11. Predavanje - visoka građevinsko geodetska škola beograd

Transcription

18. OPŠTE KARAKTERISTIKE BEOGRADA –
PROSTORNO-URBANISTIČKA I VREMENSKA IDENTIFIKACIJA
Položaj Beograda na ušću dveju velikih reka predstavljao je kroz vekove privlačno mesto
za naseljavanje. Ogromnu starost, koju ima ovaj grad ne potkrepljuju i očuvani materijalni
dokazi, jer je u svojoj istoriji grad doživljavao stihijska rušenja. Oskudna svedočanstva u
vidu fragmenata, razbacana građa po arhivama od Beča do Carigrada i retki zapisi
putopisaca otežavali su proučavanje istorije ovog grada.
U Knez Mihailovoj ulici obeležene su koordinate Beograda:
44º49'14" severne geografske širine , 20º27'44" istočne geografske dužine
prosečna nadmorska visina 132 m.
POLOŽAJ BEOGRADA
Beograd se nalazi u jugoistočnoj Evropi, na Balkanskom poluostrvu. Leži na ušću Save u
Dunav, na kosi između aluvijalnih ravni. Vode reka ga opasuju sa tri strane i zato je, od
iskona, čuvar rečnih prolaza. Zbog takvog položaja, sa pravom je nazivan "kapijom"
Balkana i "vratima" srednje Evrope. Temenom te kose, od Kalemegdana, Knez Mihailovom
ulicom, preko Terazija do Slavije, vodi glavna gradska arterija.
Beograd je raskrsnica puteva Istočne i Zapadne Evrope koji moravsko-vardarskom i
nišavsko-maričkom dolinom vode na obale Egejskog mora, u Malu Aziju i na Bliski istok.
Beograd leži na Dunavu, plovnom putu, koji povezuje zapadnoevropske i srednjoevropske
zemlje sa zemljama jugoistočne i istočne Evrope. Izgradnjom veštačkog jezera i elektrane
Đerdap, Beograd je postao rečno-morsko pristanište. U njegovu luku dolaze brodovi iz
Crnog mora, a puštanjem u saobraćaj kanala Rajna - Majna - Dunav, našao se u središtu
najznačajnijeg plovnog puta u Evropi: Severno more - Atlantik - Crno more.
PRIRODNI FAKTORI
Reljef
Okolinu Beograda čine dve različite prirodne celine: Panonska nizija pod pšenicom i
kukuruzom, severno, i Šumadija, pod voćnjacima i vinogradima, južno od Save i Dunava.
Najistaknutiji oblici u reljefu šumadijskog pobrđa su Kosmaj (628 m) i Avala (511 m).
Teren se od juga, postepeno, spušta prema severu u vidu prostranih zaravni, raščlanjenih
dolinama potoka i rečica. Velika plastičnost reljefa Beograda, južno od Save i Dunava, čini
da se grad rasprostire preko mnogih brda (Banovo, Lekino, Topčidersko, Kanarevo, Julino,
Petlovo brdo, Zvezdara, Vračar, Dedinje). Severno od Save i Dunava su aluvijalne ravni i
lesna zaravan, koje su odvojene strmim odsekom, visokim i do 30 m. Na levoj obali Save,
99
ispod lesne zaravni (Bežanijska kosa), je Novi Beograd, a na desnoj obali Dunava, ispod
lesnog platoa, je Zemun.
Najviša kota Beograda, na užem gradskom području, je na Torlaku (Voždovac), crkva
Svete Trojice 303,1 m, dok najnižu kotu ima Ada Huja 70,15 m. Najvišu kotu na širem
gradskom području ima planina Kosmaj (Mladenovac) sa 628 m. Za prosečnu visinu
Beograda, uzima se apsolutna visina Meteorološke opservatorije sa 132 m.
Područjem Beograda, Dunav protiče u dužini od 60 km od Starih Banovaca do Grocke, a
Sava u dužini od 30 km, uzvodno od Obrenovca do ušća. Dužina rečnih obala Beograda
je 200 km. Na tom području se nalazi 16 rečnih ostrva, od kojih su najpoznatija: Ada
Ciganlija, Veliko ratno ostrvo i Gročanska ada.
Na području grada su mnogobrojne šume, od kojih su najbolje očuvane na Kosmaju, Avali,
Trešnji, Lipovička, Topčider, Obrenovački zabran i šuma Bojčin.
Teritorija Beograda spada u zone srednje seizmičke ugroženosti. Leži na umereno
trusnom području na kome katastrofalnih potresa nije bilo, ali se, isto tako, ne isključuje
mogućnost jačih udara. Mogu se predvideti potresi čiji bi maksimalni intenzitet iznosio 7º
MSK i malom verovatnoćom 8º MSK skale.
Klima
Klima Beograda je umereno kontinentalna, sa četiri godišnja doba. Jesen je
duža od proleća, sa dužim sunčanim i toplim periodima tzv. miholjsko leto. Zima nije tako
oštra, sa u proseku, 21 danom sa temperaturom ispod nule. Januar je najhladniji sa
prosečnom temperaturom 0,10C. Proleće je kratko i kišovito. Leto naglo dolazi.Prosečna
godišnja temperatura vazduha je 11,70C. Najtopliji mesec je jul (22,10C). Najniža
temperatura izmerena je u Beogradu 10. januara 1893. godine (-26,20C), a najviša 12.
avgusta 1921. godine i 9. septembra 1946. godine (41,80C). Od 1888. do 1995. godine,
registrovano je samo šest dana sa temperaturom iznad 400C. Broj dana sa temperaturom
višom od 30ºC tzv. tropskih dana, u proseku je 31, a letnjih dana sa temperaturom višom
od 25ºC je 95 u godini. Karakteristika beogradske klime je i košava, jugoistočni i istočni
vetar, koji donosi vedro i suvo vreme. Najčešće duva u jesen i zimu, u intervalima od 2 do
3 dana. Prosečna brzina košave je 25-43 km/h, a u pojedinim udarima može dostići brzinu
do 130 km/h. Košava je najveći prečišćivač vazduha Beograda. Na Beograd i okolinu,
godišnje padne, prosečno 669,5 mm padavina. Najveću količinu padavina imaju maj i jun.
Prosečno trajanje sunčevog sjaja je 2.096 sati. Najveća insolacija, oko 10 časova dnevno,
je u julu i avgustu, dok je najveća oblačnost u decembru i januaru, kada sunce sija u
proseku, 2 do 2,3 sata dnevno. Prosečan broj dana sa padanjem snega je 27, dužina
zadržavanja snežnog pokrivača je 30 do 44 dana, a debljina iznosi 14 do 25 cm. Srednji
atmosferski pritisak u Beogradu je 1001 mb, a srednja relativna vlažnost vazduha je
69,5%.
Površina i stanovištvo
Područje Grada Beograda zauzima površinu od 322.268 ha (uže gradsko područje
35.996 ha) i administrativno je podeljeno na 17 opština - 10 gradskih (Čukarica,
Voždovac, Vračar, Novi Beograd, Palilula, Rakovica, Savski venac, Stari grad, Zemun,
Zvezdara) i 7 prigradskih (Barajevo, Grocka, Lazarevac, Obrenovac, Mladenovac, Sopot,
Surčin). Najveća beogradska opština je Palilula (44.661 ha), a najmanja Vračar (292 ha).
U obimu, Beograd zauzima 427 kilometara, s najvećom dužinom od 92,98 a širinom od
67,5 kilometara. Poljoprivredno zemljište zauzima 223.478 hektara. Oranice i bašte su na
180.698 hektara, voćnjaci na 15.348, a vinogradi na 3.259 hektara. Pašnjaci zauzimaju
100
11.295, livade 10.739 hektara, dok se trstici i bare prostiru na 1.807, a ribnjaci na 325
hektara. U okviru Generalnog plana, građevinsko zemljište zauzima 45.692 hektara.
Karta šireg područja grada prema Generalnom planu Beograda 2021
Prvi detaljniji popis stanovnika obavljen je 1836. godine, kada je Beograd imao manje
od 16.500 ljudi. Tri decenije kasnije imao je 25.170 stanovnika, a 1890. godine 54.249. Početkom 20. veka, tačnije 1900. godine u Beogradu je živelo 69.769 ljudi.
Na početku Drugog svetskog rata, 1940. godine, Beograd je imao 320.000 žitelja, a
1944. godine nešto više od 270.000. Četiri godine kasnije broj se povećao a 634.003, pa
1953. na 731.837, a 1961. godine bilo je 942.190 stanovnika.
Poslednjih godina broj stanovnika Beograda raste za prosečno 5000 stanovnika
godišnje, što je uslovljeno pozitivnim mehaničkim priraštajem. Stanovništvo Beograda
spada u demografski staro stanovništvo, sa prosečnom starosti od 41,8 godine. Prema
popisu 2011. grad je imao 1 659440. Domaćinstva čini prosečno nepotpuno tročlano
domaćinstvo (2,77), a broj rođenih i umrlih u obrnutoj je srazmeri u odnosu na osam
desete godine, kada se rađalo više od 20000 stanovnika, a umiralo manje od 15000.
Stanje životne sredine
Nekontrolisani rast i zaostalost privrede imali su za posledicu i postepen gubitak
vrednih zelenih prostora, počev od onih najmanjih skverova, do parkova i šuma. Grad
jeste veštačka struktura, ali su elementi prirode zbog toga među najbitnijim. Postoje i
negativni trendovi smanjenja poljoprivrednih površina, divlje gradnje na poljoprivrednom
zemljištu, zauzimanje visokih bonitetnih klasa zemljišta za industrijske objekte. Sve ovo
pokazuje nedostatak svesti o važnosti ovih prostora za ekosistem, klimatske uslove i
lepotu grada.
Stanje životne sredine Beograda određeno je njegovim prirodnim uslovima,
urbanom fizičkom strukturom, privrednom aktivnostima, saobraćajem i društvenoekonomskim procesima koji se odvijaju u gradu i njegovom okruženju. Srednje godišnje
koncentracije zagađujućih gasova u vazduhu 2000. godine bile su ispod graničnih
101
vrednosti imisije (GVI) i kretale su se od 6 do 22 mg/m3 sumpordioksida, 13-57 mg/m3
čađi i 12-45 mg/mg/m3 azotdioksida. Na većini mernih mesta postoji opadajući trend.
