ii` , ,lr. - achiq.org

l.li
:
rr"
-a
.,
:'
!:, I
.:r.lr
,:i:.
.:J:
{,..;
t;:.t.
l:ii .
if:'
rii,
1l!
,
:
\,\i,r
,i.t)
li':'l'
'lrl
I
ti
J
ri.;i::
,il,
,r,.i.'
.lr.,
.ii'
',:
,
'
l'',,'
,j,:t
,':
:li'.;,.
"Jr .
"1
iCi,l'
.
['i.
!'.
:i
,lr.
',ir'
l:t
.
(("(
,,....i
.l
,,
I
5
MAY YAYINLARI
- .,r::,,. ;t,,.,
GENEL
rrilrrin
rcirnpuqnt z
. .','"
',i,v
i'
i
.::51_ r:i
I
ii
rl
Edebiyat
Dizisi 2
Telif hakkr: MAY YAYINIjRI
d
:
{t
A
ri
KA$GARLI MAHMUT
nivAN ii r-ticAT-lT
TURT{
ALI gigEKrJ
Tertip : ACAR MATBAASI, Bash: HAgMET
i,IATBAASI, fik yayrmr: Eklm 1970
IXzgl
-
I
mIY Tillntlnl
ni.rrry"i Etfal sok. Krod!
han kat 3 Cagaloglullrt3
.
r
"4nHqFt
roir6n'iiN Noru
May Yayrnlarr'nrn Genel Kiilti.ir Kitaplarr, yalnrz o$renim Ea$rndaki genElerin dedil, herkesin yararlanmasr nedenleri ve dtj'gtincesiyle hazrrlanmrgtrr. Bu temel kitapla,nn, e$itim ve o[retim alanrnda destekleyici
:rolij olmakla beraber biitiin okurlann bagvuracaklan yapltlar biqiminde sunulmakta,drr.
Yrjzleri agacak bu kiilttjr dizisi tamamlandr$rnda bijyilk bir ansiklopediden Eok
,daha genig ve Eok datha yararlr bir bilgi hazinesi elinizin altrnda bulunacaktlr.
Edebiyat dalrnda olsun, Fen ve Tabiat,
Sosyal Bilimler, san'at dallarrnda olsun, bu
kiiltiir dizisindeki qegitli kitaplar, kendi 6lgij ve Eaprmrzda, krilttjr hayatrmtza katkrda
'bulunmak amacr ile dlizenlenmistir. Utke'
mizin toplurnsal ve ekonomik yaprsr iginde
yay;rnevlerinin de kendi yonil ve glic[j vardrr. Ki.iltijr hayatrmrza birgeyler getirmer<
Eabasrndayrz. Bu da okurla aramrzdaki iligkilerin sijrekli olmasrna ve hizmetimize ba[lrdrr. Kitap'okurunun qok az oldu[u bir ijlkede; Eegitli zorluklar igerisinde Eaba harcamamrz dikkate alrnrrsa, nasrl bir ortanrda
neler yapmak istediklerimiz kendili!inderr
anlagrlacaktrr. Bijttin ihtiyaElarrn otesinde ve
en son olarak dUgijnijlen gey kitaptrr Tijrkiyemizde... Buna kargrn okuyana hizmeti,
Eok giiE ve srkrntrlr da olsa bakkallrktan yeg
buluyoruz. Otuz beg milyonluk iilkede ki-
taplarun iig beg bin basllmasrnln gillijnglil$iine ve geri kalmrglr!rmtztn zavalllllIrna
bakmayarak bu hizmeti stirdijrece$iz.
Mehmet
Ali
suNU9
i]
|
Dilleri
<Divan ii Lijgat - it Tiirk>,
Sozli.isij>> demektir. Eser aslrnda <Tiirkgeden
ArapEaya> bir sozlijktirr. Fakat sozler aErklanrrken ornek olarak 300'e yakrn <savij (atasozii) , 240 kadar giir parEasr (beyit. dortlijk ) yazrya geEirilmig, Tijrk dilinin '/aprst,
dilbitgisi kuraltari ayrrntrll olarak anl'rttlmtg
u" yuguy,g, gelenek, gorenek, tarih, cc'lrafya
vb.' konulaicla birEok ansiklopedik bilgiler
verilmigtir. Bu nedenle Ka;garlt Mahrnut'un
'bu pek de$erli eseri:
1. TiirkEemizin ilk sozlU!ijdijr'
2. Bir dilbilgisi (Gramer) kitabrdrr'
3. Aynr zamanda zengin bir <edebiyat
antoloiisi>>dir.
4. En eski <<ansikloPedi>mizdir'
Kitabrn bu dort ozelli$i, isl6r'ilrktan
6nce ve isl6mllUrn 'heni.jz yaytlma - yerlegme
<<Ttjrk
YalErn
-9-
j
I
I
1
I
donemlerinde Trirk dili, edebiyatr, iarihi, Vd.
tayrgr, dtjgijniJgrj, Tijrk illerj, yurdu vb.. hakkrnda bir <belgeler kitabr>> niteli!ini kazandrrmakta ve sozlijlUn delerini ijg kat daha
artrrmaktadrr.
Biiti.jn bu bilgiler ve ornekler, sozcijkler
aErklanrrken, yeri geldikge verildiginden kitapta da$rnrk olarak bulunmaktadrr. Bizbun
lei-; b!rara)/a getirip dUzenleyerek bolijm bolrim verdik: <Sozlrik> bolumij, <<Gramer>>
(Dillcflgisi) bdlrjmij, ((savlar>, <<$iirler> ve
<<Ansiklopedik,bilgiler> bcjtrjmleri... Kitabln
aslrnda bu bolLjmler yoktur.
.
Xl. yUzyrl tr.jrkEelerine gore gtinrjmrjzrjn
Tr-irkiye tUrkEesi gei-ek kelimeleri, gerekse
kurallan ycinrinden qok degigmigtir. Trjrk dilleri ile ilgili bilimsel galrgmalar yapmryacak
driz okurlar iqirr bu kelimelerle kurallarrn tijmUnij 96rmek pek gerekli defildir. Gerekli
gorenler iqin de Divan U Lrlgat - it Trjrk'rjn
kendisine bagvurma olanafr vardrr. Bu nedenle Mahmut'un Trirk dileri hakklnda verdi!i bilgilerin tijmijnij buraya akrarmayr gereksiz gordijk. Kelime agrklamalanntn hepsini aktarmamtzln ise ne olana$r, ne de gene
gereli vardr. Bu iki bdllimde, o gUnkij Trirkg,e hakkrnda bir fikir edinmeye yetecek kadar ornekler seEmekle yetindik.
<Sav>>larla, giirlerin ise
bir iki atlama drgrnda trimrjnrj aldrk. Bunlarr
aynca
kendi aralarrnda birlegtirip dUzenledik. Ansiklopedik bilgilerin de onemli gorduklerimi-
10
-
zin hepsini aldrk,o kadar onemli gormediklerimizi buraya almadrk.
Savlarla giirlerin hem orijinal metinlerini, hem bugiinki,i dille ti.jrkEe Eevirilerini,
hem de gerektikEe aErklamalannr verdik. Bu
aqrklamalarla bilgi bolrjmlerindeki anlarrm
bizim de$ildir. De!igtirme zorunlugu olmadrk
ga Kaggarlr Ma,hmut'un Besim Atalay taraf lndan aktarrlan anlatlmrnr oldulu gibi aldrk.
Sozijn gereksiz uzadl$r yerlerde ise Mahmut'un anlattrklarrnr kendi anlatrmrmrzta ozetledik. Fakat bu tijr de$istirmeler ve ozetlemeler pek azdrr ve onemli def ildir.
Bu ozellikleriyle elinizdeki kitap, lise
ve lise ijstij genel edebiyat, tari,h, toplurn bilim bilgilerini artrrrp derinlegtirmek istiyenler iEin bir bagvurma kitabr oldu. Boylece
onemli bir boglulu doldurmug, duyulacak
gereksinmeleri kargrlamr; oldu.
BugiinkU alfabemizde, o gi.jnkii Tiirkgenin beg tane sesini karsrlayacak harf yok:
1. Bugtin birgok ,bolgelerimizde halkrmtz aizrnda da yagryan <<N>> ile <G>r arast
<geniz N'sini>> (Gunne), <h9> bilegik harfi ile gosterCik. Okurlar <ng> li kelimeleri
okurken (<n>) ve <<g>> seslerini ayn ayn Etkarmayrp ikisi arasr o (geniz <<n>> si>ni tek
ses olarak Erkarmaya dikkat etmelidir. Or'
ne!in <<Manga>> kelimesini <<Man - ga> biciminde de$il <<Ma - nga, diye okumalrlar.
2. <<K> ile <<H>> arasr bir ses daha var
ki <X)> harfi ile gosterilir. Fakat biz bu sesi
,de do$rudan ..h> ile qosterdik.
ll
'{
3.
ile
arasl bir ses da,ha var
ki gijn[jmijz Trjrkgesinde genellikle ..yrrye
dcintigmijgttjr. Bununla birlikte bu sesi de
<dh> bilegik harfi ile gosterdik. (dh> ler
de lngilizcedeki <<The>> edatlnr soylerken oldu$u gibi dilin. ucu digler araslndan Erkarrlarak
. 4.okunmalrdrr.
((W)) ile gosterilebilecek sesleri de
dofrudan (v> ile yazdrk.
'
5. Fransrzcadaki <6> lrarfi gibi ayrr bir
harfle gosterilmesi gereken ince <<e>> sesi bugi.inkri dilimizde de vardrr. gimdi oldugu gibi o ince <e>>leri de <<e>> ile gosterdik.
Orijinal metinlerde iEinde bu, ozellikle
(<ng> ve <dh> bilegik harf leli bulunan kelimeler okunurken bu noktaya dikkat edilmel.
I
rd
<<D>>
<<Z>>
rr.
l
A.c.
KA9GARLI maHmur
.
Hayatr
:
Kaggarlr Mahmut, Tiirk dilinin ilk bij-yljk yazarr ve bilginidir. Fakat yazrk ki, kendinden bagka hicbi r Yazar, bu bijyiik l.ijrkgeci hakkrnda bilgi verinemigtir.' Kendi yazar ve bilginlerinin hayatlarrnt titizlikle Yaaya geEiren Arap yazarlart bile ondan siiz et-
miyorlar. Bunun igin Kaggarlr Mahm*t'un
hayatr hakkrnda Divan [i Lijgat - it Tiirk'te
gene kendisinin verdili bilgilerden bagka bir
;ey bilmiyoruz. Kendisinirr verdi!i bilgiler
de gunlar:
( ( ... ) imcli Muhammed o$lu Httseyin,- Htjseyin o$lu Mahmut der ki ...", "HUseyin Ollu Mahrnut der ki...>
<$u kitab t Yazdt\rmz 466 senesi
<<Timsah Ylltdlr.>r, <Kitaba 464 senesinin
<<cemaziyel evel>> gurresinde ('baglarrrrda)
-.
12
13
-
-
I
baglandl ve dort kere yazrldlktan ve dlizenlendikten sonra 466 senesinin <<cemaziyel a,hirinin>> 12. gUnii bitmigtir.>>
((Ben onlarrn (Trjrklerin) en uz dil- agrk anlatanr, soyca en soylusu, en
Iisi, en
iVi kargr kullananr, akrlca en incesi oldudum halde onlarrn gehirlerini, gollerini bagtan baga dolagtrm. Tiirk, Tiirkmen, OPvz,
qigil, Yafma, KrEz boylannrn dilerini, kafiyelerini belliyerek yararlarrdrm. 6yte ki
bende, onlardan her boyun dili, en iyi yolda
yerlesmigtir. Ben orrlarr en iVi biEimde slralamrs, en iyi dijzenle dijzenlemisimdir.>>
<Abul: Bizim ilde
Kaggarda
bir koy adr> (Ayrrca Kaggar koylerinin adlarr pek gok geEiyor. 6teki ilerin koyleri ya
pek az geEiyor, ya da hiE gegmiyor. A. q.)
Bunu yalma ilinde igittim.>
<Bu sehir (Barsoan ) Ma,hmut'un babasrnrn gehridir.
g$g kitabrmr, Kutsal peygamber postunda oturan, Hagim soyundan, Abbasilerden, imam bulunan, ulumuz, efendimiz Ebiil
Kasrm Abdullah katrna arma$an ettim ki imanr olanlarrn beyi ve Tanrrnrn halifesi Muhamrned - ijl Muktedi bi emrillah'rn o!ludur.>
Gortildijlti qibi ne zaman do$du$unu,
nasrl bir.yatamr oldu$unu, ufraglartnt sdyIemiyor. OlaUdU tarih de bilinmiyor. Ancak
kitabrnr 10 $ubat 1072-1074 yrllarrnda bi-
14ifrh,'
tirdi$ine gore ve o tarihte de Eok yer gezip'
gormUg, inceleme, aragtrrma, derlemeler
yapmrg olgun bir bilgin olduluna gore, Xl.
yuzytlda ya9amr9, bu yUzyrln sonuna do$ru olmiig oldulu anlagrlmaktadrr.
Babasr HUseyin'in Bar,sgan'lr oldulunu
soylerken Kaggar'dan tcbizirn il> diye soz ettifine gore Babasr Barsgan'dan Kaggar'dan,
gogmi.lg kendisi de orada do$up bUyUmtigt
r.i
r.
Soylu bir aileden ( Emirlerden
Bak
C. I Sf. 102) imig. AErklamalanndan Kara,
hanlrlar saray gevrelerini iyi bildifi anla;rlr-yor. Bu da <<soylulu$unun> bir kanrtr olabi-.
lir. Ayrrca iyi kargr kullanrrmrg.
Kitabrnr Halife Muktedi'nin o!lu EbOl
Kasrm Abdullah'a sunuyor. Kaggar'dan Abbasilerin Ba;kenti Ba$dat'a goE etmi9, kitabr-nr orada yazmrF olabilir. Nerede oldij$ijnii,
de bilmiyoruz.
Kisilidi
Kaggarlt Mahmut'un yagadrir Xl. yrtzyrlda, Kaggar ve Barsgan dolaylarrnda, Karahanlrlar doneminde uyqarlrk, bilim ve ktjltUr oldukqa ileri idi. Boyle bir ortamda,.
soylular gevresinde yetisen Mahmut'un iyii
bir oSrenim qormesi do$aldrr. lyi bir: o$renim gormekten ote zatnantntn onemli bir bilqini oldudu da eserinden bellidir. ArapEayr,
Farsgayr, Tiirkgeyi ve kijltijrlerini qok iyi bitrnese boyle bir kitap yazamazdt. Bu, yuka-
15
-
''rrya aldr$rmrz kendi s6zlerinden de anlagrlmaktadrr.
I
Mahmut, Trirk dilinin grameri ve s6z'
liigU olarak iki kitep yazmlgtlr. YUzyllrrnl.za gelinceye delin bu gapta bir dilcimiz yetismemistir. (Ali 9ir Nevai bile TiirkEeyi
Mahrnut gibi inceleyip kurallarrnr ve ornek-
lerini
)
Hakaniye ( Kaggar, ) Krpgak, Uygur,O$uz, qi6il, Argu, KenEek tiirkeelerirrin sozlerini ve kurallarrnr qok iyi bilmektedir. Yalnv Tirk dilerini de!il, T[irklekoyamadr.
rin yagadr$r yerleri (co$rafya), tarihi,
yaga-
yrglannr, di.jgrjnijg ve irranrglarrnr, kiiltUrlerini de aynr olgijde incelernig, aragtrrmrgtrr.
Onun iEin Mahmut'u sadece bUytjk bir dilci
,cle$il, genel olarak delerli bir Ti.jrkoloii bilgini saymak gerekir.
Kaggarlr Ma'hmut bilqinli$i yanrnda bilinqli ve inanElr bir Turk milliyetEisidir de.
Arap - Acem dil ve kiiltrirlerinin TUrk kUltiir
ve dillerini baskr altrnda tutmaya bagladr$,
o donemde bu yabancr etkilere bilincle di'reiren bSyle bir eser yazrlmrg olmasr, Tijrk
c{ili ve kUltijrti igin baSlrbagrna bir kazangtrr. Bilindi$i gibi o ga!rn egemen ideoloiisi
ijrnmetgi ideoloiidir. Mahmut da kugkusuz
Tijrk olmayan mljsllimanlarr, mijsl[jman olmayan Tlirklerden ijstljn tutmaktadrr. Orne-
iin
<<Uygur k6firleri>> ne
l6netler yaldlrmak-
taclrr. Fakat ote yandan Tijrk dilinin, kijltiirijniin uygarlrf rnrn tjstijnlr;!tjntl hem topladr$r belgelerle somut olarak ortaya koyuyor,
16-
hemde Ttjrklerin Araplardan, Acemlerden [is.ttjnli.j!ijnri agrk aErk iddia ediyor. 'Her f rrsatta
Turkleri ve T[jrk torelerini, Tijrklijk delerlerini o!ijyor. ilerde metinler arasrncla okuyaca$rmrz Divan rj Lilgat - it Tiirk'tjn ons6.
zU, <<Tirk> maddesi ve oteki aErklanr.,lar bunun ornekleri, belgeleridir.
,
Boylece Tijrkoioji biliminin ter-nellen.
;ni atan Kaggarlr Mahmut, Tiirk milliyetEiligji
akrmrnrn da ilk brjvijk bilgini olmaktadrr.
rler iki ozellili de o donem iEin gerEekten ile, ri, de$erli ozelliklerdir.
Eserleri
i
",
Elimizda Kaggarlr'ntn yalnrz bir eseri
bulunmaktadrr: Divan ij Lijgat - it Tiirk. Fakat bundan baska bir kitabr daha bulurrdu$u'nu Divan ij Lijgat - it Tiirk'te kendisi haber
veriyor: ,.(...) Onun - nahivle ilgili kural'
lar - igin ayrrca bir kitap yazarak adrnr <Kitab ii Cevahir - in Nahv? fi Ltlgat - it Tiirki>
koydum." diyor (C. 1. Sf . 25) Derr:ek ki
lilahmut'un, birincisi daha Eok <:ozlijk>>
'ikincisi de Tijrkqenin <<nahvi> ile ilgili kurallar (Dilbilgisi) kitabr olmak uzere iki kitabr var:
l. Divan ii L0sat - it Tiirk
2. Kitab i.i Cevahir - in Nahvi
"it Tiirki.
fi
L0gat'
Fakat bu ikinci kitabr elimizde c,e!ildir,
,'goren de yoktur. Belki kaybolmugtur. Belki
.g[jni.in birinde
o da bulunacaktrr. $imdilik
17-
tlzerinde durabilece!imiz tek eseri Divan ii
Lijgar - ir Tijrk'tijr,
Divan
ii Liigat - it Tiirk
,'kacaklar rnl soyledi$i srrada:
:
Divan ij Lijgat it Tijrk
olarak
aslrnda bir <sozlrjk>>
lirtti$imiz gibi
hazrrlanmrgsa da sozler aErklantrken verilen '
ornekler ve bilgilerden otijrU aynr zamanda
bir dilbilgisi, bir ansiklopedi, bir antoloji kitabrdrr. Kitabr bugijnkti TtirkEemize kazandrran Srrrr AtalaY'tn dedi!i gibi <$imdiye de!in eski Ttjrk dili ve eski TUrk varlr$r Azeri- '
ne bunun kidar ige yarar, bunun kadar elverigli bir eser gorUlmemigtir. Bu eser tektir,
tek kalacakttr.>
Ka;garlr Mahmut, on sozijrrde lcitabrtrt
niEin yazdr!rnr ;oyle agrklryor: Ti-irklerin gUE
lendiUini, oteki uluslar Uzerinde egemenli!irri kurdulunu (Araplar'da da yonetimi ele
geEirdiklerini) soyledikten sonra diyor ki:
<Derdini dinletebilrnek, Tiirklerin gon'
lijnij almak isin onlartn dilleri ile konugmaktan bagka yol yoktur. Bir kimse kendi takrmtndan ayrllrp da onlara sr!rnacak olursa '
o takrmrn korkusundan kurtulur, bu adamla birtikte bagkalarr da sr!rnabilir.>
<<And igerek soylUyorum, ben Buhara'nrn - sozijne gi.jvenilir - imamlartntn birinden
ve bagkaca Nigabur'Iu bir imamdan igittirtt'
ikiri de senetleriyle bildiriyorlar ki: Peygarnberimiz kryamet alSmetlerini, ahir zaman karrgrklrklarrnr ve OQuz TUrklerinin ortaya El- -
yukarda
be"
'
18
-
oir_iNi odneNiNiz. cuNru
"runK
iqiN uzuN sLiREcEK EGEM'ENLiK
'oNLAR
VARDIR.>
buyurmugtur. Bu hadis dolru ise
sorgu- dilini
su kendilerinin iizerine olsun
Tiirk
- bir ig olur.
o$renmek vacip (Eok gerekli)
Yok, bu soz dolru de$ilse, o zaman da akrl
. bunu emreder.>>
GorUlijyor ki Mahmur bu kitabr ozellik,; le Araplara, genellikle de TrjrkEe bilmeyenlere Tiirkgeyi o$retmek amacryle yazmrg. AyIiflCa:
l
<Bana sonsuz bir i.in, bitmez tukenmez bir azrk olsun d\le gu kitabrmr
J3p;1- Tiirk>
ya srlrnarak
spiy6n ij LUgat - it
(TUrk Dilleri- SozlijlU) adrnr vererek yaz.,
dnn.>,
2. Tirk dili ile Arap dilinin atbagr be.
raber yijrijdijkleri bilinsin diye...>> dedi$irre
gore de kendine iJn safilamak ve tllrkgenirr
;,arspga kadar zengin bir dil oldulunu isbatlamak gibi iki yan amac' daha oldu$u anlasrlryor.
Kitabr nasrl yazdr$lnr, hangi y6ntemi
kullandrSrnr ve nelere dikkat ettidini de ge' ne onsozde ve kitabrn iEinde yeri geldikEe
goyle agrklryor:
<Bu kitabl, hikmet, seci', atalar sozi,
9iir, recez. nesir qibi seylerle sijsleverek he' ce harfleri strasrnca diizenledim. inceleyen,
', oflU yer-inde bulsun, arayan srrastnda arasrn
!-..1
19
-
diye her kelimeyi yerli yerine koydurn.,Derinliklerini yuze Elkardlm, katrlrklannl yurnu;attrm. Yrllarca birEok gUEliiklere go!ijs
gerdim. Bu sozlijk kitabrnr ba;tan sona dek
sekiz ayrrmda topladrm. (Arap alfabesi ve
arapEa sozlr.lklerdeki slraya g6,re dlizenlemiS.)
"
kitabr <isimler> ve <fiiller> olmak
lizere ikiye ayrrdrm. isimleri fillerden once
yazdlm, arkasrndan filleri getirdim. 6ne
hangileri gelmesi gerekse onu one, ikinci
gelmesi gerekeni sona koydum. Herkesin bilmesi kolay olsun diye kitapta ve bolijmlerde
olarak Arap dilince el6;p- terimleri
<<Her
-ad
aldrm.>
<<Tijrk
dili ile Arap dilinin
atbagr bera-
ber ylirUdUkleri bilinsin diye Halil'in (Kitab'ijl Ayn>> rnda yaptr!r gibi kullanrlmakta
olan kelimelerle brrakrlmrg bulunan kelimeleri bu kitapta birlikte yazmak, ara srra yii-"
relime dolar dururdu. QijnkU boyle yapmak
da'ha derli toplu bir ig olurdu. L6kin benim
tuttulum yol daha do$rudur. QLlnktl bu yolda kelimeleri bulmak daha kolaydrr ve herkes bu yolu daha qok sever. Bunun icindir
ki sozri krsa tutmak dile$iyle
kullanrlmayan,
kelimeleri brraktrm. Halil'in tuttu$u yolun,
tUrkEede da'hi gider yol oldulunu gosterebilmek igin gu kullanrlan ve kullanrlmayan
suretleri yazdrm: (Ornekler). <Adrm yijrijyij;u gosterir>> derler, oteki aynmlar da bu-
nun
gibidir.>>
-20-
ye!niltmek ve kitabr krsalt; ak
iEin bu yolu tuttum. Benden once kimserrin
<<Ben, igi
yapmamrg oldulu bir srralayrgla ve kimsenin drigijnmemis old,t!u bir drizenle igi acrklattrm. Bildi$im nedenlerle yazrlan gry,
uyulacak yolda olsun, drizenlenen geyin l<rlavuz tutulmaya deleri bulunsun diye birtakrm kurallar, yeniden yeniye olEijler koidum. llerlemek isteyenlere do$ru yolu gostersin, genig bir yol olsun, yUkselmek dileyenlere bir merdiverr bulunsun diye bu ge,
kilcle yaptrm. Tijrklerin her boyunun konu;kendisinden kelimeler Etk':ir
tu$u dilden
kokler aldrm. Qijnkii uzun bir sozii klsaltmakta yarar vardtr.>
< K ITAPTA TURKLERI N GORGULERII'Ii,
eiLoiLER|Ni, cdsrrnnne iqi'N sovL r-
r
nirlrni Siin rnNtKLARINl sERPi$rinoitn.
KAYGTLT YADA SEVINQL| CUNleBiNnr
yUrsrr ou$uNc,rLERLE soYlrNmi$ o-
LAN SAVLAR.I DA ALDIM. Onlarr ilk soyleyenler sonrakilere, bunlar da daha sonraki'
lere bildirmiglerdir. Bunlarla beraber kitap'
ta BiRqOK Sntrmli KEL|MELER TOPLADlM.))
,.soYtrtirclr rirnP
sEqKiNLiKTE
SON KERTEYi , G:JZELL|TTT SON YUKST:K
t-iOi gUt-DU. Gonijl ba!ladr!rm tu i;te, T.n"
ndan yardr;n dilerim.>>
<Yazdrirm da$lar, Eoller,. dereler, 5ular, gcller isl6m Tiirklerin ellerinde bui'r'
nanlardrr. Ctinkii dillerde dolagan bunlardrr-
-21 -
..Bunlan tantnmtg olduklarr iEin yazdlm, ta'
nrnmamrg olanlartn birqoklarrnr btraktrm'
Mi.islijman olrrrayan Trirk illerinden birtakr'
mrnt da yazdtm, gerisini yazmadlm. CUnkij
onlan yazmakta bir yarar yoktu->>
<Tiirk diline sonradan girmig olan keii'
meleri yazmadtm. Erkek ve kadrn adlarr yazrlmadr. Bunlardan ancak - dolru bilinmesi
igin - Eok kullantlan, herkes tarafrndan tantnan adlar yazdtm.>>
<<Cemi, mijfret, tafdil, tasgir gibi i'ralr
ile iligili olan geyler yazllmamlgtlr' Qijnkr!
onun (dilbilgisi) iEin ayrrca bir kitap yaza'
rak adlnl <<Cevarhir-in Nahvi fi Liigat-it Ttirk?> koydum. Yi.ice Tanrtnrn dile$i ile <<n'lhiv> ile ilgili kurallar orada bildirilmiytir'>
ooruldugij gibi Divan ij Lijgat-it TUrk'
dijnden bugijne kalan egsiz bir hazineCir'
Mahmut kiiaba hicri 464 (m' i068) yrlrnda baglayr p 466 (1072 - 1074) yrllarrnda
bitirmigtit. O zaman Tiirkler'in Eolunun lslSmlr!r kabul etti!ini biliyoruz' Fakat ultr'
sal dii, edebiyat, dijgijnce ijrijnleri heniiz bij'
tijn canlrlr!r ile ayaktadlr. Mahmut bijyii'<
emekler, uzun zaman harcryarak ve hergeyi
yerinde arayrp bularak bu de!.erli belgelerr
yazrya geEirmigtir.. Onun iEin isl6mlr!rn iii<
ion"tt"tinde ve islSmlrktan onceki Tiirk
.,edebiyatr, tarihi ve kijltijrij igini]k. Y?. un
onernii kaynak Divan U Ltigat - it Ti'irk'tiJr'
Bugiin elde bulunan tek yazma nijs.hasr
..da MahmUt'Un el yaztst ile yazrlmr; oriiinai
ar)
|#
-
n[isha de!ildir. Kitabrn sonunda gu kayrt
var :
<<Sav'lr, sonra da $am'll Mehmet bin
Ebi Bekir ibni ebil Ferh (tanrr onu balrglasrn) bu kitabr asrl nrishasrndan Eektili (istinsah ettigi) gLin 664 yilr ..gevva'l , inlrn 27.
Pazar giinij idi. Kaggarlr'nrn el yazrsryle ya
zrlnrrg olan nrishantn son parEastnln suretini altyorum...>
. l;te eldeki tek yazma nijsha, Save
( lran) dan goErip gam'da yerlegen bu Mehmet'in, Kaggarlr Mahmut'un kendi el yazlsi
ile yazrlan orijinal niishadan I Adustos
1266'da qektiSi ( istinsah ettigi) nijshadrr.
Asrl nijs,ha ise halen kayrptrr.
Mehmet, tijrkEeyi bilmedilinden, arapEayr da iyi yazamadr!rndan asrl niisha'dan
Eekerken birEok yanlrglrklar yapmrgtrr.
TarihEi Antepli Ayn? (... Ka;garir
Mahmut'un lijgatrnda gordijm.>> diyerek Divan rj Lijgat-it Tiirk'ten bilgiler aktarryo,'.
Kaggar'dan Mrsrr'a gog eden Rti.n ibn? Mu'
hammed, Ebu Hayyan gibi bilginlerin de Divan'r gori.ip okuduklarr anlagrlryor. Bizim
K6tip Celebi de <<KegfUzziinUn> adlr bibli--'
yografya kitabrnrn (M.E.B. Yayrnr C. 1.t
808. sayfasrnda bu de$erli eserden soz ag-'
maktadrr. Demek ki Mahmut'un kitabr Do$tr
bilginleri arastnda eskiden de biliniyordu.
Fakat sonradan unutulup gitmigti.
Yeniden bulunugu ise lstanbul'da, ellt.,
yrl once hog bir raslantr ile oldu:
-23
Emrullah Efendi,nin Maarif Nazrrlrll
'(Megrutiyetin ilk yrllarr) srrasrnda , bir gii,
. Sahaflar Qargrsr,nda ,kitapgr
Bijrhan Ef;nJ;
elinde bir kitapla Nazrrlrii gelmip ve kitabr
Nazrrlr$a 30 gltrna satmak istemig. Nazlrlr[..
da parasrnl Eok buldu$undan satrn almamrs.
Kitabr, sarmasr iEin Brjrhan Efendiye getide eski Maliye Nazrrlarrndan Vant Jdrl1en
,larrndan Nazif paga,nrn akrabasr bir kaJrnmr9. l\e satan, ne de 'alacak olan kitabrn de$erinin farkrnda olma<Jrklanndan elde kalmrg. Sonunda kitapEr Bijrhan Efendi kitabl
Ali Erhiri'ye gosterince tantnmtg bilgin he.
men istenen 30 altrnr, fazladan kitapgrya ijg
.altrn da komijsyon vererek bu de$erii'ururi
" satrn almrg.
Fakat Ali Emiri Efendinin bilimsel krs"
, t<.a1elrsr da meghur. Kitabr kimseye, hemgeh:
. risi Ziya Gokalp'e bile gostermezmig. (itu_
, br bastlrmasr iEin yalvar yakar oimuglar
ama kimse razr edememis. Sonunda Sadra_
ZdFn TalSt Paga ige karrgmrg da, Kilisli Rifat,_
rn gozetiminde b-asrlmasl gartryle gtjgbela
razr olmug.
Boylece eser ilk kez .l915 - I Z arasrnda
'[..iE cilt olarak basrldr. Daha birinci cildi ci
kar Erkmaz btjyilk yankr yaptr. Ondan sonrddrr ki gerek bizde, gerek ,Batrda bu delerli
hazine incelenip ijzerinde birgok yanlar
yazlldr, dijnyaca tanrnan bir eser oldu. Arag
trrmacrlar eski Trlrk kriltiirtj ile ilgili yepye; ni bilgiler bulup grkardrlar.
-24-
Prof. Brockhelmann Divan Li LUglar'ir
Tt-irk'iin bir <dizin> (indeks) ini yayrnliacir..
Bizde de Ali Ulvi Elove Divan'daki giirleri,
Abdijlahat Nuri, Necip As,m, Ferit Birtek
gibi yazarlar da <<sav>>lan toplayrp birer kitap halinde yayrmlamrglardrr.
Eserin bugUnkri dile Eevrilmesi iEin
u$raganlar oldu. Kilisli Rifat B.llge, Eski Van.
Mebusu Vanlr Tevfik, Konyalr Odretmen Atlf
Tijzrjner birer gevirisini- yaptrlq,g. Fakat Eevirileri basrlacak qitelikte gorrjlmedi ve kaldr. Sonra bu gevirme qorevi Samih Rifat'la
Mehmet Akif'" verildi ise de onlar da iistesinden gelip tamamlgvamg-d.rlar. En sonunda
Eevirme igini dilci Besim Atalay iistlendi,
qevirip biri trpkr basrm, biri dizin (indeks)
Ugi.j de metin olmak izereTijrk Dil Kurumu'-'
na bastrrdr. Elimizdeki geviri igte bu T.D.K.
yayrnr olan Besim Atalay Eevirisidir. 1957''
de de Dehri Dilgin'in hazrrladr!r Arap harf-'
lerine gore yeni bir dizini gene Ti.jrk Dil Ku'
rumu taraf rndan yaytmlandr.
Ayrrca bizde F. KoPrtili, Z. V. Togan,
H. N. Orkun, A. Caferodlu. Kilisli Rifat, Necip Asrm, Ali Ulvi Elove; Batrda Brockhelmann, Martin Hartmann gibi Alman ve Ma-'
car bilginleri, daha sonralart da bazr Rus
ve Fnanstz bilginler Divan U Lijgat - it Ttirk
rizerinde gallgmrglar, tirli"i yayrnlar yapmr;lardrr. Eserin kapsadr$r dil, tarih, Eo!rafya,'
mitoloii, folklor, halk edebiyatr vb. konr"llart
tizerinde birqok inceleme yaztlarr, kitaplaryayrmlanmtgttr.
Divan
ij Lijgat-it Tijrk'te Mahmut'un
yaptr$r bir de renkli har.ita vardtr. Harita, o
illerini basit, ilkel, eksik,
'ftunt i Tiirk kendi
aklrna gore- goster-Mahmut'un
mekte lse de TUrkler eliyle yaprlmr; ilk ha-
rita oldu$u icin onemlidir. Bgnpn igin de
bu harita kitabrn de$erini artrrmaftadii"
SonuE olarak onuncu yijzyrldan baglr!ar ak Tijrk itlerini kasrp kavuran <Arap f lrt,nur,r, kaigrsrnda Divan ij Li.igat - it Tiirk
granit bir kaya gibi dikilmigtir. Tiirklerin
bilginleri oldi.jrtjlmii.g (Ornedin Ti'irkge k:'
isl6mivete ettili hizmei
tap okuyor diye
Ofgin, 6lijm cezasrnd
lere bakllp3ft5171p
Earptrrtlmlgtrr.), kitaplarr yakrlmtg, taptnaklan ylkrlmrgtlr ama dilleri, edebiyatlarr
tarih ve kijltijrleri Mahmut'un bu de$erli
' eseri sayesinde giiniimijze ulagabilmigtir'
l(ASGARl-l |VIAHMUT'UN TURKLER
HAKKINDA S6YLEO|TLEN|
t. Orusoz'den:
'-
<Tanrrnrn devlet gijnegini TUrk.
burElannda doldurmug oldulunu ve onlann mijlkleri ijzerinde g6klerin biitiin te$relerini dondijrmijg bulundu$unu gordiim.
Tanrr onlara <<T[irk> adrnr verdi ve onlan
yeryUzi.ine ilbeyi krldr. Zamanlmrzrn hakanlarrnr onlardan Erkardr. Dijnya uluslannrri,
yonetim yulannr onlarrp ellerine verdi. O"rlan herkese ijstiin eyledi. Kendilerini hak
Uzere gliclendirdi. Onlarla birlikte ialrganr,
onlardan yana olgnr aziz krldr ye Tijrkler
ytizUnden onlarr her dilediklerine erigtirdi.
Bu kimseleri kotijlerin
ayakta'krmrntn -gerrinden korudu. Oklan dokunmaktan ko-'
runabilmek igin, aklr olana dtigen g€y, b.i'
.
.
-27 -26-
adamlarrn tuttu[u yolu tutmak o]du. Derai
ni dinletebilmek ve Ti.jrklerin gdnltjnij almak
.iEin onlarrn dilleliyle konugmaktan bagka
yol yoktur))...
<And iEerek soylrjyorum: Ben Buhara'nrn
sozljne gijvenilir
imamlarrnln bi- ve bagkaca Nigabur'lu
rinden
bir imamdan
igittim. lkisi de senetleriyle bildiriyorlar ki,
l,Peygamberimiz kryamet alSmetlerini, ahir
zaman kangrklrklarrnr ve O$uz T[jrkleri'nin
'ortaya Erkacaklannr soyledi$i srrada :
<Tr-irk dilini o$reniniz, Eiinkij onlar iEin
uzun stjrecek egemenlik vardrr.>r buyurmuF-
igt" bu, Tijrkler iEin btjtijn ins''ilara
kargr bir iistijnlUktUr. Onlarr yeryU; inijn
en yiiksek yerinde, havast en temiz iillcele'
rinde yerlegtirmig, onlara-SKEND| ORDUM>
demistir.>
Bununla beraber T[irkler'de gtizu!lik,
sevimlilik, tatlrlrk,
biiyiikleri a$rrla'
"d"p,
getirmek,
sadelik, ti$iin'
nnak, sd,ziinti yerine
memek, yilitlik, mertlik oibi o!ijlmeye de'
ler sayrs,z iy\tikler gqrulmektedir. (c. i. s'
3s2)
'tur. ...>
2. TiiRK MADDEsi'nden
:
<<Tijrk, Tanrr yarllgayasl Nuh'un ollu'nuh adidrr. Bu Tanrrnrn Nuh o$lu Ttjrk'Un
.olullarrna verdi$i b!r addrr. Biz i<ad olarak
Tiirk adrnl ulu Tanrr vermigtir> dedik.
