojanje važećih
standarda. U cilju ispunjavanja zahteva tržišta i omogućavanja većeg plasmana, proizvodnja
se sve više locira u zaštićene prostore, sa tendencijom širenja savremenih objekata sa
regulacijom mikroklimata. Ovakve karakteristike proizvodnje uz ogromna ulaganja
neminovno zahtevaju i primenu savremene tehnologije proizvodnje, visoku stručnost i znanje.
U okviru tehnologije proizvodnje jednan od najvažnijih faktora je pravilan izbor hibrida
za željeni cilj proizvodnje sa svim osobinama u pogledu prinosa, ujednačenosti plodova,
dinamike sazrevanja, tolerantnosti i otpornosti, oblika i dijametra ploda, transportabilnosti i
mogućnosti čuvanja, i dr. (Takač i sar., 2004).
*
Dr Radoš Pavlović, dr Ljiljana Bošković-Rakočević, Agronomski fakultet, Čačak.
129
U našoj zemlji poslednjih godina velika je ponuda, kako domaćih a sve više
inostranih hibrida paradajza, za sve namene, pa i za hidroponski način uzgoja. Na osnovu
navedenih činjenica proizašao je cilj ovih istraživanja, a to je ispitivanje najzastupljenijih
hibrida za plasteničku proizvodnju paradajza, u pogledu postizanja visokih prinosa i
kvalitetnih plodova.
Ogledi za ova istraživanja su izvedeni u mestu Trbušani kod Čačka, u plastenicima
visokog tipa bez dopunskog zagrevanja. Proizvodna površina bilo je zemljište težeg
mehaničkog sastava, tipa smonica. Ispitivanja su vršena tokom vegetacionih sezona paradajza
2007. i 2008. godine, u prolećnom ciklusu gajenja, po standardnoj metodici. U cilju odabira
i preporuke najboljeg hibrida testirano je šest najčešće korišćenih hibrida na našem tržištu:
Belle, Buran, Melodia, Tundra, Big beef i Magnus.
Hibrid Belle je poreklom iz Holandije, selekcija semenske kompanije Enza Zaden,
visokog porasta, poluotvorenog habitusa, krupnih mesnatih plodova, uniformnih, intenzivne
crvene boje, odlične čvrstine i dužine čuvanja.
Hibrid Buran je poreklom iz Holandije, selekcija semenske kompanije Enza Zaden,
izuzetno snažnog porasta, zatvorenog habitusa, ravnomernog i koncentrisanog zrenja, vrlo
krupnih mesnatih plodova, uniformnih, vrlo intenzivne crvene boje.
Hibrid Melodia je rani indeterminantni hibrid, poreklom iz Holandije, selekcija
semenske kompanije Seminis. Biljka je visokog snažnog i brzog porasta, krupnih plodova
koji su čvrsti i ujednačene crvene boje.
Hibrid Tundra je srednje rani indeterminantni hibrid koji postiže visoke prinose,
poreklom iz Holandije, selekcija semenske kompanije Nunhems. Biljka je snažnog rasta sa
krupnim plodovima koji su veoma ujednačeni, tamnocrvene boje, bez zelene kragne.
Hibrid Big beef je rani indeterminantni hibrid, poreklom iz Holandije, selekcija
semenske kompanije Seminis. Plodovi su krupni, ovalni, crvene boje, dobrog ukusa i srednje
sposobnosti čuvanja.
Hibrid Magnus je vrlo rani poludeterminantni hibrid namenjen za gajenje u
zaštićenom prostoru, u plastenicima i niskim tunelima, selekcija semenske kuće De Ruiter
Seeds. Plodovi su krupni, sjajno crvene boje, bez zelene kragne i formira visoke prinose.
Rasad za ova ispitivanja proizveden je sistemom zaštićenog korena, u saksijama
dimenzija 9 x 9 cm, starosti 60 dana. U strukturi proizvodnje u plastenicima predusev je bila
zelena salata.
Svi hibridi gajeni su na glavno stablo, primenom špalirskog sistema gajenja. Sadnja je
obavljena sredinom aprila meseca u obe godine istraživanja, u dvorede pantljike, na rastojanju
100+60 x 40 cm, sa sklopom biljaka od 3,12 biljke/m2, na malč foliji. Tokom vegetacionog
perioda mineralna ishrana je obavljena fertirigacijom, sistemom „kap po kap“, a sve ostale
mere u tehnologiji proizvodnje primenjivane su blagovremeno za sve ispitivane hibride.
Pre početka izvođenja ogleda uzeti su uzorci zemljišta za agrohemijske analize, koje
su urađene standardnim hemijskim metodama.
Berba zrelih plodova paradajza vršena je sukcesivno, kada su izvršena sva merenja,
a prosečna masa ploda ispitana je iz svih berbi.
Dobijeni rezultati istraživanja su obrađeni statističkom metodom analize varijanse, a
statistička značajnost razlika utvrđena je LSD-testom.
130
S obzirom da paradajz pripada grupi povrtarskih vrsta sa dobro razvijenim
korenovim sistemom, neophodno je za njegovu uspešnu proizvodnju u zaštićenim
prostorima odabrati plodna zemljišta u kojima se nalaze na raspolaganju dovoljne količine
pristupačnih hraniva. To je posebno značajno ako se zna da mlada biljka rasada paradajza
nakon presađivanja na stalno mesto doživljava stres, pa joj treba obezbediti dovoljno
hraniva kako ona ne bi zaostajala u porastu i kako bi postigla visoke prinose (Pavlović,
1996).
Tab. 1. Osnovne agrohemijske osobine zemljišta u plasteniku
Basic agrihemical caracteristics soil in green house
NH4-N
Lokacija
Location
pH/
H2O
pH/
KCl
N (%)
Trbušani
7,23
6,71
0,39
NO3-N
mg/kg
8,4
P2O5
K2O
mg/100g
277,8
82,77
Soli (%)
Sal(%)
130,0
0,30
Ogledi za ova istraživanja izvedeni su na zemljištu tipa smonice, sa visokim
sadržajem hranljivih elemenata i neutralnom reakcijom zemljišta (tabela 1). Sadržaj
ukupnog azota je visok (0,39%), kao i sadržaj nitratnog azota (277,8 mg/kg), dok je sadržaj
amonijačnog azota nizak (8,4 mg/kg). Utvrđeni sadržaj pristupačnog fosfora i kalijuma
je takođe visok (82,77, odnosno 130,0 mg/kg), što je posledica visoke norme đubrenja
koja se primenjuje u intenzivnoj povrtarskoj proizvodnji u plastenicima, sa više ciklusa
gajenja različitih kultura tokom godine. Na osnovu rezultata analiza može se zaključiti da
je zemljište izuzetne plodnosti, i da će omogućiti optimalne zemljišne uslove za visoke
prinose dobrog kvaliteta (Bošković-Rakočević i Pavlović, 2007).
Dužina vegetacionog perioda predstavlja period od nicanja do sazrevanja prvog
ploda i jedna je od glavnih sortnih karakteristika. Prema ovoj karakteristici sorte paradajza
su podeljene na rane, srednje rane i kasne (Takač i sar., 1992). U našim ispitivanjima
(tab.2.) najkraći vegetacioni preiod utvrđen je kod hibrida Magnus (prosek 106 dana), a
ostali ispitivani indeterminantni hibridi imali su dužinu vegetacije od 116 (hibrid Belle)
do 125 dana (hibrid Tundra), što pripada grupi srednje ranog stasavanja.
Tab. 2. Dužina vegetacionog perioda
Period of vegetation
Hibrid
Hybrid
Belle
Buran
Melodia
Tundra
Big beef
Magnus
Prosek
Average
2007.
2008.
115
120
116
126
120
104
117
120
118
124
122
108
117
118
Prosek
Average
116
120
117
125
121
106
131
Masa plodova predstavlja važnu komponentu prinosa, koja je genetski uslovljena
i sortna je karakteristika. Takođe, masa plodova određuje namenu sorte, odnosno ako ima
sitnije plodove sorta je pogodna za gajenje za industrijsku preradu, ili pak sa krupnijim
plodovima namena je za potrošnju u svežem stanju. Uticaj primenjene tehnologije
proizvodnje na veličinu ploda je dosta izražen, jer pravilna mineralna ishrana povećava
masu ploda kod većine sorti i hibrida paradajza (Denis et al., 1979).
Rezultati istraživanja pokazuju veoma značajne razlike između ispitivanih
hibrida u pogledu mase plodova (tabela 3). Najmanja prosečna masa ploda utvrđena je
kod hibrida Magnus (173,8 g), a najveća kod hibrida Big beef (228,4 g), što je saglasno
rezultatima Takača i sar. (2004). Ovako krupni plodovi ukazuju da je namena ispitivanih
hibrida za potrošnju u svežem stanju.
Tab. 3. Prosečna masa ploda paradajza (g)
Average mass tomato (g)
Hibrid
Hybrid
Belle
Buran
Melodia
Tundra
Big beef
Magnus
Prosek
Average
LSD 0,05
LSD 0,01
2007.
2008.
206,8
209,6
190,0
223,0
226,1
172,0
201,2
217,4
174,4
220,2
230,7
175,6
Prosek
Average
204,0
213,5
182,2
221,6
228,4
173,8
204,6
203,2
203,9
Indeks
Index
117,4
122,8
104,8
127,5
131,4
100
13,338
17,146
Na osnovu rezultata ukupnih prinosa hibrida paradajza prikazanih u tab.4. može
se zaključiti da pet visokih indeterminantnih hibrida postižu veće prinose u odnosu na
semideterminantni hibrid Magnus (95,6 t/ha), i te razlike su statistički veoma značajne.
Postignuti prinosi indeterminantnih hibrida su se kretali u intervalu od 106,8 t/ha
(hibrid Melodia) do 132,6 t/ha (hibrid Buran). Uporednom analizom tab. 3. i 4. može
se konstatovati da indeterminantni hibridi imaju krupnije plodove i postižu veće prinose
u odnosu na semideterminantni hibrid Magnus. Ovako visoki prinosi paradajza rezultat
su zajedničkog delovanja genetske predispozicije hibrida na visoki prinos, primenjene
tehnologije i povoljnih agroekoloških uslova, što su zaključci i prethodnih istraživanja
većeg broja autora (Tudžarov, 1992; Pavlović, 1993).
Tab. 4. Prinos različitih hibrida paradajza (t/ha)
Yield diferent tomato hybrid
Hibrid
Hybrid
Belle
Buran
Melodia
Tundra
Big beef
Magnus
Prosek
LSD 0,05
LSD 0,01
132
2007.
2008.
Prosek
127,8
130,4
103,8
132,8
121,2
93,6
118,3
11,246
14,139
126,9
134,9
109,8
128,6
123,6
97,5
120,2
127,4
132,6
106,8
130,7
122,4
95,6
119,2
Indeks
Index
133,3
138,7
111,7
136,7
128,0
100
Sl. 1. Prinos različitih hibrida paradajza (t/ha)
Different tomato hybrid yield (t/ha)
Zaključak
Na osnovu izvršenih dvogodišnjih sortnih ispitivanja paradajza namenjenog za
gajenje u zaštićenim prostorima mogu se izvesti sledeći zaključci:
Najkraći vegetacioni period imao je hibrid Magnus - 106 dana, a najduži 125
dana indeterminantni hibrid Tundra.
Najveću prosečnu masu ploda ostvario je hibrid Big beef (228,4 g), a najnižu
imao je hibrid Magnus (173,8 g).
Kod svih ispitivanih indeterminantnih hibrida ostvaren je prinos preko 100 t/
ha, sa najvećim prinosom od 132,6 t/ha kod hibrida Buran. Najmanji prosečni prinos
ostvaren je kod poludeterminantnog hibrida Magnus (95,6 t/ha).
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Bošković Rakočević Ljiljana, Pavlović, R. (2007): Nitrogen fertilization influences on
nitrate contents in spinach. Cereal Research Communations. Vol.35, No. 2, 289-292.
Damjanović, M., Marković, Ž., Zdravković, J., Stevanović, D., Starčević, M. (1992):
Rana proizvodnja paradajza. Savremena poljoprivreda, Vol.40, 1-2, str. 94-98, Novi
Sad.
Denis, B., Mayse, M., Otto, C.H. (1979): The effect of fertilization on yield and quality
of tomatoes on lettuce in greenhouse. Gartenbau-Wissenschaft, 44 (2), p. 53-55.
Pavlović, R. (1993): Uticaj sorte i načina formiranja stabla na prinos paradajza gajenog
u plasteniku. Magistarska teza, Agronomski fakultet, Čačak.
Pavlović, R. (1996): Uticaj različitih organskih đubriva i zeoplanta na kvalitet rasada i
produktivnost paradajza gajenjem u plasteniku. Doktorska disertacija, Poljoprivredni
fakultet, Beograd-Zemun.
Takač, A., Gvozdenović, Đ., Jovićević, D., Gvozdenović-Varga J. (1992): Neki
uporedni rezultati sorata i hibrida paradajza. Savremena poljoprivreda, Vol.40, 1-2,
str. 72-75, Novi Sad.
Takač, A., Gvozdenović, Đ., Gvozdenović-Varga J., Červenski, J. (2004): Nove
indeterminantne linije paradajza. Zbornik radova VIII Naučno-stručnog simpozijuma
“Biotehnologija i agroindustrija”, str. 159-165, Velika Plana.
Tudžarov, T., Petrovski, S. (1992): Podobnost novih hibrida paradajza za ranu poljsku
proizvodnju. Savremena poljoprivreda, Vol.40, 1-2, str. 80-84, Novi Sad.
133
UDC: 631.544:635.64+575.222.7
Original sciencfic paper
INVESTIGATIONS OF TOMATO CULTIVARS USED IN
GREENHOUSE PRODUCTION
R. Pavlović, Lj Bošković-Rakočević *
The greenhouse vegetable production in Serbia is predominated by tomatoes
as the largest acreage crops. A vast array of domestic and foreign tomato cultivars and
hybrids are being increasingly offered on the market, making the choice of cultivars one
of major factors that ensure successful production and high yields. The above facts served
as background for the objective of the present study – to choose cultivars and hybrids in
terms of their characteristics related to yield structure and fruit uniformity and quality.
The trials were conducted in greenhouses without additional heating at Trbusani, Cacak.
The examined hybrids included Belle, Buran, Melodia, Tundra, Big Beef and Magnus.
All hybrids, with the exception of Magnus, gave high yields, with an average of above
100 t/ha and the highest average of 132.6 t/ha recorded in Buran.
Key words: greenhouse, tomato, cultivar, hybrid.
*
134
Radoš Pavlović, Ph.D., Ljiljana Bošković-Rakočević, Ph.D., Faculty of Agronomy, Čačak.
UDK: 631.23+635.1/.8:631.67
Kratko saopštenje
PROIZVODNJA POVRĆA U PLASTENICIMA UZ PRIMENU
NAVODNJAVANJA
N. Kljajić, J. Subić, P. Vuković *
Izvod: Cilj rada je sagledavanje uticaja navodnjavanja na visinu prinosa nekih
vrsta povrća gajenih u plastenicima kao i ekonomskih efekata proizvodnje. Predmet
proučavanja su voda i zemljište kao neobnovljivi prirodni resursi na kojima počiva sve
živo na zemljinoj kugli, uključujući i državu, i naciju, i celokupnu privredu bilo kog
područja.
Istraživanja su obuhvatila ogledno polje koje pripada srednjoj poljoprivrednoj
školi ‘’Josif Pančić’’ iz Pančeva. U plastenike je uvedena moderna tehnologija proizvodnje
povrća sa irigacionim sistemom metodom mikroorošavanja.
Istraživačka aktivnost koja je sprovedena tokom realizacije ogleda, odnosi se na
praćenje kvaliteta zemljišta, vode za navodnjavanje i na visinu prinosa gajenog povrća
kao i na ekonomsku isplatljivost pomenute proizvodnje.
Ključne reči: proizvodnja povrća, zemljište, voda, navodnjavanje, ekonomska
isplatljivost.
Uvod
Voda je jedan od osnovnih regulatora rasta i razvitka biljke, pokretač svih
njenih fizioloških funkcija i osnovni činilac intenziviranja poljoprivredne proizvodnje. U
uslovima nedovoljnih padavina ili njihovog nepovoljnog rasporeda tokom vegetacionog
perioda, količine vode neophodne za normalan rast i razviće biljaka se nadoknađuju
navodnjavanjem. Ova hidromeliorativna mera omogućava opstanak i život biljkama
u predelima sa dugim i permanentnim sušama, dok u ostalim regionima predstavlja
dopunsku meru za dobijanje visokih prinosa i za postizanje dve žetve.
Neosporna je činjenica da se navodnjavanjem postižu visoki prinosi i stabilna
poljoprivredna proizvodnja, a ekonomičnost ulaganja u irigacione sisteme ukazuje da ovoj
meri u poljoprivrednoj proizvodnji treba posvetiti veću pažnju. Naime, navodnjavanjem