Emisija iz industrije stagnira zbog smanjenog obima proizvodnje. Ukupne taložne materije
u posmatranom periodu iznose 142 - 313 mg/m2/dan.
Projekat ekološkog vrednovanja Beograda i izrada ekološke karte predstavlja napor da se,
primenom savremenih stručnih instrumenata i tehnika, integrišu raspoloživi podaci i
informacije o prostoru i životnoj sredini u Beogradu i pretvore u sintezne informacije,
neophodne nadležnim organima grada u upravljanju i donošenju odluka o programima i
politici obnove i održivog razvoja Beograda. Izradu ekološkog atlasa Beograda preuzeo je
radni tim Gradskog zavoda za zaštitu zdravlja, a investitor ovog projekta je Direkcija za
građevinsko zemljište i izgradnju Beograda.
Karta kvaliteta vazduha i dominantnih izvora buke prema
Ekološkom atlasu Beograda
Karakteristična je neujednačenost kvaliteta vazduha na pojedinim delovima grada
zavisno od prisustnosti izvora emisije. Glavni zagađivač vazduha i izvor buke je drumski
saobraćaj, koji najviše ugrožava stanovništvo u centralnim zonama grada i u pojasevima
magistralnih saobraćajnica. Iako rezultati merenja posle 1991. godine pokazuju
poboljšanje, najznačajniji vodotokovi grada, Sava i Dunav, nominalno svrstani u
vodotokove ІІІ klase, ne zadovoljavaju propisanu klasu kvaliteta u 51%, odnosno 75%
uzoraka (u 2000. godini). Kvalitet vode u malim rekama i kanalima je van propisane klase.
Vrednosti bioloških i fizičko-hemijskih parametra kvaliteta voda ukazuju na prisustvo
mikrobioloških zagađenja, velike količine otpadnih voda bogatih organskim materijama,
kao i intenzivnih erozionih procesa u slivu. U kanalima Pančevčkog rita konstantno je
veliko zagađenje organskim i mikrobiološkim materijama, amonijakom, nitratima i
nitritima, zbog otpadinih voda sa farmi.
Kontrola kvaliteta voda za piće pokazuje da oko 95% uzoraka vode iz centralnog vodovoda
odgovara propisanom kvalitetu i oko 80% uzoraka iz lokalnih vodovoda, dok kvalitet voda
iz individualnih izvora pijaće vode i javnih česmi nije dobar, što se može povezati sa
zagađenjem zemljišta. O zagađenju zemljišta ne postoje sistematizovani podaci. Zapaženo
je da do zagađivanja tla dolazi u mnogim delovima grada usled ispuštanja otpadnih voda iz
domaćinstava i privrednih organizacija, zbog brojnih divljih deponija čvrstog otpada, kao i
u koridorima magistralnih saobra}ajnica. Zagađivanju i degradaciji zemljišta znatno
doprinose brojni bespravno podignuti objekti, kako zbog toga što su podignuti na plodnim
poljoprivrednim i zelenim površinama, tako i zbog nedostatka odgovarajuće infrastrukture.
Za grad su kritični procesi zagađivanja zemljišta usled aktivnosti u zoni zaštite izvorišta
vodosnabdevanja u Makišu.
102
Prostorne celine
Satelitski snimak Beograda
izvor: www.earth.google.com
Izvanredan geografski položaj Beograda, koji se ovim satelitskim snimkom jasno uočava,
omogućava nam da sagledamo prostorne zone i užu gradsku teritoriju. U ovom prostoru
odvija se veliki broj delatnosti i prostorno-fizičkih struktura koje im odgovaraju
U području Generalnog plana, ukupne površine od 77.602 ha, definisane su četiri
prostorne celine, koje čine glavne prostorno-funkcionalne, urbanističko-arhitektonske i
predeono-ekološke zone Beograda :
centralna zona (3.206 ha);
srednja zona (8.532 ha);
spoljna zona (21.962 ha);
rubna zona (43.902 ha).
Unutar prostornih zona određeno je 57 urbanističkih celina u kojima se posebne
karakteristike još bliže grupišu, tako da možemo sagledati sledeće celine
Centralna zona
Varoš u šancu ; Centar Novog Beograda ; Centar Zemuna ; Terazije, Slavija, Svetosavski
plato ; Luka Beograd ; Groblje, Bulevar, Neimar ; Savski amfiteatar, Prokop ; Prvobitni
Novi Beograd ; Veliko ratno ostrvo
Srednja zona
Karaburma, Ada Huja ; Zvezdara ; Lion, Južni bulevar ; Dušanovac, Šumice, Konjarnik ;
Voždovac ; Banjica ; Senjak, Dedinje, Topčider; Rakovica ; Banovo brdo; Ada Ciganlija ;
Posavski deo Novog Beograda; Bežanija; Gornji Zemun
Spoljna zona
Krnjača; Privredna zona Krnjača; Višnjica; Mirijevo; Mali Mokri Lug;
Veliki Mokri Lug;
Kumodraž, Jajinci; Resnik ; Labudovo brdo; Železnik;
Veliki Makiš; Dr Ivan Ribar;
Aerodrom zona Autoput; Zona Autoputa, Zemun polje; Altina, Kamendin
Rubna zona
Crvenka ; Borča ; Ovča ; Privredna zona Pančevački rit ; Slanci, Veliko
selo ; Vinča,
Ritopek; Kaluđerica ; Boleč; Zuce; Rakovica selo, Beli potok, Pinosava ; Rušanj ; Sremčica
; Velika Moštanica ; Pećani, Umka ; Ostružnica; Uzvodni Mali Makiš; Leva obala Save ;
Naselje Surčin ; Surčin, Dobanovci ; Batajnica.
103
Opštine - administrativno-teritorijalne prostorne jedinice
Podela na opštine, uglavnom, nije rezultat istorijskog razvoja grada, ali je veoma
značajna za funkcionisanje grada. Ustavom i nedavno usvojenim Zakonom o teritorijalnoj
organizaciji Republike Srbije utvrđena je teritorijalna organizacija Republike, koju čine
opštine, gradovi i grad Beograd, kao teritorijalne jedinice i dve autonomne pokrajine (AP
Vojvodina i AP Kosovo i Metohija), kao oblik teritorijalne autonomije.
U sistemu teritorijalne organizacije, opština je osnovna teritorijalna jedinica, u kojoj
se ostvaruje lokalna samouprava i, po pravilu, ima preko 10.000 stanovnika. Grad je
teritorijalna jedinica koja predstavlja ekonomski, administrativni, geografski i kulturni
centar šireg područja i, po pravilu, ima više od 100.000 stanovnika. Teritorija grada može
biti podeljena na gradske opštine, što se utvrđuje statutom grada, u skladu sa zakonom.
Grad Beograd je posebna teritorijalna jedinica utvrđena Ustavom i zakonom. Njegovu
teritoriju čine naseljena mesta, odnosno područja katastarskih opština koje ulaze u sastav
grada. Prema Zakonu o glavnom gradu, radi efikasnijeg i ekonomičnijeg obavljanja
određenih nadležnosti grada, u okviru zakonom utvrđene teritorije grada, Statutom grada
se obrazuju gradske opštine. U administrativnom smislu, grad je i jedan od 29 okruga, kao
područnih centara državne vlasti.
Beogradske opštine su dosta velike, kako po svojoj teritoriji, tako i po broju
stanovnika, poredeći ih sa veličinom drugih evropskih opština i gradova i stoga ne naročito
jednotavne za upravljanje i od strane grada. Upravljanje otežavaju i različite prostorne,
prirodne i ekonomske karakteristike i razlike, posebno u centralnim gradskim opštinama,
ali i rubnim, prigradskim, sa puno poljoprivrednog, ili samo neizgrađenog zemljišta.
Upravo zbog tih različitosti, bilo je predloga da se u okviru Zakonom utvrđene teritorije
Grada izvrši reorganizacija gradskih opština, na primer obrazovanjem većeg broja manjih
opština. U isto vreme postoji potreba za stvarnom, a ne samo deklarativnom
decentralizacijom i pre nošenjem prava i odgovornosti u okviru grada, kako bi bio
efikasnije funkcionalno i teritorijalno organizovan.
U pogledu planiranja i uređenja prostora na teritoriji Beograda, primenjuje se Zakon o
planiranju i izgradnji.
104
ISTORIJSKA ZBIVANJA KOJA SU UTICALA NA RAZVOJ BEOGRADA
Dve specifičnosti odvajaju razvoj Beograda od mnogih gradova - neprestana
nastanjenost na njegovom tlu i stalno preobražavanje naselja, nastalo odsustvom
kontinuiranog procesa narastanja. Iako je stariji od većine evropskih gradova,
Beograd nema vidljive tragove svoje burne istorije, a kao fragmenti izdvajaju se
Kalemegdanska tvrđava i tragovi bliže prošlosti, delovi grada nastali u
devetnaestom veku.Obe specifičnosti uslovljene su značajem geostrateškog
položaja Beograda, koji je na ušću dveju velikih reka kroz vekove predstavljao
privlačno mesto za naseljavanje. Ogromnu starost, koju ima ovaj grad ne
potkrepnjuju i očuvani materijalni dokazi, jer je u svojoj istoriji grad doživljavao
stihijska rušenja. Oskudna svedočanstva u vidu fragmenata, razbacana građa po
arhivama od Beča do Carigrada i retki zapisi putopisaca otvarali su vrata za
proučavanje istorije ovog grada.
