scans

Transcription

scans

GENOOTSCHAP AMS T ELODAMUM
REIZIGERS TE AMSTERDAM
BESCHRIJVENDE LIJST VAN REIZEN IN
NEDERLAND DOOR VREEMDELINGEN
VOOR 1850
BEWERKING DER BEKROONDE ANTWOORDEN OP EEN VAN WEGE HET
GENOOTSCHAP AMSTELODAMUM
UITGESCHREVEN PRIJSVRAAG DOOR
J. N. JACOBSEN JENSEN
ASSISTENT DER AMSTERDAMSCHE UNIVERSI-
TEITS- BIBLIOTHEEK EN.B[BLIOTHEEK-BEAMETE
VAN HET MUSEUM WILLET-HOLTHUYSEN
AMSTERDAM --- zgig
GEDRUKT BIJ DE N.V. VOORH. IPENBUUR & VAN SELDAM - AMSTERDAM
GENOOTSCHAP AMSTELODAMUM
BESCHRIJVENDE LIJST VAN REIZEN IN
NEDERLAND DOOR VREEMDELINGEN
VOOR 185o
BEWERKING DER BEKROONDE ANTWOORDEN OP EEN VAN WEGE HET
GENOOtSCHAP AMSTELODAMUM
UITGESCHREVEN PRIJSVRAAG DOOR
J. N. JACOBSEN JENSEN
ASSISTENT DER AMSTERDAMSCHE UNIVERSITEITS- BIBLIOTHEEK EN BIBLIOTHEEK•BEAMBTE
VAN HET MUSEUM WILLET-HOLTHUYSEN
E
4
^
AMSTERDAM — Iglg
VOORBERICHT
Den zestienden December 1908 stelde de heer E. W. Moes in eene
vergadering van het Bestuur van Amslelodamum de vraag „of de
Vereeniging een prijsvraag zou kunnen uitschrijven betreffende
de reisverhalen, waarin Amsterdam wordt behandeld ". De gedachte vond eene gunstige ontvangst en zoo viel in de volgende
vergadering, op den twintigsten Januari agog, het besluit om tot de
uitschrijving over te gaan en, naast den voorsteller, de heeren dr.
C. P. Burger Jr. en dr. F. C. Wieder uit te noodigen om de commissie van beoordeeling te vormen. Weer een maand later, in
de vergadering van den zeventienden Februari agog, kon het
programma voor de prijsvraag worden vastgesteld, dat in Soo
exemplaren werd verspreid en aldus luidde
Reeds herhaaldelijk zijn bijzonderheden omtrent Amsterdam geput
uit oude reisverhalen. Wie maar eens kennis gemaakt heeft met den
inhoud van boeken als de Monconys' Journal des voyages of Uffenbach's Merkwurdige Reiscn, die moet wel begeerig zijn ten deze
het geheele terrein te kunnen overzien.
Eene reis door een gedeelte van Europa behoorde oudtijds tot
de onmisbare vereischten der opvoeding van zoons van vorstelijken
bloede. De jonge prins kon zich daardoor in vreemde talen oefenen
en had gelegenheid zich aan vorsten van bevriende hoven vcor te
stellen. Naast de verhalen van hunne reizen, vaak door secretarissen
opgesteld, zijn er tal van andere, door den reiziger zelf vervaardigd
op reizen om de meest verschillende redenen ondernomen, door
VI
VOORBERICHT
predikanten om voor in nood verkeerende kerken geld ta verzamelen,
door geleerden om der studie wil, door kunstenaars, door krij gslieden, door gezanten, ja door wie niet al.
Het doel van de hiernevens uitgeschreven prijsvraag is, een overzicht te hebben van alle dergelijke in druk uitgegeven reisverhalen,
waarin ook Amsterdam het onderwerp geweest is van de mede
-delingr
schrijvers.
De Vereeniging Amstelodamum verlangt dus
een naar tijdsorde der reizen gerangschikte lijst van de in druk
uitgegeven reisverhalen, tot aan het midden der negentiende eeuw,
waarvan de berichtgever gedurende korteren of langeren tijd in
Amsterdam heeft vertoefd. Behalve de aanwijzing, hoevele bladzijden
aan Am terdam gewijd zijn en welke afbeeldingen van Amsterdam
aan het reisverhaal zijn toegevoegd, moet zoo nauwkeurig mogelijk
de dateering van het verblijf worden vastgesteld en tevens opgesomd,
welke gebouwen de reiziger bezocht heeft en met welke personen
hij in aanraking is geweest. Ten slotte moet aangewezen worden,
waar zich een exemplaar van de behandelde beschrijving bevindt.
-
De antwoorden worden vrachtvrij ingewacht, vóór i Maart 19io,
bij den Secretaris der Vcveeni;ing, dr. Joh. C. Breen te Amsterdam,
bij wien exemplaren van deze prijsvraag op franco aanvraag te ver
zijn. De schrijver onderteekent zijn antwoord niet met zijn-krijgen
naam, maar met een kenspreuk, die hij, met opgaaf van naam en woonplaats, herhaalt in een gesloten briefje, dat dezelfde kenspreuk tot
opschrift heeft. De ingeleverde handschriften, zoowel de bekroonde
als de niet bekroonde, blijven het eigendom der Verccni5ing.
Voor het antwoord, dat voldoet aan dc opgegeven vraag, wordt
Bene som uitgeloofd van 1 igo, uit tc betalen onmiddellijk na de
toewijzing van den prijs.
Het Bestuur acht zich niet verplicht een antwoord, (lat het
beste is der ingekomen antwoorden, maar dat niettemin niet voldoet
aan de gestelde eischen, te bekronen.
Indien een antwoord, hoewel in aanmerking komend voorbekroning,
naar het oordeel der jury wijziging behoeft, zal de prijs niet eerder
uitgereikt worden dan nadat de jury het gewijzigde antwoord goed
-gekurd
heeft.
Het Bestuur behoudt zich liet recht voor het bekroonde antwoord
geheel of gedeeltelijk uit te geven, afzonderlijk of met andere tot een
geheel verwerkt.
VOORBERICHT VII
De prijswinner belast zich gratis met de correctie der drukproeven
en heeft recht op 25 exemplaren van zijn antwoord.
Het besluit van het Bestuur op de ingeleverde antwoorden wordt
gepubliceerd in het Jaarboek der Vereeniging.
Beoordeelaars der ingekomen antwoorden zullen zijn de heeren
dr. C. P. Burger Jr., E. W. Moes en dr. F C. Wieder, allen te
Amsterdam.
Het Bestuur der Vereeniging
Anastelodarniim :
DR. 13. BRUGMANS, Voorzitter.
AMSTERDAM,
DR, JoH. C. BREEKT, Secretaris.
Februari 19o9
Op den Bestelden tijd waren twee antwoorden bij den Secretaris
van het Bestuur ingekomen : een onder het motto „Amsterdam",
en een met als kenspreuk de woorden, waarmede de fransche
medicus en oudheidkundige Charles Patin, die in 1671 ons land bezocht, zijn hoofdstuk over Amsterdam aanving: „On a partout de
si grandes idées de cette ville, que quelque chose qu'on en dise,
on dit toujours trop peu". Overeenkomstig de eenparige uitspraak
der commissie van beoordeeling werd de prijs toegekend aan het
eerste antwoord, waarvan de schrijver bleek te zijn de heer J. N.
Jacobsen Jensen, beambte aan de Universiteits- bibliotheek te
Amsterdam ; doch ook het tweede. waarvan zich mejuffrouw
A. M. van Gelder als schrijfster bekend maakte, bezat zulke goede
hoedanigheden, dat het Bestuur het eene eervolle vermelding
waardig keurde en de auteur eene gratificatie van .1 50 toekende.
Op de Algemeene Ledenvergadering van den dertienden Juni
iglo werd de uitslag medegedeeld en aan de beide bekroonden
een oorkonde uitgereikt.
Het Bestuur achtte het wenschelijk dat de heide antwoorden
tot één zouden worden samengesmolten en trad daartoe met de
bewerkers in onderhandeling. Op den zesden December igii werd
deze arbeid opgedragen aan den heer Jensen. die er in den zomer van
1914 mede gereed kwam. Als van zelf had de heer Jensen bij de bewerking de gelegenheid gevonden om, naast de amsterdamsche, eene
algemeene bibliographie van nederlandsche reisbeschrij vingen samen
VII VOORBERICHT
te stellen, waarin vermeld werd, welke andere nederlandsche steden
bezocht werden, en waarin natuurlijk ook die — trouwens niet
talrijke — reisverhalen werden beschreven. waarin Amsterdam
niet wordt behandeld. Na eenige aarzeling besloot het Bestuur
ook deze gegevens te aanvaarden, wat weder aanleiding gaf tot
eene omwerking van het geheel. In de bestuursvergadering van den
twintigsten December 1916 kon eindelijk worden medegedeeld. dat
de kopy thans persklaar was. Zelfs was reeds eene proefpagina ter
tafel. Doch toen deden zich financieele overwegingen gelden, die er
bijna toe hadden geleid, dat van het plan tot de uitgave zou zijn
afgezien. ° De buitengewone stijging van papierprijzen en drukkersbonen scheen een onoverkomelijk beletsel om een incourant werk
als dit uit te geven. Gelukkig vond het Bestuur op zijn verzoek
krachtige medewerking bij het Bestuur van het Koninklijk
Oudheidkundig Genootschap, dat zich bereid verklaarde een aantal
exemplaren aan te koopen. Door 'dat besluit was de uitgave moge
geworden en zoo kon de druk in November 1917 een aanvang-lijk
nemen. Allerlei omstandigheden hebben den voortgang van het
afdrukken vertraagd, doch thans zijn gelukkig alle bezwaren
overwonnen en kan het boek het licht zien. Toen ons betreurd
medelid Moes het initiatief tot het uitschrijven dezer prijsvraag
nam, zal hij niet vermoed hebben dat het meer dan tien jaar
zou duren eer het resultaat van zijn pogen gemeen goed zou worden
gemaakt. Thans verschijnt deze bibliographie ook als eene hulde
aan zijne nagedachtenis.
Het Bestuur van het Genootschap
Amstelodamum :
AMSTERDAM,
i8 Maart 191g
Dr. H. BRUGMANS, Voorzitter.
Dr. JOH. C. BREEN, Secretaris.
INLEIDING
Bij het verschijnen van deze beschrijvende naamlijst va.n reisverhalen zijn enkele opmerkingen zeker niet overbodig. In de eerste
plaats wel deze, dat ofschoon natuurlijk naar volledigheid is
getracht, het niet te denken is, dat deze is bereikt. Ik hen er dan
ook van overtuigd, dat na het verschijnen van dit boekje, menige
belangrijke aanwijzing zal worden gegeven van vooral in mémoires uit de achttiende eeuw verscholen reisverhalen, waarvan
gebruik had kunnen worden gemaakt. Men zij er echter op bedacht,
en dit is mijn tweede opmerking, dat in het programma van de
prijsvraag verlangd werd een bibliographische naamlijst van reis
waarvan de •berichtg ever de door hem beschreven reis hee ft-verhaln,
meegemaakt. Binnen deze gestelde grenzen blijvend komen beschrijvingen door derden niet in aanmerking, evenmin de topographische boeken van Guicciardini, Priorato e. d. Ook konden
niet opgenomen worden reisgidsen als van Boussingault, Volkmann
en Krebel en die welke onder een voor den zoeker naar eigenlijke reis
titel verschenen, gelijk de Travels through-verhalnmisd
Flanders, Holland, Germany, etc. by an English gentleman who resided
many years in Holland, London 1693; de Voyages historiques de
l'Europe, Amsterdam 1718; Remargares d'un voyageur sur la Hollande,
etc. La Haye; de Vrolijke reis van een Engelschman, waarvan het
oorspronkelijke A trip to Holland in 1786 te Londen uitkwam.
X
INLEIDING
Hoeveel wétenswaardigs deze laatstgenoemden ook behelzen
over onze goede stad, vooral Volkmann's Nenesle Reisen en
de Voyage d'un amateur des arts van De la Roque zijn van
beteekenis, aan het criterium reisbesclzrijvin; voldoen zij geen
van allen. Bij de volgende werken was de kwestie moeilijker op
te lossen; de schrijvers ervan waren in ons land geweest, maar
hadden, wat de titels niet doen vermoeden, hun indrukken in
den vorm van een verhandeling weergegeven, zoodat strikt
genomen hun geschriften niet behoorden opgenomen te worden, wat na eenig aarzelen dan ook niet gebeurd is. Tot deze
rubriek behooren o.a. : C. Riem, Reisen durch Deutschland, Holland,
enz. 1797 ; P. J. Groslev, Voyage en Ho/lande, Paris 1813 ; J. Grabner, Ueber die Vereinigten Niedertande, Gotha 1792 ; J, Bowring,
Brieven geschreven op eene reize door Holland, Friesland en Groningen,
Leeuwarden 1830.
Voor het opsporen der titels werden o.m. met vrucht geraadpleegd de catalogi van verschillende groote en kleinere openbare
bibliotheken uit binnen- en buitenland, voor zoover in boekvorm
verschenen of voor ons bereikbaar, de bibliographische werken
van Brunet, e.a. en de meer speciale over reisverhalen van Tiele,
Bode] Nijenhuis, Stuck, Tobler, Joh. Beckmann, Boucher de la
Richarderie en Amat di S. Filippo, beide laatstgenoemden wel
met het meeste succes. La Richarderie gaf echter weleens moeilijkheden met zijn vaak onjuiste vertalingen van de niet-fransche
titels.
Naast deze bibliographiën zijn niet zonder succes geraadpleegd
de magazijns- en veilingscatalogi der boekhandelaars-firma's
Nijhoff en Fred. Muller, vooral in die van eerstgenoemde werd veel
zeldzaams gevonden.
Bij de bewerking van al dat ontdekte materiaal werd zooveel
mogelijk getracht vertalingen te vermijden. Daar het betreft een
werk over Amsterdam en uit te geven door het genootschap
Amstelodamum, werd allereerst op de amsterdamsche Universiteitsbibliotheek en in de bibliotheek over Amsterdam ten gemeente-
INLEIDING
XI
archieve gezocht of liet te beschrijven boek daar aanwezig was.
Bleek dat niet het geval, dan werd het verlangde rondgevraagd
bij de andere openbare boekerijen in ons land, waarbij opnieuw
uitkwam de rijkdom der Koninklijke Bibliotheek in Den Haag.
Eerst wanneer deze rondvraag ledig wederkeerde, werd de hulp
van liet buitenland ingeroepen, waarbij het Aiiskunftshui'o der
deuisclaen Bibliotheken te Berlijn de niet genoeg te roemen bemiddelaar was voor I)uitschland. Het gemis aan een dergelijke instelling in ons land deed zich wel zeer gevoelen'. Moge daarin
spoedig worden voorzien !
Uit een en ander volgt, dat indien een nederlandsche boekerij
als vindplaats wordt genoemd, dit nog volstrekt niet zeggen wil,
dat geen der andere openbare bibliotheken of archieven in ons land
het bedoelde werk bezit ; en dat men eerst bij het noemen eener
huitenlandsche verzameling als vrij zeker mag aannemen, dat een
exemplaar van het beschreven boek alleen over de grenzen te
vinden is 2 .
Zooals ook de bedoeling was met het uitschrijven van de prijs
geeft dit boekje niets dan namen, die echter opnieuw het-vrag,
bewijs leveren, hoe Amsterdam beschouwd werd als een der belangrijkste wereldsteden, waarheen ieder trok, die belangstelling
had in wetenschap en kunst, handel en scheepvaart. Mij te strikt
houdende aan de opgave der prijsvraag, wat ik later betreurde,
heb ik mij op een enkele uitzondering na onthouden, liet oordeel
der reizigers over de stad en haar inwoners weer te geven. Aan de
hand van de gegevens over den reiziger en uit het noemen van de
gebouwen en verzamelingen, die hij bezocht, en de personen, die
i Mejuffrouw Van Gelder ontdekte gedurende een kort verblijf in Londen
het zeldzame boek van Mosanto in het Britsch Museum, terwijl ik (dank zij
een reis met de zangvereeniging der amsterdamsèheafdeelingvan Toonkunst
naar Parijs) gelegenheid had het eenige exemplaar van de Balbi's boekje,
dat ik vroeger vermeld had gevonden, te raadplegen.
2 Dat engelsche en fransche bibliotheken niet konden worden geraadpleegd is zeer te betreuren; de leening uit die boekerijen ging met zooveel
moeilijkheden gepaard, dat daarvan moest worden afgezien.
XII
INLEIDING
hij sprak, kan men echter vaak de belangrijkheid van zijn reis
opmaken, al zijn er gevallen, waarbij de vlag van 's mans-verhal
min of meer beroemden naam bij lange na niet de lading van zijn
boek dekt.... en omgekeerd !
Met goedkeuring van het Bestuur van Amslelodamunt zijn van
elk boek ook genoemd de nederlandsche steden en dorpen, die de
reiziger behalve Amsterdam bezocht en bespreekt. Men vindt het
lijstje als nr. i aangeduid, ze zijn in de volgorde genoemd, gelijk
ze inde reis voorkomen'. De bizonderheden betreffende het amsterdamsche verblijf zijn onder nr. 2 bij eiken titel genoteerd. Het
werkje is zoodoende een bibliographie van reizen door ons land
geworden en daarom moesten volledigheidshalve ook die boeken
worden opgenomen, waarin van Amsterdam geen sprake is.
Zooals in het 'voorbericht is medegedeeld, is het ontstaan dezer
naamlijst te danken aan het initiatief van wijlen den heer E. W. Moes.
Hem komt daarvoor alle eer toe, al was hij niet de eerste in ons land
die de belangrijkheid van een dergelijke bibliographie heeft betoogd. Reeds in de Navorscher van 1873, blz. 507, 5o8 is er op
gewezen, dat „wij tegenwoordig leven in de periode van catalogi
maar dat men tot nu toe verzuimd heeft een catalogus-sern,
te geven van reisbeschrijvingen in de Nederlanden ". De onbekende
schrijver wijst verder op het groote belang van zoo'n bibliographie,
waarvan, zegt hij, de waarde nog verhoogd zou worden, indien er
aan toegevoegd werden korte biographische aanteekeningen omtrent
min bekende auteurs. Dank zij den heer Moes en het Genootschap
Amstelodamum komt nu deze wensch in vervulling. Dat dit niet
geschiedde in een vroegeren, meer chauvinistischen, maar daarom
niet vaderlandslievender tijd dan de onze, is wel opmerkelijk. Dat
treft te meer, omdat van andere landen d.g. bibliographische weri De spelling van de Nederlandsche plaatsnamen geschiedde in overleg
met het Bestuur van Amstelodamum volgens de Woordenlijst uitgegeven
door het Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap als eenige
officieele wegwijzer, hoewel vooral op historische gronden niet steeds zonder kritiek te aanvaarden.
INLEIDING
VIII
ken wel bestaan. Zoo verscheen reeds in 1846 dat van Friedrich
Adelung over reizigers in Rusland tot 1700; wetenschappelijk
even hoog staan de werken van Tobler en Roehricht over het
Heilige Land, terwijl later nog verschenen soortgelijke boeken over
Hongarije en den Balkan door Istvan Szamota, over Spanje en
Portugal door Fouché-Delbosc en door Farinelli en over Schot]and
door P. Hume Brown.
Met dank erken ik, dat ik hij de completeering van de antwoorden
van mejuffrouw Van Gelder en vlij op de prijsvraag hulp van velen
gehad heb. Zoo gaf dr. mr. C. P. Burger Jr., mijn hooggeachte
directeur, liet idee de nederlandsche plaatsnamen bij eiken titel
aan de amsterdamsche bizonderheden te doen voorafgaan. De heer
H. J. Mehler, adjunct- bibliothecaris der amsterdamsche Universiteits- bibliotheek, noemde mij nog menig belangrijk reisverhaal
en had de welwillendheid de laatste proeven nog eens te doorloopen.
Niet minder dankbaar ben ik den heer J. W. Enschedé voor zijn
vele aanwijzingen, zijn hulp bij het corrigeeren der drukproeven
en zijn uit den weg helpen van alle technisch-typographische bezwaren, waarbij hem geen moeite te veel was. Ook den heer S. van
Praag, den veeltalige, hen ik erkentelijk voor zijn hulp bij de
italiaansche reisbeschrijvingen en zijn pogingen om ook russische
reisverhalen binnen mijn bereik te brengen ; eveneens dank ik
den heer M. D. Henkel, bibliothecaris van het Prentenkabinet,
voor zijn bemoeiïngen om nadere bizonderheden omtrent minder
bekende duitsche auteurs teweten te komen. De uitstekende
medewerking, welke ik van het Auskunflburo der deulschen Bibliotheken mocht ondervinden, noopt mij deze voortreffelijke berlijnsche instelling dankbaar te vermelden, terwijl ik ook den heer
G. P. Barwick, keeper of printed books van het Britsch Museum
te Londen, mijn erkentelijkheid betuig voor zijn bibliographische
-mededeelingen omtrent vele boeken, genoemd in de bijlage.
En ten slotte, maar daarom niet liet minste, dank ik de heeren
W. P. van Stockum Jr., ds. K. J. Bahr, dr. joh. C. Breen, prof. dr.
H. Brugmans, J. M. Hillesum, G. Busken Huet te Parijs, J. B.
XIVINLEIDING
Rodenburg, prof. J. H. Scholte, prof. dr. A. E. H. Saen, J. F. L. de
Balbian Verster, Carl Viol, F. G. Waller, mevr. L. B. WoltjerVan Schelven en mijn collegas aan de amsterdamsche bibliotheek
voor hun hulp en medewerking.
J. N. J. J.
VERZAMELINGEN, WAAR DE BOEKEN TE
VINDEN ZIJN
Amsterdam.
Gemeentelijke Universiteits- Bibliotheek .. aangeduid als U. B. Amst.
Bibliotheca Rosenthal!ana in cie Uni Bibl. Ros.
versiteits- Bibliotheek ................
Oud-Archief der gemeente Amsterdam ...
Arch. Amst.
Bibliotheek van het Museum Willet-HoltWillet.
huysen ..............................
Bibliotheek van het Rij ks-Prentenkabinet
Prentenkab.
der Maatschappij Arti et
Arti.
Amicitiae ..........................
Bibliotheek van het Portup. Israel. Seminarium „Ets Haim" .................
Ets Haim.
Bibl. Bazel.
Bazel. Oeffentliche Bibliothek ...........
Berlijn.Königliche Bibliothek............
K. B. Berl.
Breslau. Königliche and Universitáts-Bibliothek ................................
,,
,, U. B. Bresl.
Brussel. Koninklijke Bibliotheek..........
K. B. Brussel.
Dresden. Königliche oeffentliche Bibliothek
Bibl. Dresden.
Frank/ont a. d. M. Freiherrlich Carl von
Rotschildsche oeffentliche Bibliothek ..
Frankf.
Gent. Gemeent. en universiteitsbibliotheek
U. B. Gent
Gáftingen. Königliche Universitäts-Bibliothek
U. B. Gott.
Gotha. Oeffentliche Bibliothek des herzoglichen Hauses ...........................
„
„ Gotha
„
„
„
„
„
„
„
„
„
„
„
„
„
„
„
„
„
„
XVI
INLEIDING
's-Gravenhage.
Koninklijke Bibliotheek................ aangeduid als K. B. 's-Gray.
• „ Arch. 's-Gray.
Oud -archief der gemeente 's-Gravenhage
Bibliotheek van de Tweede Kamer der
„
„ Bibl. 2c K.
Staten- Generaal .....................
U. B. Gron.
„
„
Groningen. Universiteits- Bibliotheek ......
„
„ Bibl. Teyler.
Haarlem. Bibliotheek van Teyler's Stichting
„
„ Bibl. Hamb.
Hamburg. Stadtbibliothek ...............
„
Heidelberg. Universitâts-Bibliothek ........
„ U. B. Heid.
Koningsbergen. Königliche and Universitäts„ U. B. Königsb.
Bibliothek ...........................
„ K. B. Kopenh.
Kopenhagen. Det Kongelige Bibliothek ....
„
Leiden.
Stedelijk archief en boekerij ............
„ Arch. L.
„
Universiteits-bibliotheeij ..............
„ U. B. L.
Leipz.
Leipzig. Universitíits-Bibliothek ..........
„
„ U. B
Londen. British Museum ................
.,
„ Br. Mus.
Maastricht. Bibliotheek van het Gesticht der
„ Gest. M'aastr.
Paters Jezuiten .......................
„
Munchen.
Königliche Universitkts-Bibliothek......
„
„ U. B. Munch.
„ H. B. Munch.
„
Hof- and Staatsbibliothek ....
„
„
„ U. B. Munster.
Munster. Kóni6liche Universitáts-Bibliothek
„ Bibl. Nat.
Parijs. Bibliothèque Nationale ..........
„
Rotterdam.
„
„ Arch. Rott.
Oud-archief der gemeente Rotterdam .....
G. O. B. Rott.
Gemeentelijke Openbare Boekerij.......
„
U. B. Utr.
„
Utrecht. Universiteits- Bibliotheek ........
TAFUR, ROZMITAL 1438-1466 I
I
TAFUR, PERO 1 • Andancas é viajes por diversas partes del
U. B. L.
mundo avidos (1435-1439). Madrid 1874. kl. 8°.
Coleccion de libros espaiioles raros ó curiosos. VIII.
i Blz. 243/244 — 143 8 — Nijmegen, 's-Hertogenbosch.
2
RITTER -, HOF- UND PILGER-REISE — Des böhmischen Herrn
LEO'S VON RoiMITAL — durch die Abendlande 1465-1467. Be-
schrieben von zweien seiner Begleiter — Itineris a Leone de
Rosmital nobili Bohemo annis 1465-1467 per Germaniam,
Angliam, Franciam, Hispaniam, Portugalliam, atque Italiam
confecti, Commentarii coaevi duo. [Scrips. SCHASCREK] — Des
bbhmischen Herrn Leo's von Rozmital Ritter-, Hof- and PilgerReise durch die Abendlande 1465-1467. Beschrieben durch GABR.
TETZEL [Herausgeg. von J. A. Schmeller]. Stuttgart 1844. 8°.
K. B. 's-Gr.
Bibliothek des litterarischen Vereins in Stuttgart. VII.
i Blz. 22, 1 49 — 1466 — Grave, 's-Hertogenbosch 2•
i Pero Tafur, andalusisch edelman.
2 Zie over dit boek mrs. Henry Cust Gentlemen errant being the journeys and adventures of four noblemen in Europe during the fifteenth and
sixteenth centuries London 1909.
2
LUIGI D'ARAGONA, KAREL V, DURER 1517-1520
3
BEATIS, ANT. DE. Die Reise des Kardinals Luigi d'Aragona
durch Deutschland, die Niederlande, Frankreich and Oberitalien,
1517-1518. Als Beitrag zur Kulturgeschichte des ausgehenden
Mittelalters veröffentlicht and erläutert von Ludw. Pastor.
Freiburg im Breisgau 19o5. 8°. K. B. 's-Gr.
Erlauterungenund Erganzungenzu JanssensGeschichtedesdeutschen
Volkes. Bd, IV Heft 4.
I Blz. 56, 58/63, 110, 112/115 — Juli .1517 — Maastricht,
Bergen-op-Zoom, Vere, Middelburg, Vlissingen, Dordrecht, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Gouda, Schoonhoven, Gorinchem,
Woudrichem, Breda I.
4
VANDENESSE, JEAN DE. Journal des voyages de Charles-Quint.
Sommaire des voyaiges faictz par Charles, cincquiesme de ce
nom, etc. K. B. 's-Gr.
Collection des voyages des souverains des Pays-Bas, publ. par Gachard.
Tom. II. Bruxelles 1874 (Blz. 51-464).
i Blz. 57/58 — Sept. 1517 — Middelburg.
5
DUERERS 2 Briefe, Tagebücher and Reime nebst einem Anhange
von Zuschriften an and für Durer. Uebers. and mit Einl.,
Anmerkungen.... versehen von Mor. Thausing. Wien 1872. 8.
U. B. Amst.
Quellenschriften für Kunstgeschichte.... des Mittelalters u.d. Renais
-sance.I
i Blz. 8, IoI /I06 - Juli, Nov., Dec. 1520 — Sittard, Stoki Zie over deze reis H. E. van Gelder Een italiaansch reiziger over
ons land in 1517 in Oud -Holland XXXV (19x7) blz. 12 e.v.
2 Albrecht Duerer, 1471-1528, duitsch schilder en graveur. Van de
eerste uitgaaf door C. G. von Murr in 1779, die zeer onvolledig is, ver
bij W. Holtrop te Amsterdam een nederlandsche-schenrdi5780
vertaling, door den uitgever opgedragen aan Johannes Enschede, courantier
te Haarlem.
FEDERMANN, WIMMANN 1 547 -1 549
3
kern, Nijmegen, Heerewaarden, Zalt- Bommel, 's-Hertogenbosch,
Oosterwijk, Tilburg, Baarle-Nassau, Bergen-op-Zoom, Goes,
Arnemuiden, Middelburg, Vere, Zierikzee.
6
BESCHRIJVING,
Een, van Zeeland uit de eerste helft van de
z6e eeuw. Uit het Lat. vert. door
L. A. J. Burgersdijk Jr.
U. B. Amst.
Archief Vroegere en latere mededeelingen voornamelijk in betrekking
tot Zeeland. Jaargang i913, blz. 172-181. [Vert. uit de Archivalia
in Italie. II. Uitgeg. door G. Brom ('s Rijks geschiedk. public. Kl.
ser. IX) iii (blz. 8—so)].
i Blz. 173/181 — Zomer 1529 — Middelburg, Vere, Arnemuiden, Vlissingen.
7
FEDERMANN, N. and H. STADE Reisen in Sudamerica, 1529
bis 1555. Herausgeg. von Karl Kluep/el. Stuttgart 1859. 8°.
K. B. 's-Gr.
Bibliothek des litterarischen Vereins in Stuttgart. XLVII.
x Blz. 100 — 1547 — Kampen.
8
Nic. Navigationis maris Arctoi, id est, Balthici,
et sinus Codani, descriptio. Basileae [Michael Isengrin] 1550.
kl. 8 ° . H. B. Munch.
i [Ongenummerde blz. 26/32] — 1548 of 1 549 — Amsterdam,
Utrecht.
2 [Ongenummerde] blz. 30/32 —1548 of 1549.
De schrijver 1 zegt van Amsterdam:
,,.... portui tandem appropinquare incipimus. Turn verd
WIMMANNUS,
i Zie over dit hoogst zeldzame boekje Vikt. Hantzsch Deutsche
Reisende des 18. Jahrhunderts blz. zoo, rol.
4
WIMMANN
1549
putasses te in densam, sed interlucatam syleam oculos defigere
tuos, obscurantibus tot navi_.m malis velisque tam illastrem
alias urbcm. Nam sexcentas amplius vastas naves (ut minores
interim omittam, quarum infinita penè m:uhitudo in urbis
derivatis alveis conspiciebatur) ad portum appulsas invenimus
ex cri ctis penè orbis terrart.m regionibus: mii abile per Nep
navis, obstrepente aestu Euripi,-tunm,vis.AqLora
remLico laboriose in naustathmon attrahenda erat. Turn vero
Christo gratias agebam, cuius propitio numine servato mihi,
ac per tot rerum discrimina, per frequentia vada et brevia,
per alternos pelagi affluentis refluentisque motus, per Scylleam
rabiem atque infestas Syrtes, per navigata vix Malea, ex tot
saevissimis tempestatibus incolumi evadere licuisset: quod ipsum
adel magis mirum videri debet ei, qui victus nostri interea
rationem consideraret. Nam delitiae nostrae quotidianae salpa
erant, ut non satis praemollita et tusa, ita ex ea aqua cocta,
quae nihil à tetro nauteae differebat odore. Panis erat dipyros
(marcellino nimirum buccellatum) tanti rigoris, ut securis ictu
contusus in centum dissiliret micas. Caro rancida, ac vermibus
scatens. Cervisia alias acida, alias putidum ex arenga dolium
olens. Ut verbo dicam, nihil apponebatur, quod non paulè
delicatiori nauseam parere, movereque vomitum potuisset. Atqui
magno mihi hae lautitiae constitere, maioris tamen constiturae,
si inde vel stomachum cruditate languentem, vel febrim quartanam nactus essem. Caeterum cum Amstelrodami aliquot dies
commorarer, velut a marinis molestijs paulisper interquiescens,
summopere mihi istius geniis exquisita quaedam illa mundicies
arridebat: sermons autem genus adeb tumultuarium, praeceps
atque mutilum mihi homini extraneo praesertim videbatur, ut
nutibus venus, quid velint, quam significantibus verbis, ostendant. Tanta autem hominum frequentia in ea urbe visa est,
quanta antea nunquam; dicas sic tota vel apum examina, vel
formicarum agmina latè circum in viride pratum effundi. Sed
finem imponam scrip to ...."
-
FILIPS II 1 549
5
9
ESTREI.LA, JUAN CHRISTOVAL CALVETE DE. El felicissimo viaie
d'el muy alto y muy poderoso principe Don Phelijpe, Hijo d'el
Emperador Don Carlos Quinto Maximo, desde Espana a sus
tierras de la baxa Alemana : con la descripcion de todos los
Estados de Brabante y Flandes. Escrito en quatro libros. Anvers
en casa de Martin Nucio 1552. kl. f°. U. B. Amst.
r Fol. 260/321 — Sept./Oct. 1 549 — Bergen-op-Zoom,
Breda, 's-Hertogenbosch, Heusden, Gorinchem, Dordrecht, Rotter
-dam,'sGrvenhgLiHalm,AsterdUch
Amersfoort, Harderwijk, Elburg, Kampen, Zwolle, Deventer,
Zutfen, Arnhem, Nijmegen, Venloo, Roermond, Weert.
2 Fol. 285/289 — 1/2 Oct. 1 549.
De schrijver 1 vertelt, dat don Phelippe, de latere Filips II,
die hierheen kwam „om dezer goeden stede hulding en eed te
doen als toekomende Landsheer ", in de Oudekerk een pontificale
mis bijwoonde 2 . In de kerk werd opgemerkt het schilderij van
i Juan Christoval Calvete de Estrella (gest. C. 1593) spaansch schrijver,
vroeger biechtvader van Karel V, en chronografus van indische aangelegenheden, vergezelde Filips op zijn tocht naar de Nederlanden. Zie Jócher
Allgemeines Gelehrten-Lexicon.
Corn. Stepper, staatsraad van Karel V. schijnt hem over de nederlandsche
steden te hebben voorgelicht. Zie Fruin Tien jaren 5e uitg. blz. 189 noot.
Behalve dit boek, waarvan een fransche vertaling door Jules Petit in
1876-1884 te Brussel verscheen, bezit het Britsch Museum te Londen nog
een ander hoogst zeldzaam verhaal van deze reis (811 C. zi). De titel luidt
Hans Heysl, A in Sch'n New Büch, lustig zü Lesen, den gantzen zug and Raiss
des Ffrsien .... Philip po Printten aus Hispanien, .... von Anno 1549, bis
auff 51 Augspurg getruckt durch Hanns Zimmermann [1551]. 4 0
2 De prins logeerde bij Nel Sybrantsdochter, de zuster van Joost Buyck.
De huldiging en eedsaflegging had plaats op een tooneel, opgeslagen op de
Plaatse (de Dam) ; daar de prins geen Hollandsch verstond, deed hij den
eed in het Latijn. Zie over zijn verblijf te Amsterdam nog J. ter Gouw
Geschiedenis van Amsterdam dl IV blz. 328-341 en Amsterdamsch jaarboekje 1889 blz. 148-173.
.
6
HOBY, STICKEL, KIECHEL 1554-1585
Juan Scorelio (Jan van Scorel) voorstellende „el mysterio de la
passion de Christo" 1 .
I0
HOBY, Kt. of Bisham Abbey — The travels and life of —,
written by himself. 1547-1564. Ed. for the Royal historical
Society by Edg. Powell. London 1902. 8°. K. B. 's-Gr.
The Camden Miscellany. X 2.
i Blz. io6, 124, 125 - Juli 1554, Sept. 1 555 — Maastricht,
Valkenburg, Nijmegen, Tiel, Heerewaarden, 's-Hertogenbosch.
II
STICKEL, BURKHARD Tagebuch seiner Kriegs- and anderer Verrichtungen auf dem europäischen Festlande, im Mittelmeere
and in Afrika von 1566-1598. Nach einer Handschrift des königl.
Staatsarchivs, mit Vorwort, Anmerkungen and erláuterndem
Register herausgeg. von E. von Kausler. U. B. L.
Württembergische Jahrbücher fur Statistik and Landeskunde.
1866 blz. 301 -424.
i Blz. 3 2 4/334 — 1568/1570 — Maastricht, Middelburg,
Bergen-op-Zoom.
12
KIECHEL, SAMUEL — Die Reisen des —. Aus drei Handschriften
herausgeg. von K. D. Haszler. Stuttgart 1866. 8°.
K. B. 's-Gr.
Bibliothek des litterarischen Vereins in Stuttgart. LXXXVI.
i Blz. 14/20 — Juli/Sept. 1585 — Groningen, Dokkum,
Leeuwarden, Franeker, Harlingen, Enkhuizen, Amsterdam, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Delft, Rotterdam, Dordrecht, Arnemuiden, Middelburg, Vlissingen.
2 Blz. i6 — Juli 1585De schrijver 2 vertelt van Amsterdam
i Over dit schilderij schreef de heer J. F. M. Sterck in het zestiende
Jaarboek van Amstelodamum 1918 blz. 179.
2 Samuel Kiechel van Ulm (1563-1619) maakte van Mei 1585 tot Juli
1589 een reis naar Venetië, Palestina, Syrië, Egypte en den Levant. Zie
over hem de toelichting tot b.g. uitgave en Vict. Hantzsch Deutsche Reisende
des r6 Jahrhunderis blz. 1o5—iio.
VERE, FRIEDRICH I VAN WURTEMBERG 1 5 8 9 -1 59 27
,,.... and [wir] denn 29 dus nach masttag gehn Amsterdam,
wólches die principal statt in Hollandt ist, kamen, sehr gros,
volckhreich and vost, aldo auch grosse handlung von allerley wahren, umb willen due sehfartt nach Antorf t beschlossen ; was cleine
schif sein, kunden sich gahr in due statt legen, dann eias arm von
der seh denn langen weg in due statt geth. Volgenden 3o dus do
stullgelegen, wise auch denn andern bus nach misttag, and ist
von Harlingen in Frueslandt bus gehn Amsterdam 14 meyl.
Denn 31 and lótsten gemeltes monats nach mottig grieng ich
under due porta, so nach Harlem geth, aldo yeder zoet wagen
halten, so das volckh hiinwiider fiiehren, diingten also unser 4
einen wagen and fuehren des selbigen abents gehn Harlem...."
13
VERE, FRANCIS — The commentaries of Sr. — being diverse
pieces of service, wherein he had command, written by himself
in way of commentary. Publ. by Will. Dillingham. Cambridge
1657. 4 0 • — Met portr. en kaarten. U. B. Amst.
i Blz. 1/4, 17/24, 71/72 — 1 5 8 9/ 1 59 1, 1 597 — Arnhem, Rees,
Doesburg, Zutfen, Deventer, Delfzijl, Groningen, Brielle, Geertruidenberg, Vlissingen.
14
RATHGEBEN, JACOB and HEINR.SCHICKHART — Warhaffte Beschreibung zweyer Raisen; welcher Erste (die Badenfahrt genannt)
der Durchleuchtig Hochgeborne Furst unnd Herr, Herr Friderich
Hertzog zu Wurttemberg unnd Teckh, Grave zu Mumppelgart...
im Jahr 11592 von Mumppelgart auss, in das weitberuhmbte
Konigreich Engellandt: hernach im zuruck ziehen durch die
Niderlandt widerumb gen Mumppelgart, wol verrichtet: Die
Ander.... im Jahr 1599 in Italiam gethan, usw. Auff Hochgedachter Ihrer Fnrstl.Gn.gn digen Befelch von dero mitraisenden,
z Antwerpen.
8
FRIEDRICH I VAN WURTEMBERG 1592
in Engellandt JACOB RATHGEBEN, Kammer Secretarien: In Italien,
HEINRICH SCHICKHARTEN, Ihrer F. Gn. Bawmeistern..... von
Tag zu Tag verzeichnet, and sampt vorhergehendem Wurttembergischem Newen Jahr, .... durch ...... Cellium abermal
zusamen in Truck verfertiget. Tubingen 1604. 4 °. K. B. Berl.
i Fol. 39 recto/56 verso — Sept. 1592 — Vlissingen, Zierikzee,
Den Bommel, Geertruidenberg, Brielle, Delft, 's-Gravenhage,
Leiden, Haarlem, Amsterdam, Enkhuizen, Harlingen, Leeuwarden,
Dokkum.
2 Fol. 41 verso/42 recto —15/17 Sept. 1592.
De reizigers 1 bezochten vermoedelijk het stadhuis. Over de
stad en hun verblijf daar, schreef Rathgeben :
„Solche Statt Ambsterdam, ist ein sehr vortreffenliche Gewerb:
oder Handelstatt, von allerhandt Kauffmans Wahren, dann seit
Antorff 2 also verhergt, ist das fürnembste Gewerb dahin
transferiert worden, sie ligt an einem sehr vesten Ort, dann zur
einen seiten hat sie die See, zur andern allenthalben ein lautern
Sumpff and Moraszt, dergestalt, das man von Harlem ausz, stetigs
auff einem auffgeworffnem Dam oder Teich fahren muss, ist
sonsten ein schone grosse and volckreiche Statt.
„Der Magistrat daselbsten hat ihren F. Gn. vil Ehr erzeigt,
stetigs mit delselbigen gessen, auch alles selbsten bezahlt unnd
auszgelöszt, insonderheit aber ihre F. Gn. gleich anfangs, acht
i Friedrich I, Hertog van Wurtemberg (1557-16o8). Zie over dezen Allgerneine deutsche Biographic Band VIII blz. 45 en de daar aangehaalde bronnen
en over b.g. reis, Joh. Beckmann Litteratur der dlteren Reisebeschreibungen
dl. I blz. 207 en v., Viktor Hantzsch Deutsche Reisende des i6. Jahrhunderis blz. 88—go, W. B. Rye England as seen by /oreigners Introd.
blz. LV—XCIV.
Volgens dichtregelen van den uitgever Cellius voorin het boek werd de
reis naar Engeland Badefahrt genoemd om den storm, dien de reizigers op
de Noordzee meemaakten gedurende den terugtocht, toen de golven op en
over het schip sloegen.
2 Antwerpen.
MORYSON 1592
9
gantz silberne Kannten (doch leer and ohne Wein) praesentiren
unnd fürstellen lassen, mit der Anzeig, dasz sie hiemit ihren F. Gn.
