Saliksik - Bahay Saliksikan Sa Kasaysayan

Transcription

Saliksik E-Journal
Tomo 3, Bilang 2 | Nobyembre 2014
Artikulo
MGA BAGONG PAGTINGIN
KAY ANDRES BONIFACIO AT SA KATIPUNAN
Angelito S. Nunag
Extension Program in Pampanga
University of the Philippines - Diliman, Quezon City
Abstrak
Isang daan dalawampu’t dalawang taon na ang nakalilipas simula nang itatag ni Andres
Bonifacio ang Katipunan subalit marami pa ring mga tanong at usapin ang bumabalot at
naghihintay ng mga kasagutan ukol sa Supremo at Pangulo ng Haring Bayan Katagalugan at
sa itinatag niyang kilusan. Ang papel na ito ay isang pagtatangkang bigyang-kasagutan ang
ilan sa mga tanong at usaping ito. Naglalaman ito ng mga bagong asersyon, pagtingin, at
pagtatasa ukol kay Bonifacio at sa Katipunan na taliwas sa namamayaning pananaw at
tradisyunal na pag-aaral ukol sa Himagsikang Pilipino.
Gamit ang mga primaryang batis na nagmula sa Archivo General Militar de Madrid, ipapakita
ng papel na ito kung saan nakabatay at nakaugat ang pagtatatag sa Katipunan; kung kailan
at ano ang tunay na pinagmulan nito; at kung ano ang mga ideya at konseptong bumabalot
at naghahari kay Bonifacio at sa mga Katipunero sa kanilang pagtatatag ng isang kaayusan
at kabuuang sosyo-pulitikal-kultural na taal lamang sa kanila bunga ng kanilang mga
partikular na karanasan bilang bahagi ng Katagalugan—isang kabuuang sumasaklaw sa
lahat ng mga tao at bayan na tumubo sa sangkapuluan.
INTRODUKSYON
Sa harap ng bulto-bultong literatura ukol kay Andres Bonifacio at sa Kataastaasan
Kagalanggalang na Katipunan ng mga Anak ng Bayan (Katipunan o KKK), hindi rin
maikakaila ang bulto-bultong tanong, usapin, at kontrobersya na bumabalot kay
Bonifacio at sa itinatag niyang kilusan. Manapa’y kung kailan dumadami ang literatura ay
92
NUNAG: Mga Bagong Pagtingin kay Andres Bonifacio at sa Katipunan
Saliksik E-Journal
doon din higit na dumadami ang bilang ng mga tanong dahilan upang higit na maging
malabo ang ating pag-unawa at pagtatasa kay Bonifacio at sa Katipunan. Ang papel na ito
ay isang pag-aaral ukol kay Andres Bonifacio at sa Katipunan. Isa itong pagtatangkang
mailabas ang mga bagong kaalaman ukol kay Bonifacio at sa Katipunan sa harap ng mga
bagong tuklas na dokumento. Hangarin ng papel na itong maituwid ang ilang maling
pagtingin sa Supremo at sa kanyang kilusang pinangunahan. Dasal ng may-akdang ang
papel na ito ay makatulong sa pagbibigay-linaw sa mga namamayaning maling pagtingin
ukol sa Supremo at sa Katipunan.
Gayumpaman, hindi papasok at sasawsaw ang papel na ito sa diskurso ng elit kontra
masa; Bonifacio kontra Rizal; Katipunan kontra La Liga Filipina; at rebolusyon kontra
reporma. Marami nang pag-aaral ang nailathala ukol sa mga usaping ito. Sa halip,
tututok ito sa ilang bagay ukol kay Bonifacio at sa pagkakatatag ng Katipunan na matagal
na ring pinagtatalunan. Sa partikular, bibigyang-linaw kung kailan talaga nabuo ang
nabanggit na kilusan at kung ano ba talaga ito sa simula pa lamang ng kanyang
pagkakatatag. Ilalantad din ng papel na ito ang tunay na istruktura, porma, at mithiin ng
Katipunan sa simula ng pagkakatatag nito gayundin ang ebolusyon ng mga istrukturang
ito. Bibigyang-diin din ang mga ideya at konseptong bumalot at naghari kay Bonifacio at
sa mga Katipunero sa kanilang pagtatatag ng isang kaayusan at kabuuang sosyo-pulitikalkultural na taal lamang sa kanila bunga ng kanilang partikular na karanasan bilang bahagi
ng Katagalugan. Kaugnay nito, ang tanging layunin ng papel ay ipakita ang mga bagong
kaalaman ukol kay Bonifacio at sa Katipunan mula sa mga bagong batis na nagmula sa
Archivo General Militar de Madrid partikular ang Caja 5677. Nangahas ang may-akdang
pamagatan itong “Mga Bagong Pagtingin kay Andres Bonifacio at sa Katipunan” sapagkat
papalutangin nito ang mga bagong kaalaman ukol sa Supremo at sa itinatag niyang
kilusan. Isa pa, ang mga bagong kaalamang ito ay sasaling sa mga namamayaning
asersyon at konklusyon ng mga tradisyunal na pag-aaral, kung kaya’t gaya ng sinasabi ng
pamagat “mga bagong pagtingin.”
Binubuo ang papel na ito ng apat na bahagi. Sa unang bahagi, tatalakayin ang mga
ginamit na primaryang batis mula sa Archivo General Militar de Madrid partikular ang
Caja 5677. Ilalarawan ang mga nilalaman nitong dokumento at kung paanong ito ay
napasakamay ng may-akda. Ilalatag naman sa ikalawang bahagi ang konsepto ng
Katagalugan ng mga Anak ng Bayan bilang isang kabuuang angkop, ukol, at para lamang
sa mga tumubo sa sangkapuluan. Dito, dadalumatin ang mga sumusunod na konsepto:
Katagalugan ni Bonifacio, Anak ng Bayan, at Inang Bayan. Ipapakita rin sa bahaging ito
ang Kataastaasang Katipunan bilang soberenya ng mga Anak ng Bayan. Sa ikatlong
bahagi, uugatin ang simula ng Katipunan at ipupunto na ito ay isang hiwalay at partikular
na entidad sa La Liga Filipina at hindi lamang ito ordinaryong kilusan bagkus isang
Pamahalaang Pambansa. Sa ika-apat na bahagi, tatalakayin ang tunay na istruktura ng
93
Saliksik E-Journal
Katipunan gayundin ang ebolusyon nito. Sa konklusyon, susumahin ang mga bagong
kaalaman ukol kay Bonifacio at sa Katipunan.
ANG MGA PRIMARYANG BATIS
MULA SA ARCHIVO GENERALMILITAR DE MADRID:
MGA DOKUMENTO, LATHALAIN, AT KASULATAN UKOL SA KATIPUNAN
Minarapat ng may-akdang talakayin sa bahaging ito ang mga batis na ginamit sa kanyang
pag-aaral upang maibigay ang karampatang pagkilala sa mga responsableng naging
dahilan at nagbigay-daan upang mapasakamay niya ang mga nasabing dokumento.
Gayundin, upang mailatag ngayon pa lamang ang kredibilidad ng mga naturang
dokumento nang sa gayon ay maging bukas sa sinumang magnanais na kwestyunin ang
awtentisidad at kredibilidad ng mga batis na ito. Kaugnay nito, inaanyayahan niya ang
mga historyador, eksperto, at sinumang may interes sa Katipunan, Himagsikan, at kay
Andres Bonifacio na muling balikan ang mga batis na ito upang maging kaisa sa
pagsasakatuparan ng layuning mailabas ang katotohanan ukol sa bahaging ito ng ating
kasaysayan.
Taong 2012 ay naatasan ang may-akdang maging mananaliksik at konsultant ng
Pambansang Komisyong Pangkasaysayan ng Pilipinas (National Historical Commission of
the Philippines o NHCP) para sa proyekto ng huli na imodernisa ang museo at dambana
ng Pinaglabanan sa lunsod ng San Juan. Dito ay napasakamay niya ang mga dokumento
at sulatin ng Katipunan na nasa pangangalaga at koleksyon ng Archivo General Militar de
Madrid (AGMM) sa bansang España. Mula sa inisyatibo ng Komisyoner at Tagapangulo
ng nasabing ahensyang si Dr. Ma. Serena Diokno, ipinagkaloob ng AGMM ang kopya ng
mga nasabing dokumento sa NHCP. Ang ugnayan ukol sa pagkakaloob na ito ay naganap
sa pagitan ng dalawang ahensya mula sa opisyal na pakikipagtalastasan ng bawat isa sa
kanila. Gayumpaman, tanging isang caja (Caja 5677) lamang ang napunta sa Pilipinas,
bagama’t binubuo ang cajang ito ng humigit-kumulang na isang libong dokumentong
nakaayos o nakagrupo sa mga legajo.
Ang Caja 5677 ay naglalaman ng mga legajo simula 1.1 hanggang 1.148 kung saan ang
bawat isa ay may minimum na isang dokumento at maksimum na apatnapu’t isa na
pawang mga nakasulat sa wikang Tagalog. Mayaman sa bagong impormasyon ang mga
batis na ito. Naglalaman ang mga ito ng mga katitikan ng mga pulong ng Katipunan
partikular ang kapulungan ng Kataastaasang Sanggunian, atas at kautusan ng nasabing
kapulungan, komunikasyon ng mga Katipunero sa isa’t isa partikular ang mga opisyales,
listahan o padron ng mga miyembro gayundin ng mga nagtaksil sa kilusan, akda ng mga
opisyales gaya ng mga tula at sanaysay, proseso ng pagsali at pagpili sa mga miyembro,
plano ng pagsalakay, at marami pang iba.1
94
Saliksik E-Journal
Noong Disyembre 2013, inilathala ni Jim Richardson ang kanyang librong The Light of
Liberty: Documents and Studies on the Katipunan, 1892-1897. Ang nasabing akda ay
tumutukoy rin sa kalipunan ng mga nasabing dokumento na nakapaloob sa Caja 5677.
Gayumpaman, bukod sa Caja 5677, isinama rin ni Richardson sa kanyang libro ang isa
pang caja gayundin ang mga dokumento tungkol sa Katipunan na matagal nang
nailimbag at ginagamit ng mga historyador tulad ng Dekalogo ni Bonifacio at Kartilya ni
Emilio Jacinto dahil ayon sa kanya “anumang kalipunan ng dokumento ukol sa KKK ay
magiging kulang kung wala ang mga ito” (Richardson 2013, xiv) (akin ang malayang salin).
ANG KATAGALUGAN NG MGA ANAK NG BAYAN:
PAGTATATAG NG ISANG KABUUANG ANGKOP, UKOL,
AT PARA LAMANG SA MGA TUMUBO SA SANGKAPULUAN
Laganap ang literatura na nag-uugnay kay Bonifacio at sa Katipunan kay Jose Rizal at sa
La Liga Filipina. Nariyan halimbawa si Gregorio Zaide (1968, 78) na nagsabi “sa labi ng
Liga Filipina umusbong ang bagong lipunang nakatakdang tuparin kung ano ang
pinangarap ng mga propagandista” (akin ang malayang salin). Ayon naman kay Teodoro
Agoncillo (1990, 150), kung pag-aaralan ang pamamaraan at “istruktura ng Katipunan ay
nagpapakita na naimpluwensyahan ito ng Masoneriya… at ng La Liga ni Rizal…” (akin ang
malayang salin). Sinusugan ni John Schumacher (1998b, 132) ang pananaw na ito at
sinabing ang Katipunan ni Bonifacio ay direktang pagpapatuloy ng La Liga Filipina ni
Rizal. Binigyang-diin din niya ang pagkakahanlintulad ng mga hangarin nina Rizal at
Bonifacio. Ayon sa kanya, “inaantisipa nito ang napipintong paghihiwalay ng Pilipinas
mula sa España, kahit na sa armadong pakikibaka sa bandang huli, ngunit ito ay
pagkalipas lamang ng apat na taong paghahanda. Kahit man si Rizal ay umasa ng
paghiwalay sa España pagdating ng tamang panahon, bagama’t magkakaiba sila ni
Bonifacio noong 1896 ukol sa kung ito ba ang tamang panahon o hindi pa” (Schumacher
1998b, 132) (akin ang malayang salin). Malinaw ritong tanging panahon lamang kung
kailan isasagawa ang hangaring ito ang pagkakaiba nina Bonifacio at Rizal. At upang higit
na bigyang-diin ang pagkakapareho, binanggit ding walang pagkakaiba ang paggamit ng
mga propagandista sa panahong ito sa mga salitang “liga” at “katipunan.” Ayon kay
Schumacher (1998b, 130), “una sa lahat ay mayroong pagpapatuloy ng pagpapangalan.
Tinawag ni Rizal ang kanyang organisasyon na La Liga. Ngunit ang natural na ibig
sabihin ng liga sa Tagalog ay katipunan” (akin ang malayang salin). Idinagdag pa ni
Schumacher na ang mga naunang kasapi ng Propaganda ay ginamit ang mga salitang ito
na iisa ang pakahulugan.
Sa kabilang banda, may mga bumabatikos sa walang pakundangang pag-uugnay kay
Bonifacio at Rizal gayundin sa Katipunan at La Liga Filipina. Ayon kay Milagros Guerrero,
ang mga tradisyunal na historyador ay karaniwang ikinakabit ang mga akda ni Rizal sa
95
Saliksik E-Journal
mga sinulat ni Bonifacio kung saan ang mga akda ng huli ay kopya lamang ng mga sinulat
ng una (Guerrero 1998, 158). Pinuna ni Guerrero ang kabiguan ng mga tradisyunal na
interpretasyong makita ang lenggwahe at kultura bilang susi sa pag-unawa sa pagiging
orihinal ng literatura ng Katipunan at kaiba ito sa mga naunang Propaganda-Repormang
literatura. Binigyang-diin din niya ang pagtalikod at pagkondena ni Rizal sa rebolusyon
(Guerrero 1998, 164). Ganito rin ang pananaw ni Renato Constantino na nauna nang
nagpanukala ng pagiging anti-rebolusyon ni Rizal. Ayon kay Constantino, ang ating
pambansang bayani ay hindi pinangunahan ang rebolusyon, bagkus itinakwil niya ito
(Constantino 1969, 4). Ipinunto niyang tinalikuran ni Rizal ang rebolusyon sapagkat
bilang ilustrado minaliit ni Rizal ang kakayahan at kapangyarihan ng mga tao
(Constantino 1969, 21). Kaugnay nito, binigyang-diin ni Constantino na ang Katipunan ni
Bonifacio ang kabaligtaran ng pamamaraan ng mga ilustrado (Constantino 1969, 25).
Samantala, pinuna ni Floro Quibuyen ang ganitong pananaw at inanalisa ang koneksyon
ni Rizal sa rebolusyon gayundin ang tunay nitong pagtingin sa nasabing paghihimagsik.
Ayon sa kanya, ang argumento ni Constantino ay nakasandig sa maling asersyon na si
“Rizal ay repormista na ‘mahigpit na itinakwil’ ang Rebolusyon” (Quibuyen 1999, 71) (akin
ang malayang salin). Tinanong din ni Quibuyen kung “bakit mayroon matinding
emosyon sa panig ng mga progresibong nasyonalista, tulad ni Constantino, laban kay
Rizal bilang repormista, gayung ang lahat ng ebidensya ay nagsasabi ng kabaligtaran
nito?” (Quibuyen 1999, 70) (akin ang malayang salin).
Sa harap ng mga nagbabanggaang pananaw, makabubuti at praktikal na tingnan ang mga
bagong lutang na dokumento ng Katipunan upang mapalutang ang mga ideya at
konseptong bumalot kay Bonifacio at kanyang mga kasama sa pagtatatag ng nasabing
kilusan. Ang pagpapalutang sa mga ideyang ito ay lubhang importante at makatutulong
sa pagbibigay-liwanag at tamang pagtatasa sa magkakasalungat na pananaw.
Sa kanilang pagtatatag ng Katipunan, malinaw kina Bonifacio ang pag-angkin, pagkilala,
at pagpasa ng kapangyarihan mula sa mga mananakop patungo sa kamay ng mga “anak
ng bayan.” Inilatag nila ang ideyang ito bilang rasyunal ng pagtatatag nila ng Katipunan
“ang pagkatatag ng pamamahala nitong mataas na kabalakan, ayon sa nabanguit sa
naunang kabanata ay ang kapangyarihan ng bayan” (AGMM 1892-1897, Caja 5677,
leg.1.36.2-3)2 (akin ang diin).
Kaugnay nito, wala nang iba pang kikilalaning
