VREDNOVANJE IDENTITETA GRADA BEOGRADA SA

Transcription

VREDNOVANJE IDENTITETA
GRADA BEOGRADA SA ASPEKTA ZELENIH PROSTORA | 1
1. UVOD
1.1. Cilj i zadatak rada
„Beograd je redak grad, mali je broj takvih gradova u svetu. U jednom trenutku, posmatrajući siluetu
grada sa Dunava, pomislio sam da se nalazim negde u okolini Beča. U drugom času, imao sam utisak
da sam u nekom drugom svetskom gradu, možda u Parizu ili Briselu. Beograd je jedinstven, ne samo
zbog svog idealnog položaja na dvema rekama već i zbog toga što predstavlja sintezu nekoliko
svetskih gradova.“ 1
Navedeni citat je izjava slavnog italijanskog pisca Alberta Moravije2 1968. godine nakon posete
Beogradu povodom obeležavanja stogodišnjice Prvog urbanističkog plana Emilijana Josimovića. I
danas nakon četrdeset pet godina pogled sa Dunava na siluetu grada privlači nekoliko stotina hiljada
turista godišnje3. Karakteristična forma koju oblikuje ušće Save u Dunav sa Velikim ratnim ostrvom u
centru i Kalemegdanskom tvrdjavom u pozadini kreiraju sliku koja predstavlja jedinstveni simbol i
nezvanični vizuelni identitet Beograda4.
Prema podacima svetskih organizacija do 2050. godine 80% stanovništa živeće u gradovima5. U želji
da se prošire tržišta i osvoje novi potrošači, negativni uticaji globalizacije učinili su da gradovi sve više
liče jedni na druge, slični su stilovi u arhitekturi, slični trgovinski centri, ista pića, ista hrana.
Globalizacija negativno utiče i na predeo uopšte stvarajući homogenizovana područja i degradirajući
jedinstvene karaktere predela koji su odraz kulturnog identiteta stanovnika (Vasiljević, 2012). Sa
druge strane pozitivni uticaji globalizacije ogledaju se u jednostavnijoj i brzoj razmeni i kretanju ljudi i
dobara. Privlačenje kreativnih pojedinaca i stvaranje novih kreativnih klasa kao pokretača ukupnog
razvoja na nivou jednog grada ili regiona postalo je jedan od imperativa urbanog razvoja (Florida,
2005).
Savremene migracije, tako predstavljaju posledicu traganja za boljim životnim i materijalnim
uslovima. Ukoliko je grad predstavljen kao privlačan proizvod sa odlikama zdravog i ljudima
naklonjenog životnog okruženja, njegova konkurentnost raste a samim tim i šanse da će privući nove
kreativce, turiste ili investitore (Đerić, 2012).
Tretiranje grada kao proizvoda otvara nove mogućnosti njegovog brendiranja što dalje utiče na
njegov položaj u regionu i moć privlačenja kvalitetnih i kreativnih razvojnih snaga. Pojam identiteta i
jedinstvenosti predstavljaju srž svakog brenda grada i ono sa čime će se budući i postojeći stanovnici
ili turisti povezati.
Postavlja se pitanje koliko slika nekog grada utiče na stvaranje njegovog identiteta? Da li identitet
jednog grada može uticati na njegovu konkurentnost i navedena savremena kretanja? Kakvu ulogu
imaju zeleni prostori u kreiranju različitosti grada i oblikovanju slike koja predstavlja jedinstvenu
vizuelnu formu?
1
http://www.rastko.rs/isk/isk_16.html
2
http://sr.wikipedia.org/АлбертоМоравија
3
http://www.srbija.travel/wp-content/uploads/2012/02/jan-dec-2011.pdf
4
Primeri: mapa zonskog saobraćaja u Beogradu (http://www.gsp.rs/slike/nzv.jpg), Vizuelni identitet evropskog muzičkog takmičenja u
Beogradu 2008. godine (http://sr.wikipedia.org/sr/Pesma_Evrovizije_2008)
5
podaci Programa Ujedinjenih nacija za naselja-Habitat, 2007 (http://www.unhabitat.org)
Da li zeleni prostori Beograda poseduju svoj identitet ili su to samo nepovezane tačke sa više ili manje
prepoznatljivim slikama? Šta je to što stanovnici grada prepoznaju kao atraktivne i upečatljive zelene
prostore? Šta je to što predstavlja njihov identitet i različitost, a grad čini privlačnim za život i nova
ulaganja? Da li zeleni gradski prostori mogu doprineti ne samo boljim uslovima za život građana već i
boljem prezentovanju grada i njegovih stanovnika?
Ovaj rad predstavlja pilot istraživanje koje se bavi odgovorima na pomenuta pitanja kroz analizu
teorijskih okvira i ispitivanjem javnog mnjenja o elementima i uticaju zelenih prostora na stvaranje
„zelene“ slike grada.
Cilj rada je istražiti i vrednovati identitet Beograda kroz njegove zelene prostore kao i odgovoriti na
neka od postavljenih pitanja kao i da li ambijentalne celine, kao što su Ušće i Kalemegdanska tvrdjava
ili drugi pojedinačni zeleni prostori poseduju potencijal da postanu novi „zeleni“ brend? Dobijeni
zaključci poslužiće kao teorijski okvir za dalje, kompleksnije istraživanje o mogućnostima kreiranja
urbanih zelenih staza koje mogu uticati na konkurentnost grada, unapredjenje kvaliteta života i
životnog okruženja Beograđana, kao i na privlačenje novih kreativnih klasa.
1.2. Koncept i struktura rada
Kao polazna osnova za izradu koncepta ovog master rada i jednog dela istraživačkog segmenta,
poslužio je naučni rad mr Bojane Bursać „Identifying and Creating the Identity of Belgrade“6. Područje
koje je uzeto za predmet proučavanja, kao i neke oblasti teorijskog okvira koje su analizirane, takodje
su izabrane na osnovu informacija izdvojenih iz pomenutog naučnog dela.
Koncept i struktura ovog master rada formulisani su kao preliminarno istraživanje i pionirski pokušaj
da se izvrši jedan vid inventarizacije elemenata zelenog urbanog identiteta grada i da se nakon toga
izvrši njihovo vrednovanje na osnovu ličnih zapažanja i zapažanja ispitanika. Strukturu istraživanja
čine dva segmenta u okviru kojih je izvršena analiza različitih tematskih oblasti vezanih za sliku i
identitet grada. Područje istraživanja obuhvata prostor koji čini širi obuhvat centralnog gradskog
jezgra izmedju četiri izabrane tačke: Milenijumska kula u Zemunu i Kalemegdanska tvrdjava na jednoj
strani i Ada Ciganlija i Topčiderski park na drugoj strani. Sve četiri tačke predstavljaju simbole i
nosioce kulturnog i istorijskog identiteta Beograda.
Prvi deo istraživanja bavi se identitetom i slikom grada kroz analizu zelenih prostora sa aspekta
pojedinih prostornih, upravljačkih i estetskih elementa kao i primera iz svetske prakse. Druga celina
predstavlja izučavanje izabranog gradskog područja kroz ispitivanje javnosti primenom metoda koji je
prilagodjen specifičnom cilju istraživanja. Putem metoda kombinovanog upitnika dobijeni su podaci
na osnovu kojih se može formirati zaključak kakvu zelenu sliku grada neki stanovnici Beograd nose u
sećanju i da li ona može poslužiti kao polazna tačka za formiranje urbanih zelenih staza kao jednog od
mogućih osnova za buduće brendove grada.
Sve češće brendiranje gradova kao „zelenih“ ukazuje na značaj zelenih prostora i njihov uticaj na
različite aspekte savremenog urbanog života7. Od energetske efikasnosti i uštede energije preko
6
Master rada radjen na Interdisciplinarnim postdiplomskim studijama UNESCO, Katedra za kulturni menadžment i kulturnu politiku
Balkana, Univerziteta u Beogrdu i Lionu 2006. Godine. Tekst predstavlja istraživanje različitih modaliteta u definisanju identiteta grada,
marketinga grada, kao i izazova njegovog „brendiranja“
7
podaci organizacije Sustainable Cities International (SCI)(http://sustainablecities.net/)
prečišćavanja otpadnih voda do borbe sa klimatskim promenama, „zeleni“ koncepti postaju sve
primamljiviji i aktuelniji u globalnoj borbi za privlačenje ljudi i novca.
2. TEORIJSKI OKVIR
2.1. Identitet i slika grada
Savremeni pristupi brendiranju gradova koriste različite tehnike i metode kojima stvaraju proizvod
primamljiv sa aspekta prostora kreiranog po meri čoveka. Tokom nekoliko prethodnih decenija
većina analitičara složila se da je korporativni brending mnogo približniji ciljevima brendiranja
gradova jer je fokusiran na razvoj različitih korporativnih segmenata kao što su imidž, identitet ili
korporativna komunikacija (Kavaratzis, 2004). Medju navedenim segmentima najvažniji je svakako
identitet jer se na njemu bazira izgradnja celokupne teme brenda koja ustvari definiše odredjenu
destinaciju, u ovom slučaju prostor grada. Iz njega dalje proizilazi slika brenda, tj. slika grada, koja
dalje komunicira sa budućim korisnicima.
Prema nekim autorima grad predstavlja specifičan živi organizam podležan stalnim promenama
(Kolacio, 1978). Urbana struktura je proizvod ljudske zajednice i predstavlja prostor kreiran za
ostvarivanje različitih ljudskih potreba i težnji, raste, razvija se i evoluira zajedno sa civilizacijom
(Krstić, 1990). Materijalni-vidljivi i nematerijalni-neopipljivi elementi zajedno daju odredjeni karakter
prostoru i čine njegov identitet. Kao i sam grad i njegov identitet je kompleksan fenomen čija se
komunikacija sa socijalnim okruženjem odvija na nekoliko nivoa. Zavisno od perspektive sagledavanja
i interesovanja onoga ko istražuje, identitet grada može imati različite oblike i forme.
Identitet grada najčešće se vezuje za njegove kuluturološke fenomene ili vizuelne elemente koji
povezani na odredjeni način daju sliku koja, nalik razglednici ili fotografiji, predstavlja ono što će svaki
turista poneti u svom sećanju. Savremeni načini komunikacije izmedju ljudi sve više se baziraju na
slikovnim porukama nego na rečima. Likovni znaci predstavljaju univerzalno sredstvo komunikacije
razumljivo svakome bez obzira na obrazovanje ili poreklo. Slike kao medijum za prenošenje poruka,
baš kao i sam identitet, u sebi nose nekoliko nivoa komunikacije i mogu imati različita značenja
zavisno od toga ko ih tumači (Tomić, 2003). Navedeno upućuje da će i slika grada kao i njegov vizuelni
identitet zavisiti od pojedinca i njegovog tumačenja. Osećaj povezanosti i identifikacije sa odredjenim
prostorom takodje će uticati na percepciju vizuelnih elemenata prostora u kojem se posmatrač
nalazi.
Iz tog razloga neophodno je izdvojiti konkretnu sliku urbanog prostora i u njoj pronaći ili iz nje kreirati
jasan i prepoznatljiv vizuelni identitet koji može poslužiti kao osnova za dalje stvaranje imidža i nove
sisteme komunikacije izmedju sadašnjih i budućih turista i stanovnika grada. Kao jedan od osnovih
elemenata slike grada i čvorišta socijalnih interakcija, zeleni prostori urbanih sredina zauzimaju
značajno mesto u kreiranju vizuelnog identiteta gradskih ambijenata i grada uopšte.
2.1.1. Identitet grada
Prema opštoj definiciji identitet predstavlja skup karakterističnih osobina po kojoj su odredjeni
predmet ili osoba prepoznatljivi ili poznati i po kojima se razlikuju u odnosu na druge predmete ili
osobe8. Identitet je pojam koji se veoma često koristi u različitim kontekstima i naučnim disciplinama.
Tako se prema oblastima u okviru kojih se razmatra pitanje identiteta razlikuju se kulturni, verski,
jezički, regionalni, profesionalni, simbolički, umetnički i drugi9.
Identitet je pojam koji takodje označava kontinuitet i celovitost odredjenih svojstava koja
predstavljaju različitost od drugih. Tako se i identitet grada može definisati kao težnja da se sagledaju
karakteristike koje su trajne u okviru promena kroz koje grad prolazi tokom vremena (Inn, 2004).
Urbane strukture su jedan od najznačajnijih fenomena u ljudskom društvu koje čine kombinaciju
uzajamnog delovanja prirodnih i izgradjenih elemenata zajedno sa dinamičnim društvenim
procesima. Grad je složen dinamičan sistem koji egzistira u odredjenim geografskim uslovima i odraz
je specifičnog ekonomskog, socijalnog i kulturnog života. Svaki grad poseduje individualnost izraženu
kroz jedinstvene i odgovarajuće materijalne i nematerijalne komponente (Tošić et al., 2008).
Identitet grada samim tim predstavlja skup različitih karakteristika koje jedan organizovani urbani
prostor izdvajaju u odnosu na druge slične. Geografski položaj, mreža ulica, jedinstvene gradjevine ili
ljudi koji u njemu žive deo su jednog kompleksnog sistema koji čini identitet grada. Slojevitost i
kompleksnost karaktera jednog prostora omogućava njegovim korisnicima da se identifikuju sa
mestom i emotivno povežu. Identitet grada je u stvari ukorenjen u zajednici i odražava njen karakter,
kulturu, tradiciju i ličnost. Jedan prostor, bez obzira da li je u pitanju susedstvo, grad, region, može
imati nekoliko različitih identiteta (Braun and Ogaar, 2011).
Tako dobijamo različite pristupe tumačenju kao i raznovrsne identitete grada. Sa jedne strane njih su
stvorili sami žitelji grada, posetioci i turisti na osnovu sopstvenih iskustava ili su sa druge strane
izvedeni na osnovu stručnih analiza i proučavanja. Ako tokom razgovora pitate nekog ko živi u
Beogradu dugi niz godina o karakteru i identitetu grada sigurno će vam pomenuti neke od svojih
ličnih zapažanja i formulacija zasnovanih na pomenutoj povezanosti i identifikaciji sa okruženjem.
Neko će pomenuti Stari grad i centar oko kojeg se vrti društveni život različitih generacija, drugi će
navesti novi Most na Adi, dok će treći karakter grada vezati za mesta na kojima su proveli svoje
detinjstvo a koja danas, možda, više ne postoje.
Identitet grada tako može biti asocijacija na gradjevine, sportske timove, važne gradske dogadjaje,
muzeje, parkove, javne prostore ali i na kriminal, nasilje ili zagadjenost. To govori da se svaki
pojedinac identifikuje sa onim segmentom karaktera grada koji prepoznaje kao deo svoje ličnosti,
potreba ili strahova. U sećanju ostaju pojedinačne zgrade, kafane, trgovi, uglovi odredjenih ulica ili
parkovi posebno ako su uz njih vezani i specifični kulturni ili istorijski dogadjaji (Dragićević-Šešić,
2006).
Sa druge strane na osnovu stručnih istraživanja kreiraju se tipovi identiteta od kojih su neki poznati i
koriste se u svakodnevnoj komunikaciji kao što su glavni grad, administrativni grad, univerzitetski,
trgovinski ili su pak formulisani tako da privuku buduće stanovnike, turiste ili investitore (npr. grad
raskršće, grad za odmor, grad umetnosti ili grad tajna). Navedeni tipovi identiteta deo su liste
8
http://www.merriam-webster.com/dictionary/identity
9
http://bs.wikipedia.org/wiki/Identitet
gradskih identiteta izvedene iz Strategije budućeg razvoja gada koja kao polaznu osnovu za izgradnju
i očuvanje gradskog identiteta, ima kolektivnu memoriju stanovnika grada kao i kulturno nasledje bilo
da je ono materijalno ili nematerijalno (Dragićević-Šešić, 2007). Ista autorka za Beograd navodi da
ima složen, moglo bi se reći hibridan identitet i ističe potrebu očuvanja neopipljivog nasledja različitih
etničkih grupa koje su do skoro egzistirale na teritoriji Beograda i bile integralni deo urbanog
karaktera. Grad i njegova struktura mogu imati pravu vrednost jedino ako imaju mogućnost razvitka i
kreiranje novih prostora uz očuvanje sećanja na nekadašnje urbane motive. Autorka smatra da su
umetnici najrelevantniji članovi društva koji mogu ispričati višeslojnu i kompleksnu priču o identitetu
grada i karakteru prostora (Dragićević-Šešić, 2006).
Prostorni identitet kao jedan od segmenata identiteta grada predstavlja jedan od značajnih
elemenata ukupnog identiteta gradskog prostora. Čine ga prirodne i izgradjene strukture povezane u
specifičnu formu nastalu tokom istorijskog razvoja grada. Osnovne elemente prostornog identiteta
čine različite ambijentalne celine (Leboš, 2009). U Beogradu ambijentalne celine Kalemegdanska
tvrdjava, Skadarlija, Veliko ratno ostrvo, Milenijumska kula na Gardošu, Topčiderski park ili
Kosančićev venac, neki su od autentičnih i jedinstvenih prostora u gradu koje Turistička organizacija
Beograda preporučuje kao nešto što obavezno treba obići u Beogradu10. Pored prepoznatljivih
urbanih vrednosti gradsko područje takodje čine manji, svakodnevni prostori koji su jednako
kvalitetni i kriju neku svoju jedinstvenost koja predstavlja deo kompleksnog identiteta grada (Leboš,
2009).
Sa aspekta predela, a nadovezujući se na napred navedeno, identitet nekog prostora u stvari
predstavlja karakter samog predela. Predeo je definisan kao odredjeno područje, onako kako ga ljudi
vide i dožive, čiji je karakter rezultat akcija i interakcija prirodnih i/ili antropogenih faktora (Evropska
konvencija o predelu, 2000, Član 1). Specifična kombinacija prirodnih (geologija, geomorfologija,
vegetacija) i antropogenih faktora (način korišćenja zemljišta, šeme polja, naselja) čine različite
predeone obrasce koji izgradjuju odredjeni karakter tj. identitet. Jedinstvenost nekog prostora bez
obzira da li je to mesto, region ili država leži na karakteristikama predela koje čine kao što je već
navedeno, prirodne i kulturne vrednosti. Predeo čini teritorija koja sadrži značenja koja su joj dali
stanovnici koji u tom prostoru žive i oblikuju ga kreirajući na taj način odredjeni grupni identitet
(Vasiljević, 2012).
Kako su zeleni prostori integralni deo predela bilo da je u pitanju urbani ili neki drugi tip, na osnovu
navedenog, može se zaključiti da imaju značajan uticaj i na njegov identitet i jedinstvenost. Samim
tim zeleni prostori grada su neizostavan deo ukupnog identiteta grada ali i njegovih svakodnevnih
prostora.
Ambijentalna predeona celina koju čine ušće Save u Dunav sa Velikim ratnim ostrvom i Tvrdjavom u
zaledju sigurno predstavljaju jedan segment, zeleni segment, složenog i bogatog urbanog identiteta
grada Beograda. Obzirom da su i zeleni gradski prostori deo materijalnog kulturnog nasledja jednog
grada i njegovih stanovnika, sigurno je da medju napred navedenim tipovima identiteta, ravnopravno
može stati sve popularniji zeleni identitet grada.
Iz svega navedenog proizilazi da su zeleni prostori grada neraskidivo vezani za njegov identitet
prvenstveno jer pružaju mogućnost povezivanja i identifikacije. Tokom istorijskog razvoja zelene
ambijentalne celine postale su neizostavan deo prostornog i kulturnog identiteta urbanih područja
oslikavajući različite društvene segmente bez obzira da li se radi o socijalnim, umetničkim ili
10
http://www.tob.rs/sr-lat/see.php?kat=15 http://www.citymagazine.rs/u-vazduhu/duh-grada/2397/ambijentalne-celine-beograda/
političkim dogadjajima. Kao ilustracija mogu poslužiti primeri Central parka u Njujorku, Versajskog
parka u Parizu i parka Guelj u Barseloni. Sva tri navedena prostora lako bi prepoznao svako sa
prosečnim opštim znanjem, obzirom da predstavljaju vizuelne simbole gradova u kojima se nalaze11.
Central park u Njujorku primer je socijalnog aspekta koji zeleni prostori nose kao sastavni deo
urbanog identiteta. Naime, glavni razlog njegove izgradnje bio je prvenstveno vezan za poboljšanje
životnih uslova stanovnika u njegovom neposrednom okruženju. I danas posle skoro sto godina u
okviru parka razvijaju se i opstaju volonterske aktivnosti koje donose dobrobit ne samo lokalnoj
zajednici nego i čitavom gradu. Sa druge strane Versajski park stvoren je kao izraz moći i političke
volje jedne osobe i njenog karaktera i kao takav uspeo da opstane poslednjih 400 godina ne gubeći
na svojoj snazi i veličini. Na kraju park Guelj predstavlja genijalno umetničko delo koje je zaživelo kao
jedan od najposećenijih gradskih parkova u Barseloni. Vešto uklopljen u predeo park je projektovan
tako da prati oblik terena a njegovi organski oblici u saglasju su sa okruženjem. Karakterističan
umetnički stil kojim se park odlikuje čini jednu od osnova na kojoj leži urani identitet Barselone.
Na kraju, imidž i identitet gradova zavisiće od kvaliteta elemenata koji čine javni prostor. Ulice,
parkovi, bulevari, trgovi ili priobalje deo su javnog okruženja čiji kvalitet utiče na život u gradu i sam
grad čini upečatljivim. Kvalitetno osmišljeni i dobro upravljani javni prostori predstavljaju zajednicu i
kreiraju pozitivan utisak o gradu. Životno okruženje sa jakom i raznovrsnom ekonomijom pozitivno
utiče na privlačenje ulaganja potrebnih za unapredjenje i razvoj grada (Paumier,2003). Navedeno
upućuje da je identitet mesta, u ovom slučaju grada, potrebno prvo otkriti na osnovu interakcije
čoveka i prostora pa zatim uticati na njegov dalji razvoj.
2.1.2. Slika grada
Slika grada predstavlja pojam koji se odnosi na percepciju koju o gradu imaju različiti stejkeholderi
(gradjani, gradske institucije, NV organizacije i sl.) koji direktno ili posredno utiču na planiranje,
upravljanje i funkcionisanje urbanih sistema. Slika grada je jedinstvena forma koja prezentuje ono po
čemu se odredjena urbana struktura razlikuje od konkurentskih i preporučljivo da bude više
dimenzionalna i više značna jer na taj način omogućava trajnost i prosperitet samog grada (Braun and
Otgaar, 2011).
Slika grada se može definisati i kao zbir verovanja, ideala i utisaka prema odredjenom mestu. Koncept
kreiranja prostora i vizuelnog imidža može omogućiti definisanje postojeće slike grada kroz socijalna,
kulturna i prostorna istraživanja kao i kroz istraživanje težnji zajednice prema razvoju grada12.
Navedeno upućuje da se slikom grada bave stručnjaci različitih oblasti, planeri, pejzažne arhitekte,
arhitekte, urbanisti, dizajneri, istoričari umetnosti, sociolozi, marketing menadžeri. U ovom radu slika
grada sagledana je sa dva aspekta. Sa jedne strane nalazi se perspektiva profesije koja se bavi
marketingom i brendiranjem a sa druge strane je vizura sagledana kroz model koji je koristio američki
urbanista Kevin Linč za analizu percepcije koju o gradu imaju njegovi stanovnici.
Autori iz oblasti marketinga, koji se ne bave prostorom kao trodimenzionalnom strukturom, smatraju
da je sama slika grada rezultat različitih vizuelnih poruka koje grad „šalje“, a koje se zatim obradjuju i
dalje formiraju u umu svakog pojedinca (Kavaratzis, 2004). Graham (2002), sa druge strane, vezano
11
http://www.nycgo.com/slideshows/must-see-central-park http://en.parisinfo.com/museum-monuments/195/chateau-de-versailles
http://www.barcelona-tourist-guide.com/en/gaudi/park-guell.html
12
http://www.placepartners.com.au/hub/definition-city-image
za sliku grada, ističe njen dualitet navodeći dva tipa „paralelnih gradova“ koji egzistiraju istovremeno.
Prvi je „spoljašnji grad“ koji se najjednostavnije rečeno odražava kroz par prepoznatljivih gradskih
repera i kroz želju da se urbanom konzervacijom sačuva lokalni identitet specifičan za svaki urbani
prostor. O značaju ove slike govori primer Holandije gde su pod pritiskom gradskih marketing
stručnjaka nicali predeli koji nisu imali korene u kulturnom poreklu regiona (Vermeulen, 2002).
Drugi tip grada koji navodi Graham (2002) je „unutrašnji grad“ koji je u stvari grad uma, misli. On
predstavlja unutrašnju simboličku viziju, bavi se socijalnim vezama, načinima života, kulturnom
različitošću i zasnovan na kompleksnim i dvosmislenim porukama. To je u stvari amalgam stavova i
iskustava svakog pojedinca. Ova dva paralelna grada egzistiraju istovremeno i međusobno se prepliću
u određenim tačkama koje su ključne za upravljanje i marketing grada (Kavaratzis 2004).
Kampschulte (1999) daje sažetu definiciju i kaže da sliku grada najbolje opisuje veza između realnog,
objektivnog prostora i percepcije istog. Ovakva slika grada predstavlja osnovu koja će poslužiti za
stvaranje prepoznatljivog, specifičnog identiteta grada kroz identifikaciju kulturnih značenja i oblika i
na taj način omogućiti stvaranje novog brenda. Kavaratzis (2004) zaključuje da brendiranje gradova
stvara prostor da se teorija i praksa marketinga uspešno iskoriste i primene na prirodne prostore i
karakter mesta.
Tokom svog razvoja grad prolazi kroz neprestan proces promena u kojem prvenstveno učestvuju
njegovi stanovnici i korisnici a zatim i institucije koje se bave razvojem grada. Prostorna struktura
koja čini prostorni identitet i sliku grada je segment koji se posebno izdvaja. Elementi koji čine
prostorne strukture bilo da su to zgrade, ulice, trgovi, kafane, pozorišta, parkovi, imaju svoj genius
loci, specifično značenje i simboliku po čemu se razlikuju ne samo od drugih gradova već i kao
pojedinačni ambijenti u samom gradu. Medjutim, složeni po odredjenom rasporedu i sa velikim
brojem različitih slojeva navedene urbane strukture posmatrane kroz estetsku, kulturološku i
socijalnu vizuru grada čine kompleksnu sliku urbanih ambijenata. Čulna percepcija prostora, sećanja i
osećaji koje vezujemo za odredjena mesta u gradu takodje su deo slike grada koju nosimo kao deo
svog bića i ona se kao deo našeg ličnog identiteta stvara i razvija tokom života (Antešević, 2012).
Kevin Linč 13 u knjizi Slika jednog grada (1974) iz perspektive urbaniste i stručnjaka koji se bavi
fizičkom strukturom i trodimenzionalnom formom prostora, na sliku grada gleda kao na uopštenu
mentalnu predstavu fizičkog sveta koju ima svaki pojedinac. Ona je proizvod neposrednih zapažanja i
sećanja na ranija saznanja, to je ideja o gradu koja je pod uticajem uspomena i prepuna značenja jer
se na neki način svaki stanovnik srodio sa nekim delom svoga grada. Tako gradjani nemaju samo
ulogu posmatrača već postaju aktivni učesnici u kreiranju vizuelne predstave grada i utiču na njen
neprekidan razvoj.
Kao najznačajniji kvalitet on izdvaja čitljivost gradskog predela, karakteristiku koja omogućava lako
razaznavanje i identifikaciju delova grada tako da se oni lako slože u jednu kompletnu sliku. Uz
pomoć nje čovek se brzo i jednostavno kreće kroz okolinu, čak i ako je ona neuredna ili bezlična.
Jasna slika okoline može pružiti osećanje sigurnosti, omogućiti uspostavljanje skladne veze sa
spoljnim svetom ili pojačati dubinu i intenzitet doživljaja prostora.
Kako autor navodi slika je rezultata medjusobne interakcije posmatrača i njegove okoline. Okruženje
pruža odredjene elemente koje posmatrač iz svoje perspektive organizuje i daje im odredjeni značaj
13
Kevin Lynch američki urbanista i pisac, živeo i stvarao u XX veku, njegove najuticajnije knjige su The image of the city i What time is this
place?
pa će tako slika nekog prostora zavisiti od onoga ko je sagledava. Slika se može formirati na nekoliko
načina zavisno od toga da li se vezujemo za poznate elemente, neke koji su novi ili su u pitanju
dominante. Koji god način da se upotrebi, elementi koji će činiti sliku uvek će se svesti na sledećih pet
elemenata: puteve, orijentire, granice, čvorišta i distrikte.
Navedeni elementi čine objekat koji najpre treba identifikovati a zatim analizirati na osnovu sledeća
tri kriterijuma:
Identiteta – predstavlja jedinstvenost, individualnost i osobenost po kojima se objekat razlikuje od
drugih;
Strukture – predstavlja odnos objekta prema okruženju i posmatraču, tj. njegov prostorni položaj;
Značenje – predstavlja smisao i značaj objekat koji su najčešće praktičnog ili emocionalnog tipa.
Sva tri navedena kriterijuma mogu se tokom analize posmatrati odvojeno ali su u stvari nerazdvojni.
Identitet i strukturu slike objedinjuje poseban kvaliteta fizičkih objekata a to je slikovitost. Slikovitost
je karakteristika koja na posmatrača može ostaviti snažan utisak koji utiče na stvaranje jasnije
intenzivnije slike. Slikovitost čine oblici, boje ili raspored koji omogućavaju nastajanje živopisne i
snažne mentalne slike koja aktivira sva čula a ne samo vid. Na formiranje slike grada utiču i fizička
struktura grada, svetlo, senka, tekstura, razmera, silueta ali i istorija i društveno značenje. Ceo taj
proces objedinjen je čovekovim čulima i rezultat je svih opažanja, utisaka i doživljaja. Svi navedeni
činioci u procesu kreiranja mentalne slike grada omogućavaju stvaranje potpuno novih urbanih
predela prilagodjenih čoveku.
Predeo sam po sebi ispunjava naveden kriterijume jer je, kao što je već navedeno, nastao
interakcijom čoveka i okoline. Svaki predeo čini odredjena struktura formirana od različitih
elemenata kojima stanovnici, svojim načinom korišćenja, daju odredjeno značenje i kreiraju
jedinstveni identitet. Zeleni prostori kao sastavni elementi urbanih predela, imaju svoje značenje i
specifične sadržaje koji im daju odredjeni identitet, a potpuna čulna percepcija omogućava stvaranje
jasne mentalne slike po kojoj se prostor razlikuje od drugih sličnih. Većina zelenih prostora poseduje
snažan genius loci čak iako su u pitanju objekti pejzažne arhitekture koji su izgubili osnovne estetske
karakteristike (Bajić i Volić 2011). To je najčešće zbog toga jer su vezani za kolektivno sećanje i jaku
socijalnu interakciju koju zeleni prostori imaju u urbanim sredinama (npr. central park u Nju Jorku).
Polazeći od toga da se sa gradom najčešće susrećemo preko opažanja i slika, zaključak je da je imidž
tj. slika grada ono što treba da bude predmet planiranja i marketinga. Slika grada je interakcija
„unutrašnjeg“ i „spoljašnjeg“ grada Graham (2002), ima svoje funkcionalno i simboličko značenje,
tako da postaje ključna tačka u brendiranju gradova. Dolazimo do zaključka da su identitet grada i
slika grada medjusobno isprepletane i kompleksne komponente i da zeleni prostori čine jedan od
njihovih neophodnih elemenata.
2.1.3. Kratak pregled razvoja značajnih zelenih prostora kroz planska i urbanistička dokumenta
Početak istorije današnjeg Beograda i nastanak prvih naseobina na ovim prostorima datira još iz
paleolitskog perioda. Na teritoriji beogradskog naselja Vinče i okoline nadjeni su artefakti visoko
razvijene Vinčanske kulture iz neolitskog doba, 7000 godina pre nove ere. Od tog perioda pa do
danas Beograd je imao burnu istoriju, bio je pod vlašću različitih naroda i vladara koji su pod uticajem
svojih kultura menjali sliku i formu gradske strukture, kao i identitet i karakter samog grada.
Pregled razvoja grada sa aspekta zelenih prostora sagledan je kroz karte i planove Urbanističkog
zavoda Beograda od 18. veka do 2003. godine14 kao i kroz druge istorijske izvore. Dostupna istorijska i
kartografska dokumenata upućuju na podatak da se karakteristična slika grada koju formiraju ušće
Save u Dunav, Veliko ratno ostrvo i grad-tvrdjava na Kalemegdanskom brdu nisu mnogo menjali
tokom nekoliko proteklih vekova.
Slika 1. „Stari Beograd (deo u šancu) kako sada postoji
i kako bi bio regulisan“ E. Josimović 1870. godine
izvor http://www.urbel.com/default.aspx?ID=uzb_BG_planovi
Sama Kalemegdanska tvrdjava sadrži ostatke iz
različitih perioda na osnovu kojih se može
„pročitati“ kako celokupna istorija i razvoj
gradskog jezgra tako i karakter urbanog
obrasca. Rimski kastrum u Gornjem gradu
današnjeg Kalemegdan, zatim nekadašnji zamak
Despota Stefana i ostaci Mitropolije beogradske
iz 15. veka, Zindan kapija i Nebojšina kula iz
perioda vladavine Turaka, samo su neki od
istorijskih tragova koji svedoče o uticaju
mnogobrojnih naroda i kultura na lik
savremenog Beograda. Svaka nacija ostavila je
pečat i na urbanu strukturu grada u zaledjini
Kalemegdanske tvrdjave. Tako je grad za vreme
Rimljana i Austrijanaca imao odredjeni red u
rasporedu i ritmu gradskih ulica (danjašnje ulice
