1 - ITO

İ S T A N B U L T İ C A R E T ODASI
Yayınlan
tR A N
İSTANBUL
19
6 8
Ö N S Ö Z
Odamız özellikle ihracatımızı
gelişitrmek
gayretle­
rine yardımcı olmak üzere, dış piyasaları tanıtan mevtleket etüdleri yaparak
neşretmektedir.
Bu defa, memleketimizin
kültürel
ve
ekonomik
alanlarında
''Kalkınma için Bölgesel İşbirliği
(kasaca
RCD) anlaşması ile bağlandığımız İran ve Pakistan ile
ilgili etüdlerimizi
tamamlamış
oluyoruz. Bu küçük ki
tap İran ile ilgili etüdü içine
almaktadır.
İstatistik rakamlarının
temininde karşılaşılan güç­
lüklere rağmen,, İran'ın İstanbul Konsolosluğu ile An­
kara Büyük Elçiliği yardımlarile
toplanan bilgiler bu
etüdümüzde yer almaktadır. Bu suretle, dost memleket
İran'ın ekonomik veçhesini biraz daha yakından tanı­
mak imkânını vereceğini ümit ettiğimiz bu küçük eseri
takdim etmekle memnuniyet
duyuyoruz.
İSTANBUL TİCARET ODASI
İ Ç İ N D E K İ L E R
h
G İ R İ Ş
A.
B.
C.
D.
E.
II.
III.
IV.
9
Hudutlar
Tarihçe
Para
Ölçü ve Ağırlık Sistemi
Bayrak
o......
9
9
10
10
11
COĞRAFÎ DURUM
11
A.
B.
C.
11
11
12
Arazi
İkjjim
Akarsu
ve göller
SOSYAL BÜNYE
12
A. Nüfus
B. Etnoloji
C. Din ve dil
D. Siyasî ve idarî Sistem
E. Eğitim
F. Sağlık
,
G. İşçi Konusu
,
H. Kadın Hakları
12
13
13
14
15
18
19
19
İ K T İ S A D Î BÜNYE
20
A.
B.
Genel Olarak
Plânlama
a) Birinci Plân Devresi
b) İkinci Plân Devresi
c) Üçüncü Plân Devresi
20
26
26
26
29
C.
Tarım
a) Genel Olarak
b) Ziraî Üretim
c) Hayvancılık
d) Ormancılık
31
......31
34
36
37
Sayfa
V.
VI.
e) Balıkçılık
f) Madencilk
D. Toprak Reformu
E. Sanayi
a) Petrol Sanayii
b) Dokuma Sanayii
c) Şeker Sanayii
d) Nebatî Y a ğ Sanayii
e) Çimento Sanayii
f ) Orman Ürünleri ve Diğer Sınaî
İstihsal
g) Sanayi ve Maden Kredileri
F. Yaıbancı Sermaye Kanunu ve Yatı­
rım İmkânları
a) Yaibancı Sermayeyi Teşvik ve
Himaye Dairesi
b) Yabancı Sermaye Politikası ...
c) Maden İşletmeleri ve Sınaî K u ­
ruluşları İçin İmtiyazlar
d) Garantiler
37
38
38
41
42
47
47
47
50
MÜNAKALE
54
A.
B.
C.
D.
E.
54
57
58
58
59
59
60
60
MALİYE
A.
B.
VII.
Genel Olarak
Hava Yolları
Meteoroloji
Radyo Şebekesi
P.T.T.
a) Telefon
b) Posta Hizmetleri
e) Telgraf
...................
VIIL
IX.
X.
TURİZM
52
53
53
54
61
63
DIŞ T İ C A R E T
Genel Olarak
İhracat ve İthalâtla
Hükümler
C. İran ile Ticaretimiz
52
61
Genel Olarak
Bankacılık
A.
B.
50
51
72
72
İlgili Genel
83
88
,
91
DIŞ SİYASET
93
BASIN
94
İ R A N
:'l
t\İ^T£BR.z"W^Ö DE İ2 i
SUUDİ
/1RABİ5T.AN
Iran Demiryolları (-«»)v£ önemli Şehiflen
I.
G î R t Ş
Dünyanın en eski devletlerinden biri olan Iran, 1.648.000 Km-' ile
kuzey yarım küresinde, Asya'nın güney batısında, 25° ile 39^5 kuzey
enlem ve 44^ ile 63°30 doğu boylam daireleri arasında yer almıştır.
1935'te çıkarılan bir kanun ile, evvelce Persia olarak bilinen res­
mî devlet adı, Keshvare Shahanshahiye İran şeklinde değiştirilmiş,
25 Ekim. 1949 da ise yabancı lisanlarda Persia olarak kullanılacağı
açıklanmıştır. Başşehir Tahran'dır.
A.
Hudutlar
:
İran, kuzeyde Rusya ve Hazar Denizi, doğuda Pakistan ve Afga­
nistan, güneyde Basra Körfezi, batıda ise Irak ve Türkiye ile çevril­
miştir. Hdutlarmm uzunluğu 2.750 mil (4.825 K m . ) olan İran'ın Rus­
ya ile hudutları, 1828 Türkmen ve 1893 anlaşmaları ile çizilmiştir.
Hudut, Hazar Denizi ile ikiye bölünmektedir. Doğuda kalan kısmı
Zülfikâr geçidinde Afgan Ihududuna, baltıda kalan kısım ise Türk
hududuna kavuşmaktadır, Afganistan ile hudut 1881 ve 1893 tarih­
lerinde tesbit edilmiştir. Pakistan hududunun başlangıcı olan Siah
Kuh'dan Kuh-i Melik'e kadar Afgan hududu uzanmaktadır. Güney
hududu ise, Gwatardan Şattularap'a kadar olan sahil şeridini kap­
samaktadır. Basra Körfezi'ne serpilmiş bulunan adalardan bazıları
da İran egemenliği altındadır.
Batıda, Türkiye ile olan hudut Ararat Dağı'nda başlamakta, Rudbar-i Hacı Bey'de sona ermektedir. Aynı noktada başlayan Irak sınırı
ise Şattülârap'ta son bulmaktadır.
B.
Tarihçe :
İranlıların Orta Asya Steplerinden gelip bu bölgeye yerleştikleri
tahmin edilmektedir. İran'ın tarihi Med ve Pers İmparatorlukları ile
başlar. Bölge önce Med, sonra da Pers İmparatorluklannm hegemonyası altına girmiş, Pers İmparatorluğu Hindistan'dan Yunanis­
tan'a kadar uzanan geniş bir toprak parçasını eline geçirmiştir. An-
cak sonraları Yunanlılar Pers İmparatorluğuna son vererek, bölgeyi
kendi hâkimiyetleri altına almışlardır. İran, bundan sonra, Sasaniler
zamanında parlak devirlerinden birini daha yaşamış, fakat Arap is­
tilâsı bu hükümranlığa da son vermiş, arap harfleri ve islâmiyet ka­
bul edilmiştir. Iran, 19 ve 20. yüz yıllarda ise İngiltere ve Rusya ta
rafından paylaşılmak istenilmiş, 1908 de petrolün mevcudiyetinin an­
laşılması üzerine ülkenin önemi daha da artmıştır.
Birinci Dünya Savaşından sonra Türk Kaçar Hanedanını deviren
Rıza Pehlevi Şah 1925 de tahta çıkmış, fakat İkinci Dünya Savaşında
Rus ve İngiliz kuvvetlerinin memleketi işgali sıralarında oğlu Muhamıned Rıza Şah lehine tahttan feragat etmiştir. Savaştan sonra İngiliz
ve Amerikan Birlikleri çekilmekle beraber, Rus Birlikleri 1946'ya ka­
dar Azerbeycan'da kalmışlardır.
1949'dan itibaren İran plânlı bir kalkınma devresine girmiş bulunmaktadır. 1963 de Şah, topraksız köylüye arazi tahsisine başlamış,,
aynı senede kadınlara oy hakkı verilnıiştir.
C.
Para :
İran parası rial'dir. Bir rial 100 dinar'a bölünmüştür.
K â ğ ı t paralar: 5, 10, 20, 50, 100 ve 200 rial'dir.
Madenî paralar: 50 dinar, 1, 2, 5 ve 10 rial; altın pehlevî'ler ise
1/4, 1/2, 1, 21/2 ve 5 altın pehlevî'dir. Bin altın pehlevî 750 rial'dir.
Bir Iran rial'i 11.88 kuruştur.
T a b l o
:
1
İran Parasının Diğer Yabancı Paralara Nîsbeti
Yabancı Para
Asgarî alış
parltesi
1 Dolar
1 Sterlin
100 Belçika Frangı
1 Fransız
»
100 İtalyan Lirası
1 Hollanda Florini
1 B. Alman Markı
1 İsveç Kronu
1 Norveç Kronu
1 Danimarka Kronu
1 Avusturya Şilini
75.000
207.858
148,470
15,036
11,877
20,506
18,508
14,349
10,392
10,747
2,855
D.
Azamî satış
paritesi
76.500
216.342
154,530
15,650
12,362
21,343
19,316
14,935
10,817
11,186
2,971
Ölçü Sistemi :
Metrik sistem kabul edilmiş olmakla beraber ülkenin bazı kısımJarmda eski ölçü sistemi hâlâ kullanılmaktadır. Eski uzunluk ölçüsü
gerek'dir. Bir gerek 6.35 cm. kadardır. 16 gerek de bir zar veya gaz^a
eşittir.
Eski mesafe ölçüsü fersahadır. Fersah yüklü bir katır veya atın
bir saatte alacağı yoldur ki, bu 5.6 Km.'ye eşittir. Bugün bir fersah
6 Km.'dir. Alan ölçüsü ise jarib'dir. Bu 1.067 zar^ veya 1.500 m^'dir.
Eski ağırlık ölçüsü:
Karvar'dır. Bir karvar 300 K g . veya 100 man'a eşittir. 1 man ise
3 K g . veya 40 seer'dir. 1 seer de 16 miskal'dir.
E.
Bayrak :
İran'ın bayrağı yeşil, beyaz ve kırmızı üç eşit yatay şeritten mey­
dana gelmiştir. Beyaz olan ortadaki şeridin üzerinde güneş ve kılıç
tutan bir arslan amblemi yer almıştır.
II.
A.
COĞRAFÎ DURUM
Arazi :
İran, fizikî bakımından, etrafı dağlarla çevrili 1.000 ile 1.700 met­
re arasında değişen yükseklikte bir yayla olarak tarif edilebilir. Top­
raklar genel olarak kurak olup, ülkenin önemli bir kısmı çöllerle kap­
lıdır. Kuzeyden ve güney'den İran'ı çevreleyerek kuzey batıya birleşen
sıra dağlar İran'a yağmur bulutlarının girmesini önler. Horasan'a ka­
dar uzanan ve en yüksek noktası 5.670 m. ile Deravend tepesi olan Elburz Dağlarının güneyden gelen dağlarla birleştiği yere Ermenistan
Yaylası denir. Bu yayladan ayrılan dağ zincirleri Türkiye ve Rusya'ya
uzanır ve Ermenistan Yaylasının kuzeyine Azarbeycan, güneyine de
Kurdistan denir.
Güneyde Irak sınırı boyunca gelişen Zağros zinciri. O n a İran ı
Basra Körfezi'nden ayırır. Merkez Dağları da bunların yanı sıra uza­
nır. Kûh-i Dehna bu kesimdeki dağların en yükseğidir.
Bu dağların ortası çöldür. Deşt-i Kebir ve Deşt-i Lüt çölleri İran'­
ın doğusunu kaplar. Bir yayla ülkesi olan İran'ın yegâne ovası Basra
Körfezi'nin kuzeyindedir. Basra Körfezi, Zağros Dağları ve Irak sınırı
arasında bulunan üçgen biçimindeki ova ve arkasındaki dağlar, eski
medeniyetlerin merkezi olmuştur.
B.
tklim :
İklim bakımından İran çok sıcak bir ülkedir. Arabistan'a yakın
bir memleket olduğundan özellikle güneydeki çöllerde 54
bulan sı­
caklıklara rastlanmaktadır. Buna mukabil, memleketin büyük kısmı­
nın yüksekte bulunması sebebiyle kışın 0°ye inen ısı derecelerine de
sık sık tesadüf edilmektedir.
İran ikliminin özelliklerinden biri de, 120 gün rüzgârları adı ve~
rilen ve özellikle Doğu İran'da bütün yaz süresinde saatte 100 mil
hızla esen rüzgârlardır. Zaman zaman kum fırtınası halini alan bu
rüzgârlar binaların taş duvarlarını dahi zedelemektedir.
Ülkenin yalnız kuzey ve kuzey doğusunun bazı kısımları yağış al­
maktadır. Hazar kıyıları, sıcak ve yağışlı iklimi ile yüksek bir nüfus
kesafetine sahip küçük bir bölgedir.
Yağış olmayan doğu ve güney bölgeler meskûn bulunmaktadır.
C.
Akarsu ve Göller :
iran'da önemli ırmaklar yoktur. Ülkenin etrafı dağlarla çevrili ve
ortası düz olduğundan, dağlardan kaynağını alan akarsular alçak or­
ta kısımdaki çöllerde kaybolmaktadır. Yalnız Elburz Dağları'nda aç­
tığı boğazlardan akan Kızıl Uzun Nehir, Hazar Denizi'ne dökülür. Dic­
le ve Fırat nehirleri de Irak'ta birleşip Şattülarap ismini alan 20O K m .
kadar uzunlukta geniş bir nehir meydana getirirler. Şattülarap'm bir
kısmı tran ve Irak sınırını meydana getirir, kısa bir parçası da İran
topraklarında akar, Şattülerap'a İran'dan katılan kolların en önem­
lisi Karun Irmağı'dır. Zağros Dağlarından akan Şirvan nehri de Irak'a
geçerek Dicle'ye katılır.
İran'ın en büyük gölü Urmiye'dir. Türkiye sınırları yakınında
bulunan bu göl tuzludur. İran'ın diğer bir gölü de güneydeki Niris
gölüdür. Ülkenin kuzeyindeki Hazar Denizi kıyılarında mevcut limam
(ar ise İran'ın ulaşımında önemli rol oynarlar.
III.
A.
SOSYAL BÜNYE
Nüfus :
İran'ın nüfusu 1956 sayımına göre 18.954.704'dür. Bu rakamın
9.309,760'! kadın, 9.644.944'ü erkektir. Son hesaplara göre, nüfusun
22.892.400'ü bulduğu tahmin edilmektedir. Gene bu tahminlere göre
bu miktarın 11.323.200'ü kadın, 11.569.20'0'ü erkektir. Nüfusun bü­
yük kısmı köylerde yaşamaktadır. Şehir nüfusu 7.742.250, köy nü­
fusu ise 15.150.150'dir. Nüfusun artış hızı % 2,5 olup K m ' ye ortala­
ma 13 kişi isabet etmektedir. Kesafet büyük şehirler ve civarında
yüksek, çöl bölgelerinde ise gayet düşüktür. 1966 istatistiklerine göre
İran'ın belli başlı şehirlerinin nüfusu aşığıda gösterilmiştir.
T a b 1o
: 2
İran'ın Belli Baslı Şehirlerinin Nüfusu ( 1 )
Tahran
İsfehan
Tebriz
Meşhed
Mamadan
(1)
2.804.355
862.454
809.631
709.857
553.598
(1966)
599.577
Şiraz
431.256
Kermenşah
358.172
Rest
434.155
Koramaibad
322.068
Ahvaz
T h e Europa Year Book, 1967, s. 584.
— 12 —
Rezaih
Abadan
Kesman
Şareh Kord
Sanandaj
291.369
339.121
243.770
178.607
204.676
B.
Etnoloji :
İran'da farklı kaynaklardan gelen çeşitli etnik gruplar vardır.
Memleketin orta kısmını kapsayan yaylalarda yaşayan halk, antro­
pologlar tarafından A r î veya Afgan-Ari karışımı olarak vasıflandırı­
lan kısa boylu, yuvarlak kafah, keskin çizgili ve diğerlerine nisbetle
daha açık renkU bir etnik gruptur. Dağlık mıntıkalarda ise çeşitli
ırkların karışımından meydana gelen karışık bir ırk mevcuttur. Gö­
çebelerin bir kısmını K ü r t asıllı aşiretler teşkil ederken, bir kısmı da
Moğol asıllı Türklerden ibarettir.
Gürcü ve Çerkezlerin ekseriyetini teşkil ettiği Kafkasyalılar Azarbeycan ve Hazar kıyılarında yaşarlar. İran'ın doğu kısımlarında ve
Meşhed civarında Türk ırkı göze çarpmaktadır. Zagors Dağları'nm
güneyi özellikle, Arap Denizi kıyıları Hindu, A r î ve Afgan karışımı
küçük bir etnik grubu barındırmaktadır. Bazı bilginler, bunların
esasında zenci kanı da bulunduğunu ileri sürmektedirler.
C.
Din ve Dil :
Y a y g ı n din, İslâmlığın Şii koludur. Geri kalan nüfusun 850.0001
Sünnî; 10.000'i persî; 40.000'i yahudi; 50.OOO'i Ortodoks; 20.000'i nesturî;
7.600'ü protestandır. Cami ve türbelerin zengin malî imkânları mev­
cut olup, Eğitim Bakanlığı tarafından idare edilmektedir.
Dil :
Resmî dil Farisice olmakla beraber, Kürtçe, Lurî, Türkçe, Baiuci
ve Arapça da konuşulmaktadır.
Farisice:
Menşei Hind - Avrupa dilleri karışımı olan Farsaç'da Yunanca, Lâ­
tince ve Sanskritçe'nin tesirleri vardır. Islâmiyetin kabulünden sonra
arap harfleri kullanılmağa başlamıştır. Türkiye'de yapıldığı gibi, bu
tesirlerden kurtulma yolunda bir eğilim mevcut olmakla beraber he­
nüz gerçekleşmemiştir. Memleketin muhtelif yerlerinde lehçe farkları
da mevcuttur.
Kürtçe:
Bu lisan Farisice'den tamamen farklıdır. Başhca lehçeler zoranî
ve memleketin kuzeydoğu bölgesindeki Muhrî Kürtlerinin konuştuğu
lehçelerdir.
Lurî:
Luristan, Bahtiyarî ve diğer bazı aşiretlerin dilidir.
Türkçe:
Y a p ı itibariyle Anadolu Türklerinin dili olan, fakat daha yayvan
telâffuzlu, Azerbeycan'daki Türklerin konuştuğu Türkçedir. Horasanlı
Türkmenlerin konuştukları lehçe ise daha ziyade Anadolu Türkçesine
yakmdır.
Baluci:
Arı lisanının Farisice karışımı bir dildir.
Ara'pça:
Kuzistan, K a m r e h ve güney bölgelerindeki arap aşiretlerince ko­
nuşulur. Evvelce iş adamları ve devlet memurları arasında yabanc:
lisan olarak Fransızca kullanılmakta idi. Ancak, şimdi, İngilizce daha
çok rağbet görmektedir. Kuzey kısımlarda ise Rusça anlayanlara da
rastlanır.
D.
Siyasî ve İdarî Sistem:
Devlet başkanı Şehinşah Muhammet Rıza Pehlevi'dir. Şah 1919
doğumlu olup, 1944 yılında vefat eden babasının kendisi lehine taht­
tan feragat etmesi üzerine 1941'de bu görevi deruhta etmiştir. 30 Ara­
lık 1906, millî bir meclis teşkili suretiyle şahhğm muhlak hakimiyeti­
nin tahdide uğarması bakımından önemli toir tarihtir. İran'da 60 üyeli
bir senato mevcuttur. Senatonun 30 üyesi bizzat Şah tarafından seçil
inektedir. 1949 ve 1957 yıllarında meclis üyelerinin sayısı 136'dan 200'e,
meclis devresi de iki yıldan dört yıla çıkarılmıştır.
Şahın her iki meclisi de dağıtma yetkisi vardır. Buna karşılık, Şah
da, meclis tarafından yapılan kanunları imzalamak mecburiyetindedir
Şah tarafından hazırlanan geniş bir sosyal reform programı 1963
d e halk oyuna sunulmuş ve tatbikine geçilmiştir. İran'da mevcut si­
yasî partiler şunlardır:
Milli Kuvvetler Partisi: 1963'de kurulmuştur. Yeni İran ve Terak­
ki Partilerinin koalisyonu ile meydana gelmiştir ve halen iktidardadır.
Terakki
Partisi:
Yeni Iran Partisi:
dedir.
1961'de kurulmuştur.
1963'de kurulmuştur, toprak reformunun lehin
Millet Partisi: 1958 Şubatında kurulmuştur. 1960'a kadar iktidar
partisi olarak faaliyette bulunmuştur.
Halk Partisi: 1957'de kurulmuştur. Toprak reformu, arazi mülkiyetinin tahdidi ve işçi refahı konularını programına almıştır.
İran, idarî bakımdan 14 eyalete ayrılmıştır. Eyaletler doğrudan
doğruya hükümete bağh valiler tarafından idare edilmekte, bu eyalet­
ler de kazalara, belediye ve bucak teşkilâtlarına ayrılmış bulunmakta­
dır.
Bütün bu kasabalarda beledî sistem carî olup, kasaba meclisi ta­
rafından seçilen ve İçişleri Bakanhğmda tasdik edilen bir başkan ta­
rafından idare edilmektedir.
İran'da mevcut Bakanlıklar şunlardır: ( 2 )
Başbakanlık
Ziraat Bakanlığı
İ m a r ve İskân Bakanlığı
İktisat Bakanlığı
Eğitim Bakanlığı
Maliye Bakanlığı
Kültür ve San'at Bakanlığı
Dışişleri Bakanlığı
Sağlık Bakanlığı
İstihbarat Bakanlığı
İçişleri Bakanlığı
Adalet Bakanlığı
Çalışma Bakanlığı
Posta, Telgraf ve Telefon Bakanlığı
Y o l Bakanlığı
Millî Savunma Bakanlığı
Su ve Enerji Bakanlığı
Devlet Bakanlığı
Devlet Bakanlığı
Devlet Bakanlığı
Devlet Bakanlığı ve Başvekil Yardımcılığı
Devlet Bakanlığı ve Parlemento İşlerinde Başvekil Yardımcılığı
Devlet Bakanlığı ve Yüksek Sevk ve İdare Konseyi Genel Sekreteri
Başvekil Yardımcılığı ve Turizm Genel Sekreteri
Başvekil Yardımcılığı ve Millî Güvenlik Genel Sekreteri
Başvekil Yardımcılığı
E.
Eğitim :
İran, tarih boyunca çeşitli kültür ve uygarlıklara sahne olmuş
bir memlekettir. İki asır önce inşa edilmiş olan Gendi Şahpur Üni­
versitesinde önemli seminerler, sympoziumlar tertiplenmiş, zamanın
tanınmış bilginleir dersler vermişlerdir. K r a l Anushiveran zamanının
büyük kısmını konferanslarda geçirmekte, dersleri dinlemekte idi.
Astronomi, geometri, tıb, ecza, mantık, edebiyat, felsefe, asker­
lik gibi zamanın önemli konuları Dünyanın tanınmış bilginleri tara­
fından öğretilmiştir. İranlılar, üniversite ve kütüphaneleri zaman za­
man uğradıkları istilâHara rağmen muhafaza etmesini bilmişlerdir.
Gazneliler zamanında yetişen şair ve tarihçiler de İran kültür ve ede­
biyatına büyük eserler vermişlerdir. Bunlardan Ebul Kasım Ferdovsi'nin Şatoamesi en ünlülerinden biridir. İran Kültür ve eğitim ba
kımmdan altın çağını Selçuklar zamanında yaşamıştır. Büyük bilgin
vezir Melek Şah, Bağdat, Musul, Balkh, Amol, Herat, Merv, Nişabur,
Basra ve Isfahanda büyük üniversiteler inşa ettirmiş, İran İmpara­
torluğunun mümtaz âlimleri bu üniversitelerde ders vermeğe davet
edilmişlerdir.
Bağdat Üniversitesinde 6.000 kişi gibi yüksek bir öğrenci toplu­
luğu eğitim görmekte, İ m a m Muhammet Gazali gibi tanınmış şahsi­
yetler ders vermekte idiler. Rübayileri ile meşhur ve modern takvi­
min kurucusu Ömer Hayyam, Saadî, Hafız Attar, Nezamî, Celâleddin
Molla gibi meşhur şair ve derviş mezhebinin kurucuları; tıbda yap­
tıkları yenilik ve keşiflerle isim yapan Farabî ve Razî gibi şahsiyet­
ler bu devirde yetişen müstesna kabiliyetlerdir.
1943'de çıkarılan kanun ile 10 senelik bir eğitim devresi, kadın
ve erkek vatandaşlar için mecburi ve parasız kabul edilmiştir. Ancak,
okul ve öğretmenlerin kifayetsiz olduğu bölgelerde program tam ma­
nâsı ile uygulanamamaktadır. Plâna göre, 1967'ye kadar 7-13 yaşla­
rında olan okul çağındaki nüfusun % 60'ının eğitim görmeleri müm­
kün olacaktır. İran'da 19, asırda yabancı misyonlar tarafından ku~
rulmuş Amerikan, İngiliz, Fransız, Alman okulları mevcuttur. İki
Fransız okulu müstesna, diğer bütün eğitim müesseseleri, millileştir­
me hareektinden bu yana devlet tarafından kontrol edimektedir. Er­
meni ve Yahudi gibi azınlıklar kendi lisalnarmda eğitim yapan okul­
larda öğrenimlerini yürütebilmek serbestisine sahiptirler.
Bazı gezici aşiretlerin eğitim ihtiyaçları ise, seyyar okullarla te­
min edilmektedir. 1963/64 öğrenim devresi istatistikleri gözden ge­
çirilecek olursa üniversite tahsili yapan öğrenci sayısının 25.000'i bul
duğu anlaşılmaktadır.
1928'de ç ı k a r ı l t o Öir kanun, öğrencildiriin tahsillerini iktisaden
ileri ülkelerde yapmaları imkânını sağlamıştır. Verilen çeşitli burs­
lardan istifade edeerk yurt dışında tahsil görenlerin sayısı 1963/64
rakamlarına göre 18.000'dir.
İran, 1907'de eğitim probleminin halli onusunda bazı teşebbüs­
lerde bulunmuşsa da proglemin ilk defa ciddî olarak ele alınması
1936'da mümkün olmuştur.
Halk dershaneleri açılarak, o k u m a - y a z m a bilmeyen halka ders­
ler verilmiş, gece kurslarında, çalışan nüfusun görgü ve bilgilerinin
arttırılmasına çalışılmıştır. Hâlen Eğitim Bakanlığı ile yapılan işbirliği sayesinde orduda her yıl 80.000 erkeğin eğitim görmesi sağlan­
maktadır.
İran eğitim sahasında son yıllarda gelişme göstermiştir. Aşağı­
daki tablolar (Tablo N o : 3 ve 4) 1953 ve 1964 senelerinde mevcut okul
ve öğrenci sayısını mukayeseli olarak göstermektedir.
Tablonım tetkikinden anlaşılacağı üzere, bu 12 senelik devrede
okul sayısındaki senelik ortalama artış % 32,74'dür. Öğrenci sayısın­
daki artış ise %18.13'dür.
T a b l o
:
3
İran'da Okul Sayısı ( 3 )
Okullar
Ana Okulu
İlk Okul
Orta ve Lise
Ticaret Lisesi
Ziraat Okuhı
Sanat Okulları
Öğretmen Okulu
Üniversite
1963
74
5.675
465
6
30
2
T a b i
1964-65
280
15.672
1.402
14
19
70
50
7
o
Artış
%
206
9.982
937
378
276
301
13
301
20
5
66
250
: 4
Öğrenci Sayısı ( 4 )
Okullar
Ana Okulu
İlk Okul
Orta Ve Li.se
Ticaret Lisesi
Ziraat Okulu
Sanat Okulları
Öğretmen Okulu
Üniversite
1953
5.520
730.793
101.140
792
9^918
1964-65
13.620
2.030.733
426.402
876
2.081
9.725
736
24.562
Artış
%
8.100
1.299.940
325.262
246
277
421
1.289
262
15.644
275
İran'da eğitim konusunda yapılan çalışmalar arasında eğitim or­
dusundan bahsetmek gerekir. 1963'de Şahın emirleri ile kurulan eği­
tim ordusu askerlik görevine çağırılan personelden teşekkül etmek
ledir. Bu elemanalar askerlik hizmetlerini köylerde öğretmnelik ya­
parak ifa etmektedirler. Binlerce köye yayılan ordu mensupları bu
sistem kuurlduğundan beri üç milyon kadar çocuk ve yetişkine oku­
ma - yazma öğretmiş, umumî kültür seviyesinin yükselmesinde yar­
dımcı olmuşlardır.
Türkiye'deki yedek subay - öğretmen müessesesinin benzeri olan
bu kuruluşun mensupları, kültür seviyesinin yükseltilmesinde yar­
dımcı olduktan başka köy kalkınmasına da fiilî olarak katılarak okul
binaları, umumî hamamlar, camiler, silolar, yollar, küçük, mütevazi
oteller inşasında, su kuyuları açılması, ırmaklarının kontrol altına
alınmasında köylüleri teşvik etmekte, müşterek çalışma ve teşebbüs
ruhunu aşılamaya çalışmaktadır.
(3)
(4)
T h e Europa Year Book, 1967, s. 587,
T h e Europa Year Book, s. 587.
Ilk grubun 1963 Nisanında görev almasından sonra sayıları git­
tikçe artan eğitim ordusu mensupları ile, mukayese konusu edilen
1953 - 1964 devresinde öğretmen sayısı 31.696'dan 83.991'e yükselmig^
tir. Bütçede eğitim masraflarının artışı da konunun önemini ortaya
koymaktadır. 1953'de 1.4 milyar Rial olan miktar, 1964'de 8.6 milyara
yaklaşmıştır.
