Diboko tsa Basotho - BUKA

Published by Nalane ka Fezekile Futhwa
PO Box 1452
Alberton
1450
Web: www.nalane.net / www.futhwa.org.za
Email: [email protected] / [email protected]
© Copyright 2011 by Fezekile Futhwa
Cover photograph by Nobantu Futhwa
First Published: May 2011
ISBN: 978-0-620-50394-5
ALL RIGHTS RESERVED.
No part of this publication may be reproduced, stored in any retrieval system or
transmitted in any recording or otherwise without the prior written permission of the
author or publisher.
Diboko tsa Basotho
Lenane
Selelekela
2
I. Motheo wa Diboko
II. Diboko
III. Tlakisetso ka Diboko
4
5
6
1. Bataung
2. Bafokeng
3. Bakwena
4. Batshweneng
5. Basia
6. Bakgatla
7. Bahlakwana
8. Banareng
9. Batlokwa
10. Baphuthing
11. Batloung
12. Makgolokwe
13. Bakubung
14. Bafula
15. Makgwakgwa
16. Baphuthi
17. Barolong
18. Bapedi
9
17
36
48
51
54
58
61
63
68
70
76
79
81
82
86
89
90
© Fezekile Futhwa
1
Diboko tsa Basotho
Selelekela
Banna, ka ba ka hopola papadi ya mantilatilane, yona e re hopotsang le hona ho re ruta ka diboko
tsa habo rona. Papadi e rutang bana bokgeleke ba boroki le bothotokisi.
Mantilatilane:
Mmotsi: O tswa kae?
Seroki: Ke tswa ha Mantilatilane
Mmotsi: Wa ja eng?
Seroki: Ka ja bohobe
Mmotsi: Wa futswela ka eng?
Seroki: Ka metsi a pula
Mmotsi: Thella he!
Seroki: Ke thelle jwang ke le…(e ba o rokela seboko sa hae)
Mohlala:
Ke thelle jwang
Ke le Mokgatla, Moananong,
Motho wa Mankwane,
Motho wa Mamodise a Setabele,
Ke motho wa Manalane a Kgabo,
Moana nonyana e hodimo, nkgodikgodi
(thoko e tswella pele)
Ha re phethela thoko ya seboko re qetella ka hore “ya kgaola ya ya!”
Batswadi, na le sa ruta bana ka diboko tsa bona?
Seboko ke senotlolo se rutang ngwana ntho tse ngata ka yena le moloko wa habo. Ke tsela ya ho
badisa meloko hore ngwana a tsebe baholo ba hae le hore o tswalwa ke bo mang. Ka hoo, seboko ke
leloko.
E re ka ha seboko e le leloko, se boela se seha meedi ya hore na ho nyalwa kae mme ha ho nyalwe
kae. Ke seboko se kgonang ho hlalosa hore na motho ke wa heno kapa tjhe.
Seboko se o tsebisa badimo ba heno, hore o se qetelle o tlotla badimo ba baditjhaba. Sena se
bohlokwa hlokwa tabeng tsa moetlo ka ha ho hlokeha tsebo e batsi ya badimo ba lelapa.
Seboko se o qhaqhollela sebomodimo ba hao, hore o tsebe modimo wa hao. Ha re rapela re re
“welewelele…”, ke seboko se o teanyang le modimo wa hao.
Seboko se boela se fana ka tsebo le lesedi la nalane ya setjhaba sa heno. Ka hoo, ha o tseba seboko
sa hao, o tseba nalane ya setjhaba sa heno.
Ho feta mona, dithoko tsa diboko di ruta bana ba rona boiphihlelo nthong tse kang dithoko le
dithotokisong. Ke hore ke ka tsebo ya diboko moo ngwana a tjhorehang teng ho ba kgeleke le
seroki.
Seboko ke neletsano taba hobane bana ba rona le bona ba tla lokela ho fetisa tsebo ena ka molomo
baneng ba bona mohla ba hodileng. Ka hoo, papadi tse kang mantilatilane di ntshetsa bokgoni ba
neletsano taba pele.
© Fezekile Futhwa
2
Diboko tsa Basotho
Hlokomela kamano e teng pakeng tsa seboko, lebitso la motho, nalane ya motho, dithoko le moetlo.
Ha re reneketsa ngwana re mmitsa ka seboko sa hae, ka Sesotho re be re etsa thapelo. Re bile re ba
mahokela pakeng tsa ngwana eo le badimo ba hae. Hodima mona, re tsebisa ngwana ho setjhaba le
hore setjhaba se tsebe ngwana eo.
Seboko ke puo. Ngwana o tshwara puo ka tshebediso ya dipapadi tse kang mantilatilane ha mmoho
le mekgabo puo e meng jwalo ka maele, dikapolelo le maele. Ka hoo he, mekgahlelo yohle ya
Sesotho e ya neletsana ho holeng ha ngwana. Ngwana ya sa tsebeng puo ya hae a ke ke a tseba
seboko sa hae, hobane tsebo ya seboko ha se feela ho se rokela, empa ke ho fumana moelelo o
patilweng hara dithoko tsena. Ka hoo tsebo ya maele, dikapolelo le mekgabo puo e meng e
bohlokwa.
Ntho e ka hodimo ka ho fetisisa tsohle, ke hore seboko ke tshiya le motheo wa lelapa! Ha ho lelapa
le ka thehwang ntle le tsebo ya diboko hobane bophelo bohle bo itshetlehile hodima dikamano ka
diboko.
Ka ho rialo he Basotho, tsebo ya diboko tsa habo rona e hlokolotshi. Bana ba lokela ho itseba hore
na bona ke bomang. Ha re ruteng bana ba rona ka diboko tsa habo bona.
Seboko ke moetlo.
Lesedi.
© Fezekile Futhwa
3
Diboko tsa Basotho
I. Motheo wa Diboko
Seboko
Bapedi
Makgolokwe
Batlokwa
Baphuthing
Basia
Bakgatla
Bangwaketsi
Dihoja
Bamangwato
Makgwakgwa
Bahlakwana
Batshweneng
Barolong
Bafokeng
Bakwena
Bataung
Batloung
Maphetla
Mapolane
Baphuthi
© Fezekile Futhwa
Mothehi
Diale
Kgetsi
Kgwadi
Matsiboho
Mosia
Mokgatla
Ngwaketsi
Sehoja
Ngwato
Kherehlwa
Disema/Molapo
Tsholo
Morolong
Tlopo
Kwena
Sanyane
Lekgetho
Ramatjekane
Tlhovu
Laake
Ba ana eng?
Noko
Kgoho
Nkwe
Phuthi
Katse
Lenong
Kwena
Kubu
Phuthi
Kwena
Kwena
Tshwene
Noto
Mmutlanyana
Kwena
Tau
Tlou
4
Diboko tsa Basotho
II. Lenane la Diboko
Seboko
Bapedi
Makgolokwe
Batlokwa
Baphuthing
Basia
Bakgatla
Bangwaketsi
Dihoja
Bamangwato
Makgwakgwa
Bahlakwana
Batshweneng
Barolong
Bafokeng
Bakwena
Bataung
Batloung
© Fezekile Futhwa
Ba ana eng?
Noko
Kgoho
Nkwe
Phuthi
Katse
Lenong, sethatong Kgatla
Kwena
Kubu
Phuthi
Kwena
Kwena
Tshwene
Noto
Mmutlanyana
Kwena
Tau
Tlou
5
Diboko tsa Basotho
III. Tlhakisetso ka Diboko
Sethatong Basotho ba ne ba tsejwa ka diboko tse mmalwa feela, mme diboko tsa boholoholo ke
tsena:
• Bafokeng
• Bakwena, ba tswetsweng ke Bahurutse
• Bakgatla, ba tswetsweng ke Bahurutse
Ditjhaba tsohle tse fumanehang mehleng ya kajeno tsa Basotho di tswetswe ke tsena tse bolelwang.