Uzun Mirkova, Kralja Petra I i Dušanova), dok je
turski Beograd pratio fizionomiju živopisnog
haosa (prostor od Knez Mihajlove ulice prema
reci Savi). Navedeno se može videti na slici 1.
(Beograd u mapama i planovima od XVIII do XXI
veka, 2008).
Plan varoši u šancu, Emilijana Josimovića iz 1867. godine predstavlja najznačajniji urbanistički
dokument grada Beograda izradjen na zahtev kneza Mihaila Obrenovića. Josimović je, u
urbanističkom smislu, inkorporirao tadašnje savremene trendove u planiranju gradova na evropskom
i svetskom nivou i iz tog razloga nazvan je prvim srpskim urbanistom. Plan se bavi prostorom koji
predstavlja današnji najuži centar Beograda sa starim četvrtima od Dunava do reke Save i sa delom
Beogradske tvrdjave koja je već ranije pretvorena u prvu parkovsku površinu koju su činili današnji
Mali, Veliki i Donji Kalemegdan i Zoološki vrt (Beograd u mapama i planovima od XVIII do XXI veka,
2008).
14
http://www.urbel.com/default.aspx?ID=uzb_BG_planovi
Sa aspekta zelenih prostora grada, rad Emilijana Josimovića posebno je značajan. Naime, on je još
tada bio svestan potrebe i značaja postojanja zelenih prostora u okviru gradske strukture. Parkove je
nazivao svojevrsnim „vazdušnim rezervoarima“. Želeći da poveća broj slobodnih površina za odmor
kao i površinu pod zelenilom, predlaže javne parkove. Na Planu su osim površina predvidjenih za
nove gradske parkove obeleženi i zasadi duž linije Šanca koji predstavljaju svojevrstan zeleni pojas
oko samog grada. Po ugledu na evropske gradova ovaj prsten bio bi sačinjen od drvoreda i staza za
pešake, jahače i kola dok bi u okviru proširenja Šanca bili formirani parkovi. Sa druge strane Josimović
je predložio da se prostor neposredno pored Dunava izložen poplavama pošumi kako bi se u blizini
podigla botanička bašta. Medju prostorima koji su na njegovu inicijativu kasnije pretvoreni u
parkovske površine su nekadašnja Velika pijaca danas Studentski trg i već pomenuti Kalemegdan15
Navedeni Plan varoši u šancu
nastavlja dalje da se razradjuje pa je
tako 1870. godine izradjen „Prvi
projekat parkovske površine u
Beogradu“, koji obuhvata područje
esplanade
Beogradske
barokne
tvrđave slika 2. (Beograd u mapama i
planovima od XVIII do XXI veka,
2008).
Tridesetak godina pre 1842. godine,
bez adekvatnih urbanističkih rešenja,
počelo je uredjenje još jednog
značajnog zelenog prostora u okviru grada. Uredjenje prostora oko Miloševog konaka u Topčideru
počinje dolaskom dolaskom inženjera Atanasija Nikolića16 prvog direktora Liceja Kneževine Srbije i
profesora u Srbiju. Park je izgradjen u engleskom stilu sa vijugavim stazama, autohtonim vrstama
drveća i vodenim površinama (Milanović, 2006). Tokom sledeći 150 godina u okviru urbanističkih
dokumenata zeleni prostori su uglavnom tretirani kao deo gradske strukture kojima nije pridavan
toliki značaj kao što je to u slučaju Josimovićevog plana.
Slika 2. „Prvi projekat parkovske površine u Beogradu“ 1870. godine izvor
Tako se sledeći važan urbanistički dokument vezan za zelene prostore grada sa posebnim identitetom
i karakterom, javla tek u okviru
Generalnog regulacionog plana iz 1927.
godine. U okrivu Plana bila je predvidjen
izgradnja Zoološkog vrta-rasadnika.
Projekat je izradio inženjer Aleksandar
Krstić prvi srpski vrtni arhitekta. Na slici
3 se može videti da je pejzažni objekat
skoro u potpunosti izveden kako je to
bilo predvidjeno projektom (Beograd u
Slika 3. „Projekat Zoološkog vrta-rasadnika“ 1927. godine , autor Aleksandar
Krstić, izvor http://www.urbel.com/default.aspx?ID=uzb_BG_planovi
15
http://www.politikin-zabavnik.rs/2009/2970/02.php)
16
http://www.kg.ac.rs/atanasije.php?pismo=latinica
mapama i planovima od XVIII do XXI
veka, 2008).
Sledeći važan dokument deo je Generalnog regulacionog
plan iz 1939. godine, koji je sadržavao šematizovano
urbanističko rešenje prostora oko Hrama Svetog Save.
Autori rešenja bili su arhitekte Aleksandar Deroko17 i
Bogdan Nestorović18. U okviru rešenja Hram je zauzimao
središnju tačku slobodnog prostora dok je pristupna
površina bila predstavljena kroz parterno parkovsko
rešenje(Beograd u mapama i planovima od XVIII do XXI
veka, 2008).
Slika 4. Šematizovano urbanističko rešenje prostora oko Hrama Svetog Save
1939. godine , autor Aleksandar Deroko i Bogdan Nestorović, izvor
Period neposredno posle
Drugog
svetskog
rata
uticao je na ubrzanu
rekostrukciju i obnovu
starog dela Beograda kao i
izgradnju novog grada na
obalama Save i Dunava. Iz
tog razloga pristupilo se i
izradi urbanističkih planova
koji
sada
obuhvataju
monogo širi prostor i
drugačiji pristup planiranju
i izgradnji grada.
Obzirom da je izgradnja
Novog Beograda počela par
Slika 5. Generalni urbanistički plan Beograda iz 1950. godine, izvor
godina
ranije,
1948.
godine,
Generalni
urbanistički plan Beograda iz 1950. godine obuhvata teritorije Beograda, Zemuna i Novog Beograda,
slika 5. U okviru sadržaja Plana nalazi se oblast posebno posvećena Zelenim površinama u
generalnom planu Beograda koju je izradio Stevan Milinković19 tada apsolvent Šumarskog fakluteta
(Generalni urbanistički plan, 1950).
U segmentu o zelenim površinama data je veoma detaljna analiza zelenih površina i stanja životne
sredine Beograda iz tog perioda. Autor navodi sve prednosti i pozitivne uticaje na mikroklimu grada
kao i na estetske vrednosti zelenih masiva, parkova i drvoreda na uobličavanje grada. Zeleni elementi
su nephodan deo kompozicije koju čini gradska struktura i koji deluju kao kontrast spram definisanim
arhitektonskim oblicima ili svojom bojom, igrom svetlosti i senke ističu njihovu grandioznost. Uz to
autor ističe potrebu planskog ozelenjavanja radi uskladjenosti sa karakterom različitih delova grada.
Generalnim planom bilo je predvidjeno ozelenjavanje velikih površina, čak trećina ukupne gardske
17
Aleksandar Deroko poznati srpski arhitekta i pisac, bio je profesor na Univerzitetu u Beogradu i član Srpske Akademije nauka i umetnosti
18
Bogdan Nestorović, srpski arhitekta i pisac, zajedno sa A. Derokom autor konkursnog rešenja za objekat Hrama Svetog Save
19
Istaknuti srpski pejzažni arhitekta
teritorije, obzirom da je stanje zelenila na teritoriji grada i okoline bilo nezadovoljavajuće. Zeleni
prostori su bili degradirani i ugroženi erozijom. U okviru gradske strukture i tada kao i danas bilo je
malo slobodnih površina koje bi mogle postati novi parkovi. Tako se na neizgradjenom delu
Tašmajdana predvidja izgradnja novog parka, proširenje Kalemegdanskog parka ka obali Dunava kao i
povezivanje Terazijskog platoa sa rekom Savom. Za Novi Beograda bilo je predvidjeno da se razvija
kao grad u zelenilu dok je celokuna oblast Beograda trebala da dobije tri veće zelene zone koje bi bile
direktno naslonjene ili uvučene u urbanu strukturu grada. U samom centru grada planirano je
stvaranje zone kombinovanih zelenih i vodenih površina kao i jezero koje bi se dobilo zatvaranjem
rukavca izmedju Velikog ratnog ostrva i novobeogradske obale a okruživao bi ga širok pojas zelenila.
Ada Ciganlija i Velikoselske ade na Dunavu namenjene su rekreaciji stanovnika Beograda (Milinković,
1951).
Na neki način Generalni Urbanistički plan iz 1950. godine nastavlja viziju koju je o gradu imao Emilijan
Josimović. Medjutim kao što je malo toga realizovano iz „Plana varoši u šancu“ tako je i dosta toga iz
GUP 1951 ostalo samo na papiru, barem kada su zeleni prostori u pitanju.
Generalni urbanistički
plan iz 1972. godine
izradjen
je
na
principima „Grad u
moru zelenila“. Planom
dominira Veliko ratno
ostrvo kao nosilac
identiteta
Beograda.
Poštujući
navedene
principe
odredjeni
delovi grada pretvoreni
su
u
rekreacione
komplekse. Tako je Ada
Ciganlija
zahvaljujući
inženjeru Miladinu M.
Pećinaru dobila novu
namenu kao SportskoSlika 6. Generalni urbanistički plan Beograda iz 1972. godine, izvor
rekreativni centar. Osim
Ade Ciganlije, koja i
danas ima istu funkciju, sportski kompleksi bili su predvidjeni i na lokacijama „Veliko blato“ u naselju
Krnjača kao i u Bojčinskoj šumi u mestu Progar (Beograd u mapama i planovima od XVIII do XXI veka,
2008).
Izlazak grada na
Dunav bila je
osnovna smernica
koja je sadržana u
Generalnim
urbanistički
Slika 7. Veliko ratno ostrvo, izvor http://www.urbel.com/default.aspx?ID=uzb_BG_planovi
planovima od 1984.
do 2002. godine
gde su otvoreni i zeleni prostori igrali značajnu ulogu. Sličan postulat praćen je i tokom izrade
Generalnog urbanističkog plana 2003. godine. Ovaj plan izmedju ostalog je značajan zbog toga što
Veliko ratno ostrvo dobija status zaštićenog prirodnog dobra kao Predeo izuzetnih odlika. Navedeno
je potvrda da Ostrvo predstavlja Genius loci dva grada koja ga okružuju, Beograda i Zemuna (Beograd
u mapama i planovima od XVIII do XXI veka, 2008).
Kao rezime svega navedenog može se navesti opis panorame Beograda koji se može naći na stranici
internet sajta Urbanističkog zavoda Beograda: „Veliku panoramu Beograda čine dve važne urbane
komponente i obeležja: Prostorni kompleks Beogradske Tvrđave, koji je podeljen na Gornji i Donji
grad i park Kalemegdan i Zemunska kosa iznad starog dela grada, Gardoš sa ostacima tvrđave. Na tim
rubovima Beograda podignute su dve uočljive vertikale: Meštrovićev Pobednik na Kalemegdanu i
mađarska milenijska kula na Gardošu. Na beogradskoj panorami se ističu park šuma Zvezdara,
Topčidersko brdo, Čukarička padina, zatalasano područje prema Avali, kao i sama planina Avala, iako
udaljena 18 km“ (Beograd u mapama i planovima od XVIII do XXI veka, 2008). Ono što je posebno
značajno je da su dominante koje se navode u opisu i čine sliku i identitet grada ustvari različiti zeleni
prostori koji svaki ponaosob imaju svoj identitet, strukturu i značenje. Njihova kompleksnost i
slojevitost, kao i medjusobna isprepletanost stvaraju upečatljiv utisak koji većina Beogradjana ali i
turista nosi kao mentalnu sliku prostora dodatno oplemenjenu ličnim zapažanjima i osećanjima.
2.1.4. Zeleni i javni prostori, planski i zakonski okvir
Različita zakonska dokumenta20 se direktno ili indirektno odnose na zelene prostore bilo da su oni u
javnom ili privatnom vlasništvu. Ovaj rad se bavi analizom područja koje čine javni zeleni gradski
prostori koji se nalaze u oblasti beogradskog priobalja. Iz tog razloga analizirana su dva planska
dokumenta u okviru kojih su zeleni prostori u jedno od tematskih područja: Generalni urbanistički
plan 2021 iz 2003. godine i Programa za urbanistički plan sistema zelenih površina Beograda u okviru
IV faze Zelene regulative iz 2009. godine. Pored navedenog izvršena je i analiza Strategije razvoja
grada Beograda 2011 radi sagledavanja smernica budućeg razvoja zelenih gradskih prostora. Takodje
ukratko je naveden koncept zelenih staza kao jedan od mogućih pravaca u očuvanju i unapredjenju
identiteta i slike „Grada na vodi“.
Generalni urbanistički plan 2021 Beograda predstavlja nastavak razvoja Generalnog urbanističko
plana iz 2003. godine čime se nastavlja kontinuitet koncepta započetog još 1985. godine kroz aktuelni
Plan. Prema GUP 2021 (GUP,2003) javni prostori su gradski prostori koji su namenjeni opštem
korišćenju i dostupni su svim gradjanima za obavljanje različitih aktivnosti.
Studija javnih prostora Beograda nudi nešto detaljnije objašnjenje. Prema Studiji otvoreni javni
prostor je prostor dostupan svim gradjanima. Funkcije javnih prostora i formiranje sadržaja uslovljeni
su potrebama, interesima i željama gradjana i najčešće zavise od ekonomskog i istorijskog razvitka,
kulturnog nasledja, sistema vrednosti, uslova sredine ali i načina života i stepena obrazovanja
stanovnika (Studija javih prostora Beograda za potrebe urbanističkog planiranja, 2009).
Generalni plan Beograda izdvaja koncentrisane gradske prostore (trgovi, parkovi, skverovi isl) kao
čvorišta urbanog identiteta i linearne javne urbane prostore (šetališta, kejovi, zeleni koridori isl) kao
ose urbanog identiteta koje povezuju karakteristične ambijente vezane za identitet različitih delova
grada (GUP 2021,2003).
20
Zakon o zaštiti životne sredine 2009 , Zakon o planiranju i izgradnji 2011, Zakon o zaštiti prirode 2010, Nacrt zakona o zaštiti i
unapredjivanju zelenih porvšina 2011
Javnim površinama u okviru područja Generalnog plana pripadaju prostori namenjeni za parkove i
javno zelenilo. U javne zelene prostore spadaju parkovi, skverovi, Zoološki vrt, Botanička bašta,
gradske šume, forland, šume ada. Jedinsteveni gradski zeleni prostori deo su navedenih kategorija
što upućuje da spadaju u red javnih gradskih prostora namenjenih korišćenju od strane gradjana a
ujedno su i deo javnog dobra (GUP 2021,2003).
U okviru Generalnog urbanističkog plana 2021 jedno od tematskih područja čini i grupa „Gradsko
zelenilo i pejzaž“ koju čine elementi prirode i zeleni prostori grada. Sistem javnog zelenila i ekološka
infrastruktura pored privrede i stambene izgradnje predstavalja jednu od aktivnih komponenti
unutrašnjih promena gradskog tkiva (GUP 2021,2003).
Beograd u dosluhu sa prirodom je jedan od postulata kojem teži GUP 2021 u okviru kojeg se stavlja
akcenat na smanjenja gubitka zelenih prostora, od skverova i parkova do šuma, ali i na obnovu
elemenata prirode. Navedeno je moguće sprovesti kroz očuvanje postojećih i stvaranje novih zelenih
zona na teritoriji šireg područja Beograda. Veliko Ratno ostrvo, leva obala Dunava, Zvezdara,
Topčider, Košutnjak i Avala samo su neki od zelenih kompleksa na čijem unapredjenu i očuvanju se
radi.
Izmedju ostalog predvidja se i formiranje kontinualnog linijskog zelenila duž obala reka gde je to
moguće, saniranje priobalnog područja i aktiviranje adekvatnih sadržaja. Zeleni koridori kao važni
segmenti sistema zelenila, jedno su od mogućih rešenja za revitalizaciju priobalja. Zeleni koridori su
šire trake zelenila koje povezuju zelene površine u okviru sistema zelenila. Biciklističke i pešake staze,
različiti sportski objekti, retenzije ili parkovske površine neki su od sadržaja koje mogu imati zeleni
koridori. Ovaj tip zelenih prostora pogodan je za velike gradove obzirom da ne zauzima velike
površine. Beograd ima postojeće biciklističke staze uz obale Dunava i Save koje skoro da nemaju
pratećih zelenih površina. Za buduće pešačke i biciklističke staze predvidjeno je podizanje novih
zelenih koridora posebno duž odseka Dunava i Save, saobraćajnica ili manjih gradskih vodotoka. Osim
toga u postojećoj urbanoj strukturi kroz urbanu obnovu biće omogućeno formiranje novih malih
zelene površine i linijsko zelenilo (GUP 2021,2003).
Uredjivanje sistema zelenila zasniva se na stvaranju zaštitnog zelenog prstena oko grada i njegovom
povezivanju preko zelenih koridora u samom jezgru. Izrada „Zelene regulative“ jedan je od
dokumenata koji bi afirmisao sistem zelenila u primarnu gradsku strukturu.
Kada je zaštita prostora u pitanju predvidjeno je plansko očuvanje odredjenih gradskih motiva.
Ambijentalni urbani prostor od posebnog značaja za karakter i lik grada u starom Beogradu čini
teritorija duž tri geografsko istorijske osovine, terazijskim grebenom, savskom i dunavskom
osovinom, zajedno sa jezgrom koje čine Beogradska tvrdjava i Veliko ratno ostrvo. Plansko očuvanje
park šuma Košutnjak, Topčidera, Zvezdare, Ade Ciganlije, Velikog Ratnog ostrva i priobalnog zelenila
oko Ušća zajedno sa tri prirodne osovine, predstavlja osnovu za razvijanje veze izmedju izgradjenje
gradske i prirodne biološke strukture.
Program za urbanistički plan sistema zelenih površina Beograda 2009
Programa za urbanistički plan sistema zelenih površina Beograda izradjen je na osnovu nekoliko
zakona i nacrta zakona izmedju ostalih Zakona o zaštiti životne sredine, Zakona o kulturnim dobrima,
Nacrt zakona o zaštiti i unapredjenju zelenih površina, Nacrta zakona o zaštiti prirode, Strategije
razvoja Beograda i dr. Prilikom izrade Programa poštovani su i različiti medjunarodni normativi i
standardi medju kojima se posebno ističe Evropska konvencija o zaštiti predela. Tematski obuhvat
programa odnosi se na sistem zelenih površina koji čine svi tipove zelenih površina i otvorenih
prostora utkanih u urbano tkivo Beograda.
Sa aspekta sagledavanja identiteta grada kroz zelene prostore iz pomenutog dokumenta izdvojene su
termini i oblasti koje se odnose na definisanje nekih osnovnih pojmova kao i na pristupačnost,
kvalitet i vrednost zelenih površina.
Kako je već ranije navedeno prema GUP 2021 zelene gradske površine pripadaju kategoriji javnih
prostora. Pojedini zeleni prostori dobili su status zaštićenih prirodnih dobara ili tek treba da se stave
pod zaštitu. Sa druge strane sve zelene površine u širem području grada deo su sistema zelenih
površina i zelene infrastrukture. Na kraju jedan od osnovnih elemenata urbanog predela i slike grada
predstavljaju zeleni prostori specifičnog istorijskog i kulturnog nasledja. Iz tog razloga i Programa za
urbanistički plan sistema zelenih površina Beograda izdvojene su definicije sledećih pojmova:
“"Javno prirodno dobro" jeste uređeni ili neuređeni deo prirodnog bogatstva, odnosno vazduha,
vodnih dobara, priobalja, podzemnih dobara, šumskih dobara, predela ili prostora, jednako dostupan
svima.
"Zaštićeno prirodno dobro" koristi se i unapređuje na način koji omogućava njegovo trajno očuvanje
i unapređivanje, u skladu sa zakonom kojim se uređuje zaštita prirode.
"Predeo" je određena teritorija čiji karakter predstavlja specifičan spoj prirodnih i stvorenih vrednosti
karakterističnih za dati region.
"Javna površina" jeste prostor utvrđen planom za objekte čije je korišćenje, odnosno izgradnja od
opšteg interesa, u skladu sa propisima o eksproprijaciji (javni putevi, parkovi, trgovi, ulice kao i druge
površine u skladu sa posebnim zakonom).
"Javna zelena površina" jeste objekat, odnosno građevina koja predstavlja fizičku, tehničkotehnološku ili biotehničku celinu sa svim instalacijama, postrojenjima i opremom.
Javne zelene površine obuhvataju: (1) parkove, (2) zelene površine na skverovima, trgovima,
pijacama, (3) zelene površine duž saobraćajnica (travnjaci, drvoredi i drugi zasadi), (4) zelene
površine duž uređenih obala reka i drugih vodenih površina, (5) zelene površine pored i oko
stambenih zgrada u stambenim naseljima i između blokova stambenih zgrada, (6) spomen parkove,
(7) spomen groblja, (8) park šume, (9) izolacione i zaštitne zelene trake i pojaseve i pošumljene
terene, (10) zelene površine specijalne namene (u školskim dvorištima, u krugu fabrika i drugih
poslovnih objekata, u krugu zdravstvenih, socijalnih, prosvetnih, obrazovnih, naučnih i drugih
organizacija, u dvorištima oko stambenih i drugih objekata, tereni namenjeni za fizičku kulturu, sport
i rekreaciju i javne plaže, zelenilo na gradskim grobljima, botaničke bašte, zoološki vrtovi, arboretumi
i rasadnici).
"Sistem zelenih površina" predstavlja prostornu integraciju različitih tipova zelenih površina sa
izgrađenom strukturom opštine, grada, odnosno grada Beograda. Sistem zelenih površina objedinjuje
klimatske, ekološke, rekreacione i kulturno-edukativne funkcije prostora i naselja.
"Zelena infrastruktura" definisana je kao mreža multifunkcionalnih otvorenih prostora (uključujući
uređene parkove, vrtove, šume, zelene koridore, vodene tokove, drvorede i otvorena ruralna
područja) koja doprinosi održivom upravljanju resursima, odnosno održivom urbanom razvoju“.
Proučavano područje ovog master rada obuhvata pojas zemunske, novo beogradske i beogradske
obale duž reka Save i Dunava, zatim teritoriju Velikog ratnog ostrva, Ade Ciganlije i parka Topčider.
Kao što je već navedeno iz pomenutog Programa izdvojeni su rezultati analize vezane za
pristupačnost zelenih površina, vrednost i kvalitet zelenih površina u okviru granica grada.
Aspekt pristupačnosti analiziran je na osnovu sledeća tri nivoa: lokalnom, gradskom i regionalnom.
Lokalni nivo pristupačnosti odnosi se na udaljenost zelenih prostora od mesta stanovanja na
pešačkoj distanci od 10 minuta ili 400m udaljenosti i predstavljaju prostore koji obezbedjuju
svakodnevnu aktivnu i pasivnu rekreaciju stanovnika.
Gradski nivo pristupačnosti uključuje zelene prostore koji su od mesta stanovanja udaljeni do 1200m
vazdušnom linijom i do kojih se može stići peške ili korišćenjem prevoznih sredstava kao što su bicikl,
automobil ili gradski prevoz. Ovi prostori obezbedjuju široki obim aktivnosti uključujući i različitu
sportsku opremu.
Regionalni nivo pristupačnosti odnosi se na udaljenost zelenog prostora koji je maksimalno 30
minuta ili 3200m udaljen od mesta stanovanja, do koga se može stići automobilom ili gradskim
prevozom i koji treba da je pripada tipu šume ili park šume.
Nakon sprovedene analize izučavano područje nalazi se u okviru lokalnog i gradskog nivoa
pristupačnosti osim Ade Ciganlije koja ispunjava uslove i za regionalni nivo pristupačnosti.
Sa aspekta kvaliteta zelenih prostora analiza je izvršena na osnovu metoda bodovanja odredjenih
kriterijuma a kao model korišćena je procena Civic Green Flag Standard (Hackey Open Space and
Sports Assessment: Volume 1). Izabrano je 16 kriterijuma koji su podeljeni u četiri grupe:
Pristupačnost prostora: odnosi se na jasno definisan ulaz, dobar i siguran prilaz, signalizaciju i
jednaku pristupačnost za sve.
Bezbednost prostora: odnosi se na bezbednost opreme i objekata, ličnu bezbednost, kontrolu
vodjenja pasa, postojanje toaleta i objekata za održavanja kao i na njihov kvalitet.
Kvalitet održavanja: podrazumeva organizaciju uklanjanja otpada, održavanje zelenih površina,
objekata infrastrukture i mobilijara.
Očuvanje prirodnog i kulturnog nasleđa :podrazumeva očuvanje prirodnih i predeonih karakteristika
i očuvanje gradjevina i struktura.
Gardoš
Kalemegdan
Ada Ciganlija
Park Topčider
Slika 8.Ocena kvaliteta zelenih površina, izvor Program za urbanistički plan sistema zelenih površina Beograda
Vrednovanje ovog aspekta izvršeno je na 109 zelenih prostora čija je primarna funkcija rekreacija i
dodeljena im je jedna od sledećih vrednosti: veoma loš, loš, prosečan, dobar, veoma dobar, odličan i
izuzetan. Pomenuta područja priobalja i okoline koja su predmet istraživanja ovog rada, čine površine
čija se vrednost kvaliteta kreće od izuzetnog koji je dodeljen Kalemegdanskom parku do lošeg i
veoma lošeg u oblasti priobalja duž desne obale Save, od Brankovog mosta do novog mosta na Adi i
u blizini Kule na Gardošu. Dobijeni rezultati ukazuju na neophodnost intenzivne rekonstrukcije i
unapredjenja zelenih prostora ne samo u ovom području nego i na teritoriji celog grada.
Analiza trećeg aspekta, vrednosti zelenih prostora, izvršena je kroz značajne funkcija koje doprinose
kvalitetu života zajednice. Iz tog razloga izdvojeni su sledeći kriterijumi: pristup lokaciji, rekreaciona
uloga, strukturna uloga prostora, prijatnost prostora, kulturno nasledje, ekološka vrednost,
vrednost sa stanovišta životne sredine, edukativna uloga i kulturna funkcija.
Gardoš
Kalemegdan
Ada Ciganlija
Park Topčider
Slika 9.Ocena vrednosti zelenih površina, izvor Program za urbanistički plan sistema zelenih površina Beograda
Ocene vrednosti izražene su kroz sledeću skalu: bez vrednosti, manje vredna, prosečna, vredna
veoma vredna, odlična i izuzetno vredna. Rezultati vrednovanja pokazali su da se predmet
istraživanja koji obuhvata deo priobalja od Kule na Gardošu i Kalemegdanskog parka do Ade Ciganlije
i Topčiderskog parka nalazi izmedju prosečne vrednosti dodeljene prostoru u blizini Beogradskog
sajma do izuzetno vrednih kao što su Kalemegdanski park, Ada Ciganlija, Topčiderski park i Pionirski
park.
Ukupan utisak o izučavanom području na osnovu navedena tri aspekta je da neophodno zaštiti i
unaprediti ceo prostor kada su kvalitet i vrednost u pitanju, dok je pristupačnost jedan od potencijala
koji prostor nudi. Pojedinačni ambijenti kao što su Kalemegdan i Ada Ciganlija koji su visoko
vrednovani u sva tri segmenta treba da posluže kao smernica za dalji razvoj celokupnog prostora,
posebno koridora koji su veza izmedju pojedinačnih zelenih urbanih celina.
Studija o priobalju prva faza
Urbanistički zavod grada Beograda uradio je tokom nekoliko prethodnih godina Studiju priobalja koja
je bila podeljena u dve faze u okviru kojih je izvršena analiza područja beogradskog priobalja. Pojam
priobalja definisan je kao oblast koja podrazumeva obale, reke sa ostrvima i pripadajućim
akvatorijama, kejove, nasipe, zaledje reke sa različitim namenama i sadržajima usmerenim ka reci
(Studija priobalja – I faza, 2008). Za potrebe ovog rada izvršen je uvid u rezultate dobijene tokom
izrade druge faze Studije beogradskog priobalja-Druga faza, Prirodno jezgro Beograda, 2011.
Predmet Studije bio je najuži, prirodni i uredjeni gradski prostor oko ušća Save u Dunav. Predeo koji
predstavlja Genius loci grada Beograda i koji je jedna od značajnih vizura koja se pruža sa
Kalemegdana, Gardoša i Novog Beograda. Ovaj prostor je i u Strategiji razvoja Beograda prepoznat
kao područje od posebnog značaja za identitet i razvoj grada.
Svrha izrade studije odnosila se na značaj i razvojne potencijale Prirodnog jezgra Beograda U okviru
strategije postavljene polazne pretpostavke vezane za prirodnost jezgra, za celovitost prostora i za
funkcije jezgra koje treba da budu očuvane, unapredjene i dopunjene novim. Ukratko prirodno jezgro
trebalo bi da bude prirodno, zeleno dostupno i atraktivno. Nakon analize i planske i zakonske
dokumentacije, uz učešće gradjana, stručne javnosti, upravljačkih i političkih struktura predloženo je
nekoliko scenarija daljeg razvoja priobalja. Na izbor scenarija uticala su tri kriterijuma vezana za
podržavanje ideje očuvanja karaktera Prirodnog jezgra Beograda, održivost sa socijalnog, ekološkog,
ekonomskog i energetskog aspekta i savremen pristup temama, tehnologiji i dizajnu.
Sa aspekta zelenih prostora grada važna je činjenica da je u okviru Studije prepoznat njihov uticaj,
značaj i neraskidiva veza sa identitetom i slikom grada. Zeleni prostori Beograda imaju podjednaku
ulogu u stvaranju i trajanju istorijskog i kulturnog jezgra grada.
Kao se ovaj master rad prvenstveno bavi percepcijom stanovnika o slici grada i njivom vizijom
identiteta iz Studije su izdvojeni rezultati ispitivanja stanovništva koje je za potrebe Studije uradila
agencija Ipsos Strategic Marketing. Dobijeni podaci pokazuju da su obale Save i Dunava sastavni deo
života Beogradjana. Veliki procenat gradjana čak preko 90% posećuje obale reka, posebno Adu
Ciganliju i Zemunski kej. Razlog posete uglavnom je vezan za odmor i šetnju, ostale aktivnosti kao što
su vožnja bicikla, rolera, kupane i boravak na plaži slabije su zastupljeni. Najčešći načini transporta su
automobilom ili gradskim prevozom, dok je broj onih koji dolaze pešice nešto manji. Elementi koje
ispitanici najviše cene u ovom delu grada su prostranstvo predela, zelenilo i voda, kao i ukupan
ambijent. Glavni nedostatak smatra se nedovoljna uredjenost, loše održavanje i nehigijena. Kao
najružnije delove, izmedju ostalog, navode levu obalu Dunava i Savsko pristanište. Većina ispitanika
slaže se da je potrebno unaprediti beogradske obale kroz očuvanje prirode i podizanje što više novih
zelenih površina, parkova, zatim kroz izgradnju novih pešačkih staza, šetališta, prostora za sport,
bičiklističkih staza i sl. Očekivanja gradjana su skromna obzirom da žele čiste i održavane prostore na
obali, uredjeno zelenilo, šetališta i manje prostore za rekreaciju uz adekvatan pristup peške ili
biciklom.
Stručnjaci su sa svoje strane podržali stavove gradjana i u okviru Studije sugerišu razvijanje mreže
javnih prostora i aktiviranje priobalja kao područja dostupnog svim kategorijama posetilaca. Pored
postojećih domantnih javnih prostora u oblasti priobalja preporučuje se razvijanje atraktivnih
mirkolokacija, reprezentativnih objekata, trgova, skverova parkova, rekreativnih prostora kao i
prostora za kulturne dogadjaje. Radi aktiviranja priobalne zone potrebno je obezbediti funkcionalan
javni pristup sa kopna i vode različitim prevoznim sredstvima. Izgradnju novih objekata potrebno je
uskladiti sa prirodnim vrednostima i kulturnim nasledjem a urban reciklaža i transformacija
zapuštenih gradskih prostora može igrati jednu od glavnih uloga pri izgradnji stambenih, zabavni,
rekreativnih i drugih sadržaja. Uredjenju priobalja poreban je mutlidisciplinaran pristup, tako je
sprega javnog sektora, stručnjaka, gradjana, različitih medjunarodnih udruženja i ostalih stejkholdera
vrlo bitno.
Ukratko osnovni elementi dalje strategije razvoja priobalja kombinacija su različitih namena i dizajna,
dobra saobraćajna i fizička povezanost i zaštita i jedinstvo istorijskog jezgra. Revitalizacija i obnova
prostora, kao i novi javni i zeleni prostori omogućiće povećanje vrednosti zemljišta i privlačenje novih
investitora i kreativnih klasa.
Zelene staze
U kontekstu predela urbane zelene staze predstavljaju jedan od mogućih pravaca razvoja područja
pored reka, obzirom da objedinjuju navedene smernice razvoja GUP2021 i Studije beogradskog
priobalja.
Zelene staze predstavljaju multifunkcionalni koncept koji se primenjuje u okviru upravljana gradom
za rešavanje različitih ekoloških, ekonomski i socijalnih problema u urbanim i ruralnim sredinama
(poboljšanje životne sredine, povećanje mogućnosti rekreacije i dostupnosti otvorenih prostora,
razvoj održivih oblika turizma isl) (Jovanović, 2012.) Način kretanja koji se odvija duž ovih trasa
rezervisan je isključivo za nemotorizovan način kretanja. Rute zelenih staza pružaju se duž linearnih
elemenata kao što su stari putevi, vodotoci, napuštene pruge isl. Ovim prostorima najčešće
upravljaju lokalne zajednice radi podsticanja održivog razvoja i zdravih životnih stilova.
CEG program daje sledeću podelu zelenih staza (Central and Eastern European Greenways , 2007)21 :
 Duge zelene staze– povezuju susedne države, regione, velike gradove. Osnovni cilj je razvoj
održivog turizma, najčešće biciklističkog.
 Lokalne zelene staze – kraće trase, najčešće u ruralnim područjima. Osnovna svrha je
rekreativna i/ili turistička.
 Urbane zelene staze – formirane su u urbanom okruženju, duž napuštenih pruga i drugih
transportnih puteva, duž vodotoka i drugih prirodnih koridora. Najčešće su namenjene širokoj grupi
korisnika – pešacima, biciklistima, skejterima, ljudima sa invaliditetom itd. Osnovna svrha jeste
bezbedno nemotorizovano kretanje korisnika, rekreacija i promocija znamenitosti kulturnog i
istorijskog nasleđa grada.
Prilikom izgradnje zelenih staza potrebno je ispuniti sledeće kriterijume:

Najmanje 90% zelene staze treba da je pod tvrdim zastorom;
 Zelena staza je koridor u urbanom tkivu koji se koristi za svakodnevno kretanje, formiran duž
nezavisne trase koja je dostupna za nemotorizovane korisnike;
 Podužni pad zelene staze je ili vrlo mali ili je staza ravna, što obezbeđuje lako korišćenje trase
svim tipovima korisnika, uključujući i korisnike sa različitim invaliditetima;

Potreban je odredjeni broj info tabli duž zelene staze
 Postoji najmanje jedno odmorište i/ili jedno mesto sa opremom za vežbanje duž zelene staze
(Jovanović, 2012)
21
http://www.greenways.by/index.php?content&id=87&lang=en
Kada su funkcije zelenih staza u pitanju zavisno od cilja, predeonog konteksta i tipa, prema CEG
programu imaju sledeće osnovne funkcije:

Podsticanje održivog i bezbednog saobraćaja (šetnja, biciklizam, jahanje, veslanje isl.)

Promocija zdravih načina života (podstiču rekreaciju i bavljenje sportom na otvorenom)
 Razvoj ekoturizma i očuvanje prirodnog i kulturnog nasleđa(razvoj eko turizma, korišćenje
lokanih resursa i potencijala i sl.)
 Podrška ekonomskom i socijalnom razvoju lokalnih zajednica (podsticanjem lokalnog
preduzetništva doprinose razvoju lokalne ekonomije i podstiču preduzetništvo u lokalnoj zajednici)
 Osim navedenog zelene staze predstavljaju prostore za očuvanje biodiverziteta, omogućavaju
različite socijalne interakcije, pozitivno utiču na otvaranje novih radnih mesta kao i na sliku i
stabilnost predela (Hellmund & Smith, 2006).
Sa aspekta vrednovanja identiteta grada kroz zelene prostore i kao jedan od mogućih pravca razvoja i
revitalizacije beogradskog priobalja, urbane zelene staze predstavljaju koncept koji bi omogućio
unapredjenje i očuvanje ali i akcentovanje karakteristične slike grada. Osim toga odrejdene funkcije
zelenih staza kao što su razvoj eko turizma, očuvanje prirodnog i kulturnog nasledja, zatim podrška
ekonomskom i socijalnom razvoja lokalnih zajednica i lokalnog preduzetništva, pozitivno bi uticale na
povećanje konkurentnosti grada na evropskom i svetskom tržištu.
Slika 10. Ušće i Kalemegdan izvor: Studija beogradskog pribalja faza 1
2.2. Upravljanje gradom i brend grada
2.2.1. Urbani menadžment i marketing grada
Savremeno upravljanje gradovima (urbani menadžment) predstavlja proces koji objedinjuje različite
tehnike planiranja i upravljanja resursima i potencijalima radi uspešnog funkcionisanja gradskih
struktura. Zajedno sa urbanističkim planiranjem i strateškim upravljanjem stvaraju osnovu za razvoj
grada i uspešno usmeravanje investicija. Osim navedenog urbani menadžmenta obuhvati i
koordinaciju odnosa različitih stejkholdera na lokalnom i regionalnom nivou, a sve to radi veće
konkurentnosti gradova i stvaranja novog identiteta u vreme opšte globalizacije (Stupar i Djukić,
2009).
Da bi jedan urbani sistem ili region oterećen pritiskom intenzivne globalizacije sačuvao svoj identitet i
integritet neophodno je da se kroz urbani menadžment obezbedi holistički i multidisciplinaran
pristup rešavanju problema. Iz tog razloga strategije i modeli upravljanja prilagodjavaju se
konkretnim situacijama i gradskim ili regionalnim sredinama. Osim planiranja i upravljanja gradskim
aktivnostima, urbani menadžment obezbedjuje aktivnije učešće lokalne zajednice i lokalne uprave u
odlučivanju. Stalno usavršavanje modela i instrumenata upravljanja veoma je važno za uspešno
funkcionisanje urbanih sistema u zemljama u razvoju kojima pripada i Srbija (Stupar i Djukić, 2009).
Gradski sektori kojima koordinira gradska uprava mogu se podeliti u šest grupa:

Gradsko zemljište,

Životna sredina,

Infrastruktura,

Stanovanje i javne usluge,

Ekonomski razvoj

Društvene usluge (Stupar i Djukić, 2009).
Sve navedeno upućuje da je uloga urbanog menadžmenta da objedini i upravlja javnim i privatnim
interesima uključujući i lokalnu zajednicu, sa ciljem da se reše i otklone problemi koje grad ima. osim
toga podjednak značaj imaju i obezbedjenje konkurentnosti grada, stvaranje adekvatnih uslova za sve
stanovnike kao i omogućavanje odredjenog nivoa održivosti (Stupar i Djukić, 2009).
Upravljanje gradskim razvojem na teritoriji Beogradskog metropolitena oslanja se na nekoliko
zakonskih i planskih dokumenta kao što s u Regionalni prostorni plan administrativnog područja
Beograda, 2004 i Generalni plan Beograda 2021, 2003 kao i na Nacrt strategije razvoja grada
Beograda koji definišu smernice za upravljanje celokupnim gradskim regionom (Stupar i Djukić,
2009).
Tako se u Strategiji razvoja grada Beograda navodi da je glavni cilj upravljanja gradom
decentralizacija, adekvatna prostorna organizacija i veće učešće gradjana u procesima upravljanja.
Time bi se omogućila veća konkurentnost grada i njegove okoline, ali i veća uravnoteženost izmedju
urbanih i ruralnih područja grada. Centralno mesto u okviru Strategije razvoja zauzimaju održiva
upotreba resursa (energetskih, vodnih, zemljišnih), zatim pravilan fizički razvoj na široj teritoriji Grada
kao i ekološki efikasan transport (Strategija razvoja grada Beograda,2011).
Osim navedenog u okviru Strategije stoji da je baza na koju se oslanja buduće upravljanje gradom
vezana su za razvoj i usavršavanje različitih instrumenata, mehanizama i procedura upravljanja, zatim
za uskladjivanje sa sistemom strateškog prostornog i urbanističkog planiranja kao i značajno
uključivanje lokanog nivoa i intenzivniju saradnju na regionalnom novu.
Kao jedan od ključnih principa razvoja grada Beograda stoji i održivost, koja se izmedju ostalog može
postići održavanjem balansa prirodne i građene sredine, očuvanjem bogatstva prirodnih i kulturnih
raznovrsnosti, isticanjem lokalne tradicije, negovanjem stila i dobre forme u arhitekturi, kao i
davanjem podrške formiranju ,,kulturnog pejzaža“, zaštitom predela prema evropskoj konvenciji
(Strategija razvoja grada Beograda,2011).
Navedeno upućuje na važnosti očuvanja i unapredjenja identitet grada. Karakter i identitet grada
prema strategije razvoja Beograda osnova je za razvoj turizma i privrede ali i za osećaj povezanosti
stanovnika sa prostorom u kojem žive. Položaj Beograda na ušću Save u Dunav je slika koja se vezuje
za identitet grada u širem smislu, dok manji urbani centri nose karakter prisutan na lokalnom nivou.
Medjutim prirodne odlike urbanih i ruralnih celina kao i kulturna ili ekonomska obeležja takodje
pružaju mogućnost izgradnje identiteta različitih gradskih i prigradskih naselja koja čine Beograd. U
okviru obnove gradskih struktura zeleni prostori i rečne obale sa svojim kulturnim i ekonomskim
značajem zauzimaju jedno od važnih mesta u okviru razvoja identiteta grada (Strategija razvoja grada
Beograda,2011) .
Težnja da u gradove udje priroda, da se čovek ponovo poveže sa autentičnim predelima ili da reši
neke od problema izazvanih klimatskim promenama karakterističnih samo za gradove (npr. efekat
toplotnog ostrva), odlika su održivog planiranja gradova i osnova za razvoj njegovog zelenog
karaktera. Najznačajniji benefiti ovakvog pristupa upravljanju urbanim strukturama su poboljšanje
kvaliteta života stanovnika i smanjenje pritiska koji savremeni gradovi danas trpe usled procesa
globalizacije. Jedan od najvažnijih segmenata „zelenih“ gradova sigurno je i zelena infrastruktura čiji
elementi od pojedinačnih travnatih površina preko gradskih šuma i zelenih koridora do rekreativnih
područja čine multifuncionalni resurs koji podiže uslove življenja i omogućava održivost jednog grada.
Neki od koncepata u urbanom i prostornom planiranju koji su prepoznali značaj zelenih prostora ne
samo za održivost gradova već i za njegov identitet, zasnovani su na modelu idealnog grada prisutnog
još od vremena starog veka. U novijoj istoriji izdvaja se koncept Vrtnog grada Ebenizera Haurada koji
se zasniva na brisanju razlika izmedju sela i urbanih anglomeracija (Mirkov, 2007).
Slika 11. Kompaktni grad izvor
http://www.ecocompactcity.org/District/Akroken_aer.jpg
Slika 12.Kompaktni grad izvor
http://www.ecocompactcity.org/City/VDE%20MASTERPLAN
.jpg
Zeleni prostori činili su integralni deo ne samo fizičke strukture grada već su činili odraz karaktera i
identiteta grada koji je kreiran kao reakcija na negativne posledice industrijalizacije. Ovaj koncept
imao je uticaj na razvoj mnogih gradova posebno prvih šezdeset godina XX veka medju kojima se
posebno ističe Lečvort, prvi vrtni grad u Engleskoj. Nekim principima vrtnog grada urbani planeri
vraćaju i danas posebno kod održivog planiranja urbanih prostora i kreiranja čovekomernih prostora
gde stanovnici imaju mogućnost nemotorizovanog kretanja do svih centralnih tačaka grada. Ovaj
koncept upravljanja gradskim prostorima podrazumeva obnovu i korišćenje postojećih raspoloživih
potencijala gradova posebno kada su u pitanju zapušteni i degradirani prostori. Neke od smernica
kojima se teži vezane su za očuvanje naselja koja imaju snažan „genius loci“ , otvorenih gradskih
prostora kao i područja jedinstvenih prirodnih lepota (Dinić, 2009).
Koncept planiranja čovekomernih gradova koji ispunjava dva osnovna uslova, jednaku dostupnost
svim stanovnicima (wakable cities) i pogodne uslove za zdrav život u gradu (livable cities). U svetu
postoji nekoliko različitih pristupa ali se posebno izdvajaju koncepti koji poštuju principe pametnog i
kompaktnog rasta gradova.
U želji da se smanje negativni uticaji urbanizacije i modernog načina života, razvijen je koncept pod
nazivom „smart growth“22. Ovaj koncept savremenog održivog planiranja urbanih prostora
podrazumeva obnovu i korišćenje postojećih raspoloživih potencijala gradova. Umesto širenja na
poljoprivredno zemljište koje se nalazi na obodu urbanih područja, grad se razvija i raste ka unutra.
Nastaje održivi grad gde je fokus na formiranju kompaktnih urbanih celina, mešovitih funkcija. Ističe
se značaj javnog transporta i reciklaža zapuštenih gradskih prostora.
Jedan od aktuelnih modela koji se koriste u urbanističkom planiranju u svetu naziva se „kompakt
grad“, a instrument kojim se to postiže je zoniranje. Prema M.R.Masnavi23: „kompaktni grad24 je
urbana forma čija je razmera prilagodjena pešačkom i biciklističkom saobraćaju i efikasnom javnom
transportu, sa kompaktnošću koja podstiče socijalne interakcije“ (prevod Dinić)25.
„Skraćuje se vreme i smanjuju troškovi transporta, podstiče pešački orijentisan način života i smanjuje
zagadjenje. Prisustvo ljudi pojačava aktivnost prostora i socijalne interakcije“(Dinić, 2009).
„Pametnim rastom naglašava se značaj susedstva, lokalni stanovnici uključuju se u donošenje
razvojnih odluka. Rezultat su održive zajednice sa visokom koncentracijom aktivnosti i visokim
kvalitetom života koji proističe iz brojnih mogućnosti za posao“ (Dinić, 2009).
„Pametni rast“ i kompaktni gradovi nemaju neki univerzalno primenjivi obrazac planiranja i zoniranja.
Sve zavisi od konkretne lokacije i prethodnog načina razvijanja samog grada.
22
Koncept urbanog planiranja koji se primenjuje od ranih sedamdesetih godina prošlog veka u Severnoj Americi i Zapadnoj Evropi, odnosi
se na gradove koji razvijaju kompaktne čovekomerne urbane sredine (http://en.wikipedia.org)
23
Masnavi, M.R. (2000) The new millennium and the new urban paradigm: The compact city in practice. u: Achieving Sustainable Urban
Form. London: Spon. str. 64-73
24
Koncept urbanog planiranja, primenjuje se od ranih sedamdesetih godina prošlog veka, promoviše visoku gustinu izgradjenosti sa
mešovitim korišćenjem zemljišta i sličan je smart growth konceptu. (http://en.wikipedia.org)
25
Slobodan prevod Dinić, M. (2009) Revitalizacija gradskog centra u kontekstu održivog razvoja. Niš: Gradjevinsko-arhitektonski fakultet,
Naravno ovakva dugoročna strategija nije moguća bez aktivnog učešća javnosti i njenog uključivanja
u, ne samo u oblasti odlučivanja, već i implementaciji. Poslednjih godina participacija i uloga javnosti
postali su ključni akter u efikasnoj i dugoročnoj primeni održivosti.
Američki institut za arhitekturu AIA26 preporučuje sledećih deset principa za planiranje i razvoj
zajednica koje imaju zdrave životne uslove:
 Izgradnja prilagodjena ljudskim merilima – lokalne zajednice prilagodjene pešacima
omogućavaju stanovnicima da peške stignu do prodavnica, ustanova, kulturnih objekata i radnih
mesta. Omogućava smanjenje saobraćajne gužve i pozitivno utiče na zdravlje.
 Lokalne zajednice sa mogućnošću različitih izbora u oblasti stanovanja, rekreacije, transporta,
kupovine i zaposlenje koje stvaraju prijatno okruženje, sa izmešanim socio-ekonomskim klasama i
prilagodjeno je stanovnicima različite životne dobi.
 Kombinovano korišćenje zemljišta, razvoj kombinovanog korišćenja zemljišta i različitih
tipova objekata, kao i pešački dostupnih heterogenih lokalnih zajednica
 Kod postojećih urbanih centara iskoristiti prednosti postojećih ulica, usluga i objekata i
izbegavati novu infrastrukturu, što smanjuje širenje urbanizacije i omogućava stabilnost gradskih
struktura.
 Tipovi transporta treba da budu usmereni na pešačenje, vožnju bicikala, korišćenje javnog
prevoza što će smanjiti saobraćajne gužve, podstaći fizičku aktivnost i zaštiti životnu sredinu.
 Energični i živi javni prostori i javne površine namenjeni gradjanima sa prijatnim, dobro
definisanim javnim površinama za socijalnu interakciju, proslave, razmišljanje, umetnička i kulturna
dešavanja, kao i za aktivno učešće gradjana i javne dogadjaje.
 Negovanje identiteta „susedstva“ (komšiluka) omogućava kvartovima jedinstven karaktere,
dok šetnja pozitivno utiče na životnu sredinu i stvara uticajnu lokalnu zajednicu.
 Resursi životne sredine dobro osmišljena ravnoteža izmedju prirode i razvoja grada kojom se
vodotoci i vazduh štite od zagadjenja.
 Očuvanje predela posebnih značajnih otvorenih prostora, farmi i staništa divljih životinja jer
su od suštinskog značaja za životnu sredinu i imaju rekreativni i kulturni uticaj.