'Cijnkij bize, Kaggarlr Halef ollu imam geyh
H[jseyin, ona da ibni;t Garki denilen kigi,
lbnrj Ebiiddijnya olarak rJnlii E9 $eyh Ebu
Bekir El Mtifidijl Cercerai'nin dUnyan'n sonu ijzerine yazdr$r.kitablnda ulu PerTgambere
tanrkla varan bir .<HADIS> yazmtF. Hadis
tdyledir :
<<Ytice Tanrr (BErNlM BIR ORDUM
VARDIR, ONA TURK ADINI V;ER,DiM. On.
lan Do.6uda birlestirdim. Bir ulusa krzar')
i
sam TURK,LERI O UI-USUN UZERINE GON"DERiRi/vtu diyor.>
,-29
-28--
-
rlhs
.
ogur
"
agrk
Birinci Bdliim
Qocuklara
sevgiyi belir:-
mek iqin soylenen bir
lime. <UlrErm = yavrum !>>.
lDevlet. <<tBeg ognnda mening igim etildi _ Bey'in
devleti saybsinde benim
ipim edildi (dijzeldi)>
'Btiyiik kardeg. Hakanlrlar
lbijyrik,kardegi
op op
ot
ig kur
erk
rrk
6z
ekeq
'Ese6in aYalr kaYdr$rnJa
soylenir. <Kalk> demektir.
1. Ot. 2. HaYvan Yemi, 3'
ilSE (Hekime de <OtaEt>"
denir.) a. AUu (zehir)
iE kuga!r (uEkur)
Saltanat ve sozijgeEerlik
Dort yagrna girmek izerz
'eriik
de denir.
Kendini herkese bir kardeg
gibi sevdiren da'ha ktjEUklij$tinde anlaYrg ve olgun'
luk gdsteren kv. Bu so=
krz gocu$u iEin bir sevgi
belirtmek iqin s6Ylenir.
-30-
,
erik , gir:'
meyvelere verilen genel bir
addrr. Aralan bir srfati:
ayrr I I r: Tij lij! ( riiylLi ) erik,
t$eftali,
kayisr
,san! ((san)
erik,
kara
eri k
Kadrnlara verilen l6kap.
Altrn gibi temiz ruhlu ka-
'Sziik
drna <altun ozijk>, bedeni
inci gibi temiz olan kadrna
ertini ( iri taneli
bulunan koyun.
iti aag arasrnda bulunan
dere. <<ta! 6zi - dad ozu>>
.<aElkrm,>
diye Ea$rrrrlar.
Hik6ye.
,iititk
s6zt-iir
ke-
inci )
denir.
Hece, harf.
<<oziik>>
,iijiik
Kapkacak. Bunu Oluzlar
bilnrezler, onlar bu gici
.'ayak
geylere <<ganak> derler.
.aba
,eyle
.
Ana. O$uzca. Karluklu
T[irkmenler, bu kelimeyi
ltpu ile soylerler (Apa).
Oyle. O$uzca. <<Eyle krlgrl
:oyle
,inal
yap>.
Anasr hatun (soylu
-
3l
-
),
ba-
(Ol ani ikirri
ikitti
.bu:, ortalrk adamlanndan,
bulunan bi.jtijn genElere veIiJgn ad. Bu, dJgismez.
Dilenci.
Malmtidrini, tahsildar.
$vunu,lan tey. Bunun igin
cariyelere de <<avrnEu> du-
i,
:
umdugl
rnga
avingu
uragut
crllmga
amaglrk
ekeklik
azltgan
<<Babacr$rm
!>
-
'"-Ealrnan bir Ealgr .'
Anvat, avrat ( kadrn
).
tHakanrn mektuplarrnr
Tuirk yaztst ile yazan.
<AmaElrk yer =- Atrg yap.
mak igin nigang6h olaro*
ayrrlan yer.
Kadrnrn arsrzlr{r, yizsiz_
lUqu'
<Ol ti;i,
udhlttl
ih
uzluk
rtladr
igledi
ucuzladr
esenledi
Eitp-::)p
azrtgarr
dan azrtrr.>>
<Ol evge aguktr : O, evini ozledi.> Bagkasl da boy._
ledir. (agukar - agumak)
<Ol meni udhrttr : O, be-.
ni uyuttu.>, ((ol yogurt ud_
srgrt
srgrr
kudhuz
gomak
*32-
llgr
I
yaptr,
ya-
gmarlagtl, i;aretle5 ri.
DridUk.
<<Uragut yuzin
cirtrindti:;aqtr>>
.
YUz,o.
,nri lorterse de yine bdy;e
denir.
Sanat.
<Ol ant rtladr
itledi> ( scigdrj,
ko reiledr,
kcipele dcindcirdri ).
Hasralandr.
A;agrladr ( Hakaret erti)
Sel6mladr.
uQop - Eep kigiler _ D+
$ersiz ki;iler>>.
Deve yada koyun r,ijnijnden yaprlan giysi.
A!layr9.
Sijrgtln avt.
Dul kadrn.
rUygurlarrn, britUn rnrisirjman olmayan lralkrrr mLjsItimanlara vercliklcri acl.
<Comak eri>
rttr
<Ol udhrtma udhrttr
- O,
peynir mayaladr>. ..o1,
ot
udh rttl
dLiu, (u-dhltur - udhrtmak)
e$itti, yetigtirdi>.
<<Olar ikki osfu;. lr
Onlarln ikisi osUrrrrd
Avrat yuzini
kars
ol yoldan
: O kisi adamr hep yoi-
aguktr
iirtiindi
anlamlna
sevgi' bildiren bir scjz.
tBir gegit saz, kopuz
gibi
ikeme
limlegdi
srbrzgu
nir.
:
atakr
Osrugdr
,<<
<lt'r ler xi
miisliimanlarclarr bir
adam>> demektlr.
kapak
Krzrn krzlr!r (bcir6ret).
-
33
Ktrsl;rrrh
-
F.
3
<<Ktz kapakr srdr
krzlr$rnt bozdu>.
tiimen minE
iEin boy halkrnrn toplandrklan yer.
Kvtn
Bin tane bin, bir milYon'
'<<TUmen
tigin
:
ming Yarmak _
Bir milyotr para>.
Aslrnda kole demektir. Afrasvab'tn olullarrna babolarrna saygtlarlnt belirt'
qigalak
solamuk
kulnagr
Serge parmak.
Soiak kisi.
<<
gapdr
yizdi>, (Ol atln $t.
brk birle gapdl : O arrrir
rnda
Eubuk ile
grrprgtrrcri.)
gapdr
: MrislUman, g6vurr.rn
( Farsllnrn, Uygur'un )
boynunu vurdu>>, <<Er eyii.l
Eapdl
tigin >
dendi. Ondan sonra btitiit'r
an lam
hakan Eocuklarrna
tat-tavgag
<<
Bulgar
denCi.
Bu sozde <<Tat>> kelimesinden <<Farsltlar>>, <<TavgaE'>
'liigniit
'tufra{
TuUr:a,
,siirt[ik
1. Kadrntn brzrrt (klitori'
si), 2. Frstlk.
sd''
rijgti.irii len kad rn, sevici
kadrn. Ezi len, sijri-i;ti'jrijlen
her geye de <siirtiik> cle-
ir.
Dernek, igleri kcnugma<
-
goktr-1.>, <Begni
;tepesine
yagt bas-
iistiine
EullanCr>.
dr : Beyi diigman bastr>>
'Bagkasr da boyledir. <<Er'
krzr basdl
- Adam kizrn
'Bunu Ttirkler bilmez. Betr
de aslrnr bilmiYorum.
-34:h
tura. Hakanrn miiii-
Sijrijstijren, lcendisine
:
i'li bastr, sanki
FLi, buyrultusu. Oluzca'
n
"ternek
burt
basdr
t.
urK 9enrl.
i*ece.
Tat boynrn
dr._.r, (Eapar - gapmak)
<<Ant
basdl
Onu
karabasan ( k6bus, al ) bastr.>>, <<Beg el basdr
Bey
Herkesge tantnmtg bir
I
'bidrik
<<Qomak,
<<tigin>r
kelimesinden de <Tiirkler>
murat edilir.
Gebe
suda
mek iEin, <babalarrnrn kc-
lesi>
:
KulnaEr krsrak
krsrak>>.
<<Er suvda Eapdl
krldr
;
(basar
Eoktij,
-
basmak)
<Er i9 krldr
- Adam i;
yaptr.>>, <<Er ktz klldl =:
Adam krzr yaptr>>. Bu soz
erkekle diginin birlegm':sinden kinayedir. Onun
iEirr O$uzlar bu sozli soy-
lemekten kagrnrr
j35-
ve
<<kll.
dr> yerine <<etti> derler.
Nitekim adam namaz krl-
'kanktr
tazardl
tugurdu
<<Men anr kagurdum =-:
Ben onu kaErrdrm>. (kaEUrurmen - kagurmak)
<<Tazardr neng : Nesne
( ;ey ) dazlagtr ( kellegtl ) .
(Ol mengi sanga tugurdu
: O, beni sana kavugtui-
teviirdi -
tiinerdi
berigdi
siiriigdi
savagdr
Tat'rktl
an
I
iil doiru clur.
<Tiirk Tat'rktr
tagrktl
tarrldr
krnldr
<'EEktj tagrktr
- Tiirk Tat'
- KeEi da$a
Erktr, yozla;tr.> Bagkasr da
boyledir.
<<Bu rsr$ angar seziktim :
Bu i9i ondan sezdim>>r
<Arpa okijr birle katrldr :
Arpa darr ile karrgttrrldt>>.
Herhangi bir geY bagka bir
gey ile karrgtrrtltrsa gene
boyle denir<Er uraguta
katrldr : Adam ,;vratla
Eif tlegti>.
<Tarr! tarrldr - Ekin ekildi>. Bagkasr da boYledir.
<<Ktrrldt neng - Bir geYin
kabulu soyuldu.>>, Kar
kijrijndij>, <Er krrrldl :
Adamln malr alrndl, Yok<<
bitindi
sullagtrrrlclr.>> '
Adam
<<Er bitik bitindi
yazar gori.indii''>. Ba9'
kitap
ka birinin Yardrml olinaksi'
O!uzca.
-36-
>>
lagtr>>.
katrldr
savasttlar>.'.
,<kar,>
f
mek
larrn ikisi
Bu soz
amlna ol an
<<karak>> sozijnden gelirse
<<Gozbebe$i
,sezikti
)
kaina;tl
<karrktr> dtr, noksandtr.
<Ol tavarr! evijrdi tevtirdi
-O, malr evirdi Eevirdi,
artrrdr. (tevijrer - tevijr<Trlnerdi yer - yer karardr, karanlrk oldu.>> Zama:r
iEin de boyle denir.
<OIar birbirge krz berisdi - Onlar birbirine Kv
verigti>. Onlar birbirlerrne bir gey verdikleri z:tman da oyle denir.
<Adhgrr krsrak bir le sijrC;di - Aygrl krsrak ile stirijgtUu (Aygrr krsra$r diS'
liyerek siiriikledi ). Bun:.r
aygrr, .<agmak>> istediIi za
man yapar.
<Olar ikki savagdl : Orl'
Aclanrtn
sozijnden alrnmrgt r, Fiili
du>.
evtirdi
kozi karrktt
( karadrdr).
dr$r zaman <<Er yUkiing etti>> derler
kagurdum
:
gozu -kardan<<Er
-37-
ztn yalnrz bagrna yazsa dathi boyle denir.
<LJraqut bezerrdi =: Avrat
bezelrdi
stisletrcli>.
<Er oztjnge suv 'saElndt :
Adam su saqmayr kendine
ig edindi>.
Uragut kiEindi
Avrat gicisti (kagrndl, orospu ol-
cagrndr
kisindi
du ) ,. Bundan alrnarak
<kiginme>> denir ki <<gicigrnc)), <kagrnma> demektir.
Aslr <Et kiEindi> sozr.inden
alrnmrgtrr. <<VUcut kagrndr> demektir.
(Ol mengi evge barturdl
: O beni eve vardtrdr
(gouderdi )>. Bagkasr da
boyledir.
barturdr
<<Anr vurup talturdr :
Onu vurup daldrrcil (bayrlttr, bayrltrncaya kadar
doUi.idii. ).
talturdr
siitgerdi
kurturdl
a
<Yo!urt sijtgerdi : YoUurdu - su katarak - sij:
gibi yaptr.>
<<Ol manga ya kurturdr :
O bana yay kurdurdu>.
<<Han angar quvag kurturdr
: Han ona ota! ( han Eadrrr ) kurdurdu >, <Han
38-
keltiirdi
miindirdi
buldrzdr
.bertigdiler
Begge srisin kurturdr _:
Han Beye askerini toplattl
( ordusunu kurdurdu >>.
)
(Cl
manga at keltijrdi
O, bana at getirdi>.
.<<Ol manga at mijndirdi
O, beni ata bindirdi).
<<Buldrzdr nengi
- Bir
geyi
bir ikindining kongl-
<Olar
Onlar
sertle;ip birbirlerinin gti;rli.jnii krrdr lar, yaraladrlar.>>
Olar ikki birlg Tar'lagdr
Onlarrn ikisi birbirleriyle
f
arsga konugtular>.
gu
germegdi
:
buldurdu>>.
lin bertigdiler:
Tat'lagdl
:
rca
kon u9u rla
rsa
Uy-
yini:
boyle denir.
<Ol manga Eagl$ Eermegdi
O bana kamq.rntn ucunu
-
bUkmekte yardrm etti>>.
,Batkasr da boyledir. Yang
iEin de bo.yle denir.
ikki
:
saglagdr
<Olar
savlasdr
larrn ikisi biribirinin s).,lannl tuttular>>.
<Ol mening birle savlagcll
-O benim ile savlagtr. (i)
saElagdr
On-
bana atasozij soyledi, berr
de ona ). Birbirlerine sal'k
verme, hik6ye ve konugma
tjzerine olan herhangi bir
-39-
gey.i
ve bagkasrnr soylegmek igin de boyle denir.
sumlaSdt
<<Tai
kamu!
sumla;dl
Farslrlar rtim kendi dillerince konugtular>>. Herhan-
gi bir ,kimse
s6,kliindi
t<rrlandr
sakmlagdr
trjrkEeden
konugursa ge-
bagka bir dil
ne boyle denir.
kubzagdr
<Krzlar kubzagdl : Cari_
,yeler kubuz (kopuz)
Sar_
krzlagu
(Ol
makta yarrgtl.>>
mening birle ok atr,
krzlagu - O benim ile ortaya kz (cariye) koyarak
ok
siipriildi
atr-nakta
yarr;tr. (Kaza-
nart krzr alacak.)
stjprtildi : Ev sciprtiidri>. Bir adama krzrid,.
gr zaman <stjprrjk> yad:
<,Ev
<siiprijl> denir. <<Suipr[jrr'tri nasrl acrmadan atrlrrsa
kubzaldr
beglendi
tatg-andl
gavlandr
sen de oyle, git>> demekti'.
_< Kubuz kubzaldr
puz galrndr>>.
Uragut beglendi _ Kadirr
beylendi (evlendi) >.
<Er a9r! tatgandl : Adarn
a9r (yeme!i) tatlr buldu>,
<Er gavlandr : Adam Urr.
lendi>.
siirzlendi
(Ol sozin manga sozlend;
*O, sozljnU bana soyledi
(
agrkladr) >.
-40-
<Et soglr.indi
Et so[ij-lijndri ( kozde kebap edildi.)
"
<<Yer krrlandr
raElagtr>.
<<Anln birle salrmlagi-lr :
Onun ile saldrngtl, qarptgtt ( Birbirlerine yumr'\rK,
delnek vb. sa ldrlar )
(,Kol balrklandr
- Gol ba.
lrklandr>>. Bir yerde
Eamur
oldulu zaman da boyle de.nir, Arguca. Bir Verde kale.
vaprldrlr zaman da l:oyle
der,;r, Uyourca.
kudhuzlandr : <<Er kudhuzlandr : Ada-n
dul karr ile evlendi>r.
>>
bahklandr
Tavgag'landl
,koldaglandr
<Er Tavgag'landr : Adann
,MaEin halkr krlr!rna girdi.>
(Ol mening birle
landr
-
ki;ldcrs-
O benim ili-. arka-
dul oldu, kendini
benirn
arkadaglarrmdan saydr
_
'btjksiiklendi
biiksiiklendi
<,Krz
sii'kmenledi
<Er sokmerrlendi
>>.
Krztn
memesi tomurdu>>.
:
Adam
kahramanlagtr.>
ikak
<Erijk kakr -- Yarrlmr;
,erik kurusu>. Bagkarsr da
boyle. <Kak et * Kuru-
tuimug et>. Henharrqi kurutulmug ;eye boyle denir.
_41
hog hog
9rt
katut
: (eEiler sijrrilijrken
:
.
lan
yurg
ses.
<<Tutmag>
yedikleri 9i9.
PabuEulann kullandr!r
'a
t
Er.
rig.
Sukak
O$uzlarrn Farslara verdi[i
addr r.
gekik
I
sergek
kiisgitk
, 2. Sergeye benzer'
alacalr bir kug. Kara kayeEtjktj
)
gil>>,
kigirgek
ytr
yem
kn kardegine
<<sin-
karrnrn kendinden kij-
ELik olan ktz kardegine
karrnrn kendinden buyijk olan krzkarde-
<<baldrz>,
iqin rizlim baflanndd !e
yanut
ko:'-
gine <<eke> denir.
Kargrlrk, bedel.
yrgag
Erkegin erkeklik organr.
dikilen
ku lu k.
gen$el
.len ir.
,Karrnrn krigrik erkek ko,-degi, ktlEtik kayln. Koca.
nrn kr;Eijk kardegi ile kannrn krlEtlk kardegi aytrtedilir. Kocanrn kijEiJk kardesine ini>> denir, yai(o
buivtjk olursa oiqi, denir.
,Kocanrn, kendinden kijgiJk
olan
lrklarda bulunur.
Sarho;un iki yana salla''masr. <Esrijk sergekledi :
Sarhog yalpaladr>>.
Gozdelmesinden sakrnmak
bostanlarda
kefgek
soy-
<<
l. KijEtjk Eocuk pipi;i
(
(ot> ile birlikte
maz,
Erkarr-
Kekeme.
<Cenflel er
( uduq
:
$er adam>.
oKigirgek er : Evinde bir
kimseyi gordij![Jnde cani
srkrlan, evi kendine dar
gelen kigi>.
<Ol yrr yrrladl : O, bir
garkr soyledi>>. Cok kez bu
kelime <<gazel>> Yerine kullanrlrr. (Musikide.)
Baharat' (ot Yem - Karabiber, kimYon gibi t:l'
'hum ve baharat.>> <<Yern>
kellmesi Yalntz kullarrr[-
-42-
).
lki ve ikiden Eok
y.umu9
kimse
arasrnda elEilik. Bu
soz-
den alrnarak ..melek>, e
de <yumugEt)) denebilir.
Ttirkler <<melek> adrnr hig
ryatuk
bilmezier
a
<<Yatuk neng _ Atllan,
unutulan gey>>. <<Tembel>> e
<yatuk kigi> denir. O$uzlardan birtakrmlan var kt
kentlerden dlgarr Erkm.:zlar, savagmazlar. Onun igii:
bunlara <yatuk>
denir,
<tembeller ve atrlmrslar>
demektir.
,43-
yetik
,.
<Yetik er
ce.rikli, grjE gler:i bagaran
adam>.
t,t
yaya
yrlkr
yalma
Oturak, krE. yalnrz insan_
da kullanrlrr.
Dort ayaklr hayvanlara verilen genel ad.
Kaftan, kalrn kaftan, yad_
murluk. Bu sozr-j Farslar
Trlrklerden, Araplar
yezne
r ve kar
yulduz
tene
yalafar
yorutgan
yazr$gr
Brjyijk
kz
ad olup sonra aratari
rr lrr :
yazadr
<Ol atrn taglattr == O, atr*
nr dallattr. Farslrlar da bu
ala=
(Ol anr setrletti = O, ona
(sen> dedirtti, (...) Tiirkler bijytj$e <<siz>> derler.
kendinden a9a!r olana
<<Er krglalda y,-zadt
Adam kr;lakta yazr gegir'
di>. Ba;kast da bc,'ls61t.
yenidi
-44-
trJrkEelegt!-
rerek ((tane> demi;lerdir.
Hakanrn gonderdili elEiye
verilen addrr. Uygurca.
Osurgan. <<Yorutgan kigi>Yazrcr. HrsrmJar arasrnda,
mektup getirip gotriren el-
<sen> derler. OncJan alarak, <<O biiyijk, kijgtj$e
kendisine {,.sen> dedirtti>
demektir.
ay-
Yedi kardeglere <<yetigen>
Kutup,ltldrzlna <<tem[jrka Zuk>
Ti.irkler bunu
lar.
senletti
<.karakusr>
(( Li lker>>
O$..rzca.
,FarsEa <<dane>>,kclimesirden a lr nm r;t lr san tnni.
rak <d.a6> diye j<ullanrr-
Mi.igteri ytldrzrna <€tehtijz>>,
Mir,jrn (
Sij reyya'ya
det, derler.
kelimeyi Ttjrklerrlen
kardegin koca.
; Qalgrcr, Ea$rrrcl, garkrcr
( yrro ).
: Yrldrzlara vepilen genel bir
denir.
Hemsehri. <Yerde;; kigi>.
tsu iki kiginin bir Sehirden
olmasldrr. Birbirir,e (yer-
Ei.
taglattl
Eoktur.
Ya$n-rurluk, bagka uluslardan Eok onlara gerekir.
st.
ytragu
yerdeg
da,
Farslardan almlglardrr. H,E
bir kimse Erkrp da .,bu ke'limeyi Trirkler Farslardan
a{mrgtrr> diyemez. Qijnkli
ben onu slnrrlann oturinden dahi igittim. Ctjnkij
qnla.rn memleketlerincte
ya$r-nu
Merih yrldrzrna <bal rsokrm>
<Uragut yenidi : Avrat
-45-
do$urdu>. Bu kelime alicak kadrn dolurursa soY-
stn
lenir.
Hayvan dolurdu!..,t
zaman dolan geyin adr al;-
eki ge!irile'
rek fiil yaprlrr: <<buza$ladr> gibi... Yalnrz krsrak
nrr ve
<ladr>>
boY
iEin boyle soylenmez. Ktsrak yavrusuna <kulun> Cenir. Krsra[tn yavruladr!rnr
bildirmek iEin
yeldirdi
yatgagdl
<<ktsrak
kulnadr> denir.
<Yel yeldirdi - Yel esti>.
<Ol anrng birle Yatgagdr :
O, onun ile Yatrgtr>. (ikisr
birlikte yattr).
att
yah
'Evet, peki.
qit
dendidi zaman cevap vere;l
adam <<yah>r der.
Uzerinde alacall naktSlo'
bulunan Qin kumagt
oQor uragut: Digilik orga-
gor
tud
Kog
<<Bu
nr bitigik olan
Hakanrn Yanrnda Ealtnrtr
kos ve davul. <<Han tu$ur'
dr : Han, n6bet davulu
vurCu, mehterlrane Ealdt'>>
( Anlamlartndan biri' )
$iirin arvzv, olcijsii' "Pu
yrr ne k6! Uie ol?
giirin olEijsij ne ijzerinedir ? >.
Boylu boslu adamr> denii-.
Buradan alrnarak mezara
da ,<srn> denir. Qrjnkli mezar insanrn boyunca olur.
Kavim, kabile, agiret, hrsrm. Oluzca. iki kigi kar-
lgrlagrr: Biri
der,
daI
tut>>
avrat>>.
Boybos. Bu sozden alrnarak <bodhlu! srnlrg kigi
lav
beg
oteki
6boy
kim?>
<Salgur>> diye
yanrt verir.
Atlara ve bagka hayvanlara vurulan da$, dallama.
Farslrlar bu kelimeyi Tiirklerden almrglardrr. Ci.jnkij
Tijrklerde oldu$u qibi, onlarda siirii bulunmaz ki
dillerinde boyle kelimeler'
bulunabilsin. Halbuki h'err
bu kelimeyi isl6m stnlrla'
rrnda da'hi igittim.
Mi.ihiir mumu.
Kanntn kocast. Evinde beye benzedili igin boYle
denmigtir.
karn
yat
giivi.it
K6hin, gaman.
Ya$mur ve rUzg6r getlrmek
igin taglarla yaprlan kam'lrk.
Boya. Renklerin hePsini
toplayan bir kelimedi'-.
-t47-
Aralarrnr aylrmak iEin ttEtivtir> kelimesine renk i*-
lan getirilerek
sciytenir.
Kvrl qrivrit, kok (g.tk)
ktiviik
kryrm
vtit...
Saman.
Dugmanrn
den
tilkiilendi
bilgelendi
kr
q.i_
gelmesi yizrjn-
ve dehgete dijgmesi: <<Ko,-_
kynt kryrrn boidu (olduf>.
<Er tilkrjlendi : Adam til-
kilik etti,
9ugu
kiicedi
- Adam
akrllrlagtr>>. En iyisi (bitgimsendi> dir, <adam kerr_
: Beri gcl
gibi uzatr
larak soylenir. )
(Oluzca tinlem) (Ol bardr la _ O gi6i la!> gibi.
<Al !> anlamrna bir kelime.
<<ma!
- Al, igte!>. Bazan
!> dahi denir.
Kadrnlar bir geyden utan.
9rklarr zaman soylerler.
tiiki, tiikit
.,i:
!ii
It enilini gafrrmak
ku llan rl rr.
*48_
iEin
-
'krzadl
<Ol krzr! krzadr : O krztn
rkiizledi
krzlr!rnr bozdu>>
<Ol ant kozledi - O, onun
gozijne vurdu>r.
yatsadl
"ayaladr
<Er yatsadl : Adam Yatmak, uyumak istedi>>.
<Krz ayaladr _ Krz eilerinin ayastnr birbirine vurdu.>
.kaslgladl
,kapakladr
(Ol kulrn
kasrgladr =: O,
kolesini itekledi, dulu[una
di.irttii>.
<<Er kvtfi. kaPaklaclr :
Adam klztn <kaPak,' ltlr
bozdu.>
:Sirkeledi
<<meh
ya
uyutmak iEin boyle der ler.
rKolelere verilen adlardandrr. <Stileyman>> kelirnesinin krsaltrlmrgr olmalrc'rr.
Bir Tujrk gairinin adl.
O$lana
"'Oglanr! kijEedi
yaptr>>. Cariyelere zorla fenalrk yaparsa gene boyle denir.
au-
mektir.
<Uragut katunlandr : Av_
rat hatunlandr>>, han karis.r gibi oldu.
Unlem, Eallrma edatrdrr.
Kadrnlar begikte Eccu$u
zorla fenalrk
yaltaklandr>>.
<<Er bilgelendi
<<Kr berri kel
gr !> ( <kryyy>
la
sulr
bir il halkrnln korku
dini akrllr gosterdi>
katunlandl
ibalu balu
yiikiing
(Ol oglan bagrn sirkelecli
: O, gocu$un bagrndrrr
<sirke> ( bit YUmu rtasl '
yavrusu ) sirkelecli >.
Namaz. KrPgakga. <'fengrige YijktlnE YUktjrrcli _
Tanrrya namal krlclr.
'49-
Ktxgarlr F. 2
savct
YUce Tanrrnrn conderdi$i
peygamber. Bu kelime <ha-.
(sav))
dan gelmistir. <<Sav>> soz,
atalar sozr-i anlamlarrnadri'.
Peygamber de bunlarr erigti ri r.
<<'Kam rrkladr _ Kam (9aber>> anlamrna
rrkladr
imen
belingledi
singillendi
Tengri
olan
) kShinlik etti, fala
baktr.>
<Er belingledi
Adam bir'
korku ile uykusundan srqradr. Herhangi bir hayvan
habersizce bir geyden kor'
kup srgrayanak r.jrkerse ge'
ne boyle denir.
<Ol krzrd singillendi : O,'
krzr kardeg edindi (O, cari-.
yeyi krzkardeg edindi).
Ulu Tanrt. Yere batasl k6'
f irler gole de <<tengri> derler. Yine bu adamlar, bi.i-'
yijk bir da!, bijYijk bir
a-
$aq gihi gozlerine ulu gorijnen her geye <<tengri>r derler. Bu yl.izden bu gibi 9eY-
lere secde ederler. Yine
bun
lar bilgin
kimseYe '
<tengriden> derler. Bunlann saprklrklarlndan Tan''
rrya sr!tntrlz.
tt.
Pry,
NOTLAR :
l.
Bir daha ,hatrrlayalrm: Kitap aslrnda
boyle sozluk, gramer, ansiklopedi, savlar,
giirler diye boliJmlenmig de[ildir. Kirap, aslrnda bir sozlijk oldulu igin bagtan sona kelimeleri aErklamakta, otekileri yeri geldikEe
,da!rnlk olarak vermektedir. Kitabl tanrmakta, kavramakta kolaylrk olsun diye kitabrn iEine serpigtirilmig olan bilgileri, sav.
larr, giirleri ayrnp diizenliyerek bu bolrjmlerde biz topladrk.
2. Kitap, aslrnda (lSlML,ER, FIILLER,
SIFATLAR> ayrrmlanna boltinmrjg, bir de
4rup.. harfleri.ile yazrl rgrna gore .<<i tcit-iLER,
UqLULER, DORTLULER, BEgLtL,ER, ALTILILAR> (AYRIM>>larrna ayrrlmrgtrr.
3. Buraya aldr$rmrz kelimeleri seEerken, kelimenin yaprsrnr, eklerin iglekli$ini,
.bugijnkiJ tijrkgeye yakrnlr$rnr, aEtklamannrn ilgingli$ini vc bagka yonlerden okurla-
.rrn ilgisini gekebilme ozelliklerini diigUndiik. Bu boliim kitabrn btitiini.i hakkrnda
bir fikir verecek niteliktedir.
4. Kelimeler aErklantrken verilen bil'
,giieri ve..ornekleri bu boltimde ayrlca ver'
nredik. Oteki bolrjr^nlerde de bu bilgileri
topladrk.
5. Kitapta cinsel organlar ve fiiller,
oteki kelimelerin agrklanmasrndaki dolai'
ilrkla adlarr - sanlart ile, aErk aErk yer almak
ta, ornek ciimlelerle daha da aErklagtrrrl'
-50-
-51 -
maktadrr. Bu kelimeler bugtin de koylerimizde aynr aErklrI ve rarhatlrkla kullanrlmaktadrr. Fakat kentler halkr ve okuyan
Eevrelerde bunlarr soylemek, yazmak ayrir
ve <<mijstehEen> sayrldr$rndan bunlarrn.
aErk-saErk olanlannr almaktan kaErndrk.
itinci
Bolirm
oir- sir-oisi tGRAMERIi
(
6rnekler )
cQ-
-52-
lemigtik. Ulu Tannm dilerse yakrnda anl:r
taca$rmrz Uzere, fiillere birtakrm nedenlerle gelen harfler emir: kipine de gelir.
Oluzlar, dilde yelnilik yapmak igin
genig zaman kipindeki <<r>>nin birini birgok
fiillerde atarlar ve <<emir>> gibi, kelimLTi
tek <<r>> ile soyler[er (..barrr : vartr)) yerine <<baran _ v.aran>>) Bu, gUzel delildir,
kurala uymayan bir haldir.
Do[ru ve gijzel olan, isimlerde ve fiillerde kelimenin krsa, soylenigte sa!lam ol
mastdtr'
KURAL ve EEK|MLEB.Lq. SIFATLAR'
KURALLARIN YURUYUSU
Fiillerin temeli gegmi; zaman ve emir
ya'
kipleri i,jzerine kurulur' Bu kelimelerin
p,r,
arapEa kelimelerin
yaplslna
uymaz'
gelir :
?i;rr.e"J"'flitt"rin hepsi bir. dijzene
qok harfli
ikiti,'ilgli.i, dortlu, begli ve. daha ve mas
fiillerde geEmi; zaman, geni; zaman
tar, dijzen iizerindedir' ( "')
KrpFiilden tureyen stfatlar' - O!uz' PeEe'
Argu, Suvarlar'
Euk, i"*"k, Yqlma,
Zdrfid;l
n"k' uu qoEebe dillerince - geEmig
[jzerinekurulur.Geqmigzamankipi<bardr
: vardr>> olan keti'ne slfat halindebu<<bar'
diidaE> olur. Bijtiin fiillerde kural'
:zen izerine Yijrijr'
grkarr
Emir kiPine gelince: Biz, tiillden gosrfatlarrn, Qi$il vb' gibi Tiirk dillerininsoy.$unda emir kiPi ijzerine kuruldu$unu
MA'TAR
Mastar, bUtiirr fiillerde bir diizen Uzerine olur. Mastar <k>lidir (mek, mak). Bir
drjziiye yijrrlyen kural budur.
Bundan,
higbir 9ey drgarda kalmaz.
EK - FiiL 1..-tururn)
Gegmig zaman ve mastarsrz kullanrlrr.
Anlamr <odur> demektir. (Ol tag turur
O, tag - ttrr> gibi. Yine <<ol kug turur>t derler ki <<O, kustur> demektir.
Bu, soz baflantrsldrr. Bunun geEmi;
zamanr ve mastart yoktur.
AYRIMLAR
(...) Bu ayrrtmda emir kipi iki
harf
iizerinedir (Arap yazrsl ile iki harfle yaz.'
lrr). Onun iEin biz buna (ikili)) dedik:
-55-
((Bar - Kel : Var - Gel>... Kok olan kelime budur. (UElij, Dortlij, Begli, Altllr ayrrrmr da boyle)
Bir kigi iqin <Bar _ Var>> denir, ik;
kigi iEin <<bannglar ikigij - ikiniz vann>> denir, daha Eok kigi iEin <<barrnglar kamu[
lar tek kigiye <.bar : var>, birkaE ki;iye
vann> derlgr.
=
Bu sciyledi!im
kurallar ve yollar yalnrz
bu aynma ozgi de$ildir. UE, dort, beg alt;
harfli kelimeler{e dahi -bijtijn kitapta- bir
dtiztiye kural olarak yUrUr. Bu kurallar ve
yollarr iyi bellemek gerekir. Qrinkri ben bu
ayrrrrlda uzun uaJn anlatttm, gok kez s6zii
uzatmadan buraya havale ettim: (<Bak.
aynmtna> dedim ).
Bu, Tiirk dillerinin usuliinii bildiren
bir kimyadrr. Bunun iEin birgok defterler
',doldurdum. Bir adam bu kurallarr bellerse,
TUrklerdep aslrnr bilmeyerek igitti$i kelimelerin ki,rralrnr kendi kendine grkarabilir.
<<barrng
'Bunu iyi
anla.
riir- qAnsr
a)
<c-ig, -es ....>r
EKi ALMI9
( <<lgteg>> )
riillEn
Bu a.yrrrmda dort kol meydana gelir:
lste yardrmlagma> anlamtnadtr:
1.
<<Ol manga ton tikigtin, ,.Ol manga bitik bi'
tigti>. gibi ki <<O, bana elbise diknekte yar"
drm ettirr, ,.O, bana kitap yazmakta yardtm
<<
etti>> anlamlarrndadrr.
-56-
clah:'
iqin
giiElii,'.1.h. Vegin oldu$unu. gostermek
'birl:
<Yan9>r unlarn,nu geliri <Ol menjng
gUregti)) "'
Ealrgti
Y-"7-..: O, benimle
koOyundl yarlgta' atr;ta -ortaye a:'
<<Oynadtni
nan- <<iidiil> anlpmlna gelir:
lagu : Atrna oYnadlm>) "'
4. Fiilin gu saydr$rm anlamlartrrdan
oz anlamthiEbirine gelmiyerek .tul' kendi : Bir e3;;;"i;"rTdi'''<'Kemisti nensin
anla"
yini Erkartp attt>"' Burastnr iyi
2. Bir igte (.!min daha becerikli'
<-in> EKi ALMIF riit-Lgn
( diin0;lii - edilgen )
yijrljr:
Bu boliim birtakrm yollarda
T. 6tn" o i9i YaPmadrlr halde Yapar
gorijniir: <Ol evke tarrndr gider goriindir)'
gorijndij> (gitmel-igi nufae
bagkalartntn yardr
2. }znenin bii i;i'bagrna
yapmasrdrr'
mlna kalmadan tekO ekin ekti>"'
Bu an'
(Ol tarr! tartnclt =
gelir'
<<dz->> keli-nesi
lamda otclulu ;;;t"v:o'trr gibi sob
)
Fiil serger.t"n i#'i*uv.'p,9u
keliT":: soylennrez'
rijndi.j$(j,u*un-'ooz> (-il)
ile donijglUL':
3. -Edilgenlik ekive <t-inn tn
birlegrnesi
tttinin
eki- <<-in, "n'
bitil'
"Bitik
sevril;;;
<<-il>den
"*t:ig1:'
bitincliu de cienir'
di> dendi$i gi';i''ot.litik
yazrldn de''
ikisi de bir an[mJua''' ':K]1.?p
fiilin belgesi sr'
gurada"'lojioer"r
mektir.
mugtur.
tr-Z
-
4. Ba;lr bagrna bir kelime olup yukar
daki anlamlardan hiqbir gey bildirmiyerex
<<-in>> gelmeden onceki hali ne ise o anlartt
veren Sekildir: <<Tengrige tap*rndr : Tanrl'
ya taprndr>....
c) <<-tur>r EKi ALMIg Fiit-lrn
( ettirgen - oldurgan )
<<Tengri ogul togturdl : Tanrt Cocuk do$urttu>>. Aslr <togurtturdl>>dtr. Bu
kural goyledir: (...) Fiil iki ozneden bir f ii'
le geEer. 6znenin biri buyurur, ikincisi
yapar: <Su igirdi> anlamlna olan soz, (<suv
iEtilrdi> biEimine konuldu$u zamatl (c)
q.lu* bagkasrna su igirmeyi buyurdu' demek olur.
isimlerden
<<-lent>
eki ile tlireyen
plir-lEn
Bu bolijm cjort Yolda Yijrijr
:
1. O soytenen ya da verilen geyin sahibi olmaktrr: <<Er anr krzlandr : Adam onu
krz evlAt edindirr, .,Er kaguklandl _ Adam
. kagrk sahibi oldu> ...