1- Rimski Singidunum i
Taurunum osnovani kao vojni
logori i naselja veterana uz
logore
2-Beograd i Zemun u doba
seobe naroda u Srednjem
veku
3- Prostiranje Beograda i
Zemuna u 15 veku
4- Kulminacija širenja grada
pod Turcima 16 i 17 vek
5- 18 vek granica između
Osmanlijskog carstva i
evropskog zapada na Savi i
Dunavu
6- 1830 godina Beograd
obnovljene Srbije
7- Izgradnjom železnice 1884
godine dobija međunarodni
saobraćajni značaj
8- 1850 godine Beograd i
Zemun kao granični gradovi,
paralelno napreduju
9- 1920 godine Beograd je
prestonica Jugoslavije
10- 1934 godine grad se naglo
teritorijalno širi, a podizanjem
mosta preko Save Beograd i
Zemun se tešnje povezuju
11- 1948godina dalje
teritorijalno širenje Beograda
sa pripajanjem okolnih seoskih
naselja
12- Rasprostiranje grada 1969
di
105
Najstariji tragovi
Počev od vremena praistorije, o čemu govore arheološka nalazišta u Vinči i
Banjici, svoje tragove na beogradskom tlu ostavili su mnogi narodi - Iliri, Tračani,
Kelti, Avari, Rimljani, Sarmati, Goti, Huni, Sloveni, Mađari, Vizantijci, Nemci, Turci,
Austrijanci, Srbi. Nazivi koji su davani Beogradu kroz vekove veoma su brojni Singidonum
(
keltski naziv ), Singidunum ( rimski naziv ), Alba Graeca,
Castalbianco, Weissenburg, Nandor-Feiervar, Belgrad. Najstariji poznati naziv je
keltski naziv - Singidonum, koga preuzimaju Rimljani i ono se proteže kroz čitav
antički period. Slovenski naziv Beograd prvi put se javlja u 9. veku, koga
prihvataju svi ostali narodi i prevode ga na svoje jezike.
o imenu
Ime Singidun je prvi put spomenuto 279. p.n.e. Drugi deo reči ove reči je keltska
reč koja znači naselje, ogradu ili utvrđenje. Reč je sačuvana i npr. u imenu
Londona. Za singi- postoji nekoliko teorija, od koje su dve najpoznatije da ta reč
znači krug, otuda kružno utvrđenje ili je ono dobilo ime po Singima, tračkom
plemenu koje je naseljavalo ovo područje pre dolaska Skordiska. Malo je tragova
ostalo od spomenika iz ovog perioda istorije, osim grobnica ratnika u kojima su
pronađeni vredni predmeti. Znatni keltski kulturni uticaji utkani su u duhovnu
kulturu stanovništva Singidunuma, koji su delom preneti i pomešani sa rimskim
antičkim kulturnim elementima. Oko 630. godine na ovo područje se doseljava
srpski živalj. I pored toga, arheološki nalazi ukazuju na kontinuiran život u gradu i
njegovoj okolini. Ponovni pomen grada, i to pod slovenskim imenom BEOGRAD
(Beli grad - verovatno po zidinama od belog krečnjaka), srećemo tek u IX veku,
tačnije 16. aprila 878. godine, u jednom pismu pape Jovana VIII
Arheološka nalazišta na teritoriji Beograda
Vinčanska kultura predstavlja mlađeneolitsku i ranoeneolitsku kulturu
Evrope (između prvih vekova 5 milenijuma pre nove ere i prvih vekova 4
milenijuma pre nove ere), koja se prostirala od srednjeg Potisja na severu do
Skopske kotline na jugu i od reka Usore i Bosne na zapadu do Sofijskog basena na
jugu, odnosno obuhvatala je teritorije današnje Srbije, Rumunije, Makedonije i
106
Bosne i Hercegovine. Vinčanska kultura je bila tehnološki najnprednija
praistorijska kultura u svetu. Najranija metalurgija bakra u Evropi potiče sa
vinčaskog lokaliteta Belovode u istočnoj Srbiji. Nazvana je po lokalitetu Vinča Belo brdo, koje se nalazi na desnoj obali Dunava, u selu Vinča, 11 km nizvodno od
Beograda. U toku iskopavanja, koje je započeo 1908. profesor Beogradskog
univerziteta dr Miloje Vasić, otkriveni su ostaci osam neolitskih naselja, od kojih
najstarije naselje pripada periodu srednjeg neolita i starčevačkoj kulturi. Svaki od
nataloženih slojeva, koji obeležava pojedine faze života u Vinči, sadrži prave
riznice najraznovrsnijih predmeta: oruđe i oružje od kamena i kosti, posuđe za
svakodnevnu upotrebu, bogato dekorisane ritualne vaze, veliki broj
antropomorfnih i zoomorfnih figurina izuzetno upečatljive stilizacije, nakit od
raznih vrsta retkih i skupocenih materijala i bezbroj drugih predmeta izrađenih u
samoj Vinči ili pribavljenih iz udaljenih oblasti - iz srednje Evrope ili donjeg
Podunavlja. Otkriveni predmeti danas se mogu videti u Narodnom muzeju u
Beogradu, Muzeju grada Beograda i Arheološkoj zbirci Filozofskog fakulteta u
Beogradu.
Duh vinčanske kulture i načina života manifestovan je jasno u arhitekturi.
Pri izgradnji naselja posebna pažnja obraćena je rasporedu kuća. Od njih su,
nažalost, ostale očuvane samo osnove, ali je utvrđeno da su sve bile orijentisane
u pravcu jugoistok-severozapad, da su imale četvorougaone, gotovo kvadratne
osnove, vertikalne zidove i krov na dve vode. U razdoblju od hiljadu godina Vinča
postaje ušoreno, ograđeno naselje sa istim sistemom komunikacija. Vremenom se
jedino stambeni prostor uvećava i funkionalno razuđuje. Dok u prve kuće redovno
jednoćelične i dovoljne za život samo jedne manje porodice, u mlađim naseljima
otkrivene u velike pravougaone građevine od 40 do 60 m2 sa većim brojem
prostorija i ugrađenim "nameštajem" - peći, mangani, stolovi.
Beograd u vreme Rimljana
Rimljani su Beogradom ovladali početkom І veka nove ere i pod njihovom
vlašću bio je čitava četiri veka. Vojnici mezijskih legija, čine prvu rimsku vojnu
posadu u Singidunumu. Iz tog perioda potiču grobovi u obliku bunara pronađeni
na Trgu republike i drugim mestima u gradu. Pored Singidunuma u sastavu rimske
imperije bio je i Taurunum, današnji Zemun. Oba grada postaju značajna vojna
uporišta na utvrđenoj rimskoj granici - "limesu".
Najveći procvat Singidunum doživljava 86. godine, dolaskom Legije IV
Flavija. Tada je izgrađeno prvo utvrđenje od kamena na Gornjem gradu, čiji se
107
fragmenti i danas mogu zapaziti. Taj je kastrum bio kvadratnog oblika i obuhvatao
je prostor današnjeg Gornjeg grada na Kalemegdanu. Izgled Taurunuma
(Zemuna) iz tog vremena je manje poznat i on se verovatno nalazio na mestu
današnjeg Donjeg grada. Kao značajniji rimski vojni logor Singidunum je stekao
gradska prava u II veku n. e. za vreme cara Hadrijana. Njegov vojnički značaj je
porastao još više u III veku, kada je car Aurelije napustio Dakiju a Gornja Mezija
dobila nove granice duž desne obale Dunava. Tada je Singidunum središte
hrišćanske episkopije.
Prema karti Singidunuma možemo konstatovati osnovne elemente antičke
topografije tadašnjeg Singidunuma. Kameno utvrđenje pravougaonog oblika na
Gornjem gradu i odbrambeni rov na prostoru Knez Mihailove ulice, za koji se
pretpostavlja da je deo zemljano-palisadnog utvrđenja prvobitnog logora rimskih
legija. Kameno utvrđenje spuštalo se ka obali Save. Približne dimenzije kastruma
su oko 560m sa duže strane i 330m sa severozapadne strane, dok su dimenzije
palisadnog utvrđenja znatno manje oko 200 sa 400m. Prema položaju vojnog
logora, određeni su i drugi elementi topografije. Tokom vremena naselje se širilo,
tako da u periodu najvežeg razvitka prostiralo se od Patrijaršije o Kosančićevog
venca na zapadu, preko ulice kralja Petra, Knez Mihailove, do Studentskog trga i
Filozofskog fakulteta, idući ka severu i severoistoku. Najjužniji lokalitet, na kome
su otkriveni elementi stambene arhitekture, nalazio se na prostoru Zmaj Jovine
ulice.
Singidunum je krajem III veka, dostigao svoj najveći uspon, sa oko 20 000
stanovnika, različitog etničkog sastava, sudeći po epigrafskim spomenicima,
stanovnicima iz pretežno istočnih provincija carstva. Značajnije tragove
materijalne kulture (grobnice, spomenici, skulpture, keramika, novac) nađeni su u
mnogim selima beogradske okoline.
108
Srednji vek
Podelom rimskog carstva na Istočno i Zapadno 395. godine, tadašnji
Singidunum postaje granični grad u sastavu Vizantije. Taj novi položaj grada
odredio je njegovu dalju sudbinu, jer on postaje ne samo spona različitih kulturnih
uticaja, već pre svega saobraćajni i strategijski ključ Vizantijskog carstva. Raspad
Rimskog carstva bio je praćen najezdom varvarskih naroda: Istočnih Gota,
Gepida, Sarmata, Avara, Slovena i drugih. Beograd je zbog svog isturenog
položaja na granici - limesu, bio česta meta napada i razaranja. Napadi sa severa
preko Panonske nizije, Dunava i Save, bili su tako jaki da ni Singidunum, kao
značajno vojno utvđenje, nije mogao da odoli. Tako ga Huni 441. godine
zauzimaju i potpuno razaraju. Grad je tada izgubio i dotadašnje rimsko
stanovništvo. Posle hunske propasti, grad je 454. godine ponovo u sastavu
Vizantije, ali ga ubrzo osvajaju Sarmati, pa zatim i Istočni Goti. Već 488. godine
ponovo postaje vizantijski grad.
Srednjovekovni srpski Beograd
Srpska vladavina Beogradom počinje 1284. godine, kada srpski kralj Dragutin kao
zet i vazal mađarskog kralja Ladislava IV dobija na upravu Mačvu sa Beogradom.