Pitanje planiranja Uspešno planiranje je osnova uspešnih i zdravih lokalnih zajednica.
Planiranjem gradova prema pomenutim principima, čovek i njegove potrebe ponovo se vraćaju u
fokus. Medjutim, sada je to po meri čoveka i to ne samo onog koji trenutno živi i stvara nego i za
buduće korisnike, bez obzira na to kojoj kategoriji pripadaju. Planiranje koje uvažava sve različitosti i
bogatstvo ljudskog bića.
26
http://www.aia.org/
Razvojem takozvanog „preduzetničkog grada“ marketinške tehnike i alati postali su dostupni i
prihvaćeni od strane gradskih uprava većine svetskih gradova. Od 70tih godina 20. veka pa do danas
lokalne gradske uprave trude se da uz određene modifikacije koriste prednosti preduzetničkog
menadžmenta prvenstveno orijentisanog na stvaranje prilika koje omogućavaju privlačenje budućih
investitora. Sa druge strane pomenuta gradska administracija ima veoma važnu ulogu u određivanju
ravnoteže između stvanih želja i potreba glavnih stejkholdera: građana, privrednika, političkih,
socijalnih i drugih struktura.
Iako se marketing u upravljanju urbanim sredinama primenjuje još od 19-tog veka, gradske uprave
tek u zadnjih četrdeset godina strategijski i aktivno primenjuju različite marketinške metodologije i
tehnike prvenstveno za brendiranje grada kao proizvoda. Obzirom da se radi o specifičnom proizvodu
kao i samim korisnicima usluga i stejkholderima (građani, preduzetnici, turisti isl.) specifične su i
tehnike i metodologije marketinga koje gradske uprave koriste za unapređenje gradova u vizuelnom i
funkcionalnom smislu. Primenljivost marketing teorije i prakse u gradskoj administraciji i upravi od
velikog je interesa u dinamičnom savremenom okruženju gradova Evrope. Iz tog razloga potrebno je
formirati adekvatan strateški marketinški plan u okviru kojeg će, kao poseban segment, biti razvijena
osnova za upravljanje komponentama brendinga gradova koje čine grad i stejkholderi. Većina
analitičara se slaže da jedan model breniranja nije moguće primeniti na svaki grad, već svako mesto
zahteva specifičan pristup. Do sada je razvijeno nekoliko modela koje se koriste za brendiranja mesta
a predstavljaju kombinaciju različitih komponenata, tehnika i metodologija marketinga.
Kao što je već ranije pomenuto savremeni globalizacijski trendovi razvoja diktiraju povezivanje
različitih društvenih struktura na različitim nivoima. Veze stvorene među komercijalnim,
tehnološkim, socijalnim i političkim elementima širom sveta omogućile su da sve, čak i lokalne
interesne grupe mogu imati širi uticaj.
Da bi gradovi opstali u takvim uslovima i privukli nove investicije, preduzetnike, turiste ili stanovnike,
potreban je efikasan koncept marketinga. U savremenom upravljanju i prostornom razvoju gradova
urbani marketing predstavlja jedan od glavnih aspekata koji mogu omogućiti opstanak i prosperitet
svetskih gradova.
Pojam marketinga prema AMA27 (American Marketing Association) predstavlja proces planiranja,
sprovođenja i stvaranja ideja, proizvoda i usluga, određivanje njihove novčane vrednosti, zatim
promocije i distribucije radi razmene koja će zadovoljiti ciljeve pojedinca i organizacije. Drugim
rečima to je proces kreiranja proizvoda koji je usmeren na zadovoljenje potreba i želja kupaca.
Primenjen na prostor i mesto, ovaj koncept predstavlja grad kao proizvod sastavljen od socijalnih,
društvenih, geografskih i prirodnih vrednosti i koji se nalazi u stalnom procesu transformacije.
Za urbani marketing grad postaje tržište unutar kojeg se razvija mreža različitih relacija između
gradske uprave i budućih korisnika. Urbani marketing tako objedinjuje principe marketinga
primenjene na lokalne ciljeve i njihovu realizaciju u okviru određenog grada bez obzira na veličinu
prostornog obuhvata. Filozofija urbanog marketinga usmerena je na stalnu orijentaciju gradske
uprave prema potrebama i željama interesnih grupa (različita tržišta, građani, turisti, preduzetnici i
sl.) Iz napred navedenog tako proizilazi da urbani marketing obuhvata sledeće segmente:
27
http://www.marketingpower.com/Pages/default.aspx
 Marketing prostora grada ili marketing lokacije-odnosi se na prostorne karakteristike grada i
njihovu ulogu u ostvarivanju želja i potreba budućih investitora i privrede.
 Marketing rezidenata ili stanovnika-orijentisan je na privlačenje novih i zadržavanje
postojećih kroz niz aktivnosti koje utiču na poboljšanje infrastrukture, gradskih usluga, sigurnosti,
uslova života.
 Marketing turista-stvaranje i povećanje turističkog prometa i unapređenje prepoznatljivosti
grada i van lokalnih okvira.
 Marketing gradske uprave-usmeren je na analizu, planiranje, primenu i kontrolu planova i
programa gradskih administracija radi kreiranja usluga i relacija sa ciljanim tržištima radi ostvarenja
postavljenih ciljeva. Ovaj segment urbanog marketinga omogućava lokalnim upravama da održe
kontakt sa klijentima (građani i preduzetnici) kroz usluge i razmenu informacija kao i transparentnost
delovanja lokalne administracije (Paliaga,2008).
2.2.2. Brendiranje grada i zeleni prostori
U svojoj knjizi „Brending i konkurentnost gradova“ Marko Paliaga, citira Kotler P. i Gertner D.: „Prema
definiciji Američke marketinške asocijacije (AMA), marka ili brend definiše se kao ime, termin, znak,
simbol, dizajn ili kombinacija svega navedenog usmerene na identifikaciju proizvoda ili usluga nekog
proizvođača ili grupe proizvođača i njihovo razlikovanje od proizvoda i usluga konkurencije“ (Paliaga,
2008, str.7). Po drugoj definiciji brend čine 3 osnovna elementa: znak, ime i slogan i oni mogu
označavati jedan proizvod ili uslugu, grupu proizvoda ili usluge ili sve proizvode-usluge nekog
proizvođača (Jakovljević, 2000).
Stoga se može zaključiti da sve može biti proizvod i da samim tim sve može postati brend ako se tri
gore navedena elementa na odgovarajući način kreiraju i primene. Na taj način dobiće se proizvod
koji će se razlikovati od ostalih, imati svoj identitet i svojevrsnu poruku kojima će privući jednu ili više
ciljnih grupa, zavisno od toga kome je namenjen. Dobrom kombinacijom i suptilnim uticajem na svest
i savest korisnika stvara se veza i osećaj da je određeni proizvod jedini, bolji od drugih i da samim tim
zaslužuje da nosi epitet brenda.
Brend menadžment ili upravljanje brendom je skup marketinških tehnika koje podrazumevaju
kreiranje, planiranje i upravljanje kao i odnose između određene kompanije i budućih ili postojećih
korisnika i stejkholdera. Vitalnost i postojanost brenda zavisi prvenstveno od postojanosti i
implementacije strategije same kompanije koja stoji iza brenda. Ako je kompanija zasnovana na
uspešnoj strategiji poslovanja koja se dalje primenjuje i kod upravljanja brendom, velika je
verovatnoća da će i brend uspešno nastaviti da živi duži niz godina. Na početku potrebno je
prepoznati osnovne i diferencirajuće koristi za potencijalne korisnike. Nakon toga kreće se u kreiranje
brenda i odabir ciljanog tržišta.
Brendiranje gradova je pojam koji je sve popularniji u novije vreme a odnosi se na skup tehnika i
metoda koje se koriste za uspešno prezentovanje gradova u svetu. Ovaj segment marketinga postao
je neophodan alat u savremenom upravljanju gradovima medju kojima je sve oštrija konkurencija u
privlačenju inovacija, investitora, talenata ili turista (Konijnendijk, 2010). Obzirom da je svaki grad
sam po sebi specifična priča samim tim su i metode brendiranja koje su korišćenje širom sveta
prilagodjene gradu kao novom proizvodu. U osnovi se, kao i kod bilo koje druge vrste brendiranja,
nalaze atributi i benefiti brenda sa jedne strane i vizuelni i audio prikazi sa druge strane, preko kojih
odredjena destinacija treba da bude identifikovana i po čemu se razlikuje od drugih. Navedeni
elementi brenda treba da prenesu obećanje brenda tj. potrebe budućih korisnika kao i prednost
destinacije.
Tako u svojoj knjizi „Brending i konkurentnost gradova“ Marko Paliaga (2008) o brendiranju gradova
navodi da sa aspekta mesta, brend objedinjuje sva očekivanja, misli, razmišljanja, saznanja, osećanja i
asocijacije koje ljudi nose u sebi a vezana su za određenu regiju, grad ili državu (npr. Silicon Valey ili
Hollywood). Brend nekog grada treba da omogući njegovo opis, interpretaciju i povezivanje sa
određenim obeležjima, karakteristikama, vrednostima i emocijama. Na taj način stvaraju se veze na
različitim nivoima od fizičkih do emocionalnih i ostvaruju najbolji rezultati ako je postignuta sinergija
u izgradnji emocionalne veze i identifikacija korisnika sa brendom. To znači da je strateški pristup
brendiranju gradova, kao i u brendiranju bilo kog proizvoda, osnova na kojoj počiva uspeh i
konkurentnost na savremenom tržištu. Dobar strateški pristup sastoji se iz niza pažljivo organizovanih
i sprovedenih istraživanja koja se odnose na cilj brendiranja, viziju, imidž, pozicioniranje i na kraju
evaluaciju. U svemu navedenom veoma je bitna i komunikacija sa stejkholderima.
Kada je reč o stejkholderima Paliaga (2008) smatra da je važno navesti da se brend grada sastoji iz
dve vrlo bitne komponente tvrde i meke, koje u sebi objedinjuju neke od stejkholdera. U tvrde,
nepromenjive ili teško promenjive spadaju lokalni poreski propisi, zatim dostupna, razvijena i
moderna infrastruktura, logistička mreža, građevinsko zemljište i sl. Sa druge strane, meke
komponente su one koje sve više dobijaju na važnosti jer predstavljaju suštinu po kojoj se gradovi
međusobno razlikuju. Tu spadaju mentalitet građana, lokalna umetnost i kultura, prirodna obeležja
grada, njegova okolina, jednom rečju oslikavaju kvalitet života jednog grada.
Kako je suština brendiranja u emocionalnom povezivanju sa ljudima i njihovim svakodnevnim
životom kod brendiranja gradova potrebno je krenuti od vizije stanovnika i njihovog karaktera radi
komunikacije budućih stejkholdera (turista, posetilaca, građana, gradskih uprava i sl.) Potrebno je na
adekvatan način pokazati suštinu i karakteristike grada i njegovih stanovnika, podstaći razvoj
sopstvenog identiteta. Ostvariti povezanost sa stanovništvom, lokanim vlastima i gradskom upravom
jer je brendiranje gradova aktivnost koja, prvenstveno pripada društveno odgovornom marketingu.
Ovaj tip marketinga uključuje aktivnosti koje su od šireg interesa, zatim etički kontekst kao i kontekst
životne sredine.
Kao najbolji primer odgovornog brendiranja može se navesti „zeleni brending“ (green brending) koji
se odnosi na metod brendiranja gde se u prvi plan stavljaju funkcionalni atributi ili emocionalni
benefiti proizvoda koji nose oznaku „zeleno“. Međutim, da bi brend uspešno nosio oznaku „zeleno“
trebalo bi razviti aktivnu marketinšku komunikaciju sa budućim korisnicima i stejkholderima kao i
razlikovanje brenda od konkurencije kroz ekološki obojene atribute. Ekološki održiv proizvod može
biti komercijalan samo ako su njegovi „zeleni“ atributi efikasno i razumljivo predstavljeni.
Cilj „zelenog brendiranja“ zasniva se na pozitivnim osobinama i benefitima koje proizvod ima na
životnu sredinu i etički odnos budućih korisnika pri čemu je to njegova prednost u odnosu na ostale
slične proizvode. Prema tome strategije „zelenog brendiranja“ dele se na osnovu toga da li
preovlađuju funkcionalne karakteristike ili emocionalni benefiti. Kada je u pitanu funkcionalnost
brendiranje se zasniva na direktnom pozitivnom uticaju na životnu sredinu, najbolji primeri za to su
automobili koji imaju nisku emisiju ugljendioksida, savremeni ekološki građevinski materijali čija je
emisija štetnih gasova svedena na minimum ili obnovljivi izvori energije. Kod emocionalnih benefita
razlikuju se tri osnovna tipa: osećanje blagostanja koje deluje altruistički, lično zadovoljstvo izazvano
otvorenim korišćenjem ekoloških proizvoda i na kraju osećaj povezanosti sa prirodom. Uspešni
„zeleni“ brendovi objedinjuju sve navedene pozitivne aspekte prilikom prezentovanja i reklamiranja
svojih proizvoda (Hartmann et al, 2005).
Kada su u pitanju gradovi „zeleno brendiranje“ uglavnom se oslanja na primenu ekološke
odgovornosti tokom ekonomskog razvoja, ukratko primena održivog planiranja savremenih gradova.
Tako su u okviru Evropske unije nacionalne i lokane uprave razvojem zakonske legislative u oblasti
životne sredine stvorile osnovu za stvaranje sopstvenih zelenih strategija. Ove strategije uglavnom su
zasnovane na uobičajenim lokalnim ekološkim problemima transportu, otvorenim prostorima,
predelu i zagađenju vazduha i vode.
Da bi koncept održivog grada uspešno funkcionisao i u praksi, potrebno je da gradske vlasti formiraju
strategiju održivog upravljanja lokalnim resursima u kojoj bi podjednako bili zastupljeni zaštita
životne sredine, ekonomski razvoj i stvaranje novih radnih mesta. U skladu sa tim danas se sve više
primenjuje „široko zeleni“ pristup održivosti. On podrazumeva zajedničko delovanje regionalnih
političkih struktura, industrijalaca i naučnika iz oblasti zaštite životne sredine. Okrenut je čoveku ali
na održiv način kombinuje prirodna i ekonomska dostignuća u cilju stvaranja sigurnijeg pristupa
vrednovanju i primeni suštinskih prednosti prirodnih procesa i funkcija. „Široko zeleni“ pristup
predstavlja razvojnu politiku koju primenjuju gradovi koji žele da koncept održivog grada bude
uspešan i u praksi. Ovakav pristup idealna je osnova za uspešnu strategiju „zelenog“ brendiranja
gradova (Gibbs, 1994).
Razlozi za brendiranje gradova
Gradski marketing omogućava novi nivo kvaliteta u okviru lokalne razvojne politike kroz
sveobuhvatnost, kreativnost i fleksibilnost. Novi resursi u vidu ideja, kapitala i lokalnog znanja koriste
se u lokalnoj politici, upravi. Na ovaj način gradski marketing omogućava strateški pristup javnom
planiranju u transparentnoj saradnji sa privatnim sektorom. (Ashworth, 2001). Sa druge strane
brendiranje gradova shvaćeno je kao sredstvo za dostizanje konkurentne prednosti u cilju povećanja
lokalnih investicija i turizma, za razvoj zajednice, jačanje lokalnog identiteta, kao i identifikaciju
gradjana sa gradom i aktiviranje svih društvenih snaga da bi se izbegli socijalna izolovanost i nemiri.
Aktuelne tehnike koje urbanisti danas primenjuju kod brendiranja gradova su „ličnost brenda“ (Gaudi
i Barselona), „kreiranje vodećeg modela“ („Pompidu varka“ veliki projekat realizovan u Parizu) i
„brendiranje kroz manifestacije“ (možda najbolji primer Edinburg i njegov muzički festival)
(Kavaratzis and Ashworth,2004.) Svi ovi primeri osmišljeni su ne samo da privuku pažnju i da grad po
njima bude prepoznatljiv, već i da se razvije veza izmedju grada i karakteristika koje se smatraju
korisnim za njegov ekonomski ili društveni razvoj. Treba istaći da nijedan od pomenutih primera nije
prvobitno planiran i ciljano osmišljen kao brend grada, ali je praksa pokazala da im to može biti jedna
od glavnih funkcija.
Primena korporativnog brendiranja na mesta zahteva da se mesto tretira kao celina koja se sastoji iz
elemenata mesta kao bi se postigla jedinstvenost poslate poruke. U isto vreme neophodno je
povezati mesto sa „pričama“ o prostoru ali ne jednostavnim dodavanjem pored imena ili
sugerisanjem na izolovane lepe slike o mestu. „Priče“ treba stvarati u mestu i kasnije ih saopštiti
budućim korisnicima (Kavaratzis, 2004).
Razvoj brenda grada i pravilno razumevanje i upotreba komponenti brenda imaju najveći značaj za
stvarne i opipljive rezultate celokupne marketinške strategije i planiranja, a samim tim i najveći
značaj za to kako gradski marketing utiče na život gradjana. Gradski marketing može biti centar kruga
koji će širenjem obuhvatiti ključne gradske ciljeve kao što je stranih investicija, promovisanje turizma
i očuvanje gradskog nasledja. To su ujedno ciljevi brendiranja grada kao i efekti uspešne primene
marketinga.
Prema Hardingu (1994) postoje dva scenarija upravljanja gradovima: najpesimističniji gde će uzak
krug interesnih grupa vodjen konkurencijom medju gradovima nastaviti da favorizuje težnju ka
razvoju po svaku cenu i najoptimističniji da široki krug interesnih grupa okupljanjem oko ideje o
poboljšanju kvaliteta gradskog života, uzimajući u obzir i ekonomske i socijalne aspekte, može ispuniti
širok spektar zahteva i potreba gradjana.
2.2.3. Korporativni identitet i korporativno brendiranje
Većina analitičara slaže se da je korporativni brending mnogo približniji ciljevima brendiranja gradova
posebno razvojem različitih korporativnih segmenata kao što su korporativni imidž, identitet ili
korporativna komunikacija (Kavaratzis, 2004).
Početkom 90-tih 20. veka nekoliko konsultanata za brendiranje i komunikaciju pokušalo je da odredi
šta je to „brend kompanije“ (Balmer and Gray, 2003), odražavajući potrebu da se produbi marketinški
pogled na brend koji čine i organizacione osobine, kao i da pomere fokus sa proizvoda kao brenda na
organizaciju i ljude koji stoje iza njega (Knox i Bickerton, 2003).
Osnovni pojam u korporativnom brendiranju je korporativni identitet. Prema Van Riel i Balmer (1997)
korporativni identitet je holistički koncept koji objedinjuje korporativni duh, ciljeve i vrednosti i
predstavlja osećaj individualnosti na osnovu kojeg se korporacije razlikuju jedne od drugih. Jak
identitet je veoma značajan za adekvatno prenošenje unutrašnjeg i spoljašnjeg imidža stejkolderima,
pretvarajući se tako u dragocenu imovinu.
Balmer (2002) navodi elemente korporativnog identiteta:

Strategija (menadžment vizija, korporativna strategija)

Struktura (odnos između centralne kompanije i filijala)
 Komunikacija (celokupna komunikacija kompanije-primarna, sekundarna i tercijarna
komunikacija)

Kultura (mešavina subjektivnih elemenata koji čine različite podkulture u okviru korporacije)
To znači da se brend korporacije izražava kroz misiju kompanije, njene osnovne vrednosti, verovanja,
komunikaciju, kulturu i celokupan dizajn (Simoes and Dibb, 2001). Sa druge strane Knox i Bickerton
(2003) tvrde da korporativni brend predstavlja jedinstven poslovni model korporacije kroz vizuelni i
verbalni izraz kao i kroz ponašanje. Balmer i Greyser (2002) navode da jedna organizacija može imati
više identiteta i da oni mogu uspešno koegzistirati čak i ako se neznatno razlikuju, pod uslovom da se
njima upravlja na adekvatan način.
Sličnost između grada i brenda je da i jedni i drugi ispunjavaju funkcionalne, simboličke i emotivne
potrebe kojima se upravlja adekvatan način. Na neki način može se povući paralela izmedju brenda i
identiteta obzirom da se suština oba pojma oslanja na postizanje različitosti u odnosu na druge i u
uspostavljanju čvrste povezanosti izmedju objekta i posmatrača. Kako je pored navedenog potrebno
planiranje i upravljanje i imidžom, slikom grada, brendiranje tako predstavlja odgovarajući teorijski i
praktični pristup (Vermeulen, 2002).
Ključ uspešnog brendiranja je uspostavljanje veze između brenda i potrošača, tako da postoji bliska
veza između fizičkih i psiholoških potreba potrošača i funkcionalnih osobina i simboličkih vrednosti
brenda (Hankinson and Cowking, 1993). Grad baš kao i korporativni brend uključuje širok spektar
stejkholdera tako da klasičan koncept brendiranja ne može dati očekivane rezultate. U tom slučaju
korporativno brendiranje i pojam korporativnog identiteta mogu biti upotrebljeni kao adekvatan alat
jer pružaju određenu kulturnu dimenziju koja podstiče korporativne vrednosti (Trueman et al., 2001).
Kavaratzis (2004) u svom članku „Od gradskog marketinga do brendinga gradova“ navodi zajedničke
karakteristike koje imaju i grad i korporativni brend: koren im je u više disciplina, imaju veliki broj
stejkholdera, visok nivo kompleksnosti i dostižnosti, socijalno su odgovorni i imaju nekoliko različitih
identiteta. Nameće se zaključak da korporativno brendiranje kao i korporativni marketing nude neka
rešenja koja se uspešno mogu primeniti i kod gradova.
Slika 13. Model Kavaratzis (2004)
U navedenom članku Kavaratzis (2004) predstavlja svoj model za brendiranje gradova zasnovan na
teorijskim pristupima marketing mixa i korporativnog brendiranje. Osnovni elementi modela
predstavljeni su na slici 13.
Sve komponente od kojih se grad sastoji, sve što se odvija u gradu i što čini grad šalje poruke o
imidžu, slici grada. Sve intervencije ili akcije obuhvaćene modelom, u kontekstu brendiranja gradova,
imaju i funkcionalno i simboličko značenje, što je i glavna razlika između marketinških mera i
brendiranja. Imidž ili slika se predstavlja kroz tri različita tipa komunikacija: primarna, sekundarna i
tercijarna.
Primarna komunikacija se odnosi na gradske delatnosti kojima komunikacija nije glavni cilj. Ovaj tip
komunikacija podeljen je na četiri široke oblasti delovanja na predeonu strategiju, infrastrukturne
projekte, organizacionu i administrativnu strukturu i koncept upravljanja gradom.
„Predeone strategije“ se odnose na oblast akcija i odluka koje su vezane za urbani dizajn, arhitekturu,
zelene prostore i uopšteno javne prostore u gradu. Sve popularnija primena umetnosti u javnim
prostorima kao i očuvanje kulturne baštine takodje spadaju u ovu kategoriju.
„Infrastrukturni projekti“ odnose se na projekte razvijene da kreiraju, unaprede ili daju poseban
karakter različitim tipovima infrastruktura koje su potrebne gradu. Sa jedne strane bave se
unapredjenjem dostupnosti grada različitim korisnicima, kao što je dostupnost centralnih gradskih
ulica, važnijih spomenika ili postojanje dovoljno velikog aerodroma. Sa druge strane bave se
postojanjem dovoljnog broja različitih sadržaja kao što su kulturni centri, konferencijske sale i sl.
Infrastrukturni projekti kao komponenta gradskog brenda imaju isto značenje kao postojeća, fiksna
gradska infrastruktura.
„Organizaciona i administrativna struktura“ odnosi se na efektivnost i unapredjenje upravljačke
gradske strukture. Organizacione strukture su jednake organizacionim merama kao i prirodan
nastavak javno-privatnog partnerstva. Glavni elementi ove kategorije trebalo bi da budu razvoj mreže
lokalnih zajednica i učešće gradjana u donošenju odluka zajedno sa uspostavljanjem javno-privatnog
partnerstva, kao i organizacija marketinga i brendiranja.
Na kraju koncept upravljanja gradom vezan je za takva pitanja kao što je vizija grada kakvom je vide
gradski lideri, kao i usvajanje strategija ili finansijski podsticaji od strane grada zainteresovanim
stranama. Dva značajna elementa su tipovi usluga koje obezbedjuje grad, zajedno sa efikasnošću
njihovog pružanja, kao i broj i vrsta dogadjaja (poput festivala ili drugi kulturnih, sportski i sličnih
manifestacija) koje grad pruža. Uglavnom se oslanja na veštinu, maštu i inovativnost svakog gradskog
marketing menadžera i rukovodioca i obogaćuju grad novim idejama, praksom i tehnikama.
Sekundarna komunikacija je formalna, planirana komunikacija koja se najčešće odvija kroz poznatu
marketinšku praksu kao što su unutrašnje i spoljno oglašavanje, public relation – PR, grafički dizajn,
upotreba logoa i slično. Jedna je od marketinških varijabli koju su gradova sa lakoćom prihvatili.
Sekundarna komunikacija su u stvari promotivne mere, promocija i oglašavanje, slično kao i
komunikacijska komponenta korporativnog identiteta. Funkcionalna, osnovna komunikacija je važan
faktor gradskog marketinga, sa druge strane ključni faktor za sve faze uspešnog urbanog marketinga
je veština komunikacije uprave grada.
Tercijarne komunikacije odnose se na živu reč (reklama „po preporuci“) podržanu od strane medija i
od strane komunikacije konkurenata. Ova kategorija se teško kontroliše za razliku od prethodne dva,
jer na nju ne može direktno da se deluje. Ceo proces brendiranja kao i prethodna dva tipa
komunikacija imaju za cilj da izazovu i osnaže pozitivnu tercijarnu komunikaciju, posebno u slučaju
gradskih stanovnika koji su najvažnija ciljna grupa kada su brendiranje grada i gradski menadžment u
pitanju.
2.3. Pregled istraživanih metoda
Za potrebe formulisanja i kreiranja upitnika korišćenog tokom istraživanja analizirano je nekoliko
metoda vezanih, sa jedne strane, za vizuelnu procenu i za brendiranje gradova kroz zelene prostore
sa druge strane. U okviru ovog poglavlja ukratko će biti predstavljene su metode vizuelne procene
američkog urbaniste Kevina Lyncha i predeono-planerskih tehnika procene karaktera predela i
vizuelne procene predela. Na kraju dat je kratak pregled primera uspešnog brendiranja kroz zelene
prostore realizovane u pojedinim svetskim metropolama.
2.3.1. Metod Kevina Lyncha
Kevin Linč američki urbanista XX veka bavio se istraživanjem i proučavanjem mentalnih slika grada
koje poseduju stanovnici različitih urbanih struktura. Identitet grada tumačio je preko vizuelnih
karakteristika prostora kroz ličnu percepciju i shvatanje okruženja. Navedeno upućuje da je odnos
prema prostoru i njegovo razumevanje direktno vezano za oblik i kvalitet prostora ali da zavisi i od
ličnih osobina i perspektive samog posmatrača.
Linč posebnu pažnju obraća na čitljivost i jasnost gradskog pejzaža ističući kako ovi kvaliteti mogu
uticati na lakšu i bržu orijentaciju u prostoru i raspoznavanje karakterističnih slika. Čitljivost pejzaža
može dodatno uticati na intenzitet slike i jačinu doživljaja odredjenog prostora kao i na kreiranje
odredjenog značenja i karaktera. Samim tim gradski prostori mogu imati različita značenja zavisno od
ugla posmatranja i samog posmatrača (Lynch, 1974)
U okviru knjige „Slika jednog grada“ Kevin Linč je istraživao percepciju slike grada ispitujući sanovnike
i njihov doživljaj prostora u tri grada u SAD. Metod istraživanja sastojao se od intervjua i crtanja
individualne mentalne mape grada, analize dobijenih rezultata i njihove primene prilikom daljeg
planiranja grada. Autor je osmislio mentalnu mapu koja je sadržala pet osnovnih elemenata i
predstavljala je nematerijalni prikaz grada, tj. sliku grada. Mentalna mapa je kreirana da bi se
identifikovali elementi identiteta grada iz perspektive njegovih stanovnika. Ona u stvari predstavljala
ličnu percepciju odredjenih prostora obojenu emocijama, predrasudama i individualnim
asocijacijama. Uz pomoć mentalnih mapa stanovnici grada uspevaju da se uspešno kreću i snadju u
različitim prostornim strukturama bez obzira na stepen organizovanosti elemenata.
Elementi koji, prema Linču čine sliku grada podeljeni su u pet grupa:

putanje (ulice i staze kojima se gradjani kreću),

ivice (granice izmedju susedstava, ograde, zidovi, obale),

čvorišta (mesta susreta kao što su trgovi, raskrsnice isl.),

površine (oblast celog kvarta, park isl.)