se može stabilizovati, odnosno uvećati proizvodnja hrane i podstaći razvoj svih grana
poljoprivrede kao i prerađivačkih i drugih grana privrede.
Opština Pančevo u našoj zemlji predstavlja referentnu ravan zagađenosti i
ugroženosti životne sredine. Intenzivna industrijska aktivnost, uz višegodišnju primenu
*
Mr Nataša Kljajić, dr Jonel Subić, Predrag Vuković, dipl. ecc. spec., Institut za ekonomiku
poljoprivrede, Beograd.
Rad je deo istraživanja na projektu br. 149007: ‘'Multifukciona poljoprivreda i ruralni razvoj u
funkciji priključenja Srbije u Evropsku Uniju‘' finansiranog od strane Ministarstva za nauku i tehnološki razvoj
Republike Srbije. Takođe, rad je deo istraživačkog projekta Balkanskog udruženja za zaštitu životne okoline
(B.EN.A.) u saradnji ''Carlsberg Srbija'' d.o.o. Čelarevo.
135
zastarelih tehnologija bez odgovarajućih rešenja, dovela je do degradacije i visokog
zagađenja životne sredine sa vidnim posledicama po urbano stanovništvo i ruralne
zajednice na čitavoj teritoriji Opštine. Po tom osnovu, grad Pančevo je uvršten na
listu crnih ekoloških tačaka u Republici Srbiji, dok je postojeće stanje životne sredine
deklarisano kao ograničavajući faktor daljeg nesmetanog razvoja Opštine.
Proizvodnja povrća na teritoriji opštine Pančevo, uključujući sva naseljena
mesta koja joj pripadaju, može biti izuzetno ekonomski isplatljiva pre svega zbog
blizine većih gradova, naročito Beograda. Međutim, čitava poljoprivreda, uključujući i
povrtarsku proizvodnju, je ozbiljno ugrožena. Zbog globalnih promena klime na Zemlji
sa jedne, i zbog neodgovornog ponašanja ljudi prema prirodi i njenim resursima sa druge
strane, proizvodnja povrća postaje rentabilna samo u zaštićenim uslovima (plastenici,
staklenici), u kontrolisanim uslovima proizvodnje, a uvođenje navodnjavanja omogućava
sigurnu, visoku i stabilnu proizvodnju.
Najčešći sistemi za navodnjavanje koji se primenjuju u plasteničkoj proizvodnji
povrća su navodnjavanje orošavanjem, kapanjem i mikroorošavanjem. Za potrebe ovog
istraživanja na oglednom polju primenjeno je mikroorošavanje (mikrokišenje).
Kao način navodnjavanja ovaj sistem je nastao od navodnjavanja kapanjem gde se
na lateralne cevi umesto kapaljki stavljaju mikrorasprskivači koji zalivaju navodnjavanu
površinu kišenjem. Navodnjavanje se obavlja lokalno sa jedne i druge strane reda od 0,31,5 m sa malim pritiscima u cevima. Ovaj način navodnjavanja ima prednosti u odnosu
na sistem za navodnjavanje kapanjem obzirom da mikrorasprskivači imaju otvore većeg
prečnika u odnosu na kapaljke i voda izlazi u vidu mlaza veštačke kiše. Time su smanjena
začepljenja koja su inače česta kod kapaljki.
Intenzitet kiše kod mikrokišenja je visok, pa se ovim načinom mogu navaodnjavati
zemljišta visoke infiltracije i lakšeg mehaničkog sastava. Vlažnost zemljišta se održava
na višem nivou nego kod ostalih načina navodnjavanja pošto je navodnjavanje lokalnog
karaktera. Obzirom da se ovim načinom navodnjavaju zemljišta malog kapaciteta za vodu
visoke infiltracije, turnusi zalivanja su kratki, zalivanje se vrši svaki dan, svaki drugi dan
ili dva puta nedeljno normom zalivanja koja odgovara vrednosti referentne potencijalne
evapotranspiracije (ETo, mm/dan).
Međutim, i pored činjenice da se primenom navodnjavanja uglavnom postižu
pozitivni efekti u proizvodnji, ono takođe može da izazove neželjene posledice zemljištu
i gajenim biljkama, koje često mogu biti ozbiljnih razmera. Njihovo kasnije otklanjanje
često je vrlo složeno i skupo. Utičući na zemljište voda za navodnjavanje ima uticaj
preko zemljišta i na samu biljku, odnosno na visinu, kvalitet i izgled prinosa, a kroz sve te
faktore na ekonomičnost proizvodnje. Stoga je veoma bitno pratiti kvalitet vode koja se
koristi za navodnjavanje. Bez obzira na vrstu izvora iz koje potiče, voda za navodnjavanje
uvek sadrži izvesne primese u vidu rastvorenih ili ponekad i suspendovanih materija.
Upravo količina i priroda tih materija u datim ekološkim uslovima određuje upotrebljivost
i kvalitet vode.
Istraživanja su sprovedena na 3. eksperimentalne parcele koje pripadaju Srednjoj
poljoprivrednoj školi ‘’Josif Pančić’’ u Pančevu. U plastenike je uvedena savremena i
moderna tehnologija proizvodnje sa sistemom za navodnjavanje, metodom orošavanja.
U sva tri plastenika uzgajani su zelena salata, spanać, crni luk i rotkvica. Laboratorijske
136
metode koje su primenjene u ovom projektu odnose se na određivanje osobina zemljišta
i analize vode korišćene za navodnjavanje povrća.
Plastenici su su dimenzija 4,0 m x 20,0 m sa površinom 80,0 m2. Spanać (sorta
Mariška I) je zasejan na površini od 4,0 m x 20,0 m (Plastenik 1.), 13. decembra 2006.
godine. U oktobru 2006. godine, uneto je 100 kg zgorelog stajnjaka pred osnovnu obradu.
Takođe, izvršena je prihrana sa Fitofert kristalom 10-40-10, startno 20 g/ 10 l vode.
Spanać (sorta Mariška II) je zasejan na površini od 3,0 m x 20,0 m (Plastenik 2.),
01. decembra 2006. godine.
Rotkvice (sorta Tarzan F1) su zasejane na površini od 1,0 m x 20,0 m (Plastenik 2.),
13. decembra 2006. godine. U septembru 2006. godine, uneto je 100 kg zgorelog stajnjaka
pred osnovnu obradu.
Crni luk (arpadžik sorte Vitez) je zasejan na površini od 1,5 m x 20 m (plastenik
3.), 01. novembra 2006. godine. U oktobru 2006. godine, uneto je 50 kg zgorelog stajnjaka
pred osnovnu obradu (plastenik 3.).
Zelena salata (sorta Brigade F1) je zasejana na površini od 1,5 m x 20 m
(plastenik 3.), 01. novembra 2006. godine.
Ispitane su sledeće osobine zemljišta: pH vrednost u H2O i KCl; količina CaCO3;
sadržaj humusa, sadržaj lakopristupačnih formi N (NH4+-N, NO3--N); lakopristupačni P
i K (P2O5; K2O).
Izvor vode za navodnjavanje je arterski bunar dubine oko 80 m. Analiza uzoraka
vode koja se koristi u sistemima za navodnjavanje obuhvatila je hemijske i mikrobiološke
analize.
Za ocenu ekonomske efektivnoste proizvodnje korišćene su statičke
(jednoperiodične) metode, kod kojih se kao računski elementi koriste troškovi proizvodnje
i vrednost dobijenih proizvoda na godišnjem nivou.
Rezultati istraživanja
Uzorkovanje zemljišta sa oglednih parcela u toku istraživanja je vršeno dva
puta. Uzorci su prvi put uzeti 15. decembra 2006. godine sa dubine od 0,3 m i rezultati
agrohemijskih analiza su prikazani u tabeli 1.
Tab. 1. Rezultati ispitivanja agrohemijskih karakteristika zemljišta Oglednih polja
(I uzorkovanje)
Reasearche resultes of agrochemical characteristics of soil Experimelnatl feilds
(I samples)
Redni
Broj
No
Oznaka uzorka
Sample mark
pH
(H2O)
pH
(KCl)
CaCO3
(%)
1.
Plastenik 1.
7,95
7,91
7,70
Humus
(%)
Humus
(%)
4,90
2.
Plastenik 2.
7,53
7,42
6,85
5,69
3.
Plastenik 3.
8,07
7,59
2,70
4,78
P2O5
(mg/100 g)
K2O
(mg/100g)
560
540,0
267
72,0
101
40,0
Izvor: Laboratorija Instituta ''Tamiš'', Pančevo.
Data base: Laboratory Institute ‘’Tamiš'', Pančevo.
137
Agrohemijske analize ispitivanih uzoraka zemljišta pokazuju sledeće:
Po reakcji pH sva zemljište pripada kategoriji slabo alkalnih zemljišta (pH u
KCl=7,20–7,91) pa nije neophodno sprovoditi pedomeliorativne mere. Eventualna
intervencija bi bila primena nekog od kiselih mineralnih đubriva (superfosfat, stajsko
đubrivo ili neko drugo organsko đubrivo).
Po sadržaju humusa (3,26–5,69%) zemljište je humusno. Relativno visoki
procenat humusa pokazuje da su ova zemljišta visoke proizvodne sposobnosti (plodnosti).
Humus ima pozitivan uticaj na strukturu zemljišta, vodne osobine i aeraciju zemljišta,
toplotne, fizičko-mehaničke i hemijske osobine zemljišta itd.
Sadržaj organskog fosfora u zemljištu, bi trebao biti uopšteno gledano, u korelaciji
sa sadržajem organske materije, odnosno humusa. To znači da ukoliko su povoljniji
uslovi za akumulaciju organske materije u zemljištu, utoliko se više nakuplja u njemu i
organski fosfor. Međutim, rezultati analiza pokazuju izuzetno veliku količnu fosfora, što
je očigledno posledica upotrebe veće količine đubriva na oglednim poljima. Situacija sa
K2O je slična, a rezultat verovatno povećane fertilizacije na oglednim parcelama.
Po sadržaju CaCO3 zemljišta pripadaju grupi karbonatnih i jako karbonatnih
zemljišta. Ovo se pozitivno odražava na hemijske i fizičke osobine ispitivanih zemljišta,
a preko njih i na proizvodnu sposobnost zemljišta.
Uzorci zemljišta su drugi put uzeti 22. februara 2007. godine (iz dva plastenika).
Rezultati analiza dati su u Tabeli 2. Za razliku od prvog uzorkovanja, kod drugog
uzorkovanja su uzorci uzimani sa dve dubine zemljištnog profila i to sa dubine od 0-0,3
m i sa dubine 0,3-0,6 m.
Tab. 2. Rezultati ispitivanja agrohemijskih karakteristika zemljišta Oglednih polja
(II uzorkovanje)
Reasearche resultes of agrochemical characteristics of soil Experimelnatl feilds
(II samples)
R. br.
No
Oznaka uzorka
Sample mark
pH
(H2O)
pH
(KCl)
CaCO3
(%)
Humus
(%)
Humus
(%)
P2O5
(mg/100 g)
K2O
(mg/100g)
1.
Plastenik 1, 0-0,3 m
Plastenik 1, 0,30,6 m
8,10
7,58
10,84
6,24
370
236,0
8,10
7,50
6,26
5,25
206
123,0
7,90
7,28
6,26
5,69
220
52,0
8,00
7,40
7,09
4,23
209
50,0
8,00
7,40
4,17
5,35
137
59,0
7,90
7,20
1,67
4,95
70
39,2
2.
3.
4.
5.
6.
Izvor: Laboratorija Instituta ''Tamiš'', Pančevo.
Data base: Laboratory Institute ‘’Tamiš'', Pančevo.
138
Po reakciji sredine svi uzorci pripadaju slabo-alkalnim zemljištima (pH u
KCl=7,2–7,58).
Sadržaj humusa je nešto povećan u zemljištima plastenika u Pančevu zbog
unošenja određene količine stajnjaka. Tako da po sadržaju humusa ova zemljišta su jako
humuzna (5,25-5,69%), stim što je sadržaj humusa manji na dubinama od 0,3-0,6 m (4,234,95%) zbog smanjene infiltracije đubriva u dublje horizonte profila. Po sadržaju CaCO3
zemljišta pripadaju grupi karbonatnih i jako karbonatnih zemljišta. Rezultati analiza
pokazuju izuzetno veliku količnu fosfora, kao i K2O, a rezultat verovatno povećane
fertilizacije na oglednim poljima.
Uzorci podzemne vode koja se koristila u sistemima za navodnjavanje su uzeti
dva puta, kao i uzorci zemljišta. Rezultati analiza pokazuju da u toj vodi nema štetnih
pesticida ni teških metala, tako da i eventualni sadržaj teških metala u plodovima gajenih
biljaka nisu rezultat korišćenja irigacione vode lošeg kvaliteta po tom kriterijumu (Tabela
3).
Tab. 3. Rezultati ispitivanja uzorka podzemnih voda–Pančevo
Reasearche resultes of sample undergraud water –Pančevo
Parametri
Parametres
Kadmijum (Cd)
Olovo (Pb)
Živa (Hg)
Nikl (Ni)
Gvožđe (Fe)
Lindan
Aldrin
Dieldrin
Endrin
Heptahlor
Metoksihlor
DDT
Metoda
Methodes
EPA M 213.2:74
EPA M 239.2:78
EPA M 245.1
EPA M 249.2:78
EPA M 236.1:78
EPA M 8081B:98
EPA M 8081B:98
EPA M 8081B:98
EPA M 8081B:98
EPA M 8081B:98
EPA M 8081B:98
EPA M 8081B:98
Merna
jedinica
Measure
units
Uzorak – Pančevo
Sample – Pančevo l.b.1101
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
μg/l
μg/l
μg/l
μg/l
μg/l
μg/l
μg/l
<0.0002
<0.002
<0.001
<0.003
<0.05
0.15
<0.01
<0.01
<0.01
<0.03
<0.01
<0.01
Izvor: Laboratorija ‘’Mol’’, Beograd.
Data base: Laboratory ‘’Mol’’, Belgrade.
Ekonomičnost proizvodnje
U skladu sa postavljenim zadatkom i oblicima kalkulativnih postupaka, statičke
metode za ocenu ekonomske efektivnosti proizvodnje povrća u plastenicima se mogu
podeliti u sedam osnovnih grupa: kapacitet proizvodnje, broj angažovanih radnika, troškovi
proizvodnje, profit, rentabilnost, produktivnost rada i specifična potrošnja. Imajući u vidu
činjenicu da su kao radna snaga korišćeni isključivo članovi porodičnih gazdinstava, i da
su radili bez novčane nadoknade, izostavljeni su kriterijume koji kao računske elemente
koriste troškove rada.
139
1. Kapacitet proizvodnje. Pokazatelj reflektuje proizvodni potencijal koji se
može ostvariti u vremenskom periodu od godinu dana. Vrednosno iskazivanje kapaciteta
proizvodnje se koristi kao kriterijum za određivanje vrednosti proizvodnje (Tabela 4.).
Tab. 4. Određivanje vrednosti proizvodnje
Determining values of production
Ogledno polje/uzgajana
kultura/površina (m2)
Experimental field/grown
cultures/area (m2)
Obim proizvodnje
(kg/m2)
Volume of Production
(kg/m2)
Jedinačna cena
koštanja (RSD/kg)
Price of cost by unit
(RSD/kg)
Vrednost proizvodnje
(RSD/m2)
Value of production
(RSD/m2)
(1)
2,64
5,04
5,73
2,52
(2)
50,00
44,44
40,00
66,67
(3) = (1) x (2)
131,91
223,98
229,33
167,79
1. spanać (140,00)
2. rotkvice (20,00)
3. zelena salata (30,00)
4. crni luk (30,0)
Ostvarena proizvodnja upućuje na činjenicu da su najbolji rezultati ostvareni kod
zelene salate, zatim kod rotkvice i, na kraju, kod crnog luka i spanaća. Takođe, uzgoj zelene
salate ima najveću vrednost proizvodnje (229,3328 din/m2).
2. Troškovi proizvodnje. Uz pomoć datog kriterijuma određuju se i ukupni
troškovi proizvodnje za period od godinu dana. Potrebni podaci za izračunavanje ovog
pokazatelja dati su u tabeli 5.
Tab. 5. Određivanje ukupnih troškova, u dinarima
Determining total costs
Ogledno polje/
uzgajana
kultura/površina
(m2)
Experimental
field/grown
cultures/area (m2)
1. spanać
(140,00)
2. rotkvice
(20,00)
3. zelena salata
(30,00)
4. crni luk
(30,00)
Seme
Seed
Zaštita
Protection
Đubrivo*
Compost
Specifični
troškovi**
Specific
costs
Ostalo***
Else
Ukupni troškovi
(RSD/m2)
Total costs (RSD/
m2)
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
(6)=(1+2+3+4+5)
7,21
6,01
6,01
-
7,21
26,44
10,52
6,31
10,52
-
12,60
39,95
7,83
9,79
19,58
-
11,75
48,95
8,88
6,66
11,10
-
13,32
39,96
* Osnovno i prihrana;** Gorivo, ambalaža i pijačarina; *** Voda, električna energija i sl.
Izvor: Ogledna polja I, II i III, oktobar 2006. - mart 2007. godine.
140
Primenom datog kriterijuma, došlo se do rezultata koji upućuje na to da su najveći
troškovi proizvodnje vezani za proizvodnju zelene salate. Relativno visoki troškovi
proizvodnje kod svih kultura, direktno su vezani za transportne troškove (odnosno veći
utrošak goriva).
3. Profit. Predstavlja krucijalni pokazatelj u određivanju neto efekta bilo kog
poljoprivrednog gazdinstva (odnosno privrednog subjekta), ili za bilo koji proizvod