kapangyarihan kundi lamang ang Katipunan, “sa katuiran ng katauhan, pagkatapus; ang
K.K.K ay hindi kumikilala ng ibang mataas na kapangyarihan” (AGMM 1892-1897, Caja
5677, leg.1.36.2-3). Malinaw kung gayon na sa simula pa lamang ay hangarin na nina
Bonifacio ang paghiwalay sa kamay ng mga Español at magtayo ng isang kabuuang
angkop at para lamang sa kanila. Taliwas ito sa naisin ng mga ilustrado na manatili sa
ilalim ng kapangyarihan ng España. Sa kanyang sulat kay Ferdinand Blumentritt noong
1887, binanggit ni Rizal na “sa kasalukuyang kalagayan hindi namin nais humiwalay sa
España… maaari pa ring makuha ng España ang Pilipinas sa habang panahon, kung
96
Saliksik E-Journal
magiging makatwiran lamang ang España” (Schumacher 1998a, 98) (akin ang malayang
salin). Sa kanyang depensa sa kanyang paglilitis, binigyang-diin din ni Rizal ang
pagsampalataya niya sa España, “ako ay hindi sang-ayon sa rebolusyon dahil umaasa akong
bibigyan tayo ng España ng libertad… dahil nakikita kong para maiwasan ang mga
pangyayari sa hinaharap, ang mahigpit na ugnayan sa pagitan ng España at ng mga Pilipino
ay kinakailangan… marami ang nagpakahulugan sa sinabi kong ‘pagkakaroon ng libertad’
bilang ‘pagkakaroon ng independensya,’ na dalawang magkaibang bagay” (Rizal 1896, 340)
(akin ang malayang salin). Base rito, hindi maitatanggi ang magkaibang pananaw nina
Bonifacio at Rizal sa harap ng mga pangyayari sa Pilipinas noong ika-19 na dantaon.
Ang hangarin nina Bonifacio na humiwalay sa España ang siyang gagabay at huhubog sa
kabuuang itatatag nila kung saan mabibigyan ito ng konkretong anyo sa pagtatatag ng
Katipunan. Isasagawa ito sa pamamagitan ng pagtingin sa kanilang partikular na
karanasan bilang mga nagtataglay ng kapangyarihan ng bayan.
Kaugnay nito,
dadalumatin nila ang mga konsepto ng Katagalugan, anak ng bayan, at Inang Bayan.
Ang Katagalugan
Ang konsepto ng “Katagalugan” para kay Bonifacio at sa Katipunan ay nangangahulugan
ng pagtatatag ng isang sosyo-pulitikal-kultural na kabuuan na angkop, ukol, at para
lamang sa mga tumubo sa sangkapuluan. Sa pagtatatag ng Katipunan, walang ibang nasa
isip si Bonifacio at kanyang mga kasama kundi itatatag din ang sarili nilang bayan—ang
Katagalugan. Tahasan itong binanggit sa dakilang layunin ng Katipunan na nagsasabing
“ang layon pinaguusig ng K.K.K. ng mga A.N.B.3 ay ang sakupin at pagayusin ang bantog
na lahing Tagalog” (AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg.1.36.1). Sa talababa ng dokumentong
ito, ipinaliwanag kung ano ang ibig sabihin ng lahing Tagalog para sa Katipunan: “sa
wikang tagalog ay itinuturing ang lahat ng lahi niang tumubo dito sa sankapuluan,
samakatuid: Bikol, Iloko at Kapangpangan man etc ay kinikilalang tagalog din” (AGMM
1892-1897, Caja 5677, leg.1.36.1) (tingnan ang Larawan 1). Malinaw kung gayon ang
pagtukoy sa Katagalugan bilang isang kabuuang sasaklaw sa lahat ng taong tumubo sa
Pilipinas. Sa kamalayan nina Bonifacio, walang dudang ang Katagalugan ay ang
kabuuang partikular lamang para sa kanila sapagkat sinasaklaw at niyayakap nito tangi
lamang ang mga taong tumubo sa sangkapuluan. Makikita ang lohika at batayan ng
asersyong ito sa mahigpit na kondisyong ipinatupad sa sinumang nagnanais na maging
kasapi ng Katipunan “…upang madapat tanggapin sa sinapupunan ng KKK ay
kinakailangang mahigpit: 1. tunay na tagalog sa kapanganakan at lahi” (AGMM 18921897, Caja 5677, leg.1.36.4). Hindi maikakaila kung gayon ang pagiging eksklusibo ng
kabuuang nais itatag nila Bonifacio para lamang sa mga tumubo at may ugat sa
sangkapuluan.4 Napakahalaga ng mga konseptong “tumubo” at “nag-ugat” sa diskurso
nina Bonifacio sapagkat dito umiinog ang lahat. Mula sa perspektibang ito madali nang
97
Saliksik E-Journal
LARAWAN 1
Layunin ng KKK at Pakahulugan sa Katagalugan
Makikita sa dokumentong ito ang dakilang “layon” ng Katipunan at ang pakahulugan sa “Lahing Tagalog”
(AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg.1.36.1).
maunawaan kung bakit tinatanggap din sa Katipunan ang mga Pilipinong may dugong
banyaga: “tatanggapin din naman ang mga halong-lahing insik buhat sa ikalawang salin at
halong-lahing kastila buhat sa ikaapat na salin” (AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg.1.36.4).
Base rito, wala nang mas mahalaga pa kina Bonifacio kundi ang “pinagtubuan” o “pinagugatan” ng isang tao kung kaya’t nga kahit may dugo itong banyaga hindi naman
maikakaila ang dugong nananalaytay sa kanila mula sa kanilang ugat o mga ninuno.
Ang pagbibigay-diin ni Bonifacio at ng Katipunan sa “pag-ugat at pagtubo sa
sankapuluan” ay walang dudang sumasalamin sa hangarin nilang magtayo ng isang sosyo98
Saliksik E-Journal
pulitikal-kultural na kabuuan na nakabase sa kanilang sariling karanasan, kalinangan, at
kasaysayan. Napakahalaga ng paggamit ni Bonifacio ng salitang sangkapuluan sapagkat
pinapakita nito ang konsepto ng isang kabuuang sasakop at magbubuklod sa lahat ng
pangkat etniko na taal sa Pilipinas. Walang ibang tinutukoy si Bonifacio, kung gayon,
kundi ang Katagalugan bilang isang kabuuang angkop, ukol, at para lamang sa lahat ng
taong tumubo sa lahat ng pulo sa bansa.
Mula sa deklarasyong ito ni Bonifacio at ng Katipunan, ang konsepto ng isang kabuuan o
“pangkalahatang bayan” ay isinilang.5 Ito ay isang pangkalahatang bayan sapagkat
sinasaklaw nito ang maliliit na kabuuan o bayan na ginagalawan at kinabibilangan ng
bawat pangkat etniko sa Pilipinas. Ang Katagalugan, kung gayon, ay ang “pangkalahatang
bayan” ng lahat ng taong tumubo sa sangkapuluan. Walang duda ang pagiging
pangkalahatan nito sapagkat lumalampas ito sa hangganang etnolinggwistiko kung kaya
nga’t ang lahing Tagalog ay sumasaklaw hindi lamang sa mga Tagalog mismo kundi
maging sa lahat ng tumubo sa sangkapuluan: Bikol, Iloko, Kapampangan, Bisaya, etc… Sa
“pangkalahatang bayang” ito, ang lahat ng pangkat etniko rito sa bansa ay nawawala at
nalulusaw upang bumuo at maging bahagi ng entidad na ito. Dito, ang lahat ng pangkat
etniko ay nagiging isang lahi (ang lahing Tagalog) ng lahat na tumubo sa sangkapuluan.
Kaugnay nito, kaya nga eksklusibo ang pagiging bahagi o miyembro ng kabuuang ito;
isang karapatan at pribilehiyo na para lamang sa mga tumubo sa sangkapuluan.
Mahigpit ang paggamit at pakahulugan ng Katipunan sa salitang “tumubo.” Mula sa
kanilang pananaw, ang ibig sabihin ng “tumubo sa sankapuluan” ay hindi lamang ang
“pagkapanganak” at “paglaki” sa Pilipinas ng isang indibiduwal. Bagkus, ito ay
nangangahulugan din na ang kanyang kapanganakan ay mula dapat o nag-ugat sa mga
sinauna at taal na tao sa bansa bago pa man ang pagdating ng mga kolonisador. Ang
isang indibidwal ay dapat “nag-ugat at tumubo” sa sangkapuluan. Malinaw kung gayon sa
simula pa lamang ang hangarin ni Bonifacio at ng Katipunan na magtayo ng isang
kabuuan na angkop, ukol, at para lamang sa mga “lahing Tagalog.” Inihihiwalay nila ang
kanilang sarili sa mga mananakop bilang ibang lahi na may sariling ugat. Kung kaya nga’t
ganoon na lamang kahigpit ang kanilang pamantayan sa pagpili ng mga taong kasapi ng
“Katagalugan.” Sa pamantayang ito, ang mga insulares ay hindi itinuturing na kabahagi
ng “pangkalahatang bayan” o Katagalugan sapagkat bagama’t sila ay ipinanganak sa
Pilipinas, sila ay hindi nag-ugat at tumubo sa sangkapuluan. Ito ang dahilan kung bakit
napakahigpit ng batayan pagdating sa kapanganakan ng mga taong nais maging kasapi ng
Katipunan. Ang bawat isa ay dapat “tunay na tagalog sa kapanganakan at lahi” (AGMM
1892-1897, Caja 5677, leg.1.36.4) (akin ang diin).
Kaugnay nito, madaling intindihin kung bakit ibinibilang sa kabuuang ito ang mga
“halong-lahing insik” at “halong-lahing kastila” (AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg.1.36.4).
Bagama’t may dugong banyaga ang mga ito, hindi naman maitatanggi, gaya ng nabanggit
99
Saliksik E-Journal
sa itaas, na nananalaytay rin sa kanila ang dugo ng mga taong tumubo sa sangkapuluan.
Kung gayon, sila man ay may “ugat” at “tumubo” rito sa Pilipinas. Gayumpaman, dahil sa
kanilang banyagang dugo at ugat, mahigpit ang Katipunan sa pagpataw ng kundisyon
bago sila tanggapin bilang kasapi—“tatanggapin din naman ang mga halong-lahing insik
buhat sa ikalawang salin at halong-lahing kastila buhat sa ikaapat na salin” (AGMM 18921897, Caja 5677, leg.1.36.4) (tingnan ang Larawan 2).
LARAWAN 2
Pamantayan sa Pagiging Kasapi ng KKK
Makikita sa dokumentong ito ang mahigpit na pamantayan sa pagpili ng mga kasapi sa Katipunan lalunglalo na sa mga halong-lahing Pilipino (AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg.1.36.4).
100 NUNAG: Mga Bagong Pagtingin kay Andres Bonifacio at sa Katipunan
Saliksik E-Journal
Mahihinuha ritong binibigyan ng sapat panahon ang mga may halong lahi upang marahil
ay muling umugat sa kanilang kamalayan ang mga karanasan, kalinangan, at kasaysayan
ng mga taong “tumubo sa sangkapuluan.” Isa itong paraan ng pagtiyak na nakabatay ang
kanilang damdamin at kamalayan sa damdamin at kamalayan ng mga “anak ng bayan.”
Kapansin-pansin ding mas malaking panahon ang ibinibigay sa mga “halong-lahing
kastila” kumpara sa mga “halong-lahing insik.” May mga paliwanag na maaaring itugon
dito. Ang mga Español ang mga mapang-aping kolonisador sa mata ng mga taong
tumubo sa arkipelago kung kaya’t marahil ay mas mahabang panahon ang ibinibigay sa
mga “halong-lahing kastila” upang mas mamayani sa kanilang dugo ang dugo ng mga
“Katagalugan.” Sa mas mahabang panahong ito, mas mapapaloob sa kanilang kamalayan
ang mga karanasan, kalinangan, at kasaysayan ng mga taong tumubo sa sangkapuluan.
Kumbaga, muling uugat sa kanilang kabuuan ang ugat ng “anak ng bayan” na dumadaloy
sa kanilang dugo bagama’t may halo ito. Samantala, maaaring sabihing ang mga Tsino ay
hindi mapang-aping mananakop sa kanilang pananaw at may maganda nang ugnayan sa
kanila ang mga Pilipino bago pa man dumating ang mga Español. Sa sanaysay ni Rizal na
“Ang Katamaran ng mga Pilipino,” inuugat niya ang panahon kung kailan malayang
nakikipagkalakalan ang mga Pilipino sa mga Tsino. Dito, binigyang-diin ni Rizal ang
magandang ugnayan ng mga Pilipino at Tsino, “isang manuskritong Tsino noong ika-13
dantaon… ay nagpapahayag ng relasyon ng Tsina sa mga isla—pawang relasyong
pangkalakalan—at ng mga gawain at katapatan ng mga mangangalakal sa Luzon na
kumukuha ng mga produkto ng Tsino at ipinagbibili sa sangkapuluan… (Rizal 1890, 233234) (akin ang malayang salin).”
Ang mga Anak ng Bayan
Ang pagiging eksklusibo ng kabuuang ito para lamang sa mga tumubo sa sangkapuluan
ay may malaking dahilan para kay Bonifacio at sa Katipunan. Ito ang magiging
pangunahin nilang batayan upang maangkin nila ang pagiging “anak ng bayan.” Ang pagaangking ito ay naipahayag na rin ng ilang historyador. Binanggit ni Guerrero na habang
tinuturing ng mga ilustrado ang kanilang sarili bilang hijos del pais, tinitingnan naman ng
mga Katipunero ang kanilang sarili bilang mga “anak ng bayan” (Guerrero 1998, 160).
Ayon pa kay Guerrero, ayaw ng mga Katipunerong tawagin ang kanilang bansa na
Filipinas ngunit “gumamit sila ng termino na tunay na makapagbibigay sa kanila ng
identidad anuman ang kanilang etnolinggwistikong klasipikasyon at pinagmulan”
(Guerrero 1998, 160) (akin ang malayang salin).” Hindi nakapagtatakang tatawagin ng
mga Katipunero ang kanilang mga sarili na mga “anak ng bayan” sapagkat sila ay nag-ugat
at tumubo sa sangkapuluan. Ang mga “anak ng bayan” ay ang mga taong tumubo sa
sangkapuluan at nakaugat ang kanilang kamalayan sa karanasan, kalinangan, at
kasaysayan ng mga taal at sinaunang Pilipino. Sa ganitong punto, ang mga Español—
Peninsulares man o Insulares, at ang mga Tsino ay hindi mga “anak ng bayan” sapagkat
Saliksik E-Journal
iba ang kanilang kalinangan, karanasan, at kasaysayan. Ito rin ang dahilan kung bakit
ang mga repormistang ilustrado ay hindi rin maibibilang sa mga “anak ng bayan”
sapagkat ang kanilang kamalayan ay hindi naman nakaugat sa kalinangan, karanasan, at
kasaysayan ng mga tumubo sa sangkapuluan. Hindi maitatangging ang kanilang
kamalayan ay mula sa labas at bilang mga anak ng kanilang “Inang España”—patunay rito
ang pagtangi at pagtangkilik nila sa España. Malinaw na ang nais nila ay maging
probinsya ng España ang Pilipinas; ang pumasok at maging isa sa kaayusang kolonyal na
itinatag ng mga Español (Constantino 1975, 155-156). Walang dudang hindi sila “anak ng
bayan” sapagkat hindi sila bahagi ng kabuuang nais itatag ng mga “anak ng bayan.” Sa
pagdaan ng panahon, ang mga elit na ito ay magnanais ding magtayo ng kanilang sariling
kaayusan at kabuuan. Gayumpaman, ang hangarin nilang ito ay hindi upang palitan ang
kaayusang kolonyal kundi palitan lamang ang mga kolonyal na namumuno. Hindi
maitatanggi kung gayon ang magkaibang kamalayan ng mga repormistang ilustrado at
elit at ng mga “anak ng bayan.” Ang sa huli ay walang dudang nakabatay sa karanasan,
kalinangan, at kasaysayan ng mga taong tumubo at nag-ugat sa sangkapuluan. Sa
kanyang akdang “Ang Dapat Mabatid ng mga Tagalog” inugat ni Bonifacio (1896) ang
marangal na nakaraan ng mga Tagalog o mga taong tumubo sa sangkapuluan.