reperi (dominante u prostoru koje služe za orijentaciju, visoke zgrade, tornjevi isl.)
Navedeni elementi, kao što je ranije navedeno, čine odredjeni prostor koji je moguće identifikovati a
zatim analizirati na osnovu sledeća tri kriterijuma: identiteta (jedinstvenost, posebnost), strukture
(prostorni položaj) i značenje (smisao i značaj prostora).
Tokom istraživanja sprovedenog u tri grada u SAD, Džersi Siti, Los Andjeles i Boston, Linč je došao do
zaključka da su mape iako individualne i pod uticajem lični aspiracija, ipak prikazivale iste elemente,
dominante zabeležene u zajedničkom sećanju. Nedostaci uočeni tokom istraživanja odnose se na
uticaj veština i sposobnosti ispitanika vezanih za shvatanje prostora i iskustva u crtanju mapa.
Navedeno upućuje da obrazovanje i perceptivne sposobnosti ali i mogućnost izdvajanja vremena da
se obavi intervju u mnogome utiču na pristup i odgovore intervjuisanih stanovnika. Ono što je
pozitivna karakteristika i prednost metodologije odnosi se na mogućnost bliske komunikacije sa
ispitanicima, kao i jednostavnijem i jasnijem sagledavanju značenja koje odredjeni prostori imaju za
stanovnike grada.
Slika 14. Model mentalne mape (Lynch, 1974)
2.3.2. Procena karaktera predela i scenska procena karaktera predela, veza karakter predela i
identiteta
Za izradu ček liste koja je sastavni deo upitnika korišćenog tokom istraživanja upotrebljena su dva
modela procene predela. Model jedan je deo terenskog istraživanja u okviru britanskog uputstva za
procenu karaktera predela Landscape character assessment Guidance for England and Scotland
(2002) dok je drugi model deo scenske procene predela (Scenic Assessment Resource Methodology,
2002)28 koja se načeće koristi za vizuelnu procenu područja koja se nalaze neposredno uz različite
trase kretanja bilo da je u pitanju motorizovan ili nemotorizovan način kretanja.
Landscape character assessment Guidance for England and Scotland (2002) prati nekoliko koraka
podeljenih u dve faze. Prva faza, faza karakterizacije prati nekoliko koraka vezanih za analizu
prirodnih, socijalno-kulturnih i estetskih faktora predela, nakon čega sledi klasifikacija i opis
karaktera. Ovaj deo procene podrazumeva rad u birou i rad na terenu. U fazi dva sledi donošenje
sudova i formiranje strategija upravljanja kulturnim predelom. Tokom procene karaktera predela u
bilo kojoj fazi moguće je uključiti stejkholdere i čuti njihove stavove i zapažanja.
Rad na terenu u okviru prve faze navedene meteodologije tj. faze karakterizacije, odvija se putem
prikupljanja terenskih podataka. Terenski podaci se prikupljaju radi provere predloženih karaktera
predela, da bi se dopunili opisi karaktera, da se identifikuju estetske i vizuelne osobine predela koje
se ne mogu sagledati radom u birou, kao i da se zabeleži trenutno stanje predeonih elemenata.
Podaci se dobijaju na osnovu obeleženih skica i mapa, ček lista predeonih elemenata i oznaka
njihovog značaja, ček lista estetski i vizuelnih faktora, fotografija, kao i kroz zapažanja o stanju,
osetljivosti i načinu upravljanja predelom. Za potrebe istraživanja sprovedenog u ovom radu
iskorišćene je model ček liste estetski i vizuelnih faktora. Ovaj tip ček lista sastoji se od skice
odredjenog područja i spiska pojmova vezanih za: odredjene elemente predela (reljef, hidrologija,
vegetacija isl.), za vizuelne karakteristike (tekstura, boja, kompleksnost, razmera isl.) i za subjektivno
opažanje predela(osećaj sigurnosti, prijatnosti, spokojstva isl.) Navede elemente ček liste moguće je
menjati i proširivati zavisno od situacije i cilja istraživanja.
Drugi model preuzet je iz Scenske procene predela (Scenic Assessment Resource Methodology,
2002) koja se koristi za inventarizaciju i vrednovanje područja koja se nalaze duž različitih
saobraćajnica motorizovanog ili nemotorizovanog načina kretanja. Obzirom da je kod zelenih staza
osim različitih sadržaja važan i scenski doživljaj navedena metoda je jedna od čestih koje se koriste
prilikom procene vizuelnog uticaja koji mogu imati predeli neposredno uz zelenu stazu. Osnovu
metoda scenske procene predela takodje prati nekoliko koraka: identifikacije vizuelnih jedinica,
njihovo definisanje i razvrstavanje na osnovu reljefa, hidrologije i kulturnog uticaja pri čemu se
koriste vizuelni elementi (linija, boja, tekstura isl.). Zatim slede ocene vizuelne apsorpcije i osetljivosti
predela, identifikacija predela od posebnog scenskog značaja i složenosti karakterističnih vizuelnih
zona. Navedeni metod poslužio je za preciznije formulisanje elemenata ček liste i kriterijuma na
osnovu kojih je vrednovan celokupan vizuelni kvalitet prostora.
28
http://www.susquehannagreenway.org/sites/default/files/ChapterTwo%20-%20compressed.pdf
2.3.3. Primeri uspešnog brendiranja gradova kroz zelene prostore
Od skoro su lokalna uprava i istaknuti gradski menadžeri iz privatnog sektora, stvorili povezane
zelene površine koje transformišu urbanu strukturu u cilju poboljšanja životnog okruženja i za
dobrobit ljudi. Zelena infrastruktura i nove forme gradskog načina života obezbeđuju funkcionalne
prednosti, uključujući čist vazduh i vodu, unapređuju kvalitet života, kao što novi javni prostori
omogućavaju stanovnicima da se povežu međusobno ali i sa samom prirodom. Gradovi sa više
zelenih prostora, zadržavaju konkurentnost u globalnoj ekonomiji sa sve moćnijim mobilnim
korporacijama i radnom snagom. I razvijeni gradovi i gradovi u nastajanju mogu podržati inicijative
koje traže mala ulaganja a koje su visoko isplative i koje promovišu povećanje novih radnih mesta,
smanjuju troškove održavanja infrastrukture i privlače kreativne pojedince kao i lokalne i
međunarodne turiste (Braiterman, 2011) .
Priroda se vraća u grad, uključujući drveće, cveće, divlji svet, čistu vodu i poljoprivredu. Gradovi su
sada glavni u vizijama održive postindustrijske ere koji podržavaju rast populacije i visok kvalitet
života. Umesto da biramo između jednog ili drugog, biodiverzitet i urbane šume mogu „rasti“ uz
beton i ljude. U gradovima sveta, nove tehnologije i nove vizije kreiraju zdrave zelene prostore u
gusto izgrađenom gradskom tkivu, a uvećava se i naše razumevanje šta je i šta može biti koristan i
upotrebljiv urbani prostor. Prilagodjavajući gradove više ljudima i čineći ih gostoljubivijim za prirodu
direktno utičemo na kvalitet voda, emisiju ugljendioksida, bezbednost hrane, javno zdravlje, veze u
zajednici, smanjenje kriminala, staništa za divlje vrste, energetsku nezavisnost, očuvanje istorije,
turizam i stvaranje poslovnih prilika (Braiterman, 2011).
Braiterman (2011) ističe neke od načina na koje su gradovi, i oni razvijeni i oni u razvoju, brendirani
kroz zelene prostore, boljim korišćenjem materijala i ljudskih resursa koji već postoje. Inicijative koje
slede povezuju inovativno pejzažno uredjenje sa transportom, proizvodnjom energije, rekreacionim
sadržajima i vodenim sistemima. Suprotno politici industrijske ere, gradovi počinju da promovišu
ulice pogodnije za život i gradsku proizvodnju hrane za energetsku efikasnost, ljudsko zdravlje i
promociju zaštite životne sredine. Zeleni prostori mogu biti jeftini i veoma uticajni uključivanjem
običnih građana u transformaciji dnevnog života u svetski važnim gradovima.
Gusto naseljeni gradovi imaju veliki potencijal za najviši kvalitet života i minimalno zagađenje
deljenjem resursa kao sto su transportni, rekreacioni i zeleni prostori. Zeleni koridori i parkovi mogu
povezati stanovnike sa prirodom i ruralnom regijom podržavajući divlji svet uključujući ribe i ptice.
Urbane farme na krovovima, praznim parcelama i zidovima, nude svežu hranu bliže korisnicima,
stvaraju zajednicu susedstva i saradnje i edukuju decu i odrasle o zdravoj ishrani (Braiterman, 2011).
Gradovi kao što je Tokijo naglo su rasli u 20-tom veku i ostalo je veoma malo uobičajenih otvorenih
prostora. Mnogi drugi gradovi iskusili su prirodne i ljudski uzrokovane katastrofe, nastale i zbog
davanja prednosti zgradama i putevima umesto planiranju i otvorenim prostorima. Čak i ovi
preizgradjeni gradovi mogu se revitalizovati upotrebom urbanih prostora koji su često i dugo
ignorisani: gradske ulice i zidovi, kao i reke i rečni tokovi koji su zatrpani ispod mreže nadzemnih
autoputeva i nepropusnih površina. Osvešćenost, eksperimentisanje i kreativnost uslovi su da se
identifikuju i transformišu neiskorišćeni gradski prostori. Proces adaptacije i renoviranja formiranih
gradova takođe obezbeđuje nove ideje za kreiranje novih ali i gradova u razvoju (Braiterman, 2011).
Uloga ulica
Više od 25% površina u gradu je popločano, uključujući ulice i parking prostor. Svaki grad ima više
prostora za ulice nego za parkove i bašte, a ipak do skoro ovi javni prostori nisu uzimani u obzir kada
je održivost u pitanju, osim za automobilski saobraćaj.
Davno je trebalo ograničiti prostor u gradu i ponovo proceniti moguće načine prevoza i upotrebu
ulica. Njujork i San Francisko su počeli programe „kolovoz za park“ gde novi mini parkovi zamenjuju
automobilski saobraćaj, uključujući i Brodvej na Tajm skveru. Ovaj koncept potiče iz 1976 kada je
Bogota (Kolumbija) započela program „biciklistička staza“ gde su svake nedelje i praznicima glavne
ulice bile zatvorene za automobile. Tokom zatvaranja ulica, gradska ulična mreža koja povezuje
otvorene prostore bila je posvećena biciklistima, trkačima, skejterima, pešacima, joga vežbačima i
drugim rekreativcima. Procenjuje se da dva miliona stanovnika Bogote, 30% populacije, koristi 120
kilometara slobodnih ulica bez automobila (Hernandez, 2008). Cena stvaranja ove gigantske mreže
javnih prostora bila je nula.
Slika 15. Reka u Tokiju prekrivena nadzemnim autoputem smanjuje prirodno okruženje i upotrebnu vrednost zemljišta
(http://tokyogreenspace.com)
Od krovnih do vertikalnih bašti
Mnogi gradovi prepoznali su potencijal krovnih bašti kada je u pitanju prečišćavanje vazduha,
snižavanje letnjih temperatura, izolacija zgrada pa čak i zaštita zgrada tokom zemljotresa
Suginami, jedna od 23 Tokijske opštine, uvela je letnje „zelene zavese“ (slika 16) napravljene od
biljaka penjačica, plastičnih saksija i mreže. Koristeći svoje osmospratnice sa kancelarijama lokalne
samouprave za demonstraciju projekta, opština Suginami je napravila najveću zelenu zavesu na svetu
visoku skoro 30 metara, koja se prostirala duž južno orjentisanog zida kancelarija. Medju biljkama su
bile ukrasne i jestive puzavice kao što su ladolež, krastavac, lufa i gorka dinja. U Tokiju mnogo
stanovnika u urbanizovani delovima prekriva svoje balkone sa jedno ili dvospratnom zelenom
zavesom koja smanjuje letnje vrućine i troškove korišćenja klima uređaja, pročišćava vazduh i
omogućavao postojanje bašti čak i tamo gde nema zelenih površina za sadjenje(Braiterman, 2011) .
Slika 16. Zelena zavesa“, opština Suginami Tokijo (http://tokyogreenspace.com)
Revitalizacija reka i gradskih rukavaca
Gradovi industrijske ere često su otpadne vode i industrijsko zagađenje ispuštali u reke i rukavce. U
mnogim slučajevima, gradska vlada uništavala je vodu koja je bila razlog ljudskim naseobinama na
odredjenim prostorima i povezivala prvobitne gradove sa resursima i trgovinskom razmenom. Danas
se koriste različite tehnike da bi se vratio kvalitet rekama i rukavcima i da bi se one uključile u život
grada. Nadzemni autoputevi i popločanje se uklanjaju sa velikih i malih reka (Kajikawa et al., 2005).
Napuštena lučka područja razvijaju se u prijatne otvorene prostore. Pejzažno uređenje ulica i sistem
slivnika na krovovima smanjuju opterećenje na sistem za prečišćavanje voda i povećavaju kvalitet
voda.
Zdrave reke i rukavci obezbeđuju stanište za divlji svet i rekreaciona područja za gradske stanovnike i
posetioce. Nešto što je bilo zaboravljeno i zagađeno zemljište dobija veću upotrebnu i novčanu
vrednost, kao kad parkovi zamene popločanje a ljudi zamene vozila. Obnavljanje reka povezuje
gradove sa okolnim predelom a ekonomski rast sa istorijom i nasleđem. Revitalizovani gradski
vodotoci mogu ponovo da obezbede hranu za ljude i divlji svet. Reke igraju centralnu ulogu u
gradskom biodiverzitetu i ključni su indikator za zdravu gradsku životnu sredinu (Puntigam et al.,
2010).
Seul u Južnoj Koreji je ponovo na površinu „izvukao“ centralnu gradsku reku zvanu Čeong Je Čeon
(Cheonggyecheon) koja je bila zakopana ispod kolovoza i autoputeva. Podstaknut oštećenjima od
zemljotresa na autoputu pred luke, San Francisko u SAD otvorio je zaliv prema gradu, stvarajući nove
parkove, administrativne i kulturne prostore. Pariz trenutno razmatra ambiciozan plan da ponovo
poveže reku Senu sa gradom tako što će autoput pored reke zameniti parkovima i ljudima (Kazis,
2010). Urbanisti u Tokiju predložili su obnavljanje svojih istorijskih reka i kanal zarad nasleđa,
turizma, rekreacije i povećanja vrednosti zemljišta (Mishima et al., 2010).
Kako da zeleni prostori postanu konkurentne urbane prednosti
Zeleni prostori povezuju razvoj gradova sa širenjem prirodnih staništa. Čak i u najizrađenijim
gradovima postoji velika količina prostora za eksponencijalno povećanje biljnih vrsta i javnih
prostora. Ideje koje su smatrane nemogućim, ako ne i nepojmljivim, samo deset godina kasnije
postaju realnost u gradovima širom sveta. Brendiranje gradova kroz zelene prostore zasniva se na
podršci i učešću lokalne zajednice kako bi se stvorili energični, novi gradski prostori (Braiterman,
2011).
Brending ne uključuje samo „zelene“ fraze, već podrazumeva dugoročnu strategiju i posvećenost.
Trebalo bi da bude kombinacija i saradnja izmedju stručnjaka za zelene prostore, planiranje i
marketing. Potrebno je izdvojiti dovoljno sredstava kao i unaprediti zelenu infrastrukturu grada.
Akcioni planovi i pilot projekti na licu mesta mogu da pokažu podjednako i stanovnicima i turistima
da grad svoje zeleno nasledje shvata vrlo ozbiljno. brendiranje može da pomogne u jačanju
unutrašnje organizacije opštinskih uprava i udruženja koja se bave zelenim prostorima.
Jones (2006) naglašava potrebu da „stvaranje mesta“ treba da bude mesto za život i „prostor sa
značenjem“. Da bi prostor imao značenje i jasan identitet, značenje treba da bude zasnovano na
stvarnosti i da se podeli sa mnogima.
Sa zelenim prostorima svih veličina izniklim u svetskim gradovima, brendiranje grada kao zelenog
zahteva smele akcije. Lokalne uprave treba da pristupe prevozu, infrastrukturi, javnom zdravlju i
životnom dizajnu na novi način koji će rasporediti podršku na gradske službe, civilno društvo i lokalnu
zajednicu. Unapređenje kvaliteta vazduha, smanjenje potrošnje infrastrukture, smanjenje otpada i
dostupnost zelenih prostora, sve su to ciljevi zelenih gradova. Indikatori pravilno projektovanog
zelenog prostora uključuju dupliranje krošnji drveća, kompostiranje sve bačene hrane, sadnju voćaka
u svakom susedstvu, uklanjanje asfalta i uvećanje indikatora divljih vrsta. Gradski reperi ukazuju na to
kako je predstavljen grad, postoji mnogo mogućnosti da se unapredi način na koji opštinske zgrade,
škole, ulice i kancelarije koriste energiju i kako utiču na okolinu i predeo(Braiterman, 2011).
Parkovi izvan ograda
Pozitivan doživljaj parkova ne treba da bude ograničen samo na unutrašnjost parka. Otvoreni prostori
i pristup prirodi treba da budu stalno iskustvo i deo mobilnog, radnog i porodičnog života, a ne
posebna destinacija. Uklanjanjem asfalta, gradsko zemljište može biti revitalizovano, polazeći od
smanjenja pritiska na stara postrojenja za prečišćavanje vode do obezbeđivanja novih zelenih
prostora u svakom susedstvu. Od anonimnog stanovnika do svetski priznatog i hvaljenog baštovana
Patrik Blank, kreirao je mnogo vertikalnih bašti u gradskim centrima. Ne asfaltiranje puteva i staza
može eksponencijalno povećati mogućnosti za drveće i biljke koje obezbeđuju senku, lepotu, čist
vazduh i prirodno pročišćavanje kišnice (Braiterman, 2011).
San Francisko je 2009. započeo šestomesečne eksperimente instaliranjem i postavljanjem projekata
„kolovoz za parkove“ kroz grad. Neiskorišćen prostor na ulicama brzo je sa malim budžetom
transformisan u nove javne trgove i parkove. Pejzažno uređenje, mesta za sedenje i stolovi zamenili
su ulice i stvorili nova primamljiva mesta pogodna za pešake. Izgrađeni od lakih materijala, ovi
projekti predstavljali su instalacije koji se kasnije mogu ukloniti ili promeniti. Uz učešće i prihvatanje
javnosti, uspešni mali urbani parkovi nastali umesto parkinga mogu se menjati i proširivati. Ovaj
koncept takođe zavisi od lokalne zajednice i poslovnih rukovodilaca. Program lokalne samouprave
San Franciska je zasnovan na umetničkom i planerskom iskustvu. „Park(ing) day“ počeo je 2005. kao
događaj od jedanog dana u godini, promovisan preko interneta i na ulicama od strane grupe nazvane
REBAR. Ova grupa i oni koji su čuli za ideju bili su pozvani da preoblikuju izmerena parking mesta u
mini-parkove, omogućavajući neočekivane zelene prostore po gradu. Priče i snimci brzo su raširili
ideju širom gradova i transformisali trgovačke ulice, stambene kvartove, prodajna mesta i kancelarije.
Za nekoliko godina, ideja vraćanja uličnog prostora biljkama i ljudima promovisana je od strane
opštine i finansirana od lokalne uprave (Braiterman, 2011).
Državne zgrade i ulice sa nula % otpada
Inovativne ideje u urbanim zelenim prostorima sve više dolaze iz privatnog sektora i uključuju ljude
koji prethodno nisu bili interesne grupe i imali veze sa urbanim dizajnom, kao što su kuvari, farmeri,
preduzetnici, udruženja, firme, umetnici. Ranije su generalni planovi organizovali razvoj i rast
gradova. Da bi se postigao uspeh uprkos budžetskim ograničenjima, lokalne uprave se sve više okreću
privatnom sektoru i talentovanim pojedincima zbog materijalnih i kreativnih resursa. Mnoštvo
pristupa i raširena primena pre će dati rešenja za zelene prostore nego što će to biti ako se planski
razvijaju i šire. Realizacija ciljeva u celom gradu treba podršku najšire moguće baze da bi ambiciozne
promene bile moguće. Mali baštovani, amateri i profesionalni prirodnjaci, proizvodjači biljaka imaju
znanje i iskustvo u gradskim farmama, sadnji drveća i negom, kao i praćenjem i promovisanjem
divljeg sveta. Za zelene prostore zainteresovane su različite starosne i obrazovne grupe, uključujući
starije osobe, školarce, posmatrače ptica i kuvare. Lokalne uprave mogu brendirati svoje gradove
prepoznajući i promovišući raznolikost ljudi koji vraćaju prirodu u grad. U Nju Jorku udruženje
prirodnjaka amatera pratili su divlje životinje tokom noći, posmatrajući obrasce gnežđenja, boravak i
migracije jastreba, sova pa čak i kojota (Winn, 2008). U Tokiju je jedna građevinska firma prilikom
izgradnje uzela u obzir i japanske pigmejske detliće, koji su u stvari indikatori zdravlja u urbanim
sredinama (Kumagai and Yamada, 2008). U San Francisku javna preduzeća i Univerzitet priključili su
se naporima da se sačuva gnezdo sokola na vrhu jedne poslovne zgrade u centru. Baštovanska gerila
je ozelenjavala javne i privatne posede koji su privremeno bili dostupni ili napušteni. U Tokijskoj Ginzi
jedan urbani farmer-privrednik napravio je privremeno pirinčano polje koje je privuklo stalne
posetioce medju kojima su bili prodavci, službenici, radnici na građevini, susedi i prolaznici. Podrška
lokalne uprave može uključivati promenu zoniranja, poreske olakšice, ulične laboratorijske
eksperimente i javne konkurse za pronalaženje i širenje najboljih ideja za zelene prostore. Sa
razvijanjem novih medija, javljaju se mnoge mogućnosti pomoću kojih ljudi mogu učiti od drugih
zajednica i udruženja, kao i o brzom prilagođavanju, raznolikosti i potrošnji širom sveta(Braiterman,
2011).
Jedinstvene zelene površine oslanjaju se na lokalne resurse i kulturu. Mogućnosti brendiranja
gradova kroz zelene površine rastu sa očekivanjem ljudi za svakodnevnim iskustvima i kvalitetom
življenja. Obnova napuštenih i neiskorišćenih resursa omogućavaju stvaranje novih zelenih prostora
koji povezuju ljude sa prirodom i jedne sa drugima. Ideja o ponovnom stvaranju urbanih prostora se
još uvek razvija i nema posebnog modela koji bi mogao da odgovara svakom gradu. Pirinčano polje u
Londonu ne bi imalo isto značenje kao u Tokiju. Izazovi zaštite sredine su globalni: od poremećaja
životne koji pogađaj pčele širom sveta, do kulminacije korišćenja nafte i klimatskih promena. Ipak
rešenja treba da budu mešavina globalno deljenih ideja kao što su urbane farme, pa sve do rešenja
na lokalnom nivou koja su rešenja za specifična mesta, klime i kulture. Najbolja rešenja koriste sve
prednosti lokalnih ljudskih i materijalnih resursa. Gradovi se mogu osloniti na svoje nasleđe i
jedinstvene resurse da stvore novu ravnotežu između izgrađenih sredina i prirode. Greške u urbanom
planiranju iz 20-tog veka sada se mogu sagledati u kontekstu izdržljivosti gradova i prirode. Uprkos
nadmoćnosti nad prirodnim i ratnim katastrofama, gradovi kao što je Tokio oživeli bi kroz modele
korišćenja zemljišta koji su ustanovljeni tokom vekova (Jinnai, 1995). Iako mi na naš beton, mostove i
nebodere gledamo kao na nepromenjive, tek od skoro smo naučili kako bi se priroda brzo vratila u
izgrađene sredine bez konstantnog zalaganja da se ona kontroliše i obuzda (Weisman, 2007).
Povećanje biomase biljaka i izgradnja novih javnih prostora učiniće gradove pogodnijim za život i
privlačnijim za investitore, stanovnike i turiste. Ulazimo u novu eru gde je urbani život ponovo vezan
sa prirodnim svetom. Uz potpuno učešće civilnog društva javljaju se neograničene mogućnosti
brendiranja gradova kroz zelene prostore. Ponovno kreiranje gradova kao prirodnih okruženja,
gradovima se može omogućiti da budu konkurentni kada je u pitanju ljudsko zdravlje, kvalitet
življenja, stvaranje poslovnih mogućnosti i inovacija u zaštiti životne sredine(Braiterman, 2011).
Sa druge strane pojedini svetski gradovi brendiranju gradova kroz zelene prostore pristupaju sa
strateškog i planerskog aspekta. Evropski grad Kopenhagen i azijski grad-država Singapur su jedni od
njih. Ono što je zajedničko za oba grada je da su i jedan i drugi brendiranje zasnovali na strategijama i
planovima za poboljšanje kvaliteta života, u kojima značajno mesto zauzimaju zeleni prostori.
Kopenhagen je izradio strategijske planove za suočavanje sa klimatskim promenama29 i za urbane
džepove, male zelene tačke gradskog zelenila 30jer teži ka tome da do 2015. postane grad sa
najboljim uslovima za život. Brendiranja kroz zelene prostore postavljeno na ove osnove već se
dešava i tema je nekoliko doktorskih disertacija na Univerzitetu u Kopenhagenu31. Sa druge strane
Singapur je istovremeno radio na izradi strategije i na promociji grada kroz pojedinačne projekte.
Jedan od njih je i „From Garden City to City in a Garden“ 32u kojem je učestvovala Nacionalna uprava
za parkove. Projekat je bio fokusiran na stvaranje brenda revitalizacijom i ponovnom organizacijom
zelenih struktura u gradu, zaštitom „zelenog“ nasledja, kao i jačanjem veza sa lokalnom zajednicom i
29
Podaci The Urban Environmental Management Programme
Podaci DAC& LIFE
31
Podaci Unverziteta u Kopenhagenu odsek za Šumarstvo i pejzažnu arhitekturu
32
Podaci Ministarstva nacionalnog razvoja države Singapur
30
razvoj novih stručnjaka pejzažne arhitekture. Vladina Uprava za urbanistički razvoj, izradila je 2011.
na osnovu prethodno uradjenih anketa i istraživanja metodom fokus grupa, koncept plan koji je u
stvari strategijski isplaniran način korišćenja zemljišta u Singapuru u narednih 40-50 godina33.
Značajno mesto pripalo je zelenim prostorima kao pokazateljima kvaliteta života i sveukupne
održivosti gradskog sistema što se u potpunosti slaže sa misijom ovog projekta „Učiniti Singapur
sjajnim mestom za život, posao i igru“.
Brending ne uključuje samo „zelene“ fraze, već podrazumeva dugoročnu strategiju i posvećenost.
Trebalo bi da bude kombinacija i saradnja izmedju stručnjaka za zelene prostore, planiranje i
marketing. Potrebno je izdvojiti dovoljno sredstava kao i unaprediti zelenu infrastrukturu grada.
Akcioni planovi i pilot projekti na licu mesta mogu da pokažu podjednako i stanovnicima i turistima
da grad svoje zeleno nasledje shvata vrlo ozbiljno. brendiranje može da pomogne u jačanju
unutrašnje organizacije opštinskih uprava i udruženja koja se bave zelenim prostorima.
Jones (2006) naglašava potrebu da „stvaranje mesta“ treba da bude mesto za život i „prostor sa
značenjem“. Da bi prostor imao značenje i jasan identitet, značenje treba da bude zasnovano na
stvarnosti i da se podeli sa mnogima.
33
Podaci Gradske uprave za obnovu i razvoj grada Singapura
3. METODOLOGIJA RADA
3.1.Područje istraživanja
Područje istraživanja koje je poslužilo kao okvir u kojem su ispitanici mogli da ucrtaju svoju mentalnu
mapu zelenih prostora, izabrano je na osnovu informacija dobijenih analizom master rada mr Bojane
Bursać. U okviru ovog naučnog rada sprovedeno je istraživanje metodom anketiranja ispitanika koji
se, izmedju ostalog, odnosio i na oblast vezanu za prostorni identitet grada. Četiri krajnje tačke
istraživane oblasti: zeleni prostor oko Milenijumske kule na Gardošu, širi prostor Kalemegdanske
tvrdjave, Ada Ciganlija i Topčiderski park, prema nevedenom naučnom radu, spadaju u najznačajnija
mesta koja sa aspekta prirodnog okruženja definišu identititet Beograda. Navedena četiri prostora
čine granične tačke oblasti koja se pruža duž jednog dela leve i desne strane reke Save i jednog dela
desne strane reke Dunav. Zajedno sa Velikim ratnim ostrvom kao centralnim prostorom kreiraju
specifičan kulturni predeo Beograda. Osim toga raspored navedenih tačaka pokazuje da je moguće
preći malu razdaljinu i od visokourbanizovanih područja kao što su centar Zemuna i Beograda stići do
prostora bliskih prirodi kao što su to Ada Ciganlija i Topčiderski park.
3.2.Metodе rada
Izrada ovog rada je zahtevala multidisiplinarnost u metodološkom pristupu. Korišćeni su rezultati
istraživanja različitih naučnih i stručnih oblasti koji su kasnije prilagođeni potrebama rada. Primenjeni
istraživački metod je nastao kombinacijom Linčove (1974) metode analize slike grada, metode
procene karaktera predela (Landscape caracter assessment, 2002) i scenske procene predela (Scenic
Assessment Resource Methodology, 2002).
Istraživačka alatka (tehnika) koja je proizašla iz kombinacije navedenih metoda predstavlja jedan vid
kombinovanog upitnika34 sastavljenog od četiri pitanja, karte sa obeleženim područjem i
odgovarajuće ček liste. Metod izrade mentalnih mapa koji je koristio Kevin Linč, poslužio je za
definisanje elemenata prostora koji čine sliku i identitet grada, kao i načina mapiranja pomenutih
elemenata. Ranije je već navedeno da je u okviru Linčovog metoda slika grada raščlanjena na
osnovne elemente: putanju, ivice, površine, čvorišta i repere. Sa druge strane, prema teoriji
predeone ekologije (Forman, Godron, 1986) predeoni obrazac čine sledeći elementi: parčad, ivice,
koridori i matrica. Na osnovu navedenog uočena je sličnost izmedju elemenata slike grada koju nudi
Linč i elemenata predela definisanih prema Formanu i Godronu. Iz tog razloga metode Procena
karaktera predela i Scenska procena predela su poslužile za definisanje pojmova, njihovu prostornu
interpretaciju, kao i za formiranje adekvatne ček liste koja je sastavni deo upitnika.
Na osnovu rezultata dobijenih metodom navedenog upitnika izvršeno je deskriptivno vrednovanje
elemenata pojedinačno po svakom od četiri ponudjena pitanja. Dobijeni rezultati su opisani i
uporedjeni i na kraju vrednovani prema značaju i statističkoj analizi. Izvedene informacije pružaju
34
Upitnik je tehnika za realizaciju kvalitativnih metoda ispitivanja javnosti i najčešće je sastavni deo anketa. Na osnovu adekvatno
formulisanih pitanja dolazi se do odgovora na osnovu kojih se dalje gradi mišljenje ili stav o odredjenoj temi.
Anketa je postupak koji kombinuje statističke metode uzorka i metode inervjua ili upitnika (Mocer, 1962). Ovaj metod je najčešći način da
se za kratko vreme dodje do potrebnog broja podataka, kao i do odredjenih mišljenja, motiva, želja i stavova (Cvejić, 2009).
uvid u način razmišljanja i stav gradjana i profesionalaca kada su u pitanju zeleni elementi kao nosioci
identiteta slike grada.
3.3. Prikupljanje podataka o mestu i značaju zelenih prostora u identitetu grada
Prikupljanje, analiza i vrednovanje podataka su sprovedeni kombinacijom nekoliko tehnika
istraživanja koje se primenjuju u okviru ispitivanja javnosti u oblasti planiranja prostora. Za potrebe
istraživanja, u okviru praktičnog segmenta istraživanja, sprovedeno je ispitivanje jednog dela javnosti
o načinu sagledavanja zelenih prostora u okviru gradske strukture, kao i stav i percepcija samog
autora istraživanja.
Ispitanici su izabrani po preporuci kao i na osnovu toga da li se bave profesijom koja ima veze sa
prostornom strukturom ili ne. Na taj način dobijene su dve grupe: profesionalci (pejzažne arhitekte,
urbanisti, arhitekte i geolozi) i laici (ekonomisti, sociolozi, pravnici idr.). U okviru obe grupe ispitanika
bilo je predstavnika nekoliko državnih institucija koje se na neki način bave promocijom i
unapređenjem zelenih prostora. Autor je dao svoje vidjenje prostora iz perspektive pejzažne
arhitekture.
Cilj ispitivanja je bio da se dobiju primarni podaci koji će pružiti uvid u formu percepcije prostora od
strane korisnika. Na početku su data samo osnovna objašnjenja kako bi se izbegli eventualni uticaji
na rezultate ispitivanja. Razlog za to je bila težnja autora da se dobije odgovor koji zeleni prostori u
okviru izučavanog područja imaju dovoljno jak karakter da ostave upečatljiv utisak na korisnike.
Ukupan broj ispitanika je bio 34 uključujući i samog autora rada. Ispitivanje je sprovedeno u periodu
od marta do maja meseca 2013. godine putem e-maila. Zadatak ispitanika je bio da daju odgovore na
sva četiri pitanja kombinovanog upitnika. To znači da su svi segmenti kombinovanog upitnika
popunjavani u isto vreme. Ispitanici nisu imali vremensko ograničenje za popunjavanje upitnika. Iz
tog razloga vreme koje je bilo potrebno za kompletiranje upitnika, zavisilo je od ličnog pristupa
ispitanika i stepena detaljnosti crteža. Kod ispitanika koji su želeli da upitnik ispune detaljno i
precizno, proces popunjavanja je u proseku trajao pola sata. Za nešto manje detaljan pristup trebalo
je oko desetak minuta. Nakon popunjavanja upitnika odgovori su putem e-maila ili lično dostavljeni
autoru uz komentare i sugestije.
Kombinovani upitnik činili su podaci o ispitaniku i četiri pitanja svrstana u sledeće segmente: lični
podaci, klasičan upitnik, mentalna mapa izučavanog područja i ček lista pojmova35.
Lični podaci obuhvatali su pol, obrazovanje i zanimanje, a kao opcionalno ispitanici su mogli da
navedu deo grada u kojem žive i kontakt e-mail adresu.
Klasičan upitnik činila su dva pitanja otvorenog tipa gde su ispitanici mogli slobodno da daju svoje
mišljenje o asocijaciji na reč „Beograd“ i da nacrtaju odgovarajuću sliku kao ilustraciju iskaza.
Sledeći segment sastojao se iz mentalne mape sa obeleženim tačkama odredjenih zelenih prostora u
okviru urbane strukture grada i uputstva. Uputstvo se odnosilo na postupak ucrtavanja izabrane trase
kretanja izmedju dve tačke i elemenata slike grada koji se duž nje nalaze, prema autoru Kevinu Linču,
kao i samu mapu.
35
Videti prilog 1
Završnu celinu činila je odgovarajuća ček lista sastavljena iz šest oblasti vezanih za prirodne i
antropogene karakteristike, kao i za vizuelnu percepciju izabrane trase. Na osnovu metodologije
Scenske procene predela izdvojene su tri osnovna kriterijuma: oblik reljefa, vodene strukture i
kulturološke promene. Navedeni kriterijumi dalje su razradjeni prema terenskom obrascu u okviru
Procene karaktera predela. Tako je na kraju dobijeno da prirodne karakteristike čine reljef, vodene
površine i vegetacija, antropogene karakteristike odnose se na transport i odlike naselja a vizuelne
percepcija vezana je za lični osećaj u prostoru. Ispitanici su trebali da označe pojmove koji su po
njihovom ličnom mišljenju opisivali širi prostor izabrane trase.
3.4. Analiza prikupljenih podataka
Tema rada “Vrednovanje identiteta Beograda sa aspekta zelenih prostora“, odnosno istraživački
postupak je zahtevao prethodan uvid u opšte teorijske pojmove vrednovanja, planska i zakonska
dokumenta. Za potrebe definisanja ovih pojmova korišćena su urbanistička, arhitektonska,
umetnička, pejzažno arhitektonska, sociološka i druga istraživanja.
U okviru istraživanja sprovedenog u ovom radu primarni podaci dobijeni su emprijskim istraživanjem
putem ispitavanja javnosti. Radi lakšeg i jasnijeg razumevanja izučavane oblasti sa jedne strane i
značaja i mesta zelenih prostora u identitetu grada, sa druge strane, izvedeni su i adekvanti
sekundarni podaci. Sekundarni podaci su rezultat istraživanja strane i domaće literature vezane za
prostorne i urbanističe planove, brenidranje gradova, identitet i sliku grada, planerske metode
vrednovanja i procene kao i različlita istorijska dokumenta.
Objedinjeni primarni i sekundarni podaci poslužili su za formiranje glavnih zaključaka i kreiranje
preporuka i smernica za buduća istraživanja i razvoj izučavanog područja.
3.5. Kritika metodologije rada
Kako je u pitanju pilot istraživanje, nedostaci koji su uticali na uspešnost realizacije ciljeva, vezani su
prvenstveno, za vremensku ograničenost ispitivanja, mali ukupan broj ispitanika i nemogućnost
direktnog kontakta sa ispitanicima. Direktan kontakt sa ispiranicima uticao bi na dobijanje jasnijih i
preciznijih odgovora kako laika tako i profesionalaca.
Prvobitno je bilo predvidjeno da se u skup ispitanika uvrste i studenti pejzažne arhitekture i
prostornog planiranja kao prelazna, medijatorska grupa. Ova ciljna grupa dala bi podatke o razvoju
stavova i načina percepcije od laika do profesionalaca. Medjutim, zbog neuskladjenosti obaveza
ispitanika i autora rada ispitivanje ove grupe je izostalo.
I pored navedenih nedostataka, podaci dobijeni empirijskim istraživanjem mogu poslužiti za dalja
detaljnija proučavanja i vrednovanja identiteta grada sa aspekta zelenih prostora. Izdvajanje jedne od
izabranih trasa i detaljnija analiza elemenata slike grada uz intenzivniju interakciju izmedju ispitanika i
istraživača omogućila bi prikupljanje podataka koji bi dali osnovu za novo kvantitativno vrednovanje
većeg broja preciznijih kriterijuma.
4. REZULTATI ISTRAŽIVANJA
4.1. Rezultati istraživanja putem kombinovanog upitnika „Zeleni prostori kao novi identitet
Beograda“
Ukupan broj ispitanika bio je 34 od kojih je 59% ženskog pola a 41% muškog. Broj profesionalaca i
laika je takodje ujednačen 53% su profesionalci a 47% laici. Svih 34 ispitanika pripada visokoj stručnoj
spremi. U okviru grupe profesionalaca bili su zastupljeni stručnjaci iz oblasti pejzažne arhitekture,
arhitekture, urbanizma i geologije dok su zanimanja u grupi laika vezani za prava, ekonomiju i oblast
menadžmenta.
Kao što je navedeno, kombinovani upitnik predstavlja rezultat nekoliko različitih metoda izučavanja
slike grada. Iz tog razloga kao i zbog preglednosti prikaza dobijenih rezultata, bilo je neophodno
obradu podataka strukturisati u dva različita segmenta.
Prvi segment obuhvata odgovore date u okviru klasičnog upitnika, dok drugi objedinjuje odgovore
dobijene crtanjem mentalnih mapa i popunjavanjem ček liste. Navedena podela sprovedena je samo
u okviru obrade podataka, ne i tokom popunjavanja upitnika. Uočene su razlike u odgovorima u
okviru trećeg i četvrtog pitanja izmedju laika i profesionalaca. Naime u okviru klasičnog upitnika koji
se odnosi na prva dva pitanja nije uočena bitna razlika izmedju odgovora koji su dobijeni od strane
profesionalaca i laika. Razlog tome je najverovatnije to što je u pitanju lična povezanost sa prostorom
na koju osim, profesije utiču i mnogi drugi činioci (tradicija, poreklo, način života isl.) Odgovori na
treće i četvrto pitanje jasno pokazuju razliku u nivou detaljnosti i sposobnosti zapažanja izmedju
profesija koje se prostorom bave sa trodimenzionalnog aspekta i onih koje prostor sagledavaju iz
neke druge vizure.
4.1.1. Klasičan upitnik
Ovaj deo kombinovanog upitnika čine dva pitanja i odgovori dobijeni u ovom segmentu obradjeni su
na nivou ukupnog broja ispitanika kojih je bilo 34.
Na pitanje broj 1: „Koji zeleni prostor (privatni-javni) Vam prvi padne na pamet a može da
simbolizuje reč „Beograd“?“ ispitanici su kao odgovore naveli sledeće zelene prostore:

Kalemegdan 42%

Ada Ciganlija 14%

Topčiderski park i Košutnjak 14%

Tašmajdanski park 12%

Ušće 12%

Pionirski park 3%

Karadjordjev park 3%
Na pitanje broj 2: „Nacrtajte grubu skicu tog prostora i opišite ga sa pet pojmova.“ odgovori
ispitanika su u većini slučajeva pokazali odredjenu uniformnost u odgovorima. Detaljnost nacrtanih
skica se razlikovala se od ispitanika do ispitanika. Crtački talenat, medjutim, nije imao uticaja na
izgled i detaljnost skica već odnos ispitanika prema izabranom prostoru. Detaljnost skica je bila veća
ukoliko su ispitanici bili više emotivno vezani za odredjeni prostor. Na skicama su uglavnom bili
obeleženi sadržaji u okviru zelenog prostora ili odgovarajući orijentiri i reperi.
Tako su se prilikom opisa Kalemegdana najčešće navedeni pojmovi odnosili na istorijske objekte
(Tvrdjava, Crkva Ružica), zatim spomenike (Pobednik), istorijski značaj prostora i dostupnost većini
generacija. Osim toga posebno je istaknut opuštajući i inspirativan uticaj koji Kalemegdan ima na
posetioca ali i gužva i nedostatak intimnosti koji je primetan zbog velikog broja korisnika.
Ada Ciganlija najviše je vezivana za sportske aktivnosti i rekreativne sadržaje (plivanje, skijanje na
vodi, bandži). Osećaj prostranstva, slobode i razdraganosti takodje su neki od pojmova kojima su
ispitanici opisali ovaj deo Beograda.
Kao jedan od nedavano obnovljenih zelenih prostora u Beograda, Tašmajdanski park najčešće je
opisivan kroz pojmove vezane za novouvedene rekreativne sadržaje za odrasle i decu ili za prostore
namenjene kućnim ljubimcima. Sa druge strane kao podjednako bitni istaknuti su i kulturni sadržaji u
parku ili njegovoj blizini kao što su Crkva Svetog Marka, dečje pozorište „Duško Radović“ ili poznata
kafana „Poslednja šansa“.
Topčiderski park i Košutnjak najčešće su opisivani kao prostori koji su zdravi i prostrani i vezani za
velike istorijske dogadjaje. Najbolji opis dao je jedan od ispitanika koji glasi „Priroda i društvo“.
Prostor oko Ušća na osnovu opisa ostavlja utisak svečanog, mirnog i duhovnog mesta gde su
najdominantniji sadržaji vezani za splavove duž obala Save i Dunava.
Po jedan ispitanik naveo je Karadjordjev i Pionirski park a opisi ovih prostora dati su iz vrlo lične
vizure. Opis Karadjodjevog parka dat je bez skice ali sa nabrojanim spomenicima i objektima u okviru
parka koji predstavljaju istorijske simbole države Srbije. Pionirski park sa druge strane opisan je kroz
vrlo detaljnu skicu parka sa obeleženim stazama, sadržajima i stablima koja su zakonom zaštićena i
nizom prideva: zapušten, nereprezentativan, zaboravljen, mračan danju-tužan noću, vezan za
detinjstvo.
Odgovori ispitanika na prva dva pitanja kombinovanog upitnika upućuju na to da je na izbor
karakterističnog zelenog prostora na neki način uticala postojeća predstava o simbolu grada.
Kalemegdan je prostor po kojem je Beograd poznata i van granica države tako da to može biti jedan
od razloga zašto je većina ispitanika navela ovaj ambijent kao simbol grada. Prostor Beogradske
tvrdjave objedinjuje na jednom mestu sve komponente koje su potrebne za stvaranje jedinstvenog
identiteta. Navedena istorijska dimenzija prostora, specifične prirodne odlike kao i socijalna
inaterakcija su elementi koji ovom zelenom prostoru daju drugačiji karakter. Pristupačnost mesta kao
i sadržaji dostupni različitim korisničkim grupama utiču na popularnost ovog dela grada i njegovu
dominantnost u okviru marketinga grada.
Osim toga može se primetiti da su ispitanici prilikom opisa svih navedenih prostora najveću pažnju
obraćali na vizuelni utisak i na atmosferu koja u njima vlada ali i na dostupne sadržaje. Prijatni osećaji
i pozitivan uticaj zelenila bili su neki od glavnih razloga zašto su izabane odredjene lokacije.
4.1.2. Rezultati iscrtavanja mentalnih mapa i popunjavanja ček liste
Za razliku od odgovora dobijenih u okviru klasičnog upitnika, rezultati dobijeni u trećem i četvrtom
pitanju pokazuju razliku kada su u pitanju laici i profesionalci. Razlika se ogleda u detaljnosti prilikom
iscrtavanja mentalnih mapa i obleležavanja navedenih elemenata. Mentalne mape uradjene od
strane profesionalaca odlikovale su se većom detaljnošću i preciznošću. Dobijeni rezultati su bili
očekivani obzirom da mape i osećaj za prostor spadaju u neke od osnovnih alata i veština koje
predstavnici profesija koje se bave trodimenzionalnim strukturama treba da poseduju. U okviru
trećeg pitanja ispitanici su trebali da urade sledeće:
„Na priloženoj mapi koristeći legendu ucrtajte i imenujte duž putanje zelene elemente navedene u
legendi, na sledeći način:
a)
Pogledajte mapu i na njoj obeležene: tačke (A-D) i legendu sa simbolima i objašnjenjima
b)
Izaberite putanju, tj. liniju kretanja izmedju dve tačke od ponudjenih četiri koja najviše
odgovara Vašem načinu kretanja
c)
Koristeći legendu i ponudjene simbole
obeležite i imenujete duž putanje navede elemente
d)
Ako mislite da je potrebno, navedite nazive
nekih alternativnih tačaka i putanja koje su po Vašem
mišljenju značajnije za zeleni identitet grada od
ponudjenih. „
Četiri tačke obeležene na mapi rasporedjene su na
sledeći način: tačka A je Milenijumska kula na
Gardošu, tačka B je Sportski centar „25.maj“ ispod
Kalemegdana, tačka C je Ada Ciganlija a tačka D je
Topčiderski park.
Elementi navedeni u legendi predstavljaju pet
elemenata slike grada. Nazivi elemenata kao i način
popunjavanja mape formirani su na osnovu metode
Kevina Linča ali su definisani kroz pojmove vezane za
elemente zelenih prostora. Putanja predstavlja trasu
kretanja posmatrača, ivice su linije razgraničenja
vezane za obale reka, drvorede, zelene zidove.
Slika 17. Mentalna mapa u okviru kombinovanog upitnika
Površine su zeleni prostori posebnog karaktera kao što
su parkovi, dvorišta isl., čvorišta su centralne tačke
odredjenog prostora i odnose se na trgove, raskrsnice, mesta okupljanja a reperi su orijentiri u
prostoru kao pojedinačna stabla, zelene terase, brda i sl.
Četvrto pitanje sastojalo se od ček liste sa nizom pojmova svrstanih u sledeće oblasti: reljef, voda,
vegetacija, način transporta, odlike naselja i vizuelnu percepciju. Ispitanci su imali zadatak da u ček
listi zaokruže pojmove koji se odnose na izabrani prostor. Trebalo je izabrati pojam koji opisuje oblik
reljefa ili označava tip vodene površine, a kod vegetacija trebalo je izabrati termine koji opisuju oblik i
rasprostranjenost biljnog pokrivača. Transport je definisan kroz tip tansportnih sredstava i
pristupačnost, dok je u okviru oblasti naselja trebalo odrediti formu i stil gradnje, kao i postojanost
istorijkog kontinuiteta naselja. Vizuelna percepcija definisana je kroz čulne osećaje koje posmatrač
stiče na osnovu slike i zvuka. Kako se radi o prostoru koji je mogao da obuhvata veliko područje bilo
je moguće zaokružiti nekoliko pojmova u navedenim oblastima.
„4 Nakon obeležavanja na mapi zaokružite one navedene pojmove koji se najviše odnose na prostor
koji se nalazi duž Vaše obeležene putanje.“
RELJEF
a) ravan b) blag c) jače zatalasan d) zatalasan e) strm
Dominantan/ istaknut/ očigledan/rasprostranje/lokalizovan/ beznačajan
VODA
a) reka b) potok c) izvor d) jezero e) bara
Dominantan/istaknut/očigledan/rasprostranjen/lokalizovan/ beznačajan, prirodni /veštački
POVRŠINE POD BILJKAMA
a) prostrane b) u blokovima c) linearane d) izdvojene e) fragmentovane
Dominantan/istaknut /očigledan/varijabilan /beznačajan
OBLIK I KONTINUITET POVRŠINA POD BILJKAMA
a) geometrijske b) pravilne c) polupravilne d) nepravilne e) povezane f) nepovezane
Dominantna/ istaknuta/ očigledna/ dosledna/ promenljiva/ fragmentovana/ beznačajna
Obim i tip promena pokrivača zemljišta:
a) zeleni prostori izmenjeni u izgrađenim područjima b) promene u veličini zelenih prostora
c) procenat pokrivenosti drvećem
Rasprostranjeno/ lokalizovano/ beznačajno
NAČIN TRANSPORTA:
a) auto b) gradski saobraćaj c) brod d) bicikl e) peške f) direktno od početne do krajnje tačke g)prevoz menjan nekoliko puta
PRISTUPAČNOST
a) pešačke staze b) gradske ulice c) rute nekog postojećeg puta d) zajednička područja sa mogućnošću javnog pristupa
rasprostranjeno/lokalizovano
ISTORIJSKA ŠEMA dominantana, istaknuta, jasno uočljiva, rasprostranjena, lokalizovana, beznačajana
a) blizak prirodi b) delimično urbanizovan c) urbanizovan
ISTORIJSKI INTEGRITET jak/ umeren/ slab:
NASELJA: Dominantna/ istaknuta/očigledna
♦ Forma: stambene zone/jednoporodično stanovanje/ višeporodično stanovanje/kombinacija stambenih i industrijskih
zona/komercijalne zone/rekreativne
♦ Stil gradnje: svakidašnji/ nije svakidašnji/gubitak autentične arhitekture
♦ Starost:
Uticaj izazvan građenjem:
Kako bi prostor izgledao kada ne bi bio vidljiv uticaj čoveka, šta bi ostalo isto?
VIZUELNA PERCEPCIJA
Pogled na područje spolja: široko vidljiv/lokalno vidljiv/ sakriven (tačke sagledavanja Kalemegdan, Novi most)
Pogled iznutra: prostran/filtriran/uramljen/ograničen sa:
Osećaj zatvorenosti: zatvoren/ lokalizovan/ otvoren/ izložen
Zvuk: tih/udaljen/neskladan Izvor:
Nivo i konstantnost:
Raritet,retkost: jedinstven/redak/neobičan
VIZUELNI UTICAJ (nizak/srednji/visok);
Tabela 1 Ček lista u okviru kombinovanog upitnika
Dobijeni rezultati, kao što je već navedeno, svrstani su dve grupe, grupu laika i grupu profesionalaca.
Sakupljeni podaci su dalje u okviru svake grupe uporedjivani i segmentirani na osnovu sličnosti.
Većina ispitanika iz obe grupe tokom popunjavanja upitnika ukazala je na odredjene dileme oko
razumevanja postupka popunjavanja kao i na tačnost datih odgovora. Iz tog razloga kao i radi jasnijeg
i preglednijeg prikaza, prikupljeni podaci su svrstani prema izabranim putanjama, dok su opisi dati na
osnovu sagledavanja svih ček lista popunjenih za izabranu putanju.
4.1.2.1. Grupa ispitanika „Laici“
U okviru grupe laika ispitanici su izabrali četiri putanje: najviše ispitanika 38% izabralo je putanju
izmedju tačaka A i B, tj. od Kule na Gardošu do Kalemegdana i SC „25.maj“, nešto manji procenat 32%
izabralo je putanju od tačke B do tačke C, tj. od Kalemegdana i SC „25. maj“ do Ade Ciganlije, 25 %
izabralo je putanju od tačke A do tačke C, tj. od Kule na Gardošu do Ade Ciganlije, a 7% je izabralo je
putanju koja obuhvata sve ponudjene tačke od tačke A do tačke D tj. od Kule na Gardošu do
Topčiderskog parka.
Putanja broj 1: od tačke A do tačke B od Kule na Gardošu do Kalemegdana i SC „25.maj“
Najčešće je birana trasa uz obalu reka Save i Dunava. Duž trase su ubeležene su površine (Park
Prijateljstva i Kalemegdan), kao ivice označene su obale reka Save i Dunava. Čvorišta predstavljaju
lokalne raskrsnice u Zemunu a kao reprer izdvojen je spomenik Večne vatre u Parku Prijateljstva.
Ispitanici su za reljef naveli da je ravan i blag, da dominira i da je očigledan. Izabrani tip vodenih
površina je reka koja domirina i ima prirodne odlike. Površine pod biljkama su po njihovom mišljenju,
dominantne prostrane i linearne, polupravilnog oblika i dosledne. Uočeno je da je veliki procenat
zemljišta pod drvećem ali da su površine pozicionirane lokalizovano.
Način transporta je menjan nekoliko puta, a kao najčešći navode se automobil i gradski saobraćaj.
Neki od ispitanika naveli su da su se trasom kretali i peške. Prema mišljenju ispitanika pristupačnost
prostorima duž ove trase omogućena je preko pešačkih staza. Istorijska šema je dominantna dok je
prostor delimično urbanizovan. Oseća se umeren do jak istorijski integritet. Duž izabrane putanje
forma naselja je kombinacija stambenih, rekreativnih i industrijskih tipova. Ispitanici smatraju da bi
prostor bio mnogo prirodniji da ne postoji delimičan uticaj gradnje. Prostor je u nekim tačkama
široko vidljiv i prostran dok je u drugim skriven i ograničen drvećem, zavisno od tačke sagledavanja.
Preovladava osećaj otvorenosti dok je zvuk udaljen i neskladan, uzrokovan saobraćajem. Za predeo
koji obuhvata trasa od Kule Gardoš do Kalemegdana i SC „25.maj“ ispitanici smatraju da je jedinstven
i da ima visok vizuelni uticaj.
Putanja broj 2: od tačke B do tačke C, od Kalemegdana i SC „25.maj“ do Ade Ciganlije (videti Prilog 2)
Izabrana ruta kreće se duž postojeće biciklističke staze uz obalu reke Save. Dat je veoma mali broj
elemenata duž trase tako da se kao površine navode Kalemegdan i Ada Ciganlija, kao čvorišta Sajam,
ulazak na Autoput i petlja kod novog Mosta na Adi. Kao ivica navodi se obala reke Save a reperi nisu
ubeleženi.
Ispitanici su i za ovu trasu naveli da je reljef ravan i blag, da dominira i da je očigledan. Izabrani tip
vodenih površina je reka koja dominira i ima prirodne odlike. Površine pod biljkama su u blokovima,
nepravilne, nepovezane i beznačajne. Uočena je da je promena u veličini zelenih prostora za čiju
rasprostranjenost ispitanici smatraju da je beznačajna.
Način transporta je takodje menjan nekoliko puta, a kao najčešći navode se automobil i bicikl.
Ispitanici koji su koristili bicikl naveli su da je moguće doći od direktno od početne do krajnje tačke.
Prema mišljenju ispitanika pristupačnost ovom prostoru omogućena je preko pešačkih staza.
Istorijska šema je baznačajna a prostor je i ovde delimično urbanizovan. Istorijski integritet je slab do
umeren. Forma naselja je kombinacija stambenih i industrijskih zona sa očiglednom starošću
objekata i gubitkom autentične arhitekture. Prostor je široko vidljiv i prostran i bio bi mnogo
prirodniji da nema urbanih struktura. Osećaj zatvorenosti je lokalizovan dok je zvuk tih i neskladan,
takodje uzrokovan saobraćajem. Predeo koji obuhvata trasa od Kalemegdana i SC „25.maj“ do Ade
Ciganlije prema mišljenju ispitanika ima srednji vizuelni uticaj.
Putanja broj 3: od tačke A do tačke C od Kule na Gardošu do Ade Ciganlije
Kao najčešće birana trasa izabran je put kroz urbanizovani deo grada, najverovatnije zbog teže
dostupnosti rute duž obala reka. Iz tog razloga, kao površine i reperi obleženi su manji lokalni zeleni
prostori i obeležja bez detaljnijeg navođenja.
Za ovu trasu, obzirom da prolazi kroz naselja, navedeno je da je reljaf ravan i da je očigledan. Izabrani
tipovi vodenih površina su jezero i reka iako trase ne ide duž obala. Za navedene vodene površine
dato je da su očigledne i prirodnog karaktera. Površine pod biljkama su prostrane u blokovima,
pravilne i nepravilne, povezane i nepovezane zavisno od tačke sagledavanja. Uočeno je da postoji
doslednost u prostiranju zelenih površina i da je to uglavnom zelenilo u izgradjenim područjima i da
postoje odredjene promene u veličini zelenih prostora čija rasprostranjenost je lokalizovana.
Način transporta je takodje menjan nekoliko puta, a kao najčešći navodi se gradski saobraćaj. Prema
mišljenju ispitanika pristupačnost ovom prostoru omogućena je preko pešačkih staza i gradskih ulica.
Istorijska šema nije uočena i smatra se baznačajnom a prostor je većinom urbanizovan. Istorijski
integritet je slab do umeren. Forma naselja je različita većinom je u pitanju kombinacija stambenih i
industrijskih zona, ali sa postojanjem rekreativnih površina. Ispitanici su mišljenja da bi prostor
izgledao potpuno drugačije da nema uticaja gradnje. Starost objekata je očigledna a način gradnje
svakidašnji. Prostor je široko vidljiv i lokalno vidljiv zavisno od tačke sagledavanja, ali ostavlja utisak
otvorenosti. Zvuk je neskladan, uzrokovan saobraćajem. Predeo koji obuhvata trasa od Kule na
Gardošu do Ade Ciganlije prema mišljenju ispitanika ima srednji vizuelni uticaj.
Putanja broj 4: od tačke A do tačke D od Kule na Gardošu, preko Kalemegdana i Ade Ciganlije do
Topčidera
Izabrana trasa pruža se duž obala Dunava preko Velikog ratnog ostrva i Kalemegdana, zatim duž reke
Save do Ade Ciganlije pa do Topčiderskog parka. Duž ove trase ubeležene površine su Veliko ratno
ostrvo i Kalemegdan, koji je ubeležen i kao čvorište. Obale su označene kao linije a naselje Senjak
predstavlja reper.
Reljef je opisan kao blag ali beznačajan. Kao očigledna vodena površina je navedena je reka. Površine
pod biljkama su u blokovima i očigledne, a veličina zelenih prostora je promenljiva duž kretanja
trasom. Zeleni prostori su lokalizovani. Prevoz je menjan nekoliko puta, od automobila i gadskog
saobraćaja, preko bicikla i do kretanja peške. Istorijska šema je istaknuta dok je istorijski integritet
umeren. Forme naselja predstavljaju većinom višeporodično stanovanje svakidašnjeg stila gradnje.
Prostor je lokalno vidljiv i prostaran, zvuk je tih. Vizuelni uticaj je dat kao srednjeg intenziteta.
4.1.2.2. Grupa ispitanika „Profesionalci“
Kevin Linč tokom svog istraživanja konstatovao da su, bez obzira na razlike u percepcijama, ispitanici
većinom navodili iste elemente kao sastavni deo slike grada. U okviru ovog istraživanja uočena je
slična situacija, razlike su se pojavile jedino u detaljnosti iscrtavanja mentalnih mapa i raznolikosti
povezivanja tačaka.
U okviru grupe profesionalaca uočen je primetna raznolikost u povezivanju tačaka tako da je izabrano
šest različitih putanja.
Kao i kod laika izabrane su već navedene četiri staze:
Putanja broj 1: od tačke A do tačke B od Kule na Gardošu do Kalemegdana i SC „25.maj“
43%
Putanja broj 2: od tačke B do tačke C od Kalemegdana i SC „25.maj“ do Ade Ciganlije
11%
6%
Topčidera
17%
Nove putanje su:
Putanja broj 5: od tačke B do tačke D od Kalemegdana i SC „25.maj“ do Topčiderskog parka
17%
Putanja broj 6: od tačke C do tačke D od Ade Ciganlije do Topčiderskog parka
6%
Putanja broj 1: od tačke A do tačke B od Kule na Gardošu do Kalemegdana i SC „25.maj“ (videti
Prilog 3)
Za izbor trase podjednako je biran način kretanja uz obalu reka i kao i duž ulica grada javnim
prevozom. U površine ubeležene duž putanje ubrajaju se: Park Prijateljstva, Kalemegdan, Veliko
ratno ostrvo, Forland prekoputa Velikog ratnog ostrva i zeleni prostori ispod Kalemegdana. Kao ivice
ubeležene su obale reka i drvoredi duž ulica, čvorišta su raskrsnice pre i posle Brankovog mosta,
raskrsnica u blizini hotela Jugoslavija, Karadjordjev trg u Zemunu, ulaz na Kalemegdan iz Knez
Mihailove ulice kao i lokalna mesta okuljanja. Kao reper uzet je spomenik Večne vatre u Parku
Prijateljstva, spomenik Pobednik, kula na Gardošu, zgrade SIV 1 na Novom Beogradu, hotel
Jugoslavija i Muzej savremene umetnosti u Parku Prijateljstva, zatim Staro Sajmište i na kraju
restoran Venecija u Zemunu.
Za ovu trasu navedeno je da je reljef ravan, dominantan i očigledan. Tip vodene površine koji se
navodi je reka koja je prirodna i takodje dominantna i očigledna. Površine pod biljkama su prostrane,
u blokovima, linearne, dominiraju prostoru. Oblici su geometrijski i polupravilni, lokalizovani, negde
povezani, negde nepovezani, ali većinom istaknuti i očigledni, predstavljaju zelene prostore u
izgradjenom području sa promenama u veličini. Načini transporta su različiti, od automobila i
gradskog saobraćaja do broda, bicikla ili peške, dok je pristupačnost omogućena pešačkim stazama i
gradskim ulicama. Istorijska šema je jasno uočljiva, a prostor je delimično urbaniozovan delimično
blizak prirodi. Istorijski integritet umeren do jak. Naselja su očigledna i pripradju različiitm zonama,
stambenim i rekreativnim. Ispitanici smatraju da bi prostor bez uticaja gradnje bio još prirodniji.
Vizuelno prostor je široko vidljiv ali i sakriven zavisno od tačke sagledavanja, pa samim tim u nekim
delovima prostran u nekim ograničen drvećem. Prisutan je osećaj otvorenosti a zvuk je udaljen i
potiče od saobraćaja. Profesionalci smatraju da je prostor jedinstven sa visokim vizuelnim uticajem.
Putanja broj 2: od tačke B do tačke C od Kalemegdana i SC „25.maj“ do Ade Ciganlije
Izabrana trasa kreće se duž postojeće biciklističke staze uz obalu reke Save. Kao površine navode se
Kalemegdan, Ada Ciganlija i Veliko ratno ostrvo, kao čvorišta Sajam, ulazak na Autoput i petlja kod
novog Mosta na Adi, ulazi na Brankov i Stari železnčki most. Kao ivica navodi se obala reke Save a
reperi ubeleženi reperi su mostovi Beograda Brankov, Stari železnički, Gazela i novi Most na Adi, kao i
spomenik Pobednik na Kalemegdanu.
Ispitanici su i za ovu trasu naveli da je reljef ravan i blag, da dominira i istaknut. Izabrani tip vodenih
površina su reka i jezero na Adi, koji domiraju i imju prirodne odlike. Površine pod biljkama su
linearne, polupravilne, nepravilne, nepovezane i fragmentovane. Uočena je da je promena u veličini
zelenih prostora koji su deo izgradjenog područja a čija rasprostranjenost je lokalizovana.
Kao način transporta je najčešći se navode se bicikl i pešako kretanje. Prema mišljenju ispitanika
pristupačnost ovom prostoru omogućena je preko pešačkih staza i zajedničkih područja sa
mogućnošću javnog pristupa. Istorijska šema je baznačajna a prostor je delimično urbanizovan ili
potpuno urbanizovan. Istorijski integritet je slab do umeren. Forma naselja je kombinacija stambenih,
industrijskih i rekrativnih zona sa očiglednom starošću objekata i gubitkom autentične arhitekture.
Prostor je široko vidljiv, izložen, na nekim mestima ograničen rekom. Bio bi mnogo prirodniji da nema
urbanih struktura. Zvuk je tih i neskladan, takodje uzrokovan saobraćajem. Predeo koji obuhvata
putanja od Kalemegdana i SC „25.maj“ do Ade Ciganlije prema mišljenju profesionalaca ima srednji
do visok vizuelni uticaj.
Kao najčešće birana trasa izabran je put kroz urbanizovani deo grada, najverovatnije zbog teže
dostupnosti duž obala reka. Iz tog razloga, kao površine i reperi obleženi su manji lokalni zeleni
prostori i obeležja bez detaljnijeg navodjenja.
Za ovu rutu, obzirom da prolazi kroz naselja, navedeno je da je reljaf ravan i da je očigledan. Izabrani
tipovi vodenih površina su jezero i reka, iako trase ne ide duž obala. Za navedene vodene površine
rečeno je da su očigledne i prirodnog karaktera. Površine pod biljkama su prostrane u blokovima,
pravilne i nepravilne, povezane i nepovezane zavisno od tačke sagledavanja. Uočeno je da postoji
doslednost u prostiranju zelenih površina i da je to uglavnom zelenilo u izgradjenim područjima i da
postoje odredjene promene u veličini zelenih prostora čija rasprostranjenost je lokalizovana.
Način transporta je takodje menjan nekoliko puta, a kao najčešći navodi se automobil. Prema
mišljenju ispitanika pristupačnost ovom prostoru omogućena je preko pešačkih staza i gradskih ulica.
Istorijska šema nije uočena i smatra se baznačajnom a prostor je većinom urbanizovan. Istorijski
integritet je slab do umeren. Forma naselja je različita, većinom je u pitanju kombinacija stambenih i
industrijskih zona ali sa postojanjem rekreativnih površina. Ispitanici su mišljenja da bi prostor
izgledao potpuno drugačije da nema uticaja gradnje. Starost objekata je očigledna a način gradnje
svakidašnji. Prostor je široko vidljiv, u nekim delovima ograničen zgradama. Zvuk je neskladan,
uzrokovan saobraćajem. Predeo koji obuhvata trasa od Kule na Gardošu do Ade Ciganlije prema
mišljenju ispitanika ima srednji vizuelni uticaj.
Topčidera
Putanja se pruža duž reke preko Velikog ratnog ostrva i Kalemgdana , Ade Ciganlije do Topčiderskog
parka. Kao površine navedeni su Veliko ratno ostrvo, Kalemgdana , Ada Ciganlija i Topčiderski park,
a kao čvorište Karadjordjev trg u Zemunu, oblale reka su ubeležene kao linije, dok reper predstavlja
Pobednik na Kalemegdanu.
Relejf je blag i lokalizovano rasporedjen. Reka je očigledna vodena površina, dok su površine pod
biljkama u blokovima, nepovezane i promenljive. Primetne su promene u veličini zelenih prostora.
Kao prevozna sredstva navode se auto, brod i bicikl, a prevoz nekoliko puta menjan. Istorijska šema
je delimično bliska prirodi a delimično urbanizovana sa gubitkom autentične arhitekture. Jak istorijski
integritet. Naselja su u formi stambenih zona dok je stil gradnje svakidasnji. Prostor je lokalno vidljiv i
prostaran, izložen. Zvuk je upadljiv, dok je prostor jedinstven i redak sa jakim vizuelnim uticajem.
Putanja broj 4: od tačke A do tačke D od Kule na Gardošu, kroz urbanizovano područje (videti Prilog
4)
Izabrana trasa pruža se kroz urbanizovano područje a kao površine navedeni su Zemunski park,
Veliko ratno ostrvo i Košutnjak, kao čvorišta ubeleženi su Karadjordjev trg i kružni tok kod opštine
Novi Beograd. Reperi su novi Most na Adi i stabla taksodijuma u Topčiderskom parku.
Reljef je opisan kao blag. Kao očigledna vodena površina je navedena je reka. Površine pod biljkama
su u blokovima i linearne. Kao prevozno sredstvo naveden je automobil, tako da je pristup omogućen
gradskim ulicama i postojećim putem. U okviru istorijske šeme dominiraju naselja i stambene zone.
Bez uticaja čoveka reljef bi bio isti ali bi vegetacija bila bliža autohtonoj potencijalnoj vegetaciji.
Prostor je lokalno vidljiv i delimično filtriran i oganičien objektima, zatvoren. Zvuk je neskladan i
potiče od saobraćaja. Prostor je jedinstven i ima vizuelni uticaj srednjeg intenziteta.
Putanja broj 5: od tačke B do tačke D od Kalemegdana i SC „25.maj“ do Topčiderskog parka
Putanja se pruža delimično uz reku delimično kroz urbanizovani deo grada. Površine koje su
navedene su Kalemegdan, parkovi kod Ekonomskog fakulteta i tržnog centra „Staklenac“ na Trgu
Republike, kao i Finansijski park. Za čvorišta su izabrani Sajam, Trg Republike, raskrsnice u gradu kod
Pionirskog praka, kod Beogradjanke, kod bolnice „Rudo“, Trg Slavija, Autokomanda. Kao ivice
obeleženi su drvoredi na Sajmu i kod Topčiderske zvezde a kao reperi zgrada Beogradjanke, kružni
tok „sa žirafama“ na Topčiderskoj zvezdi i grupa drveća u Topčiderskom parku.
Reljef je blag i zatalasan, očigledan. Reka je istaknuta prirodna vodena površina, dok su površine pod
biljkama u blokovima, linearne i fragmentovane. Oblik površina pod biljkama je polupravilan do
nepravilan, a zeleni prostori su izmenjeni u izgradenom području na lokalnom nivou. Kao prevozno
sredstvo navode se auto i gradski saobraćaj. Istorijska šema je jasno uočljiva, delimično
urbanizovana do urbanizovana. Jak istorijski integritet. Naselja su u formi stambenih zona dok je stil
gradnjesvakidasnji. Prostor je lokalno vidljiv i uramljen drvećem. Zvuk je neskladan, proizveden od
strane saobraćaja. Prostor je redak sa srednjim vizuelnim uticajem.
Putanja broj 6: od tačke C do tačke D od Ade Ciganlije do Topčiderskog parka
Putanja je duž postojeće saobraćajne mreže, kao površine naveden su Ada Ciganlija i zelena površina
u okolini Hipodroma, čvorište je petlja novog Mosta na Adi u Radničkoj ulici, zaštitni zid od buke duž
nove saobraćajnice naveden je kao linija i dok je za reper uzet platan kod Miloševog Konaka u
Topčiderskom parku.
Reljefa je opisan kao zatalasan i istaknut. Kao vodene površine navedene su lokalne površine, potok i
jezero u Topčideskom parku. Površine pod biljkama su prostrane i dominantne pa je zato veliki
procenta pod zelenilom i veoma rasprostranjen. Način kretanja kroz prostor je peške, gradskim
ulicama. Istorijska šema je bliska prirodi i uočen je jak istorijski integritet. Naselja su u formi
jednoporodičnog stanovanja dok je stil svakidasnji. Prostor je lokalno vidljiv i uočen je uticaj izgradnje
na lokalnom nivou. Prostor je ograničen stablima što daje osećaj zatvorenosti takodje na lokalnom
nivou. Zvuk je tih i dolazi od saobraćaja. Prostor je redak i ima visok vizuelni uticaj.
Putanju broj 4: od tačke A do tačke D od Kule na Gardošu, preko Kalemegdana i Ade Ciganlije do
Topčidera, putanja koju je iscrtao autora ovog rada
Trasa se pruža duž reka Sava i Dunav. Kao površine navode se Park na Karadjordjevom trgu u
Zemunu, Veliko ratno ostrvo, Park prijateljstva i Kalemegdan, zeleni prostor na Beogradskom
pristaništu, zatim zeleni prostor kod Mostara i ispred zgrada na Sajmu, zatim Ada Ciganlija, zeleni
prostor oko Kovnice novca, zatim Topčiderski park i Košutnjak. Kao čvorišta navedeni su Karadjordjev
trg u Zemunu, ulaz na Zemunski kej kod hotela Jugoslavija, ulazi na Beogradske mostove. Obale reka
kao i drvoredi duž Zemunskog keja i sobraćajnica navedeni su kao linije. Za repere su uzeti soliteri na
Zemunskom keju, splav na špicu Ušća, Staro Sajmište, zgrade u Karadjordjevoj ulici, topole na obali
kod mosta Gazela, jasen kod zgrade Bigza, grupa stabala ispred zgrada u Bulevaru Vojvode Mišića
prekoputa Sajma, grupa stabala kerleuterije kod Geološkog zavod u ulici Vojovode Mišića;
nekadašnje topole i vrbe na mestu novog Mosta na Adi, nekadašnji hrast na početku Savskog
rukavca, kerleuterije na stanici kod Ade Ciganlije i taksodijumi u Topčiderskom parku.
Osećaj praznine vezan je za deo Zemunskog keja kod hotela Jugoslavija i duž poteza od Mostara do
Brankovog mosta kroz Karadjodjevu ulicu. Na Ušću ispitinaici navode da imaju specifičan osećaj kao
kod kuće, beogradski.
Reljef je definisan kao blag i dominantan. Reka je dominantna, rasprostranjena i prirodna. Površine
pod biljkama su u blokovima, izdvojene i fragmentovane. Na nekim područjima pravilne, na nekim
nepravilne, nepovezane i promenljive. Primetne su promene u veličini zelenih prostora, ali
lokalizovano. Načini kretanja duž putanje su peške, gradskim saobraćajem, brodom. Prevoz nekoliko
puta menjan. Dostupnost je omogućena preko pešačkih staza i gadskih ulica, ali lokalizovano.
Istorijska šema je jasno uočljiva ali uz gubitak autentične arhitekture lokalizovana. Prostor je
delimično urbanizovan sa jakm istorijskim integritetom. Naselja su kombinacija stambene i
industrijske zone, uz pojedinačna rekreativna područja. Prostor je široko vidljiv i delimično filtriran
zavisno od tačke sagledavanja, izložen. Zvuk je neskladan, a prostor je jedinstven i redak sa jakim
vizuelnim uticajem.
4.1.3. Rezime rezultata dobijenih iscrtavanjem mentalnih mapa i popunjavanjem ček liste
Nakon sumiranja rezultata dobijenih iscrtavanjem mapa i popunjavanjem ček lista od strane grupe
laika i grupe profesionalaca mogu se uočiti odrejdene sličnosti i razlike u načinu sagledavanja
prostora. Kao što je već navedeno, prisutna je razlika u detaljnosti mapa ali i razlika u opisima trasa,
na osnovu pojmova obeleženih u ček listama. Ispitanici u grupi „profesionalci“ obeležavali si veći broj
elemenata slike grada (površine, reperi, linije, čvorišta) i laše se snalazili u prostoru nego što je to
slučaj sa „laicima“. Osim toga davali su preciznije odgovore i uočavali razlike u načinu korišćenja
prostora u neposrednoj blizini trasa kao i promene u izgledu reljefa, vodenih poršina ili površina pod
biljkama. Na primer, uočene su i navedene konstatacije da reljef duž odredjenih ruta prelazi iz ravnog
u blag ili zatalasan, da reka nije jedina dominanta vodena površina već da to može biti i jezero na Adi
ili u Topčiderskom parku. Profesionalci su mnogo lakše uočavali oblike i raspored površina pod
zelenilom, njihovu povezanost ili fragmentisanost. Slično je i sa vizelnom percepcijom, gde je prostor
jedne trase mogao da bude opisan i kao široko vidljiv i kao lokalno vidljiv zavisno od tačke
sagledavanja.
Ono što je uočeno kao zajednička odlika u rezultatima popunjavanja ovog dela upitnika odnosi se na
sagledavanje karakterističnih elemenata zelene slike grada, zatim istorijske šeme kao i na intenzitet
vizuelnog uticaja odredjenih trasa. Većina ispitanika, bilo da su laici ili profesionalci, kod izbora trasa
koje vode duž reka Save i Dunava, navode Kalemegdan i Park Prijateljstva kao površine koje su
sastavni elementi slike grada. Obale reka kao linijski element takodje se javljaju kod većine ispitanika
koji su izabrali putanje duž reka. Kao najčešći reperi navode se spomenik Pobednik na Kalemegdanu i
spomenik Večne vatre u Parku prijateljstva. Beogradski mostovi i prostori u njihovoj blizini kao što su
Staro Sajmište i Sajam takodje su ubeleženi kao specifična obeležja. Lokalna mesta okupljanja
najčešće su navodjena kao upečatljiva čvorišta u okviru zelene slike grada. Zanimljivo je da je većina
ispitanika uočila jaku istorijsku šemu duž ruta izmedju Kule na Gardošu i Kalemegadana kao i duž
trase od Kule Gardoš do Topčiderskog parka. Jak vizuelni uticaj koji navedeni prostori imaju takodje je
odlika koju su podjednako naveli i laici i profesionalci. Buka izazvana saobraćajem koja je prisutna duž
svih šest putanja kretanja, kao i izražen uticaj urbanizacije, predstavljaju negativne uticaje koji u
mnogome narušavaju prirodni karakter posebno područja koje obuhvata prostor u neposrednoj
blizini beogradskog priobalja.
Autor ovog rada iz svoje perspektive iscrtao je putanju na mentalnoj mapi koja sadrži mnogo više
detalja nego ostale mentalne mape. Razlog tome je sa jedne strane veća upućenost u način izrade
mentalnih mapa a sa druge strane lična povezanost sa nekim od navedenih zelenih tačaka i prostora.
Na kraju može se reći da rezultati istraživanja ukazuju da ispitanici nisu uočili jedinstvenu sliku grada
već samo njene nepovezane pojedinačne zelene elemente. Sa druge strane prepoznali su da većina
nevedenih pojedinačnih elemenata posedjuje izražen karakter, kao što je to slučaj sa Kalemegdanom,
Velikim ratnim ostrvom ili Parkom Prijateljstva. Uočeni zeleni elementi ipak mogu postlužiti kao
osnova na kojoj je moguće formirati zeleni identitet Beograda.
5. DISKUSIJA
Analiza informacija iz teorijske osnove u istraživanju poslužila je kao polazna tačka za realizaciju
praktičnog segmenta istraživanja. Rezultati dobijeni tokom ovog istaživanja prikupljeni su, analizirani i
vrednovani na osnovu različitih tehnika koje se primenjuju u okviru ispitivanja javnosti u oblasti
planiranja prostora.
Teorijski segment, koji se bavi identitetom i slikom grada, pružio je veliki broj podataka iz perspektive
prostornog i kulturološko-sociološkog aspekta tumačenja, omogućivši sledeće konstatacije:
 Identitet grada predstavalja skup karakteristika, materijalnih i nematerijalnih, koje zajedno
daju odredjeni karakter urbanom prostoru.
 Identitet grada je kompleksan sistem koji čine geografski položaj, mreža ulica, jedinstvene
gradjevine, a posebno ljudi koji u njemu žive.
 Identitet grada ukorenjen je u samoj zajednici, odražava njen karakter, tradiciju i kulturu i iz
tog razloga omogućava njegovim korisnicima da se identifikuju sa mestom i emotivno povežu.