Wein verehrt haben wollen, solche Kannten aber haben sie, ihrem
gewóhnlichen gebrauch nach, wider hinweg genommen, unnd
dargegen, wie vorgemelt, die Auszlösung gethon. Es seyen aber
damaln ihre F. Gn. berichtet worden, als solte auff ein zeit einem
Römischen Keyser, durch silberne Kanten, Wein verehrt worden,
der habe aber selbige sampt den Wein behalten, derhalben sie
jetzunder in leeren Kanten den Wein verehren. Es hat auch hier
-aufderMgistzAmbda,hreF.GnigutScf
verordnet".
15
MORYSON, FYNES — An itinerary written by —. First in the
Latine tongue and thén translated by him into English. (Op het
volgende blad:) Containing his ten yeeres travell through the
twelve dominions of Germany, Bohmerland, Sweitzerland, Netherland, Denmarke, Poland, Italy, Turky, France, England, Scotland,
and Ireland. London 1617. f°. U. B. Amst.
i Part I blz. 42/55, 200, 201 — Oct. 1592/Juli 1593, Dec.
595
— Anjum, Dokkum, Leeuwarden, Franeker, Harlingen,
1
Enkhuizen, , Amsterdam, Haarlem, Leiden, Delft ; Maassluis,
Brielle, Rotterdam, Delfshaven, Dordrecht, Geertruidenberg,
Bergen-op-Zoom, Middelburg, Vlissingen, 's-Gravenhage, Loosduinen, Allen a/d Rijn, Gouda, Utrecht, het eiland Vlieland,
„Iland of Rotermere" (Rottum?), Arnemuiden, Hoorn, Stavoren,
Workum, Bolsward, Groningen, Delfzijl.
2 Part I blz. 4.4, 200 — Nov. 1592, -Dec 1 595.
Genoemd worden door de schrijver 1 : de Nieuwekerk waar de
i Fynes Moryson (1566-1630), engeisch reiziger, verkreeg na te Cambridge in de rechten gestudeerd te hebben, verlof tot het maken van buiten
reizen. Gedurende zijn verblijf te Leiden in Januari 1593 liet hij-landsche
zich daar als student inschrijven (Album studiosorum academiae Lugduno
LUDWIG VAN ANHALT-COTHEN
IO
kooplieden bij ongunstig weer beurs hielden, vermoedelijk is bedoeld de Oudekerk of de Oudezijdskapel 1 , verder wordt melding
gemaakt van de twee gasthuizen, het St, Pieters- en het soldaten
-gasthui
r6
Accessiones historiae Anhaltinae.
Von unterschiedenen das hoch-fürstl. Hauss and Fürstenthum
Anhalt belangenden Materien sampt dazu gehörigen Documenten.
Zerbst 1716. f°. — Mit Taf. and Karten. K. B. 's -Gr.
BECKMANN, JOH. CHRISTOFF.
Hierin op blz. 165-292
Furst Ludwigs zu Anhalt Kdhten Reise-Beschreibung von ihm
selbst in deutsche Verse gebracht.
i Blz. 168/171 — Juni 1596 — Delfzijl, Groningen, Aduard,
Buitenpost, Leeuwarden, Franeker, Harlingen, Enkhuizen, Hoorn,
Purmerend, Amsterdam, Haarlem, Lisse, Leiden, 's-Gravenhage,
Delft, Rotterdam, IJselmonde, Dordrecht, Middelburg, Vlissingen.
2
Blz. 169 — Juni 1596.
Batavae kolom 34). Zie Dictionary of national biography, vol. 39 blz.
172, 173.
B.g. boek bevat slechts drie gedeelten van het werk van Moryson, dat
uit vijf zou bestaan, Part IV berust in handschrift in het Corpus Christi
College te Oxford en werd in 1903 uitgegeven door Ch. Hughes onder den
titel Shakespeare's Europe. Unpublished chapters of F. M.'s Itinerary
London 1903. Het bevat een hoogst belangrijke zede- en karakterschildering
van de volken door M. bezocht. Zie • mijn opstel in Onze Eeuw 1917 dl. I
blz. is8 e.v. De oorspronkelijke tekst zoowel van de uitgave van 1617
als van 1903 is voor zoover hij ons land betreft door mij medegedeeld in
de Bijdragen en mededeelingen van het Historisch genootschap XXXIX (1918),
Moryson's beschrijving van Amsterdam vindt men ook in het dertiende
Jaarboek van het Genootschap Amstelodamum (1915) blz. 45.
i Zie Wagenaar Beschrijving van Amsterdam II blz. 243-245•
LUDWIG VAN ANHALT-CÖTHEN 1596 De vorstelijke dichter
1
II
wijdt aan Amsterdam de volgende
regels :
Von Horn auf Purmerend' ein städtlein gieng die fahrt
Zu wagen, da uns dan gleich eine schute ward,
Mit der wir vollend uns in Amsterdam begaben,
Dan aldar wolten wir das lager für uns haben.
Die war noch damals klein, die häuser seind geziert
Mit täflein liberal, in welchen angerührt,
Wie iedes nahme heist 2 : Sie ist ietzt weit erbauet
Und zweymal noch so gros, wird prachtig angeschauet,
Und nimmet immer zu: Zwey jahr für unsrer zeit,
Gieng erst die schiffart an in India sehr weit,
Das nach dem Osten liegt, die nun hat zugenommen
So mercklich, das von dar viel schiffe jährlich kommen,
Die reich geladen seind, viel tonnen Goldes wehrt,
Das gröszte reichthum hat hieher sich gantz gekehrt.
Von dar ward unsre reis' auf Harlem fürgenommen
Zu wasser .....
i Ludwig van Anhalt-Cöthen (1$79-165o) maakte in 1 597 -1 599 ter voltooiing zijner opvoeding een reis door Holland, Engeland en Frankrijk,
later naar Zuid -Duitschland, Zwitserland, en Italië. Het vermoedelijk zeer
nauwkeurig bijgehouden dagboek werkte hij in zijn laatste levensjaren om
in de kunstelooze rijmelarij, waarvan hier een kleine proeve staat. Deze zucht
om in gebonden stijl te willen meedeelen, wat in ongebonden beter ware
geweest (en ook ons van meer profijt!) zal vermoedelijk haar oorzaak vinden
in de bekende duitsche letterkundige vereeniging de Fruchtbringende
Geselischaft, waarvan de vorst een der medeoprichters was. Zie Allgemeine
deutsche Biographie Bd. XIX blz. 476 e.v., W. B. Rye England as seen
by foreigners, blz. CXXII; J. H. Scholte Philipp von Zesen in het veertiende Jaarboek van het Genootschap .4mstelodamum (1916) blz. 68; J. N. J.
Jensen Een reis door Nederland in 1596 in Tijdschrift voor geschiedenis 1916
blz. 3472 Dat Amsterdam bizonder rijk was aan uithangborden blijkt wel uit
deze opmerking, die de reiziger van geen andere nederlandsche stad maakt.
I2
WALDSTEIN
'7
ORBAAN, J. A. F. Bescheiden in Italië omtrent Nederlandsche
kunstenaars en geleerden. Dl. I. Rome. Vaticaansche Bibliotheek.
's-Gravenhage 1911. 8°. U. B. Amst.
Rijks Geschiedk. Publicatien. Kleine serie X.
Hierin onder nr. 185:
Reisbeschrijving van den boheemschen edelman Waldstein,
.... bevattende de eigenhandige opteekeningen van dezen „Zdenkonius Brtniczensis baro a Waldstein Brtnczii Ungerspergii
Budovicziique dominus", over zijne jaren van studie in en reizen
door Duitschland, Frankrijk, Engeland, Italië, ook in de Nederlanden. — Alleen de reis door Nederlandsche gewesten deelt dr.
Orbaan mee.
I Blz. 172/177 — Sept./Oct. 1599 — Vlissingen, Middelburg,
Vere, Zierikzee, Den Bommel, Hellevoetsluis, Brielle, Rotterdam,
Delft, 's-Gravenhage, Loosduinen, Gouda, Schoonhoven, Gorinchem, Zalt-Bommel, Waardenburg, Heusden, Houten, Utrecht,
Ouderkerk, Amsterdam, Haarlem, Leiden, Dordrecht, Beier
(gem. Oosterland op Schouwen en Duiveland), Bergen-op-Zoom.
2 Blz. 175 — Sept. 1599.
De reiziger bevond zich vermoedelijk in voornaam gezelschap,
dat namens het stadsbestuur werd ontvangen door mr. Nicasius
de Silla, pensionaris der stad. Van de openbare gebouwen worden
genoemd: het weeshuis, het rasp- en spinhuis met het Geheime
tuchthuis of de Secreele plaats voor slecht oppassende kinderen
van eerlijke luyden. Daar waren twee kinderen, wier ouders de
kunst hadden verstaan zich in wolven te veranderen en daarom
verbrand waren. Verder noemt de schr. het dolhuis, de gasthuizen,
ook dat voor de soldaten en het Prinsenhof, terwijl hij blijkens
het opschrift betreffende de wederdoopers ook de Nieuwekerk
bezocht. In de haven lagen, zegt hij, talrijke schepen, waaronder
velen bestemd voor een reis naar het pas door Houtman ontdekte
Indië.
Over Amsterdam en zijn verblijf aldaar schrijft Waldstein:
WALDSTEIN 1599
13
Die Lunae 17 vel 27 Septembris, i miliare [van Ouderkerk],
jentavimus Arnsterodami eoque die ibi substitimus. Oblati sunt octo
canthari vini et magistratu. Intererat prandio quidem doctor
Sylla et concionator primarius urbis. Deinde expatiati sumus in
urbe. Vidimus domum in qua educanter orphani ; praeterea
aliam domum, quae domus disciplinaris dicitur domus disciplinaris alia est virorum, alia mulierum in qua includuntur liberi
degeneres, adversus parentes contumaces, in quos esset gravior
poena statuenda, sed magistratus aequitate ad operas certas
condamnantur. His habitatio gratuita concèditur, victum vero
labore acquirere debent, quique non laborat non manducat ;
quod si appareat aliquos rediisse evidenter ad meliorem frugem,
liberantur. Inter illos sunt duo pueri, quorum parentes per incantationem poterant se transformare in lupos et ita insidiari
hominibus, qui tandem sunt combusti. Eorum vero liberi, qui
eandem artem a parentibus traditam didicerant, ad operas damnati. Insuper vidimus xenodochium virorum, mulierum militum
vulneratorum, quod valde munde servatur et singula sunt separata.
In alio loco aluntur mente capti. Denique infinitae multitudinis
naves vidimus, inter quas aliquae ingentis magnitudinis aedificantur in Indiam mittendae. In illa civitate si sexcentesima colligatur, resultat summa ad ducenta millia florenorum.
Die Martis i8 vel 28 Septembris mane exivi in forum ad emendas
quasdam mappas. Ac inde ivi in templum. In eo quodam in loco
haec sunt scripta :
ANNO MDXXXV PER PLATEAS TAM VIRI QUAM MULIERES MIDI
INCEDEBANT.
In domo porro principum Auraicorum hi versus reperiuntur
scripsit :
Quod patribus Marti Auraico Batavisque catervis
Mentem animum robur praestas, quod et hoste fugato
Aut coelo donas, urbes areisque potiri.
Haec tibi CHRISTE dicat votiva trophea senatus.
14
ULSHEIMER, ROHAN z599—i600
z8
ULSHEIMER, JOSUA. Reisen nach America and Beschreibung des
U. B. L.
Landes [Herausgeg. von W. Crecelius].
Alemannia. Zeitschrift fur Sprache, Litteratur and Volkskunde des
Elsasses, Oberrheins and Schwaben. Bd. VI (1878), blz. go—i28.
i Blz. 98, ioo, 102, 104 — Juni 1599, 1600, 16oi, 16o2, 1603 —
Amsterdam, Vlissingen.
2 Blz. 98, 104 — Lente 1599, 1602.
De reiziger 1 monsterde hier aan als chirurgijn op een der twee
schepen, welke voor West-Indië bestemd waren en waarover „Admiral Cornelius Hanszen von Amsterdam" het bevel voerde. Later
maakte hij nog reizen naar Midden- en Zuid-Amerika, Guinea
en Oost-Indië en keert in 16o9 naar zijn vaderland terug. Over
Amsterdam zegt hij al heel weinig.
19
ROHAN, HENRI DE. Voyage du duc de Rohan, faict en Fan 1600,
en Italie, Allemaigne, Pays-bas Uni, Angleterre, et Escosse.
Amsterdam chez Louys Elzevier 1646. 12°. K. B. 's-Gr.
i Blz. 15o/i80. — 1600 —. Delfzijl, Groningen, Leeuwarden,
Franeker, Harlingen, Amsterdam, Haarlem, 's-Gravenhage, Leiden,
Delft, Rotterdam, Dordrecht, Middelburg, Vlissingen.
2 Blz. 162/165 — 1600.
Ofschoon de schrijver 2 verschillende openbare gebouwen noemt
zooals het stadhuis, „beaux hospitaux et bien entretenus, diverses
i Andreas Josua Ulsheimer of Ultzheimer, duitsch wondarts en•scheepschirurgijn, maakt in 1 596, 1 597 den veldtocht tegen de Turken in Hongarije
mee, reist daarna naar Italië en komt in 1599 hier, vanwaar uit hij b.g.
reizen maakt, die hij zeer kort beschrijft. Zie Alemannia Bd. VI blz. 90,
9r, en Vikt. Hantzsch Deutsche Reisende des r6. Jahrhunderis blz. 123-125.
2 Henri Duc de Rohan, prince de Léon, (1579-1638), hoofd van de
protestantsche partij onder Lodewijk XIII. Zie o.a. Aug. Laugel Henry
de Rohan. Son role politique ei militaire sous Louis XIII (1579-1638). Paris
1889; Fruin Tien jaren 5e druk, blz. 226, 227; E. S. Bates Touring in r600 blz.
32, 33. Het reisverhaal werd uitgegeven onder toezicht van Samuel Sorbiêre.
Zie Bijdragen en mededeelingen van het Historisch genootschap XXII (i go i) blz. 5.
CORYAT, GIUSTINIANO 16o8
15
maisons publiques pour les orphelins, enfans desobeissans, pauvres garcons et filles.... ", blijkt uit zijn reisverhaal niet dat hij
ze bezocht heeft ; het meest waarschijnlijk is een bezoek aan het
Pesthuis, waarvan hij zegt dat het is ,un bel hospital tout entourné
de canaux, ou Pon n'entre que par des ports levis" 1 .
20
CORYAT, THOMAS. Coryat's Crudities hastily gobled up in a five
moneths travells in France, Savoy, Italy, Rhetia commonly
called the Grisons country, Helvetia alias Switzerland, some parts
of high Germany and the Netherlands ; Newly digested in the
hungryaire of Odcombe in the County of Somerset, and now
dispersed to the nourishment of the travelling members of this
Kingdome. 2 vol. Glasgow 1905. 8°. K. B. Berl.
Herdruk van de uitg. van Londen 1611.
t Dl. II blz. 35 6 /375 — 16o8 —. Nijmegen, Tiel, Zalt- Bommel,
Gorinchem, Dordrecht, Zierikzee, Brouwershaven, Bergen-op-Zoom,
Arnemuiden, Middelburg, Vlissingen 2•
21
VERSLAG van de reis door dè Vereenigde Nederlanden, ondernomen door GIORGIO GIusTINIANO, gewezen venetiaansch ambassadeur in Engeland [beschreven door Pietro Vico]. In het Italiaansch.
U. B. Amst.
Relazioni Veneziane verz. en uitgeg. door P. J. Blok. Rijks geschiedk.
Publicatien. VII, blz. 12-22.
i Blz. 12/18 — Dec. 16o8 /Jan. 16o9 — Liefkenshoek, Va
-cintor(Valkes?),Bgn-opZmTle,Otgnspa
Willemstad, Dordrecht, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Leiden,
Haarlem, Amsterdam, Vreeswijk, Utrecht, Arnhem, Tolhuis,
Huisen, Schenkenschans.
r Toen staande in de Nes „met een water en opgaande-brugge van de
andere gasthuyzen afgesondert". Commelin Beschrijving van Amsterdam
dl. II blz. 552.
e Zie over dit reisverhaal voor zoover het ons land betreft E. van
Bierra Eene reisbeschrijving van eer, gedeelte van Nederland uit het begin
der r7de eeuw in Oud -Holland XXXIV (1916) blz. 217 e.v.
16
GIUSTINIANO, SINCERUS, BRUN
Z6o8—i6ii.
2 Blz. 14/16 — Dec. í6o8.
Bezocht wordt: het binnengasthuis met de afdeelingen voor de
soldaten, de mannen en de vrouwen (per soldati, gli altri per gli
huomini et it terzo per le donne), het rasphuis met de Secreete
plaats, het spinhuis, het Oost-Indische huis, de Oudekerk waar
Sweelinck het orgel bespeelde, de beurs, de werkplaats van jodocus
Hondius, den beroemden , globemaker. In een particulier huis
woonde Giustiniano een roomsche godsdienstoefening bij.
De reizigers ontmoetten hier de kooplieden Calandrini en zoon 1
en werden officieel aan den magistraat voorgesteld.
-
22
Itinerarium Galliae
.... cum appendice, de Burdigala. Amstelodami ap. Jod. JansoU. B. Amst.
nium 1649. 12°. — Met kopergray. i Blz. 235/238 — Omstreeks zóio — Breda, Bergen-op-Zoom,
Geertruidenberg, Dordrecht, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage,
Leiden, Warmond, Haarlem, Alkmaar, Enkhuizen, Amsterdam,
Nijmegen.
2 Blz. 238 — omstr. 16io.
De schrijver 2 bezoekt: de beurs, het rasphuis, het spinhuis,
de Oudekerk.
Tegenover blz. 238 een plaat van het IJ vóór Amsterdam met
gezicht op de stad, zonder naam van graveur.
SINCERUS, JODOCUS [JUST. ZINTZERLING].
23
Toortse der zee-vaert (1623) —
Schiffahrten (1624). Uitgeg. door S. P. l'Honoré
Naber. 's- Gravenhage 1913. 8°. U. B. A.
BRUN, SAM. — DIERICK RUITER,
SAM. BRUN'S
Werken uitgeg. door de Linschoten-Vereeniging VI.
i Onder de firma-naam Calendrini en Bartolotti handelde Willem van den
Heuvel gezegd Guillielmo Bartolotti. Zie Elias Vrcedschap van Amsterdam
dl. I blz. 386.
2 Justus Zintzerling (c. 1590—c. 162o) duitsch rechtsgeleerde en philoloog,
schreef onder zijn verlatiniseerden naam J odocus Sincerus. Zie over hem JScher
Allgemeines Gelehrten-Lexicon, Nouvelle biographie générale publ. par Didot;
Joh. Beckmann Litteratur der álteyen Reisebeschreibungen dl. I blz. 341 e.v.
BRUN, CORRER 161I
17
1/2 2e gedeelte, blz. 1, 2 — Dec. 1611 — Amsterdam.
De schrijver 1 die op zijn handwerk reist, komt ook in Amsterdam
en slaagt hier in betrekking te komen bij Hercules Fran/zen.
Het gezicht echter van de hier liggende talrijke schepen bestemd
voor Oost en West, heeft hem „lustig gemacht" zich te laten
aanmonsteren op het schip „de Meermin ", kapitein Joh. Pietersz.
van Hoorn als scheepsheelmeester. Later maakte hij nog een viertal
reizen.
24
CORRER, MARCANTONIO (1611). — Verhaal der reis van—. In
het Italiaansch. U. B. Amst.
Relazioni Veneziane, verz. en uitgeg. door P. J. Blok. Rijks ge
-schiedk.PublatnVIz68-92.
i Blz. 68/72, 78/92 — Juni 1611 — Rammekens, Vlissingen,
Middelburg, Bergen-op-Zoom, Putten (N .-Br.), Breda, Geertruidenberg, Dordrecht, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Leiden, Rijnsaterwoude, Haarlem, Amsterdam, Ouderkerk, Weesp, Utrecht.
2 Blz. 89/92 — Juni 1611.
Bezocht wordt: het Oost-Indische huis, het tuchthuis, het binnengasthuis, het oude mannenen ,vrouwenhuis, het dolhuis. In de
woning van een koopman hoorden de reizigers 2 de mis. Door den
magistraat, waarbij dr. Albert de Veer s, worden zij officieel ontvangen.
In een der grachten zagen zij een der vijf galeien liggen, die
r Samuel Brun (258o-1668), zwitsersch reiziger. Zie over hem b.g. werk
blz. XXIV—XXXI. Over Amsterdam vertelt hij geen bizonderheden,
maar dat hij hier „mit grosser verwunderung allerley grosse Schiff aller
orten der Welt, alsz Ost- Indien, West- Indien, Guinea. ..." in- en uitvaren
zag en dat dit grootsctie gezicht hem „lustig" kon maken „solche newen
and seltzamen Lander and Königreich zu erkundigen", geeft hem recht op
een plaats in deze verzameling.
2 Marcantonio Correr, gewezen gezant vanwege de venetiaansche Republiek in Engeland. Het reisverhaal is vermoedelijk door zijn kapelaan geschreven.
3 Dr. Albert de Veer (2564-262o). Zie over hem Elias Vroedschap van
Amsterdam dl. I blz. 50.
18 SCULTETUS, JOHAN ERNST VAN SAKSEN 1612-1614
op Spinola in den zeeslag bij Sluis veroverd waren; ze was geheel
afgetakeld.
Gezegd wordt dat de kooplieden op een brug (Nieuwebrug) bijeenkomen en soms ook in een kerk, maar dat spoedig een fraai
gebouw (un bellissimo luogo) als beurs in gebruik zal worden
genomen (i Aug. 1613).
Uitgeleide deden hen Calendrini 1 , Vander put, Dionigi, Demetrio.
25
ScRINiuM antiquarium sive miscellanea groningana nova ad
historiam reformationis ecclesiasticam praecipue spectantia [Coll.
DAN. GERDES]. 8 tom. Groningae et Bremae [ 1 749 ? —] 1765. 40•
Tom.VII, pars 2,blz.197-291: Abrah.Sculteti Vita, ab ipso consignata.
U. B. Amst.
Tom. VII part. 2 blz. 2 45/ 2 49 —Sept., Oct. 1612 — Nijmegen,
St.-Andries, Gorinchem, Dordrecht, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Leiden, Haarlem, Amsterdam.
2 Tom. VII part. 2 blz. 247, 248 — Sept./Oct. 1612.
De schrijver 2 roemt de stad, haar havens, markten en openbare
gebouwen; het meeste indruk op hem maakten de gestichten voor
weezen, ouden van dagen en voor de armen, die hij echter geen
van allen nader aanduidt.
I
26
NEUMAYR, JoH. WILH. von Ramszla — Des durchlauchtigen
hochgebornen Fiirsten and Herrn, Herrn Johann Ernsten des
Jiingern, Hertzogen zu Sachsen, Gdlich, Cleve and Berg.... Reise
in Frankreich, Engelland and Niederland. Beschrieben durch —.
Leipzig 1620. 4°. U. B. Amst.
i Zie de reis van Giustiniano (16o8) en noot i aldaar.
2 Abraham Scultetus of Schultetus (1566-1624), Duitscher, beroemd
protestantsch godgeleerde vergezelde in 1612 den keurvorst Friedrich V
op zijn reis naar Engeland, waar deze met prinses Elisabeth Stuart huwde.
Van deze reis vertelt Scultetus in zijn levensbeschrijving, die vooral daarom
groote historische waarde heeft. Zie o.a. Allgemeine deutsche Biographie.
JOHAN ERNST VAN SAKSEN i614
19
i Blz. 280/301 — Febr. /Maart 1614 — Breda, Tilburg,
's-Hertogenbosch, Loon-op-Zand, Geertruidenberg, Rotterdam,
Delft, Leiden, Haarlem, Amsterdam, 's-Gravenhage, Bodegraven,
Utrecht, Arnhem, Schenkenschans.
2 Blz. 292/297 — Febr./Maart 1614.
De schrijver 1 vermeldt dat zijne „Furstliche Gnade" de Oudekerk, de Nieuwekerk, het stadhuis, de waag, de beurs, het OostIndische huis, het tuchthuis, het oude mannenen vrouwenhuis,
het St.-Pietersgasthuis, het aalmoezeniersweeshuis en het burgerweeshuis zag. Ook woonde de hertog een godsdienstoefening bij in de
Luthersche kerk 2 , van welker predikanten 3 er twee bij den hertog
het middagmaal gebruikten.
27
Ulyssus Saxonicus seu iter, quod
illustrissimus et celsissimus princeps ac dominus, Dn. Johannes
Ernestus dux Saxoniae, Juliae. Cliviae, et Montium.... per
Germaniam, Galliam, Angliam, et Belgium, anno 1613, magno
cum fructu instituit, et felicissimè absolvit. Bresliae 1621. 4°
U. B. Breslau.
SAGITTARIUS, THOMAS.
r Johan Wilhelm Neumayr vergezelde Johann Ernst hertog van SaksenWeimar (1594-1626) op zijn reis als secretaris. Zie Joh. Beckmann Lxtteratur der filteren Reisebeschreibungen dl. I blz. 526; W. B. Rye England
as seen by foreigners blz. 149 e.v. en E. W. Moes Amsterdamsche vondelingen
V in het Amsterdamsche Jaarboekje 1891 blz. 96 e.v., waarin de geheele beschrijving van Amsterdam door Neumayr is overgenomen. Zie ook het volgende genoemde reisverhaal van Sagittarius.
2 Met deze luthersche kerk bedoelt Neumayr vermoedelijk het pakhuis
de Vergulde Pot, dat toen daarvoor diende en dat zich bevond op de
plaats waar nu de Oude Luthersche kerk staat. Buitengewone godsdienstoefeningen op hooge feestdagen werden wel gehouden in de brouwerij
de Blinde wereld bij het zwanenburger bruggetje.
3 Het waren mr. Casparus Pfeiffer van Leipzig, Arnoldus Glaserus van
Woerden en Nicolaas Wivichius van Aken. Zie -F. J. Domela Nieuwenhuis
Geschiedenis der amsterdamsche luthersche gemeente blz. 52 en g8 ; Jaarboek
der Vereen. voor nederl. luthersche kerkgeschiedenis 1910 blz. 8 e.v.
20
JOHAN ERNST VAN SAKSEN
z6i4
i Blz. 251/261 — Febr. /Maart 1614 — Breda, 's-Hertogenbosch, Geertruidenberg, Rotterdam, Delft, Leiden, Haarlem,
Amsterdam, 's-Gravenhage, Utrecht, Arnhem.
2 Blz. 2 57/ 2 59 — Febr. /Maart 1614.
Het geheele reisverhaal, groot 303 kwarto bladzijden is in
latijnsche verzen door Thomas Sagittarius 1 , beschreven.
Over Amsterdam schrijft hij :
Amsterodaméas tandem devenit ad oras
aequore luctanti magis in contraria vento.
Urbs abjecta fuit primum: Sed tempore nostro
crevit in immensum Martis gliscentibus armis
gazisque innumeris, felix quas India mittit,
et reliquis tantum jam praefert urbibus illam,
quantum Pigmaeis magnos Natura Gigantes.
Mercatura cui favet et Neptunus amicus
illa caput reliquas inter facilè erigit urbes.
Huic favet impensè. Non se capit ampluis. Ergo
aedes multiplicans se longo effundit inaequor
agmine, et angustas extendit ad extera portas,
murosque et fossas. Si sic fortuna favebit
inceptis, totus similem non mundus habebit.
Aedes et vidit Princeps, quibus India nomen
fecit, et immensis rumpit magna horrea gazis,
zinziber, et variis disponit aromata cellis.
Hinc et Raspinus docuit miracula, virgis
et quae compedibus peragit sudibusque praeustis.
Est in secessu sedes circumdata muro.
Portitor hanc horrendus amat, et limina servat
terribili squalore Midas, cui plurima dextris
virga micat, ferrumque humeris dependet acutum.
Huc welut ad durf Phlegethontia Tartara regni
i Thomas Sagittarius (1577 -1621), polyhistoricus, professor in de
grieksche taal en later in de metaphysiek en logica. Zie Jócher Allgemeines
Gelehrten-Lexicon en Allgemeine deutsche Biographie.
JOHAN ERNST VAN SAKSEN
z6i4
21
auspicio ab legai felici patria tellus,
invisi si qui patriae, patriaeque Magistris,
pulsatusve parens et fraus admissa novercae,
aut qui delitiis bona decoxere ne fandis,
quique ob adulterium capti, quique arma secuti
impia, nec veriti dominorum frangere cellas,
inclusi poenam expectant, varioque labore
enectique fame siccis vix ossibus haerent.
Orbilius crudelis habet durissima regna,
castigatque auditque dolos, subigitque referre
in melius vitam, vel vitam perdere morte.
Cautè: Sic patriis irritamenta malorum
ejiciuntur agris, et tutis tuta sub umbris
publica res nocuas compescit carcere culpas.
Haec eadem fortuna viros quae pulsat inertes,
foemineum exercet scelus, innuptasquae puellas,
distinctis domibus tamen, et pro crimine poenis
distorquet meritis, vitamque labore fatigat.
Hic et pro senibus prostat gratissima sedes,
et pro mendicis, et quos ignota puellos
abjecit Natura locis et matre carere
jussit, et ignoto sub coelo vivere patre.
Omnia sic certa moderatur lege Senatus,
auspiciisque bonis felicia fata gubernat.
Hic preciosa diu Lutheri dogmata nostri
florere incipiunt. Hinc magno laetus amore
aedes accedit Princeps, et verba docentum
sacra audit, vatesque sua in convivia ducit,
Harlemque; invisit rursum ................. .
Zie ook het voorafgaande verhaal van Neumayr, die dezelfde
reis beschreven heeft op minder dichtelijke wijze.
28
SCHEIDT, HIERONYMUS.
Kurtze and warhafftige Beschreibung
22
SCHEIDT, BENARD 1614--16Z7
der Reise, von Erffürdt aus Thuringen nach dem gewesenen gelobten Lande, and der heiligen Stadt Jerusalem. Mit beygefügtem
Abrisz der Gelegerrheit gedachter Stadt neben der jetzigen Gestalt des Tempels and heiligen Grabes. Darbey auch mehrentheils
erzelet seynd die Lander, Städte and Oerther durch and an welchen
hin, ich in eigner Person beydes zu Wasser and zu Lande, hinein
and herausserwarts gereiset, als seynd: Meissen, .... Franckreich,
Engelland, Holland, Friessland, Westphalen and andere Oerther
mehr. Erffordt 1615. kl. 4°. —Met portr. en kaartere. U. B. Amst
i Vel Q, fol.. I verso/III verso — Nov./Dec. 1614 — Alkmaar,
Amsterdam, Schoonhoven, Dordrecht, Enkhuizen, Harlingen,
Franeker, Groningen, Delfzijl.
2 Vel Q, fol. II recto en verso.
De schrijver i vertelt niets • over Amsterdam, alleen zegt hij,
dat bij zijn aankomst duizende menschen „auff der Bühnen"
stonden, die gevangen gemaakte vrijbuiters zien wilden, welke
op een ander schip gelijk met het zijne binnenkwamen.
29
BENARD, NICOLAS. — Le voyage de Hierusalem et autres
lieux de la Terre S., faict par le Sr. — Parisien chevalier de l'Ordre
du St. Sepulchre de Nre Seigneur Iesus Christ. Ensemble son retour par l'Italie, Suisse, Allemagne, Holande, et Flandre, en la
très fleurissante et peuplée ville de Paris. Avec une ample description des choses plus remarquables et une instruction nécessaire pour les pélerins voyagers, es sis lieux cy dessus de Hierusalem. "Paris 1621. kl. 8°. — Met gegray. titel (I. Blanchin
fecit) en portr. v. d. schr. (Gaspar Isac fecit). K. B. Berl.
i Hieronymus Scheidt, geboren te Erfurd, die uit zucht tot avontuur
op twintigjarigen leeftijd een reis maakte naar Palestina, reeds vroeger had
hij blijkens de opdracht zijn reislust bot gevierd op tochten naar Frankrijk
en Noorwegen. Zie Joh. Beckmann Litteratur der filteren Reisebeschreibungen dl. I blz. 705, 706; T. Tobler Biblaographia geographica Palaestinae (1867) blz. 9.} ; R. Roehricht Deutsche Pilgerreisen nach dem Heiligen
Lande (1889) blz. 297.
BENARD, CONTARINI 1617
23
I Blz. 627/046 — Sept. 1617 — Nijmegen, Renen, Utrecht,
Amsterdam, Leiden, 's-Gravenhage. Delft, Rotterdam, Dordrecht.
2 Blz. 634/637 — Sept. 1617.
De schrijver 1 bezoekt de beurs, het tuchthuis, het spinhuis
en het oude mannenhuis.
Men ziet er, zegt hij, verscheidene kerken onder anderen die
van Sainct Nicolas (de Oudekerk) en de Nieuwekerk, maar aangezien ze allen geprofaneerd zijn en van binnen „desolé et rompu"
weerhoudt dit den belangstellenden Katholiek ze binnen te gaan
en te zien „une telle desolation" 2 .
Ofschoon niet op Amsterdam betrekking hebbende, is misschien niet onbelangrijk uit kunst -historisch oogpunt, dat hij op
het Binnenhof in Den Haag kwam in „une longue gallerie ou sont
grand nombre de marchands peintres ayans leurs boutiques
fournies de toutes sortes d'excellens et riches tableaux, comme
on les voit à la foire de Sainct Germain dez prez lez Paris".
30
VERHAAL
van de reis van PIETRO CONTARINI (1617) [door
U. B. Amst.
Orazio Busino]. In het Italiaansch.
Relazioni Veneziane, verz. en uitgeg. door P. J. Blok, blz. for—io8.
i Blz. 101/107 — Oct. 1617 — Schenkenschans, Tolhuis,
Arnhem, Renen, Utrecht, Amsterdam, Haarlem, 's-Gravenhage,
Delft, Rotterdam, Dordrecht.
2 Blz. 103/104 — Oct. 1617.
De reizigers 3 bezoeken de beurs en het Oost-Indische huis.
i Zie over dit boek T. Tobler Bibliographia Palaestinae geographica (1867)
blz. 96.
2 Zijn beschrijving van de stad publiceerde ik in de Amsterdammer,
weekblad, no. 1731 (28 Aug. 1910).
3) Pietro Contarini, benoemd tot gezant in Engeland, bezocht op zijn
reis daarheen ook ons land, van welken tocht zijn kapelaan Orazio Busino
een beschrijving gaf. Relazioni Veneziane blz. ioo. Zie ook Quarterly Review
vol. zoz (Oct. 1857) blz. 98.
CONTARINI, DONATO, HOWELL 1618-1619
24
Aardig is wat hij van den nachtwacht zegt: La notte tutta
s'invigila da alcuni ministri con grande custodia et accuratezza,
peril pericolo del fuoco; ad ogn' hora, et anche phi spesso, suonans
una trombetta soavemente per ogni contrada, et phi poi fanno
strepito con certi legni uniti, gridando „guardatevi dal fuoco",
(blz. 104). De voorname huizen vindt hij van een „grandezza medio cri" (blz. 103).
31
DONATO, ANTONIO. — Ambassade van — (1618). U. B. Amst.
Relazioni Veneziane, verz. en uitgeg. door P. J. Blok, blz.1o9 -122.
i Blz. 109/122 — Oct. 1618 — Rees, Rijnberk, Schenken schans, Arnhem, Utrecht, Amsterdam, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Delft, Rotterdam, Dordrecht, Vlissingen, Middelburg.
2 Blz. 110/112 — Oct. 1618.
De schrijver 1 logeerde in de herberg met het uithangteeken
De Vorst „per insegna it Principe" 2 .
Hij bezoekt de beurs, het Oost - Indische huis, de waag, het oude
mannenen vroitiwenhuis, i corsi delle botteghe d'ogni arte e
longhissime contrade d'albitante, etc. (een winkelstraat, misschien
de winkelgalerij boven de beurs ?), en de vischmarkt.
Hij sprak den koopman Calandrini 3
.
32
HOWELL, JAMES. — Epistolae Ho-elianae. The familiar letters
of —. Ed., annotated, and indexed by Jos. Jacobs. 2 vol. London
1890. 8°. — Met titelpl. en portr. K. B. 's -Gr,
I. Letters. II. Introduction, notes and index.
25/32 — April /Juni 1619 — Amsterdam, Leiden,
's-Gravenhage.
I Blz.
I Antonio Donato, venetiaansch gezant te Londen. Zijn Relazione berust
in handschrift in de Staatsbibliotheek te München. Zie Relazioni Veneziane
blz. 109 en noot 3 en 4 aldaar.
z Vermoedelijk hetzelfde logement dat Franc. Belli in 1626 zoo roemde.
Zie noot 5 aldaar.
3 Zie de reis van Giustiniano (Dec. 16o8) noot i.
HOWELL i6ig
25
2 Blz. 25/31 — April/Mei 1619.
De schrijver 1 logeert bij de la Cluze 2 , een der diakenen der
Brownistenkerk. Hij noemt de synagoge 3 en bezocht vermoedelijk
de beurs 4 . Op straat zag hij een langgebaarden ouden jood van
den stam van Aron, die door zijn geloofsgenooten met den
grootsten eerbied werd begroet, hij was dezelfde, zegt Howell,
die met Broughton (een der grootste kenners van het Hebreeuwsch
in Engeland) had gedisputeerd 5
.
i James Howell (1593-1666) engelsch schrijver, eerst werkzaam in
een glasfabriek, trok naar het vasteland om zich verder te bekwamen,
bezocht Holland, Frankrijk, Spanje en Italië. In zijn vaderland teruggekeerd
werd hij gouverneur bij een aanzienlijke familie. Later trad hij in diplomatieken dienst en in 1642 benoemde de koning hem tot „clerck of the privy
council". Van zijn talrijke werken hebben alleen de Familiar letters blijvende,
belangstelling verworven An zijn dan ook vele malen herdrukt.
2 Dichtbij de woning van De la Cluze was de rommelmarkt „the dogand-rag-market" waar het Zondagsmorgens tot Howell's verwondering
zeer druk kon zijn „notwithstanding their precise observance of the sabbath",
3 Er waren in 1619 drie synagogen het Huis Jacobs gesticht 1597, de
Woning des vredes gesticht í6o8 en het Huis Israels gesticht 1618, alle drie
gelegen aan de Houtgracht. In 1639 werden deze drie gemeenten vereenigd,
wat aanleiding gaf tot de latere stichting der tegenwoordige Portugeesche
synagoge. Zie D. H. de Castro Mz. De synagoge der Portugeesch-Israelietische
gemeente te Amsterdam blz. 5, 8, io en Amsterdam in de zeventiende eeuw,
Groei en bloei blz. rog.
q De beurs wordt niet genoemd in de uit Amsterdam geschreven brieven,
maar uit een van Antwerpen, die geheel over ons land handelt en waarin
allerlei interessante opmerkingen staan; zie blz. 115-129 aldaar.
5 Dit is ook volgens zijn commentator Jacobs foutief, die drie anderen
noemt, welke met den geleerden Hebraicus hadden geredetwist. Jacobs
zegt echter dat de toenmalige voornaamste Cohen in Amsterdam zou geweest zijn Jacob Cohen Lobats m.z. Lobatto en verwijst daarvoor naar
Graetz Geschichte der Juden dl. X blz. 5 m.z. 4 (ed. 1897). Ook dit is onjuist;
de daargenoemde Lobatto was in 1619 nog een jongmensch. Volgens den
heer Hillesum, conservator der Bibliotheca rosenthaliana is de bedoelde
rabbi Abraham Coen of Cohen de Herrera, bekend als philoloog, godgeleerde en cabalist, vriend van Menaseh ben Israel, voor wiens boek Conciliator
hij een approbatie schreef, gedagteekend 20 Ylul 5392 (io Sept. 1632). Zie
over hem The Jewish Encyclopedia, die echter als sterfjaar 1631 opgeeft.
ANONYMUS, BELLI 1622-1626
26
33
HOOGEWERF, G. J. De Nederlanden in 1622 door een Italiaan
U. B. Amst.
bereisd.
Onze Eeuw 1913 dl. IV blz. 1-42.
i Blz. 9/41 — Sept. 1622 '— Schenkenschans, Arnhem, Nijmegen, Tiel, Zalt-Bommel, Gorinchem, Rotterdam, 's-Gravenhage, Amsterdam, Purmerend, Hoorn, Enkhuizen, Alkmaar,
Haarlem, Leiden, Delft, Dordrecht, Tolen, Bergen-op-Zoom.
2 Blz. 29/31 — Sept. 1622.
De schrijver 1 bezocht de beurs en de korenbeurs.
34
BELLI, FRANCESCO. — Osservazioni nel viaggio di —. Venetia
.1632. kl. q. °. Bibl. Dresden en U. B. Munch.
I Blz. 84/123 — Juli/Nov. 1626 — Schenkenschans, Nijmegen,
Tiel, St.-Andries, Zalt-Bommel, Woudrichem, Gorinchem, Dordrecht, IJselmonde, Rotterdam, Rijswijk, 's-Gravenhage, Delft,
Loosduinen, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Delfshaven, Schiedam
Dullaart, Kil, Tolen, fort Nassau bij Bergen-op-Zoom, Hulst,
Den Doel, Liefkenshoek.
Ook opgenomen voor zoover het de reis door Nederland betreft, in:
Relazioni Veneziane, verz. en uitgeg. door P. J. Blok, blz. 2 o 6 -2 35).
2 Blz. 118/121 — Aug. 1626.
De schrijver 2 noemt: het [Aalmoezeniers- of burger- ?] weeshuis
r De schrijver van het reisverhaal is onbekend volgens dr. Hoogewerff,
die het uit het Italiaansch vertaalde, voor zoover 'het Nederland betreft. Het origineel berust in handschrift in de Bibliotheca angelica te
Rome, de perkamenten band, waarin het journaal is gebonden is juist op
den rug, waar de titel en naam van den auteur te lezen stond door muizen
zoover weggevreten, dat daarop alleen nog maar leesbaar is . ......a.... del
Sr. Marc......, wat niet verder kan worden aangevuld dan „Viaggio del
signor Marco....". Zie Onze Eeuw t. a. p. blz. 2, 3.
2 Francesco Belli (1577-1644), italiaansch dichter en dramaturg, was
kapelaan en secretaris van Giorgio Giorgi, venetiaansch gezant naar de
nederlandsche Republiek. Zie over beiden en deze reis P. Amat di S.
Filippo, Studi biografici e babliografici sulla storia geografica in Italia. Ed. 2a.
Vol. I blz. 404, 405 en gem. Relazioni Veneziane, blz. 198, 199 en 205.