To je bio period intenzivnog naseljavanja srpskog življa i jačanja uticaja Srpske
pravoslavne crkve. Tu je Dragutin imao svoj dvor. Novosagrađena Saborna crkva,
bila je oličenje snage i bogatstva mlade srpske države. Smrću kralja Dragutina na
presto dolazi njegov brat Milutin, koji kratko vreme vlada Beogradom, jer grad,
1319. godine, osvajaju i do temelja ruše Mađari. Porušeni i zapusteli grad postaje
pogranična baza Ugarskom. Odupiranju širenju srpske države sa juga, u vreme
cara Dušana. U takvom stanju Beograd dočekuje XV vek, kada na istorijsku scenu
Evrope stupaju Turci, nova velika osvajačka sila.
U želji da se što spremnije odupru turskoj najezdi i na Savi i Dunavu imaju jako
uporište, Mađari dozvoljavaju izgradnju Beograda za vreme despota Stefana
Lazarevića. On je Beogradom vladao od 1403. do 1427. godine, i to je vreme
pravog procvata grada. Beograd je ne samo prestonica srpske države, već i
najvažniji privredni, kulturni i verski centar. Grade se: Mitropolitska crkva,
nova tvrđava (citadela), despotov dvorac, bolnica i biblioteka. Trgovci
dobijaju povlastice i dolaze bogati i sposobni ljudi, koji doprinose prosperitetu
grada. Pretpostavlja se da je grad tada mogao brojati 40-50 000 žitelja.
Beograda za vreme despota Stefana- rekonstrukcija
109
Turci su znali da je Beograd najveća prepreka u osvajačkim pohodima ka
Srednjoj Evropi. Posle pada Smedereva, 1440. godine, Beogradsku tvrđavu
opsedala je turska vojska sa preko 100.000 ratnika, na čelu sa sultanom Muratom
II. U želji da osvoje grad Turci na obližnjem brdu Žrnov, današnjoj Avali, podižu
svoje utvrđenje, odakle su osmatrali i kontrolisali okolinu. Gotovo čitav jedan vek
Beograd je odolevao turskim napadima. Konačno, Turci su pod vođstvom sultana
Sulejmana Veličanstvenog, 28. avgusta 1521. godine, uspeli da osvoje Beograd bedem hrišćanstva i ključ odbrane cele Ugarske. Grad je srušen i spaljen, a put ka
Zapadnoj Evropi otvoren.
Pomeranjem granice na sever, menja se strateški položaj Beograda, i u
narednih 150 godina, on postaje relativno miran grad sa značajnijom trgovačkom i
saobraćajnom funkcijom. Iz Smedereva je preseljeno sedište sandžaka i počinje
njegova intezivnija izgradnja. U tek obnovljenom gradu orijentalnog izgleda, sve
više cveta zanatstvo i trgovina. On je stecište trgovaca iz Dubrovnika, Venecije,
Grčke i Austrije, kao i zanatlija: Turaka, Jermena, Cigana i Srba. Od zanatlija
isticali su se abadžije, aščije, puškari i drugi. Pored čaršije podignuti su i brojni
karavan-saraji, bezistani i džamije. Grad je izašao iz okvira srednjovekovnih
bedema i počinje sve više da se širi duž poznatih trgovačkih puteva koji su vezivali
Istok sa Evropom. Svoj najveći uspon pod Turcima, grad dostiže u XVII veku,
kada broji 100.000 stanovnika.
Austrijska vladavina
Krajem XVII veka u Beogradu hara kuga, što uz požare i pobune janičara,
dovodi do njegove stagnacije. Posle 167 godina relativno mirnog razvoja, grad
postaje meta ratnih sukoba. Nakon turskog poraza pod Bečom, septembra 1688.
godine, Austrijanci su zauzeli Beograd. Turci ga, posle dve godine, vraćaju u svoje
ruke, ali je grad iz ovih sukoba izašao razoren, a njegovo stanovništvo, zbog
saradnje sa Austrijancima, izloženo ubijanju, progonu i pljačkama. Posle toga
Beograd je ponovo pogranična varoš, i to sve do 1717. godine, kada ga Austrijanci
pod vođstvom princa Evgenija Savojskog ponovo zauzimaju. Tada se na mestu
već porušene Beogradske tvrđave gradi nova prema zahtevima savremenih vojnostrateških zahteva.
Austrijska vladavina Beogradom u periodu od 1717. do 1739. godine
označena je pravom transformacijom grada, jer on gubi dotadašnje turskoistočnjačke crte i poprima obeležje srednjevropskog grada. Pored tvrđave i varoš
je opasana bedemima, a izgrađena su i nova zdanja. Oživljava trgovina, a u njega
se sve više doseljavaju Mađari, Nemci, Francuzi, Česi i drugi. Pri ponovnom
turskom zauzeću, 1739. godine ruše se bedemi oko Beograda. Turci ruše
austrijske kasarne i objekte, kao i kuće, a mnoge crkve pretvaraju u džamije. On
ponovo postaje varoš orijentalnih obeležja i to sa pograničnim položajem, jer je
Beogradskim mirovnim ugovorom granica povučena na reci Savi.
110
Gravira Beograda 1688 godine, rad Johana Gumpa, bakrorez
Iz tog perioda značajan je projekat Nikole Doksata de Moreza (1682-1738) za
nova utvrđenja Beograda, oko 1725. godine. Plan za totalnu rekonstrukciju
orijentalnog šehera u barokni grad-tvrđavu, sa najsavremenijom evropskom
fortifikacijom, što je podrazumevalo usavršavanje metoda izgradnje bastionih
trasa francuskog arhitekte Sebastijana Vobana, čime je grad-tvrđavu učinio
neosvojivom.
111
Razvoj Beograda u 19 veku
Buđenje nacionalne svesti i događaji oko seče knezova doveli su do
podizanja Prvog srpskog ustanka 1804. godine. Ustanak pod vođstvom Karađorđa
imao je od samog početka za cilj i oslobađanje Beograda. Posle dve godine borbi,
grad je osvojen 1807. godine. Karađorđe je beogradsku varoš osvojio 1806, a
Beogradsku tvrđavu 1807 godine. Oko 25.000 srpskih ustanika pod vođstvom
Karađorđa Petrovića grad je zateklo u ruševinama. On postaje prestonica tek
oslobođenog dela Srbije i simbol slobodarskih tradicija njenog stanovništva. Po
obnovi on postaje i značajan privredni, trgovački i kulturni centar. U njemu je već
1807. godine zasedao Praviteljstvujušći sovjet (srpska vlada), a od 1811. godine
tu se nalaze i prva ministarstva. Iz Vojvodine i drugih krajeva dolaze viđeniji ljudi i
intelektualci, među kojima Sima Milutinović i Dositej Obradović, koji je 1808.
godine osnovao prvu Veliku školu.
Dinamičan razvoj Beograda prekinut je turskim osvajanjem 1813. godine, a
represalije koje su usledile dovele su do ustanka 1815. godine. Vođa ustanka,
knez Miloš Obrenović, uspeo je da unese više diplomatije u odnose sa Turcima. On
u Beograd, uz određene povlastice, sve više naseljava srpski živalj sa juga, pa
Turci, gotovo u bescenje, počinju da prodaju imanja i kuće. Turci su zadržali
tvrđavu, dok je varoš pripala Srbima. U gradu se podižu prvi značajni objekti:
Konak kneginje Ljubice, Saborna crkva, dvorski kompleks u Topčideru... Sem
svoje privredne funkcije Beograd je postao i značajno kulturno središte. Iz
Kragujevca 1835. godine je preneta štamparija i počele su da izlaze "Novine
srpske". Otvorena je Bogoslovija, prva gimnazija i grad postaje utočište brojnih
kulturnih stvaralaca tog vremena poput: Vuka Ka Prisustvo turske vojske u tvrđavi
sputavalo je razvoj Beograda. Međutim, događaji oko ubistva jednog srpskog
dečaka na poznatoj Čukur česmi, kada je došlo do bombardovanja beogradske
varoši, bivaju povod da se počne pregovarati oko definitivnog odlaska turske
vojske iz srpskih gradova. Posle vladavine od 346 godina, Turci 18. aprila 1867.
godine definitivno napuštaju Beograd. Beograd je postao slobodan simboličnom
predajom ključeva kada su i turske vojničke straže zamenjene srpskim vojnicima,
a pored zastave Turske podignuta je i zastava Srbije. Knez Mihailo Obrenović
preseljeva u Beograd prestonicu iz Kragujevca.
To je bio novi podsticaj bržem privrednom i kulturnom razvoju grada. U
drugoj polovini XIX veka izvršena je i njegova urbanistička i ostala evropeizacija.
Centralni položaj imala je ulica Kneza Mihaila, najkraća veza između tvrđave i
varoši. Ona ubrzo postaje i najvažniji trgovačko poslovni centar, kakvu je ulogu i
danas zadržala. Stare zanate zamenjuje industrija, a trgovinu i saobraćaj
pospešuje izgradnja pruge Beograd-Niš 1884. Grad dobija struju, tramvaj,
parobrodsko društvo i značajne naučno kulturne ustanove .
112
Prvi urbanistički plan Beograda
U vreme vladavine kneza Mihaila, 1867 godine Emilijan Josimović
započinje izradu prvog urbanističkog plana - Regulacioni plan varoši u šancu, sa
"Objasnenjem", koji otpočinje organizovanu urbanističku praksu. Posle geodetskog
snimanja varoši i kritičkog osvrta na postojeće stanje varoši, Josimović je svojim
regulacionim planom predvideo proširivanje i ispravljanje postojećih ulica,
numerisanje objekata, grupisanje celina u blokove, predviđene su tri nove
pijace,šest parkova i u dogovoru sa Josifom Pančićem izabrano je mesto za
Botaničku baštu. Plan Emilijana Josimovića predstavlja potpunu reorganizaciju
jedne prostorne celine, na potpuno novim principima. Urbanistički razvoj Beograda
nije više bilo samo tehničko pitanje već i izraz političkih i kulturnih težnji toga
vremena. Naspram nasleđa u vidu „nepravilne, nepregledne mreže uzanih,
krivudavih ulica, sa oko četrdeset ćorsokaka, zatvorenih u okviru Šanca” i
objekata skromnih razmera i trošne građe, stajala je jasna zamisao o budućem
gradu kao celini koja ima neku svoju unutrašnju urbanu logiku, osećaj za vreme i
u što većoj meri evropski duh.