Sa pagtatatag ng “pangkalahatang bayan” o Katagalugan, tanging ang mga eksklusibong
miyembro lamang nito samakatwid ang may karapatang tawaging “anak ng bayan.” Sila
ay mga “anak ng bayan” sapagkat sila ay tumubo at nakaugat sa sangkapuluan. Mahalaga
ang pag-angkin nilang ito bilang mga “anak ng bayan” sapagkat ipinapakita nito hindi
lamang ang pag-uugat nila sa taal na karanasan, kalinangan, at kasaysayan ng mga taal na
Pilipino kundi binibigyan din nito ng matibay na basehan ang pagtatayo nila ng sariling
sosyo-pulitikal-kultural na kaayusan at kabuuan. Bilang mga “anak ng bayan,” nasa
kanila ang lahat ng karapatan upang angkinin, itayo, at buuin ang Bayan/Pangkalahatang
Bayan/Katagalugan. Malinaw ito sa kanilang deklarasyong nagsasabing tanging sila
lamang ang tunay na nagmamay-ari ng sangkapuluan at may hawak ng lahat
kapangyarihan dito:
Yamang jindi natatala sa alinmang catoiran na ang sino man ay macapag
jauac at cumamcam ng jindi niya lupa o pag-aare, ay caming may areng
tunay at tubo sa lupang ito na linupig at quinamcam may tunay na catoiran,
huag na ang maningil nang pautang dajil sa manga gauang yaon, cun di na
lamang jingin na isauli sa amin ang buong capangyarijan sa manga
capuloang ito bucod pa sa cami ay jindi nag cacailangan na pangjimasucan
at pamunoan nang taga ibang lupa… (AGMM 1892-1897, Caja 5677,
leg.1.37.20) (akin ang diin).
Ang mga “anak ng bayan” kung gayon ay magsisilbing pundasyon ng kabuuang ito
sapagkat ang pagkakatatag nito ay nakabase sa kapangyarihan ng bayan: “ang pagkatatag
Saliksik E-Journal
ng pamamahala nitong mataas na kabalakan… ay ang kapangyarihan ng bayan” (AGMM
1892-1897, Caja 5677, leg.1.36.2-3) (akin ang diin). Ang kapangyarihang ito ay magmumula
sa lahat ng mga “anak ng bayan” at aayon sa kagustuhan at kapakanan ng lahat: “ang
kapangyarihan ay nasa kapisanan ng lahat ng mga Kap. na pinag-iisahan ng layong pasia
ang ucol sa kalahatan” (AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg.1.36.3) (akin ang diin).
Ang Inang Bayan
Ang konsepto ng “anak ng bayan” ay nakaugnay rin sa konsepto ng “Inang Bayan.”
Palulutangin ni Bonifacio at ng Katipunan ang konsepto ng “Inang Bayan” upang bigyan
ng distinksyon ang sangkapuluan o Katagalugan (Pilipinas) sa España. Ang “Inang Bayan”
ang personipikasyon ng Katagalugan na magluluwal sa kanyang sinapupunan ng mga
“anak ng bayan.” Ang mga “anak ng bayan” ang siyang mga tunay na anak ng “Inang
Bayan” at ang tunay na ina ng mga “anak ng bayan” ay ang “Inang Bayan.” Gagamitin
nina Bonifacio at mga Katipunero ang relasyong ina at anak upang palalimin ang
konsepto ng “anak ng bayan.” Sa pagpapalalim na ito, mabibigyan ng karapatan ang mga
“anak ng bayan” na sagipin ang “Inang Bayan” at kalingain ang bawat isa. Malinaw sa
kanilang isipan ang imahen at ideya ng isang tunay na ina—isang inang hindi gumagawa
ng karumal-dumal sa kanyang mga anak. Sa kanilang deklarasyon, binigyang-diin nila
ang España bilang “nag-aangking Ina” dahilan upang dapat mahiwalay ang Pilipinas sa
España (AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg.1.37.1). Mula sa kanilang pananaw, ang tunay na
ina ay hindi gumagawa ng karumal-dumal sa kanyang mga anak. Taliwas ito sa ginagawa
ng España na pagtataksil, pagmamalabis, at pagmamatigas ng loob (AGMM 1892-1897,
Caja 5677, leg.1.37.1). Sa puntong ito, walang dudang ang España ay hindi ang tunay na
ina bagkus isang huwad at nagpapanggap na ina. Makatwiran kung gayon ang humiwalay
sa kaayusang kolonyal at pagtatag ng bagong kaayusan—ang Katagalugan:
Pagsasaysay ng mga cadahilanan ng pagjiualay ng Capuloang ito sa nag
aanquing Yna.
Ang umudioc sa amin na jumiualay sa E… ay ang malabis niyang ugali,
matigas na loob, catacsilan at iba pang manga carumaldumal na gaua na
jindi dapat gamitin ng sino mang Yna sa alin mang anac, gaya ng manga
sumusunod (AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg.1.37.1).
Makatwiran din ang pagtatayo ng isang kabuuang angkop at para lamang sa mga tumubo
sa sangkapuluan o mga “anak ng bayan.” Gagamitin nila ang kanilang kasaysaysan upang
balangkasin ang kabuuang ito:
Saliksik E-Journal
Yamang, nang unang silay lumiligao, upanding tumutuntong sa manga
Capuloang ito, ay pinangacoang majicpit ang caniyang mga inanac, na
tatauaguing capatid at ipagtatanggol sa anomang manga capanganiban
tuloy bibijisin sa cajubaran, at jindi aasalin ang manga nanga sabe na sa
itaas, datapoa’i, jindi tinutupad ang ganoong pinagcasundoan.
Yamang, magbujat nang una, ang E… sa caniyang pagsamsam at pagcacalat
ng canyang capangyarihan sa boong Capuloang ito, jindi gumugol ng
malaquing pujunan, maguing pagod, dugo o bujay man, pagcat, ang mga
campon niyaon ay sinalubong ng malaquing capacumbabaan at tinanggap
nang boong pag-irog, ayon sa canilang magandang pangaco at pag asang
ariing anac at capatid ang boong tagarito, na di lulupiguin at paglililujan sa
mga pinagcasunduan (AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg.1.37.18-19).
Mula sa kanilang pananaw, umasa ang mga “anak ng bayan” o ang mga Tagalog sa mga
pangako ng nagpapanggap na ina. Sa puntong ito, handang paampon sa huwad na ina
ang mga “anak ng bayan”—umasa silang ituturing na mga anak at kapatid ng mga dayo.
Gayumpaman, sila ay nilinlang at nilupig (AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg.1.37.18)
(tingnan ang Larawan 3). Bunga nito, ang mga “anak ng bayan” bilang tunay na anak ng
tunay na “Inang Bayan” ay mamumulat sa hangaring “bunutin sa gayong caalipinan,
cadustaan, caapijan, at iba pang maraming calabisan na tinitiis nitong Sangcapuloan na
quinamcam at linupig nang ualang awa, matacao at dayucdoc na nag papangap Jalimao”
(AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg.1.37.21) (akin ang diin). Samakatwid, ang mga “anak ng
bayan” ay mga tagapagligtas ng “Inang Bayan” at tagapagtayo ng bagong kabuuan—ang
Pangkalahatang Bayan o Katagalugan. Kaakibat ng pagiging “anak ng bayan” ang pagaalay ng lahat lahat sa kanya maging ang kanya mang sariling buhay: “Ang lahat ng mga
kap. ayon sa kaniang karapatan ay may mga katungkulang umibig sa bayang tinubuan
hanggang sa gugulin sa kania ang lahat ng pinakamamahal sa buhay at hangang ang kania
mang buhay” (AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg.1.36.6) (akin ang diin).
Ang pag-angkin ng mga tumubo sa sangkapuluan bilang mga “anak ng bayan” at ang paguugnay nito sa konsepto ng “Inang Bayan” ay nagpapakita ng kanilang pananaw bilang
isang pangkalahatang pamilya o mag-anak. Sa pagtawag sa kanilang mga sarili bilang
mga “anak ng bayan,” ang lahat ng tumubo sa sangkapuluan ay naging magkakapatid.
Hindi lamang ito, nagresulta rin ito sa pagbabanyuhay ng sangkapuluan bilang “Inang
Bayan.” Lohikal ito sapagkat ang pagkamagkakapatid ay bunga ng isang ina; at
nagkakaroon lamang ng kabuluhan ang pagiging isang anak sa harap ng isang ina. Hindi
maitatanggi ang ganitong kamalayan ng mga Katipunerong manghihimagsik. Mula sa
kanilang pananaw, tunay silang magkakapatid at iisang dugo lamang ang nananalaytay sa
kanilang mga ugat:
Saliksik E-Journal
LARAWAN 3
Saloobin Kaugnay ng Paglilinlang ng España
Sinasaad sa dokumentong ito ang saloobin ng mga Katipunero ukol sa panlilinlang sa kanila ng España
noong unang araw na dumating sila sa bansa (AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg.1.37.18).
Saliksik E-Journal
Hayo na mga tagalog kayo ay gumising at magkaisa sa gawa! Ang bawat
isa’y lumingap sa lahat at ang lahat ay lumingap sa bawat isa. Kayong lahat
ay tunay na magkakapatid; iisa ang dugong tumatakbo sa inyong mga ugat,
iisa ang lupang inyong tinubuan, iisa ang araw na namulatan ng inyong mga
mata, nagbigay init sa inyong katawan at iisa ang inyong paghati’t
pagkaayop; bakit di pagisahin naman ang inyong mga kalooban at kaisipan,
upang maging isa din ang lakas ninyong lahat at nang walang mangahas
lumibak at yumurak ng inyong mga banal na matuwid? (AGMM 1892-1897,
Caja 5677, leg.1.83.7).
Maliwanag na ang kanilang pagkamagkakapatid ay dulot ng “Inang Bayan”—ang iisang
lupang tinubuan ng lahat ng tao sa sangkapuluan. Hindi rin nakapagtatakang ang isa sa
mga paraan upang maitayo ang bagong kabuuan o ang Katagalugan o ang
Pangkalahatang Bayan ay ang pagkamagkakapatid, pagkamagkaparis, at pagtutuwangan:
Ang mga paraan na gagamitin sa ikaaabot ng lubhang malaki at marangal
na layon ay ang mga sumusunod:
Guisingin sa nangahihimbing na puso ang banal na pag-ibig sa bayang
tinubuan
Iaral ang magandang kaasalan ng bayan.
Magkamit ng lakas ng katawan, magandang kaasalan at kaisipan sa
pamamaguitan ng lubos na pagkakaisa at masikap na pagsusunuran
Pagkamagkakapatid, pagkamagkaparis at pagtutuangan… (AGMM 18921897, Caja 5677, leg.1.36.1-2) (akin ang diin).
Tunay ngang malalim ang pang-unawa at pag-uugnay nina Bonifacio at mga Katipunero
sa pamilya at sa bagong kabuuang kanilang itinatag. Bukod sa mga nabanggit, patunay
rito ang pagtangi nila sa KKK bilang isang nilalang na may sinapupunan (AGMM 18921897, Caja 5677, leg.1.36.4). Sa sinapupunang ito nabubuo at ipinapanganak ang mga
“anak ng bayan.” Katulad din ng isang sanggol na nabubuo sa loob ng siyam na buwan sa
sinapupunan ng isang ina, ang mga “anak ng bayan” ay dumadaan din sa ganitong
proseso. Ang pagtupad sa mga mahihigpit na rekisitos bago “ipanganak” ang isang “anak
ng bayan” ay maihahalintulad sa piryud na ito ng pagbubuo ng sanggol sa loob ng
sinapupunan ng kanyang ina. Sa KKK, ang “pagbubuntis” na ito o “pagbubuo” ay
tinatawag nilang “pagdalisay.” Walang dudang ipinapanganak ang bawat isang “anak ng
bayan”! Makikita ito sa pagturing nila sa mga kasapi na ng KKK bilang mga “inanak” at sa
mga magiging kasapi pa lamang bilang mga “paaanak”:
Saliksik E-Journal
Upang matacpang madali ang jalaga nang salaping nasasabe sa
nangungunang cautosan, ang Cataast… Catip… ay nag-uutos na calaquip
ang malunos na tagjoi sa caniyang mga inanac at paaanac na pagpaloalan sa
boanboan ang naturang jalaga magbuhat sa mga arao, panajon at paraan na
pauang natatala… (AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg.1.37.38-39) (akin ang
diin).
Sa ganitong konteksto, hindi maitatanggi ang mahalagang papel na ginagampanan ng
mga anak (ng bayan) sa pagbubuo ng (pangkalahatang) mag-anak (Katagalugan o
Pangkalahatang Bayan). Tulad ng nabanggit sa itaas, sila ang tagapagligtas at tagapagtayo
ng buong pamilya (bagong kabuuan o Pangkalahatang Bayan). Tungkulin nila ang
sagipin at ipagtanggol ang “Inang Bayan” laban sa pang-aalipin sa pamamagitan ng
paglaban o himagsikan:
Yamang ang isang bayan, capag pinagpupunoan nang laban sa caniyang
mga interes, cailangan, at mga tunay o tapat na jangad, ay mairoong
catoirang ijapay ang namumuno na may ganoong asal, at cung dumating
ang ganitong janga, ay jindi paglaban o kalilojan, cung di pagbalicuas sa
ningas nang hirap, na pinagsusucbahan sa caniya sa isang salita ay
pagtatanggol sa matapat na catoiran (AGMM 1892-1897, Caja 5677,
leg.1.37.16) (akin ang diin).
Sa harap ng pagyurak at paglapastangan sa “Inang Bayan,” walang sinuman sa mga “anak
ng bayan” na hindi maghihimagsik ang kalooban:
Datapua’t kung ang Baya’y ang Katagalugan na nilapastangan at
niyuyurakan katuiran niya’t puri ng taga-ibang Bayan, ng tunay na bangis
ng hayop sa parang,
Di gaano kaya ang ipaghihinagpis ng pusung tagalog sa puring na lait? at
aling kalooban na lalung tahimik ang di pupukawin sa panghihimagsik?
(AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg.1.94.4).
Sa kabilang banda, ang ina naman ang pinagmumulan ng ligaya at kaginhawahan ng mga
anak. Kaugnay nito, ang “Inang Bayan” ang sagot sa mga pang-aabuso ng huwad na ina;
tanging ang kapakanan lamang ng kanyang mga anak ang nais niya. Siya ang nag-iisang
ina na nagpapasigla ng lumong katawan at nagpapaligaya ng malungkot na puso:
Ah! ito’y ang inang Bayang tinubuan na siyang una’t tangi na kinamulatan
ng kawiliwiling liwanag ng araw na nagbigay init sa lumong katawan.
Saliksik E-Journal
Sa kanya ay utang ang unang paglangap ng simoy ng hanging nagbibigay
lunas sa inis na puso na sisingap-singap ng pinakadustang kanyang mga
anak…
Tubig niyang malinaw na anaki’y hubog bukal sa batisang nagkalat sa
bundok, malambot na huni ng matuling agos, nakaaaliw din sa pusoug may
lungkot (AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg.1.94.2-4).
Gayumpaman, ang inang ito ay inaglahi ng bagong salta, dayuhan, at huwad na ina.
Bunga nito, nasadlak siya sa pagkabusabos at kaawa-awang kalagayan:
Kung ang pagkabaun niya’t pagkalugmok sa lusak ng daya’t tunay na
pagayop, supil ng panghampas, tanikalang gapos, at luha na lamang ang
pinaaagos? Sa anyo niyang ito’y sino ang tutunghay, na di aakayin sa
gawang magdamdam? (AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg.1.94.5).
Bukod dito, ang kanyang marangal at maginhawang nakaraan ay naglaho at tanging pagasa na lamang sa kalayaan sa hinaharap ang tanging tangan:
Ang nangakaraang panahon ng aliw ang inaasahang araw na darating ng
pagkatimawa ng mga alipin liban pa sa Bayan, saan tatanghalin?
At ang balang kahuy at ang balang sanga ng parang niya’t gubat na kaayaaya kung makita’y sasagi sa alaala ang ina’t ang giliw, lumipas na saya
(AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg.1.94.3).
Sa ganitong kalunos-lunos na kalagayan, ang mga “anak ng bayan” ay inaasahang
lumingap sa “Inang Bayan”: “Mangyayari kaya, na ito’y malangap, at hindi lingapin ng
tunay na anak, kung sa inang tiis ay nasasayapak ng mga kastilang gumanti ng hirap?”
(AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg.1.94.5) (tingnan ang Larawan 4).
Hindi maitatangging ang kabuuang nais itatag ni Bonifacio at ng Katipunan ay produkto
ng kanilang sariling karanasan, kalinangan, at kasaysayan bilang mga tumubo sa
sangkapuluan. Ang sosyo-pulitikal-kultural na kabuuang ito ay walang dudang nakaugat
sa karanasan, kalinangan, at kasaysayan ng bayan. Ang konsepto ng Pangkalahatang
Bayan na inianak ng kaisipan nina Bonifacio at mga Katipunero ay isang matibay na
patunay rito. Ang Pangkalahatang Bayang ito ay isang bagong kabuuan na sumasakop at
nagbubuklod sa lahat ng maliliit na kabuuan o bayan na kinabibilangan at ginagalawan
ng lahat ng pangkat etniko sa Pilipinas. Dito, nalulusaw ang hangganan ng bawat
pangkat etniko upang maging isang lahi—ang lahing Tagalog, ang lahi ng lahat ng tao na
tumubo at nakaugat sa sangkapuluan. Ang pagiging eksklusibo ng Pangkalahatang Bayan
Saliksik E-Journal
para lamang sa mga taal sa sangkapuluan ay isang paraan upang iugnay ang bagong
kabuuang ito sa kalinangan at kasaysayan ng bayan.
LARAWAN 4
Bahagi ng Tulang “Pag-ibig sa Tinubuang Bayan”
Matutunghayan sa dokumentong ito ang orihinal na tulang pinamagatang “Pag-ibig sa Tinubuang Bayan.”
Sa bahaging ito ay inilalarawan ng may-akda ang nakalulunos na kalagayan ng Inang Bayan at kung ano ang
damdamin at dapat gawin ng isang anak ng bayan (AGMM Caja 5677, leg.1.94.5).
Saliksik E-Journal
Katagalugan ang tawag ng Katipunan at ni Bonifacio sa Pangkalahatang Bayan. Bilang
isang pangkalahatang kabuuan na sumasaklaw, nagbubuklod, at kumakanlong sa maliliit
na kabuuan o bayan ng mga tumubo sa sangkapuluan, ang Katagalugan ay
nagbabanyuhay bilang “Inang Bayan.” Bukod dito, ang Katagalugan ang pangkalahatang
kabuuang sasalungat at lalaban sa naghaharing kolonyal na kaayusan. Kaugnay nito, ang
“Inang Bayan” ang siyang tunay na ina ng mga tumubo sa sangkapuluan at hindi ang
huwad at nagpapanggap na Inang España ng mga ilustrado. Kailanman ay hindi naging
magkaparis ang dalawa sapagkat ang “Inang Bayan” ay nakaugat sa partikular at taal na
kalinangan at kasaysayan ng mga umusbong sa Pilipinas samantalang ang Inang España
ay mula sa banyagang kaayusan ng mga Kanluranin. Gayumpaman, ang Katagalugan ay
tumutukoy lamang sa sosyo-pulitikal-kultural na kabuuan o entidad na nais itatag ni
Bonifacio at ng Katipunan at hindi ito ang pangalan na ibinibinyag nila para entidad na
ito. Mula sa kanilang pananaw, kung dumating ang panahon na magtagumpay sila sa
kanilang hangarin at maihiwalay ang Katagalugan sa España, ang maitatag nilang bagong
kaayusan at kabuuan ay bibigyan ng nababagay na pangalan: “Sa pagtupad nang mga
nalalaman sa nangungunang Pinagcasundoan ay ipinag uutos namin sa boong
nasasacupan ng manga Capuloang ito, na sa capanajunan ay bibigyan nang nababagay na
pangalan, at aming ipinagbibilin nang boong pag-ibig, na ganapin at ipaganap ang mga
sumusunod na pasiya” (AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg.1.37.25) (akin ang diin).
Makikita rin sa paggamit ng konseptong “anak ng bayan” ang pagkaugat ng kabuuang ito
sa karanasan, kalinangan, at kasaysayan ng bayan. Ito ay sapagkat ang mga “anak ng
bayan” ay tumubo sa sangkapuluan. Ang mga “anak ng bayan” ay tumutukoy lamang sa
mga taong tumubo sa sangkapuluan o sa lahat ng etnolinggwistikong grupong umusbong
at umugat sa lahat ng pulo sa Pilipinas. Sila ang mga lahing Tagalog na nabuo bunga ng
pagkalusaw ng mga pangkat-etnikong ito upang maging isang katawan o kalipunan ng
mga umusbong sa sangkapuluan. Mahalaga ring bigyang-diin ang kaugnayan nito sa
konsepto ng “Inang Bayan” sapagkat pinalulutang nito ang konsepto ng “mag-anak”
bilang batayan ng dinamiko sa loob ng kabuuang ito. Sa pamilyang ito, pinapahalagahan
ang papel ng mga anak sa pagbubuo ng mag-anak gayundin ang papel ng ina bilang
kanlungan at batis ng kaligayahan at kaginhawahan. Ang ganitong pagtingin sa pinaguusapang kabuuan ay hindi maitatanggi na taal na kaisipan ng mga taong tumubo sa
sangkapuluan.
Samakatwid, walang pag-aalinlangang ang Katagalugan ng mga “anak ng bayan” ay isang
kabuuang angkop, ukol, at para lamang sa taong tumubo sa sangkapuluan. Ang sosyopulitikal-kultural na kabuuang ito ay walang dudang halaw at nakaugat sa karanasan,
kalinangan, at kasaysayan ng bayan. Ang bagong kabuuang ito ay itatatag upang
salungatin at patalsikin ang naghaharing kolonyal na kaayusan. Ang hangaring ito ay
isasakatuparan sa pamamagitan ng Kataastaasan Kagalanggalang na Katipunan ng mga
Anak ng Bayan o Katipunan.
Saliksik E-Journal
ANG KATIPUNAN BILANG ISANG SOBERENYA AT PAMAHALAANG PAMBANSA
AT ISANG ENTIDAD NA HIWALAY SA LA LIGA FILIPINA
Sa bahaging ito, uugatin ang simula ng Katipunan at bibigyang-diing isang soberenya ito
at isang hiwalay at partikular na entidad sa La Liga Filipina. Hindi lamang isang
ordinaryong kilusan ang Katipunan, bagkus, isa itong pamahalaang pambansa.
Ang Kataastaasang Katipunan Bilang Soberenya ng mga Anak ng Bayan
Sa pag-angkin ng mga tumubo sa sangkapuluan bilang mga “anak ng bayan” inilatag nila
ang basehan ng pagtatayo ng isang soberenya: isang kapangyarihang sasaklaw, sasakop,
at mangingibabaw sa Katagalugan/sangkapuluan at lahat ng mga Tagalog/pangkat
etnolinggwistiko o “anak ng bayan.” Bilang mga “anak ng bayan,” sila ang tunay na
nagmamay-ari ng sangkapuluan at dahil dito, sila rin ang tanging may karapatan sa
buong kapangyarihan sa mga Kapuluan: “…ay kaming may aring tunay at tubo sa lupang
ito na linupig at kinakamkam… na isauli sa amin ang buong kapangyarihan ng mga
Kapuloan” (AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg.1.37.20) (akin ang diin). Sa puntong ito,
inihihiwalay nila ang itinatatag nilang bagong kabuuan mula sa namamayaning
kaayusang kolonyal bilang isang nagsasariling kapangyarihan sapagkat sila ay “hindi
nagkakailangan na panghimasukan at pamunuan nang taga-ibang lupa” (AGMM 18921897, Caja 5677, leg.1.37.20) (akin ang diin).
Kaugnay nito, itatatag nila ang Kataastaasang Katipunan bilang nag-iisang soberenya sa
sangkapuluan na hahawak sa lahat ng kapangyarihan dito:
Ysinasaysay na ang manga Capuloang ito ay jumijiualay sa… magbujat sa
arao na ito at walang quiniquilala at quiquilanlin pang Puno at
macapangyayare cung di itong Cataastaasang Catipunan.
Ang Cataastaasang Catipunan ay tumatayo magbujat ngayon at siya ang
magjajauac nang manga daquilang capangyarijan dito sa boong Capuloan
(AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg.1.37.25-26).
Sa ganitong pangyayari, ang kapangyarihang pulitikal at panlipunan ay inililipat mula sa
kamay ng mga mananakop patungo sa bayan sa pamamagitan ng Katipunan. Malinaw ito
sa kamalayan ni Bonifacio at mga Katipunero sapagkat ang basehan ng “…pagkatatag ng
pamamahala nitong mataas na kabalakan… ay ang kapangyarihan ng bayan” (AGMM
1892-1897, Caja 5677, leg.1.36.2-3) (akin ang diin). Bunga nito, sa mga “anak ng bayan”
nakasalalay at magmumula ang kapangyarihan at ito ay gagamitin ayon sa kapasyahan at
kabutihan ng lahat o ng bayan: “Ang kapangyarihan ay nasakapisanan ng lahat ng mga
111
Saliksik E-Journal
Kap. na pinag-iisahan ng layong pasya ang ukol sa kalahatan” (AGMM 1892-1897, Caja
5677, leg.1.36.3). Sa paningin ng mga Katipunero walang duda ang pag-angkin ng bayan
sa kapangyarihang pulitikal at panlipunan dahil “…sa katuwiran ng katauhan, pagkatapos;
ang K.K.K. ay hindi kumikilala ng ibang mataas na kapangyarihan” (AGMM 1892-1897,
Caja 5677, leg.1.36.3). Samakatwid, ang Katipunan sa simula’t simula ay binalangkas at
binuo bilang isang pamahalaan ng Pangkalahatang Bayan o pamahalaang pambansa.
Ang Kataastaasang Katipunan Bilang Pamahalaang Pambansa
at Partikular na Entidad sa La Liga Filipina
Sa artikulong ito, binibigyang-diin ng may-akda na ang Kataastaasang Katipunan sa
simula pa lamang ng pagkakabalangkas nito ay inihahanda na bilang isang pambansang
pamahalaan. Pinalulutang din ang argumentong ang Katipunan ay hiwalay na entidad sa
La Liga Filipina at hindi maaaring ito ay kontinwasyon lamang ng huli.
Sinasabi ng mga aklat pangkasaysayan na noong Hulyo 6-7, 1892, itinatag nina Bonifacio,
Deodato Arellano, Ladislao Diwa, Valentin Diaz, Jose Dizon, at Teodoro Plata ang isang
lihim na kilusan na tinawag nilang Kataastaasan Kagalanggalang na Katipunan ng mga
Anak ng Bayan. Gayumpaman, anim na buwan bago pa mangyari ang nasabing
pagtatatag na ito ay binalangkas na nina Bonifacio at kasamang mga Katipunero ang isang
samahang naglalayong kamtin ang kalayaan sa pamamagitan ng rebolusyon. Noong
Enero 1892 itinatag nila ang Kataastaasang Katipunan at ipinroklama ang paghiwalay sa
España gayundin ang pagtangi sa Kataastaasang Katipunan bilang soberenyang sasakop
sa buong kapuluan:
Manga daquilang cautosan
Sa pagtupad nang manga nalalaman sa nangungunang pinagcasunduan ay
ipinag uutos naming sa boong nasasacupan ng manga Capuloang ito, na sa
capanajunan ay bibigyan nang nababagay na pangalan, at aing ipinagbibilin
nang boong pag ibig, na ganapin at ipapagaganap ang mga sumusunod na
pasya.
Ysinasaysay na ang manga Capuloang ito ay jumijiualay sa… magbujat sa
arao na ito at ualang quiniquilala quiquilqnlin ang Puno at macapangyayare
cung di itong Cataastaasang Catipunan (AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg.
1.37.25-26) (akin ang diin).
Hindi maipagkakaila kung gayong ang pagkakatatag ng Katipunan sa simula’t simula pa
lamang ay nilalayon na bilang isang pambansang pamahalaan (Nunag 2014a, 15). Walang
112
Saliksik E-Journal
dudang isa itong pambansang pamahalaan sapagkat tumatayo ito sa sarili niyang paa at
inaaangkin ang paghawak ng kapangyarihan sa buong kapuluan: “Ang Cataastaasang
Catipunan ay tumatayo magbujat ngayon at siya ang magjajauac nang manga daquilang
capangyarihan ditto sa boong Capuloan” (AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg. 1.37.26).
Bukod dito, malinaw na patunay ang pagbabalangkas at pagbubuo ng burukrasya para sa
nasabing pamahalaan. Dito itinatalaga ang isang Lubhang Mataas na Pangulo na siyang
mangangasiwa sa Katipunan kasama ng 12 Haligi:
3.
Ang Cataast. Catip. ay jinajauacan ngayon ng isa catao na gaganap ng
Lubjang mataas na catungcolan an Pangulo, at labing dalaua catauo naman
na tatauaguing manga Jaligue na pauang lalagay at mangag papasiya sa
ilalim ng capangyarijan niyaon at sa jarap ng sacsi nito, sa pagpupulong na
tatauaguing tagaingat o tagatangap (AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg.
1.37.26-27).
Wala ding dudang isa itong gobyerno para lamang sa mga “anak ng bayan” sapagkat ang
kapangyarihan ay nasa kamay ng bayan: “ang pagkatatag ng pamamahala nitong mataas
na kabalakan… ay ang kapangyarihan ng bayan” (AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg. 1.37.2526) (akin ang diin).
Bukod dito, mali ring sabihing ang Katipunan ay direktang kontinwasyon ng La Liga
Filipina ni Rizal. Ang La Liga ay naitatag noong Hulyo 3, 1892 kung saan ang
pangunahing layunin nito ay pagkakaisa at pagpapalakas ng komersyo at industriya (Rizal
1896, 339). Nais din nitong magkaroon ng reporma, edukasyon para sa mga Pilipino, at
proteksyon sa karahasan at kawalan ng hustisya (Agoncillo 1990, 147). Malinaw ang mga
ito sa deklarasyon ni Rizal sa kanyang depensa noong siya ay nililitis:
Ang mga layunin ng Liga ay pagkakaisa, pagpapalakas ng komersyo at
industriya, etc…
Ipakita nila ang konstitusyon ng Liga at doon
matutunghayan na ang aking hangarin ay pagkakaisa, komersyal at
industriyal na pagbabago… (Rizal 1896, 339, 342).
Maliban dito, hindi rin nagtagal ang buhay ng La Liga sapagkat daglian din itong namatay
matapos ipatapon si Rizal sa Dapitan. Ayon mismo kay Rizal: Ang Liga… ay hindi
nagtagal, namatay ito pagkatapos ako ay ipatapon sa Dapitan… Hindi ito nabuhay o
naitatag, dahil pagkatapos ng unang pagpupulong, hindi na ito naulit pang muli.
Namatay ito sapagkat ako ay ipinatapon nila pagkatapos… (Rizal 1896, 340). Base rito,
makikitang maliit ang tsansang maging direktang kontiwasyon ng La Liga ang Katipunan.
Una, magkaiba ang layunin at tunguhin ng dalawang organisasyon. Pangalawa, ang
113
Saliksik E-Journal
maikling buhay ng La Liga ay nakapagbibigay ng duda ukol sa magiging malaking epekto
nito sa Katipunan.
Anu’t ano pa man, may mabibigat na patunay na makapagsasabing ang Katipunan ay
hindi maaaring maging direktang kontinwasyon ng La Liga. Anim na buwan bago pa
maitatag ang La Liga, binalangkas at itinayo na ng mga “anak ng bayan” ang
Kataastaasang Katipunan.
Enero pa lamang ng taong 1892, nagdeklara na ng
paghihiwalay ang Katipunan sa España (tingnan ang Larawan 5). Kasabay nito, inangkin
niya ang lahat ng kapangyarihan at pamamahala sa buong kapuluan: “ang Kataastaasang