BELLI, HEGENITIUS i626 27
(uno spedale riservato a'•pupilli), het oudemannenen vrouwenhuis,
het spinhuis, het rasphuis met het Geheime tuchthuis gen. de
Secreete plaats 1 (voor „giovinetti ricchi e pupilli "), de beurs, het
Oost-Indische huis, het West-Indische huis, in het nieuwe stadsgedeelte zag hij de in aanbouw zijnde en in 1631 voltooide Wester-
kerk.
Verder worden bezocht de rijke koopmanshuizen van Bartolotti
en Nicolo Suier (vermoedelijk Nicolaes Sohier 2 ). Uit naam der
magistraat werden de reizigers begroet door jan ten Grotenhuys
Jansz. s, wiens kennis van het Italiaansch geroemd wordt. Zij
logeerden in de herberg de Koning [van Sweden ?] 4
.
35
HEGENITIUS — GOTFR. HEGENITI Itinerarium Frisio-Hollandicum, et ABR. ORTELII Itinerarium Gallo-Brabanticum, Lugduni Bat. ex off. Elzeviriana 1630. 12°. U. B. Amst.
i Blz. 1/158 — vóór 1627 — Groningen, Leeuwarden, Dokkum,
Franeker, Harlingen, Workum, Hindeloopen, Stavoren, Enkhuizen,
Hoorn, Purmerend, Amsterdam, Alkmaar, Haarlem, Leiden,
Rijnsburg, Katwijk, Zevenhuizen, 's-Gravenhage, Rijswijk,
Scheveningen, Loosduinen, Voorburg, Delft, Rotterdam, Dordrecht.
2 Blz. 63/69 — vóór 1627.
De schrijver 5 noemt de Oudekerk, de beurs, het rasphuis, het
i Zie Wagenaar Beschrijving van Amsterdam dl. II blz. 254.
2 Zie Elias Vroedschap van Amsterdam dl. I blz. 359.
3 Hij was toen hoofdschout. Zie over hem Elias t. a. p. dl. I blz. 275.
4 „all' hosteria dal Re", zoo genoemd naar bet uithangteeken, zegt
Belli, maar het kon ook zijn naar de weelderige inrichting, die koninklijk
is en van een bizondere netheid, vol italiaansch marmer, met loggia's en
tuinen, veel [tafel-] zilver en fijn linnen ", enz. („senza paragone nel mondo
non the nella sola Europa” !).
5 Gotfried Hegenitius, een Duitscher vermoedelijk uit Silezië. Zie over
hem en zijn reisbeschrijving joh. Beckmann Lztteratur der álteren Reisebeschreibungen dl II blz. 483-488; Vondel's Werken uitg. Van Lennep
dl IV blz. 371, X blz. zie ; Navorscher dl VII (1857) blz. 186, VIII (1858;
blz. 14.
28
HEGENITIUS, LA FORCE
i626—i629
s fiinhuis, het burgerweeshuis, het gasthuis, het dolhuis, het OostIndische- en het West-Indische huis.
Hij sprak Joannes Anlonides van Alkmaar, die hem een orgel
liet zien en hooren in het door hem gehouden muziekhuis d'Os
in de Bruyloft of Huys te Sinnelust, door het volk in de
wandeling In de Mennisten Bruyloft genoemd naar den eigenaar
die tot de Doopsgezinden behoorde'.
36
LA FORCE, J. N. DE CAUMONT, maréchal de France et de ses
deux fils les marquis de Montpouillan et de Castelnaut. — Mémoires
authentiques de — .... recueillis, mis en ordre et préc. d'une
introd. par [A. Ed. Le Lièvre] de la Grange. 4 tom. Paris 1843. 8°.
U. B. Amst.
i Dl. III, blz. 308, 310 — April/Sept. 1629 — Amsterdam,
's-Hertogenbosch.
2 Dl. III, blz. 308 — April 1629.
„J'arrivai a soir en ce lieu.... je me suis bien promené par
Celle-ci, eest la plus belle chose que je puisse voir. I1 y a plusieurs
rues avec un canal au milieu, trois fois aussi larges que la rue
Saint-Antoine, de quoi le canal en fait la moitie de la largeur,
et des deux cotés une rangée d'arbres comme des allées, et pres
les maisons pavées de marbre ....
-questo
Behalve deze algemeene opmerking zegt de schrijver 2 niets van
Amsterdam, waar hij vermoedelijk heel kort vertoefde.
37
°
— Riks-Rádet och Ofver-Sátthállaren
Friherre — 's Lefverne, af honom sielf beskrifvit. K. B. Kopenh.
RoSENxANE, SCHERING.
Nya Svenska Bibliotheket, Bd. II (1763) Stycket IX blz. 515-621.
Zie over dezen Joannes Antonides de reizen van Brereton in 1634 en
Evelijn in 1641.
2 Jacques Nompar de Caumont La Force (1558-1652), een der meest
bekwame veldheeren der Hugenoten. Zie Nouvelle biogvaphie générale,
cd. Didot.
I
ROSENHANE, BRERETON 1631 —16 34
29
i Blz. 554/55 6 — Zomer 1631 — Vlissingen, Vere, Middelburg,
Dordrecht, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Leiden, Amsterdam.
2 Blz. 554/555 — Zomer 1631.
De schrijver die hier eenige dagen vertoefde en in den Conink
van Swede een hotel in de Warmoesstraat („die wan morstraet")
logeerde, vermeldt niets an hetgeen hij hier zag, doch noemt
alleen de namen van zijn landslieden, die hij hier ontmoette.
Het zijn : Bengt Oxenslierna, Eric Larsson von der Linde, Johan
Oxenslierna en Melchior Falkenberg.
38
BRERETON, WILL. — Travels in Holland, the United Provinces,
England, Scotland and Ireland, MDCXXXIV—MDCXXXV,
by —. Ed. by Edw. Hawkins. Printed for the Chetham Society.
1844. kl. 4 0 . Arch. Amst.
Remains historical and literary connected with the palatine counties
of Lancaster and Chester, publ. by the Chetham Society. I.
i Blz. 4/68 — Mei/Juni 1634 — Bridle, Schiedam, Delfshaven,
Rotterdam, Dordrecht, Delft, 's-Gravenhage, Loosduinen, Leiden,
Alfen, Zwammerdam, Haarlem, Sloterdijk, Amsterdam.
2 Blz. 55/68 — Juni 16 34.
De schrijver I bezoekt de beurs, het oude en nieuwe doolhof, de
Portugeesche synagoge, 2 de Engelsche kerk, de Oude luthersche
kerk, de Nieuwekerk, de Zuiderkerk, de Nieuwezijdskapel, de
Noorderkerk, de Westerkerk, de Oudezijdskapel, de Armenische
kerk, de ossenmarkt, de korenmarkt, de boerenvischmarkt en de
vleesehhallen.
De door hem genoemde personen zijn John Canne en John
Greenwood, beide voorgangers van de Brownisten, John Paget,
predikant van de Engelsche kerk op het Begijnhof, Jacob Pauw,
i William Brereton (1604-1661), bevelhebber van de parlementsgroepen in den burgeroorlog onder de regeering van Karel I. Zie Dictionary
of national biography ; Navorscher 1867 blz. 95.
2 Zie hierover de reis van James Howell (1619) noot 3.
3 0
OGIER 1 636
wiens buitenplaats in de Diemermeer hij ziet, Jan Theunisz
van Alkmaar'.
39
OGLER, CH. Reiseeindrucke aus Danzig, Lubeck, Hamburg
and Holland 1636. Nach dem neuentdeckten II. Teil von Charles
Ogiers Gesandschaftstagebuch. [Bearbeitet and herausgeg.] von
Kurt Scholimueller. Bibl. Ros.
Zeitschrift des westpreusischen Geschichtsvereins. Heft 52 (1910)
blz. 1 99 -2 73.
i Blz. 2 54/2 73 — Juli/Aug. 1636 — Harlingen, Leeuwarden,
Buitenpost, Surhuizum, Grijpskerk, Groningen, Assen, Meppel,
Zwartsluis, Genemuiden, Amsterdam, Leiden, Delft, Rotterdam,
's-Gravenhage, Dordrecht, 's- Gravendeel, Vere, Middelburg,
Vlissingen.
2 Blz. 259/264 — Juli 1636.
i Door Brereton wordt de naam verbasterd tot Yantunus „who hath
been professor in Leyden of the Arabic language — a lusty old man......
Deze waard was wel een zeer veelzijdig man, daar hij niet alleen kennis
had van de hebreeuwsche en arabische talen, maar ook beurtelings of soms
tegelijk brandewijnverkooper, boekverkooper en uitgever en zelfs vermoedelijk lettergieter geweest is. Bovendien roerde hij zich danig in de kerkelijke
twisten zijner doopsgezinde geloofsgenooten en trad daarbij als pamflettist
nogal op den voorgrond.
Van de waterwerken in zijn huis, het muziekhuis, d'Os in de Bruyloft,
door den eigenaar ook genoemd 't Huys te Sinnelust en in de wandeling
geheeten In de Mennisten-Bruyloft, geeft de Engelschman een uitvoerige
beschrijving. Inderdaad was, in 1612 een Joannes Antonides lector in de
arabische taal te Leiden geweest, zie het Album studiosorum acad. Lugduno
Batavae blz. LIX, Mart. Soermans Academisch register blz. sot en Matth.
Siegenbeek Geschiédenis der leidsche hoogeschool dl II blz. 267 en over zijn
optreden en geschriften in de sociniaansche beroeringen der doopsgezinde
gemeente o.m. G. Maatschoen Aanhangzel of derde deel van de geschiedenisse
der Mennoniten van Herm. Schyn blz. 8 5, 93; W. J. Douwen Socinianen
en Doopsgezinden blz. 57, 64, 16o e.v. Vóór 1627 was hij reeds eigenaar
van b. g. muziekhuis en in 1641 woonde hij daar nog. Zie in deze bibliographie de reis van Hegenitius (1627) en noot z aldaar en die van John
Evelyn (1641) en noot 6 t. z. p.
OGIER, HURWITZ 1636-1641 31
De schrijver 1 bezocht de beurs, de Nieuwekerk, de Duilsche
en de Portugeesche synagogen, een geheime katholieke kerk, de
Publieke paardenstallen buiten de stad gelegen °, de vischmarkl
en de daarbij gelegene markten van vleesch, fruit, enz. Hij komt
in het huis van Bartololli en in de boekwinkels van Hendrick Laurentz 3 en Willem Blaeu. De personen met wie hij kennis maakte
zijn Menasseh ben Israel 4 , Joachim Wicquefort 5 en Gerard Vossius.
Van Wicquefort ziet hij de boekerij, het muntenkabinet en de
verzameling van rariteiten.
40
HURWITZ, SCHABBATAI. Wawé ha-Amoediem. Amsterdam
Immanuel ben Joseph Athias 1698. P.
Bibl. Ros.
1/2 Fol. 9 — 1641 — Amsterdam.
De duitsche rabbijn Schabbatai Hurwitz (of Horowitz) 6 verhaalt
i Charles Ogier (1595-1654) secretaris van den bekenden Claude de
Mesrres, comte d'Avaux gedurende diens gezantschapsreis naar Polen en
Scandinavie, (1634-1636). Zie over hem en het doel der reis Joh. Beckmann
Litteratur der filteren Réisbeschrezbungen dl II blz. 669-672, de inleiding van
Schottmiiller en J. N. J. Jensen Hoe een Franschman ons land in 1636
zag in Onze Eeuw 1912 dl IV blz. 97.
2 Zij zouden meer dan 2000 paarden kunnen bergen; hiermede zullen toch
niet bedoeld zijn de stallen voor de jaagpaarden aan den Amstel, genoemd
in W. R. Veder Archief van de gasthuizen te Amsterdam (tot 1875) blz.
118, iig; zie ook Commelin blz. 634 ie kol.
3 Zie over Hendrick Laurentz, LedeboerAlfabeti.sche lijst van boekdrukkers
enz., E. W. Moes en C. P. Burger Jr. De amsterdamsche boekdrukkers en
uitgevers dl II blz. 315, 316.
4 Menasseh ben Israel, rabijn der portugeesche synagoge. Zie J. M.
Hillesum in het Amsterdamsch Jaarboekje 1899 blz. 28 en van denzelfden
in het Boek dl V (1916) blz. 1 45.
5 Joachim Wicquefort (1600-1670), kunstliefhebber en evenals zijn
oudere broeder Abraham bekend als diplomaat. Zijn muntenverzameling
kocht Nic. Heinsius Dz. voor koningin Christina van Zweden.
6 Schabbatai Hurwitz (i590—i66o) bekend Rabbijn en Talmudist.
Zie over hem The jewish Encyclopedia.
32 EVELYN
i641
in bovengenoemd werk dat hij in 1641 hier vertoefde op zijn reis
naar Pasno en dat hij de scholen der Portugeesche Israelitische
gemeente bezocht heeft.
41
EVELYN, JOHN. — Memoirs of —, comprising his diary, from
1641 to 17o5-6 and a selection of his familiar letters. Ed. by
Will. Bray. London [1879]. 8°. U. B. Amst.
i Blz. 2 4/34 — Juli /Oct. 1641 — Vlissingen, Middelburg,
Vere, Dordrecht, Rotterdam, 's-Gravenhage, Leiden, Utrecht,
Nijmegen, Gennep, Delft, Amsterdam, Haarlem, Delfshaven,
Schiedam, 's-Hertogenbosch, Liefkenshoek.
2 Blz. 27/29 — Aug. 1641.
De sch rijver bezocht: de beurs, de beyerd 2 , het binnengasthuis 3
de Oudekerks- toren, waar hij het carillon zag bespelen 4 , een synagoge , het dolhuis, het burgerweeshuis, het rasphuis, het sj5inhuis,
)
,
i John Evelyn (1620-1706), engelsch schrijver en kunstkenner, reisde
half Europa door en had later een belangrijk aandeel in het openbare
leven in zijn vaderland, zoowel op staats- en staathuishoudkundig als op
wetenschappelijk gebied. Zie o. m. over hem en zijn reisverhaal Fruin's
Verspreide geschriften dl IV blz. 249 en Alb. Babeau Voyageurs en France
depuis la Renaissance jusqu'à la Révolution blz. 99 - 105 .
2 „ ... built by Queene Elizabeth of England", hiermede verwart
Evelyn het z.g. soldatengasthuis, iets verder echter door hem afzonderlijk
genoemd, waarvan de stichting in 1586 door sommigen aan den graaf van
Leicester werd toegeschreven.
3 Hier is dan onder begrepen het gen. soldatengasthuis „one of the worthiest things that the world can shew of that nature". De zorg voor zieke
en gewonde soldaten trok zijn bijzondere aandacht ook later; in 1664
bij het uitbreken van den tweeden engelschen oorlog werd hij tot een der
commissarissen benoemd, belast met de zorg voor de gewonde krijgslieden.
4 Hij geeft een uitvoerige beschrijving van de mechaniek.
5 Vermoedelijk de synogage Beth-Israel ingewijd 1639. Zie de reis van
Howell (1619) noot 3.
EVELYN, VON DER BEHR 1641—i643 33
de herberg the Brilo f t 1 , de Kloveniersdoelen 2 , de winkel van
Hondius 3 om er landkaarten te koopen en die van Joan Blaeu.
Hij logeerde in het huis van een Brownist waar hij twee landgenooten aantreft, L. Keeper Finch en Sir Jo. Fotherbee.
Hij ziet het stadhuis in aanbouw en bezoekt de Dog-marke1 4 .
42
BEHR, JOH. VON DER. Diarum, oder Tage-Buch, über dasjenige,
so sich Zeit einer neun-jährigen Reise zu Wasser and Lande,
meistentheils in Dienst der vereinigten geoctroyrten niederländi
Ost-Indianischen Compagnie, besonders in denselbigen Lán--schen
dern taglich begeben and zugetragen. Jena 1668. 4°. U. B. Amst.
i „The next day we were entertain'd at a kind of tavern called the
Briloft, appertaining to a rich Anabaptist, where, in the upper rooms of
the house were divers pretty waterworkes, rising io8 foote from the ground ,
here were many quaint devices, fountaines, artificial) musiq, noyses of
beasts, and chirping of beards, etc.... Hier is zeker sprake van denzelfden
Jan Theuniisz. dien Hegenitius (vóór 1627) en W. Brereton (1634) bezoeken.
Zie aldaar.
2 „In the Dooie is paynted on a very large table Marie de Medicis' statue
to the breast, supported by foure royal diademes, the work of one vandal],
who hat set his name thereon, i Sept. 1638". Waarschijnlijk wordt hiermede
bedoeld de schilderij van Joachim van Sandrart (Cat. Rijksmuseum 1912
blz. 238 nr. 2117) . Corporaalschap van kapitein Cornelis Bicker en luitenant
Fred. van Banchem, gereed om Maria de Medicis, koningin-weduwe van
Frankrijk in te halen, September 1638. De manschappen zijn om de marmeren buste der koningin geschaard. Geschilderd voor de groote zaal van den
Kloveniersdoelen, later geplaatst in het burgemeestersvertrek van bet
stadhuis.
3 Misschien Jodocus Hondius ? Zie Wurzbach Niederlándisches Kunstler-
Lexicon.
4 De joden- of rommelmarkt, John Howell noemt ze „dog-and ragmarket" in zijn Familiar letters (1619). Evelyn zegt dat ze Zondags werd
gehouden tot twee uur in den middag. Toen Von Zesen zijn beschrijving
van Amsterdam in het licht gaf (1663) werd zij 's Maandags gehouden
op de Prinsengracht tusschen de Anjeliers- en Brouwersgracht. Zie aldaar
blz. 369 en b. g. reisverhaal van Howell (1619) noot 2.
34
VON DER BEHR, LE LABOUREUR 1643-1645
i Blz. 2/7; 149/150 — Sept. 1643; Juli 165o — Amsterdam,
Middelburg.
2 Blz. 4/5 ; 150 — Sept. 1643 ; Juli 165o.
De schrijver i bezoekt het Oost - Indische huis, om daar aan te
monsteren voor de Oost- Indische Compagnie, wat hem drie
weken later te Middelburg gelukt. Gedurende zijn verblijf in
Amsterdam woonde hij bij Jan Dircksen, een Holsteiner. In Juli
165o keerde hij weer naar zijn vaderland terug.
43
LE LABOUREUR, JEAN. S. de Bléranval. Histoire et relation du
voyage de la royne de Pologne et du retour de madame la maréschalle de Guébrian, ambassadrice extraordinaire, et sur-intendante
de sa conduitte. Par la Hongrie, l'Austriche, Styrie, Carinthe,
le Frioul, et 1'Italie. Avec un discours historique de toutes les
villes et estats, par oû elle a passé. Et un traitté particulier du
Royaume de Pologne. Paris 1648. 4°.' U. B. L.
i Blz. 54/83 — Dec. 1645/Jan. 1646 — Tilburg, Heusden,
Gorinchem, Vianen, Utrecht, Amsterdam, Amersfoort, Harderwijk,
Hattem, Zwolle, Ruinen, Rolde, Zuidbroek.
2 Blz. 67/73 --- Dec. 1645.
Louise Maria Gonzaga, dochter van, den in 1637 overledenen
hertog van Mantua en Nevers, was de tweede gemalin van Vladislaus, koning van Polen, met wien zij in September 1645 huwde 2
In de maand November d. a. v. reisde zij over Holland naar
Polen, begeleid door madame la maréschalle de Guébriant, die als
.
i Johann von der Behr (gest. omstr. 1692), na zijn terugkeer uit Indië
notaris te Leipzig. Zie over hem en b. g. boek Joh. Beckmann Litteratur
der alteren Retsebeschreibungen dl II blz. 369-373 en Allgemetne deutsche
Biographie.
2 Zie over deze niet fortuinlijke vorstin, op wie eerst de broeder van
Lodewijk XIV verliefde en die later liefdesbetrekkingen onderhield met
den ongelukkigen Cinq-Mars, Revue des deux mondes Febr. 1883 (3e pér.
tom. 55). Na den dood van Wladislaus in 1648 huwde zij met diens broeder
Johan Casimir.
-
LE LABOUREUR
35
buitengewone gezante van Lodewijk XIV den koninklijken bruidegom zijn bruid kwam brengen, en een poolsch gezantschap met
graal von Bnin Opalinsky aan het hoofd. In het gevolg der koningin
bevond zich de jeugdige Jean le Laboureur (1623-1675), die
b. g. zeer wijdloopig reisverhaal schreef 1 .
Het hooge gezelschap kwam 27 December 's avonds acht uur
hier aan ° en werd ingehaald door een eerewacht van omtrent i000
man en met honderd saluutschoten begroet. De koningin logeerde
vermoedelijk op het Prinsenhof 3 , de maréschalle de Guébriani in
een hotel dichtbij.
Den volgenden dag kwam Prins Willem namens zijn vader de
hooge gasten begroeten . in gezelschap van een stoet edellieden,
waaronder vele Franschen, die in het prinsenleger dienden ; ook
der maréschalle maakte de prins in haar logis zijn opwachting.
De stedelijke regeering gaf ter harer eer een feestvoorstelling
in den schouwburg, waarvan de koningin slechts het begin bijwoonde, „parse qu'elle n'entendoit pas la langue flamende' .
De koningin bezocht het Oost-Indische huis en Jean le Laboureur kwam in de winkel van Blaeu.
Een en dertig December vertrok het gezelschap weder naar
Utrecht en werd op dezelfde wijze met burgerwacht en saluutschoten uitgeleide gedaan.
i Zie over deze reis Joh. Beckmann Litteratur der altenen Reisebeschreibungen dl II blz. 54o-558, Revue des deux mondes Febr. 1883.
2 Een gedeelte van het gevolg w. o. Le Laboureur kwam twee uur vroeger
aan, doordat het den gemakkelijker en vluggeren weg per slede over den Amstel verkoos boven den hard bevroren ongelijken straatweg. Vondel schreef
ter eere der konigin eenige gedichten, die zeker niet tot zijn fraaiste
behooren. Zie Vondel Werken Uitgave Van Lennep dl IV blz. 750-756.
Van Lennep noemt daar als datum van aankomst minder juist 25 December.
3 Ook Maria de Medicis logeerde er in 1638. Le Laboureur noemt het 't
stadhuis ( „Maison de ville, autrement appelée la Doulle").
4 Het stuk, waarvan Le Laboureur met weinige woorden den gruwelijken
inhoud meedeelt, was Aran en Titus door Jan Vos met als nastuk Lichte
Klaertfe door J. Noozemans. Zie C. N. Wijbrands Amsterdamsch tooneel blz.
92, waar echter ten onrechte van den koning van Polen gesproken wordt.
36
JOLY, WILLMAN
i646—i647
44
JOLY. Les voyages de Munster, d'Hollande, d'Osnasbrugh,
Varendorph, des Païs-Bas et de Cologne, avec le retour des dits
lieux. Augmenté de tous les noms des villes, cartes d'Allemagne,
du Rhin, et des Païs-Bas. Paris 1672. kl. 8 0 . Arch, Amst.
i Blz. 64/73, zoo/171 — Juli/Sept. 1646 — Maastricht, Wijk,
Stevensweert, Roermond, Venloo,.Deventer, Amersfoort, Naarden,
Amsterdam, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Scheveningen,
Delft, Rotterdam, Gouda, Utrecht, Renen.
2 Blz. 104/122 — Aug. 1646.
De schrijver' bezoekt de beurs, het Oost - Indische huis, de Por
synagoge, de drukkerij van Blaeu 2 , het binnengasthuis,-t:egsch
het burgerweeshuis, het rasphuis, het spinhuis, het dolhuis.
Met den bekenden rabijn Menasseh hen Israel heeft hij een
zeer geleerd gesprek over een bijbeltekst.
45
WILLMAN, OLOF ERICIISSON. — Een kort Beskriffningh pa een
Reesa till Ostindien och förbeskreffne Japan, then een Swansk
Mann och Skepscapiteen — benembdh, giordt hafwer. U. B. L.
°
Een kort Beskriffung uppa trenne Resor och Peregrinationer, sampt
Konungarijket Japan. Wysingsborg 1667. 4°. bl. 18 4 -2 45•
i Blz. 185 — Oct./Dec. 1647 — Amsterdam, Enkhuizen.
Blz. 185, 186 — Nov. 1647.
Drie en twintig November van genoemd jaar begaf de schrijver
zich naar het Oost - Indische huis, alwaar hij als adelborst aan2
i Claude Joly (1607-1700), „chanoine de Nostre-Dame" te Parijs,
advocaat- domheer, reist in het gezelschap van de hertogin de Longueville,
die haar man gaat opzoeken in Munster, waar deze als fransch afgezant
tegenwoordig was bij de vredesonderhandelingen. Zie A. Babeau Voyageurs en France depuis la Renaissance jusqu'a la Revolution blz. 121-124
en Una Birch Anna van Schurman blz. 9 1 -95.
2 Van de drukkerij die hij de fraaiste van Europa noemt, geeft hij een
aardige beschrijving, hij kocht er een kist vol boeken.
DE LA BOULLAYE LE Gouz 1650
37
monsterde. Alvorens naar Indië te vertrekken zocht hij den lutherschen predikant op en ontving het h. Avondmaal „Herrans hóghwardige Nattwardh". Gedurende zijn verblijf alhier hield hij zich
op aan den Montelbaanstoren (Monnckelbergs Torn), gelijk hem
en zijne gezellen bevolen was'.
46
LE Gouz, DE LA BoULLAVE, gentil-homme angevin. — Les
voyages et observations du sieur —. Ou sont décrites les religions, gouvernemens ..... d'Italie, ..... Hollande, ..... ou it
a séjourné, le tout enrichy de belles figures. Nouvellement reven
et corrigé par l'autheur. A Troyes et se vendent à Paris 16 57. 4 0
K. B. 's-Gr.
I Blz. 4 8 7/49 1 — Aug. 165o — Vlissingen, Middelburg, Dordrecht, Rotterdam, Amsterdam, Enkhuizen, Texel.
2 Blz. 487/488 — Aug. 165o.
De schrijver 2 die Amsterdam noemt „entre les grandes villes
elle est la plus belle que i'aye veuë" en waarvan hij deze korte
beschrijving geeft: „Les maisons Damsterdam sont toutes esgalles, et dans le millieu des ruës, it y a des canaux entourez
d'arbres, oû les plus grands vaisseaux arrivent commodement,
les marchands y ont de grands palais, avec de beaux perrons
de marbre, et de beaux magazins ou ils mettent leurs marchandises à mesure qu'ils les tirent des vaisseaux", de schrijver zegt
niet een openbaar gebouw bezocht of iemand alhier gesproken
te hebben.
.
i Aan den Montelbaanstoren lagen in dien tijd de lichters, die de bemanning van de oost-indisch vaarders aan boord van hun schepen brachten.
In de Beschryvinge van Amsterdam, door Montanus, Van Domselaer e. a..
(Amsterdam 1665) ziet men op de afbeelding van den Montelbaanstoren
(blz. 261) het krijgsvolk zich inschepen. Zie ook Amsterdam in de zevenende eeuw. Groei en bloei blz. 103.
2 Francois de la Boullaye le Gouz (16io-2669), beroemd fransch reiziger.
Zie over hem en zijn reisverhaal Joh. Beckmann Litteratur der àlteren
Reisebeschreibungen dl I blz. 580-592.
MOEHNER, DE LOMÉÉNIE 165r—r652
38
47
— Reise des —, Benedictiners von
St. Ulrich in Augsburg, als Feldcaplans bei den fur Spanien
geworbenen and enter dem Commando des Markgrafen Leopold
Wilhelm von Baden gefuhrten deutschen Regimentern in die
Niederlande im Jahre 1651. Nebst Auszugen aus der Beschreibung
frilherer Reisen desselben. Herausgeg. von P. L. Brunner. AugsK. B. 's-Gr.
burg 1872. 8°.
MOEHNER, P. REGINBALD.
Separat-Abdruck a.d. XXXV. Jahresbericht des historischen Vereins
von Schwaben and Neuburg.
i Blz. 99/loo, 102/103 — Nov. 1651 — Bergen-op-Zoom,
Maastricht.
48
LOMENIUS, LUDOV. HENR. — Lomenii, Briennae comitis
Itinerarium. Ed. altera. Cur. Car. Patin. Parisiis -1662. 8 ° .
U. B. L.
i Blz. 13/17 — Aug. 1652 — Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage,
Leiden, Haarlem, Amsterdam, Amersfoort, Groningen, Delfzij1.
2 Blz. 15/17 — Aug. 1652.
De schrijver 1 zegt weinig van de stad, spreekt, over haar regeering, en vermeldt dat na den mislukten aanslag van Willem II
de stedelijke overheid maatregelen nam ter beveiliging der stad
en ook geschut liet gieten met het opschrift „Respublica amstelodamensis" tot groote verontwaardiging van de Staten, die ten
slotte wisten te bewerkstelligen, dat de kanonnen werden ge-
smolten.
i Louis Henri de Loménie de Brienne (1635-1698), fransch staatsman en
letterkundige, reisde op zeventienjarigen leeftijd Europa door en verzamelde,
vurig kunstminnaar als hij was, een belangrijke collectie schilderijen, waarvan hij zelf een berijmden catalogus schreef. Zie zijn levensbericht voorin de
Mémoires inédzts uitgeg. door F. Barriére (Paris 1828). In de ophelderingen
achter deze Mémoires vindt men een zeer bekorte fransche vertaling van
het reisverhaal (dl I blz. 376 e.v.). Zie ook Joh. Beckmann Litteratur
der afteren Reisebeschreibungen dl I. blz. 143•
BARGRAVE, RERESBY i 6 53- 16 5 639
49
RODE, A. ROBERT BARGRAVE (ein englischer Reisender des
XVII Jahrhunderts). Mit bisher nicht veröffentlichten Auszügen aus seiner Reisebeschreibung. Hamburg 1905. 4°. — Schulprogr. U. B. Utr.
i Blz. 25/27 — Febr. /Mrt. 1653 — Amersfoort, Naarden,
Amsterdam, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Delft, Rotterdam,
Dordrecht.
2 Blz. 25/26 — Febr. 16 53De reiziger 1 bezocht : het burgerweeshuis, het in aanbouw
zijnde stadhuis, een oud klooster, waar „hundreds of men are dayly
employd in howing and working of stone" voor het stadhuis,
een van de drie Doelens „where the city keep they publique Feasts,
and entertein ambassadours", de Nieuwekerk, het Oost - Indische
huis, het oude mannenen vrouwenhuis, het binnengasthuis, het
dolhuis, de beurs, het Oudezijds heerenlogement 2 , de Porlugeesche
synagoge, het spinhuis, het rasphuis.
50
RERESBY, JOHN. — The memoirs and travels of —. The former
containing anecdotes, and secret history, of the courts of Charles II. and James II. The latter (now first published) exhibiting
a view of the governments and society in the principal states
and courts of Europe during the time of Cromwell's usurpation
London 1813. 8°. K. B. 's-Gr.
r Blz. 142/146, 149/160 — Oct./Nov. 1656 — Nijmegen,
Tiel, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Amsterdam, Leiden,
Utrecht, Middelburg, Vlissingen.
. i Robert Bargiave (1628 of 1629—c. 1663), Engelschman, maakte voor
handelsoogmerken twee reizen naar de Levant. Zie over hem b. g. reisbeschrijving, inleiding, blz. 4-18.
2 „The noblest taverne in the world : every roome is furnishd with brave
pictures and pav'd with black and white marble; espetially the chiefest
roome; which is likewise hang'd with the richest guilded lether I have seen,
and furnish'd with a glorious organ".
RERESBY, HARTMANN 1656-1657
40
2 Blz. 1 44/ 1 45 — Oct. 1656.
De schrijver' bezoekt het stadhuis ('t was bijna gereed, schrijft
hij), de beurs, de Nieuwekerk, den schouwburg (het gespeelde stuk
wordt niet genoemd). Hij roemt het klokkenspel van de beurse.
51
HARTMANN, A. S. — Tagebuch ADAM SAMUEL HARTMANNS
liber seine Kollektenreise im Jahre 1657-1659. Herausgeg. and
erläutert von Rodgero Pritemers. U. B. Utr.
Zeitschrift der Historischen Gesellschaft fur die Provinz Posen.
jahrg. XIV (1899) blz. 67 -140, 241-3o8; XV (igoo) blz. 95—i6o,
203-246.
r Jaarg. XIV blz. 241/308 ; XV blz. 95/9 6, 10 4/ 1 43 —
Juni /Oct. 1657 — Amsterdam, Delft, Rotterdam, Arnemuiden,
Middelburg, Vlissingen, Vere, Zierikzee, Goes, Tolen, Bergen-opZoom, Groot-Zundert, Breda, Geertruidenberg, Kapelle, Waalwijk, Raarnsdonk, Heusden, Deuteren, 's-Hertogenbosch,
Gorinchem, Vianen, Utrecht, Alkmaar, Leiden, Leiderdorp,
's-Gravenhage, Rijswijk, Gouda, Brielle.
2 Jaarg. XIV blz. 243/258, XV blz. 126/128, 131 — Juni/Aug.
1657.
De schrijver 3 vertoeft den eersten nacht van zijn verblijf alhier
i John Reresby (1634-1689), Engelschman die in 1652 uitweek naar
het vasteland en eerst na den dood van Cromwell terugkeerde. Later bekleedde hij verschillende belangrijke ambten. Zie Dictionary of national
biography.
2 „The new chimes of bells, two years since invented by a High German
[Hemony] and placed near the exchange, are very extraordinary being so
contrived, that they do not only play several hard tunbs very distinctly
of themselves, but may be played on by keys like organs".
3 Adam Samuel Hartmann (r6z7-1691), boheemsch geestelijke, pastoor
bij de evangelische gemeente te Lissa en rektor van het gymnasium aldaar.
Hij werd in 1657 afgevaardigd voor een kollekte -reis naar de Nederlanden
ten behoeve zijner stad, welke de poolsche adel in April 1656 in vlammen
had doen opgaan, uit wraak tegen de evangelische inwoners, die in den
HARTMANN 1657
41
in de Koningin van Denemarken', later logeerde hij hij Johan von
Just, „einen gutten frommen man".
Hij bezoekt de Westerkerk, de Nieuwekerk, het stadhuis,
de beurs, de ronde Luthersche kerk, het binnengasthuis, het oude
mannenen vrouwenhuis, het rasphuis, het athenaeum, twee
doolhoven', liet Oudezijds heerenlogement dat hij uitvoerig beschrijft
(dl. XIV blz. 257). Zelf preekt hij ook in een kerk, welke wordt
niet gezegd.
De door hem hier ontmoette personen zijn Johan Amos Comenius 2 , Andres Gleinig, zijn broeder Paul Hartmann, de boheemsche geestelijken Samuel Junius en Nikolaus Drabitius,
Eykstetus, de predikanten Joh. Rulitius, Joh. Seydell, Petrus
Grybius, Hermann Langelius en Petrus Wittewrongel, den koop-
zweedsch-poolschen krijg de Zweden als de bevrijders van geloofsdwang
hadden ontvangen. Drie andere geestelijken, waaronder Paul Hartmann,
de broeder van den schrijver, waren reeds vroeger voor dat doel hierheen
gekomen en verkregen, dank zij de hulp van hun geloofs- en landgenoot
Comenius, van de stedelijke regeering alhier in Februari 1657 de som van
f 2000.
Op raad van Comenius werd toen genoemde A. S. Hartmann met Paul Cy rillu s
leeraar aan het lissaer gymnasium, hierheen gezonden met het doel geheel
Nederland te bereizen. Zie de inleiding door Rodg. Pruemers t. a. p. XIV
blz. 67-78. Het verhaal der reis, dat tot nu toe aan den aandacht der
nederlandsche historici schijnt te zijn ontsnapt, behoort tot de meest interessanten der zeventiende eeuw om al de bijzonderheden die het bevat
van kerkelijke en maatschappelijke toestanden; zie de bespreking van
prof. Brugmans in de Nederlandsche Spectator 1901 blz. 350.
i Hij bezocht twee doolhoven, in het eene zag hij o. a. „die comedie von
Esther, von Christi geburth, Davids einfuhrung der bundeslade", enz.,
het andere noemt hij 't „alten doolhoff".
2 Johann Amos Comenius, die bij de ramp te Lissa bijna al zijn handschriften verloren had, kwam op verzoek van Laurens de Geer, den zoon
van zijn ouden beschermer Lodewijk de Geer, naar Amsterdam. Zie Lodewijk de Geer. Een bijdrage tot de handelsgeschiedenis van Amsterdam in
de zeventiende eeuw. 3e uitg_ blz. 46 en io3 ; J. Kvacsala Joh. Amos
Comenius blz. 3/or ; S. S. Laurie J. A. Comenius blz. 54, 55•
42
PEPYS, PAYEN z66o
man Laurens de Geer 1 , de diaken Isaac de la Vigne, professor
Alexander Mortis, Windisch, professor Magnus Hessentaler uit
Tubingen, D. Barvete of Barbette.
52
PEPYS, SAM. — The diary of —. With an introd. and notes by
G. Gregory Smith. London 19o5. 8°.
U. B. Amst.
The Globe Edition.
i Blz. 27/33 — Mei í66o — 's-Gravenhage, Scheveningen,
Delft, Loosduinen.
53
PAYEN. — Les voyages de M. —, dédiez à monseigneur de
Lionne. Jouxte la copie à Paris 1663. 12 ° . U. B. Amst.
i Blz. 40/79 — c. í66o — Breda, 's-Hertogenbosch, Middelburg, Vlissingen, Dordrecht, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage,
Leiden, Haarlem, Amsterdam, Utrecht, Gorinchem, Maastricht,
Groningen.
2 BIz. 60/65 — c. 166o.
De volgende gebouwen worden vermeld de beurs, de Nieuwekerk, het stadhuis, het spinhuis, het tuchthuis, het gasthuis, het
burgerweeshuis, het Oost-Indische huis.
Als hotel wordt in de Table de la route opgegeven de Keur
Keulen.
-vorstan
Het boekje is meer een reisgids dan een reisverhaal, al geeft de
overigens onbekende schrijver zoo nu en dan een anekdote van
zijn tochten door Europa.
54
CASTELLI, Glos. Itinerario et sincero racconto del viaggio fatto
dall'altezza serenissima del signor prencipe di Parma Alessandro
Farnese per la Francia, Inghilterra, Olanda, Fiandra, e Spagne.
Venetia 1666. 4 ° .
U.
B.
L.
t Bij Laurens de Geer bracht de schrijver ook een avond door. Hij werd
er kostelijk onthaald in het „wonderschonen hauss", het z. g. Huis met de
hoofden, over welks pracht hij het een en ander meedeelt.
FARNESE V. PARMA, CHRIST. ERNST V. BAYREUTH 1661 43
I Blz. 82/87 — Aug. 1661 — Breda, 's-Hertogenbosch, Wou
-drichem,GonUtAmserda,HlLin
's-Gravenhage, Delft, Rotterdam, Dordrecht.
2 Blz. 84/85 — Aug. 1661.
De vorst 1 bezocht het stadhuis, het rasp- en het spinhuis.
55
BIRKEN, SIGMUND VON. Hoch Fürstlicher Brandenburgische
Ulysses: oder Verlauf der Lander Reise, welche der Durchleuchtigste Furst and Herr, Herr Christian Ernst, Marggraf zu Branden
.... durch Teutschland, Frank--burg,zMadeinPus
reich, Italien and die Niderlande, auch nach den Spanischen
Frontieren, hochlöblichst verrichtet: Aus denen mit Fleisz gehaltenen Reis-Diariis zusammengetragen and beschrieben. Bayreuth 1668. 4 0 . — Met gegray. titel en portr. U. B. L.
i Blz. 195/201 — Aug. 1661 — Putten (N.-Br.), Bergen-opZoom, Zevenbergen, Dordrecht, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage,
Loosduinen, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Utrecht, Arnhem,
Nijmegen.
2 Blz. Igg /too — Aug. 1661.
De duitsche Ulysses 2 bezocht „etliche Kirchen and die vori Alessandro Farnese, hertog van Parma (gest. 1689), later gouverneur
der Zuidelijke Nederlanden reisde naar Engeland om de kroning van Karel II
bij te wonen en kwam op zijn terugtocht ook door Holland. Gioseppe
Castelli was vermoedelijk zijn secretaris, behalve door dezen werd de hertog
ook vergezeld door Paolo Arcioni, die mede van de reis een beschrijving
heeft gegeven, welke echter nooit in druk is uitgegeven. Het handschrift
berust in de Biblioteca Nazionale te Parma. B. g. uitgave van Castelli's
boek schijnt zelfs in Italië hoogst zeldzaam te zijn, zoodat P. Amat di San
Filippo 't alleen maar kan citeeren uit een boekverkooperscatalogus. Zie
Studi biografici e bibliograf1c1 sulla stone delle geografia in Italia Ed. 2a.
vol. I blz. 4 2 7 , 434.
2 Christian Ernst, Markgraaf van Bayreuth (1644-1752) kwam in het
jaar van zijn reis aan de regeering, later stichtte hij de Ritterakademie
in Erlangen, die de voorloopster was van de tegenwoordige hoogeschool
aldaar. Zie over hem Ebrard Christian Ernst von Brandenburg; Allgemeine
44 CHRIST. ERNST V. BAYREUTH, KNORR V. ROSENROTH 1661-1663
nemste Buchladen", het stadhuis en het Oost - Indische huis ;
verder worden nog genoemd een weeshuis, het oude mannenen
vrouwenhuis, het gasthuis, het dolhuis, het tucht- en het spinhuis,
welke „der Hochfürstl. Prinz" voor een deel gezien heeft. Hij
beklom ook den „vornemsten" toren (die der Oudekerk ?), waar
ter zijner eer het carillon een half uur bespeeld werd.
Hij sprak Burri 1 die hem zijne „habende Rariteiten" toonde
en hem van zijne te Rome door de Inquisitie ondergane ,,Condemnirung sonderlich unterhielte".
56
KNORR VON ROSENROTH, CHRIST. — Aus dem „Itinerarium"
des — von Prof. Dr. Fuchs, met inleiding en hollandsche vert.
van den latijnschen tekst door Joh. C. Breen. U. B. Amst.
Jaarboek van het Genootschap Amstelodamum XIV (1916) blz.
201-256.
1/2 Blz. 207/256 — April 1663 — Amsterdam.
In het b. g. artikel wordt alleen in droge opsomming, die veel
heeft van een inventarisatie, vermeld, welke verzamelingen de
reiziger 2 zag en de daar aanwezige rariteiten, die soms al bizonder
raar waren.
deutsche Biograp hie; J. Beckmann Litteratur der afleren Reisebeschreibungen
dl II, blz. 145. De schrijver van het reisverhaal of liever de samensteller
was Sigismund von Bircken (1626-1681), duitsch dichter en lid van de
bekende Fruchtbringende Gesellschaft. Zie Goedeke Grundriss zur Geschichte
der deutschen Dichtung 2e Aufl. Bd III blz 113.
i Giuseppe Francisco Borri of Burrhus, b_-roemd alchymist. Zie Jticher
A llgemeines Gelehrten-Lexicon en Poggendorff B zographisch-lztterarisches Handuorterbuch zur Geschichte der exacten Wissenscha/len op Borri.