Osećaj povezanosti i identifikacija sa prostorom utiče na percepciju i sagledavanje slike grada.
 Slika grada je individualni zbir verovanja, ideala i ličnih utisaka koje pojedinci imaju o
odredjenom mestu.
 Sliku grada zato čine dve bitne komponente: vidljiva i prepoznatljiva fizička struktura grada
(ulice, parkovi, skverovi, zgrade) i unutrašnja simbolička vizija, zasnovana na socijalnim vezama,
načinu života i kulturnoj različitosti.
 Slika grada predstavlja rezultat interakcije posmatrača i njegove okoline, okruženje pruža
odredjene elemente koje posmatrač iz svoje perspektive organizuje i daje im odredjenu strukturu,
identitet i značenje.
 Slika grada Beograda većinom se vezuje za ambijentalne celine Kalemegdanske tvrdjave i
Velikog ratnog ostrva, Skadarlije, Topčiderskog parka ili Kosančićev venac.

Navedeni ambijenti najčešća su asocijacija na identitet Beograda.

Zeleni prostori su deo urbane strukture i čine značajan element identiteta grada.
Različita planska i zakonska dokumenta pružila su uvid u razvoj zelenih prostora u gradu, bez obzira
da li se radi o istorijskom aspektu ili planiranoj razvojnoj strategiji. Sagledane su dostupne informacije
iz Generalnog urbanističkog plana 1950 i Generalnog urbanističkog plana 2021, kao i monografija
Urbanističkog zavoda Beograd u mapama i planovima od XVIII do XXI veka. Studija o beogradskom
priobalju faza dva, Program za urbanistički plan sistema zelenila površina Beograda i Strategija
razvoja grada Beograda takodje su ponudili informacije relevantne za izradu ovog master rada. Sva
navedeno dokumenta oslanjaju se na zakonsku regulativu koja tretira zelene prostore kao jednu od
važnih oblasti savremenih urbanih struktura.
Sa aspekta zelenih prostora grada, rad Emilijana Josimovića posebno je značajan. U okviru Prvog
urbanističkog plana Beograda iz 1870. godine, Josimović je u tadašnju urbanu strukturu uvrstio i
zelene prostore kao svojevrsne elemente koji imaju i ekološku i estetsku ulogu. Predvidjeni zeleni
pojas oko grada predstavlja prvo plansko rešenje za poboljšanje uslova života u gradu i
omogućavanje stanovnicima grada da otvorene prostore koriste za odmor i rekreaciju. Veliki
doprinos Emilijana Josimovića ogleda se i u tome što su na njegovu inicijativu podignuti neki od
značajnih zelenih prostora kao što su Kalemegdanski park sa Zoološkim vrtom i Akademski park na
prostoru nekadašnje Velike pijace.
U okviru Generalnog plana iz 1950. godine dat je značajan segment u kome se posebna pažnja obraća
na kvalitet, obim i značaj zelenih prostora u gradu. Date su i smernice za razvoj i unapredjenje
zelenila ne samo u okviru grada, već i u prigradskim zonama, za izgradnju novih parkova i zelenih
rekreativnih površina. Naveden koncept razvoja preuzet je i prilikom izrade GUP 1972 koji se oslanja
na principe „Grad u moru zelenila“ . Navedeni trend prati i GUP 2021 koji preuzima pomenute
principe i daje dalje preporuke za razvoj i očuvanje zelenih prostora. Od 1972 prepoznat je značaj
zelenih prostora kao sastavnog dela gradskog identiteta što je posebno naglašeno kroz Plan 2021 gde
se navodi da identitet grada zavisi i od povećanja i proširivanja kvalitetnih zelenih prostora.
Koncentrisani gradski prostori (trgovi, parkovi, skverovi isl) kao čvorišta urbanog identiteta i linearne
javne urbane prostore (šetališta, kejovi, zeleni koridori isl) kao ose urbanog identiteta povezuju
karakteristične ambijente vezane za identitet različitih delova grada.
U okviru Plana većinom se teži očuvanju i razvijanju gradskih zelenih prostora oko centralne zone
grada na prostoru Ušća zajedno sa Kalemegdanom i Velikim ratnim ostrvom kao i u pojedinačnim
prostorima u gradu (Tašmajdan, Zvezdara, Košutnjak). Predvidja se povezivanje navedenih prostora u
ekološkom smislu kroz zelene koridore. Uključivanje kulturološkog aspekta u sistem povezivanja nije
predvidjeno, iako podjednako važno, kako za stabilnost gradskih struktura tako i za identiteta grada.
Kao jedna od preporuka datih u Generalnom urbanističkom planu 2021 izdvaja se izrada Zelena
regulative koja bi omogućila integraciju zelenih prostora u primarnu gradsku strukturu. U okviru IV
faze Zelene regulative je izradjen je Program za urbanistički plan sistema zelenila površina Beograda.
Navedeni Program je, izmedju ostalog, pružio uvid u raspored i kvalitet zelenih prostora u gradu.
Prostori koji su deo izučavanog područja, a pripadaju okolini Milenijumske kule na Gardošu i
Kalemegdana, kao i Ada Ciganlija i Topčiderski park, spadaju u izuzetno vredna zelena područja grada
sa dobrom dostupnošću na lokalnom i regionalnom novu. Kvalitet navedenih prostora takodje je
visoko rangiran od veoma dobrog do izuzetnog što upućuje da Gradska uprava prepoznaje značaj i
uticaj ovih prostora na formiranje identiteta grada.
Studija o priobalju, sa druge strane, nudi podatke koji na neki način objedinjuju tvrdnje izdvojene iz
prethodnih dokumenata (Generalnih planova i Programa ). Rezultati istraživanja sprovedenih u Studiji
su potvrdili da gradski predeo oko ušća Save u Dunav čini Genius loci Beograda i da je od posebnog
značaja za identitet i razvoj grada. Sumirano je da zeleni prostori čine neizostavan deo identiteta i
slike grada i da imaju posebnu ulogu u stvaranju istorijskog i kulturnog jezgra urbane strukture. Osim
toga u okviru studije potvrdjeno je da stanovnici grada prostor prirodnog jezgra grada takodje,
percipiraju na sličan način i da im je veoma bitno da prostor gradskog priobalja zadrži svoju
prirodnost i zeleni karakter. Osim toga iskazali su i svoje mišljenje o mogućim sadržajima, uglavnom
vezanim za rekreaciju i kulturne manifestacije, koji bi doprineli unapredjenju i revitalizaciji
pomenutog područja priobalja.
Sa aspekta planiranja predela multifunkcionalni koncept urbanih staza predstavlja okvir koji bi
omogućava rešavanje različitih ekoloških, ekonomski, socijalnih i estetskih problema u urbani
sredinama. Urbane zelene staze objedinjuju potrebe gradjana za rekreacijom, razvijanjem zdravih
životnih navika, zatim podstiču očuvanje prirodnog i kulturnog nasledja, kao i aktivno uključivanje
lokalne zajednice u razvoj zapuštenih gradskih područja.
U segmentu o upravljanju i brendiranju gradova dobijeni su podaci koji upućuju na to da je
upravljanje savremenim gradovima većinom usmereno ka razvijanju konkurentnosti gradova i što
boljem pozicioniranju na lokalnom i regionalnom novu. Samim tim pitanje identitet grada, njegovo
očuvanje i razvoj čine osnovne oslonce na kojima leži uspešna strategija razvoja savremenih gradova.
To potvrdjuje i činjenica da su razvoj i identitet grada jedan od osnovnih ciljeva Strategije grada
Beograda. Osim toga Strategija upućuje i na važnost i očuvanje „kulturnog pejzaža“ grada u kojem
zeleni prostori čine jedan od osnovnih elemenata. Savremeni trendovi u planiranju gradova takodje
upućuju na potrebe kreiranja prostora koji odgovaraju ljudskim potrebama i u okviru kojih je moguće
ostvariti socijalne interakcije. Čovekomerni gradovi, prilagodjeni različitim korisnicima, pružaju bolje i
humanije uslove života u gradovima i samim tim omogućavaju bolju konkurentnost gradova na
globalnom nivou. Savremeni načini upravljanja i pravci prostornog razvoja grada primenjuju urbani
marketing kao jednu od tehnika koja omogućava opstanak i uspeh gradskih sredina na globalnom
tržištu. Glavni ciljevi urbanog marketinga odnose se na upotrebu prostornih gradskih karakteristika
kao osnove na kojoj se gradi imidž i slika grada. Uz adekvatan marketing uprave grada moguće je na
ovaj način privući i zadržati buduće investitore i trenutne rezidente grada.
Brendiranje gradova predstavlja jedan od alata u okviru marketinga koji se može upotrebiti za
uspešno prezentovanje grada u svetu, kao i za privlačenje inovacija, talenata i turista. Sam pojam
brenda odnosi se na skup odlika po kojima se odredjeni proizvod prepoznaje i razlikuje od drugih.
Može se uočiti paralela sa pojmom identiteta čiji opis je veoma sličan. I identitet i brenidrenje
zasnivaju se na emocionalnom povezivanju i identifikaciji izmedju objekta i korisnika. Brendiranje
gradova objedinjuje asocijacije, misli, razmišljanja, saznanja i osećanja koje ljudi nose u sebi vezano
za neki prostor, što upućuje da se ljudi u stvari vezuju i poistovećuju sa identitetom grada. Jedan od
načina da se očuva i unapredi identitet gradskih prostora jeste brendiranje. Obzirom da zeleni
prostori čine deo urbanog identiteta jasno je da je njihovo mesto u okviru brendiranja gradova
veoma značajno.
Korporativno brendiranje kao osnovu ima ljudski potencijal odredjene kompanije i na osnovu njega
gradi tri osnovne komponente: identitet, imidž i komunikaciju. Iz tog razloga korporativno
brendiranje je preuzeto kao model strateškog pristupa brendiranju gradova. U okviru ovog modela
važno mesto zauzimaju adekvatne predeone strategije razvoja koje objedinjuju različite otvorene
javne prostore u gradu medju kojima jedno od važni mesta zauzimaju i zelen i prostori.
Svetsko iskustvo potvrdjuje uspešnu primenu korporativnog brendiranja kroz planski razvoj brenda
odredjenih destinacija, kao što je to slučaj sa Singapurom ili Kopenhagenom. Sa druge strane
spontane akcije, kao što je to slučaj sa „zelenim zavesama“ na terasama gradskih institucija u Tokiju
ili organizovanje lokalne manifestacije „Park(ing) day“ u San Francisku, takodje mogu uticati na
spontano stvaranje zelenog identiteta grada i na njegovo kasnije brendiranje.
Empirijsko istraživanje sprovedeno putem formiranog kombinovanog upitnika pružilo je uvid u
sagledavanje slike grada od strane ispitanika koji se prostorom bave sa stručnog aspekta i onih koji sa
temom prostora profesionalno nemaju direknte veze ali spadaju u red korisnika.
Dobijeni rezultati empirijskog istraživanja potvrdili su konstatacije izvedene iz teorijskog okvira
vezane za percepciju slike grada i zeleni identetitet urbanih sredina. Prirodno jezgro Beograda,
navedeno u okviru Studije o priobalju, kao osnova na kojoj se zasniva identitet grada predstavlja
prostor koji su ispitanici najčešće birali kao okruženje trase kojom će se kretati.
Naime, najveći broj
ispitanika, 38% laika i
43%
profesionalaca,
izabralo je kretanje
putanjom koja se
pruža od Kule na
Gardošu
do
Kalemegdana, a koja
obuhvata
pomenuti
prostor
prirodnog
jezgra
grada.
Navedena trasa visoko
je
vrednovana
sa
aspekta
istorijskog
integriteta i vizuelnog
kvaliteta, što takodje
potvrdjuje
značajan
uticaj koji ovaj prostor
ima na zeleni identitet
grada.
Na slici 18 može se
videti mentalna mapa
Putanje 1 od Kule na
Gardošu
do
Kalemegdana
formirana na osnovu
zbirnih
rezultata
dobijenih
analizom
mentalnih mapa koje
su izradili laici. Može se
uočiti da su obeležene
dve istaknute površine
Klemegdan i Park
Prijateljstva.
Razlog
tome može biti njihova
monumentalnost
ili
Slika 18. Mentalna mapa Putanja broj 1: od tačke A do tačke B od Kule na Gardošu do
već izgradjen identitet
Kalemegdana i SC „25.maj“ laici izradjena na osnovu zbirnih rezultata
kroz različite promocije
i marketinške akcije.
Kalemegdan, kao ambijentalna celina, je prostor uvršten u turističku ponudu grada. Sa druge strane i
Kalemegdan i Park Prijateljstva već duže vreme predstavlju mesta održavanja velikih muzičkih
dogadjaja. Izražen socijalni apsekt koji poseduju oba navedena prostora svakako je uticao na to da
putu primećeni i obeležani od strane ispitanika. Veza sa prirodom koju Kalemegdan a posebno Park
Prijateljstva nude gradjanima Beograda takodje su jedan od razloga zašto ostavljaju upečatljiv utisak
na posmatrača.
Na
slici
19.
predstavljena
je
mentalna mapa iste
putanje, Putanje 1,
koja je formirana na
osnovu
zbirnih
rezultata mentalnih
mapa koje su izradili
profesionalci. Može se
uočiti nešto veća
detaljnost i preciznost
posebno kada su u
pitanju reperi na
osnovu kojih se čovek
orijentiše u prostoru.
Ono što je zanimljivo
jeste da su obeležena
još dva velika zelene
prostora
koja
se
posebno ističu svojim
prirodnim karakterom
Veliko ratno ostrvo i
Forland preko puta
ostrva. Njihov izraženi
prirodni
identitet
svakako je uticao na
to
da
navedeni
prostori
budu
vrednovani
kao
kvalitetni od strane
profesionalaca.
Sa
druge strane moguće
je da je jedan od
razloga
zašto
su
izabrane ove dve
prirodne oaze, u
poslednje
vreme
često
naglašavana
Slika 19. Mentalna mapa Putanja broj 1: od tačke A do tačke B od Kule na Gardošu do
težnja da se priroda
Kalemegdana i SC „25.maj“ profesionalci izradjena na osnovu zbirnih rezultata
„dovede“
u
sam
centar grada. Svetski trendovi u planiranju gradova koji ističu potrebu povezivanja sa prirodom i njen
pozitivan uticaj na klimu grada sigurno su uticali na to da ispitanici koji se bave otvorenim prostorom
prepoznaju vrednost i značaj koji poseduju Veliko ratno ostrvo i oblast forlanda na levo obali Dunava.
Detaljniji prikaz čvorišta i repera kojima se odlikuju mentalne mape iscrtane od strane profesionalaca
pokazuju da je neophodno da zeleni prostori poseduju nešto po čemu će biti primećeni i po čemu će
se razlikovati. Obzirom da je većina ispitanika iz grupe profesionalci bila iz struka koje se više bave
izgradjenim nego prirodnim sredinama ne iznenadjuju podaci da su birani orijentiri koji nisu delo
prirode.
Osim navedene trase, medju visoko vrednovane sa aspekta istorijskog integriteta i vizuelnog kvaliteta
Slika 20. Mentalna mapa Putanji broj 4: od tačke A do tačke D od Kule na Gardošu, preko Kalemegdana i Ade Ciganlije do Topčidera
izradjena od strane autora master rada
spada i linija kretanja od Kule Gardoš preko Kalemegdana i Ade Ciganlije do Topčiderskog parka. Ova
putanja predstavlja prostor koji najbolje prezentuje identitet grada Beograda. Različiti istorijski
periodi koji se mogu sagledati kretanjem duž ove trase, od starog veka do socijalističkog perioda ili
savremenih trendova, pokazuju kulturni i socijalni razvoj urbanog habitata. Zeleni prostori navedeni
kao elementi slike grada (površine, linije, reperi i čvorišta) kao što su Park Prijateljstva, Veliko ratno
ostrvo, obale reka ili grupe stabala, predstavljaju ambijente sa već formiranim karakterom koje je
potrebno unaprediti u odredjenoj meri i povezati u heterogen i stabilan urbani predeo. Na taj način
bilo bi moguće razvijati identitet grada i van granica strogog centra.
Na slici 20. prikazana je mentalna mapa koju je iscrtao autor ovog rada sa aspekta profesionalca.
Razlog za izbor navedene putanjenalazi se prvenstveno u izraženom istorijskom integritetu kao i u
dinamičnost u smenjivanju različitih istorijskih i prostornih celina. Razlika u odnosu na mape koje su
iscrtavali ostali ispitanici iz grupe profesionalaca ogleda se u nešto većoj detaljnosti i tipu zabeleženih
površina i repera. Reperi koje je autor naveo kao značajne odnose se većinom na elemente zelenih
kompozicija kao što su pojedinačna stabla ili grupe stabala. U manjoj meri mapirana su obeležja koja
nisu deo prirodnih struktura. Medjutim za sva navedena obeležja autor je lično vezan i iz tog razloga
im je dat odredjeni značaj. Primer za to predstavlja stablo jasena koje se nalazi blizu zgrade Bigz-a i
koje je sa svih strana opkoljeno asfaltom. Bez obzira na to ono već pedesetak godina odoleva
negativnim uticajima okoline i uspeva da opstane. Na neki način za autora ovog rada ovo stablo
predstavlja specifičan simbol nadmoći prirode nad urbanizacijom. Medju reperima i zelenim
obeležjima posebno se izdvajaju ucrtana mesta na kojima su pre izgradnje Mosta na Adi rasla moćna
stabla bele i crne topole, kao i hrast lužnjak valjkaste krošnje. Navedena stabla predstavljala su za
autora specifičnu oznaku mesta na kojem se Topčiderska reka uliva u Savu i gde počinje „grad“.
Kad su površine u pitanju ucrtani su neki manji prostori koji po mišljenju autora imaju odredjeni
vizuelni kvalitet kao što je slučaj sa zelenim prostorom u okviru Kovnice novca u Topčideru. Ovaj
ambijent svoj vizuelni maksimum dostiže u jesen kada boje lišća većine zasadjenih vrsta menja
tonove od intenzivno žute do tamno crvene. Većina ostalih ucrtanih površina ubeležena je zbog
veličine teritorije koju obuhvataju kao i zbog izraženog prirodnog karaktera. Medjutim uočeno je da
svi ucrtani elementi mentalne mape (ivice, površine, čvorišta i reperi) medjusobno nemaju izražene i
kontinualne veze. Navedeno važi i za istorijisku a posebno vizelnu konekciju prostornih celina koje se
smenjuju duž ubeležene trase. Bez adekvatne povezanosti i umrežavanja ambijentalnih celina pa i
onih koje se odnose na zelene prostore nije moguće stvoriti sveobuhvatnu zelenu sliku grada koja će
omogućiti kreiranje identitet grada.
Ipak, Veliko ratno ostrvo i Park prijateljstva sa jedne strane i Ada Ciganlija, Košutnjak i Točider sa
druge strane poseduju veliki potencijal za formiranje spona i komunikacija na različitim nivoima.
Navedeni prostori predstavljaju neistražena područja koja sadrže veliki broj različitih istorijski i
prirodnih slojeva koji zajedno pružaju bezgranične mogućnosti povezivanja i umrežavanja
6. ZAKLJUČCI I PREPORUKE
Ovaj rad predstavlja pilot istraživanje sprovedeno u cilju dobijanja informacija na osnovu kojih bi bilo
moguće vrednovati identitet Beograda sa aspekta zelenih prostora. Cilj rada uticao je na izbor
metodološkog pristupa za čiju izradu je bilo potrebno istražiti različite naučne i stručne oblasti.
Kombinacija nekoliko tehnika istraživanja koje se primenjuju u savremenom pristupu planiranju
prostora omogućila je kreiranje specifičnog upitnika na osnovu kojeg su dobijeni empirijski podaci. Iz
tog razloga rezultati dobijeni na osnovu emripirsjkog istraživanja mogu se uzeti kao početne
informacije za kreiranje daljih istaraživanja vezanih za pojedinačna područja čime će se dobiti
preciznije i jasnije informacije.
Podaci dobijeni sagledavanjem teorijske osnove ukazali su na neophodnost postojanja karakteristične
slike grada kao osnove za izgradnju identiteta gradskih sturktura. U vremenu intenzivne urbanizacije i
gubljenja specifičnosti ne samo urbanih strukura nego i predela uopšte, interakcija posmatrača i
okruženja može imati jak uticaj na opstanak jedinstvenih karakteristika odredjenog prostora.
Identitet grada predstavlja integralni deo zajednice i odražava njen karakter, tradiciju i kulturu. Sve
navedeno omogućava emotivnu povezanost gradjana sa odredjenim prostorom.
Zeleni prostori kao sastavni deo urbane strukture i slike grada čine ambijente koji stanovnicima
izmedju ostalog omogućavaju socijalnu interakciju. Jedan od razloga zašto su neki gradovi privlačniji i
poželjniji od drugih za život, upravo predstavalja mogućnost realizacije različitih društvenh
dogadjanja u javnim otvorenim prostorima. Savremeni pristupi upravljanju gradovima u okviru svojih
strategija razvoja oslanjaju se izmedju ostalog na očuvanje i razvijanje identiteta grada. Strategija
razvoja grada Beograda prati aktuelne trendove i predvidja razvijanje i očuvanje gradskog kulturnog
pejzaža kao sastavnog dela identiteta i integriteta grada.
Na osnovu teorijskih navoda uvidja se potreba strateškog planerskog pristupa u formulisanju i daljem
razvoju zelenog karaktera urbanih struktura. Dostupna planska dokumenta od kraja XIX veka do
danas potvrdjuju postojanje odredjenog kontinuiteta u postojanju centralne gradske zelene zone
koja obuhvata prostor oko Velikog ratnog ostrva i Kalemegdana. Ovo Prirodno jezgro grada
predstavlja fokusnu tačku iz koje je moguće dalje razvijati i širiti zeleni identitet grada. Empriijsko
istraživanje sprovedeno u ovom radu potvrdilo je postojanje Prirodnog gradskog jezgra kao
specifičnog zelenog simbola grada. Osim toga dobijeni su odgovori i na nekoli pitanja postavljenih na
početku izučavanja tema vezanih za identitet grada:
 Slika grada čini osnovu identiteta koji predstavlja njegovu konkurentsku prednost u
privlačenju investicija, talenata i turista na lokalnom i regionalnovm nivou.
 Zeleni prostori grada igraju veliku ulogu u oblikovanju slike grada i predstavljaju sastavni deo
jedinstvene vizuelne urbane forme.
 Zeleni prostori Beograda poseduju svoj identitet i karakter koji je negovan i razvijan duži niz
godina.
 Gradjani prepoznaju aktraktivne i upečatljive zelene prostore dajući im iz svoje percepcije
odredjeni smisao i značenje na osnovu kojeg je moguća povezanost i identifikacija sa odredjenim
ambijentima.
 Postojeći zeleni prostori kao što su Ušće i Kalemegdan sa Velikim ratnim ostrvom već čine
prepoznatljiv simbol Beograda i novi „zeleni“ brend na osnovu kojeg je moguće razvijati i druge
pojedinačne zelene prostore.
Nameće se zaključak sa se kao osnovni model kreiranja zelenog identiteta grada može uzeti način
kreiranja identiteta grada. Grad čine različiti strukturni elementi i ljudi koji u njemu žive iz čije
interakcije nastaje specifična slika grada na kojoj se dalje formira identitet prostora. Neophodno je da
postoji lična veza izmedju grada i njegovih stanovnika, jer su oni ti koji pričaju priču koja nosi karakter
grada. Genius loci koji poseduju odredjene urbane strukture potiču prvenstveno od ljudi koji su na
tom mestu nekada živeli. Navedeno upućuje da je i za kreiranje identiteta grada sa aspekta zelenih
prostora neophodno da postoji intenzivna komunikacija i povezanost stanovnika sa odredjenim
prostorom. Svaki pojedinačni zeleni prostor vezan je za neku svoju „priču“ koja je uticala na njegov
kontinuitet postojanja.
Koncept urbanih zelenih staza pruža mogućnost povezivanja na različitim nivoima komunikacije kao i
razvoj stabilnog urbanog predela. Kroz promovisanje tradicije i kulture, kroz održivo korišćenje
lokalnih resursa i uključivanje različitih interesnih grupa na lokalnom nivou moguće je unapredjenјe
životnog okruženja Beogradjana kao i povećanje konkurentnosti na lokalnom i regionalnom nivou. Da
bi karkater nekog prostora trajao potrebno je očuvati, unaprediti i povezati osnovne elemente.
Povezivanjem različitih zelenih elemenata kroz zelene koridore moguće je sačuvati postojeću i
izgraditii novu sliku grada.
Postojeći potencijal zelenih prostora u proučavanom području, kroz bogatstvo neispričanih „priča“,
uz minimalna ulaganja i aktiviranje lokalnih kreativnih resursa pruža osnovu za dalje strateško
planiranje i realizaciju buduće „Beogradske zelene kulturne staze“. Na kraju može se zaključiti da je
umrežavanje i povezivanje zelenih prostora grada jednio održivo rešenje koji omogućava opstanak i
razvoj ne samo zelenog identiteta grada već celokuponog karaktera urbanog predela.
7.LITERATURA