Bakwena ke lekala le leholo la diboko tsa Basotho, mme ba letelwa ke Bakgatla.
Ke tsona tjhaba tsa pele tsa ho fihla Aforika e ka Borwa mengwaheng-kgolo ya bo 1400.
Mehleng eo, Basotho ba ne ba ipitsa ka diboko tsa bona mme lebitso lena la Mosotho le ne eso ka le
eba teng. Ba qadile ho bitswa Basotho ho latela ho thehwa ha puso ke morena Moshoeshoe mane
Thaba Bosiu ho latela ntwa ya difaqane e neng e qhadile ditjhaba. Moshoeshoe o ile a bokella bohle
tlasa puso ya hae mme bao bohle ba tsejwa ka hore ke Basotho.
© Fezekile Futhwa
6
Diboko tsa Basotho
© Fezekile Futhwa
7
Diboko tsa Basotho
Mona ke bontsha diboko tse tsebahalang kajeno le hore na di kgelohile ho dife:
•
•
•
•
•
•
•
•
Bahurutse ba ile ba tswala setjhaba sa Bataung le Bakwena
Bahlakwana ke Bakwena
Bangwaketsi ke Bakwena
Batshweneng ba kgelohile ho Bakwena
Makgwakgwa ke Bakwena
Dihoja ke Bakubung
Bamangwato ke Baphuthing
Bafula ba kgelohile ho Bataung ba RaMokgele
Ka bokgutshwenyane feela, diboko tsohle di tswalwa tjena:
• Bafokeng ke setjhaba sa boholoholo se theohileng Aforika Leboya.
• Mohurutse o tswalwa ke Malope wa I, ya tsebahalang ka lebitso la Mmusi. Mmusi ke wa
setjhaba sa Bahurutse.
o Bataung ba tswalwa ke Sanyane, mora Mmoledi, tloholwana sa Motebele; ya
tswalwang ke Mohurutse.
• Bakwena ba tswalwa ke Kwena, mora Malope wa I; ya tsebahalang ka lebitso la Mmusi.
Mmusi ke wa setjhaba sa Bahurutse. Bakwena ba tswala ditjhaba tse latelang:
o Bahlakwana ba tswalwa ke Disema le Molapo, bara ba Napo.
o Makgwakgwa a tswalwa ke Kgerehlwa, mora Mashiane wa Molapo wa Napo.
o Batshweneng ba tswalwa ke Tsholo, mora Molemo wa Motebang wa Napo.
• Bakgatla ba tswalwa ke Mokgatla, mora Malope wa I, ya tsebahalang ka lebitso la Mmusi.
Mmusi ke wa setjhaba sa Bahurutse. Bakgatla ba tswala ditjhaba tse latelang:
o Bapedi
o Makgolokwe
o Baphuthing
o Batlokwa
o Basia
o Bakgatla
Ho latela tlhahlamano ya meloko, Bafokeng ke sona setjhaba se seholo ka ho fetisisa hara Basotho,
ka ha ba ballwa hore ba fihlile Ntswana-tsatsi ka bo 980. Ha latela Bakwena le Bakgatla ka bo
1420. Bakwena ba ha Monaheng le ba ha Moketedi le Bahlakwana ba thehilwe ka bo 1570. E be ho
latela ditjhaba tse tswetsweng ke bara ka morena Tabane e leng Bapedi, Makgolokwe, Baphuthing,
Batlokwa le Basia; tsena tsohle tse thehilweng ka bo 1570. Morao ha mona ha latela Batsweneng
mengwaheng kgolo ya bo 1600. Ba ho qetela e bile Makgwakgwa ka ngwaha kgolo wa 1630.
Mona re lokela ho ela hloko phapang pakeng tsa Baphuthing le Baphuthi. Setjhaba se thehilweng ke
Matsiboho mora morena Tabane se bitswa Maphuthing, seo se tsebahalang kajeno e le Baphuthing.
Baphuthi ke setjhaba se tswalwang ke Laake mora Dlamini, bao e leng Matebele.
E re ka ha ena buka e le ya diboko, mona ha ke fane ka nalane ya ditjhaba tsena, Ke mpa ke bontsha
feela hore na setjhaba ka seng se tswa kae le hore ke bo mang. Ke tsitlalletse diboko haholo ho feta
ntho tsohle.
Bakeng sa pale e feletseng ka ho thehwa ha ditjhaba tsa Basotho, bala buka Nalane ya Mosotho ka
Fezekile Futhwa.
© Fezekile Futhwa
8
Diboko tsa Basotho
1. Bataung
© Fezekile Futhwa
9
Diboko tsa Basotho
Bataung ba ana Tau sebata, morena wa diphoofolo. Tau e tsebahala ka matla le sebete.
Diboko tsa Bataung:
o Dienyane
o Hlalele
o Hlanodi (Hlanoli)
o Hlaodi (Hlaoli)
o Kgobane
o Khoapa
o Leballo
o Lehlonya
o Lemao
o Lesawana (Lesaoana)
o Lesenyeho
o Lesimole
o Lesupi
o Letshwara (Letshoara)
o Letsoho
o Madiehe (Maliehe)
o Mafole
o Maime
o Maitse
o Makobasia
o Maqadika (Maqalika)
o Marothodi (Marotholi)
o Mashabathe
o Matsaseng
o Matsepe
o Matsipa
o Modipa (Molipa)
o Moeletsi
o Mohapi
o Mokgasi (Mokhasi)
o Mokgele (Mokhele)
o Mokole
o Mokone
o Moletsane
o Moloisane
o Monne
o Montwedi
o Morapedi
o Morathota
o Moseme
o Mosolodi
o Motaung
o Mothata
o Motjhela (Mochela)
o Mpholo
o Nkadimeng (Nkalimeng)
o Nketle
o Nthethe
o Nthoana
© Fezekile Futhwa
10
Diboko tsa Basotho
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
Phatswane (Phatsoane)
Pitikwe (Pitikoe)
Ramohotsi
Ramokgele
Sanyane
Seboko
Sefatsa
Sekwati (Sekoati)
Seokolodi (Seokololi)
Sephaphathi
Setlopo
Taedi (Taeli)
Tau
Tebele
Tebeyane
Thobi
Thulo
Tledima
Tsau
Tshehlo
Tshukudu (Tshukulu)
© Fezekile Futhwa
11
Diboko tsa Basotho
Nthethe wa Morapedi
Ke Motaung wa Nthethe a Morapedi,
Hlalele monna ya hlooho e kgolo,
Petu le lekana molala,
Morena ke Hlalele a innotshi!
KAPA
Ke Motaung wa Nthethe a Morapedi,
Ngwana tshesana nkope,
E tla re mohla a tla shwa,
A kgaolwe hlooho,
A sale a nyeketha ka mahetlana,
Ka pakana tsa melala,
Wa Mmakatisa leloko,
Tau ha e qalwe seforong,
E bolaya motho!
© Fezekile Futhwa
12
Diboko tsa Basotho
Rathulo
Ke Motaung wa ha Rathulo a Mphethe,
Sengalo sengape Mongapa Tshwana,
Motaung wa ha Moletsane,
Esale a phathikga Lehurutse lefikeng.