2 Christian Knorr von Rosenroth (1636-1689), „ein Mann von erstaunlicher Gelehrsamkeit" zooals Fuchs hem noemt, die voor levensbizonderheden
verwijst naar zijn opstel in het Zeitschri/t fur Kirchengeschichte Bd XXXV
(1915) blz. 548-583. De reiziger bezocht ook Haarlem en Leiden. Zijn
beschrijving van de eerste stad vindt men in het Jaarverslag der Vereeniging
Haerlem 1916-1917, die van Leiden is ter perse.
KNORR V. ROSENROTH, JOHN RAY i663
45
Het zijn : het Theater anatomicum, het Oost - Indische huis,
de natuurkundige verzamelingen van den lakenkooper Volkard
Jansz op den Nieuwendijk', van dr. Roetert Ernst, van Jan
Jacobsz Swammerdam, den vader van den beroemden natuurkundige, van mr. Gerrit Reynst, wiens kunstkabinet ook bewonderd en beschreven werd, de tuinen van mr. Jan Roeiers
en van Martin van den Heuvel en het huis van den laatsten,
waarin een goudleer f abriek 2 was. Ten slotte worden nog genoemd:
het civetkattenhuis, misschien wel van de firma Abraham van
Beyerlandt, een suikerfabriek en een schip.
57
RAY, JOHN. Travels through the Low-Countries, Germany,
Italy and France, with curious observations..., also, a catalogue
of plants, etc. To which is added, an account of the travels of
FRANCIS WILLUGHBY, through great part of Spain. 2d ed. With
copperplates. 2 vol. London 1738. 8°. K. B. 's-Gr.
i Dl I blz. 18/48 — Mei/Juni 1663 — Middelburg, Vlissingen,
Vere, Bergen-op-Zoom, Breda, Geertruidenberg, Dordrecht,
Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden, Haarlem,
Amsterdam, Utrecht. Vianen, Leerdam, Asperen, Zalt-Bommel,
Crevecoeur, 's-Hertogenbosch, Eindhoven, Helmond, Maastricht.
2 Dl I blz. 34/3 8 — Juni 1663.
De schrijver 3 bezoekt : het stadhuis, de beurs, het admiraliteitsgebouw en - magazijn, de Nieuwekerk.
i Zie de inleiding van dr. Breen blz. 205.
2 Deze fabriek, de Rijsende Zon, was gelegen aan den Heiligeweg
naast de verwerij van Six. Zie F. Lugt Wandelingen met Rembrandt in
en om Amsterdam blz. 72, noot; over mr. Reynst en zijn kabinet, zie
hetzelfde werk blz. 63.
3 John Ray (1627-1705), engelsch plantkundige, vatte met den in den
titel genoemden Willughby het plan op een systematische beschrijving van
de organische wereld, dieren en planten, samen te stellen en maakte tot dat
doel groote reizen door Europa met Willughby, Skippon — zie de volgende
noot — en Nath. Bacon. Zie Dictionary of national biography.
SKIPPON 1663
46
58
SKIPPON, PHIL. An account of a journey made thro' part
of the Low-Countries, Germany, Italy, and France. U. B. Gott.
A collection of voyages and travels, some now first printed from
original manuscripts, other translated out of foreign languages,
and now first published in English. To which are added, some few
that have formely appeared in English, etc. Vol. VI. London 1732.
fol. Blz. 359-736.
i Blz. 3 84/4 12 — Mei/Juni 1663 — Rammekens, Middelburg,
Vlissingen, Vere, Arnemuiden, Roemerswaal, Bergen-op-Zoom,
Rozendaal, Breda, Geertruidenberg, Dordrecht, Rotterdam,
Delft, 's-Gravenhage, Loosduinen, Rijswijk, Leiden, Zevenhuizen,
Haarlem, Amsterdam, Utrecht, Vianen, Leerdam, Asperen,
Zalt-Bommel, Crevecoeur, Engelen, 's-Hertogenbosch, Eindhoven, Helmond, Brij, Maastricht, Wijk.
2 Blz_ 404/407 — Juni 1663 .
De schrijver bezoekt het stadhuis, het binnengasthuis, het
rasphuis, het burgerweeshuis, het aalmoezeniersweeshuis, het
dolhuis, de beurs, de Portugeesche synagoge, de Nieuwekerk, den
schouwburg, waar hij Tamerlan 2 zag opvoeren (,,These comedians
are two days in the week at this city, and two days at the Hague") ;
het athenaeum, waar professor Johannes Klenck voor een klein
gehoor college in logica gaf ; den hortus botanicus, twee doolhoven, de Oudekerk, waar hij het orgel hoorde bespelen, het
's landsmagazijn was voor vreemdelingen gesloten, de lijnbaan,
twee Engelsche kerken, waarvan eene der Brownisten, een Luthersche kerk. Skippon had aanbevelingen aan signor Parenzi, een
)
i Philip Skippon, engelsch plantkundige die met John Ray reizen maakte
voor een natuurkundig werk — zie het vorige nummer — vermoedelijk dezelfde, die op 19 April 1674 tot knight of England werd benoemd. Zie
Dictionary of national biography.
Zijn vader had in het hollandsche leger gediend en streed o. m. onder
lord Vere bij het beleg van 's-Hertogenbosch in 1629.
2 Den grooten Tamerlan door J. Serwouters.
SKIPPON, DE GOURVILLE 1663
Italiaan, en Tielens' een Hollander; de Engelschman Chapman was
zijn bankier hier ; verder worden nog genoemd de kooplieden
Dams en Thierry 2 den scheikundige Glauber, die echter zoo ziek
was, dat hij niet kon ontvangen 3 in de buurt der Oudekerk
woonde Salomon Verbeake', die een nieuw muziekinstrument
had uitgevonden, dat hij voor 8o gulden te koop aanbood. In een
der joodsche huizen zag hij het model van Salomo's tempel 5
,
;
.
59
GoURVILLE — Mémoires de —. Publ. pour la Société de 1'histoire de France par Léon Lecestre. 2 tom. Paris 1894, 95. 8°.
U. B. Amst.
1/2 Dl I blz. 206/207 — Zomer 1663 — Amsterdam.
Het eenige wat De Gourville c van zijn verblijf alhier zegt, is
dat hij er zich verveelde : „Nous y demeurámes huit jours, et
nous nous y ennuyámes fort". Zeer waarschijnlijk sprak hij hier
i Michiel Tiellens of zijn zoon Jan, zijdelaken-koopbeden. Zie Elias
Vroedschap van Amsterdam dl II blz. 559.
2 Vermoedelijk Jacques Thierry, assuradeur en reeder op Engeland.
Zie Elias t. a. pl. dl II blz. 572.
3 Johann Rudolf Glauber, bekend duitsch scheikundige, hier woonachtig. Zie Herm. Kopp Die Alchemie in al/ever and neuerer Zeit dl I blz.
50-52. Zie ook over hem Drie brieven van Samuel Sorbière, uitgeg.
door P. J. Blok in de Bijdragen en mededeelingen van het Historisch Genoot
dl. XXII blz. 74.
-schap
4 Salomon Verbeek (gest. 1685) 'sedert 1659 klokkenist der Oudekerk
en sinds 1670 ook van den Reguliers- (Munt-)toren. Fokkens in zijn Beschrijving van Amsterdam (blz. 230) en Vondel (ed. Unger í66o—i662 blz. 90)
prijzen zijn spel zeer.
5 Vervaardigd door Jacob Juda Leon, die later naar dit kunststuk
Salomo Leon[e] Templo genoemd werd. Een hoogst zeldzame prent hiervan
berust in de Bibliotheca Rosenthaliana (Univ. Bibl. Amst.).
6 Jean Hérauld of Hérault sieur de Gourville (1625-1723), beroemd
fransch financier en politicus, vluchtte om een veroordeeling te ontgaan
naar Holland, waar hij echter kort toefde. Zie b. g. Mémoires en Nouvelle
biographie universelle ed. Didot:
48
DE MONCONYS 1663
den jood Mendez Florès, die zijn correspondent was (dl I blz. 240
noot 3, II blz. 57 noot i).
6o
MONCONYS, BALTH. DE — Journal des voyages de M. — Pub!.
par de Liergues. Enrichi de quantité de figures en taille-douce.
3 parts. Lyon 1665, 66. 4°. U. B. L.
i Dill blz. 123/18— Juli /Aug. 1663 — Maastricht, Helmond,
Eindhoven, 's-Hertogenbosch, Tilburg, Breda. Geertruidenberg,
Dordrecht, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Scheveningen,
Leiden, Haarlem, Amsterdam, Alkmaar, Medemblik, Enkhuizen,
Hoorn, Purmerend, Utrecht, Amersfoort, Deventer, Zutfen,
Arnhem, Huisen.
2 Dl II blz. 16o, 162, 169/172, 176/i8o — Aug. 1663.
De schrijver' logeert in de Keizerskroon of de Oude befaamde
Berg, eigenaar La Montagne, in de Kalverstraat.
Hij bezocht het stadhuis, het admiraliteitsgebouw, het dolhuis,
de waag op den Dam, het magazijn der Oost - Indische Compagnie,
de admiraliteitswerf en lijnbaan, het rasphuis, het oudemannenen - vrouwenhuis, de beurs, de Porlugeesche synagoge; hij bezichtigde
het Admiraalschip de Spieghel, zag een ander groot schip afloopen (zie t. a. pl. blz. 177), kwam in den boekwinkel van Louis
en Daniel Elzevier, en in een glasblazerij', zag het model van den
Tempel van Salomo door Jacob Juda Leon 3 vervaardigd, woonde
een mis bij in een burgerhuis en zocht in het Heerenlogement prof.
Isaac Vossius op, die daar tijdelijk vertoefde.
i Balthasar de Monconys (1611-1665), fransch reiziger. Na vele reizen
o. a. naar Italië; Egypte en Perzië gemaakt te hebben, vergezelde hij den
hertog van Chevreuse, op verzoek van diens vader, den hertog van Luynes,
naar Holland, Engeland en Duitschland. Zie Nouvelle biographie universelle
ed. Didot; Larousse Grand Dictionaire universel; Nederlandsch Magazijn
1864 blz. 86; Navorscher XIV blz. 375 en XVI blz. 47.
z Zie de reis van L. C. Sturm no. 97 en noot 2 aldaar.
3 Zie no. 58, blz. 47, noot 5.
DE MONCONYS 166 3
49
De andere door hem genoemde personen zijn: de schilder
Nic. de Hell Stokade en zijn vrouw, Van Gouthoven, Otto Marcelis
van Schrieck 1 , de zeeschilder Willem van de Veldent, de burgemeester Joh. Hudde, heer van Waveren, werktuigen scheikundige,
die hem mikroskopen laat zien, Rentre Heent (bedoeld is dr. Roeier
Ernst 3 ), Giuseppe Francisco Borri, alchimist, monsieur Blot uit
Lyon, hier gevestigd, die hem overal brengt en die voor den
hertog de Chevreuse aan den burgemeester verlof vraagt „d'aller
en carosse", wat werd toegestaan, Coq een zweedsch edelman,
Johann Rudolph Glauber, scheikundige, Elias Noski, stempelsnijder, Cabar een Zweed. De apotheker, bij wien hij vele natuurkundige curiositeiten zag (zie blz. 171), is volgens Von Uffenbach Jan Jacobsz Swammerdam 4
.
6i
LuCAE, FRIEDR. — Der Chronist —. Ein Zeit- and Sittenbild
aus der zweite Hälfte des siebenzehnten Jahrhunderts. Nach
einer von ihm selbst hinterlassenen Handschrift bearb. and mit
Anmerkungen nebst einem Anhange versehen von Friedr.
Lucae. Frankfurt a. M. 1854. 8°. U. B. L.
i „Le 20 je fus.... a Oivater reik voir Otho, et ses tableaux.... je
vis ses papillon". Op den 27en Augustus ging de hertog bij Otho de
schilderijen zien, door hem in Rome geschilderd. Immerzeel zegt (dl. II
blz. 199), dat Otto Marcelis buiten Amsterdam een stuk laag land omheind
had, waar hij verscheidene dieren bewaarde en voederde, die hij voor zijn
studie noodig had en Wurzbach noemt dit stuk grond Waterrijk.
2 Willem van de Velde, vermoedelijk de vader. De hertog kocht van hem
`
eenige zeestukken.
3 Monconys noemt hem eschevin d'Amsterdam en zag in zijn verzameling schelpen, „une escritoire de bois.... du japon" en japansche en
chineesche boeken. Zie ook het veertiende Jaarboek van het Genootschap
Amstelodamum 1916 blz. 205, 206.
4 „Der Apotheker, den er p. 338 (van de uitgaaf van 1695) nicht mit Namen nennet, ist zweifels ohne Swammerdam". Z. C. von Uffenbach Merk
dl III blz. 689.
-würdigeRsn
5o LUCAE, FERDINAND ALBRECHT
v. BRUNSWIJK z664—i667
i Blz. 40/56, 68/127 — 1664/1667 — Nijmegen, Wijk bij
Duurstede, Utrecht, Vianen, Gorinchem, Woudrichem, Loevestein, Dordrecht, Breda, Geertruidenberg, Leiden, Haarlem,
Amsterdam, 's-Gravenhage, Delft, Loosduinen, Rijnsburg, Kat wijk a. d. Rijn, Katwijk aan Zee, Maassluis, Brielle, Goedereede,
Rotterdam, Enkhuizen, Ameland.
2 Blz. 83/99 — 1666.
De schrijver bezoekt : de Zuiderkerk, de Westerkerk, de Noorderkerk, de Oude- en Nieuwekerk, de Waalsche kerk, de Porlugeesche
synagoge, de kerk der Quakers, het stadhuis, de waag op den Dam
en die op de Nieuwmarkt, de beurs, het athenaeum, de Latijnsche
schoól, het rasphuis, het spinhuis, het Oost-Indische huis, het
West-Indische huis, het admiraliteitsmagazijn, de korenbeurs,
den Schreierstoren („ das Haus, darinnen die Schiffer ihre Tafeln
aushangen mit der Anzeige, wann sie abfahren"), het admiraliteits- of Prinsenhof, het huis van admiraal De Ruyter („ daran eine
Kupfertafel mit seinem Bildniss hanget"), de Groenlandsche pak
het Heerenlogement, de Hollandsche schouwburg (het ge--huizen,
speelde stuk wordt niet genoemd), het oudemannenen -vrouwenhuis, het binnengasthuis, het diakonieweeshuis, het walenweeshus,
het burgerweeshuis, het aalmoezeniersweeshuis, het begijnhof, het
dolhuis en het pesthuis, het weduwen/zo!.
Hij sprak den koopman Peter Allerwelt en Joh. Amos Comenius.
62
BEGEBNUESSEN — Wunderliche — and wunderlicher Zustand
in dieser wunderlichen verkehrten Welt. Meistentheils ausz
eigener Erfahrung and dann gottseliger, verstandiger, erfahrner Leute Schrifften Wunderlich heraussgesucht. Durch den in
der Fruchtbringenden Gesellschafft so genanten Wunderlichen im
Fruchtbringen. Erster Theil begreifend des Wunderlichen Lebensi Friedrich Lucae (1644-1708), silezisch schrijver, studeerde in 16641667 eerst te Utrecht, daarna te Leiden, werd later hofprediker in zijn
vaderstad Brieg.
ANONYMUS, TAPPEN 1666-1667
51
and Reisen-beschreibungen.l Auff den Fürstl. Residentz-Schlosz
Bevern 1678. 4°. — Met portr. door J. Sandrart sculps. K. B. Berl.
i Blz. Igg /201 — omstr. 1665 — Nijmegen, Grave, 's-Hertogenbosch.
6g
LETTRES curieuses de voyages écrits d'Angleterre, d'Italie,
de Hongrie, d'Allemagne, de Suisse, de Bohème, d'Hollande,
de Flandres, d'Espagne, et autres lieux. Qui contiennent tout
ce qu'il y a de plus rare et de plus remarquables dans tous ces
royaumes, républiques, et provinces. Ensemble leurs moeurs
de ces différentes nations, etc. Paris 1691. kl. 8°. Arch. Amst.
i Blz, 167/182, Igg /208 — 1666 — 's-Gravenhage, Amsterdam.
2 Blz. 1 75/ 1 79 — 1666 .
De schrijver 2 bezoekt : het stadhuis en het Oost Indische huis,
de beurs en de waag.
64
-
TAPPEN, DAV. Funffzehen Jáhrige curiöse and denckwürdige
auch sehr gefahrliche Ost-Indianische Reise-Beschreibung, so
sich im Jahr Christi 1667 angefangen and durch göttlichen Beystand im 1682ten Jahre geendet hat. Hannover and Wolffenbiittel 1704. 4°. U. B. L.
i Blz. 2/3 , 146, 15o/151. — Oct. 1667, Aug./Sept. 1682 —
Amsterdam, Middelburg.
2 Blz. 2 — Oct. 1667.
De schrijver 3 komt op avontuur hierheen, valt in handen van
r Ferdinand Albrecht, Hertog van Brunswijk en Luneburg.
De onbekende schrijver woonde blijkens blz. lor -208 den vierdaagschen zeeslag bij. Het boekje is niet, zooals Bodel Nijenhuis vermoedde,
een bewerking van Travels through Flanders, Holland, Germany, Sweden
and Denmark London 1693 (Bodel Nijenhuis Topographische lijst van plaats
no. 74 en suppl. blz. 3).
-beschrijvng
3 David Tappen (geboren 1649) uit Nienburg. Zijn boek, waarvan de
wetenschappelijke waarde zeer gering wordt geacht, bevat echter talrijke
bizonderheden over het dagelijksch leven aan boord der Compagnie-schepen.
2
52
EDW. BROWN i668
een zielverkooper en vertrekt in dienst der Compagnie naar
Indië. In 1682 keert hij naar zijn vaderland terug.
65
BROWN, EDW. Naukeurige en gedenkwaardige reysen door
Nederland, Duytsland, Hongarijen, Servien, Bulgarien, .... enz.
Uit het Eng. vert. door Jac. Leeuw. Verciert met curieuse kopere
platen [door Jan Luyken]. Amsterdam gedr. bij Jan ten Hoorn
1682. 4°. U. B. Amst.
i Blz. 3/42 — Aug./Sept. 1668 — Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Utrecht, Jutfaas, Vianen,
Gorinchem, Woudrichem, 's-Hertogenbosch, Breda, Geertruidenberg, Dordrecht, Vere, Middelburg, Vlissingen.
2 Blz. 13/24 — Aug./Sept. 1668.
De schrijver' bezoekt : het stadhuis, de waag, de beurs, de
korenbeurs, de Nieuwekerk, de Oudekerk met den toren, het
rasphuis, het spinhuis, het burgerweeshuis, het oudemannenen
vrouwenhuis, het Oost-Indische huis, het admiraliteitsgebouw, het
athenaeum met de bibliotheek, de Portugeesche synagoge, een
musyckhuis (doolhof zegt de vert.).
Hij zag een aardglobe door Pieter Vingboons 2 vervaardigd en
het model van Salomo's tempel gemaakt door Jacob Juda
Leona.
De personen, die hij sprak, zijn : prof. Fred. Ruysch, dr. Joh.
Zie: J. Beckmann Litteratur der alteren Reisebeschreibungen dl II blz. 400;
Bijdragen taal-, landen volkenkunde van Ned- Indië dl. LXIX (1913-14)
blz. 318 e. v.
i Edward Brown (1642-17o8), geneeskundige, lijfarts van Karel II,
directeur van het Bartholomeus-hospitaal te Londen. Zie: J. Beckmann
Litteratur der alteren Reisebeschreibungen dl II blz. 238-263; Biographisches
Lexikon der hervorragenden Aerzte ; Bato 1871 dl II blz. 362.
2 Pieter Vinckeboons (of Vingboons) graveur en kaartmaker te Amsterdam.
3 Zie Skippon's reis nr. 58, blz. 47 noot 5.
JORG FRANZ
MUELLER, JOH. SCHREYER 1669
53
Swammerdam, prof. Ger. Blasius, dr. Joh. Rud. Glauber', Moses
di Past en dr. Balch. Isaac Orobio de Castro".
66
MUELLER'S, JORG FRANZ'S, reisindrukken. Medegedeeld door
U. B. Amst.
J. E. Heeres.
Navorscher jaarg. LII (1902) blz. 187-205, 343
-
359•
i Blz. 193 /2óo — Zomer 1669 — Delfzijl, Groningen, Stroobos,
Leeuwarden, Franeker, Harlingen, Amsterdam, Leiden.
2 Blz. 194 — Aug. 1669.
De schrijver 4 bezoekt: de Portugeesche synagoge, het Oost-Indische huis.
67
SCHREYER, JOH. I Neue Ost-Indianische Reisz-Beschreibung, von
Anno 1669, bis 1677, handeinde von unterschiedenen Africanischen and Barbarischen Vólckern, sonderlich derer an dem VorGebi rge Caput bonae spei sich enthaltenden so genanten Hottentotten. Leipzig r68i. kl. 8°. U. B. L.
i Blz. 2/3 — 1669 — Rotterdam.
i Zie Skippon's reis (Juni 1663) noot 3.
2 Een geleerd jong mensch, zegt Brown, vermoedelijk Yshac de Moseli
de Pas of Paz, later uitgever en schrijver van taalkundige en philosophische
werken in het Hebreeuwsch. Zie M. Kayserling Bibliotheca EspanolaPortugueza- Judaica blz. 85.
3 Balthazar Isaac Orobio de Castro (c. 1620-1678), medicus, wijsgeer en
vruchtbaar schrijver. Zie de Jewish Encyclopedia.
4 Jorg Franz Muller (geb. 1646) uit de Opper-Elzas, kwam uit zucht tot
avontuur naar Amsterdam om bij de Oost-Indische Compagnie in dienst
te komen, wat hem ten slotte gelukte. Later in zijn vaderland teruggekeerd
schreef hij een verhaal van zijn lotgevallen, dat echter nooit in druk verscheen en waarvan een copie in de Stiftsbibliothek te St-Gallen berust.
Hieruit vertelt dr. J. E. Heeres, vaak met Mullers eigen woorden, o. a.
over Amsterdam, het een en ander. Zie ook Groningsche volksalmanak 1903
blz. 179-187.
5 Joh. Schreyer, duitseh zeeman op hollandsche schepen.
54
BOLLING 1669
68
BOLLINGIUs, FRIri. Oost-Indiske Reise-bog hvor udi Besattis
hans Reise til Oost - Indien faa vel og Eendeel Platzers Beskrifvelse
med en Andtall Hedningers Ceremonier, baade i deris Gudstieniste faa og i deris Ecteskabs Begyndelse end og Negotierne
med de regierendis itzige Hollandske Herrens Andkomst, Gage,
Promotion og Politie udi Oost- Indien diszligeste Hans Reise til
Faederne-Landen igien. Kiöbenhafn 1678. kl. 4°.•— Met gegray.
titelpl. en houtsn. U. B. L.
r Blz. 1/2, 94 — Dec. 1669, Oct./Nov. 1673 — Amsterdam.
1/2 Blz. 1, 2, 94 — Dec. 1669, Oct. 1673.
De schrijver' komt op het Oost- Indische huis, waar hij als adelborst door de Oost- Indische Compagnie wordt aangemonsterd op
een handgeld van twintig gulden en een maandelijksche gage
van tien gulden. Hij vertrok spoedig daarop met het schip Sticht
Utrecht. In 1673 kreeg hij verlof naar Europa terug te keeren,
ofschoon zijn diensttijd nog niet verstreken was. Onderweg werd
hij door de Engelschen krijgsgevangen gemaakt, maar kwam
ten slotte in Amsterdam aan om zijn nog niet ontvangen gage
te beuren. Op het Oost - Indische huis kreeg hij echter tot bescheid: schip verloren, alles verloren.
69
HULSHOF, A., Een duitsch econoom [JOHAN JOACHIM BECHERI
in en over ons land omstreeks 1670. U. B. Amst.
r Frederig Andersen Bolling, noorsch taalleeraar en theoloog, kwam na
zijn ácademische studiën hierheen (op zijn schip Sticht Utrecht waren niet
minder dan veertien gestudeerde lui) en vestigde zich later te Kopenhagen,
war hij o. m. een engelsche spraakkunst en woordenboek uitgaf. Zie over
hem en zijn reis: Wetenschappelijke Bladen 1881, IV blz. 376-378 ; Betrek
Noorwegen en Holland in vroeger dagen (Nieuwe Rotter -kingetusch
Aug. 1912 avondblad B; i7 Aug. 1912 ochtenblad A).-damscheCourntzg
In de Bijdragen tot de taal -, landen volkenkunde van Ned. -Indië dl. 68
blz. 289 e. v. komt een vertaling voor van het geheele reisverhaal van de
hand van mej. Joh. Visscher met aanteekeningen van G. P. Rouffaer.
BECHER 166955
Onze Eeuw jaarg. X (1910) dl. 4 blz. 65-96.
Blz. 66/94. — i66o, 1664, 1669, 1678. — Amsterdam.
Dr. A. Huishof verhaalt van de reizen, die Johan Joachim
Becheri, een bekend duitsch staathuiskundige (1635-1682)
in ons land gemaakt heeft, in z66o voor den keurvorst van Mainz,
in 1664 voor dien van Beieren, in 1669 voor den graaf van Hanau
en 1671 voor den keizer van Oostenrijk.
Betreffende de eerste reis waren weinig aanteekeningen, zegt
dr. Huishof, toch vond deze nog vermeld, dat Becher van Johan
Godfried van Gersdor/i voor tweehonderd rijksdaalders het geheim
kocht om salpeter op vluggere en voordeeliger wijze te maken,
als toen bekend was en dat hij bij Frans Hemony voor zijn meester
een spel van een en twintig klokken bestelde, zooals op de beurs
hinge. Voorts liet hij toen bij Theodorus Matham 3 voor een door hem
geschreven boek over het perpetuum twee koperen platen snijden.
In 1664 zond zijn beiersche meester hem hierheen in verband
met een te München op te richten „Werckhaus von allerhand
Manufacturen" en een „Landkauffhaus", terwijl hij bovendien
de West- Indische Compagnie moest polsen over aankoop van
land tot stichting eener kolonie in Amerika.
De besprekingen, welke echter tot geen resultaat leidden,
werden gehouden met den burgemeester Cornelis Witsen, den
schepen Coenrtiad Burg, de bewindhebbers der West- Indische
Compagnie Ten Holt [mr. Nicolaas ten Hove of mr. Arnout Helle mans Hooft, vraagt dr. Hulshof] en den koopman Jacob Pergens,
Heer van Vosbergen.
1/2
i Ook als medicus, en schei- en werktuigkundige heeft hij naam gemaakt. Zie Onze Eeuw t. a. pl. blz. 68.
2 Toen dit spel geleverd werd, werd het door Jacobus van Noort, organist
van de Oudekerk, Salomon Verbeeck, „klockespeelder van dito kerxtoorn
ende Michiel Nouts, klockespeelder van de Zuiderkerxtoren" beoordeeld en
hoogelijk geroemd. Zie Onze Eeuw t. a. pl. blz. 68, over Verbeek de reis
van Skippon (No. 58).
3 Deze graveur stierf in hetzelfde jaar, hij woonde in Den Haag. Zie
Kramm Levens enz. van schilders dl IV blz. 1071.
56 BECHER 1669
In 1669 bezocht Becher andermaal ons land en Amsterdam,
en daar dr. Huishof over deze reis Becher zelf het woord laat,
komt dit verhaal in aanmerking voor deze bibliographie. Het doel
was opnieuw te onderhandelen over de stichting eener duitsche
kolonie in Zuid-Amerika, nu namens den graaf Friedrich Casimir
von Hanau-Lichtenberg (Beneden-Elzas), welke onderhandelingen
evenmin tot het gewenschte doel voerden. Becher en zijn gevolg
van vier man kwamen i Juli 1669 hier aan en logeerden in den
Liesveldsche Bijbel in de Warmoesstraat.
De volgende personen worden genoemd, die wel meest allen
tot de West- Indische Compagnie in betrekking zullen gestaan
hebben: Angeloch, [Pieter Pielersz.?] van Beech, de bekende
Hans Bontemantel, toen president der schepenbank, mr. Roeland
de Carpentier Pielersz. 1 lid van de regeering van Dordrecht en
bewindhebber der West- Indische Compagnie, den portugeeschen
jood Abraham Cohen 2 (ook Coin of Coyn genoemd), den koopman
,
David d'Orville, Jan van Erpecum 3 , Alexander d'Hinoyosa 4
,
i Zie over de Carpentier, M. van Balen Beschrijvinge der stad Dordrecht
blz. 221, 265, 66o en 1305.
2 Becher zegt van dezen, dat hij zeer bevriend was met prins Joan
Maurits van Nassau, van wien Cohen vele brieven had. Hij woonde op de
St. Anthoniebreestraat en was volgens Becher hoofdparticipant der WestIndische Compagnie.
3 Bewindhebber der West- Indische Compagnie; in 1682 was hij gouverneur van Curacao. Zie Bontemantel Regeering van Amsterdam dl I blz. Si
en dl II blz. 476.
4 d'Hinoyosa vertrok in December 1656, na eerst in Brazilie voor de
West- Indische Compagnie werkzaam te zijn geweest, naar de Zuid -Rivier,
werd daar in 166o vice- directeur en in 1663 directeur over het geheele ge,
bied aldaar. Tevergeefs bood hij in 1664 der engelsche regeering zijn diensten
aan, toen deze ook dit land vermeesterde. Hij keerde daarop naar Nederland terug en diende later in het Hollandsche leger tegen Lodewijk XIV.
Zie over hem : O. B. O'Callaghan History of New Netherland New-York 18 55
vol. II blz. 334, 45 8 , 459, 4 6 4, 4 6 5, 47 1, 472 en 554 en J. R. Brodhead
History of the State of New-York New-York 1853 vol. I. blz. 631, 632, 663,
670, 68z, 697, 6 99 , 7 00 . 7 1 5, 7 1 7 en 747.
BECHER 1669 57
mr. Arnoul Hellemans Hooft, den advocaat der West- Indische
Compagnie, mr. Nicolaas ten Hove, Le Blon, Jean Baptiste Lie/rink,
secretaris der West- Indische Compagnie, mr. Jean de Meyl, den
expediteur der West- Indische Compagnie Mostard, Pellen, koop man uit Hanau afkomstig en bewindhebber der aperwacquische
kolonie, Jacob Pergens, doctor Willen Piso 2 , Dirk Spiegel, Izaak
Telgens, zaakwaarnemer van Becher, en Vlug 3
.
70
RELATIONS historiques et curieuses de voyage, en Allemagne,
Angleterre, Hollande, Bohème, Suisse, etc. Par C. P. D. de la
faculté de Paris. Rouen 1676. kl. 8°. — Av. cuivres et carte.
U. B. Amst.
i Mr. Jean de Mey, bewindhebber der West- Indische Compagnie en
schepen van Rotterdam. Zie over hem Bronnen voor de geschiedenis van
Rotterdam dl I blz. 539.
2 Dr. Willem Piso, „een braef experte docter medicine", gelijk Bonte mantel hem noemt, was van 1638 tot 1644 lijfarts van prins Joan Maurits
van Nassau-Siegen, gezegd de Amerikaan; hij vestigde zich daarna opnieuw
te Amsterdam, waar hij later inspector van het Collegium Medicum was.
Met Georg Marcgraf schreef hij Historia naturalis Brasiliae (Lugd. Bat.
1648), Vondel maakte te zijner eere in 1636 een gedicht op zijn vertrek naar
Brazilië. Zie over hem o. a.: N. G. van Kampen en D. Veegens Drietal
levensbeschrijvingen van beroemde mannen Haarlem 1840 dl II blz. 281,
z86 en vv. ; Vondel Werken ed. van Lennep dl III blz. z8r, 282; Elias
Vroedschap van Amsterdam dl. II, blz. 761 ; Huygens Gedichten uitg. Worp,
dl VI blz. 246.
3 Behalve als bewindhebber der West Indische Compagnie wordt deze
Vlug ook schepen van Amsterdam genoemd, wat zeker onjuist mag heeten.
Zeven Juni 1673 sneuvelde in den zeeslag tegen de Engelschen in de nabij
bij West-Kapelle de schout- bij-nacht Thomas Vlugh;-heidvanScol
hij werd in dien rang opgevolgd door zijn broeder David Vlugh, een aanzienlijk koopman uit Enkhuizen, die nooit te voren in zeedienst was geweest. Zie J. C. de Jonge Geschiedenis van het nederlandsche zeewezen ze druk
dl II blz. 435, 43 6 en Navorscher 1898 blz. 345, 43 6 . Misschien is een van
beiden de bedoelde persoon.
58
PATIN, PICARD 1671
i Blz. 15o/166 — 1671 — Nijmegen, Utrecht, Amsterdam,
Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Delft, Maassluis, Bridle.
2 Blz. 158/163 — Zomer 1671.
De schrijver' zag het stadhuis en de schilderijen-verzamelingen
van A. Grill, advocaat, L. van der Hem, advocaat, Occo 2 en Jonas
Witsen, stadssecretaris.
71
PICARD, [JEAN]. — Ouvrages de mathématique de —. Observations astronomiques et physiques faites en 1'Isle de Cayenne,
par [Jean] Richer. Du micrométre par [Adrien] Autout. De craffitie tuborum, et experimenta projectionis gravium, acct. D.
Ronter. Amsterdam 1736. 4°
Mémoires de l'Académie royale des sciences, contenant les ouvrages
adoptez par vette Académie avant son renouvellement en 1699.
Tom. IV.
Hierin: Voyage d'Uranibourg ou observations astronomiques
faites en Dannemarck. Par [Jean] Picard 3 .
U. B. Amst.
1/2 Blz. 64 — Aug. 1671 — Amsterdam.
„Comme j'avois appris que depuis peu M. Blaeu 4 d'Amsterdam
i Charles Patin (1633-1693), advocaat, geneeskundige en numismaat,
medisch professor te Poitiers. Valschelijk beschuldigd de schrijver te zijn
van een schendpamflet tegen een voorname prinses, trok hij buitenlands,
knoopte daar met geleerden betrekkingen aan en bezocht de verzamelingen
van kunst. Later was bij professor in de chirurgie te Padua. Grooten naam
verwierf hij zich als numismaat door zijn talrijke boeken over grieksche en
romeinsche munten. Zie Joh. Beckmann Litteratur der dlieren Reisebeschreabungen dl I blz. 638, Biographie universelle ancienne ei moderne ed. Michaud.
Nouv. édition.
2 Vermoedelijk mr. Lucas Lucasz. Occo. Zie de Bont Het geslacht Occo
blz. 6z en Uffenbach, noot.
3 Jean Picard (162o-1682), geestelijke, lid der fransche Academie, hield
zich, zooals ook uit 't bovenstaande blijkt, bezig met graadmeting en schreef
werken over sterren- en natuurkunde. Hij richtte het nog bestaande tijdschrift de Conneissance des temps op. Zie Poggendorff Biographisch-litterarisches Handwdrterbuch zier Geschichte der exacten Wissenschaften.
4 Johan Blaeu, blz. 60, zie over hem ook de reis van Pacichelli noot.
PICARD, PACICHELLI
i67i—i674
59
avoit travaillé aussi-bien que moy à la mésure de la terre, je fus
curieux d'en conferer avec luy. Sur quoy je puis dire que nous
eusmes une joye extraordinaire ce bon vieillard et moy, de voir
que nous estions presque d'accord touchant la grandeur du degré
d'un grand cercle de la terre, et que le differend n'alloit pas à
cinq perches on 6o pieds de Rhin. Je n'ay point sceu quele manuscrit
qu'il m'en fit voir ait esté mis au jour, mais je suis certain que
Snellius n'avoit rien fait de si grand'. Je sortis d'Amsterdam
m'embarquant pour Hambourg ....
72
PACICHELLI, Gio. BAIT. Memorie d'e viaggi per ''Europa
christiana, scritti à diversi in occasion de' suoi ministeri. 3 parts.
Nap[oli] 1685. 12 . — Met titelpl. en portr. K. B. Berl.
i Dl I blz. 584/669 — April /Mei 1674 — Nijmegen, Arnhem,
Loevestein, Gorinchem, Woudrichem, Dordrechr, Rotterdam,
Delft, 's-Gravenhage, Amsterdam, Haarlem, Leiden.
2 Dl I blz. 626/641 — Mei 1674.
De schrijver 2 bezoekt: het Heerenlogement, de Portugeesche
synagoge, de ronde Luthersche kerk, het Oost-Indische huis, het
admiraliteitsmagazijn en de werf , het stadhuis, de Nieuwekerk,
de Oudekerk, de beurs, het aalmoezeniersweeshuis, de bank van
leening, de geschutgieterij, de latijnsche school, het athenaeum, de
stadsbibliotheek, de Waalsche kerk, het oudemannenen vrouwenhuis, het binnengasthuis, de beyerd, de boekwinkels van Blaeu,
Elzevier en Janssonius.
Hij ziet de verzamelingen van den stadssecretaris Nicolaas
0
i Zie hierover P. J. H. Baudet Leven en werken van Willem Jansz Blaeu
blz. ia.
z Giovanni Battista Pacichelli (1641 -1702), italiaansche geleerde en
reiziger, die o. a. met Nic. Heinsius in briefwisseling stond. Zie, over hem:
Studi biografici e bibliografci sulla.storia della geografia in Italia ed. 2a dl I
blz. 449•
6o
PACICHELLI, SCHWEITZER
i674—i675
Witsen, A. Grill, L. van der Hem (vermoedelijk het prachtexemplaar van Blaeu's atlas, zie bij von Uffenbach (no. io6).
De genoemde personen zijn de geneesheer Justus Schrader en
de uitgever Pieter Blaeul.
73
SCHWEITZER, CHRISTOPH. Journal- and Tage-Buch seiner
sechs-jáhrigen Ost-Indianischen Reise. Angefangen den i Decembr.
Anno 1675, and vollendet den 2 Septemb. Anno 1682. Darinnen
er diese Lander and deroselben Einwohner.... beschreibet. Mit
einem Register als auch etlichen Kupffern versehen. Tubingen
1688. 4°. U. B. L.
1/2 Blz. 2 /3, 1 35/ 1 36 — Nov./Dec. 1675, Sept. 1682 —Amsterdam.
De schrijver 2 uit Wurtemberg geboortig, komt op avontuur
hierheen en valt „auss Mangel Gelts" in handen van een zielverkooper, over welke lui hij bizonder slecht te spreken is. Hij blijft
bij dezen eenige weken, tot hij zich voor den tijd van vijf jaar
verbindt als adelborst bij de Oost - Indische Compagnie. In Sep -
i „Conobbi, e mi fè cortesia ii signor Pietro Blau figliuol di Gio: the dissero
mori cattolica, it quale con dugento mila fiorini di dote accasatosi, riparava
la notabil perdita de'suoi haveni con gli atlanti, o sue tavole geografiche,
nel grande incendio, the liquefè per infino i rami. Esser colmo peril di errori
questo corpo, raccolto senza buona critica, mi significarono i piu eruditi".
De brand, die de drukkerij verwoestte, waarvan hier sprake is, had 23
Februari 1672 plaats. Er waren velen, zegt Baudet, die in dezen ramp de
wrekende hand Gods meenden te ontdekken, dr. Joan Blaeu straffende
voor het drukken van zooveel paapsche boeken, als van zijn persen afkomstig
waren. Dit laatste was dan ook misschien de oorzaak van het gerucht,
waarvan Pacichelli spreekt, als zou dr. Joan roomsch gestorven zijn (28 Dec.
1673). Mr. Pieter Blaeu was reeds in Januari 1670 gehuwd met Martina
Piemont, dus ook de bewering, als zou hij door een rijk huwelijk zijn door den
brand geschokte financiën hersteld hebben, is niet juist. Zie P. J. H. Baudet.
Leven en werken van Willem Jansz Blaeu blz. r i i ; Foppen Bibliotheca
belgica I blz. 582 aangehaald in de Navorscher 1867 blz. iii ; Elias Vroed
dl I blz. 47 2 , 473•
-schapvnAmterd
z Zie Tiele Nederlandsche-bibliographie van landen volkenkunde blz. 84, 85.
PALLAVICINO, WILL. PENN 1676-1677
61
tember 1682 komt hij terug en keert na afgemonsterd te zijn
naar zijn vaderland terug.
74
PALLAVICINO. — De keulsche nuntius Pallavicino in en over
Holland ten jare 1676. Medegedeeld door G. Brom.
U. B. Amst.
Bijdragen en mededeelingen van het Historisch Genootschap, dl
XXXII (1911) blz. 63-99.
i Blz. 74/80, 82/99— April /Mei 1676 — Schenkenschans,
Nijmegen, Tiel, Gorinchem, Dordrecht, Rotterdam, 's-Gravenhage,
Leiden, Amsterdam, Nieuwersluis, Utrecht.
2 Blz. 90/93 — Mei 1676.
De schrijver' bezocht de Portugeesche synagoge, het Oost-Indische
magazijn en het stadhuis.
75
PENN,W. — An account of —'s travails in Holland and Germany.
Anno MDCLXXVII. For the service of the Gospel of Christ,
bij way of journal. Containing also divers letters and epistles writ
to several great and eminent persons whilst there. London 16 94.
kl. 8°. U. B. Amst.
i Blz. 3/18, 30, 31, 16o/192, 242/265 — Mei /Aug. 1677 —
Brielle, Rotterdam, Haarlem, Amsterdam, Harlingen, Leeuwarden,
Lippenhuizen, Groningen, 's-Gravenhage, Noordwijk.
2 Blz. 6/18, 30/31, 16o/i6i, 2 43/ 2 44, 2 49/ 2 5 0 — Juni 1677.
De schrijver 2 logeert bij Geertruyd Dircks en houdt hier een
bijeenkomst met zijn hollandsche vrienden. Hij spreekt dr. Galenus
Abrahams de Haan, geneeskundige en doopsgezind leeraar.
i Lazaro Opizio Pallavicino (1632-1700), pauselijk nuntius te Keulen,
later kardinaal. Zie over hem en het doel zijner reis de inleiding van dit
reisverslag door G. Brom, t. a. pl. blz. 63-73 en Algemeen Handelsblad
1909, 3o Nov. avondblad blz. 6, i Dec. avondblad blz. 13.
2 William Penn (1644-1718), behoorde tot de kerk der Quakers, hij was,
de stichter van den amerikaanschen staat Pennsylvania.