ponaosob. On vrednosno izražava veličinu ekonomske efektivnosti ostvarenog rezultata
u okviru vremenskog perioda od godinu dana. Profit se izračunava kao razlika između
vrednosti ostvarene proizvodnje i ukupnih troškova proizvodnje na godišnjem nivou
(Tabela 6.).
Tab. 6. Određivanje profita (neto efekta)
Determining profit (net effect)
Vrednost
proizvodnje
(RSD/m2)
Value of
production (RSD/
m 2)
Troškovi
proizvodnje
(RSD/m2)
Costs of
production (RSD/
m 2)
Profit(RSD/m2)
Profit (RSD/m2)
(1)
(2)
(3) = (1) – (2)
1. spanać (140,00)
131,91
26,44
105,47
2. rotkvice (20,00)
223,98
39,95
184,03
229,33
48,95
180,38
4. crni luk (30,00)
167,79
39,96
127,83
Ogledno polje/uzgajana kultura/
površina (m2)
Experimental field/grown cultures/area
(m2)
Najveći profit je sotvaren kod proizvodnje rotkvica, nešto manji kod zelene
salate i vidno manji kod proizvodnje crnog luka i spanaća.
4. Rentabilnost. U ekonomskoj teoriji i praksi, rentabilnost predstavlja
najreprezentativniji pokazatelj za ocenu ekonomske efektivnosti. Inače ovaj kriterijum se
može u literaturi pronaći i kao stopa rentabilnosti, tj. stopa profitabilnosti.
Rentabilnost se iskazuje kao odnos realizovanog profita i ostvarenih troškova
proizvodnje, na godišnjem nivou. U slučaju kada se traži stopa rentabilnosti (odnosno
profitabilnosti), razlomak se množi sa sto. Radi primene adekvatnog kalkulativnog
postupka, neophodni računski elementi su dati u tabeli 7.
141
Tab. 7. Određivanje rentabilnosti (profitabilnosti)
Determining profitability
Profit (RSD/
m2)
Profit (RSD/
m 2)
Ogledno polje/uzgajana kultura/
površina (m2)
Experimental field/grown cultures/
area (m2)
Vrednost troškova
(RSD/m2)
Costs of production
(RSD/m2)
Rentabilnost
(RSD/m2)
Profitability (RSD/
m 2)
(1)
(2)
(3) = (1 : 2)
1. spanać (140,00)
105,47
26,44
3,99
2. rotkvice (20,00)
184,03
39,95
4,61
180,38
48,95
3,69
4. crni luk (30,00)
127,83
39,96
3,20
Najveća rentabilnost je vezana za proizvodnju rotkvica, nešto manja kod
proizvodnje spanaća i zelene salate i najmanja kod proizvodnje crnog luka.
5. Specifična potrošnja. Još jedan kriterijum za ocenjivanje ekonomske
efektivnosti koji se prevashodno odnosi na troškove kao što su: gorivo, ambalaža i pijačna
taksa. Pored toga, pomoću ovog kriterijuma se mogu iskazati i ostali troškovi u odnosu na
vrednost proizvodnje. Dakle, specifična potrošnja se predstavlja kao količnik specifičnih
troškova i ostvarene vrednosti proizvodnje na godišnjem nivou (Tabela 8.).
Tab. 8. Utvrđivanje specifične potrošnje.
Identification special spending.
Ogledno polje/
uzgajana kultura/
površina (m2)
Experimental field/
grown cultures/area
(m2)
Specifični troškovi
(RSD/m2)
Specific costs (RSD/m2)
Vrednost troškova
(RSD/m2)
Costs of production
(RSD/m2)
Specifična potrošnja
(%)
Special spending (%)
(1)
(2)
(3) = (1 : 2) x100
1. spanać (140,00
-
26,44
-
2. rotkvice (20,00)
3. zelena salata
(30,00)
4. crni luk (30,00)
-
39,95
-
-
48,95
-
-
39,96
-
Vrednost troškova proizvodnje je najveća kod proizvodnje zelene salate (48,95
RSD/m2), a najmanja kod proizvodnje spanaća (26,44 RSD/m2).
142
Zaključak
Rezimirajući dosadašnji tok rada, koji prati ekonomsku analizu proizvodnje povrća
na oglednim poljima u Pančevu, mogu se izvući sledeće konstatacije:
ostvareni obim proizvodnje je najveći kod zelene salate (5,73 kg/m2) dok je
najniži kod crnog luka spanaća (2,52 kg/m2);
vrednost troškova proizvodnje po jedinici obradive površine je najveća kod
zelene salate (48,95 RSD/m2), a najniža kod uzgajanja spanaća (26,44 RSD/m2);
od uzgajanih kultura proizvodnja rotkvica je ostvarila najveći neto efekat
(184,00 RSD/m2, dok je profit kod proizvodnje spanaća najniži (105,47 RSD/m2);
najbolju rentabilnost ispoljila je proizvodnja rotkvica (4,61 RSD/m2), dok
je proizvodnja crnog luka (3,20 RSD/m2 - ogledno polje u Banatskom Brestovacu)
registrovala najslabiju rentabilnost u odnosu na sve ostale uzgajane kulture;
Takođe, treba ostaviti mogućnost pronalaženja i primene nekih drugih metoda
za određivanje ekonomske efektivnosti (na prvom mestu dinamičkog karaktera), kao
i prostor slobodnog izbora u realizaciji koncepta ekonomske efektivnosti proizvodnje
povrća u zaštićenom prostoru.
Opšti zaključak je da ukoliko se postignu bolji rezultati u poljoprivredi, ekologiji i
ukupnom ruralnom rezvoju, pospešio bi se kvalitet života stanovništva i ostvarili opipljivi
rezultati na ovom području, a praksa koju primenjuje opština Pančevo mogla bi biti od
koristi i za druge sredine, bez obzira na određene specifičnosti ovog područja.
Literatura
1.
2.
3.
4.
Andrić, J., Vasiljević Zorica, Sredojević Zorica (2005): Investicije – osnove planiranja
i analize, Poljoprivredni fakultet Univerziteta u Beogradu.
Subić, J. (2003): Determinarea eficienţei economice a investiţiilor în agricultură
(Banatul de Sud - RF Yugoslavia). Teza de doctorat. Academia de Studio Economice
- ASE, Bucureşti.
Subić J. Cecić Nataša, Cvijanović D. (2007): ‘’Influence of different water quality
for irrigation on vegetable production’’. Scientifical papers. Faculty of agriculture
XXXIX, Part II-a. Editura AGROPRINT, Timisoara. pp. 9-16. University of
Agricultural Sciences and Veterinary Medicine of the Banat Timisoara; Faculty of
Agriculture, Timisoara; University of Novi Sad, Faculty of Agriculture.
Subić J., Cecić Nataša, Vuković P. (2008): ’’Economic Aspects of Vegetable Growers’
Association in Pančevo Municipality’’. Buletinul, Universitatii Petrol-Gaze din
Oloiesti. Seria STIINTE ECONOMICE. Vol LX, No.5A/2008. Special Issue with
Papers Presented at the International Conference: ‘’Science and Tehnology in the
Context of Sustainable Development’’, Organiyed on the Occasion of the 60th
Anniversary of Petroleum-Gas University of Ploiesti. Ploiesti, November 6-7, pp.
23-28.
143
5.
6.
7.
144
Cecić Nataša, Arsić Slavica, Vuković P. (2007): ‘’Značaj navodnjavanja za
poljoprivrednu proizvodnju u Srbiji’’. Zbornik radova naučno-stručnog skupa:
‘’Ekološka istina’’, sa međunarodnim učešćem, Soko Banja, 27-30 maj. Izdavači:
Tehnički fakultet-Bor, Univerzitet u Beogradu, Centar za poljoprivredna i tehnološka
istraživanja-Zaječar, Zavod za zaštitu zdravlja-Zaječar, Društvo mladih istraživačaBor, Fakultet zaštite na radu –Niš, str. 252-256.
Cecić Nataša, Cvijanović D., Subić J. (2007): ’’Influence of concentracion heavyarmature relay metal sin the irrigation water to the heavy-armature relay metals
content in conceived herbs’’. International conference on: ’’Quality life and
environment in the Frame of EU sustainability’’. Book of abstracts. 15-17 November
2007, Amphitheater of Rakovica Municipality, Belgrade, Serbia. p. 129. Publishers:
Institute of Agricultural Economics, Belgrade-Serbia; Balkan Environment
Association (B.EN.A), Thessaloniki, Greece.
Cvijanović D, Subić J, Cecić Nataša (2007): ‘’Ekonomska efektivnost proizvodnje
povrća u plastenicima opštine Pančevo’’. Zbornik radova sa XII savetovanja o
biotehnologiji. Vol. 12. (13), Čačak, 02.-03. mart 2007. godine. Str. 503-508.
UDC: 631.23+635.1/.8:631.67
Short anausment
VEGETABLE PRODUCTION IN PROTECTED CONDITION
WITH IRRIGATION RESULTS OF MINI EXPERIMENT
N. Kljajić, Mr.Sc, J. Subić, Ph.D, P. Vuković, M.A. *
The aim of this paper work is to show influence of irrigative system in the level
of outturns of some vegetable sorts which grow in greenhouse and economical effects
of their producing process. Subject of researching are water and plots as unregenerate
natural resources in which are based all life on the planet Earth, including, states, nations,
and economy in total.
Researching proces involve experimental field which belong to ‘’Josif Pančić’’
high school from the Pančevo. In greenhouse were implemented modern technologies for
vegetable producing with irrigation system and method of microsprinkler system.
Researching activity which are implemented on plots during realizations of
experimental process, included monitoring quality of plots, water for irrigation and level
of vegetable outturn and also, economical payable of implementing producing process.
Key words: vegetable production, plots, water, irrigation, economical payable.
* Nataša Kljajić, M.Sc., Jonel Subić, Ph.D., Predrag Vuković, B.Sc.spec., Institute of Agricultural
Economics, Belgrade.
This work is part of researching on project 149007 Minstry of science and enviromental protection Republic of Serbia with title ‘’Multifunctional agriculture and rural development in function of icluding
Republic of Serbia in EU’’. Also, this work is part Researching project of Balkan association for environment
protection (B.EN.A.) in co-operation with ‘’Carlsberg Serbia’’, Čelarevo.
145
146
UDK: 582.949.28:635.03+631.8:631.862/.878
TESTIRANJE NOVIH SUPSTRATA U PROIZVODNJI RASADA
BOSILJKA (Ocimum basilicum L.)
D. Beatović, S. Jelačić, Đ. Moravčević, V. Bjelić, N. Vukelić *
Izvod: Cilj rada je testiranje novih supstrata u proizvodnji rasada bosiljka u
saksijama. Supstrati su pripremljeni od domaćeg treseta iz Gaja uz dodatak stajnjaka i
mineralnog đubriva u različitim odnosima. Ispitano je ukupno 11 supstrata. Kontrolna
varijanta bila je sam treset (100%). U ostalim varijantama je dodavan stajnjak u
količini 1 0-50 vol%. Tresetu je dodavano i mineralno đubrivo formulacije 20:20:20 +
mikroelementi u dozama 1,25; 1,85; 2,50; 3,12 i 3,75 g/l.
Dobijen je rasad odličnog kvaliteta. Ispitivanja su pokazala da se najbolji kvalitet
rasada bosiljka dobija na supstratima u kojima udeo stajnjaka iznosio 30 vol% i kod
varijanti sa upotrebom mineralnog đubriva u dozi od 1,25g.
Ključne reči: bosiljak, mineralno đubrivo, rasad, stajnjak, supstrati, treset.
Uvod
Dominantni način proizvodnje rasada bosiljka u našoj zemlji još uvek je
proizvodnja u toplim lejama. Porastom interesovanja za bosiljkom, naročito sa stanovišta
različitih načina njegove upotrebe, nameće potrebe unapređenja tehnologije proizvodnje
rasada.
Savremena proizvodnja rasada bosiljka (speedling i cut system) po sistemu
zaštićenog korenovog sistema sprovodi se uz upotrebu različitih supstrata (Bures i sar.,
1993; Tesi i sar., 1995; Hanić, 2000; Jelačić i sar., 2005; Beatović i sar., 2006, 2008b).
U proizvodnji rasada bosiljka McGinnis i sar. (2004) su kao supstrat koristili različite
sirovine: kompost i koru od bora. Incrocci i sar. (2001), Fernandes i sar. (2004) proizvodili
su bosiljak u različitim zemljišnim smešama i tečnim rastvorima - hidroponici.
U nas rasad bosiljka i dr. lekovitog, aromatičnog i začinskog bilja još uvek
se proizvodi na baštenskoj zemlji i kompostu koji su nepoznatog hemijskog sastava i
često neodgovarajućeg kvaliteta. Kao rezultat ovakve proizvodnje dobija se rasad lošeg
kvaliteta.
*
Damir Beatović, dipl. inž., stručni saradnik, dr Slavica Jelačić, docent, mr Đorđe Moravčević,
asistent, dr Vukašin Bjelić, vanredni professor, Nebojša Vukelić, dipl. inž., stručni saradnik Univerzitet u
Beogradu, Poljoprivredni fakultet, Zemun-Beograd.
Rad je rezultat istraživanja koje finansira Ministarstvo nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije, Projekat TR: 20108.
147
U poslednje vreme vrši se oplemenjivanje, dodavanje i mešanje drugih
komponenti sa baštenskom zemljom a sa ciljem dobijanja što kvalitetnijeg supstrata.
Naša zemlja je bogata tresetima koji se razlikuju u kvalitetu i reakciji što utiče na količinu
lako pristupačnih hraniva. Najčešće su siromašni lakopristupačnim hranivima pa ih je
neophodno mešati i oplemenjivati (Damjanović i sar., 1994).
Predhodna istraživanja u proizvodnji rasada bosiljka odnosila su se na upotrebu
komposta i baštenske zemlje koji su oplemenjivani glistenjakom (Lumbrikus H) i uvoznim
Galicina tresetom (Jelačić i sar., 2005).
Cilj ovog rada je testiranje novih supstrata u kojima je dominantna komponenta
domaći treset iz Gaja u proizvodnji rasada bosiljka.
Istraživanja sa navedenim ciljem sprovedena su tokom 2008. godine u stakleniku
Poljoprivrednog fakulteta u Beogradu.
Ogled je sproveden u dve faze. U prvoj fazi ogleda obavljena je setva semena
bosiljka (sorta Genovese) u polipropilenskim kontejnerima od 144 otvora. (Beatović i
sar., 2006). Kao supstrat za setvu semena u kontejnere korišćen je komercijalni setveni
supstrat. Setva semena je obavljena 03. marta 2008. godine.
Sa pojavom prva dva para stalnih listova biljke (30.04) su pikirane u
polipropilenske saksije tipa V 9B (ø 9 cm) koje su predhodno napunjene različitim
smešama supstrata. Treset iz Gaja činio je glavnu komponentu svih supstrata i ujedno
kontrolnu varijantu.
U eksperimentu su korišćene sledeće smeše supstrata (varijante):
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
Treset Gaj 100% (kontrola)
Treset Gaj 90% + Stajnjak 10%.
Treset Gaj + Đubrivo u dozi od 1,25 g/l.
Tresetu je dodavan zgoreli goveđi stajnjak u različitim zapreminskim odnosima
(vol%) i mineralno đubrivo formulacije 20:20:20+mikroelementi u različitim dozama
(g/l).
Tokom izvođenja eksperimenta korišćene su uobičajene mere nege rasada:
zalivanje, zasenjivanje i provetravanje. Proizvodnja rasada je trajala do 29.05. 2008.
Dobijen je rasad odličnog kvaliteta. Pre analize (merenja) biljke su prošle kroz postupak
»kaljenja«.
148
Metodom slučajnog uzorka izabrano je po 31 biljka od svake varijante supstrata.
Kod analiziranih biljaka merena je visina (cm), broj listova, masa biljake (g) i masa lista (g).
Analiza eksperimentalnih rezultata izvršena je uz pomoć statističkog paketa
STATISTICA. Od pokazatelja centralne tendencije izračunate su aritmetička sredina
( X ). Varijabilitet podataka kvantifikovan je preko intervala varijacije (Iv) i koeficijenta
varijacije (Cv). Ispitivanje razlika između tretmana (različiti supstrati) sprovedeno je
LSD-testom.
Rezultati istraživanja su prikazani tabelarno.
Rezultati i diskusija
Visina biljke
Ispitivana sorta Genovese pripada grupi krupnolisnih formi bosiljaka. Rezultati
istraživanja prikazani u tabeli 1 pokazuju najveću prosečnu vrednost visinu biljke
bosiljka od 29,76 cm u četvrtoj varijanti ogleda (kombinacija treseta Gaj i stajnjaka u