Üniversite bütçeleri ise 0,6 milyardan 10.3 milyara yükselerek 10
misli artma temayülünde bulunmuştur. Ülkenin iktisadî gelişmesi
için lüzumlu, vasıflı teknik eleman yetiştirilmesini gerçekleştirmek
için teknik okullar da açılmaktadır.
1964/65 ders yılında 70 Teknik okulda 9.725 kadar genç eleman
inşaat, elektrik, mekanik, boya, tekstil ve metal konularında öğrenim
ierine devam etmekteydiler. 1953'de genç kızları, müstakbel aile ha­
yatlarına hazırlamak gayesiyle tesis edilmiş yalnız bir enstitü varken
bugün sayıları bir hayli artmıştır. İran'ın bir çok yerlerinde, köylüyü
modern ziraat usulleri hakkında aydınlatmak amaciyle ziraat okul ve
yüksek okulları ve kurslar açılmaktadır. Sayılan 19 olan bu okullarda
1964/65 ders yılında 2.081 öğrenci eğitim görmüşlerdir.
Modern bir iş ve ticaret hayatı tesis etmek gayesile 1957'den beri
Tahran, Tebriz, Ahvaz, Rezaiyeh, Kermeuh, Rest ve Meşhed'de çeşitli
ticaret okulları açılmıştır» 1964/65 devresinde 14 ticaret okulunda 876
öğrenci öğrenim görmekteydi. 1953'de 8.918 olan üniversiteli öğrenci
sayısı 1964'de 24.562'ye yükselmiştir. Tahran Üniversitesi memleketin
en ileri seviyeli öğrenim müessesesidir. Tahran Üniversitesi son se­
nelerde sahip olduğu nükleer merkez ve J e o - f i z i k enstitüsü ile Asya'­
nın önemli ilim ve kültür müesseselerinden biri haline gelmiştir.
Tahran Üniversitesinden başka İran'da bir ''Millî Üniversite" de
tesis edilmiştir.
Kuzistan, Azerbeycan, Fars, Horasan ve İsfahan Üniversiteleri ile
üniversite sayısı yediyi bulmaktadır.
Millî Üniversitede bankacılık, maliye, iktisat, mimarlık, tıb ve ya­
bancı diller enstitüleri mevcuttur. 1964/65 öğrenim döneminde 2,190
öğrenci Millî Üniversitede okumakta idi.
F.
Sağlık :
Geçmişte kızamık, sıtma, trahom ve tüberküloz gibi çeşitli bula­
şıcı hastalıklar büyük insan kayıplarına sebep olmuştur. Fakat, son
20 yıl içinde hastalıklar büyük ölçüde kontrol altına alınmış, girişi­
len sıtma ile mücadele kampanyası olumlu sonuçlar vermiştir.
13 sağlık merkezi ve 23 klinikte çocuklar boğmaca, difteri ve tatanoza karşı aşılanmaktadırlar. Tüberküloz da 1953'den beri mücadele
edilen hastalıklardan biridir. Bu tarihten beri, nüfusun yarısından
lazıası muayene edilerek teste tabi tutulmuş, 6 milyon kadarı aa aşı­
lanmıştır. Yatak sayısı 400'den 2.300'e yükseltilmiştir. Sağlık Bakan-
3ığma ait hastahane ve laboratuarların sayısı 1964 hastahane, 13 la­
boratuar ve 10,450 kliniğe çıkarılmıştır. Devlet hastahanelerindeki top­
lam yatak sayısı 12.170'dir.
Yakın tarihlere kadar afyon tiryakiliği memleketi sarmış bulun­
makta idi; ancak, hükümet afyon tarımını yasak ederek bu hastalığın
önüne geçmiş, 231.833 kişiyi tedaviye tâbi tutmuş, 4:493 hektar ara
ziyi kaplayan afyon tarlaları tahrip edilmiştir. Y a r ı resmî bir teşek­
kül olan 'İmparatorluk Sosyal Hizmetler Teşekkülü" işlettiği hastahaneler ve yüzü aşkın müstakil ve kendine yeterli klinik ile köy bölge­
lerinde faaliyet göstermektedir. Eşref Pehlevî Hemşire Okulu da 1953 •
62 arasında 430 hastabakıcı yetiştirmiştir. Daron Pakhah'da teşkilât
tarafından açılacak ilâç fabrikası memleketin ilâç ihtiyacının % 75 ini
karşılayacaktır. Fabrika, Pehlevî fonundan istifade edilerek kurula­
caktır. Kızılaym benzeri bir teşkilât olan Kızılaslan ve Güneş Cemi­
yeti, önemli vazifeler yüklenmiştir. Rıza Şah Yüksek Hemşire Okulu
şim.diye kadar 327 öğrenciyi meslek hayatlarına hazırlamıştır.
G.
İşçi Konusu :
İran Hükümeti 1953'den beri işçi refahını gerçekleştirecek çeşitli
sosyal mevzuatı üzerinde çalışmaktadır. Sosyal himaye ve sigorta, iş­
çilere gittikçe artan oranda tatbik edilmekte işçi - işveren arasındaki
problemlerin, ihtilâfların hallinde yardımcı olmak üzere hakem mü­
essesesi kurulmuş bulunmaktadır. Ayrıca, prim, tazminat v.s. gibi iş
çiye ücret dışında maddî avantajlar sağlayan çeşitli menfaatler de
yaratılmıştır.
İşçi ve işverenlerin kendi haklarını korumak için sendika kurma­
ları desteklenmiştir.
Hükümet, çalışan nüfusun mesken dâvasını da ayrı bir politika
halinde yürütmektedir. İki veya üç odalı daireleri ihtiva eden bir site
İsfahanda tamamlanmıştır. İşçilerin kredi ihtiyaçları için bir banka
kurulmuştur. Banka istihlâk ve inşaat kredileri vermektedir.
Son on sene içinde, işgücü problemlerini incelemek üzere müte­
hassıslar memlekete davet edildiği gibi, çeşitli işçi grupları da dış ül­
kelere gönderilmiştir. Kâra iştirak işçi ve işveren arasında yapılan
toplu sözleşmeler yoluyla tatbik edilmektedir. 1965 senesi rakamlarına
göre 766 fabrikanın kârları 78,677 işçisi ile paylaşmıştır.
Hâlen İran'da 8.00O fabrikada çalışan 1,5 milyon işçi sosyal sigor­
tadan faydalanmaktadır.
H.
Kadın Hakları :
Kadın - erkek eşitliği konusunda ilk teşebbüs, 7 ocak 1963'de Rı­
z a Şah taarfmdan yapılmış. Şah, kadınların, erkeklerin haiz olduğu
hütün haklara sahip olduğunu ilân etmiştir. İşte bu tarihten sonra,
İran kadını, ülkenin kalkınmasında erkeğin yanındaki yerini almış,
görevler yüklenmiştir. Bu cümleden olarak, İran tarihinde ilk defa
26 Ocak 1963'de kadmlar referandumda oylarını kullanmışlar, bunu
takip eden ayda da milletvekili seçme ve seçilme haklarını kazanmış­
lardır. Sosyal hayatta gittikçe aktif bir rol oynayan İran kadınları fer­
den olduğu kadar kurdukları cemiyetlerde de memleket meselelerina
eğilmektedirler. İ r a n l ı kadınların kurmuş oldukları çeşitli sahalarda
faaliyet gösteren cemiyetler şunlardır:
Kadın Öğretmenler Birliği
K ı z ve K a d ı n Cemiyeti
Hastabakıcılar Cemiyeti
Ermeni Kadınları Hayır Cemiyeti
Amerikan Okulu Mezunları Cemiyeti
Tahran Kızlara Y a r d ı m Cemiyeti
Milletlerarası K l ü p
Kadınları Uyandırma Cemiyeti
Yeni Düzen Cemiyeti
İ r a n l ı Yahudi Kadınlar Cemiyeti
İran İnsan Hakları Cemiyeti
İran Kadınlar Konseyi
Kadınlar Merkezi
Kadın Doktorlar Cemiyeti
Şehnaz Klübü
O.R.T. Kadınlar Komitesi
IV.
A.
İKTİSADI BÜNYE
Genel Olarak :
İran'ın iktisadî bünyesi şu iki temel unsurun hâkimiyeti altın
dadır:
a)
Petrol:
Petrol, ülke için son derece önemlidir. Gerçekten bünyenin da­
ha etrafh olarak tahliU yapıldığı zaman görülecektir ki, petrol is­
tihsalinin azaldığı zamanlar ülkenin iktisadî hayatı felce uğramış,
plânlar, projeler tatbik edilememiştir,
b)
Tarım:
Tarım ise, nüfusun %70'ini teşkil eden köylü nüfusun başlıca
faaliyetini teşkil etmesi bakımından önemlidir.
Tarım, genellikle, ilkel metodlarla yapılmakta, bu sebeple verim
ve çiftçi geliri de düşük olmaktadır.
Sanayi, henüz gelişmemiştir. Fakat sanayileşme faaliyetleri plâ-
:na bağlanmış, özellikle temel yatırımların devlet tarafından yapıla­
rak özel teşebbüse ^nüsait zemin yaratılması gaye istihdaf edilmiştir.
İran'ın iktisadî bünyesi hakkında bir fikri sahibi olabilmek için,
ekonomisinin son 25 yıldaki seyrini incelemek faydalı olur.
Uzun bir duraklama devresi geçiren İran ekonomisi, ancak İkin­
ci Dünya Savaşından önceki yıllarda bir canlanma göstermiştir. İk­
tisadî düzen hükümet kontrolü altında nisbî bir intizam içinde iş­
lenmiş, sanayiinin gelişmesi için bazı projeler uygulama safhasına ka­
dar gidilmiştir. Bu projelerin başında bir demir ve çelik endüstrisi te^
î^isi gelmekte idi. Dış ticaret açığı da bu devrede makûl bir seviyede
seyretmiştir. Ancak patlayan savaş bütün dünyaya olduğu gibi İran'a
da kararsızlık ve karamsarlık havası getirmiş, projelerin uygulanma­
lında bu endişe havası hakim olmuştur. İthalât, ancak önemli mad­
delere inhisar ettirilmiş, ihracatın tarafsız ülkelere yönelmesine dik­
kat edilmiş, maddelerin memleket içinde dağılışı sıkı bir şekilde kont­
rol altına alınmıştır. Ancak, 25 Eylül 1941'de İran'ın işgali ve sos
yal nizamı altüst etmiş, Rıza Şah tahttan ayrılarak yerini şimdi Şah
olan oğluna bırakmıştır. Savaş sebebiyle, memlekette emniyetin or­
tadan kalkması sonucu istihsal azalmış, bu da dolayisiyle ihracata
tesir etmiştir. Neticede ülkede enflâsyon belirmiş, emisyon 1941 yı­
lında 1,3 milyar rial iken, 1944'de 6.6 milyara yükselmiştir. 1950-45
arasına tesadüf eden işgal yıllarında dış ticaret açığı milyon rial ola­
rak şöyle seyretmiştir. (Petrol hariç)
T a b 1o
:
5
İran'ın 1Î:40 - 1945 Arası Dış Ticaret Açığı
Yıl
1940
1941
1942
1943
1944
1945
İthalât
İhracat
1.019
791
2.394
1.886
3.356
3.866
940
826
570
709
709
1.707
Açık
—
79
+
34
—1.824
—1.177
—2.556
— 2.159
İran'ın işgal altında bulunduğu yıllarda endüstrisi inkişaf ede­
memiş, emtia fiatlarmdaki yükselmeler, bazı enflâsyona elverişli sa^
nayi kollarının gelişmesine yol açmıştır. Fakat savaş genellikle, prodüktif istihsal sektörlerinin kurulmasına mani olmuş, fabrikalar ka­
panmağa, malların kaliteleri düşmeğe başlamış, şeker, kumaş, ekmek
ve benzerî ihtiyaç maddeleri vesikaya bağlanmıştır. Bazı tekel mad­
delerinin istihsal duru^nu aynı devreler zarfında şöyle seyretmiştir:
T a b l o
:
6
tran'm 1945 - 1945 Devresinde Tekel Maddeleri İstihsali
(Ton)
Yıl
1940
1941
1942
1943
1944
1945
Kesme şeker
Toz şeker
Çay
Kibrit
Tütün
Tömbeki
24.215
12,110
8.187
6.370
6.722
13.590
11.420
10.206
5.880
16.149
16.466
6.525
1.021
1.295
1.697
3.300
3.995
3.649
1.014
1.430
1.020
1.246
1.774
1.417
4.298
2.274
2.729
2.304
3.500
5.249
1.810
916
722
500
750
2.347
1941'de İran işgal edildiğinde petrol bölgesi ve demiryolları müt
tefiklerin emrine verilmişti.
Savaş sona erdikten sonra, Iran, uzun süren savaşın kötü tesir­
lerini gidermek ve yaralarmı sarmakla uğraşmak zorunda kalmıştır.
Savaştan sonra, ithalât ve ihracat artmakla beraber ithalât ar­
tışı nisbî olarak daha yüksek olmuştur. 1946 yılı sonlarında, iktisadî
problemlerin halli konusunda ilk ciddî adımlar atılmış ve bu gaye
ile Yüksek iktisadî Konsey kurulmuştur. Konseyin başlıca görevleri:;
.^unlardır:
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
Dış ticareti kontrol altına almak,
İhracatı geliştirecek tedbirleri tesbit etmek,
İthalâtın kotalarla tanzimi,
Sanayi projeleri hazırlamak,
İşçi ve işveren münasebetlerini tanzim,
Beş yıllık şehircilik plânı hazırlanması,
Çiftçi gelirinin arttırılması,
Devlet arazisinin topraksız köylüye dağıtılması,
Sulama projeleri,
Nakliyenin geliştirilmesi,
Madenlerin daha müessir bir şekilde işletilmesidir.
1947 senesinde Azerbeycan meselesinin çözülmesi ile İran'da is­
tikrar temin edilmiş, imâr programının hazırlık çalışmalarına devam:
edilmiştir.
Harp sonrası 1947 - 1950 seneleri arası İran ekonomisinin pek
verimli olduğu mütalâa edilemez, zira, gittikçe artan harp sonrası
talebine karşılık arzın aynı elastikiyetle hareket edememesi yüzündem
mal arzının genişletilmesine karar verilmiştir.
Ancak, ithalâttaki bu artışı karşılayacak bir ihracat expansiyonu gerçekleştirilemediği için döviz stoklarında azalmalar olmuştur.
Kore savaşı, bir çok ham madde ihracatçısı ülkeler gibi I r a n n ı
da işine yaramış, durgun bir seyir gösteren ihracat, savaşın geniş­
leme tehlikesine karşı ham madde stoklarını arttırma yoluna giden
ileri sanayi ülkelerinin taleplerini karşılamaya yönelmiştir.
1947 - 1950 yılları arasında İran'ın dış ticaret durumu petrol ha­
riç, aşağıda gösterilmiştir.
T a b 1o
: 7
1947 - 1950 Arası İran'ın Dış Ticaret Durumu
(Milyon Rial)
Yıl
1947
1948
1949
1950
İthalât
İthalât
5.873
5.480
9.320
7.109
2.366
1.867
1.785
3.563
Rakamlardan anlaşılacağı üzere, Kore savaşının
başlaması ile
ithalât azalmış ihracat ise artmıştır. Bu devrede, memleket ekono­
misindeki önemi dolayisiyle tarım maddelerinin islâhı için gayretler
sarfedilmiş, tarım araçları gümrük vergisinden muaf tutulmuş. Zi­
raat Bankası sermayesi, 300'den 450 milyon dolara yükseltilmiştir.
Ancak, genel olarak 1951 - 1953 yılları İran ekonomisi yönünden
talihsiz bir devredir. Bu devrede petrolün millileştirilmesi çabaları
İran ekonomisi için zararlı olmuş, petrol istihsalinin kesilmesi IranVı
en mühim bir döviz gelirinden mahrum bırakmıştır. Emisyondaki para
miktarı 1951'de 7,8 milyar iken, 1953'de 11,3 milyar riaFe yükselmiştir.
Bu devredeki dış ticaret durumu ise, petrol hariç şöyledir:
T a b l o
:
8
1951 - 1953 Yıllarında İran'ın Dış Ticaret Durumu
(Milyon Rial)
Yıl
1951
1952
1953
İthalât;
7.405
5.206
5.756
İhracat
4.391
5.832
8.426
Yukarıdaki rakamların tetkikinden de anlaşılacağı üzere bu dev­
rede ihracat yükselen bir trend göstermekle beraber petrol istihsali­
nin millîleştirme hareketleri sebebiyle kısılması döviz gelirlerini bü­
yük ölçüde azaltmıştır.
Ancak, 1954 başlarında bir yandan dış kredi imkânları temini,
viigex' Dir yandan petrol ihracatının yeniden başlaması ekonomiye nisi
bir ferahlık getirmiştir.
1953 - 65 yhları arası özetlenecek olursa ikinci 5 yıllık plân, çe
şitli enflâsyonist ve deflâsyonist politika denemeleri içinde genellikîe başarılı olamamış, ancak 1962'deen sonra ülke istikrara kavuşmu^^
ve bu istikrar havası içinde kalkınma faaliyetleri yürütülmüştür. Dış
Ticarette ithalât, istihlâk mallarından yatırım mallarına kaydırılmış­
tır.
Aşağıdaki tablodan izleneceği gibi ihracat 1964 yılında büyük bir
artış göstermiştir.
T a b l o
:
İ
Kanun 1954-1964 Tarihleri Arasında Dış Ticaret Durumu:
(Milyon Rial)
(Petrol Hariç)
Yıl
1954
1955
1956
1957
1958
1959
1960
1961
1962
1963
1964
İthalât
80.024
10.896
26.202
32.609
36.352
49.844
52.607
47.171
41.950
39.282
56.788
İhracat
10.288
8.034
7.931
8.353
7.941
7.701
8.360
8.603
10.016
11.485
Ayrıca bu devre içinde Almanya, îtayla, Rusya, Çekoslovakya, P o ­
lonya, Macaristan, Avusturya, Japonya, Tükriye, Hindistan, Pakistan,
Afganistan, Ürdün ve Seylan ile ticarî a n l a ş m l a r imzalanmıştır. A v ­
rupa Ekonomik Topluluğu ile de ayrı bir anlaşma yapılmıştır.
Aşağıdaki tablolarda özel ve devlet sektörünün yatırımları ve ya­
tırımların millî gelire nisbetleri görülmektedir. Rakkamlardan anla
.^ilâcağı üzere 1959'-60 devresinde yatınmiar en yüteek seviyeye var­
mıştır. Bundan sonra, yatırımlarda umumî bir düşme izlenmektedir
Yatırımların millî gelire nisbeti de 1960-61 devresinde en yüksek
seviyeye ulaşmıştır. Bu tarihten sonra, yatırımlardaki düşme, millî
gelirlerdeki oranında da görülmektedir.
T a b l o
10
Yatırımlar
(Milyon Rial)
Sene
Devlet sektörü
Özel sektör
1955-1956
1956-1957
1957-1958
1958-1959
1959-1960
1960-1961
1961-1962
1962-1963
7.4
13.3
16.9
21.4
20.5
27.2
25.6
17.8
10.4
10.8
10.9
23.3
20.5
21.9
13.0
13.0
T a b l o
Toplam
:
17.8
24.1
27.8
44.7
51.0
41.1
33.6
30.8
11
Yatırımların MUü GeUre Nisbeti
(Milyar Rial)
Sene
Yatırımlar
1955-1956
1956-1057
1957-1958
1958-1959
1959-1960
1960-1961
1961-1962
1962-1963
%
Millî Gelir
17.8
24.1
27.8
44.7
51.0
41.1
33.6
30.8
7.8
lOJ
14.8
17.8
17:8
19.6
12.7
10.0
229
235
243
252
286
259
353
307
1962 senesinde yapılan millî gelir hesaplarına göre İran'ın gayrî
safî hasılası 4.054 milyon dolar, millî gelir 3.591 milyon dolar, nüfus
başına gayrı safî miUî hasıla 189, millî gelir ise 167 dolardır.
Aşağıda İran, Pakistan ve Türkiye'nin earî fiatlarla
millî hasıla ve millî geliri dolar olarak gösterilmiştir.
T a b l o
:
gayrî
safî
13
1962'de tran^m Millî Hasüası ve MlUi Geliri:
İran
Gayrı safî millî hasıla
Millî Gelir
Nüfus hasma millî hasıla
Nüfus başına millî gelir
4.054
3.591
189
167
Pakistan
7.507
6.816
76
69
Türkiye
6.749
5.845
229
199
B.
Plânlama ;
a)
Birinci
Plân Devresi: (1947 -1954)
ikinci Dünya Savaşı sona erdikten sonra, iktisadî kalkınmanın,
plânlı bir şekilde yürütülmesi kararlaştırılmış ve bu gaye ile 1947'de
plânlama teşkilâtı kurularak ilk yedi senelik plân 1949'da yürürlüğe
konmuştur. Plân maliyetinin 21 milyar rial olacağı, bunun y4'ünün
ziraat, ¥4'ünün ulaştırma, geri kalanın da sanayi ve sosyal hizmet
lere tahsis olunacağı tesbit edilmiş idi. Plân finansmanının Vs'ünün
dahilî kaynaklar, Vs'ünün petrol gelirleri, geri kalanın da Dünya Ban
kasından temin edileceği tahmin ediliyordu. Ancak 1950 başlarında
karşılaşılan petrol krizi ülkenin döviz gelirlerine önemli ölçüde tesir
etmiş. Dünya Bankasından ümit edilen yardım da alınamayınca ik­
tisadî kalkınma yalnız duralamamış, fakat plân fonlarında büyük
meblâğlar hükümet bütçesine aktarılmıştır.
1953 yılına kadar süren bu kriz devresi atlatıldıktan sonra pet
rol gelirlerinin tekrar kazanılması ile, değişen şartlara intibak ede
cek yeni bir plân hazırlamıştır. Aşağıda ilk 7 senelik plânın gelir v e
gider kalemleri gösterilmiştir.
T a b
1 o : 13
Birinci Plân Gelir ve Giderleri:
(Milyar Rial)
Miktar
Gelirler
Yüzde
Petrol gelirleri
Hükümet emlâki satışları
Hususî iştirakler
İran Merkez Bankasından alman
borçlar
IBRD
Toplam gelirler
7.8
1.0
1.0
4.5
37.1
4.7
4.7
21.4
6.7
21.0
32.1
100.0
Giderler
Miktar
Yüzde
5.3
5.0
3.0
1.0
6.0
0.7
21,0
25.0
23.8
14.3
4.8
28.5
3.6
100-0
Ziraat
Yol, Hava meydanları
Maden sanayii
Petrol sanayii
Sosyal hizmetler
PTT
Toplam giderler
b)
îkinci
Plân Devresi:
(1955 -1962)
1955 senesinde sona eren birinci plân devresinden sonra
daha
geniş malî imkânlarla 1956'da tatbikine geçilen İkinci K a l k m m a P l â ­
nı 70 milyar rial tutarında idi.
T a b l o
: 14
İkinci 7 Yıllık Kalkınma Plânı:
(Milyar Rial)
Sektörler
Miktarlar
Tarım
Ulaştırma
Sanayi ve maden
Sosyal hizmetler
Toplam
18.218
22.821
10.560
18.401
70.000
26
32.6
15.1
26.3
100
Ancak sonraları, plân çalışmalarında kararlaştırıldığı üzere, har­
camaların 84 milyar riale yükseltilmesi öngörülmüştür. Bunun üze­
rine İkinci 7 Y ı l l ı k Plân aşağıdaki şekli almıştır.
T a b l o
: 15
İkinci 7 Yıllık Plânın Tadil Edilmiş Şekli:
(Milyar Rial)
Sektörler
Miktarlar
Tarım
Ulaştırma
Sanayi ve maden
Sosyal hizmetler
Toplam
25.100
34.000
9.400
15.500
84.000
Aşağıdaki tablo ise ikinci plân
devresinin gerçek
harcamalarını
göstermektedir.
T a b l o
: 16
İkinci Plân Devresinin Gerçek Harcamaları:
(Milyon Rial)
Sektörler
Kabul
edilen
Tarım ve sulama
Ulaştırma
Sanayi ve maden
Sosyal hizmetler
Toplam
24.807
32.972
9.191
15.386
82.356
Harcanan
23.464
29.940
8.823
13.006
75.233
Yüzde
31.1
39.8
11.8
17.5
100
Münakale imkânlarının geliştirilmesi konusunda 5.400 K m . den
lazla yeni asfalt yol yapılmış, demiryolları Horasan ve Azerbeycan a
kadar uzatılmış, böylelikle demiryollarının taşıma kapasitesi günde
4.000 tondan 15.000 tona çıkarılmıştır.
İran'ın güneyinde iki liman olan Khoramshahr ve Shapoor'un
günlük kapasiteleri bir milyondan bir buçuk milyon tona yükseltil­
miş, yeni Meherabad hava alanı inşaası tamamen milletlerarası standardlara uygun olarak tamamlanmıştır.
Plân devresi bşmda 60 milyon metre olan kumaş imalâtı, ikinci
plân devresi sonunda 418 milyona; çimento istihsali 131.000 ton'dan
800.000'e; şeker istihsaU de 75.000 tondan 171.000 tona yükselmiştir.
Plân harcamalarının, ilk dört sene %60, son üç sene ise %75-80
oranında petrol gelirleri ile finanse edileceği hesaplanamıştır. Fakat,
karşılaşılan malî güçlükler sebebi ile, aynen birinci plânda olduğu
gibi, petrol gelirlerinin yarısına yakın bir kısmı bütçeye aktarılmış,
plân için ancak %55'i bırakümıştır. Bunun üzerine Amerika'ya baş­
vurularak açığın bir kısmının Amerikan kredisi ile kapatılması yolu­
na gidilmiştir. Ancak döviz ihtiyatları gittikçe tükenen İran, netice
de, 1957'de, Dünya Bankasına başvurmak zorunda kalmıştır.
İran, %5 olarak hesaplanan kalkınma hızını gerçekleştirmeğe ça­
lışırken kurak giden havaların sebep olduğu kötü mahsul ve petrol f i atlarmdaki düşüklük, ülkeyi iktisaden zor duruma düşürmüştür.
1960 Ekiminde ahnan tedbirler ile stabilizasyon devresine giril­
mek mecburiyeti hissedilmiştir. Bu tedbirler cümlesinden olarak, lüks
maddelerin ithalâtmm kesilmesi, gümrük vergisi tahsili tecilinin kal­
dırılması, kredilerin para arzının %5'i olarak durdurulması, dış borç­
lanmaların tahdit edilmesi ve 7 senelik plânda mümkün olduğu ka
dar tasarrufa riayet edilmesi gibi hususlar tesbit ve vaz edilmiştir.
İran'ın, stabilizasyon tedbirlerini kabul ve tatbikinden sonra, A. B .
Devletleri, Beynelmilel Para Fonu, Dünya Bankası ve Japonya, İ r a n a
yardım elini uzatmıştır. Ancak 1961'de, İran Hükümetinin stabilizas­
yon tedbirlerine riayetkar olmayan bir politika takibi yardımm tek
rar kısılmasına yol açmıştır. Dr. Amini hükümeti iş başına geldikten
sonra daha sıkı bir istikrar politikası kabul edilmiş, deflâsyonist bir
politika hedef ittihaz edilmiş, bu arada takip edilen politikanın so­
nucu olarak da bir çok spekülatif müesseseler ticaret hayatından çe­
kilmek zorunda kalmış, özellikle inşaat sanayiinde işsizlik müşahade
edilmiştir. İran'ın kalkınması yolundaki azimli politikası neticesinde,
A . B Devletleri, Batı Almanya ve Beynelmilel Para fonundan tekrar
yardım sağlanmıştır.
İktisadî gelişmenin %5,7 oranında tahakkuk ettirildiği ikinci
kalkınma plânı tatbikatının ilk dört senesi sonunda yatırımlar millî
gelirin %14'üne çıkarılmıştır. Plân devresi zarfında Plânlama Teşki^
lâtı, İran Petrol Şirketi ve resmî kruluşlarm toplam yatırımları 138
milyar riali bulurken, özel sektör de bunun hemen altmda (122 mil­
yar) bir yatırımı gerçekleştirmiştir. Bu yatırım faaliyetleri içind?
Plânlama Teşkilâtının kendi fonlarından yatırımlara fiilen tahsis et^
tiği meblâğlar 16 N o . l u tabloda görüleceği üzere 82 milyar riah bul­
muştur. Bu miktarın da %39,81 münakale, %31,1'i ziraat, %11,8'i
maden ve sanayi, %17,3'ü eğitim, sağlık ve toplum kalkınması konu­
larına tahsis edilmiştir.
c)
Üçüncü
Plân Devresi: (1962 -1968)
îlk iki plânda edinilen tecrübelerle yeni plân daha realist olarak
hazırlanmıştır. Zira bundan önceki plânlarda, büyük miktarlarda ya­
bancı paraya ihtiyaç gösterene hacimli projeler ele alınmış, imkân­
lar iyi hesaplanmadan büyük projelerin tatbiki gerçekleştirilmek is­
tenmiş ve özel teşebbüs ve yabandı sermaye hesaba katılmamıştı^
Halbuki yeni plânda, yatırımların mümkün olduğu kadar çabuk
amorti edilmesini sağlayacak tesislere öncelik verilmiş, özellikle, me­
selâ ziraatte sulama projeleri, çiftçilere yardım, köyleri ana yollara
bağlayacak yollar inşası ele alınmış; sanayide ise, önce memlekette
mevcut ham maddeleri işleyecek kuruluşların tesisi hesaplanmıştır.