© Fezekile Futhwa
13
Diboko tsa Basotho
Sefatsa
Ke Motaung wa Sefatsa sa Tshukudu,
Motho e reng ha a tla shwa a pongwe hlooho,
A sale a kunyakunya ka mahetlana.
KAPA
Ke Motaung wa Sefatsa sa Tshukudu,
Ngwana Mmamokhokhothwane Ribana,
Ribana ke wa bo Mmangwejane le Peo,
Ke ngwana Mmathulo le hlanola pheha,
Hlanola pheha ba senno ho o bona,
O tle o bonwe ke mora hao,
O bonwe ke Mmasengwejane,
Ke ngwana matshola nku e folle mokekeng,
Bakone ba se ke ba e supa ka menonyana e metshonyana.
© Fezekile Futhwa
14
Diboko tsa Basotho
Hlalele
Ha o ana Tau, o ana sebata,
O ana phoofolo e sa jeweng,
Tau apola ka mahlong re bone.
Ke motho wa ha Hlalele,
Motho wa Mmadifalana Kwena,
Wa matshola nku e folle mokekeng,
E se nna e folla difalaneng.
KAPA
Motaung wa ha Hlalele,
Motho Nthethe a Morapedi,
Motho lebese la kgomo,
La retha le eso kene hlofeng,
Petu le lekana molala,
Ha Hlalele ha ho marena mangata,
Morena ke Hlalele a inotshi,
Motho Matabohang a Rapulana,
Kgalapa, morena,
Eo e seng wa ha Tau ke mang?
KAPA
Ke Motaung, namane e tshehla,
Ngwana lebese la kgomo,
Ralepetu mora Hlalele.
© Fezekile Futhwa
15
Diboko tsa Basotho
Ramokgele
Ke Motaung wa Ramokgele,
Lekolokotwane la Makobasia,
Ngwana Mmamosolodi le Mokgele,
E tla re ha a tla ja ho thehe meriti,
Ho thehe e menyenyane ya diotlwana.
O ja polokwe a sa e qete,
Empa o hana sengwatho sa maobane.
KAPA
Ke Motaung wa ha Ramokgele a Mmamoholwane,
Motho eo e reng ha a tla ja ho thehe meriti,
Ho thehe e menyane ya diotlwana,
Wa ha thethanatelle, Mmamoholwane,
Ha o e pome ya lekana dirope!
KAPA
Ke Motaung wa Ramokgele,
Lekokotwane la Makobasia,
Motho eo e reng a tla ja ho thehe meriti,
Ho thehe le e menyenyane ya diotlwana.
Batho ba bo lehahanyana le borutho,
Wa MaMontwedi a phoma,
A ko phumele Barwanyana,
O phumele ba Mokholane, o khutle.
Ya sa jeng sengwathwana sa maobane.
KAPA
Ke Motaung wa Ramokgele,
Lekokotwane la Makobasia,
Motho eo e reng a tla ja ho thehe meriti,
Ho thehe le e menyenyane ya diotlwana.
Batho ba bo lehahanyana kopela,
Batho ba bo Mosolodi wa Mokhele,
Batho ba ha Ramokhele boko sa ho tjheha,
Se ka tjheha sa pitla Barolong.
© Fezekile Futhwa
16
Diboko tsa Basotho
2. Bafokeng
2.1 Bafokeng
© Fezekile Futhwa
17
Diboko tsa Basotho
2.2 Bafokeng ba Mmutla
© Fezekile Futhwa
18
Diboko tsa Basotho
2.3 Bafokeng ba Patsa
© Fezekile Futhwa
19
Diboko tsa Basotho
Bafokeng ba ana Mmutlanyana mme ba ipitsa ka Phoka. Mmutlanyana o tsejwa ka mahlahahlaha le
matjato.
Diboko tsa Bafokeng:
o Dijana
o Kalane
o Kata
o Kgadimane (Khadimane, Kgalimane, Khalimane)
o Kgetsi wa Malekele
o Kgwanyane (Kgoanyane)
o Khodu (Kholu)
o Komane
o Lekgema (Lekhema)
o Lesetla
o Lesodi (Lesoli)
o Letseka
o Madingwane (Malingwane, Madingoane, Malingoane)
o Mahase
o Mahau
o Majoro
o Makara
o Maleleka
o Mallane
o Maloti
o Mamphane
o Mangole
o Mangwane (Mangoane)
o Mantoto
o Mantsukunyane
o Maotwana finyela
o Mare
o Marikgwe
o Masekwane (Masekoane)
o Masilo
o Matsunyane
o Matube
o Modipa (Molipa)
o Modise
o Modise (Molise)
o Moerane
o Mofokeng
o Mohaila
o Mokebe
o Mokgethi (Mokhethi)
o Moraredi
o Mosweu (Mosoeu)
o Mphofe
o Mpinane
o Nkhase
o Nkhethwa (Nkhethoa)
o Nkupi
o Nkwanyane (Nkoanyane)
© Fezekile Futhwa
20
Diboko tsa Basotho
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
Ntahle
Ntsikwe (Ntsikoe)
Ntsukunyane
Nyetsane
Patsa
Phohole
Phutswane (Phutsoane)
Pudumo (Pulumo)
Sebetwane (Sebetoane)
Sebolela
Sebota
Sebotsa
Sedikane (Selikane)
Seephephe
Sefiri
Sekeletu
Sekgomotane (Sekhomotane)
Selai
Seswane (Sesoane)
Sobi
Thukwane (Thukoane)
Tladi (Tlali)
Tlopo
Tshele
Tshiu (Tsiu)
© Fezekile Futhwa
21
Diboko tsa Basotho
Mantsukunyane
Ke Mofokeng
Wa Mantsukunyane a Kata a Sefiri,
Bakgwele ba titima mabitleng,
Thotsela sa Mokgwele ha se je moroko,
Se ja dipolokwe!
Fokoletsang Bakgwele dipolokwe,
Ha ba ata ba tla re bolaya.
© Fezekile Futhwa
22
Diboko tsa Basotho
Mmamokgadi wa Motlalane
Ke Mofokeng wa Mmamokgadia Motlalane,
Molemane, molema tsela,
Molema tshimo a sa e phophothe,
Motho wa Mmamoraredia Phohole,
Wa Maotwana finyela.
© Fezekile Futhwa
23
Diboko tsa Basotho
Modise
Ke Mofokeng wa ha Modise,
Wa ha Molatswana,
Motho wa ha Kgetsi ya Maleke,
Motho wa ha Sekono, seholokela noto.
KAPA
Ke Mofokeng, Mokomane wa ha Modise,
Motho wa Matika a Lesawana,
Motho wa ha Nyomenyome,
Motho wa Matlapa ha le ribollwe,
Motho wa Mahlono ha e phome,
Wa ha Kgomo e matha ka lebelo thoteng!
© Fezekile Futhwa
24
Diboko tsa Basotho
Mokgadi wa Motlalane
Ke Mofokeng wa Mokgadi wa Motlalane,
Molemane, molema tsela,
Mokgatha thite ka mmoho a sa e qete.
Ke Mofokeng Mokomana,
Wa Mmamoraredia Phohole.
Rarollang ba bo Mare dithapong,
Ba rarehile ke ho ja hlooho ya kgomo,
Ba jele hlooho ya kgomo e le baena.
© Fezekile Futhwa
25
Diboko tsa Basotho
Mohaila Tshepe
Ke Mofokeng wa Mohaila-Tshepe,
Motho wa kgomo nkgate ya Mmasebothwana,
Kgomo e hatile motjhana monwana o monyenyane.
© Fezekile Futhwa
26
Diboko tsa Basotho
Dijana
Ke thelleng
Ke le Mofokeng wa ha Dijana
Pudumo e a hlaba,
Rarollang ba Mare,
Ba tswe dithapong!