Ideja preobražaja grada sadržana u Josimovićevom planu bila je da na
prostoru dve varoši, „spoljne i unutrašnje” (unutar Šanca i izvan Šanca), izraste
jedinstvena gradska celina koja će iznutra biti povezana u skladu sa tadašnjim
modernim evropskim urbanističkim vrednostima i odgovarati svakodnevnim
životnim potrebama žitelja Beograda. Najznačajniju ulogu u unutrašnjem
povezivanju varoši i njenom otvaranju, po Josimovićevom planu, dobila je KnezMihailova ulica, odnosno njeno produženje do Terazija, zatim njeno ispravljanje i
proširivanje, čime je ona trebalo ne samo da ostvari centralnu vezu od
Kalemegdana ka „spoljnoj varoši” već i da postane glavni trgovački centar.
Predstojala je, dakle, rekonstrukcija ulica, prenamena javnih prostora, izmeštanje
određenih sadržaja na druge lokacije, usklađivanje saobraćaja, uređivanje zelenih
površina, preimenovanje pojedinih sokaka, a svi ti poslovi podrazumevali su
rušenje starih dotrajalih zgrada i podstakli podizanje novih građevina po
arhitektonskim vrednostima „novog vremena”. Rekonstrukcija ulica po
Josimovićevom planu počela je već 1868. godine, a sledeće 1869. počela je i
izgradnja jednospratnih zgrada u delu Knez-Mihailove ulice u blizini Kalemegdana,
nedaleko od već 1867. godine podignutog hotela „Srpska kruna”. Iste 1869.
godine završena je i izgradnja zgrade Narodnog pozorišta na prostoru nedaleko od
Stambol kapije koja je svojim izgledom dominirala u svom neposrednom
okruženju koje su sačinjavale niske i neugledne zgrade. Pijaca sa Terazija najpre
je trebalo da bude premeštena na Veliku pijacu, a naknadno je 1871. godine
izmeštena na Zeleni venac.
Plan rađen po narudžbini kneza Mihaila Obrenovića najznačajniji je
urbanistički dokument za regulisanje beogradske varoši 19. veka. U
urbanističkom smislu prati najsavremenija kretanja u evropskim i svetskim
razmerama, što je i razlog da se Emilijan Josimović naziva prvim srpskim
urbanistom.
Biografija Emilijana Josimovića (1821 – 1897), koja je detaljno opisana u
delu Branka Maksimovića - Emilijan Josimović- prvi srpski urbanist, bogati je
životopis svestrano obrazovanog čoveka toga vremena. Posle studija matematike i
vojnih nauka u Rumuniji i " indžinirskih " nauka na bečkom univerzitetu, dolazi u
113
Beograd, gde postaje profesor matematike tadašnjeg Liceja. Predavao je
matematiku, geodeziju, mehaniku, nacrtnu geometriju i u Artiljerijskoj školi, a
zatim u Velikoj školi, čiji će rektor biti sedamdesetih godina. Za vreme svog
pedagoškog rada izdao je veći broj udžbenika, a i odlikovan je Takovskim krstom
za rad na polju nauke i narodnog obrazovanja. Kao penzionisan povlači se u
Sokobanju, gde se bavi poljoprivredom i mineralogijom. Njegovu svestranost
potkrepljuju podaci o članstvu u Beogradskom pevačkom društvu i stajanje na
čelu prve srpske staleške, inženjerske organizacije - Tehničarske družine.
Devedesetih godina, postao je počasni član Srpske kraljevske akademije.
“Objasnenje predloga za regulisanje onog dela varoši Beograda što
leži u šancu" nije predstavljala samo u modernom smislu reči urbanističkoinženjersku studiju, već je svojim domenom obuhvatala gotovo sve aspekte života
u gradu, počev od socioloških i kulturnih do antropogeografskih. Kao što se
pokazalo, konačni rezultat nije utopijska vizija, već
konkretan predlog za
regulaciju gradskog tkiva, po evropskom modelu. Iako sputan brojnim
ograničenjima, njegovi ciljevi rekonstrukcije, predstavljali su nastavak pionirskog
urbanizma Franca Jankea i njegovih odlučnih poteza u stvaranju matrice Sava
male i zapadnog Vračara
Plan Emilijana Josimovića, prema Aleksandru Deroku i "Objasnenje"
Grad Beograd dao je naziv jedne ulice po njemu i obeležio je početak Knez
Mihailove ulice, kamenim obeležjem, na kome je napisano (skromno, ali ipak
sačuvano od zaborava)Prvi srpski urbanist- Emilijan Josimović, odredio je položaj ove ulice
planom varoši Beograda 1867
114
Nastavak urbanističke delatnosti u Beogradu u 19 veku
Knez Mihailo je tokom svoje druge vladavine (1860-1868) pobudio mnoge
nade u proširenje države i oslobođenje od turske vlasti, ali spoljnopolitičke
okolnosti u kojima je delovao, kao i snaga same Srbije, nisu to dozvolili. Ubistvo
kneza Mihaila u Košutnjaku 1868. godine i dolazak njegovog mladog rođaka
Milana na presto, a s druge Berlinski kongres u leto 1878. godine, na kojem je,
pored ostalog, odlučeno i da Srbija postane nezavisna kneževina i dobije teritorije
na jugoistoku, uticali su i na razvoj grada.
Neposredno posle ubistva kneza Mihaila Obrenovića uvedeno je vanredno
stanje, koje je u Beogradu, kako pokazuju objavljeni dokumenti, trajalo duže nego
u unutrašnjosti Srbije. Vanredno stanje bilo je, u stvari, redovno stanje u kome su
živeli građani Beograda (što se kao virus prenelo i do novog milenijuma). Iz
decenije u deceniju neočekivani prevrati i neredovne prilike pratile su i određivale
svakodnevni život građana srpske prestonice. Time je ponovo nastupilo vreme
političke nestabilnosti, jer princip nasleđivanja prestola nije bio jasno ustanovnjen
i pravno preciziran. Organizacija skupštine na kojoj je za novog kneza izabran
maloletni Milan Obrenović bila je obeležena sukobima političkih grupa, što je
dodatno unosilo napetost u život svih građana Beograda.
Osamdesete godine devetnaestog veka poznate su sporenju oko utvrđivanja
beogradskog reona, i tek 1891. godine gradskom odlukom definisana je granica
reona i uz ovu odluku išli su i situacioni planovi sa definisanim regulacionim
linijama. Kao što se vidi Beograd se naglo razvijao do 1830. godine, kada je Srbija
dobila autonomiju i od 1867. godine, kada su Turci predali gradove srpskoj upravi
i definitivno napustili Srbiju. Stalno je dolazilo do proširenja građevinskog reona
Beograda, granica između periferije i grada
se pomerala. Donošenjem
regulacionih planova, ustanovljena su pravila prema kojima su građeni mnogi
javni i i državni objekti, postavljane trase vodovoda i kanalizacije, ulice su dobile
modernu kaldrmu.
Za potrebe beogradskih osnovnih škola inženjer II klase Ministarstva
građevina Stevan Zarić, izradio je najznačajniji, najpotpuniji i najprecizniji plan
Beograda 19 veka. Na ovom planu se vidi da su neke ulice prosečene i regulisane
prema Josimovićevom planu, šanac je zatrpan. Zarićev plan prikazuje Beograd kao
celinu, koja je skoro četiri puta veća, nego varoš u šancu. Prostor koji obuhvata
njegov plan je deo varoši sve do Beogradske ulice, obuhvatajući zapadni Vračar,
Palilulu do Grobljanske ulice, kao i Bulbulderski potok ( Cvijićevu ulicu ). Zapadni
Vračar je naselje pravilnih blokova, Savska padina, Abadžijska čaršija su delimično
regulisane. Palilula je od Fišeklijske ( Bulevar kralja Aleksandra ) do Knez Miletine
(29. novembra) spontano razvijeno naselje. Date su granice kvartova - varoški,
dunavski, terazijski, savski, vračarski i palilulski i upisani su nazivi ulica, parkova,
trgova i javnih objekata.
Plan Jovana Bešlića sa pomoćnom kartom okoline (pri dnu u levom uglu),
prikazuje ekspanziju Beograda, odnosno proširivanje gradskog reona. Spor oko
granice gradskog reona nastao je 1886 godine i trajao do 1888 godine i prema
izvorima Branka Maksimovića granica se može pratiti u fragmentima " preko
vračarkog polja, preko njiva Vlajka Kalenića, odvajajući zgrade kod devet
kočijaša....." Periferija Beograda, počev od Čubure pa prema istoku, nastala je
115
kao rezultat bespravnog parcelisanja njiva i utrina. Nastao je haos i lavirint,
nepravilnih krivudavih uličica, čije se nasleđe može videti i danas.
Zarićev i Bešlićev plan
Nekoliko godina pre ovog plana 1891. godine, doneta je odluka o regulaciji
Beograda. To je prva zakonska odluka grada za 223 ulice i trgove, koji su detaljno
opisani. Nešto kasnije - 1896 godine je zakonski regulisana minimalna površina,
kao i dužina fronta parcele prema ulici. Tim zakonom, a kasnije i zakonskim
pravilnikom učinjen je napredak u uvođenju sistema izgradnje i parcelacije
zemljišta.
Građevinski reon obuhvata naselje Palilulu, Simićev majur- "Englezovac"
Čuburu, do Bulburderskog potoka, na desnoj obali Dunava su poslednji ostaci
turskog Dorćola, koji se planiraju za varoške funkcije i sadržaje. Plan je rađen u
više boja, kojima su različito označeni varoški kvartovi, a crtežima značajnijih
objekata postignuta je dekorativnost, tako da se zajedno sa ucrtanim železničkim i
tramvajskim prugama, ovaj plan smatra i prvim turističkim planom grada. Kroz
ovaj plan prikazana je i težnja da se izbrišu tragovi orijentalnog uređenja i prihvati
zapadnoevropsko shvatanje, ipak Dimitrije Leko priznaje prednosti orijentalnog
urbanizma, smatrajući da bi regulacioni plan trebao da predvidi veće parcele za
porodične kuće sa baštama.