2. iki harf li isi"nlerden tiireyen fiil ol'
mast <<Er atlandl - Adam ata bindi> "'
3. igliyen'in kendi kendine o i;i igle'
mesi, izerine almast (fiilden tijremig ddni.jSlti fiil) anlamtna gelir: <Ol ozinge ei
sokliindi - O kendine et solijldU (kozde
, pigirdi) >.
4. Bu anlamlardan hiEbirisi beklenmiyerek fiil yalnrz kendi hizasrndaki anlama
-58-
gelmektir:
<<Tevey kevgendi
vig getirdi> gibi...
: Deve ge'
Ayrrca birtakrm,yollarda daha ytjrrjr.:
1. Kendisini soylenen gey cinsinden
saymak ve onlarrn kllr!rna girmek anlanrrnadrr: <<Er O$uzlandr> qibi. Bu, bijtijn fiillerde yijrUyen bir kuraldrr.
2. O gey, oznenin do$aslnda bulunmak
anlamrnadrr: <YrgaE butaklandl : AUag
budaklandr>>.
'Bu fiillerin hepsinin aslr ikili,
ijElij,
dortlU, be;li ve begliden fazla isimlerden
yaprlmrgtrr. Bu kural hepsinde yijri.ir. Bunu
iyi belle, bilgi ile ugur bulursun.
6zrurruiru eiEirulrni
Ozne oteki Tijrklere gore <<suvarguEt>,
<todhgurguEr)> vb., O$uzlara gore (suvgardaEJrr., <todhgurdagr> biEimindedir.
l;i
sijrdrirmekle tanrlan ozne, bljtiin
Tijrklerin birliIiytJe: <udhgurgan, todhgurgan, kijlsirgen er> gibidir ki srra il9 <<her
zaman uya[an, doyuran, gijliJmseyen adam>>
jemekti r.
Deveye gelince <<kevgengen tevey>> denir ki <Eok gevi; getiren deve> demektir.
ZAMAN, YER, GEREE ADLARi
l.
Zaman
adr: (Bitik
bitigLi .egg!-
Kitap yazdrracak zaman> gbi
:
sonune
yada .19db2 kelimeleri getirilir.
2. Yer adr: <<Tant angu yer - Bulday'
<(ogur)>
-59-
ut:lu.:?k yer>, gibi, sonuna
<yer> ,kelimesi
getirilir. '
neng
''
3. GereE (6ler )
adL
<<Tarrr
(neng) kelimesi getirilir.
tan tgr.J
sonuna
Sonunda o-l,d>> Bulunan Kelimelerde
Kurai:
l. <Bedrjk kannlrfi er> sozri gibi
ki
<brJyr-lk karrnlr, bLiyrjk
karrn sahibi adam>>
ve <<samanlrd er> qibi ki (saman sahibi
adam> demek,tir.. (Karrn _i,,"ru.un _lr.)
2. <Sarrglrg er
Sarilrk t.rurtui,g,nu
ve -.,Kurugiug
ya :_ Ku_
rulmug yay> gibi... (-mis) "
3. Tarr$lafi : Ekilecek yay>>, <Turu$_
la$ - Durulacak yer>, giOi... -(_ecek
V..i'
tutulmu;
adam>>
EKLEiR
I.
r<-sen EKi:
(Arap yazrsr ile) ;ki tiE harfli
..
isimlere
seldisi sibi iki ijE harfti fiilLre de
seldi!ini
bilmelisin:
<Er etsedi : Adam et yemek iitecJ;r,
<Kagunsadr : kavunsadr>.
<<Er kzrn opsedi
= Adam krzlnl op-
mek istedi>.
oKug uEursadr
tedi>.
:
Kug ugurmak
Tijrklerin <bir 9ey saydr> demek olan
dl nengi>
is_
<<sa_
soztjndeki <sadr> dan gelmektedir.. Sanki igleyen, o i9i kendi dilekleri
araslnda (saymts> da dilemig, istemi;...
-60-
2.
<<-qilr) EKI
Herlrangi bir gey, bir gey rizerine Eok
devam ederse, ara kesilmeden surerse, o isme <<-qil> eki qetirilir. Bu gekilde elde edilmi9 olan kelime srfat olur: <TUpEil yer:' clenir ki <Tijoi>, <<tipi>> anlamrndadrr. Buna
..-Eil, getirilince Eoklu!un niteli!i
olrrrug-
tu r.
s. iriNci Eo{6uL gAHts EKi
Bu da KrpkaElarla O!uzlarn kuralrnca
emir kipinin kokij iizerine genizden geien
bir <k" (ng) getirilmesidir: <<Et tograng :
Et dolrayrn)), (Efge ugrang
Eve u$rayrn>>
gibi... Dolru olan kural budur. Yalnrz
obrir Tijrkler, yaglr olan yada sayrlan kim"
dograyrn, lJ$'
seye (togranlar, uqranlar
rayrn> demeleri yanlrg saytlmamrgtrr.
l*".
4. KELIMEDE EKLERIN YERI :
ArapEada kelimelerin bagrna gelen eklerle birtakrm anlamlar anlagrllr. Tijrkg':de
kelirne oldu$u gibi, sapasa$lam durur, i;irtakrm atrlarn trildirmek iEin gelirilen ekler
-qordijlunijz gibi- kelimenin sonuna eklenir. ArapEada eklenen ekler bu kelimeleri:l
ortasrna gelir.
eiLeSiP KAYNASMA
<<Toksun - Doksan>. Aslt <<dokuz ';i-i;r
dur, Dokuz kere on>r demektir. iki kelime
birle;tirilmigtir.
<<sekiz on>>
<<Sekscin
dan gelmigtir.
-61 -
-
Seksen>> da
riit-lrnosru rtineYE1t isitvtlEn
Uzenirue s6z
isimler: iki tiirlUdijr: t ) Aslrnda a.l
yol''r
olarak konulrrygg isimler, 2) tijretme
ile elde edilmig olan isimler'
Fiillerden ti.iretilen isimler' 12 harfte'r
birisi getirilerek YaPrllr:
1] e-a (elif ) <Uva: Bir Eegit yemek adrdrr. <<Uvdt>, sozijqden alrnmrgttr' <<kesme>>'
:
tr
r.
4. +'<bili9>, (bildi> fiilinden
12. u
alan
aygrt
vu-
KendiJi ile bir i9 YaPrlan:
anlamt verir' <urlu neng
;eY>' <<urdt> f iilinden'<<tara'
'utuk Targak : tarak>>'
6. k(kalln)'-
c)
mak>tan.
kesti>'den '
'=
. k ( ince ) ' tt kesek"',
diri >' ti'
8. 6 t vu'itlrt 1 *f iri[ =
rildi : dirildi>>den'
<r
7
<<
-62-
Alaca yer>>, <Tarrldl
,-
yayrm)), (yaygt>,
yaydr,-dogedi>>den.
- <<akrn * sel>>, .<akdr>rdan.
- ii - <<Sorgu: somurarakkan
: emdi, sordu>>dan.
aygrt>>, <<sordr
KELi'TELERiN KURULIJSTA KAe HARFLi
oLAsi LecEGi iisriir.re s-62
Kelimelerin yaprlrgr, ya ye!niltilmig ola.
rak
Arap yazrsr ile yazrlrgrna gore
il<i
harf lizerinedir (at, er), ya ijg,harf ljzerine
iiq hal var.drr:
5.
- g - uU" icin gelerek
onlart isim srrbJl riitteie
slna kovJt <<Artndt>'dan <<Art$>>"'
gelerek
<YaYl a$> '
:
Bunlar oyle kurallardrr ki go$Ljn kutup
yildtzr Ustijnde dondrjlui gibi Trjrk dilleri
'de bu kurallar rjstijne doner. Bu olgri, iki
iig, dort, beg ve daha gok harfi bulunan
fiillerde de yirAr.. Biz burada krsaca soyledik. Ulu ve biiyrjk Tarrrr dilerse, daha scnra ileriye do$ru daha genig anlatrlacaktrr.
alrnmtg-
b) Kok isimlerin sonuna
Yer adr Yapar: <<Yd = Yaz"dan
_
ll. n
Eorek'.
rr.
<<Targrl
ekildi>den
IO. m - <yadhlfl.r
<<yadhdr
kapat..t urai" soziinden alrnmrgtrr' Gozi'j
<<kesme>>
de
mamak iEin saErn kesildi!i yere
den i r.
giy'
2. t-<Kedhijt - giYit>>' <ked'lrdi =
di> sozijnden al tnmtgttr'
pigi3. S - <KorneE : kijle gomUlerek
<Komdi> sozUnden altnmtgrilen
t
9. I -
olur (azuk, yazuk), ya dort (ya$mur),
:,
.r
,l
ya
beg harf rizer"inedir ( kulursak : kursak ).
yada altr harf izerinedir ( komtjldijrtjk), yr
da yedi harf Azerinedir (zargunEmud : fe:lelen). L6kin isiralerin yedi harfli olanr azdrr. Tijrk dilinde yedi harfi geEen kelime
Yoktur.
i
TURK HARFLERI
..
'r:'
BiitUn Ttirk dillerinde kullanrlan harti: ler l8'dir. TUrk yazrsr bu harflerle yaztitr.
.1, (Uygur alfabesinin 1B harfi veriliyor.)
i.:
:_,.
:1r1,:,:; I
-
63 --
Y?1,1r;ta yeri olmayan, fakat
.te gerekli
sdylenigbulunan _ k6kt;n sayrl*uyun__
it
7 harf daha vardrr. Trirk dilteri
Ounlarsrz ol.
maz. Bu harfler :
l:
,!
il
l. (P)
I
t,
harf
nan
2. <K6f>a benzer Arap
tuirkEede az
3. Qrka!r
<<c>r
'
si ki
'bulunur.
<<z>>
<<J>.
bt_l
ile <r)) arasrnda bulu_
4. ArapEada da bulunan <<f>r.
5. Noktalr ogu ( - g). '
6. <Kaf>> ile kef> aiasrndaki
yumugal<
(ng>
ha rf lerr-
(kaf) ( g).
- ile s€)) bilegili
7'. (n))
,.
o tr.
Bu
harflerj,
Tijrk
olmayantar, sciyte.
griElLik Eskerler. Bu, koi<ten
19kte_
7 harf , kokten olan harfler biEiminde
"truiun
y'aztlrr; yalnrz bunlara nokta konularak tanrirr.
yukaru Qin,e dek
-britiinKaggar'dan
Tiirk iilkelerinde irakanlar,nEepgevre
ve sul_
tanlarrn yarlr{larr, mektuplan _ eskiden beri
bu yazt ile yaztlagelmigtir.
,
SERT HARFLER
Sert harfler gunlardrr: p_ C_ Ka - Ke.
rUnr oiurni ve oiyerEKLERiN
orriignnesi UzEniNE s6z
Asrl kelimede deligiklik az olur. DeUi;..
meler, anca( birtakrm harflerin. yerine bai.
ka harfler gelmesi, yada atrlmasr yizunden olur. Bu da goyledir :
-64*
Obrir Ttirkler yolcuya <yelkin>, O!uzlarla Krpgaklar <<ell<in>> derler. Onlar rllk
suya <yrlrk suv>, bunlar <<rlr!> derler. On
lar inciye <yincij>>, bunlar <<cincijr, derler.
Trirkler devenin yrjnrin[jne <yu!du r, Ofiuzlar ve KrpEaklar <culdu> derjer. Bundan
ba;ka Argular, kelimenin ortasrnda yada
sonunda bulunan
<<y>>
harfini
<<n>r
ye
gevi<.kon>
rirler: Tijrkler koyuna..koy, Argular
derler. Kelimenin basrnda bulunan..v>> harflerini Suvarlar, O!uzlar, KrpEaklar obn ye
Eevirirler: Ttirkler (<men)), Suvarlar, KlpEaklar, Oluzlar <<ben> derler. vb...
Kenqek dilinde kelimeler Eok kez <<esre)) ye uyarlar, (esre> olur. QtJnkU onlarrn
dili kotrjdtir. Yukarr Cin'e dek Cifil, Ya$ma, Toksr dillerinde <<otre>> olur. Rt,m tilkesine dek. Oluzlar, Suvarlar ve KrpEaklar
<<r-istrjn> kullanrrlar. Bu, Ttjrklerin <.<leve>r y,:
<<tivi>>, Oluzlarrn <<teve>> demeleri gibidir.
Tijrkler <<bardrm> derler, <gittim> clemektir_
Ofiuzlar ve ba;kalarr <<bardamn derler. Kural de$ildir. Argular <bardum - keldrim>> der'
ler. Bu soyleyig kuraldan biisbiitiir-r vzak
trr. Bu bolijkler arastndaki ayrrlrk boyledir.
Bir kimse, bagka yollarr gcizcirrJne alarak <<bu eklerden birini bagka bir i,,min so'
nuna 'getirse ve bu anlamlarr dileyerck soyli*'
se (yeni kelimeler tijretse)>> zararr yoktur.
Qijnkij, isimlerin hecsi cle kendilerirrde bi''
takrm anlamlar bulunan harflerirr f(ekle'
Ltr
Kasgarlr Ir. 5
nin) getirilmesiyle bazr Eekimleri kabul
etmekten, bazr gekiller almaktan geri kalmaz.
Bununla birlikte bLitiin TUrk dilerinde
her isimden fiil kalrbr yapmak olmaz. QUnkij <<adam atalar sozij soyledi>>, <<adam ijn
sahibi oldu> anlamlannda, <<Er savlandt>,
<<Er Eavlandr> denmez. Halbuki kurala gore her isimden fiil yaprp kullanmak olabi-
lir.
Kullananr kimse krnamaz.
, Bilinmelidir ki O[uzlarrn dili incedir.
Tijrklerin, birisi asrl ve kok, oteki ekleme
olmak izere Eift olarak kullandrklan bir ismin ve fiilin, O$uzlar ekleme ollanrnr kullenrrlar. Obijr Ti.irkler bunu tek olarak soy"
lemezler. Soz gelimi: TLirkler <<kattl kardt>>
derler, O$uzlar <<kardt> dey'ip asrl olanr bi'
rakrrlar, Tijrkler <iyi kotU> diye ikisini bit"
kullanrrlar, O$uzlar ise tek, yalnrz olara<
tigrincii Bd;lijrn
ANsit(LopEDit( eilcfuep
kullanrrlar.
-66-
-67_
A. TAR|H
CO6RAFYA
fiinrcnnEN: Bunlar Oguzlardrr.,Bunla-
ra <<Trirkmen> denilmesinde bir hikdye var.drr. goyledir:
Tllkarneyn (iskender) Semerkand'i
gegip de
-l-rjrkler'in,Tijrk ijlkesine yoneldigi srralarda
Eok gijElrj ve br.iyrik ordusu bu.
lunan <<Su>> adrnda genE bir hakanlarr vardr. Balasagun yakrnrnda <<Su> kalesini bi_l
aEmtg ve bu yaptrrmrgtrr. Hergi.ln Balasa"
gun'daki saraytntn onrinde beyler iEin 360
nobet davulu vurul,-rrdu. Hakan Su'ira Zrii
karneyn'in yaklagtr$l lraber verilmis:
<Emriniz nedir? Savagaltm mt, fle
buyurursunuz?>> demigler. Halbuki Hakan
Hocand rrma$rnrn kenarrna karakol kurmak,
Zijlkarneyn'in geEtifini haber vermek iEi,r
40 Tarkanr gozcij qondermigti. Bu kol, kim.
:se gormeden
gittili
iCin askerin haberi yok.
tu. Hakan, yijre$i pek duruyordu.
grjmrjgten bir havuzu vard,, sefere
Hakanrn
grktr$rn-
da birlikte tagrnrr ve iEine su doldurulur,
sonra ordekler, kazlar ytjzdijrtilijrdti. Kendisine <<ne buyurulur, harb edelim mi?> dendi.
$i zaman, cevap olarak :
<$u kazlara, ordeklere bakrntz, nasrl suya dalryorlar?> demi9.
Bunun tizerine orada bulunanlar, hakanrn savata hazrrlanmadr$r ve burdan Eekip gitmek niyetinde olmadr!r sanrsrna drj;miisler.
-68-
Zijlkarneyn Hocand suyunu geEer^ek karakola gel ir. Z}lkarneyn'in geEti!ini, l;:u gozcti karakol hakana haber verir. Hakan hemen davullar Ealdrrarak doluya do$ru yrjrijr. Halk, gitmek iEin hazrrlrk gormeyen hakanlarrntn savutup gitmesi yi.jztjnden umul.
suzlula dtjger. Bir tjrkrjntij, bir karrgrklr<
olur. Binek bulabilenler, hayvanlannrn strtrna atlayarak hakanrn arkasrndan kogarlar,
kangrklrkla birbirlerinin hayvanlarrnr alrrlar. Sabah olunca ordugdh dUz bir ova halini alrr.
O srralarda Taraz, isbicab, Balasagun
ve bunun gibi yerler yaprlmamrgtr, onlann
.hepsi sonradan yaprimrgtrr. Oralar halkr gij"
gebe icli. Hakan ordusu ile savugup gittikten
sonra orada Eoluk Eocuklarryla 22 kigi kalmr9ir. Bunlar geceleyin hayvanlartnt bulama'
mrglar ve savugamamrglarclr. lgte bunlar c
kigilerdir ki kitabrn ba9 tarafrnda acilartnt
soyledim, hayvanlartntn damgalartnt iteyan
ettim: <<Ktntk>>, <Salgur> ve bagkalarr qibi...
(Bu 22 kigi yayan gekiliP gitmek,
yada orada kalmak iEin konu;urlark.rn iki
kigi Erkagelir. Bunlar a!rrlrklarrnt strtlartna
yijklemisler, yanlartna goluk Eocuklarrnr alr.nrglardr. Ordunun izine di.igerek aidi)''rrlardr. Yorulmuglar, terlemiglerdi. Bu 22kigi yeni gelen iki ki;i ile tanlglrlar ve konui'lrlar.
Bu ikiler derler ki:
<<Z;ilkarneyn, denilen adam bir yolcudur. Bir yerde durmaz, buradan cla gc-
-69-
de kendi yerimizde kalrrtz'r
Eer
-Yitti Biz
' gider.
'
ikiler onlara Tijrkge:
(dG
demekkal>
(Kal a9!> derler,
tir. Sonradan bunlara <<KALAQ> denilmigtir'
Asrllarr budur. Bunlar iki kabiledir' Ziilkar'
n"Vn-g"fip bunlart sagll ve .ijzerlerinde T[jrk
sormadan
;;i;;E;; bulundugunu gorijnce
onllru <<Tiirk manend" demig' <<Ttirk'e ben'
ka
zer> demektir. igte bu ad onlarda bugljne
dar kalmtgttr. Tijrkmen'ler aslnda 24 kabifuJi.. Lekin iki kabileden ibaret olan Kalagigin ken'
i;l;;, bazan bunlardan ayrrldrklarr
dileri O$uz sayllmaz' Asrl olan budur'
gitmigti'
Hakan $u, Qin'e do$ru gegip
Zijlkarneyn,arkasrnadijgmUgtU.Uygurlara
bir boliik aske'
v.f'" hatan, ZUlkarneyn;e
gona"rir. Bu Earprgma <Altun Kan> denilen
Han>
;it dalda olmugtur' BugiJn <Altunhakanlr
denir. Bunun iizerine ZUlkarneyn'
bir stire orabarrgtr, Uygur gehirlerini yaptr'
lardaoturdu.ZUlkarneyngekilipgittikten
kadar
sonra 'hakan $u geldi, Balisagun'a
ilerledi.
geh'
Kendi adtnt vererek c;u> adrndaki Bu'
ri yaptlrdl, oraya bir trlstm koydurdu'
gegii; ieylekler o gehrin kargtsrna kadar
bugiJ'
lirler, fakat lenti geEemezler' Trlsrm
ne kadar bozulmamrgttr'
I
!
aErk'
(,Ka;garlr Mahmut, ,<6ge>> kelimesini hik6'
larken de bu efsaneyi tamamlayan 9u
yeYi anlatrYor : )
-70-
<Zijlkarneyn> Qin'e
dek ilerleyince
Tijrk hakanr, savag iEin Ziilkarneyn ijzerine
genElerden toplanmlg lrir bol[.ik asker gonderir. Hakanrn veziri: <<Sen Zijlkarneyn Azerine geng,leri gonderdi'n, onlann iEerisinde
denenmig, yagll savag eri adamlarrn da,hi 'bu-
lunmasr gerekti.> deyince, hakan, <<yagll ve
tecrljbeli anlamrna olarak: <<rige mi?> demi9.
Yezir <<Evet>> cevabrnr vermig. Bunun izerine hakan ya9lr, srnanmrg 'bir kimse gcinder'mig.
Zrilkarne',:r'in ileri ,kollan [jstijne bir
qece baskrn yapmrglar, dtigmanlarr yenmigler. Ti.irklerden biri ZUlkarneyn'in askerlerinden birine bir: krlrq.vurmug, 'herifi gobeiine dek pargalamrg. Oldijrlilen adamln belinde, igerisinde altrn bulunan bir kemer varmrg; kemer de kesilmig, altrnlar kana bula'
narak doktjlmijg. Ertesi saba'h Tiirk askerleri kana bulanmrg altrnlarr gorerek: <<Bu
ne?>> demigler, <<Aliun, kan.>r cevabt verii'
mig. Oradaki da[a hemen bu ad ve;ilmrg'
'Uygur iilkesine yakrn olan bu da$rn gevre'
sinde Tijrk goEebeleri bulunur.
Zijlkarneyn'bu Eece basklntndan sonra
Ttir:k hakanr ile bartrcmrg.>>
ALP ERTUNGA
TONGA: Kaplan cinsinden bir hayvandrr.
Fili oldijrUr. Bu anlamrnr yitirmigtir.
Qok kez kigi adr olarak kullanrlrr.
l[tjrklerin biiyUk hakanr Afrasyab'rn asrl
-71
Trirk adr r<Tonga Alper> dir. <Ton$a gibi
gtjEltj, yigit adam> demektir.
KAZ z Afrasyab,n kr:tnrn adr.
Kazvin ;ehrr_
ni bu kurmugtur.
Aslr <<kazoynr>> drr. Crjnkrj Afrasyab,rn
krzr orada oturur orada oynarmrg.
Tij;l;[;;den birtakrmlarr, Tlirk rilkesi srnrnnt Kaz.vin'den sayarlar. <<Kum> gehri de srnrl^
,uy,_
lrr.
QUnkU <<kum>> kelimesi tr.irkEedir. Afrasyab,n ktzt burada avlanrrmrg. Bir takrmlair cja
Trjrk srnlnnrn <<Merveg
- $ahcihan, dun
bagladrUrnr soylerler. QUnki.J
Kaz,rn babasl
olan <TONGA - ALPER> Afrasyab demektir,
t\:r.r ;ehrini yapan zattrr. Afrasyab buray,
<<Tahmures>> tarafrnclan gehrin
iE katu.i vul
prldrktan 300 yrl sonra kurmustur.
Bir takrmlarr da britrin <<Mavera_rin
Nehr>in ( Cayardr'nrn ) lrer taraf rnr Trjrk ijlkesi saymrglardrr. Bu, <yenkend>>den baslar. <Yenkend> in bir adr da <Dizr0yin; dlr,
sarrlr$r dolayrsryle <Bakrr kale>> demektir.
Burasr Buhara'ya yakrndrr. Afrasyab,rn krzr
Kaz'tn kocasr Siyavug buracla oldtjrr-ilmtjsti.jr. Atege tapanlar her yll bir grin buraya
gelirler, Siyavu;'un oldU$tj yerin yoresinde
a$larlar, kurbanlar keserler. Kurban kanrnr mezann Lizerine dokerler. Gorenekleri budur. Bu gorUgrin tanrfir, brjtrjn Mavera_[jn
Nehir (Cayardr) den, yenkende'den doluya
do$ru Tijrk rjlkesidir.
Semerkand'a <Semizkent> denir. $a,
sehrine <Tagkent>> denildi!i gibi nOzkentr,
<Trjirkent> adlarr da vardrr. Bu geh,rlerin
hepsinin adr, tijrkge olan <<kend>> ile , ai:rl.
rnrgtrr. Bu gehirleri Trjrkler yaparak .rdlannr kendileri koymuglardrr. Bu adlar olcju!u oibi gimdiye kadar gelmigtir. Bu yerler"
de Farslrlar Eo$aldrktan sonra Acem ;ehirieri gibi olmugtur.
Bugr.in Ttjrk tjlkesinin srnrn, <Abisg0n
: Hazer>> denizi ile Eevrili olarak Rum diyarrndan ve uOtEent>>ten Qin'e kadar uzanrr. Uzunlu$u 5000 fersah, eni 3000 fersahtrr, hepsi 8000 fersah eder
HAt{: Afrasyab olullarrna ..hant> denir.
Afrasyab <Flakan>dtr. Bu adrn verilme:;inde
uzunca tarihsel bir hik6ye vardtr.
KAZ SUYU : <llr> deresine akan bijyijk bi'
gay.Bu adrn verilmesinin sebebi, Afrasyab'rn
adlr__ klzlntn bunun ke-s(67;
narrnda bir kale yaptrrmastdlr.
ORDU I(ENT
:
Kaggar'a <<Ordu Kent> cl"rrler,
<Han'rn oturdu$u gehir> demektir. Cunki
havastntn iyili!inden dolayr
Afrasyab,
burada otururdu. Burasr A;a!l Qin'dir'
rtiNT
ULUSUNUN BOYLARI
HAKKINDA 562
Tijrkler aslrnda 20 boydur. Butrlattn
Peygamber
kutsal krlasl
hepsi
-Tann
Yafes, Yafes o[lu TURK'e de!'; ulaNuh o$lu
nrr. Bunlar Tanrl kutsal krlasr - -Pey'
- o!lu ishak, ishak o$lu iysu,
gurnU.t ibrahim
-73-72-
:
lysu o$lu Rum'u andrrrr. Bunlardan ther bir
boyun birgok oymaklar:r vardrr ki sayrslnr
ancak ulu Tanrr bilir. Ben bunlardan kok ve
ana boylarr saydrm, oymaklarr brraktrm.
yalnz herkesin bilmesi iEin gerekli olanr,
OQuz kollarrnr ve hayvanlarrna vurulan damgalannr yazdrm. Bundan bagka her boyun
bulundu$u yeri de bildirdim.
Bizans
ijlkesine en yakrr
Qurn
olan boy PeEenek'tir. Sonra Krpgak, Ofiuz,
Yemek, Baggrrt, Basmrl, Kuy, Yabaku, Tatar, Krrkv gelir. Krrkrzlar, Cin tjlkesine yakrndrrlar. Bu boylann hepsi Rum tilkesi ya.
nrndan doluya do$ru ;oyle uzantr gider: Qi!il, Toksr, Ya$ma, U!rak, Qank, Qomul, Uygur, Tangut, Krtay. Krtay ijlkesi Cin'dir.
Bundan sonra Tavgag gelir, orasr MaEin (Yukan Qin) dir. Bu boylar gijney ile kuzey
arasrnda bulunurlar. Bunlarrn HER BlRlNl
$u HAR|TADA sinen einen cosrenoim :
( Bak. lkinci cildin bagrna eklenen renkli hari ta. )
OGuz : Bir Trirk boyudur. ofuzlar Tiirkmen'dirler. .Bunlar 22 b6\iktijr. Her bolijlijn
ayn bir belgesi ve hayvanlarrna vurulan
vardrr. Birbirlerini bu
.
.
6. Afgarlar
7. Begrililer
B.
BUgdUzler
9.
Bayatlar
10. Yazgrrlar
1 l. Eymrirler
12. Kara,boliiklen
,
13. Alaboliikler
14. iqdirler
i 5. Uregirler
16. Tutrrkalar
17. Ulayundlullar
18. Tijgerler
19. BeEenekler
20. Quvaldarlar
2l . Qepniler
22. Qarukluglar
( Kitapta her b6lij$ijn, rhayvanlanrra
vurduklan damgalan ayn ayn Eizilmigtir.)
, Ka;garlr Mahmut ; ..Bu tymaktann
- gerekli otdu$,_r
hepsini, herkesEe bilinmesi
rigin, yazdrm. Bu belgeler, onlarrn hayvJnlarrnrn, atlannrn, binitlerinin damgalarrdrr.
4. lva (Yrva)lar
Hayvanlar karrgtr$rnda, her bolrjk kend;
hayvanrnr bu damgalardan tanrr. Bu saydrUrm boliikler koktrjr. Bu kokten birrakrm
oymaklar Erkmrgtrr. Onlan soylemedim, scizlj klsa krsa kestim. Bu bolijklerin adlan, onlarr kurmus olan eski dedelerinin adtarrn.
dan alrnmlgtrr.>>
5. Salgurlar
UYGUR
damgasr
,
tanrrlar:
belgelerle
1. Birincisi ve baglan KINIKLAR'dtr.
Zamanrmrz hakanlarr bunlardandrr.
2. Kayr$lar
3. Bayundurlar
-74-
:
Beg gehirli bir ilin adr. Zijlkar.
neyn, Tijrk hakanr (9u) ile barrgtrktan sonra bu gehirleri yaptrrmrgtlr.
-75-
Bana, Muhammed
Qakrr: Tonka Han c!lu Nizamertin israfil Togan
Tekin, babasrn*
dan hik6ye ederek decli ki :
<<Z}lkarneyn Uygur illerine geldilin_
-
de Trjrk hakanr ona 4AOO kigi goid"r,ii;.
Tulgalarina takrlan kanatlar
kanatlart imig. Bunlar one ok attrklai.sahin
gibi ur[uyu
da ok atarlarm tg.. Zilkarneyn, Uu"nluru g.g*
kalmrg: <Bunlar kenclit<enctilerine gegin
ij,rler,
ba.gkasrnin yiyece$ine muhtaE-olmazlar.
Crjnkii bunlarrn elinden av kurtulrnur, ir*ii[[ri
za.man avlayrp yiyebilirler> (demek
istiyerek bir ad vernrig,
de!igrnig.
)
.sonra
Bu ilde
katr
'Ll
be's gehir vardri. itin halkr en
kAfirlerdir. Son clerece atrcrdr rlar. Zil-
karneyn'in_yaptlrntrs olclu$u Srjlmi, fofr,
Canbalrk, Be;balrk, yenibilrk adrndaki ."_
h irlerd ir.
YEMEK: Trirklerden bir b6liik. Biz burrlarr Krpgaklardan bir boy saydrk. Halbuki
krpEaklar kendilerini ayn bir boy sayarlar.
qi6il : Ttjrklerden UE oyrnugin ua,. gigil adr_
nrn veriiisinde esas sudur:
Trjlkarneyn Argu rjlkesine geldi!i zaman bulutlar musluklannr aEmtg-, yoll.,:
E.mur iginde kalmrg, yljrtjmek gliglegmi; imi;.
Bunu gdren Zrjlkarneyn <<Bu ne gamur?>
(anlamrnda bir soz soylemi;.) Orada bir ka-
le yaprlmasrnr emret:-nis. Kale yaprlmrg, adrna
(Ci$il> denilmig. Bundan sonra kalede otu-
ran Trirklere <Ci!ili> cienilmi;. Daha
ra bu ad yayrlrnr;.
-76-
son-
TAVGA$ : MaEin'in adrdrr. Bur;ist Qin'den clor.t ay uzaktadrr. Qin, aslrnda ljg bo'
liiktiir.
'!. Yukarr $in : Doludadtr.
Burra
<<Tav-
gaG> derler.
2. Orta $in: Burast <<Hltay>> aciint allr.
3. Agafl Qin : <<Barkan>> adr verilir"
Bu Ka;gar'dadrr. LAkin ;imdi MaEirr <<Tav-
gaE> diye tanlnmlgttr. <<Httay>> ijlkesine
..Qin> denilrnigtir.
tigEf : Bunlar Tijrk ijlkesine goEmtjg
bir boliik insandrr. SAbito[ularrndandrr. Yemen'den bir adam orada bir adam oldiir-
dijgijnCen Tijrk iilkesine kaErp gelmil
ve Tibetliler bu adamdan tijremig.
Onlarrn bulundulu yerlerde <<misk ge-
yidi" bulunur. Bu geyiklerin gobekleri
silip altnr, bu bir misk kutusudur.
keGobek
miski budur.
Qin tjlkesi Tibet'in do!u tara{rndadrr'
Batr taraf rnda Kigmir, Kuzeyinde Uygur illeri, Gijneyinde Hind denizi bulunur'
Bundan ba;ka dillerinde arapq; sozler
de var.
€ARUK
fijRflEni : Barguk'ta oturur'
rasyab'rn gehridir' Ora'
da Betzen'i haPsetmigtir.
lar. BarEuk lehri
Sogdak
:
Af
gelip
yerle;'
mig olan bir ulustr.rr. Bun.
Balasagun'a
lar
da nclrrla r,
Se'
bunlar
<So$d>
<Sold>
ile
merkand araslrrdaclrr' Bun'
-77-
Bu tag, britijn dtinyada arr-
lar Ttjrk krlr$rnr aln.rlglar,
Tijrk huyu ile huylanmrg-
cak burada bulunmakta..
drr.
lardrr.
Yarma
Kara Yalga
Tarr!
Arttiz
a
.
TUrklerden bir b6ltj$Un
ve bir koyiin adr.
Tiirk diyarr ile Fergana a-
Yungu
:
rasrnda bir sarp yer.
Kaggar'a yakrn bir: yayla'
ya yiikseklili (<tiz> olu9u ) dolayrsiyle bu ad ve-
o!lu rrma!rn
G6l
Barsgan'da bir gol. Uzunludu 30 fersah, eni I0 fersahtrr. (Korijn, Srdrn, Yrldtz, Tarn golleri de boyre
tanrtrlryor.) <Ti,irk iilkele-
rinde bunun gibi birEok
goler vardrr. Ben ancai<
lerin bijyiiklerini
dim.>>
Kas Okiiz
Hotan sehrinin
iki
yanln'
da akan iki deredir. 'Bi'
rine <.Urijn kag 6kiiz :
Kag
denir,
temiz, beyaz kag tagl b-''
Beyaz
Deresi>>
rada bulunur. Dere, adr'
nr
(yrldrnmdan
ve
susuztas-
luktan koruyan ) bu
tan almlgtlr. Otekine <<Ka'
ra Kag okiiz> derler, temiz
siyah tag burada bulunur-
-78-
yabaku,
kenarrna yap-
kalmlgtrr. Nitekim Rum
iilkesinde de boyledir: <DiYar-t Rum>> denir. Bg,
Tanr.r esinliyesi
Peygam- iso, onun
ber ishak'rn o$lu
o!lu Rum'dan kalmlgtrr.
Krpgak illerinden akar,
Bulgar denizine doki.il'lir.
Bir kolu Rus ij'lkesine gidan,
Etir ( ioiL l
:
lsl6m diyarrnda olan
golsoyle-
ve
mrstrr. <<Barman> adr da
bu kasabayr yapan adam-
rilir.
isi!
(Yamar
sularl da anlatlllyor.)
Barman kasabasrna akan
btjyijk bir derenin adrdrr.
Bu kasabayl Afrasyab'rn
6tiiken
:
der.
Tataristan qollerinde b;r
yerin adr. Uygur illerine
yakrndrr.
rUnr rAKViMi
TUrkler on iki qesit hayvanrn adrnr alarak l2 ytla ad olarak vermigler. Qocuklann
yaglarrnl, savag tarihlerini ve bagka geyleri hep bu yrllann donmesi ile hesap ederler.
Bunun kokij goyle olmu;tur:
TUrk hakanlarrndan birisi, kendisinden
birkaE yrl once olmug bir savagr o$renmek
-79-
istemig. O savagnt yaprldr$r
yrlda yanllmrglar
onun t-izerine,
iqln
h'ukun, ulusu ile
P,
'rvr\
danrgrr ve kurultayja..5"'
((Biz bu tarihte
nasrl yanrldrksa biz_
setecek
yanrtacaktar_
1:: Oyle
i"?'aise biz ginrdi
drr.
gcrgrjn 12 burcu ve
l2 sayrsrnca her yrla b;ieiuJ
it
"i."rlr'ja
yrglartmzr bu y,ilur,;
l,p. Bu, aramrzda
rak kalsrn..>> dedi,
rnayladr.
.rrl
I
tovut,rn.
;";"siyle
,nrtrliiJr'iir-
"lr. #dk;-n,n
Sa_
anlrya_
unduq olarru onerisini
Bunun izerine hakan ava
Crkar. <<yaban
hayvanlarrnr < llrsu"
JoUrr"r'r.;r.r.;nler> divu
ye buyur-ur. Bu, btiyLik
Uirlrlutt,r. Halk
bu hayvanlarr sr,kr;tirur.['rrvu
srj_
Bu hayvanlarclan uvlarlar.dodru
,rer.
Birtaklm
h.ayvanlar suya atrlrrlar.
l2,si
Her gesen h;ilunrn adr bir
yrr. .'J:l.rlitij_
k r lrr.