odnosu 70%:30%). Između varijanti br. 3,4,5 i 6 nisu dobijene statistički značajne razlike
u prosečnim visinama biljaka.
Dobijeni rezultati su u skladu sa istraživanjima Bjelića i sar. (2007); Moravčevića
i sar. (2007), koji su dokazali da supstrati na bazi treseta uz dodatak 30% stajnjaka
ostvaruju najveći uticaj na visinu rasada lubenice i krastavca.
Tab. 1. Uticaj supstrata na visinu biljke
Effect of substrates on plant height
Varijante ogleda
Variants of the trial
1. Treset Gaj 100%
2. Treset Gaj 90% + Stajnjak 10%
7. Treset Gaj + Đubrivo 1,25 g/l
LSD 0,05
LSD 0,01
X
Iv
Cv (%)
12,2-15,6
24,3-31,2
27,7-30,1
28,5-31,2
27,8-30,7
26,5-30,5
24,8-28,2
21,1-25,1
21,5-23,5
10,1-13,8
10,2-12,8
8,41
6,89
2,48
2,56
2,89
4,42
4,33
4,38
3,30
9,74
7,34
(cm)
13,87
27,66
28,98
29,76
29,48
28,95
26,71
22,84
22,57
12,16
11,81
0,991
1,312
Treset Gaj - Peat Gaj, Stajnjak-Manure, Đubrivo - Fertlizer
X - arithmetical mean, Iv - interval of variation, CV - coefficient of variation
149
U varijantama ogleda sa dodatim đubrivom (br. 7,8,9,10 i 11) u različitim
dozama, najbolji rezultat (26,71 cm) je dobijen u kombinaciji treseta Gaj + đubrivo u dozi
od 1,25 g/l. Između upotrebljenih doza đubriva od 1,85 i 2,50g nisu dobijene statistički
značajne razlike. Upotrebom većih doza od 2,50 g/l đubriva dobijene su niže prosečne
vrednosti visine biljke od kontrolne varijante.
Italijanski istraživači (Tesi i sar., 1994, 1995) u svojim istraživanjima su koristili
đubrivo formulacije 20:20:20 u dozama 0; 0,3; 0,6; 1; 2 i 3 g/l. Najbolji rezultat su postigli
u varijanti sa dozom đubriva od 1 g/l. Prosečna visina biljke pri upotrebi ove doze iznosila
je 29,5 cm. Takođe u njihovim radovima je potvrđen negativan uticaj doze đubriva veće
od 2 g/l.
Broj listova po biljci
Efekat ispitivanih supstrata ispoljen je i na analizirani parameter kvaliteta rasada
- broj listova po biljci bosiljka (tabela 2).
Najveći broja listova (10) dobijen je u varijantama br. 4,5 i 6. Između ovih
varijanti ogleda nisu dobijene statistički značajne razlike. Najmanji broj listova (6,8)
zabeležen je u varijanti br. 11 sa upotrebom đubriva u dozi od 3,75g.
Potvrđen je efekat stajnjaka na broj listova što je dokazano u istraživanjima
Bjelića i sar. (2007) i Moravčevića i sar. (2007) na povrtarskim vrstama.
U varijantama ogleda sa primenom đubriva (br. 7, 8, 9, 10 i 11), najveća
prosečna vrednost broja listova dobijena je uz upotrebu doze đubriva od 1,25 g/l. Najveća
upotrebljena doza đubriva (3,75 g/l) nije ostvarila efekat u odnosu na kontrolnu varijantu,
odnosno dobijena je manja vrednost broja listova za 0,4.
Tab. 2. Uticaj supstrata na broj listova
Effect of substrates on the of leaves per plant
Varijante ogleda
1. Treset Gaj 100%
150
X
Iv
Cv (%)
7,2
8,6
9
10
10
10
9,4
9,2
9
7,2
6,8
6-8
8-10
8-10
10
10
10
8-10
8-10
8-10
6-8
6-8
14,35
11,23
11,71
10,28
11,22
11,71
14,34
15,19
LSD 0,05
0,77
LSD 0,01
1,02
Treset Gaj- Peat Gaj, Stajnjak-Manure, Đubrivo- fertlizer.
X - arithmetical mean, Iv - interval of variation, Cv - coefficient of variation.
I kod ovog analiziranog parametra kvaliteta rasada (broj listova) potvrđena je
tendencija znatno nižih prosečnih vrednosti kao i kod visine biljke, upotrebom doze
đubriva veće od 2,50 g. Između upotrebljenih doza đubriva od 1,85 i 2,50 g nisu dobijene
statistički značajne razlike u broju listova.
Negativan uticaj povećanih količina đubriva na visinu biljke potvrđen je i u
istraživanjima Tesija i sar. (1994; 1995), Ryana, (1999) i Nelsona, (2003).
Masa biljke bosiljka
Razvijenost rasada bosiljka ogleda se i u masi nadzemnih delova (stablo i list).
Upotreba stajnjaka je pokazala svoju prednost i ostvaren je značajan efekat na masu biljke
bosiljka.
Najveća masa biljke (7,14 g) postignuta je u četvrtoj varijanti ogleda sa upotrebom
stajnjaka 30% (tabela 3). Između varijanti ogleda sa upotrebom stajnjaka od 20 vol%, 40
vol% i 50 vol% nisu dobijene statistički značajne razlike. Uticaj stajnjaka na masu biljke
potvrđen je i u istraživanjima Bjelića i sar. (2007) i Moravčevića i sar. (2007).
U varijantama ogleda sa upotrebom različitih doza đubriva najveća masa biljke
(5,03g) dobijena je upotrebom doze od 1,3 g/l.
Najmanja prosečna vrednost mase biljke (1,26 g) dobijena je u varijanti 11
(najveća doza đubriva). Upotrebom doza od 3,12 g i 3,75 g dobijene su niže prosečne
vrednosti mase biljke u odnosu na kontrolnu varijantu.
Slični rezultati sa upotrebom većih doza đubriva dobijeni su u istraživanjima
Tesija i sar. (1994; 1995), Ryana (1999) i Nelsona (2003).
Najveća masa biljke (7,14 g) postignuta je u četvrtoj varijanti ogleda sa
upotrebom stajnjaka 30% (tabela 3). Između varijanti ogleda sa upotrebom stajnjaka od
20 vol%, 40 vol% i 50 vol% nisu dobijene statistički značajne razlike. Pozitivan uticaj
stajnjaka na masu biljke potvrđen je i u istraživanjima Bjelića i sar. (2007) i Moravčevića
i sar. (2007).
U varijantama ogleda sa upotrebom različitih doza đubriva najveća masa biljke
(5,03 g) dobijena je upotrebom doze od 1,3 g/l.
151
Tab. 3. Uticaj supstrata na masu biljke
Effect of substrates on plant weight
Varijante ogleda
1. Treset Gaj 100%
LSD 0,05
LSD 0,01
Iv
Cv (%)
1,35-1,83
4,87-7,07
5,56-6,81
6,21-7,15
5,94-8,18
5,42-7,69
4,48-5,86
3,54-4,59
3,27-4,57
1,05-1,85
1,01-1,51
8,85
10,48
6,59
6,25
10,27
11,92
9,26
8,15
10,35
21,36
15,62
X
(g)
1,63
5,87
6,31
7,14
6,51
6,26
5,03
4,08
3,94
1,34
1,26
0,41
0,54
Najmanja prosečna vrednost mase biljke (1,26 g) dobijena je u varijanti 11
(najveća doza đubriva 3,75 g). Upotrebom doza od 3,12 g i 3,75 g dobijene su niže
prosečne vrednosti mase biljke u odnosu na kontrolnu varijantu.
Slični rezultati sa upotrebom većih doza đubriva dobijeni su u istraživanjima
Tesija i sar. (1994; 1995), Ryana (1999) i Nelsona (2003).
Masa listova bosiljka
U proizvodnji bosiljka kao svežeg začina najznačajniji pokazatelj je masa listova
ili ukupna produkcija (prinos) sveže mase po jedinici površine.
Proizvodnja bosiljka u saksijama kao svežeg začina (fresh spice) koji se koristi
u kulinarstvu za dobijanje čuvenog sosa »peste alla genovese« odavno je prisutna u
zemljama u okruženju (Tesi i sar., 1995; Beatović i sar., 2008a).
Rezultati u tabeli 4 pokazuju da su mešavine treseta i stajnjaka u odnosima
70%:30% i 60%:40% i (var. br. 4 i 5) ostvarile najveći uticaj na masu listova. Između
ovih varijanti nisu dobijene statistički značajne razlike u masi listova.
Najmanja masa listova (1,05 g) dobijena je upotrebom najveće doze đubriva
što ukazuje na negativan uticaj većih doza đubriva. Između upotrebljenih doza đubriva
od 1,85 i 2,50 g nisu dobijene statistički značajne razlike u prosečnim vrednostima mase
lista. Negativan uticaj većih doza đubriva na masu listova potvrđen je u istraživanjima
Tesija i sar. (1994; 1995).
Prilikom proizvodnje rasada bosiljka na različitim supstratima nisu primećeni
znakovi oboljenja lisne mase, što je jedan od preduslova za njegovu upotrebu kao svežeg
začina.
152
Tab. 4. Uticaj supstrata na masu listova
Effect of substrates on fresh leaves mass
Varijante ogleda
1. Treset Gaj 100%
LSD 0,05
0,01
Iv
Cv (%)
1,11-1,9
3,54-5,11
4,06-5,37
4,29-5,67
4,21-5,93
3,87-5,67
3,16-4,44
2,36-3,53
2,48-3,78
0,88-1,37
0,81-1,3
15,65
9,91
8,22
8,53
9,52
12,87
10,82
13,21
13,81
18,20
15,87
X
(g)
1,37
4,36
4,65
5,03
4,81
4,48
3,73
3,05
2,98
1,13
1,05
0,35
0,46
Zaključak
Na osnovu ispitivanja (testiranja) uticaja jedanaest supstrata na kvalitet rasada
bosiljka proizvedenog u saksijama mogu se izvesti sledeći zaključci:
Potvrđen je izuzetan efekat stajnjaka na sve analizirane parametre kvaliteta
rasada bosiljka.
Najbolji rezultat dobijen je proizvodnjom rasada bosiljka na supstratu treset Gaj
+ stajnjak u odnosu 70%:30% (varijanta ogleda br. 4).
U varijantama ogleda sa upotrebljenim mineralnim đubrivom najbolji rezultat je
dobijen upotrebom doze od 1,25 g (varijanta ogleda br. 7).
Upotrebom većih doza đubriva od 2,5 g ostvaren je negativan uticaj na sve
posmatrane parametre kvaliteta rasada bosiljka.
Literatura
1.
2.
3.
Beatović, D., Vujošević, А., Jelačić, S., Lakić, N. (2006): Modeliranje proizvodnje
rasada bosiljka – izbor kontejnera. Arhiv za poljoprivredne nauke. Vol.67, No 238.
(2006/2). str. 103-109.
Beatović, D., Jelačić, S., Kišgeci, J. (2008a): The effect of different doses slow
decomposing fertilizers on the quality of basil as fresh seasoning herb, 5rd Conference
on Medicinal and Aromatic Plants of Southeast European Countries. Brno, Czech
Republic, 2-6. September 2008. Book of Abstracts, p. 104.
Beatović, D., Jelačić, S., Bjelić, V., Moravčević, M. (2008b): Uticaj supstrata na
kvalitet rasada majorana (Majorana hortensis Moench). IX Dani lekovitog bilja,
Savremena fitoterapija – od sirovine do gotovog proizvoda, 17-20.09.2008. Kosmaj,
Zbornik izvoda 120-121.
153
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
154
Bjelić, V., Pavlović, R., Moravčević, Đ. (2007): Uticaj stajnjaka na kvalitet rasada
lubenice. Zbornik naučnih radova Institut PKB Agroekonomik, Vol.13, br. 1-2, 109114.
Bures, S., Pokorny, F.A., Dunavent, M.G. (1993): How to Build Container Media
from the Characteristics of their components. Sna Research Conference, Vol.38, p
124-125.
Damjanović, M., Marković, Ž., Zdravković, J., Todorović, V. (1994): Primena
supstrata i smeše supstrata u proizvodnji rasada paradajza gajenog u kontejnerima.
Savremena poljoprivreda, Novi Sad, Vanredni broj, Vol. 42, XLII, 166-173.
Fernandes, P.C., Facanali, R., Teixeira, J.P.F., Furlani, P.R., Marques, M.O.M. (2004):
Culture of basil i substrata and hydroponic system under protected environment.
Horticultura Brasilera, Vol.22, p.260-264.
Hanić, E. (2000): Značaj supstrata, kontejnera i hormona u rasadničarskoj proizvodnji,
Univerzitet “Džemal Bijedić” Mostar, Studij za mediteranske kulture.
Incrocci, L., Lorenzini, O., Malorgio, F., Pardossi, A., Tognomi, F. (2001): Valutazione
quanti-qualitativa della produzione di rucola (Eruca vesicaria L. Cav) e basilico
(Ocimum basilicum L.) ottenuta in suolo e floating system utilizzando acque irrigue
con differenti contenuti di NaCl. Ilalus Hortus, Vol.8, n. 6, page 92- 96.
Jelačić, S., Lakić, N., Beatović, D., Vujošević, A. (2005): Effect of differen substrates
on basil seedlings quality (Ocimum basilicum L.). Journal of Agricultural Sciences.
Belgrade, Vol.50, No 2, pages 107-116.
McGinnis, M.S., Warren, L., and Bilderback, T.E. (2004): Effect of Vermicompost
Amended Pine Bark on Basil Production, Container-Grown Plant Production, Sna
Research Conference, Vol. 49. p.120-123.
Moravčević, Đ., Pavlović, R., Bjelić, V. (2007): Ispitivanje supstrata na kvalitet
rasada krastavca. XII Savetovanje o biotehnologiji, Vol.12. (13), 367-370.
Nelson, P.V. (2003): Greenhouse Operation&Managment. Sixth Edition; SlowRelease Fertilizers, Growth-Regulating Compounds. Library of Congress Cataloging.
Prentice Hall, p. 303-365.
Ryan, J. (1999): Plant Nutrient Management under Pressurized Irrigation System in
the Mediterranean Region, Proceedings of the IMPHOS International Fertirigation
Worksop 25-27 April, 1999, Amman, Jordan.
Tesi, R., Cabrera, E., Chisi, G., Tallarico, R., (1994): Growth response to fertilization
of sweet basil (Ocimum basilicum L.). XXIVth International Horticultural Congress,
Kyoto International Conference Hall. Abstract, P-30-2, 286.
Tesi, R., Ghiselli, L., Tallarico, R. (1995): Ricerche sulla coltivazione del basilico in
contenitore Colture Protete, N. 12, p.61-66.
UDC: 582.949.28:635.03+631.8:631.862/.878
TESTING NEW SUBSTRATES IN BASIL
(Ocimum basilicum L.) NURSERY PLANT PRODUCTION
D. Beatović, S. Jelačić, Đ. Moravčević, V. Bjelić, N. Vukelić *
Summary
The aim was to test new substrates in pot basil nursery plant production.
Substrates were prepared using domestic peat from the village of Gaj adding mature
manure and fertilizers in various proportions. Eleven substrates were tested. Peat (100%)
was the control variant. Manure amounts of 10-15 vol % were added to the remaining
variants. Fertilizer formulations 20:20:20 + Me at the following rates 1.25; 1. 85; 2.50; 3.
12 and 3.75 g/l were added to peat.
The nursery plants obtained were of excellent quality. The best basil nursery
plant quality was obtained using substrates with the manure share of 30 vol% but also
with the 1.3 g fertilizer variant.
Key words: basil, fertilizer, nursery plants, substrates, manure, peat.
*
Damir Beatović, B.Sc., Research Associate, Slavica Jelačić, Ph.D., Assistant Professor, Đorđe
Moravčević, MSc., Assistant, Vukašin Bjelić, Ph.D., Professor, Nebojša Vukelić, B.Sc., Research Associate,
University of Belgrade, Faculty of Agriculture, Belgrade-Zemun.
This paper financed by Ministry of Science and Tecnhological Development of the Republic Serbia.
Project: TR 20108.
155
156
UDK: 631.812-492.3+633.812:635.03
UTICAJ RAZLIČITIH DOZA SPORORAZLAGAJUĆEG ĐUBRIVA
NA KVALITET RASADA MUŠKATLI (Pelargonium hortorum)
A. Vujošević, N. Lakić, D. Beatović *
Izvod: U radu je ispitivan uticaj različitih doza spororazlagajućeg đubriva
Scotts (Osmocote Exact) formulacije 15:9:9:MgO + Me na kvalitet rasada muškatli.
Rasad muškatli je proizveden u polistirenskim kontejnerima (speedling system) i
polipropilenskim saksijama (pot system). U toku proizvodnje rasada dodavano je đubrivo
u dozama (0, 1, 2, 3, 4 i 5g/l). Dobijeni rezultati ukazuju da se upotrebom đubriva od 3g/l
supstrata postižu najbolje vrednosti kvalitativnih osobina rasada muškatli.
Ključne reči : spororazlagajuće đubrivo,muškatla, rasad
Uvod
Muškatla (Pelargonium hortorum) spada u grupu cvetno-dekorativnog
saksijskog cveća koja je zbog svojih dekorativnih osobina zastupljena sa više od 30%
u proizvodnom asortimanu naših proizvođača cveća. Na našem tržištu se srećemo sa
najrazličitijim varijetetima muškatli, kako u pogledu habitusa tako u i pogledu boje,
krupnoće i punoće cvetova. Zbog toga, muškatle predstavljaju značajan dekorativni