62
DE Bovio
76
REISBESCHRIJVING — Een Italiaansche — der Nederlanden
(1677-1678) [door GUIDO en GIULIO DE Bovio], medegedeeld
U. B. Amst.
door Gisb. Brom.
Bijdragen en mededeelingen van het Historisch Genootschap dl
XXXVI (1915) blz. 81-230.
i Blz. 87/226 — Oct. 1677/Apr. 1678 — Schenkenschans,
Nijmegen, Tiel, Zalt- Bommel, Gorinchem, Dordrecht, Papen
-drecht,WilmsaBgn-opZ,HelvtsuiBr
Maassluis, Honselaarsdijk, Amsterdam, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Delft, Rotterdam, Bodegraven, Woerden, Utrecht,
Doorn, Renen, Wageningen, Wagenings-Hatte, Arnhem.
2 Blz. 104/115 — Dec. 1677.
De schrijvers' bezoeken de Nieuwekerk, de beurs, het stadhuis,
het s^iinhuis, de Zuiderkerk, de Duitsche en de Portugeesche synagogen, het burgerweeshuis, het begijnhof, en de r. k. kerk op dit
hofje, het oudemannenen vrouwenhuis, het rasphuis, het Prinsenhof, het binnengasthuis, het Oost - Indisch huis, en - magazijn, het
admiraliteitsmagazijn; in de Oudekerk wonen zij een orgelconcert bij.
De genoemde personen zijn: de italiaansche koopman Gioacchino Guasconi, de florentijnsche edelman H. da Verazzano,
beiden hier gevestigd, dr. Willem Blaeu en Daniel Elzevier,
Maurits Lodewijk baron van IJsselstein.
77
APRONIUS, AULUS, [ADAM EBERT]. Reise-Beschreibung von
Villa Franca der Chur Brandenburg durch Teutschland,
Holland and Brabant, England, Franckreich; von Dünkirchen
i Guido en Giulio de Bovio van Bologna behoorden als edellieden tot het
gevolg van den nuntius mgr. Bevilacqua, die deelnam aan de vredesonderhandelingen te Nijmegen. Zie: Archivalia in Italië belangrijk voor de geschiedenis van Nederland beschreven door Gisb. Brom dl III blz. 507, en de inleiding van de reisbeschrijving.
EBERT, VOGEL 1678
63
an den gantzen oceanischen frantzösischen Strand bis Bourdeaux ;
etc. Zur Freude der Welt and ewigen Zeiten. Villa Franca [Frankfurt a. d. O,] 1723. kl. 8°. — Met portr. K. B. 's -Gr.
i Blz. 2 5/44 , 1 49/ 1 5 2 — 1677 en zomer 1678 — Amsterdam,
Leiden, 's-Gravenhage, Haarlem, Utrecht, Gouda, Rotterdam,
Brielle, Breda, Dordrecht,
2 Blz. 26/28, 150/152 — Voorjaar 1678, lente 1679.
De schrijver' bezoekt : het stadhuis, de beurs, de Nieuwekerk,
de Oudekerk, de beide Luthersche kerken, het O.-Z. heerenlogement,
de boekwinkels van Elzevier, Waesberge en de weduwe Mercy
Brouning of Browning 2 en den kunsthandel van Romein de Hooge,
waar hij den vice-admiraal Engel de Ruyter aantreft. Verder
noemt hij den bankier Isaak van Buuren en de luthersche pre dikanten Johannes Blum en Artus Georg Vellen.
78
VOGEL, JOH. WILH. Zehen-Jahrige, jetzo auffs neue revidirtund vermehrte Ost-Indianische Reise-Beschreibung, in drey
Theile abgetheilet.... Nebst einem Anhange oder kurtzen Beschreibung derer vornehmsten Linder and Königreiche in Indien, u. s. w. Altenburg 1716, kl. 8°. — Met kopergr.
U. B. Amst.
i Blz. 9/25, 562/572 — Mei/Nov. 1678, Aug./Oct. 1688 —
Schenkenschans, Arnhem, Renen, Utrecht, Amsterdam, Ouderkerk, Nieuwersluis, Maarsen, Amersfoort, Nijkerk, Putten,
Nunspeet, „Hettdorff", Hattem, Zwolle, Roveenen, Staphorst,
de Wijck, „Bessen ", Spier, Beilen, Assen, Zuid-Laren, Groningen,
Elburg, Harderwijk, Harlingen, Franeker, Leeuwarden, Dokkum.
i Adam Ebert (2653-1735), duitsche rechtsgeleerde en hoogleeraar te
Frankfort. Zie Allgemeine Deutsche Biographie.
2 „Dicht an der Börse hatte Mistress Breuning das Eck-Gewelbe, so voller
Englischen Bucher", volgens Ledeboer woonde zij dan ook aan de Beurssluis ; zie Ledeboer Alfabetische lijst der boekdrukkers enz. blz. z8.
64
VOGEL, SIDNEY 1678-1679
2 Blz. 11/17, 2 3/ 2 5, 5 6 3/57 0 — Mei/Juli; Oct./Nov. 1678,
Aug./Oct. 1688.
De schrijver bezoekt het stadhuis, de Nieuwekerk 2 , de Westerkerk, de Zuiderkerk, de Oudekerk, de Noorderkerk, het Prinsenhof, 's landsmagazijn met de werf en de lijnbaan, het weeshuis,
den schouwburg, de doolhoven, het lucht- en het spinhuis en het
Oost-Indische huis, waar hij zich vervoegde om dienst te nemen
bij de Oost- Indische Compagnie als bergmeester en vaandrig ; hij
sprak daar met den advocaat der Oost - Indische Compagnie
mr. Willem van Dam, Nicolaas Rochusz van Capelle en Louys
Trip.
Teruggekeerd uit Indië logeert hij in de Middelste Liesveldsche
Bijbel. Hij komt,natuurlijk weer in het Oost-Indische huis waar hij
op verzoek eervol ontslag krijgt en spreekt er met den commissairis
der Oost- Indische Compagnie Salomon van de Bloc query. In de
ronde Luthersche kerk ontmoet hij Frederik, hertog van Saksen,
zijn vorst 3 , dien hij 's middags in het Oude Heeren-logement opzoekt, waar hij ook diens „Minister" Hoffrath Jacobs en zijn kok
(Kuchen- Meister) Bissing spreekt.
79
SIDNEY (afterwards EARL OF ROMNEY), HENRY — Diary of
the times of Charles the second by —, including his correspondence
with the Countess of Sunderland and other distinguished persons at the English court ; to which are added, letters illustrative
of the times James II. and William III., ed., with notes by R. W.
Blencowe. 2 vol. London 1843. 8°. — With portr. K. B. 's -Gr.
i Volgens den titel was hij na zijn reizen Cammer-Meister aan het
saksische hof te Altenburg.
2 Zaterdags was er in den namiddag orgelconcert, dat een uur duurde.
3 In Aug. Beck Geschichte der Regenten des gothaischen Landes (Gotha
1868), waarin een levenbeschrijving van dezen vorst Frederik I (16461691), voorkomt, wordt in 't geheel niet van een reis naar Holland in die
jaren gesproken.
SIDNEY, FRIKE 1679 65
i Dl I blz. 39/66, 1 47/ 1 7 0 , 1 73/ 1 75 ; II blz. 295/307, 3Z 2 /3 1 4
— Juli/Oct. 1679, Maart. 1688/1689 — 's-Gravenhage, Utrecht,
Nijmegen, Dieren, Amsterdam, Scheveningen, Honselaarsdijk,
Delft, Noordwijk, Katwijk, Soestdijk, Brielle.
2 Dl I blz. 63/65, 167/168 ; II blz. 295/306 — Aug./Oct. 1679,
Maart 1688.
De schrijver' bezoekt het stadhuis, het admiraliteitshuis, het
Oost- Indische huis en het admiraliteitsmagazijn, een synagoge, het
[burger?] weeshuis, het binnengasthuis, een Luthersche kerk, de
Armenische kerke en een Hervormde kerk.
De door hem genoemde personen zijn mr. Gilles Valckenier,
burgemeester van Amsterdam, de juwelier don Jeronimo d'Acosta 3
en de kooplieden Gerard, Stiles en Ormes.
8o
FRIKE, CHRISTOFF. Ost-Indianische Räysen and KriegesDienste, oder eine auszführliche Beschreibung was sich Zeit
solcher nemlich von A. 168o biss A. 1685 so zur See, als zu Land
in offentlichen Treffen and Scharmüzeln.... mit ihme and seinen
beygefügten Cameraden bin and wieder begeben, da dann insonderheit der Bantamische Krieg auf Grosz-Java von Anfang
bisz zu Ende warhafftig vorgestellet and entworffen, u. s. w.
Ulm 1692. 8°. — Mit Portr., Taf. and Karten. U. B. L.
I Blz. 2/6, 2 95/2 9 6 — Dec. 1679, 1686 — Amsterdam, Brielle.
2 Blz. 2/6, 295/296 — Dec. 1679, 1686.
r Henry Sidney, earl of Romney (1641-1704), engelsch staatsman, van
1679-1681 gezant in 's-Gravenhage, later aanhanger van Willem III, dien
hij in 1688 op zijn reis naar Engeland vergezelde. Zie Dictionary of national
biography en de inleiding van b. g. Diary.
2 Zie o.m. over de armenische of persiaansche kerk op Boomsloot
het artikel van Jeronimo de Vries Jzn. in Vervolg op van Loon's Ge denkpenningen dl V blz. 380-382 en de reis van Hude 1 755)•
3 Over Mozes Curiel anders genoemd Geronimo Nunez da Costa, zie
H. J. Koenen Geschiedenis der Joden in Nederland blz. 183, 184.
(
HESSE, HANSEN 168o
66
De schrijver' monstert aan op het Oost-Indische huis als chirurgijn ; in 1686 keert hij uit Indië terug.
81
HESSE, ELIAS. Ost- Indische Reise-Beschreibung, oder Diarium, was bey der Reise des Churfl. Sachs. Raths and BergkCommissarii D. Benjamin Olitschens im Jahr 168o von Dreszden
aus, bis in Asiam auf Sumatras, denckwurdiges vorgegangen,
Dreszden 1688. 12 .
U.
B.
L.
i Blz. 5/18, 333/347 — Juni/Nov. 168o, Nov. 1683. — Stavoren,
Enkhuizen, Edam, Marken, Amsterdam.
2 Blz. 9/16, 339/345 — Juli/Nov. 168o, Nov. 1683.
De schrijver 2 uit Saksen geboortig trad in dienst bij zijn landsman Benjamin Olitsch, die als berg- hoofdman voor de OostIndische Compagnie naar Sumatra vertrok. Op diens aanbeveling
wordt hij hier op het Oost-Indische huis als berg-schrijver aangenomen, voor zijn vertrek bezoekt hij het stadhuis en het
0
magaz ijn der Compagnie.
In 1683 teruggekeerd logeert hij bij een Hamburger naast het
Oost- Indische huis, daar de „Roock-maecker" uithing.
82
HANSEN. — Extrait de deux lettres écrites à 1'Auteur du
Journal [des scavans], 1'une de Hanover par M. de Leibnitz
Conseiller de S. A. Mr. le Duc d'Hanover touchant une expérience considérable d'une eau fumante, et l'autre d'Oxford par
M. HANSEN. U. B. Amst.
Journal des scavans de Pan MDCLXXXI dl. IX
1/2
Blz, 49/51 — c. 168o — Amsterdam.
i Christoff Frike uit Ulm (geboren 1661). Zie Tiele Nederlandsche
bibliographie van landen volkenkunde blz. 84. 85.
2 Zie over hem J. Beckmann Litteratur der álteren Reisebeschreibungen
dl I blz. 624; Tiele Nederlandsche bibliographie van landen volkenkunde.
en A llgemeine Deutsche Biographie.
HANSEN, ANONYMUS, REGNARD 168o-1681
67
Hansen 1 schrijft, dat hij het natuurkundig kabinet van
mr. Vescher heeft gezien en dr. Joh. Friedr. Helvetius =' sprak.
83
VOYAGES faits en divers temps en Espagne, en Portugal, en
Allemagne, en France, et ailleurs. Par mons. M****. Amsterdam
chez George Gallet 1700. I2 ° . --- Met kopergr. U. B. Amst.
i Blz. 209/216 — Maart 1681 — Willemstad, Rotterdam,
Delft, 's-Gravenhage, Leider', Amsterdam, Naarden, Voorthuizen,
Hoog-Soeren, Deventer, Delden.
2 Blz. 213/215 — Maart 1681.
De schrijvers bezoekt het stadhuis en de beurs. Hij legde
een bezoek af bij den consul van zijn land.
Tegenover blz. 213 een kopergr. voorstellende den Dam met
stadhuis en waag.
84
REGNARD — Voyage de — en Flandre, en Hollande, en
Danemark et en Suède, (1681). Nouv. éd. pnbl. ay. introd. et
notes par A. de Marsy. Paris 1874. 8°. U. B. Amst.
i Blz. 27/43 — Mei 1681 — Rotterdam, Delft, 's Gravenhage, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Lnkhuizen, Workum,
Leeuwarden, Groningen.
2 Blz. 38/41 — Mei 1681.
De schrijver4 bezoekt het stadhuis met den toren, het raspz Friedrich Adolph Hansen (gest. 1711), natuurkundige, zie JScher
Allgemeines Gelehrten-Lexicon.
2 Dr. Joh. Friedr. Helvetius beroemd geneeskundige, lijfarts van den
prins van Oranje en dan ook in Den Haag gevestigd
3 De onbekende schrijver, die deel uitmaakte van een gezantschap onder
Monsieur D. G. door Colbert naar Brunswijk en Lunenburg gezonden (zie
blz. 199), noemt zich een bloedverwant van den voornaamsten medischen
professor in Leiden (Carolus Drelincourt ?), dien hij aldaar opzoekt
(blz. 232, 213).
4 Jean Francois Regnard (1655-1709), fransch dichter. Zie over deze reis
Joh. Beckmann Litteratur der di/eren Rersebeschre2bungen dl II blz. 295.
68
REGNARD, CH. FIERVILLE 1681
huis, het spinhuis, de Nieuwekerk, de Portugeesche synagoge,
het Oost-Indische huis en de werf, de admiraliteitswerf, de
opera (opgevoerd werd l'Enlèvement d'Helène)l.
Hij Maakte hier kennis met „monsieur de Resvic°, des premières families de Hollande et qui a fait une très-belle dépense
à ces dernières guerres," alsook met diens - verloofde, mej.
Hornia, „heritière de très-grands biens, catholique comme lui."
Regnard logeerde bij Cellier à la Place Roiale in de Kalverstraat.
85
FIERVILLE, CH. Voyage anonyme et inédit d'un Janséniste
JULES LEMAITRE] en Flandre et en Hollande (1681).
U. B. Amst.
Revue de géographie. Dl XXIII (1888) blz. 212-220, 2 93 - 3 02,
3 6 4 - 373, 449-457; dl XXIV (1889), blz. 40-53, 129-142.
i Dl XXI1I blz. 297/301, 3 68/37 2, 453, 454; XXIV blz. 4 2/45 ,
49/5 0, 136, 138/139. — Juli 1681 — Rotterdam, Delft, Amsterdam, 's-Gravenhage, Utrecht, Middelburg, Vlissingen, Leiden,
Noordwijk, Dordrecht.
2 Dl XXIII blz. 2 99 , 3 68/37 2, 453/454, XXIV, blz. 49/5 0 •
136, 138/139 — Juli *1681.
De schrijver Jules Lemaitre 3 , bezocht J. van Neercassel 4 . Hij
1 ogeerde bij eene weduwe Schip fie.
i Vermoedelijk in den hollandschen schouwburg: „Nous aprimes que
tout l'argent qu'il donne, alloit aux pauvres".
2 Misschien een van Nispen, heer van Rijswijk, een buiten op de Lijmers
in Gelderland. Zie Van der Aa Aardrijkskundig woordenboek dl IX blz. 537.
3 Jules Lemaitre (gest. 1688), parijsch advocaat, Jansenist, kwam naar
Holland om J. van Neercassel, apostolisch vicaris, op te zoeken.
Bovengenoemd opstel werd door Ch. Fierville geschreven naar aanleiding van het reisverhaal van Lemaitre, dat zich in handschrift in de
bibliotheek te Havre bevindt. Deze studie bevat groote aanhalingen uit
het origineel en kwam dus voor deze bibliographie in aanmerking.
4 Johan van Neercassel aartsbisschop van Utrecht. Zie over hem J M.
Neale A history of the so-called Jansenist Church of Holland blz. 158.
E. VERYARD, J. V. MELLE, CHR. HENR. POSTEL 1682-1683 69
86
VERYARD, E. An account of divers remarks, as well geographical, as historical, .... and moral; taken in a journey through
the Low-Countries, France, Italy, and part of Spain, etc. London 1701. f°. K. B. 's-Gray.
I Blz. 1/24 — April 1682 — Amsterdam, Utrecht, Haarlem,
Leiden, Katwijk, 's-Gravenhage, Loosduinen, Delft, Rotter.
dam, Dordrecht, Gorinchem, Loevestein, Zalt- Bommel, 's-Hertogenbosch, Nijmegen, Grave, Venloo, Roermond, Stevensweert,
Stokkum, Maastricht.
2 Blz. I/5 — April 1682.
De schrijver bezoekt het stadhuis, het Oost - Indische huis,
de beurs, het admiraliteitsmagazijn, het rasp- en spinhuis; verschillende wees- en gasthuizen, de Nieuwekerk, de Oudekerk,
den hortus, het dolhuis, het athenaeum en een loodsmelterij
,,a blowing house".
)
87
MELLE, JAK. V. and CHRIST. HENR. POSTEL, Beschreibung
einer Reise dutch das nordwestliehe Deutschland nach den
Niederlanden and England im Jahre 1683. Herausgeg. von Carl.
Curtius. Lubeck r8g1.4°.—Schulprogr. K.B.'s-Gray.,Arch.Amst.
i Blz. 13/26 — Juni, Juli 1683 — Delfzijl, Groningen, Dokkum,
Leeuwarden, Franeker, Harlingen, Enkhuizen, Hoorn, Purmerend,
Amsterdam, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Honselaarsdijk,
Scheveningen, Utrecht, Delft, Rotterdam, Dordrecht, Geertruidenberg, Breda.
2 Blz. 17/Ig — Juni, -Juli 1683.
De schrijvers 2 nemen hun intrek bij den franschen kok mr.
r E. Veryard, volgens den titel doctor in de geneeskunde.
Jakob von Melle (1659-1743), predikant van de St. Mariekerk te
Lubeck en Christian Henrich Postel (1658—r7o5), advocaat en bekend als
dichter van operateksten, maakten samen na afloop van hun studiën een
reis. Zie de inleiding van b.g. werk blz. r-9.
2
GEMELLI CARERI, TESSIN 1686-1687
Xainlonge „au grand Roy de France" op den Zeedijkl. De ge
gebouwen zijn: het stadhuis, de Duitscheen dePortugeesche-noemd
synagogen, de Nieuwe Luthersche kerk, de Oudekerk, de Nieuwe kerk, het Oost-Indische en het West-Indische huis, het oude en
het nieuwe doolhof, de beurs.
88
GEMELLI CARERI, GIo. FRANC. Giro del mondo. Neova ed.
Tom. VII, Venezia 171g. 8°. U. B. Gott.
i Blz. 247/270 — Juni 1686 — Dordrecht, Willemstad, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Leiden, Haarlem, Amsterdam,
Utrecht, Nijmegen.
2 Blz. 260/266 — Juni 1686.
De'schrijver 2 bezoekt het Oost-Indische huis, het West-Indische
huis, de beurs, het stadhuis, het arsenaal en de gasthuizen. Hij
kwam aan huis bij Francesco Stryker, die hem allerlei kostbare
dingen liet zien, o.m. een kistje, rijk beschilderd en met edelgesteente versierd, dat op 70 000 scudi geschat werd; verder
sprak hij den geleerden Jean Le Clerc (Joannes Clericus).
89
TESSIN d. y. s., NICOD., Studieresor i. Danmark, Tyskland,
Holland, Frankrike och Italien. Anteckningar, bref och ritningar
utg. af Osv. Sirén. Stockholm 1914. gr. 4°. — Met pl.
K. B. 's-Gray.
z Blz. 68/79 — Zomer -1687 — Het Loo, Soestdijk, Amsterdam,
3 In het Reisbock van J. ten Hoorn, 1689, wordt genoemd de Groote
Koning van Vrankrijk op den Zeedijk.
2 Giovanni Francesco Gemelli Careri (1651 -1718 of 1725), beroemd
italiaansch wereldreiziger. Zie: Joh. Beckmann Litteratur der filteren Reisebeschreibungen dl II blz. 84; P. Amat di S. Filippo Studi biografici e
bibliografici nulla scoria della geografia in Italia Ed. 2a, vol. I blz. 467-470
een engelsche vertaling van zijn reizen door Europa vindt men inde
Collection of voyages and travels London 1732. Vol. VI blz. 41-142,
eveneens in b.g. bibliotheek voorhanden.
TEssIN, MISSON
i687
71
Leiden, s'-Gravenhage, Honselaarsdijk, Delft, Rotterdam, Breda.
2 Blz 70/73 — Zomer 1687.
De schrijver 1 bezoekt: het s'ladhuis (de zoldering in de
Groote Zaal was nog niet voltooid), de Nieuwekerk, de Ronde
Luthersche kerk, het rasphuis, het spinhuis, de Fransche opera,
het Trippenhuis, „wohl dass kostbarsste" van al de „beste undt
griste heusser".
Hij maakte kennis met de schilders Gerard de Lairesse, Johannes
Glauber, Melchior d'Hondecoeler, Maria van Oosterze ijck, David
van der Plaes, Nicolaes Maes, Michiel van Miesscher; de beeldhouwers Bartholomaeus Eggers, de Jong 2 ), verder Welhelm da
Goniar, eigenaar van een marmerzaagmolen aan de Wetering,
Bernardus Dronrijp, loodgieter van beelden, Frederik de Wil,
graveur en kunsthandelaar.
go
MlssoN. — Voyage d'Italie de —. Avec un mémoire contenant des avis utiles à ceux qui voudront faire le même
voyage. 5e éd., plus ample et plus corrrecte que les précédentes,
enrichie de nouvelles figures et augmentée d'un quatrième volume
trad. de l'Angl., et contenant les remarques que monsieur
ADDISON a faites dans son voyage d'Italie. 4 tom. Utrecht
Amst.
U.
B.
1722. 12 °.
—
Rotterdam,
Delft,
's-Grax Dl I blz. 1 /40 — Oct. 1687
venhage, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Loosduinen, Utrecht,
Zeist, Renen, Renkum, Arnhem, Doesburg.
i Nicodemus Tessin de jongere (1654-1728), beroemd zweedsch
architect, die op zijn tweede reis naar Italië ook ons land bezocht. Zijn
aanteekeningen, die hij in het Duitsch schreef, zijn voorzoover ze Nederland en België betreffen, ook uitgegeven door Gust. Upmark in Oud-Holland
18e jaarg. (19oo) blz. 117-128, 144. -152, 199 -210.
2 Zijn de andere kunstenaars bekend, dat is niet het geval met dezen
De Jong, die volgens Tessin bestellingen kreeg van den Koning van Siam.
72
MISSON, ANONYMUS 1687—i690
2 Dl I blz. 28/36 — Oct. 1687.
De schrijver' bezocht het stadhuis, de Nieuwekerk, de
Portugeesche en Duitsche synagogen, het tuchthuis, het spinhuis,
het begijnhof, de schouwburg (nous venons de voir un opera
Francois, ot it n'y avoit ni machines, ni habits riches, ni bons
acteurs), de beurs, het athenaeum en een muziekhuis. Hij haalt
het reisverhaal aan van Ch. Patin 2 bij het noemen der verzamelingen van A. Grill, L. van der Hem, Occo en Jonas
Witsen, die hij vermoedelijk zelf niet bezocht. Ook citeert hij
een schrijver G. L. over de Joden en noemt in deze aanhaling
D. Jerome Nunez da Costa, agent van den koning van Por
Don Emanuel de Belmonte 3 , resident van den koning-tugal,en
van Spanje.
91
VOYAGE — A late — to Holland, with brief relations at the
transactions at the Hague; also remarks on the manners and
customs, nature, and comical humours of the people; their
religion, government, habitations, way of living, and manner
of treating strangers, especially the English. Written by an
English Gentleman, attending the Court of the King of GreatBritain. Printed in 1691. 12 ° . K. B. 's-Gray.
Herdrukt in the Harleian Miscellany 1744, dl II blz. 569-581.
(Ed. z8ro dl IX blz. 53 1 -54 6 ).
r Ed. 1744, blz 57o/581 — Jan./Maart 16go — 's-Gravenhage, Amsterdam.
2 Blz. 580 — Jan./Maart 16go.
i Francois Maximilien Misson (gest. 1722), fransch letterkundige, protestantsch lid van het parlement. wijkt uit zijn vaderland na de herroeping van het edict van Narites en wordt gouverneur van den graaf
van Arras, dien hij op zijn reizen vergezelt en waarover hij b.g. veel
gelezen reisverhaal schrijft. Zie Navorscher 1866 blz. 47.
2 Zie Ch. Patin's reis no 70.
3 Zie over deze beiden Is. da Costa Israel en de volken ze uitg. blz. 287.
TURRETTINI i69i—i692
73
De schrijver' zegt alleen van Amsterdam, dat elke secte
onder de Christenen er haar kerk heeft en den Joden is toegestaan er hun synagogen te hebben evenals in Rotterdam.
92
BUD>, E. DE. Voyages de J. A. TURRETTINI (i69i—i693)
d'après une correspondence inédite. Bibl. Tw. K.
Séances et travaux de l'Académie des sciences morales et politiques
(Institut de France). Compte-rendu. Ann. LXVII. Nouv. série tom.
LXVII, 1907. ier semestre, blz. 3 8 4 - 4 21 .
i Blz. 393/404, 411/413 — April /Mei 1691, April I€92 —
's-Gravenhage, Amsterdam, Leiden, Rotterdam, Zaandam, Enk huizen, Franeker, Leeuwarden, Groningen.
2 Blz. 394, 412/413• — April 1691, April 1692.
De reiziger 2 bezoekt eenige malen de Walenkerk, waar hij
o.a. hoort spreken Jacques Bernard, waalsch predikant te 's-Gravenhage, later te Leiden 3
.
93
LANGHANSZ, CHRISTOPH. Neue Ost- Indische Reise; worinnen
umständlich beschrieben werden unterschiedene Kusten and
Insein in Ost- Indien, auf welche die holländische Geoctroirte
i De onbekende schrijver was, zooals de titel zegt, een der edellieden
in het gevolg van Willem III, toen deze als koning van Engeland naar
Holland terugkeerde. Van de koelbloedigheid en onversaagdheid van dezen
vorst vindt men in het begin van dit reisverhaal een treffend staaltje.
In zijn zedeschildering van de Hollanders heeft de schrijver veel ontleend aan het boekje van Owen Felltham Batavia. Zie hierover Boek
jaarg. 1914 blz. 337; Notes and queries i i e ser. vol. XII (1915) blz. 42 noot.
2 J. A. Turrettini (1672-1737), zwitsersch predikant beproefde te vergeefs de verschillende protestantsche kerken tot één geheel te vereenigen.
3 In April 1692 hier nogmaals eenige dagen vertoevende, wordt
hem allerlei medegedeeld over „le fameux Milanais", Gregorio Lei, die
zich hier gevestigd had en de schrijver was van een schotschrift over
koningin Elizabeth van Engeland, waarover hij zeer verontwaardigd was.
74
LANGHANSZ, MOUNTAGUE 1693 -1695
Compagnie zu handeln pfleget, .... nebst dem was sich merk
-würdigesaufR HrnPaulsdeRoychSrt
zugetragen, welcher als Commissarius der Edlen Compagnie..
dahin abgeschicket worden. Leipzig 1705. 8°. U. B. L.
i Blz. 46/58, 65o/66o — Nov./Dec. 1693, Sept. 1701. —
Ameland, Amsterdam, Middelburg.
2 Blz. 5 2/57 — Dec. 1693.
De schrijver' die in de Keurvorst van Saksen in de Nieuwstraat logeert, kwam hierheen om zich in dienst der Oost - Indische
Compagnie te begeven. Op het Oost - Indische hitis verneemt hij
dat alle officiersplaatsen bezet zijn, waarop hij zich als soldaat
laat inschrijven. In September 1701 keert hij terug.
94
MOUNTAGUE, WILL. The delights of Holland: or, a three
months travel about that and the other provinces. With
observations and reflections on their trade, wealth, strength,
beauty, policy, etc. Together with a Catalogue of the rarities
in the Anatomical school at Leyden. London 1696. 8°. K. B. 's -Gr.
i Blz. 2/237 — Aug./Nov. 1695 — Hellevoetsluis, Brielle,
Maassluis, Vlaardingen, Delfshaven, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Scheveningen, Honselaarsdijk, Rijswijk, Wetering,
Voorburg, Voorschoten, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Naarden
Weesp, Ouderkerk, Abcoude, Nieuwersluis, Breukelen, Maarsen,
Zuilen, Utrecht, Soestdijk, Buiksloot, Purmerend, de Beemster,
Schermerhorn, Alkmaar, Egmond aan den Hoef, Egmond aan Zee,
Egmond binnen, Dordrecht, Middelburg, Vlissingen, Vere.
2 Blz. 116/190, 213/220, 226/227 — Aug./Oct. 1695.
De schrijver bezoekt met zijn twee reisgenooten het stadhuis
met de bank en de gevangenis, de Nieuwekerk, een Fransche
2 Christoph Langhansz uit Breslau; van de ruwe wijzé, waarop het
scheepsvolk voor de Compagnie werd aangeworven, geeft hij een levendige
beschrijving. Zie de uitvoerige kritische beschouwingen over dit boek in
J. Beckmann Litteratuy der Citeren Reisebeschreibungen dl I blz. 7o e. V.
MOUNTAGUE, MADRISIO 1695 -16o8
75
kerk, de Engelsche kerk op het begijnhof, een Luthersche kerk, de
Porlugeesche synagoge, de Arnienische kerk, de kerk der Brownisten, een Doopsgezinde kerk, de Kzs'akerskerk, het Oost - Indische
huis en magazijn, de beurs, liet burgerweeshuis en andere
,,alms-houses", het dolhuis, „their Bedlam", het spinhuis, het
rasphuis, den beyerd, het admiralitcilsgebouw, het doolhof „a noted
tavern out of the city-gates", het Hecrenlogement, den schouw
(opgevoerd werd Crispijn the physicicnl), twee muziekhuizen-burg
genoemd the Long-Cellar en het Hof van Holland. Hij bezocht
de verschillende markten en woonde een paar terechtstellingen
bij, een onthoofding en een ophanging.
95
MADRISIO, N1ccoLO. Viaggi per l'Italia, Francia, e Germania.
Descritti in versi. Con annotazioni copiose, ove si •rischiarano passi
importanti, s'inseriscono relazioni di citta; di costumi, di popoli,
di palagi, e ville regali, etc 2 tom. Venezia 1718. kl. 8°. —
U. B. Gott.
Met titelpi.
i Dl II blz. 14/20, 126/.182 — 1697/1698 — Rotterdam, Delft,
's-Gravenhage, Rijswijk, Leiden, Amsterdam, Utrecht, Nijmegen.
2 Dl II blz. 19 /2o, 146/148, 163/i8o — 1697/1698.
De schrijver 2 die in zijn aanteekeningen op zijn reisverhaal
in verzen een levendige beschrijving geeft 3 , vermeldt het stadhuis,
r Krispijn medicijn. Blijspel n. h. Fransch van de Hauteroche, vert. door
P. de la Croix.
2 Nicoll Madrisio (1657-1729), italiaansch reiziger. Zie over hem P.
Amat di S. Filippo Studi bioera /zca e bzbliogra/zcz sulla storza Bella geografia
in Italia Ed. za vol. I blz. 488, 489.
3 O.á.: Ogni picciolo spazia della laguna ne rimane in guisa coperto,
the 1'acqua in nessun luogo apparisce costituendo fuori dell'Amsterdam
terrestre un altco Amsterdam natante, e marittzrno. Behalve de duizende
schepen van de Baltische en Middellandsche zeeën en van Oost en West,
komen hier jaarlijks acht honderd haringbuizen en twee honderd Groen landvaarders. Hij roemt de door hem geziene schilderijen, die, zegt hij
niet onderdoen voor de „famose pennelli" van Titiaan en Rafael. D
hollandsche meesterwerken worden echter niet bij name genoemd.
76
MADRISIO, STURM i697—i699
het admiraliteitsgebouw, de Oudekerk, de Nieuwekerk, de Ronde
Luthersche kerk, de beurs, het oude mannenen vrouwenhuis,
het Oost- Indische huis, het West- Indische huis, de stadsbibliotheek,
de Portugeesche synagoge.
g6
STURM, LEONH. CHRISTOPH. Durch ein grossen Theil von
Teutschland and den Niederlanden bisz nach Parisz gemachete
architectonische Reise-Anmerckungen, zu der Vollstandigen
Boldmannischen Bau-Kunst VIten Theil als ein Anhang gethan.
Augspurg 1719. fo. — Met pl.
U. B. Koningsb.
i Blz. 17/39, 131/141 — z697 en 1699 — Nijmegen, Arnhem,
Rozendaal, Dieren, Zutfen, Huis te Voorst, Deventer, het Loo,
Amersfoort, Naarden, Amsterdam, Zaandam, Utrecht, Gouda,
Dordrecht, Geerkruidenberg, Breda, Sas-van-Gent, Axél, Hulst,
Zandvliet, Bergen-op-Zoom, Steenbergen, Willemstad, Rotterdam,
Delft, Rijswijk, Honselaarsdijk, 's-Gravenhage, Leiden, Haarlem,
Alkmaar, Hoorn, Enkhuizen, Stavoren, Molkwerum, Hindeloopen,
Workum, Bolsward, Franeker, Leeuwarden, Dokkum, Groningen.
2 Blz. 29/34 — 1697 en 1699.
De door den schrijver' bezochte gebouwen, die het uitvoerigst beschreven zijn, zijn het stadhuis „unstreitig das
herrlichste Rath-Hausz in der Welt", de Nieuwekerk, de
Ronde Luthersche kerk en de Oosterkerk. Verder worden nog
i Leonard Christoph Sturm (1669 -1719), duitsch wisen werktuigkundige en architect, werd in 1694 professor in de wiskunde te Wolfenbi ttel, in 1702 te Frankfort a. d. 0; in 1697 en 1699 maakte hij studiereizen naar Holland en Parijs. Hij schreef behalve werken over bouwkunst,
ook over theologische onderwerpen, wat hem veel vijanden bezorgde.
Op zijn reis door Nederland maakte hij, zooals uit dit reisverhaal blijkt,
veel studie van de hollandsche vestigbouwkunde, voor wier grondvester.
Coehoorn hij diepen eerbied heeft (zie blz. i8 en 139 van zijn reisverhaal).
Vermelding verdient, dat hij van de meeste stadsbolwerken verklaart,
dat zij slecht onderhouden zijn, ook van de amsterdamsche (zie blz. 30).
Zie over hem Allgemeine Deutsche Biographie en de daar vermelde bronnen, alsook Nagler's Ki nstlerlexicon.
STURM
1697—i699
genoemd de Oudekerk, de Zuiderkerk, de Oude Luthersche kerk,
de Portugeesche Synagoge, de Jan Rodenpoortstoren, het diakonieweeshuis, het weduwenhof, de twee oude vleeschhallen, het
waaggebouw met het Theatrum Anatomicum, de beurs, het
landsmagazijn, het Oost-Indische huis, het burgerweeshuis, het
rasphuis; het dolhuis, het s/'inhuis, het oude mannenen vrouwenhuis, het binnengasthuis, het Prinsenhof, de schouwburg, de
Westerkerk met toren en de Noorderkerk. Ook wordt den liefhebber der „Ingenieur-Kunste" aangeprezen als bezienswaardig
„das Glasz-Hausz, de gieterijl, de stads steenhouwerij en metseltuin,
de groote sluis in den Amstel, „die recht herrlich grosse Amstel
Schläusse", en de „schone" windmolens; vermeld worden nog
de vier doolhoven.
Hij beschrijft uitvoerig de techniek van de waterkeering
aan de Nieuwe Brug en van het oorgat in die brug, waar de
schepen met opstaande mast doorvaren; ook geeft hij een
technische beschrijving van de amsterdamsche moddermolens 2
i Hij zegt van het „Glasz•Hausz" en de gieterij, dat zij in de nabijheid
der wallen lagen; vermoedelijk is dus de glasblazerij bedoeld waarvan
M. Fokkens in zijn Beschrijvinge der wijdt-vermaerde koop -stadt Amstelredam (1662) blz. 305-307 melding maakt, die gelegen was aan het einde
van de Rozengracht en waar „kristalijne en fijne glasen" gemaakt werden,
„also goet ... als oyt Venetien gedaen heeft". 't Was een groote inrichting,
die wekelijks alleen aan hout en turf voor honderdvijftig à honderdzestig
guldens verstookte. Zie ook Von Zesen Beschreibung der Stads Amsterdam
(1664) blz. 210, 211 en Robert Schmidt Das Glas (1912) blz. ir6, 117,
35 1 , 35 2 , 374. — Ook de geschut- en klokgieterij lag in de nabijheid der
wallen, aan de Baangracht tegenover de Zaagmolenpoort. De stadstimmertuin lag aan de Baangracht bij de Leidschegracht. Zie Wagenaar Beschrijving van Amsterdam dl II blz. 45, 46•
2 Een uitvoerige beschrijving van het modder-molenschip, dat in 1 575
voor Amsterdam in gebruik was en dat een uitvinding was van den amsterdamschen wiskunstenaar en scheepsbouwmeester Joost Jansz. Bilhamer
vindt men in P. le Comte Afbeeldingen van schepen en vaartuigen, in
verschillende bewegingen Amsterdam 1831 blz. 5-7. Omstreeks 1734 was de
mechaniek aanmerkelijk verbeterd en in 1829 brachten de gebroeders Tymon
en Adrianus Kater weer belangrijke wijzigingen daarin aan. Zie hetzelfde
78
STURM, BROMLEY 1697-1699
en zegt een aardig door wind gedreven machinetje voor het
zuiver uitboren van geweerloopen gezien te hebben achter het
Oost Indische huis.
-
De plaat X stelt voor den plattegrond van het stadhuis;
op plaat IX en XI zijn o.m. afgebeeld het grondplan der
Ronde Luthersche kerk en van het portaal onder het orgel
in de Nieuwekerk, verder de afbeelding van een amster
damsche baggermolen, met doorsnede en plattegrond.
97
TRAVELS — Several years — through Portugal, Spain, Italy,
Germany, Prussia, Sweden, Denmark and the United Provinces.
Performed by a gentleman [WILLIAM BROMLEY]. London 1702. 8°.
Bibl. Dresden.
Z Blz. 271/28o — zomer 1699 -- Winschoten, Groningen,
Leeuwarden, Workum, Enkhuizen, Hoorn, Amsterdam, Rotterdam, Gouda, Utrecht, Leiden, Delft, Brielle.
2 Blz. 274/276 — zomer 1699.
De schrijver' bezoekt het stadhuis, het rasphuis, de beurs,
het Oost Indische huis en het arsenaal (the armory).
-
98
NORTHLEIGH, JOHN. Topographical descriptions: with historicopolitical, and medico-physical observations: made in two several
voyages, through most parts of Europe. London 1702. 8°.
Bibl. Dresden.
i Blz. 1/122 — c. 1700 — Brielle, Maassluis, Vlaardingen,
werk op genoemde blz. Plaat i2 van genoemd boek geeft een afbeelding
van dezen moddermolen; voor een zeventiende eeuwsche vgl. Amsterdam
in de zeventiende eeuw. Groei en bloei blz. ii2.
i William Bromley (1664-1732), engelsch staatsman, maakte na afloop
zijner academische studiën reizen op het vasteland van Europa en publiceerde daarover in 1692 een boekje: Remarks in the grande tour lately
performed by a person of quality. Van zijn reizen van 1693 tot 1699 verscheen
in 1702 b.g. uitgave. Zie Dictionary of national biography.
NORTHLEIGH, STOLLE 1 7 00-1 7 0 3
79
Schiedam, Delfshaven, Rotterdam, Dordrecht, Delft, 's-Gravenhage, Scheveningen, Honselaarsdijk, Rijswijk, Loosduinen, Leiden,
Amsterdam, Naarden, Utrecht, Vianen, Gorinchem, Woudrichem,
Heusden, Zalt- Bommel, 's-Hertogenbosch, Breda, Maastricht,
Sluis, Kadzand, Vlissingen, Middelburg, Arnemuiden.
2 Blz. 50/73 — c. 1700.
Bezocht wordt door den schrijver' het stadhuis, de Nieu veekerk,
de Oudekerk, het admiraliteitsmagazijn, het rasphuis, het sinhuis, de svnagogena en de Lombard.
99
STOLLE, GOTTL. Beitrage zur Kenntniss des 17. and 18. Jahrhunderts aus dem handschriftlichen Aufzeichnungen GOTTLIEB
STOLLE'S mitgetheilt von G. E. Guhrauer. U. B. Utr.
Allgemeine Zeitschrift fur Geschichte. Bd VII (1847) blz. 3 8 5-43 6 ,
481-531.
Blz. 481/524 — Juni, Juli 1703 — Groningen, Leeuwarden,
Wieuwerd, Amsterdam, Haarlem, Leiden, Rijnsburg, 's-Gravenhage, Rotterdam, Utrecht.
'2 Blz. 483/490 -- Juni, Juli 1703.
De schrijver 2 ontmoette hier Philipp zaan Limborch „das
Haupt der Remonstranten ", een duitscher Sebastian Pezold, die
Stolle en zijn vrienden in een logement Zum Bremer Hauptmann
bracht, waar zij een ouden man spraken, die allerlei over
Spinoza wist te vertellen; verder sprak hij den uitgever van
Spinoza's werken Jan Rieuzs'ertsz en den theoloog Petrus Dittelbach 3
.
i John Northleigh (1657-1705), medicus; schrijver van staatkundige en
polemisch - theologische werken. „There is no indication of -the periods at
which the tours were made", zegt de Dictionary of national biography.
2 Gottlieb Stolle (1693-1744) duitsche letterkundige. Het handschrift dat
zijn reisverhaal bevat, berust in de Kónighche and Universitáts-Bibhothek
te Breslau, waarvan. G. E. Guhrauer een korte bewerking heeft gegeven.