Bu hayvanlardan birincisi (stEgan:
sr_
qan> imis. ilkonce seqen
bu hayvan oldulundan yrlrn basr bu'aCla .",1rn,; ve (srEgan
yrlr> denilmis. Bundan ,oniu
l,.ulylu geEen
hayvanlarrn adla n villara verilmig:
'l
. Srggan (srgan) yrlr
2. Ud (okf,z ) yilt
,
3. Pars yrll
4 Tavrggan ( tavsan ) yrlr
5. Nek ( timsah ) vrlr
6. Yrlan yrlr
7. Yund (ai) yrlr
8. Koy (koyun) yrlr
,
,
9. BiEin (maymun) yrll
,l0.
Takagu (tavuk) yrlr
ll. lt (it)
12. Tonguz (domuz) yrlr
Sayr dornuz ytllna varrnca gene slcan yt.lrndan baglar. Kaggarll Mahmut der ki:
<Biz su kitabr yazdrlrmrzda 466
(H.) yrlrnrn Mu,harrem ayt idi. <Yrlan yF
lr>> girmigti. Bu yrl geqip de 467 yrlr olunca
<<at yrlr> girecekti. Hesap sana gostercli!im
Uzere olacakrrr.>
Trlrkler bu yrllann her birinde bir hik-
met var sanarak onunla fal tutarlar, u$ur
sayarlar. Soz gelimi
"Okijz yrlr> gelclifinde
savag Eoialrrmrg. Cijnkij okijzler birbii-leriyle vurus,rrlar, toslasrrlar. <Tavuk yr!it>nda
yiyecek Qok olur, ancak insanlar arasrnda
kangrklrk Erkarmrg. Crinkii tavulun yiyece5i danedir, daneyi bulabilmek igin Eopleri,
krrrntrlarr birbirine karrgtrrrr. <<Timsal: yrlr>>
girdilinde yalmur gok ya$ar, bolluk olurmu;. Crjnkij timsah suda yagar. <Domuz ytlr> girince kar ve soluk'gok olur, ka:gagalrk grkarmrg. Boylece Tijrkler her yrl l,ir gey
olaca!rna inanrrlar.
Tuirklerde haftanrn yedi gtintlntjn adr
yoktur. Ciinkij hafta denilen 9ey lslSmlrktan sonra bilinmi;tir.
Aylarrn adlarrna qelince:
$elrir-lerde
arapEa ad kullanrlrr. Gogebe olan ve rrrijslijman olmayan TLirkler, yrlr dcirt aytrtnra bolerek ad verirler. Her ljc ayrn bir acir var-
'drr. Yrlrn
-80_
yrlr
geEmesi bununla
-81 -
bilinir:
Iiasgai
ir F.
6
1. Oglak ay ( ilkbahar)
2. Ulu$ o$lak ay
3. UluU ay
4. Az kullanrldrgr iEin obijr adi soyle'm
iyoru m.
Sen anla.
'Yartu
Bitigit
Yonga. Lizerine biryey
yazrlan levha, tahta..
TUrk diviti ve buna benzer geyler.
Bu, Cin'den getiriten bir
a
.l\tlekkeh
mrirekkeptir. TUrk yazlsi
bununla yazthr.
Trjrklerin kalem yaptrkla-
BILIM ve I(ULTUR
I.
yazma
:
:,
yazr, ki.
tap>> ve <bitimek - yazt
yada kitap yazmak>> sozleri, en gok tekrarlanan soz.-
,.Ug
lerdendir. Simdiye kadarki
orneklerden aynca Uygur
ve Arap yazrlannr kullan-drklarrnr da g6rdilk. Bun'
dan sonraki giirler ve sav:-
Si,titk
lar boliimi.inde ise bilgiye,
bilime qok deler verildr6ini qosteren birgok or-.
rEiir
:
,Bukuk
:
(,Kitapta <<bitik
Okuma
neli gorecepiz. Burada sa'
dece birkac ornek verii'
migtir. Bu ornekler bun-
Bitik
dan onceki ve bundan son
raki boliimlerde verdid"
miz 6rneklerle birlikte dij'
l.
r.
tunulmelrdrr. )
.<Ol manqa bitik bitisdi :
'O, bana kitap Yazmakta
yardrm etti>, <bitik tijrig-'
di : kitap dijrmekte Yardrm etti> ya da
<Bitik okrldr :
-82-
<<Yarl;tt.>>
Okundu>>
n bir alagtrr.
Daflarda
yetigir. Ondan kirman boston gibi geyler de yaprlrr.
: Sr$rr boynuzundan
Ian divit.
yapt-
2. DOKTORLUK, iLAqUN VE giFALI
OTLAR
Karrn a{nsrnr iyi etmek iEin kullanrlan bir kdk.
Bo$azrn iki yanrnda deri ile
et arasrnda peyda olan brr"
taklm et bezleridir. Fer"gana ile gr,knr ( gifni) ;ehir- '
lerinde bu hastall$a tutulan birtakrm kimseler vardrr. Daima Eocuklarr da
boyle olur. Bazllannda gojsi.inri ya da aya!rnrn ucunu
goremiyecek kadar bijyilr.
Bunun neden ileri geldi!ini
sordum. Bana :
<Babalarrmrz, sesi gijr
-
-83-
i
g6vurlar imig.
lrgayasr
J3pp1 y61'-.
-Peygamberin
yoldaglarr ile savag etmi;
ler. Atala rtmE onlar izerine baskrn yapmtt, gijr sesleriyle haykrrmrglar. Onla,
rtn bu sesinglen mrjslrjnranlar bozguna ulramr9.
l3pp1 'kendinden
Ya$r ile il6E YaPrlan bir
kug adr. Bunun Yadl 'rvuE
iEine siirijlLirse Yad avucun arka tara{rna geger-
Ang
mig.
de$mek>ten kurtulmak igin gocuklartn YuzA'
ne galtnan bir ilAE' Bu il6;
safian'a bir takrm geYler'
<<G'oz
Esit
hos-
-nut olasr 6mer'e ni:
ber virdiklerinde bunlara
ilenmi;. Bunun Uzerine bolazlarrqda bu hastalrk Erk-
kangtlrllarak
ipriik
ile siit karrgtrrrlarak
mrg. Soyl6p;63
na da bu
soplarrhastalrk
nriras
kalmrs.>
Yakr!
K6zliik
'Bugiin onlann iEinde hiE
gijzel sesli kimse yoktur.
Yakr. Yaralann ve vLicuitaki giglerin ljzerine konarak tedavi eder.
At kuyrulundan
bir
Yakrrkan
Ot-Em
yaprlan
dokumadrr. Goz a!rrdrdr vada kamagtrdr zaman
izerine konur
Frndrk briyi.lklri$tinde krrmzt meyvasr olan bir bitkidir. Yel, dudaklarr yar'
dr{r zaman yaptgttrtltrsa
yarrklar iyi olur.
il6q, OTAQI * hekim, EM
qi - il6E yapan, ATASAGUN - Hekim.
-84-
YaPrltr'.
Ekgi yemekten igine katttrk gelen kigiYe - iqint
Yo$urt
siirdurmek iEin
lggun
ve-
rilen ilAg.
Serbeti giEek hastalr! rna
iyi ge!en, Eiqe[i krrmtzr bir-
:
ot.
UrumdaY
Srgun
Otu
:
Kendisi ile a$unun ( z:hi'
(
rin ) zararr giderilen 1;anzehir) bir ta;.
Kokil insana benzeYen' er'
keklik glicij kalmaYanl&rr11
kullandrklarr bir ot' Otu"r
Ju ai;iti, erke!i' var' . Di-
gisi
i<adrna,
erke[i
s7l'::gc
. ver!lir.
eurnl
Kumlak
t iutr. hekimlerinin YaPirk-.
larr sijrgijn
* il6ct'
,' li,Psuk illerinde Yeti;ir
YaPiadr fasulYe YaP.ra$rrta
bir
benzer, sarmagrk gibi
'
-85
ot. Balla kangtlnlarak ga.
rap yaprlrr. Bu ot denizia
bulunan vapura alrnacak o-
K6k
lursa frrtrna yapar, dalgalar grkar, gemi sallanrr, tEindekiler batacak gibi o-
Tupulgan
,,Kurt
.Argun
iI.CiI.i
EiLCiLEN
f i Kurt bir gey yemedi[i zaman kurdun digi kamagrr.
I qi;nkij
kurt ayda bir hafta
/
bir tey yemez, bv srrada
/\
hava yutarak geEinir.
: Srgan cinsinden !onrrr d(9rn uzunlugunda bir hayI
:
b[jr. tarafa geEermig. Bu-
lur.
3. HAYVANLARLA
Bu, erkek adr da olur.
kana.
drnda Eelik varmtg. Dalrn
burnuna vurunca delip -5_
Bir kug adr. Bunun
4.
nu bana Eok yararlandl$rm
bir kimse haber verdi.
EDEBiYAT, SANAT, el igleni
562 Tizmek
Manzum soz, giir soylemek.
(Ol,
iBulan
:
ok,
mek )
<-Ok kovgaldr
dahlamak iEin bir
parEast ile sijrttjldij>,
ka yilim yapgurdr :
:
digisi iEer.
Yrrtrcr kuglardan bir ku;.
Bin kaz oldriri.ir, bir tane
sini yer.
-86-
(diz_
unun
<O,<:
.Oka
okse ile trjy yaplgtlrdl.>>
Qadrra, duvara kug resmi
yaoinak.
Eve kug
kondurmak
Berzek
bezemek
Nakrg yapmak. <<Ev bezelEv nakrglandr> (Ke_
kaplan
Eeyi
derisi renkleri ile nakrglryorlar.)
di :
$ikin
<<'Krz
gisi diz goker, erkek oradan
iEer, erkedi diz gokerek d*
'Tognl
tizdi)
giir, rrjrkrj kogmak
vancrk. Duvarlarrn yankla.
rtnda serEeleri avlar. Ko.
yunun ijitijne atrlrrsa, ko-
yunun eti sararrr. Uyuyan
insanrn iizerine atrlrrsa sidik tutuklu!una u!rar.
Krpgak illerinde olur. iri
bir yaban hayvanr. Boynuzu yukarr kalkrk ve iqi kijp
gibi oyuktur. Orada karya$mur sulan toplanrr. Di-
sciz
Yrr kogmak
nakrg
le
Tiirkelemek
Eikin Eiknedi
i;ledi> (AItrn
ipek kumag
virler yaptr.
:
tellei-,
uistr_jn6 tas:
(Ol bork Trjrkeledi :
-
87-
O,.
.Kalrp
'Onstik
:
kul6ha altrn yapraklar, kirrntrlar yaprgtrrdl.
K6$rttan bir takrm parEa-
lar kesilir, yada oyulu,.,
yada gamurdan ocak bi_
giminde bir gey yaprlrr. Uzerine ipek kumag olgrjleri
kesilir. Her geyin kalrbr da
boyledir.
Yastrklarrn uElanna yapllan ipek sjlkrmlar,
'Yiken
Yiz
rKubuz
iBugr Kupuz
Sal
,Oyma
lar.
O, bana keEeden gizm* yapmakta yardrm etti.
Suf
Yijn ipliklerden elle orii-
Berdi
len ku;ak.
Pamuk ip arr;
kunan hasrr.
Kidhiz
Krrr;mak
sacak-
(
-88-
dc-
kidhiz krrrgtr - Ktz, anaslna kege
di.i rmekte ya rdrm etti>.
<<Ktz, anasrna
(Tijrkmen gadrrlarrnri ortijsijnU teyelti yapmak gibi
r
KOVALAK OTU ). Bunclan
t
hasrr yaprlrr.
QrS otu, sele otu. GoEebeler lcundan gadrr ortUsij yaparlar. Kamr;tan daha ince
ve yurnugaktrr.
Kopuz, saz. ( <<Kv kubzag:r
- Cariye kubuz Ealmakta
yang etti>>) <<Kubuz kubuz
larrrak>> ...
inleyen sazlardan bir saz.
'Bu, kaz go{sU ( barbat ) adr verilen sazlardan bir saz
drr.
$.9:. Tutkaldan yaprlan yapr;kan bir ;eydir. Qin kablarrna ve buna benzer geylere slvanarak iizerine nakr9 yaprllr.
<Ol manga oyma basrgtr :
olarak
Yugrug
keqeyi srk dikmek.)
Trirklerce halktan olup ve'
zirlik derecesine Etkan bir
Bir Farslrya yada
genig varlrkbagkasrna
bu lAkali velr olsa bile
rilmez. <<Yugrug>> ha'i<anldan bir derece agaiirdrr.
kimse.
Ona siyah ipekten bir gol-
qelik ( gemsiYe) verilir'
Ya[murda, karda, stcakta
bagr ijzerinde tutulur.
Yafgu
lug
Halktan olup hakandarr ik:
derece aga!rda bulunarr k1giye verilen l6kaP.
'rdll)r
Sancak <Tokuz tudlu
Her ne kadar illeri qok Payesi yijksek olursa clsu'r
tud dokuzdarr fazla olarna:'
Dokuz udur saYrllr. Ti*'!lar
turuncu renkte iPek
-89-
t'ada
l6h yada kug adlarrndan bi-rini par.ola koyar.
b6-lijk kargrlaglnca <<im>> so-rulur. Bilirse geEer, bilmez"
se ijzerine yiJr0yer:ek onu,
iki
kumagtan YaPrlrr' Bunu
da ufur saYarlar'
vdNrrim, AsKERLit<, xuKuK
Yol qermek - Be$in, dijgmandan gekindi-
!i
zaman tanrnmayan kiT:
VUTUT.
Ot verme
R"
geEmesinin oniinu
almak ve gozetlemek igin
gozetleme Yerine adam oiurtrnusrdrr. <Be! Yol keidi : Be$ Yolu-bir ;eY gekaPattt>>
riP
ielerin
-
- ikki begge tegi;di oblut
Onlarrn ikisi beYin oniin-
Teeryts
du
yilg'l*9''"
Tayangu
t--*
:
Ees!"nr
<<Uragut bagrn Yoldr
4u(
Kadr;r
kurtardr>
l.ut UIg'nr
mih ri nclen vazgeqerek koca-
:Yolmak
Hakan,
bu adarna gijvenir, halk da
buna inanrr ki kendi dileklerini ve iglerini o adam'
hakana oldu$u gibi erigtirir ve sonra da cevabrnr a- -
,"li Y"rler" minare biEi-
minde YaPrlan Yijksek Ya:
ptlar. Di'lgman gelmesini
'nuU"t
verm'ek, halkrn ha-
Ay Bitigi
:
im
,
ztrlanmalartnt sallamak ve
egYalarrnr almalarr igin ij,urind" ateg Yakrlan kule'
Askerin adr ile azl$rnln Yazrldr!r defter'
i;uti, Parola' orduda bag
bu$ askerler arastnda si-
-90-
nrn mUhrii basrlrp allg verigte PARA YERINE kullanrlrr. Bu bez eskirse her ye-di yrlda yamanlr, yrkanrr,
yeniden ijzerine mrjh[jr vurulur.
iv\abeyinci, perdeci ba9r.
.dis!b" kelimesi yayrldrktan sonra bu s6z unutul'
mugtur. Aslr <<tayandr> fi-
ilinden allnmlgtlr.
stndan aYrrldr')
Oug aotuklarrna Yada Ytjk-
ggy-Y
.,Bey ona zehir (ot) verdi>
Dort argrn boyunda, bir karrg eninde bir bez pargaslnrn ijzerine Uygur hakani-"
Ir
iiifer seri!
r.
Bir savas kurnazlrlrdrr: Askerler her yanda hroliik.
bolrik toplanrr, biri ilerleyince oteki ona uyar. Bu'
hile ile yenilme igi az olur..
--91 -
$atpa
Tudhun
G
,:
rrmak,
yollarrnr
sularrnrn
Cetme
l<azmaya gitmiyenlerden al.
dr{r tutu ( ceza ).
Kaynaktan suyu da!rtan adarn, su beyi.
EKONOMT tSLER.l
(Tijrklerin asrl u$raglarr hayvancrlrk,
sijrujcriltjktijr. ikincil olarak da tarrmla ug-
ragrrlar. Dokumactlrk drgrnda endijstri i9.
leri ve ticaretle az u$ragrrlar. )
: Yijn ve pamuk iptilinden
Yatuk
.
Yiigiirgen
:
Krrlamak
:
r{i,';
9e
ii)
-D
e""g
Balrklar aUa girer
: Koy muhtarrnrn,
karrgrk bir dokuma.
Kogucu. Qin'den Erkarak is!6m diyarrna gelmek Uzere olan kervandan daha once, onlann mdktuplarrnr,
-haberlerini getiren ki9i.
<Ol yeri$ krrladr : O, top-
tKamdu
Tan!
.Kagaq
Argrn
Yitim
'Ticaret
ra!r krr haline getirdi>;
Karpuz ve karpuza benzer
geyler dikmek igin toprak.
ta Ug1,_kisr ve Eukurlar
yaptr.
Harman do$mek icin kogub'.1lan okiizlerin ortasrnda
\__-r'
lunan oKuz.
A!. Yag alaE Eubuklan suyun igine dizilir. Qayrn or'tastnda bir kapr brrakrlrr.
Ag kaptnrn a[zrna konur.
-92-
€ek
gir':1'r3l
hemen Erkarrlrr.
Alrg verigte Para Yerirle
kulanrlan Uygur haka:'rntrr
mtihrirti ile miihtirlti be:
parqast. ( Bak. Yonetirn. )
Ekin. Ol tarr! savurdr :
O, ekin savurdu.>>
ipekli bir Qin kumagr.
Tijrl< arstnr oteki artinln
ijEte ikisi kadardrr'
( Keten tohumu ). Bu, susam tanesi gibidir. L. kin
ktrmtzt olur. Ya!r kandil'
de kullanrlrr.
Tii'ccar, bir adamrn evine
iner. Ev sahibi tiicc'rrlrt
malrnt sattverir," koYurrla'
rrnt toPlar, onu evinde konuk eder. Tiiccar gid;'ce$i
zaman otr koYuncla bir koyun bag alrr. Toksr, '/a!i'
ma, Cidil boYlartnda ';dYledir. Ben gordiim.
Kumag biEiminde
muk
ortii
bir
Pa'
dokumadrr' Burrdan
YaPrlrr. <Yemek>ler
giyer.
EtYA, ARAq ve GERE9LER
:5ls
: Ol eti 9r9ka tevdi = O' etl
9i9e dizdi>.
-93-
Burunduk
Hayvanrn burnunun Yumta-'
ruk
!rna takrlan Yu'lar<<'Ol, manga yarlndak tiligdi _ O bana 'KAY|9 dil-
Yanndak
Dal
Yel Yelpin.
mek
Tar
mekte yardlm etti>.
<Ol manga dal bijkiisdi :
O, bana dal bijkmekte Yardtnt etti.>>
Yelpaze ile kendine Yel es-
tirmek.
Kelek ( lrmaklarda kullanrlan tulum kaYrk): Bu, tulumlartn baglarr ba!lanarak giglrilir, sonra birbirlerine ba!lanrr. SuYun ijZerine dam qibi bir geY YaPrlrs'
izerine oturularak boYlelikle su geEilir. Bu, kamtgtan ve agaE dallarrndan da
yapr
gatuk
II
r.
Bir balrk boYnuzudur. Qinden getirilir. Baz'Jarrna gore bir a[acrn koktjdijr. Ondan brgak saPr YaPrllr' Bir
yemekte a$r (zehir) bulunup bulunmadr$t bununla
stnanlr. AUr
bulunursa,
kaptaki Eorbanln iistijne
konunca gorba krmrldamaya baglar. Ateg olmadr$l
i-ralde yemek kaYnar Yada'
kap burhar ErkarmakslZll'lr
terler.
-94-
i
iitti
tons rjtidi
- O, elbiseyi tjtr-iledi>. Elbisenin
prjrizlerini drjzeltmek iEin
<<Ol
kullanllan <mala>> bicimin.
de bir demir parEasr. (Dik'il yerlerini dtjzlegtirmek
iBat
!:Keng Liyii
'ok
'Kerpig
Prsrs ( Pitik )
'Tapqan
iEin krzdrrrlara,k basllrr)
Kola. Bezleri sertlestirmekte kullanrlan mayalr bir tortu.
lHanlarrn dii$rinlerinde yada bayramlarda otuz arstn
yriksekliginde ve mjnare gibi yafma edilmek igin /aprlmrg bir sofra.
Ev yaprlrrken Eatlya konulan, uzatllan direk,
Tu$la, kiremit.
EI erisineyecek kadar yiJksekteki riziim salkrmlannl
kesmek iEin ijzerine qtktrk-
lan
STIrn".
Tegirmek
sehpa.
Duvarlara, - nakrglr Eargaf,
halr qibi - gerilen geyler.
Deve tizerine iki tarafll atrlarak igerisine binilen sepet
ya da sepete benzer gey. Cfrvzl ar bu na [jE i.i rmek>>der.
Qocu$un begigine igemesi
igin bir kamlg konuyor.
Afaqtan yapllmrg tabak.
<<
5.ryt
Kiirke
-95-
ciyitvt ve siisLENME
Yingii
Oymak
Yogurkan
<Ol mening birle yingU tizigti - O, benim ile inci
dizmekte yarrgtr>. ( iNCi'.
nin iri tanelisine <<erdini>>
denir. )
KeEeden gizme.
Yorgan. (PeEe)
@jk
liif
Yiin ipliklerden elle oriilen
Enslik
kugak.
Kadrn larrn yanaklarrna stir-
dtjkleri krrmrzr
<<Uragut
trindri ).
Sarrk.
<<Er
Kirgen
suvlrkrn sartn-
Yrpladr
dr >.
Euruncuk
Tugn
-But
Saragug
tBagortiisri <Uragut biiriin-
ctik
sarrndr.>>
Kemer kayrglarrnrn ucuna
takrlan altln yada gijmiigten yaprlmrg tok?.
nedefl bjivjjk "<<firuze>> ye
denir ki briyUklerin o$ullannrn ve krzlarrnrn alrnlartna takrlrrBasortijs[j. <<Uragut saraguElandl>.
Bileziik
r\-r-J
Bilezik. <Uraqut bileziklen
(Ayrrca kadrnlar kulaxlarinr altrn - gtlmijs rhalkalar takar )
di"
Bilezrik kijng .eligin tavurdr: Bilezik cariyenin eli'
<
ni srktr.
-96-
.
Suf
yoqurkan brirrindrj
Av.
ral ybrgan bijrijndij (Ortij
ortijndij ).
s"U$
,Kadrnlann takmu olarak
kegi krlrndan laptrklarr zij-
9it
Bodh moncuk:
boya
DUzgtln. <Uragut kirgenlen-
di - Avrat ytizijne diizgtin
siirdli>, <<Kirgen anrng ytizin yolrattli := 'Diizgiill
onun yiizijnii parlattl>.
lpledi. ( ytizijndeki krllan
iplikle yoldu) ..,Uragut yiizin yrplattr
Avrat yiizbnii ipletti>.
Qin kumagr. (Kadrrrlar entari yapar.)
Misk ile <16mek>> te.n yaprlan boncuk. Bunu kadrnlar
takrnrrlar.
OYUNLAR
Top
..O1, toprk yuvtrrdr
'topu yuvarlattr>. <<Er toprknr adhn bile tuldr :
Adam topu gatal de$nekle
vurdu>r. Bu bir Ttj'-k oyu'
nudur. $oyle oynantr: Oy'
nayanlardan birisi Dyunun
kendinden baglamar',lni i:-
-
97
Kasgtrlt F. 7
-
tedi$i zaman, topa gatal
dejneknevurur. Kuwetli
vuran oyuna ba;lar. Qelik
luv€k :
tiifek
lr.qt, boru geklinje- ;;k;;;.
lrr. i-gine yuvarlak ,.""'l'"*
gomak oyununun vurmasina da bciyle denir.
Asrk
Boynuz,
.boynuz
(4flg_beB]: A9r!rn s-q!lnl!
qry1!9 YukarrYa gelmesiBuna <<cik
'\- - bdkD dahi de-
6tue
titOg
nrr.
Bu, bir gegit Eocuk oyunudur. lrma$rn kenarrna diz
qokUp otururlar. Bacaklann
rn a rasrna akrcr
yarak. serge kugu
uurulrl
Borudan da yaprlrr.
"yaparak
-
oyrrnu
Iplemek
:
Yrplamak _-
der ve Qocuklar :
<Ne mijngiz? : Ne boYnu>>
:
sglu
tek-
rar ederler. (Ebe) bu arada deve ve egek gibi boY-
nuzsuz bir hayvanln adrnt
soylerse Qaya atlllr.
Kurgun eritilir iS afirr9a{r
bigiminde dokiiliir, iizerine
keqi krlr ya da bagka bir geY
sarrlrr. Qocuklar bunu l:-
perek oynarlar.
na kadar boyle duvarn
eder.
ip rizerinde oynamak, canr.
bazlrk etmek
:
Gece toplantlsl, mijsame.
re.
Bir davetten Elktrktan
ra
:i'.
.';i:
son-
:s!
:
geceleyin gidilen baska
bir iqki ziyafeii.
,Krgln slra
!:rgs'
:
zek ziyafeti.
Bir yaklnrmlz uzaktan gel-
ile dostlar arasrnda verilen. ziyafet, ge-
digi zaman, donrigij;;"
;.
fun yaprlrr. Btjtrjn
".Lirlar ve .baskatar, ,.biii,r.
S9n1a
birtaklm
-98-
Onul
TORELER
diye sorarlar. Biri:i
(ebe) boynuzlu hayvanarl
birer birer soyleme$e ba9-
Tepiik
Qocuklar hatta
otururlar. Bir Eocuk
co.r[.
lardan birini- 6yaninJ.[i
Eocugu) iter ve ona o6tui,
<<yanlndaki arkadagrnl
it>,
demek ister. Halkanrn ;r;;-
yag
risi (ebe) <MUngiiz Mi.ingiz : Boynuz boynuzr
lar Cocuklar da bunu
:
ottjg> diye soyler.
kum doldururlar, sonra elleriyle kuma vururlar, Bi-
zv?
.Yal so$rit a{acrnrn ya cl.*
buna benzer Li, uUu.,n
r.ll
:
-99-
armagan-.
lar sunularak gitmesine izin
verilir. Boylece birlikte yenilen yemefe <Bogu! agr
Dayak
:
And
izin vemedi> denir.
Krrgrz, Yabaku, KrpEak va
daha bagka boylarrn halkr
and iEtiklerinde yada soz-
le;tiklerinde demiri ululnmak iEin krlrcr grkararak
yanlamasrna one korlar.
<<'BU, gok girisin, krzrl grk-
Kann
atmak
\---rl
lil!j<_.gt
srn> derler. <Sozlinde durmazsan krlrE kanrna bulansrn> demektir. Ci.inkti onlar demiri briyiik sayarlar.
Hayvan bolazlandrktan
sonra igkembesi nigan olarak dikilip ok atrlrr. Vuran
bir parga et alrp goti.rrijr.
Klza - aldattr$r ve yaltaklar'drlr iEin - <tilki>, erke$e yiSitli!inden otijrij - <<kuri>>
derler. 'B.ir: kadrn dolurdu'
Cariye yada kole ('DA'
YAK), gelinin mall olur.
9l!Yegl;
gtgpet
-lii
-tl
99Ls-elsr'
mak
Yiitiis
derler.
<Soke
tur>.'
otur
:
Diz Eok o.
donatrrlardr. Bu yardrmla;mava
\--+ <Yiitris> de;i81.
100
-
Azerine - tjlegmek iEin
l.an ok, gekilen kur'a.
- att'
islaEdan once Tiirklerirt
adak iEin yada tanrtlara Yakrnlrk eldb etmek iEin Putlara kestikleri kurban.
<Ol mengi okudr : O, beni
ga!rrdt>>. ( DUlijne, toretre
Ea$r rmaya boYle denir' )
1. Sefere Erkarken h.'kana
verilen Yemek vb. arn'i'r$an'
ge'
rilen iPten toPU geEiretre va
rilen ipek kumag Par('asl
3. Savagta mtzraklar:n ve
Yung
Gerde$e konulan, geline,
yakrnlarr tizerlerine dlj9en
arma{an la rr vererek onu
Paylar ve toPrak hisseler'
2. nQevgen> oyununda
!u zaman ebeye <<Tilki mi
do{du, yoksa kurt rhu?>>
,ri:1",rrl
Giiveyi, gelin attan inerken
omuzuna {ay3!Jl, diYe gariye yada kole verir. B'u
zenginlerde gorenektir:
bayraklarrn ucuna takrlan
ipek kuma;.
Cifere bitigik bezli bir ei'
tir. Bunu kadrnlar Ye!', erkekler Yemez.
Yo6
Olij gomijldijkten
Temizlik
verilen Yemek.
1. <<Ton kirden to$raldr =
sonra
ijg yada Yedi gi-ine kadar
Elbise kirden do$ranci',
parEalandr.,
oY
'Sgetlemek
2. Qocuklara so$ijldij!r.j
vakit <<yingdegii = sijmiiklii !> yada <<sengregli
: Burnundan irin gibi
Tamgalr!
dilerine ozg\ sofralartnr
miihiirlerler'. Bunlarda bir
ki;iye yetecek kadar YiYecek ve iEecek vardtr. Sotlralart hakanlardan bagka
sr kullanmasrn diYe izer'
lerine darnga vurulmug,
boylelikle <<tamgal r!=6u*'
gatt>> kelimesil
3
;Kekiik
Yada tasr
ibrik ve sofra igin ad ol'
LguK
1
narak yoksullara
lr
niru Ye irulruEun
Seksek kugu. Kemiginden
buyij, tilsrm yaparlar. Ayrrca krjrek kemigi ile de
fala bakrlrr.
..BeU yatlattr - Bey> yadr
tasr>>na
her 'kijqf '<
mugtur.
Beylerden birisi oldijdii za
man mezar iistiine serilmek
Uzere g6nderilen kumagttr'
Bu kumag sonra Pargala'
verdi.r> G[iv:-
gonderdi
deni r.
bozulduktan sonra bunutrla temizlerrilir.
Hakanlar ibriklerini, ken-
cariye
^na
$inin evine krzr ile cariye
siimiik akan hastalrklt at !r'
3. KES - kesek: Abdesi
<Ol, krzrn egetledi=O, k;-
Yak
okuttu> ( $aman'a
Kam'a <<yada tatl> ile kamlrk yaptrrdr. Bu ylzden rUz96r esti, yalmur geldi'.) Bu,
Trir-k ijlkelerinde bilinmis
bir ;eydir. Ytice Tanrrnrn
izniyle <<yada tagrna okumakla ya$mur, so$uk, riizgAr getirilir.
Bir ti.jrlij Kam'lrk (,k6hinlik)tir. Ben bunu Ya$ma
i.jlkesinde gozijmle gordiim. Orada bir yangrn otmugtu. Mevsim yaz idi. Bu
surette kar ya$drrrldr ve
ulu tanrrnrn izni ile yangrn
da$rtt"
r.
.; r r..
sondu ru ldu.
''lrk
Bir k!msenin gonlrindekini
bilmek (_fal, k6hinlik.)
102
-
103
--
Arvag
6r0ng
KaphE
Qrvr
arvag arvadr = Kam,
arpadr> (anlagrlmaz sozler
soyledi, afsunladr. )
Afsuncuya verilen para.
<Eling oriJngti ber : El rjc.
retini ver.>
Kaplr gocuk: Anast .karnrnda, gocu$un igerisinde bulundulu torbaya
..kapn denir. Bu, Eocukla
birlikte do[arsa o gocuk
u$urlu sayrlrr ve <kaplr
Qocuk> denir.
Qinlerden bir bolijk. Tijrk<<(Kam
oiul
Tiki
Kovuq, kovug:
ler guna inanrrlar ki, iki
il
f',,'1,,
halkr birbiriyle Earprgtrdr zaman bu iki bolU$ijn
illerinde oturan cinler dahi
kendi illerinin halkrnr kollamak iqin Earprgrrlar. Cin
lerden hangi taraf yenerse onlardan yana grktrlr il
halkr da yener. Geceleyin
bu cinlerden hangisi kaEarsa onlartn bulundu$u ilin hakanr da kaEar. Tijrk
askerleri, geceleyin cinlerin attrklarr oktan kor.lnmak igin gadrrlarrna saklanrrlar. Bu, TUrkler arasrnCa
ti r.
yaygrndlr, gorenek-
104
:
Geceleri igitilen ses. Ttir^k
ler oyle santrlar ki, ruhlar
sag iken yagadrklarr gehirlerde her yrl bir gece top'
lanrrlar ve halkl ziYaret ederler. GeceleYin bu sesi
kim igitirse olijr. Bu, Tijrk
ler arastnda YaYgrndrr.
Cin garpan adamtn Yizi'
ne so$uk su serPilir, son'
ra <<kovuE, kovuE>> denir'
(Bu, <<kag .kagt demek oisa gerek.) Uzerlik ve od alacr ile tiitsijlenir. OPuz'
iar. oYel kovuz bitigi>' del"
ler ki <<cin qarpmaslna
karsr afsun, iifrUk> clemek
tir. ( Qocuklart Perilere ve
goz de$mesine kargr ko.ru'
mak iqin Yi.lzi-ine tiitsij verilerek (lSRlK ISRIK> de-
nir ki
<<eY
o-
demektir.
mi.ibarek olrn her
ve
Kutlu
sev. Adak iEin bri-akrla:r
hayvana bu ad verilir' Bu-
lastn>>
ldhyuk
nun iqin saklanan haYva'
na yijk vurulmaz, sUtij sa-
Kulbak
YUnij krrkrln'iaz'
!tlmaz,
-6ir"
riitk bi.jYij!iintin adr'
BalasaqunDa$larlnda bulunurclu. Bir giin sert bir
t ava lzeritre <Tanrr kuiu
105
-
Peri tstrtlnrtg
-
Kulbak> diye yazar. Yazr
ap-ak meydana qrkar. Bir
de bir ak kaya risttjne bu
yazryt yazar: Yazt kara ola-
ggd: , kap.armrsrr. Dagdan
brr tal<rm
kaprlar agrldi.
O
xaprlardarr bize cehennem
ya$drnyorlard r. Biz
,atesini
rak belirir. Bugtine kada"
Biike badraE
:
bundan korktuk. Bciylece
bizi yend iniz.>> dediler.
Ben de ..8u, Tann esin_
r.
,,y::1. peygambe rimizin
durmakta imi9.
Yedi baglr ejderha : Yabaku'larrn en biiyi.jli.jne oldu$u gibi yilitlere de <Btj
,ke BadraE> denir. Ulu Tan-
rt bunu, 700.000
askeri
oldu$u halde mijslUmanlar,
dan Arslan Tegin Gazi'nin
40.000 askeriyle yaprlan
bir garpr;mada bozguna u!-
rattt.
Mahmut der ki: <<Ben bu
savaglarda bulurrmug olanlardan sordum ve <K6firle:qok olduklan halde nasii
kaqtr?> dedim :
11$i7 de buna 9a9trk,
-tutsak olan 96vurlara sor-
duk ve onlara: <Bu kadar
qok oldugunuz halde niEin yenildiniz?> dedik. Ce
vap olarak :
6p6yullar Ealrnrp boru.
-lar otmeye bagladr$r
zayeman bagrm.ztn ucunda
sil bir daU sordiik. Bu da$
106
-
mustumanlara brrakmrs
olmucizelerdendiro'
delyd,
dim.
Kur'an
Okuyucuya
Uyarma
:
Mahmut der ki:
<<Tanrrnrn kitabrna kargr
ululama olmak izere, Tiirk
lerin bilqisiz erkek ve [u'o_
drnlarr yanrndd Kur,un
kuyan kisi, iginde osik, tr_
tak = dil6k, em> kelimele_
ri
qeqen ayetleri okurken
sesini krsmalrdrr. Crinkii a_
yetlerde geqen bu scjzler
TUrkgede kadrn ve erkek
cinsel organ larrn ln adlarrdrr. Cahil kadrntar,
kekler arapqayl bilmedik"rlerinden bu sozler qecin-
ce kerrdi bildikleri tr;riEe
s6zler sanarak grilerler u"
qLinaha girerler. Kelimenin
aslrnr bilenler iqin nasrl o-
107
_
kunsa veridir. ( Mahmut"
soz konusu ayetleri de bu
agrklama arasrnda yazlyor.)
nin rnglN
Kat
Lekesiz, saf
KERAMET|
bir
beyaz tagtrr. Yriziiklere konur. (Ka-
9r bu tagtan olan )
!rjn
sahibine
y1zi-
ylldrrrm
dokunmaz. Cijnki.j yaratrllgr
boyledir. Bu bir beze sanlrp da atege atrlacak olursa ne bez yanar ne de tag.
Bu srnanmr;trr. Bir adam
susadrlr zaman bunu a[zr-
iri
(Mahmut, Divan'ttr birVe
Eok Yerlerinde kad:ri
erkek cinsel organlar"l, cinsel ili;kileri adr ile, sant ile uc'k aErk Yazarken bizi o donemdeki bazr ahlAk
sorunlart ile de YtjzYi'ize ge-
tiriyor. 6rnek ctimlelerinden anlrYoruz ki o clSnem
Tijrk
toPlumlarlnda Yasak agklar, fuhu9, karlla-
rrndan aYrl cariYe kullanma, qllSnlllrk da vardtr'
Bu arada rtgr gekici rrokta
su: CariYeYi ve ollar: eo.udu kendisi kullanrnakla
kaimayrP o i9i bagkalartna
faptlran da var' Ancak
na alsa susuzlu[u gider.
<Kiming ibile ka; bolsa
yagrn yakmas =,Kimin yanrnda ap - ak tagtan yijzijk
kasr olsa gimgek yakmaz
(v.rldrnm qarpm.az.) Bu ta;
<Urijn Kag OKUZ = Beyaz
Kas Deresi>>nde bulunur.