Antešević, N., (2012). Nove slike grada kao promena njegovog identiteta, preuzeto sa
http://www.asa.co.rs/images/clanci/grad/grad.pdf 16.1.2013.

Ashworth, G. J., (2001). The communication of the brand images of cities, paper presented at
the Universidad Internacional Menendez Pelayo Conference: ‘The Construction and Communication
of the Brand Images of Cities’, Valencia, Spain

Bajić,L., Volić,I., (2011). Neki aspekti istraživanja identiteta, značenja i održivosti parkova, sa
posebnim osvrtom na Kamenički park, Arhitektura i urbanizam, strana 35-43 preuzeto sa
http://scindeks-clanci.ceon.rs 12.3.2013

Balmer, J. M. T. and Gray, E. R. (2003). Corporate brands: What are they? What of them’,
European Journal of Marketing, Vol. 37, Nos 7–8, pp. 972–997.

Balmer, J. M. T. and Greyser, S. A., (2002). Managing the multiple identities of the
corporation, California Management Review, Vol. 44, No. 3, pp. 72–86.

Beograd u mapama i planovima od XVIII do XXI veka, (2008). Javno urbanističko preduzeće
Urbanistički zavod Beograda, Beograd

Braiterman, J., (2011). City Branding through New Green Spaces, chapter 9, City Branding
Theory and Cases, Associate Professor of Business, Temple University Japan, Japan

Braun, E., Otgaar,A., (2011). “City Identity and Image”, 1st discussion ,EURICUR – Erasmus
University, Rotterdam, , 2011 www.europa.wfghagen.de/projekte/CRII_Presentaions/Uni%20Rotterdam-City_Identity_and_Imagefirst_discussion.pdf

Bursać, B., (2007). „Identifying and Creating the Identity of Belgrade“, Preuzeto sa
www.madmarx.rs. 16.1.2013.

Dinić, M., (2009. Revitalizacija gradskog centra u kontekstu održivog razvoja, Gradjevinskoarhitektonski fakultet, Niš

Dragićević-Šešič, M., (2007). “Culture as a resource of city development”, u The Creative City:
Crossing Visions and New Realities in the Region , Institute for International Relations, Zagreb

Dragićević-Šešič, M., (2006). Theatre, public space and city identity – memory politics as a
challenge in preserving Belgrade`s multicultural identity, in: Theatre and Identity, Faculty of Dramatic
Arts, pp.21-47 (ISBN 978-9989-729-11-9) Skopje

Đerić, A., (2012). „Kreativne industrije i konkurentnost gradova“, Preuzeto sa
www.madmarx.rs. 16.1.2013.

Florida,R., (2005). „Cities and the Creative Class“, Routledge, New York, 2005, pp.33-35.

Forman, R., Godron, M. (1986). Landscape Ecology, John Wiley and Sons, New York

Gibbs, D., (1994). Towards the sustainable city, The Town Planning Review Vol. 65, No. 1

Generalni urbanistički plan 1950, (1951). Izdanje Izvršnog odbora N.O. Beograda, Beograd

Generalni plan Beograda 2021,(2003). Sluzbeni list brada Beograda br.27/03

Graham, B., (2002). ‘Heritage as knowledge: Capital or culture?’, Urban Studies, Vol. 39, Nos
5–6, pp. 1003–1017.

Hankinson, G. and Cowking, P. (1993). ‘Branding in Action’, McGraw-Hill, London, UK.

Harding, A., (1994). ‘Conclusions: Towards the entrepreneurial European city’, Manchester
University Press, Manchester, UK.

Hartmannm P., Apaolaza Iba´n˜ez, V., Forcada Sainz, F. J., (2005). Green branding effects on
attitude, Marketing Intelligence & Planning, Vol. 23 No. 1

Hellmund, P. C., Smith, D. S.(2006). Designing greenways -Sustainable Landscapes for Nature
and People, Island Press, Washington.

Inn, I., (2004). “Plan for city identity establishment and city marketing the case of Kimpo
City”, Department of Geography, Seoul National University, Seul

Jakovljević,R.,(2000). Grad kao proizvod, IDC, Zagreb

Jinnai, H., (1995). Tokyo: A Spatial Anthropology, University of California Press, Berkeley,
United States.

Jones, R., (2001). Beyond Brand – The Big Idea, Design Management Journal, Oktobar 2001.

Jovanović, M., (2012). Mogućnost razvoja ruralnog turizma na području opštine Ljubovija
primenom koncepta zelenih staza, diplomski rad, Univerzitet u Beogradu Šumarski fakultet, Beograd

Kampshulte, A., (1999). ‘Image as an instrument of urban management’, Geographica
Helvetica, Vol. 54, No. 4, pp. 229–241.

Kajikawa, A., Masuda,Y., Sato, M., Takahashi, N. and Ojima, T., (2005). “A field study on
revival conditions of covered rivers in Tokyo’s 23 wards”, Journal of Asian Architecture and Building
Engineering,Vol. 4, No. 2, pp. 489–494.

Kavaratzis, M.,(2004). From city marketing to city branding, Place Branding Vol.1, 1, 58-73

Kavaratzis, M. and Ashworth, G. J., (2004). ‘City branding: Useful planning instrument or
deceptive irrelevance?’, paper presented at the IFHP International Spring Conference, 30th May–2nd
June, Vilnius, Lithuania.

Kavaratzis, M. and Ashworth, G. J., (2004). ‘City branding: Useful planning instrument or
deceptive irrelevance?’, paper presented at the IFHP International Spring Conference, 30th May–2nd
June, Vilnius, Lithuania.

Kazis, N., (2010). “Picturing a car-free seine:The new vision for the Paris waterfront”,
Streetsblog, 7 maj, dostupno na: http://www.streetsblog.org/2010/05/07/picturing-a-car-free-seinethenew-vision-for-the-paris-waterfront/ posećeno 24.5.2010.

Knox, S. and Bickerton, D., (2003). ‘The six conventions of corporate branding’, European
Journal of Marketing, Vol. 37, Nos 7–8, pp. 998–1016.

Kolacio, Z. (1978). Vizije i ostvarenja, Mladost, Zagreb

Konijenendijk, C.C., (2010). Green cities, copetitive cities – Promoting the role of green space
ih citi branding, dostupno na http://www.ifpra2010.lcsd.gov.hk posećeno 16.7.2012.

Krstić, B., (2010). „Spomenička baština svjedočanstvo i budućnost prošlosti“, Službeni glasnik,
Beorgad

Kumagai,Y. and Yamada,Y., (2008). “Green space relations with residential values in
downtown Tokyo: Implications for urban biodiversity conservation”, Local Environment:The
International Journal of Justice and Sustainability,Vol. 13, No. 2, pp. 141–157.

Leboš, S., (2009). Poimanje grada: Pledoaje za transdisciplinarno proučavanje urbaniteta
Zagreba, Etnološka tribina 32, Vol. 39,str. 75-90, Zagreb

Linč, K., (1974). Slika jednog grada, IP Gradjevinska knjiga, Beograd

Milanović, H., (2006). Parkovi Beograda, Mala biblioteka Srbija 21 – Novi početak nasledje za
budućnost, Beograd

Mirkov ,A.,(2007). Vrtni gradovi Ebenezera Hauarda, SOCIOLOGIJA, Vol. XLIX , N° 4, Novi Sad

Paliaga, M., (2008). Branding i konkurentnost gradova, samostalno izdanje, Rovinj

Paumier, C., (2003). Creating a Vibrant City Center, Urban Land Institute,U.Sp. 3, Washington

Program za urbanistički plan sistema zelenih površina Beograda projekat „Zelena regulativa
beograda“ iv faza, (2009). Javno urbanističko preduzeće Urbanistički zavod Beograda, Beograd

Puntigam, M., Braiterman, J. and Suzuki, M., (2010). “Biodiversity and new urbanism in
Tokyo: The role of the Kanda River”, paper presented at the International Federation of Landscape
Architects 47thWorld Congress, 28–30 May, Suzhou, China

Savet Evrope Serija evropskih ugovora – br. 176 Evropska konvencija o predelu Firenca, 20.
H 2000. Preambula
http://www.coe.int/t/dg4/cultureheritage/heritage/landscape/versionsconvention/serbian.pdf

Scenic Assessment Resource Methodology, (2002).
http://www.susquehannagreenway.org/sites/default/files/ChapterTwo%20-%20compressed.pdf
preuzeto 2.12. 2012.

Simoes, C. and Dibb, S., (2001). ‘Rethinking the brand concept: New brand orientation’,
Corporate Communications, Vol. 6, No. 4, pp. 217–224.

Strategija razvoja grada Beograda, (2011). Urbanistički zavod Beograda, Beograd

Studija priobalja – I faza, (2008). Urbanistički zavod Beograda , Beograd

Studija beogradskog priobalja-Druga faza, Pridodno jezgro Beograda, (2011). Urbanistički
zavod Beograda, Beograd

Stupar, A., Djukić, A., (2009). Urbani menadžment: od teorije do prakse, od vizije do
realizacije, Univerzitet u Beogradu, Arhitektonski fakultet, Beograd

Swanwick, C., (2002). Guidance for England and Scotland, Department of Landscape
University of Sheffield, Sheffield

Tomić, Z., (2003). „Komunikologija“, Čigoja štampa, Beograd

Tošić, D.,Krunić,N.,Nevenčić,M., (2008). „Istraživanje prostorne strukture održivog grada-quo
vadis“, Glasnik Srpskog geografskog društva, Beograd

Trueman, M. M., Klemm, M., Giroud, A. and Lindley, T., (2001). ‘Bradford in the premier
league? A multidisciplinary approach to branding and re-positioning a city’, Working Paper 01/04,
Bradford University, School of Management, Bradford, UK.

Vasiljević, N.,(2012). „Planiranje predela kao instrument prostornog razvoja Srbije“,
doktorska disertacija, Univerzitet u Beogradu Šumarski fakultet, Beograd

Vermeulen, M., (2002). ‘The Netherlands, holiday country’, in Hauben, T., Vermeulen, M. and
Patteeuw, V. (eds) ‘City Branding: Image Building and Building Images’, NAI Uitgevers, Rotterdam,
The Netherlands.

Weisman, A., (2007). The World Without Us, St Martin Press, New York, United States.

Winn, M., (2008). Central Park in the Dark: More Mysteries of Urban Wildlife, Farrar, Straus
and Giroux, New York, United States.
http://www.nycgo.com/slideshows/must-see-central-park posećeno 7.3.2012.
http://en.parisinfo.com/museum-monuments/195/chateau-de-versailles posećeno 7.3.2012.
http://www.barcelona-tourist-guide.com/en/gaudi/park-guell.html posećeno 7.3.2012.
http://www.placepartners.com.au/hub/definition-city-image posećeno 11.5.2012.
http://www.urbel.com/documents/monografija-web1.pdf posećeno 6.2.2012.
http://www.tob.rs/sr-lat/see.php?kat=15 posećeno 24.11.2011.
http://www.citymagazine.rs/u-vazduhu/duh-grada/2397/ambijentalne-celine-beograda/ 20.5.2013.
http://www.rastko.rs/isk/isk_16.html posećeno 11.5.2012.
http://sr.wikipedia.org/АлбертоМоравија posećeno 8.9.2012.
http://www.srbija.travel/wp-content/uploads/2012/02/jan-dec-2011.pdf posećeno 2.1.2012.
http://www.danas.rs/danasrs/feljton/bastina_istorijskih_gradova.24.html?news_id=198926#sthash.f
O9ziQr5.dpuf posećeno 4.1.2013.
http://en.wikipedia.org posećeno 7.3.2012.
http://www.aia.org/ posećeno 4.1.2013.
http://sustainablecities.net/ posećeno 24.11.2011.
http://www.marketingpower.com/Pages/default.aspx posećeno 11.5.2012.
http://bs.wikipedia.org/wiki/Identitet
http://www.unhabitat.org posećeno 24.11.2011.
http://www.merriam-webster.com/dictionary/identity posećeno 7.3.2012.
http://www.gsp.rs/slike/nzv.jpg posećeno 7.3.2012.
http://www.dac.dk posećeno 30.11.2011.
http://www.uemp.org.za posećeno 30.11.2011.
http://www.dac.dk/en/dac-cities/copenhagen-solutions-in-singapore-1/ posećeno 11.5.2012.
http://ura.gov.sg posećeno 30.11.2011.
http://sl.life.ku.dk posećeno 30.11.2011.
http://sr.wikipedia.org/sr/Pesma_Evrovizije_2008
http://www.greenways.by/index.php?content&id=87&lang=en posećeno 11.5.2012.
http://www.politikin-zabavnik.rs/2009/2970/02.php) posećeno 4.1.2013.
http://www.kg.ac.rs/atanasije.php?pismo=latinica posećeno 7.3.2012.
8. PRILOZI
PRILOG 1
„Zeleni prostori kao novi identitet Beograda“ upitnik, mentalna mapa i ček lista
Pol:
Obrazovanje:
Zanimanje :
Opcionalno
Deo grada u kojem živite:
Kontakt e-mail adresa:
1 Koji zeleni prostor (privatni-javni) Vam prvi padne na pamet a može da simbolizuje reč „Beograd“?
2 Nacrtajte grubu skicu tog prostora i opišite ga sa pet pojmova?
3 Na priloženoj mapi koristeći legendu ucrtajte i imenujte duž putanje zelene elemente navedene u
legendi, na sledeći način:
a) Pogledajte mapu i na njoj obeležene: tačke (A-D) i legendu sa simbolima i objašnjenjima
b) Izaberite putanju, tj. liniju kretanja izmedju dve tačke od ponudjenih četiri koja je najviše
odgovara Vašem načinu kretanja
c) Koristeći legendu i ponudjene simbole obeležite i imenujete duž putanje navede elemente
d) Ako mislite da je potrebno, navedite nazive nekih alternativnih tačaka i putanja koje su po
Vašem mišljenju značajnije za zeleni identitet grada od ponudjenih.
4 Nakon obeležavanja na mapi zaokružite one navedene pojmove koji se najviše odnose na prostor
koji se nalazi duž Vaše obeležene putanje.
RELJEF
a) ravan b) blag v) jače zatalasan g) zatalasan d) strm
Dominantan/ istaknut/ očigledan/rasprostranje/lokalizovan/ beznačajan
VODA
a) reka b) potok v) izvor g) jezero d) bara
Dominantan/istaknut/očigledan/rasprostranjen/lokalizovan/ beznačajan, prirodni /veštački
POVRŠINE POD BILJKAMA
a) prostrane b) u blokovima v) linearane g) izdvojene d) fragmentovane
Dominantan/istaknut /očigledan/varijabilan /beznačajan
OBLIK I KONTINUITET POVRŠINA POD BILJKAMA
a) geometrijske b) pravilne v) polupravilne g) nepravilne d) povezane đ) nepovezane
Dominantna/ istaknuta/ očigledna/ dosledna/ promenljiva/ fragmentovana/ beznačajna
Obim i tip promena pokrivača zemljišta:
a) zeleni prostori izmenjeni u izgrađena područja b) promene u veličini zelenih prostora
v) gubitak autentične arhitekture g) procenat pokrivenosti drvećem
rasprostranjeno/ lokalizovano/ beznačajno
NAČIN TRANSPORTA:
a) auto b) gradski saobraćaj v) brod g) bicikl d) peške đ) direktno od početne do krajnje tačke
e)prevoz menjan nekoliko puta
PRISTUPAČNOST
a) pešačke staze b) gradske ulice v) rute nekog postojećeg puta g) zajednička područja sa
mogućnošću javnog pristupa
rasprostranjeno/lokalizovano
ISTORIJSKA ŠEMA dominantana, istaknuta, jasno uočljiva, rasprostranjena, lokalizovana,
beznačajana
a) blizak prirodi b) delimično urbanizovan v) urbanizovan
ISTORIJSKI INTEGRITET jak/ umeren/ slab:
NASELJA: Dominantna/ istaknuta/očigledna
♦ Forma: stambene zone/jednoporodično stanovanje/ višeporodično stanovanje/kombinacija
stambenih i industrijskih zona/komercijalne zone/rekreativne
♦ Stil gradnje: svakidašnji/ nije svakidašnji
♦ Starost:
Uticaj izazvan građenjem:
Kako bi prostor izgledao kada ne bi bio vidljiv uticaj čoveka, šta bi ostalo isto?
VIZUELNA PERCEPCIJA
Pogled na područje spolja: široko vidljiv/lokalno vidljiv/ sakriven (tačke sagledavanja Kalemegdan,
Novi most)
Pogled iznutra: prostran/filtriran/uramljen/ograničen sa:
Osećaj zatvorenosti: zatvoren/ lokalizovan/ otvoren/ izložen
Zvuk: tih/udaljen/neskladan Izvor:
Nivo i konstantnost:
Raritet,retkost: jedinstven/redak/neobičan
VIZUELNI UTICAJ (nizak/srednji/visok);
Hvala na izdovjenom vremenu!
PRILOG 2 mentalna mapa jednog od ispitanika iz grupe laika
PRILOG 3 mentalna mapa jednog od ispitanika iz grupe profesionalaca
PRILOG 4 mentalna mapa jednog od ispitanika iz grupe profesionalaca

VREDNOVANJE IDENTITETA GRADA BEOGRADA SA

Transcription

Similar documents

ponovno iscrtavanje granica - Slovensko etnološko društvo

11. Predavanje - visoka građevinsko geodetska škola beograd

pomen zelenih površin za kakovost bivanja v mestih

Navodila za pribor Upustvo za koriscenje pribora Használati

Ponovno iscrtavanje granica - Hrvatsko etnološko društvo

Skitad`ije tvrde: Beograd neprikosnoven

BANJE I SPECIJALNE BOLNICE IZ PORTFOLIJA AGENCIJE ZA

1. Kaj je Upravljanje identitet? 2. Zakaj bi me IdM zanimal? 3

Pogosto postavljena vprašanja

Broj 58 - Privredna komora Beograda

BEOGRAD ZA SVE

Osnove inženjerstva

Identiteta slovenskega prostora v popularni glasbi

Budućnost razvoja naselja u svetlu klimatskih promena

KVALITET ŽIVOTNE SREDINE GRADA BEOGRADA U 2011. GODINI

Квалитет животне средине града Београда у 2012. години

OVDE - Dom Omladine Beograda

BITI IZ VAN - KULTURKLAMMER

Priročnik za izvedbo ETM 2014 (688.73 KB / .pdf)

Zakon i LGBT prava

Čitanka LGBT ljudskih prava 2