Bundan önceki plânlarda ağırlık devlet sektörüne
yüklenmiş iken,
son yıllarda özel teşebbüsün olumlu çalışmaları dikkate alınarak
plânda özel sektör yatırımlarına önem verilmiş, yabancı sermaye için
imkânlar yaratılmıştır. Bu esaslar dairesinde yatırımların %55'ini dev
let, %45'ini de özel sektör ifa edecektir.
Üçüncü plânda göze çarpan bir yenilik de, prioriteler sisteminin
ihdasıdır. Bu sisteme göre yeni plân tatbikat bakımından iki kısmı ay­
rılmaktadır. Birinci bölümü teşkil eden %60'lık kısım umumiyetle zi­
raî projelere öncelik tanımaktadır. İkinci %40lık kısım ise sanayi ve
ulaştırma yatırımlarını kapsamaktadır ki, bu plân devresinde önceki
iki plânda olduğu gibi finansman sıkıntısı hissedilecek olduğm takdir­
de ikinci kısımdaki yatırımların tatbikinden sarfınazar edilecek, fakat
birinci kısımdaki yatırımlar tamamlanacaktır. Böylece İran ekonomi­
sinde ziraatin önemi teslim edilerek kalkınmanın bu sektörden baş­
lanarak geliştirilmesi hedef olarak kabul edilmiştir.
Yapılan hesaplara göre, plânın finansmanında en önemli kaynak
%50 hisse ile petrol gelirleridir. Ancak bu pay, plân devresinin hita­
mında (1968 Mart) her sene % 5 arttırılmak suretiyle % 80'i bulmuş
olacaktır. Plân finansmanında dış krediler ise %19'u teşkil etmekte­
dir. 1962 Eylülünde başlayan üçüncü beş yıllık plânda esas olarak şu
hedeflere yer verilmiş bulunmaktadır:
1)
Gelirin daha adîl bir şekilde dağılımı.
2)
Millî gelin asgari %6 oranında arttırılması,
3)
Ziraî, sınaî kalkınma, yol, mesken, sağlık ve eğitim projeleri­
nin bütün memlekete sâmü olacak şekilde, daha geniş ölçüde
gerçekleştirilmesini.
Üçüncü Beş Yıllık Plân devresinde devlet sektörünün 200 milyar
rial, özel teşebbüsün ise 150 milyar rial tutarında bir yatırım yapacağı
tahmin edilmektedir. Yapılan hesaplara göre, bu plân devresinin be­
her senesine isabet eden yatırım meblâğları, ikinci plânın iki mislini
bulmaktadır.
Aşağıdaki tablo, üçüncü plân için. Plân Teşkilâtı'nca tahmin edi­
len gelir ve giderleri göstermektedir.
T a b 1o
:
17
Üçüncü Plân Devresi Tahmini Gelir ve Giderleri
(Milyar Rial olarak)
Tahmin edilen gelirler
Petrol gelirleri
İkinci plândan müdevver
alacaklar
Dı§ teknik yardım
Belediyelerden alacaklar
Uzun vadeli hazine honoları
İç ve dış horçlar
T o p l a m
134.0
3.0
4.3
3.7
10.0
65.0
220.0
Muhtemel giderler
İdare giderleri
Eski borç ve faizleri ödenmeleri
Yeni borç ve faizleri ödenmeleri
Kalkınma masrafları
T o p l a m
3.6
11.7
4.7
200.0
220.0
Plân 1962'de, önce 190 milyar rial olarak kabul edilmişken 140 mil­
yara indirilmiş, 1963'de ise 200 milyar riale yükseltilmiştir. Ancak son­
raları ulaştırma ve muhaberat sektörlerine yapılan 20 milyar ilâve ile
toplam 220 mil.yar riali bulmuştur.
Aşağıdaki tabloda 2.660 milyar dolarlık plân yatırımlarının
törlere göre dağılışı gösterilmiştir:
sek­
T a b
1 o : 18
Üçttncü Plân Devresi Yatırımlarının Sektörlere Göre Dağılışı: (5)
($ U.S. Milyon)
Ziraat
Nakliye ve Münakale
Elektirk Enerjisi ve Yakıt
Endüstri ve madenler
Eğitim
Diğerleri
T o p 1 a m
594.0
660.0
3Ş6.4
289.0
237.0
423.6
2.660.0
Şimdiye kadar, 10.000'den fazla köy, sahiplerinden satın alınarak
384.000 çiftçi ailesine dağıtılmıştır. Bu sayede, kendi toprağını işleyen
üretici, örnek çiftlikler, kooperatifler ve kendi yardımlariyle de kısa
zamanda verimini yükseltmiştir. Sulamada, ziraî istihsalin arttırılma­
sında en mühim faktör olarak mütalâa edilmektedir. Bu itibarla, barajlar yapılması, kuyular ve kanallar açılması gibi sulama projelerine
üçüncü plânda yer verilmektedir.
Gerek ikinci, gerek üçüncü plânda sanayi konuları hedefleri aş­
mış bulunmaktadır.
C.
Tarım :
a)
Genel olarak :
Memleket arazisinin % 10 - 15'i ekilir, % 15'i de mer'a olarak kul­
lanılır. Toprak, arazinin fizikî yapısına, iklimine göre değişmektedir.
Nüfusun %75'i doğrudan doğruya veya vasıtalı olarak tarım ile uğ­
raşmaktadır. Genellikle en verimli bölgeler yağışı bol yerlerdir. İran
m genel olarak kurak bir iklime sahip olması ziraatin gelişmesine en
önemli bir engeldir. Bu sebeple her iki plânda da sulu ziraate önem
verilmiştir. İkinci Plânda, ziraate ayrılan meblâğların 2/3'ünü sulama
projelerine ayrılmıştır.
Tarım, memleket ekonomisi bakımından büyük önem arzetmekle
beraber 300 sene, kadar bu mevzua gereken önem verilmemiş, modern
İran'ın kurucusu Rıza Şah'm zamanında problemin hallinde ilk ciddî
tedbirler ahnmış ve şimdiki Şah zamanında da devam edilmiştir. Bu
konuda, sulama ve baraj tesisi otoritesi kurulmuş ve işe Fars'da Şabankareh, Kermanşah'da Ravansar; Kuzistan'da Şahpur ve Bahraban
barajları inşaatı ile başlanmıştır. 1945'de bu kuruluşa 45 milyon rial
bütçe ile müstakil bir hüviyet tanınmıştır. Ancak bütçesi kâfi gelme
diğinden 27 milyon rial tutarında bir ilâve, sonradan yapılmıştır.
Sulama otoritesi, sulama projeleri hazırlanması için hidrolojik ve
topografik araştırmalar yapmakta, sulu ziraatin inkişâfı için çalışmak
tadır. Verimli bir çalışma devresi sonuçlarını vermiş, Karaj, Saf id Rud^
Muhammet Rıza Şah, Şehnaz, Ganj ancak Alvand, Şabankareh ve Galpaygan barajları inşa edilmiştir.
Bu barajlardan başka, Kerkükün su ihtiyacı Dez nehrinden sağ­
lanmış, Kuhrang sulama projesi gerçekleştirilmiştir.
T a b l o
:
19
İran'da Mevcut Barajlar:
Uzunluk
(metre)
Barajın ismi
Muhammet Rıza Şah
Sefid Rud
Karaj
Şahnaz
Goipaygan
Latian
Apadechi
Dorud zan
Sangar savar
Aras
Karkheh
Kuhran
Alvand
Seiqalan
Heshmatrud
Chaghal vandi
Asad Khani
Bampur
Zamak
Kohak
Kara]
670
425
390
286
220
500
400
—
400
977
191
79
32
40
120
40
80
80
52.5
68.3
Yüksekhk
(metre)
203.0
106.0
180.0
65.0
51.0
104.0
95.0
58.5
18.0
38.0
5.5
21.6
1.8
Muhafaza
Sulanan Azamî elektrik
İstihsal Kapas
arazi
kapasitesi
(Milyon m») (Hektar) te.si ( K w )
3.350
1.800
205
8
28
95
1.400
873
40
1.350
2.3
2
3.2
5.5
5.5
8.3
6.3
-
145.000
120.000
—
200
4.500
—
116.000
36.873
20.000
70.000
35.900
15.000
460
350
6.000
1.000
120
5.000
80.000
520.000
87.500
85.000
20.000
.—
36.000
40.000
—
—
42.000
—
—
—
—
—
—
—
—,
Barajı:
Tahranlın 63 K m . batısında tesis edilmiştir. Baraj, şehrin su v e
elektrik enerjisinin bir kısmını temin etmektedir,
Sefid Rud
Barajı:
1962'de açılan Elburz Dağları'nın kuzey yamaçlarında Manjiî
mevkiinde iki büyük nehrin kesiştiği noktada tesis deilen baraj, bu
sınıf barajlar içinde en yükseği olup meydana getirdiği sun'î gölün
büyüklüğü bakımından dünyada ilk yirmi sun'i göl arasına girmekte^
dir. Baraj pirinç tarlalarını kurağa karşı koruduğu gibi, ekilebilir ara­
zi alanının da genişlemesine imkân vermektedir.
Barajın ürettiği elektrik 280 milyon kilovat saattir.
Muhammed
Rıza Şah
Barajı:
Dez nehri üzerinde inşa edilen bu baraj, yükseklik bakımından
Orta Doğu'da birinci, Dünya'da ise altıncı gelmekte olup 145.000 hek­
tar arazi sulanabilmektedir. Baraj, Dezve Karun nehirlerinin sebep ol­
duğu su baskınlarını da önlemek suretiyle her sene uğranılan büyük
7-ararlara mani olacaktır. Bu sayede kurak Kuzistan ovası da, susuz
ve kurak yaz aylarında suya kavuşmuş olacaktır. Barajda üretilen elek­
trik enerjisi sayesinde bütün Kuzistan köy ve kasabaları elektriğe kavu­
şacağı gibi, sanayiin elektrik ihtiyacı da karşılanmış olacaktır.
Ziraat metodları eski olup, arazi öküz, katır veya eşeğin çektiği
sapan ile sürülmekte, tohumlama ve diğer işler elle yapılmaktadır.
Tatbik edilen metodlarm iptidaî olm.ası sebebiyle ziraat gelişememiş­
tir. 1953'de tatbikine geçilen Ziraatin Geliştirilmesi Programı çerçe­
vesinde yetiştirilen ziraatçılar, köylere dağılarak köylüyü yeni metod1ar, ziraî makineler ve tohum islâhı konularında aydınlatmaya çalış­
maktadırlar. Hayvan ve bitki hastalıklariyle mücadele ve koruma m e ­
todları hakkında devamlı neşriyat köylü nüfusa faydalı olmaktadır.
Ziraatçilerin çalışmaları neticesinde, 1953 ile 1961 arasında nu­
mune çiftliklerin sayısı 14 mislini bulmuştur. Aynı safhada kimyevî
gübre tüketimi de 37 misline yükselmiştir.
1951'de, kraliyet topraklaırnm köylüye dağıtımı ile meselenin bit­
mediği, aksine bir çok yeni problemlerin başladığı müşahade edilmiş­
tir. Zira, çiftçinin topraklandırılmasmm esas gayesi istihsal ve geliri­
nin arttırılması suretiyle hayat seviyesinin yükseltilmesi idi. Ancak bu
gayenin gerçekleşmesi ise, toprağın entansif ziraatin bütün icaplarının
yerine getirilmesi suretiyle işlenmesini gerektiriyordu. Halbuki ziraî
nüfus, toprağı dededen kalma iptidaî usullerle işlemekte idi. Köylü­
nün yeni zirat usulleri hakkında aydınlatılması, istihsalin arttırılması
için devletin yardımcı olması, yol göstermesi gerekiyordu. îşte bu ga­
ye ile ''Kalkınma ve Köylü Kooperatif Bankası" kurulmuştur.
Kooperatif, çiftçilere, makine veya tohum alınması, kanallar ve
kuyular açılması için kredi vermektedir. Sonraları kurulan Koopera­
tifler Merkez Organizasyonu da köylere dağılmış, koperatiflere yar­
dımcı olmak, yön vermek, kooperatifleşmeyi teşvik etmek ve bu ko­
nudaki faaliyetleri koordine etmekte faydalı olmuştur. Hâlen 575.319
azalı 4.413 kooperaitf bulunmaktadır.
Kooperatiflerden ayrı olarak. Iran Ziraî Kredi ve K ö y Kalkınma
Bankası da çiftçilere kredi imkânları sağladığı gibi yeni ziraat metod­
ları hakkında da çiftçiyi aydınlatmağa çalışmaktadır. T a r ı m geliştii'ilmesi için Ziraî Araştırmalar Yüksek Konseyi kurulmuştur. Konsey,
mahsûllere musallat olan haşere ve parazitlerle mücadelede köylüleri
uyarmakta, hastalıklara dayanıklı tohum cinsleri elde edilmesinde mü­
essir ilmaktadır. Modern ziraat usulleri köylülere öğretilmekte, toprağm daha müessir bir şekilde işlenmesi için makineli ziraat teşvik
edilmektedir. 1954 senesinde Ziraat Mühendisliği Bürosu kurulmuştur.
Büronun gayesi, ziraate tahsis edilen arazinin miktarı arttırılırken, ve­
rimi de yükseltmek maksadiyle, makinenin ziraatin bütün safhaların­
da müessir bir şekilde kullanılması, toprak ve suyun iyi bir şekilde işJenmesi hususlarında üreticileri aydınlatmak yeni metodlara alıştır
maktır. Teşkilât tarafından tesis edilen numune çiftliklerde müessir
bir çiftçiliğin bütün icapları öğretilmektedir. Büro, köylünün sağlanan
kredi imkânlarından faydalanarak makineleşmeye gitmesini teşvik et­
mektedir.
b)
Ziraî Üretim
:
îran, bir tarım ülkesi olmakla beraber ekstansif ziraat, tabiî âfet­
ler, sermaye yetersizliği, sulu ziraat yapılamayışı, kötü tohum, gübre­
nin tezek olarak yakılması, köy yollarının bakımsızlığı sebeplerinden
gelişememektedir. Ancak plânda bu hususlar öncelikle ele alınmış, köy­
lere yol yapılması, araştırma istasyonları, ziraî okullar tesisi, akarsu­
ların kontrol altına alınması derpiş edilmiştir. A l m a n tedbirler olumlu
sonuçlarını göstermiş, istihsal arttığı gibi 1263-64 buğday ithalâtı
200.000'deen 80.000 tona düşmüştür.
T a b l o
20
İran'ın Ziraî İstihsali (&)
(000 Metrik Ton Olarak)
1961-62
Buğday
Pirinç
Pamuk
Şeker kamışı
Çay
Barley
Tütün
2.870
—,
105
780
11
—
—
1962-63
2.755
540
90
860
12
1963-64
2.470
575
116
866
13
—
.—
— ,
1964-65
1965-6Ö
2.622
615
364
1.028
42
718
20
3.648
681
417
1.411
50
935
25
Buğday yetiştirilen en önemli bölgeler, Azerbeycan'da Urmia ova­
ları, Horasan'ın kuzeyinde Kuşan Meşed bölgeleri ve Kermanşah, Is­
fahan, Fars ve Kerman mıntıkalarıdır.
Arpa, buğday ziraati yapılan bölgelerde yetiştirilmektedir. Ancak
hasat, daha erkene rastlamaktadır. Pirince ise, Hazar Denizi kıyıla
rında ve yetişmesi için elverişli sulak bölgelerde tesadüf edilmektedir,
Mısır ve darı ise yazın sulu ziraati yapılan bitkilerdir. Fasulye,
mercimek, soğan, domates, havuç, bezelye, lahana ve diğer sebzelerin
de yazın ve kışın sulu ziraati yapılmaktadır.
, İran'da üzüm, kayısı, şeftali, elma, kiraz, incir, zeytin, portakal,
limon, kavun, karpuz, kurma belli başlı ürünlerdir.. Üzüm memleketin
bir çok bölgelerinde yetişir ve kaliteli şaraplar yapılır.
İran'da yetiştirilen endüstri bitkilerin başında pamuk gelir. Pa­
muk, İran'ın petrolden sonra gelen ikinci ihraç malıdır. 1963 pamuk
istihsali 124.634 ton olup bunun 63.374 tonu ihraç edilmiştir. Pamuk
ihracatı İran'a yılda 1,5 milyar rial getirmektedir.
1954 senesinde pamuk ziraatini geliştirmek, çiftçiyi teşvik etmek
"üzere bir komisyon kurulmuş ve önemli tedbirler alınmıştır. Bu ko^
nudaki gayretler semeresini vermiş, kısa zamanda memleketteki oto­
matik çırçır ve tekstil makinelerinin sayısı artmış, üreticinin standardlara riayet etmeleri sağlanmıştır. Aynı standardlar gayet sıkı bir şe­
kilde ihracaata da uygulanmakta ve kontrol edilmektedir. Neticede,
pamuk istihsali 1963'de 124.000 tona yükselmiştir. Artan istihsal ve
düzelen kaliteler, ihracatın da 1953'de 36.000'den, 1963'de 63.000'e yük­
selmesini sağlamıştır. Aşağıda İran'ın pamuk istihsal, istihlâk ve ih'
racatı gösterilmiştir
T a b 1o
:
21
İran'ın Pamuk Üretim ve Tüketim İhracatı: ( 7 )
Yıllar
1959
1960
1961
1962
1963
1964
1965
Üretim
90.000
100.000
105.00
90.000
116.000
364.000
417.000
Tüketim
41.000
45.000
46.000
53.000
61.000
, —
İhracat
49.000
55.000
59.000
32.000
63.000
—
—
Pamuk ziraati, sulu olarak Azerbeycan, Tahran, Mazanderan, Ho­
rasan, Kermanşah, Fars, Kuzistan ve memleketin diğer bölgelerinde
yapılmaktadır.
Rıza Şaih tarafından istihsali teşvik edilen şeker kamışı istihsali
son yıllarda önem kazanmıştır. İstihsal Horasan, Meşed ve Tahran civarlarmda, Kermanşah ve Şiraz bölgelerinde yapılmaktadır. Şeker pan­
carı istihsali pek önemli değildir.
Jüt Mazanderanda yetiştirilmekle beraber istihsal cüz'idir. Çay is­
tihsali Lahijan'da yapılır. Tütün zirati de İran'da yaygındır. M a h s u l
ekiciden satın alınmakta ve devlet tekeli altında işletilmektedir.
c) Hayvancılık :
Hayvancılık, batı anlamında ahır hayvancılığı şeklinde yapılmamak­
tadır. Zağros dağlık bölgesinde, kuzeydeki kurak bölgelerde ve doğuda
yetiştirilen koyun ve keçi köylü ve göçebe halk için çok önemlidir. Z i ­
ra, göçebe ve çiftçi nüfusun et ve sütünden istifade ettiği ve mamulle­
rini satarak geçimini temin ettiği önemli bir gelir kaynağıdır. Deri,
posteki, bağırsak, aynı zamanda halı sanayiinin ham maddesi olan yünve tiftik en önemli ihraç maddelerindendir. Memlekette 45 milyon baş
koyun ve keçi olduğu tahmin edilmektedir. Bunlardan elde edilen mah­
sullerin kalitesinin geliştirilmesi ve netice olarak geçimini sağlayan
üreticinin hayat seviyesinin yükseltilmesi gayesiyle neslin ıslahı yo­
lunda numune çiftliklerde araştırmalar yapılmakta, metodlarm islâhı
için üretici aydınlatılmakta ve teşvik edilmektedir. En önemli numu­
ne çiftliklerden ibiri de Haydarabad'da Merinos cinsi üzerinde araştırma
yapan istasyondur.
Hayvancılığın islâhı gayesiyle yapılan çeşitli çalışmalara paralel
olarak bulaşıcı hastalıklarla mücadele ve aşılama kampanyası yürü­
tülmektedir.
Mücadele neticesinde sığır tüberkülozu ağız ve ayak hastalıkları,
haşerelerle savaş kontrol altına alınmıştır. Çeşitli üretici bölgelerde
veteriner istasyonları ve klinikler açılmaktadır. Süt verimleri düşük
olan inek cinsinin islâhı için ilk defa 1920 senelerinde ilmî çalışmalar
yapılmış, dışarıdan damızlık hayvan ithâl edilerek bir program dahi­
linde et ve süt veriminin islâhı için gayretler teksif edilmiştir. 1957'de
Tahran'da devlet tarafından bir pastörize süt fabrikası kurulmuştur.
Bunu da gene Tahran ve civarında tesis edilen özel sektöre ait pastö­
rize süt fabrikaları takip etmektedir.
T a b l o
: 22
Memlekette Üretilen Hayvan Miktarı: ( 8 )
(000. olarak)
Koyun
Keçi
Öküz ve inek
At
Deve
30.000
13.000
5.000
45
440
Manda
Katır
Domuz
Kümes
hayvanları
182
80
31
24.000
Öküz, genellikle çekim hayvanı olarak kullanılır. Katır, Luristan^
Kurdistan ve Bahtiyari'de en önemli nakliye vasıtasıdır. Eşek de yük.
taşımada kullanıılr. Katırla beraber tarla sürme ve tarım işlerinde is­
tifade edilmektedir. Atlar ise üç gruba ayrılır: Kuzey'de türkmen, gü­
neyde arap, ortadoğuda ise İran cinsleri ekseriyettedir.
Deve, orta ve güneyi kaplayan kurak bölgelerin vazgeçilmez hay­
vanıdır. Kümes hayvancılığı, bütün köylerde ve özellikle, kuzeyde et
ihtiyacının karşılanması için gittikçe önem kazanmaktadır. Bu bakım•dan kümes hayvancılığını teşvik etmek, makineleştirmek gayesile ör­
nek çiftlikler kurulmuş ve yapılar çalışmalar neticesinde 1953'de ku­
luçka makinesine konan civciv sayısı 5.000'den 1964'de 20 milyona yükjselmiştir.
d)
Ormancılık
:
Orman arazisi, devletin mülkiyetinde olup, 44 milyon dönüm tu­
tarındaki ormanlık saha ülkenin %11'ini kaplar. Orman arazisi dör­
d e ayrılmaktadır. En büyüğü olmamakla beraber en önemlisi 8 mil­
yon dönüm olup, Hazer Denizi kıyılarından ve Elburz Dağlarının de­
nize bakan yamaçlarından kuzeydoğu Azerbeycan'a uzanır. Takriben
yarısı ceviz, karaağaç meşe ve akgürgen gibi çeşitlerden ibarettir.
İkinci grubu kuzeybatıda Kürdistan'dan Doğu Fars'a kadar uza­
nan ve 25 milyon dönüm araziyi kaplayan Zagros ormanları teşkileder.
Fakat bunun ancak 1/10'u işlenebilir sık ağaçlarla kaplıdır. Geri ka­
lanı tamamen seyrek ağaçlarla kaplıdır. Rastlanan ağaç cinsi yabanı
lıstık, akağaç, badem ve diğer meyva ağaçlarıdır.
Bujnurd'dan güney doğu Elburz'a kadar uzanan ormanlık böl­
gede hakim ağaç cinsi ardıçtır. Fakat küçük akağaç ve akdiken cins­
lerine de tesadüf edilir. Horasan'dan Kerman'a ve Kuzey Fars'a kadar
uzanan bölgeyi ise dağınık fıstık ağaçları ile yabanî bademler süsler.
Bu dört gruba ilâve olarak Basra Körfezi - Makran bölgesindeki küçük
sübtropikal ormanlarla, pesti Lut vo Desti Kebir'de çöl bitkilerinin yer
yer meydana getirdiği ağaç kümelerine rastlanır.
Ancak, koyun ve keçi gibi hayvanların yaptığı tahirbat, odun kö­
mürü istihsali, köylülerin kesimi, ormanlara zarar vermektedir. 1949'da
kurulan bir teşkilât, ormanın bakımı, işletilmesi, köylünün aydınlatıl­
ması, kereste sanayiinni tesisi, yeniden ağaçlandırma konusunda faa­
liyet göstermektedir. Halledilmesi gereken problemlerin başında, or­
manın baş düşmanı keçilerin zararsız bir hale getirilmesi gelmektedir.
e)
Balıkçılık
:
İran'ın balık sanayii gelişmektedir. Hazar Denizi kıyılarında yıl^
d a 600 tonu havyar olmak üzere 4.000 ton balık avlanmaktadır. Bas­
r a Körfezi'ndeki yıllık balık istihsali, 10.000 tonu bulmaktadır. Hazar
Denizi balıkçılığı evvelce Societe Mahie İran isimli Ruslarla müşterek
bir şirket tarafından yapılmakta idi. (9)
1928 - 1952 devrelerine rastlayan bu ortaklık 1953'de İ r a n l ı l a r ı n
uzatma teklifini kabul etmemeleri ile son bulmuştur. Şimdi tamamen
İranlılar faaliyette bulunmaktadır. Basra Körfezi'ndeki balıkçılık ise
Japon'larla müşterek bir şirket tarafından yapılmaktadır.
f)
Madencilik:
1955 yılında yürürlüğe konmuş olan bir kanun madenciliği düzen­
lemektedir. Maden işleri, Ekonomi Bakanlığının Sanayi ve Madenler
Dairesi tarafından yürütülmektedir.
İran'ın maden etüdü tam olarak yapılmış değildir. Hâlen antimuan, demir, kurşun, çinko, krom, manganez, bakır, tuz, türkuaz fleuvırin, kükürt, alüminyum, boraks, magnezit, altın madenleri işletilmekte
ve bazıları da ihraç edilmektedir.
Aşağıdaki tabloda, İran'ın maden istihsali gösterilmiştir:
T a b 1
0
:
23
İran'ın Maden İstihsali (10)
(OOO Metrik T o n )
Demir cevheri
Bakır cevheri
Kurşun
Çinko
Krom
Barit
Kömür
Demir oksit
Silikat
D.
1962-63
1963-64
1964-65
29,6
0,7
6,7
51,2
18,7
80,0
36,0
228,0
9,7
16,7
1,8
8,8
62,2
47,7
98,0
43,0
274,0
7,2
17,5
0,7
127,3
40,2
110,4
43,2
204,8
8.7
15,5
Toprak Reformu :
Feodal nizamın bir kalıntısı olan toprak ağalığı İran tarımının
gelişmesi için daima bir engel teşkil etmiştir. Toprak sahipleri işleri­
nin başında olmadığı için çiftliklerin idaresi zorlaşmış, köylüler kendi
tarlaları olmadığı için yeterince gayret gösterememişlerdir. Bunun üze­
rine hükümet ilk defa 1962 Ocağında toprak kanununu tatbikata koy­
du. Bu tarihten 11 sene önce de Şah 1951 Şubatında kraliyet toprak­
larının köylüler arasında paylaştırılmasını emretmişti. Tediyede ko(9)
(10)
The Europa Year Book, 1967, s. 584.
The Europa Year Book, 1967, s. 585.
laylık sağlamak üzere, normal fiatlardan % 20 indirim yapılmış, g e n
kalan %80'de 25 sene vade ile ödenmek üzere köylüye verilmiştir.
Kraliyet topraklarının bu şekilde dağıtılmasından elde edilen ge­
lir, aynı topraklara tatbik edilen ziraî kalkınma projelerine tahsis edil­
miştir. 10 sene zarfında 155, 306,6 hektarlık arazi 30.784 köylü ara­
sında paylaştırılmıştır. Köylünün kredi ihtiyacını karşılamak için ku­
rulan Bank Omran, aynı zamanda sulama tesislerini genişletmiş, hay­
van yetiştiricilerine yardımcı olmuştur.
Tarım Bakanlığı toprakların kontrolü, kıymeti, üzerinde çalışan­
ların sayı ve durumlarını incelemek üzere uzmanlar vazifelendirmiş.,
tir. Toprak dağıtımı, 1958 senesi sonlarına doğru başlamış ve Garnisar'da 5 köyün çiftçileri arasında ilk tapular dağıtılmıştır. Kanun, son­
raları, Fars ve Kuzistan bölgeleri de dahil olmak üzere bütün hükü­
met arazisinin dağıtılması şeklinde genişletilmiştir.
Hükümete ait toprakların dağıtımında da, önce hükümete lüzum­
lu yerler ayrılmış, geri kalanının bedelleri 20 senede ödenmek üzere
köylüye dağıtılmıştır. Arazi satışlarından elde edilen paranın %50'si,
Ziraat Bankası ile Bank Omran'a yatırılmakta ve tekrar kredi olarak
çiftçiye verilmektedir. Hükümet ve Kraliyet topraklarının dağıtımın­
dan sonra arazinin asıl büyük kısmını elinde bulunduran ağaların top­
raklarının da reforma tâbi tututoadan gayenin gerçekleşmiyeceği an­
laşılmıştır. Esasen Kraliyet ve hükümet topraklarının dağıtımındaki
esas gaye de bu konuda önderlik yapmak idi, ancak bu adımı takip
eden pek çıkmamıştır. Bu sebepten kanunî bir çare bulunması düşü­
nülmüştür.
1960 başlarında bir kanun tasarısı parlamentoya gelmiş, fakat ba­
zı değişikliklere uğramış, nihayet 1962 Ocağında T a r ı m Bakanlığınca
hazırlanan bir tasarı kabul edilmiştir. 1960 kanununa göre her toprak
sahibi ancak 400 hektar sulak ve 600 hektar kurak araziyi elinde bu­
lundurabilecekti ki bunu ayarlamak ve konrol edebilmek gerçekten zor
idi. 1962 kanununda bu husus, toprak sahibinin bir köyden fazlasını
mülkiyetinde tutamıyacağı, gerisini hükümete satmak zorunda olduğu
şeklinde kabul edildi. Ziraat Bankası 15 senelik taksitlerle toprağı sa­
tın alıp, aynı şartlar altında % 10 ekliyerek köylüye satmıştır. Eklenen
%10, umumî kalkınma projelerine sarf edilmektedir. Toprak reformu
kurumu memleketin bir çok yerlerinde şubeler açmıştır.