Katipunan ay tumatayo magbuhat ngayon at siya na ang maghahawak nang mga dakilang
kapangyarihan dito sa buong Kapuluan” (AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg.1.37.25-26) (akin
ang diin). Si Bonifacio at ang lahat ng Katipunero ay sumumpang palalayain ang bayan
mula sa pananakop ng mga Kastila at ipagsasanggalang ito sa kolonisasyon anuman ang
mangyari:
…ipag tatangol at gagauing mapilit ano mang mangyare na siya ay mag sarili
at majiualay at di namin papayagang malupig pang muli nang nagjajauak
ngayon at nang iba pang Cajarian na mangajas lumupig…. Sumusumpa din
naman cami na aming gaganapin at ipagaganap ang mga cautusang sa juli
ay inilagda at pinagcaisajan nang manga guinoo na naga jajarap sa
Cataastaasang Catipunang ito, na aming iguinagalang at ipinagdidiuang sa…
ica… ng Enero isang libo ualong daan at siyam na puo at dalaua (AGMM
1892-1897, Caja 5677, leg.1.37.22-24) (akin ang diin).
Samakatwid, imposibleng maging direktang kontinwasyon ng Liga ang Katipunan
sapagkat nabalangkas at naitatag na ito sa hanay ng mga “anak ng bayan” anim na buwan
bago pa man itayo ni Rizal ang kanyang Liga (Nunag 2014a, 15). Hindi maaaring ang isang
bagay na naunang naganap ay maging pagpapatuloy ng isang bagay na di hamak na
nahuling nangyari.
Bukod dito, hindi valido ang asersyong nabanggit sa itaas sapagkat magkaiba ang dalawa.
Ang Katipunan ay hindi lamang isang simpleng lihim na kilusan. Malinaw sa isipan ni
Bonifacio at ng mga Katipunero sa simula pa lamang na ang kanilang itinatatag na kilusan
ay isang pamahalaan: “ang Kataastaasang Katipunan ay tumatayo magbuhat ngayon at
siya na ang maghahawak nang mga dakilang kapangyarihan dito sa buong Kapuluan”
(AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg.1.37.25-26) (akin ang diin). Hindi maikakailang sa harap
ng mga “anak ng bayan” isang hiwalay na pamahalaan ang kanilang itinatatag: “Ang
pagkatatag ng pamamahala nitong mataas na kabalakan… ay ang kapangyarihan ng
bayan... sa katuwiran ng katauhan, pagkatapos; ang K.K.K. ay hindi kumikilala ng ibang
mataas na kapangyarihan” (AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg.1.36.2-3).
114
Saliksik E-Journal
LARAWAN 5
Pagbabalangkas at Pagbubuo ng Katipunan noong Enero 1892
Matutunghayan sa mga dokumentong ito ang pagbabalangkas at pagbubuo ng Katipunan
Enero pa lamang ng taong 1892 (AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg.1.37.23-24).
115
Saliksik E-Journal
Kung kaya nga’t babalangkasin din nila ang burukrasyang siyang mamamahala ng
sangkapuluan. Maliban sa mga pangunahing sangay ng Katipunan (Kataastaasang
Kapisanan, Kataastaasang Sanggunian, Sangguniang Bayan, Sangguniang Balangay,
Sangguniang Balangay na walang nakasasakop na Sangguniang Bayan, at Hukuman),7
itatatag din ang mga departamento ng pamahalaang Katipunan. Kaugnay nito, nilikha
ang “Kaha Real” o “Sisidlang Hari,” na mangangasiwa sa pinansyal na usapin gayundin
ang Saklolohang-gamutan at Kaawaang-gawa ng Kataastaasan Kagalanggalang na
Katipunan ng mga Anak ng Bayan na isang kagawarang “tangi na siyang mamamahala sa
mga pagsaklolo sa mga K. dapat saklolohan” (AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg.1.25.1-2).
Walang dudang ang Katipunan ay isang buong entidad na bago pa mabuo ang La Liga.
Bukod sa burukrasya, nakalatag na ang kanilang layunin at pamamaraan upang makamit
ito. Buo na ang loob ni Bonifacio at lahat ng Katipunero na ipagtanggol at palayain ang
bayan sa pamamagitan ng pag-aaklas:
Yamang hindi gawang kalilohan ang magtanggol at umibig sa kanyang
bayan lalo na kung iniinis at inaalipin ng katuwirang ihapay ang namumuno
na may ganung asal, at kung dumating ang ganitong hanga, ay hindi
paglaban o kalilohan, kung di pagbalikwas sa ningas ng hirap, na
pinagsusukbahan sa kanya sa isang salita ay pagtatanggol… (AGMM 18921897, Caja 5677, leg.1.37.15-16) (akin ang diin).
Kaugnay nito, nakalatag na rin ang mga programa ng pagkilos upang maabot ang
kanilang aspirasyon:
Alinsunod sa lahat nang mga gawang kapusongan, na nasasaysay sa una…
kaming nagtibay sa ibaba nitong kasulatan ay nagkaisang loob at panukala
na bunutin sa gayong kaalipinan, kadustaan, kaapihan at iba pang
maraming kalabisan na tinitiis nitong Sangkapuluan… (AGMM 1892-1897,
Caja 5677, leg.1.37.21) (akin ang diin).
Walang gatol nilang ipatutupad at gaganapin ang kanilang mithiin hanggang kamatayan:
…na sila’y napaiilalim at napasasacop sa caniyang manga cautosan at ipag
uutos pa; na ang mga itoi gaganapin at ipagaganap sucdang icalagot ng
canilang bujay, alang-alang sa pagliligtas nang canilang bayan at sa
icagagaling nito sampo ng canilang manga anac (AGMM 1892-1897, Caja
5677, leg.1.37.32).
Saliksik E-Journal
ANG TUNAY NA ISTRUKTURA NG KATIPUNAN AT ANG EBOLUSYON NITO
Bilang bahagi ng mga programa ng pagkilos at pamamaraan upang makamit ang kanilang
dakilang layuning humiwalay sa España at magtayo ng sarili nilang sosyo-pulitikalkultural na kabuuan, binalangkas ni Bonifacio at ng mga “anak ng bayan” ang istruktura
ng pamahalaang Katipunan. Kaugnay nito, itinalaga ang isang Pangulo para mamuno at
magpatakbo ng gobyerno. Ang taong ito na tatawaging Lubhang Mataas na Pangulo ang
siyang hahawak sa Katipunan at gaganap ng lubhang mataas na katungkulan. Kasama
niya sa pamamahala ng pamahalaan ang 12 katao na tinatawag na “Haligi” kung saan ang
mga ito ay nasa ilalim ng pamamahala at kapangyarihan ng Lubhang Mataas na Pangulo:
Ang Kataast… Katip… ay hinahawakan ngayon ng isa katao na gaganap ng
Lubhang mataas na katungkulan na Pangulo, at labing dalawa katao naman
na tatawaging mga Haligi na pawang lalagay at mangag-papasiya sa ilalim
ng Kapangyarihan niyaon… (AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg.1.37.26).
Samantala, ang mga Haligi ay igugrupo sa tatlong pulutong at ang bawat isa rito ay
magtatalaga ng 12 kabig na tatawaging “Suhay.” Binibigyan ng karapatan ang bawat
pulutong na mamahala sa kani-kanilang sakop ayon sa ngalan ng Katipunan. Ang mga
suhay naman ay kukuha rin ng 12 miyembro na kikilalanin bilang mga “kamay”; at ang
bawat kamay naman ay kukuha ng 20 katao na tataguriang “kampon” (tingnan ang
Diagram 1):
Ang labing dalauang Jaligue ay binabajague sa tatlong pulutong 1.2.3. na
cung mag ipon ay pianmmunoan ng Lub. Mat. Na Pangulo.
Bauat pulutong ay may capangyarijang sarile at macapamajala sa
canicanilang sacop, sa ngalan ng Cataast. Catip.
Bauat pulutong ay bajalang magjalal nang caniyang cabig na labindalauang
tauo na tatauaguing sujay.
Bauat sujay ay may catungculan din naman na magjalal nangn
labingdalauang camay at bauat isa nito ay dalauang puoong campon na
pauang mababait at may ingat na tapang (AGMM 1892-1897, Caja 5677,
leg.1.37.27-28).
Napakahirarkikal ng istrukturang ito. Tanging ang mga pinuno lamang ng bawat sangay
ang may ugnayan sa isa’t isa. Ang mga pinuno ng mabababang sangay ay mapapasailalim
sa pamamahala ng mga pinuno ng mas matataas na sangay sa kanila. Sa dalawang
pinakamataas na sangay, ang mga pinuno ng pulutong ay nasa ilalim ng pamamahala at
117
Saliksik E-Journal
DIAGRAM 1
Istruktura ng Katipunan Batay sa Pagkakabalangkas noong Enero 1892
Inilalarawan sa diagram na ito ang unang istruktura ng Katipunan nang ibalangkas ito noong Enero 1892
(Nunag 2014a, 18) (Paglalarawang kaloob ni Julia Giezl San Miguel).
kapasyahan ng Lubhang Mataas na Pangulo sa pamamagitan ng Kataastaasang Katipunan
(Nunag 2014a, 17). Sa katunayan, ang Lubhang Mataas na Pangulo ang siyang pumipili
kung sino sa mga haligi ang dapat mamuno sa bawat pulutong:
Sa mga Haligi na mangagpupuno sa balang Pulutong ay pangungunahan
nang isa sa kanila na ihahalal nang Lub… Mat… na Pangulo at yaon lamang
ang pakikialaman nito tungkol sa anumang ibig na ipag-utos sa
sinasakupang Pulutong (AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg.1.37.28).
118
Saliksik E-Journal
Ang lahat ng pangkabuuang pagpapasya ay pribilehiyo ng Lubhang Mataas na Pangulo sa
pamamagitan ng Kataastaasang Katipunan:
Ang lahat na loobin at panukalain o ipagpasiya ng alinman sa tatlong
pulutong, ay ipagbibigay alam o isasangguni sa Cataast. Catip. Gayon din
naman ang gagawin ng mga pinuno sa kapwa na nakatataas sa kanila
(AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg.1.37.28).
Samantala, sa pagbubuo ng isang desisyon, kasama ng Lubhang Mataas na Pangulo ang
“Sangguni,” isang sangay na binubuo ng mga Haligi. Sapat na ang korum na tatlo o anim
na miyembro upang magdesisyon; sa ganitong sitwasyon, ang kagustuhan ng nakakarami
ang siyang mananaig:
Kailanman magkaroon ng anumang dahilang dapat magtayo nang Sangguni
sa harap ng Kataastaasang Katip… ay ang Pangulo magpapatawag sa mga
Haligi na magpulong upang ding magpasya ang isa at iba sa araw, oras, at
lugar na ipagbilin niyaon at kapagdakay tutupdin ang gayong pabilin.
Ang anim o kung dili ay tatlong Haligi, katamtaman ng magtayo nang
Sangguni, sakaling wala ang iba, at susundin ang anumang loobin o
ipagpasya nang karamihan (AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg.1.37.29-30).
Bukod sa burukrasya, nagtatag din ang Katipunan ng mga departamento na siyang
tutugon sa kanilang mga pangangailangan upang matupad ang kanilang mithiin.
Kaugnay nito, nilikha ang “Kaha Real” o “Sisidlang Hari,” isang sangay na mangangasiwa
sa mga usaping pinansyal na gugugulin sa paghahanda, kakailanganin, at gagawin sa
pagtatanggol at paghihiwalay ng bayan sa España (tingnan ang Larawan 6). Bilang
karagdagan, dito rin kukunin ang mga tulong pinansyal para sa mga kamag-anak ng
sinomang “anak ng bayan” na magbubuwis ng buhay:
Paglilikja ng Kaja Real o
“Sisidlang Jare”
Sapagcat ang Cataast… Catip… ay ualang nalalaan, upang igugugol sa manga
pagjajanda, cacailanganin, gagaoin at iba pang paraang nauucol sa
pagtatangol at paglaban na mapajiualay itong Sangcapuluoan ay minarapat
nang naturang Catip… na lumicja ng isang Sisidlang-Jare na sa capanajunan
ay makapagpapaloal sa manga pag gugugulang yaon na juag culangin nang
ano man, upan din namang mairoong isaclolo sa manga asawa at anac nang
sino mang culanging palad na mamatay sa ganong panajon (AGMM 18921897, Caja 5677, leg.1.37.37).
Saliksik E-Journal
LARAWAN 6
Paglikha ng “Kaja Real” o “Sisidlang Hari”
Sinasaad sa dokumentong ito ang paglikha ng “Kaha Real” o “Sisidlang Hari” na
mangangasiwa sa kaban ng bayan na gugugulin para sa pagtatanggol sa bayan at
paghihiwalay nito sa España (AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg. 1.37.37.).
Saliksik E-Journal
Kaugnay nito, nagpaluwal ang Katipunan sa pamamagitan ng isang utang sa bayan ng
halagang sampung milyong piso (tingnan ang Larawan 7). Tunay ngang ang Katipunan ay
isang pamahalaang bayan sapagkat inaangkin niya ang karapatang pangasiwaan ang
kaban ng bayan. Inilalagay niya sa kanyang mga kamay ang kapasyahan kung paano
gugugulin ang pera ng bayan ayon sa interes nito:
Sa manga bagay na ito ay ang Catip. nagbubucas mag bujat ngayon nang
utang na $10.000.000$ sampuong lacsa na caniyang pagbabayaran cung
dumating ang lubjang mapalad na caarauan nang pagcajiualay nitong
manga Capuloan (AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg.1.37.38) (akin ang diin).
Sa ganitong kalagayan, ang mga “anak ng bayan” ay inoobliga na “kalakip ang malunos na
taghoy sa kanyang mga inanak at paaanak na pagpaluwalan sa buwan-buwan ang
naturang halaga magbuhat sa mga araw, panahon at paraan na pawang natatala sa
sumusunod na hagdan…” (AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg.1.37.38-39).
Samantala, sa isang pagpupulong na ginanap noong Marso 22, 1896, pinagpasyahan ng
Kataastaasang Kapisanan ang pagtatayo ng “isang pulutong na tangi na siyang
mamamahala sa mga pagsaklolo sa mga K. dapat saklolohan” (AGMM 1892-1897, Caja
5677, leg.1.25.1-2). Bunga nito, naitatag ang “Saklolohang-gamutan at Kaawaang-gawa ng
Kataastaasan Kagalanggalang na Katipunan ng mga Anak ng Bayan.” Isa itong
kagawarang mangangasiwa “sa pag-abuloy at sa iaabuloy sa sino mang nararapat
saklolohan, gayundin naman sa mga ambag na natatalaga na at itatalaga pa dito ng lahat
ng mga Katipon alinsunod sa mga tadhana ng Panuntunan” (AGMM 1892-1897, Caja 5677,
leg.1.38.1). Ang pangunahin nitong tungkulin ay magbigay ng libreng ayuda medikal sa
lahat ng mga katipong magkakasakit. Bahagi ng tulong na ito ang libreng manggagamot,
gamot, mga kasangkapang gagamitin sa panggagamot, gayundin ang tulong pinansyal na
kakailanganin ng maysakit sa kanyang pagpapagaling:
Ytong Saklolohang-gamutan at Kaawaang gawa ng K.K.K. ng mga A.N.B. ay
aabuloy ng walang bayad sa lahat ng manga Katipong inabot ng ugaling
pagkakasakit ng mangagamut, kagamutan, kasangkapan sa pag gagamut
pangangalaga at gagastahing halagang kahating kualta araw-araw sa
kailangan ng maysakit at kahati rin sa bawat isang bantay araw-araw, kailan
ma’t maguing kailangan sa may karamdaman (AGMM 1892-1897, Caja 5677,
leg.1.38.3-4).
Ang ayuda medikal na ito ay ipinaaabot din sa lahat ng kamag-anakan ng bawat katipon
“ng wala ring bayad sa mga may sakit na asawa, anak, magulang o iba man pamangkin at
alila kung mga walang asawa, kasama sa bahay at sakop ng pamamahala ng isang