KAPA
Ke Mofokeng ke Dijana,
Ke ngwana Mare,
Mare a Ntsikwe,
Le ba raretseng bana ba Mare,
Ba se na molato?
Molato wa kgomo o ka be o bolelwa,
Re mpe re o lefe,
Le ba tlatlapelang bana bana?
Le ba otlelang?
Hobane ha ba otluwe,
Ke banab a madi a Phohole,
Ke bana ba kgarametswang,
Ha ba kgarametswe ka bokgopo,
Ba kgarametswa ka tumelo,
Molato wa bona re ka mpa ra o lefa,
Ke bana ba Pudumo,
Ba Pudumo ya Lephahla!
KAPA
Ke Mofokeng wa Dijana wa Tlopo,
Wa MaKhunwana a Dijana,
Kgomo ha e fete motse Dijana,
E ka o feta ho ilwe masimong,
Ho ilwe kgitla lehola.
KAPA
Ke le motho wa ha Dijana,
Motho wa ha Pudumo e ya hlaba,
E hlabile njana tse rolonyana!
Beng ba dintja ba ntse ba lla,
Ba ntse ba itlhakola menyepetsi,
Selepe se madi, se malobolobo.
© Fezekile Futhwa
27
Diboko tsa Basotho
Phohole
Ke Mofokeng wa Mmamaotwana finyela,
Wa Mmamoraredia Phohole,
Wa maotwana a kaa ka dinaledi,
A kaa ka jwang ba tshaane,
A kaa ka jwang ba molelengwane.
© Fezekile Futhwa
28
Diboko tsa Basotho
Mahase
Ke Lehoana la bo Tlalane
Mahoana e ka re ke dikepolana
E ka re dinku di nyoloha mokhoabong
Motho wa ha Mahase
O a hasa wa Rampeoane
A hase dikgomo
A hase batho
A qetelle ka ho hasa le dipudungoana thabeng
Motho wa ha Mmakgomo di behile mehlolo phatleng
Motho wa ha Mmahlono e ya phuma e phumetse
Ba ha Mangoajane
Motho wa ha Mma-tlapa ha le ka thella ho ka hlaha mehlolo.
KAPA
Ke Lehowana la bo Tlalane,
Ke motho wa Mahase a Mpewana,
Ke hasa dikgomo,
Ke hasa le batho,
Ke hasa le dipudungwana naheng,
Ke ngwana Tau ya Matsebela,
Nong ha e ntje, mmane e mpone,
E tshaba ha e tla tshwehla molomo!
© Fezekile Futhwa
29
Diboko tsa Basotho
Maleka
Ke Mofokeng wa ha Kgetsi a Malekele,
Batho ba neng ba leke letlalo la kgomo,
Le eso ho falwe,
La ba hlola, la kwala batho ba Dijana,
Batho ba mohlano o mofubedu,
O reng tleretlere!
© Fezekile Futhwa
30
Diboko tsa Basotho
Tshele
Ke Mofokeng wa ha Tshele,
Wa Lekotwane la mmulana motlala,
Motho wa Mmannoha e talana,
Ya jang mmutla o le tala,
A o ja ditsebe o siya mmele,
Lekwekwe ke lang ha Tshele,
Ke la mohla ho neng ho tsekwa marapo.
KAPA
Ke thelleng
Ke le Mofokeng wa ha Tshele,
Wa Mammulane a Motlatla,
Ho itswe shwii shwii,
Ho uwe kae?
Ho uwe ha Mmakepile letsemeng,
Lebudi le hlaha kae?
Le hlaha motjheng,
Le bebenya ditedu!
© Fezekile Futhwa
31
Diboko tsa Basotho
Maotwana finyela
Mofokeng wa Maotwana finyela,
Maoto a makaalo ka dinaledi,
A kaalo ka jwang ba tshaane, molelengwane,
Ke Mofokeng wa ha Mokgadi a Motlalane,
Mofokeng wa ha Manti a Mmope!
© Fezekile Futhwa
32
Diboko tsa Basotho
Mantoto
Ke thella jwang,
Ke le motho wa Mantoto,
Motho wa Maletlapa ha le ribollwe,
Wa Malejanasehlotshwana,
E a kgopa, Ramotshedisi,
E seng e kgopa basadi ba batho,
Motho wa Malejanasehlotshwana,
Motho wa Mahlonohlono,
Motho wa Maphakamisa molense,
Motho wa Mahlono e a phoma.
© Fezekile Futhwa
33
Diboko tsa Basotho
Mamphane
Ke Mofokeng,
Ngwana kgomo e tshwana,
Kgomo ya seema ka lelebe thoteng,
Ya nna ya hlaba mangope ho heleha,
Ke Lemphane,
Ke ngwana kgomo e tshwana,
Ya ho ema thoteng,
Motho wa Maletlapa ha le ribollwe,
Ekare o le ribolla, motho a hlaha,
Motho wa Mamosonotsokotsa,
Motho wa Mannywana,
Motho wa Mamalebe!
© Fezekile Futhwa
34
Diboko tsa Basotho
Sebolela
Ke Mofokeng wa Sebolela sa Kwena,
Motho wa mohope o mosweu,
Bongata bo lopa metsi,
Nna ke lopa hloya, mafi.
Ledu sa kgomo mafiela fatshe,
Leme la kgomo koba matlakala.
© Fezekile Futhwa
35
Diboko tsa Basotho
3. Bakwena
Bakwena ba ana Kwena, morena wa madiba.
Diboko tsa Bakwena:
© Fezekile Futhwa
36
Diboko tsa Basotho
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
Bereng
Kwena
Lebenya
Lekgwale
Lerothodi (Lerotholi)
Letele
Letsie
Leyoyana
Maama
Mahlatsi
Maiyane
Majara
Makadi
Makeka
Makgabane (Makhabane)
Makgetha (Makhetha)
Maleka
Mantai
Masopha
Matheadira
Mathunya
Modibedi (Modibeli)
Mofoka
Mohale
Mohanwe (Mohanoe)
Mohlomi
Mojakisane
Mojela
Mokgeseng (Mokheseng)
Mokotedi (Mokoteli)
Mokwena (Mokoena)
Molapo
Molemo
Monaheng
Monyane
Monyane
Mopedi (Mopeli)
Moshweshwe (Moshoeshoe)
Mosito
Motebang
Mothwaetsi (Mothoaetsi)
Motjhudi (Mochudi, Mochuli)
Motlohelwa (Motloheloa)
Motlwang (Motloang)
Motswasele
Mphutlane
Mpiti
Napo
Nkoebe
Nkopane
Ntsane
Peete
© Fezekile Futhwa
37
Diboko tsa Basotho
o
o
o
o
o
o
o
o
Poshodi (Posholi)
Qoane
Seeiso
Setlhangwe
Thamae
Theko
Tsholo (Tsolo)
Tsholwane
© Fezekile Futhwa
38
Diboko tsa Basotho
Maiyane
Ke Mokwena wa Maiyane
Wa kgomo ya Leruo,
Leruo la kgomo, mora Motlohelwa,
Ba Mmamotetenene wa Kgosi,
Ba kgatampi e ntle, sebapalla,
Ba maleruo le tloha ho kgomo, le ye ho motho.
Pai, Mokgwenyana o mo siya ho kae?
Se je Mokgwenyana hara lepatlelo.
© Fezekile Futhwa
39
Diboko tsa Basotho
Monaheng/Nkopane
Ke Mokwena wa MmaNtsane a Monaheng,
Wa Nkopane a Mathunya.