Toprak erformunun birinci kısmının tatbikatından elde edilen
neticeler 1962 kanununun feodal sistemi yok etmeye kifayetli olma­
dığı ortaya çıkmıştır.
1963 Nisanında Bakanlar Kurulu iki kısım halinde tatbik edile­
cek yeni bir reform programını getirmiştir.
Programın birinci kısmında, toprak sahibinin 60 hektarlık bir
araziyi elinde tutabileceği belirtilmektedir. Reformun birinci safhası
1964 ortalarında son bulmuş, köylüler tarafından benimsenmekle be-
raber, arazi sahipleri tarafından muhalefet edilmiştir. 1964 mayısın­
da parlamentoya getirilen ve aynı senenin Kasımımda tatbikine ge­
çilen ikinci safhada ise daha ileri bir adım atılmıştır. Buna göre, top­
rağın verimliük derecesi esas alınarak tesbit edilen 30 - 120 hektar üs­
tündeki araziler dağıtıma tabi tutulacaktır. Ancak, muayyen bir intikal devresi sonunda, 500 dönümlük bir arazide tarım tamamen makin eleştirilir veya bakir bir arazi olduğu isbat edilmek şartiyle gene ma­
kineli ziraate tahsis edilirse, miktar tahdidi olmaksızın, tamamen sa­
hibine terkedilecektir.
İran'da 40 - 50.000 civarında köy olduğu ve bunun 10.000'inin ağa­
ların mülkiyetinde bulunduğu izah edilecek olursa, toprak reformunun
önemi anlaşılacaktır.
1961 senesine kadar toprak reformu gereğince satın alman ve da­
ğıtılan toprakların miktarı aşağıda gösterilmiştir:
I
Birinci Kjsım :
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Ağalardan satın alman topralar ile beraber
hükümetine kraliyet arazisi sayısı
Toprak sahibi olan köylü sayısı
Toprak sahibi olan köylü ailesi sayısı
Satın alman toprakların bedeU (£)
İlk taksitte ağalara ödenen miktar (£)
Köylerde kurulan ziraî kooperatif sayısı
K ö y kooperatiflerinin sermayesi (£)
10.418
350.064
İİ750.248
31.018.431
5.327.485
4.818
2.571.428
ikinci Kısım ;
1.
2.
3.
Ağalardan 30 sene müddetle alman arazi,
karşılıklı anlaşma ile alıann arazi ve köylü
ile ağalar arasında eşit haklar ile paylaş­
tırılan arazi sayısı
İkinci kısımdan faydalanan köylü ailesi sayısı
İkinci kısımdan faydalanan köylü sayısı
25.846
797.710
3.983.550
Sonuç olarak 21 milyonluk nüfusun 6 milyonu toprak reformu­
nun birinci ve ikinci kısmından faydalanarak arazi sahibi olmak im­
kânına kavuşmuştur. Ancak, köylülere yol gösteren, onları çalıştıran,
faaliyetlerini koordine eden, kredi temin eden toprak sahiplerinin
bu görevini ifa etmek üzere kurulan kooperatiflerin bu fonksiyonları
ifa edebilmeleri için sayılarının arttırılması icap etmektedir. Diğer ta­
raftan, arazi sahiplerinin murakabacılık yoluyla köylüleri iktisaden
l^endine bağlamaya çalışmakta oldukları ifade^ olunmaktadır. Toprak
reformuyla gerçekleştirilmek istenilen gayelerin tahakuku büyük öl­
çüde kooperatiflerin başarısına bağlı olmaktadır.
E.
Sanayi :
Ülkenin sanayileşmesi konusunda ilk ciddî teşebbüsler Rıza Şah
zamanında başlamış, İran'ı iktisadî yeterliğe kavuşturma yolunda dev­
let önderliği altında bazı hamleler yapılmıştır. Bu itibarla kurulan ilk
tesisler devletin teşebbüsü ile meydana gelmiştir. Rıza Şah tarafından
kurulan fabrikalar, Sanayi ve Madencilik Bankası yönetimine veril­
miştir.
î l k ciddî sanayileşme hamlelerinin başladığı 1941'den 1953'e ka­
dar geçen devre genellikle siyasî istikrarsızlık sebebiyle gayet yavaş
seyretmiştir. Özel teşebbüs, emin bir yatırım sahası olarak mütalâa
ettiği tekstil sahasında yatırımı tercih etmiş, ancak bunlar gayet cüz'i
olmuştur. Devlet Sektörü ise, tekstil, şeker, çimento ve maden kolla
rmda yatırıma gitmiştir. Bu konuda esas teşebbüsler 1953'de memle­
kette asayişin teminini siyasî istikrarın temin edilerek iktisadî orta­
mın elverişli kılınmasından sonra başlamıştır. Hükümet, yatırımı teş­
vik için gümrük resimleri ve vergilerde indirimler sağlamış, yerli ve
yabancı müteşebbisleri teşvik için kanunî hükümler koymuştur.
T a b l o
: 24
Tahran'da Kurulan ve Faaliyetten Çekilen Firmalar:
Kurulan
Yerli
Yabancı
Toplam
Tasfiye olan
1960-61
1961.62
1962-63
1963-64
530
31
561
63
498
390
15
405
76
319
479
8
487
112
375
501
14
515
94
421
1964-65
665
34
699
76
623
Sanayileşme özel ve kamu sektörü ile birlikte yürütülmektedir.
K a m u sektörü esas olarak ya temel yatırımları yapacak, ya da özel
sektörün tecrübe, ihdas veya sermaye bakımından yeterli olmadığı sa
halarda faaliyet gösterecektir. Bazı sanayi kollarının montaj yoluyla
kurulması konusunda da tedbirler alınmıştır.
1958- 1962 döneminde îran sanayiinde büyük gelişmeler olmuş­
tur. Bu gelişme bilhassa özel sektörde izlenmektedir. Gerçekten bu
devre içinde 400 milyon dolar tutarında yapüan yatırımın 2/3'ü özel
sektör tarafından ifa edilmiştir.
T a b l o
25
İran'ın Sınaî İstihsali: (11)
(000 Metrik T o n )
Çırçırlama
Çeltikleme
Rafine edilmiş şeker
Rafine edilmiş yemeklik
Yağ
Alkolsüz içkiler
(Milyon litre)
Sigara (OOO Milyon)
Pamuklu dokuma
(Milyon metre)
Tütün
Halı (000 m2)
Sabun
Buz
Çimento
Cam
a)
Petrol
1962
1963
77.8
349.6
211.0
50.8
48
110.9
172.0
48.3
112.4
153.0
169.3
96.2
29
21.0
41.6
8.49
267.00
4.4
9.21
338.00
773.0
4.7
451
28.9
169.0
784.0
—
21.0
—
—
—
1964
8.87
376.00
4
511
45.0
229.0
1.289.0
27.8
Sanayii :
İran'ın en önemli ve döviz getiren sanayi kolu petroldür. Milâttan
önce 276 - 194 yılları arasında İskenderiye'de yaşamış bir Yunan dü­
şünürü olan Eratos, Basra Körfezinde petrolün varlığına ilk temas
eden kimsedir. Sonraları petrolün İran'da bol miktarda bulunduğu an­
laşılmıştır. Petrolün işletilmesi konusundaki ilk teşebbüs, 1896 yılında
Şah tarafından bir Iran'lıya Mazenderan bölgesinde küçük bir arazi
verilmesi olmuştur.
1901'de ise William Dr. Arcy 480.000 m i P l i k bir imtiyaz elde et­
miş, 1908'de Mescidi Süleyman'da petrole tesadüf edince, 1909'da Ang­
lo - Persion Oil Company tesis edilmiştir. (Şirketin ismi sonra 1935'de
Anglo - Iranian, 1945'de ise British Petroleum olarak değiştirilmiştir).
Bu imtiyaz, 1932'de Şah tarafından iptal edilmiş, fakat aynı şir­
ket bu sefer İran'ın güney batısında 100.000 miP'lik yeni bir imtiyazı,
1933'de 60 sene süreh olarak elde etmiştir. 1944'de ise harp dolayisiyle
Hükümet bütün imtiyazları tehir ettiğini açıklamıştır.
1946'da İran Başbakanı Kuzey İran bölgesinde petrol üretimi mak­
sadiyle Rusya ile müşterek bir şirket kurulması konusunda anlaşmaya
varmış, ancak tasarı 1947'de Meclis tarafından reddedilmiştir. Petro­
lün yabancılarla müşterek işletilmesine karşı cereyanların başladığı
sıralarda A l O C ' n i n teklif ettiği İran'a yeni menfaatler sağlayacak bir
tasarı Meclis tarafından red edilmiş ve 1933 imtiyazı da 1951'de tek
taraflı olarak fesh edilerek, Meclis İran petrollerinin miUîleştirilmesine karar vermiştir. Petrol şirketleri ile yapılan müzakereler sonunda
AlOC'den alman 1933 imtiyazının bir konsorsiyoma havalesi hususun­
da anlaşmaya varılmıştır. Ekim 1954'de yapılan bir anlaşma ile İran'm istihsal veya ihraç edilecek ham petrol üzerinden %25 hisse alması
kararlaştırmıştır. Buna ilâveten İran konsorsiyom tarafından kurula­
cak şirketlerin kârlarından da gelir temin edecekti. Bu iki kaynaktan
sağlanan gelirlerin toplamı 1959'da 94 milyon, 1960'da 102 milyon,
1961'de ise 104 milyon sterlini bulmuştur. Ancak 1960'a nazaran 1961'de izlenen bu artış, petrol istihsali ile mukayese edildiğinde hayal kı­
rıcıdır. Zira petrol istihsalindeki artış aynı senede %12 idi. Gelirler­
deki düşüşün nedeni ve dünya istihsalindeki artış sebebi ile fiatlardaki
alçalmalar olmuştur.
İran'ın Konsorsiyomdan sağladığı gelirlerden biri de İran'ın Kon­
sorsiyumdan rial alımlarıdır. 1961'de bu miktar 35.350 milyon sterlini
bulmuştur.
Konsonsiyom ile anlaşma 1979'da sona erecektir. Ancak karşılıklı
anlaşma ile 15 sene daha uzatılabilecektir. İran Konsorsiyom mıntı­
kası haricindeki sahalarda petrol aram.a ve işletme faaliyetlerinde bu­
lunmak için Iranian National Oil Campany'i kurmuştur. İran'ın kon­
sorsiyomdan sağladığı gelirler NlOC'den sağladığı gelirlere oranla ge­
nellikle yüksek olmuştur. İran'ın. N I O C kanalı ile, konsorsiyom sahası
haricinde petrol istihsalini geliştirme konusundaki faaliyetleri henüz
gayesine ulaşmış değildir. Gerçekten 1961'de, İran petrol istihsalinin
%99'u konsorsiyom tarafmdan sağlanmakta idi. İran'ın petrol sahası
konrasiyom sınırları sahilindeki A g h a Jari'dir. 1962 istihsali 2 m i l y a r
varildir. 1963 istihsali ise, günde 800.000 varil veya senede 40 milyon
M"dür. İkinci önemli saha ise, gene aynı bölgede Gach Saran'dır. 1962
istihsali günde 380.000 varildir. Konsorsiyom, Kalaşabad ve Ahwaz'da
petrol bularak işletmeye geçmiştir. Mansari ve K a r g adasında da pet­
role tesadüf edilmiştir. İran refineleri istihsal ile orantılı olarak geli
şememektedir. Bunun sebebi önce, tüketici ülkelerdeki modern rafi
nerilerin rekabeti, diğer bir sebep te Şattülarap'a 25.000 tonu geçen
tankerlerin yanaşmamasıdır.
NlOC'nin faaliyetleri üç grupta mütalâa edilebilir:
1. Konsorsiyum sahası hariinde direkt olarak petrol arama, bul­
ma ve işletme faaliyetlerinde bulunmak:
İran'da petrol faaliyetleri güney batıda toplanmış olduğundan
N I O C kurulduktan sonra bütün ülkeye şamil bir petrol arama ve iş-
îetme faaliyetine geçilmiştir. Şirket konsorsiyum sahası dışında yap­
mış olduğu arama faaliyetleri sonunda Tahran'm 137 ve 197 Km. gü­
neyinde Alburz ve Sarajeh'de petrol ve gaz bulmuştur. Bir sanayi böl­
gesi olan kuzeyde gittikçe artan yakacak ihtiyacını karşılamak üzere
Tahran civarında bir rafineri tesisi ile ilgili olarak çahşmalar yapıl­
maktadır. Buna paralel olarak Ahwav'dan Tahran'a ikinci bir p i p e ­
line hattı döşenmektedir. 756 K m . olan bu pipeline vasıtasile petrol
ve petrol ürünleri güneyden Orta ve Kuzey İran'a akacaktır. İran'ın
petrol ürünleri istihlâki yılda 5 milyon tondur.
NIOC aynı zamanda İran'da petrol ile ilgili bütün pazarlama fonk­
siyonlarını da ifa etmektedir. Şirket son 10 sene zarfında çapları 3 -12
inç arasında değişen 2.900 K m . uzunlukta boru döşenmiştir. 3 Aralık
1960 tarihinde Afganistan ile yapılan anlaşmaya göre N I O C 33.533
petrol mahsûlleri ihraç etmiştir.
1965 senesinde yapılan son bir anlaşma ile İran, Afganistan'da ka­
bul ve Kandahar beynelmilel hava alanlarındaki uçaklara benzin ik­
mali işini üzerine almıştır. N I O C ülkede petro - kimya sanayiini tesis
ve geliştirme görevini de yapacaktır. İran'da tabiî gaz istihlâki senede
bir milyon M^'dür.
Şiraz sun'i gübre fabrikası senelik 40 000 tonlulk amonyum nitrat
ve gene 40.00 tonluk amonyak veya üre ihtiyacını Geşsaran petrol
bölgesinden temin etmektedir.
2. NlOC'nin faaliyetlerinden birini de Basra Körfezi'nin diğer kı­
yılarındaki petrol kaynaklarının işletilmesi için diğer petrol şirketleri
ile yapılan müşterek yatırımlar teşkil etmektedir.
NIOC, Temmuz 1967 tarihli petrol kanunu hükümleri gereğince
İran'da konsorsiyum hudutları haricindeki sahalarda petrol arama fa^
•aliyetlerinde bulunduğu gibi, Asya'da da diğer yabancı firmalarla
müşterek arama faaliyetlerinde bulunmaktadır. Bu müşterek faaliyet­
lerde şirket %75 kâr esasına göre çalışmaktadır. Bu kârın %50'si ge­
lir vergisi şeklinde İran Hükümetine intikal etmekte, %25'i de N I O C nin geliri olmaktadır. Bu konuda ilk teşebbüs 1957 Ağustosunda dev­
let sektörüne mensup bir İtalyan firması ile yapılmıştır. E.N.L isimli
İtalyan firması ile meydana getirilen şirkete S I R I P (Societe Irano İtalianne des Petroles) adı verilmiştir. İkinci ortak teşebbüs ise Pan
American International Oil Company ile yapılmış I P A C ( İ r a n - P a n
American Oil Company) adını almıştır.
3. 1957 Petrol Kanunu hükümleri gereğince N I O C namma, gü­
neydeki petrol sahalarında ve Abadan rafinerisinde (anlaşma sahası)
Iranian Oil Exporation and Producing Company ve Iranian Oil Refi­
ning Company tarafmdan yapılan faaliyetleri:
Yirminci yüzyılın başlarında petrol faaliyetleri Basra Körfezi'nin
yakınlarında, Güney Batı İran'da toplanmış bir bir endüstri idi. Pet­
rolün millîleştirilmesinden sonra 10(54'de Iran hükümeti hem NIOC ile
hem de konsorsiyum olarak bilinen petrol şirketleri ile anlaşmaya gö­
re konsorsiyum anlaşma sahası denen Güney Batı İran'da 100.000 M i F
lik bir sahayı N I O C namına ve onun kontrolü altında işletecektir.
Konsorsiyumun hâlen 11 petrol sahası, 112 kuyusu, 20 istihsal üni­
tesi, 3,300 K m . tutan pipe - line'i, bir rafineri, 3 de yükleme istasyonu
vardır. Bu bölgeden günde 1.655.000 varil ham petrol istihsal edilmek­
tedir Konsorsiyoma üye şirketler ve hisseleri aşağıda gösterilmiştir.
T a b l o
: 26
Konsorsiyoma Üye Şirketler ve Hisseleri:
Gulf Oil Corperation
Socany Mobil Oil inc.
Standard Oil Company (New Jersey)
Standard Oil Company of California
Texoco inc.
The Bristish Petroleum Company Ltd.
Bataafse Petroleum Maatschappij N.V.
(Royal Dutch Shell Group)
Compagnie Française des Petroles
The iricon Group of Companies
(1955 de birleşen B. Amerikan Şirketi)
%
%
%
%
%
%
%
7
7
7
7
7
40
14
6
5
Petrol endüstrisine ait tesislerin mülkiyeti N l O C ' y e ait olmakla
beraber anlaşma müddetince zilyetlik ve tasarruf hakları şirketlere
aittir. Her şirket 'Iranian Oil Operating Companies'in idare heybetin­
de bir kişi ile temsil edilir.
İran İn 1964 senesinde (11 anlaşma sahasından) ham petrol istih­
sali 137.243.124 varildir. Neft-i Şah, Mescit-i Süleyman ve Alborz'daki
fabrikalarda tasfiye olan ham petrol ise 21.939.036 varildir. İran pet­
rollerinin senelik petrol ihtiyacı 70 milyon tondur. İran petrol kay­
naklarının gayet zengin olduğu tahmin edilmektedir.
İran, Dünya petrol üretiminde Önemli bir mevkie sahiptir. Aşa­
ğıda İran ve diğer petrol üreticisi ülkelerin istihsalleri gösterilmiştir.
T a b l o
: 27
Dünya'da Petrol Üretimi
(000 T o n )
Memleket
1959
1960
1961
1962
1963
Cezayir
1.232
Arjantin
6.378
24.971
Kanada
Endonezya
18.218
İran
46.194
İrak
41.761
Kuveyt
69.536
Liya
Meksika
13.969
Suudî Arabistan
ve Kuveyt tara­
fından müşterek
işletilen
6.207
11.438
Romanya
Suudi Arabistan 54.163
129.557
Rusya
A.B.D.
347.929
Venezüella
144.850
8.632
9.138
25.614
20.596
52.392
47.467
81.867
14.171
15.660
12.085
29.845
21.284
58.982
49.020
82.715
962
15.278
20.689
14.053
32.990
22.784
65.338
49.169
92.177
7.852
16.000
23.887
13.900
35.084
22.275
73.029
56.773
97.202
22.039
16433
7.289
11.500
62.068
147.859
347.975
149.372
4.499
11.582
69.232
166.068
354.303
152.616
13.052
11.864
75.751
186.242
361.658
167.147
16.752
12.233
81.049
206.070
372.001
169.671
978.600
1.053.400
1.222.000
1.216.20O
1.303.500
T o p l a m
Belli başlı petrol üreticisi ülkeler arasında Iran altıncı gelmeR
tedir. İran ekonomisinde petrolün önemi çok büyüktür; aşağıdaki tab­
lodan da görüleceği üzere petrol geliri toplam ihracat gelirlerinin için­
de çok önemli bir mevki tutmaktadır.
T a b l o
: 28
İran İhracatı ve Petrolün İhracattaki Yeri: (12)
1960-61
Çeşitli Mad. İhracatı 7.872
Petrol İhracatı
53.391
1961-62
1962-63
1963-64
1964-65
1965-66
9.593
56.451
8.603
59.300
10.016
66.886
11.485
74.000
13.558
89.215
Diğer taraftan petrol şirketlerinin hükümete yaptıkları ödeme­
ler de Iran için ayrı bir gelir kaynağı olmaktadır. Bu ödemeler aşağıda
gösterilmiştir.
T a b l o
: Z9
Petrol Şirketlerinin İran'a Yaptıkları Ödemeler:
(Milyon Dolar)
1954
1955
1956
1957
1958
1959
1960
9
91
153
213
247
262
285
1961
291
1962
1963
343
380
1963 yılında petroldeen elde edilen Iran geliri yukarıda görüldüğü
gibi 380 milyon dolardır. Bu miktar yaklaşık olarak Iran Millî geliri
nin %10'unu kapsamaktadır.
b)
Dokuma
Sanayii
:
İran'ın önemli sanayi kollarından birisi de dokumadır. Bu sanayi
kolunu geliştirmek amaciyle çalışmalar yapılmaktadır. Yatırım yap
mak isteyen müteşebbisler teşvik edilmekte, kamu sektörü özel teşeb­
büse destek olmaktadır.
Yapılan özel sektör - kamu sektörü ortak yatırımları ile pamul^u
mensucat istihsali, 1964'de 376 milyon metreyi bulmuştur. (Tablo 25)
1953'de iki devlet, on iki de özel sektöre ait fabrika varken 1962'de
bu rakam 4 devlet, 60 özel fabrikaya yükselmiştir.
Yünlü dokuma da gelişen sanayi koUarmdandır. Halen 36.000 iğ
ve 700 tezgâhlık 13 yünlü dokuma fabrikası bulunmaktadır. Ancak bu
fabrikaların imalâtı, ihtiyacı karşılayamamakta ve her yıl 3 milyon me
re kadar yünlü ithal olunmaktadır.
c)
Şeker Sanayii
:
1953'e kadar memlekette şeker kamışı kullanan 12 şeker fabrikası
ve bir de şeker refinerisi mevcut olup, toplam sitihsal senede 60.000
ton idi. Bu miktarı arttırmak üzere Karaj, Akbuh, Fasa, K e r m a n ve
Çenaran fabrikalarının ve Varamin'deki refinerinin kapasiteleri yük­
seltilmiştir. Fariman ve İsfahan'da ise yeni şeker fabrikaları kurulmuş
tur. Şeker kamışı ziraati yanında Kuzistan'da pancar ziraati de ya
pılmakta ve civardaki 20.000 ton kapasiteli bir fabrikada işlenmek­
tedir.
İran'ın yıllık şeker tüketimi 45.000 tondur. Buna mukabil şeker
üretimi ise 1964'de 169.300 tondur. (Tablo 25) Aradaki fark mamul vc
rafine edilmemiş şeker ithali ile kapatılmaktadır. Yeni kurulan fab
rikalarla üretimin 217.000 tonu bulacağı tahmin edilmektedir.
d)
Nebatî Yağ Sanayii :
Nebatî y a ğ sanayii istikbal vadeden bir yatırım koludur. 1956'da
ancak 15.000 ton olan istihlâk 45.000 ton'a yükselmiş bulunmaktadır.
CO
CO
1-i csi
CO Tt»
CO
o
^.
s:
CSI
LO
in aj
co
lO
00
Ö
CO
CO
T-j
csi
lO
CO
CO
lO
un
Q
O
CO
CO
CO
5
Cf5
lO
^
tH csi
^.
o o ^
CO
CSI
05
l>
CO
cd
I> CSI m
CSI
CO
05
P-l
CO
CO
o
ö
CM
CSJ C )
O
CSI
lO
CO*
CO
CO
§
CSI
Ö
CO
CO
r-i
CO
rH
§ S
in
^
3
i
CO
CSI
l>
CD
00
o
r-i
Ö
LO
CSS
CO
csi
CO
^
00
d
CSI
CO
CO
o
o
CO
JO
CO
CO*
^
I>
rH
g
s
CSI
CO* t H
CSI CSI
o
CO
CO
id
tH
CSI
CO
rH
CSI
CO
Cvl
CD
00
iO
CO
CO
^
CD
lO*
1 1§
rH
ai
o*
o
csi
CO
CO
r-l
a>
rH
CSI
CSI
CO
CO
rH
CO
00
PO
05
CO
rH
05
CO
CO
CO
S
o
CSI
tH
o
CO
•t—i
CO
2
CO
î>
tH
t^. 00
CSS
rH
CD
? g
CO
CO
00
CO
Co
rH
CO
o
CSI
CO
CO
^
CO
f-H
lO
CO
r-<
CO Tf<
CO
^
^:f^ tH
Ö
CP
CO
CO
CO
CO
05
id
lO
lO
a
OS
Ü
OS
1
o
o
61
SI
Co
l-H
^ ^ s
7j »HH
şh OS 03
ClT^-h •+-»
r-i
PQ
csi CO
ft
o
CO
t-
C3:> t H
D-
I>
rH
CO
CO
CO
çD
lO
ıq
Ö5
Oi
00
o CM
^tj csj
lO
^
CO
rH
T-i
r-İ
Tji
lö
CO
CO
o CO CO ^
csı -«^t»
00 o
I>
csı
o
t-
o
tH
05
o
05
00
csı
CSJ
t- rH
CS3 CO
tH
r-İ
r-İ
•«^*
o
o
csı
CO
o
sLO
1-İ
CS)
rH
o
p
c6
lO
T-i
f
t-4
o
CSÎ
T-H
00
CO
CO
^
^
00
CO
o
t-i
lO
csı 00
LO
CO
ö
D'
tH
00
ÇQ
r-İ
rH
esi
C6
CO
d
csı
C-^
00
lO
CO
00
00
lO
lO ÇO
CQ
I>
Cft
00
^
csı csı
t-l
LO
^
^
rH
csı
CO
Tt^
00
co o t-
D-
CO
CO
CO
Tt«
1-İ
LO
rH
rH o es
CO t H
csı
Tt<
T-i
rH
in
î-ı o
^
Ci
1-J
c:i esi
>^
CO
CO
rH
Ö
o
o CO
Ti* îry-^ 06
CO csı 00
00
00
^
lO
CO
1-İ
Ö5 t -
t-
CSJ
CO
esi Oİ
CO 1-4
^
CO CSJ
r H esi esi CO
csı CO CO o
rH
^
^
00
^
-
o
I>
CO T-l
ö
d
CO t-^
CO 1-H 03
csı T-j C5 csı
csı
^
CO
d
rH
OO
1 0 00 05 esi cq
00 cd
ı d esi
r j * CO CO
CO C5 00 00
rH C5
^
ı-H
Gİ
0:1
t-
lO
CO ı d
Ö
"«^
rH
lo csı
ifî
id
CO
esi
CSI
o
^
00
t-'
lO
ö
00
o
^'
ıd
<3j
m ı>
tH
CO
csı
CSI
00
00
td
th
T-i
csı
^
1-İ
CO
CO
m
cq CO
••^ esi
csı csı
Tjİ
a
.•S
6
ı
•ı-l
s
'•4^
CO
(D
.».3
c3
wo o Q
T-ı csı 00 <çf< 10
I
>
S.Sd)
cö
"3 ^ S
c3
W wPh k>«
•HH «hH
cö
Ü
• r-f
CO
<L>
tH
esi
00
-«^
Ö
o
Sj
a
wr
<cö
(D
1
•4^
CÖ
s
cö
İZİ •HH
^2:
esi
cö
>H
00
îhtiyacm %50si dahilî pamuk yağı istihsali ile karşılanmakta, geri
kalan miktar yarı rafine edilmiş yağ şeklinde ithâl edilmektedir. Mem­
leketin 1964 istihsali 96.200 tondur. (Tablo 25)
e)
Çimento
Sanayii
:
Hâlen 1.289.000 tonluk kapasite memleket ihtiyacını karşılamak­
ta ise de, ziraî ve diğer kalkınma projelerinin tatbiki için bu hacmin
aşılması icap etmektedir.
f)
Orman Ürünleri
Sanayii
:
Memleket arazisinin %11'i ormanlarla kaplı olmasına rağmen, ay­
ni büyüklük ve hacimde bir orman endüstrisi gelişmemiştir.
K â ğ ı t istihlâki:
K â ğ ı t istihlâki 40.000.000 ton'u geçmiş olup, bir kâğıt fabrikası
kurulması yolunda çalışılmaktadır.
Meyve muhafazası:
Yiyecek madedleri ile ilgili sektörler iyi bir yatırım sahası arzetmektedir. Yetiştirilen çeşitli meyve ve sebzelerle ilgili imalât gayet ip­
tidaî yerlerde yapılmakta olup, fabrikasyon halinde değildir.
İlâç:
Gelişen hayat şartları ile ilâç talebi de artmaktadır. Yerli imalât,
paketleme, tablet ve ampuUeme şeklindedir. Hâlen, basit ilâçların imâli
için yatırım imkânı mevcuttur.
Seramik:
Gittikçe artan talep, seramik sahasında verimli bir yatırım imkânı
kılmaktadır.
Kimyevî maddeler:
K i m y a endüstrisi bakımından îran gelişmemiş durumdadır. Mem­
lekette sülfürik asit, kostik soda ve gliserin gibi bazı kimyevî madde­
ler imâl edilmektedir. Sodyum bikarbonat, eter, alkol, sodyum sülfat,
asetikasit, fosfat ve potas cazip yatırım sahalarıdır.
Petro-Kimya:
Petrol ve tabii gazın arzettiği imkânlar, petro - kimya endüstrisi­
nin gelişmesi için müsait imkân yaratmaktadır. Bu imkânlardan fay­
dalanarak rayon, sun'i iplik, plâstik eşyaları, sun'i kauçuk ve benzeri
maddelerin imalâtı konusunda çahşmalar yapılmaktadır.
Ziraî âlet ve makineler:
Ziraî âletler hâlâ organize ünitelerde yapüamamaktadır. Toprak
reformu ve mekanizasyon projeleri ile ülkenin ziraî âlet ve makine»
lere olan talebi artacaktır. Özellikle, traktör ve tulumbalar cazip ya­
tırım imkânlarına sahiptir.
Gaz âletleri:
Gaz istihlâkinin artışına paralel olarak gaz âletlerine karşı talep
«de artmıştır. Montaj şeklinde bazı yatırım teşebbüsleri yapılmışsa da
sektör hâlâ iyi bir yatırım sahasmdadır.