(Bak. Tarih - Co6. Bolii
miinde
OftiZ" maddesi. )
Us iiggiirmesi
:
t*uhrnut, bunu kargrlrklr
ffir,
:
Kerkes kugunun insantn
olu r.
108
*
mr
YaPtlr'
drklarlnr aErklamryor')
1. <Er, kUngin s" tiirdi
= Adam, cariYesini s"'tirdi>...
"KAS
yijzljne rslrk gibi bir ses
Qrkararak otmesi. Bu, u$ursuzluk sayrlrr. O insan
ctiruan
2.
kar;rltksrz
<<Ol,
o$lanr! kitletti
O, goculun g... ..'-li>r...
}IIRSIZLIK
"
_
YA&MA
'r'r 1. (Ol, tnening birle tavar klrmafslr = O benimle
109
-
mal ya$malarnakta yarlg etti>...
2. (Ol manga koy sii-
rijsdi = O, bana
Bugday igkisi
:
koYun
raya toplanarak lslattlli-;
arpa unu ile kangtlrrlrr.
sijrmekte siiriiden koYunii"' 6'ilp gotijrmekte) yar(
Meydana gelen hamur frn-
drm etti.
3. <<Er tam teldi - A'
dam dam deldi (Evi Yardr,
drk bijyuklr;!tjnde
iqril.rn
iKrmrz
Bek
Tim
I
rmlct-
;?ffi,iH,X"'f,::o""fiil:
k tanesi brjVrjklt,diurr,r.
de olan her toparlak iizerr.
ne pigmig bugday dcjktjlrj,r*
,Bundan sonra bu buddayla
rhamur temiz h,ir
;"yu ,u.,]
larak olgunlagmasl icin iiq
gi.in bir yere blrakrlrr. tiGiincii gtir.r ktipe dolduru,.
Flndl
$ai-ap. <Si-iEiik eri kusturdr = $arap adamt ktrsturdu.>>
<Koyu$ siiqiik
=
Ko-
yu $arap>.
Eksimi: krsrak siitii. 6zel
bicimde tulumda bekletilip mayalandrrllarak YaPlIrr. ,.Krmtz ek;idi = ktvamrnr buldu>, <Er ktrntz Pt9dr = iyice olmasl iEin ftrmE tulumunu qalkalacir.>
Boza. Arpa, bu$daY, dart
gibi geylerden YaPrlan ir;ki. (Ol bekni YiiSdi = 0,
bozayr - testinin emzi$it:den - aktttt.>>
<Tim_ $arap dolu tulum>>, <Timici : gdrdPQt'
meyhaneci.>r
110
-
kesile-
rek toparlaklar haline konur ve"kurutulur. Bundan
;
soydu ) >.
SUcUK
Kendinden iEki.yaprlan bir
Eegit hamura <<u!ut> adl ve
rilir. BirEok ilAglar bir a.
:
i
lur, daha
iyi
olgunlagmasn
iEin on glinde kijpte brrlakr*
llr. On grln sonra ljzerina
su dokiiliir, sUziilerek bir.
iEki elde edilir. igte .,bug..
day iEkisi> budur.
gerbet gibi, bu{daydafl,}rdpllan garap, i;gki.
:
Agartgrr
YEMEKLER
Tatmag
:
TutmaE: Ttirklerin tanrn-.
mlg 'bir yemeli. Bu yemek
Ztilkarneyn'in yaptt$,t azrk-.
lardarr. Azr,klan
-
lil
azalmr.s.
Zijlkarneyn'e agllktan ya_
krnmlglar: s.Bizi tutma ag
: bizi aE tutma> demigler.
Zijlkarneyn, bilginlerle konugmug, bu yemefi Elkar-
Ecirek.
Kuru et
Uziim
At eti
t
..,Koy kedhrildi : Koyun
,kurutuldu>
<Ol manga Lizlim srklgdr:
O bana iizlim slkmakta
yardrm etti.>
<<Yund eti ylpar : At eti
mis gi,bi kokar.> At eti pigirildikten sonra sofiumaya
brrakrlrr. O zaman etten
gi.izel bir koku Erkar.
Guz vakti birtaklm baha
ratla lrazrrlanarak kurutulan ettir. 6ylece brrakrlrr,
Yazok et
ilkbaiharda
ma
).
yenir.
( pastrr-
dolayr - krrrlrvermesi yljztjnden verilmig bir
addrr. Pigirici
krrdrn>
yabi I i r.
Kitapta, kurabiye biEiminde, Eomlekte su buharrnda pigirilen hazmr kolay bir ekmekten daha s*z
ed
Yiirgemeg :
Suglandrrrcr yufka: Bir
qegit katmerli ekmek. Bu
ad, ekmefin, kendisine do-
-
112
-
iliyor
)
iskembe ve bafirrsak incecik kryrlrr, ba$rrsak igerisine doldurulur. Ktzartllarak yada pigirilerek ye'
r.
Bag
ni
:Srmsrmrak
pigirildikten sonra ufak ufak do$ranarak bir gld
vece konur, baharat karrS'
trrrltr ve i.jzerine ekgi yc'
durt dokijlijr. Olmasr igin
bir siire btraktltr,
sonra
yenir. Ci6ilce.
'Kavut
,Darr unu, ya$la, gekerle l'a-
ngtrltr, yeni doluran
!<a-
drnlara yernek olarak veri'
lir.
'Kazr
maz.
:
diye
<<bunu sen
adaml suEl*-
(
Boylece pastlrmast
bulunan kigi, ilk baharda
iyi et yer. Qijnkii o zaman
hayvanlann etleri iyi ol-
yuga
li!inden
mrglar. Bedeni kuvvetlendirir, yize krrmrzrllk verir,
kolay sindirilmez. yendik_
.tq! sonra suyundan iEilir.
Krjle gomtilerek pisirilen
Kiizrnen
Yalagr
kunulur dokunulmaz - ince.
'To
Atrn karnrnrn iElnden Etkarr
ya6. Bu, TUrklerin en Eok
sevdi$i ya[drr.
BulamaE gibi Pigirilen hir
un. Bir kaba konuluP ek,sitilir, sonra iEilir.
KasgarhF'B
Ila
I tv
-
l{amur, kadayrf hamuru gibi ince ince kesilir. Tencerede kaynamakta olan. Ya!a atrlrr, karrgtlrlltr. Uzer|
ne geker dokiilerek Yenir.
lslanmrs bu$day kurutularak olrltiilUr. Onunla br,-
Kuyma
Suma
lamag,
tangrzdl
gun
lagsrn, kabarstn
dlYe
iizerine'hardal ve sirke
dokmektir.
Bir
sofukluk
Piring pigirildikten son13
so$uk suya konur, sol'lf6r
suyu sijziilerek igerisine 9e
ker attlrr, solukluk olarak
yeni r.
Bulday
Top
u.pu
su ile karlgttrlltr,
h.*uru ile Yo[rularak'
bir kegeye sarlllr; srcak'bir
yere brrakrlrr. Erdikten
Buksr
Et k$zartma
:
:
Uzerine an garap doktjli.jr.
Bundan sonra bir gece brrakllrr. Boylece elde edilen
bu sirke, sirkelerin en gijzelidir.
ekmek gibi geYier'
yaprlrr. $erbet hamuru Yaprlan rslatllmr; arPa iqin de'
boyle denir.
Ci$er ;igti: .' Ciler Yemeii
pigerken iyice Pigsin, ol-'
Opt"
JVlandu
sonra yenir.
Bu$day pigirilerek iEine ba'
rdem taneleri attltr, iizeri'
ne bol ve sljt ile Pi9mi9 bu'
lamas dokiilijr. Ekgitildik'
ten sonra bu!daYlart 'r'enir'
Yallr tavuk, Ya$lr et ktzar"
'114
-
trlaca!r zaman ya$r stzmasrn diye kadayrf hamuru grbi ince bir hamura sarrlrr.
,Bir gegit Trirk sirkesi. tjz}m Strast ktjpte ekSitilir,
TOPLUMSAL SINIFLAR
(Tiirk tcplunrlarrnda Han (Hakan)
ve
rBeyler gibi soylular srrrrf; var. Halktan kigi,ler de hakandan sonra ikinci ljEijncii derece
mevkilerine kadar yijkselebiliyor ve ..has h6cib>lik gibi ytiksek meniuriyetJere yijksele'biliyorlar (Bak. YONE'flM.) Bunun drgrnJt
'kentlerde verlesik yada krrlarda goEebe halk
arasrnda mal ve zenginlik farklarr var. En
onemlisi de kolelik dijzeni geEerli. Alrnrp sa'trlan, do$tilen, e!lenilen, bagkalarrna pegkeg
gekilen koleler ve cariyelerden srk soz ediliyor. )
lKul
:
Koie. <Er kulrn pijsdi - Adam kolesini Eok ddldij>.
<Er kulrn urgalt sesindi :
Adam kolesini 'dolmek istedi.> <<Bu oglanr$ bir to-
rudka aldrm
115
--
:
Bu ollan'
ata sarrn
al-
iEin putlar iizerine yestehlerler (pislerle; ' .>
(tsak: $iirler: <<Putlar llze slEtrm,z>>.,1
Hadrm a$asr. <<,Uragut
tu_
4. Birkag erkek adr: Atr9, Utug, Al:r,
(kcileyi)
Tutuk
bir
drm>>.
:
tuklandr
a$asr
: Avrat
lhud,,.n
edindj> (Kadrn,
ci
ntjnde yiiruiyen bir hadr;r,.
tdhi
agasr sahibi oldu ).
Efendi, sahip. .. idhim flt)
der? : Efendim ne der?>.
T_Ul_re da < idhi" denir.
tdhtmiz yarlr$r
mtz,n buyF@[>
Cariye. <<KUng mengi yorci,
Cariye
- sevigip oynagtr,:
t<en fazla cilvelenerek beni
yordu>... ( Cariyelerle ilgi,
li pek Eok cirnekten birliaErnr da yukarrda gordtjk)
Oyuncak. Kadrnlara da bu_
a?-G7ilir. Qijnkij onlaria
oynanrr ve oyalanrllr. .,-q,_
TP, sozij de (qglrffii
((
Kiing, klz
Ohgagu
get
I
r.
tur, Katmr;...
Bir,kadrn adr
l.
Erkekler de saElarrnr arkaya do$ru
salrverirler.
2. Kadrnrn da srjnnet edilmigi vardlr.
3. <MiislUmanlarrn toreleri budur: Bir
g6vur r,ilkesine girdikleri 7aman, horlamak
_
:
Keimrjg (Grimrj;).
5. gehirliler sivrisine$e,
karasinele
goEebeler de
der.
6. Zil ve galpara ile geng (raks) oynayan ozel oyuncular vardr. ( Cengi. )
<<singek>>
7. Av ijzerine gahin (dofan) salrnir,
diye geri Ealnlrrdr.
8. SavagErlar baglarrna .,Y.!ij.b : Demir .baglrk (Iglga.)> giyerler, .@J4,,
us{yarrr> (demir gogijsl-DF) ,r.(nr.h),
karlardr.
sonra da <Tah
tah>>
9. Yi!itler, yigitliklerinin ,h*"sj
diye atlanntn
olsun
kuyruklarrnr ipekle ordriri.,n-
lerdi.
10. Atrrr clamarrndan emerek kan alrrlardr.
rUnlti eiLciLEn
114
Erv1z, Otamrg, KoluE, KuluE, Tutu;, Takr;,
Tutuk, Komuk, Kutan, Beglen, Quglan, Bek-
11. <At
Ttirktin
oneminden dolayt
ilin
bagr> derler.
*---l
kanadrdrr>r.
Atrn
at bakrcrsrna ug|!g'
bu
72. <<Rijgvet> yaygrndrr, o[ijtlenen i.:irSeydir. ( Bak: Orne$in 249. ve 251 . SAV'lar.),
.-
117
-
Dordiincii Boliim
EDEBiYAT
Untirulrni
($iirler - Savlar)
119
-
A.
$t iRLER
(
iJ. sAvAS
A. giinlrn
ASLI )
giinlrni
(qEVtRt vE AqtKLAMA)
,
t. sAVAg giinlrni :
I
Endik kisi (...? )
El, t6rii yetitsiin
Toklu btiri yetilstin
Kadhgu yeme savulsun
I
$agkrn kigi ayrlsrn
Yurda tore yayrlsrn
Kurtla kuzu giidijlstjn
Kaygr yine savulsun
Yurtta diizenli, barrs iginde, kaygrsrz
igin uyanrp sava;ahm:
Tang ata yorrtallm
Budhrug kanrn irtelim
Basmrl Begin gr@
Emdi yigit yuvlffin
\---/
Vag&mair
Tan attnca yijrijyelim
<Budhrug> un kanrnr istiyelim
<<Basmrl>larrn Beyini yakalrm
$imdi yi!itler toplanstn
$imti toptanrp ;afakla Basmrl'lar iistiine yiiriiTiinle bile kiigelim
Yamar suyrn keqelim
Terngiik suvrn iqelim
Yuvga yagr ovulsun
yelim, Beylerini yakarak Budhrug'un iiciinli elaltm.
Gece
ile
goEelim
suyun geEelim
Kaynak suyun iEelim
Yufka dugman ovulsun
<<Yamar>>
Gecoden kalkrp Yamar
digmanr stelim.' i
rmaftnr
'
120
-
121
gegorek zn"Yrt
'-
(Qeviri ve aErklama)
(
Aslt )
Tegre alrP egrelim
Attrn tiigiiP Yiigrelim
AslanlaYu kiikrelim
*iiei anrn keviilsiin
Qep Eevre Eevirelim
Attan inip kogallm
Aslan gibi ki.jkreyelim
Onun giJcii gevgesin
I)ugmanr gevirip aramlza alalun, yayfl saldrrip
aslan gibi ktikreyerek onun giiciinii krahm.
Qr$rr9rp atr sijrelim
Kalkan _ sringri vurugallm
Kaynayrp cogarak yumgayalrm
Katr dUgman yumugastn
Krknp atr! kemgelim .
ii"lL"n siingiin gumtaltm
KaynaP Yana Yumgallm
Katgl Yagr Yuvllsln
ll
6avaq rrafralanyle atrhp kalkanla, siingiiyle ve
bogku ile l'uru;ahm. Bizim iifkemiz insin, sert
clugman ynmugasrn.
il
Keldi manga Tat
Kugka boluP et
Aydrm emdi Yat
Geldi bana <Tat>
Kuga olup et
Dedim gimdi vat
Seni diler kerkes, kurt
Seni tiler us biiri
Bana bir Uygur
givuru geldi: Otaiirtip
legini
Lurda ku;a yem ettim
Anrng lgrn keqijrdiim
Egin Yeme kaqlrdrm
Oltim otrn iqiirdiim
igti boluP Yiizi tiir0
Onun isin bitirdim
Yoldagrnr kagrrdrm
OlUm zehrin iqirdim
igti yiz\ burugarak
Ornn yolilapru kagrnp, korkmasura acrmrdan,
khilbini
122
-
dlduralEm.
-
123
-
(Qeviri ve aqrklama)
(Ash )
KiSriip negiik kagmadrng
Yamar suvrn kegmedin!
'Tavarrngr ,"g.,nrj,ng
Yesiin seni ar biiri
ilt
Budhrag yeme kudundr
Alpagutln adhlrdl
Stisin yana kadrrdr
Kelyelimet irkegiir
Dedim: GorUp niEin kagmadln
gYamar>r suyun geEmedin
Mallannl sagmadln
Al yesin seni srrtlan
Madem beni giiriince kagmaddr, kurfulmahk da
vernedin, iiyle ise srrflana yem oI.
lll,
<Budhrag> yine kudurdu
Yi!itlerini
ayrrdr
Askerini dondiirdti
Gelmek iEin toplagrr
Yabakn Beyi Budhrag yine kutlurilu: yenlde;r
tliiintip iizerimize salduacak.
Basmll sUsin komrttl
Borga kelip yamrttr
Arslan taba emitti
Korkup bagr tezgintir
askerini cogturdu
Hepsi gelip toplandr
<Arslan>dan yana yoneldi
Korkup bagl d6ner
<<Basmrl>
Basmrl Beyi ile Arslan Bey'in sava;rnr anlatryor.
Orungak alrp yermedi
Alrmh! kiirii armadr
Adagltk iize turmadr
Kalln eren tirkegiir
124
*
Emaneti befenmezlik etmedi
Alacaklryr gorrjp arlanmadl
Arkadagldk r.jzere durmadr
Kalabalrk adamlar toplagrr
Emanetin, borcunun iistiine yattr. Dostluia ihanet etti. Bir de utanmatlhn iizerimize geliyor.
125
-
(Ash)
Usrtgan kuyag kaPsadl
Umunglu! adag yaYsadr
Ertig suvtn keqsedi
Budun anrn iirkiistir
Kelse abang terkenim
Edilgemet Tiirkiintim
Yadhrlmagay terkinim
Emdi gerif gergegiir
Yandr ering ograll
Keldi berii trgralr
6zi kuyr ografr
Alplar karnr$ tirkegiir
Ertig suvl Yemegi
Srtgap tutar bilegi
Kiirmet antng Yiiregi
Kelgelimet irkO:iir
126
-
(
geviri ve agrklama )
Susatan gr-ineg kapladl
Umulan adag krskandr
uirtig, suyun geEem dedi
Ulus ondan i,jrkijgi.ir
;Ummadrfrrnrz ada,m, ummafu rnrz ramtun iistiiS
. miize yiirtiyor. Ulus iirkiintiiye kaprtdr.
Gelse e$er tarkantm
iyilegir yru.m, oymafilm
Dalr lmaz derne$im, toplululum
gimdi asker saf saf olur
Baqrmz (bey) qrkrp gelse bu terslikler diizelir,
haltri derlenir toplanrr, asker do savaqa hazrr
'.oIur.
,
Belki vaz geqti kurdulundan
Geldi yakrgrklr elEisi
Kendi dere udra$rnda
Yilitler hep toplagrr
'Belki karannr deSiptirtli
de elgi giinderdi. Kendlisi derede, yifftler savag igin tplanryor.
!
i
irtig Suyu Yemek'i
Srvadrlar bilegi
Pektir onun yUregi
Gelmek isin toolagrr
Krpgak'Iann <Yemek>> boyu, iizerimize gelmeli
igin hazrlanryor.
127
-
(Qeviri ve
(
Aslr )
Blgkas bitik krlurlar
And key yeme berirler
Handln basat tilerler
Basmrl, Qomal tirkegiir
'!.
ii
lr
t4r
ii.
,,"
,
Anlagma bitidi yanyorlar
Sa$lam yemin veriyorlar
Handarr yardrm diliyorla r
Basmr l'lar, Qomal'lar topl,,nryor
i
Barry oluyor, Basmrl ve Qcmal boylarr toplanr-
'
';i
t',
agrklama,
.
IV
IV
6pkem kelip ogradrn
Aslanlayu kiikredim
Alplar bagrn togradlm
Emdi meni kim tutar
Ofkem gelip frrladrm
Aslan gibi kijkredim
Alplar bagrn doqradrm
$imdi beni kim tutar
Ofkeyle dr;arr ufracllm, Aslan gitri ki.ireyerelr
nafralar attrm, yifitlerin ba.,srnr dofradirn. $iru.
di treni kim tutar ?
Tokug iqre
Toklg iqre ungtlm
Uluf birle
vurugtum
i
Btiyijklerle kangttm
Sakar atla yarrgtrm
Dedim: <-Simdi al, Utar !>
karrgtrm
TiikUz atrn yangtlm
Aydlm: <<Emdi al, Utar !>
i
Sava;ta vuru;arak biiyiikler araslna h:rrtstmt,
htzla kogup <Utar> adh ki;iye yeti;tint tr'e oni"l
okladrm.
Bagl aning alrktr
Kanl yozup turuktl
Bahd bolup tagrktr
Emdi anl kim yeter
Yarast onun azdt
Kant gorlayrp durdu
Yaralanrp dada Erktr
$imdi ona kim Yeter
Yarall, yaralt iiylo Ilir lrrzla da[a qlhlr lii ar'
kastndan yeti;ilmezdi.
129
128
-
-
Kasgrrlt F.
I
(Ash)
,
(Qeviri ve aqrklama)
:
Kurvl quvaq kuruldl
Tugum tikiP urlldr
Ota! qadrn kuruldu
Tulum dikip kos vuruldu
Askeri orEa biqildi
Nere kaEarsa o tutar
Siisi otln oruldl
KanEuk kagar oltutar
:
',
Bir kez kavga huruldu, onun askerleri do krrildr, o nereye kagabilir? O, onu tutar.
gimdi uykusundan
Emdi udhrn udhandr
Kidin telim tikindi
El bulgalr igendi
Anda! eri kim utar
uyandr
Sonra bin pigman oldu
Bans olacalrnda Eekindi
Onun gibi adaml kim <ijtebilir>
Akh baglna geldi, savagtrflna pigman oldu. Bang olurken de tedbirli dtavrandl. Oylesini bu kumarda kim yenebilir?
Tapdu manga ilindi
Emgek kiiriiP uhndr
Krlml;lnga ilendi
Tutgun boluP ol katar
i
(?) manga tutsak oldu
Zahmet gorUp slkrldr
Yaptrgrna ilendi
Tutsak olup srkrllr
(Tapdu)
Sonunda tutsak oldu. Yaptrklan igin kendine
ileniyor ama", ne fayda gimdi srklhyor.
Keldi berii arttru
Berdi elin arturu
Munda kallP olturu
Biikri boluP iin biiter
Geldi bir Ealrmla ki,
ilini i.irt" verdi
Burda kalrp oturur
Bel biikrik, sesi krsrk
frimizi alma$a yiiksekten atarak geltli, t<endi ilini bizo arma$an etti. $imd[ yanrmlzda tutsak.
130
-
l3l
:
(
(Qe
Aslr )
)
: :
Adamlar yaman kabanyor
.r. ..
Ociinr.i, hrncrnr istiyorlar
Sakallarrndan tutup sallry*rla,.
Go$i.Jslerinde oc ategi ttjtijyor
an$ iirpegiir
Ogin kekin irtegiir
Sakal tutrp tartlgur
Kiiksi ara ot tiiter
Eren
,riri ve aqrklama
,
'
Birbirlerine yaman girdiler.
Yigitler yaman do!rJgijyorlar
Gijc birli!i edip arka veriyorlar
Birbirlerini ogijyorlar
Drl;i.jnmeden ok atlyorlar
Alplar an! alklgur
Kiig bir kllup arka;ur
Birbir iize alkasur
Edhgermedhip
ok atar
Sava; kr..rgtr. Yifitler tam bir dayanl;ma iqinde.
Yidit erleri
Alp ereni udhurdrm
Boynrn anrng kadhlrdrm
Altun kiimiis yudhurdrm
Siisi kalrn kim iiter
seqtim
Boynun onun biiktiirdljm
Altrn oijmijg qanimet aldrm
Askeri kalabalrk kim geger
Yifitlerini yendim. Altrn gtimig
toplanr:rya
ba;ladrm. Kalabahk asker,in altrnnu toplanr;rk.
Ia bitmiyor. Vaz tla geglimez.
Kanr akrp yuguldr
i(abr kamrfi tesildi
6lti6 bile kosuldr
To$mug giini u5 batar
132
-
Kanr akrp dondu
Kabr btjt[in desildi
Otr; ile birlegii
Do$mug gijnegi batryor
Bedeni ilelik
yor.
ile;ik oklu, iilmek
133
-
iizere.
i;te irlii-
(Qeviri ve aErklama)
(Ash )
Sesi yine krsrldr
Adamr, atl alrndr
i;i dahi bozuldu
Sozrin onun kim tutar
Trnr yeme iiqiikti
Eri atr igikti
l9r takr giilikti
SiizUn antng kim tutar
O, yeniltli artrk. Kimseye siiz gegiremez.
l9l anlng artagup
Ograk bile iirteriP
Boynun allP kadhrrlrp
Tutgun allP kul satar
igi onun bozulup
Oymak ile birlegip
Boynunu alrp bijkerek
Tutsak alrr kole satar
Tutsnfrn i;i bozuldu. Oymaklarla birlegip korku saldrlar. Onlara boyun biiktiirdiiler. lgto
tutsak allyor, kiile gibi satryor.
Var giicriyle vurugtu
Tijm oymagr Eagrrdr
Kiici tengi tokugtt
Ogu; konum okugtl
Qerig taba Yaklstl
Bizge keliP iig Ster
Asker iyice yaklagtr
Bize gelip oc istiyor
Var giiciiyle vurugup oymafa da haber etti.
Asker iyice yaklagtr. Octinii bizdbn almak istiJOr.
TrgraklanlP segirtti
Evin atrn viigirtti
Bizni kamrg angitti
Anda! siige kim Yeter
Yigitlenip segirtti
Erini, atlnr kogturdu
Bizi brittin sagrrttl
Onca askere kim yeter
Biiyle bir savagta, bu askere kim dayamr? Giig
mti yeter?
134
-
135
-
(Ash
)
(Qeviri ve aQrklama)
V
V,
Eren alpl okugtllar
Krngrr kdziin bakrgtrlar
Erler yiliti birbirini Ea!rrdr
Ktzgn gozle yan yan ,bakr;trlar
Trim sil6hlarla vurugtular
KrlrE klna gUcin sr$dl
Yi$itler birbirini vumgmaya gari'rrrp krynsrya
garpr;ttlar. Ifuhqlar krnlanna giig beld, girdi.
ldhu beriip bosuttum
Tavar yolu! taguttum
verip br raktrm
Mal bulsun diye drgarr saldrm
Adamlarrn ayrbrnr kapattrm
Yi.ikiinri tiim kendi sardr
Tutsafrmr kurtulmahk bulup getitsin dliye serbest brraktrm. Kimse ona yardrm etmedi. Kenili
yiikiinii kendi gehti.
Kamu! tolmun tokugtllar
Krhg krnga kiiqin srgdr
Eren essin aguttum
.Yiikiin barqa iizi galdr
Begim 6zin ogurladr
Yara! bilip oqurladr
Ulu! Tengri agrrladr
Anln kutkr tiiri togdr
Tangut siisin iigikledi
Kigi rgrn elikledi
Erin atln belikledi
Bulun bolup bagr tlgdr
T36
Ozgrj rl Llk
Beyim kendini gizledi
Sil6h bilip frrsat gozledi
Ulu Tanrr a$rrladr
Onun kutu, devleti yiiceldi
Tangut Beyi, askerilen saklatrdr, frrsat liollatlt.
Sonra muradtna erdi,
Tanqut askerini bastr
O ki;ilerin i;lerini alaya aldr
Askerini attnt armaf,an krldr
Tutsak oluP ba; eUdi
UgtimUg,
Tangut askerlerini ii;iirnii;lren bastlrlp yentli.
Beyini de tutsak alth.
-
137
-
(Qeviri ve aqrklama)
(Ash)
Ozin iigniiP urrldadr
Yrrak yeri! karrldadr
Atr! kemgip urrldadr
Ufut boluP tiiPii aldr
Telim baglar Yuvaldrmat
Yagt andln Yavaldlmat
Kiigi anrng keveldimet
Krllq krnka kiiqin
Olrjnmekre ileri gitti
lrak yeri argrnladl
Atrnl srjruip haykrrdl
Mahcup olup tepeyi agtl
Yiiksekten atarak saldhrdr, ama sonunrla mahcup tlti;iip kagtr.
Pek qok baglar yuvarlandr
Dtis.nan ondan yavagladl
GijcU onun gevgedi de
Krlrg k:na gijc[Jn sr$dr
Ilu;ntan zayrf di$tii
tle vurugma giigliikle
bitti.
srgdr
Dilesem ardrndan vanp
Tutardrm askerini bozup
Tutsak edip bagrnr yarardtm
Nesi varsa tijm bana yr$dr
Abang kalsam udhu barrP
Tutar erdim siisin tarlP
Bulun krllP bagl Yarlp
Bulu! barga manga Ylfdl
Diteseydinr, yahalar, tutsak ederilim Fakat
biitiin mahnr bana verip kurtuldu.
Aga biiktir iize Yordrm
Banp yakrk krYa ktirdim
Anr biliP takr bardrm
Tiikel Yagr tiiri togdr
Ila['da ytiriirken bir karaltr giirdiim, yakrnuta
varmca hemetr tattrdrtn : I)upmanrn tozu yiik'
seliyortlu. '
i
l:.,,
I
i.
..
Sarp yarrraglarda yijrijdilm
Yakrn vanp karaltr gordijm
Onu tanrdrm da vardtm
Ttim dijgman tozu yi-ikseldi
r39
138
-
-
{
(
Aslr
(Qeviri ve agrklama,
)
,
Kudhr krgnp ogug terdim
kan kirig kurdum
Tokug igre urus berdim
Eren k6,riip bagl tlgdl
Yagr
Agalr Er!rrrP boYu derdim
Dijgmana kargr kirig kurdum
Tokug iEinde vurug verdim
Erler gorrjP bagrnr e$di
OymaS toplayrp, kirigimi kurdurn. Sava;tun'
tlu;mana ba; efitlirritim.
:
Eren ldhup siike turdr
Basr boynun siike turdl
Ufut bolup bijke turdr
Uhdu kama tiben tigdi
Katun Sini qoltladl
Tengiit Begin yagrladl
Kanr aklp jagrladr
Boyun suvln krzrl sagdr
Adam salrP dizristii geldi
Bagrna boYnuna soldij
MahcuP oluP biikiildij durdu
Kovalama diYe boYnunu btikiij
Yenilince eilebiyle durmasrnt bildi, algaht:rn aldr, yalvarch.
<Katun - Sini> halkr Er!rr9tt
Tengtjt BeYini dijgman bildi
Kant akrP ga$rldadr
BoYUn suYUnu ktzil saldr
Tengiit - Katunsini halklan savagh' Kanltrr Qagibi kan aktt'
Brl qa$rl alitr. Boyunlanndan su
Tengiit Hanl yubrladl
Oliim birle tiipiledi
Kadhaglarr tabaladr
Oliim kiirtip yiizii agdr
140
Tengijt Hanr hile YaPtr
OtUm ile tePesine indirdi
Yakrnlarr heP krnadr
Olijm gorUP bozuldu
Tcngiit llatrt, hile ileli Ktrtunsini Hantnr 3'endi'
Yenileni etr Yaklnlnrt al'tPltth. Oliimii giirtinco
rengi uqtu.
-
141
(Qeviri ve aqrklama)
(Ash)
Evin barkrn satrgsadl
Yolug berip yarlgsadl
Tirig erse turugsadl
Angar sakrng kiini togdl
Yagr begdin udhukladr
Kiiriip siini aChrkladr
6liim anr konukladr
Agrrz igre agu saldl
Anr yetip silnEiiledi
Bagrn yandhru Yangrladr
Eren bayup miingiledi
Anrng alpln kara bo$dl
Evim barkrm satam dedi
Fidye verem yargrlanam istedi
SaU kalrp yagryam dedi
Ona sakrnacak qijnler doldu
Kurtulmahk verip kurhrlmal< ve saf kalrnak
istedi. Fakat ona kaygrh giinler bagladr.
Dijgman beyden uyukladr
Goriip askeri sagaladr
J
6tum onu konuktadr
Alzrnrn iEine adr sa$dr
l
I)iigman, beye gtivenip u5'uklatt. Askerin bas'
krnrna u$rayrp iildiiriildtiler.
Onu yetip sijngUledi
Yarasrnr yenileAi
Erler zenqinlesiP ganimetlendi
Yiditlerini krrrp boldu
Savaqta yentli: Askerlenini krrth. Kentlileri ga'
nimetle zenginlegtiler.
VI
VI
.
Beqkem urup atlaka
Uygur'daki Tatlaka
Ugru yavuz rtlaka
Kuglar gibi uEtlmlz
142
Belge vurup atlara
Uygur'daki Tatlara
Hrsrz, kotii itlere
Kuglar gibi uEtuk
o hrrsrz iUerin iizerine at'
givurlanrlrn,
Uygur
lanrp kuglar gibi ugtuk
143
-
-
(Ash
,
)
Kudhruk katr{ tiigdiimiiz
Tengri! tiki.ig 6!diimtiz
Kem;ip atr! tegdimiz
Aldap yana kagtrmrz
Kuyruk srkr dij!iimldik
Tanrryr Eok Eok ogdijk
o atl Uzengiledik
Aldatmak iEin kagtrk.
Gemleyi
ilkin bir
Tiinle bile bastrmrz
Tengme yangak pustlmlz
Kesmelerin kestimirz
Mrnglak erin blqtlmlz
(Qeviri ve aqrklama)
aldatmaca yaptrk.
Geceyle
birlik bastrk
Her yandan pusu kurduk
PerEemlerini kestik
<Mrnglak> adamlarrnr biEtik.
Gece basrp pusu lmrrluk. Saglannr kestili. Mrng-
lak ilinin halkrnt bigtik.
I(elnEizley0 aktrmrz
Kendler iize qrktrmrz
Furkan evin yrktrrnrz
Burkan iize srqtlmrz
Seller qibi aktrk
Kentler ijstijne qrktrk
Mabetlerini yrktrk
Putlar ijstiine srgttk
.:Kentlerini ahp taptnrhlannr yrktrk, putlartn
.iistiine srgtrk. (Bu, miisliirnanlarila tiiredir.)
Agdr krzrl bayrak
Togdr kara toprak
Yetgii kelip Ograk
Tokgrp anrn keqtimiz
Yijkseldi krzrl bayrak
Havalandr kara toprak
Yetigip geldi Ograk
Savagrp ondan qeciktik
\Ograli'lar yeti;ti, sava;tlfrmz igin geg llalchk'
144
-
145
-
Kasgarlt F.
10
(Qeviri ve aErklama)
(Ash)
Kimi iqre olduruP
lla suvrn keqtimiz
Uygur taba baglanrP
Mrnglak elin agtlml'z
oOnrlUrlEn
Gemi iqinde oturup
,
la
>nu
gegtik
Uygur'dan yana yonelip
<Mlnglak> ilini agtrk
<
I
Suyu
..Ila'yr gemi ile gegip Uygurdan y,ana yiineld[k.
Mrnglak il,ini agtrk.
DOnrlurleB
Sti keldi yer yapa
Karar kar...
Kaqtr angar ..AlP AYan
Ufut bolup ol
Yagar
*
Uhdrm barlp sangdadl
Tegre durup angdldl
Saqrn klra mengdedi
Arzulayu er avar
*
Mbnins bile kengegdi
Bilgi rnanga tengegdi
Eren bile siingiigdi
Alplar bagrn ol vuvar
Asker geldi atnrn tozuyla
Karlr dag ufku ortrjldti
Kagtr ona <AIp Ayart
Mahcup olup gizleniyor
Kalabaltk askerlerin hatrldr$r savagta, uAIp
Aya, ael[r ki;i yenilip ktigiik tliigtii.
*
Arkasrndan vanp kovaladr
Cevresini kugattr
Sagrnr yolup da$rttr
Qakal gibi adam avlar
'savaqta bir yi.{itlin bir adamr nastl yakaladr$l
ranlatrltyor.
Benim ile danrstr
Aklr bana denkle;ti
Yi!itlerle
garPrgtr
Alplarln bagrnt YuvarllYor
146 *
.Akilhca iliigiiqiip baq kesiyor.
147
-
(Ash)
(Ceviri ve agrklama)
BEYiTLER
BEY iTLE R
Utru turup yafdr angar ki9 okl glgrlvar
Aydlm: ..Atld kllgu emes sen takl yalvarl
Kargrda durup yaldr ona
sadaktan <ErgrlVaf)) oku ( kriqrik ok t
Dedim: <Fayda vermez sen claha yalvarsarr
da
""
*
Yagnat krllg bagnr i.ize kakgll yara
Brcllp antng boynl takl kalkan tura
.*
Parlat krlrcr, bagrnrn iistljnde oy yara
Bicilsin onun boynu dahi kalkan ve tura
*
*
6 ngdiin nelek yalvarmadlng, kag kata ber..
ding
tavar
Tolumlung bolup katrndrng, kanrng emdi
yer suvar'
neden yalvarmadrn? KaE kez verci ;-;
mal, vergi ?
Silahlanrp hem serteldin. Kanrn gimdi yeri
suli:r.
*
*
Korkma angar otru turup tegre yere
Kapsa antng alpagutln andan yara
148
ilkin
-
Korkma ondan, kargl durup Eevre yere
Kugat onun yilitlerini, ondan uzaklagtlr.
*
149
-
(Ash )
il. AV
EdLENCE Siinleni
-
il.
(Ceviri ve aqrklama)
AV
-
rolrrucr giinlrni
I
I
Kara tiinii! gegirsedim
Aglr unr ugursadlm
Yetikenig kaqursadlm
Sakrg igre kiiniim to$dr
Kara gece geEse dedim
Agrr uyku ugsa dedim
<Yedigen>i kag kez saydrm
Saymaktayken grine; doldu
na[Aa sabahr dar ettim, <yedigen> (gedi kar.
ile;ler) yrldrzlarrnr saya saya bekledim.
Gece kalkrp
Kege turuP Yorur erdim
Kara krzrl biiri kiirdiim
Katrf Yanr kura kiirdiim
Kaya kciriiP ba[<u aldr
yijrijr
idim
Kara kal bir kurt gordrirn
Sert yaytmr hemen kurdum
Beni goriip yol<uga a$dr
Kurdu vurmak igin yayhmr kurdum, giirlince
yokugzr hrmandr.
tjAnii barrp <ikiir evdim
Telim YorrP kiiqi kevdim
Atrm birle tegii evdim
Meni kisriiP Yini aldr
Itrrn tutuP kr'rdhr galdl
A*nrng tiisin krra Yoldr
Ba9rn. alrP kudhl saldl
Boguz ahP tiikel bogdr
Ardrnca vanp Eok evdim
Qok yorup gi.jclinij krrdrm
Atrmla yetigmeye Eabaladrm
Beni gorUp tijyleri kabardr
Kovllarken sablrsrzlanryorclum. Onu iyice yortlum. Yakalamak iizere iken beni giiriince gok
korktu.
itim tutup yere galdr
Onun tijytjnij krnp yoldu
Bagrnr alrp yere saldr
Bo$azrnr alrp tijmden boddu
150
Kiipe$im yakalayrp boftlu.