Zie over Stolle de inleiding van Guhrauer en Allgemeine Deutsche Biographie;
over het reisverhaal ook: Beriglen zan liet Historisch Genootschap dl I
2e st. blz. 16-34; Kroniek van het Historisch Genootschap dl i V blz. 66 e.v.
3 P. Dittelbach eerst een aanhanger, later een tegenstander van de Labadisten. Hij was de schrijver van een boekje over het Verval en val der
Labadisten.
8o
Jos.
SHAW 1700
I00
LETTERS to a nobleman from a gentleman travelling thro'
Holland, Flanders and France. With a description of Ghent,
Lisle, etc. And of the courts of Versailles and St. Germains.
[By JOSEPH SHAW]. London 1709. 8°. Arch. Amst.
i Blz. 2/58 — Sept. 1700 — Rotterdam, Gouda, Oudewater,
Utrecht, Amersfoort, het Loo, Dieren, Arnhem, Nijmegen, Grave,
's-Hertogenbosch, Dordrecht, Delft, 's-Gravenhage, Loosduinen,
Honselaarsdijk, Rijswijk, Leiden, Haarlem, Zaandam, Alkmaar,
Medemblik, •Enkhuizen, Hoorn, Edam, Monnikendam, Purmerend, Amsterdam, Muiden, Breda, Bergen-op-Zoom.
2 Blz. 35/42 — September 1700.
De schrijver' bezoekt de Nieuwekerk, de Ronde Luthersche
kerk, het admiraliteitshof, de latijnsche school, de Portugeesche
synagoge, den hortus, de schouwburg, het burgerweeshuis, het
R. K. maagdenhuis, het dolhuis, het spinhuis, het tuchthuis en
willige tuchthuis, het leprozenhuis, het oude mannenen vrouwenhuis, het West-Indische huis, het Oost-Indische huis, het admiràliteitsmagazijn, het stadhuis, de bank van leening, de huizen van
Trip en de Pinto 2 , de. boekwinkels van J. H. Wetstein en Waesbergen, waar hij rechtsgeleerde werken kocht.
x Joseph Shaw (1671-1733), engelsch rechtsgeleerde en schrijver van
eenige rechtsgeleerde standaardwerken. Hij bracht den Koning-Stadhouder
een bezoek te. Dieren, waar deze tijdelijk vertoefde, misschien bij de
familie Bentinck. In 's konings gezelschap bevond zich o.m. Johan Willem
Friso. „about thirteen years old, a fine, grave, man-like youth" (blz xi).
Zie over Shaw Dictionary of national biography.
2 „In this last is a room pav'd with duccatoons or crown-pieces, and
these enlayed edge-wise". De duitscher J. P. Willebrandt zocht er in 1757
te vergeefs naar! Ook in een boekje door Berkemeyer Le curieux antiquaire on recueil historique et géographique, Leiden 1729, leeft deze fabel
voort; de goudstukken zijn daar echter in zilver veranderd. Zie ook NavorscheT x861 blz. 356.
FRESCHOT, DE BLAINVILLE 1704-1705
81
IOI
REMARQUES historiques et critiques, faites dans un voyage
d'Italie en Hollande dans l'année 1704. [Par C. FRESCHOT].
U. B. Amst
2 tom. Cologne 1705. kl. 8°. Met titelpi. en kaart.
i Dl II blz. 112/119 — 1704 — Nijmegen, Rotterdam,
's-Gravenhage.
IO2
BLAINVILLE, DE. Travels through Holland, Germany. Switserland, and other parts of Europe; but especially Itally. Translated from the author's own manuscript, (never yet published)
by George Turnbull and YVill. Guthrie. Illustr. with proper maps.
3 vol. London 1 743 - 45. 4 . K. B. 's-Gray.
i Dl I blz. 2/51 — Jan., Febr. 1705 — Rotterdam, Delft,
's-Gravenhage, Scheveningen, Dordrecht, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Utrecht, Muiden, Naarden, Arnhem, Doesburg, Terborg.
2 Dl I blz. 30/45 — Jan. 1705.
De schrijver' bezoekt het stadhuis, de Nieuu ekerk, de
Oudekerk, de admiraliteitswerf en magazijn, het binnengasthuis.
den beyerd, het rasphuis en het Oost-Indische magazijn en
0
,
lijnbaan.
103
ITINERE — De — suo Anglicano et Batavo annis 17o6 et
1707 facto, relatio [de] C. H. E. D. [CHRIST. HEINR. ERNDTEL]
ad amicum D. G. de K. A. C. Qua variae ad anatomiam, chirurgiam, botanicam et materiam medicaln spectantes observationes
sistuntur. Accedit huic novae editioni praefatio, qua malignae
Jani Gregorii Betulii obtrectationes de relatione hac in Epistola
I De Blainville, franschman, week uit na de herroeping van het edict
van Nantes en kwam naar Holland, werd secretaris van A. van Citters,
nederlandsch gezant aan het spaansche hof, woonde later te Londen en
maakte met de zoons van den heer Blathwait „the grand tour", waarvan
hij bovengenoemde beschrijving gaf. Zie de inleiding van genoemd werk.
822,
ERNDTEL, BARCHEWITZ 1706—171O
ad amicum anno superiori 1710 propositae, solide refutantur.
Amstelodami 17ií. ki. 8°.
U. B. Amst.
i Blz. 5 2 /53, 77/ 1 43 — 1706/1707 — Amsterdam, 's-Gravenhage, Rotterdam, Hellevoetsluis.
2 Blz. 81/143 — Dec. 17o6 - einde April 1707.
De schrijver' bezoekt het binnengasthuis, het diaconie oude
mannenen vrouwenhuis, den hortus botanicus, waarvan hij de
voornaamste planten beschrijft; ook over de door hem bijgewoonde
belangrijke operaties geeft hij uitvoerige inlichtingen.
De genoemde personen zijn: Pieter Adriaansen 2 , vader en zoon,
Godo/r. Bidloo', Corn. Boeckelman, Calu e, Guenelon, J. J. Rau,
prof. Fr. Ruysch, Phil. Verheyen van Leuven, de engelschman
Wickham, allen chirurgen en Lud. Kuster 4
.
104
BA-tcHEWITZ, ERNST CHRIST. Neu-vermehrte Ost-Indianische
Reise-Beschreibung. Darinnen I. Seine durch Teutsch- and Hol
Indien gethane Reise; II. Sein eilfí-j ahriger Aufenthalt-landch
auf Java, Banda....; III. Sein Riick-Reise, der dabey erlittene
grausame Sturm, and endlich glücklich erfolgte Ankunft in sein
Vaterland umstandlich erzehlet wird. Erfurt z75í. kl. 8°. —
Met kopergr. en titelpi.
U. B. L.
i Blz. 11/28, 34/41, 678 — 1707/10, 1722 — Amsterdam,
Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Delft, Rotterdam, Gouda,
Dordrecht, Breda, Hellevoetsluis.
2 Blz. zi /r6 — 678 — 1707, Sept. 1722.
r Christian Heinrich Erndtel (gest. 1734), plantkundige en medicus,
lijfarts van den keurvorst van Saksen en koning van Polen.
2 Misschien Pieter Adriaanszoon Verduyn, toegelaten tot het Chirurgijns gild in 1653. Zie Bio,ra/"kisches Lexikos der hervorragenaden Aerzle dl VI
b]z. go.
3 G. Bidloo, medisch professor te Leiden, lijfarts van Willem III.
4 Lud. Kuster, vroeger hoogleeraar in de klassieke letteren te Berlijn,
later ivo ')nachtig te Amsterdam.
BARCHEWITZ, LAEMMERMANN, VON UFFENBACH 1707-171I 83
De schrijver' bezoekt: het stadhuis, de Nieuwe kerk, de Portugeesche en Duitsche synagogen, het rasphuis, de beurs, de latijnsche
school. Teruggekeerd uit Indië logeerde hij op de Geldersche
kade in het Wapen van Cop penhagen, waard Johann Hoffineyer.
I05
ANEKDOTEN — Litterarische —, die Elzevirische Buchdruckerey
in Leiden, and die beiden dasigen Gelehrten, Herm. Boerhave
and Thom. Crenius betreffend. (Aus dem handschriftlichen ReiseDiarium des D. CHRIST. AUG. LAEMMERMANN, welcher.... sich
1710 in Holland aufgehalten hat). K. B. 's-Gray.
Historisch -litterarisch -bibliographisches Magazin, herausgeg. von Joh.
Georg Meusel. VIe Stuck (1792), blz. 99—io9.
i Blz. 99/107 — 1710 — Leiden.
Io6
UFFENBACH, ZACH. CONR. VON. Merkwürdige Reisen durch
Niedersachsen, Holland and Engelland. 3 Thle. Met Kupfern.
Ulm and Memmingen 1 753, 54. 8°. U. B. Amst.
I Dl II blz. 233/427, dl III- blz. 260/721 — April /Juni,
Nov. 1710/April 1711 — Delfzijl, Groningen, Stroobos, Dok
-kum,LewardnFkHlige,BoswardWkum
Hindeloopen, Molkwerum, Stavóren, \ ijkel, de Lemmer, Kuinre,
Blokzijl, Genemuiden, Kampen, Zwolle, Wijhe, Deventer, het
Loo, Elspeet, Harderwijk, Nijkerk, Amersfoort, Utrecht, Amsterdam, Leiden, 's-Gravenhage, Delft, Rotterdam. Brielle, Helle voetsluis, Maassluis, Schipluiden, Gouda, Moordrecht, Leiderdorp,
Haarlem, Maarsen.
-
r Ernst Christoph Barchewitz, eerst zeemleerbereider kwam in 1707 met
zijn broeder hierheen, waar deze in 's-Gravenhage werk vond; de schrijver
trok weer naar Duitschland, om echter reeds in 't volgende voorjaar terug
te komen. In Gouda vond hij bij eenen Willem Pietersz. werk, ging tegen
den winter van 17o8 naar 's-Gravenhage, leerde er het pruikenmaken en
trad vervolgens in dienst bij den oostenrijkschen gezant aldaar. Belust om
Indië te zien nam hij in iii i dienst bij de Oost-Indische Compagnie en keerde
in 1722 naar Holland en vervolgens naar zijn vaderland terug.
84
VON UFFENBACH
1710 —1711
2 Dl II blz. 414/419, 423, dl III blz. 534/ 6 93 — Mei 1710;
Febr. /Maart 1711.
De schrijver' logeert in het Wapen van Emden of den grooten
Keizershof bij Henckel op den Nieuwendijk (dl II blz. 414; dl
III blz. 534). Hij bezoekt het athenaeum met de zich daar bevindende stadsbibliotheek (III, 55 8, 57 1, 579 , 596), het begijnhof
(III, 621), de beurs (III, 588), het dolhuis (III, 588), de Nieuwe
552), de Oudekerk, de Nieuwekerk, de Zuider--zijdskapel(I,
kerk en de Westerkerk (III, 662), de Remonstrantsche kerk (III,
59 8 ), de Doopsgezinde kerken de Zon, het Torentje, de Vlaamsche
kerk (III, 629), de Kwakerskerk, (III, 629), de Armenische kerk
(III, 598), den schouwburg, waar de reiziger ziet opvoeren: de
Mode van P. Bernagie (II, 414), de Grootgin Kurieën of spaan schen bergsman van Th. Asselijn met nastukje, de Ontvoogde vrouw,
klucht van M. Elias (II, 416), Constantijn de Groote van P.
Bernagie met nastukje, het Sluiten des houzaelijcks (II, 419),
Orestes en Ptlades, treurspel naar het Fransch door M. Bode,
met nastukje, de Gewaande droes, klucht door A. Bogaert (III,
53 6 ); het pandhuis der schrijnwerkers 2 in de Kalverstraat voorbij
de Kapelbrug (III, 588), het stadhuis (III, 56o, 586), de Portugeesche en de Duitsche synagogen (III, 550), het anatomisch
i Zacharias Conrad von Uffenbach (1683-1734), duitsch reiziger, burgemeester en schepen van Frankfort. Met zijn broeder Friedrich Johann
maakte hij een reis van verscheidene jaren, waarin hij alle bekende verzamelingen en bibliotheken bezocht en met de beroemsten onder zijn
tijdgenooten kennismaking aanknoopte. Zelf eigenaar van een rijke ver
boeken, handschriften, munten, teekeningen en natuurkundige-zameling
zeldzaamheden, zijn het vooral deze ondetwerpen, die hij het uitvoerigst
bespreekt in zijn reisverhaal, dat zeker tot de belangrijkste behoort,
over ons land verschenen. Zijn levensbeschrijving vindt men het uitvoerigst
in bet eerste deel van zijn reis, zie verder o.m. Vaderlandsche Letteroejeningen 1859 dl II blz. 218, de Vrije Fries dl VI (1853) blz. 305.
Om de uitgebreidheid van deze reisbeschrijving is achter de naam van elk
gebouw of persoon hierin genoemd, opgegeven op welke blz. deze voorkomt.
z Zie over deze permanente meubelen-tentoonstelling N. de Roever
Uit orate oude Amstelstad, 2e dr., blz. 157.
VON UFFENBACH 1710-1711
85
theater (III, 546), het Trippenhuis (III, 692), de Luthersclae kerk
(III, 550).
De door hem gesproken personen zijn: David Amory (schilderij enverzameling, III, 644), Jan van Beuningen (schilderijen,
II, 418), Birrius, kunsthandelaar in edelgesteente, beeldjes, enz.
(III, 544), [Carl Sylva?] Dat Boys, fransch schilder en kunsthandelaar (III, 549), Fr. Boitard, fransch schilder (III, 549, 563),
A. Braakman, boekhandelaar (III, 554), David Bramer, horlogemaker en prentenverzamelaar (III, 581), Corn. de Breve, reiziger,
schilder en graveur (III, 674), N. Clermont, organist der Westerkerk (III, 564), Martin Coelenburg, handelaar in oude munten
(III, 626), Got/h. Cronenburg, apotheker en eigenaar van een muntenverzameling (III, 613), mevrouw del Court geb. Dortmund (verzameling munten, porcelein, enz. III, 648), C. van Dort, klokkenist van het stadhuis (III, 561), Andreas von Gerstorij,
deensch edelman, avonturier en duizendkunstenaar (III, 562),
Frans Jansen van Goemondt, brillenmaker (III, 549) J. Goeree,
schilder, schrijver en dichter (III, 681), A. Gril, essayeur (III,
660), mej. Van der Hem, die den beroemden atlas van Blaeu van
haar vader laat zien' (III, 600), prof. Tib. Hemsterhuis (III,
594) Hofham, op zijn buitenplaats in de Plantage (II, 415),
J. Hondius, graveur en kaartenhandelaar (III, 599), de doopsgezinde predikant J. Houbakker, (verzameling vlinders, III, 583),
Menso Hoyer, tinnegieter (III, 578), de Jongla, boekhouder bij
Oost - Indische Compagnie, (heeft eene verzameling van schelpdieren, enz. III, 656), de koopman H. ten Kate, eigenaar van een
natuurkundig kabinet (III, 677), de taalkundige Lambert ten
,
,
i Deze atlas van Blaeu bestond volgens von Offenbach uit 43 prachtig
gebonden deelen; hij bevatte behalve de gedrukte, vele geteekende kaarten
en landschappen met uitvoerige beschrijvingen in keurig handschrift, alles
verlucht door den in „Illuminieren beruhmtesten Meister" Dark Janssen
van Santen. De teekeningen waren van Willem Schellinks, die daarvoor
op kosten van Van der Hem groote reizen had gemaakt. De fransche
gezant, de graaf d'Avaux, zou voor dezen zeer bizonderen atlas tevergeefs
de som van f 20000 geboden hebben.
86
VON UFFENBACH
1710-171I
Kate', bezitter van een verzameling antieke beeldhouwkunst (III,
651), P. Klock, een horlogemaker, die tevens in schilderijen
handelt (III, 625), de knipster Johanna Koerten-Bloke (III, 554) ,
Joh. Friedr. Kramer, pruisisch geschiedschrijver (III, 6o8),
de duitsche hoogleeraar L. Kuster (III, 646), de miniatuur
graveur J. Chr. Le Blond (III, 534), de hoog --schildern
leeraar _ J. Le Clerc of Clericus en diens vrouw Maria Leti
(III, 559), Fr. le Gillon (boekerij III, 619), de dichteres Catharina
Lescailje (III, 591), prof. Ph. van Limborch (III, 584), Luther,
ivoor- en paarlmoerbewerker (III, 542, 656), Joh. W. van Meel
secretaris der Geoctroyeerde Societeit van Suriname (II, 552,
55 6 , 589), de bloemenschilderes M. Sib. Merian (III, 552), Metz,
instrumentmaker in de Kalverstraat (III, 536, 576), Timothée
Pastre de Nismes, horlogemaker (III, 682), de schilder- kunsthandelaar J. Pool en diens vrouw, de bloemenschilderes Rachel
Ruysch (III, 627), de boekhandelaar Salomon ben Joseph
Proops (III, 693), Christ. Rademaker, graveur en kunsthandelaar
(III, 686), de chirurgijn J. J. Rau (III, 621), de porcelein- en
kunsthandelaar de Roede op den Nieuwendijk, bij wien de
broeder van den schrijver voor één gulden de honderd guldenprent van Rembrandt kocht (III, 555, 595), Is. Roeners, paarl-
moerbewerker (III, 548), prof. Fr. Ruysch (III, 639), prof. Joh.
Th. Schallbruch, rector der latijnsche school (III, 662), Balth.
Scheid uit Straatsburg (heeft een verzameling schelpen III, 683),
Schelde, handelaar in porcelein en edelgesteente (III, 642), Sieuwert
van der Schelling (verzameling teekeningen III, 646), A. Schoenmaker (penningkabinet III, 61o), de onderschout S. Schynvoet,
ook bekend als architect (verzameling munten, schilderijen en
teekeningen III, 668), de graveur en kunsthandelaar Jan Pielersz.
Somer (III, 539), Joseph Speyer, handelaar in cameeën enz. (III,
59 1 ), P. Stosch, mineralenkabinet (III, 66o), H. en W. van
i Zie over dit bezoek Chr. Sepp Johannes Stinstra en zijn tijd dl II blz. 272.
Zie over deze schaarkunstenares J. D. C. van Dokkuur Hanna de knipster
en haar concurrenten in het Huis oud en nieuw jaarg. XIII (1915) blz. 334 e.v.
2
VON UFFENBACH, DE LA MOTTRAYE 1710-1724 87
Uchelen (muntkabinet en bibliotheek III, 586, 592), G. Uilenbroek,
(munten- en schilderijenverzameling III, 6o6). de boekhandelaar
Adr. de Leth, eigenaar? der boeken kaartenwinkel van laic.
Visscher (III, 54 1 , 5 8 7 , 599 , 685), de dichter P. Vlaming (bibliotheek III, 566), de boekhandelaars Rudolf en Gerhard lVetstein
(III, 537), Jonas Witsen (schilderijen III. 687), Jacob de Wilde
(muntenverzameling III. 6 30 )1 .
I07
LA MOTRAYE, A. DE — Voyages du Sr. — en Europe,
Asie et Afrique Oû l'on trouve une grande variété de recherches géographiques, historiques et politiques, etc. Ouvrage
enrichie d'un grand nombre de cartes, plans etc. 2 tom. La
Haye 1727. f°. U. B. L.
i Dl II blz. 172/187, 196, 454/455, 47 2 /473 , 4 80/4 8 9 —
1713, 1714, ' 1720, 1724 — Delden, Deventer, Amersfoort,
Utrecht, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Honselaarsdijk, Rijswijk, Scheveningen, Delft, Rotterdam, Dordrecht, Brielle,
Arnhem, Nijmegen, Maassluis, Hellevoetsluis.
2 Dill blz. 1 75/ 1 7 6 , 1 9 6, -454/455 , 473 , 4 80/4 8 5 — 1 7 1 3,
1714, 1720, 1724.
De schrijver 2 bezocht het stadhuis, het Oost-Indische huis,
I Deze Jacob de Wilde, die ontvanger -generaal hij de Admiraliteit te
Amsterdam was, liet alle bezoekers van zijn muntenkabinet in een album
teekenen, dat nog bewaard wordt op liet amsterdamsche oud-archief. Op
fol. 218 van dit album zijn de handteekeningen en lijfspreuken van de
gebroeders Von Uffenbach te vinden.
2 Aubry de La Mottraye (1674-1743), fransch reiziger, uitgeweken
protestant.
In 1731, toen hij in Holland was voor het laten drukken van het
derde deel van zijn reisverhaal, beklaagde hij zich tegenover den schrijver
van het Journal du voyage en Hollande, Paris 1730 [m.z. na 2738], dat
de uitgevers van deze twee deelen van zijn boek (T. Johnson en J. van
Duren), dat hij op eigen kosten had laten drukken, willekeurig den tekst
hadden veranderd en hem daardoor soms iets hadden doen zeggen,
tegenovergesteld aan wat hij bedoelde; zie genoemd journal blz. 66, 67.
88
VUILLOT DE MARCILLY 1714-1715
het admiraliteitsgebouw, het arsenaal, in November 1720 ook
een muziekluis. Hij logeerde steeds in de Stad Lyon.
Hij sprak hier Philippe de Gentils, marquis de Langallery
en diens metgezel, die zich uitgaf voor prins Mustapha, zoon
van Soliman III van Turkije'.
Io8
GUILLOT' DE MARCILLY, Relation historique et théologique
d'un voyage en Hollande, et autres provinces des Pays-Bas,
Dans laquelle on eerra le détail des conversations de l'auteur
avec M. le marquis de Langallerie, sur les principaux points
de la religion. Paris 1719. I2°. Arch. Amst.
i Blz. 5/100, 418/424 — Oct. 1714 Aug. 1715 — Amsterdam, Hoorn, Enkhuizen, Medemblik, Schagen, Alkmaar, Beverwijk,
Zaandam, Egmond, Haarlem, Noordwijk, Leiden, 's-Gravenhage,
Rijswijk, Delft, Rotterdam, IJselmonde, Brielle, Dordrecht,
Gouda, Vianen, Schoonhoven. Zalt-Bommel, Gorinchem, Wou
Neusden, 's-Hertogenbosch, Grave, Nijmegen, Utrecht,-drichem,
Ouderkerk, Naarden, Muiden, Weesp.
2 Blz. 6/16, 35. — Oct. 1714/Aug. 1715.
De schrijver 2 noemt als zijn logement d l'éloile de l'Orient.
in de Nes, waarvan de eigenaar Pierre Grenier een refugié was.
Hij bezoekt de stadsbibliotheek (blz. io), een Roomsche kerk
(blz. 44) en de Portugeesche synagoge (blz. 72).
De genoemde personen zijn de markies de Langallery, de
waalsche predikanten A. d'Arbussy en G. Clermont, de weduwe
Paul Marret, marchande libraire op het Rokin.
i Zie deze bibliographie no. 109.
Guillot de Marcilly, Franschman, zich zelf noemende „voyageur
curieux" en „un simple laique" nam in dit reisverhaal vele brieven op
aan en van Philippe de Gentils, marquis de Langallery over diens gewenschten terugkeer tot de roomsche kerk, waarvoor Guillot de Marcilly
in ons land eenige proselieten onder de fransche uitgewekenen wist te
maken. Zie over De Langallery diens reisverhaal het volgende nummer.
2
DE LANGALLERY, MONTAGUE i714-17i6
89
log
LANGALLERY, MARQUIS DE. Mémoires. Histoire intéressante,
ou se trouvent un grand nombre d'anecdotes, qui concernent
Mad. de Maintenon, Mrs de Catinat, ... ; écrite par lui-même
dans sa prison à Vienne en Autriche. La Haye 1743. 12°.
U. B. Amst.
i Blz. 4 12 /4 2 3 — 1 7 1 4/ 1 7 1 5 — Utrecht, Amsterdam,
's-Gravenhage.
2 Blz. 412/415, 418/420 — 1714, 1715.
De schrijver' vertoefde hier „à dessein d'engager dans mon
système (un système théocratique, théocratie du verbe divin.
zooals hij het een paar bladzijden vroeger noemt) les juifs
de cette grande ville" (blz. 412).
Hij sprak hier Henri Philippe Limiers 2 le comle de Linanges
en de predikanten en ouderlingen, „les pasteurs et les anciens ",
der waalsche gemeente.
,
II0
MONTAGUE, MARY WORTLEY. — Letters of —, written during
her travels in Europa, Asia and Africa; to which are added
poems by the same author. Stereotype edition. Paris Ninth
year (i800). 12°. U. B. Amst.
i Blz. i/ ZO — Aug. 1716 — Brielle, Rotterdam, 's-Gravenhage, Trent (Dordrecht?) Nijmegen.
i Philippe de Gentils marquis de Langallery (1656-1717), fransch krijgsman en avonturier, verliet; zich miskend achtend, het fransche leger en
trad in oostenrijkschen, later in poolschen dienst. In 1711 ambteloos
reisde hij naar Den Haag, waar hij met den turkschen gezant een geheime verbintenis aanging om Italie te veroveren, welk plan nooit tot een
begin van uitvoering is gekomen.
2 Henri Philippe Limiers (gest. 1725) schrijver en courantier.
3 Comte de Linanges, fransch edelman in russischen dienst en
Langallery's bondgenoot.
VOLCKART 1717-1722
III
VOLCKART, ADR. GOTTL. — Reisen and Schiffahrten
wie solche
durch Nieder Sachen nach Hamburg, Amsterdam and von dar
nach Cadix, Gibraltar, Livorno, Neapolis and Smyrna in Asien,
weiter in Norden biss Archangel, and endlich in West- Indien,
binnen sechs Jahren unternommen and vollbracht, anietzo aber aus
dem gehaltenen Tage-Buche mit denen vorgekommenen Merckwürdigkeiten beschrieben and dem Druck übergeben worden. Budissin 1735. kl. 8°. U. B. Munster.
1/2 Blz. 8/i6, 34/47 , 59/ 60 , 117/126, 204/208 — Oct./Dec. 1717;
Oct./Nov. 1718; Mei/Juli 1719; Oct./Dec. 1720; Juli/Aug.
1722. — Amsterdam.
De schrijver, volgens den titel chirurgijn te Halbau in OberLausitz, (geb. 1694) laat zich door den schipper van het smakscheepje, dat hem uit Hamburg hierheen voerde, brengen bij
een duitschen barbier Gottlob Of^pel, die hem verwijst naar
Hans Nöring, ook een barbier tevens logementhouder In de vergulde Valk in de Brouwerssteeg (blz. 8--II). Hij maakt er kennis
met een collega en landsman George Grosser, die hem helpt
aan een betrekking als tweede barbier op het schip Porto bello
kapitein Huybert van Duykeren, waarmee hij zijn eerste zeereis
naar Livorno en Smyrna maakt.
Teruggekeerd logeert hij op de Brouwersgracht In de vergulde
Valk bij Pieter Cremer en wordt kort daarop scheepschirurgijn en
barbier op het fregat Margaretha-galey, kapitein Claes Hooft van
Westzaan. Vooraf moest hij zich op de Anatomie-kamer laten
examineeren en zijn medicijnenkist laten goedkeuren (blz. 38).
De reis ging naar Cadix.
Zijn derde reis maakt hij met het schip Debora, kapitein
Lambert Reyersze Klopper (blz. 59) naar Archangel en vandaar
naar Livorno, Napels en Smyrna.
Na een anderhalfjarige afwezigheid komt hij weer in Amsterdam terug en bezoekt nu verschillende gebouwen (blz. 121):
VOLCKART, DEICHSEL 1717-1722
91
het zeemagazijn, de beurs, het Oost-Indische huis, het Prinsenhof,
het rasp- en het spinhuis, het weeshuis, het stadhuis, den hortus,
een Luthersche kerk.
Zijn laatste en grootste reis maakte hij naar West -Indië met
het snelzeilend fregat de Prudentia, kapitein Jan Roelofs, bemand met Ito koppen en voorzien van 38 stukken geschut en
twee draaibassen (blz. 122). In Juli 1722 teruggekeerd vindt
hij een anderen waard, Jan Dörfling, in zijn logement (blz. 205) ;
de vorige was failliet verklaard en de aanwezige goederen, waaronder Volckarts kist met kleeren en kleinoodiën op de desolate
boedelkamer ondergebracht. Met veel moeite (en niet zonder
talrijke fooien) kreeg hij deze van den inspecteur terug.
Kort daarop verliet hij voor goed de stad en vestigde zich
in zijn vaderland als chirurgijn, apotheker en houder van een
„Badstube" 1 .
II2
DEICHSEL, JOH. GOTTLIEB. Reise durch Deutschland nach
Holland and England in den Jahren 1717-1719. (Aus dessen
handschriftlichem Tagebuch dieser Reise gezogen.) 3 Abschnitte.
U. B. Königsb.
Job. Bernouilli's Archiv zur neuern Geschichte, Geographie, Naturund Menschenkenntniss. Thl III blz. 137-188, VII blz. 151 -212
VIII, blz. 165 -242. Leipzig 1786, 1787, 1788.
I Dl III blz. 1871188; VII blz. 153/209 — Juni/Juli 1718—
Arnhem, Amsterdam, Utrecht, Leiden, Rijnsburg, Katwijk a. d.
Rijn, 's-Gravenhage, Scheveningen, Delft, Rotterdam.
2 Dl VII blz. 153/169 — Juni/Dull 1718.
De reiziger 2 bezoekt het stadhuis met den toren, het spinhuis, het dolhuis, het oude mannenen vrouwenhuis, het admiraliteits- of Prinsenhof, de beurs, het Oost-Indische magazijn,
i Zie uitvoeriger hierover mijn opstel in het Nederlandsche Zeewezen,
2916, blz. 324 en 354.
2 Johann Gottlieb Deichsel (1693-1729) volgens den titel van het reis
welsprekendheid en „practischen Weltweisheit"-verhalog ind
te Breslau.
92
DEICHSEI. 1717
den hortus medicus, het aalmoezeniersweeshuis ende stadsbibliotheek.
Van de kerken ziet hij de Armenische kerk, de Ku, akerskerk, een
Doopsgezinde kerk, „klein and zierlich", de „Socinianer Kirche",
„welche eine grosse mit Banken besetzte Kammer ist" 1 , de
Oude Lnthersche kerk, waar hij een Hoogduitsche godsdienstoefening
onder den predikant Hendrik Michels bijwoont en de Nieuwe
Luthersclie kerk, „von den Holländern der luthersche Theerpot
genannt", verder komt hij in Bene „Versammlung der Inspirirten" z.
Hij maakt kennis met den franschen boekhandelaar Zacharia
Chat dein, Gode/roi Clermont, wiens belangrijke boekerij een bezoek
gebracht wordt, professor Jean Le Clerc, den hierheen gevluchten
franschen jansenist Paschier Quesnel 3 , ten huize van den koopman Arnoud Joseph de Brigode du Bois, Johannes d'Outrein
en professor Ruysch, wiens verzameling op medisch gebied hij
ziet. Bovendien sprak hij den professor in de oostersche talen
Willem Surenhusen en zag hij de naturaliën-verzamelingen van
Chevalier en Ortmann.
Hij vermeldt een concert, dat geregeld 's Woensdags gegeven
werd door het Collegium musicuni 4 .
Voor een shilling beziet hij het grootste koopvaardijschip van
Holland, de Grosse Christoph geheeten.
I13
SARTRE, PIERRE. — Voyage en Hollande fait en 17i9 par
Pierre Sartre, prètre du diocèse de Montpellier, envoyé en mission
i De kerk der Collegianten.
2 „Den 30. Juny Nachmittags war ich vor dem leidenschen Thore in
einem Gartenhause in der Versammlung der Inspirirten, welche schreckliche Bewegungen machten, den Kopf sch6ttelten, die Augen verkehrten,
von den Stuhlen in die Hóhe geworfen wurden, schrecklich seufzten and
schwer Athem holeten; hierauf thaten sic ihre Ausspriiche in Ermah nungen, die jemand aufschrieb, der mitten im Zimmer an einem Tisch sass"
(blz. 163, 164).
3 Zie de reis van Pierre Sartre (Aug. 1719).
4 ,Mittwochs ist Concert, oder Collegium musicum" (blz. 156).
SARTRE, BREVAL 1719-1720
93
vers Ie Père Quesnel. Publ. ay. préf. d'après le manuscrit inédit
U. B. Amst.
par Viel. Advielle. Paris 1896. 8°.
Extrait du Bulletin de la Société de géograpbie de Lille.
i Blz. 19/55 — zomer 1719 — Dordrecht, Rotterdam, Gouda,
Amsterdam, Utrecht, Leiden, Warmond, Delft, 's-Gravenhage,
Scheveningen,
2 Blz. 21/48 — Aug. 1719.
De schrijver' bezoekt de beurs, het stadhuis met den toren
en de bank, de Waalsche kerk, de Ronde Luthersche kerk, de
Portugcesche en de Duitsche s)'nagogen, de Armenische kerk, het
begijnhof, liet admiraliteitsmagazijn, het Oost-Indische niagaztjn
met lijnbaan en werf ; hij geeft een beschrijving van de sclteeps-
kameelen 2 .
Hij bezoekt Paschasius Quesnel 3
.
114
BREVAL, J. — Remarks on several parts of Europe: relating
chiefly to the history, antiquities and geography, of those countries through which the author has travel'd; as France, the
Low Countries, Lorrain, Alsatia, Germany, Savoy, Tyrol, Switzerland, Italy and Spain. Illustr. with several maps, plans and
above forty copper plates. 4 vol. London 1726-38. P.
K. B. 's-Gray
i Pierre Sartre (1693-1771), r. k. priester, prior van de Sorbonne,
Jansenist. Hij wordt van zijn waardigheid ontslagen om zijn weigering de bul
Unigenitus te teekenen en maakt een reis naar Holland om zijn geloofsgenoot
.Quesnel te bezoeken. Zie Centraal-Blad voor Israelieten an Nederland, 1906
no. 44 45•
2 Zie hierover o. m. Amsterdam in de zeventiende eeuw, Handel en nijverheid, blz. 178, 179.
3 Paschasius Quesnel, r. k. godgeleerde, Jansenist uit Frankrijk, verbannen om het schrijven van zijn Reflerions sur les quatre évangélisles,
vestigde zich te Amsterdam, waar hij in December r ár9 overleed. Zie ook
J. M. Neale A history of the so-called Jansenist church of Holland blz. 34 35
,
,
9 4 BREVAL, DE SAINTE-MAURE, ALBR. HALLER 1720-1725
I Dl I blz. i/Io8. 121, 135/138 — 1720. — Hellevoetsluis,
Brielle, Vlaardingen, Rotterdam, Gouda, Delft, 's-.Gravenhage,
Leiden, Haarlem, Amsterdam, Naarden, Utrecht, Amersfoort,
Wijk bij Duurstede, Kuilenburg, Arnhem, Nijmegen, Breda,
Maastricht.
2 Dl I blz. 41/43 — 1720.
De schrijver' bezoekt het stadhuis.
I15
VOYAGE — Nouveau — de Grèce, d'Egypte, de Palestine,
d'Italie, de Suisse, d' Alsace, et des Pais-Bas. Fait en 1721, 1722,
et 1723. [Par CH. DE SAINTE-MAURE]. La Haye 1724, I2 ° .
K. B. 's-Gray.
i Blz. 3 2 7/33 1 , 33 8 /34 1 — Voorjaar 1723 — Venloo, Roermond,
Nijmegen, Arnhem, Maastricht.
I16
HALLER, ALBR. Tagebücher seiner Reisen nach Deutschland,
Holland and England. 1723-1727. Mit Anmerkungen herausgeg.
von Ludw. Hirzel. [Mit] Anhang. Leipzig 1883. 8°. U. B. Amst.
i Blz. 26/58, 60/62, 93/118 — Mei 1725/Aug. 1726, Juli 1728
— Nijmegen, Renen, Wijk bij Duurstede, Utrecht, Amsterdam,
Leiden, Haarlem, Halfweg, Katwijk a. d. Rijn, . Katwijk aan
Zee, Leiderdorp, 's-Gravenhage, Nieuwersluis, Woerden, Oranjefort, Bodegraven, Alfen, Amerongen, Nieuweschans, Groningen,
Dokkum, Leeuwarden, Franeker, Harlingen, Sparendam, Zaandam, Honselaarsdij k, Delft, Maassluis, Brielle, Hellevoetsluis.
2 Blz. 2 7 , 45/4 8, 5 1 /54, 99/Io4. — Mei, Aug., Oct., Dec. 1725,
April 1726.
De schrijver 2 bezoekt het stadhuis, het admiraliteitsgebouw
i John Durant Breval (í68o?-1738), engelsch schrijver, vergezelde
als gouverneur George, lord viscount Malpas, op zijn reizen. Zie Dictionary
of national biography.
2 Albrecht Haller (1708-1777), medicus en dichter, promoveerde op igjarigen leeftijd onder Boerhaave te Leiden, was later professor te Gottingen.
ALBR. HALLER, DE SAUSSURE 1724 95
en magazijn, het „Oudezijd Huysl", het binnengasthuis „und andre
Spitäle", het „Nieuwe -Zydtshuys", wo alte Leute verpflegt werden.
Ein ungemein gross Gebäude, viereckt mit einero Hoff in der
mitten" (het oude - mannenen vrouwenhuis), de beurs, den Hortus,
de buitenplaats van Isaac de Pinto aan den Amstel 2
Hij spreekt : prof Fr. Ruysch, Mr. „Castelyn op de Amstel",
Sylvester, Bohlius 3 , Joh. Clericus, dr. W. Röell, Seba 4 , de werk
Warenheyd [Fahrenheit 6] en de vreemdelingen Hack--tuigknde
brett, Haacke, Amadeus à Diesbach, Theophile Jenner en Emanuel
Morlot 6
"7
.
.
SAUSSURE, CESAR DE. Lettres et voyages en Allemagne,
en Holla nde et en Angleterre, 1725-1729, oû 1'on trouve les desr Zie blz. 47 en roo van dit reisverhaal.
z Het beroemde Tulpenburg aan den Amstel bij Ouderkerk. Zie de la
Porte De nieuwe reiziger dl. XX blz. 55, 52 en de afbeelding in A. Rade maker Holland's Arcadia plaat gz.
3 Johann Christian Bohl van Konigsberg, promoveerde evenals Haller
te Leiden, maakte later naam als ontleedkundige en werd lijfarts van den
koning van Pruisen en hoogleeraar in zijn geboortestad. Zie Biograhhisches
Lexihon der heruorragenden Aerzie.
¢ A. Seba had een verzameling van natuurkundige zeldzaamheden, die
hij verkocht aan Czaar Peter, daarna legde hij opnieuw een verzameling
aan, waarvan hij zelf een catalogus schreef (1734 4 dl. fol.) die ook voor de
verkooping in 1736 gebruikt werd.
5 Daniel Gabriel Fahrenheit (1686-1736), de bekende werktuigkundige.
In den winter van 1721 gaf hij een prospectus uit ter aankondiging van zijn
lessen over de „hydrostatica of waterweegkunde en de optica of gesigticunde",
welke zouden gehouden worden ten huize van monsieur Roemer, koperslager
op de Leidschestraat, hoek Kéizersgracht, waar het logement van der,
„autheur" Fahrenheit was. Voor een goed vuur in de kamer zou worden gezorgd. De kosten zouden per les moeten worden voldaan ; zij bedroegen
voor elke bijeenkomst 4 sesthalve, de 5 e -8e les in de hydrostatica echter
5 sesthalve. Het zeer zeker hoogst zeldzame Berigt komt voor in de
pamflettenverzameling der Amst. Univ. Bibliotheek. Zie ook Ammsielodamum, Maandblad dl I (ii) blz. 70, 75, dl II (1915) blz. 71.
6 Amadeus à Diesbach, Emanuel Morlot en Theophilus Jenner, alle
drie uit Bern en te Leiden ingeschreven als student.
REICHART, DE MONTESQUIEU 1727-172
criptions des principales villes qu'il a vues, etc. Avec une introd.
de B. van Muyden. Lausanne, etc. 1903. 8°. — Met portr. en pl.
K. B. 's-Gray.
Schoonhoven,
—
Arnhem,
Kuilenburg,
i Blz. 31/40 — Mei 1725.
Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage.
II8
REICHART, JOH. PETER. • Zwanzigjahrige Wanderschafft and
Reisen in West- and Ost- Indien, ja alle vier Theile der Welt,
wobey seine ganz besondere Fata.... aufgezeichnet, and auf
Kosten der hinterlassenen Wittich dem Druck überlassen worden
.... and einem Anhang einiger von ihme gleichermassen gefertigU. B. L.
8°.
ten Liedern. Onolzbach 1755.
—
Dordrecht,
Amsteri Blz. 1 75/ 22 3 , 359/3 6 3 — 1727, 1731
dam, Leiden, 's-Gravenhage, Maastricht. Delft.
2 Blz. 176/184, 204/223 — 1727,
De schrijver', een echte avonturier, beproeft hier op allerlei
wijzen zijn geluk, is beurtelings vischbakker, azijnstoker, suikerbakker, wijnkoopersknecht,. huisbediende en koerier, later hotelknecht in de Middelste Liesveldsche Bijbel. Daarna treedt hij bij
een Deensch kapitein in dienst en gaat met dezen naar St. Thomas;
na een vierjarige afwezigheid is hij korten tijd wijnkoopersknecht
in Delft en neemt dan dienst op een schip bestemd naar Oost-Indië
en China.
I1g
MONTESQUIEU, — Voyages de — publ. par Alb. de Montesquieu.
U. B. L.
2 tom, Bordeaux, Paris 1894, 96. 8°.
i Dl II blz. 217/237 — Oct. 1729 — Utrecht, Amsterdam,
's-Gravenhage.
2 Dl II blz. 220, 222, 230/235 — Oct. 1729.
i Johann Peter Reichart, uit Onolzbach in Brandenburg; vooral het
eerste gedeelte van zijn boek lijkt meer op een schelmenroman, zoo vol
vechten en dieverijen als het is.
DE MONTESQUIEU, LA POUPELINIERE 1729-1731 97
De schrijver' bezoekt het stadhuis met de wisselbank, de beurs
en den hortus botanicus. De handel gaat hier achteruit, zegt de
reiziger; het bewijs daarvoor is wel, dat men Amsterdam uitlegt en
er maar steeds bouwt : „On ote l'argent du commerce pour 1'employer en pierres, et je vois qu'il en sera comme à Venise, oû, an
lieu de flottes et de royaumes, it reste de beaux palais" (blz. 222).
-
I20
JOURNAL du voyage de Hollande [Par A. J. J. LE RICHE DE
I.A POUPELI IERE]. Paris 1730. gr. 4 0 • K. B. 's-Gray.
I Blz. 32/34, 47/110 — Juli 1731 — Maastricht, Rotterdam,
Delft, 's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden, Haarlem, Amsterdam,
Zaandam, Utrecht, Vianen, Gorinchem, `Voudrichem, Breda.