Dikiş makineleri:
Dikiş makinesi talebi 100.000 ünitenin üzerindedir.
Bisiklet:
Talep 100.000'in üzerindedir.
Tekstil yedek parçaları:
Tekstil endüstrisinin inkişafı ve müessir bir şekilde işlemesi için
gerekli yedek parça imalâtı mevcut değildir.
Makine âletleri:
Sanayinin muhtaç olduğu âletler memlekette imâl edilmemekte­
dir. İktisadî gelişme için bu endüstrinin tesisi şart hulunmaktadır.
Elektrik Motörleri, Vantilatör, Elektrik Malzemesi ve Âletleri:
Plânda öngörülen elektrik şebekelerinin tesisi, bu sahada büyük
fbir talep yaratacaktır.
Çelik tel:
Talep, bir yatırımı verimli kılacak hacimde artmıştır.
Ferro krom:
İran'da krom cevheri mevcut olup, istihsal tamamen ihraç edil­
mektedir. Dez barajından sağlanan ucuz elektrik, güneyde kurulacak
ferrokrom tesisleri için ayrı bir avantaj olacaktır.
Demir ihtiva etmeyen maddeler:
Alüminyum, pirinç ve benzeri demir ihtiva etmeyen maddelerin
imali hâlen gelişme halindedir.
Montaj ve dayanılklı istihlâk malları:
Hâlen özel sektör, araba, otobüs, kamyon, radyo, televizyon ve buz
dolabı imâl etmekte ise de montaj şeklinde yapılmakta, parçaların bü*
yük kısmı ithâl edilmektedir.
g)
Sanayi ve Maden Kredileri
:
Ülkenin iktisadî kalkınması yolunda alman çeşitU tedbirlerden
biri de, kraliyete ait mücevher ve altınların paraya çevrilmesi sure­
tiyle meydana gelen fonların iktisadî kalkınmanın hızlandırılması ga­
yesiyle kullanılmasıdır. Bu fondon yatırım yapmak isteyen özel sek­
töre kredi verilmektedir. 7.1 milyar rial tutan bu meblâğın 3.6 milyarı
sanayi ve kredi, geri kalan 3.5 milyarı ise tarım için kullanılmıştır,
Xredilerin tahsisinde şu sistem tatbik edilmektedir: Kredi, projenin
tahmıin edilen maliyetinin %50'sini aşmamak ve 12 senede ödenmek
şartı ile verilmektedir. 1956 - 1960 arasında, 381.260.250 rial tutarında
ki kredi 1,250 küçük; 6.092.403.200 rial tutarında kredi ise 326 büyü.v.
sanayi müessesesi ve madenciliğin inkişafı ile kullanılmıştır.
Bu kredilerin verildiği projeler ve senelik istihsal artışı m i l y o n
rial olarak aşağıda gösterilmiştir.
T a b l o
•
:
31
Sınaî ve Maden Kredileri
Faaliyet kolu
Proje adedi
Tekstil
Şeker
İlâç ve kimya
Yiyecek
İnşaat
^
İmalât
Plâstik ve kauçuk
Deri
Tahta, kâğıt, mukavva v.s.
Maden
T o p l a m
Yıllık istihsal
artışı
81
11
19
22
4.538
2.823
3.236
3.920
1.088
1.343
494
413
246
936
275
19.039
64
,36
42
Yukarıda verilen rakamlara ilâveten küçük sanayiinin gelişmesi
için de 300 milyon rial tutarında kredi açılmıştır. 1960 başına kadar
381 milyon rial tutarında 1.215 kredi talebi karşılanmıştır. Neticede ser
maye terakümü yatırılan meblâğın iki misline ulaşmıştır. Meselâ, 1957'de 120 milyon metre olarak ihtiyacın %40'ına cevap verebilen pamuklu
dokuma sanayii 1963'de üretimini 400 milyona çıkarmış ve ihraca ha­
zır bir fazlalık yaratmıştır.
Bu kredilerin, sanayiin gelişmesinde oynadığı önemli rolü belirt­
mek için yukarıdaki tabloda gösterilen 19 milyon riallik senelik artı­
şın gayrisafi millî gelirde %4'lık bir yükselme sağladığını belirtmek ye­
rinde olur. Nüfus 20 milyon olarak hesaplandığı takdirde nüfus başına
artış 380 rial veya 5 dolardır.
F.
Yabancı Sermaye Kanunu ve Yatırım İmkânları :
a)
Yabancı
Sermayeyi
Teşvik ve Himaye
Dairesi :
Yabancı Sermayeyi Teşvik ve Himaye Dairesi, İran'da yatırım yap­
mak isteyen yabancı teşebbüsleri aydınlatmak, onların problemleri ile
meşgul olmak amacıyla tesis edilmiştir.
Dairenin organları şunlardır:
1 — Yabancı Sermaye Kurulu:
Yabancı sermayenin memlekete
ithâli konusunda son karar merciidir. Yabancı sermayenin. Kanunun
sağladığı imkânlardan istifadesi hususlarını düzenler.
2 — K o m i t e : Komitenin en önemli vazifesi, yapılan yabancı ser­
maye tekliflerini inceleyerek, hükümet ile ilgili formaliteleri tanzim
etmektir.
3 — Yabancı Sermaye Teşvik ve Himaye Merkezi: Yabancı sermaj e ile ilgili yatırım tekliflerinin yapıldığı yer burasıdır. Merkez ayrıca,
İran'da yatırım ile ilgili hususlarda yabancı firmalara bilgi verir.
b)
Yabancı Sermaye
Politikası
:
Gelişen bir ülke için yabancı sermayenin önemine müdrik olan
Iran, yabancı sermayenin millî kaynaklara yardımcı olması, millî yatı­
rım politikası ile bir entegrasyon halinde olması durumunda müessir
olacağına inanmaktadır. Endüstrinin hususî sektöre açık olan bütün
sahaları, yabancı sermayeye de açık bulunmaktadır. Ancak, memlekete
gelecek olan yabancı sermaye, genellikle yeni istihsal üniteleri kurul­
ması, yeni imalât ve hünerlerin tesisi gayesine matuf olmalıdır. Bu ga­
yeye hizmet edecek yabancı firmalar şu imkânlardan faydalanırlar:
1 — K â r transferi:
Y a t ı r ı m yapılan
transferi serbesttir.
memlekette elde edilen kârların
menşe ülkeye
2 — Sermayenin transfesi:
a) Y a t ı r ı m yapılan memleketten, sermaye, tekrar menşe memle­
kete dönebilir.
b) Yatırımdan elde edilen kârlar tekrar yeni yatırımlara, İran
Hükümetinin izni ile tahsis edilebilir. Bu tahdirde bu kârlar da trans­
fer edilebilir sermaye olarak mütalâa edilir.
3 — Sermaye iştiraki:
Yabancı sermaye yatırımına mutlaka; İran sermayesinin de iştirak
edeceği konusunda bir mecburiyet yoktur.
4 — Mükerrer Vergileme:
İran Hükümeti, muhtelif yabancı şirketlerle anlaşma yaparak ver­
gi mükerrerliğini de önlemiş bulunmaktadır.
c)
Maden işletmeleri
ve sınaî kuruluşlar
için
imtiyazlar:
1 — İran'da tesis edilen sınaî kuruluşlar ve maden işletmeleri % 50
vergi indiriminden istifade ederler. T a h r a n i n 60 K m . dışında tesis edi­
len kuruluşlar tesis tarihinden itibaren 5 sene süre ile % 100 vergi in-
diriminden faydalanırlar. Vergi konusunda, kendileri ile ilgili mevzu­
at bulunmayan bütün şahıslar tüccar addedilirler. Bunlar, her senenin.
21 Temmuzunda bir önceki senenin geliri üzerinden vergi beyanname­
lerini mahallî vergi makamlarına verirler. Beyannamelere hesap du­
rumları da eklenir.
2 — Gümrük Politikası:
İthalâtta rekabeti kaldırmak için tahdit tedbirleri vazedilmiştir..
Aynı zamanda gümrük siyaseti iktisadî kalkınma için lüzumlu hamı
madde ve makinelerin en az masrafla ithalini mümkün kılacak şekilde
düzenlenmiştir.
Sanayiye sağlanan gümrük avantajları şunlardır:
1 — Hükümet tarafından tasrik edilirse, sanayi için ithâl edüen
ham maddelere imalât vergisi uygulanmaz.
2 — Sanayi makine ve teçhizatları, hükümetin müsaadesi alınırsa
gümrük vergisinden muaftır.
d)
Garantiler
:
Hükümetin genel olarak millileştirme projeleri mevcut değildir.
Millîleştirme icap ettiği takdirde, adil bir tazminat, yabancı sermaye­
nin menşe memleketinin millî parası olarak ödenir.
Kapital ihracatçısı A . B , Devletleri ve Almanya gibi ülkelerle, bu
çeşit garanti anlaşmaları imzalanmış bulunmaktadır.
V.
A«
MÜNAKALE
Genel olarak :
iranlılar Pers İmparatorluğu zamanından beri münakaleye ö n e m
vermişlerdir. Gerçekten bu imparatorluk zamanında dünyada ikinci
gelen mükemmellikte bir ulaşım şebekesinin izleri el'an göze çarpmak­
tadır.
Ülkenin iktisadî kalkınmasında, ulaşımın haiz olduğu önemin tak­
dir edilmesi ve konunun ehemmiyetle ele alınması müteveffa Rıza Şah
zamanında olmuştur. 1926'da çeşitli yol ve şose projeleri hazırlanmış,
zamanın iptidaî teknik imkânlarına rağmen 450 milyon rial sarfiyle
17.000 K m . yol yapılmıştır. Karayollarına paralel olarak, Basra Kör­
fezi ve Hazar Denizi kıyılarındaki iki önemli liman da Tahran vasıtasiyle birbirine bağlanmıştır.
1941'de savaş patlayınca, bütün sektörler gibi ulaşım da gelişeme­
miştir. Rusya'ya yapılan savaş malzemesi sevkiyatmm büyük kısmının
İran'dan yapılması, İran yollarının harap olmasına sebep olmuştur.
1953'de, yeni ve modern makineler temin edilmiş, kara ve demir
yollan inşaatma başlandığı gibi, havayolları ve limanlar gibi ulaşım
şebekesinin diğer unsurlarmm da tamamlanmasına geçilmiştir. 1964de memleket karayollarının toptan uzunluğu 27.000 Km.'yi bulmakta­
dır. Bunun 12.000 Km.'si şose olup, 27.000 Km.'lik yolun 5.700 Km.'si
de asfalttır. Hâlen önemli merkezleri arasmda birinci ve ikinci dere­
cede ehemmiyeti haiz yollar inşası plân tatbikatı içinde yürütülmek­
tedir.
1953'de yeni ve modern makinelere kavuşulmuş olmakla beraber,
1956'da dahi mevcut makinelerin değeri 25 milyon riali geçmiyordu.
Bu seneden itibaren yol bakımına da önem verilmeğe başlanmıştır. Bü­
yük miktarlarda yol inşa makineleri alınmış ve değerleri 1958'de 220,
1959'da 620 milyon riale yükselmiş, 1964'de ise bir milyarı bulmuştur.
Gene, bu devrede karayolları tamir ve bakım teşkilâtı kurulmuş, 3.000
vasıflı işçi ve 50 mühendis bakım işlerinde çalışmış ve 8 milyon rial
harcanmıştır. 1958'den beri Isfahan, Şifa, Calus, Ramsar, Karaj - K o v vin; Tahran - K u m ve Tebriz, Azarşah yolları asfaltlanmış, diğer yollar
da tamir edilmiştir.
Son yıllarda takriben 5.000 K m . uzunluğunda yeni yol yapılarak
ülkenin artan trafik problemi karşılanmış, yeni metodlarla inşa edilen
yollar. Başşehir ve diğer önemli şehirleri uzak istihsal merkezlerine
bağlanmıştır. K a r a ve demir yollarını birbirine bağlayacak yeni köp­
rüler inşa edilirken, eskilerinin de ya tamiri yapılmakta veya yenileş­
tirilmektedir. Tahran, Ahvaz, Koramşah, İrfahan, Kermanşah, Kozvin,
Rest, Karamabad, Karaj, Hamadan ve Çalm'da tesis edilmiş kontrol
j-^oktalarmda vasıtaların ağırlıkları kontrol edilmekte ve muayyen bir
tonajın üzerindeki kamyonların yola devamına engel olunmaktadır. Son
yıllarda Iran demiryolları büyük merhaleler katetmiştir. İran demir­
yolları için 19 Ağustos 1953 bir hamle çağı olmuş, 1959'a kadar Azarbeycan ve Horasan'ı Tahran'a bağlayan 800 K m . uzunlukta yeni de­
miryolu yapılmış, I I . Dünya Savaşının tahribatı giderilmiş, Ondimeşk
" A r a d hattı değiştirilmiş (370 K m . ) , Julf a - Tebriz, T a h r a n - A r a k ve
Andimeşk - Ahvaz hattı tamamen tamir edilmiştir.
Kaşan hattı Bad istasyonuna kadar uzatılmış, Bandarşah'ı Gorgan'a bağlayan yeni bir hat döşenmiştir. Demiryolu ikaz ve işaret sis­
temi tamamen modern bir hale getirilmiş, gerekli jenaratörler konul­
muş ve kuyular açılarak su temin edilmiştir. Bu faaliyetler 65.000 ton
ray ithalâtını gerekli kılmıştır.
1956'dan itibaren buharlı makinelerin yerini dizel lokomotiflerin
alması yeni bir çığır açmış, çekiş gücü artan lokomotiflerin İş hacmi
artmıştır. Ayrıca demiryolları haberleşmesinde telgraf, telefon ve telsiz
kullanılmağa başlanmak suretile haberleşme şebekesi modernleştiril­
miştir.
T a b l o
: 32
İran Devlet Demir Yolları: (13)
1959-60
Yolcu
000
olarak 4.624
Yük/Km.
1961-62
1962-63
1963-64
1964-65
4.023
3.974
3.909
4.037
3.615
1.549.5
1.495.9
1.483.9
1.444.9
1.352.3
000
olarak 3.337
3.726
3.23 1
2.669
2.454
3.601
milyon
olarak 1.869.6
2.141.6
1.888.1
1.477.9
1.348.8
2.121.8
Yolcu/Km. milyon
olarak 1.960.2
Yük
1960-61
T a b l o
:
33
İran'da Motorlu Vasıtalar (14)
1964
Yolcu vasıtaları
Ticarî eşya taşıyan vasıtalar
144.168
58.533
1953 ile 1964 devresinde yapılan yeni hatlar şunlardır:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Şahrud - Mesed: 497 K m . uzunlukta, 1955'de inşaatına başlan­
mış, 1956'da bitmiş, 1957 Nisan ayında da işletmeye açılmıştır.
Mianeh - Tebriz: 303 K m . 1954'de başlamış, 1958'de bitmiş ve
aynı sene Nisan'da işletmeye açılmıştır.
Kaşan - Yezd: 377 K m . yapılmaktadır.
Bandar Ş a h - G a r g a n : 36 K m . 1959'da başlamış, 1960 Ekim'de
işletmeye açılmıştır.
Haft Tappeh: 8,7 K m . Şeker fabrikasını ana hatta bağlamak­
tadır. 1962'de bitmiştir.
Diğer talî hatlar, 76 Km.'dir.
Aşağıdaki hatlar ise yenilenmiştir:
1.
2.
3.
4.
Andimeşk: 335 K m . yenileme 1956'da başladı, 1958'de bitti.
A r a k - T a h r a n : 215 K m . yenileme 1960-61'de yapıldı.
Şirgah - Zirab, 10 K m . 1960'da yenilendi.
Sulfian - Şarafkaneh ve Tebriz - Julfa: H a t 1.542 mm. geniş
(13)
The Europe Year Book, 1967, s. 587.
(14)
The Europe Year Book, 1967, s. 58T
5.
likte olduğundan 1958'de 1.435 mm. genişlikte standard hat ha­
line getirilmiştir.
Andemeşk - Ahvaz hattı.
6.
Hosseineh - Karamşah 40 K m . 1959'da yenilendi.
B.
Hava Y o l l a n :
Hava trafiğini geliştirmek üzere yeni alanlar yapılırken, mevcutîar da genişletilmekte veya yeniden teçhiz edilmektedir. Memlekette
hava yolları ile taşman yolcu ve yük miktarları aşağıdadır.
T a b
1 o : 34
İran'da Sivil Havacılık: (15)
1965-66
Uçuş ( K m . ) (000)
K m . olarak taşınan yolcu (000)
Yük (OOO Ton-Km.)
Mektup (000 T o n - K m . )
6.493
254.669
1.529
148
Kaliteli hava personeli yetiştirmek üzere Yüksek Sivil Havacılık
Okulu kurulmuştur. Hava trafiğini kontrol, telekomünikasyon ve uçak
mekaniği konularında son 1-2 senede 372 kişi eğitim görerek mezun
olmuşlardır.
Son on senede İran'ın hava anlaşması yaptığı ülkeler ve anlaşma
yapılan seneler şunlardır:
Danimarka
Belçika
İsviçre
Türkiye
U.S.A.
1951
1954
1954
1956
1957
Pakistan
İngiltere
B. Almanya
Fransa
Avustralya
1957
1960
1960
1960
1960
İran'a uçuş yapan yabancı hava yolları şirketleri şunlardır:
Afgan Havayolları
Aero Flot
Air France
Alitalia
B.O.A.C.
El Al
Irak Hava Yolları
KLM
Kuveyt Havayolları
Lübnan Havayolları
Lufthansa
Middle East Airlines
PIA
PAA
SAŞ
Sabena
Swissair
UTA
C.
Meteoroloji :
İran'ın, Dünyanın diğer merkezleri ile olan hava irtibatının art^
ması ve beynelmilel hava trafiğinin kesifleşmesi üzerine İran'ın en
önemli milletlerarası hava limanı olan Tahran'm Mehrabad hava ala­
nında önce bir meteoroloji ünitesi kurulmuş, zamanla diğer hava alan­
larında da bu çeşit üniteler tesis eidimiştir. 1956'dan itibaren gittikçe
inkişaf eden bu ünite, 1958'de çıkarılan kanunla şube haline sokulmuş­
tur.
D.
Radyo Şebekesi :
1953'de Tahran ve civarında yayın yapan istasyonların toplam ta­
kati 37 kilowat iken 1955'de 50, 1959'da 100, 1962'de ise 100 Kvv^.'lık
kısa dalga, 20 Kw. kısa dalga ve 50 K w . orta dalga olmak üzere 24
saat yayın yapan 170 K w . takatli 3 istasyon kurulmuştur. Dördüncü
bir istasyon ise kültürel, ilmî ve sanat ile ilgili yayınlar yapmaktadır
Bütün memlekete yayın yapan Ahvaz, Kermanşah ve Zahidan rad
yolarının herbirinin gücü ise 100 kilowata çıkarılmış ve toplam ya­
yın gücü 597 kilowata yükselmiştir. Bunun 270 kilov^atı Tahran'a ait­
tir. Kemalabad ve Tahran'da tamamlanan herbiri 100 K w . ' i k üç y e m
istasyon ile İran, 114 yeni ve modern stüdyoya kavuşmuştur. Rest, Gor
gan. Isfahan, Somandaj, Meşed, Zahidan, Tebriz, Rezaiyeh, Kerman­
şah, Ahvaz, Şiraz, K e r m a n bölge radyoları İran Radyo Şebekesini mey­
dana getirmektedirler. 1965 senesinde İran'da, 1,600.000 radyo ve 100.250
T.V mevcuttur (16).
İran Yayın Şebekesi Enformasyon Bakanlığına bağlıdır. Bakanlık
1953 - 1964 devresinde 350 projeyi uygulama safhasına koymuştur. En­
formasyon Bakanlığı, İran'ın en mükemmel arşivlerine sahiptir. Bu ar­
şivlerden dünyanın her taarfmdan İran Radyosuna gelen sorular cevaplandırılabilmektedir.
Enformasyon Bakanlığı 1964 senesinde Dünyanın muhtelif kısım­
larında, İran'ı tanıtmak gayesile, tanıtma bürosu açmıştır. Bu bürolar,
Amerika, İngiltere, B. Almanya, Fransa, Avustralya, Türkiye, Pakistan,
Lübnan, Kuveyt ve İtalya'da bullunmakta, elçilik ve ateşeliklere bağlı
olarak faaliyet göstermektedirler. ' İ r a n Today'' ve ' T a c t s About Iran'"
isimli İngilizce, Fransızca ve Almanca muntazam yayınlar yapılmakta^
dır. İran'ın tarihî ve turistik değerleri, sosyal ve kültür yapısı hakkın­
da çeşitli, borşür ve kitaplar da neşredilmektedir. Bu faaliyetlerden
başka. Bakanlık, memleketi ziyaret eden gazeteci, televizyon ve film
ilgilileri, fotoğrafçı ve muhabirlere ücretsiz rehberler tesis etmekte, çe­
şitli ülkelerdeki tanıtma bürolarında bültenler neşretmektedir.
Fars Haberler Ajansı :
24 saat faaliyette bulunan Fars Haberler Ajansı (Fars News A g e n c y )
Associated Press, United Press International, Renters, France Presse
ve German Press Service ile teleteyp abonesi olarak devamlı temas ha
] indedir. P N A ayrıca Tass, Greek News Service ve îsraili News Agency'den bültenler almaktadır. 1962 senesinde P N A 45.000 bülten neşretmiş,
bültenlerinde 1.7 milyon kelime kullanmıştır. P N A , İran Radyosu ile
sıkı bir işbirliği halinde olup, günde 22 bülten neşrederek îran Rad­
yosuna en son iç ve dış haberleri ulaştırmaktadır.
E.
P T T :
Posta, Telgraf ve Telefon hizmetleri ile de diğer faaliyetlere para­
lel bir gelişme göstermektedir. Bir çok malzeme modernleştirilmiş, en
son metodlar kabul edilmiştir.
1953'de telgraf verici cihazların toplam gücü dört kilowat idi. 1963'de bu güç gündüz 41, gece 55 kilowata yükselmiştir. Verici devamlı
olarak diğer ülkelerle temas halinde bulunmaktadır.
Telgraf hacmi 1953'e oranla 10 misli artmıştır. Teleks 12 senelik
bir maziye sahiptir. Halen 16 kanallı bir teleks sistemi Tahran'ı 24 saat
boyunca dünyanın belli başlı merkezlerine bağlamaktadır. Tahran da
1964 senesinde 75, Koramşah'da ise 13 teleks abonesi vardı. Ayrıca be­
heri 5 kilowat takatinde 12 adet çift kanal telgraf vericisi Kamalabadda faaliyete geçmiştir. Dört kanallı üç şebeke de Beyrut, Tokyo ve dün­
yanın diğer kısımları ile irtibat halindedir.
a)
Telefon :
1953'de 7 kilowat takatinde yalnız bir adet radyo-telefon vericisi bu­
lunmakta idi. 1964 senesinde ise, 20 ve 30 kilowat güçte iki adet uzun
mesafe telefon servisi uzak ülkelerle irtibatı sağlamaktadır. Yeni açı­
lan Kemalabad istasyonu da 80 kilowat gücü ile 1953'ün iki misline
ulaşmaktadır. Hâlen uzun mesafe radyosu telefon muhaberatı Tahran,
Tokyo, Paris, Londra, Moskova, Roma, Frankfurt, Bern, Delhi, Ku­
veyt, Ankara ve Karaçi arasında yapılmakta ve ayda ortalama 3.500
dakika kullanılmaktadır.
1953'de beheri 400 W a t olan iki radyo şebekesi Tahran ile Meşed
ve Tebriz'i birbirine haklamakta, 1964'de ise gene 40O'er Watlik 20 üni­
te Tahran'm memleketin 43 noktası ile temasını sağlamakta idi. 1953
senesinde ise memleketin yalnız 25 yerinde 1.75 Watlik muhabere mer­
kezi bulunduğu halde, 1964'de bu rakam 120'ye yükselmiştir. Memle­
ketin 1965 senesindeki telefon mevcudu 212,250 adettir (17).
Bir Cento Micro W a v e telekomünikasyon sistemi de Ankara - Tah­
ran - Karaçi'yi birbirine bağlamaktadır.
b)
Posta Hizmetleri
:
1964 senesinde 43 yeni postahane açılmış, köylere posta idaresin­
ce 855, eğitim gönüllüleri tarafından ise 1.509 posta kutusu konmuş­
tur. Posta servisini geliştirmek için 385 milyon riallik toir yatırım plâ
nı hazırlanmıştır.
1964 senesinde İran'da iç hatlarda çalışan 18 uçaktan 15'i posta
nakliyatı yapmakta idi; gene aynı sene rakamlarına göre, yurt dışına
gönderilen mektup sayısı haftada 50'den 316'ya çıkmıştır. Memleketin
uzak köşelerinde açılan posta servisleri sayesinde dahili haberleşme
de gelişmiştir.
c)
Telgraf
:
Telgraf haberleşmesine hız ve güç kazandırmak maksadile çeşitli
projeler uygulanmaktadır. Telli ve telsiz telgraf muhaberesi 41 şehir ve
hasabada tesis edilen teleks ve takviye merkezleri ile teleteyp ve telsiz
muhaberata çevrilmiştir. ''Pneumatic Lube" sistemi kurulmuş, 72 şe­
beke tesis edilmiştir. Telgraf istasyonlarının sayısı, 1953'de 450'den
1962'de 498'e yükselmiş. Carrier telefon merkezlerinin sayısı 1953'de 50'den 1962'de 272'ye çıkmıştır. 1953'de 27.442 kişi sistemi kullanırken,
1962'de bu rakam 17.361.964'e yükselmiştir.
1953'de, Tahran'da, otomatik sistemle çalışan 27.800, vilâyet hu­
dutları içinde ise 21.670 manyetolu telefon varken 1962'de bu rakam
Tahran'da 82.100, vilâyet hudutları içinde ise 37.000 otomatik, 33.335'de manyetolu telefona yükselmiştir ki, artış %300'dür. 1963'de Türkiye
hudutları civarında 45 ara istasyon tesis edilmiş, Tahran ile Ankara
direk hat ile bağlanmıştır. Aynı senede Karaçi ve A. B. Devletleri ile
de direk temas sağlanmıştır. 1963'de telgraf ve telefon hatları yenilen­
miş Carrier telefon sistemi geliştirilmiştir.
Telefon sisteminin gelişmesi 1964'de de devam etmiş, 17.000 abone
kaydedilmiştir. Bobal, Kermanşah, Rezaiyeh, Kazvin, K u m ve K e r m a n
otomatik santralla teçhiz edilmiştir.
29 kasabadaki tek katlı manyetolu telefon sistemi çok kata çevril­
miştir. İran Telefon Şirketi 55.500 yeni abone kazanmıştır. 1964 sene­
sinde 100.000 abonelik otomatik santral tesisi için faaliyet gösterilmek­
te idi. Gene aynı senede ülkenin muhtelif kısımlarında 66 yeni posta
binasında teleteyp sistemi kurulmuştur. Şimdi ise kısa dalga muhabe­
ratını geliştirmek için çalışmalar yapılmaktadır. Tahran ve Abadan'daki özel teşebbüse ait televizyona ilâveten, devlet de bir televizyon
kurmağı düşünmektedir.
VI.
A.
MALÎYE
Genel Olarak :
iran'ın para birimi kran idi, ancak 1932 Martında çıkarılan bir ka­
nun ile rial kabul edilmiştir. 100 dinar bir rial olup, bir rial 0,07322382
Gr. altın ihtiva etmektedir. 100 rial ise bir pehlevidir. 1899'a kadar âdil
bir vergi sistemine sahip olmayan îran ancak bu tarihte mevcut dü­
zensizlik ve suiistimalleri gidererek vergi adaletini gerçekleştirmek zolunluluğunu hissetmiş, fakat bu ıslâhat ancak 1906 senesinde sağlana­
bilmiştir. Bu tarihte, devletin malî politikasını tanzim etmek üzere Ma­
liye Bakanlığı kurulmuş, ancak bu sahada yetişmiş, ihtisas ve tecrübe
sahibi Iran'lı maliyecilerin bulunmayışı sebebiyle yabancılardan istifa­
de yoluna gidilmiş, bütçe açığının giderilmesi ve devlet gelirlerinin yük­
seltilmesi için Hazine Genel Müdürlüğüne İngiliz, Amerikan ve Belçika­
lı maliyeciler getirilmiştir. 1927'de bu mevkii işgal eden A.C. Milispaugh
malî sistemi gerçekten bir düzene sokmuş, verimsiz, gelir getirmeyen
vergiler kaldırılmış, yerlerine yenileri ikâme edilmiştir. Netice olarak
devlet gelirleri atmış, bütçe açığı kapatılmıştır.
1943'de MiUsplaugh, Amerika'lı uzmanlardan müteşekkil daha ge­
niş bir kadro ile işe girişmişse de, 1945'de hükümet ile düştüğü ihti­
lâf neticesinde istifa etmiştir.
1949/50 malî yılında İran gelirlerinin dağılışı milyon rial olarak
aşağıda gösterilmiştir:
T a b l o
:
35
Malî Yılında İran Gelirlerinin Dağılışı
(Milyon Rial)
Diğer gelirler
Vasıtalı vergiler
Tütün tekeli gelirleri
Gümrük gelirleri
Akaryakıt vergileri
Alkol ve benzeri şey.
alman vengiler
Şeker tekeli vergileri
Diğer gelirler
Toplam
1.600
2.606
50O
1.219
926
900
Petrol hisseleri
Diğer gelirler
Direk vergiler
197
60O
40O
5.903
Toplam
8.948
Tabloda görüleceği üzere gelirlerin %66'sını vasıtalı vergiler teş­
kil etmekte, petrol gelirlerinin hissesi %14, çeşitli devlet gelirleri ise
%10 hisse ile vasıtasız vergilere aittir. İran'ın malî bünyesi v e ge­
lişmesi konusunda fikir edinebilmek için 1959/64 beş senelik devre­
sini incelemek faydalı olur. (İran malî yılbaşı 21 Marttır.)