Katipon” (AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg.1.38.4). Hindi lamang ang kasamaang-palad
121
Saliksik E-Journal
LARAWAN 7
Pag-utang ng Pamahalaang Bayan sa mga Anak ng Bayan
Sinasaad sa dokumentong ito ang pag-utang ng Katipunan o “pamahalaang
bayan” ng halagang sampung milyong piso sa mga “anak ng bayan” (AGMM
5677, leg.1.37.38.).
Saliksik E-Journal
na dulot ng pagkakasakit ang handang tulungan ng kagawarang ito. Bahagi ng kanyang
mandato ang lingapin at tulungan ang pamilya ng isang katipong makukulong o
maipapatapon sa ibang lugar bunga ng kanyang pagtupad sa kanyang tungkulin:
Kung sa panunupad ng kanyang katungkulan dito sa Katipunan, ang
katipon ay mangyaring matutop at mapiit sa bilangguan o mapatapon sa
malayong lupain sa pasya ng kapangyarihang kaaway at di mailigtas ng
lakas at paraang magagawa ng pulutong at ng Katipunan ay gugugulan ng
saklolohang-gamutan at kaawaang gawa at ng K.K.K. ng nauukol sa
pagliligtas at kailangan sa buhay niya at aabuluyan pa sampu ng kanyang
mga alagang anak ng ipasisiya ng kapangyarihan ng Kap. Sang. o kaya ng
Katipunan Kap. ng Sangb. sakaling sila ang abutin ng ganitong sakuna
(AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg.1.38.5).
Ang kagawarang ito ay pamamahalaan ng isang pulutong sa ilalim ng pangangasiwa ng
Kataastaasang Pangulo ng Kataastaasang Sanggunian at ito ay “makakalat sa lahat ng mga
Sanggunian, Balangay, at Hasikan na Kinaroroonan ng mga A.N.B…” (AGMM 1892-1897,
Caja 5677, leg.1.38.1). Sa bawat Sanggunian, Balangay, at Hasikan, ang Saklolohanggamutan at Kaawaang-gawa ng Katipunan ay magsisilbing botika o bilihan ng gamot
bilang pronta nito. Ngunit sa likod nito, ito ay magsisilbing lihim na ospital at tirahan ng
mga katipong naatasang mangasiwa dito:
Ang Saklolohang-gamutan at Kaawaang-gawa ng K.K.K. ng mga A.N.B. ay
malalagay sa isang hayag na bahay tindahan ng gamut at lihim na hospital
tirahan ng pulutong na mangangasiwa nitong saklolohan sa lahat ng lugar
na kanyang katatayuan at dito malalagay ang gamut at kasangkapang gamit
ukol sa maysakit sampu pa ng manggagamot at mga alagad na ibang mga
nangangasiwa (AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg.1.38.8).
Hindi rin lingid sa kamalayan ni Bonifacio at ng Katipunan ang pangangailangang
magtayo ng isang hukbo upang ipagtanggol ang bayan. Sa bagay na ito, ang Lubhang
Mataas na Pangulo sa pamamagitan ng Kataastaasang Katipunan kasama ang mga Haligi
ay magpupulong upang magdesisyon:
Sa kapanahunan at kailanma’t marapatin ng Katast… Katip… Na kailangan
ang magtayo nang isang Hukbo sa alinmang probinsiya na nasasakupan
nitong Kapuluan ay magpupulong ang mga Ginoong Haligi upang pagusapan ang mga nauukol sa bagay na yaon (AGMM 1892-1897, Caja 5677,
leg.1.37.30-31).
Saliksik E-Journal
Ang Binagong Istruktura ng Katipunan
Sa paglaki ng bilang ng mga kasapi sa Katipunan binago ang istruktura nito. Noong
Hulyo 1892 itinatag ni Bonifacio at kanyang mga kasama ang Kataastaasan
Kagalanggalang na Katipunan ng mga Anak ng Bayan.
Hindi malabong ang
organisasyong ito ang siya ring organisasyon na nauna nang binalangkas noon pang
Enero 1892. Maaari ring sabihing sa panahong ito, Hulyo 1892, pagkatapos ng anim na
buwan, ay pormal nang pinangalanan ang nauna na nang samahang Kataastaasang
Katipunan bilang Kataastaasan Kagalanggalang na Katipunan ng mga Anak ng Bayan o
Katipunan.
Hindi mahirap intindihin ang katotohanan ng asersyong ito. Ang pagbabago ng
istruktura gayundin ang dinamiko sa loob ng istrukturang ito (sa pagitan ng bawat sangay
nito) ay esensyal sa pagpapalitaw ng saysay ng asersyong nabanggit. Mula sa nauna nang
burukrasyang tinalakay sa itaas, ang istruktura ng Katipunan ay mababago at mahahati sa
tatlong sangay sa panahong ito (Hulyo 1892): ang Kataastaasang Sanggunian, ang
Sangguniang Bayan, at ang Sangguniang Balangay. Ang bawat isang sangay o konseho ay
binubuo ng Pangulo, Kalihim, Taga-usig, Ingat-yaman, at mga Kasangguni (Agoncillo
1990, 150).
Ayon sa tradisyunal na pag-aaral sa kasaysayan ng Pilipinas, ang Sangguniang Bayan ang
kumakatawan sa lalawigan o probinsya samantalang ang Sangguniang Balangay ang sa
munisipyo o bayan (Agoncillo 1990, 150). Sinusugan ito ni Guerrero na nagsabing “…ang
Katipunan ay mayroong tatlong sangay: ang Kataastaasang Sanggunian o Supreme
Council, ang Sangguniang Bayan o Provincial Council” (Guerrero 1998, 149) (akin ang diin
at malayang salin). Sa memorya naman ni Isabelo de los Reyes binanggit niyang “sa
bawat bayan, may isang karaniwang lupon, tinatawag na Sangguniang Bayan, na naging
munisipyo… sang-ayon sa mga karaniwang lupon, mayroong mga distrito o isang uri ng
kabesera ng barangay na tinatawag na mga seksiyon o balangay (De los Reyes 1899, 89-90)
(akin ang diin at malayang salin). Base rito, makikitang ang pagbubuo ng mga sangay ay
batay sa lugar: ang Sangguniang Bayan ay sa lebel ng lalawigan o probinsya at ang
Sangguniang Balangay ay sa lebel naman ng bayan, munisipyo, at barangay (Nunag 2014a, 13).
Gayumpaman, mali ang ganitong pagtingin sapagkat ang pagbubuo ng isang konseho ay
ayon sa dami ng bilang ng miyembro nito at hindi sa lugar na kinapapalooban nito
(Nunag 2014a, 31). Malinaw na nakasaad ito sa atas ng Katipunan ukol sa pagbubuo ng
isang Sangguniang Bayan (Sb.) at Sangguniang Balangay (By.):
Alinsunod sa kaayusang sinusunod, tungkol sa pagtatayo ng Sb., kung ang
isang By. sa isang bayang walang Sb. pa ay magkaroon ng kabilangang
Saliksik E-Journal
nauukol na mga k. nasasanib, ang k.p. ay nagpahayag na kinakailangang
magtayo ng Sb… (AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg.1.85.1).
Sa huling bahagi ng ika-19 na dantaon, ang Tundo ay isa lamang sa mga arrabales ng
siyudad ng Maynila. Ngunit sa Tundo pa lamang ay mayroon ng mga Sangguniang Bayan;
isa na rito ang Sangguniang Bayan Katagalugan kung saan nasa ilalim ng pamamahala
nito ang mga Sangguniang Balangay na Kabuhayan, Katotohanan, at Pagtibain (Nunag
2014a, 19). Sa distrito naman ng Palomar, sa Tundo pa rin, ay naroroon naman ang
Sangguniang Bayan Pingkian at pinamamahalaan nito ang dalawang Sangguniang
Balangay (Nunag 2014a, 19).
Samantala, sa mga bayan namang nasasakupan ng probinsya ng Maynila sa panahong ito
ay makikita rin ang ganitong konsiderasyon. Sa bayan ng Malabon, halimbawa, sa
lalawigan ng Maynila ang isang Sangguniang Balangay ay itinaas sa pagiging Sangguniang
Bayan dahil lumalabis na ang bilang ng mga miyembro para sa isang Sangguniang
Balangay (Nunag 2014a, 21):
isang By. sa isang bayang wala pang Sb. ay magkakaroon ng kabilangang
nauukol sa mga kpong. (katipong) nasasanib, ang K.P. ay nagpahayag na
kinakailangang magtayo ng Sb. sapagkat ang mga k. (katipon) ng By.
Dimahipo ay lumalabis pa sa kabilangang hanap.
Sa bagay na ito ay ginawa ang paghahalal ng mga pinuno sa itatayong Sb. na
magdadala ng pangalang dala ng dating By. Sa mga paghahalal ay lumabas
na P. ang kap. na Mapilit, t. ang kap. na Tala, kal. ang kap. na Madarag, at
ty. ang kap. na Laot… at saka ipinahayag ng k.p. sa madlang nangakaharap,
na magmula sa araw na ito ay natatayo na ang Sb. “Dimahipo” sa bayan ng
Malabon (AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg.1.84.1-2) (akin ang diin).
Ganito rin ang kaso sa Mandaluyong sa probinsya pa rin ng Maynila kung saan ang
Sangguniang Balangay Makabuhay ay ginawang Sangguniang Bayan dahil sa lumalaking
bilang ng mga kasapi:
isang By. sa isang bayang walang Sb. pa ay magkaroon ng kabilangang
nauukol na mga k. nasasanib, ang k.p. ay nagpahayag na kinakailangang
magtayo ng Sb., sapagkat ang mga k. ng By. Makabuhay ay lumalabis pa sa
kabilangang hanap… Tuloy tumanggap ng kani-kanilang katungkulan, at
saka ipinahayag ng k.p. sa buong kapulungan na magmula sa araw na yaon
Saliksik E-Journal
ay natatayo na ang Sb. “Makabuhay” sa Bayan ng Mandaluyong (AGMM
1892-1897, Caja 5677, leg.1.85.1).
Kung sa pagbubuo ng isang Sangguniang Bayan ay may lumabis pang mga miyembro na
hindi naman sapat ang bilang na itinatakda sa pagtatayo ng Sangguniang Bayan, ang mga
labis na ito ay igugrupo bilang isang Sangguniang Balangay. Sa ganitong paraan nabubuo
ang isang Sangguniang Balangay gaya ng pangyayari sa Mandaluyong:
Ayon sa talagang palakad ay sinimulang magtayo ng isang bagong By. na
kasasaniban ng lahat ng mga k. hindi naihalal sa ano mang katungkulan sa
Sb. Sa kaibigan ng lahat ay inalanan ng “Tala” itong bagong By (AGMM
1892-1897, Caja 5677, leg.1.85.2).
Ganito rin ang nangyari sa bayan ng Sta. Ana kung saan itinatag ang Sangguniang Bayan
Kasilawan. Gayumpaman, talagang marami ang sobrang bilang ng mga kasapi bagama’t
hindi naman sapat para sa pagtatayo pa ng isang Sangguniang Bayan. Bunga nito,
nagkaroon na lamang ng pangangailangang magtayo ng tatlong Sangguniang Balangay
para sa mga lumabis na miyembro—ang Sangguniang Balangay Agapan, Matatag, at
Tagisan:
…ang nagiging kadahilanan ng pagpupulong na ito, ay ang pagtatayo ng Sb.,
sapagkat ang kabilangan ng mga katipon sa By. na ito ay lumalabis pa sa
talagang kinakailangan… Kapagkatapos nito ay ipinahayag ng K.P. na mula
sa araw na ito ay natatayo na sa bayan ng Sta. Ana ang Sangguniang Bayang
Kasilawan.
Ayon sa talagang palakad ay sinisimulan namang magtayo ng tatlong By. na
masasakupan ng Sb. ito. Sa bagay na ito ay inalanan ang isa ng By. Agapan,
ang isa ay By. Matatag at ang isa ay By. Tagisan, ang una’y sa nayon ng
Samayan, ang ikalawa sa S. Roque, at ang ikatlo sa Suaboy (AGMM 18921897, Caja 5677, leg.1.57.1).
Walang dudang ang pagbubuo ng mga sangay o konseho ay nakabatay sa bilang ng mga
kasapi. Mahihinuha mula ritong ang pagbabagong naganap sa naunang istruktura ng
Katipunan ay bunsod ng pagdami ng mga kasapi nito. Dahil sa lumulobong bilang ng
mga miyembro kinailangang imodipika ang istruktura kasabay ng paglulunsad ng
Kataastaasan Kagalanggalang na Katipunan ng mga Anak ng Bayan noong Hulyo 1892.
Hindi rin imposibleng sa panahong ito, pagkatapos ng anim na buwan na mabalangkas
ang Kataastaasang Katipunan, gagap na gagap na nina Bonifacio at mga Katipunero ang
pagdalumat sa bayan. Kung kaya’t kasabay ng pagbabago sa istruktura ay ilulunsad ang
Saliksik E-Journal
Kataastaasang Katipunan bilang Kataastaasan Kagalanggalang na Katipunan ng mga Anak
ng Bayan.
May lohika ang ganitong interpretasyon sapagkat binibigyan nito ng paliwanag ang tunay
na naging anyo ng balangkas ng Katipunan sa panahong ito gayundin ang dinamiko sa
pagitan ng mga sangay o konseho nito. Ayon sa mga tradisyunal na pag-aaral ng
kasaysayan ng Pilipinas, ang Katipunan ay binubuo lamang ng tatlong konseho gaya ng
nabanggit sa itaas. Ang ganitong pagtingin ay lubhang simple at kulang sapagkat di
hamak na mas masalimuot ang tunay na istruktura ng Katipunan.
Sinasabing ang Kataastaasang Sanggunian ang pinakamataas na kapulungan at siyang
nangangasiwa sa dalawa pang mas mababang sangay—ang Sangguniang Bayan at
Sangguniang Balangay. Bilang pinakamataas na konseho, ang mga opisyal nito ay
natatangi dahil sa paglalagay nila ng katagang “Kataastaasan” sa kanilang titulo at
posisyon upang mapagkilanlan sila sa kapwa nila opisyales sa mas mababang kapulungan.
Kung kaya’t ang Pangulo nito ay tinatawag na Kataastaasang Pangulo; ang Kalihim bilang
Kataastaasang Kalihim; ang Taga-usig bilang Kataastaasang Taga-usig; etc… Kaugnay
nito, ang lahat ng komunikasyon, sulat, atas, at kautusan na nagmumula sa Kataastaasang
Sanggunian ay madaling makilala sapagkat ang lagda ng mga opisyales ay palagiang
mayroong letrang “K” sa tabi ng kanyang posisyon (Nunag 2014a, 19) (tingnan ang
Larawan 8). Makikitang si Bonifacio ay lumalagda bilang K.P. o Kataastaasang Pangulo; si
Emilio Jacinto bilang K.Kal. o Kataastaasang Kalihim; si Pio Valenzuela bilang K.T. o
Kataastaasang Taga-usig.
Ang sumunod naman sa Kataastaasang Sanggunian ay ang Sangguniang Bayan na siyang
namamahala sa mga Sangguniang Balangay.
Ang Pangulo ng una ang siyang
nangangasiwa sa mga Pangulo ng huli. Ang Sangguniang ito ang siyang nangangasiwa sa
mga gawain ng Katipunan sa isang partikular na lugar samantalang ang Sangguniang
Balangay naman ang namamahala sa operasyon ng Katipunan sa nasasakupang nitong
lokalidad. Gaya ng nabanggit na, ang mga Pangulo ng Sangguniang Balangay, bilang
pinakamababang konseho, ay pinamamahalaan ng Pangulo ng Sangguniang Bayan.
Gayumpaman, tulad din ng natalakay sa itaas, ang pagbubuo ng isang sanggunian ay
nakabatay sa dami ng bilang ng mga kasapi nito. Sa ganitong punto, may mga
Sangguniang Balangay na hindi pa nasasakop ng kahit alin mang Sangguniang Bayan
sapagkat wala pa silang sapat na bilang upang bumuo ng isang Sangguniang Bayan na
sasakop sa kanila. Kaugnay nito, ang mga Pangulo ng mga Sangguniang Balangay na wala
pang nakasasakop na Sangguniang Bayan ay direktang nasa pangangasiwa ng
Kataastaasang Sanggunian (Nunag 2014a, 19) (tingnan ang Diagram 2).
Samakatwid, hindi lamang tatlo ang sangay ng Katipunan. Mayroong isa pang mahalaga
sa kabuuan ng Katipunan. Sa hirarkiya, makikita ang Kataastaasang Pangulo bilang pinuno
Saliksik E-Journal
LARAWAN 8
Lagda ng mga Opisyales ng Kataastaasang Sanggunian at Sangguniang Bayan