materijal u ozelenjavanju, balkona, terasa, prozorskih sandućića, žardinjera (Ferrante i
sar., 2006; Vujošević i sar., 2007b). Ova cvetna vrsta je značajna po tome što se vrlo
dobro kombinuje sa velikim brojem sezonskog cveća kao što su begonije, ageratumi,
lobelie, verbene, petunije, itd. Muškatlu karakteriše dug period cvetanja, od proleća do
kasne jeseni. Da bi se obezbedilo kontinuirano i obilno cvetanje neophodno je da se
sadi na odgovarajućem mestu na dobro dreniranom zemljištu-supstratu, i da u zemljištu
–supstratu ima dovoljno hrane tokom čitavog perioda vegetacije Savremena proizvodnja
rasada cveća se pored različitih kontejnerskih sistema proizvodnje (Latimer, 1991) zasniva
i na korišćenju različitih supstrata i primeni različitih spororazlagajućih đubriva (Nelson,
2003). Takođe, domaći istraživači su proučavali uticaj spororazlagajućeg đubriva na
kvalitet rasada cveća, (Vujošević i sar., 2007) kao i na kvalitet lekovitog, aromatičnog i
začinskog bilja, (Beatović i sar., 2006). Prednost upotrebe ovih đubriva ogleda se u tome
da se jednokratnom primenom, potpuno zadovoljavaju potrebe biljaka za mineralnim
hranivima.
Cilj ovog rada bio je da se sagleda uticaj različitih doza spororazlagajućeg
đubriva na kvalitet rasada muškatli i iznađe najoptimalnija doza za proizvodnju ove
cvetne vrste.
* Mr AnaVujošević, asistent, dr Nada Lakić, redovni profesor, Damir Beatović, dipl.inž., stručni
saradnik, Poljoprivredni fakultete Beograd - Zemun.
Dobijeni rezultati u ovom radu su deo projekata TR-20059. Sredstva za realizaciju projekta obezbedilo je Ministarstvo za nauku i tehnološki razvoj, Republike Srbije.
157
Istraživanja su sprovedena tokom 2008. godine u stakleniku Poljoprivrednog
fakulteta u Beogradu. U ogledu je korišćena jednogodišnja vrsta cveća Pelargonium
hortum, serija Maverick (red) - Goldsmith Seeds. Ogled je izveden u dve faze. U prvoj
fazi obavljena je setva semena u polipropilenskim kontejnerima od 144 saća (870 biljaka/
m2). Kao supstrat za setvu semena i proizvodnju rasada korišćen je komercijalni supstrat
koji se sastoji od belog treseta (70%) i crnog treseta (30%) sa sadržajem soli oko 0,51,1g/l i pH vrednosti od 5,2 do 6,0. Setva semena je obavljena 23. januara 2008.
Sa pojavom prva dva para stalnih listova biljke su presađene u polipropilenske
saksije veličine 14 cm u gotov, komercijalni supstrat (Floragard) uz dodavanje
spororazlagajućeg đubriva i ogled je ušao u drugu fazu gde je ispitivan uticaj po sledećim
tretmanima: 1. 0 (kontrola); 2. 1g/l supstrata; 3. 2g/l supstrata; 4. 3g/l supstrata; 5. 4g/l
supstrata; 6. 5g/l supstrata.
U ogledu je korišćeno Scotts (Osmocot Exact) spororazlagajuće đubrivo
formulacije 15:9:9:MgO+Me. Proizvodnja rasada obavljena je u optimalnim i
svakodnevno kontrolisanim uslovima koji su neophodan preduslov uspešne proizvodnje
(optimalna dnevna - noćna temeperatura, optimalna relativna vlažnost vazduha, optimalna
vlažnost supstrata). Tokom proizvodnje rasada korišćene su standardne mere nege rasada:
zalivanje, zasenjivanje i provetravanje. Proizvodnja rasada trajala je do 10. juna 2008.
godine, tri i po meseca. Metodom potpuno slučajnog uzorka za dalju analizu uzeto je po
10 biljaka od svake varijante.
Kvalitet rasada ispitivan je preko parametara: visina (cm), broj bočnih grana,
masa stabla (g), broj listova, masa listova (g), broj pupoljaka i broj cvetova.
Analiza eksperimentalnih rezultata izvršena je putem deskriptivne i analitičke
statistike uz pomoć statističkog paketa STATISTICA. Rezultati istraživanja su prikazani
preko osnovnih pokazatelja deskriptivne statistike (interval varijacija, aritmetička sredina
i njena standardna greška, medijana i koeficijent varijacije).
S obzirom na cilj rada, sa statističkog stanovišta, ispitivana je tvrdnja da se
međusobno ne razlikuju prosečne vrednosti ispitivanih karakteristika usled primene
različitih doza spororazlagajućih đubriva. Ispitivanje homogenosti varijansi tretmana
izvršeno je Levene-ovim testom. U zavisnosti od rezultata Levene-ovog testa, provera
hipoteze izvršena je parametarskim i Kruskal Wallis-ovim modelom analize varijanse
Lsd- testom i Mann-Whitney-evim U-testom.
Određivanje optimalne doze prema efektu na sve ispitivane parametre kvaliteta
je izvršeno određivanjem sintetičkog ranga, preko totalnog diskriminacionog efekta
iskazanog putem Ivanovićevog odstojanja (Lakić i Stevanović, 2003).
158
Najveća vrednost za visinu (54,9 cm) dobijena je upotrebom 3 g/l đubriva.
Maksimalna prosečna vrednost za visinu (50,14cm) dobijena je upotrebom doze od 2
g/l spororazlagajućeg đubriva a najmanja pojedinačna (24,09cm) i najmanja prosečna
vrednost za visinu (34,16cm) u kontrolnoj varijanti (Tabela 1). Visina biljaka u svim
uzorcima je homogena (Cv < 30%) s tim što je najhomogenija pri upotrebi 2 g/l đubriva
a najheterogenija u kontroli, bez primene spororazlagajućeg đubriva.
Broj bočnih grana kretao se od 0 do 3. Najveći broj bočnih grana ostvaren je
pri upotrebi 4 g/l đubriva. Najveći prosečan broj bočnih grana po biljci (1.3) ostvaren je
upotrebom doze od 5 g/l a najmanji u kontrolnoj varijanti (0.0) Prema broju bočnih grana
analizirani uzorci su heterogeni (0%≤Cv≤129.09%) pa je medijana validniji pokazatelj
proseka. Na bazi vrednosti medijane prosečan broj obrazovanih bočnih grana kreće se
od 0 (bez bočnih grana) za uzorak u varijanti bez đubriva i sa primenom najmanje doze,
do 1 (jedne) u ostalim ispitivanim varijantama pa se može zaključiti da svako povećanje
primenjene doze iznad 2 g/l nema uticaja na obrazovanje bočnih grana. Dobijeni rezultat je
u saglasnosti sa rezultatima istraživanja dobijenih u ispitivanju uticaja spororazlagajućih
đubriva na broj bočnih grana u proizvodnji rasada kadifice (Tagetes patula), ukrasne
žalfije (Salvia splendens) i impatiensa (Impatiens wallerane) (Vujošević i sar., 2007).
Masa stabla muškatli kretala se od 24,09 g u kontrolnoj varijanti do 74,44 g u
varijanti gde je primenjena doza đubriva iznosila 2 g/l. Najveće prosečne vrednosi za
masu stabla (Tabela 1) ostvarene su takođe pri upotrebi 2 g/l spororazlagajućeg đubriva
(63,4g) a najmanje prosečne vrednosti u kontoli (35,18g). Svi analizirani uzorci imali
su homogenu masu stabla (Cv < 30%). Masa stabla je najujednačenija pri upotrebi 2 g/l
đubriva a najheterogenija u kontroli.
Broj obrazovanih listova po biljci varirao je od 16 - 48. Pri upotrebi 5 g/l đubriva
(Tabela 1) obrazovan je prosečno najveći broj listova 39,1 a najmanji prosečan broj listova
po biljci obrazovan je u kontrolnoj varijanti (20). Za ovu ispitivanu karakteristiku, vrednosti
u svim uzorcima su homogene (Cv<30%). Broj obrazovanih listova je najhomogeniji pri
upotrebi 4 g/l spororazlagajućeg đubriva (Cv = 7,88%) a najheterogeniji u varijanti gde je
primenjena doza od 1 g/l (Cv = 26,65%).
Vrednosti za parametar masa listova po biljci kretale su se između 32,83 g i
163,08g. Prosečna masa listova po uzorku, na osnovu aritmetičke sredine, varirala je
od 38,98 g u kontrolnoj varijanti (Tabela 1) do 95,08 g u varijanti sa maksimalnom
primenjenom dozom đubriva (5 g/l). U svim uzorcima biljke su homogene prema
masi listova (Cv<30%). Pri tome masa listova je najhomogenija pri upotrebi 4 g/l
spororazlagajućeg đubriva a najheterogenija u varijanti gde je primenjena najveća
ispitivana doza, 5 g/ spororazlagajućeg đubriva.
159
U pogledu broja obrazovanih pupoljaka po biljci (Tabela 1) može se konstatovati
da je broj pupoljaka po biljci varirao je od 0-3. Pri upotrebi 2 g/l i 4 g/l spororazlagajućeg
đubriva obrazovan je prosečno najveći broj pupoljaka 1.3 a najmanji prosečan broj
pupoljaka (0,6) obrazovan je u varijanti u kojoj je primenjena maksimalna doza
spororazlagajućeg đubriva 5 g/l supstrata. Za ovu karakteristiku, vrednosti u analiziranim
uzorcima su heterogene (37,16%≤Cv≤116,53%) pa je medijana validniji pokazatelj
proseka. Prema vrednostima medijane, prosečan broj pupoljaka je 1 (jedan) u svim
ispitivanim varijantama osim za uzorak na koji je primenjena maksimalna doza od 5 g/l
đubriva, gde je prosečan broj pupoljaka iskazan medijanom 0,5.
U eksperimentu, broj cvetova po biljci varirao je između 1 i 3 a prosečan broj
cvetova po uzorku , na osnovu aritmetičke sredine, kretao se od 1 u kontrolnoj varijanti
(Tabela 1) do 1,9 u varijanti sa primenjenom dozom đubriva od 4 g/l. S obzirom na
heterogenost podataka u uzorcima u kojima je primenjena doza od 1 g/l, 2 g/l i 3 g/l
(32.27%≤ Cv ≤35.13%) uzeta je medijana kao pokazatelj proseka i na osnovu nje, najmanji
prosečan broj cvetova 1, dobijen je primenom doze od 2 g/l đubriva (1), a najveći, 2,
korišćenjem 3 g/l đubriva. Sa daljim povećanjem primenjenih doza spororazlagajućih
đubriva, 4 g/l i 5 g/l prosečan broj cvetova se nije povećavao u odnosu na broj pri primeni
3 g/l đubriva.
160
Tab.1. Osnovni pokazatelji deskriptivne statistike za ispitivane parametre
kvalteta rasada muškatli kod primene različitih doza spororazlagajućeg đubriva
The basic indicators of descriptive statistics for examined parameters
of pelargonium hortorum seedlings quality by the usage of various dosages
of slow disintegrating fertilizers
Ispitivani
parametri
Parameters
visina (cm)
high (cm)
Broj bočnih
grana
Number
of lateral
branches
Broj listova
Number of
leafs
Masa listova
Weightof leafs
(g)
Doze spororazlagajućeg
đubriva
Dosage slow-disintegrating
fertilizers
Interval
varijacije
Interval of
variation
Aritmetička
sredina±standardna greška
Arithmetical mean±Standard
error
kontrola
24,5 – 40,0
1 g/l
35,8 – 44,7
2 g/l
Medijana
Median
Cv (%)
Coefficient of
variation
34,16 ± 1,481
34,50
13,71
40,11 ± 0,888
39,90
7,00
48,0 – 51,2
50,14 ± 0,358
50,55
2,25
3 g/l
45,2 – 54,9
49,19 ± 0,972
49,25
6,25
4 g/l
46,4 – 54,6
50,00 ± 0,795
50,45
5,02
5 g/l
41,3 – 51,3
47,20 ± 1,060
48,15
7,10
kontrola
0-0
0 ,0 ± 0,0
0
0,00
1 g/l
0-1
0,4 ± 0,163
0
129,09
2 g/l
1-1
1 ,0 ± 0,0
1
0,00
3 g/l
1-1
1,0 ± 0,0
1
0,00
4 g/l
1-3
1,2 ± 0,20
1
52,70
37,15
5 g/l
1-2
1,3 ± 0,152
1
kontrola
16 – 27
20,0 ± 1,043
19,0
16,49
1 g/l
16 – 37
27,0 ± 2,275
28,5
26,65
2 g/l
27 – 45
35,5 ± 1,707
34,5
15,21
3 g/l
25 – 47
36,3 ± 2,071
38,0
18,04
4 g/l
31 – 40
36,1 ± 0,900
36,5
7,88
5 g/l
34 – 48
39,1 ± 1,401
39,0
11,33
kontrola
32,83 – 46,26
38,986 ± 1,308
38,62
10,61
1 g/l
46,13- 62,50
56,169 ± 1,545
56,35
8,703
2 g/l
58,00 – 96,00
79,547 ± 3,757
78,13
14,93
3 g/l
70,96 – 91,76
83,798 ± 2,349
87,38
8,86
4 g/l
80,695 ± 2,344
80,22
9,18
95,808 ± 7,706
89,80
25,43
kontrola
67,12 – 95,49
77,31 –
163,06
0-2
0,9 ± 0,179
1,0
63,07
1 g/l
0-2
1,1 ± 0,179
1,0
51,60
2 g/l
1-2
1,3 ± 0,152
1,0
37,15
3 g/l
0–1
0,7 ± 0,152
1,0
69,00
4 g/l
0–3
1,3 ± 0,300
1,0
72,97
5 g/l
0-2
0,6 ± 0,211
0,5
116,53
5 g/l
Broj
pupoljaka
Number of
buds
Broj cvetova
Number of
flowers
Masa stabla
Weight of
brunch, g
kontrola
1-1
1,0± 0,000
1,0
0,00
1 g/l
1-2
1,5 ± 0,166
1,5
35,13
2 g/l
1–2
1,2 ± 0,133
1,0
35,13
3 g/l
1–2
1,6 ± 0,163
2,0
32,27
4 g/l
1-3
1,9 ± 0,179
2,0
29,87
5 g/l
1-2
1,8 ± 0,133
2,0
23,42
kontrola
24,09 – 42,24
35,186 ± 1,709
35,185
15,35
1 g/l
38,23 – 49,22
43,921 ± 1,424
44,500
10,25
2 g/l
58,08 – 74,44
63,401 ± 1,555
63,090
7,76
3 g/l
53,94 – 71,73
61,240 ± 1,855
60,615
9,58
4 g/l
51,79 - 67,75
59,399 ± 1,589
59,875
8,46
5 g/l
49,16 – 66,96
59,784 ± 1,868
61,210
9,88
161
Dobijeni rezultat je u saglasnosti sa rezultatima istraživanja dobijenih u ispitivanju
uticaja spororazlagajućih đubriva na broj cvetova u proizvodnji rasada kadifice (Tagetes
patula) i gazanie (Gazania rigens) (Vujošević i sar., 2007).
S obzirom da su vrednosti za karakteristike broj bočnih grana, broj pupoljaka i
broj cvetova heterogene u uzorcima i da rezultati Levene-ovog testa (Tabela 2) ukazuju
da su kod muškatle heterogene varijanse uzoraka za broj bočnih grana i broj cvetova,
značajnost razlika prosečnih vrednosti testirana je neparametarskim Kruskal-Wallis-ovim
testom (Tabela 2). Za ostale ispitivane parametre vrednosti u uzorcima su homogene kao i
varijanse uzoraka, pa je testiranje razlika prosečnih vrednosti sprovedeno parametarskim
modelom analize varijanse (ANOVA) i testom najmanje značajne razlike (LSD).
Tab. 2. Rezultati Levene-ovog testa, Kruskal-Wallis-ovog testa iANOVA-e
The results of Levene's variance homogenity test Kruskal-Wallis
test and ANOVA
Ispitivani parametri
Parameters
Levene-ov test
Kruskal-Wallis
ANOVA
F
p
H
p
F
p
Visina
Plant hight (cm)
2,388
0,05*
41,967
0,000**
-
-
Broj bočnih grana
Number of lateral
branches
10,729
0,000**
42.963
0,000**
-
-
Masa stabla
Weight of brunch (g)
0.260
0.933
-
-
46.974
0.000**
Broj listova
Number of leafs
2.028
0.089
-
-
19.66
0.000**
Masa listova
Weight of leafs (g)
2.137
0.075
-
-
29.484
0.000**
Broj pupoljaka
Number of buds
1,982
0,096
9.781
0,817
-
-
Broj cvetova
Number of flowers
6.112
0,000**
21,061
0,008**
-
-
P ≤ 0,05 (*) razlika je značajna.
P ≤ 0,0 1(**) razlika je vrlo značajna.
Promena doze đubriva nema statistički značajan efekat na broj pupoljaka a ima
vrlo značajan na sve ostale karakteristike.
Rezultati U–testa (Tabela 3) ukazuju da je broj bočnih grana statistički vrlo
značajno niži pri upotrebi 0 i 1 g/l đubriva, dok se sa daljim povećanjem doza primenjenih
đubriva, prosečan broj bočnih grana statistički značajno ne menja.
162
Tab. 3. Nivoi značajnosti razlika prosečnog broja bočnih grana i visine na bazi U-testa
The levels of significance of between average plant weight on the basis of U-test
broj bočnih grana / number of lateral brunches
Doza đubriva (g)
Fertilizer’s dosage (g)
0
0
1
0,007 **
2
3
4
5
0,000 **
0,000 **
0,000 **
0,000 **
1
2
3
4
0,029 *
0,000 **
0,000 **
0,000 **
0,004 **
0,004 **
0,004 **
1,000
0,317
0,317
0,000 **
0,000 **
0,000 **
0,001 **
0,273
0,880
0,049 *
0,364
0,257
5
0,000
**
0,002
**
0,067
0,067
0,350
0,058
Visina / high
Za ispitivanu karakteristiku visina biljaka, rezultati U-testa (Tabela 3) ukazuju da
se sa povećanjem primenjene doze iznad 3 g/l đubriva, prosečna visina biljaka smanjuje
ali ne statistički značajno pa se doza od 3 g/l može preporučiti kao najoptimalnija u