T a b l o
: 36
Bütçe Gelir ve Giderleri:
(Milyar Rial)
1959-60
A . GELİRLER
Umumî
Özel
Sanayi ve Maden Şti.
National Iranian Oil Co.
Plân Teşkilâtı
Toplam
B. GİDERLER
Umumî
Özel
Sanayi ve Maden Şti.
National Iranian Oil Co.
Plân Teşkilâtı
Toplam
€ . BÜTÇE A Ç I Ğ I
1960-61
1961-62
30.2
11.8
4.1
8.3
15.7
34.5
15.4
4.3
9.9
18.2
35.9
18.8
5.1
9.4
21.2
39.2
17.7
5.1
8.6
16.0
39.4
12.7
5.4
8.6
18.9
70.1
82.3
90.4
86.6
85.0
31.3
11.8
4.1
8.3
15.7
35.4
15.4
4.3
9.9
18.2
38.5
18.8
5.1
9'.4
21.2
41.4
17.7
5.1
8.6
16.0
42.4
12.7
5.4
11.6
28.2
. 71.2
83.2
93.0
88.8
100.3
1.1
0.9
2.6
2.2
15.3
1962-63
1963-64
î r a n ' m 1964/65 bütçesi 62.280 milyon rialdir. Gelirler kısmında
en büyük payı petrol gelirleri teşkil etmektedir. Giderlerde en büyük
ağırlığı ise 13.7 m i l y a r ile savunma masrafları teşkil etmektedir. Aşa­
ğıda 1964/65 ve 1965/66 bütçesi arkamları verilmiştir. (Tablo 37 - 38).
T a b l o
: 37
tran'm 1964/65 Bütçesi (18)
(Milyon Rial)
Gelirler
Vasıtasız vergiler
Vasıtalı vergiler
Tütün tekeli
Gümrükler
Petrol gelirleri
Diğerleri
Giderler
5.400
3.60O
5.100
11.145
11.628
21.672
Savunma
Polis
Eğitim
Maliye
Diğerleri
13.770
2.588
9.810
4.066
32.046
62.280
58.545
T a b l o
:
38
İ r a n i n 1965-66 Bütçesi (19)
(Milyon Rial)
Gelirler
Vasıtasız vergiler
Vasıtalı vergiler
Tekel gelirleri
Devlet teşekkülleri
Borçlar, yardımlar
Kâr getirici faaliyetler
Ticarî acentalıklar
Sosyal kalkmma gelirleri
Giderler
6.665
22.741
56.689
8.266
18.556
38.919
51.3IO
3.985
175.046
B.
Genel giderler'
7.965
24.852
Savunma
Sosyal giderler
28.3(H
44.274
Ekonomik giderler
Borç faizleri
7.903
38.919
Kâr getirici faaliyetler
Ticarî acentalıklar
51.315
Sosyal kalkmma gelirleri 3.985
176.662
Bankacılık ı
iran'da bankacılık, 1888 tarihinde başlamaktadır. Bu tarihte
Hindistan Yeni Doğu Bankacılık Şirketi belli başlı şehirlerde şubeler
açmıştır.
İran'da bir devlet bankası kurulması fikri, bir sonraki yıl ger­
çekleşmiş. Baron Julius de Renter'e verilen imtiyaz neticesinde 800.000 £ ihraç etmeğe selâhiyetli Kraliyet Bankası kurulmuştur. Ban­
kanın ismi 1949'da İran ve Orta Doğu İngiliz Bankası olarak değiş­
tirilmiş, 1952'de ise İran'daki bütün şubeleri kapatılmıştır.
1889 senesinde Rus Devlet Bankası İran'da foir şube açmış, son­
raları 1921 yılında Sovyet Hükümeti, bütün aktif pasifi ile bankayı
İran Hükümetine devretmiş ve Bank-i İran ismini almıştır. 1925'de
iki ülke arasında ticareti geliştirmek üzere İ r a n - R u s y a Ortak Ban­
kası kurulmuştur. 1930'da banknot ihraç etme selâhiyeti Kraliyet
Bankasından alınarak, 1927 yılında Kraliyet hazinelerinin bir kısmı
ve Bank-i İran'ın aktif pasifleri ile devredilerek tesis edilmiş olan
İran Millî Bankası veya Bank Melli'ye verilmiştir. Ancak çıkarılan
bir kanunla ihtiyatlar ile emisyon hacmi arasında tam bir eşitlik ol­
ması şartı v a z ' edilmiştir.
1934'de, emisyon hacminin en az %60'ının altın veya gümüş re­
zervi şeklinde karşılık bulundurulması kabul edilmiştir.
1940'da ise emisyon artışının rezerv olarak karşılığı ancak kra­
liyet hazinesinden aktarılan kıymetlerle mümkün olabilmiştir. 1944 50 devresinde nisbet %100 idi. İran'ın ilk özel bankası ise Bank Bazargani İran'dır. 1955'e kadar on iki özel ve resmî mahiyette banka
açılmıştır.
1956 - 1960 devresinde, on be§ yeni banka kurulmuştur. Banka
ve kredi müesseselerinin bu şekilde gelişmesi, faaliyetlerinin artması,
merkezî bir kontrol ve koordinasyon icap ettirmiştir. Her ne kadar
Bank Melli bir merkez bankasının selâhiyetlerine sahip bulunuyor,
banknot ihraç ediyorsa da, aynı zamanda ticarî fonksiyonları da ifa
ediyordu. Resmî ve ticarî fonksiyonların her ikisini de yapması sebebile resmî göreviai tam manâsı ile ifa edemiyordu. Bu sebeple 1960'da
çıkarılan Devlet Banka ve Para Kanunu ile Bank Markazi (Merkez
Bankası) kurulmuştur.
İran Bankacılığı son senelerde büyük inkişaf göstermiştir. Bu ge­
lişme banka mevduat ve kredilerinde olduğu kadar şube adetlerindeki
artışta da izlenilmektedir.
Gerçekten 20 M a r t 1965'deki tasarruf hacmi 1960'ın 20 Martına
oranla %260 artış göstermiştir. Mukayese mevzu edilen devrenin ba­
şında tasarruf hacmi 6.379 milyon rial iken, devre sonunda 22.876
milyon riale yükselmiştir. Aynı devrede vadeli mevduat 4.941 milyon­
dan 15.486 milyon riale çıkarak %213 artarken vadesiz mevduat 22.982'den 30.313 milyona yükselerek %31.9'luk bir artış göstermiştir. Tasar­
ruf ve vadeli mevduat hacminin vadesiz mevduattan daha hızlı bir
artma göstermesi, sermaye terakümünü halkın gittikçe artan oran­
da iştirak ettiğini göstermektedir.
1960 - 65 devresinde bankaların özel sektöre açtıkları kredi hac­
minde de artış görülmektedir.
T a b l o
:
39
Iskonto Edilen Senetler
(Milyon Rial)
Mart
Nisan
Mayıs
Haziran
Temmuz
Ağustos
Eylül
Ekim
Kasım
Aralık
Ocak
Şubat
1961-62
1962-63
1963-64
15.287.6
15.961.0
15i908.4
16.033.4
15.855.3
16.047.6
16.281.4
15.9814
15.516.5
15.372.0
15.260.5
15.639.1
15.490.4
15.863.3
16.190.9
16.554.9
16.819.6
17.623.7
18.282.1
18.681.8
18.639.6
18.843.2
18.441.2
19.660.5
19.647.4
20.030.1
20.059.0
20.312.9
20.430.7
20.939.1
21.672.5
21.832.5
21.713.4
22.005.7
22.426.3
23.219.5
ö z e l sektöre açılan kredi miktarı beş senede
milyon riale yükselmiştir.
1964-65
23475.4
23.733.6
23.728.9
24.073.6
24.703.3
25.572.0
25.920.1
26.146.2
26.234.3
26.667.6
26.327.7
26.436.2
26.460.9
26.849.3
28.343.2
27.579.7
37.837'den, 87.3Ü6
İ M mislini geçen bü artış, bankaciiığın inkişafının bir neticesi
olduğu gibi özel sektörün ülkenin iktisadî kalkınmasında oynadığı ak­
tif rolü de ortaya koymaktadır.
Aşağıdaki tablo İran bankacılığı hakkında bir bilgi verilmek g a
yesiyle çıkarılmıştır:
T a b
1 o : 40
İran'da Sene Sonları ttibarile Banka Sayısı, Sermaye ve Şubeler
Banka sayısı
Mevcutlar
Ödenmiş sermaye
İhtiyatlar
Çalışan personel
Şube adedi
Ajanslar
Talî ajanslar
Toplam şube, ajans
ve talî ajanslar
1960-61
1961-62
1962-63
27
126.511 ,
17.800
1.794
22.821
752
161
93
1.006
'
28
128.700
18.151
2.127
23.469
799
157
117
1.073
27
135.782
18.475
2.289
23.208
948
131
111
1.190
1963-64
27
156.444
18.715
2.112
23.362
1.115
127
118
1.360
Ülkede mevcut bankalar şunlardır:
Bank Markazi İran (İran Merkez Bankası): 1960'da kurulan ban­
ka, kâğıt para ihracına yetkili tek mercidir. Sermayesi 3.600 milyon
rial olup, mevduat hacmi 20.039 milyon rialdir.
Agricultural Bank: (Khiaban Park Shahr, Teheran) 1933'de ku­
rulmuş olup, sermayesi 750 milyon rialdir.
Bank Assnaf İran: (Avenue Ferdowsi, Teheran) 1957'de kurulmuş
olup, ödenmiş sermayesi 50 milyon rial, mevduat hacmi 307,3 milyon
rialdir.
Bank Bazergani İran ( İ r a n Ticaret Bankası): (Maldan Sepah, T e ­
heran) 1950'de kurulmuş olup, ödenmiş sermayesi 250 milyon rial,
mevduatı 3.728 milyon rialdir.
Bank Bimeh Bazerganan: (Bouzer Jomehri, Teheran) 1952'de kuurlmuş olup, sermayesi 220 milyon rial, mevduatı ise 41 milyon rialdir.
Banqje Etebarak İran: (50 A v e . Sevon Esfond, Teheran) 1958'de
kurulmuş olup, ödenmiş sermayesi 1.563.6 milon rial, mevduatı 2.120.4
milyon rialdir.
Banque Etebarat Sanati (Sınaî Kredi Bankası) : (Khiaban Eteshkadeh, Teheran) 1956'da kurulmuş olup, sermayesi 902 milyon rial,
mevduatı 2.793 milyon rialdir.
Bank Iranian: (Hafez Ave, Teheran) 106O''da kurulmuş olup, öden­
miş sermayesi 80 milyon rial, mevduatı 329 milyon rialdir,
Bank K a r (îşçi Bankası) : (Yusefabad, Teheran) Mevduatı 223
milyon rialdir.
Bank Refah Kargeran (îşçi Refah Bankası) : (Khlabaon Pahlavi,
Teheran)
Bank Melli İran (Iran Millî Bankası) : (Khiaban - Ferdowsi, T e ­
heran) 1928'de kurulmuş olup, öz sermayesi 2.000 müyon rial, mev­
duatı 28.999 milyon rial, İhtiyatları 1.098 milyon rialdir.
Bank of Iran and the Middle East: (Kucheh BerUn, Teheran P.O.
Box 1680) 1959'da kurulmuş oliip öz sermayesi 250 milyon rial, mev­
duatı 1.751 milyon rialdir.
Bank of Teheran (Pahlavi A v e . Teheran) 1952'de kurulmuş olup,
öz sermayesi 200 milyon rial, mevduatı 774 milyon rialdir.
Bank Pars (Avenue Bauvzar Jomeskri, Teheran) 1952'de kurulmuş
olup, öz sermayesi 200 milyon rial, mevduatı 774 milyon rialdir.
Bank Rahni İran (Rehin Bankası) : (Ferdowsi Street, Teheran)
1939'da kurulmuş olup, sermayesi 1.720 milyon rialdir.
Bank Saderat Va Ma'aden (Maden ve İhracat Bankası) r (Avenue
Şah, Teheran, P.O. Box - 2751) 1952're kurulmuş olup, sermayesi 500
milyon rialdir.
Bank Sepah: 1926'da kurulmuştur.
Bank Shakhtemani (Kalkınma Bankası) : (Boulevard Elizabeth I I ,
Teheran).
İran Dış Ticaret Bankası: (Avenue Saiadi, Teheran) 1960'da ku­
rulmuş olup, sermayesi 275 milyon rial, mevduatı 1.202 milyon rial,
ihtiyatı 36 milyon rialdir.
Sanayi ve Maden Geliştirme Bankası: (204 Boulevard. Elizabeth
I I , Teheran P.O. Box 1801) 1959'da kurulmuştur.
Bank Kargosha'i Iran (Rehin Bankası) : Sermayesi Bank Melli
Iran tarafmdan sağlanmıştır.
International Bank of Iran and Japan: (750 Saadi Ave. P.O. Box
1837 Teheran) 1959'da kurulmuş olup, mevduatı 99 milyon rialdir.
İ r a n - W e s t Bank: Khiaban Ferdowsi, Teheran.
Irano - British Bank: Avenue Saadi, P.O. Box 1584, Teheran, ku­
ruluş: 1959, öz sermaye 200 milyon rial.
İranı - Russian Bank: Khiaban Park Shahr, Teheran, sermaye 115
milyon rial.
c<ioöc6cocçoocooöçd
rHCSJCvlCaCSlCMCSlCSlCSJ
CSl ifŞ «fÜ
^
ı>? ı-i m o •«df<
M
oj
cö
b
>^ ^
ö
c3
CM CM CO CO
OT ^
s
o;
0.
ö
QC)çoçqçqcqçq"«:;j<çpCMOcocopococo
COCOCOCOOOCOri^CsicOt-HcOCO^OCO
CSICMWCSJCMCSlCSJCOCOJOCsICSjCMCSlCSJ
>>
Ö PQ
o
CO CO 0 0 CO
CO Çp çp f£>
ırî ID lO
t/i
;3
p O S C O i q C S J C M l O t ^ T H O S C O C O O i O
03 c3
!
I
Ü
^
I
I
d
>^
03
O
>
t-
g
^
CM
CO ^
Ti< CMCO CO CO CO
CO J> CO
CO Cm esi CP o
a
Ü
^
s
ö
C^CMCMCMCMCMcsjcqCOl>C^çPçpCpCp
c^CQCMCvic^dCMe^'csicviidioiftifjirjio
coçoooooçooooocococmcmc^cmcmcm
â
EH pq
O 0 i i n > i q i 0 i 0 l > 0 5 O ' ^ C M O Ç 0 C M C q
th
T-j t h o i
iri CO c35 irt
id i>
c o ı - I R H R - j ' ^ - ^ c o c o e o ı r î c o c o c o v ı ^
O C M C M C M C M C M c O l O i O C 0 0 0 0 5 C P t - C O
lO
03
03
CM^NtîSICMCMCMisiCOCPcOcOCOcOCOCO
lo
OS
O O O C M
ö ö o o i o
O O Ç P C O C
O O C O C O C O
O i O Ş C O
d o d ^ ö ö ö
- L - O C M C M C
C 3 ^ 0 5 C M C O C
O
c
M
O
O O O
D Ö c
C M C M
C Û C O C
O O O O
D Ö c ; ?
C M C M C M
O C O C O C O
CQ.S
CM CO
ıF5 ıN LOlO
I
o
(D
o
Ö 2 ÇO
I
i
I
r H CM C O
J O Çp
lo m
m
o
cû
_
s
CP s
s
I>00050THC^COTt<
ıR> LO ıRT M M ıRJ ı f t L O ı n i O C O C D C P Ç D C O
05 Cj
G5
Ci
c:
a> a <T.
1--» r H r H r H T-< r-*
b s :^
CÖ
<ü îpS
csı CO 00
t- o
ri
?? 5 S 5
oo
?
OH «
*csı O
00
00
CO o csı
c « j c o o Ö € d c s i c s i ı d ı > ö ç o « >
ÇO ı >
S
M
ö
I i I M M M 1M t
t - : t ^ C D ^ o o ^ ; C ) Î İ < c ^ Î H t ^
05
tÖ t * T-i CQ Ö
esi t^'
O O O O O O C O ^ ' ^ l O U D l f î ' ^ ' ^ C O
03
Od
•
cö
2
O
o
I
Is
O
O
_
CO 00 ^
«ooooooooo
CSI 05
ÖI OD 00* ^
C:> Ö Ö P
00 03
Ö Ö Ö
Ö
CSJCQOO0O0O0O0O0OCO
CO CO o o
ÇSrHı-lı-lCOlOC-OOÖ»
C<1 csı CNI
I
o
o c s i c ^ c s i r t ^ ^ c o c o o o c o o o c o c o c o o
i
^ ^
^
csj
esi csj esi ö
9SS£^£??5?9£^£^^csı<?^£5c^<^»Oi
'<*<^çqcsıı>»Hı-to5qsöi05C»oöçO"^c»
rH CS!
lö* IR^ ı > IR-'
ı > t-' c-^ cö Ö c^i CD
3Î
e^'
^q M N
1=2 ( D
^ ^' ^ 3İ
" A « CO
r ^ c s ı c o ' ^ ı c o L - c o ö S )
C^ OO
g g
o
«2
o» oo
csı 00
U5 <0 I > 00
LfO lO ıf5
lO lO t p lO lO ^ CO
Öi C33 OJ CD 05
05 05 05 05
o
«o
IC3
<o ÇÖÇO
I
CO
CO
!^ 00
CQ ZD ^
CO 00
CO
M<
(M
o
H CO
fH
00
t>
o
t- o
^
rH
00
tH
CM
^"^
cm'
s
o
r-1
w r-<
r - İ -vî
CSI (M lO ( N ^
lö a>
o
CO CO
§ ? ş ^.
^ s s- CSI
o
lO
CM
i
od
^
CO
eg
^
rH
ooc-TI<coa>ıftS^
ÇÖ
CO Ö
00 ö ^
CSI CSI ^
s
C
M
od
3^
OOt-CSSı-jO'HOCO
1-t 00 00 o 00 Oİ
,.ooc»OcsıcqT-ıÇO
â
o
0
I
CM CM ^ rH
CM
s §§
cd
CO
§
CM
o
rH
lO
oo
od
rH
i
ĞM
CM CO
OO t '
CO 00
^
cd
00
rH
§
CO
CM
00
CM
o
p
od
ıd ıd
CO
i 1
o
CM
O
cd
t-
ırH
rH
O
Ğ>
CM
tH
C-
rH
g
Oi
cd
cd
rH
00
o
in
m
CO
i
di
CM
CM
rH
^
rH
rH
in
rH
rH
rH
rH
CO rH
LQ O
tH in
rH
rH
i 5
in
rH
CO
B
§
00
00
CM
in
CO
lO
od
00
1
ö
rH
T-H
rH
od
s
tH
t-
CM
esi
CM
rH
1-H CSI
cû r H
esi cd
rH
od
esi
rH
ır^
rH
o
CO
CM
CSI CM
rH
or>Tj4cocooiCM25
CMlOrHCÛCOOrHO
CO
CM
Ö
§
od
i
CM
§
rH
r-İ
CM
S§
rH
05 CO
CM CM
t-
Ö
rH
Ö
^
rH
ıd
^'
CO
S
CM
CO r H
lO
rH
CJ5 i n
od
rH
rH
00 CM
ıd
t-f
00 00
CO CO
id
^*
TT* C00M
l>
CM
ö
rH
o
o
00
rH
rH
CO
iQ
to
CO
ıd
S2
00
CO
t- eq
Ö
1-r
rH
O
a>
00
r-İ
CM co
rH
00 P 00
CM I>
co
L-
rH
t-
esi
t-
t- m
CO oo
fsi t H
esi
esi
rH
CM 00
OOr>t-OOCO'-J<35E^
cd
CO
t - t-^
CM
r-f CM CM r ^
CM
rH
cd
rH
Oİ
cû o:>
O
rH
CM
00
^
tr^ ö
00
rH rH
?-H
CO
rH
S
CM
Ö
ı> p
rH
rH
rH
rH
ıd ^
O ^ d <N
o C
lö
esi CSI ^ CSI
i §
^ ^ cd^ ^ Cs
O CO Öİ
oo
CO
r-İ
CO CO
I
CM
lO
cd
5 00§ 1
CM 00
CM
CO
g
ıd
J>
rH
rH
CM
8
o
CM
cd
rH
CSI
I>
CM
CM*
8
CO
rH
od
rH
rH
CO
I>
rH rH
ıd
od
rH
rH
o
cd
irs
00
00
rH
I>
r-İ
rH
O C O t - r H ^ l O C S I ^
CQCOt-COOOOTt^iO
^
CM
00
00
rH
cP
xî* csj
00
td
CO
I>
CO
od
rH
CO
1-H
p
ıd
s
rH
rH
rH
CM
X»
CO
CM
2;
CO
lO
ı-H od
rH
Oİ
Oi
T-İ
rH
•H 1^
CO lO
00 r H
rH
rH
lo ^ CO
ESI
od
t-»
rH
y-i CO
Ö
^
CSI CSI »O Cvl
CSI ^ T**
0 0 CO o
CO
CO
00 00 CO
ı| S g a § ^ g ?
ç6
di
S
CM
ıd
in
rH
O rH
Ci m
00 CM
S
ın
O
ş
CO
r-İ
2;
»H
CO
§s CCMM
Ö
rH
CM
00
§
1-H
1-H
rH
Ö
r-l
İH
I
CO
^
+ s
g
CO
I
CM M
CO
M
5
A>
a
I-
-3
03
¥
r.
as
^ -3
e
1
oJ OS g
H W
^CMooTfincot-ccoi
^ -a
G {1. PQ § >
İlâ
3 pq« s OT wS g 03
PQ
P
Q
Ö
^
o3
o3
o3 0)
u. ^oJ b
§
I
g
CO
- 03
OS ^
O PQi3<sî s I2 03 ^
Q
CO
^
^
S P
P
Q
cd
00 ^
IS
o
•r-l
o M
3 ^
a i
(D
-
OÎ
id
s §
CO (M
w
<N
eo
00
Tj< ÇO
m
W
00 lÖ
OO
t-H t-H CO 0 0
CSl CO U 5 CQ
CO O
I > CP
CO
00
O
>
O
csı
OO
<
rH
O
O
T-İ OÖ
JQ CSl
rj< I >
O
00
CO
O
CO
T-
s
rH
IP
00
CO
O «^l* CÖ
^
ıd
O
00
00
t-
in
CO l O
r H CO
CM CSJ
Csl
t-
ESI OI
ESI
00
CO CO a> CO
p
1-J r H CO
CO r - İ Ö
rH
CM CO lO
O
Tt< CSÎ
CSl CO
CO CSI CO
CO
r-l
T-
00
CO
O
CO
^
r-İ
od
ifî
O
CSl=
CO
^fi
^
CO « M
00 l O
O O T-^
CO TH Ö
CNJ 0 0
T}<
Cvl
ş ş s
CO
^ ^s
C-
O
O
il
CD
O) M
CD
CO
lO
CO
CSI
^g s
00
RI<
00
r-J
ı-H CO^
00;
CD
t-İ
4^
CO
2
rH
00
02^
tCSI
CO
00
od LO
rH
O
O
t - ««tj* T- 0 0
Tt<
00
-
00
L-^
"«^^
Oİ
CO
'-^ oo
CSJ
LC
r H C S I O O - ^ İ ^ m C O t - C O O i
rH
CO 'Sf
cp Od
C33 0 0 Tff
CO CSI CO
CSI UO
CO
si
00 CO
rH
T a b l o
: 43
Iran Merkez Bankası Mali Vaziyeti
AKTİF
Temmuz 1965
Temmuz 1964
BANKNOT KARŞILIKLARI
A L T I N (109.781.'705.C922 gram)
İMF'a altın taahhütleri
Milletlerarası müesseselere taahhütler
Döviz
9.357.750.339.65
1.326.625.000.00
645.693.0C^).75
—
10.502.728.974.25
1.325.625.000.00
641.394.188.25
1.427.479.237.50
Kraliyet hazinesi karşılığı
16.990.931.659.60
12.422.772.600.00
Hükümet taahhütleri
28.321.000.000.00
26.320.000.000.00
1.374.237.275.00
22.850.156.60
1.014.839.05
16.590.671.9Ö7.10
1.257.439.190.00
5.545.709.90
163.872.551.35
6.857.463.138.50
19.272.774.257.15
4.637.087.845.55
8.284.320.539.75
5.211.605.116.70
LİKİT MEVCUTLARI
Kâğıt para
Madenî para
Altın ^
Döviz
Hazine
Hükümet Daireleri ve belediyeler
Iskonto
Millî İran (Hesap N o : 1)
Millî İran (Hesap N o : 2)
Sanayi ve Maden Bankası
Diğer Bankalar
Diğer AKTİFLER
Müştekilerin kredi ve
garanti olarak taahhütleri
351.090.059.55
3.009.853.176.85
3.195.920.186.95
600.000.080.00
1.156.419.567.70
3.009.853.176.85
—
600.000.000.00
2.343.892.994.80
7.962.192.931.50
5.953.746.171.65
436.556.273.90
474.235.448.65
6430.688.157.20
3.866.919.614.50
75.882.884.459.35
60.155.706.295.00
, —
PASÎF
BANKNOT İHRACI
Madenî para
Sermaye
REZERVLER
a ) Kanunî
b ) Diğer
Temmuz 1965
Temmuz 1964
28.320.000.000.00
26.320.000.000.00
911.218.539.85
3.600.000.000.00
780.571.074.65
3.600.000.000.00
120.153.176.85
189.903.840.85
87.753.176.85
157.503.840.85
310.057.017.70
245.257.017.70
HAZİNE
a)
b)
Vadeli Mevduat
Vadesiz Mevduat
12.000.000.00
1.759.349.570.90
12.000.000.00
2.664.201.620.40
1.771.349.570.90
2.676.201.620.40
480.027.285.55
14.361.895.532.95
620.131.256.05
11.111.380.584.75
14.841.922.818.50
11.731.511.840.80
lOO.OOO.OOO.OO
7.188.064.769.60
6.960.360.575.55
800.000.000.00
6.088.568.183.60
2.752.308.128.05
14.248.425.345.11
5.449.223.010.05
6.430.688.157.20
9.640.876.311.65
1.284.369.265.30
3.866.919.164.50
75.882.884.459.35
60.155.706.295.00
Hükümet Daireleri, Belediyeler
a)
b)
Vadeli Mevduat
Vadesiz Mevduat
BANKALAR
a)
b)
c)
Vadeli Mevduat
Kanunî
»
Vadesiz
»
Diğer Pasif Kalemler
Kredi ve garanti
Vıı.
A.
DıŞ TICARET
Genel Olarak
Dış Ticaret 1932 tarihli bir kanuna göre yürütülmektedir. Bu ka­
nun, sonraları 1941 ve 1942 yıllarında bazı değişikliklere uğramıştır.
Buna göre Hükümet:
— Muayyen bazı malların ithâl ve ihracını bizzat üzerine alır.
— Bazı malların ithâl ve ihracat imtiyazını muayyen resmi veya
özel firmaya verebilir,
— İthalât ve İhracat bazı kayıtlarla herkes tarafından ifa edilir.
Rus ihtilâlinden önce İran, Rusya ile sıkı iktisadî ilişkilere sahip bu­
lunmaktaydı. Gerçekten İran ihrau^atmın %69'u Rusya'ya müteveccihdi ve ithalâtın %58'i de gene bu memleketten sağlanmakta idi. An­
cak ihtilâlden sonra, Rusya'nın değişen tutumu Iran-ı etkilemiş, 1929
dünya iktisadî buhranının yarattığı kriz de buna eklenince, İran'ın
iktisadî durumu iyice bozulmuştur. Fakat soraları A n g l o - İ r a n Oil
Company'nin kuruluşu ve Rıza Şah tarafından alman kararlarla İk­
tisadî durum düzeltilmiş; İkinci Dünya Harbine tekadüm eden seneler
boyunca bakiye veren bir tediye bilançosu başarı ile yürütülmüştür.
Aşağıda Iranin 1900 - 1949 yılları arasındaki ithalât ve ihracatı gö­
rülmektedir.
T a b l o :
44
îran'm 1900.1949 Arası İthalât ve İhracatı: (Petrol hariç)
(000 Rial)
Seneler
1900
1904
1909
1914
1924
1929
1934
1939
1944
1949
İthalât
İhracat
355.380
349.915
442429
499.323
715.824
841.000
648.792
612.164
2.956.789
6,784.541
147.323
—
254.736
558.060
213.545
487.000
513.747
803.888
792.066
1.720.848
Aşağıdaki tablo ise, I r a n dış ticaretinin
3^üzde olarak göstermektedir:
T a b l o
ülkelere göre dağılışını
: 45
İran Dış Tîcaretînîn Ülkeler İtibarile Dağılışı:
1937 Haziran - 1938 Haziran - Mart 1946 - Mart 1947
Memleket
Rusya
A.B.D.
İngiltere
Hindistan
Fransa
Belçika
Almanya
Diğer ülkeler
İthalât
32.5
8.6
8.2
7.7
1.8
3.0
25.5
22.7
100.0
ihracat
İthalât
İhracat
3o.0
8.2
6.2
4.7
1.4
0.4
29.7
14.4
23.2
23.2
17.9
15.2
1.1
0.6
0.5
18.3
21.3
18.5
12.6
14.2
6.6
1.0
—
25.9
100.0
100.0
100.0
Tablonun tetkikinden anlaşılacağı üzere, Rusya 1937 - 47 devresinde ülkenin dış ticaretinde en aktif memleket olmuştur. Ancak, bu»
gün durum değişmiş ve Rusya geri plâna düşmüştür. T a b l o 46, 1957
- 58, 1960 - 61, 1963 - 64, 1964 - 65 ve 1965 - 66 senelerinde î r a n ticare­
tinin ülkelere bölünüşünü göstermektedir.