Matutunghayan sa dokumento sa itaas ang lagda ng tatlong pinakamatataas na opisyales ng Kataastaasang
Sanggunian. Mapapansin ang lagda ni Andres Bonifacio (Maypagasa) na mayrong mga letrang K.P.; ang kay
Emilio Jacinto (Pingkian) na mayrong K.Kal.; at ang kay Pio Valenzuela (Dimasayaran) na mayroong mga
letrang K.T. (AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg. 1.77.3). Samantala, maikukumpara ito sa dokumento sa ibaba
ng mga opisyal sa Sangguniang Bayan Makabuhay. Ang Pangulo na si Bakal ay lumagda gamit lamang ang
letrang “P” samantalang ang Kalihim na si Bituin ay lumagda bilang “Kal.” (AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg.
1.49.3).
ng Kataastasang Sanggunian; siya rin ang nangangasiwa ng lahat ng Pangulo ng
Sangguniang Bayan at gayundin ng lahat ng Pangulo ng Sangguniang Balangay na wala
pang nakasasakop na Sangguniang Bayan. Sa ilalim ng Kataastaasang Pangulo ay ang mga
Pangulo ng Sangguniang Bayan; sila naman ang namamahala sa lahat ng mga Pangulo ng
mga nasasakupan nilang mga Sangguniang Balangay at sila rin ang kinatawan ng mga
Pangulo ng ito sa harap ng Kataastaasang Pangulo. Sa pinakaibaba naman ay naroroon
Saliksik E-Journal
DIAGRAM 2
Tatlong Sangay ng Katipunan
Inilalarawan sa diagram na ito ang tatlong sangay ng Katipunan gayundin ang mga opisyales ng bawat isa.
Pansinin ang Sangguniang Balangay na walang nakakasakop na Sangguniang Bayan na nasa ilalim ng
pangangasiwa ng Kataastaasang Sanggunian (Nunag 2014a, 24) (Paglalarawang kaloob ni Julia Giezl San
Miguel).
ang mga Pangulo ng mga Sangguniang Balangay na nasa ilalim ng pamamahala ng isang
Sangguniang Bayan; tanging sa Pangulo lamang ng nakasasakop na Sangguniang Bayan
lamang sila maaaring makipag-ugnayan at hindi direkta sa Kataastaasang Pangulo.
Bukod dito, ay naroroon din sa pinakaibaba ang mga Pangulo ng Sangguniang Balangay
na walang nakasasakop na Sangguniang Bayan bagama’t sila ay direktang
pinangangasiwaan ng Kataastaasang Pangulo.
Hindi malayo kung gayong ang itinatag na Kataastaasan Kagalanggalang na Katipunan ng
mga Anak ng Bayan noong Hulyo 1892, sa katotohanan, ay ang Kataastaasang Katipunan
na nauna nang binalangkas at itinayo ng Enero pa lamang. Patunay rito ang pagbabago
ng kanyang istruktura bunga ng pagdami ng bilang ng mga kasapi nito. Ang paghahati sa
Katipunan sa tatlong sanggunian ay direktang epekto ng paglaki ng populasyon nito kung
kaya’t magkakaroon ng transisyon mula sa naunang burukrasya tungo sa binagong
Saliksik E-Journal
istruktura. Ang pagbabagong ito ay kinakailangan upang tugunan ang lumalaking bilang
ng mga “anak ng bayan.”
Bunga nito, naging mas masalimuot ang tunay na balangkas ng Katipunan. Ayon sa mga
historyador, ang Kataastaasang Kapisanan (Katipunan Assembly) ang nagsisilbing
lehislatibong sangay ng Katipunan (Guerrero 1998, 150). Ito ang gumagawa ng mga atas
at kautusan para sa buong Katipunan o pamahalaan ng Pangkalahatang Bayan. Katulong
din ito ng Kataastaasang Sanggunian sa paggawa at pagpapatupad ng mga kautusan.
Kaugnay nito, sinasabing ang Kataastaasang Sanggunian ang pinakamataas na sangay ng
Katipunan. Gayumpaman, sa pag-aanalisa sa mga dokumento ng Katipunan, makikitang
ang Kataastaasang Kapisanan ay higit na mas mataas at may mas malawak na
kapangyarihan kaysa sa Kataastaasang Sanggunian (Nunag 2014a, 25). Ito ay sa
kadahilanang bukod sa pagtatakda nito ng mga batas at kautusan, ang Kataastaasang
Kapisanan ang may huling pasya ukol sa mabibigat na kasong kinasasangkutan ng mga
kasapi:
Sapagkat ang K. tiwalag na Kap. na Burgos, bago pa na pagtalastas na siya’y
natitiwalag ay nakitaan na ng pagbabalik loob; sapagkat ang pagsusumikap
na dating nakita sa kanya ay muling sumusungaw, sapagkat ang
pagsusumikap na ito ay hindi rin kumukupas kahit naalaman na niya ang sa
kanya’y ipinarusa; sapagkat ang mga salitang nabitiwang minsang wari ay
hilig sa mga ipinamamarali ng mga taksil ay hindi iba ang pinagbuhatan,
kundi ang pagkabatang loob niya, na pinatunayan ng lahat na nakakikilala
sa kanya, at dahil dito’y nagbuhat ang mabiglaanang maniwala kahit sandali
sa lilong hikayat ng mga nasabing taksil; at sapagkat nakitaan ng malaking
pagsisisi sa nagawang pagkukulang, ay minarapat ng K.K. na ang kap. na
Burgos ay patawarin sa ginawang sala at mabalik, at maalis sa pagkatiwalag
ng wala nang tatlong buwang subok at wala ding bayad sa pagkabalik.
Sapagkat may mga sumbong na dumating sa K.S. laban sa mga gawa ng kap.
na Kalapati na pinanganlang kanlulan ng k. ito ang katipunan; sapagkat sa
mga pag-uusig na ginawa wari’y tunay na nagkasala; sapagkat sa
katungkulan niyang Kal. ng Sb… ay hindi gumaganap ng anoman lamang
mula ng tanggapin niya ang katungkulan; at sapagkat lumalabas na
inuudyukan nito ang kap. na Kampilan na ama niya, na huwag tumupad sa
mga katungkulang sinagutan, ay minarapat ng K.K., na ang k. Kalapati ay
matiwalag muna hanggang pinag-uusig ang buong katotohanan ng mga
sumbong na tinanggap, at maparusahan kung mapatunayang maysala o
kaya mabalik kung mapagkilalang wala (AGMM 1892-1897, Caja 567,
leg.1.42.2-5) (akin ang diin).
Saliksik E-Journal
Bukod dito, ang Kataastaasang Kapisanan ang tanging may kapangyarihan na gumalaw at
gumamit ng mga pondo o pera ng buong Katipunan (Nunag 2014a, 27). Samantala,
binibigyan ng karapatan ang bawat sangay na galawin ang perang nauukol lamang para sa
kanilang sangay:
Ang salapi ng Kat. ay matitipon ng dalawang pagtitipon: isa, ang salaping
matitipon ng buong Kat. na di magagalaw kundi sa pasya’t kaibigan ng K.K.;
at isa ang salaping tangi ng bawat isang pulutong, buhat sa K.S. hanggang
sa kahuli-hulihang By. at Hukuman; ang salaping ito ay pamamahalaan ng
pulutong na kinauukulan (AGMM 1892-1897, Caja 567, leg.1.42.5-6).
Bilang karagdagan, ang Kataastaasang Pangulo ng Kataastaasang Sanggunian ay may
pananagutan sa Kataastaasang Kapisanan ukol sa pamamahala at pangangasiwa ng
Saklolohang-gamutan at Kaawaang-gawa ng Katipunan.
Kailan man naisin ng
Kataastaasang Kapisanan na humingi ng sulit-linis ukol sa mga pangangasiwa ng
Kataastaasang Pangulo ay kailangang sumunod ang huli sa kagustuhan nito:
Ang Kat. Kap. ng Sangb. sa mga tadhanang panahon nitong Panuntunan o
Kailanma’t maging kailangan ng mabuting pamamahala ay tatanggap at
hihingi ng sulit-linis ng Pamamahala at Pangangasiwa nitong Saklolohanggamutan at Kawang-gawa ng K.K.K. sa kanyang Kat. na P. ng Kat. Sang. at
mga nahalal na mangangasiwa sa Marilag na Hantungan ng pangangasiwa
(AGMM 1892-1897, Caja 567, leg.1.38.3).
Dapat ding bigyan ng pansin ang tunay na komposisyon ng Kataastaasang Katipunan.
Hindi tama ang sinasabi ng mga tradisyunal na pag-aaral na ito ay binubuo lamang ng
mga kasapi ng Kataastaasang Sanggunian at ng mga Pangulo ng dalawang mas
mababang sangay. Sa katotohanan, ang bumubuo nito ay ang mga miyembro ng
Kataastaasang Sanggunian, ang mga Pangulo ng Sangguniang Bayan, at ang mga
Pangulo ng Sangguniang Balangay na walang nakasasakop na Sangguniang Bayan
(Nunag 2014a, 27) (tingnan ang Diagram 3). Ang ganitong ideya ay mula kay Jacinto at
pinagtibay ng Kataastaasang Kapisanan sa pulong na ginanap sa bahay ni Bonifacio
noong Enero 1, 1896:
Sa palagay ng kap. na Pingkian ay pinagkaisahan itong sumusunod tungkol
sa mga Pinakakatawan: una: ang Pinakakatawan ng mga pulutong sa
Kataastaasang Kapisanan ay ang mga pangulo ng mga Sb. at By. ng di
nasasakupan ang alin mang Sb… (AGMM 1892-1897, Caja 567, leg1.46.10).
131
Saliksik E-Journal
DIAGRAM 3
Istruktura ng Katipunan at Komposisyon ng Kataastaasang Kapisanan
Inilalarawan sa diagram na ito ang tunay at tamang istruktura ng Katipunan gayundin ang komposisyon ng
Kataastaasang Kapisanan (Nunag 2014a, 26) (Paglalarawang kaloob ni Julia Giezl San Miguel).
Ang Sangguniang Lihim at ang mga Hukuman
Hindi lamang ang mga sangay na nabanggit sa itaas ang nararapat na bigyang-pansin.
Dapat ding bigyang-linaw kung ano talaga ang Sangguniang Lihim at ang papel na
ginagampanan nito sa dinamiko ng mga sangay ng Katipunan. Upang masupil ang mga
tiwali at taksil sa Katipunan, itinatag ang Sangguniang Lihim noong Nobyembre 30, 1895:
Ipinagsangguni din naman sa kalahatan ang karapatang magtayo ng isang
Sangguniang Lihim. Kapagkatapos ng isang mahaba at ulit-ulit na
paglilining, pinagkaisahan na ang Sangguniang Lihim na ito ay
magkakaroon ng kapangyarihang gumawa ng akalaing nararapat sa
Saliksik E-Journal
ikatutupad ng kanilang katungkulang magtanggol sa Kat., laban sa kanino
pa mang makagugulo at makawawasak dito… (AGMM 1892-1897, Caja 567,
leg.1.41BIS.14).
Binubuo ito ng tatlo kataong hindi alam ang pagkakakilanlan ng bawat isa. Tanging isang
tao lamang ang nakakaalam kung sinu-sino sila na siyang magsisilbing tagapamagitan ng
tatlo at ng Katipunan:
Tatlong k. ang siyang mangangatawan ng S.L., na di makikilala ng sino pa
man, liban sa isa. Ang isang ito ay siyang pipili ng tatlong kasangguning
lihim, at siya ding makikipag-alam sa kanila’t sa Kat… (AGMM 1892-1897,
Caja 567, leg.1.41BIS.15).
Ayon kay Agoncillo, ang Sangguniang Lihim ay may kapangyarihang humusga at
magpataw ng parusa sa mga tiwaling kasapi: “Ngunit ang Sangguniang Lihim… pinatawan
ng parusang pagkatiwalag ang mga miyembro na sinasabing nilapastangan ang lihim ng
kilusan…” (Agoncillo 1990, 151) (akin ang malayang salin). Ibig sabihin, kung gayon, ang
Sangguniang Lihim ay may kapangyarihan ng hudikatura. Gayumpaman, ang tanging
kapangyarihan lamang ng nasabing ahensya ay magsakdal at tumiktik sa mga tiwaling
kasapi: “ang mga pangunang katungkulan ng Sangguniang Lihim, ay ang umusig at laging
tumiktik sa loob at labas ng Kat…” (AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg.1.41BIS.14). Wala
itong kapangyarihan ng hudikatura gayundin ng lehislatura (Nunag 2014a, 27). Sa
katotohanan, ang Kataastaasang Sanggunian ang siyang dumidinig at humusga sa mga
ganitong kaso ayon sa atas ng Kataastaasang Kapisanan:
Sapagkat ng ikatlo ng Enerong umiiral ay tumanggap ang K.S. ng mga
sumbong na laban sa k. Kidlat T. ng By. “Katotohanan”; sapagkat sa pulong
na ginawa nitong K.S. ng ikapitong araw ng buwan ding ito, ay humarap sa
kautusan nitong K.S. ang naturang k. at nagpahayag at sumagot sa mga
tanong na ginawa sa kanya; sapagkat sa mga ipinahayag ay lumabas: una, na
siya’y sumusuway sa K. Kapisanan at samakatuwid sa K.K.K.; ikalawa, na
siya’y hindi lamang nagtangka kundi talagang kinusang ginawa na
mahihiwalay ang By. “Katotohanan” sa K.K.K.; ikatlo, na ang K. Kidlat ay
nagkasala sa ikatatlong atas ng K.K. sa pulong na ginawa nito ng
ikatlongpung araw ng Nobyembreng nagdaan; ikaapat, na siya’y kumulos
ng salapi sa kanyang By. na di ipinagbigay alam hanggang sa nausisa sa
kanya; at ikalima, na sa mga pagpapahayag na ito ay may mga sinabing
walang katotohanan, kahit kasusumpa pa lamang na sasabihin ang buong
katotohanan; sapagkat ang mga salang ito ay malinaw na pinatunayan ng
sariling bibig ng K. Kidlat, bukod pa sa iba’t ibang pinagkakakilanlan; at
sapagkat isa lamang sa mga salang ito ay labis-labis nang siya’y
Saliksik E-Journal
maparusahan, ayon sa nasasabi sa naturang ika tatlong atas ng K.K. sa
pulong ng Nobyembreng nagdaan; itong K.S. sa pagtupad ng kanyang
katungkulan, ay humatol sa K.Kidlat (Hermogenes Plata) at pinarusahang
siyang matiwalag sa Kat. at masama ang kanyang larawan sa piling ng sa
mga taksil (AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg.1.42.12-14) (akin ang diin).
Samantala, ang mga Hukuman ay wala ring kapangyarihan ng hudikatura. Ibig sabihin,
wala silang kakayahang umusig at humusga sa mga miyembro nito. Bagkus, ang mga
Hukuman ay tumutukoy lamang sa mga lalawigan o probinsya na mayroong mga naitatag
na mga sanggunian sa kanilang lugar. Katulad din ng iba pang sangay o pulutong gaya ng
Kataastaasang Sanggunian, Sangguniang Bayan, at Sangguniang Balangay, ang Hukuman
ay isa lang ding sangay o pulutong: “…tangi ng bawat pulutong, buhat sa K.S. hanggang sa
kahuli-hulihang By. at Hukuman…” (AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg.1.42.5) (tingnan ang
Diagram 4). Kaugnay nito, ang Pangulo ng Hukuman ang siyang kumakatawan sa
kanyang pulutong tuwing may pagpupulong kasama ang Kataastaasang Sanggunian:
Sa mga P. ng lahat ng mga S.B.,By. at Hkan., at sa mga kap. na Tagaisok,
Dimasayaran, Maniangat, Pingkian at iba pang nararapat dumalo.
Minamahal na mga kap.: Ipinagkakapuring ipagbigay alam sa inyong mga
karangalan na sa Sabadong darating ika tatlong puong araw ng lumalakad
na buwan, ay gagawin ang isang malaking pagpupulong sa bayan ng
Caloocan at sa bahay ng kap. na Liwayway at sa ikawalong palo ng tanso sa
bakal ng umaga.
Sa bagay na ito at sa karapatang kayo’y magsidalo, sapagkat pinakakatawan
ng kani-kaniyang pulutong ang bawat isa sa mga P., at sa mga katungkulan
at tanging paglilingkod at katalinuhan ng mga iba, kayong lahat ay aming
pinamamanhikan na mangyari lamang dumalo sa nasabing pagpupulong
(AGMM 1892-1897, Caja 5677, leg.1.45.1-2) (akin ang diin).
Bunga nito, ang probinsya ng Maynila ay tinatawag na Hukuman ng Maynila; ang Kabite
ay Hukuman ng Tangway; ang Laguna ay Hukuman ng Lalaguna; ang Bulakan ay