Kwenana-nyane kwena di a tshaba,
Kwena ho hlapa tse potlana,
Kwena tse kgolo di a seha feela.
KAPA
Ke Mokwena wa Ntsane a Monaheng,
Wa Napo a Mosito,
Kwenanyane, kwena di e sira ka seriti metsing,
Ho hlapa tse dipotlane,
Kwena di hlapa di a nyolosa madiboho,
Ke Motebang, ke teba ka sekepe!
KAPA
Mokwena wa ha Monaheng,
Maila ho ngwathelwa,
Motho ya sa jeng sengwathwana sa maobane,
Ha e tla re ha a eja ho thehe meriti,
E menyane ya diotlwana
Ke motho wa Nkopane le Mohlomi,
Ke motho wa ha Monaheng,
KAPA
Ke Mokwena wa Monaheng
Wa Nkopane wa Mathunya
Ke modidimanyane ngwana Ramakatsa
Morapela putswa o e rapela a sa e bone
Petsana ke ya lehowahowa Makhetha
E howa e koma komisa ditjhaba
Tsa heso tsa ha Monaheng
Makhetha ke Tau ngwana Ramakatsa
© Fezekile Futhwa
40
Diboko tsa Basotho
Mokadi a Tsholo
Motho wa Mokadi a Tsholo,
Maila ho ngwathelwa,
Ha a tla ja ho thehe meriti,
E menyenyane ya diotlwana,
Ke motho wa Nkopane le Mohlomi.
© Fezekile Futhwa
41
Diboko tsa Basotho
Mahase
Ke Mokwena wa Mahaseng,
Wa lepotlapotla le ja podi.
Modikoloha o ja kgomo,
Motho wa ha Kgakadira tsa Monyane le Morathane,
Motho wa MmaMothibedi a Kwena,
E thula tse bokwana bo bonyane,
E di thula e di bolaye,
Hoba ntwa ha e lwane ka dikgoka feela,
Le ba basese ba a e lwana.
© Fezekile Futhwa
42
Diboko tsa Basotho
Mohlakwana
Ke Mohlakwana wa MmaNapo a Mosito,
Bahlakwana le ba etele mariha,
Hoba hlabula ba futswella matlung.
Ke batho ba sa jeng sengwathwana,
Ba ja polokwe kaofela.
Mabewana a bo Kadi a Tsholo, maila ho ngwathelwa,
Maila kgwantjhana ya maobane.
Bahlakwana ha le batho, le baloi,
Bahlakwana le bina pina bosiu.
KAPA
Ke Mohlakwana wa MmaPholo a Disema,
Maila ngwathwana sa maobane,
Motho eo e reng a tla ja ho thehe meriti,
Ho be ho thehe le e menyane ya diotlwana.
© Fezekile Futhwa
43
Diboko tsa Basotho
MaMphutlane a Makeka
Motho wa MaMphutlane a Makeka,
Motho wa boNkoriba le Tsotelo,
Motho wa ha MaMahlosi a Nakedi,
E re a eja, a kgore,
Ke re ke lekgukgutshatshwana,
A yo le ja le mosadi wa hae,
A yo le ja le MmaModiehi,
Motho wa boMothibe le Mmalane!
© Fezekile Futhwa
44
Diboko tsa Basotho
MaNtai
Ke ngwana MaNtai,
Wa Mokheseng, wa Kgwabanamangata,
Mphutlane le Makeka, Modibedi,
Kwena ha e hlapa e hlapa ka metsi,
A matsha a maholo,
E hlapa e a nyolosa madiboho,
A diqanthane ha e hlape ka wona,
A diqanthane a e tshwarisa mokgohlane,
Hobane a dukehile!
KAPA
Ke Mokwena,
Ke motho wa MaNtai wa Mapapa,
Nong di mo jele wa Marabeng sokotwana,
Tsa eja Ratladi Kotswana Phokeng,
Tsa eja tsa siya
Mahlong ho wena ho bohobolokwana
Ke mora Tsholwane wa Molemo wa Tshotelo,
Wa Motebang wa Napo wa Mosito
O na site mang?
O na site Tlake,
Mopeli Moholo wa Raseapara,
Seapara Lome,
Lome ke apere,
Ha ke ya ikapesa ke apesitswe,
Ke batho ka boomo,
Ke bo Mohokong,
Mohokong Pilo,
Pilo Sekhele.
KAPA
Ke Mokwena wa MaNtai wa Mokheseng,
Motho wa Khoabane wa Makate,
Ka mahlong o lebululu,
E ka lephutha Kotswana,
Phutha Pudutswana tsa MaShale,
Matsha a kwanoke Diotsa Matanya.
Wa Rasetshwane,
Wa Kwena e sodile,
E tshweu ya tsa Tshumane.
Ya kokotoloha mmele,
Ya ka e tswetswe ka mmoko wa letemana,
Marabe wa loma RaMoeletsi,
Ha a lome feela,
Ba mo hatile a letse.
Ke motho wa bo Shai le Marabe,
Wa habo Khobotle le Mokwenanyane,
Wa bo Motumi le Makhetha,
© Fezekile Futhwa
45
Diboko tsa Basotho
Wa habo Maphasu le Phofane,
Motho wa ha Rahlao wa Lebeko,
Wa habo Monyane, Nkopane le Mohlomi.
© Fezekile Futhwa
46
Diboko tsa Basotho
Mokotedi
Ke Mokwena wa Mokotedi,
Wa ha Mmualle wa Litha,
Wa mohlamu o mofubedu wa kgomo,
Motho wa ha tlapa ha le ribollwe,
O ka le ribolla,
Wa fumana phang phang ya masepa
© Fezekile Futhwa
47
Diboko tsa Basotho
4. Batshweneng
Batshweneng ba ana Tshwene.
Diboko tsa Batshweneng:
o Motshweneng
o Motshwene
o Tsholo
o Ntsime
o Ntsimana
o Nkoti
o Kgamadi
o Morure
o Lekokoto
o Kgiba
o Pati
© Fezekile Futhwa
48
Diboko tsa Basotho
Kgiba
Ke Motshweneng wa MmaKgiba,
Motho wa Lekokoto la Ntsimana,
Kgiba o hahile ntlo thabeng,
Kgiba leme le letsho,
Ke ho koma ditlhare.
KAPA
Ke Motshweneng wa ha Kgiba, Sehowa,
Motho wa MmaKgiba Sehowa,
Leleme le letsho ke ho koma ditlhare.
© Fezekile Futhwa
49
Diboko tsa Basotho
Masilo
Ke Motshweneng,
Ke Mofurutshe, motho wa Masilo,
Moana tshwene, motho wa mokgahla wa kgomo e tshwana,
O lesiba la nonyana, o kobo ya nkwe,
Tshwene e tswetse dibokoboko,
Mabina phoofolo, ma-ana dibata.
© Fezekile Futhwa
50
Diboko tsa Basotho
5. Basia
Basia ba ana katse.
Dilemong tsa pele ho 1800, katse e ne e se phoofolo ya hae ebile e sa bitswe ka lebitso leo. E ne e le
phoofolo ya naheng e bitswang “qwabi” e bile e tsongwa ke ditsomi bakeng sa ho jewa jwalo ka
nama. Ha diruuwa di ntse di ata, e ile ya thapiswa ho dula le motho kapa ho ruuwa jwalo ka
seruuwa se fokotsang ditweba malapeng. Ha qwabi e tliswa hae, e ile ya bitswa “mosia”, ho
© Fezekile Futhwa
51
Diboko tsa Basotho
bolelang hore e “sia” boqwabi ba yona naheng. Qwabi ena e thapisitsweng ena le ho baleha hae ha
e bolaiswa tlala, mme e boele naheng hape. Ha e boela naheng Basotho ba e bitsa setsetse: ho
bolelang katse e balehileng hae ka mora ho thapiswa.