1^ 2-g
£ P. W
2
CÖ
C
O
CO
ÇO
CO
00
g
oö
C4
cö cc) 00
lO
05
o^ o
ı-« ^
CO
rH
OÖ
rH
^ a
•âlâ
25 CO»c:t00- ??
csı 1> 00
I Q r-İ
c6 rr HH
00 t H CSI
T-l t - CO ^
ıQ t00H 00 q
cö
CSJ CO
^.
0 5 Tt<
CO tiCO
lO r H CO 00
rH
lÖ
CO OO CÛ
^
00 r H
CÖ
cs]tocsıq0O500'*ırt
• ^ r H C O l O O r H C O O O
00Ö5C-C0COC-L--O5
csı 00 r H I > 0 5
(M O
cö
cö
ü
00 00 rH csı
I
:0
CP
I i
<cö
Tö
fi
O
.S
CO
o
g
I>
00
cö
CSI 0 >
00 r H 00 csı
ö
t- O
o t - t - 00
oo
o CO 00
CO
r-İ 00 r - İ
to
ai
CO
05
S
'o
a ^ C
2 g
O
O
CSI CO CO 0 5
O
- . CO CSI csı CO rf< ^
rH
C O t - r t < C ^ O O r H l > 0 5 0
8
w
?-»
cö
I
t-
CÜ
2
8
S
r H Cq
5
lö
r-J
§
csı
cö
00
r-İ
cö
o.
a
cö
.a
H
cö
(H
s
s ^
s g
ı
C
^
s
ı
n
£
ı
o
.
Yukarıdaki tablonun tetkikinden anlaşılacağı üzere 1965-66 se­
nesinde İran'ın ithalâtında en büyük hisseye Almanya sahiptir. İkin­
ciliği A.B.D., üçüncülüğü ise İngiltere almaktadır. İran'ın ihracatın­
da ise en büyük alıcı devlet Almanya'dır. Almanya'yı A.B.D. ve Rusya
takip etmektedir.
İran'ın 1954-65 on yıllık devresinde ithalât ve ihracatı şöyledir:
(Petrol hariç)
T a b l o
: 47
İran'ın 1954-65 Arası İthalât ve İhracatı: (21)
(Milyon Rial)
Yıl
1954
1955
1956
1957
1958
1959
1960
1961
1962
1963
1964
1965
İthalât
8.024
10.896
26.202
32.609
36.352
9.844
52.607
47.171
41.950
39.282
56.789
56.517
İhracat
10.288
8.034
7.931
8.353
7.941
7.701
8.360
9.593
8.604
10.016
11.485
13.558
İran ithalâtının maddelere bölünüşü tetkik edilecek olursa itha­
lâtın esas ağırlığını yatırım maddelerinin veya memlekette imâl edil­
meyen sanayi mallarının teşkil ettiği anlaşılmaktadır. Gerçekten 1962
- 63 yılında genel ithalât 41 milyar rial iken bunun içinde yatırım ve
sanayi malları ithalâtı 34 milyar riali bulmaktadır.
Tablo 47'ye göre, 1965 senesi ithalât rakamları da 66 milyon ri­
aldir. Bu rakam içinde 18.219 milyon rial ile makine ve aksamı itha­
lâtı başta gelmektedir (Tablo - 49).
Bunu demir ve demir mamulleri (8415 milyon rial), tıbbî ve kimyeviî maddeler (5.389 milyon rial) ithalâtı takip etmektedir. Şeker
ithalâtı da yüksek bir meblâğ tutmaktadır. (2.013 milyon rial).
(21)
The Europe Year Book, 1967, s. 586.
00
(M
O
CM*
(M
o
ö
o
CD
rH
I
o
ö
m
o
co
m
CM
o
t05
£2
CO
y ^ ç O C 0 0 5 t ^ l Ç c ^ 3 ^ P t ' ^ ^ i O C M t - « 3 C q , H i O O 05 05 lO CO T}<
CO 00 CO Oİ O CM Cp
I>
rH
^ * L-^ ' O CD ^
S SS $^ ^
^''^ ^
O? r H
, - 1 t - 00 00
<-» -«^ 00 ^
CM OO
Î5^ S ^'
CM
CM
CO
CO
03
t-
rH
CM
03
S
Oi
< CM
O CM O
(M
lO Oi
CO
ooı:-THi>^CM^rHOOcqt^<MTtîoo<^co'^oOOTH
oi
rH
T}<
05T}<,
Oi
^
CM CO
r H CM
Oİ
^
rH
^
l>
Ö
lO
©5
rH
(M O l >
CM CO <0
rH
rH
T-İ
CO
rH
CO
CO
rH
rH
rj<
rH
c6
00
00
CM
«9
o
CO
TH
IQ
T*< CM
Ö
* g
C O O C O C M C O ^ ^ Ö 5 0 0 ı r t l : ^ C O C M O , H c o ^ Ç O o O C ^O CM
CM
O)
lO CO
TH00C*^^"^t^O5
O LIÎ
CO
ITÎ
g Sg
rH
^
i
rH
C O O î 0 5 ^ C O l > ı o C O r H c O C M T İ 4
ı> cq CO CO
00 C
<İS Şr-İ^ıfİ^ÖŞ
ş, CQ CO c- O
CO
rH
rH
"TF*
Ç<1
SCM S CM 05^
rH
^
CM
00 CM
c6
00
p
^
CO 00
CM
00 CO
ı> R-^
o oi CO TH
o
«o o rH Q o ^ ^
rH
;ij
P
05
CM
ırt
CO
P
rH
oa CO
—
m
la
CM
CO CO
ıH ÇD ^ r H CO
H
^ yt< O 05 rTH
r H CM CO 00
'H
s
4-5
(D
O
(D
>»
^
2
^§1
5 a
O)
<D
rH
rH
Ö5
CO
rH
rH
m tI>IQ
i ^
fil
»o
S
ıH
p
rH
00
0)
>
CM
>
O, ^
> -M
M ^
r-4 <D.
^
3
si s3 :3
İ İ 2 A!
o w CQ CZ2
S ÖS_
>H
PH
CÖ
O
T
:|ZS
»-5
pL<
CO?
<o«>o3coioOr-ıçporQcoco^cqif:,cooioo5i«ıoooo>^çotOıH
^c^rHinıprH«<j<o5t-çocsıcoÇ2oooeNicot-c-oçoınobo
T H " ^ C ^ l O C s l r H O O l f 3 C O t - ^ C N l » H î H T H ^ C Q ^ O T H - ^ r H O
CM*
1-İ
^
05 00 CO
t- 1H
<D iO
CO CSJ E- 00 t- O 05
05 ^ lO- 05
^- o^cocM^cocgcqcsiirsCM
öOco'"'O5'^csiOir-ıocooo
lO
Ö ıd
C ^ O
05
C4
ı>
'9
050CSJt-05COCSlCMlCiCt*
T H . CO rH E - O '
CM
«O-^fCvllOCOCOt-CMtHCOrHÇD^^THP
00 00
q ıq
q «O p CD
05 lö
CO CM C- lO
ıd
t-* 00 t-^ 00
00 CO »H cd 05 r-î CO L'^ CO rH ı d Ö5 C^İ l> ı d t*
^
t - d ) r H Ç O t - r H C O ^ ^
CO T ^ C O C O T H O O C O ^ C M C O C ^ C O O r ^
00CS|Tj<0)lf5rHOOOOlO"*I>t-rHI>t-C-050esi'^rH^CO
CM
r-İ
îH
rH
05^
CM
CO q
TH rt< q
q
q o q q c o ^ r H c q o o ı > i o c o r H
cq q
S
rH 00 00
o
c
s
00 rH w
i
S
S
2
CSJ «_0 t-
CO
CO
^
*1 s i
^ 5 CO
S lO
S clOo CO l O O G
COCSJ<MrHL-CMrHCO
O
"
"
§
2'
^
CM iq
CO q «O CM O OO q CO
00 O 00 00 Tt* tH 05 to rH O CO O
Ö'-jrHldc0CMÇÖ««05COrHO5Tj<COÇOÇOCSİc0ldrHCÖl^O5'»*İÖ
tHC0 0 0 ^ t - I r - i 0 O â î « 5 C s l ( N C M O 0 5 l > l c Ş t - l Ö C 0
0OCOrH0OCO'»î<lrtrH<©T-H
C 0 l O e v J r H i n ^ O 5 q C M r H r H C 0 " ^ r H ^
TH
^
rH
ÇQ
M
2
i
lö
>
CÖ
1
M
S
a;
S
>
cö CÖ
o
cö
s
o;
<ı;
s -S
§ •s I g
.S
'o cu o;
O Q Q
S
S
P
cö
E
Q o
a
£8
SI/
cö rj
~1
o
s
<Dd; a
M t—4 cö
S
s
>^
O.
u
O
I
(D
>»
C
O^
Qi
U
CL>
SH
2
o
ft g
s s
2 «& §
g C3
W K ^ ı?
Q §
cö
ü
^
" I L
2
9, ^
2
wHQQ
<<
T a b l o
: 49
İran'ın Belli Ba^şlı tthâl Malları: (22)
(Milyon Rial)
1963-64
1964-65
1965-66
761
1.937
5.392
1.005
250
5.397
8.451
2.220
754
4.517
4.780
949
150
6.034
12.130
2.916
1.289
2.013
5.389
1.128
Çay
Şeker
Kimyevî ve Tılbtbî Malzeme
İç ve Dış Lâstik
Pamuklu
Demir ve Çelik ( H a m ve işlenmiş)
Makina ve Elektrik Malzemesi
Motorlu vasıtalar ve yedekleri
—
8.145
18.219
3.573
î r a n ihracatının maddelere bölünüşü incelenecek olursa, tipik az
gelişmiş ülke ihraç mallarına sahip olduğu görülmektedir.
1962-63 yıllarında toplam ihracat 67 milyar rialdir. Bu rakam
içinde h a m petrol ihracı 59 milyar ile en önemli ihracat kalemini teş­
kil etmektedir. Aşağıdaki tabloda, î r a n toplam ihracatında petrolün
yeri gösterilmiştir.
T a b 1o
: 50
İran İhracatında Petrolün Yeri: (23)
(Milyon Rial)
Perol lıariç ihracat
Petrol ihracatı
1962-63
1963-64
1964-65
1965-66
8.603
59.300
10.016
66.886
11.4?5
74.000
13.558
89.215
T a b l o
: 51
İran Petrol İhracatı: (24)
(000 Büyük T o n )
Ham petrol
Petrol Y a n Ürünleri
ihracatı için Tasfiyehaneye
Sevk edilen Petrol
(22)
(23)
(24)
1962
1963
1964
1965
45.300
51.100
61.738
68.311
14.700
14.800
13.649
13.805
Bir Büyük Ton = 1016 K g .
T h e Europa Year Book 1967, s. 586.
The Europa Year Book, 1967, s. 586.
The Europa Year Book. 1967, s. 586
s
lo t-
CO
o
CO 05
CO
\ H CO
3 g S S
(N
CO
CO in
O
co
I
I2
ı-r
o
CO
co
•o
Oİ
<D
T-(
İS
TH
CO
CO
CO csi
CM
ırş
CM 00
Ö
o
CM
C3İ I >
CM 00
ö
d
CM CO 00
rH
l>
tH
CO
I Q o ÇM
00 oa 00
ĞVJ rH
CM T-j CMCO
^
^ CM oj
05 05 O 00
f - J C O r H CM r H o t O C O rH
CM* CM 00 CM CM
rH
CO
^
g ^ ç Ö
^ CO
1^*
CM
Oi q
l ö CD r H ç<} q
I>
r H od I f İ 00
r H CO CO o trH
^
r H CM
CM
o c o q c
« o od od
C M C O ' <
l O C O
S
CO •
çq
çp
^ . cjo tr- co
OS
d
O I > 00
^
çd CM 00
CO
O i C O i O O S c O C O ^ C M C S l C M c - oU5t OcoC O ^ rH
y
rH
ö
^
c^Q ' O
ıp
^ CM CO
cö lo od t-^ cji ^
F-H CO 00 A> CM CO i P
05
m
ı
CO çq co
ö
m
2
CM Csi
CSI
l O CO t-
g
to r p o o o ^ " ^ .
I
CM
CO
ifj p
CM O
CD CM
® :::;!
00
rH ö
00
A>
CO 00 CO
OJ OQ
§
CM
od od
o
çq o
co
co
ö
rH
co t*
CM
CO
CM
CM
00
CO
lO
cd
CM
'
rH
1 ^
rH*
o c p i q c o
o a c ^ ^ - ^ o o o o ' ^ O i ' ^ O î c o c o c
ır> CM od od
? - « ^ o i CM r H od CM cd ö i td ı > od ^ *
* < T t * t - ^ - T H {
C M C O O İ ı O C M ı n c O m c Ö O ı O O î O
r H C M r H C M
00
00
i - H C O C M C O O ^ ^ C M t
r H r H OD r-I r H od
00
rH CM
od
iri
co
00
lO
o c M i o
ö
r H CM
rH l O
Û
CO CM
H
?2
15
Bu itibarla petrol, memleket ekonomisi bakımmdan büyük önem
arzetmektedir. Nitekim petrolün millileştirilmesi sırasmda ihracatm
duraklaması plân tatbikatında da büyük güçlükler doğurmuştur.
İhracat devamlı bir gelişim halindedir. Meselâ yiyecek, içecek
maddeleri ve tütün grubu 1959'dan beri her sene artış göstermekte­
dir. &)lvent ve halıdan mürekkep mamul maddeler grubu da artış
gösteren diğer bir kalemdir.
1965 - 66ihracatı gözden geçirilecek olursa petrol hariç ihracatın
13,558 milyon riali bulduğu görülmektedir. Aynı sene petrol ihraca­
tından elde edilen gehr ise 89,215 milyon rialdir.
T a b 1o
: 55
İran'ın Belli Başlı İhraç Mallan (25) (Petro hariç)
(Milyon Rial)
196S-64
Ham pamuk
Yün
Deriler
Meyva
Arap zamkı
Halı
Madenler
Yağlı tohumlar
2.778
2.418
688 *
1.425
278
1.9Ö0
359
58
1^4-65
2,614
358
970
1.483
353
2.733
651
126
1965-66
3.757
201
760
1.291
286
3.405
856
145
Petrol gelirleri ülkenin toplam gelilrerinin 2/3'ünü teşkil etmek­
tedir. İhracat cüz'i bir artış kaydetmemekle beraber, 1960'da 53.391
milyon rial olan petrol ihracatı 1965'de 89.215 milyon riale yüksel­
miştir {Tablo 28 - 50). 47 no.'lu tablo incelendiğinde ise 1960 - 1965
arası devrede ithalâtın 52.607 milyon rialden 66.517 milyon riale yük­
seldiği müşahade edilmektedir.
İran ithalâtının maddelere bölünüşü tetkik edilecek olursa itha­
lâtın esas ağırlığının yatırım maddelerinin veya memlekette imâl edil­
meyen sanayi mallarmm teşkil ettiği anlaşılmaktadır.
Gerçekten
1962 - 63 yılında genel ithalât 41 milyar rial iken bunun içinde yatı­
rım ve sanayi malları ithalâtı 34 milyar riali bulmaktadır (Tablo 48).
Tablo 47'ye göre, 1965 senesi ithalât rakamları da 66 milyon rial­
dir. Bu rakam içinde 18.219 milyar rial ile makine ve aksamı ithalâtı
başta gelmektedir (Tablo 49). Bunu demir ve demir mamulleri (8.415
milyon rial), tıbbî ve kivyevî maddeler (5.389 milyon rial) ithalâtı ta­
kip etmektedir. Şeker ithalâtı da yüksek bir meblâğ tutmaktadır.
(2.013 milyon rial).
(25)
The Europa Year Book, 1967, s. 586.
cö
S
'S
o
o
>
CO 10 0
cd CM
r H CM 10
CM GO 00
5
a>
CO
E
|X
CO
CM
0
CM 05
00
55
rH
10
CO r H 10
ö
ıd r-İ
rH
00
tH r-İ r-İ r H
05 T-»
CO CO
CO CO
rH
rH
lO 00
g
CM
CM
1-H CO
r-İ
Oİ
CM
CO 00 CO
S
O
CSI 05 CO 00 00 00 0
00
CM Cvİ OS
I>
10 CM 00
CM CM CM
CD CM iq
00 CM r H
rH
OT
1
i
1
!
<
a
rH
Ö
r-İ T-İ
CM'
ıq 05
^.
Oİ »d ö iQ ıd
CM
«o l > 0
10
rH
1 10
co p
CO
1 CM oi c6 CM ıd
rH
v-H 00 CO
i
1
3
r-İ
i
Si
•i
*OT^
H
S
2
00
CO 10 r H 10
00 di CM
CO
oi
CM
CM CM CM r H CM
rH
no
m
0
CM
8
t
cq
00
rH
Ö
00 CO
O
tH
O
Ö
u
O)
^ 00 CM CM o
cd ı> r - İ ıd ^* CO
00 1^- CM
10 LQ rj<
00 O i
ö
CM 00
cö
OT^
a
c3
Tİ
I
10 00 p
CO p
cd «d ıd ö t-^ cd
CO CO r-l cO Tt< ^
,-H
rH
p
ÇD
CM CM CM CM CM
CM
TF* P ı> cqt-^ 00
ı > od
S S S S co ÜD öî
^
t-
00 I > CO
p
PL.
İran'da petrol, memleket ekonomisi bakımından büyük önem arzetmektedir. Nitekim petrolün millileşmesi sırasmda ihracatın durak­
laması plân tatbikatmda da büyük güçlükler doğurmuştur.
İhracat devamlı bir gelişim halindedir. Meselâ yiyecek, içecek
maddeleri ve tütün grubu 1959'dan beri her sene artış göstermektedir.
Solvent ve halıdan mürekkep mamul maddeler grubu da artış gösteren
diğer bir kalemdir.
1965-66 ihracatı gözden geçirilecek olursa petrol hariç, ihracatın
13.558 milyon riali bulduğu görülmektedir. A y n ı sene petrol ihracın­
dan elde edilen gelir ise 89.215 milyon rialdir (Tablo - 50).
İran, kuzeyden Hazar Denizi, güneyden ise Basra Körfezi ve Hind
Okyanusu ile çevrili olduğundan, limanlar ülkenin ihracatında önemli
rol oynarlar. Kuzeydreki limanlar sadece Rusya ile irtibat sağlıyabildiklerinden ülkenin ithalât ve ihracatında mahdut bir fonksiyon ifa­
de etmektedir.
54 no.'lu tablodan görüleceği üzere 1964 - 65 yılında kuzey liman­
larından yapılan ihracat 84.200 ton iken, güneyden yapılan ihracat
429.700 tonu bulmaktadır. Buna mukabil ithalâtta da güney liman­
ları üstünlüğü muhafaza etmektedir. Gene aynı senede kuzey liman­
larından 74.500 ton tutarında ithalât yapılmıştır. Güneyden yapılan
ithalât ise 2.127.000 tonu bulmaktadır.
Limanlar bakımından durum incelenecek olursa Bender Karam­
sar ithalât ve ihracat bakımından en önemli limanlardır.
T a b l o
: 54 - B
İran Limanlarından İthalât ve İhracat
Kuzey Limanları
Bender Pahlavi
1958-59
1959-60
1960-61
1961-62
1962-63
1963-64
1964-65
Bender Now Şahr
îth.
İhr.
îth.
95.2
62.3
75.5
57.1
100.5
85.3
72.6
63.0
36.8
41.8
40.4
36.8
52.0
68.8
16.0
12.2
7.7
7.3
16.5
9.5
1.9
İhr,
16.6
18.6
11.7
11.7
16.8
6.4
15.4
Toplam
îth.
İhr.
111.2
745.0
83.2
64.4
117.0
94.8
74.5
80.4
55.4
53.5
52.1
53.6
58.4
84.2
İran'ın dış ticaret politikası gereğince ithalât ve ihracatı düzen­
leyen genel hükümler üçünckü plân devresinin ticaret politikası ola­
rak şöyle tesbit edilmiştir:
(*)
Petrol Hariçtir,
— î ç istihsali kâfi olmayan veya istihsal edilemeyen maddeler
ithâl edilecektir.
— İthali zarurî olmayan ve lüks maddeler tediye muvazenesini
bozmayacak hudutlar içinde ithâl edilecektir.
— Memlekette imâl edilen maddelerin ithâl edilip, nihaî mamul
haline getirilmesine çalışılacaktır.
— İran'ın ihracatına müsait şartlar sağlayan inemleketlerden yarı
mamul mallar ithâli için gerekli tedbirler alınacaktır.
— İ r a n l a aralarındaki anlaşmalara riayet etmeyen veya İran'ın
ihracatına farklı veya tahdit edici muamele tatbik eden mem­
leketlere aynı muamele tekrarlanacaktır.
— Herhangi bir maddenin ithâl listesinde yer alması o m a l m ih­
racına mâni teşkil etmez.
— Yerli sanayiin himayesi için alınacak tedbirler devamh mahi­
yette olmayacak zamanla azaltılarak kaldırılacaktır.
— Dahilde yeterli miktarda istihsal edileen mallar ithâl edilme­
yecektir.
B.
İhracat ve İthalâtla ilgiZi genel hükümler :
1 — İthâli liste veya nizamnamelerle yasaklanmayan maddelerin
i t h â l i serbesttir.
2 — Kliring anlaşmalarına göre yapılacak ithalât, mevcut mev-zuat hükümlerine göre düzenlenecektir.
3 — Bu hükümlere göre ithâli yasaklanan, ancak, kliring anlaş­
malarında önceden yer alan maddelerin ithalâtına, bu anlaşmalarda
derpiş edilen miktar ve kıymet hudutları dahilinde müsaade oluna­
caktır.
4 — İran'ın takas anlaşması yaptığı ülkelerden mal ve mamul
ithalâtı, bu maddeler, ilgili memleketlerden ve anlaşma hükümleri geerğince ithâl edilmek şartiyle mümkündür.
5 — Vesaik mukabili krediler veya senet karşılığında yapılacak
İthalât için verilecek yabancı dövizler eldeki ihtiyatlarla kayıtlı bulunacaktır. Bu rezervlerin yetersizliği halinde Merkez Bankasının tavsi­
yesi üzerine, bütün talepleri karşılayabilmek maksadile Banka ve İk­
tisat Bakanı zarurî maddeler lehine öncelik tayin edecektir.
6 — Paraları yetkili bankalarla muamele görmeyen memleketlere
mal satan ihracatçılar satış karşılıklarını ithâline müsaade edilen
malların mubayaasında kullanabilirler. Bu hüküm İran'la kliring an­
laşmaları bulunan memleketler hariç, herhangi üçüncü bir memle­
ketin mallarına tatbik edilecektir.
7 — Hudut ticareti bu konudaki nizamnamelerle yürütülecektir.
8 — İran dışında, ihracattan gayri kaynaklarla döviz temin eden­
ler bu dövizleri ile ithaline müsaade edilen malları memlekete getire­
bileceklerdir.
9 — Hatıra ve hediyelik eşya ithalâtı aşağıdaki hükümlere g ö r e
yürütülür:
— Değeri bir şahıs için yılda 10.000 riali aşmayan hatıra ve he­
diyelik eşya ithâl edilebilir.
— Nizamnamelerle ithâli yasaklanan maddeler ithâl edilemez.
— Aksine hüküm olmadıkça hatıra ve hediyelik eşya, ithâl v e
gümrük resmine tâbidir.
— Değeri şahıs başına 10.000 riali aşmadıkça ihracına müsaade
edilen hediyelik eşya döviz taahhüdünden muaf olacaktır.
10 — Yolcu beraberindeki mallar ise şu hükümlere tâbidir:
a) 1500 rialtn altındaki yeni mallar ve gıda maddeleri ithâl ver­
gisinden muaftır.
— îran tâbiyetinde bulunanların ve îran'da ikâmet etmeyen res­
mî temsilcilerin seyahat ve kullanılmış eşyası, îran'da ikâmet eden ya­
bancı uyrukluların seyahat ve kullanılmış eşyası, îran'lı ve îran'a ge­
len yabancı işçilerin kullanılmış eşya ve malları, âletleri, îran'a giriş­
lerinden önce veya 9 ay içinde ithâl edildiğinde gümrük resminden
muaf tutulacaktır.
— Bu istisna hükümleri piyano, org, armonika, pikap, ses alma
makinesi ve nakil vasıtalarına tatbik edilmeyecektir. Ancak bu çeşit
eşya kullanılmış durumda ise o nisbette gümrük resminden indirim
yapılacaktır.
b) 1964 yılında îran'a giren yolcular ithâl ve gümrük resmi öde­
mek şartıyla bir binek otomobili ithâl edebilirler. îran'dan çıkarken
beraberinde 10.000 riyal değerini aşmayan, ihracına yeni müsaade edi­
len mal taşıyan yolcular yabancı döviz taahhütlerinden
muaftır,
îran'dan ay^rılan yabancı yoleular döviz taahh-üdünde bulunmadan
50.000 rial değerinde ihracına müsaade edilen mal çıkarabilirler.
11 — Aksine hüküm olmadıkça ticarî maksatlarla mal ithâl v e
ihraç edilebilmek için tacir vesikalarına sahip olmak gerekir.
12 — Tacir vesikalarına sahip olmayan fert ve müesseseler İk­
tisat Bakanlığının izni ile şahsî veya meslekî ihtiyaçlar için mal it­
hâl edilebilir. Ancak:
— 1921 tarihli Tarife Kanunu cetvelinde sağlanan ithâl vergisi
muafiyetleri gümrük resmine teşmil edilmez.
— A y n ı kanun hükümleri gereğince ithâl vergisinden muaf tu­
tulan geçici ithâl mevzuu mallar, transitte bulunan veya satıcıya iade
rdilen mallar gümrük resmine tâbi olmayacaktır. Fakat 1921 tarihli
gümrük mevzuatı gereğince tatbik edilen ithâl vergisinin nihaî tedi­
yesini mümkün kılacak kefaletname veya depozito gümrük resmine
teşmil edilecektir.
13 — Memlekette imal edilen, mevzuu maUarm yetersizliği, ka­
litelerinin kötü ve fiatlarmm yüksek olması halinde İktisat Bakan-
l ı ğ ı n ı n müsaadesi ile ithalât yapılabilir. Lüzumu halinde bu madde­
lerin gümrük resminde indirim dahi yapılabilir.
14 — Mihaniki elektrikî, ziraî ve inşaat makineleri, nakil vası­
taları ithâl edip de mümessiller vasıtasile satan ithalâtçılar yeter
miktarda yedek parça ithâl edecek ve icabeden tamir atölyeleri aça­
caktır. Ancak piyasada yedek parça, âlet v.s. bulunmadığı anlaşılacak
veya şikâyet konusu edilecek olursa İktisat, Bayındırlık ve T a r ı m Da­
ireleri ile Plânlama Teşkilâtı ve Merkez Bankası
sorumlularından
müteşekkil bir heyet durumu inceleyecek ve heyetin kararları ilgiliye
tebliğ olunacak, ithalâtçı da verilen müddet içinde mükellefiyetlerini
yerine getirecektir. Buna rağmen heyetin kararlarını yerine getirme­
y e n ithalâtçılar kendilerine gösterilen malları gümrükleyemezler veya
kendilerine yeni bir kredi açılmasına müsaade edilmeyecektir.
15 — İhraç mallarına gören maddelerin alman gümrük resimleri
ihracatçısma iade edilecektir.
16 — Smaî firmalara sevkedilen, fakat ithâli memnu olan ham­
maddeler yedek parça ve malzemeler memleket dahilinde imâl edil­
mek kaydile Ekonomi Bakanlığının müsaadesi ile ithâl olunabilir. İt­
hali yasak olup da yabancı döviz tahsisine lüzum kalmaksızın reklâm
maksadile ithâl edilen mallar için Ekonomi Bakanlığı beher ithalât­
çıya 30.000 riah geçmemek şartile lisans verilebilir.
17 — Dahilinde istihsal ve imâl edilen mallarda kullanılan veya
İran'da imalâtta bulunan yabancı firra kendisine gönderilen ambalaj
malzemesini ithâl edebilir. İhraç, imalât ve ambalajına veya bozula­
bilir maddeler muhafazasına mensup kaplar Sağlık ve Ekonomi Ba­
kanlıklarının lisansı üzerine gümrük resminden muaf tutulur.
18 — İthalâtçılarla gümrük idareleri arasında malın ithâli mü­
saadesi konusunda doğan anlaşmazlıklar daimî tarife komitesince in­
celenir. K o m i t e kararlarına itiraz edilebilir.
İran, ticaretini liberal esaslara göre yürütmektedir. Bundan bir
kaç sene evvel kota sistemi kaldırılmıştır. Lisanslar gümrük idareleri
tarafından verilmekte ve iş adamları akreditif için Ticaret Bakanhğına değil, doğrudan doğruya bankaya başvurmaktadır.
İran, ticarî ilişkilerini geliştirmek amaciyle A.B. Devletleri, İngil­
tere, Fransa, Almanya, İtalya, Rusya, Çekoslavakya, Polonya, Maca­
ristan, Avusturya, Japonya, Türkiye, Hindistan, Pakistan, Seylan ve
Ürdün ile anlaşmalar yapmıştır. İhracatta standardizasyonun önemi>
n i dikkate alan İran, bir standardizasyon bürosu kurarak üretici ve
ihracatçıların bu konuya riayet etmelerini sağlamıştır. İhraç malları­
nın dış piyasalarda tanınması, yeni pazarlar bulunması için fuarla­
rın imkânlarından faydalanılma gayesile Brüksel, Nev^ York, Şikago,
İzmir, Kabil ve B m o fuarlarına iştirak edilmiştir. İran ihraç malla­
rının daha geniş sürümünü sağlamak için Avrupa Ekonomik Toplu­
luğu ile de anlaşmalar yapılmıştır.