proizvodnji rasada muškatli.
Primenom spororazlagajućih đubriva u dozi od 2 g/l statistički značajno se
povećava prosečan broj obrazovanih pupoljaka po biljci (Tabela 4) u odnosu na doze od
3 g i 5 g/l.
Tab. 4. Nivoi značajnosti razlika prosečnog broja pupoljaka i cvetova na bazi U-testa
The levels of significance of differences between average number
of buds and flowers on the basis of U-test
broj pupoljaka / number of buds
Doza đubriva (g)
0
1
2
3
4
5
0
0.426
0.111
0.423
0.297
0.251
1
0.012 *
0.423
0.111
0.616
0.084
2
0.146
0.170
0.017* 0.966 0.021*
3
0.004 ** 0.661
0.075
0.112* 0.576*
4
0.000 ** 0.125 0.008 ** 0.240
0.084
5
0.000 ** 0.170 0.009 ** 0.342
0.689
broj cvetova / numberof flowers
Primenom i najmanje doze spororazlagajućih đubriva statistički se značajno utiče
na povećanje prosečnog broja obrazovanih cvetova (Tabela 4). Sa primenom većih doza
(3g, 4 g i 5 g/l) broj obrazovanih cvetova se statistički veoma značajno povećava u odnosu
na kontrolnu varijantu. Na broj obrazovanih cvetova primena 3 g/l spororazlagajućeg
đubriva najpovoljnije utiče jer primenom ove količine đubriva broj obrazovanih cvetova je
statistički veoma značajno veći u odnosu na kontrolu a dalje povećanje doze primenjenog
đubriva, statistički značajno ne utiče na povećanje broja obrazovanih cvetova u odnosu na
broj cvetova koji se formira primenom 3 g/l spororazlagjućeg đubriva.
163
Sa povećanjem primenjenih doza spororazlagajućih đubriva prosečan
broj obrazovanih listova po biljci se povećava (Tabela 1). Svako povećanje doze
spororazlagajućeg đubriva od 2 g/l na 3 g i 4 g/l, povećava prosečan broj obrazovanih
listova po biljci ali to povećanje nije statistički značajno. Samo povećanje doze od 2 na 5
g/l, statistički vrlo značajno utiče na povećanje prosečnog broja listova (Tabela 5).
Tab. 5. Nivoi značajnosti razlika prosečnog broja listova i mase listova
na bazi LSD testa
The levels of significance of differences between average umber of
leafs on weight of leafs the basis of LSD test broj listova / number of leafs
Doza đubriva (g)
0
0
1
2
3
4
5
0.004 **
0.000 **
0.000 **
0.000 **
0.000 **
0.001 **
0.000 **
0.000 **
0.000 **
0.732
0.798
0.009 **
0.932
0.234
1
0.003 **
2
0.000 **
0.000 **
3
0.000 **
0.000 **
0.438
4
0.000 **
0.000 **
0.834
0.570
5
0.000 **
0.000 **
0.004 **
0.031 *
0.203
0.007 **
masa listova / weight of leafs
Masa listova koja se ostvaruje primenom različitih doza spororazlagajućeg
đubriva (Tabela 1) ukazuje, da se sa povećanjem doza, statistički vrlo značajno utiče
na povećanje prosečne mase listova (Tabela 5). Dozom od 2 g/l ostvaruje se prosečna
masa listova od 79,54 g po biljci (Tabela 1), što je skoro duplo u odnosu na kontrolnu
varijantu (38,98), a u odnosu na varijante u kojima je primenjeno 3 g/l ili 4 g/l razlika
je u svega nekoliko grama (Tabela 1) tj. nije statistički značajna. U varijanti sa 5 g/l
primenjenog đubriva, dobijena prosečna masa listova je najveća (95,80 g) ali sa ovom
dozom utiče se na smanjenje prosečnog broja pupoljka i cvetova po biljci, tj. prolongira
se vreme njihovog obrazovanja, čime se produžava proizvodni proces a samim tim i
vreme realizacije na tržištu.
Najoptimalnija doza za ostvarenje najveće mase stabla (Tabela 9) je doza od
2 g/l supstrata i statistički se značajno razlikuje od mase stabla koja se ostvaruje bez
upotrebe đubriva ili sa primenom najmanje doze 1 g/l. Dalje povećanje primenjene doze
iznad 2 g/l, statistički značajno ne utiče na povećanje već dovodi do smanjenja prosečne
mase stabla.
164
Tab. 6. Nivoi značajnosti razlika prosečnih masa stabala na bazi LSD testa
The levels of significance of differences between average weight
of brunch basis of LSD test
Doza đubriva (g)
0
1
2
3
4
0
1
2
3
4
5
0.001 **
0.000 **
0.000 **
0.000 **
0.000 **
0.366
0.000 **
0.000 **
0.097
0.440
0.000 **
0.000 **
0.133
0.541
871
U cilju rangiranja efekata različitih doza spororazlagajućeg đubriva na sve
ispitivane karakteristike kvaliteta rasada muškatli, izračunate su vrednosti Ivanovićevog
odstojanja (Tabela 7) sa brojem cvetova kao najznačajnijim pokazateljem kvaliteta rasada
muškatli.
Dobijene vrednosti ukazuju da se najbolji kvalitet rasada muškatli dobija
upotrebom doze spororazlagajućeg đubriva od 3 g/l supstrata.
Tab. 7. Vrednosti I-odstojanja za kvalitet rasada muškatli
The values of I distances for quality of geranium seedlings
Doza đubriva
Dosage ofslow-disintegrating fertilizers
0
1
2
3
4
5
I-odstojanje
I-distance
0.184
1.618
0.922
3.241
2.962
2.823
Rang
Ranking
VI
IV
V
I
II
III
Zaključak
Rezultati istraživanja ukazuju na značajan, pozitivan i opravdan efekat upotrebe
spororazlagajućeg đubriva Scotts (Osmocote Exact) formulacije 15:9:9:MgO + Me u
proizvodnji rasada muškatli.
U toku proizvodnje rasada muškatli, primena spororazlagajućeg đubriva pozitivno
utiče na njihovu visinu. U toku proizvodnje najbolje je primeniti doze spororazlagajućeg
đubriva od 2 g/l. Veće doze utiču na smanjenje visine. Najveća masa stabla ostvaruje se
primenom 2 g/l spororazlagajućeg đubriva. Dalje povećanje primenjenih doza dovodi do
smanjenja mase stabla.
Povećanje primenjene doze spororazlagajućeg đubriva preko 1 g/l pozitivno utiče
na obrazovanje bočnih grana. Ipak, primenom doze veće od 2 g/l, broj obrazovanih bočnih
grana nije statistički značajno veći, te se doza od 2 g/l može smatrati kao najoptimalnija
za obrazovanje bočnih grana.
Primena doze spororazlagajućeg đubriva od 2 g/l i 5 g/l najpovoljnije utiče na
broj obrazovanih listova a samim tim i na njihovu masu. Doze veće od 2 g/l utiču na
obrazovanje kako većeg broja listova tako i na njihovu masu ali to povećanje nije statistički
165
značajno, čak mogu nepovoljno da se odraze na vreme obrazovanja kako pupoljaka tako
i cvetova, čime se produžava proizvodni proces.
Sa povećanjem doza đubriva do 4 g/l povećava se broj obrazovanih pupoljaka
po biljci. Doza od 5 g/l utiče na smanjenje broja obrazovanih pupoljaka. S obzirom da se
obrazovani broj pupoljaka (kao najveći) po biljci ne razlikuje pri primeni 2 g/l u odnosu
na 4 g/l, doza od 2 g/l spororazlagajućeg đubiva se može preporučiti kao najoptimalnija.
Primenom i najmanje doze spororazlagajućih đubriva dovodi do značajnog
povećanja prosečnog broja cvetova. Najveći broj cvetova ostvaruje se sa primenom
đubriva u dozi od 3, 4 i 5 g/l supstrata. Ipak, doza primene od 3 g/l se može smatrati
najoptimalnijom, jer i ako se primenom većih doza obrazuje veći broj cvetova, to povećanje
nije značajno u odnosu na broj cvetova koji se formira primenom 3 g/l đubriva.
Izračunate vrednosti Ivanovićevog odstojanja ukazuju da se najbolji kvalitet
rasada muškatli dobija upotrebom doze đubriva, 3 g/l supstrata, pa se može smatrati kao
opšti zaključak.
Rezultati istraživanja ukazuju da ovaj novi pristup u proizvodnji rasada muškatli
uz primenu spororazlagajućeg đubriva predstavlja značajno unapređenje dosadašnje
tehnologije proizvodnje.
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
166
Beatović, D., Jelačić, S., Vujošević, A., Lazarević, S., Lakić, N. (2006): Primena
različitih supstrata i prirodnih biostimulatora u proizvodnji rasada lekovitog,
aromatičnog i začinskog bilja, Naučno – stručno savjetovanje agronoma Republike
Srpske. Proizvodnja hrane u uslovima Evropske zakonske regulative, Zbornik
sažetaka, str 79-80.
Beatović, D., Jelačić, S., Lakić, N., Vujošević, A. (2007): Uticaj spororazlagajućeg
đubriva na kvalitet rasada bosiljka, matičnjaka i ehinaceje, III Simpozijum sa
međunarodnim učešćem »Inovacije u ratarskoj i povrtarskoj proizvodnji« 19-20.
oktobar Beograd, Zbornik izvoda 96-97.
Belger, U., Drach, M. (1989): Triabon-a complete slow-release fertilizer containing
crotodur for pot and container plants, Special Issue of BASF No.2. 1-34.
Erwin, J. (1992): Biuld a better plug. Presentation given at Internacional Plug
Conference Orlando, Fla.
Ferrante, A., Mensuali-Sodi, A., Serra, G., Tognoni, T. (2006): Evaluation of
postproduction performance of Salvia splendens potted plants for interiors use.Acta
Horts (ISHS) 723:415-420.
Hađživuković, S. (1977): Planiranje eksperimenta, Privredni pregled, Beograd.
Hanić, E. (2000): Značaj supstrata, kontejnera i hormona u rasadničarskoj proizvodnji,
Univerzitet »Džemal Bijedić« Mostar, Studij za mediteranske kulture, 2000.
Lakić, N., Stevanović, S. (2003): Ranking of Vojvodina municipalites according to
multidimensional denominator of livestock production commodities. J.Sci.Agric.
Research 48 (2): 217-226.
Latimer, J.G. (1991): Contaiener size and shape influence growth and land shape
perfornnance of Marigold seedlings. Hortscience, Vol. 26., (2): 124-126.
10. Nelson, P.V. (2003): Greenhouse Operation&Managment. Sixth Edition; SlowRelease Fertilizers, Growth-Regulating Compounds. Library of Congress Cataloging.
Prentice Hall, p. 335, 434.
11. Marković, V., Takač, A., Voganjac, A. (1992): Kontejnerska proizvodnja rasada, a)
Savremena poljoprivreda, Vol 40, broj 1-2, str. 11-14.
12. Roger, C., Styer, J., David S. Koranski (1997): Plug & transplant production : a
grower`s Guide, ball Publishing, Batavia, Ilionis USA.
13. Van Lersel, M.V., Beverly, R.B., Thomas, P.A., Latimer, J.G. (1998): Fertilizer effects
on the growth of impatiens, petunia, salvia and vinca plug seedlings. HortScience
22:875-876.
14. Vujošević, A. (2002): Stanje i očekivanje cvećarske industrije u svetu i mogućnosti
njenog razvoja u Jugoslaviji. Međunarodni naučni skup, Proizvodnja hrane – činilac
regionalne integracije na Balkanu, Tematski zbornik, Beograd 2002, str. 201-205.
15. Vujošević, A., Stevanetić, S. (2005): Izvozne mogućnosti srpske cvećarske i
rasadničarske proizvodnje XII Naučno-stručno savjetovanje agronoma Republike
Srpske, »Naučna podrška razvojnoj strategiji poljoprivrede Republike Srpske«,
Teslić 7-9. mart 2007. Zbornik sažetaka, str.
16. Vujošević, A., Lakić, N., Lazarević, S., Beatović, D., Jelačić, S. (2007a): Effect of
aplication of natural biostimulators and slow disintergrating fertilizer in commercial
production on Begonia (Begonia semperflorens L.) seedlings, Journal of Agricultural
Sciences. Belgrade, Vol.52 , No 1.
17. Vujošević, A., Adamović, M., Beatović, D. (2007b): Uticaj supstrata na kvalitet
rasada jednogodišnjeg cveća, XII Naučno-stručno savjetovanje agronoma Republike
Srpske, »Naučna podrška razvojnoj strategiji poljoprivrede Republike Srpske«,
Teslić 7-9. mart 2007. Zbornik sažetaka, str. 95.
18. Vujošević, A., Lakić, N., Beatović, D., Jelačić, S., Lazarević, S. (2007): Uticaj različitih
doza spororazlagajućih đubriva na kvalitet rasada kadifice (Tagetes patula L.) i
ukrasne žalfije (Salvia splendens L.) III Simpozijum Inovacije u ratarskojproizvodnji,
Beograd 2007, str.225.
19. Vujošević, A., Lakić, N., Beatović, D., Jelačić, S. (2007): Uticaj različitih doza
spororazlagajućeg đubriva na kvalitet rasada gazanije (Gazania rigens L.). Journal
of Agricultural Sciences. Belgrade, Vol.52, No 2.
20. Vujošević, A., Lakić, N., Beatović, D., Jelačić, S. (2007): Uticaj različitih doza
spororazlagajućeg đubriva na kvalitet rasada impatiensa (Impatiens wallerana L.)
Journal of Agricultural Sciences. Belgrade, Vol.52 , No 2.
167
UDC: 631.812-492.3+633.812:635.03
THE INFLUENCES OF SLOW DISINTEGRATING
FERTILIZERS’DOSAGES ON QUALITY OF PELEGRONIUM
(PELEGRONIUM HORTORUM) SEEDLINGS
A. Vujošević, N. Lakić, D. Beatović *
Summary
The work has examined the influence of slow disintegrating fertilizers’ dosages
of Scotts (Osmocote Exact) formulation 15:9:9:MgO + Me on quality of Pelargonium
hortorum. seedlings. The seedlings of Pelargonium hortorum. is produced in polystyrene
containers (speedling system) and polypropylene pots (pot system). During the production
of seedlings the fertilizer has been applied in dosages (0, 1, 2, 3, 4g i 5g/l). The results
show that the fertilizer’s dosage of 3g/l of substrata influences on qualitative properties of
Pelargonium hortorum. seedlings.
Key words: slow disintegrating fertilizer, Pelargonium hortorum ,seedling.
* AnaVujošević, M.Sc., Nada Lakić, Pd.D, Damir Beatović, B.Sc., Faculty of Agiculture,
Belgrade - Zemun.
Data published in this paper, are a results of project TR-20059, financed by Ministry of Science and Technological Development of Republic of Serbia.
168
UDK: 631.81:339.142+658.62(497.11)
STANJE PROIZVODNJE I PROBLEMI PRIMENE MINERALNIH
ĐUBRIVA U SRBIJI
D. Stevanović, M. Kresović, M. Stojanović, M. Grubišić *
Izvod: U radu su analizirani podaci o domaćoj proizvodnji, uvozu, prometu i
kontroli kvaliteta mineralnih đubriva u Srbiji pre i nakon 1990. godine, a sve u cilju
tumačenja razloga i posledica njihove nedovoljne upotrebe u ishrani gajenih biljaka
poslednjih godina. Prema tim podacima, sa prosečnom upotrebom đubriva na našim
obradivim poljoprivrednim površinama (ispod 80 kg/ha, aktivne NPK materije), koja
je za oko tri puta niža nego u razvijeno poljoprivrenim zemljama i oko 1/3 u odnosu
na period pre 1990. godine u Srbiji ,može se zaključiti zašto su prinosi mnogih gajenih
kultura, posebno žitarica, na donjoj granici rentabilnosti. Pored povećanja cena đubriva i
nezavidnog ekonomskog položaja naših poljoprivrednih proizvođača, razlozi za ovakvo
smanjenje upotrebe đubriva je i činjenica što je domaća proizvodnja istih drastično
smanjena, a uvoz, promet pa i često kvalitet neusaglašen i neadekvatan našim stvarnim
potrebama.
Ključne reči: Mineralna đubriva, proizvodnja, promet, kvalitet, primena.
Uvod
Problemi koji su nastali poslednjih godina u oblasti proizvodnje i upotrebe
mineralnih đubriva su osnovni razlog značajnog smanjenja prinosa mnogih ratarskih i
drugih biljnih vrsta u našoj zemlji. I u vreme maksimalne proizvodnje đubriva u našoj
zemlji (pre 1990. godine) postojala je velika nesrazmernost u upotrebi đubriva, između
tadašnjeg društvenog i privatnog sektora, sa prosečnom potrošnjom aktivne (NPK)
materije od 240-270 kg/ha u prvom i samo 50-80 kg/ha u drugom slučaju. Prosečna