-
151
Saklne, kudhl gizleyii
(Ash )
(Qeviri ve aqrklama)
'
il
lvnk bagr kazlayu
Salrak tolu kiizleyii
Sakrng, kudhr gizleyU
Tiin kiin bile sevnelim
Ottuz igip krkralrm
Yokar kopup sekrelim
Arslanlayu ktikrelim
Kagtr sakrng sevnelim
iOrit< bapr kaz gibi
Kadeh dolu 96z gibi
Srkrntryr kuyuya gizleyip
Gijndtjz gece sevinelim
Siirahiler, kadehler igrneye hazl,r. Srkrntrlartnln
unutahm. lgefm, hep sevinelim.
Uc kez iEip haykrrallm
Yukarr kopup zrplayalrm
Aslan gibi krikrevelim
KaEtr kaygr sevinelim
lgelim, haykrrahm, kiikreyelim kogup zrplayaItm. Srkrntr, kaygr kahr mr? Sevinelim.
Yiditleri ige kogup
YiOitleri rglatu
Yrgag yemis rrgatu
Kolan keyik avlatu
Bedhrem krlrp avnallm
AbaE, yemig toplatarak
Kolan, geyik avlatarak
Bayram edip avunaltm
Gengler, gah;sln, yemi; toplasrn,
Biz de ayram edip avunaltm.
av
avlasln
Taya binip kogtursun
Huysuzlulunu yattgttrstn
Tosun miiniip segirtsiin
Esizligin amurtsun
Itka keyik kaytarsun
Tutmu; sant umnallm
152
-
i
geyi$e saldrrtsrn
Tutmug santp umutlanalrm
lf
Hagan tayla geyik avrrur gtksrn, Bizdo avlar,
etini yeriz d.iye umaltm.
153
-
..
(Qeviri ve agrklama)
(Ash)
Dogan verip kuglatarak
Tazr salrp digleterek
Tilki domuz taglatarak
Erdem ile ogrinelim
Ca6rr berip kuglatu
Taygan ldhrp trglatu
Tilkit tonguz taglatu
Erdem bile iifilelim
Avlana.hm, erdem ile ii*iinelim.
$iirler trjm di.jziildii
lbrik, kadeh dizildi
Kiiller kamr! tiiziildi
lvrrk,idhir tizildi
Sensiz iiziim iizeldi
Kelgil arnul oyna!rm
Sensiz oziim ozledi
Gel a!rrdan oynayalrm
Igte ;iirler, siirahiler, kadehler Bir sen yolcsun Seni pasrl iizledirn. Gel yavagtan sevigip
oynagahm.
BEYIT
Qaln alrp arkun miinlip arkar yeter
,Avlar keyik, taygan rthrp t;lkij tutar
BEYiT
Do$an alrp, kilheyl6na binip da! keEisine
yetigir
Geyik avlar, tazr salrp tilki tutar.
154
-
155
-
(Ash)
(Qeviri ve aqrklama)
1il. DO6A ve BAHAR
:IiI. DO6A VE
TASV| RLERi
BAHAR
TASVi RLERi
Klg yay bile tokugtr
ile tokugtu
Krzgrn, yan yan bakrgtr
Krg yaz
Klngrr k6ziin bakrgtl
Tutusgah yakrgtl
Utgallmat oErogur
Tutugmaya yaklagtr
Birbirlerini tjtmeye u$sagryorlar
yaz iki tifkeli Pehlivan gibi ortaya grhrp
Kr;tra
kapr;r5'orlar
Senden kacar <Yund kugurt
Bende dinlenir krrlangrE
Senden kagar sundllag
Mende tiner kargllag
Tatlr oter biilbiil
Erkek disi uQugur
Tatlr! iiter sandulag
Erkek tigi ugrugur
Bu gtizel tuqlar sende almaz, bentle olur. (Yaz,
kr;a siiyliiyor.)
Kaklar kamr! kiilerdi
Taglar bagr ilerdi
Qukurlar tijm qoleklendi
Ajun tlnl ylllrdl
Da! baglarr gorUndlj
Dtjnyanrn solu$u tslndt
Tiitii gegek serkegiir
Kar buz kamr! eriigdi
Taglar supr aktgdl
Kiikgin bulut driiedi
Kayguk bolup egrigiir
Tijrlij
Eigek stralantr
Bahar geldi, hava rsrndh, sular gofalih, clofa
giizellqti.
Kar, buz tiim eridiler
aktl
Da$larrn
Gokqe bulut
"uy,belirdi
Kayrk olup dolanrr
Sular ahyor, bulut gtikte kaynk gibi dola;ryor.
Iadrlar.
156
-
157
-
(Qeviri ve aqrklama)
(Aslt
)
:
Kolan tOkel komuttt
Arkar sukak Yumuttt
Yayla{ taba emitti
fizik turuP segri;iir
Kulanlar biitiin costu
Geyik, srfrn toplandr
Yayladan yana yoneldi
Saf saf durup se!irtirler
'Taylar ve av hayvanlan canlanrp yaylalara grk'maya baqladr.
Binbir sisek dizildi
Tiimen gegek tizildi
Biikiinden ol Yazrldr
6tii; YatrP iizeldi
Yerde kaPa adhrrgur
Tomurcu$undan yayrldr
Qok yatmaktan srkrldr
Yerden bitip ayngrr
Krqtan srkrlan gigekler, agrhp yayrlmaya bagIadr-
Yagrn atlP YagnPdr
iu-"n turuP tugnadl
Adhgrr krsrr kignedi
6giir ahP okragur
$imgek, yrldrrrm Eaktr
Sis - pus kalkrp kargrlagtr
Ayg't krsrak kignedi
Ogijr alrp kignegir
'IIer gey egini yanlna aldr. Aygrr da hrsraftnr
ahp birlikte kigniyorlar.
Ay Erktp
Ay koPuP evleniiP
Ak bulut 6rleniiP
Birbir iize iikliiniiP
SaqluP suvl engrqiir
<.ev>>lenir
Ak bulut beliriP
Birbirinin ijstrjne
r59
-
158
-
Yr$rlrr:
Suyunu saqarak inilder
Ayrn gevresinde afrl gibi <hale, belirir. Bulutlar, yr$rhp, Bdk giiriiltiisii ile ya$mur salar.
-
(Ash )
Balgrk bahk yogrulur
Crgay yavuz yrgrulur
Evngekleri ogrulur
OdhguE bile evrigiir
(
Ceviri ve agtklama )
Balgrk Eamur yo[rulur
Yoksul, miskin btiziil[ir
Parmaklarr kavu;maz
Az ategte ellerini dondtiruir.
Yaz kr;r lititiiltiyor: <Sen pissin, ne;esiz ve rahatsrzstn> diyor.
Yrlkr yaztn atlanur
Otlap anln etlenir
Begler semiiz atlanur
Sevntip iigiir rsngur
Yarattl yagrl
Yrlkr baharda
Otlayarak etlenir
Beyler semiz ata biner
Sevinip odiirler birbirini rsrrrr
Yazrn atlar, serniz ve canh olur. iki iifiir (aygrrla krsrzrk) sevinip birbirlerini rsrnrlar'
Yarattr ye;il < fir}ze>>
Saqtr ak <kag>>
Dizildi Karakus>>
qeg
Savurdu Uriing krt
Tizildi karakug
Tiin kiin iize ylirkenir
at olur
<<
Grjndijz gece ljzerine
ortijlijr
Baharda giili deferli ta;larla siislii trir tirtiiyt:
benzer: Giik firfize>ye, yrldrzlar <<B,eyuz yiizi'ii:
kagrna> benzer. <Mtigteri yrldrzr> bunlardan di'
zilir.
Tegme qegek 6kitldi
Bukulanrp biikiildi
Tiigsin tiigiin ttisiildi
Yargalrmat yiirkegiir
160
-
Her bir gigek yrdrldr
Tomurcuklanlp sarrldr
Kogeli dii6ijm cibi dij!ijmlendi
Yanlarak birbirine girer
Siqek firizlerinin ve tomurculrlarrmn birbirlorine sartlt;Iartnr tasvir ediyor.
Kasgarh F. 11
. 161
(Ceviri ve aqrklama)
(Ash)
Tumlu! kelip kapsadr
Kutlu! yayri tepsedi
Karlap ajun yapsadr
Et yin iigiip emrigfir
Soluk gelip kapladr
Kutlu yazr klskandr
Karlayrp dr.inyayr orttrj
)Beden kanncalanrp ij;tlmekten
titregrr
Gene bahar krpr yeriyor.
Alrn tiipU yasardr
Urut otln yagurdl
Kiilning suvrn kiigerdi
Srgrr boka miingregiir
YamaE -
tepe yegillencli
Kuru otlar yegerdi
Golrjn suyu doldu
Sr!rr boga bogruiguir
Bahar geldri, dofa canlandr.
Yagmur yagrp saglldl
Yagmur yaltp saErldr
TUrlij Eigekler srktr
qeqek suquldr
Yin-cii kabr agrldr
Sandal, misk yolrulur
Tiirlii!
Crndan ytpar yugrugur
I
t'
t.
Ol kar kamr$ klgrn iner
Aglrk tanfi anrn iiner
Yavlak yagr mende ttnar
Sen keliben tepregiir
inci kabi
aErldr
Yaimur yasmca,sanki inci kutusu agrlfu.
lsr de misk gibi kokuyor. Sanki sanda,llaeigek.
misk
birbiri ile yo$ruluyor.
O kar tlim krsrn iner
Aglrk, bugday onunla biter
Yavuz drigman bende dinlenir
Sen gelince depregir
Krq., yzza: <<Ben olmasam yemek, ekin olmaz.
Dugmanr ben dinritiriyorum, sen harekete
riyorsum> iliyor.
-
162
-
163
-
gog,i-
(Ash)
Keldi esin
(eeviri ve aqrklama)
esnyO
Geldi yel, eserek
Kar gibi trim egerek
Girdi budun titre;erek
Kara bulut kijkregir
Kadhka tiikel esneyii
Kirdi budun kasnayu
Kara bulrt kiikresir
Sofuk riizgdnn esmesini, bozuk bir havaSn tas-
vir
ediyor.
Koydu bulut ya$murunu
Gerip tutar ak a!rnr
Krra kodu o karrnr
Sel akar inliyerek
Koydr bulrt yagmunn
Kerip tutar ak tonn
Krrka kodhdr ol kann
Akrn akar engregiir
Bulut, ya,fmurunu karuu ktrlara brraktr. Cer'
;gin bir a[ gibi duruyo'r. Seller inliyerek aktl'or.
Kr9 frsrltryla soylenir :
Adam, at benimle sertlegir
Hastalar azalryor
Et, ten dahi pekigir
Kr9 yaygaru siivleniir
Er at mening yavrayur
ikler yeme savrryur
Et yin takr bekrigiir
Krg yaza: <insanlar ve hayvanlar bende d:'lta
saflam olur>> tliyor.
Sende kopar gadhanlar
Kudhgu, singek, yllanlar
Diik ming kayu temenler
Kudhruk tikip yiigriigiir
Sende qrkar ErYanlar
Cibin, sinek, Yrlanlar
,
'Ktvlrtp binlerce ilnelerini
KuYruk dikiP Yijrlj$iir
-
.-
Gene krrs, ynza: <Btitiin ha;ereler ve zehirli
hayvanlar sen gelince ortaya gtkar> diyor'
164
-
(Ceviri ve aqrklama)
(Ash)
Koptu bulut inliyerek
Aktr seller ca!lryarak
Kaldr budun sagarak
Krikrer ve ba$ngrr
6rdi bulrt
lngragu
miingregii
Aktr akrn
Kaldr budun tanglagu
K6krer takr mangraiur
Kogngar teke gegildi
Saghk siirii! koguldr
Siiiler kamu! Yuguldr
Oglak, kuzu Yamratur
Yafmurlu, selli bf,r havamn tasviri.
..,._.
Koqla teke segildi
Salmal srirri katlldr
Siirler biiti.in aktr
O$lak kuzu karrgrr
Yazrn kog, teke siiriiden ayrllrr. Sairlanlar bir
arada olur. SiiUer bol olur. OStak - huzu [rir.
birine girer.
Yaz, krg ile kargllagtl
Erdem yayrnr kar;rlrklr kurdular
Ktzrl sart! arkaglP
Yipkin Yagrl YiPkegiP
sii Oir kerii YtirkegiP
Yalnguk anr tanglagur
Saf baglayrp giiregri
Ok atrnca az kalsrn birbirini
oldrj rtjyorlardr
Yazla krs'rn tutu;masr (bak. b,u btittimde:
ditrtliik.)
Yay kr9 bile kartgtt
Erdem Ya'stn kurugtt
eerif tutuP kiiregti
6k atsalr iirtiigiir
Klztl, san ardarda Erktr
Yegil menekge yijze grktl
Birbirlerine yaslandrlar
insan ona tatryor
Bahar gigeklerinin renklerineve birbirlerino
karrsrnasrna insan, Saglyor.
166
-
ilk
167
-
(Ash
(Qeviri ve agrklama)
)
il
fi
Yay karu ban er kiizi
Aktr akrn mundr,zr
Togdu yarrk yulduzr
Tingle siiziim kiilgiisiiz
Yaz giderken kar sularr
Aktr cogkun.seller qibi
Dogdu gafak .ytldzr
Dinle soztjmtj gijlmeden
Birbiri ile ilgisiz, olmryacak geylor siiyleyip
6onra db <giilme> diyor. Ashnda amael giikliirmek.
Tirrlitd Eegek yarrldr
Bargrn yadhlm kerildi
Ugmak yeri k6riildi
Tumlu! yana kelgiisiiz
Ugdr bulrt kiikreyii
Ya$mur tolu sekriyii
Kohk anr iigriyii
Kanga barur belgtisiiz
Kgrt kug kamuf tirildt
Erkek tr$r terildi
Ogitr alrp tarrldr
Yrnka yana kirgiisiiz
-
t6B
Tiirki,j EiEek aErldr
ipek yaygr serildi
Cennet yeri gorUldri
Krg gene gelrneyecek
Baharda dbla gok giizellqti. Sanki krg
ha gehniyecek.
rla-
Yijkseldi bulut kUkreyerek
Ya$mur, dolu kogu;uyor
Onu hava srjrUyor
Nere vartr bellisiz
Bulut, giikte, ya[rnur-do'1u sagarak siiriiliienl.
yor. Nereye giilecefi belli tlefil.
Kurt ku9 britrjn dirildi
Erkek, digi toplandr
Egini alrp da!rldr
Artrk inlerine girmezler
Baharda biitiin hayvanlar, ortaya grkrp, e;lerini ahp da[rldrlar. Sanki bir tlahn rinlerino girnreyecekler.
169
-
bir
-
(
(Ceviri ve agrklama)
Aslr )
.
D6nrliirlen
oOnrriirlsn
I
*itil"
I
Etil suvl aka turur
Kaya tiibi kaka turur
Balrk telim baka turur
Kiiliing takr kiigerir
Suyu akar durur.
Kaya dibi kakar durur
Balrk pek Eok, bakar durur
Golcijk dahi tagryor
itil umafr, kayalann dibini kazarak akryor.
iginde gok bahk va.r. I\lerede ise gtilciikler tasacak.
*
*
Ktlheylanrm yrirrJk oldu
lkrlagrm - erik bo'ldr
Erik bolgu yeri kiirdi
Bulut iiriip kiik iirtiildi
Tuman tiir0p toll yagdr
Yrjrrjk olmanrn yeri gordtj
Bulut Erkrp goUL, 6rttij
Duman trjreyip dolu yaldr
Dolu yaf'rnaya ba;layrnca, atrm chrzh lioqrna.
nrn yericilr> diye hrzlandr.
*
i,
lr
*
Kogtu soylu at
t,
I
I
Yiigiirdi kevel at
Qakrldr krzrl ot
Kiiyiirdi arut ot
Saqrap antng iirtenijr
170
Qrktr krzil ateg
Yandr kuru ot
Srgrayrp onunla yanar
Soylu at kqarken grkardrfr krvrlcrrnlar,
na, srerayrp kun.- otlan tufupturdu.
171
-
iki
ya.
(Ask
(Qeviri ve aqrklama)
.
)
BEY ITLER
BEYiTLER
altrnlar damlar
Durmaz yalar bulutu' som
nltu onun seti, lcen sevince kanartm'
Tutgr yagar bulltl altun tamar an!
Aksa anrng'aklnl kandr mening kanl!
*
*
Tamga suvr tagra grkrp tagr! 6ter
Artuglarl tegre iiniip tiugin yeter
<<Tamga>> ( iskele)
Ardrglarl
*
EePEevre
suyunun
bir kolu dtgarl
da!t geEer'
bitip dizgin gibi Yeti;ir'
ErkrP
*
Yaruk yulduz togar da udhnu kelip bakarmen
Satulayr sayragtp
tatlr! iinin ku9 iiter
gelir bakartnt
Parlak Yrldrz dodunca uyanlp oter'
sesle ku9
Gevezece gakrYrP tatlr
*
Korday, kugu anda uqup yumgln iiter
Kuzgun, yangan sayrap anln lini biiter
172
JrclekkufluoraclaUqUptoplanarakoter
sesi kts'Kuzgun ile kargaln'n OuU'rmaktan
lrr.
173
-
-
(Qeviri ve aqrklama)
(Ash)
lv. AgK SiinlERi
AsK$iinlrni
:
,
I
Avlap meni koymangrz
Ayrk ayrp kaymangrz
Akar kiiziim us tengiz
Tegre
yiire kug ugar
i,
Avlayrp beni koymaylnlz
Soz verip de caymayn,z
Akar gozrim deniz giti
Qevresinde kug uEar
Sevgilisine: <Beni avladrn, brrakrp gitrne> diye yalvarryor.
A!layrp ardrndan bozuldum
Yrglap adhr; artadrm
Ba$nm bagrn kartadrm
Kagmrg kutu! irtedim
Yalmur kibi kan saSar
Ba!rrmln yaraslnr degtim
Kagan mutluludu aradrm
Ya$mur gibi kan sagar
Aynhfr beni yaraladr. Kaglrdrfrm mutulufu
arryarak, gtizlerimclen yagmur gibi yag yerino
kan sagryorum.
Yiikniip manga imledi
Ktiz[im yagrn yamladr
Bafrrm basrn emledi
Elkin bolup ol keger
Bulnar mini ulaq kiiz
Kara mengiz krnl yiz
Andrn tamar tiikel tiiz
Bulnap yana ol kagar
174
-
Bagryle bana igmar etti
GozijmUn yagtnr sildi
Ba$rrmrn yarastnt ilaEladr
Yolcu qibi konuk olup gegti gitti.
Bir igareti ile giiz yaslarlmr dindirdi, yaralanmr iyilegtird[. Fakat pek krsa
stirdii.
Kul eder beni baygn goz
Kara beniz knll yiz
Ondan damla tUm gr-izellik
Sonra brrakrp kagar
O baygrn giizlii, esmer, krrmrzr yanakh giizelde
hig vefa yok.
175
-
:
,
(Ash
t
)
C:'.'.:-, . 3
3i'r'::-''3)
ll
ll
Aydrm ona:, <<seviik
Bizni taba ne eliik
Kegting yazr kerik
Krrlar dhiz, dedUk>
Aydr sening udhu
Emgen telim udhr
Yumgar katr! 6dhii
Kiinglii msanqa yiigriik
lll
Dedim ona: <Sevgili
Bizirn Yana nastl geldin?
Nasrl qeEtin genig 'ovaYl,
BUYijk, Yril<sek krrlarr?>
,{Jzaklartlaki sevgilinin hayaline siiyliiyor'
DeCi: <Senin arkanda,
EziYet, srktntr Qoktu'
Yumsar katr da$lar'
Gontiim sana kogmakta>>
Sevgilinil hayali: <Bu sevginin eziyetiuo engel
mi iayanrr? Sert ilaftar bile yumuqayrp yol ve:rirr tliYor.
ill
iianit nrini komrttr
Sakrng manga yumuttu.
Kiingliim angar emitti
Yiizijm mening sarganur
Sevda beni cogturdu
EziYet bana iisii;tij
Gonlijm ona Yoneldi
YiizUm benim sararlr
.A;k
cogkusu
ve srktntrlan ile sararlp soluytt'
runl.
Kiingliim angar kaYnaYu
igtin angar oynayu
Keldi manga boYnaYu
Oynap meni argarur
176
-
Gonlrim ona kaYntYor
iEerde onunla oynuyorum
Geldi bana galrm satarak
Yorar
OYnaYrP beni
sevi;ip oynapttk'
iCeride
odaya
.Sevgili
*:t"d
yordu'
6ih,g ile oytuf,'p sevigmekte beni
Kasgarh F' 12
177
-
(Ceviri ve agrklama)
(Ash)
Gitti goztlmijn rgrgr
Aldl canlmr birlikte
Nerde dileline kanmrg
gimdi uykudan uyartr
Bardr kiiztim yaruku
Aldr iiziim kamrkl
Kanda ering kanrkr
Emdi udhrn udhgarur
Yalvln anrng kiizi
Yelkin anlng iizi
Tolun ayrn yiizi
Yardr mening yiirek
OONTIUTLER
:
ittedi mening adhak
Kiirmedhip ogrr tuzak
ikledi- andrn uzak
Emleqil emdi turzak
*
Kizlep tutar seviikliik
Adhrrg kiini belgiirer
Baglr$ kiizii! YaPsama
Yagr anrng savrukar
Giizbetrefim, giderken canrmr da birlikte giittirdii. $imdi o neretledrir? Uykularrmr kagrrdr.
onun gozi
Konuktur onun ozii
Ayrn on dordr-j yizi
Yardr benim ytjre$irni
'Onun gtizleri biiyiidii, yiizii dolunay... Fakat
kendisi brrakrp gidecek. Ytire[imi pargaladr.
.
BiJyrjlui
A
'f.
.
DCRTLUKLER
:
Avlandr benim ayak
Gormeyip qizli tuzak
Hastalandlm ondan uzak
ilacla gimdi sevqili gel
Bilmeden tlrnagma cltigiip yaralandrm. Sevgili,
gel gimdi yararnr emle.
Gizleyip turar sevgiyi
Ayrrlrk grinri belirir
Yaralr qozLini.i kapatma
Yagr onun f rskrrrr
Nasrl yara,h giiz, yasrnr sakllyamazsa, gizlenen
:sevgi tle aynlft giinii belli olur.
178
-
179
-
(Ceviri ve agtklama)
(Ash)
ijanit
meni kiiqeyiir
Tiin kiin turup yrglayu
K6,rdii kdziim tavraku
Yurtl kahp allayu
A;k
bana zulmediyor
Gece qlindtjz duruP a!llYorum
Gordij gozUm davrandrlrnr
Yurdu kalrp bogalrYor
Onun gittif,ini, 5rurdunun bo; katiiN[urr giirdiim. Durmadan afihyorum. Bu agk bir zuliint'
Verin bana
BerinE manga siizkiye
Mengli! kara tuz klya
Yalvln tutar ktizkiye
Mungum mening bilinge
Berdim sanga kallng
Emdi munr allng
Emgek mening biling
Ugrar tlingiir bargall
Kaygagup yatsa anrng yiJzinge
Alsrkar iikin anrng siizinge
Ming ki;i yolugr bolup 6zinge
Bergeler iidhing anrng kiizinge
blr
EY oozleri biiYi.ileYici
!
Verdim sana kalrn
$imCi bunu alrn
Zahrnetimi benim bilin
Dijntjr kagmak izeredir
Diiniir geldim. Qok nazlanmayrn. Ba;h$r (ka'
Itnt) ahn. Fazla naa iliintirii kagrnr'
KoYnuna giriP baksa Ytjzi'ine
Aldlrrr akllnl onun sozfine
Bin kisi kurban olur ozijne
Verirler canlnl onun gozijne
Bir kez onu giirtip, onunll yatan, onun gark;'
larnu dinliyen, artrk onun agkrRdpn'hurfuI':'"
lBl
-
!
Bunaltmlml benim bilesin.
Sy tnth sevgili, bana' bir kiiqiik siiz ver de, bee
bunahmilatr kurtar benil
maz'.
180
sozcefriz,
Benli esmer, tatlr Yijzlij
(
(Aslr )
.
Ceviri ve aglklama )
BEYiTLER
BEYiTLER
Avlanrr oziim onun gtjzelli$ine
Emlenir gozijm onun tozuna
Avlalur iiziim anlng tuzunga
Emleliir kiiziim anrng tozunga
Gi.izlerim aSlamaktan hastalanrnca, onun ayafmrn tozu ilicr oluyor.
Kim demig -boyte bir gUzel- i;itilmigtir?
Onun yUzU ay halesi, boyu ardrg
Kim aYrP: <<igtir kulak>r
Ay evi, artug butak"'
da lr.-
Cariyeyi iigiiyor.
Ardr seni klz, bodl anrng tal
Yayllr anlng artugl, burnu takl
Sevigmekten yordu seni krz, boytr
onun dal gibi
Salrnrr onun ardrq boyu, burnu bi'
gimli, drizgUn.
krval
Atar oku azgtn avrat
De$medi bu kovlaytct
Atgalrr oknl azak
Tegmedi
bu
sav ugak
soz
(Azgrn, oynak karr gizli ok atar gibi
lama siizti attr anna, bana de[meili.)'
A;k atesi tutugunca
otr turup
6pke Yiirek kagrulur
6uttit
182
-
Ci$er, yrjrek kavrulur.
..1'
-
I83
-
bir kov''
(Ash )
(Qeviri ve aqrklama)
iKdngli ktiyiip, kanr kurr F, afiutagrp,
katgarur
,Srzgurgahr iidhikler, essiz
ifiriJurtur.r.
Ografrm kendij yrrak
Bulnadr meni karak
Yelkin botup bardukr, k<ingtiim angar
bty'
layu
r:Kaldlm ering kadhEuda, rglm
udhl yrglayu
Gonlli yantp, kanr kuruyup, a[zi
agrk gijlmekten katrlrr.
ASk co;kusu solup s.arartr, yitzi"inU burusturur.
(Drgrndan giller ya igi peri;an)
Udradrm kendi rrak
Tutsak etti beni gozu
(Giilecefim yer goh uzakken onun giizlerine tutsak olup yolumtlan kakllm.)
Konuk olup gitti de gonIijmij ona
ba!ladrtr
Kaldrm ai'trk kaygrda, igim ardrrrdan a$lamaktrr".
v. SAGULAR (a6lrlaR) :
Alp Er Tonga 6ldi mij
lsrz ajun kaldr mu
Odhlek 6gin aldr mu
Emdi yiirek yrrtulur
6antet kamu! kiifredi
Erdem arrfi sevredi
Yungrk Vavuz tuvradr
Erdem begi qertiliir
184
_
v.
SAGULAR ( AG|rLAR
):
Alp Er Tonqa oldu m[j
Kahbe dtinya kaldr mr
Felek 6ctin aldr mr
$imdi yijrek ytrttlrr
Biiyiik hakan Afrasyap iiltliikten sonra tliinya
.Iralmg Feye yarar? Felek biiyleco iiciinti *ldr$rntlan yiirek pargala,ruyor.
Zaman tlimden qevgedi
Erdem dederden diistii
Dijgki.jn, kotij davrandt
<<Erdem Beyi> vok edilir
O erdomli hakaru yok ettikten sonra bu zatrila'r'
da ordem'den, disiplinli yiinetimden siiz mii erdi'
Iir. lleydan diipkiinlere, ktitiilero kaltlt.
185
-
-
(Qeviri ve agrklama)
(Ash)
Budur qergek Adeti
Bundan ayrr neden
Atsa dtjnya okunu
Da$lar basr kertilir
6greyUki mundaf ok
Munda adhrm tegdei ok
Atsa ajun ulrap ok
Taglar basr kertiliir
(iltim,
9u
dliinyanrn yasasrthr. Fakat
Tunga'yr tildtirmesinri(e felefin tizel
ch var.
ramaz.
Felelin
otr<una rise
AIp
Er"
bir maksa.
daflar bile kargr du-
Ulugtir erler kurr gibi
Yrrtrp yaka gr!rr9rr
lslrk sesiyle a!lagrr
Kor olmacasrna allar
Ulgrp eren b6rleyii
Yrrtrp yaka urlayu
Srknp iini yurlayu
Srgtap ktirzi iirtijliir
Yifitler, kurt gibi uluyarak, yakalaruu yrrtrp,
grSngarali, rshk gibi keskin hiiykiirii;lerle giizIeri kapanasrya afhyorlar.
Gonlijm iEini yaktr
Olmug yarayl trrmaladr*
GeEmig gijni"i aradr
Gece gUndUz arantr
Kiingliim igin iirtedi
Yetmig yagrd kartadl
Kegmig iidhiik irtedi
Tiin ktin keqip irtellir
186
-
Onqrl iiliimil yiirefimi yaktr, yaramr degti O.
nun za,mant giin gegtikge daha gok aramyor.
* Matlmut'un mlsrraa bu anlamr vermesi vanl5 olsa
gerek. Fpef mr,snanrn anlamr bu1'sa <ya5l[',clefiil,
"ba5,iS"
olmalrydt. Dolrusu: "Yetmig yagina gelmipcesine kocattr"
187
-
(Ash
(Ceviri
)
Begler attn argurup
Kadgu ant turgurup
Mengzi yiizi sargarup
Kiirkiim angar tijrtiiliir
Odhlek kiini tavratur
Yalnguk kiiqin kevreriir
Erdin ajun sevritiir
Kaqsa takl artulur
Cdhlek ang kevredi
Yunglg yavuz tavradt
Erdem yerne savradl
Ajun beyi gertiliir
Odhlek yarai kiizetti
Ogrr tuzak uzattl
Begler begin azlttl
Kagsa
kall kurtulur
--
--., 188
rze 3911olama)
Beylgr atlnr yorup
Kaygl onu durdurup
Benzi yUzU saranp
Safr.an ona stirrilrir
uYugo slrasrnda beyler, iiliiniin gevresind e at.
lan yoruluncaya kadar diindtiiler. Onlan ani.ai{
kaygr durdurdu, Sarr - safran siiriilmiig gibi
yiizleri sapsarr oldu.
Zaman, gUnri davrandlrrr
insan grjcrJnri gevgetir
Erden drjnyayr seyreltir
Kagsa darhi yetigir
Giin yerinde durmaz, zamunla- insan, giiciinden dii;er. Diinyatla insan seyrekle;ir. Oil,m-
den kurtulu; yok.
Zaman iyicc gevgedi
Drlgkijn, kotti davrandr
Erdem gene savrldl
DUnya beyi yokedilir
Zaman gevgek. Giin kiitiilerin giinii. Erd*m
gene savugturuIdu. Diinya beyi (Afrasyap)
6ldii.
Felek yarar gozetti
Gizli tuzak uzattr
Beyler beyini aztttl
KaEsa nasrl kurtulur
Felek . Alp Er Tunga'yr iikliirmekten - yarar
trekledi. Ona tazak kurdu. Onu yolundan 9a;lrttr, Kagsa 'trile l<urtuluq yoktu. OtaU.
tB9
-
-
(Ceviri ve aqrklama)
(Ash )
Bilge
Bilge - bi,ki, Yungrdr
Aiun eti
Yengidi
Erdem eti tlngrdl
Yerge tegiP siirtiiliir
- bilgin k6tUlegti.
Di.inya
etleriiri rsrrdl
Erdemin bedeni koktu
Yere de!ip srjrtrjlrjr
Diinya, bilgeleri - trilginleri zayfilatlp yozlagtrrdr. Erdem ise koku;tu. Bilgi'nrin errlemin gii.
riimiig bedenleri yerde siirtintiyor.
ll
ll
Erdi agtn taturgan
Yavlak Yaglg kaqurkan
..Og."f." ttiiin kaYtargan ( '' )
Bastl iiliim agtaru
Yagt otln d'qiirgen
Toydrn anr kiigiirgen
lglar iiziiP kegiirgen
Tegdi okr Sldiirii
Turgan ulu! rglaka
Tergi urup aglaka
tumtud kadrr krglaka
Kodhtr
er![
umduru
kaChrrbaska bir verinde " Folun
*Bu mtsra kitabrn
'iliw eEdircnn
geQrvor
olarak
gan', Bovnunu
A e
190
-
Agrnr tattrrandr
Kotij dugmanr kagrrandr
<Ograk> askerini Eevirendi
Bastr olrim, aktardr
Ciimertti, bolgiizltiydn..Kiitiiye, diigmana aman
vermezdi. <Ograk>hlan yenrnigti. Oliim onu ha:
bersiz yakaladr, yendi.
Dugman ategini sondljrendi
Onu toydan (ordudan) goEijrendi
isleri iizijp atlatandr
DeSdi olljmiin oku
Dugrnana giizagtrrmazdr, kolardr. igleri kolayIayrp baganrdr. Oldii igte.
Duran btiyijk iglere
Sofra serip aglara
Halkl o sert krglara
K-odu hayrr umuduyla
Yiiriimeyen biiyiik iiglere kogulup sert klqlarila trile halka sofra sererdi. HaIk gene onun iyi-
liklerini
beklet.
lel
(Ash)
vr. oiiruyalrr
(
v
isrpn
I
Ceviri ve aqrklama )
oui'lvl,t-t< iglrn
:
I
Nere
Kanga bardrng ay olul
Erdin rnunda ing amul
Attrn emdi sen tiingiil
Krldrn erse krlmagu
Bardrnq neliig aymadrng
Kiri kijriip
kaymadrng
Kiingill berii yaymadrng
Boldun erinq bolmagu
gittin ay olul
Burada kaygrsrzdrn
Attan ;imdi sen vazgeE
yaptrn yapaca$rnr
:
A}'n!,Ip gittiliten srsnra geride brraktjr*r attnr
ahnaya gelen genci vazgeeirrneye gah;ryor.
Gittin, neden demedin
Geri bakrp kayrrmadrn
Goniil verip yonelmedin
Olmaz bir kigi oldun
Neden habersiz gittin? Geride halanlan hig mi
dii;timnedin,'sevrnedin? Bu sana yakttmryor'.
ll
il
Tiingiir kadhrn bulugtr
Krzkrn takr kolugtl
Emdi trgrm kamagtr
Aldr Torumtay'lmr
Dliniir kayrn bulugtu
Krz alrp ktz verdiler
$imdi di;im kamagtr
Aldr torumtay'lmt
Adarn benden krz istemeye geldi, ben de onuil
krzrnr istetlim. Herif kiilemi ahp gitti. Bu ige gok
canrm srkrldr.
-
192
-
193 -_
Kasgarh F" L3
(Aslr )
(Ceviri ve aqrklama)
Todhgurmadl ltlml
Turgurgallr atlml
Siirdi mening kutumnl
Kaz takr kordaYtm,
Doyurmadr itimi
Zayrflattl atrmr
SUrdii benim <<kut> umu
Kaz dahi ordegimi
Ava gittik: Kiipefimi do5ruracak kadar bile av
b,ulamadr. Ustelik atr,mr gatlatayazdr. Bonirr
qansrmr da kaz ve iirtitefimle birlikte kovaladr.
Kelse sanga Yolglra
Udhln anr udhgura
Barsun naru kadhgura
Sattr mening aylml
Gelse sana yolsrra
Uykudan onu uyandrr
Gitsin nere isterse
Sattr binim kolemi
Sana raslarsa, onu uyar. Bildifiini yapsrn,
ziime gtiriinmesin. O, benim kiilemi sattr.
Ortak boluP bilirdi
Mening tavar satrgdl
bile Yaragdl
KizleP tutar taYtmt
<<Bisten
Ortak olup bilisti
Mal satmama yardrm etti
ile anlagtr
Gizleyip tutar tayrml
Orta.k olduk: Mal satmak igin Biste'nin ovine
inrlik. lkisi antagrp benim tayrmr Caldrlar.
<<Biste>>
Yara! boluP Yagugdr
Er taklugun sogiigdi
FrrsatEr olup dugman kesildi
Ortaklr$rnr ayrrdr
Taylarr kaprp ayrrldr
SiirdU benim koyunumu
Kulun kaPuP keligti
Siirdii mening koYumu
0 frsat
iliigktinti ortafrm, ortaklr$
taylarrmt, koyunlanmr gaLp giitiirdti'
194
-
gd"
195
-
bozdh,
(Qeviri ve aqrklama)
(Ask )
Dedim ona:
Aydrm angar: <<$avulma
<<Kulbak> udhu yuvulma
Yuvga suvrn suvrlma.>r
Kaptl mening <<Kay>>tmt
<<Gitme,
Kulbak'tan yana akma,
Sr! su ile sulanma.>
Kaptr benim <<Kay>tmt.
tlenilen atlamclan [inna
olma, db[mez.> dedim. O da. benim <<Kay> oyma$ntlan getirtlifim kiilemi kapfi.
Ona:
Neliik angar biligdim
Koggup takr kovugtum
TiiziinEliigin kayrgtrm
Alktl mening yaytmt
ill
idhimni iiger men
Biligni yiigerrnen
Kiingiilni tiigermen
tiirliiniir
196
Nisin onunla biligtim
Kucakla;rP kmrugtum
Yumgaklrkla kaYrrdlm
Berbat etti Yaz'tml.
Ke;ke yaplnasaythni: Yaz giinlerimi berbat
etti.
lll.