116
Urbanistički planovi Beograda 20 veka
1- Prvi generalni plan iz 1908 godine
Prvi generalni plan Beograda donet je 1908. godine i izradio ga je francuski
arhitekta
ALBAN ŠAMBON (Alban Chambon) u duhu tadašnjeg francuskog
akademskog urbanizma. U ovom planu prvi put se javlja ideja za oblikovanje
Terazijske terase. Ovaj arhitekta je uradio i regulacioni plan Beograda 1912.
godine.
Plan Varoši Beograda i Berza i vodoskok na Terazijama
jedna od 11 perspektiva priložena uz plan
Naručilac ovog plana je ili Dvor ili Beogradska opština. Šambonov plan je rađen na
osnovu geodetskog plana iz 1909. godine. Kako je Alban Šambon pobornik
tendencija istoricizma, odnosno eklekticizma, on osnovnu ideju za rekonstrukciju
Varoši sprovodi, reinterpretacijom prošlosti i svetskog graditeljskog nasleđa. U
odnosu na dotadašnje predloge, Šambonov plan daje izuzetno vredan predlog
Kružnog bulevara, raskošnih Osmanovskih razmera, jasno razdvajajući
građevinski rejon od ostale teritorije grada. Njegov plan predviđa razmeštaj niza
društvenih zgrada, kao najznačajniju kompoziciju Šambon je predvideo na
prostoru Tašmajdanskog parka, dao je značaj arteriji Kalemegdan - Slavija, a
izduženi oblik Terazija preobražava u poprečnom pravcu, stvaranjem trga i
otvarajući vidik ka Savi i nepresušnu inspiraciju za sve buduće urbaniste do danas.
Procenjujući vanredni položaj Beogradske tvrđave, Šambon je ceo prostor Gornjeg
i Donjeg grada pretvorio u park, što jedna od najvećih vrednosti koju je plan
mogao dati za bolje životne uslove Beograđana.
Šambonov plan da je bio ostvaren pružio bi neku osnovu za dalji razvitak grada,
ali ratovi koji su neposredno posle njegovog donošenja usledili i ubrzani porast
divlje gradnje da bi se rešilo nehumano, loše stanovanje beogradskog
stanovništva, doveli su do toga da je plan ubrzo pao u zaborav i da se razvoju
grada moralo pristupiti realnije.
117
2- Generalni plan iz 1923. godine
Ratovi od 1912. do 1918. godine teško su unazadili Beograd. Po završetku
rata, grad teško oštećen, postaje prestonica - Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca,
tako se umesto na graničnom položaju našao u geografskom i saobraćajnom
centru nove države. U novoj državi njegov značaj političkog i administrativnog
centra daleko se više isticao, ali se privredni smanjio s obzirom na druge
razvijenije centre u zemlji. U prvoj fazi od 1919. do velike ekonomske krize 1929.
godine razvoj grada karakteriše dinamičan urbani rast, intenzivna gradnja, velika
proširenja gradske teritorije i ubrzana urbanistička delatnost. Odmah posle prvog
svetskog rata naglo je rastao broj stanovnika. Predratne ideje o potrebi
savremenog generalnog plana Beograda približile su se posle rata svome cilju.
Jedan od prvih zadataka opštinske uprava grada je raspisivanje internacionalnog
konkursa za izradu generalnog plana grada.
. Generalni urbanistički plan Beograda iz 1923. godine. Razmera 1:4000,
autor ĐORĐE KOVALJEVSKI
U svom izveštaju ocenjivački sud je konstatovao da nijedan od prispelih
radova na daje potpuno rešenje postavljenih problema, ali na osnovu glavnih ideja
iz nagrađenih projekata utvrđen je dalji rad na izradi Generalnog plana, na kome
je rukovodio Đorđe Kovaljevski. Ovaj plan, iako je označio skok u pravcu
savremenog planiranja, je u velikoj meri neuspešno predvideo budući razvoj grada
i bio uzrok pojavi divlje gradnje. Teške posledice za urbanistički razvoj grada
nastale su zbog uskih granica teritorije obuhvaćene planom. Niže cene zemljišta
na periferiji - Voždovcu, Dušanovcu, Pašinom brdu, Banovom brdu i Dedinju,
privlačile su intenzivnu gradnju porodičnog stanovanja. Kako ti delovi nisu bili
rešavani Generalnim planom, izgradnja je vršena prema proizvoljnim
parcelacijama i besplanski prosečenim ulicama. Najvažniji doprinos plana je
podela na zone, sa određenim sistemom gradnje i gustinom naseljenosti, nasuprot
118
nasleđenoj haotičnoj mešavini različitih namena i tipova izgradnje. Osnovna svrha
te podele je i racionalnije korišćenje gradskog zemljišta i mreže komunalne
infrastrukture, uz povoljniji razmeštaj industrije, trgovine i kulturnih sadržaja.
Podelom na zone sproveden je princip opadanja gustine naseljenosti od centra ka
periferiji, što je bilo prihvaćeno u tadašnjoj urbanističkoj praksi.
3- Generalni regulacioni plan iz 1927. godine
Generalni regulacioni plan za Beograd rađen je po planu koji je izradilo
Katastarsko odeljenje Opštine beogradske, a izradio ga je Jovan Obradović,
inženjer, inspektor Ministarstva građevina. Uz ovaj plan dat je i azbučni spisak
ulica. Predstavlja celovit predlog i nastavak tendencija i ideja koje su začete
Generalnim planom iz 1923. godine. " Kompozicije javnih zgrada, monumentalni
potezi bulevara, funkcionalno postavljanje novih saobraćajnica, praćeni su
stanovanjem tipa " vrtnih kolonija ", pristanišnim i železničkim postrojenjima
džinovskih razmera. Bili su sastavni delovi jednog nerealnog programa
rekonstrukcije i širenja grada." Na ovom planu crvenom bojom označene su
projektovane ulice i objekti preko katastarskog plana. Celokupan regulacioni plan
prikazan je na oko 250 pojedinačnih crteža različite razmere, čuvanih u
Istorijskom arhivu Beograda.
Generalni Regulacioni plan za grad Beograd iz 1927. godine. Razmera 1:10 000.
4- Generalni regulacioni plan iz 1939. godine
Prva bespravna, nehigijenska naselja nicala su kao prsten oko zone
generalnog plana, koji je predvideo podnošenje projekata na odobrenje za
gradnju, plaćanje taksi, način i visinu izgradnje objekata, higijenske propise i
druge uslove gradnje. Van zone plana tih uslova nije bilo, a Beograd kao
119
administrativni i politički centar nove države naglo počinje da uvećava broj
stanovnika, što se pokazalo kao idealan način za stvaranje haotične periferije van
uskog okvira gradskog reona. S obzirom na navike stanovnika, koji su uglavnom
dolazili sa sela ova naselja nicala su susednim seoskim naseljima, gde se mnogo
lakše dolazilo do placeva. Kako bi sprečila ovu pojavu, gradska uprava je donela
pravilnik o podeli na potese i zone, čime je sprečen rad na parcelisanju i sa željom
da ova područja ostanu poljoprivredna dobra zabranjuje cepanje parcela.
Posledica ove uredbe je podela parcela na idealne delove sa više suvlasnika i
nesnimanje svih objekata u periodu od 1934 do 1940. godine, a to su čitava
naselja na periferiji Beogradske opštine. Sve ove parcele su se vodile u katastru,
kao njive i livade, tako da je stanje na terenu i u zemljišnim knjigama postalo
potpuno neusaglašeno. Ovaj problem pratio je i sve veće gradove , tako da je na
kongresu Saveza gradova Kraljevine Jugoslavije 1939. godine razmatran, ali
izbijanje Drugog svetskog rata onemogućio je njegovo razrešavanje.
Generalni regulacioni plan iz 1939. godine. Razmera 1:10 000.
Đorđe Kovaljevski i arh. Danica Tomić –Milosavljević
5- Generalni urbanistički plan iz 1950. godine
Drugi svetski rat doneo je ogromna razaranja, posle dva bombardovanja
oslobođenje je Beograd dočekao sav u ruševinama. Otpočelo se sa priprema za
izradu Generalnog urbanističkog plana, već krajem 1946. godine, pod
rukovodstvom arhitekte Nikole Dobrovića je usvojen 1950. godine. godine. Posle
oslobođenja iza Drugog svetskog rata i kratkotrajnog perioda obnove nastupili su
sasvim novi uslovi za dalji razvoj Beograda. Bitno izmenjeni društveno-ekonomski
120
odnosi, nova politička i idejna stremljenja stvorili su osnove za sasvim drugačiju
urbanističku delatnost, svakako različitu od dotadašnjeg istorijskog razvoja. I
mada je i ova epoha razvoja Beograda bremenita neravnomernostima i
neusklađenošću urbanih funkcija, kao i pojavama različitih interesa koji ne
doprinose harmoničnom napredovanju i uređivanju grada, osnovni faktori
određuju planski karakter razvoja grada.
Izrada Idejnog generalnog plana rekonstrukcije Beograda završena je 30.
IX 1948. godine. Uz izloženi plan arh. Nikola Dobrović je saopštio svoj referat na
Sekciji arhitekata u Društvu inženjera i arhitekata. Nerealni predlozi bili su izloženi
žestokoj kritici zbog čega je arh. Dobrović službeno premešten na Arhitektonski
fakultet u Beogradu. Generalni plan je završen pod rukovodstvom arh. Miloša
Somborskog, direktora Urbanističkog zavoda grada. Za razliku od Dobrovićevog
Idejnog urbanističkog plana Beograda iz 1948. godine, ovaj plan je u
saobraćajnom i hidrotehnikom smislu uvažavao primedbe na Dobrovićev plan.