potrošnja aktivne (NPK) materije u tim godinama je bila od 110-120 kg/ha na površinama
oba sektora. Pri takvoj upotrebi đubriva i na većim površinama, posebno društvenih
imanja beleženi su i rekordni prinosi gajenih kultura: 7-8 t pšenice, 10-15 t kukuruza, 80100 t šećerne repe, 3-4 t suncokreta, uljane repice i soje po jednom hektaru (Stevanović
i sar., 1995.).
Međutim, u vremenu ekonomskih sankcija (1990-2000 godina), pa neočekivano
i nakon tog vremena (2000-2008 godina) u tranziciji naše celokupne privrede, situacija
u oblasti proizvodnje i upotrebe đubriva, kao osnovnog strateškog repromaterijala se
znatno pogoršala.
* Dr Dragi Stevanović, dr Mirjana Kresović, Poljoprivredni fakultet, Zemun - Beograd; dr Mirjana
Stojanović, mr Mirko Grubišić, ITNMS, Beograd.
169
To potvrđuju očigledni podaci o prosečnoj potrošnji đubriva u ovom periodu,
koji su iznosili od 20-50 kg/ha u godinama ekonomskih sankcija, ali i ne mnogo veći u
godinama tranzicije (2000-2008 god.), sa jedva dostignutim oko 80 kg/ha aktivne (NPK)
materije u 2007. god., sa očiglednom tendenciom opadanja iste u 2008. god. Za razliku
od prethodnog vremena (pre 1990. god.), pored gašenja društvenog sektora i slabljenja
ekonomske moći privatnih, posebno sitnijih proizvođača i očigledno gašenje proizvodnje
mineralnih đubriva u našoj zemlji je doprinelo da se njihova upotreba i dalje smanjuje.
Izuzetak prethodoj konstataciji su krupna (još uvek nedovoljno) privatizovana imanja,
gde se sa primenom optimalnih količina đubriva postižu i sad znatno veći prinosi od
prosečnih u našoj zemlji.
Obezbeđenje dovoljnih količina đubriva iz uvoza za sopstvene potrebe i da nije
došlo do drastičnog povećanja njihove cene, praktično nije moguće. Da je to tačno mogu
da potvrde podaci iz mnogih razvijenih poljoprivrednih zemalja, koje i te kako vode
računa o snabdevanju njihovih farmera đubrivima iz sopstvene proizvodnje a ne samo
iz uvoza. Jedan od razloga za to leži i u činjenici da su u različitim zemljama i različite
zakonske regulative koje se odnose na njihov kvalitet, što u dobroj meri može da oteža
njihovu kontrolu u prometu pa i primenu u zemljama koje ih uvoze, što je bio čest slučaj
i pri uzvozu đubriva u našoj zemlji.
U cilju boljeg razumevanja uzroka i posledica, za naše prilike, nedovoljne
upotrebe mineralnih đubriva u ovom radu je analiziran postojeći,u odnosu na raniji
asortiman đubriva, njihova proizvodnja, uvoz, promet i kvalitet u poslednjim godinama.
Za analizu postojećeg i ranijeg asortimana mineralnih đubriva (iz domaće
proizvodnje i uvoza) korišćeni su raspoloživi podaci, od projektovanih do realno korišćenih
kapaciteta, od proizvođača kao i oskudni statistički podaci o ukupnom prometu i primeni
đubriva koje su prikupljale odgovarajuće službe u Ministarstvu poljoprivrede i Privrednoj
komori Srbije.
Prosečna potrošnja aktivne materije đubriva obračunavana po jednom hektaru
za ukupno obradive poljoprivredne površine u Srbiji (3,5 mil. ha), bez mogućnosti
sagledavanja njihove realne preraspodele za određene uslove (sektore i vrste proizvođača)
biljne proizvodnje, koji se poslednjih godina sistematski i ne obrađuju u našoj zemlji kao
u periodu pre 1990. godine.
U radu su posebno analizirani podaci o zahtevanom i stvarnom kvalitetu
primenjivanih đubriva, koriščenjem još uvek važeće (ali nedovoljne i zastarele) zakonske
regulative iz tzv. JUS standarda. Ovo je obavljeno na osnovu rezultata velikog broja
kontrolisanih (tzv. inspekcijskih, graničnih i unutrašnjih) uzoraka đubriva, kao i ostvarenih
rezultata započetog naučno-istraživačkog projekta, odnosno zadatka »Utvrđivanje osnova
za izradu Pravilnika o maksimalno dozvoljenim količinama polutanata (teških metala i
radionuklida) u đubrivima i zemljištu« (Stevanović i sar., 2008).
170
Rezultati rada i diskusija
Proizvodnja i potrošnja đubriva do 1990. Godine
Pre raspada bivše Jugoslavije u Srbiji su izgrađeni značajni proizvodni kapaciteti
mineralnih đubriva, sa mogućom ukupnom proizvodnjom različitih formulacija (N, P, NP
i NPK) nešto manjom od 3 mil. tona (tabela 1).
Tab. 1. Kapaciteti za proizvodnju đubriva u Srbiji do 1990 god. (hilj. tona)
Capacity for fertilizer production in Serbia up to 1990. year (000)
Fabrika
Factory
KAN
Urea
SP
TSP
NPK
MAP
Prahovo
-
-
150
200
180
110
Zorka-Šabac
-
-
100
60
460
-
Zorka-Subotica
-
-
120
-
300
-
Agrohem-N. Sad
-
-
-
-
180
-
Azotara-Pančevo
400
90
-
-
220
-
Azotara-Subotica
200
-
(120)
-
(300)
-
Ukupno
Totaly
600
90
370
260
1340
110
Zbir svih đubriva
Summ all fertilizer
2770
( ) Projektovano, bez proizvodnje / Created without production
Sa ovim proizvodnim kapacitetima, koji ni u tim godinama nisu 100% korišćeni,
Srbija je imala dovoljne količine đubriva za svoje potrebe, pa i određene količine za
izvoz. Tada je postignuta i najveća upotreba mineralnih đubriva za naše uslove sa
prosečnom potrošnjom aktivne (NPK) materije za ukupne obradive površine, od 110-120
kg/ha, odnosno 240-270 kg/ha, za površine društvenog i 50-80 kg/ha privatnog sektora
(Stevanović i sar., 1995).
Dominantne vrste mineralnih đubriva iz proizvodnih kapaciteta (tabela 1.) koje
su do tada primenjivane bile su: KAN, Urea i NPK-složena kompleksna, dok ostale vrste
(SP, TSP i MAP) direktno su primenjivane samo u ređim slučajevima, dok su se daleko
više izvozile ili služile kao komponente za proizvodnju kompleksnih NPK đubriva.
171
Proizvodnja i potrošnja đubriva od 1990.-2008. Godine
U vreme i nakon ekonomske blokade naše zemlje bitno su poremećeni uslovi za
proizvodnju đubriva u većem broju naših fabrika (iz tabela 1.). Tako neke od njih drastično
smanjuju proizvodnju (Prahovo, Zorka-Šabac, pa i Azotara-Pančevo), a ostale (ZorkaSubotica, Azotara-Subotica i Agrohem-N. Sad) potpuno prestaju sa proizvodnjom do
tada registrovanog asortimana đubriva. Tek, nakon ekonomskih sankcijal, privatizacijom,
neke od tih fabrika (Agrohem-N. Sad od 2000. god. i Azotara-Subotica od 2007. god.)
počinju određenu proizvodnju, ali izmenjenog asortimana. U isto vreme izgrađeno
je nekoliko manjih pogona za proizvodnju tzv. blindiranih (prostim umešavanjem
gotovih pojedinačnih i dvojnih) mešanih đubriva (Azotara-Pančevo, Žitomedija-Kula,
Delta-Futog, Azohem-Subotica i Ekomineral-Smederevo). Ovu vrstu složenih, umesto
projektovanih kompleksnih đubriva počinje sa proizvodnjom i Agrohem iz N. Sada nakon
njene privatizacije, dok u Azotari iz Subotice nakon privatizacije počinje sa radom pogon
za proizvodnju polukompleksnih NPK, a ne azotnih đubriva. I na kraju treba istaći, da
pored prethodnih pogona, u Srbiji je 2006. godine izgrađena nova fabrika za proizvodnju
značajnijih količina (do 200 hilj. t) tzv. kompaktiranih složenih, mešanih đubriva »Fertil«
u Bačkoj Palanci.
Stanje proizvodnje (u najboljoj 2007. godini) mineralnih đubriva u starim i
novim pogonima je prikazano u tabeli 2.
Tab. 2. Proizvedeno-pripremljeno đubriva u Srbiji u 2007. god. (hilj. tona)
Prepeare fertilizer in Serbia in 2007.(000)
Fabrike
Factory
Prahovo ***
Zorka Šabac *
Zorka Subotica *
Agrohem N. Sad ***
Azotara Pančevo ***
Azotara Subotica **
Azohem Subotica **
Žitomedia Kula **
Delta Futog **
Ekomineral Smed **
Fertil B. Palanka **
Fertico Niš **
Ukupno / Summary
Zbir / Totaly
KAN
Urea
200 (+30)
200 (+30)
30
30
Specijalno NPK+SE+ME i dr
Special NPK+SE+ME
3
(28) (11)
50
55
100 (2008 god)
110
15
5
15
110
0,21
360
(28) (11)
0,21
659 (302 proizvedeno + 357 pripremljeno)
NPK
MAP SP
Vlasništvo: * Društveno, ** Privatno (domaće), *** Privatno (strano)
( ) Proizvodnja za sirovine mešanih đubriva
Possession * Socialily, **Private, (domestic), *** Private,(outsider)
( ) Prodaction for materials mix fertilizer
172
Iz prikazanih podataka očigledno je da se domaća proizvodnja mineralnih đubriva
drastično smanjila u odnosu na raniji period (prikazano u tab. 1.), i da se izuzimajući
proizvodnju azotnih (KAN i Urea) đubriva proizvodnja ostalih, posebno složenih NPK
totalno izmenila u pravcu, slobodno se može reći pripreme složenih mešanih a ne
proizvodnje kompleksnih.
Ovakvo stanje domaće proizvodnje je svakako imalo odraza i u drastičnom
smanjenju upotrebe đubriva u našoj zemlji i nakon ekonomskih sankcija. To najbolje
ilustruju izračunati podaci o najvećoj prosečno postignutoj upotrebi aktivne (NPK)
materije za obradive poljoprivredne površine (od 3,5 mil. ha) od samo 80 kg/ha
(40N+20P2O5+20K2O) u 2007. godini. U ovu količinu primenjenih đubriva pored napred
prikazanih podataka domaće proizvodnje i pripreme mešanih đubriva (od 659 hilj t) uzeta
je u obzir i primenjena količina uveženih pojedinačnih (AN, KAN, Urea) i složenih NPK
đubriva, od oko 310 hilj tona.
Na ovom mestu, smatramo za potrbu isticanje neverovatne, ali istinite činjenice
da i pored enormnog broja registrovanih stranih fabrika đubriva (preko 130 samo do
kraja 2007. godine) i više stotina formulacija koje su (zbog slobodnog tržišta) u prometu
prisutne na našem tržištu, prosečna potrošnja đubriva po jedinici površine je ostala ispod
svih očekivanja i najniža u Evropi. I posle svega iz napred iznetog postavlja se pitanje da
li sa ovakvom potrošnjom đubriva možemo očekivati povećanja prinosa gajenih kultura
za naše potrebe i konkurentni izvoz? Očigledno je da se to ne može učiniti bez korenitih
promena i odgovarajuće pomoći našim proizvođačima u ovoj oblasti.
Osnovne karakteristike kvaliteta đubriva u prometu
Neosporna je činjenica da efekat mineralnih đubriva na prinos i kvalitet biljaka
ne zavisi samo od upotrebljenih količina, nego i isto tako i od njihovog kvaliteta. Osnovne
karakteristike kvaliteta đubriva su kako njihove deklarisane fizičko-hemijske osobine i sastav
(sadržaj i oblik aktivne materije, granulacija i dr.), tako i sadržaj štetnih materija (pre svega
teških metala i radionuklida). Zahtevani kvalitet za pojedine vrste đubriva koji se kontroliše
pre njihove upotrebe mora biti definisan određenim zakonskim propisima za specifične uslove
svake zemlje, pojedinačno ili za više zemalja, kao što je slučaj za zemlje Evropske unije
(važeća regulativa »EC No 2003/2003«).
U našj zemlji ova oblast je nedovoljno regulisana, posebno za neke vrste đubriva koja
se nalaze u prometu poslednjih godina. Isto tako u kontroli kvaliteta nekih đubriva još uvek
su važeći, tzv. JUS standardi iz 80-ih godina prošlog veka, ili nedovoljno razrađeni kriterijumi
(za đubriva koja nisu obuhvaćena JUS standardima) iz Pravilnika o metodama za ispitivanje
đubriva (Sl. list SRJ br. 60/2000). Na osnovu analize rezultata velikog broja kontrolisanih
đubriva (u našim ovlašćenim laboratorijama) može se zaključiti da je bilo i onih koja nisu
zadovoljavala optimalne pa čak ni deklarisane parametre kvaliteta. To se pre svega odnosilo
na smanjeni sadržaj i izmenjene oblike aktivnih materija, kao i neodgovarajuću granulaciju
za pojedine vrste đubriva. Kod novih mešanih (posebno blindiranih sa neodgovarajućim
puniocima) đubriva pored prethodnih nedostataka najčešće su uočavani i problemi zbog
prisustva granula različitih dimenzija i njihove različite specifične težine, što je neosporno
imalo za posledice smanjenje njihovih efekata u ishrani tretiranih biljaka, zbog neravnomernog
rasporeda aktivnih materija u zemljištu, posebno nakon mehanizovane primene.
173
Posebno treba istaći moguće probleme sa primenom đubriva koja sadrže
povećane količine nekih od štetnih elemenata, a koji se nisu kontrolisali pošto nije još
uvek traženo našim,napred pomenutim zakonskim regulativama.
O mogućim posledicama povećanog sadržaja nekih od polutanata u đubrivima
mogu da ukažu i rezultati naših preliminarnih istraživanja (Stevanović i sar., 2008)
prikazani u tabeli 3.
Tab. 3. Sadržaj štetnih teških metala i radionuklida u primenjivanim
đubrivima iz 2008. godine (mg/kg).
Content toxic heavy metals and radionuclida in applied fertilizer
in 2008. year (mg/kg)
Formulacija
Formulation
Proizvođač
Producer
U
Cr
Cd
Ni
Pb
Sr
1
2
3
4
5
6
7
8
NP 11:52
Srbija
153
350
16
61
10
45
NP 10:46
Uzbekistan
89
172
6
70
20
128
NP 10:46
Kazastan
12
74
3
41
20
72
PK 10:30+Mg
Nemačka
38
88
11
99
60
489
NP 18:47
Rusija
4
27
3
29
20
175
NPK 15:15:15
Hrvatska
54
145
8
39
40
119
NPK 12:12:17+Mg
Nemačka
5
17
1
21
20
4500
NP 12:52
Rusija
3
16
2
24
20
274
NPK 15:15:15
Mađarska
6
33
6
19
20
25
NPK 15:15:15
Austrija
47
113
6
79
10
259
NPK 15:15:15
Srbija
5
17
1
10
20
178
1
2
3
4
5
6
7
8
NPK 8:16:24
Srbija
10
26
2
10
50
255
NPK 20:20:20+ME*
Izrael
0,3
16
3
11
10
0,01
NPK 10:40:10+ME*
Srbija
0,0
15
4
11
10
21
* Specijalna kristalna đubriva (od prečišćenih sirovina) za pravljenje rastvora
i primenu fertirigacijom
* Special crystal fertilizer (rafined meters) for making solvate and
preparing fertigation
Iz prikazanih rezultata očigledan je znatno povećan sadržaj radioaktivnog urana
i nekih štetnih teških metala (hrom, kadmijum i stroncijum) u znatnom broju ispitanih
đubriva. Za polutante koji su u mineralnim đubrivima prisutni najčešće u lakorastvorljivim
oblicima, dobro je poznato da se mogu usvajati i akumulirati u biljnim organima (posebno
u vegetativnim) kao i biogeni elementi, te konzumiranje takve biljne hrane može imati
katastrofalne posledice na zdravlje ljudi i životinja (Stojanović, 1999).
174
Zaključak
Na osnovu prikazanih rezultata koji ukazuju na značajno poremećene uslove za
proizvodnju i promet mineralnih đubriva i njihovu nedovoljnu upotrebu u poljoprivredi
Srbije mogu se postaviti sledeća pitanja:
Da li je proizvodnja i primena đubriva strateško pitanje u razvoju naše
poljoprivrede?
Da li sa prosečno niskom (tri i više put) upotrebom đubriva i njihovom cenom
Srbija može obezbediti dovoljne hrane za sopstvene potrebe i konkurentni izvoz?
Da li je potrebno Srbiji, bez obzira na najnižu primenu đubriva u Evropi, da ista
uvozi iz više od 130 stranih fabrika?
Da li je moguće obezbediti adekvatnu kontrolu kvaliteta i način primene tako
velikog broja formulacija đubriva od različitih proizvođača?
Zašto se đubriva ne proizvode u Srbiji prema raspoloživim kapacitetima domaćih
fabrika?