Diboko tsa Basia:
o Mosia
o Mohale
o Pampane
o Tlabedi (Tlabeli)
o Tsholele (Tsolele)
o Mothaha
o Phenya
o Letlala
o Leboya (Leboea)
o Mano
o Lesetla
o Motho
o Matlanyane
o Moletsane
o Letuka
o Lesapo
o Tshele (Tsele)
o Mosebi
© Fezekile Futhwa
52
Diboko tsa Basotho
Ke Mosia, Motubatsi,
Motho wa ha mantsha thebe di ome,
Di se nna di omella mokgwabo ntlung,
Di omele ka ntle mabaleng.
KAPA
Ke Mosia Motubatsi,
Wa MmaTshele a Lebajwa la Nkwanyane,
Ha ke le wa Tshele, nka tshella mang?
Wa mmamokgomo phatshwa, sewehla,
Wa ntshang thebe di ome,
Di se nna di oma mokgwabo tlung.
KAPA
Ke Mosia Motubatsi,
Motho wa ha mantsha thebe di ome,
Di se nna di omela mokgabo tlung,
Di omele ka ntle mabaleng.
Moya o hlaha kae?
O hlaha konkong,
Pakeng tsa mafika le majwe.
Ke motho wa bo Tshele le Letuka,
Ka Tshele o tshalle mang?
O tshelle Lebajwa le Nkwanyane.
© Fezekile Futhwa
53
Diboko tsa Basotho
6. Bakgatla
Bakgatla ba ana Lenong.
Diboko tsa Bakgatla:
© Fezekile Futhwa
54
Diboko tsa Basotho
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
Mokgatla (Mokhatla)
Lekgabo (Legabo)
Botlolo
Tabane
Matlaisane
Mmutsha
Ratlahama
Kgao (Khao)
Nalane
Leoka
Lethaha
Motime
Molefi
Kobue (Kobuwe)
Mohlongwane (Mohlongoane)
Maphike
Taole
Lepota
© Fezekile Futhwa
55
Diboko tsa Basotho
Ke Mokgatla, Moananong,
Motho wa Mankwane,
Motho wa MaModise a Setabele,
Ke motho wa Manalane a Kgabo,
Moana nonyana e hodimo, nkgodikgodi,
Ha tuka kgabo, ha tuka lelakabe,
Ha tuka kgabo e kgubedu,
Kgomo di be di ipetsa, di le mpetsana,
Hoja mabele a le ditswere,
A! lekgahlelamodula!!
Mautla a solla, lekgolokgolo!
La utla, la solla lekgolokgolo!
Tlake, se solle lekgolokgolo!
Nkgodikgodi ya hodimo,
Sekubutu, sengalatsela,
Wena motho wa Makobuwe,
Tlake, se solle re epela motho,
Motho wa marumo ha a epelwe hae,
O tshwana le moshwela Matebeleng,
Ke motho wa Mapheeke a Kobuwe
Ke Mokgatla, Moananong.
KAPA
Ke Mokgatla, mo ana nong,
Mo ana nkgodikgodi a hodimo,
Wa MmaModise a Setabele.
KAPA
Ke Mokgatla wa Seodi sa ha MmaMathe,
Sa ha Masopha, lesolla,
Ntsukobokobo, Letlakapipi,
Seja kgomo ka mmoho, se ila moswang,
Seoka, seokaoka se le hodimo,
Seutla se marantha.
Molala sepela, a seselela didwena,
Mokgatla ka ho ikgatla ha nngwe,
Motho wa maja sebera,
Mokgatla wa Bakgatla a kgabang,
Ka ho ikgatla ka mokgatlo wa Bokgatla,
Bakgatla, kgatlanang le Bakgatla babo lona!
KAPA
Ke Mokgatla, Moananong,
Motho wa Mankwane,
Motha MaModise a Setabele,
Ke motho wa MaNalane a Kgabo,
© Fezekile Futhwa
56
Diboko tsa Basotho
Moana nonyana e hodimo, nkgodikgodi,
Ha tuka kgabo, ha tuka lelakabe,
Ha tuka kgabo e kgubedu,
Kgomo di be di ipetsa, di le mpetsana,
Hoja mabele a le ditswere,
A! lekgahlelamodula!!
A mautla, a solla lekgolokgolo!
La utla, la solla lekgolokgolo!
Tlake, se solle lekgolokgolo!
Nkgodikgodi ya hodimo,
Sekubutu, sengalatsela,
Wena motho MaKobue,
Tlake, se solle, re epela motho,
Motho wa marumo ha a epelwe hae,
O tshwana le moshwela Matebeleng,
Ke motho wa mapheeke a Kobue
© Fezekile Futhwa
57
Diboko tsa Basotho
7. Bahlakwana
Bahlakwana ba ana kwena, morena wa madiba.
Diboko tsa Bahlakwana:
o Disema
o Molapo
o Mafumane
o Khobodi (Khoboli, Kgobodi, Kgoboli)
o Mohlakwana (Mohlakoana)
o Motawana (Motaoana)
o Teele
o Phamotsi
o Rakgomo (Rakhomo)
o Ngwato (Ngoato)
o Ntai
© Fezekile Futhwa
58
Diboko tsa Basotho
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
Thaba
Lepheana
Mapane
Mashiane
Nkokoto
Tshwana (Tshoana)
Lehaha
Moeka
Letsiri
Letsirinyane
Mahlaela
Tseetse
Mohlamme
Tseetsana
Ranthithi
Moeti
Kgosi (Khosi)
Phiniti
Dikgetsi (Dikhetsi, Likhetsi, Likgetsi)
Mphasa
Ramodibedi (Ramolibeli)
© Fezekile Futhwa
59
Diboko tsa Basotho
Ke Mohlakwana wa MmaNapo a Mosito,
Bahlakwana le ba etele mariha,
Hoba hlabula ba futswella matlung.
Ke batho ba sa jeng sengwathwana,
Ba ja polokwe kaofela.
Mabewana a bo Kadi a Tsholo, maila ho ngwathelwa,
Maila kgwantjhana ya maobane.
Bahlakwana ha le batho, le baloi,
Bahlakwana le bina pina bosiu.
KAPA
Ke Mohlakwana wa MmaPholo a Disema,
Maila ngwathwana sa maobane,
Motho eo e reng a tla ja ho thehe meriti,
Ho be ho thehe le e menyane ya diotlwana.
KAPA
Ke Mohlakwana a Pholo ya Disema,
Maila ho ngwathelwa
Motho ya sa jeng ngwathwana sa maobane,
Wa Napo le Mosito,
Ya jang feela ha ho thea ya diotlwana,
Ho theha e menyenyane,
Ke letibi, ke lefirwane,
Tshwene ya etjha senana e beleha,
Ke Kwena, kwenanyane,
E a hlapa, e a theosa madiboho,
Kwena, kwena tse ding ha di e je!
© Fezekile Futhwa
60
Diboko tsa Basotho
8. Banareng
o Monareng
o Lekgolela
© Fezekile Futhwa
61
Diboko tsa Basotho
Ke Monareng wa ha Tswedipa Matshwele,
Tswedipa, Nare ya e ja Lekgolela,
Modimo wa Shekeshe o na le matla,
A na tlohela podi a tlolela thotolo,
Ho tjho bo Modikwe le Motohwana.