Generalni urbanistički plan Beograda, isvojen 1950. godine, pod rukovodstvom
arh. Miloša Somborskog
Glavne postavke plana bile su sledeće :
na osnovu demografsko-ekonomskih studija predvićen je porast grada od 300 000
stanovnika na 1 000 000 ( do 1980. godine)
najveći zahvat nove teritorije predvićen je na levoj obali Save, odnosno
stvaranje Novog Beograda
Zemun, Novi Beograd i Beograd stapaju se u mononolitnu urbanističku celinu
organizovanu na principu zoniranja
121
mreža glavnih saobraćajnica je uglavnom u otrogonalnom sistemu, tri mosta
spajaju stari i Novi Beograd
Teritorija Novog Beograda ima centralni položaj što određuje i njegov tretman, za
oko 250 000 stanovnika, sa velikim brojem javnih objekata
reka Sava, bivša granica grada, postaje centralni gradski motiv, sa prisnim
kontaktom rečnim obalama
stari Beograd ne gubi svoj značaj, već se i dalje razvija kroz nove izgradnje i
rekonstrukcije
određene su zone čija je pretežna namena: stanovanje, privredna delatnost,
državna uprava i administracija, zdravstvene službe, zone specijalne namene,
slobodne površine različitih namena - parkovi, plaže, groblja..
6- Generalni urbanistički plan iz 1972. godine
Postavke i rešenja Generalnog plana iz 1950.godine i tokovi koji su se
dešavali u stvarnosti, mimoilazili su se, i već šezdesetih godina kreću ozbiljna
razmišljanja o izradi novoga plana. Mnogi ciljevi pokazali su se nerealnim, a sa
druge strane niz postavki pokazao se prevaziđenim. U stambenoj izgradnji
dominirala je neformalna izgradnja, van gradskih granica, na prilaznim putevima i
poljoprivrednom zemljištu. Jedino je izgradnja Novog Beograda bila u punom
zamahu. U isto vreme, oseća se snažan prodor novog planiranja i uticaja koje ono
donosi.
Rađen je za period od trideset godina. Ovim planom teritorija grada
podeljena je na uže, šire i prigradsko područje . Shodno ovoj podeli, rađena je i
planska dokumentacija, s obzirom na nivo obrade i sadržaj , koji je predviđen za
određeno područje. Planom se predviđaju izmene parametara, koje definišu
gustinu stanovništva, odnos slobodnih i izgrađenih povrina, koji utiču na veći
standard stanovništva. U periodu sedamdesetih godina, uočava se umereniji priliv
stanovništva i nastavlja se sa intezivnom kolektivnom izgradnjom. I pored svih
postojećih propisa niču divlja naselja, kao na primer Kaluđerica. dluka o izradi
ovog plana doneta je na Skupštini grada u drugoj polovini 1969. godine, a
rukovođenje plana povereno je Aleksandru Đorđeviću i Milutinu Glavičkom. Ovaj
plan je doživeo dve revizije 1985. i 1997. godine nastale da bi ublažile nesklad
razvoja i potreba preispitivanja pojedinih koncepcija, kao i da bi se dobilo
potrebno vreme za izradu novog generalnog plana.
Prostorni koncept ovog plana možemo posmatrati kroz sledeće karakteristike:
regionalno shvatanje grada, Beograd u užim granicama i metropolitensko
područje, koje obuhvata okolna sela i manje gradove u okruženju
kao optimalna buduća struktura prihvaćen je linearni koncept, pri čemu se novi
centri i naselja oslanjaju na snažan sistem longitudinalnih saobraćajnica, koje
vode u centralnu zonu. Pored jakih drumskih magistrala predviđena je i izgradnja
metroa
organizacija i širenje grada u linearnim pravcima, smatrala se pogodnom za
efikasnije plansko usmeravanje razvoja grada.
" arhipelag u moru zelenila" izgradnja naselja, kao brojnih malih
izgrađenih celina u prirodnom ambijentu, što je trebalo da obezbedi
kvalitetniji i humaniji život i njihov blizak kontakt sa prirodom u novim naseljima.
122
Urbana forma bazirana na niskim gustinama, podrazumevala je i u centralnim
zonama porast zelenih površina.
pored postojećeg gradskog centra, koji je zauzeo mesto primarnog, predviđeno je
formiranje sekundarnih centara, ka kojima gravitira više stambenih zona
industrija je podeljena na čistu i prljavu i locirana prema kriterijumima kvaliteta
životne sredine, razvoja saobraćaja i tehnologije
veliki deo planiranih aktivnosti odnosi se na infrastrukturu, sa makro projektima,
kao što su metro, mostovi i autoput.
Generalni urbanistički plan Beograda, Plan namene površina, 23. mart 1972. godine autori
ALEKSANDAR ĐORĐEVIĆ i MILUTIN GLAVIČKI. Razmera 1 : 20 000.
7- Izmena i dopuna GUP-a Beograda iz 1985. godine
Izmene i dopune GUP-a Beograda usvojene 1985. godine imale su za cilj da
se na na osnovu analize neusklađenosti aktuelnog razvoja u odnosu na rešenja iz
GUP-a iz 1972. godine utvrde takva planska rešenja koja bi bila realnija za
ostvarivanje. Međutim ovde se ipak radi o fundamentalnim izmenama u konceptu
grada, kao i drugačijem metodu koji je primenjen. U pogledu metoda izrade plana
stvaranje ciljne slike ostaje, ali je težnja da se daju elementi za njegovu
realizaciju. Akcenat je na funkcionisanju grada kao organizma definisanog kroz
određen broj funcija, što znači da rešenja koja se daju odnose se na fizičku
kategoriju prostora - gustinu, izgrađenost, distribuciju funkcija. Radi se jedan
plan, a ne varijante, a mogućnosti različitih opcija smatraju se ka dosezanju
123
jednog rešenja. Rešenja koja se daju jesu konačna, ali je naglasak na
usmeravanju razvoja, a ne potpunoj kontroli.
Koncepcijska opredeljenja ovih izmena i dopuna GUP-a zasnivala su se na
osnovnim opredeljenjima i smernicama Prostornog plana grada Beograda i Nacrta
Prostornog plana Srbije. Ova koncepcijska opredeljenja su se takođe bazirala na
analizama, istrživanjima i studijama za pojedine oblasti koje su bile od značaja za
razvoj grada. Najvažnija koncepcijska opredeljenja su bila sledeća:
promene namena određenih i po pravilu nerealizovanih površina u bilansu
površina obuhvaćenih GUP-om - smanjene su površine namenjene za uređenje i
izgradnju urbanih struktura sa 43.904 ha na 29.147 ha, a povećane površine
namenjene za zaštitno zelenilo, poljoprivredu i šume za 14.757 ha, ali ne po
principu " arhipelag u moru zelenila", koji se smatra nerealnim
izmene parametara i kategorija gustina naseljenosti u sedam tipova različite
gradnje, napušta se disperzija i ekstenzivno širenje građevinskog područja, što
rezultuje " zgusnutim gradom "
promene u sistemu saobraćaja - usklađivanje mreže saobraćajnica sa izmenjenom
namenom površina uz zadržavanje koridora prve faze metro-sistema i ostavljanja
otvorenog pitanja za deonicu unutrašnjeg magistralnog prstena. Koriguje se
koncept linearnog grada, radijalni i povezujući pravci dobijaju primat
promene u gradskom javnom prevozu, a naročito u intenziviranju razvoja
tramvajskog saobraćaja u centralnoj zoni grada i ka Novom Beogradu
izmena namena i utvrđivanje prostorno-radnih jedinica za razvoj
građevinarstva, proizvodnog zanatstva i drugih delatnosti
industrije,
promene u sistemu centara, pri čemu se napušta ideja o velikom broju centara,
predviđa se izgradnja centralnih sadržaja, koja imaju niže troškove u investiranju,
a lokalni centri i dalje ostaju u oviru lokalne zajednice.
Ostvarivanje GUP
predviđeno je programima društveno-ekonomskog i
prostornog razvoja i izgradnje Beograda i DUP, saglasno etapnim akcijama
razvoja. Međutim, ni ovaj znatno realniji i određeniji Generalni plan od
prethodnih, nije realizovan u očekivanoj meri do 2000. godine, iako je
sadržavao niz prioritetnih planskih rešenja u urbanom razvoju i
funkcionisanju grada.
124
Izmene i Dopune Generalnog urbanističkog plana Beograda do 2002. godine.
Razmera 1 : 20 000. autor KONSTANTIN KOSTIĆ
Neuspešno predviđanje budućeg razvoja grada i pojava divlje
gradnje
Opšte mesto u životu svih delova grada predstavljala je „divlja gradnja“,
proces koji nije poznavao opštinske granice i bio je najneposrednija posledica
neplanskog povećanja stanovnika i nemogućnosti grada da taj proces prati
odgovarajućom izgradnjom stanova. Ovaj proces tada je tumačen kao prateća
pojava „brze industrijalizacije i migracije stanovništva“, ali se malo ko pitao „zašto
se ljudi upuštaju u tako riskantan posao“. Pojava je daleko prevazilazila lokalni
značaj i nametala probleme regionalnog karaktera otežavajući plansku izgradnju i
razvitak grada. Ukoliko se radilo o izgradnji kuća bez dozvole kako bi se obezbedio
krov nad glavom, istraživači se u velikoj meri slažu da su osnovne odlike „divlje
gradnje“ sledeće: skoro isključivi nosioci bespravne gradnje bili su doseljenici (oko
95% slučajeva) iz seoskih sredina koje u Beograd dovodi mogućnost zaposlenja,
među nosiocima bespravne gradnje dominirali su radnici i uopšte kategorija
zaposlenih, posedovali su uglavnom osnovno obrazovanje, sredstva za gradnju su
unapred pripremana, građeno je uz pomoć prijatelja, rođaka, komšija, što je
omogućavalo postizanje karakteristične brzine u izgradnji ovih objekata, gradilo se
čvrstim građevinskim materijalom, stepen komunalne opremljenosti bio je nizak
itd.