Hukuman ng Bulakan; ang Rizal ay Hukuman ng Morong; etc… Ang mga hukumang ito
marahil ang sinasabi ng mga historyador na konseho na lumilitis sa mga tiwaling kasapi
ng Katipunan. Subalit tulad ng nabanggit sa itaas, ang Kataastaasang Sanggunian sa
pamamagitan ng Kataastaasang Kapisanan ang tanging mga sangay ng lumilitis at
humuhusga sa mga nasabing masamang miyembro.
Anu’t ano pa man, hindi
maikakailang ang pagtatayo ng mga hukuman ay bunsod ng paglaki ng bilang ng mga
“anak ng bayan.”
Saliksik E-Journal
DIAGRAM 4
Tunay, Kumpleto, at Tamang Istruktura ng Katipunan
Inilalarawan sa diagram na ito ang tunay, kumpleto, at tamang istruktura ng Katipunan (Nunag 2014a, 28)
(Paglalarawang kaloob ni Julia Giezl San Miguel).
KONKLUSYON
Hindi maitatangging ang kamalayan ni Andres Bonifacio at ng lahat ng mga kasapi ng
Katipunan ay nakaugat sa kanilang karanasan, kalinangan, at kasaysayan bilang mga
tumubo sa sangkapuluan. Gagamitin nila ang kamalayang ito sa kanilang pagdalumat sa
konsepto ng bayan. Bunga nito, itatatag nila ang Katagalugan—isang sosyo-pulitikalkultural na kabuuan na angkop, ukol, at para lamang sa mga tumubo at nag-ugat sa
sangkapuluan. Sa ganitong pagtingin, hindi maipagkakailang ang kabuuang ito ay walang
iba kundi ang “pangkalahatang bayan” sapagkat sinasaklaw nito ang lahat ng maliliit na
kabuuan o bayan na ginagalawan at kinabibilangan ng bawat pangkat etniko sa Pilipinas
bago pa man dumating ang kolonisasyon. Tunay na pangkalahatan ang kabuuang ito
Saliksik E-Journal
dahil nilalampasan nito ang hangganang etnolinggwistiko. Malinaw kung gayon na ang
Katagalugan at ang “Pangkalahatang Bayan” ay iisa sapagkat kinapapalooban ang mga ito
ng lahat ng taong tumubo sa sangkapuluan. Bunga nito, ang lahing Tagalog ay
tumutukoy sa lahat ng grupong etnolinggwistiko sa buong bansa.
Napakahalaga para kina Bonifacio ang ganitong pagtingin sapagkat binibigyan nito ng
matibay na batayan ang pag-angkin nila bilang mga “anak ng bayan.” Ang ganitong
pagbubuo ng kanilang sarili at kamalayan ay gagamitin nilang pundasyon ng kanilang
binubuong Katagalugan o Pangkalahatang Bayan. Dito iinog ang lahat. Bilang mga “anak
ng bayan,” tanging sila lamang ang may karapatan sa sangkapuluan; sila ang nagmamayari at dapat may hawak ng lahat ng kapangyarihan dito. Buo ang kanilang paniniwala
dito sapagkat inanak sila ng bayan (umusbong, tumubo, at umugat sila sa sangkapuluan).
Kaugnay nito, ang Katagalugan ay hindi lamang simpleng entidad o lugar na kanilang
pinananahanan. Ito ay walang iba kundi ang kanilang ina na nagluwal sa kanila
(umusbong, tumubo, at umugat sa sangkapuluan)—ina, sapagkat sila ang anak. Sa harap
ng isang ina lamang nabibigyan ng kahulugan ang kanilang pagiging anak. Malinaw kung
gayon sa kaisipan at kamalayan ni Bonifacio at ng mga Katipunero ang konsepto ng
kabuuang kanilang itinatayo bilang isang pamilya o mag-anak.
Base rito, ang
Katagalugan ay ang “Inang Bayan” samantalang sila, ang lahing Tagalog o ang mga taong
tumubo sa sangkapuluan, ay ang mga “anak ng bayan.” Bunga nito, may kaakibat na
responsibilidad ang kanilang pribilehiyo bilang mga “anak ng bayan.” Tungkulin nilang
sagipin ang “Inang Bayan” mula sa pang-aalipin at pang-aalipusta ng dayukdok na
halimaw—ang nagpapanggap at huwad na Inang España. Kaugnay nito, may tungkulin
din sila sa kanilang kapwa—ang kalingain ang bawat isa bilang magkakapatid na may
iisang dugong nananalaytay sa kanilang mga ugat. Sentral samakatwid ang relasyong inaanak sa binubuong kabuuan nina Bonifacio kung saan napakahalaga ng papel na
ginagampanan ng bawat isa.
Mula sa pagpapalalim na ito ng konsepto ng bayan, bibigyang-anyo nina Bonifacio ang
Katipunan. Ang Katipunan ay tatayo bilang soberanya para sa mga “anak ng bayan.”
Kakatawanin nito ang lahat ng kapangyarihang nauukol para sa lahing Tagalog.
Magsisilbi itong katauhan ng itinatatag nilang bagong kabuuan na siyang sasalungat at
lalaban sa namamayaning kaayusang kolonyal. Ito ang pag-aanyo ng Katagalugan bilang
pangkalahatang kabuuan na tatayo at hindi titinag sa harap ng matinding puwersa ng
banyagang kabuuang pilit na sumasaklaw sa kaisipan, kamalayan, at kabuuan ng mga
taong tumubo sa sangkapuluan. Hindi maitatanggi ang katotohanang ito dahil sa
pamamagitan ng Katipunan ang kapangyarihang panlipunan at pulitikal ay inililipat mula
sa kamay ng mga mananakop tungo sa poder ng bayan.
Saliksik E-Journal
Sa puntong ito, ang Katipunan ay walang dudang binalangkas at binuo bilang isang
pamahalaan ng Pangkalahatang Bayan sa simula pa lamang. Walang ibang nasa isip sina
Bonifacio sa pagtatatag ng Katipunan kundi ang humiwalay sa España at magsarili bilang
isang soberenya. Ito ang kanilang pagkakaiba sa mga repormistang ilustrado at elit na
mga lider na nagnanais lamang ng pagpapalit ng pamunuan sa ilalim pa rin ng banyagang
kabuuan na kanilang inangkin bilang kanila. Kabaligtaran naman ang nais ng mga
Katipunero na itatag ang pangkalahatang pamahalaan ng mga “anak ng bayan” na isang
pag-aanyo ng kabuuang taal lamang sa kanila dahil nakaugat ito sa kanilang kalinangan
at kasaysayan bilang mga tumubo sa sangkapuluan.
Mula sa ganitong balangkas ng isip, mas mabibigyan ng linaw at tamang pang-unawa ang
Katipunan gayundin ang Supremo nitong si Andres Bonifacio. Kaugnay nito, maraming
pagwawasto ang dapat gawin sa ating kasaysayan partikular sa himagsikan, sa Katipunan,
at kay Bonifacio. Klarong-klarong magkaiba ang kamalayan ng mga “anak ng bayan” at
ng mga repormistang ilustrado o elit. Kung gayon, hindi maaaring sabihing ang
Katipunan ay direktang kontinwasyon ng La Liga ni Rizal. Mula sa pananaw ni Bonifacio
at ng mga manghihimagsik, ang Katipunan ay isang pamahalaan ng mga “anak ng bayan”;
ang La Liga ay hindi, isa lamang itong organisasyong naglalayon ng reporma sa kolonyal
na Filipinas noon. Bukod dito, ang Katipunan ay nauna nang binalangkas at binuo nina
Bonifacio anim na buwan bago pa man itatag ni Rizal ang kanyang La Liga. At simula sa
araw na iyon, malinaw ang kanilang intensyong magsarili at magtayo ng bagong kabuuan
sa pamamagitan ng isang pag-aaklas sukdulang ikalagot ng kanilang mga buhay.
Napakahalagang bigyan ng diin ang puntong ito. Malaki ang implikasyon ng bagong
impormasyong ito—ang Katipunan ay binalangkas at binuo Enero pa lamang ng taong
1892. Binibigyang-linaw nito ang mga sumunod na kaganapan sa Katipunan partikular
ang naganap noong Hulyo 1892 hanggang bago sumiklab ang himagsikan noong 1896.
Gaya ng nabanggit sa itaas, isa sa mga napakahalagang implikasyon nito ay ang
Katipunan ay isa ng pamahalaan simula ng ito ay isilang. Patunay rito ang burukrasyang
itinayo ng mga “anak ng bayan” gayundin ang iba’t ibang kagawaran ng kanilang
pamahalaan na tumutugon sa kanilang mga paghahanda at pangangailangan upang
isakatuparan ang kanilang aspirasyong paglaya sa kolonyal na kaayusan. Malinaw na ang
Katipunan ay kumpleto at buo na bilang isang pulitikal na entidad bago pa ang Hulyo
1892.
Sa bagay na ito, hindi malayong ang Kataastaasan Kagalanggalang na Katipunan ng mga
Anak ng Bayan na itinatag noong Hulyo 6-7, 1892 ay ang paglulunsad lamang ng
Kataastaasang Katipunan na binalangkas at binuo noong Enero pa ng nasabing taon.
Maaari ring sabihing ang kaakibat nitong istruktura ay ang binago na lamang na
istruktura ng naunang Kataastaasang Katipunan. Lohikal ang ganitong interpretasyon
sapagkat sa pamamagitan nito mas mabibigyang-linaw ang tunay na istruktura ng
Saliksik E-Journal
Katipunan gayundin ang dinamiko ng mga sangay nito. Idagdag pa na sa panahong ito,
Hulyo 1892, anim na buwan pagkatapos na balangkasin nina Bonifacio ang Kataastaasang
Katipunan, ay gagap na gagap na ng mga kasapi ang pagdalumat sa bayan kung kaya’t
napapanahon na upang ilunsad ito bilang Kataastaasan Kagalanggalang na Katipunan ng
mga Anak ng Bayan.
Bilang panghuli, napakahalagang maiwaksi ang mga kamaliang nakapaloob sa mga
tradisyunal na pag-aaral ukol sa tunay na istruktura ng Katipunan sapagkat magbibigay
daan ito tungo sa higit na malalim, makabuluhan, at tunay na pagtatasa at pang-unawa
hindi lamang kay Andres Bonifacio at sa Katipunan kundi maging sa ating sariling pagkaPilipino.
Talahuli
1
Nais pasalamatan ng may-akda ang mga tumulong sa pananaliksik at pag-aayos ng mga dokumento na
sina Randy Rodriguez at Julia Giezl San Miguel.
2
Ang ispeling na ginamit sa siping ito at sa mga sunod pang sipi ay halaw mismo sa mga orihinal na teksto.
3
Ang ibig sabihin ng K.K.K. ng mga A.N.B. ay Kataastaasan Kagalanggalang na Katipunan ng mga Anak ng
Bayan. Karaniwan ding ginagamit na lamang ang Katipunan upang tukuyin ang nasabing samahan.
4
Ukol sa ispeling ng salitang “sangkapuluan,” ginamit ng may-akda ang “sankapuluan” sa orihinal/sipi,
samantalang “sangkapuluan” naman sa kanyang naratibo.
5
Halaw ito sa artikulo ng may-akda na “The Intellectual and Enlightened Revolutionary” (Nunag 2014b) na
sinulat para sa antolohiya kay Bonifacio na ililimbag ng National Historical Commission of the Philippines
(NHCP) sa taong 2014. Tingnan din ang sinulat ng may-akda na “The First and True Structure of the
Katipunan” (Nunag 2014a) bilang bahagi ng kanyang panayam sa pambansang kumperensya ng Philippine
National Historical Society (PNHS) na ginanap sa Liceo de Cagayan, Cagayan de Oro City, Misamis
Oriental, Philippines noong Oktubre 24-27, 2013.
6
Ang mga sumusunod na pagtalakay ay halaw sa panayam na ginawa ng may-akda sa pambansang
kumperensya ng Philippine National Historical Society (PNHS) na ginanap sa Liceo de Cagayan, Cagayan de
Oro City, Misamis Oriental, Philippines noong Oktubre 24-27, 2013. Makabubuting tingnan din ang
nasabing panayam sapagkat kumprehensibo ang kanyang naging pagtalakay dito ukol sa nasabing usapin at
sa tunay na istruktura ng Katipunan gayundin sa ebolusyon nito (Nunag 2014a).
7
Tingnan ang artikulo ng may-akda na “The First and True Structure of the Katipunan” (Nunag 2014a) para
sa tunay at kumpletong istruktura ng Katipunan.
Sanggunian
Agoncillo, Teodoro A. 1990. History of the Filipino People; Eighth Edition. Quezon City:
R.P. Garcia Publishing.
Saliksik E-Journal
Archivo General Militar de Madrid (AGMM). 1892-1897. Caja 5677, leg. 1.25. Kalipunan
ng mga dokumento. Madrid: Archivo General Militar de Madrid (AGMM).
Archivo General Militar de Madrid (AGMM). 1892-1897. Caja 5677, leg. 1.41BIS.
Kalipunan ng mga dokumento. Madrid: Archivo General Militar de Madrid
(AGMM).
Saliksik E-Journal
Bonifacio, Andres. 1896. Ang Dapat Mabatid ng mga Tagalog. Nasa Panitikan ng
Rebolusyon(g 1896); Isang Paglingon at Katipunan ng mga Akda nina Bonifacio at
Jacinto, may-akda Virgilio Almario, 152-153. Manila: Sentrong Pangkultura ng
Pilipinas, 1993.
Constantino, Renato. 1969. Veneration Without Understanding. Quezon City: Renato
Constantino.
Constantino, Renato. 1975.
Constantino, 1993.
The Philippines: A Past Revisited.
Quezon City: Renato
De los Reyes, Isabelo. 1899. Memoria: Ang Madamdaming Alaala ni Isabelo de los Reyes
Hinggil sa Rebolusyong Filipino ng 1896-1897. Tsln. Teresita A. Alcantara. Quezon
City: T.A. Alcantara, 2001.
Guerrero, Milagros C. 1998. Andres Bonifacio and the Katipunan. Nasa Kasaysayan: The
Story of the Filipino People; Volume 5; Reform and Revolution, mga may-akda
Milagros C. Guerrero at John N. Schumacher, 149-167. Mandaluyong City: Asia
Publishing Co.
Nunag, Angelito S. 2014a. The First and True Structure of the Katipunan. The Journal of
History 60 (Enero-Disyembre): 10-36.
Nunag, Angelito S. 2014b. The Intellectual and Enlightened Revolutionary. Manuskrito.
National Historical Commission of the Philippines, Manila.
Quibuyen, Floro C. 1999. A Nation Aborted: Rizal, American Hegemony, and Philippine
Nationalism. Quezon City: Ateneo de Manila University Press, 2008.
Richardson, Jim. 2013. The Light of Liberty: Documents and Studies on the Katipunan,
1892-1897. Quezon City: Ateneo de Manila University Press.
Rizal, Jose P. 1896. Data for my Defense. Nasa Political and Historical Writings, mayakda Jose Rizal, 338-349. Manila: National Historical Commission of the
Philippines, 2011.
Schumacher, John N. 1998a. The Vision of Jose Rizal. Nasa Kasaysayan: The Story of the
Filipino People; Volume 5; Reform and Revolution, may-akda Milagros C. Guerrero
at John N. Schumacher, 83-111. Mandaluyong City: Asia Publishing Co.
Saliksik E-Journal
Schumacher, John N. 1998b. Two Paths to Freedom. Nasa Kasaysayan: The Story of the
Filipino People; Volume 5; Reform and Revolution, may-akda Milagros C. Guerrero
at John N. Schumacher, 113-148. Mandaluyong City: Asia Publishing Co.
Zaide, Gregorio F. 1968. The Philippine Revolution. Manila: The Modern Book Company.
141

Saliksik - Bahay Saliksikan Sa Kasaysayan

Transcription

Similar documents

DepEd Region IV-A CALABARZON Advisory No. 34 , s.2013

grade school activities - St. Theresa`s College, Quezon City

mbb_Is mevavà he diksyunari te heepat he kinegiyan, 1980.tif

OPM/POP - Platinum Karaoke

Coastal Resource Management Project

Donde los camareros son mucho más que camareros

Oplan Bayanihan

Untitled - Urban Poor Resource Center of the Philippines, Inc.

Pagsuong

phl4-2009 - KPCCenter