KiiEendi bilegim
Yagudr dilegim
Telindi bilisim
Tegr0p angar gertiltir
Erdem iize
<Giltrne, Kultrak'
-
A$rrlagtr biledim
Yakrnlagtr dile!im
Genigledi bilimim
YaklagrP ona Yok olur
Y'azmaktan bileEim tutuldu. Ililefime eri;nrex
iizereyim. Bilimete goh ilerledim. Ne varki iilii'
mtim ile yaklaqtr. Bunlar, hep yok olacak'
Tanrtmt oderim
BilgiYi Yr!ar:m
Goniilii baIlarrm
Erdem uzere dririiliir
[anm. Gtinltim erdem iistiine diif'iimlenir'
Sahibini (Tanrryr iifierim. Bilgileri toplayrlr yt'
-
197
-.
(Aslr
)
Ululnr tiler men
Tavarrn yiiler men
Tilekni bular men
Yrlkrm angar iiplenir
Biliqni irdedim
Biikii'ni udhurdum
Oziimni adhrrdrm
Yalgrl atrm yaalanur
(Ceviri ve aqrklama)
Ululugu dilerir_n
Maldan destek alrrrm
Dile!imi buldrum
{-layvanlarrm ondan yra$malanrr
'
Mal yardmt ile ululuk dilerirn, dile$ime de eripirim. lllahm, hayvanlartm bu yiizden yalmaIamr.
Bilgiyi aradrm
Bilgini seqtim
Kendimi ayrrdrm
Ak yeleli atrm Eoztjlrir
Bilgilerin, bilginlenin ardrnda halktan aynhp
hrzla ilerliyeceftinr.
TASLAMALAR
:
TASLAMALAR
iltip tarri kodmadr
Srggan takr slklrgan
Kirzlep neliik kiiter sen
Emdi anr krsrrkan
:
iletip yeygiyi koymadr
Srgan ile srkrrgan
Gizleyip ne beklersin
$imdi orru krskan
Yiyecekleri sakladrn da efine ne gegti? frare ilo
<<srktrgan> yecli. Ha5'tli gimtli ktskan bakalmr.
198
-
199
-
(Aslr
)
(
Qeviri
)
y.rjik 6tiin ognlayu yizge bakar.
Elkin tarup bermif ,;,g 6r9i. L.t .,
Hileci, algak adam hrrsrz gibi ytlze bakar
Konulu kolup verdili yemeli bagrna kakar.
Nengin tutar bekleyii iizi! yemes
Soranhkun yrglayu altun yig.r"
Malrnr tutar bekler, kengli yemez.
Pintilikten a$lryarak altrn yr!ar.
Ordhulanrp ytiksek tagr! oglak gatar
Uygur Tatrn yufka
V".gln satar
Yurt tutarak yuksek dalr, ollak toplar
Uygur g6vurunCan ucuz alrr, toptan salar.
Yakrn yaguk kijrmedhip nengi kiidhiir
Kadhag taba rt kibi krngru bJkar
Yakrnrnr, dosturru gormeyip malr gorUr'
Hrsrmlarrndan yana it qibi yan bakar.
"l,p
ugun Tengri odhlamadrp
I"""I
Uya kada; oghnr grnla
bolar
-200-
Mal iEin Tanrryr ansrmayrp
Kardeg, hrsrm o!lunu gerqekten bo$ar
-201 -
(Ash)
vu OrEnerici ve oiisiir,roiiniicU siinlsa
1. ZAMAN ve YAKINMA 9llRLERI
Eren kamu! artadl nengler udhu
Tavar kdriip uslayu eske gukar
+
(Qeviri ve aErkla,ma)
t.
ZAMAN VE YAKTNMA
giinlrni
Adamlar tijm bozuldu mal peginde
Mal gorijnce kartal gibi lege konar
Goztjm yagr savrulup agair akar
Bilinir dljnya zahmetleri hep de, ondan
Kiiziim yasr savrukup kudhl akar
Bilnip ajun emgegin tiikel ukar
+
:
Gece gUndiiz durmadan a$lryorum
Benim gozyaglanm savruluyor.
Ttin kijn turup yrglayu
Yasrm mening savrukar
+
Akturur kiiziim yulak
Tu9 krlur iirdek yugak
Akrtrr gozijm ptnar
Konar ordek, su kugu
(Giizyaglarrm pmar gibfl ahar. Ordekler, su ku;lan gozya$rma konar.)
+
Atsa okrn kez kerip kimdir anr yrgdacl
Tagr! atrp oErasa, 6zi klyr ylrtulur.
+
-
202
(Zaman) nigan alrp atsa okunu, kimdir onu
durduracak?
Atrnca da$a u$rasa, dafrn kuytularr yrrtrllr.
-203-
(Ash)
Ajun tiini kiindixi yelkin keger
Kimi kall satgasa kiigin kever
*
(
Ceviri
)
(
giindiJzii konuk gibi Eagecesi
DijnYanrn
buk) geqer'
gibi - u!rasa, gi' 'ijr.ri
Kimin ijstijne - konuk
gevget t r'
*
ToEuk takl kalmadr menggii eren.
Ajun kiini, yulduzr tutqu togar
*
adamlar'
Do$up da kalmadr oliimsiiz
clurmadan dcgar'
Dijnyanrn gunegr' v'ttt't'
*
Bardr eren konuk kiiriip kutka sakar
Kaldr yavuz oyuk ktiriip evni yrkar
adamlar
diYe gi':lrrrnr
un kotijler kaldr'
savan
Gitti konuk gori'jP u$u.r o"iiuot
tururtr gorse konul<
6it
i,t
*
*
Urrnus aiun pusugrn krlmrs anr bahg
Em sem angar silenip sizde bulur yakr{
*
Emgeksizin turgu yok munda tamu
Edhg0liig kiirmedhip aiun grkar
-204-
etmi.; onu Varalt
Kurmug diinya pususunu' yakryt"'
bulur
ilaq, qare arayrp sizcle
*
burda
Zahmetsizce du rmak Yok
biter'
iu'i'r.-notmeden dunYa
-205-
ha
!
(Qeviri ve agrklama)
(Ash)
2. ATAsOzti ruirEli6iruor
2. ATAsOzii ruireli6ir.roE BEyiTLER
il"t
Tegtir mening sabrmnr bilgelige ay
Trnur kalr atatsa klsrak seni tay
BEY|TLER
benim sozrimij bilgelere hey:
at olunca tay.,
<<Dinlenir krsrak,
*
*
Tavar kiming tikilse, beglik angar kergeyiir
Tavarsrzrn kalrp beg, erensizin emgeyiir
*
Kimin malr Eolalsa, beylik ona yarattyor.
Bey, malsrz kalrnca adamstzlrktan srkrntr gekiyor.
*
(Adamrn) Koyun, deve, at sUrtisti otunca
Toplayrp erkenden sijtijnij sa$ar
siiriii
koy, tevi, yund'l bile
Yumurlayu erkenin siitin salar
Ogiir
*
Koldagrka ming yagak
Barga bile ayruk tayak
*
Dilenciye bin ceviz
Ustijne de ayrtca baston
Dilenciye bin ceviz vereceksin, aynca dayanmasr igin sopa.)
(
*
Bulgak iikiig bolsa kaqan biliging yiter
Yanggak telim sayrap anr tamgak kakar
*
-206-
*
Karrgrklrl< qok olursa bilgin kaybolur
Mvmv gok soylerse qenesi yorulur
-207-
(Ash
)
Karga kalr bilse munrilg ol buz sukar
AvEr yagrp tuzak taba menge bakar
*
Tengde bile kiirse meni iirdek atar
Kalva kiiriip kagkalakr suvka batar
(
Qeviri)
Karga bagrna geleceli bilse gagasryle buzu
deler
Avcr gizlenince tuzaktan yana yeme bak'rr
*
6rdek, beni, golde terrirellsiz ok atar'gorse
< Kaggaiak> ( bir su kugu ) suya batar
*
*
Tengri ajun tiiritti grgn adhu tezginiir
Yuldurzlan gerge;iip riin kiin iize yiirgeniir
*
Bug buE
iiter
Tanrt dljnyayr yarattt, felek durmadan doner
Yrlclrzlar saf saf olup gece gUndiz izerine
sartltr.
+
<SemirclLjk> ku;u ..buq bug>> oter
Bolazr igin tane toPlar'.
*
rcsemirgiik>>
Bulzr uSUn mengleniir
Elimi fena bereler ok temreni
Aii*i; bUyiik golek ijstiinde Eok
<<ka.'akt>>
otu.
*
*
Eligim arrg krrqatur ok bagakr
drnmig ulug terngek iize kcip ka;akr
208
-
-209-
Kasgarh F. 14
(Ash)
(
Us, es kiiriip yiiksek kalrk kodr gakar
Bilse ki;i iilUt beriP tavrak ukar
Qeviri )
lKerkes kugu, legi yijksekten gori.ip, a9a$r iner
,Bilge kigi o$ijt verir ve iyi anlar
*
Bardl sanga Yek otru tutuP bal
Bargrn kedhiben tatu yuvga bolup kal
Vardr sana geytan, ontine tutup bal
'ipek
giyerek simdi <deli> olup kal
*
Kodhgrl manga aklllk bolsun manga ayaga
ldhglf mengi tokugka viivgil manga ulafa
*
.Ad koy bana comertlik, olsun bana takma ad
..Sijr beni savaga da at ver, yardtm et bana
Kiingtil kimin bolsa kalr yok glgay
Krlsa kiiciin bolmas anr tok baY
'Kimin gonltl yok - yoksul ise
O, zorla tok ve zengin edilemez
*
Bolsa kiming altun kiimiig, irle iter
Anda bolup tengrigerii tapgrn iiter
*
Kut kuvr! berse idhim kullnga
Kimin alttn, gi.imUgiJ olsa yurtlu$u da olur'
tOrda tanrt adatnl olup tapma borcunu oder'
Kiinde rgr Yi.ikseben Yokar agar
'Kut, kader verse Tanrtm kuluna,
iHer giin i9i yiikseldikqe vijkselir.
-
210
-
-
211
(Ash
(Qeviri ve aqrklama)
)
3. 66ii1lrn
3. oGiirlsn:
oonrlurclr
DORTLUKLER
n
Erdi uza erenler
Erdem begi, bilig rag
Aydr 6ki!; <igiitler
Kiingltim bolur angar sai
Gcnlrim olur onlarla sa$
+
*
Ktirklii! tonu!
Gegmigte adamlar vardl:
Erdem beyi, bilgi dagr.
Decliler Eok o$ijtler
tiziingge
Tath! agr! adhrnka
Tutkrl konuk afirrlr!
GUzel giysiyi kendirr giy
Tatlr agr ver ba;kasrna
Konu!u iyi a$rrla
Yaysrn r-inrinrl ulusa
Yadhsun qavrng budurka
*
Bakmas budun seviiks0z
Yudhkr yi,dhi saranka
Kazgan uhE tiiziinliik
Kalsrn cavrng yarlnka
-212_
*
Bakmaz ulus sevgisize,
Suratsrza, eli srkrya
Kazan yavrum q]zel huy
Kalsrn ijrrr-in yanna
*
-
213
(
(Ash
)
Yay ktirkinge inanma
Suvlar tize taYanma
Esisligi! anunma
Qeviri )
Baharrn goruniJ;iitre inanma
Sular tistune dayanma
Kotijlii$e hazrrlanma
Trlda qrkar edhgii s6z
*
iyi
Dilden Erkar
soz
*
Eldeki mala sevinirsin
Bulmrg nengin seversen
Akrun angar sevingil
Basmtg nengin saktnma
Azrak angar 6kiingil
*
Kognu konum aglgka
Krlgrl angar agrrlrk
Artut allP anungll
Edhgii tavar ogurluk
*
Kardunl Yincii sakrnmang
Tuzgunu manqu sezinmeng
Bulmadrk nenge sevinmeng
Az sevin sen ona
Giden geyine actma
Qok pigman olrna verdi$ine
*
Konu - komsu, hrslma
ivilik yap, afirrla
Arma$an aldrfrnda
ivi mal ver kargrlrk
*
Yuvarlak buzu inci sanmaYtn
Arma$ant iicret sezinmeYin
Elinize gegmemig geye sevin;neyin'
Bilgeler bunu Yerer, aYrPlar.
Bilgeler ant Yerer
*
-214-
215
-
(Aslr )
]BEYITIER
.
(Qeviri)
:
'Bilge eren savlann algrl t gijt
Edhgii saytg eslese siner
Bilge kigilerin sozlerinden o$tjr
sozi.i dinlersen cize siner
lyi
*
al
*
.[tily
kigi arma angar iirter kiile
Bakgrl angar eahgllirgUn
Liil"
"gzln
+
Sana biri gUlerse, sen de ona srcak gijl
Bak ona iyilikle, - bakarken - alzrn da gulstin,
*
bilsin kiinde angar baru
9n1:".lnrng
Kotkulrkrrr taprngrl kodhErl "kii"",
narr
*
Ogren onun bilgisini her gtin ona vanp
Alcak gontjllij hizmet et, brrak kibirliligi
+
Seviinmegil yund, iigiir adhgrr anrn
Altun, kiimiig bulnaLan agl tavar
*
Sevinme hiE at'a, onun e9i aygrra
Altrn, gUmcig, kumag, ,mal... varlr$rna.
+
'Kelse
uma tugurgll, trnstn antng qrdSIB
Arpa saman yogrlgrl, bulsun
"r,
L-@
*
Koldag bile yaragErl, kargrp edin
iidiime
Bek tut yayag takaEu siivlin yarzrn
ederme
*
-
21(,
Gelirse konuk, kondur, dinsin onun yorgun
lu$ur
Arpa, saman ilet de atr da dinlensin
+
Arkadagla yarag, ona kargr bagkasrnt seErne'
Srkr tut yavag tavuiu, krrcla sijlin arama.
_
-217-
(Aslr
(
)
'Tegme evet igka kiiriip turgrl ala
Qakmak qakrp evse kalr udhnrr yula
Qeviri )
Acele etme ig gori.jrken, yavag ol.
Qakmak gakarken acele edersen, soner kan-
dil..
*
*
'Kiilse kigi yiizinge kiirkliik yiizin kiiriingil
Yavlak kiidhez trlrngnr edhgti savl! tile'ngil
*
Grilse kigi yi.iziJne, sen de gi.izel yiiz goster.
KotLi sozden sakrn dilini, sen de iyi soz iste.
*
Tavar ytgtp su akln indi sakln
'Korum kibi idhi;in kodr yuvar
Mal yr$rnca goyle san: Sel sularr indi,
Kaya gibi, sahibini aga$r yuvarlar...
*
*
Agruk agtr tstngnr adhnaguka yiidhiirme
Aqrup 6zing ii;erip adhnagunl todhurma
A$rr yilktini.j bagkasrna yiikleme
Kendini aE brrakrp bagkaslnl doyurma
*
*
Bermis sening bit, yalnguk tapar kannka
Kalmr; tavar adhrnnrng kirse kara orunka
*
Verdi$ini senin ,bil, insan tapar mideye.
Kalan mal bagkasrnrn, qirince kara mezara.,
*
'Kelse kalr katrfhg erter teyii sevingil
Odhlirg rgrn bilip tur anqa angar tirengil
Gelse bi.jyiik fel6ket, (geqer> deyip serin ol..
Felefin igini bil, oylece ona diren.
*
-
218
*
-219 -
(
..(.Ash ),
"Tiin kijn tapun tengrige boynamagll
,Korkup angar eymenii oynamagrl
Gece gUndijz taprn Tanrtya, boyun Eekme
Korkup ondan, utan da oynama.
Dugmandan yana dik bakrp hanger bile
Frrlayrp ne zaman gelse sana, kargr asker
g rka r.
Yagrn taba titrii bakrp bUkdeng bile
"Okrap kall kelse sanga kargl siile
*
'
.
*
*
'Oglrm sanga kodhurmen erdem
Ceviri)
*
iiliit
kumarl
'Bilge eri$ bulup sen bakgll anrng
ta baru
*
'6g kek kamu! kigining yatnguk iize atrm bil
Edhgitlitgii! uganEa eliging bile telim krl
*
Algrl 6giit mendin ogul erdem tile
Boyda uluq bilge bolup bilging'dla
*r
Ululluku! bolsa sen edhgti krlin
Bolgrl kigi! begler katrn yahgr ulan
O$lum sana btrakttm, erdem, o$tjt mirast
Bilge adamt bulup, sen bak ondan tarafa'
*
Herkesin ocijnij, insan izerine bir borc. bi!'
iyilili, var gijcilnle konuluna Eok et (OE'ten
Eekin )
*
Al ogiidii benden oiul, erdem dile'
Halk iqinde ulu bilge ol, bilgini yay'
*
Bi.lyi.iklil!e eri;ince iyi davran'
Beyler kitrncla - halkrna - iyi aracr ol'
*
*
-220-
-221 -
(
Aslt
(Qeviri)
)
Krgka etin kelse kalr kutluf YaY
Tiin kiin kege atkrnur tidhlek bile ay
Krga hazrrlan gelince kutlu yaz
Gece, gtjndijz geger, biter zaman ve ay.
*
*
Gelse haktan buyruk olup yoksul konuk,
Kelse kalr Yarll! boluP Yungr! uma
KeldUr anuk bolmug a9r! tutma uma
Getir hemen pi9mi9 agr, geciktirme.
*
*
Biri gelse, atma ona srcak kijlij.
Bak ona iyilikle, a$zrn gijlsrin.
kiile
Kelse kigi atma angar tirter
Bakgrl angar eahgi'litgiin afzrn klile
*
*
Erdern dile, ofrenince kibirli olma.
Erdemsizler o!i.inse, slnav zamant gagar.
Erdem tile iilreniben olma kOvez
Erdemsizin iigiinse engmegiidhe angar
*
Konuk sana u$rarsa ver aynca azrklrk
'llenirler rkonuklar, kotij konukluk gorij.-
*
azukluk
Kolsa kalr ograban bergil takl
konukluk
Kargrg krlur uLJ"t vuigtd kiiriip
*
Kiqik buluP Yagrnl Yergii emes
iaitg"tt"jnip kodhsa anI elni kunar
*
igit
Bilge eri! edhgii tutup siizin
Erdemini iilreniben lgka sura
-222*
lerse
i
*
KriErjk gori.ip dugmanr yermemeli.
Sakrnmayrp onu brraksan, il'i Ealar.
*
Bilge kiiiyi hog tutup sozijnii dinle
Erdemini olren de igte kullan (uygula.)
-223-
(Qeviri ve agrklamaJ'
(Ash)
Oglum iigiit algrl bilgisizli! kiter
Talkan kiming bolsa angar pekmez katar
*
Egtip ata ananrng savlarlnl kadlrma
Neng, kut bulup kiivezlik krlnrp
t.nl"rf;
OUIum odirt al, bilqisizli$i qider.
Kin'rin <<kavut>>u olsa ona pekmez l<atar'
(Kavutyeme!;i olan, nastl ona pel<niez katmr;sao
sen de varhfrna ti6tit, bilgi hat.)
igitip ata - ananrn sozlerini gevirme
lriat, t<rt bulunca kibirtenip yine kudurma'
vril.
GERiKALAh.! PARqALAR
Seyrelmig olgun konak (darr)'
vilr.
GERI KALAN PAR$ALAR
:
Sijzijlmijg siitten
(Hernen
Sedhremig olgun koyak
Sarmamrs siitten kayak
*
Mende bulnu'i sAring otl kadhgu atar
Kargr giiriip saldrg anr uqmak atar
t,i
kaYmal<.
ikisini pigirip kanqtrrmah' yemeli')
*'
Bende var bir <<Sevinq otu>', kaygt atar'
Saldrq gorlip kargtdan, (koiltge) <cenner>;
*.
.
ffiF
lrt-
;=;
*MJsrlrrr;5"1
*
-- 125 -
-224-
Kasgarlr F-
15
( Aslr )
(Ceviri ve aqrklama)
Kagan k6'rse anl Tiirk
Budun anga aydact:
<<Munga tegir ululluk
Ne zaman onu T[irk gorse
Ulus ona goyle der:
Mundan art kesliniir>
<<Buna ulagmrs ululuk,
Bundan sonra kesilir.>
*
eri tlgrak,
Yemi anlng oglak
iize sagrak, Yeri takr aglak
<<Ograk>>
Siiti
(Onu Tiirk boylarr giirse yada birisi Ttirk olarak giiriinse: <Bundan biiyiifii olmaz> der.)
*
<<O$rak> boyunun adamr drvral< (yakrtrklr,
t
*
srj
-lil'.;:fl
trerinin tjzerinde :iJ;.1-",1'
hazt r.
6ziim menirn budursln
Otr antnE qaklanur
*
Benim oziim brldrrcrn
Ategi onun galkanrr
*
(Camm-yiirefim, zavalh trir bildrrcm gibi. iei
(TERKEN KATUND katrnga
tegiir
mendin
kogu$
Aygrl <<Sitiii$'iHpufgr, iitniir yeni tapu$r>
atq
dolu.)
*
Sultan Hatun katrna ilet benden <koguk>
( ;iir )
Deki: <Sizin hizmetgi, umar yeni
-226-
-227-
hizmet.>>..-
ir igin olanalr yoktu. Aslrnda da bunu crta-
ya Erkarmak, o kadar onemli de de$ildir.
3. Bu giirler edebiyatrmlzrn hang, doneminin malrdrr? $airleri kimdir yada ;<iin'
lerclir? Kitapta bu sorulartmtztn kar';iltgt
yok. Yalnrz <Qu> adlr bir ozanrn adt :legryor ki onun da <9u giiri vardlr>> diye tek or'
nek verilmiyor. Mahmut, belki bildiSi bir
zanrn giirlerinden ornekler almt9, belki kimt
pargalarr kenclisi <diz>mi9tir. Fakat kt-,;ku
suz-ki Eolunu halk a{zrndan derlemigtir' O'
nun iEin f,uradaki giiilerin Eo[u, islAmlrktan
once* Tijrk edebiyatr doneminin ijriinleridir'
Ozellikle beyitler gibi birtakrm parEalar ise
isl6mlrk ga$rnrn ilk ornekleridir'
4. Bijtijn giirlerde :
a ) Dil, katrlcsrz ttlrkEedir'
b) Olqij (vezin), Tijrk giirinin l':ncli
olEusri olan .<hece olgijsU>dijr' Heconirr cle
oi + 3 - 7>> ve <<4 * 4 * B> kalrpla'"r ile
buniartn tekrarlan.masiyle uzayan <<4 I
kul* 4:12>> <<7+7 : 14> gibi kalrplari
lanrlryor. (1.l> li hece kalrplarr pek kulianriEn Eok raslanan ise en krsa ( 44-3'.,yoi.
i jii *'ttalardrr. <<5>> ve <<6>> heceli mtsralarducla vardir. <<6>> lr hece olEijsij tt3 + 3o
raklr oluyor (<DUnyalrk igler>>: 3' ;iir')
Beyiiterden kimisi, <<imale>> zor'i9-ulariyle <ar0z>> kalrplarrna uydurulabi.lii-s:
giirlerecle bunlar , <<Ar0z olqiisil ile yazrlmr;
de raslanlyor> qledirtnreye yeter karrrtlar
.--'
NOTLAR
:
l.
Bu bolumde, Kaggarlt'ntn Divan'rna
geEirdi$i giirlerin trimri toplanmrgtrr. Bu
;iirler, kitapta bcyle toplu clarak de!il, tek
tek dortlrikler ya da beyitler halinde serpi;
tirilmig olarak bulunmaktadrr. Bu dortlrjkler
ve beyitler de buradaki qibi belirli bir srra ile
diizenli biEimde de!il , yeri geldikqe dagrnrk
ve karrgrk olarak verilmistir. Bunlarr boylece
biz bi rlegti rip dijzen ledi k.
2. D5rtuikleri,
konularr ile dordrinci
mrsralarrndaki kafiyelerine gore birlegtir.
'lik. Bu birlegtirmenin sonunda, Eo!u uzun
giirler, manzum pargalar ortaya grktr. B,.l
giirlerin dortlijklerinin srrasr, herhalde bu
rada bizim srraladr!rmrz gibi de$ildi. Hat'
t6 bizim konusu ve kafiylerine bakarak bi.legtirdi!imiz dortliikler belki de ayrr ayri
giirlerin dortlijkleridir. Ne yapalrm ki giirle.
rin asrllarr nasrl srralanmrgsa ve kag dortlijkten kurulmugsa onu bulup Erkarmantn her ;i-
-228-
-229-
cle$ildir. Mahmut'un seEti!i orneklere <ArJz>> henUz girmemigtir.
Aynr giir iEinde de$i;ik olEi.llu mrsralara da raslryoruz. Ayrrca ya yaztya geEirilirken ya da kopya edilirken yaprldr$r beiii
olan olgU yanlrglarr da vardlr.
c ) Kaf iyeler Trjrk giirinin tipik kaf iyeleridir. Ozellikle yarrm kafiyelere Eok raslr-
yarvz. Kafiyelerde Eegitlilik goremiyoruz,
genellikle uzun giir soylemeye elverigli belir:li kaf iyeler kullanrlryor. ( <<uErugur>>, <<tezginijr>>, <<yrrtrlrr> gibi...). Kafiyesiz,'kafiyelerin aksadr!r parqalar da gorrilUyor.
Kaf iyelerin dizi i9i de Tri rk giirin irr tipik kafiye diziligi biEimindedir: ilk iJ9 mrsra
kendi arasrnda, dordiincii mrsralar da kendi aralarrnda kaf iyeli ( aaab - cccb - dddb... )
Dort mrsrar da kafiyeli dortlijkler vardtr.
d) .9iirlerin konulart lsl6mlrktan on
ceki ve lsl6mlr$a yeni oirmig Tiirk halklarr
nrn gijnlijk vagamlart, duyug ve dUgtjnUgleri, zevkleri ile iloili yerli konulardrr: Sava9,
dodtis, av, sevgi, do!a, olijm, inanE vb...
Beyitler konularr yoni.jnden adamakrllr aynlrnaktadrr, bilim, ahlAk. felsefe, o$ijt..,
I
.ilerde <Divan Edebiyatr>> adrnt alacak olan
isl6m?, okumuslar giirinin ilk taslak ornekleri -say, nek gerekir.
5. Divan tj
Lrjgat -
it Trirkijn
malar ayni defiildir. Biz, aslrndan aynlrnadan
Eevirileri yeniden yaptrk, birEok aErklama.
lan da krsaltrp bugrlnkri clille ve kendi an_
,latrmrmrzla yeniden yaptlk.
6. Bu,kjtabrn
en onemli ijg bolijmrj I )
Ansiklopedik bilgiler, 2) Siirler, S) Sav,lar.
l>olrimleridir. Okurlar bu boltimleri dikkai_
le okuyup incelemelidirler. Bu arada yeniden birlegtirip drjzenleyerek okurun igini kolaylagtlrdr!rmrz bu giirler, aynr dikkat ve il_
tizlikle okunup incelenirse Tijrk giirinin
kokleri 'hakkrnda daha bagka sonuglara va_
rtlacaktrr. Okurla r, bu gabayr gostermelidir-
ier.
!
ilgili
konularda ozellikle
ba$rrmsrz beyi tler soylendidi an la;r I maktadr r.
.. d) Tiirk giirinin deli9mez nazrm biriml
krsaca <<fikir>le
<DORTLUK>ttir.
Bu ornekler de aynl ozelliktedir. <<'Beyit> ise Arap ve Acem giirinin naztm birimi'
d.ir. Buradaki hece olCiilij tUrkEe beyitleri,
-230-
Besim
.Atalay qevirisihdeki siirlerin" gevirisi ve
agrklamalarr ile buradaki Eeviri ve aErkia-
-23r
*
6.
r<Ot tese alrz kiiymes - Ate; dey;rrce
a$tz yanmaz.>>
(Sozi.jnden cayanlar iEin soylenir -)
Z. 6t keger, kisi tuyrnas; yalnguk ogul,
mengU kalmas :
Zaman geEer ki;i
duymaz, insano!lu bengri (olrjmsrjz)
B.
ka lmaz.>
<<SAV>LAR
I.
2.
keligi b6rkqige * Dazrn (kelin)
gelece!i borkEtjye>. ( Kel, eninde sonunda takkeciye gelecektir.Eksikli"
eksi$ini tamamlayacalr yere ille cje
gider)
<<Taz
kanatln, er atln
lKul
la,
adam atryla...>>
3. <,im bilse er <ilmes
adam olmez.>>
4.
Kug kanadry_
= parolayr
.lAlp yafrda, algak golrda
bilen
yidit,
-,
du;m.an kargtstnda, miskin kargagalrk-
ta belli olur.>
5.
art botur _ Eringene
egik da$ slrtl olur.), (E9ik, tj;engece
da$ gibi agrlmaz goruinUr)
<<ElyeSiige egik
-232*
ayur: <Tijbijm altun>r, kanru-c
(men kayda men?>r _ Tencere der:
<Dibim altrn>>, kepge der: <Ben nerde_
deyim?r... (ic yrtzUnij iyi bitenlerirr
yanrnda kasalanlar iEin soylenir)
9. <<Egir bolsa er iilmes : Egir olu,-sa
adam olmez.> ( karrn a!rrsrnr iyi eden <egir>>
koki.jnij yanrnda bulunduran adam, karir,
a!rryrnca onu yeyip olijmden kurtulur.)
10. (Tilki, oz inge iirse udhuz bolur
Tilki kendi inine r.irerse uyuz oiltr.
(Tilki kendi yuvasrna,kargr urlursa
uyuz olur)
8.
(Atascjzleri)
<<AslE
11. <<A!rz yese kiiz uyadhur :
Adtz
ye;iii-
ce qoz utanrr.
(
Birinin arma!anrnr yeyip i;ini .,i5rsrkrlan kirnse
meyen, bu yijzden de
igin soylerrir)
'|'2. o6kii,t adhakr bolgrnga, buzair lrasr
bolsa ye! : OkUz aya!r olmaktat"r ouza!r bagr olmak yeg.>) ( Bijyijde u'1dtr
olmaktan, krlqUle egemen olmak, kijgLik olup badrmsrz olmak daha iyiilir)
-233-
13. <Tirig esen bolsa, tang 6kii9 kiirlir
lnsan sad oldukga gagrlacak gok
14.
gorri r.
'.<Avgr nege
=,
9ey
al bilse, adhr! anga yol biAvcr nice al bilirse ayr da oncr
yol bilir.> (Avcrnrn bildigi hile kadar
ayr da kurtulma yolu bilir.)
21.
22.
<<Sartnlng azukr
yiiki as bolsa aEka az giiriinilr
Deve yiikti a9 olsa, aca az gorij-
n i.i r.;>
23.
nEsende evek yok
( acelecilik) yok.>
24.
<<Aq ne
yemezt
ter.))
16.
:
<<Atan
-
lir -
15. AErlda oglak togsa arrkta otr iiner _
Alrlda oglak dodunca, derede otu bi-
<<Allmgl arslan, berimgi slgkan
Alacakll raslann verecekli srEan.>>
-
Esenlikte evme
yemes, tok ne temes
tok ne demez !>>
25. igli! tutnlr adh bolur
:
AE ne
Hastanin
arlfi bolsa yol iize yer
: Sattctntn azl{r iyi olsa yol ristr-lncJe
yer.) ( Do$ru ve grjvenilir oldu$unu isbatlayamayanlar iEin soylenir. )
26.
"17. <<Uluk yagrn ogulka kallr
- Omuzbayarast
o!ula kalrr. ( Omuz bagrnda
9t
agrlan yara kolay iyi olmaz. )
tolun bolsa, eligin imlemes - Af
dolun (ondordrj) olunca elle isaret eimeye gerek kalmaz.>
27.
.<Uri kopsa ogug aklrsur, yagr kelse
imrem tepregtir
Bir grlrijltij kopsa
hrsrm akraba aklgr.r, dugman gelser
halk depregir.> (Uyanrk - hazrr bulurrmalr.)
28.
<<Ki9i alasr
I
B.
<Anuk utru tutsa, yokka sanmas
Hazrrr onijne tutunca yok sayllmaz;
( Konu{un onijne haztr ne varsa onu
kov-)
19. <<Kiinde iriik yok,
begde kryrk
olmaz, beyd,'
Grinegte yirik ( yrrtlk )
caymak olrnaz (yakrgmaz)>.
29.
<<Erik
lrf =
yok
erini ya$lr$, ermegii bagr
,
kan-
<rAy
igtin, yrlkl alasr tagtrn :
Kiginin alasr igte., hayvanrn alast drg
ta.>
29.
Calr;kanrn duda$r ya!lr, rjgen*
geg (tembel) in. ba;r kanlr. (Calrgan
yadlr yer, tembelin baglna vurup kanatrrlar.
vasiyet etmesi iyilik getirir.>>
bolsa yol azmas, bilig bolsa stiz
lozrnds - lgaret ol'sa yol gagtnlmaz,
b!lqi olsa soz da[rlrp saprtmaz.>>
<<Ula
30. Uma kelse kurt kelir= Konuk gelirse
kut ( u$ur) gelir.>>
)
-
234
--
-235-
3I.
t<Yurt kiigiik bolsa angut bedik ur
=:
Delik kijcrjk olsada rrpayr bUyi.ik vur.)
l;i
32
(
btjyiik goster. )
<<Erkeg eti em bolur, egkii
eti yel bolul'
Erkeg (teke) eti il6q olur, keEi ei;
-<Vel>>
olur.>>
33.
Yrrak yer savrn arkrg keldiriir
yerin haberini kervan qetirir.
_
42. Andhuz bolsa at iilmes : (Karrn ',itiit
rtstna il6c yaptlan, lozu sanclld;:
atrn burnuna ijf lenen kok) <<andhueu
olunca at olmez
43. ltka ufut atsa oldang Yemes
utanma atllsa mestin altrnr Yemez
(<utan> Yerine kullanrlrr')
44. Ergenge eli! karl b6z iim tikemes
Etiu,''! elli irsrn bezden don dikilmez
kalr
ieukat adam bir don diktirmeye
Bek6rlrk
sa elli argr n bez bile yetmez:
masraflr olur')
45. Ostak yiliksiz, oglan biligsiz - Oglar
iliksiz, qocuk bilgisiz'
46. lrgan lngrasa botu bozlar : Digi clevs- inlese, boduk hoYkijrijr'
yi'lkserr
( Digi deve inleyince yavrusu
lrak
34. Adhrn kigi nengi, neng
35.
sanrnas =:
Ba;kasrnrn malr, mal sayrlmaz.
Ortal<, erden arterk almas : Ortak.
adamdan (ortairndan) fazlasrnr al_
maz-
36. Tagri ukrukrn
egmes, tengizi kaygrkln
btikrnes
Dait kement e$emez, denizi kayrk kapatmaz.
37. Kaz kopsa <irdek kitlig igeniir
ayrrlrnca ordek gole sahiplenir.-
38.
Ersek erge tegmes, evek evge tegmes
: Orospu (erkek delisi) ere kavugamazl even ( aceleci) eve ulagamaz.
39. izlik
bolsa er riidimes, iglik bolsa ai
yagrrmas - Carrk olsa adam olmez,
keqe olsa at ya!tr olmaz.
4A. Endik uma evlikni agrrlar : Ahmak
konuk ev sahibini a$rrlar.
4I.
Emgek e$inde kalmas
ta ka''.=.1Trr";.L -
sesle adlar.)
47. Beg erngek tiiz ernnes : Be9 Parmak
ditz olmaz.
48. Umayga taplnsa ogul bolur : <<Son>ra
Kaz
Srkintr srrt-
hizmei edenin qoculu olur'
i;.art* kadrnrn <son>u
t
ufrur iu-
dur. )
I
'
gei"l$
49. Arpaslz at agurnas, arkaslz alp
sryumas : ArPastz at engel agamaz'
50.
yilit
asker saflartnr bozamaz'
boy'
Yllan kendi egrisin bilmes' <tevi
YIlan kendi e$risini
nrn elri i;t;bilmez, <<deve, boYnun e[ri> der'
urkasrz
*237-
5t.
:
62. Yalnguk iiriilmiis kap ol, agzr yazllp
Ugengece
alkrnur = insan, gigirilmig tulum gibidir, apzt agrlrnca soner.
52. Alo er"ii yavrrtma, rkrlgag arkasrn yasrltrna
Yifit adarrs kotijleme, k.ii- srrtrrrr
hevianrn
ya{lr etme. ( Beyler.,
63. Kuruf yrgaq egilmes, kurmrs kirig tU^
ErmeEtige [:r"rlrt
bulut yrJk olur.
yiik bclrr
obi.jt. )
53. Arzuklu$ aruk ermes
:
Azrklt yoru
-
maz.
54. Emikli$ uragut k6,sekgi bolrr :
zikli avrat isialrlr olur.
55. Tasr! rsrrmasa 6,pmis kerek _
EmTagr
rsiramaytnca oprnel< gerek.
56. l(ijrnii.s kiincge ursa altun adhakrn ke-
lir - Gi.imri; giinege konursa alttn
ayadryle gelir. (Olmasrrrr istedidin
i.,e
57.
iqin oijrnijt paravr esirqeme.)
Otui odlrgug birle dgiirmes * Ateg
alevle sondtjrtjlmez. ( Yangrna korriklt
qidilmez.
)
58. Etli trrngaklr edhirmes
:
Et ttrnakta'r
ayrrlmaz.
59. Alplar birle urugma, begler birle tu'
rusma - Yi$itler ile vuru9ffid, beyler
ile durusma.
60. ikki bogra igegiir, otra kiik egiin yan'
grlur : iki bola qarplglr, arada gok
sinek (btjdelek) incinir.
61. Usukmrsa sakr! kamu! suv kiiriiniir'
: Susamtga (serap)) tijm su goi'i.lni.jr.
-
238
.-
giilmes
:
Kuru alag e$ilmez, kurulu
ki riS dtidLi m len rrrez.
64. Ogiingiiqi iiminde artatur donunu kirletir.
OdtjngeE
65. Tay atatsa at trnur, ogul eredhse ata
trnur - Tay at olunca at dinlenir, gocuk adam olunca ata dinlenir.
66. Kulak egitse kiingiil bilir - Kiiz kiirse
iidhik kelir Kulak isitse gonijl biiir
- Goz gor-se -sevda qelir.