© Fezekile Futhwa
62
Diboko tsa Basotho
9. Batlokwa
Diboko tsa Batlokwa:
o Sekhukhuni
o Mohoeshe
o Mokhalaka
o Molefe
o Molatodi
o Lepotswe
o Tshotetsi (Tsotetsi)
o Lebasa
o Nkahle
o Leteka
o Sebidi (Sebili)
o Makoro
o Motonosi
o Leteane
o Nkherepe
© Fezekile Futhwa
63
Diboko tsa Basotho
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
Matekatsi
Ratsebe
Sefehle
Matsau
Hlwaisi (Hloaisi)
Theka
Mokaba
Montwedi
Montwetsana
Lebusa
Leutlwa
Phakwe (Phakoe)
Qoku
Mafamu
Sekati
Moepi
Moshesha
Tau
Mothibedi
Leteanye
Tlako
Maponopono
Nkalai
Mmane
Mokotjo
Kakodi (Kakoli)
Leboto
Lehana
Ledingwana (Lelingoana)
Nyane
© Fezekile Futhwa
64
Diboko tsa Basotho
Molefe
Ke Motlokwa wa ha Molefe,
Wa ha Molefe, wa ha Sebidi.
Wa MmaNkgaodise wa ho nkga lefotha,
Le mohla nama e leng siyo ha motho,
Wa ha MmaNthatisi a Motonosi.
© Fezekile Futhwa
65
Diboko tsa Basotho
Motonosi
Ke Motlokwa,
Ke motho wa Seala se kgaohile, Motonosi.
Ha se a kgaoha se entse lehohoba.
Ke motho wa ha Makoro,
Wa ha mankga lefotha,
Le mohla ho sa hlajwang,
Le ntse le nkga lefotha.
© Fezekile Futhwa
66
Diboko tsa Basotho
MaNthatisi
Motlokwa wa ha MaNthatisi,
Motho wa Tshotetsi a Lebaka,
Motho ya neng a nyele mokopu,
Wa MmaMohato wa Botha Bothe,
Motho wa Kubu, ke nare ya tsolo le lefubedu,
Le neng le otle habedi ka hara kereke,
Le ipatlela ngwana lona, Ntlenyana,
Selepe, Mokgesi o hana kereke,
O etellwa pele ke baruti ka tseleng,
Le wena ka moso ba tla o etella!
© Fezekile Futhwa
67
Diboko tsa Basotho
10. Baphuthing
Baphuthing ba ana Phuthi.
Diboko tsa Baphuthing:
© Fezekile Futhwa
68
Diboko tsa Basotho
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
Chabane (Tjhabane)
Falatsi
Keketsi
Kgwasi (Kgoasi, Khoasi)
Maketela
Makgathumane (Makhathumane)
Mapane
Marole
Mathula
Mohlahodi (Mohlaodi, Mohlaholi, Mohlaoli)
Molapo
Motlotla
Motshwane (Motshoane, Motsoane)
Mphuthi
Ntlesinye
Ntsime
Padi (Pali)
Padinyane (Palinyane)
Ramadiele (Ramaliele)
Ratsebe
Sepoko
Sohlo
© Fezekile Futhwa
69
Diboko tsa Basotho
11. Batloung
Batloung ba ana Tlou.
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
Diboko tsa Batloung:
Dipholo
Maloka
Montsho
Motshekwane (Motshekoane)
Nkgwaba (Nkhoaba)
Ntsasa
Phofele
Ramokepa
Ranale
Ranyele
Raphule
Sejake
Sekgobe (Sekhobe)
Sekgume (Sekhume)
Sekgwane (Sekhoane)
Titi
Tlane
Tshwaedi
© Fezekile Futhwa
70
Diboko tsa Basotho
Ke thelle jwang ke le Motloung,
Wa ha Makgekge wa Sekgwane, Motloung,
Ke tla thella, ke thelle ho mang?
Ke tla thella, ho ho tsho ha Maphiri a Phirima,
Bata se phoofolo, ngwana Mothetho,
Ka mehla ena ka o hasa,
Wa hlaba batho ka marumo,
Wa re ke diphoofolo,
Ka ntsha kgomo, ka romela lehodimong,
Ho ntate Motloung, Sekgwane,
Ke mohodi wa ha di harella dithaba,
Thatolla re sa di bona,
Ba re thentha tsebe, Tlou Maokhola,
O nke mahlokwa o a menahanye,
O fate ditsebe o utlwe hantle,
Mokgosi o teng, wa motsheare phallang!
Wa bosiu o ntsha batho matlung,
Tshepe towe, mokgosi ona o o tlohele,
Se maribana se ba le tshwene, Molapo,
Motho a tipa wa habo, a re ke moditjhaba,
Kgomo towe, ho tswa dipereng moloi a tuka,
Wa ntekatekane, wa leshano, a be se a fihla,
A re: Lepekola, monna wa ha Mokgekge,
Lehodimong kwana o a bitswa, o a laetswa,
O bitswa ke morena wa tedu tsa mofuta mohudi,
Ke mmatla ka pele, ka be se ke fihla,
Ke fumana a bile a ntsa ipapalla morabaraba,
Kgomo ha e kgutla, e ntse e le sha, e le lekgutla,
E le makgutla, e le mmofu,
E le ntho tsena tsohle,
Ba mohla ba neng ba bitsa mofuta, Mpai,
Ke re yena le bona,
A re kgethang wa lona,
Ke tla kgetha wa rona re le kae?
Batho ke bana ba feta,
Ke kopane le banana ba le bararo,
E ile ya re ke re ho bona dumelang!
Ba re ha re sa le banana, re basadi,
Banna ba rona ba shwetse Jubere!
Hae ke tloha ke tswa Betjhwanalente, Batswaneng,
Basotho bana ba fetotse dipuo,
Matsoho ba ne ba a bitsa 'mabogo',
Hlooho ena ba ne ba e bitsa 'sekopo',
Ditsebe tsena ba ne ba di bitsa 'dikgetla',
Mahlo ka wona ke sheba dinaha,
Dinko ka tsona ke sa tla thimola,
Molomo ka wona ke tla bua,
Tedu tsa ntshenya tshobotsi,
Lekgwaba ke lena le fihla,
La re: "helele, Mosotho wa Motloung!
Sekgwane, ntshehele nama ke lapile!"
Tshwene ke ena. Ya re tshwene:
© Fezekile Futhwa
71
Diboko tsa Basotho
"O ke ke wa ja nama, o makgisa!
Tshwene towe! o busetsang makopo difahleho?"
Tshwene ya bua ka lentswe le bohloko ho lekgwaba lena,
Ya re: "Lekgwaba towe, o ka be o le moruti hantle,
Ke bona kholloro ya hao, e a o tshwanela,
Feela lekgwaba towe, o kgala nameng.
© Fezekile Futhwa
72
Diboko tsa Basotho
Kgutsufatso
Ke thelleng
Ke le Motloung wa ha Sekgwane!
Wa “Tlo ke o pepe,
Ke o sihletse,
Ke o tlame ka thari ya konyana,
E be ke matha ka wena!”
© Fezekile Futhwa
73
Diboko tsa Basotho
Maloka
Ke Motloung wa ha Maloka,
Wa MmaTlou di fula hae,
Ke ho hloka badisa.
© Fezekile Futhwa
74
Diboko tsa Basotho
Sejake
Ke Motloung wa ha Sejake,
Wa MmaTsatsi, Mpone,
Wa MmaDitlou di fula hae,
Dihloka baalosi.