2 Blz. 77/88, 93/102 — Juli 1731.
De schrijver 2 bezocht de beurs, het stadhuis met de klokketoren
en de wisselbank, het admiraliteitsgebonu met de werf, de Portugeesche synagoge, de Diiitsche synagoge, 's Lands magazijn (les
magasins des nations).
Hij maakte hier kennis met M. Pelissari „commissionnaire
des Fermiers généraux pour le tabac", M. Bauman 3 „courtier fameux en fait de tabac", ill. le folie, fabrikant ( „ces Messieurs
souhaitoient de servir la Ferme générale de France"), M. de
Normandie en Th. Tronchin 4
,
.
i Charles de Secondat baron de La Brède et deMontesquieu 1 6 3 9 - 1 755)
fransch schrijver en philosoof.
2 Door Boucher de La Rieharderie in zijn Babliotl:èque universelle des
voyages genoemd La Papelinière, waarmede bedoeld is Alexandre Jean
Joseph Le Riche de La Poupelinière (í69i-1762) fermier general, bekend om
zijn vorstelijk steunen van kunstenaars en kunstenaressen. Zie Larousse
Grand dictionnaire univevsel ; Revue des deux mondes 6e pér. tom. 37 (1917)
blz. 360, 361, 366. Het jaar der uitgave moet zijn 1738 of later. Zie Brunet
Manuel du libraire 5e éd. tom. III, kolom 579 no. 20268.
3 Ook genoemd Beaumann en Baumann.
4 Théodore Tronchin, Zwitser, leerling van Boerhaave, hier als arts gevestigd, was later hoogleeraar in zijn vaderstad Genève en maakte vooral
naam met het inenten tegen de kinderpokken.
(
98
DE POELLNITZ, VON FUERST 1732—
I2I
POELLNITZ, Cu. LouIS DE — Mémoires de — contenant les
observations qu'il a faites dans ses voyages, et le caractère des personnes qui composent les principales cours de l'Europe. 3 tom.
Liège 1734. 12°. U. B. Amst.
i Dl III blz. 285/362 — Oct. 1732/Febr. 1733 — Nijmegen,
Renen, Zeist, Utrecht, Amsterdam, Zaandam, Alkmaar, Enkhuizen, Hoorn, Haarlem, Leiden, 's- Gravenpage, Delft, Rotterdam,
Brielle, Hellevoetsluis.
2 Dl III blz. 295/318 — Oct./Dec. 17 32.
De schrijver' bezocht het stadhuis met de wisselbank, den
Hollandschen schouwburg (het gespeelde stuk wordt niet genoemd),
het admiraliteitsgebouw, het Oost -Indische huis, de Portugeesche
en de Duitsche synagogen, den hortus.
Op blz. 296-298 geeft hij een beschrijving van een amsterdamsche patricierswoning, die hid vergelijkt met eene voorname
Italiaansche.
I22
FUERST,GEORC VON — Herras Georgen von Fuerst, eines beruhmten
Cavaliers aus Schlesien, curieuse Reisen durch Europa, in welcher
al.lerhand Merkwürdigkeiten zu linden. Nebst ciner Vorrede vom
rechten Gebrauche dieser Reisen begleitet von Christoph Sancken.
Sorau 1739, kl. 8°. K. B. Berl.
I Blz. 76,89 — Juli /Aug. 173[3?] — Enkhuizen, Amsterdam,
Haarlem, Leiden, Rotterdam, Dordrecht, Middelburg, Vlissingen.
2 Blz 79/85 — Juli 173 [3 ?].
Bezochte, gebouwen zijn de beurs, het, rasthuis, het oude
mannen en z'rouzeenhuis, het binnengasthuis, het burgerweeshuis,
het aalnioezenierszeeeshuis, het dolhuis, de Oudekerk 2 , de Nieuweke r k, het Oost-Indische huis, het spinhuis.
i Charles Louis, baron de Poellnitz (1692-1775), duitsch avonturier.
Zie o. m. Bzograhhie universelle ancienne et moderne ed. Michaud.
2 „ ... in welcher nachts zu sehen ist, wei' die Reformirten keine Bilder
in inren Kirchen dutten. Doch ist sic deswegen merckw urdig, dasz die
JORDAN, DE OLIVEYRA 1733-1734
123
HISTOIRE d'un voyage littéraire, fait en MDCCXXXIII en France
en Angleterre, et en Hollande [par C. E. JORDAN]. Avec un discours préliminaire de La Croze, touchant le système étonnant,
et les Athei derecti, du Pére Hardouin; et une lettre fort curieuse
concernant les prétendus miracles de l'abbé Paris, et les convulsions risibles du chevalier Folard. 2e éd. La Haye 1736. 12°.
U. B. Amst.
i Blz. 187/189 — Sept. 1733 — Amsterdam, 's-Gravenhage,
Leiden.
2 Blz. 187/188 — Sept. 17J3.
De schrijver' noemt de boekhandelaars, J. Fr. Bernard en
P. Hunnbert, den franschen schrijver en réfugié J. G. de Chevrières
en prof. J. Ph. d'Orville.
124
OLIVEYRA, FRANC. XAU. DE — Memorias das viagens de —
Tom. I Amsterdam 1741. 8°.
i Blz. 25/289 -- Mei 1734 — Alkmaar, Amsterdam, 's-Gravenhage, Rijswijk, Delft, Scheveningen, Loosduinen, Haarlem,
Naarden, Amersfoort, Het Loo, 'Deventer, Delden.
2 Blz. 24/131, 173/188, 222/225, 280 — Mei 1 734.
De schrijver 2 bezoekt de beurs, den hortus, de Porlugeesche
vornehmsten Kauf -Leute des Abends urn 6 LJhr alhier zusammen kommen,
and den beriuhmten Organisten Johann Pelrechy horen, welcher urn diese
Zeit eine unvergleichliche Music machet Er ist ein kleiner Mann von Statur
and ohngefehr 5o Jahr alt, der aber seines Gleichen in Holland nicht hat.
Sein Sohn von 19 Jahren besitzet eben diese Geschicklichkeit, and wird es
mit der Zeit in dieser Kunst sehr hoch bringen". Volgens het lijstje van
organisten voorkomende in het Tijdschrift van noord nederlandsche n.uziekgeschiedenis dl I (1885) blz. 46 was toen Johannes Ulhoorn de organist der
Oudekerk.
i C. E. Jordan (1700-1745), fransch réfugié te Berlijn, secretaris van
Frederik den Grooten en curator der pruisische universiteit.
z Francisco Xavier de Oliveyra, secretaris van den graaf van Tarouca,
portugeesch gezant te Weenen. Zie M. Kayserlmg Bibliotheca espanolaportugueza-judaica blz. 79. Van het zeer zeldzame boek is niet meer dan het
eerste deel verschenen.
ANONYMUS, SWEDENBORG i736
I00
synagoge, het begijnhof, de Nien ekerk, de Armenische kerk, de
kerk der Kwakers, de Ronde Luthersche kerk, het stadhuis, de Oude kerk, het admiraliteitsmagazijn, het Oost - Indische magazijn, het
spinhuis, het rasphuis, de Mozes en Aaronkerk.
De door hem gesproken personen zijn de Veignant, Jean Herman
van Bree, mevrouw Alida van Bleyenburg, Jacob Henriques de
Medina, Alvaro Nunes da Costa, Rodrigues Pereyra.
125
BIEMA, ED. V.N. Een reis door Holland.in 1736 medegedeeld.
U. B. Amst.
Oud -Holland, iglo, blz. 77 -92.
Juli/Aug. 1736 — Amsterdam, Rotterdam,
i Blz. 79/92
's-Gravenhage, Scheveningen, Delft, Leiden, Utrecht, Renen,
Doorwerth, Arnhem, Middachten, Rozendaal (G.).
2 Blz. 86/89 — Juli 1736.
De schrijver en zijn gezelschap"logeerden in het Doelenhotel;
in een Franciskanerkerk hoorden zij de mis. Verder werden bezocht
de kerk der Kwakers, Blauw Jan, het stadhuis, het admiraliteitsmagazijn, een synagoge, het spinhuis. Aan de Vecht bezien zij het
buiten en den daarbij behoorenden tuin van David de Pinto.
—
)
I26
SWEDENBORGIUS, EM. Itinerarium ex operibus ejus posthumis
in museo academiae regiae holmiensis asservatis nunc primum
edidit Jo. Fr. Im. Tafel. Sectio 2a continens partem Suecice
scriptam et nunc in Latinum translatam. Stuttgardiae 1844. 8°,
U. B. Utr.
i Blz. 9/ii — Aug. 1736 — Amersfoort, Naarden, Amsterdam,
Gouda, Rotterdam, Dordrecht, Willemstad, Bergen-op-Zoom.
2 Blz. 9 — Aug. 1736.
i De onbekende schrijver en zijn medereizigers behoorden vermoedelijk
tot aanzienlijke fransche familièn. Het handschrift, dat de heer Van Bierra
publiceerde, berust in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage.
SWEDENBORG, R. POOLE 1736-1741 IOI
De schrijver' vermeldt slechts, dat hij vele vrienden gezien
heeft „plures invisi amicos", vier namen hij echter niet noemt.
Van de stad zegt hij dat zij een en al weelde is : Jota urbs non
nisi lucrum spirabat".
127
POOLE, R. A journey from London, to France and IHolland :
or, the traveller's useful vade mecum. 2 vol. 2d, [ist] ed. London
1 744 43. 8 °. — With portr. and maps. U. B. Amst.
i Dl II blz. 55/116 — Aug. 1741 — Zevenbergen, Rotterdam,
's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden, Haarlem, Amsterdam,
Hardenbroek, Utrecht, Woerden, Bodegraven, Gouda, Dordrecht, Willemstad, Hellevoetsluis.
2 Dl II blz. 78/86 — Aug. 1741.
De schrijver 2 bezoekt het stadhuis, de Nieuwekerk, de vleeschhal in de Nes, het werkhuis, de Portugeesche synagoge, het
admiraliteitsmagazijn, het Oost - Indische huis.
Als aanbevelenswaardig hotel wordt genoemd de Ster in de
Nes, van Mr. Gonset, een Franschman..
128
STEVENS, SACHEVERELL. Miscellaneous remarks made on the
spot, in a late seven years tour through France, Italy, Germany
and Holland. Containing observations on every thing remarkable
in the aforesaid countries, viz, the disposition of the inhabitants;
their religion, etc. Adorned with cuts. London 1756. 8°.
K. B. 's-Gray.
i Emanuel Swedenborg (1688-1772), de zweedsche ziener. Zie over
zijn verblijf alhier Navorscher z86o blz. 69, waar de personen genoemd
worden, met wie hij toen verkeerde.
2 Robert Poole (17o8-1752), engelsch medicus, schrijver van geneeskundige en theologische werken. Zie Dictionary of national biography.
In zijn boek is ook opgenomen de zesde druk van het reisgidsje Travels
through Flanders, Holland, Germany, Sweden and Denmark, en een lijst
van alle postwagens en trekschuiten vertrekkende van de voornaamste
plaatsen.
STEVENS, VON GELDERN 1745
IO2
i Blz. 3 8 5/39 0 — 1 745 — Deventer, Het Loo, Amersfoort,
Utrecht, Amsterdam, Haarlem, 's-Gravenhage, Scheveningen,
Hellevoetsluis.
2 Blz, 387/388 — 1 745.
De schrijver" bezoekt het stadhuis.
129
GELDERN, SIMEON VON, Heinrich Heine's Grossoheim — Die
Memoiren des —. [Deutsche Uebersetzung von Paul Diamant].
Bibl. Ros.
Archiv fur jtidische Familienforschung, Kunstgeschichte and Museumswesen. Jaarg. I (í9i3) blz. 18-22, 33-42.
i Blz. 34/35 — 1 745 , 1 747 — Amsterdam, Nijmegen,
Blz. 34 — 1 745
De schrijver 2 vertelt, dat hij hier verscheidene weken vertoefde
en van zijn bloedverwant, den Dajan of Rabijn Jose/3 voor 45
2
goudstukken boeken kocht.
130
WOLF,
Jou.
CHRIST.
Reise nach Zeilan. Nebst einero Berichte
i Sacheverell Stevens, engelsch reiziger, zie over hem Alb. Babeau
Les voyageurs en France lepuis la Renaissance jusqu'à la Revolution blz.
2oo-2o2. In de Dictionary of national biography komt zijn naam
niet voor, wat vreemd is, daar het boek werd opgedragen aan „her royal
highness the princess dowager of Wales" en het werk in Duitschland belang
genoeg geacht werd om er een vertaling van uit te geven, die in 1759-rijk
te Gotha verscheen. Over Holland bevat het weinig belangrijks, alleen
is misschien voor muziekhistorici interessant te noemen, dat de schrijver
op het prinselijke Loo een concert bijwoonde.
2 Simeon von Geldern (1720-1774), joodsch avonturier, oud-oom van
Heinrich Heine. Zijn herinneringen, die Prij in het Hebreeuwsch schreef,
verschenen in het werk van Day. Kaufmann A us Heinrich Heine's Ahnensaal Breslau 1896 blz. 283-296. Zie over zijn verblijf alhier a. h. werk
blz. ro6, ion.
3 Josef Dajan richtte omstreeks 1720 een hebreeuwsche drukkerij op.
Bij hem is o. a. de amsterdamsche uitgave van de Biblia rabbinica verschenen.
J. CHR. WOLF, J. L. HARD 1746
IOJ
von der holländischen Regierung zu Jaffanapatnam. Berlin usw.
U. B. Amst
1782. 8°.
I Blz. 12/19, 193 — 1746, 1766 — Amsterdam, Middelburg.
2 Blz. 12/16 — 1746.
De schrijver' bezoekt het stadhuis.
131
MEnroIREs d'un gentilhomme suédois [Joie. LUD\'. HáRD]
écrits par lui même dans sa retraite, l'année 1784. Berlin 1788. 8°
K. B. 's-Gray.
I Blz. 116/120 — Winter 1746 — 's- Gravenpage, Amsterdam.
2 Blz. IZ7 — Winter 1746.
Voor vredesonderhandelingen in 's-Gravenpage vertoevende,
maakte de schrijver 2 met den prins van `Valdeck een veertien
uitstapje hierheen ; zij bezochten onder „une multitude-dagsch
d'autres objets non moins intéressans" de bears, het stadhuis
en het Oost - Indische huis.
Zij ontmoeten hier Jean Jacques Rousseau van Genève 3 .
132
SCHULTZ, STEPH. Der Leitungen des Höchsten nach seinem
Rath auf den Reisen durch Europa, Asia and Africa. 5 Thle.
Halle 1771-75. 8°. — Alit Kupf. U. B. Amst.
i Johann Christoph Wolf (geb. 1730), Duitscher van geringe afkomst,
kwam op avontuur hierheen en bekwam als ziekentrooster een plaats op
een koopvaardijschip naar Ceylon, waar hij bleef en het tot eersten geheimschrijver in staats- en justitiezaken wist te brengen In 1766 keerde hij weer
naar zijn vaderland terug en vestigde zich te Róbel in Mecklenburg.
2
Johann Ludwig Graf von Hordt of Hard
(1720- 1.798)
zweedsch
edelman in duitschen militairen dienst. Zie Allgemeinte Deutsche Biographie
en Biographzsht Lexicon 6/ver nanerzkuunige Svenska Mdn dl VI blz. 294.
3 „Nous eumes aussi l'avantage d'y rencontrer le célèbre J. J. Rousseau
de Genève, qui depuis a fait tant de bruit dans le monde, et par ses écrits
immortels.... Nous le trouvâ mes très sociable, et j'ose méme dire, très
amusant ". Zie hierover C. A. van Sypesteyn Voltaire, Saint-Germain,
Cagliostro, Miraheau in Nederland blz. 27.
104
SCHULTZ,
MME Du BOCAGE 1749-1750
i Dl III blz. 49/59 , 8 9/97 — Juli /Oct. 17 }9 — Utrecht, Amsterdam, Leiden,'s-Gravenhage, Delft, Rotterdam, Hellevoetsluis, Zeist.
2 Dl HI blz. 49/5 2 — Ju li/Aug. 1749.
De schrijver' bezoekt de beurs, de Portugeesche synagoge,
de Ronde Luthersche kerk, het stadhuis met den toren en een doolhof.
Hij spreekt de tabaksfabrikanten Franz en Jacob van de Velden,
den lutherschen predikant TVilh. Aug. Klep7erbein en eenen
Romberg.
133
Du BOCAGE, MME. — Recueil des oeuvres de —. 3 tom. Lyon
1762, 64, 74. kl. 8°.
U. B. Utr.
i Dl III blz. 82/107 — Juni/Juli 1750 — Rotterdam, Delft,
's-Gravenhage, Rijswijk, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Zaandam,
Utrecht.
2 Dl III hlz. 93/9 8 — Juni/Juli 1750.
De schrijfster 2 bezoekt het stadhuis, het schilderijenkabinet van
Grankam 3 , de buitenplaats van de Pinto en „les manufactures
de soieries" (het Zijde-windhuis) 4 .
Zij ontmoette hier den franschen consul André Grasset de SaintSauveur, den hier gevestigden zwitserschen medicus Théodor
Tronchin 5 en Louis, chevalier de Jaucourt.
1
34
HANWAY, JONAS. An historical account of the British trade
i Stephanus Schultz, volgens den titel reizend mede-arbeider of zendeling
en later directeur van het callenbergsche Instituut ter bekeering der Joden,
predikant te Halle. Ook genoemd in T. Tobler Bibliographic geograflhica
Palaestis:ae blz. 131.
2 Marie Anne du Boccage née Le Page (1710-1302), fransch schrijfster.
Zie over haar o. m. Nouvelle biographic ginérale cd. Didot.
3 Misschien Braamcamp? Er was o.a. een prachtige Van Huysem in de
collectie.
4 Toen in het gebouw der tegenwoordige Militiezaal op het Singel. Zie
Wagenaar Beschrijving van Amsterdam dl II blz. 319-321.
5 Zie over dezen hier gevestigden arts nr. 220 noot 4.
HANWAY, MONSANTO 1750 105
over the Caspian Sea: with a journal of travels from London
through Russia into Persia; and back through Russia, Germany
and Holland. To which are added, the revolution of Persia during
the present century, with the particular history of the great
usurper Nadir Kouli. 4 vol. London 1 753. 4 ° • — Met pl. U. B. L.
i Dill blz. 287/302 — Oct. 1750 -- Almeloo, Deventer, Voort huizen, Hoevelaken, Amersfoort, Soestdijk, Naarden, Amsterdam,
Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Delft, Rotterdam, Hellevoetsluis.
2 Dl II blz. 291/3o8 — Oct. 1750.
De schrijver 1 bezoekt de beurs en het stadhuis.
De genoemde personen zijn de kooplieden en bankiers G. Cliijord,
Th. Hope en D. IlMuilman.
Tegenover blz. 303 een afbeelding van het stadhuis zonder
naam van graveur.
135
MONSANTO, ANT. A tour from England, thro' part of France,
Flanders, Brabant and Holland. Containing a true account and
description of all the churches, palaces and gardens, with all the
celebrated marble statues, paintings, .... etc. , Londen 1752. 8°.
Br. Mus.
i Blz. 30, 31 — C. 1-750 — . .............. Amsterdam...... .
2 Blz. 30/31 — Omstreeks 1750.
De schrijver 2 bezoekt den hortus medicus, de Nieuwekerk,
de schouwburg, de Pottugeesche en Hoogduitsche synagogen, het
tuchthuis, het werkhuis, het stadhuis.
i • Jonas Hanway (1712-1786), engelsch koopman, advocaat, reiziger
en vruchtbaar schrijver. Zie Dictonary of national biography.
z Antonio Monsanto, in 1752 leeraar in de engelsche, spaansche, italiaansche, portugeesche, fransche, nederlandsche en duitsche talen te Londen,
reist met een engelsch heer om dien met zijn taalkennis van nut te zijn,
en publiceert zijn ondervindingen in b. g. boek, dat door mij niet geraadpleegd kon worden, maar dat mej. Van Gelder heeft genoteerd.
io6
MYLIUS 1753
136
MYLIUS, CHRISTLOB. Tagebuch seiner Reise von Berlin nach
England 1753 (Aus der Handschrift). 3 Abschnitte. Zweyter
Abschnitt. Reise von Hamburg nach Helvoétsluys, und Aufenthalt in Holland. U. B. Bresl. -- U. B. Gott.
Joh. Bernouilli's Archiv zur neuern Geschichte, Geographic, Naturund Menschenkenntniss. Dl V blz. 85-176; VI, blz. 39-140; VII
blz. 37-15o. Leipzig 1787.
i Dl VI blz. 78/140 — Zomer 1753 — Delfzijl, Groningen,
Stroobos, Dokkum, Leeuwarden, Franeker, Amsterdam, Halfweg,
Haarlem, Leiden, Leiderdorp, 's-Gravenhage, Scheveningen,
Alfen, Woerden, Utrecht, Zeist, Delft, Rotterdam, Delfshaven,
Gouda, Moordrecht, Breda, Ginneken, Prinsenhage, Dordrecht,
Hellevoetsluis.
2 Dl VI blz. 86/90 — Juli 1753.
De schrijver logeerde in het Groote Keysershof of het oude
wapen van Embden op den Nieuwendijk, waarvan hij als eigenaar
noemt Kolmeyer. Hij bezoekt de Luthersche kerk. de Westerkerk,
de Remonstrantsche kerk, de Armenische kerk, de kerk der Kwakers,
het stadhuis, de beurs, den hortus medicus, de opera, waar hij zag
opvoeren de „Opera comique, des Sto Lapis, Orazio genannt",
Blauw-Jan en een speelhuis.
Hij zag de naturalien -verzameling van den „Droguen handler"
Brandt en maakte kennis met den eigenaar ; ook noemt hij prof.
Burmann, den directeur van den liortus.
1 37
HUDE, HEINRICH VON DER. Reise durch Holland, 1 755
(Aus der Handschrift). 2 Abschnitte.
K. B. Berl.
Joh. Bernouilli's Samnilung kurzer Reisebeschreibungen and andei Christlob Mylius (1722-1754), duitsch natuurkundige, reisde naar
Engeland met het voornemen zich van daar naar Amerika te begeven voor
natuurkundige onderzoekingen. Hij overleed tijdens zijn verblijf te Londen
(Levensbericht door Abr. Gotth. Kaestner in Bernouilli's Archie dl V blz.
87-95)
VON DER HUDE 1 755
107
rer zur Erweiterung der Lander and Menschenkenntniss dienender
Nachrichten. Dl. XIII (1784) blz. 191-252; XIV (1784) blz. 97-154
i Dl XIII blz. 207/252; XIV blz. 97/132 — Mei /Aug. 1755Nieuweschans, Groningen, Lemmer, Amsterdam, Haarlem, Leiden,
Rijnsburg, 's-Gravenhage, Scheveningen, Delft, Rotterdam,
Dordrecht, Gorinchem, Loevestein, Utrecht, Zeist, Nijmegen.
2 Dl XIII blz. 220/230, 233/252; XIV blz. 132 -- Juni/Juli
1 755
De schrijver' logeerde met zijn vriend en reisgezel, die te Leiden
ging promoveeren, op den Nieuwendijk in het Oude Waapen van
Emden, waarvan als waard genoemd wordt Kohlmeier. Zij bezochten de synagogen, de kerk der Kwakers, de Armenische kerke,
het stadhuis met den toren, het rasphuis 3 , de Doopsgezinde kerken
't Torentje en 't Lam; in deze laatste woont hij een godsdienstoefening en de bediening van het h. Avondmaal bij, welke hij
uitvoerig beschrijft, zoo ook het in de Nieuwe Luthersche kerk
bijgewoonde openbare godsdienstonderwijs ; verder ziet hij de
Oude Luthersche kerk, het spinhuis, de stadsbibliotheek en Blauw-,jan.
i De schrijver was volgens den titel Pastor zu St. Marien te Lubeck.
Zijn vriend Sch.... promoveerde den Zien Juli d. a. v ; misschien was
deze Johan Wilhelm Schoemacher uit Lubeck, oud 23 jaar, die den zoen Juni
1 755 als student te Leiden werd ingeschreven. Zie het Album studiesorum.
2 „Hierauf giengen wir in die persianische oder armenische Iiirche. Sic
ist nicht gross, aber schön and zierlich. Der Gottesdienst wird in samaritanischer Sprache gehalten. Die Mess-Iileider (deun es war eben Messe)
sind sehr schön. Nach Endigung der Messe wurde das Agnus Dei folgendergestalt ausgetheilet. Vor den Altar wurde em n mit Leder ubergezogener
Tisch gestellet, auf welchem auf der erven Scite die Oblate, auf der andern
aber ein in Sammet eingebundenes and mit Silber beschlagenes Buch lag,
welches das Evangelium war. Vor diesen Tisch stellete sich der Geistliche,
worauf ein jedes Mitglied der Gemeine hinzu trat, das Buch kiissete, dar
bis vor der Thur in der Hand be--nacheiStukOblmpfng,dase
hielt, and alsdann verzehrete". Zie over deze kerk ook nr. 79 noot 3.
3 De minder zwaar gestraften werkten er aan messingen en koperen
tabaksdoozen, waarvan sommigen met zilver waren versierd; zij werden
de bezoekers te koop aangeboden, waarbij erg overvraagd werd ; Von der
Hude kocht er eene voor 12 stuivers.
Io8
MRS. CALDERWOOD 1756
Voor Pieter Gttdeborn en de Gebroeders de Nen fville 1 hadden de
reizigers aanbevelingsbrieven ; verder spreekt de schrijver de
predikanten Wilh. Autg. Klep75erbein van de luthersche, Joannes
Deknatel 2 en Joh. Bremer 3 van de doopsgezinde gemeente.
138
CALDERWOOD of Polton (Mrs. [Margaret]) — Letters and journals of — from England, Holland and the Low Countries in 17-56.
Ed. by Alex. Fergusson. Edinburgh 1884. 8°. K. B. 's-Gray.
i Blz. 55/ 1 34 — Juni/Aug. 1756 — Hellevoetsluis, Rotterdam,
Delft, 's-Gravenhage, Scheveningen, Haarlem, Amsterdam, Gouda,
Wouw, Bergen-op-Zoom.
2 Blz. Io9 /118 — Aug. 1756.
i De firma Gebroeders de Neufville was een sedert bijna twee eeuwen gevestigd handelshuis, dat inde achttiende eeuw niet alleen als een der eerste van
Amsterdam, maar van geheel Europa gold. In 1 763 moest het zijn betalingen
staken ten gevolge van faillissementen van andere huizen alhier en in Hamburg. Zie A. C. de Neufville Histoire généalogiquse de la maison de Neufville
blz. i99 en zoo en over het faillissement, dat een heele crisis hier aan de
beurs veroorzaakte, W. P. Sautijn Kluit De anzsterdamsche beurs in 1763
en 1773.
2 „Ich hörete nachher von Hrn. Klepperhein, dass er (Deknatel) ehedem
ein heimlicher Herrnhuter gewesen, and in seinem sonst in der Stadt belegenen Hause, heimliche Zusammenkunfte angestellet; der P6bel, der
solches erfahren, h5tte in dieser Absicht sein Haus stiirmen wollen, aber
er ware noch von den Stadtbedienten gerettet \oorden ; er hatte desfals
mit seinen Collegen viele Verdriesslichkeiten gehabt, and diese Versammlungen ganz einstellen mussen ". Zie over Jinime Abrahanisz (zich later
noemende Johannes) Deknalel (1698-1759) : S. Blaupot ten Cate Geschiedenis der Doopsgezinden in Holland, Zeeland, Utrecht en Gelderland dl II
blz. 36 en Chr. Sepp Joh. Stinstra en zijn tijd dl II blz. 186-188, terwijl
meer speciaal over zijn verhouding tot de Hernhutters W. I. Leenclertz
heeft geschreven : Joannes Deknatel. Een pietist onder de Doopsgezinden,
in Geloof en vrijheid. Tweemaandelijksch tijdschrift jaarg. 1887 blz. 393 en vv.
3 Johannes Bremer de jonge „een voor zijnen tijd bekwaam prediker, die
aan uiterlijke gaven eenen vloeyenden stijl en duidelijke voordragt- paarde ",
B. Glasius Godgeleerd Nederland dl I blz. i, 175. Zie ook over hem Chr.
Sepp Joh. Stinstra en zijn tijd dl I blz. 193-2o6.
MRS. CALDERWOOD, BRELIN 1756-1757 109
De schrijfster' en haar echtgenoot bezoeken het stadhuis, het
Oost-Indische huis ; zij kwamen in een Porceleinwinkel, waarin
voor minstens 40000 pond aan chineesch, japansch en saksisch
porcelein aanwezig was.
Zij logeerden in de Morgenster, waar ook Frederik de Groote
heette gelogeerd te hebben.
De door hen genoemde personen waren Engelschen : Cookson.
Webb en Bowles.
139
BRELIN, JOHAN. Beskrifning ofver en áfventyrlig resa til och
ifrán Ost- Indien, Sodra America, och en del af Europa, aren 1 755,
56, och 57. Upsala 1758. kl. 8° U. B. Gött.
I Blz. 123/140 — Tijd: Dec. 1756 /Mrt. 1757 — Helder, Alkmaar,
Haarlem, Amsterdam.
2 Blz. 126/14() — Dec. 1756 /Maart 1757.
De reiziger 2 logeerde in het Heere-logement „som kallades
Stad Lyon", dat de „dyraste várdshus" (duurste herberg) in de
stad was. Hij bezocht de beurs.
Hij sprak Abraham Grill „Directeur af Svenska Ost-indika
Compagniet", den zweedschen agent Ballgueri, Arendt Dreijers
en de zweedsche koopvaardij-kapiteins Marcus Berg, Alexander
Magnus Lohm en Mathias Jessen.
140
LETTERE d'un vago italiano [NORBERTO CAIMO], ad un suo
amico. 4 tom. Pitthurgó [Lucca] 1759-67. 8° U. B. Gött.
i Margaret Calderwood (1715--1771) gehuwd met Thomas Calderwood
of Polton, zie Dictionary of national biography.
2 Over Brelin heb ik niets kunnen vinden; het zweedsche biographische
lexikon noemt hem niet. Het boekje is opgedragen aan den kroonprins
Gustaaf en aan de heeren handelsraden en directeuren der zweedsche
Oost-Indische Compagnie, onder welker zestal namen ook die van Abraham
Grill en Claes Grill voorkomen.
3 Vermoedelijk dezelfde, waarover Ferrner's reisverhaal spreekt. en waarin
hij commissionair wordt genoemd, zie nr. 143.
CAIMO, WILLEBRANDT 1757
I10
Dl I ook o. d. t.: Lettere d'un viaggiatore italiano del un suo amico;
dl IV ook o. d. t. : Osservazioni fatte da un viaggiatore in alcuni
paesi d'Europa.
i Dl IV blz. 88/107 — 1757 — Brielle, Rotterdam, Delft,
's-Gravenhage, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Utrecht, Dordrecht,
Bergen-op-Zoom, Middelburg.
2 D1 IV blz. 93/105 — 1756.
De schrijver' bezoekt het stadhuis 2
.
141
WILLEBRANDT, JOH. PETER. Historische Berichte and practische
Anmerkungen auf Reisen in Deutschland, in die Niederlande, in
Frankreich, England, Dännemark, Böhmen and Ungarn. 3e Aufl.
Mit eiher Vorrede herausgeg. von Gott/r. Schuetze. Frankfurt
U.S.W. 1761. 8°. K. B. 's-Gray.
I Blz. 77/105, 176/184 — omstreeks 1757 — Dokkum, Leeuwarden, Franeker, Harlingen, Amsterdam, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Scheveningen, Delft, Rotterdam, Texel, Purmerend,
Utrecht, Nijmegen.
2 Blz. 86/91, 98/lol — omstreeks 1757.
De schrijver 3 bezoekt het stadhuis, de beurs, het Oost-Indische
huis, het admiraliteitsgebouw, de Luthersche kerk, het athenaeum,
met de bibliotheek, het oude mannenen vrouwenhuis, het beginhof,
i Norberto Caimo, italiaansch geestelijke. Zie over hem Studi biografici
e bibliografici sulfa scoria della geografia in Italia. Ed. 2a, dl I blz. 506.
2 Dit achtste wereldwonder „ottava maraviglia del mondo", geeft,
zegt de schrijver, een juist denkbeeld van den geest van het hollandsche
volk, waarvan het al de deugden en gebreken bezit: o se lo vide, forse si
lascio andare troppo a seconda del genio di quella nazione, the anche in
mezzo alle grandi idee mostra sovente ma certa meschinita nel pensare.
3 Johann Peter Willebrandt, justitieraad te Altona. Zie over hem Alb.
Babeau Les voyageurs en France depuis la Renaissance jusqu'á la Rézvoluiion
blz. 255-259.
CASANOVA
1757
III
het spinhuis, het dolhuis, Blauw-Jan, den horlus, het huis van
de Pinfot in de Jodenbreestraat, de gaarkeuken' bij de beurs.
142
J. — Mémoires de — étrits par
lui-même. Suivis de fragments des mémoires du Prince de Ligne :
Nouv. éd, colllationnée sur l'édition originale de Leipsick. 8 tom
Paris [1880]. I2°.
K. B. 's-Gray.
I Dl III blz. 490/IV blz. 36, 158/219 -- Dec. 1757 ; Dec.
179/Jan. 176o — 's-Gravenhage, Amsterdam, Zaandam.
2 Dl III blz. 495/IV blz. 36, 168/219 -- Dec. 1757 ; Dec.
1 759/Jan. 1760.
De schrijver 3 logeert eerst in de Sier van 't Oosten, later in de
Tweede Lie svelds'he Bijbel. Hij bezoek de beurs, woont een
CASANOVA DE SEINGALT,
i Naievehlk vertelt hij dat hij de kamer, „nicht babe antreften können",
die met „Gulden and Duplonen ausgeleget seyn soli", gelijk men beweert.
Joseph Shaw was in 1700 gelukkiger ! Zie no coo, noot 2 In een latere uitgave
van 1769 wordt dit huis niet genoemd.
2 Hiervan wordt in de aanmerkingen op het hoofdstuk over Amsterdam
gesproken „Men treft er, zegt hij vaak zeer voornaam en aardig gezelschap aan ".
3 Giacomo Casanova de Seingalt (1725-1798) beroemd en berucht
itahaansch avonturier, die in 1757 (lees 1758, zie twee noten verder) en
in i759 hierheen kwam als zaakgelastigde van Frankrijk voor den verkoop
van fransche biljetten. Het oorspronkelijke handschrift der Mémoires
berest bij de firma Brockhaus te Leipzig. Nadat er 1822-1828 een zeer
veranderde duitsche vertaling van was uitgekomen, veescheen van 18261838 een fransche omwerking onder leiding van een zekeren J. Laforgue,
die vooralsnog als de édation origin ale geldt en o. m. herdrukt is in b.g.
Garnier- uitgave en in de nieu A c duitsche vertaling in 15 deelen, Munchen,
Leipzig 1903-1913. Zie over Casanova en zijn verbijf in ens land Na-
vorscher 1861 blz. 37 en 294 ; A. Baschet in le Lavre, janvier, février, avril
et mai 1881 ; Maurits Wagenvoort in Groot Nederland 1913 dl I blz. 399
Zeitschrift fur Biicherfreunde ie jaargang dl II (1897-1898) blz. 420
en NeueFolge Vlll (1916-191 7) blz. 127. Ook einde Augustus begin September 1783 was hij hier een enkele dag ; dat is echter van geen belang om
hij geen bizonderheden vermeldt. Zie de nieuwe duitsche vertaling,-dat
dl XV blz. 162. Over de betrouwbaarheid en geschiedenis der ver
schillende uitgaven zie men o. a. 1d. Mavnial Casanova ei son temps Paris
i9ii, blz. 241.
FERRNER 1759
112
concert bij 1 , misschien in de manège, ziet het admiraliteitsgebouw,
komt in een herberg Ville de Lyon en bezoekt eenige musico's.
De personen, die hij hier sprak, zijn de bankier Hopel en zijn
dochter, in de gedrukte mémoires Esther 3 genoemd, Pels 4 en
verder eenige landgenooten en andere vreemdelingen w. o. de
beruchte graaf de Saint-Germain.
1 43
FERRNER BENGT. Dagboek van zijne reis door Nederland in
1759, medegedeeld door G. W. Kernkamp.
U. B. Amst.
Bijdragen en mededeelingen van het Historisch Genootschap, dee
XXXI (iglo), blz. 3 1 4 - 5 0 9.
i Na de uitvoering van een symphonie, een viool- en een hautboisconcert trad onder de naam Trente een zangeres op, die Casanova als zijn
oude vriendin Theresa Imer herkende. In Den Haag behoorde Madame de
Tranti tot de meeste gevierde zangeressen, die zeker dezelfde is als Casanova's
vriendin. Zie D. F. Scheurleer Het muzzekleven in Nederland an de tweede
helft der achttiende eeuw.
z Aangeduid als M. d'O. In de gedrukte Mémoires zijn echter soms de
namen in het handschrift voorkomende veranderd; volgens prins Ch. de Ligne
is hier niemand anders mee bedoeld dan de bankier Hope, die dan is
Thomas Hope. Zie zijn Morceaux et mélanges hzstoriques et lzttéraires Paris
1828, dl IV. Over Hope zie Elias De vroedschap van Amsterdam dl II blz.
93 8 , 939. Casanova noemt hem in 1757 reeds weduwnaar, wat hij eerst
in 1758 werd, zoodat men hieruit zou kunnen besluiten, (lat Casanova zich
(misschién opzettelijk ?) vergist in den tijd van zijn eerste verblijf alhier.
Zie Zeitschrift fur Bi cherfreunde N. F. VIII blz. 127. Dat hij zich in elk geval van October tot December 1758 hier ophield en te Amsterdam in het
hotel Rondeel logeerde, blijkt uit de gen. nieuwe duitsche vertaling dl XIV,
Frauenbriefe an Casanova blz. 50, 51, 77 e.a. De „petite maison" op den Amstel
(Mémoires dl III blz. 504, IV blz. 23) was Hope's hofstede Vreugdenhoff
(Elias dI II blz. 939).
3 Volgens Casanova, die met haar allerlei cabbalistische oefeningen
maakte, was zij in 1757 (lees 1758) veertien jaar. Elzas noemt haar niet, wel
haar broeder (dl II blz. 933, 939). Zie ook hierover Zeztschrzft fur Bucherfreunde N. F. VIII blz. 127.
4 Waarschijnlijk mr. Guzllielmo Pels, commissaris en vendumeester in
de Bank van Leening, „een seer swaarlijvig mens, kost vreesehlk enten en
niet minder drinken" Elias dl II blz. 815, 817.
FERRNER 1759
113
i Blz. 326/498 — Febr. /Juli 1759 — Deventer, Voorthuizen,
Amersfoort, Soestdijk, Naarden, Amsterdam, Haarlem, 's-Gravenhage, Scheveningen, Delft, Nieuwersluis, Utrecht, Zeist, Halfweg,
Schoten, Beverwijk, Assendelft, Uitgeest, Alkmaar, Grosthuizen, Hoorn, Edam, Monnikendam, Broek -in- Waterland, Zaan dam, Loenen, Leiden, Rotterdam, Brielle, Hellevoetsluis.
2 Blz. 3 26 /339 , 355/39 1, 43 8 /443 , 447/4 61 — Febr. /Juni 1759.
Als hotel wordt genoemd het Oude Wapen van Embden of
het Groot Keizershof . De reizigers 1 bezochten het oude mannenen vrouwenhuis, de Portugeesche en de twee Duitsche synagogen,
de Nieuwe Stadsherberg, het stadhuis, het admiraliteitsmagazijn en
de werf, het Oost-Indische huis, het magazijn en de werf der
Oost - Indische Compagnie, den . hortus medicus, een concert bij
„Richemond", Blauw Jan, de opera aan den Overtoom, waar
„Les enfants du sieur Fréderic", Caroline en Charlotte optraden 2 ,
de manège 3 , waar een concert werd bijgewoond, de Hollandsche
schouwburg, de schuttersdoelen en eenige musico's, waarvan een
uitvoerige beschrijving wordt gegeven.
De bezochte verzamelingen zijn het schilderijenkabinet van Gerrit
Braamcamp, het muntkabinet en de verzameling van zweedsche
rariteiten van Vergehl of Vergeel, het astronomisch observatorium
van Van de Wal, een eindje buiten de Leidsche poort, dat uitvoerig
beschreven wordt, de boekerij en kostbare instrumenten- verzameling van Jacob de Clercq, de verzameling wiskundige en physische
instrumenten - verzameling van Peter de Clercq, de verzameling
wiskundige en physische instrumenten van Jacob Cramer en het
schelpenkabinet van dezen „weetgierigen en geleerden koopman ".
i Bengt Ferrner (1724-1802), zweedsch wisen natuurkundige, vergezelde den zoon van een rijk zweedsch industrieel en bankier Jean Le/ebure
op zijn reis door Europa. Zie over beiden de inleiding van prof. Kernkamp.
2 Zie over hen het reisverhaal blz. 339 noot en D. F. Scheurleer He
musiehleven in Nederland in de tweede helft der achttiende eeuw dl II blz. 260.
3 Vermoedelijk de groote manège op de Schans, zie het reisverhaal
blz. 335 noot 2 en Scheurleer t. a. pl. blz. 292.
I14
FERRNER 1759
bij wien Ferrner ook een model zag van den tempel te Jeruzalem
en het graf van Christus.
Op zijn uitstapjes buiten Amsterdam bezocht hij het landgoed
Driemondt van Jac. de Clercq aan het Gein en de Gaasp, het
buiten van prof. Joh. Burmann in de Diemermeer, de buitenplaatsen Watervliet van Corver onder Velzen, Ruygenborch bij Loenen van Abraham de Haan, Tulpenburg van Is. de Pinto',
de Hartenkamp van de Cliffords 2 te Heemstede en die van de
bankiers Raymond en Theod. de Smeth buiten de Utrechtsche
poort.
De volgende personen worden genoemd: de kapitein Nicolaas
de Beer, wiens oorlogschip Edam wordt bezichtigd, de natuuren werktuigkundige Botsman, die lezingen houdt in het Donder
avondgezelschap, Arent Bruyn, scheepsbouwmeester en assu--dag
radeur, prof. Joh. Burman, Siewert Centen, koopman, de doopsgezinde kooplieden Jacob en Peter de Clercq, de bankiers Jan en
Henry Clifford en hun vrouwen Anna FVolters en Adriana Marg.
van Marselis, mr. Pieter Clifford en zijn vrouw Constantia Cat/i.