67. Tolurn anutsa kulun bulur, tolurn
unutsa bur!'un bolur
- Sileh hazrrlayan yarar bulur, sil6hr unutan tutsak
olu r.
68.
Suv iqiirnresge siit ber
siit ver.
:
Su igirine;e
69, Tiiziin birle urug, utun birle iisterme
: Uysal iie vurus, algak adamla yan9ma.
70. Biitiin Umlii,i kanga bolsa otturur Donu
olan (yrrtrk olmayan).,
bijtrjn
nere olsa cturur.
-
71. tls iiggi,irse tiliir = Kerkes
kargr oterse o adam oltjr.
-23,-
kugu l<ime
:
72..K.engegli! bilig iidhregiir,
kengegsia
bilis obrasur _ Danrgrktr bilgi
le9ir, danrgrksrz bilqi parEalantr. ;t;;l:
73.
Slnamasa arsrkar, sakrnmasa
usrukar
180. Yagrnl asaklasa bagka qlkar : [,jgmanr kijgUk gorijrsen baga grkar.
,81. Yrgag ugunga '.;el
kelir
ler, gizel kigiye scz gelir. (K*p sci$iitge kug konar, kiirkliig kigige siiz
gelir
- Giir solijde ku; konar, gizel
74. Tiinle bulrr iirtense evliik urr
ketdiir_
karr erkek ao.rI dc{urmu9
Eibi olur, tanda bulut klzarsa eve
zarrrsa
dijsman girmi5 qibi olur.
75. Yakadaki yalEatr, eligdeki rEgrnur :
Yakadakini yalayayrm derken elirrdekini yiririr.
76. Karga kazga <itgiinse butr stnur :
Karqa kaza oykijnse ( taklit etse) aya!r krrrlrr.
77. Bir toyrn barr agrrsa kamu! toyln
bagt
agrlmaz __ Bir <toy>>un bagr afinmakla brjtijn <<toy>>larrn bagr alrrmaz.
(
Toy
de din btjyrjgtl
78" Alrm keq kalsa adhaklanUr : Alacak
Eeg kalrrsa ayaklanrr. (Alacaklr aya$r
ile qidip alacagrnr isier.)
ululayan kut bulur.
-240-
kigiye soz gelir. )
:82. Kim kiir bolsa kiivez bolur
badayr olsa kurumlu olur.
83.
BrjyUgUnri
. Ki;n ka-
Kr.rzda kar eksiimez, koyda ya! eksii.
rn€s
Kuzda (da$rn kuzey yijzijnde)
kar, koyunda ya$ eksik olmaz.
84. Krz kigi savt yorrEll bolmas _. Pinti
kiginin sozij yrjrrjmez ( ijnri yayrlrnaz. )
"85. Kizdeki kiz yrpar
: Kutusunda gizli
misk kokar. (Kedrnlarrn
aizrnrn
mis gibi qLizel koktu$unu belirtmek
iEin soylenir. )
'86. Bo9 nengde idhi bolmaz
sahibi olmaz.
)
79. Ulugu uluglasa kut bulur _
kigige
A$acrn tepesine ye i de-
s<iz
rjrrjlr_ir. ( Kaybeder).
migqe bolur, tangda bulut 6rtense
ev_
ge kirmigge bolur * Akgam
bulut kr_
tegir, kiirklii!
-
Bo: maltrt
.87. Krg konrkr ot * Krgrn konulr ateg.
188. Kul yagl, rt biiri
Kole dugirran, it
kurt. ( lkisi de salribine zarar vermek
iEin f rrsat gozler )
a9. Kiil iirkiinEe kiiz Urse yik - Kijle ijfleyeceiine koztj ijflemek ye$dir. (Kii-
-
241
Kasgarh F.
10
Eijk iglerle ufra;aca!rna 'biJyi.ik i9ler.
le u$ragmalr)
90. Kiinge baksa kiiz kamar : Giinese'
bakanrn goztl kamagrr.
9I. Krrk yrlka tegin bay-grgay t[jzliniir Krrk yrla delin zengin - yoksul bir olur
92.
Tat'srz Tiirk bolmas, bagslz biirk
bolmas - Acemisiz Tijrk olrnaz, bag'
(kiilah) olmaz.
' 93. Kara bulutr! yel agar, urung bile el'
srz bork
l(ara bulutu yel aqar, rugvet
agar
ile el aqar ( Hijkijmet kaprlarr riigvetle aErlrr.)
94. Siilijt siilinge, kadhrn kaslnga _ So$ijde tazelik, kayrn agacrna sertli[<...
(Her gey aslrna geker.)
95. Kog krlrg krnka srgmas : Qifte krllE
krna sr$maz. ( iki krlrE bir krna sr!'-
srnCa panik
96.
bi delerli tutulur.)
97. Ktik temijr keri turmas :
mir ( krlrg) bog durmaz.
Gok de-
99. lt gaklrl. atka tegir, at qaklrl rtka teg'
rnes- itin gaktr gozliisti ata de$er
( bedel), atrn Eaktr gozlUsrj ite de!mez ( it kadar deferi yck ).
100. Kagrg bolsa krva kiirrnes
242 .-
-
_
Halk ara'
kimse kimseye yan
bakmaz.
IOt. Ol kegigni su.v iletti ruyrj ) su gdtUrdU.
O gecidi ( kop.
1O2. Kudhulda suv bar, it burnu tegmes
: Kuyuda suvar, itin burnu ulagmaz
103. Balrk suvda kiizi tagtrn
gozi.i drgarda.
I04.
Yacihafi
_
Balrk suCa,
atr garnrk, k0qi azrk
-
Ya-
yanrn atr Earrk, gi.jcij azrktrr.
lC)5. I(urr.llq k,esul.r ;.;rr[<a ],ararrlas, kuru$
sdz kulakka yakr;mas _ Kuru ka;rk
a[rza, kuru soz kula!a yaragmaz.
"105. Konak bagr sedregi yeg
bagrnrn seyreli ye!.
107. Nice
_
Cavdar
yitik bigek erse iiz saprn
yonu-
;Nice keskin brEak olsa, saprnr
mas
yontmaz.
maz. )
Bar bakrr, yok altrn - Var bakrr, yok
altrn. (Elde edilmig var olan 9ey bakrr gibi defersiz, yok olan ise altrn gi-
olsa
108. Tegek suvCa belE[irer - 'Degik (de;ilmigy ara) suCa belli olur.
'109. Aqevek, tok tiilek
- AE aceleci, tok
dolek (serin.).
'l t0. Alp gerikde, bilge tirikde
Yigit
savag saf inda, bilgin dernekte (srnanrr.)
1t
I. Ot tiitiinsiir: bolmas, yilit
yazuksuz
bolrnas _- Ates durnanstz, delikanlr
sijnahsrz
ol^ii,
_
I t 2. Sabanda sandrng bolsa
teg bolrnas _
tirtkiinde ir-
Ekim strastnda dolug
olursa, harman srrasrnda Eekigme ol-
maz.
ll3.
Kadag temi; kaymamr;, kadhrn temi;
kaymlg - <<KarCas> demig tlnmamts
da <kayrn>> demi; ttnmtg.
.
lI4. Kal savr kalmas, kagrl bagl yazllmas
: Yaglr sozi.j attlmaz, <kalrl" bai'
Eozilmez.
tls.
Flan r9l bolsa katun r9l
nrn igi olunca hatunun
kalrr
i9i kalrr.
Ha-
116. Kagun karma bolsa idhisi ikki eligin
tegir -_ Kavun Yalma olsa sahibi iki
eliyle yaprgrr.
I l7.l(atrn <.kolan> qufEaslz bolmas _
Yaban e9e!i sijrlisij ktlavuzsuz ol'
maz.
1
I8. Karga karlsln kim bilir, kigi
alasln
kim tapar?
kim bilir, kisinin iqindekini kim
se-
zer?
119. Tavgag Hanln turkusl telim, tengle'
medhip brEmas :
Qin Hakantntn
ipeli pek Eok fakat denklemeden biEmez.
I20. Kut belgesi bilig :
Kut
belgesi
bilgi.
121. Trlrn tersise
,*;ttr-:
Dil ile sof raYa
erigilir. (Tatlr dilli
olursa her yerer
sofraYa ga!rrlrr)
122. Tegme kigi tlz bolmas, .yat'yagui iiiz
bolmas - UveY adam oz olmaz' ,do
-yabatrct Yakttrtn olmaz'
l2g. Ku; yavuzu sakzlgan, ytgaE yavuzu
azganf Yer Yavuzu kozgan, budun Ya'
g,r, Bnrrg"n
lalan, a$aglarrn yavuzu it burnu ( ku;
buinu, Vut un glrlij), yerin koti'isij bataklrk, halkrn ko,.ljti; Barsgan'l'1arC
rr.
124. Borining ortak, kuzgunun ylgag ba'
grnda : Kurdunki ortak' kuzgutrunti alag bagrncJa' ( Kuzgun kurdun
avlaCr$rrra ortak olur, fakat ker+cli
avladr!r alacrn bagrnda durur' )
125. Ebdeki bu'rafr tikiiz bolmas : E"'leki
buzalr okijz olmaz'
ta'
126. Yazrdaki siivlin edhergeli evdeki
kagu lqgrnma * Krrdaki siilini drarken evdeki 'tavu$u 'kaErrma'
127. Kek kiirdi keregii viidhdi : Srkrntt
gorclij, gadrrrnr Yijkledi'
128. Kiizegii v:zrrn bolsa eliy kiiymes(Qayanmaz'
Kijskii uzun olursa elin
Itsantn varken sen rahatsrn')
:
12g. Kutsuz kudhu$ka kirse kum yagar
$ansstz kuYuYa qirse kum Yafar')
-245-
'130. Neqe mudhrz erse eg edhgii, nege e$ri
erse yol edhg'.i --= Nice budala olsada eg (yolda;) ivi, nice e$ri ise de
yol iyi.
"140. 6z k6z ir krgla$ :
Kendisi grjney
yizden krgla$rnr kendisi tuttu, (Kett
di igini kendi gorcli.j)
t4t. Yer basrukr tag, budun basrukl beg
halkr da bey...
'142. Qahsak iize ot bolmas, qakrak bile
uvut bolmas -- Daf tepesinde ot, keide ut ( utanma ) clmaz.
Soz ile <<sag143. Savrn sagrakka tegir
rakr>a ulagrlrr. ( tyi sozle beylerin iEti6i iEki kabrndan igilir, onlartn sofralanna ulagrlrr.)
"144. Krz birle kiiregme, krsrak birle yarlt'
Kv ile qijregme, krsrak ile Yarna
ngma ( yenilirsin ).
145. Kalrn kaz kulabussuz olmaz - Kaz
siiriisii kr lavuzsuz olmaz.
146. Egyek ayur:, <<Baglm bolsa sundurls'
da suv iEgeymen>> : Egek derki:
<<Bastm sa! olsa denizden su iEerim.>>
(Uzun yagama di.le$ini bildirir.)
'147. At tekiizliii ay bolmas
-( At akrtmasr ( sakarr ) ay olmaz. Biiyij!iln yerine kUEijk konmaz.)
I48. Subuzganda ev bolmas, topurganda.,,
av bolmas
- K6fir mezarlLirnJa ev
olmaz, gevgek, krraE yerde av olmaz.
149. Sundrlaq ltr ermes iirtkiin tepmek :
Qayrr kugunun i;i harman do$mek
deli l.
150. Buldagr buzafrr, iikiiz ara belgilirg
Olacak buza!r oktjzler arasrnda bell
olu r.
151. ((Adrm yiiriiyiig gtisterir.r>
152. Yalnguk ogll yokadhur, edhgii atr ka, lrr insanoglu yok olrr, iyi adr ka.
lrr.
l53.Alln arslan tutar, kiigin srggan tut-
mas : Al ile aslan tutulur, griE ile srEan tutulmaz. (Alln arslan tutar, kii-
gin ktisglik (bostan korkulugu) tutmas.
)
154. Karr iikijz balduka korkmas
ca okriz baltadan korkmaz.
I55. Suv k6rnrekinge ettik tartma
:
KoSu-
yu gormeden <edikn E,karma (Edik
:
Ham deriden yaprlmrg, krsa gonElu,.
yumugak, ballr gizme)
I56. Yalksa yeme yag edhgti, k6,yse yeme
kiin edhgii
Brksan yine ya! iyi,
yaksa yine gtlneg
iyi.
I5T.Yazmas atlm: yagmur, yangllmas bilge: yangkrl
atrcr: YAGMUR,"
iOr1t!
yanrlmaz bilge: YANKl... (Yalmur
y\zdeyUz hedef ini ( yeryijzijnij ) bulur, yankr da yrizdeyijz do$ruyu soyler (tekrar eder). Herkes yanrlrr.)
-158. Kogngar bagr bir agagta prgmas
lki
koE bagr
bir
:
tencerede pigmez.
'159. Ka'ngdag kuma urur, igdig iirii tartar
: Baba bir ijvey kardegler krskanE'
lrkla dolUgi'jrler, ana bir tjvey kardegler birbirlerine yardrmct olurla,'.
160. Yalngus kaz iitmes
mez ( e9 gerek ).
-
Yalnrz kaz ot'
16I. Yiizge kiirrne, erdem tile bakma, erdem ara.
Yrize
162. Uygur! yrgaq uzun kes, temiir krsga
kes : E), Uygur, a$act uzun kes, demiri krsa kes. (AdaE uzattlmaz, de-
mir uzar.)
163. Bugmasar boz ku9 tutar, evmeser uriing kug tutar
- Avct beklemekten
sr'ktlmazsa boz kus tutar, evmezse
(acele etmezse) ak ku; tutar.
Aceleci
164. Evek singek siitge ttigiir
sinek sijtq dijger.
'765. Mu9 oglr muyavu togar -_ Kedi yavrusu miyavlayarak do$ar. (Qoculun
huyu babasrna geker.)
166, Taygan yiigiirgenni tilkii sevmes :
tilki sevmez.
Taztntn
$r;firnu
167. Kiig eldin kirse,
ti5r0 tiinliikten
gr'"
kar : Zorbalrk kaPrdan girse, tore'
bacadan Erkar.
168. Oglan suv toker, ulu$ yanl slnlt:' ==
Cocuk su doker, btlyiilijn bir ya" .i'rcinir. (Qocu$un su doktijlti yer9. ba,srp kayrn.u UUyl;ltjn bir yanr krfrlrr')
169. Trlln t0grniigni trsln yazmas : Dil iie
dU$ijmtenen, di; ile Eoziilmez' (Ve'
rilen sozde durmalr')
170. Tikmegince tinmes, filemegince bul''
yince bulmazmas = DikmeYince bitmez, dileme171. Qaksa tiitniir, galsa bilniir - Qakrnca tijter, galtnca bilinir' (Qakmak gak,'l,n.u dr-rman ttjter, soz kulala ;alrnlnca srr o$renilir')
tore
172. El kaldr, tbr0 kalmas : il kaldr'
kalmaz (it nrraktlsa bile tore brrekrl
maz. )
773. Bir karga birle kr9 gelmes
ga ile 'krg gelmez'
774. Evek evge tegmes
:
*
Bir kar'
Aceleci eve ula'
9amaz.
V
5,
Tntti.smeginge tiiziiimes, tiipiirm'egip'-
Dolij;meYince ari dlj
"itl*-,tipi yapmaylnca hava aqrl-)"|^Lt,
g"
maz.
-249-
i
l76.Tiitiin kopursa igleni.ir
kurcalayan islenir.
-
-
Atao$lu atasr gi-
179. Kdkge sudhsa ( sagursa ) yiizge tiigtir
: Go$e tiikiirtince yrize diiger. ( Bu.
yijklere
kotrilijk dijgUnen,
kendisi
bulur. )
180. Er oglr. mulrgadhmas, it oglr kiilermes : lnsano$lu bunalmaz, it o!lu
tokezlemez-
t8I. Sitgii;tip
urugur, otra ton titigiir
lkisi so$ul9tjp vurugur, ortada elbise
yrrtrlrr.
I82. Edhgiiliikin kel, isizligin kelrne * iVilikle gel, kotLiltjkle gelme.
I83. Kiqik ulu$ka turugmas, ktrguy songurka karrgmas
- KriErlk bijyui.je
kargr gelemez, atmaca (songur> a ( ? )
kargr koyamaz.
184. TaS talka kavuemas, kigi ki;ige kaYU.Sur
- Da$ da$a kavugmaz, kigi kigiye kavugur.
I85. Mug yakrrka
tegigmes, ayur kigi nen-
-250-
<<insan
t
177. Tevi yiik k6tiirse, kamrE yeme kiitijriir : Deve yrlk goti.jrrirken kagagryrda qotrirrir.
I78.Ata oglr ata,E togar
bi dolar.
Ei yaragmas
Dumanr
Kedi yaga ulagamaz
malr bana yaragmaz> der.
86. Edhqiili,igni suv adakrnda kemig, ba;rnda tile - iyilisi su ayalrna at, bagrnda ara. (Yeme$i rrma!rn a9a$rsrni
brrak, yukarrsrnda bulursun. )
187. Yogurkandan artuk adhak kiisiilse
iigiyiin - Yorgandan,fazla ayak uzatrlrrsa tj9r"ir.
I88. Arslan kiikrese at adhakr tugalrr
Aslan kijkreyince atrn aya$r dolaglr.
t89. S6zge siigiinse bulun barrr
Sozlj,r
tatlrlrfrna kapllrp dalan, tutsak
gi-
der.
l9O. Kiiz keti,gi yazrn belgiirer gelece$i, yazdan
I9l.
Giizijn
belli olur.
Todhgursa k6zi yolka bolur
nr doyanrn EozU yolda olur.
192. Erdemsizden kut gertilUr
sizden <kutn yok olur.
:
:
,Kar-
Erdem-
I93. Tevi silkinse egekke yiik glkar : ,Deve silkinse eseule yiik Erkar ('KijEtlUtinij brrak, biiyUUijnij al.)
194. 6z kartlng kartan : Sen kendi yaranr sa!alt (Haddini bil).
195. Kigikde katrglansa ulgadhu sevntir'
Ki.lEi.lklii$ijnde katlanan brlyUdii-
-
$iJnde sevinir.
-
251
'196. Baglanglansa boksuklanur : Krzsa,
eli boynuna ba$lanrr. (Yalnrz kenclr
bildi!ini okuma.)
197. Tatr! ktizre, tikeni! tiipre : Tat'ln
gozline vur, dikeni dibinden sok (Tat:
Uygur, Farslr, Qinli)
'198. Krlrg tatrksa ig yunErr, er Tat'lksa ei
tungrr : Krlrg paslanrrsa ig koti.ile"
9ir, adam Tat'lagrrsa eti bozulur. (yi$it ol, kendi cinsinle yaga. )
199. Er siizi bir edher ktiki tig - Adarnt:r
sozij bir, eyerin ba!r ijE... (Sozijnde
dur.
)
200. Sakak okgar, sakal blgar-- Qeneyi
okgar, sakalt keser. ( lki yijzltjliiklr
kandr rr r.
)
:20t. Eli! tutgrnga ot tut : El tutacalrna
( kefil olaca!rria ) ateg tut.
2O2. Canlut kantmrgka bodhu$ talkrmas
kocaitr$rna boYa - krrla
aytp sayrlmaz. (<KAr etmez> olsa gerek - A.q.)
: Zamantn
203. Atasl agl! alrnrla yese, ogllnlng tlgl
kamar - Atast ekgi elma Yese, Eocu-
!unun digi 'kamagrr,
)
"2O4.Sagratgudln korkmls'kug, klrk yll adh'
rr yrgag iize konmas : Tuzaktan
korkmug kug, krrk yrl gatal alrg tjstiine konmarr,,
_
205. At bagln yularlap ye : At ba9' :l yularlayrp ye. ( Pigtikten sonra y''rken
bile atrn bagrnr bog btrakma, ''ular'
la.)
206. Yailiiglii! kelin kudhegti yafag hulur
alan gelin, damaCr
- Bol armalanbulur'
yumugak huYlu
2O7.19 yara$rnda, sart asl$rnda : i9 tavinda, tLiccar k6rrnda' (Tijccar kAr
gorijrse satmayacagr geyi yoktur')
208. Oprak yasrkdrn tozlu! ya grkar -' l(1
palr gedelegten ( eski yay kabrnclan )
tozlu yav qrkar. (Bazan yayln saIlarnr
eski gedeleEten grkrr")
209. Yiti.ikli!, anasr koyun agar _ Yiti6i
olatr anastntn kc;'nunu arar'
210. Telim sozij! uksa bolmas, yalrm kaya
ylksa bolrnas : Qol< soz daha anla'
i'ltr olmaz, yalErn kayayr ytklma;':'
211. Krlnu bilse krzrl kedher, yaranu l:ilse
kr;rl $;'
Yagll kedher : Cilve bilse
(Ergiyer'
yer, yaranmayl bilse yegil
kekler bu renkleri giyen kadrnlar is'
ter. )
: Ki'
212. Yarln bulgansa el bulganrr
rek kemifi karrgrrsa' il de ke rrgtr(Kijrek kemi!i ile bakrlan fal kartgtirklrk g5steriyorsa ilde karrgrklik
kacak demektir'
)
-2s3-
213. Bargtn yama$l barqrnka, karlg yarna''
5r karrska - ipekli yarnast ipekliye'
yijnlij yamasr YijnltjYe..
214.
6tlii! yingii yerde kalmas _
Delikli
inci yerde kalmaz. (cariyeye de <in-
denir. Krzollan-ktz cariye/i
bet bir alan bulunur> demektir.)
215. A; tatrll tuz yogrln yemes : Tuz, a;t
tatlandrrmak igindir, ganakla yen'
mez. (Tutumlu ol.)
216. Kara mung kelmekinEe <tKara Yalga>r
gegme : Kara bun (bunallm, kahrr)
gelmedikqe <<Kara Yalga> strtlartnt
qeqme. ( Kara Yalga her zaman sarP'
ve karlrdrr. )
217. Anasl tevliik: yuka yapar; ogh tetik:
koga kaPar : Anast kurnaz: ekme{i
ince YaPar, o$lu tetik: qift qift kaci>>
<<
el-
par.
218. Obrak kedhiik erse yagmurka yarar'
KePenek Yrrtrk olsa da Yalmura
yarar.
219. Yrlan yarpuzdan kaEar, kanqa barsa
Yarpuz utru keliir - Yrlan <<yarpuz'>
dan kagar, nere gitse <<yarpuz>> onii-
gelir. ( Yarpuz:
<<Firavun slEanlD'
da denilen, Ytlan YiYen bir havvan'
ne
22O. Yatnr! yaflr$ tikiisinden iizniing kan'
lrg Yudhrug V"g-_ Elin Yallr lokma
kanlr Yumru$u Ye!'"
,,idun,
Yo;?I
'.221. Yagrn erse kerek yundakl tegir _Dugmanrn ise de at frgkrsr .kalrr. (Zen-
gin adam dljgmanrn bile olsa sans
bir yaran dokunur. Hiqbir tey brr.akmasa, atlnrn frgkrsl kallr.)
'.222. Ya9 ot kiiymes, yalafar iilmes
ot yanmaz, elEi oldrirtjlmez.
- ya,
223.Yryarlr! kesiirgiidin' yipar kitse yidlli
kalrr : Mis kokulu kaptan <<mis>>
gitse, kokusu kalrr.
'"224. Tevey miniip koy ara yatmas _ Deveye binip koyun arasrnda saklanrr
.
maz.
225. Yalnguk menggii ririlmes, srnka kiriib
kirii
Kigi sonsuz yagamaz, mezara gireri geri donmez.
yanmas
'226. Kanl! kan bile yumas
- Kan, kan ile
Ylkanmaz (,Barrgmak Eerek.)
227. Ata tonl ogulka yarasa, atasln tile.
mes
Atasrnln giysisi qocula uy_
gun gelince atasrnl istei-nez. ,( BUyu
yen gocuk babasrnrn yagadl$rnr iste.
mez,
.ona artrk muhtaE olmaz.)
'228. Tiinle yorup kiindiiz seyniir, kigikde
eflenip ulgadhu sevnlir : Geceleyin
yrjrUyen grindriz sevinir, krJEUkken
evlenen yaglandrirnda sevinir.
',229. Kigi siizlegii, yrlkr yrdhla;u : insan
soyle$erek,
*oklagarak.
iH."
23O. Bor bolrnadhrn sirke bolma
olmadan sirke olma.
-
$arap,
23t. Kolan kudhufika ttisse kurbaka aygrr
bolur
:
Yaban egeli (ya da tay) ku_
yuya dij;se kurbala ufg,r- olur.
232. Buzdan suv tama r : Buzdan su damlar. ( Huyu babasrnrn huyuna benzer.l
233. Korkrnus kigige koy bagr ko9 k6riinijr : Korkmus ki;iye koyun ba;,
Eift gorrinrlr.
234. Yavlak trllr! beqden karii yalnguz tul
yeg : KotLi dilli kccadan yalnrz dul.
luk ye!.
235. Erdem bagr tr! * Erdemin bagr dil.
236. Yalnguk oglr munsuz bolmas : insan o!lu bun'suz (Eilesiz) olmaz.
237. Qglan rgt r-s bolmas, oglak miingizi
sap bolmas : Qoculun yaptrlr ig
ig olmaz, ollak boyunuzu sap olmaz..
238.
Taz at tafargr bolmas
:
Kel at yrjk
tagrmaz.
239. Kadlng kasrnka - Kayrn alacrna katrlrk (yaraglr).
24O. Kiini barrr keyikning kdzinde adhrn,
bagr. yok :
Do!ruca giden geyigirr
goztJnden bagka yarasr yok.
241. Ye.-:n kahglansa klgrn sevniir : Ya-.
zrn Eal,r.AI? sevinir.
242. Bilmig yek, bilmedhiik ki;iden Ye{ :
Bilinen teytan, bilinmeyen insaridat;
veu.
243. Tayak bile taymas, tanuk s6ziin biit'
mes : DaYanalr (bastonu) olan kaYmaz, tanlk sozUne inantlmaz' (T-antUrn yargllama gUnij ne diyeceli onceden belli olmaz.)
244. Tevey bediik erse mayakr bedtik er'
mes _ Deve bUYUkse de Pislili (gijbresi) birYijk deflil,
245. Kaynar iikiiz keqiksiz bolmas - Cogkun dere geEitsiz olmaz' ( Her i;irr brr
grkar Yolu vardrr')
246. Ota$ka iipkelep siise siizlemedOk :
Otala ofkeleniP askere klistij'
247. Kurmrg kirig tOfiilmes, ukruku:t3 tag
efilmes : Kurulu kirig dii$ijn lenmez, kementle da$ elilmez'
248. Kalln bulutl, tiipi siirer, karangku l;t
urunE sgar : Kalrn bulutlu tipi silrei-'
karanlrk i9i rtjgvet aEar'
249. B6ri kosnlsln |€fies : Kurt, komgu
sunu yemez
:
25O. Kovr er kudhulka kirse Yel alff
allr:
$anssrz adam kuYuYa girse Yel
(Yel kuYudan grkarrP savurur')
Kaggarh
-257-
F . 17
25I.
Tamu kapulun aqar tavar
:
Mal, ce-
hennemin kaprsrni agar. ( Rrj;vet
ver.
)
252. Kiinining kiiline tegi yagl : Kuma'.
srnrn kiilijne kadar dugman. ( Kuma kumantn gozrine
kril
savurur.
)
253. Bulday katrnda sarkag suvalur
Bu$dayln yanrnda <<karamuk> da su*
lan rr.
254. Kizlen gii kelinde
Gizli gey gelin,
de bulunur. ( Kocasr iEin saklamrgtrr. )
255. Bir
tilkit terisin ikile soymas
-
tilkinin derisi iki kez soyulmaz.
Bir
256. Yazrda biiri ulrsa evde lt bagn tartrgur - Krrda kurt ulusa, evde kopelin baln yanar (Ne de olsa birbirlerine benzerler, hrsrm sayrlrrlar.)
257. Kedhiiklif iilimes, kUfeglii kiirmes
:
Kepenekli rslanmaz, gemli at eginmez.
( Hazrrlrklr bulunmalr.)
258. Kigi eti tirifle tatrr _ insan eti sa$
iken tatlrdrr. (6li;nce seveni kalmaz. )
259. Kurtga biidhik bilmes, <<yerim tarr>
ter
Kocakarr oyun bilmez. <<yerim
-
dar> der.
26O. Arslan
kansa
stqgan
-258-
iitin
kii.dheziir
Aslan kocayrnca srEan delili bekler
(
Kedilesir).
251. .Oldegi stEgan, mus tagakln kaglr :
Olecek stEan kedinin taga!rnr kagrr.
.262. Atasl anast agrS almrla yese, ollr-klzr
tlgl kamar _ Atasr-anasr ekgi elma
yese, o$lunun k.zrnur digi kamagrr.
253. Tegirmende togmug srggan, kiik kiikre.
gingge korkmas - De$irrnende dolan
srgan gok gtlrlemesinden korkmaz.
"264. Tengsizde tegirmen turgursa, yara!-
stzda yar barrr :
Uygunsuz yerde
de{irmen yaparsan , yararsE zamanda
yar peyda olur. (Her igi yerinde,zamanrnda, yarannl di.igijnerek yapmalr.)
:265. King ton obramas, kengegli$ biliU
artamas : Genis giysi yrpranmaz/
danrgrklr bilgi bozuk Erkmaz.
'.266. Ku9 tuzakka meng igin rlrnur
Kug
tuza!a tane iEin iligir.
'.267. Erge mung tegir, tag sengiringe yel te.
gir - Adama <<bun> (srkrntr - Lizijntti de$er, da! doru$una yel de$er.
Sonra qeEer.)
268. Birin birin ming bolur, tama tama kiil
bolur
Birer birer bin olur, damla'
- gol olur.
ya damlaya
-
259,-
259. Siisegen udhka tengri mling[iz bermes
- Qok srjsen oktjze Tanrr boynu. u"r.
mez.
27O. Kduden yrrasa kiingiilden yeme yrrar
, := Gozden rrak olan gonrilden de
rrak olur.
271. Kahng berse krz atlr, kerek bolsa krz
alrr
Kalrn ( ba;lrk) verilirse_dul de!il-krz alrnlr, gerekli olunca mal pa.
halr alrnrr.
?V2. 6t<U9 seving bolsa katr! oksunur :
Qok sevinen pek pigman olur.
273. Tayrn tapufsak, Tengri sefinqsiz :
.{Toyun> taprnmaya can atar, Tanrr
hognut de!il. (Toyun: mrjslijman olmayan Tijrklerde din brjytjdtj.)
274. Edhgii er stingiiki erir, atr kallr
- iyi
adamrn kemikleri erir, adl kalrr.
t.
NOTLAR :
Sav"lar burada da - genellikle - kl,aptaki
srra ile verilmigtir. Tekrarlanan yada bir
iki kelime de!isikli$i ile aynr olar; savlar
yerinde igaret edilerek buraya alrrr,nadr-
2. Savlann bugUnkij dile gevirileri ve parantez iEindeki aErklamalar, Mahmut'un ve
ts. Atalayrn ifadelerinin aynlsl deSildir'.
Ceviride dilimizin bugi.inkti olanaiilarrna
gore de$igiklikler vaprldr. AErklamalari*a
ise Mahmut'un uzun uzun yaptr$r agrklamalarrn birEo$u - zaten anlamr aErk olan
sozlerde - atrldr, agrklama gere$i ve zorunlu!u duyulan sozlerde ise 1',r Mahmut'un'aErklamasr krsaltrlarak alrndl, yada yeniden krsaca soylendi. Bu, hern sozii
uzatmamak iEin, hem de genig anlaml't
sozlerin dar bir kalrba sokulma:;ita enqel olmak iEin yaprldr. Fakat elber sozlerin anlamlarr ne ise o verildi.
3. Her atasozij
gibi bu savlar da o done;ir
Tijrk dijgijncesinin, de$er yargtlartntn,
yagayrgrn'n ozlv formtilleridir. ilir tijr
sozlij yasalardrr. O gt"in'krj Ttirk foplumlarrnrn yaprsrnt, niteli$ini giiniimrize aktaran deferli belgelerdir. Ayrtc,t bura'
daki savlarrn pek qogu bugijn de dil de'
di;iklikleri ile yagamakta ve hali<lmlzln
davranrglannr diizenlemekte devam etmektedir. Onun iqin her soz lizerinde
dikkatle durup dijsi.innnek gerekir.
-260-
-261 -
4. Tijrkgenin, genig anlamlarr en yalrn b;gimde anlatma gijcri asrl bu sozlerde gorijlijyor. Anlatrmrn ozlijlij!ij, arrlrIl ger'Eekten gagrrtrcr ve Earptcrdrr. HiEbir savda fazladan tek kelime olmadrgr gibi,
soylenmesi bir fazlalrk olmayacak keli
meler bile atrlarak anlam en az sozle verilmigtir. (<Kug kanatln, er atln> savrnda oldulu gibi...)
MAHMUT ILE MEHMET'IN
soN s6zii
o$lu Mahmut derki : Tiirk diliniri kelimel'erini toplamak, kurallarrnr ve
usullerini bildirmek, iilg0lerini agrklamak,
ayrrmlarrnr, biil[imlerini slralamak yolunda
kitabrn bag tarafrna gart ko;mu;tuk ( Sitz
vermigtik ). Bu sdziimiiz verine geldi, dilek
elde edildi. Artrk olanlarr, yersiz olanlarr,
diigiik olanlan, bo9 olanlan. attrm. Kitap sona kadar yayrlsrn, ebedi bir azrk olarak kal'
srn. Artlk kitablmlz burada bitsin...>>
<<Sav'lr, sonra da $am'lr Mehmet bin
Ebi Bekir ibni ebil Feth ( Tann onu ba$rgla.
srn), b:r l<!tabr asrl nijshasrndan qektifi giin
664 yth gewal'inin pazar gilnii idi. ( l. Agustos. 1256)>>
<<$liiseyin
5. Savlardaki bnlatrmrn bir gizellili de kufiyelerle <<aliterasyon>> lann yarattr$r ahenkten do$maktadrr. Buradaki savlar,
gerEekten - bir onceki bdlijmde gordij$ijmuz - manzumeierden Eok daha gijzel
ve ahenklidir. Savlartn bugiinkij TUrk
gemize gevrilmesinde yazrk ki bu gijzel'
lik ve ahenk kayboluyor. Onun iqin o'
kurlarrn olabildi$ince verdi$imiz Eeviri
ve aCrklamalar yardrmlyle savlartn asltnt
okuyup anlamaya gallgmast gerekir. Her
savrn anlagrlrnast da oyle giic de!ildir';
azrcrk dikkat ve Eaba ile astllarlnln de
kolayca anla;rldr!r gorUlecektir.
bu savlart, gerek giirleri bugi-ink'j
tijr'kEemize Eevirirken tLirkge sozcijklerin yerine arapca - farsEalarrnr koymak
zorunlu$u <TijrkEeye sayglsl> olan hei
kesi iizecek bir durumdur. Trirkqe o za'
man ne'kadar arl imig, bugijn ne kaCar'
kar.rgmig ! Bugiin o sozleri anlryabilmek
el yazrsryle yazrlmlg olan
parqasrnrn
niishanrn son
suretini al''yorurn:
<<Kitaba 464 yrlrnrn cemaziyel evvel
baglannda (gurresinde) (25. Ocak IOTI .
72 ) baglandr ve diirt kere yazrldrktan ve dii'
zenlendikten sonra 466 yllrnln cemaziyel
ahirinin 12. siinO ( t0. Subat 7073 -74) bit'
<<Kasgarlr'nrn
6. Gerek
iEin neredeyse tijrkceden arapEaya - farsEayu Eeviri yapmak qibi bir aclklr du-
rumla
karertyTr;;
_
:;::mittir.>r...
'.'r:l
.l :,:
.:
..
soN
,
.:
1 t,-:
r'i'li.rt: ,
, :!r .r, :.
l'r.:,,.
.l.q:
-263;
iEi:npexirrr
Efftiiriin
notu
7
9
Sunug
',trASGARtl MAHMIIf (Hayatr, Kigili{i, Eserteri) }......r.....-.--:,
lQivan ii L0gar-it Tfrk
,t. Mahmul'un T0rkler hakkrnda sbyledikleri ....---.-.....
Eirinci fliittm: 56ZIUJ(
i(inci Biitiim: OirsiLCiSi (Gramer)
13
18
27
30
53
68
68
{.lsijncii Bcilum: ANSIKLOPEDIK BitcitER
Tarih-Co$rafya
tsilim ve Xiiltiir
1.. Okuma yazma
2._ Doktorluk, llaglar ve $ifalr Otlar
3. Hayvanlarla ilgili bilgiler
4..Edebiyal, Sanat, Eligleri
Yiinetim, Askerlik,
kqnorni igleri
68
a2
B3
86
a7
Hukuk
90
92
93
gy9, Araq ve
Giyim ve
r-
Geregler
Siislenme
96
97
99
Oyunlar
[6reler
Dip ve
't
inangtar
03
ickiler
't 10
Yemekler
't11
115
Toplumsal Srntflar
Tiirlii Bilgiler
D6rdiinc0 Biiliim: EDEBiYAT URUNLERi
A. $iirler (Aslr, eeviri ve Agrklamalar)
l, 5aia9 {iiirleri
ll. Av Eilenci $iirleri.......
ttl. Doda ve Bahar Tasvirleri
..........:............................
lV. Aik.$iirteri
V. Sagular (A$trlar)
Vl. D0nyatrk irler ..........
Vll. Tailamalar
Vlll. 66rerici ve Diigiind0riicii $iirler
Geri Kalan Pargalar
8.. SAVLAR {Aias6zleri)
Mahrnut ile Mehmet'in Son Stizr-i
-264-
'l 16
119
120
120
150
156
175
175
192
205
225
225
232
263