KAPA
Ke Motloung wa ha MmaSejake,
Wa kgomo e thokwana,
Ha e tswala motsheare e a hlola,
Eo mohatla o jewang ke sebono.
© Fezekile Futhwa
75
Diboko tsa Basotho
12. Makgolokwe
Diboko tsa Makgolokwe:
o Hlabate
o Kgetsi (Khetsi)
o Lehasa
o Lephasane
o Letlatsa
o Maduke (Maluke)
o Marobele
o Mathula
o Mocheko
o Mohlaki
o Mohlaodi (Mohlaoli)
o Mokete
o Mokgolane (Mokholane)
o Mokgolwane (Mokholoane)
o Mokhele
o Mokilibiti
o Moloi
o Molope
o Motshwane (Motsoane)
© Fezekile Futhwa
76
Diboko tsa Basotho
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
Phoka
Polane
Seeka
Sehwala (Sehoala)
Thothobolo
Thuisi
Tjale
Tlaka
Tsoledi (Tsoleli)
Wetsi
© Fezekile Futhwa
77
Diboko tsa Basotho
Re le Makgolokwe, Mahlabakotswana,
Mahlaba kgoho ka lemao ka sebonong,
A e hlaba, a e isa kgorong ha Mokgolane,
Mokgolane a e ja, a ba a e halala,
A re “kgutla hape o yo eketsa,
Motho wa Wetsi!”
KAPA
Makgolokwe, Makotswana,
Mahlaba kgoho ka lemao,
A e ise ho Mokgolane kgorong,
A re: Bona morena, ke hlabile!
Ke hlabile manoni a maholo,
Batho ba Rapeso,
Batho ba Seya pele kgotsong,
Ho sa busa Letlatsa le Lephatshwana,
Batho ba ha Wetsi,
Batho ba ha Marowa le Molotsana,
Batho ba Rapeso!
© Fezekile Futhwa
78
Diboko tsa Basotho
13. Bakubung
Bakubung ba ana kubu.
o Komane
o Leswetsa
o Mahwete
o Mohlamatsana
o Mokubung
o Moseme
© Fezekile Futhwa
79
Diboko tsa Basotho
Ke Mokubung wa Mohlamatsana,
Mohloka kodi, motseba tsa ba bang,
Motho wa Leswetsa la Maitjadi.
Mohale, motswa lehlakeng,
Motho wa mokopu o motolodi,
Le o ntshe masimong.
KAPA
Ke Mokubung wa MmaMohlamatsana,
Mohloka kodi, motseba tsa ba bang,
Kubukubu, ntsha marota re bone,
Kubu e kaa ka ntlo ya Moseme.
KAPA
Re batho ba ha Mahwete Komane,
Re batho ba bodiba bo botala ha bo okamelwe,
Ekare ha o bo okamela,
O ka ela ka mahlwana le ditsejana,
Kubu hohomosa marete re bone,
Kubu ha o e ame mo phatleng,
Ha o e ama mo phatleng, o ka shwa,
Kubu e dula metsing,
Kubu ha e bonwe!
© Fezekile Futhwa
80
Diboko tsa Basotho
14. Bafula
Bafula ba ana Kolobe.
Diboko tsa Bafula:
o Mofula
o Marakasane
o Raseqhanyane
o Matsetlelana
Ke Mofula Mokolobeng,
Motho wa Marasakane,
Moana kolobe,
Moana phoofolo a e jang,
Malema feela a sa phophothe,
Mmadinakana ka hanong.
Ha o batla kgotso, kgotso ke nala.
Ha batla ntwa,
Bona metsu qholong ka kgohlopoing,
Marumo ke seqhanyane sa ntwa,
Hela mokola ona ke Raseqhanyane,
Ke Mofula, Matsetlelana hantle.
© Fezekile Futhwa
81
Diboko tsa Basotho
15. Makgwakgwa
Diboko tsa Makgwakgwa:
o Dijo
o Kherehlwa
o Lechesa
o Lethole
o Letsie
o Letsika
© Fezekile Futhwa
82
Diboko tsa Basotho
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
Lewesa
Mahlatsi
Maselane
Mashiane
Matela
Mosesa
Mosito
Mphamo
Nkopane
Puso
Sefako
Thakabanna
Tumane
© Fezekile Futhwa
83
Diboko tsa Basotho
Mahlatsi
Ke thelleng,
Ke le Lekgwakgwa la ha Mahlatsi,
Batho ba ha Mahlatsi ba kaalo ka dinaledi,
Ba kaalo ka jwang ba tshaane, molelengwane,
Ke batho ba ha MaMphamo a Mahasa,
Batho ba Sepharumele sa Mongalo,
Ke batho ba ha MaMotlotlo o a batlwa,
Motlhotlo bosiu o ba mokgubedu,
Motsheare o ba mosootho,
Batho ba ha Mahlatsi ha se ba ho ya le batho ntweng,
Ha ba ya le batho mahlare a a lala,
Ho tjha dithota, boAtanye le boKolonyama,
Diya ha Mahlatsi di ya ka bohlale,
Ha o ya ha Mahlatsi o ye ka bohlake,
Bona sekoti tseleng o tla wela!
© Fezekile Futhwa
84
Diboko tsa Basotho
Dijo
Ke thelle jwang
Ke le Mokwena wa Tumane a Potsela,
Wa boDijo, wa boMoselane,
Ho hlabana dithotsela ka mahaheng,
Di tsekisana maphutsi le marakaila,
Se hlooho e kgolo ke Tumane,
Makgakgwa, o a le bitsa!
© Fezekile Futhwa
85
Diboko tsa Basotho
16. Baphuthi
Baphuthi ba ana Phuthi.
Diboko tsa Baphuthi:
o Dlamini
o Hlanyane
o Hlapa
o Kgiba (Khiba)
o Kgosi (Khosi)
o Kgwanyane (Khoanyane)
o Khechane
o Kgwantle (Khoantle)
o Kgwasi (Khoasi)
o Kobo
o Koko
o Laake
o Lebitsa
o Lefeta
© Fezekile Futhwa
86
Diboko tsa Basotho
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
Lephuthing
Lesala
Leteba
Letuka
Liboke
Malilimale
Masakale
Masoabi
Matsi
Miya
Mocheko
Mokgwebi (Mokhoebi)
Mokgeseng (Mokheseng)
Mokuwane (Mokuoane)
Monyane
Moorosi
Mosweunyane (Mosoeunyane)
Motemekwane (Motemekoane)
Motlwenya (Motloenya)
Motsolane
Mphuthi
Nkopane
Ntabanyane
Phaladi (Palali)
Pharela
Phatodi (Phatoli)
Seboka
Sepere
Setsoba
Temeki
Thibela
Titi
Tlali
Tshele
© Fezekile Futhwa
87
Diboko tsa Basotho
Miya
Ke thelleng,
Ke le Letebele la ha Miya,
La ha Sekelemane,
Kobo di pedi, ngwana Kgojane,
Tsa bola hlooho,
Tsa bola bokalakata,
E nngwe ke ya ho apesa boroko,
E nngwe ke ya ho apesa bosudu!
KAPA
Ke Lephuthi, Lekgolokwe, Lekotswana,
Mahlaba kgoho ka lemao,
A e ise ho Mokgolwane kgorong,
A re: Morena bona,
Ke hlabile e manoni a maholo.
KAPA
Ke Lephuthi Lekotswana,
Phuthi la ha Rakgwase,
Phuthi e tshoha ka meso e anyese.
© Fezekile Futhwa
88
Diboko tsa Basotho
17. Barolong
© Fezekile Futhwa
89
Diboko tsa Basotho
18. Bapedi
© Fezekile Futhwa
90