Kakva je perspektiva domaće proizvodnje đubriva sa aspekta korišćenja
sopstvenih sirovina-fosfatnih minerala za njihovu racionalniju proizvodnju?
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Stevanović, D., Nedić, M., Martinović, Lj., Hadžić, V., Bogdanović, D. (1995):
Zemljište i ishrana ratarskih i povrtarskih biljaka. Zbornik radova IV Kongres o
hrani, st. 75-86, Savez inženjera i tehničara Jugoslavije.
Stevanović, D., Stojanović, M., Grubišić, M., (2008): Utvrđivanje osnova za izradu
Pravilnika o maksimalno dozvoljenim količinama polutanata (teških metala i
radionuklida) u đubrivima i zemljištu. Tehnološko istraživački Projekat, Ministarstvo
za nauku Srbije.
Stojanović, M. (1999): Utvrđivanje zavisnosti između sadržaja fosfora i urana u
različitim zemljištima Srbije. Doktorska disertacija, Poljoprivredni fakultet, Zemun.
Regulation (EC) No 2003/2003 of the European Parlament and of the Council.
Official Journal of the European Union.
Pravilnik o metodama za ispitivanje đubriva. Službeni list SRJ br. 60/2000 god.
JUS-standardi za ispitivanje đubriva. Zavod za statistiku Srbije.
175
UDC: 631.81:339.142+658.62(497.11)
Original scientfic parer
ACTUAL ASSORTMENT OF MINERAL FERTILIZERS
IN SERBIA AND THEIR QUALITY AND PROBLEMS OF
APPLICATIONS
D. Stevanović, M. Kresović, M. Stojanović, M. Grubišić *
Summary
In this paper were analyzed data from domestic production, import, turnover and
quality control of mineral fertilizers in Serbia before and after 1990. The aim of analyze
was to find reason and consequence of inadequate use of fertilizers for plant nutrition over
the last years. According to this data average use of fertilize on our land (less than 80kg/
ha, active NPK matter), which is three times less then in other agricultural countries and
third of use in Serbia before 1990, it can be conclude why production of many cultivated
grass especially cereal grains is on low profitability range. In addition to increasing
prices of fertilizers and unpromising position of agricultural producers, more reasons of
reduction fertilizers use are: demagnification domestic production, import, turnover and
very often unsuitable quality for our real requirement.
Key words: mineral fertilizers, production, turnover, quality, application.
* Dragi Stevanović, Ph.D., Mirjana Kresović, Ph.D., Faculty of Agriculture, Zemun-Belgrade;
Mirjana Stojanović, Ph.D., Mirko Grubišić, M.Sc., ITNMS, Belgrade.
176
UDK: 635.82:631.878+631.821+549.67
PROIZVODNJA POKRIVKE ŠAMPINJONA NA BAZI KISELOG
TRESETA
M. Miladinović, N. Koković, V. Perović, D. Jaramaz *
Izvod: »Pešterski« treset pripada tipu kiselih treseta čija je pH vrednost u n
KCl-u između 4,6 i 4,9. Kao takav ne može se direktno koristiti u proizvodnji pečuraka
»šampinjona« za pokrivku, jer ove pečurke zahtevaju da pH vrednost bude alkalna tj.
vrednosti pH u n KCl-u >7.3.
Da bi zadovoljili ovaj uslov izvršili smo kalcifikaciju treseta, a ogled smo
postavili u pečurkarnici vlasnika Milana Božića, iz Leštana.
Za kalcizaciju treseta koristili smo fino mleveni CaCO3, stočnu kredu, hidratisani
kreč i zeolit u različitim odnosima.
Prednost ovog treseta, u odnosu na druge materijale koji se koriste za pokrivku
kod proizvodnje šampinjona je u tome što »Pešterski« treset ima višestruko veću moć
zadržavanja vlage. Sem toga, on ima idealan vodno-vazdušni režim, koji omogućava
nesmetan razvoj micelija kroz pokrivku.
Ogled smo postavili u deset različitih varijanti, u tri ponavljanja a u idealnim
proizvodnim uslovima.
Za kontrolu ogleda izabrali smo pokrivku koju koristi »Domaćin« pečurkarnice,
koji je jedan od najpoznatijih proizvođača »šampinjona« u Srbiji.
Najbolje rezultate dobili smo u varijantama kod kojih smo kalcizaciju obavili
sa 4% hidratisanog kreča i u varijantama sa 2% hidratisanog kreča + 2% stočne krede +
2% zeolita.
Ključne reči: Alkalizacija, »Pešterski« treset, pokrivka šampinjona, sterilizacija.
Uvod
Pod pojmom pokrivka podrazumeva se masa koja se stavlja preko komposta
(nakon prorašćivanja) i koja treba da ima osobine sunđera. To je ustvari , jedan sloj zemlje,
koji treba da obezbedi dovoljnu količinu vode neophodne za rast i razvoj šampinjona, koji
kao što je poznato sadrže u sebi 90, pa i više procenata vode. Tako da pokrivka predstavlja
rezervoar vode za šampinjone.
Ovaj sloj se najčešće pravi mešanjem zemlje, treseta, krečnjaka i drugih materijala
koji mogu da prime velike količine vode, a da je ne propuste da prođe u kompost, jer bi
tada došlom do uginuća micelijuma, a samim tim i šampinjona. Zato pripremi pokrivke
treba prići krajnje odgovorno i disciplinovano, jer od nje zavisi koliko će ih, i kakvog
kvaliteta biti.
*
Miroslav Miladinović, dipl. inž., Nikola Koković, dipl. inž., Veljko Perović, dipl. inž., Darko Jaramaz, dipl. inž., Institut za zemljište, Beograd.
177
»Pešterski« treset pripada tipu kiselih treseta čija je pH vrednost u n KCl-u između
4,6 i 4,9. Kao takav ne može se direktno koristiti u proizvodnji pečuraka »šampinjona« za
pokrivku, jer ove pečurke zahtevaju da pH vrednost bude alkalna tj. vrednosti pH>7,3.
Da bi zadovoljili ovaj uslov i postigli što bolji kvalitet pokrivke, postavili smo
ogled u pečurkarnici vlasnika Milana Božića, iz Leštana.
Za kalcizaciju treseta koristili smo fino mleveni CaCO3, stočnu kredu, hidratisani
kreč i zeolit u različitim odnosima.
Prednost ovog treseta, je da on ima idealan vodno-vazdušni režim, koji omogućava
nesmetan razvoj micelija kroz pokrivku, a odnosu na druge materijale odlikuje ga to što
ima izrazito visok koeficijent primanja i zadržavanja vode.
Ogled smo postavili u deset različitih varijanti, u tri ponavljanja i u idealnim
proizvodnim uslovima. Za kontrolu ogleda izabrali smo pokrivku koju koristi »Domaćin«
pečurkarnice, a koji je jedan od najpoznatijih proizvođača »šampinjona«.
Cilj istraživanja
Osnovni cilj ovih istraživanja je da koristeći skladno izbalansiranu pokrivku
za proizvodnju šampinjona dobijemo što veći i kvalitetniji rod. Sem ovog, cilj nam je i
da putem raznih kombinacija pokrivki određujemo koji talas berbe želimo da nam bude
najrodniji, kako bi proizvođači mogli da programiraju svoju proizvodnju, u odnosu na
tržišne zahteve.
U ovom oglednom istraživanju koristili smo mešavinu mineralnog i organskog
»pešterskog« treseta, u srazmeri 1:1 pomešanog sa stočnom kredom, hidratisanim krečom
i zeolitom u količinama prikazanim u tabeli.1.
Tab. 1. Ogledne kombinacije i prinosi šampinjona u g – prosek po talasima
berbe i ukupno
Experimental combinations end yield mushrooms in g - average
per wave harvest end totaly
Broj
varijante
Number
variety
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
178
Varijanta
Variety
kontrola
control
4% CaCO3
6% CaCO3
4% stočna kreda
animal chalk
6% stočna kreda
animal chalk
2% CaCO3
2% st. kreda
animal chalk
2% CaCO3+
2% sk +2% zeolit
4% CaCO3 +
1% zeolit
1% CaCO3 +
4% st. kreda
animal chalk
1% CaCO3 +
4% st. kreda +
animal chalk
1% zeolit
I talas
I wave
II talas
II wave
2400
1300
800
/
Ukupno
(kg)
Totaly
(kg)
4500
3350
3300
2700
2350
1350
950
450
/
7850
6600
3700
1000
1250
750
6650
4100
900
800
400
6200
1800
2750
2250
/
6800
2850
3200
1780
600
8430
1850
2200
1600
/
5650
1920
2750
800
/
5470
1950
2950
1600
350
6850
III talas
III wave
IV talas
IV wave
Preračunate količine su u težinskom odnosu na litar zapremine treseta. Sav
materijal smo po mešanju sterilisali u autoklavima jedan sat, pri pritisku od 1,25 bari.
Za jednu dozu pokrivke, po proizvodnom džaku, proizveli smo 8,0 litara
materijala.
Vođenje ogleda prepustili smo pečurkaru Milanu Božiću iz Leštana, u čijem smo
objektu ogled i postavili. On važi za jednog od najboljih pečurkara u Srbiji, što potvrđuje
i činjenica da ima preko 180 svojih kooperanata. Berbu pečuraka i merenje roda obavljali
smo zajedno.
Rezultati rada i diskusija
Prvo što se zapaža pri analizi dobijenih rezultata je da su prinosi svih varijanti
veći od kontrole. Ovo povećanje prinosa posebno je značajno, jer kontrolu čini prosek
roda pečurke šampinjona, tj. prosečan rod u 2006. godini, za ceo objekat.
Najveći i najujednačeniji prinos šampinjona ostvaren je kod varijante 7 (2%
hidratisani kreč + 2% stočna kreda + 2% zeolita) i iznosi 8430 g (tab. 1).
Najrodniji prvi talas imala je varijanta 5 (6% stočna kreda), a drugi i treći talas
varijante šest (6) i sedam (7).
Sem visine prinosa, koji spada u vrhunske, važno je istaći da šampinjoni
proizvedeni na ovim pokrivkama imaju minimalne nečistoće na svojim »šeširićima«, što
im dodatno uvećava kvalitet.
Takođe, pošto pokrivka proizvedena korišćenjem »Pešterskog« treseta ima
veliki vodni kapacitet, nju nije potrebno stalno zalivati, već samo jedanput na početku
proizvodnje i po jedanput posle svake berbe. Značajno je još istaći da ove pokrivke ne
treba dodatno sterilisati, čak ni hlornim krečom, ni tretirati protiv insekata, što joj još više
uvećava ekonomičnost.
179
Zaključak
Sve primenjene mere popravke sirovog treseta dale su statističi značajno
povećanje prinosa;
Sve vrste pokrivki za uzgoj šampinjona proizvedenih na bazi »Pešterskog«
treseta, dale su veće prinose od kontrole, koji su statistički veoma značajni;
Najkvalitetnija pokrivka dobijena je mešanjem organskog i mineralnog treseta u
srazmeri 1:1, uz dodatak 2% zeolita + 2% stočne krede + 2% hidratisanog kreča;
Pokrivka sa 4% hidratisanog kreča dala je odlične rezultate, pa je ne treba
eliminisati, jer je tehnološki lakše u industrijskoj proizvodnji proizvesti;
Proizvedene pečurke šampinjoni sa pokrivke gde je korišćen »Pešterski« treset
imaju bolji kvalitet, tj. jedriji i čistiji plod;
Pokrivke proizvede na bazi »Pešterskog« treseta ne treba dodatno sterilisati i ne
treba ih štititi od insekata a i ređe ih treba zalivati.
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
180
Antić, M., Avdalović, V., (1961): Osobine treseta kao organskih đubriva i sredstava za
melioraciju. Hemizacija poljoprivrede, 41, 4-16, Beograd.
Miladinović, M., Perović, V., Popović, V., (2006): Osnove tehničko tehnoloških
mogućnosti valorizacije tutinskog treseta. Studija. Beograd.
Miladinović, M., Damjanović, M., Brković, M., Popović, V., Perović, V., (2006):
Ukupne i eksplatacione količine treseta ,,pesterske” tresave i određivanje dela
njegovog bio-potencijala. Studija. Beograd.
Sepaskhah, R., Yousefi, F. (2007): Effects of zeolite application on nitrate and
ammonium retention of a loamy soil under saturated conditions. Australian Journal
of Soil Research 45 (5) 368–373.
Federic A. Mumpton (1999): Uses of natural zeolites in agriculture and industry. La
roca magica, Vol. 96, 3463-3470.
UDC: 635.82:631.878+631.821+549.67
POSSIBILITY OF USING “PEŠTER” PEAT FOR THE
PRODUCTION OF AGARIC MUSHROOM COMPOST
M. Miladinović, V. Popović, N. Koković, V. Perović *
Summary
“Pešter” peat belongs to the type of acid peats. Its pH value in n KCl is between
4.6 and 4.9. As such, it cannot be directly applied in the production of the compost for
agaricus mushrooms, because these mushrooms require the alkaline pH value, i.e. pH
value in n KCl >7.3.
To satisfy this condition, the peat was calcified, and the experiment was
established in the mushroom growing plant, owned by Milan Božić, at Leštane.
Peat calcification was performed with fine-ground CaCO3, chalk, hydrated lime
and zeolite in various ratios.
The advantage of this peat, compared to other materials used as compost in
agaricus mushroom production is that “Pešter” peat has a multiply higher moisture
holding capacity. Also, it has an ideal water and air regime, which enables the unobstructed
development of mycelia in the compost.
The experiment was established in ten different varieties, in three repetitions,
and in the ideal production conditions.
The control was the compost used by the owner of the mushroom growing plant,
who is one of the best known producer of “agaricus mushrooms” in Serbia.
The best results were obtained by the variants in which calcification was
performed with 4% hydrated lime and by the variants with 2% hydrated lime + 2% chalk
+ 2% zeolite.
Key words: Alkalisation, “Pešter” peat, compost for agaricus mushrooms,
sterilisation.
*
Miroslav Miladinović, B.Sc., Vaso Popović, B.Sc., Nikola Koković, B.Sc., Veljko Perović, B.Sc.,
Institute of Soil Science, Belgrade.
181
182
GENERALNI SPOZORI
XXIII SAVETOVANJA
AGRONOMA, VETERINARA I TEHNOLOGA
PKB KORPORACIJA A.D., Beograd
PKB INSHRA A.D., Beograd
EKO-LAB. DOO, Beograd
IMLEK A.D., Beograd
BASF, SRBIJA DOO, Beograd
KOMERCSERVIS -Vojvodina, Subotica
SELSEM, Beograd
BV KOMERC, Novi Sad
Du PONT SRB DOO, Beograd
VST-TREND, Novi Sad
AGROUNIK, Beograd
BAYER, Beograd
183
184
185
186
187
188
189
190
191
CIP – Katalogizacija u publikaciji
Narodna biblioteka Srbije, Beograd
63
ZBORNIK naučnih radova/ glavni i
odgovorni urednik Radmila Beskorovajni. –Vol. 15,
br. 1-2 (2009) – Padinska Skela:
Institut PKB Ageoekonomik, 2009- (Beograd: Grafiprof). -24 cm
ISSN 0354- 1320 = Zbornik naučnih radova –
Institut PKB Agroekonomik
COBISS. SR- ID 105536775
192

Zbornik naučnih radova 2009 vol_15_1-2

Transcription

Similar documents

Valentinov meni - Restavracija Cubis

Preuzmite rad u pdf formatu

080725_EMF MEEP Public Consultation Report

публикација - Elektrotehnički fakultet

AUTOCESTA RIJEKA-ZAGREB ZAPO^ELA JE IZGRADNJA

Elementi in pojavi v optičnih zvezah

Saint-Gobain Rigips Trophy Montenegro 2011

Oblikovanje modne kolekcije na principu dekonstrukcije zaštitne

Dodatek k poročilu - Univerza v Novi Gorici

Strategija razvoja nauke u BiH 2010.

poqoprivredna tehnika - Poljoprivredni fakultet

ZBORNIK RADOVA PROCEEDINGS - Hrvatski cestar

2013 - Elektrotechnický ústav SAV

univerzitet u beogradu

„Masonski i okultni simboli“, dr Keti Barns

Učešće u razvoju načina korištenja zemljišta na

Revija 1-2014.indb

Strategiju naučnog i tehnološkog razvoja Republike Srpske 2012.

fkkt porocilo 2009.indd - Fakulteta za kemijo in kemijsko tehnologijo

Ugovori FIDIC u našoj praksi