125
Osnovni uzroci ove pojave bili su:

nerešeno stambeno pitanje mnogih porodica,

nedostatak materijalnih sredstava radnih organizacija kojima bi
svojim radnicima rešile stambeno pitanje,

niska lična primanja tih radnika koja ih onemogućuju da svojim
sredstvima dođu do stana ili grade po legalnom postupku,

veliki mehanički priliv stanovništva,

nedovoljan broj lokacija predviđenih
individualnu stambenu izgradnju,

visoki troškovi uređivanja građevinskog zemljišta
građanin dužan da plati pre početka izgradnje,

složenost postupka za pribavljanje odobrenja za izgradnju i dug
vremenski period koji taj postupak iziskuje,

nedovoljna efikasnost opštinskih organa u sprovođenju rušenja
nelegalnih objekata.
i
pripremljenih
koje
za
je
Obimna bespravna izgradnja, koja je do pre jedne decenije pokrivala
samo periferne delove, proširila se na veliki deo gradskog tkiva, a zahvatila je i
sam centar grada. Značajne štete ovakvog razvoja protežu se od širenja
arhitektonskog neukusa i građevinske nevičnosti, do elementarnog nepoštovanja i
zaposedanja javnih prostora i ulica. Svi akteri izgradnje grada (nekoliko
sekretarijata, Direkcija za gradsko građevinsko zemljište i izgradnju Beograda i
Urbanistički zavod) nisu imali instrumente, kojima bi reagovali na akcije
nelegalnih graditelja. Urbanizam Beograda više nije bio stožera prostornog
regulisanja grada. Poslednja decenija je učinila da fizički izgled grada postane
obeležen
atributima
zapuštenosti,
nedovršenosti,
neodržavanosti,
improvizovanosti, jeftinog izgleda i profiterskog neukusa.
126
Beograd na početku novog milenijuma
U uslovima koje nameće tranzicija društva - novi društveni okvir, tržište i
demokratski odnosi, krenulo se sa izradom novog Generalnog plana. Skupština
grada Beograda, na sednici održanoj 22. septembra 2003. godine, na osnovu
člana 36. i 54. Zakona o planiranju i izgradnji donela je - GENERALNI PLAN
BEOGRADA 2021, čiji su radni tim predvodili Vladimir Macura i Miodrag
Ferenčak.

Tri najvažnija zahteva koja su postavljena pred radni tim –
fleksibilnost umesto krutosti,
dinamičnost umesto statičnosti,
plan koji podržava procese umesto plana koji podržava sliku
Generalni plan Beograda 2021.godine.autori VLADIMIR MACURA -MIODRAG FERENČAK
Raspad države, ratovi koji su se vodili na tlu Jugoslavije, sankcije i
bombardovanje, i opšte urušavanje svih segmenata društvenog delovanja
obeležile su politiku devedesetih godina, koja se direktno prenosila na sliku grada.
Početak novog milenijuma obeležio je donošenje novog
"Generalnog plana
Beograda 2021 " koji je usvojen septembra 2003. godine
Dok je šezdesetih godina smatrana, kao kriminalno delo nesavesnih
pojedinaca, stihijska stambena izgradnja osamdesetih godina dobijala je značaj
127
ozbiljnog gradskog problema, u novom generalnom planu daju se jasne smernice
za njegovo rešavanje. Osnovna preporuka je transformacija ovih područja, na
bivšoj ili aktuelnoj periferiji, u različite tipove naselja individualnog stanovanja.
Generalni plan razlikuje dva tipa " divlje gradnje " - stihijsku, nelegalnu
stambenu izgradnju i polulegalnu stambenu izgradnju, koja poseduje neku
dozvolu za gradnju, najčešće sa prekoračenim dozvoljenim površinama,
privremenim dozvolama, koju je tadašnja urbanistička vlast davala institucionalnu
podršku.
Prema procenama Generalnog plana 1994. godine Beograd je imao oko
40000 bespravno podignutih stambenih objekata, u koji živi oko 100000
stanovnika. Namera Zakona o legalizaciji, koji je donet 1995. godine da zaustavi
nelegalnu stambenu izgradnju nije urodila plodom, i izvesno je da je nelegalan
način devedesetih godina prošlog veka bio dominantan način za rešavanje
stambenog pitanja.
Značajna i nelegalna gradnja po poljoprivrednom zemljištu, koji je jedan od
starih vidova rasta grada. Po ovom načinu gradnje Beograd se ne razlikuje puno
od ostalih savremenih gradova. Širenje izgrađenog tkiva, a uporedo sa tim i
unutrašnje transformacije, u kojima poslovanje pretežno tercijalnih delatnosti
potiskuje stanovanje i raniju industrijsku proizvodnju, karakterično je za duž
Bulevara kralja Aleksandra.
Postupak legalizacije ponovo je postao aktuelan, regulisan članovima 161,
162, 163 i 164 Zakona o planiranju i izgradnji, koji je objavljen u "Službenom
glasniku Republike Srbije" broj 47/2003, i stupio je na snagu 13. maja 2003.
godine. Organizovana akcija za legalizaciju bespravnih i neplanski izgrađenih
objekata, završila je svoju prvu fazu 13. januara 2004. godine, kada je predata
dokumentacija odgovarajućim komisijama, koje će doneti odluke o uklapanju ili
rušenju ovakvih objekata. Broj objekata za legalizaciju u Beogradu je impozantan,
preko 150 000.
Legalizacijom, vlasnik bespravno izgrađenog objekta:

može na osnovu upotrebne dozvole da uknjiži objekat u
zemljišne knjige, odnosno u katastar nepokretnosti. Uknjiženjem
objekta, vlasnik stiče pravnu sigurnost u pravnom prometu za sebe,
stiče uslove za dobijanje hipotekarnog kredita, i stiče sva druga
prava koja mu po zakonu pripadaju
po ovom osnovu, može da iskoristi sve finansijske pogodnosti koje su
predviđene za postupak legalizacije;
izbegne plaćanje stostrukog iznosa naknade za korišćenje
građevinskog zemljišta ukoliko se ne prijavi,
izbegne rušenje bespravno izgrađenog objekta (kada se radi o
objektima profanog karaktera)
Prema Generalnom planu područje grada je podeljeno na centralnu,
srednju, spoljnu i rubnu zonu. Plan ima drugačiju ulogu i značaj od onog koji je
imao u vreme SFRJ, jer zahteva preispitivanje strategije prostornog razvoja i
novog orijentisanja u odnosu na evropske metropole, posebno onih u centralnoj,
istočnoj i jugoistočnoj Evropi. Za postsocijalističku transformaciju i tranziciju u
Beogradu može se reći da je, u poređenju sa centralnoevropskim društvima i
gradovima, bila usporena i blokirana. Prelazak sa jednog sistema na drugi
odlikovao se marginalizacijom privrede i društva unutar podele svetskog
128
ekonomskog sistema na centar, poluperiferiju i periferiju, kao i podržavljenjem
velikog korpusa nekadašnje samoupravne društvene svojine.
Sunovrat standarada povećavao je jaz između bogatih i siromašnih,
pogađajući i pripadnike srednje klase. Pauperizacija je više pogodila gradove,
odnosno urbano stanovništvo, tako da na prelazu dva veka postoji oko 40%
siromašnog stanovništva, oko 40% je na granici siromaštva, oko 15% se može
svrstati u srednju klasu, dok je bogatih oko 5% (0,5% su vrlo bogati). Vrh
društvene lestvice bogatstva svedoči o rastu diferencijacije, a na dnu se dešava
homogenizacija.
Da bi se uključio u mrežu evropskih metropola, koja sve više dobija osobine
dinamičke klasifikacije, gde gradovi koriste konkurentnu sposobnost da zauzmu
određen položaj u mreži, Beograd svoje interese mora da gradi na partnerskoj
interesnoj osnovi. Evropska unija u tom smislu podstiče umrežavanje gradova
centralne, istočne i jugoistočne Evrope sa gradovima na zapadu, ali mreža se
stalno menja sa promenom interesa.
U tom smislu su značajni evropski saobraćajni koridora, definisani na
konferenciji u Helsinkiju, koji pokrivaju sve zemlje Evrope sa 10 koridora od kojih
dva, prelaze preko Srbije, odnosno ukrštaju se u Beogradu.
Generalni plan predviđa rast u komercijalnom sektoru, koji će se do 2021.
godine realizovati izgradnjom novog poslovnog prostora, zatim rekonstrukcijom i
promenom namene postojećih prostora privrednih preduzeća i stanovanja, kao i
oslobađanjem novih lokacija u centru grada rušenjem neadekvatnog fonda. Za
razvoj novih komercijalnih sadržaja .
Planirano je ukupno oko 1.231 ha zemljišta. Od toga je oko 500 ha
planirano na četiri lokacije za veletržnice i distributivne centre za 10 hipermarketa
gradskih i vangradskih u centrima gradskih podcelina, za 15 lokacija u centralnoj
zoni i izvan nje za šoping molove i veće trgovinske centre
Karta saobraćaja
129
Izmene i dopune Generalnog plana Beograda 2021 („Službeni list grada
Beograda“, br. 25/05, 34/07 i 63/09) su deo postupka održavanja i obnavljanja
urbanističkih planova u Beogradu propisanih Zakonom o planiranju i izgradnji,
predviđenih samim Generalnim planom Beograda (kao postupak kontinualnog
unapređenja donetih planova, posebno Generalnog) i uslovljenih aktuelnim
potrebama Republike, Grada, aktivnih subjekata privrednog razvoja i gradskih
opština.
U periodu 2003-2009. godine urađene su i usvojene tri izmene Generalnog plana
Beograda 2021, i to:
Izmene i dopune Generalnog plana Beograda 2021/2 ("Službeni list grada
Beograda" br.25/05)
Izmene i dopune Generalnog plana Beograda 2021 - Faza 1 (Lokacija
ambasade SAD) ("Službeni list grada Beograda" br. 34/07)
Izmene i dopune Generalnog plana Beograda 2021 - Faza 2 (Izmena i
dopuna GP 2/2006) ("Službeni list grada Beograda" br. 63/09)
•
•
•
Deo karte zelenih površina
130