A E T ile anlaşma 14 Ekim 1963'de Brüksel'de imzalanmış ve aynı.
sene 1 Aralıktan itibaren yürürlüğe konmuştur. Buna göre, İran'dan
ithâl edilen, yünlü mamuller ve halılara tatbik edilen gümrük resim­
lerinde %40 veya m^ başına 6 dolar indirim tatbik edilecektir. 1970
yılmdan itibaren ise gene aynı ihraç mallarına tatmik edilen gümrük
vergisi %32 veya m^ başına 4.5 dolar olacaktır. K u r u kayısına tatbik
edilen gümrük resmi %9'dan %7'ye; dünyaca meşhur havyarlara tat­
bik edilen gümrük resmi ise %30'dan %24'e düşürülecektir.
Ülkeler arası mal ve hizmet hareketlerini kolaylaştırmak için
gümrük formaliteleri gevşetilmiş, limanlarda yükleme ve boşaltma iş­
leri mekanik bir hale sokulmuştur. Yukarıda izah edildiği gibi, takip
edilen libere siyaset, gümrük ve ithâl resimlerinde indirim, gümrük
gelirlerine tesir etmemiş, bilâkis 1953 - 1963 devresinde gümrük gelir­
leri 86 milyar riali aşmıştır. Buna karşılık gümrük giderlerine 5 mil­
yar civarında olması dikkat çekicidir.
1963, ziraî ürünlere pazar bulunması için sarf edilen çabaların
meyvasmı verdiği sene olmuş, Masaristan, Polonya ve Yugoslavya gibi
geniş pazarlara ihracat imkânları gerçekleştirilmiştir.
Sovyet Rusya ile yapılan transit anlaşması gibi, İran mallarına,
en ziyade müsaadeye mazhar bir anlaşma Türkiye, Macaristan ve Pakis­
tan ile de yapılmıştır.
İran, doğu bloku mensubu Romanya ile ilk ticaret anlaşmasını
1964 yılında imzalamıştır. Buna göre her ülke 7 milyon dolarlık bir
ithalât ve ihracat hacmine sahip olmuştur. İran, Romanya'dan daha
ziyade hafif makine, yatırım malları, kâğıt, gazete kâğıdı, cam ala­
cak, karşılığında tekstil, iplik ve petrol verecektir. Gene aynı sene
içinde Rusya ile mevcut ticaret anlaşması üç sene daha uzatılmıştır.
1964 yılında iki ülke arasındaki ticaret hacmi 45 milyon dolar idi.
Ancak ticaret bilançosu 1.8 milyar rial İran lehine bakiye vermiştir.
Ajmı anlaşma hükümleri uyarınca ticaret hacmi 1965'de 54 milyon
dolara yükselmiştir. 1966'da ise bu miktar 60 milyon doları bulmuş­
tur. 1967'de İran'ın pirinç ihracatının 40.000 tonu bulması beklenmek­
tedir. Kuru üzüm ihracatı ise 9.300'den 12.000 tona çıkarılacaktır.
Rusya'dan yapılacak ithalât hafif ve ağır yatırım makineleri,
traktör, kimyevî maddeler ve benzeri sanayi mallandır. Japonya ile
yapılan anlaşmalarda bu ülkeye İran üıraç mallarının geniş ölçüde
akışını temin edecek mahiyettedir. Anlaşmaya göre, Japonya İran'­
dan yıllık ithalâtını 450 milyon rialden aşağı düşürmeyecektir.
1964 senesinde standard bürosunun mührünü havi ilk yaş meyva
partisi Kuveyt'e sevkedilmiştir.
T a b l o
: 55
Yabancı Para Gelir ve Giderleri
(Milyon Dolar)
1960-61
1961^62
1962-63
1963-64
285.2
2'91.1
342.2
— 14.0
388.0
Net Petrol Geliri
2. Petrol Konsorsiyomundan
sağlanan döviz
3. Diğer petrol şirketlerinden
sağlanan döviz
285.2
291.1
328.2
388.0
70.7
96.6
90.5
80.5
3.0
3.6
Toplam
358.9
391.3
423.2
470.8
105.6
63.6
32.8
30.8
88.5
58.9
29.7
29.2
82.1
50.5
24.5
26.0
96.9
51.1
26.9
24.2
169.2
147.4
132.6
148.0
— 504.7
— 418.6
— 30.0
— 490.1
— 407.6
— 33.8
— 458.1
385.6
- 25.5
— 455.8
~ 377.8
—
6.7
™- 11.1
— 45.0
— 7.3
—• 41.4
_
3.6
43.4
—
5.0
— 66.3
0.6
92.6
— 42.4
— 17.2
—
—
0.5
75.3
29.7
— 16.^
— 0.4
— 88.4
— 36.8
— 16.6
— 0.2
•— 104.2
— 38.8
— 18.1
— 4.6
— 16.0
— 12.4
—
9.3
—
7.8
— 11.6
—
8.7
— 12.0
— 14.3
— 16.3
— 16.0
— 15.0
— 597.9
— 565.9
— 546.9
— 560.2
— 69.8
— 27.2
8.9
58.6
PETROL GELÎRLERÎ
1. Konsorsiyomdan alman
petrol gelirleri
Eski Avans Ödemeleri
4.5.
2.3
İHRACAT
1. Mal
2. Hizmet
Özel Sektör
Devlet Sektörü
Toplam ( 1 + 2 )
İTHALÂT
L Mal
Özel Sektör
Plân Teşkilâtı
National İranion Oil
Company
Diğer Devlet Sektörü
2. Ankese Girmeyen altın
(Ticarî A l t m )
3. Hizmetler
Özel Sektör
Plân Teşkilâtı
National İranian Oil
Company
Diğer Devlet Sektörü
Faizler (Devlet Sektörü)
Toplam ( 1 + 2 + 3 )
Net İhracat ve İthalât
(Petrol Dahil)
D. SERMAYE VE T İ C A R Î A L T I N
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Uzun vadeli borçlar
Borç tediyen
BP'ye tazminat
Dış Yardım
NIOC Yatırrmları
Özel sektör yatırımları
Ticarî olmayan altın
-
—
Net Sermaye
Net Cari îşlemler Hesabı ve
uzun vadeli sermaye
HATA
—
42.9
42.3
7.0
21.8
104.0
40.2
—
7.0
—
30.0
—
—
54.5
28.0
—
25.7
—
7.0
—
7.0
—
—
—
14.2
—
1.8
2.7
0.6
0.1
2.0
0.1
16.6
89.4
21.4
53.2
62.2
ao.3
2.2
—
14.8
—
4.2
0.1
-™
28.0
30.6
0.8
F. P A R A H A R E K E T L E R İ
Aktiflerde artışı, + ise
aktiflirdeki azalışı, borçlarda
çoğalışı ifade eder)
1.
2.
3.
4.
Ticarî olmayan altın
Döviz mevcudu
Net I M F
Diğer kısa vadeli borçlar
+
1.2
— 3.8
-f 45.0
— 13.0
+
0.6
— 19.5
29.5
— 13.0
+
0.5
— 10.3
— 20.5
554
—- 61.4
30.3
Toplam
C.
+
12.4
18.2
30.6
îran ile Ticaretimiz :
î k i ülkenin iktisadî bünyelerinin benzerliği sebebile îıemen hemen
aynı mallarm ihracatçısı durumunda bulunan Türkiye ile îran ara­
sında geniş bir ticaret hacmi mevcut değildir. Türkiye İran'dan esas
olarak petrol almaktadır. Kaçakçılık yoluyla canlı hayvan ihracatının
fazla olduğu ifade olunmaktadır.
Aşağıdaki tablolar, 1964 yılında Türkiye'nin ithalât ve ihracatı­
nın İran ve diğer memleketlere dağıhşmı göstermektedir:
Tablonun tetkikinden anlaşılacağı üzere Türkiye'den en az mal
alan ülkelerin başında Doğu Almanya gelmekte, bunu ise İran takip
etmektedir. Türkiye'nin genel ithalâtı içinde İran'ın payı gayet cüz'idir. İran, Türkiye'ye mal satan ülkeler arasında sondan üçüncü gel­
mektedir. En az mal alan ülke İsrail'dir. İsrail'i Japonya takip et­
mekte, hemen onun arkasmdan da İran gelmektedir.
1964 senesinde Türkiye - İran ticareti 2 milyon dolar İran lehine
neticelenmiştir. Gerçekten Türkiye'nin bu ülkeye ihracatı 4.4 milyon
dolardır. Halbuki ithalâtı 6.4 milyon doları bulmaktadır. Her ne ka-
T a
1o
:
56
Ballıca Memleketler İtibariyle 1964 Yıü
İthalât ve İhracatımız
Memleketler
İhracat
Milyon $
A.B.D.
B. Almanya
İngiltere
İtalya
Fransa
İsviçre
Llibnan
Belçika
Portekiz
Rusya
İsrail
İspanya
Hollanda
Çekoslovakya
Danimarka
Macaristan
Polonya
İran
Doğu Almanya
Diğerleri
66.5
55.8
40.2
25.8
22.4
21.2
15.9
1S.2
11.4
8.1
7.9
7.4
6.4
6.3
6.3
6.1
4.9
4.4
4.3
35.1
Memleketler
İthalât
Milyon $
A.B.D.
B. Almanya
İngiltere
İtalya
Fransa
İsviçre
141.3
72.8
50.6
29.0
18.7
8.4
Belçika
7.7
Rusya
İsrail
7.1
5.1
Hollanda
Çekoslovakya
11.8
7.6
Polonya
İrajı
Doğu Almanya
6.3
6.4
7.3
Diğer Asya Ülkeleri
Irak
Suudî Araa:>istan
Avustralya
İsveç
Japonya
Diğerleri
Toplam
369.6
19.2
16.0
10.1
8.9
8.4
6.2
30.0
Toplam; 487.8.
dar iki ülke arasındaki ticarî ilişkiler son yıllarda igelişmişse de bu
artış hem nısbî, hem de mutlak olarak gayet cüz'idir.
57 no.'lu tabloda ise Türkiye'nin İran'dan ithalâtı,
ihracatı ve
bunların genel ithalât ve ihracat içindeki yüzdesi ve yeri ıgösterilmiştir. Yukarıdaki rakamların tetkikinden anlaşılacağı üzere iki ülke arasmdaki ticarî ilişkiler mahduttur. Ancak, bölgesel işbirliği çalışmala­
rının iki memleketin ticarî ilişkilerini kuvvetlendirmesi beklenmekte­
dir. Gene aynı işbirliği anlayışı için İran, Pakistan ve Türkiye ara-
CSlC0Ç0lQÇ0OC^İT-«ÇDl0mCSlL-051>0İC0CSI
cooQco-^csıcsıcsıcsii£:)ir5iO'^cocsı-^c^csıcsj
2
lö
o o o o ı - t c o o c o ı n o ş c o ^ ^
O Ö Ö O Ö r H C D Ö Ö C D C D Ö c î J Ö Ö Ö Ö Ö ^ ^ *
5
t- o
rH CO
(M C-O O- O T ^ ç O r H o C O ^ C O C S l t - Ç O ( M ' « ^ 0 5 T j < < 3 5
CQ ırj Tj<'^H
cö
ü
5
l£3
İCJÎt-ÇOı-lOSCDCOD-ı^Ci
rH
j r H C O r H O r H c S l r H O O O
Ö
Ö Ö Ö Ö Ö C D Ö Ö Ö Ö
H
as
ı^j
CSI
rH
g
CO l O <3Şp ı H O î l O O
CO evi
^
0
ı> CO iLfOi CO
esi
CO ( ü cvi oa
rH l O l O
!0505»H
csıooc^ıır-oocsî*
C O O O ı - j ' ^ O O C v î
Ö Ö Ö r H r H Ö Ö r H
l'^rneSICr-COrH-^'O-
^ ^ I r H ^
R-İ
•s
CO
CO *ç*î
^tî
S o ^ ' ^ g
CO LQ
"^t*
^ ^ C S l O O i - ^ l O O O S O O O O i ^ C O i r t C S l l Q i O C - O i O O
C0C0C0'^I<'-<RHRHTHTI<^lQCOCOCSIcOC^0OÇSJ
RH
-^r:
I -S İ l
CP Ö Ö
RH RH R-İ Ö C5 CD Ö Ö CD Ö Ö CD Ö evi esi R-İ
Ö
H
-1^
ı«
3
s
t* CD CO Ö 05
CD CO çr CO
a>THcsıa>csıoiC3csîOco^ocsî^
l O O O t - C S l l O C S l C O i O C S I C O O C O O O
csıC ı>
C5
CO
S l IR-j
> RR
HHR H
OT^I>03rH
CO ıfî ^ ' ^ '
CO
esi CO* lO
ÇOC-C0
05
0 » H C S l C O ' ? ^ m O l > O O Ö 5 0 r H C S l
C D 0 5 C D O C » C D 0 5
05 0 i 0 5 0 5 0 3 Ö 5 0 5 0 5
0305
smda kurulan Müşterek Ticaret ve Sanayi Odası da bu konuda etkili
olmaya çalışmaktadır.
îran, aşağıdaki ihraç maddelerimiz için pazar olabilir:
Şeker, canlı hayvan, tıbbî müstahzarlar, demir ve çelik levha, dü­
düklü tencere, ziraat âletleri, elektrik ampulleri ve floresans lâmba­
ları, kauçuk borular, kuru akü ve pil, su saati, pencere camı, bakır vo
galvaniz tel, sıhhî tesisat, boya ve vernikler, yünlü mensucat, zeytin­
yağı, bakır, muz, ciy^, beyaz peynir, toplu iğne, elktrot ve izalâtörler,.
porselen, palamut ve palamut hülâsası, kereste ve kontraplâk, s u n i
tahta ve levha, rolerjin, ağaç işleyen makinalar, ev elektrik cihazları,
sun'i dişler, çatal ve bıçak, matkap uçları, blister bakır, kalsyum kar­
pit, iç ve dış lâstikler, musluk ve diğerleri, sofra eşyası, pulvarizatör1er, iğne, zincir, kilit, asma kilit, dikiş makinaları, elektrik ütüleri,
yazı ve hesap makinaları, yün iplik, dokuma, çamaşır makinası, trans­
formatör.
VIII.
TURİZM
İran turizmi, ancak son yıllarda bir gelişme göstermiştir. İkinci
Dünya Savaşı'ndan önce İran'a gelen turist sayısı senede 6.000'i aş­
mamakta idi. Devletin kurucusu Rıza Şah, turizmin gelişmesi için
gerekli temel yatırımlara devam edilmiştir. 1958-59'da ülke'yi ziya­
ret eden turist sayısı 8.000'dir.
1960 - 61'de turist sayısında bir düşme olmakla beraber bu yıldan
sonra devamlı ve muntazam bir artış kaydedilmiştir. Bu rakamın millî
turizm müdürü Dr. Mekki Seybani ve Başbakan Abdullah Alani ta­
rafından plânlı ve programlı bir çalışma ile 30.000'e yükseltildiği tah­
min edilmektedir. Yapılan hesaplara göre her yıl İran üzerinden ge^
çerek dünya turu yapan hava yolcularının sayısı 600.000'i bulmakta­
dır. Gene yapılan hesaplara göre bu 600.000 kişinin en az 120.000'inin
para ve zamanlarının bir kısmını İran'da harcamağa ikna edilmeleri
sağlanabilir.
1962 senesinde o zaman Pehlevi Vakfı müdürü
turizminin geliştirilmesi imkân ve çareleri hakkında
üzere dünyanın tanınmış uzmanlarını İran'a davet
bu uzmanlar tarafmdan tavsiye edilen tedbirlerin
gerçekleştirilme yolundadır.
olan Alani, İ r a n
fikirlerini aknak
etmiştir. Bugün,
büyük bir kısmı
İran hükümeti, turizme, hem önemli bir döviz kaynağı, hem de
turistik yatırımlar dolayisile istihdam ve devlet varidatı sağlayan bir
konu olarak gereken önemi vermektedir. 1965 senesinde İran'a 135,876
turist gelerek tahminen 21.000.000 $ döviz bırakmışlardır (26).
(26)
The Europa Year Book, 1967, s. 587.
Turizm konusunda, temel yatırımlardan sayılan otel inşaası için
1956 - 62 devresinde 80 milyon dolar sarf edilmiştir. 1956 - 58 devresin­
de ise 20 milyon dolar idi. Bu rakam 1958 - 62 arasmda 80 milyona
çıkmıştır. 1966 - 67'de biten 5 yıllık kalkınma programı sonunda otel
inşaası için harcanan para 120 milyon dolardır.
Böylece 5 sene içinde, 6.7 milyonu Plânlama Teşkilâtı tarafından
olmak üzere devlet tarafından 40 milyon, özel sektör tarafından da
33.3 milyon doların daha otel inşaasma tahsis edileceği umulmakta­
dır. Bu rakama yollar üzerinde kurulacak misafir evleri ve moteller
de dahildir. İran'da mevcut oteller şu kategorileer ayrılmıştır:
1.
2.
3.
İçişleri Bakanlığına bağlı olanlar
Pehlevi Vakfına bağh olanlar
Özel Sektör otelleri
Bunların sayısı 200 kadardır. Mevcut otellerden Tahran'dakiler en
kaliteli olanlarıdır.
Tahran'da mevcut 50 otel şu kategorilere ayrılmıştır:
1.
2.
3.
4.
5.
Lüks Oteller
Dört Yıldızh Oteller
Üç Yıldızh Oteller
İki Yıldızlı Oteller
Tek Yıldızlı Oteller
11 Adet
12
»
8
»
10
»
9
»
Tahran'm en lüks oteli ise 15 katlı 300 odah Hilton Kraliyet Ote­
lidir. Otel, Elburz dağlarınm eteğinde, şehre bir kaç km. uzaklıkta
bulunmaktadır. İsfahan, Şiraz, Persapolis, Hamadan, Abadan ve Ha­
zar sahillerindeki eyaletlerdeki 150 kadar otel, mevcutlar içinde en
iyileridir.
Otel ücretleri, İçişleri Bakanhğmca tayin edilen sınıflara göre de­
ğişmektedir. Lüks olarak sınıflandırılan otellerde banyo, telefon, ka­
lorifer ve klimalı tek kişilik odalar 650, iki kişilik ise 920 rialdir. Dört
yıldızîlı oteller: tek yatakh 560, çift yatakh 750; üç yıldızlı oteller: tek
.yatak 370, çift yatak 520; iki yıldızh: 230 ve 330; tek yüdızlı: 110 ve
İ80 rialdir. Ücretlere genelUkle kahvaltı dahildir. Motel ve turist kamp­
ları İran için henüz yenidir. Halen Hazar Denizi kıyılarında özel te­
şebbüse ait 12 motel mevcuttur.
Son zamanlarda, beş yıllık turizm plânı çalışmaları çerçevesinde
Kuzey Azerbeycan'da T ü r k - İ r a n ; İ r a n - I r a k ve İsfahan - Şiraz yol­
ları üzerinde üç yeni motel tamamlanmıştır.
Tahran - Hamadan ve
İsfahan - Tahran yolları üzerinde de iki yeni motel yapılacaktır. Tahran'da, muhtelif seyahat acenteleri tarafından günlük turlar tertip­
lenmektedir. Tahran'da günlük tur insan başına 5 dolar, yarım gün­
lük tur ise 3 dolardır.
İran'da günün her saatinde tren, otobüs, uçak, taksi servisleri
mevcuttur. Taksi ile Tahran'm birçok kısımlarına 15 riale gidilebilir.
Hususî araJba kiralanması halinde ise, bedel ya saat başına 150 rial, ve­
ya günde 18 saat l.OOO rialdir. Tahran dışına hususî araba ile seyahat
halinde ise ücret km. başına 8 rialdir. Tahran'da otobüs servisi şehir
hudutları dahilinde iki rialdir. Şehir dışına otobüs seferleri ise gayet
ucuzdur. Hazar Denizi kıyılarına seyahat 250 rial civarındadır.
İran'ı ziyaret eden turistler için başlıca hediyelik eşya şunlardır:
Pirinç ve bakır tepsiler, gümüş işleri, her türlü halı, kilim ve seccade­
ler, mücevherat, seramik işleri, kristal eşya, fildişinden mamul eşya­
lar, antika eşyalar, minyatür bebekler, metal işleri, tahta kaşıklar,
nargile, eski ve yeni balta kılıç ve kamalar, lâmbalar, Tahran'dan 60
K m . uzaklıkta olan Abali ise, kış sporları merkezi olarak yerli ve ya­
bancı turistler tarafından faydalanılan bir yerdir. Tahran'da yaz ay­
larında halkın ve turistin ifadesine sunulan çeşitli havuzlar vardır.
Her türlü su sporlarının yapıldığı Hazar Denizi ve Karaj Barajı da
sıcak yaz aylarında halkın serinlemesine vesile olmaktadır.
IX.
DIŞ SİYASET
İran karşılıklı anlayış, eşitlik ve iyi niyet prensipleri ile diğer ül­
kelere olan münasebetlerini geliştirmektedir. İran her zaman millet­
lerarası anlaşmalara ve Birleşmiş Milletler Yasasına riayet etmiş bir
ülkedir. Son senelerde Rusya, Pakistan, Afganistan ve Türkiye ile mev­
cut sınır anlaşmazlıklarının tamamen halledilmiş olması İran'ın mil­
letlerarası dostluklara verdiği önemi açıkça qrtaya koymaktadır. Sağ­
lam ve istikrarlı bir dış siyaset her geçen gün İran'ın Orta Doğu'daki
itibarını arttırmaktadır. Son yıllarda İtalya, Avusturya, Danimarka,
Hollanda, İngiltere, A.B. Devletleri ve Sovyet Rusya ile çeşitli ticarî v e
kültürel anlaşmalar imzalanmıştır.
Mevcut imkânların bilreştirilerek, koordine edilmek suretiyle, ik­
tisadî kalkınmanın hızlandırılması ve ülkelerin iktisadî def aha daha
çabuk kavuşması için İran, Pakistan ve Türkiye arasında tesis edilen
Kalkınma için Bölgesel İşbirliği Teşkilâtı bu üç ülke arasındaki dost­
luğu bir kat daha kuvvetlendirmiştir. Böylece, Birleşmiş Milletler he­
def ve gayeleri esas alınarak bütün ülkelerle daha sıkı ilişkiler kurul­
maktadır.
İran, diğer ülkelerle olan ilişkilerini kuvvetlendirirken, ülkelerin
birbirleri ile olan anlaşmazlıklarında tamamen bitaraf ve yapıcı bir
hakem rolü oynayarak milletlerarası uyuşmazlıkların sulh ypluyla çö­
zümlenmesine gayret göstermektedir. Bu konuda, bizzat Şahın yaptığı
çalışmalar neticesinde Afganistan ve Pakistan arasındaki anlaşmazhk giderilmiş ve iki ülke arasındaki ilişkiler normale dönmüştür.
İran'ın aşağıdaki ülkelerde diplomaitk temislcilikleri mevcuttur:
Afganistan
Arjantin
Avusturya
Belçika
Brezilya
Kanada
Çin Cumhuriyeti
Çekoslovakya
Danimarka
Fransa
Batı Almanya
Yunanistan
İzlanda
Hindistan
Endonezya
Irak
İtalya
Japonya
Ürdün
Kuveyt
Lübnan
Lüksemıburg
Hollanda
Norveç
Pakistan
Polonya
Portekiz
Romanya
S. Arabistan
İspanya
İsveç
İsviçre
Suriye
Tayland
Türkiye
Rusya
B.A.C.
İngiltere
A.B.D.
Vatikan
Yugoslavya
İran'da mevcut yabancı temsilcilikler ise şunlardır:
-Afganistan
Arjantin
Avusturya
Belçika
Brezilya
Bulgaristan
Kanada
Çin Cumhuriyeti
Çekoslovakya
Danimarka
Fransa
Batı Almanya
Yunanistan
Macaristan
Hindistan
Endonezya
Irak
İtalya
Japonya
Ürdün
Kuveyt
Lüıbnan
Malta
Monako
Hollanda
Norveç
Pakistan
Polonya
Romanya
S. Arabistan
X.
İspanya
İsveç
İsviçre
Türkiye
Rusya
Suriye
B.A.C.
İngiltere
A.B.D.
Vatikan
Venezüella
Yugoslavya
BASıN
İran'da mevcut belli başlı gazete ve dergiler şunlardır: (Baskı adet­
leri 1967 yılma aittir.)
Gazeteler:
Bamşad
Erfan
Ettelat
Ferman
Kayhan
Le Journal de Tarhan (Fransızca)
Peygame Emruz
Poste Tahran
Tahran Journal (İngilizce)
4.000
3.000
75.000
4.000
80.000
2.000
21.000
12.000
5.00O
baskül
baskılı
baskılı
baskılı
baskılı
baskül
baskül
baskül
baskül
Dergi ve Mecmualar:
Asiaye Jovan: Haftalık, Opera dergisi, 4.000 baskılı
Bourse: İktisadî, Aylık
Ettelaate Banovan: 40.00 baskılı. Haftalık kadın mecmuası
Ettelaate Haftegi: Haftalık, 22.000 baskül
Ettelaate Javanan: Haftalık, 20.000 baskılı
Donya: Haftalık
Ferdowsi: Haftalık, 8.000 baskılı
Kayhan Baçeça: Haftalık Çocuk Mecmuası, 20.000 baskül
Kayhan Varzesi: Haftahk Spor Mecmuası, 55.000 baskıh
Handaniha: Haftahk 21.000 baskıh
Omide Iran: Haftalık
Roiwsan Fekr: Haftalık, 30.000 baskılı
Sepid ve Siyahı: Haftalık, 30.000 baskılı
Terakki: Haftalık, 21.000 baskıh
Taihran Ekonomist: Haftalık, 9.000 baskılı
Tahran Ticaret Odası Mecmuası: Haftalık, İngilizce, 15.000 baskılı
Tahran Mossavar: Haftalık, 31.000 baskıh
Tdwfik: Haftalık, 35.000 baskılı
Nedaye Pezeşkan: Haftalık tıbbî mecmua
Müzik İran: Aylık müzik mecmuası, 7.000 baskılı
Sokhan: Aylık edebiyat mecmuası, 5.000 baskılı
İranda Mevcut kütüphane ve müzeler:
Kütüphaneler:
Abraham Lincoln Kütüphanesi
Alborz Koleji
»
Arkeoloji
»
Astaneh Razoy
)>
Güzel Sanatlar
»
Merkez Bankası
)>
British Counsil
»
Farhang
»
Fars Millî
)>
Kraliyet
»
Hukuk Fakültesi
»
Edebiyat Fakültesi Kütüphanesi
Malek
»
Belediye
»
Millî
»
Parlamento
»
Siyasî İlimler Fakültesi »
Tebriz Halk
»
Tarbist^^
»
Meşed Üniversitesi
»
Tebriz
»
Müzeler:
Arkeoloji Müzesi
Ermeni
»
Chehel Sotun »
Etnografya
»
Golestan Müzesi
Meşed
»
Meşed
»
Pars
»
Kum
»
Ticaret ve Sanayi Odaları:
Tahran Ticaret Odası
Ahwaz
»
Arak
»
Babol
»
Bandar Abbas Ticaret Odası
Bandar Pahlavi
»
Buşir
»
Hamadan
»
İsfahan
»
Kaşan Ticaret Odası
Koramşahr ve Abadan »
Meşed
»
Rest
))
Rezaiyeh
»
Şiraz
»
Tebriz
»
Yazd
Zahedan
»
T a
b
î o
: 39
Tahrâ.n'âa Hususî Mülkiyete Mevzu Binalar
(Kat sayısına göre % olarak dağılış)
1959 - 60
Mesken
Mesken ticaret
Ticarî
Diğer
Toplam
Adet
Toplam %
Bir
katlı
İki
katlı
Dört ve
Üç
katlı fazla katlı
137.89
1.369
328
74
100
100
100
100
44.5
28.9
89.6
83.8
39.9
54.6
—
9.5
14.8
12.1
9.1
1.4
0.9
4.4
1.2
5.4
15.560
100
44.2
40.2
14.0
1.2
24.796
1.917
630
182
100
100
100
100
47.6
42.5
67.5
59.3
40.1
36.4
6.5
19.8
11.3
17.7
9.7
17.6
24.525
100
47.8
38.8
11.8
1.0
3.3
16.3
3.3
1.6
19.689
1.875
450
337
100
100
100
100
55.8
46.9
88.7
61.4
33.0
34.7
8.0
10.7
10.4
17.9
—
27.0
0.8
0.5
3.3
0.9
22.351
100
55.8
32.3
11.1
0.8
14.032
1.463
473
68
61.1
58.9
77.6
97.1
28.0
21.9
19.0
—
27.0
10.4
10.6
16.036
100
100
100
100
100
10.1
0.5
- 8.6
3.4
2.9
1.3
19.236
2.080
1.129
203
100
100
100
100
67.0
60.2
82.6
81.3
3.4
2.7
2.7
14.8
0.5
1.5
0.8
3.9
22.696
100
67.3
29.1
32.3
13.9
—
28.3
3.7
0.6
1960 - 61
Mesken
Mesken ticaret
Ticarî
Diğer
Toplam
1961 - 62
Mesken
Mesken ticaret
Ticarî
Diğer
Toplam
1962 - 63
Mesken
Mesken ticaret
Ticarî
Diğer
Toplam
61.6
—
1963 - 64
Mesken
Mesken ticaret
Ticarî
Diğer
Toplam