Sautijn, Jacob Cramer, koopman, Creutz, makelaar, Dan. Cromnielin, Dreyer, commissionair, de koopman van Eik, V. M. van Goens,
Anthoni en Jacob Grill, Abraham de Haan, mr. Corn, van der Hoop,
advocaat der Oost- Indische Compagnie, mr. Gijsbert van der Hoop,
de bankiers Thomas en Adriaan Hope, mevrouw Johanna Maria
Laban, weduwe van Peter Kloppenburg, de koopman Kropp, de bankier Jan van Marselis en zijn vrouw Johanna Clifford, Martinus
Martens 3 ,1 ector in de zeevaart- en sterrekunde, de zijdekooplieden
Pieter en Jan Okhuysen, de „ly-waten"- handelaar Oudman of
i Zie over Tulpenburg en zijn eigenaar: Haller Tagebiicher blz. 54,
103, 104, Jaarboeken voor de Israelieten in Nederland jaarg. III (1837) blz.
157-196 en Ferrner's dagboek blz. 460, noot.
2 Beroemd door Linnieus, die er een beschrijving van gaf Hortus Cliffortianus. Zie ook Uffenbach's Reisen dl III blz. 5o2 -5o6, Nederl. Tiidschrift voor geneeskunde ze reeks, jaarg. II (1866) afd. II blz. ii, rz.
3 Deze wijdde zich volgens Ferrner eerst na zijn 3 oe jaar aan de studie.
Zie biz. 361, vlg. ook Wagenaar Beschrijving van Amsterdam dl II blz. 373•
FERRNER Ii59
115
Oufman, de directeuren van het handelshuis Guaita en Co. Gu f janti en Petazzi , mevr. Reis geb. de Clercq, de medicus dr. Joh.
Alb. Schlosser, Johannes Schreuder, „le très vénérable" van de
vrijmetselaarsloge La bies aimée, de bankiers Theod. en Raymond de Smette, dr. Nicolaas Struycki, vermaard aardrijks-, wisen natuurkundige, de lakenkoopman Trekels, Vergehl of Vergeel,
Klaas de Vries, doopsgezind predikant en wisen natuurkundige,
de koopman Wide/i, Jacob van Wylick, handelaar in Oost- Indische
lijnwaden, de oud-secretaris der zweedsche legatie Arnold Wynantz.
Verder worden nog genoemd de volgende hier vertoevende
vreemdelingen: Aug. Alistromer en Franz Jennings uit Hamburg,
Friedr. Hildebrandt, Freiherr von Einsiedel uit Dresden, Gibsone
uit Danzig, de Denen Fabritius en Froicken, Gerringrosse, lijf
edelman ; de Zweden Hasselgren, consul in Amsterdam,-landsch
baron Klinckouwstróm, Henrick Kónig of Konig, Archibald Mesterton,
de zeeofficieren Hildebrandt, kapitein Ho/me, luitenant Linderstedt,
cadet Pellerson, kapitein-luitenant Stjernos, luitenant baron
Strontfielt, de keizerlijke ambassadeur uit Weenen, graaf Zinzendorf,
die hier kwam voor de verkoop van kwikzilver, de Oostenrijkers
baron Reischach, baron Schei/es, Stupard en de vreemdelingen
Fraser, von Eisen en Neauhne of Neaulme.
1 44
KIELMANSEGGE, FRED. Diary of a journey to England in
the years 1761-1762. Transl. [from the German and ed.] by
countess KIELMANSEGG. With ill. London etc. 1902. 8°.
K. B. 's-Gray.
i Blz. 5/12, 285/286 — Oct. 1761, Maart 1762 — Zwolle, Amersfoort, Utrecht, Leiden, 's- Gravenpage, Brielle, Hellevoetsluis,
Amsterdam.
2 Blz. 286 — Maart 1762.
i Struyck was o. m. lid van de Royal Society te Londen en van de Hol
-landsche
Maatschappij van Wetenschappen te Haarlem.
116
KIELMANSEGGE, GARAMPI 1762
,,On the 28th. of March we drove to Amsterdam and spent our
time there in seeing sights, until the afternoon of the 3oth. Then
we went by Treckschuyt to Utrecht. . .
Op de heenreis naar Engeland maakte de schrijver op het schip
de Prince of Orange kennis met den portugeeschen Jood Cappadoci van Amsterdam (blz. 13).
)
1 45
VIAGGIO in Germania, Baviera, Svizzera, Olanda, Francia
compiuto negli anni 1761-1763. Diario del cardinale GIUSEPPE
GARAMPI [sCrittl per GAETANO MARINI]. Edizione condotto sul
codice inedito esistente nell' Archivio Vaticano.... [Ed. per]
D. Gregorio Palmieri. Roma 1889. gr. 8°. U. B. L.
i Blz. 181/212 -- Sept., Oct. 1762 — Arnhem, Wageningen,
Renen, Utrecht, Amsterdam, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage,
Delft, Rotterdam, Dordrecht.
2 Blz. 188/197 — Oct. 1762.
De reiziger 2 bezocht het oude mannenen vrouwenhuis, een
Luthersche kerk, de Nieuwekerk, het stadhuis met den toren, de
beurs, de Portugeesche synagoge, de stadsbibliotheek, de r. k. kerk
de Papegaai waar Joannes Christophorus Hoef kensi de mis opdroeg. De genoemde personen zijn een der firmanten van het
i Count Frederick Kielmansegge (1728-1800), landdrost van het hertogdom Lauenburg.
2 Conte Giuseppe Garampi (1725-1792), prefekt van het vaticaansche
archief, dat hij op verdienstelijke wijze ordende, werd vaak belast met
kerkelij k- diplomatische zendingen en was later nuntius te Warschau en Weenen.
In 1785 verwierf hij den kardinaalshoed. Zie Bijdragen en mededeelingen
van het Historisch Genootschap dl XX blz. 195. Zijn reisgenoot Gaetano
Marini schreef het dagboek dezer reis. In 1764 bezocht Garampi opnieuw
ons land. Deze reis is door hem zelf beschreven en opgenomen in gen.
Bijdragen. Zie hierachter nr. 148.
3 De kerk wordt niet genoemd, de priester wel. Zie echter Bijdragen
dsr geschiedenis van het bisdom Haarlem dl XV blz. 229 en XVIII blz. 153.
BECKMANN 1762
I17
handelshuis Guaital en prof. Petrus Burmannus, de bibliothecaris.
De bezochte verzamelingen zijn het schilderijenkabinet van
Gerrit Braamcamp en de natuurkundige collectie van Pieter Kramer.
De reizigers logeerden in het hotel Rondeel.
146
BECKMANN, JOHAN. Dagboek van zijne reis door Nederland
in 1762, medegedeeld door G. W. Kernkamp,
U. B. Amst.
Bijdragen en mededeelingen van het Historisch Genootschap, dl.
XXXIII (1912) blz. 3 11 473•
-
Blz. 3 2 3/455 — Oct./Dec. 1762 — Delden, Goor, Deventer,
Apeldoorn, Voorthuizen, Amersfoort, Naarden, Muiden, Amsterdam, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Scheveningen, Delft,
Rotterdam, Gouda, Leidschendam, Leiderdorp, Koudekerke,
Alten, Zwammerdam, Bodegraven, Woerden, Utrecht, Lemmer,
Stroobos, Groningen, Winschoten, Nieuweschans.
2 Blz. 3 2 4/335, 4 28 /43 0 — Oct./Dec. 1762.
De schrijver 2 logeert bij Jan Frederik Grim in het Wapen van Hamburg of Haagsch veerhuys op het Rokin. Hij bezoekt het stadhuis,
de beurs, de geschut- en klokkengieterij, de „proefplaats" voor het
beproeven van ankersi, de Ronde Luthersche kerk, de Nieuwekerk,
de synagogen, Blauw Jan en eenige musico's, waarover nogal
I
uitgeweid wordt.
De door hem genoemde personen zijn Wilh. Aug. Klepperbein,
i Zie Garampi's tweede reis.
Johann Beckmann (1739 -1811), duitsch geleerde, hoogleeraar in de
wijsbegeerte. later in de economie te Gottingen, „der Begründer der Technologie", schrijver van vele werken op technologisch en landbouwkundig
gebied en van een Litteratur der Citeren Reisebeschreibungen, het beste
en meest betrouwbare werk over dit onderwerp, dat „in keinem geographischen Seminar fehlen sollte" (Góttingische gelehrien Anzeigen, 1914
blz. 569). Zie verder de inleiding van b. g. reisverhaal en o. m. Allgemeine
Deutsche Biographie.
3 Zie Wagenaar Beschrijving van Amsterdam dl. II blz. 34.
2
I14
LE BRUN, GARAMPI, I762-176 j
duitsch luthersch predikant, Saul Lówenstamm, opperrabijn, prof.
Petr. Burmannus Secundus, Ku/er, „Informator" van het kantoor
van mr. Joh. Corn. Lampsius, heer van Swieten, de joodsche
koopman Gumpel Samson, Andreas Kaurath, handelaar in ,,Rauchwerk" en wonende bij joh. Georg Wadel in de Nieuwstraat.
1 47
Du MESNIL, MARIE. Mémoires sur le prince LE BRUN, duc de
Plaisance, et sur les événemens auxquels it prit part sous les
parlemens, la révolution, le cónsulat et l'empire. Paris 1828. 8°.
U. B. Amst.
I Blz. 15/25 — omstreeks 1762 — Breda, Dordrecht, Rotterdam,
's-Gravenhage, Leiden, Delft, Haarlem, Amsterdam.
2 Blz. 19/25 — omstreeks 1762.
Charles Francois Le Bruns bezocht het stadhuis en de beurs.
148
GARAMPI — Monsignore — in Holland im Jahre 1764. Mitteilung
von Fr. von li'eech, [Garampi's italiaansch dagboek met hollandsche
vertaling en een inleiding van Fr. von Weech]. U. B. Amst.
Bijdragen en mededeelingen van het Historisch Genootschap, dl XX
( 18 99) blz. 193-238.
i Blz. 197/237 — Juni 1764 — Nijmegen, Rotterdam, Delft,
's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden, Utrecht, Zeist, Amsterdam,
Zaandam, Broek -in- Waterland, Haarlem.
2 Blz. 222/229 — Juni 1764.
De schrijver' bezoekt den hortus medicus, de Roomsche kerk der
fransche Karmelieten, het stadhuis met de klokketoren, het
i Zie ook hierover Navorscher Jaarg. 6i (1912) blz. 83-86.
In 18io kwam Le Brun hier weder, nu niet als gewoon particulier, maar
als gouverneur -generaal van Holland.
2 Zie over Garampi gen. Bijdragen en mededeelingen blz. 195 en de noten
bij zijn eerste reis (1762) nr. 145.
GARAMPI, ANONYMUS ,
1764-1765
lig
Oost - Indisch magazijn, het admiraliteitsmagazijn en de werf ; bovendien zag hij in het logement de Keizerskroon een verzameling opgezette vogels in hun natuurlijke omgevingen een collectie vlinders'.
Hij logeerde evenals den vorigen maal in het hotel Rondeel, eigenaar
Rymer Welters.
Hij maakte kennis met de gevestigde of tijdelijk vertoevende
vreemdelingen Bolongari uit Stresa aan het Lago Maggiore,
Brentano uit Tramezzino aan het meer van Como, Carli, Guffanti
en Petazzi, directeuren van het handelshuis Gaaita en Co. en hun
leerling Gre7pi uit Bergamo, 1llojano uit Como en Remigio Rima
uit Valle Usumona. Genoemd wordt een opvolger van den Jezuiet
Van Kessel, die onder dien naam de beurs bezoekt 2 .
1 49
REISETAGEBUCHE — Aus dem — einer Dame vom Jahre 1765.
K. B. 's-Gray.
Die Grenzboten, Zeitschrift fur Politik, Literatur and Kunst. Jaarg.
XLIII (1884) blz. 132-139, 171 -180.
i Blz. 138/139, 171/179 — Juni/Juli 1765 — Arnhem, Amsterdam, Hilversum, Zeist, Utrecht, Scheveningen, Rotterdam, Gouda,
Leiden.
2 Blz. 171/179 — Juni 1765.
De ongenoemde frankforter dame reisde niet haar zuster en
een Fräulein M. naar Amsterdam voor haar genoegen en, zegt de
eveneens anonyme uitgever, wier „Urgrosstante" zij was, wellicht
ook „zur Befestigung alter Handelsverbindungen" van haren
echtgenoot.
i „Elke vogel heeft daar zijn echte huid en veeren, alsof hij nog leefde,
evenzoo zijn nest en zijn eieren ; in elke afdeeling is een voorstelling gegeven
van het land waar die vogel zich het liefst ophoudt, boschrijk land of aan
zee gelegen, tusschen bloemen of in ruinen ".
s „Hij heet pater Van Kessel ; zoo heette ook de Jezuiet, die van 1108
af in Amsterdam werd toegelaten ter wille van den handel. Al de anderen,
die hem langzamerhand zijn opgevolgd, nemen denzelfden naam aan en
zoo is Van Kessel de onsterfelijke Jezuiet evenals Lama Lamarum" (blz. 227),
I20
ANONYMUS, MOZART, 1765-1766
Bezocht worden de beurs, het stadhuis met de gevangenis, het
arsenaal, de Ronde Luthersche kerk, het spin- en rasphuis. waarover
uitvoerig gesproken wordt', het oude mannenen vrouwenhuis, het
Oost-Indische magazijn, de Armenische kerk, de synagogen, de
korenbeurs en het Prinsenhof. Ook de bloemenmarkt, de Nieuw
-markt
en de „Krempelmarkt" worden een bezoek gebracht.
De genoemde personen zijn een bierbrouwer Zimmermann'
en echtgenoote, de„Resident B.", volgens den uitgever vermoedelijk
de frankforter consul, wiens buitenplaats „Nordwolffshagen " 3 de
reizigsters bezoeken, en mevrouw Ossern, schoonmoeder van den
„Resident".
150
SCHEURLEER, D. F. Het muziekleven in Nederland in de
tweede helft der 18e eeuw in verband met Mozart's verblijf aldaar.
Met afb. 's-Gravenhage 1909. gr. 8°. U. B. Amst..
Hierin brieven en aanteekeningen van LEOPOL1 MOZART betreffende de kunstreis van hem en zijn kinderen door ons land.
I Blz. 136/140, 145/148, 321/322, 39 0 /39 2 — Sept. 1765 /Mei
1766 — Rotterdam, 's-Gravenhage, Haarlem, Amsterdam, Utrecht.
2 Blz. 148, 321/322, 392 — Jan./Febr. 1766.
Ofschoon van het verblijf der kunstenaarsfamilie te Amsterdam
bijna geen gewag wordt gemaakt in de enkele bewaarde brieven
van Leopold Mozart 4 , vindt men in de door dezen gehouden dage
dr. Scheurleer in zijn werk ge--lijkscheant g,dor
publiceerd, meerdere bizonderheden daarover.
i Zie naar aanleiding hiervan Zeilschrift fur die gesamte Strafrechtswissenschaft XXX (19o9/io), blz. 8o6.
2 Joh. Zimmermann op de Singel bij de brouwerij de Zwaan. Zie Naamregister 1768.
3 Dit lag volgens de schrijfster „sechs Stunden" voorbij Weesp.
4 Leopold Mozart maakte met zijn dochter Maria Anna (1751-1829)
en zijn beroemden zoon Wolfgang Amadeus (1756-1791) een driejarige
kunstreis door Europa, waarbij hij ook ons land bezocht. Zie hierover het
uitstekend gedocumenteerde boek van dr. Scheurleer.
MOZART, PATERSON 1765-1766
I2I
Zoo wordt daarin als logement genoemd Au Lion d'or in de War-moesstraat, eigenaar Kilmayr. De genoemde personen zijn Magalli, een italiaansche zanger, de eveneens italiaansche musici
Petti en Madame Sarli, mr. Sarli, een koopman om zijn fluitspel
zeer bekend, de musici Schulz, klaviercomponist, Jan Rhems,
Adam Kreuser en zijn broeder Georg Anton, Jacob Reynaud, Hendrik de Hey violist, de muziekuitgever J. J. Hummel, de bankiers
W. Neel et fils, leden der familien Pereira, Capadocci, Suasso en
Teixeira. Verder worden nog genoemd Kulman, Dorneck, Wardenburg, Donker en M. H. Grauwhardt, kassier.
De Mozarts gaven twee concerten in de zaal boven de manege.
151
CORIAT JUNIOR [SAM. PATERSON]'. Another traveller! or cursory
remarks and tritical observations made upon a journey through
part of the Netherlands in the latter end of the year 1766. In two
vol. (3 parts). 2d ed. London 1769. 12°. U. B. L.
i DI II part I blz. 7/224 — Oct. 1766 — Breda, Gorinchem,
Vianen, Utrecht.
I52
COURTANVAUX, MARQUIS DE. Journal du voyage sur la frégatte
I'Aurore, pour essayer par ordre de l'Académie, plusieurs instrumens
relatifs à la longtitude. Mis en ordre par [Alex. Guy] Pingré ... .
de concert avec [Ch.] Messier. Paris 2768. 4°. — Met pl,
U. B. Utr.
I Blz. 158/282 — Juni /Aug. 1767 — Rotterdam, Delfshaven.
Ook in Arthur Schurig Wolfgang Amadeus Mozart. Sein Leben and sein
Werk Leipzig 1913, komen de door dr. Scheurleer gepubliceerde brieven
voor (dl. Iblz. 98—loo). Ze zijn daar echter, zonder dat dit voldoende is
aangegeven, zeer onvolledig en toonen ook in de spelling belangrijke afwijkingen van die der nederlandsche uitgave.
i Samuel! Paterson (1728-1802) engelsch boekverkooper en veilinghouder.
122DE COURTANVAUX 1767
Dordrecht, Delft, 's-Gravenhage, Leidschendam, Leiden, Haarlem,
Amsterdam, Hellevoetsluis, Brielle, Maassluis, Maarsen. Utrecht,
Loenen, Weesp, Zaandam, Alkmaar, Koegras, Helder, Huisduinen.
2 BIZ. 218, 2 37/ 2 5 0, 2 54/ 26 5 — Juli 1767.
De schrijver' bezoekt de Nieuwekerk, de Portugeesche en
Duitsche synagogen, het stadhuis, de beurs, het Oost-Indische
huis, het admiraliteitsmagazijn, op welks binnenplaats een stellage
voor De Courtanvaux werd opgericht voor zijn waarnemingen,
het doolhof 2 , het observatorium van Jac. van der Wal 3 , de schilderijen
Gerrit Braamcamp en het natuurkundig kabinet-verzamling
van prof. Pibo Steenstra.
De door hem gesproken personen zijn de kooplieden Jan van
Rijneveld, Cornelis Hartsinck, de chef der admiraliteit B. Ph.
Albr. graaf van Gronsfeld Diepenbroek 4 en de fransche marinecommissaris Maillet du Clairon. Van den portugeeschen Jood
i Francois César le Tellier, marquis de Courtanvaux (1718-1781)
fransch wiskundige. Zie o.a. Poggendorff Biographisch- litterarisches Handw8rterbuch sur Geschichte der exacten Wissenschallen en Nouvelle biographie
universelle ed. Didot.
2 Hij noemde het een „ménagerie d'un particulier ", wiens naam hem
ontschoten is. Behalve vele vreemde dieren zag hij er twee beelden, elk ongeveer drie voet hoog „réprésentant un berger et une bergère assis et jouant
divers airs de flute ; les doigts ne marchent pas seuls, leur mouvement
régloit celui des yeux de ces deux automates".
3 Zie hierover Ferrners reisverhaal (1756) nr. 1 434 Deze graaf Van Gronsfeld Diepenbroek, heer van Wijngaarden was een
ondernemend man, die ondanks zijn voorname geboorte en hooge waardigheden — hij was ook drost van Muiden enz. — eigenaar was van twee fabrieken
te Weesp, die De Courtanvaux beide bezichtigde : een zilvergieterij en een
porseleinfabriek. De producten van deze laatste roemt de schrijver als zeer
mooi en fijn. In 1769 moest Van Gronsfeld zijn porseleinfabriek sluiten;
de aanwezige werktuigen en materialen deed hij over aan den predikant
Mol, die in Loosdrecht een nieuwe porceleinbakkerij oprichtte. Zie Le Francq
van Berkhey Natuurlijke historie van Holland dl II 2e st. blz. 8oz ; A. J.
van der Aa Aardrijkskundig woordenboek dl XII blz. 205, 206; Maasgouw
1907 blz. 22 ; Henri Havard La céramique hollandaise dl. I blz. 240-242,
II blz. 270, 281, 282.
JOHN HILL 1768
123
Pa'eyra ziet hij het buiten Luxemburg te Maarsen en van den
graaf dr, Hompeche diens buitenverblijf te Loenen.
1 53
MARSHALL, JOS. [JOHN HILL]. Travels through Holland,
Flanders, Germany.... and Poland in the years 1768, 1769, and
1770. In which is particularly minuted, the present state of
those countries, etc. 3 vol. London 1772. 8°. K. B. 's-Gray.
i Dl I blz. 11/70, 159/373 — April /Juni 1768 — Hellevoet sluis, Brielle, Rotterdam, Delft, 's- Gravenpage, Scheveningen,_
Rijswijk, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Zaandam, Edam, Purmerend, Hoorn, Enkhuizen, Medemblik, Alkmaar, Schagen, Burgop-Texel, Harlingen, Groningen, NVinschoten, Meppel, Koevorden,
Ommen, Zwolle, Deventer, Zutfen, Arnhem, Het Loo, Utrecht,.
Vianen, 's-Hertogenbosch, Tilburg, Breda, Bergen-op-Zoom, Goes,
Middelburg,
2 Dl 1 blz. 49/70 -- April /Mei 1768.
De schrijver' bezoekt het admiraliteitsmagazijn en de werf,
de beurs, de Nieuwekerk, het Oost-Indische huis, het stadhuis,
en het rasphuis.
De door hem genoemde personen zijn de kooplieden Rosevelt en
Saulijn.
154
BESCHREIBUNG einer Reise nach Niedersachsen, Westphalen
and Holland, haupts chlich in Betrachttmg der Kunstwerke
and der Kiinstler [von KARL HEINR. voN HEINECKEN].
K. B. 's-Gray.
Nachrichten von Kiinstler and Kunst-Sachen.D1 II (1769), blz.
1
-84.
i John Hill (gest. 1795), vruchtbaar engelsch schrijver en journalist,
schreef onder den schuilnaam Joseph Marshall verhalen van nooit dcor hem
gemaakte reizen. Zie Dictionary of national biography; J. Beckmann Litteratur der al/eren Reisebeschreibungen dl I blz. 674, 681, 682, en J. J. Volkmann Neuesle Reisen durch die Vereinigten Niederlande blz. 32, 125.
124 VON HEINECKEN 1768
i Blz. 39/68 — Najaar 1768 — Aalten, Amsterdam, Wilnis,
Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Utrecht, Het Loo, Deventer,
Delden.
2 Blz. 40/57 -- Najaar 1768.
De sch rijver' bezocht het stadhuis, de schilderijen trokken
daar bizonder zijn aandacht 2 , ook de prenten -verzameling 3 , de
Westerkerk, de Oudekerk, de Nieuwekerk, en de stadsbibliotheek.
Hij spreekt de volgende kunstenaars: Jean de Beyer, teekenaar
en graveur, Louis Fabricius Dubourg, schilder en graveur, den
graveur Simon Fokke, de miniatuurschilderes en graveerster
Anna Folkema 4 , den graveur en schildersbiograaf Jacob Hou braken, den graveur en kunstverzamelaar Cornelis Ploos van
Amstel, den schilder, graveur en tooneelspeler Jan Punt, den
schilder - kunsthandelaar Jan Maurits Quin[c]khard, den teekenaar
en graveur Jacob van der Schley, den graveur Reinier Vinkeles,
den graveur - kunsthandelaar Pieter Yver, en den beeldhouwer
Anthony Ziesenis.
Hij bezichtigt de schilderijen-verzamelingen van Jan Jacob
de Bruyn, Pieter Calkoen Willemsz., Nikolas Doekscheer, Fiseaux,
Jan Jansz. Gildemeester, Philippe van der Land, Pieter Loquet en
Frans van de Velden of Jacob van de Velden, de verzamelingen
van prenten van Bernardus de Bosch of Johannes de Bosch,
Hendrik Busserus, Simon Fokke, Graaf , H. van Maarseveen.
i Karl Heinrich von Heinecken (17o6-1791), duitsch kunstkenner.
Zie over hem A llgemeine Encyklopadie der 1Vissenschaften and der Künste,
herausgeg. von Ersch and Gruber, z. Section III blz. rig.
2 De Nachtwacht van Rembrandt voornamelijk. Hiervan zegt hij:
ist.... nichts aber mehr zu bewundern, als das grosse Stiick von Rembrand,
so einen Schiltzenaufzug vorstellet, wo die damah's lebenden Personen, auf
seine besondre Art, meisterhaft mit einero kecken Pinsel, afgebildet stehen,
welches man an dem Tambour hauptsáchlich wahrnimmt".
3 „Sie bestehet etwann aus 7000. Stücken, and sind die 6 Bande, von
den Italienischen Meistern, vor andern werth durchblâttert zu werden ".
4 Kort na zijn afreis vernam Heinecken het overlijden van deze kunstenares.
'l
COYER i769
125
Nicolaas Marcus, Louis Metayer Phz., Dionis Muilman of Henric
Muilman, Cornelis Ploos van Amstell.
Bovendien de rijke verzameling teekeningen in het bezit van
baron Goll van Frankenstein 2
.
1 55
COYER, Abbé. Voyages d'Italie et de Hollande. 2 tom. Paris
1775. 12 ° .
U. B. Amst.
i Dl II blz. 2,9/220, 232/282 — Aug., Sept. 1769 — Rotterdam, Amsterdam, Purmerend, Broek-in-Waterland, Hoorn, Enkhuizen, Alkmaar, Zaandam, Haarlem, Noordwijk, 's-Gravenhage,
Scheveningen, Loosduinen, Rijswijk, Delft, Leiden, Utrecht,
Zeist. 's-Hertogenbosch.
2 Dl I1 blz. 237/249, 254/256 -- Aug., Sept. 1769.
Del schrijver 3 bezoekt het admiraliteitsmagazijn, en de werf,
de beurs, de Nieuwekerk, de schouwburg (opvoering van Achilles
treurspel door B. Huydecoper en Les mariages mal assorlis).
Hij ziet de schilderijen-verzameling van G. Braamcamp en
spreekt den koopman Dirk van Marselis, dien hij op diens buitenplaats te Noordwijk een bezoek brengt.
156
THUNBERG, KARL PETER. Reise durch einen Theil von Europa,
i Deze buitengewoon rijke verzameling etsen en gravures, • welke in z800
verkocht werd, bracht buiten de Rembrandt- etsen, die later geveild werden,
2094o6 op.
2 „Von Handzeichnungen hingegen kann man wohl kein kostbarere and
grössere Collection in Holland finden". Behalve de rijkdom worden ook de
orde en goede staat van deze verzameling geroemd ; enkele teekeningen
worden in het bizonder vermeld. Zie blz. 48 van dit reisverhaal en de
mededeelingen van Bjórnstahl over deze collectie (nr. 168). Zij werd in
1833 verkocht.
3 Gabriel Francois Cover (1707-1782), fransch letterkundige, verliet
de orde der Jezuieten en was gouverneur van den prins van Turenne. Zie
I.arousse Grand dichonnaire universel en Alb. Babeau Les voyageurs en France
dopuis la Renaissance jusqu'd la Révolution blz. 283-286.
I26 THUNBERG
Afrika, and Asien, hauptsächlich in Japan, in den Jahren 1770
bis 1779. Aus dem Srhwed. von Christ. Heinr. Groslurd. 2 Bde.
Berlin 1792, 94. 8°. — Mit Kupf. U. B. Amst.
I Dl I blz. 6/27, 63/77, II blz. 254/260 — Oct. /Dec. 1770,
Aug./Dec. 1771, Oct. 1779 — Amsterdam, Leiden, 's-Gravenhage,
Rotterdam, Hellevoetsluis.
2 Dl I blz. 8/15, 20/25, 63/69 ; II blz. 257/260 — Oct. 1770,
Aug./Dec. 1771, Oct. 1779.
De schrijver' bezoekt het stadhuis, den hortus, het binnengas/huis, het buitengasthuis, het Prinsenhof, de beurs, het anatomisch theater, Blauw Jan, het Oost-Indische huis, de teekenacademie.
De door hem genoemde personen zijn : prof. joh. Burman,
diens zoon Nikolaas Laurens, mr. Jacobus van der P011 2 , mr. Jean
i Karl Peter Thunberg (1743-1828), beroemd zweedsch medicus en
natuuronderzoeker. Na voltooiing zijner studiën aan de universiteit
te Upsala, wilde hij de parijsche hoogeschool bezoeken en kwam op zijn
reis daarheen ook in Holland. In Amsterdam bezocht hij prof. joh. Burman,
die dadelijk zóó met hem ingenomen was, dat hij hem het aanbod deed,
hem de gelegenheid te verschaffen een wetenschappelijke reis naar Suriname
of Kaap de Goede Hoop te maken, wat dankbaar aanvaard werd. Tijdens
Thunbergs verblijf te Parijs wist prof. Burman de heeren Van der Poll,
Deutz en Ten Hove het belang van zoo'n reis naar Japan te doen inzien
en van hen geldelijken steun te erlangen. Het bezwaar was echter, dat
Thunberg geen Hollander was en alleen dezen toegang hadden tot het land
der rijzende zon. Op Thunbergs verzoek besloot men toen hem aan te stellen
als geneesheer in buitengewonen dienst der O. I. C., waar gen. heeren Be.
windhebbers van waren, en hem mede voor wetenschappelijke doeleinden
voor twee jaar naar de Kaap te zenden. Hij bleef daar tot 1774 en vertrok
toen naar Batavia, vanwaar hij het volgende jaar naar Japan reisde. In
October T 779 keerde hij in Holland terug, bleef hier echter kort, deed nog een
uitstapje naar Londen en vertrok toen naar zijn vaderland, waar hij tot
professor in de genees- en plantkunde benoemd werd. Behalve met b. g.
reisverhaal, maakte hij groeten naam met zijn Flora japonica en zijn Icones
planlarum japonicarum.
2 Vermoedelijk mr. Jacobus van der Poll, voornaam koopman en bewindhebber der O. I. C. Thunberg zegt, dat hij zijn begunstigers op hun buitens
in de huurt van Haarlem kwam bedanken, en deze Van der Poll had een
villa onder Velzen. Zie Elias Vroedschap dl II blz. 754•
THUNBERG 1770 I
Deutsz 1 ,David ten Hovel, dr. C. J. Clóckner 3 , Pieter Reede van Oudishoorn 4 , mr. Eghert de Vrij Temminck, mr. C. J. van Beaumont,
directeur der Oost - Indische Compagnie, Kleinhof 5 , Schelling,
medicus ", Hasselgren, consul- generaal van Zweden. en zijn landslieden Flöberg, Fi hraus, Sze'art en Lunge.
Hij zag de muntenverzameling „des ersten Predigers" der Oude
kerk (Adriaan Buurt) 7 en de vogel- en insectenverzameling van
den koopman van der Meulen.
Hij wijdt eenige bladzijden (dl I 71-76) aan de zielverkoopers,
die „abscheulichen Leuten ".
1 57
REISE durch Holland. Im Jahr 1771. [Von] F. U. RG. z. I..
[Rocuus FRIEDA. GRAF zu LYNAR]. Aus dessen handschriftlichen
Reise-Journal. K. B. Berl.
Joh. Bernouilli's Sammlung kurzer Reisebeschreibungen and anderer
zur Erweiterung der Lander- and Menschenkenntniss dienender Nach richten. Bd I (1781), blz. 95/158.
i Misschien mr. Jean Deutz, evenals Van der Poll eigenaar van een bui
onder Velzen. Zie vorige noot (Elias dl II blz. 955).
-tenplas
2 David ten Hove, lid van de vroedschap, had een hofstede onder Heemstede. Zie Elias dl II blz. 925.
3 J. C. Clöckner maakte als scheepsdokter vele reizen naar Indie, vestigde
zich later te Amsterdam en legde zich v.n. toe op het opzetten van dieren,
in welke kunst hij een meester was. Zijn verzamelingen trachtte hij steeds
te verkoopen, zoodat bij hem voortdurend iets nieuws te zien was. Zie
J. J. Volkmann Neueste Reissen durch die Vereinigten Niederlande blz. 339.
4 Benoemd vice-gouverneur van Kaap de Goede Hoop (1771).
5 Deze Kleinhof was jaren lang in Indië geweest, waarover hij Thunberg
veel wetenswaardigs mededeelde.
6 Schelling was lang in Amerika geweest „und war jetzt im Begriff, als
Aufseher fiber die Lazarette wieder dahin zu gehen". Zie dl I re stuk, blz. 64
van dit reisverhaal.
7 Adriaan Buurt wordt ongetwijfeld bedoeld; hij woonde op den Fluweelen Burgwal over de Oudekerk, waardoor Thunberg in de meening zal verkeerd
hebben, dat hij met den dienst in deze kerk speciaal was belast. Nog meer dan
om zijn muntencollectie -ras hij om zijn verzameling van natuurhistorische
rariteiten bekend. Zie Glasius Godgeleerd Nederland in voce.
I28
Zu LYNAR
i Blz. 98,/158 — Maart, April 1771 -- Nieuweschans, Winschoten, Groningen,_ Leeuwarden, Franeker, Harlingen, Amsterdam
Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Delft, Rotterdam, Gouda, Woerden, Utrecht, Buiksloot, Zaandam, Hoorn, Enkhuizen, Lemmer.
2 Blz. 119/ 122, 141/148, 150/154, — Maart /April 1771.
De reiziger' logeerde in het Oude wapen van Emden, bij Zuyger
op den Nieuwendijk. Op zijn wandeling door de stad laat hij zich
den weg wijzen door een „Lohnlakey" Christian Scrump/, een Oostfries, die daarvoor f I à f I,2o per dag ontvangt. Hij bezoekt
de beurs met de winkelgalerij, de korenbeurs, het oude mannenhuis
en Blauw Jan.
Na een rondreisje over Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage enz.
komt hij over Utrecht in gezelschap van een heer von Kalkoen
en diens hofmeester Ram, beide utrechtsche studenten 2 , terug.
Hij bezocht nu het stadhuis, woonde een duitsche godsdienstoefening onder ds. Kle75/erbein in een Lulhersche kerk bij en
bezichtigde een Fransche kerk, de kerk der Kwakers, het St. Jorisho f ,
de Engelsche kerk, het pesthuis, het doolhof (er waren marionetten
„die poszierlich anzusehen sind"), het rasp- en het spinhuis,
het dolhuis, den Hollandschen schouwburg (gespeeld werd Don
Quichot van Langendijk; de voorstelling was slecht), het OostIndische huis en magazijn, het admiraliteitsgebouw, een van de
i Rochus Friedrich Graf zu Lynar (17o8—i78i), schrijver van dit reisverhaal — zie Holzmann and Bohatta Deutsches A nonymen-I.exikou — maakte
na afloop zijner studiën reizen en trad daarna in deenschen staatsdienst;
zoo was hij van 1735-174o deensch gezant te Stockholm en werd hij
in 1749 met eene buitengewone zending naar St. Petersburg afgevaardigd;
in 1752 werd hij benoemd tot stadhouder der graafschappen Oldenburg
en Delmenhorst. Van hem verschenen vertalingen van Seneca's De clementia
en De brevitate vitae en commentaren op de Brieven aan de Romeinen
en de Hebreeërs. Zie A. Strunk Samlinger til en beskrivende catalog over
portrailer of Danske, Norske og Holstenere Kjobenhavn 1865 blz. 37o
Allgemeine deutsche Biographie.
a Het Album studiosorum van Utrecht noemt in 1771 Nicolaus Calhoen
van Amsterdam en als ingeschreven in 1772 H. M. Rhan: uit Brunswijk.
Zu LYNAR, PECKHAM 1771
129
vier manèges (er waren 40 paarden), de Duitsche en de Portugeesche
synagogen.
Hij ontmoet den hier „etablirten" koopman Kuhlmann uit
Oldenburg en eet met dezen in den Tweede Liesveldsche Bijbel;
door bemiddeling van een heer Wardenberg ziet hij het schilderijenkabinet van GerritBraamcamp; ook brengt hij een bezoek aan den
„Astrolog-Tover:- Doctor" Titzingl.
158
TOUR — The — of Holland, Dutch Brabant, the Austrian
Netherlands, and part of France; in which is included a description of Paris and its environs [by HARRY PECKHAM]. London
1772.
I2°.
U. B. Amst.
I Blz. 7/94 — Zomer 1771 — Hellevoetsluis, Brielle, Maassluis,
Rotterdam, Delft, Rijswijk, 's-Gravenhage, Leiden, Amsterdam,
Zaandam, Broek-in-Waterland, Utrecht, Gorinchem, Breda, Bergenop-Zoom.
2 Blz. 56/66 — Zomer 1771.
De schrijver 2 bezoekt het stadhuis, de beurs, den schouwburg
(het gespeelde stuk wordt niet genoemd), het rasphuis, het spinhuis, de Nieuwekerk, het admiraliteitsmagazijn, het binnengast
-huis,
de Portugeesche synagoge.
i „seine meisten Curen erforscht er aus dem Urin des Patienten ; er nimmt
für jede Besichtigung desselben nur 6 Stüber, and hat erstaunlich viel
Zulauf. Er stellt auch die Nativitat für 6 Stüber die Person, von der er
Vornamen and Geburtstag wissen muss; ich bin bey ihm gewesen, and
land, dass es im Umgang ein feiner artiger Mann von vierzig Jahren war,
ein Hesse von Geburt; er sagt einem nicht viel fur 6 Stüber, meist den
Charakter and Gemüthsneigung betreffendes; aber weitlauftig and schrift
alle Personen in ein Buch; jede-lichkostenDua.Erscheibt
macht nur eine Reihe aus, and doch war nur von diesem Jahre schon ein
halber dicker Foliant volgeschrieben".
2 Harry Peckham; zijn naam komt niet voor in de Dictionary of national
biography, maar is te vinden op de vijfde uitgaaf (misschien ook wel op
een vorige editie) van b. g. boekje, waar hij genoemd wordt „one of His
Majesty's council and recorder of the city of Chichester".
130 J. H. L. MEYER, VON MANNLICH, CAYLEY
1771—1772
Op blz. 245 wordt als aanbevelenswaardig hotel genoemd:
de Ster (The Star) in de Nes.
1 59
MEYER, J. H. L. Bemerkungen auf seiner Reise durch Holland,
England and Nordwest-Deutschland im J. 1771 and 1774. —
Holland. K. B. Berl.
Joh. Ernst Fabri, Neues geographisches Magazin, Bd I (Halle 1785)
blz. 89/loo, Bd II blz. 38/71.
i Bd I blz. 89/loo, Bd II blz. 70/7, — 1771 — Enschede,
Almelo, Delden, Twikkel, Ootmarsum, Deventer, Het Loo, Voort huizen, Utrecht, Woerden, Bodegraven, Gouda, Rotterdam, Maassluis, Brielle, Hellevoetsluis, Sluis, Vlissingen, Delft...
[Niet verder verschenen].
16o
— Rokoko and Revolution. 2e
Auflage der unter dem Titel „Ein deutscher Maler- and Hofmann"
erschienenen Lebenserinnerungen des —, 1741/1822. Nach der
französischen Originalliandschrift herausgeg. von Eug. Stollreitlaer,
Mit Bildn. Berlin 1913. 8°. Willet.
i Blz. 221/223 — Mei 1772 — Rotterdam, 's-Gravenhage,
Amsterdam.
2 Blz. 223 -- Mei 1772.
De schrijver' bezocht het stadhuis en de beurs.
MANNLICH, JOH. CHRIST. V.
161
CAYLEY, CORN. A tour through Holland, Flanders, and part
U. B. Amst.
of France. In the year 1772. Leeds P. y. kl. 8°.
i Johann Christian von Mannlich (1741-1822), duitsch schilder, maakte
langdurige reizen naar Frankrijk en Italië en woonde langen tijd in Parijs,
waar hij met allerlei beroemdheden, waaronder den componist Von Gluck
en den wijsgeer Diderot omgang had. Volgens zijn gewoonte, bezocht hij
overal waar hij kwam, de schouwburgen en hij is dan ook zijn antwerpschen
vriend hoogst dankbaar, die hem een dag langer heeft opgehouden, waardoor
hij ontkwam aan het noodlot te behooren tot de „vijfhonderd" menschen,
die den dag vóór zijn aankomst alhier waren omgekomen bij den schouw
burgbrand. Zie hierover de reis van de Feller (nr. 170, noot 3).
-
CAYLEY, BURNEY 1772
I3I
I Blz. 5/42 — Aug. 1772 — Amsterdam, Haarlem, Leiden,
s-Gravenhage, Scheveningen, Delft, Rotterdam, Dordrecht,
Bergen-op-Zoom, Breda.
2 Blz. 8/16 — Sept. 1772.
De schrijvers) ziet het stadhuis met de wisselbank en de ruïne
van den afgebranden schouwburg.
Hij logeert in de Ville de Paris.
162
BURNEY, CH. The present state of music in Germany, the
Netherlands, and United Provinces. Or, the journal of a tour
through those countries undertaken to collect materials for a
general history of music. 2 vol. London. 1773. 8 °. U. B. Amst.
i Dl II blz. 280/315 — Oct. 1772 — Groningen, Amsterdam,
Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Delft, Rotterdam.
2 Dl II blz. 282/302 — Oct. 1772.
De schrijver 2 bezoekt de Nieuwekerk, de Oudekerk, de Westerkerk, de toren van het stadhuis en de Duitsche synagoge.
Hij spreekt de boekhandelaars Marc Michel Rey en Jan Julius
Hummel, den engelschen gezant Renard en de organisten van
b.g. kerken J. Pothoíf 3 , Stechwech en Linzen 4
.
i Cornelius Cayley (1729-1780?) schrijve van stichtelijke werken.
Dit reisverhaal verscheen eerst in de Leeds Weekly Newspaper. Zie over den
auteur en zijn boekje Dictionary of national biography.
2 Charles Burney (1726-1814), engelsch muziekgeleerde, organist en
componist, maakte van z 770 tot 1772 een reis voor bronnenstudie ten behoeve van zijn in 1776-1789 verschenen History o/ music. Zie over hem
Grove Dzctionary of music. Het reisverhaal, dat nog steeds de belang
heeft van beoefenaars der nederlandsche muziekgeschiedenis werd-steling
in het Hollandsch vertaald door J. Lustig.
3 J. Pothoff, beroemd organist en carillonneur, ook door Burney hoogelijk geprezen. Zie over hem Ed. G. J. Grégoir Biographie des artistes musiciens
néerlandais des XVIIIe ei XIXe siècles en Bouwsteenen der nederlandsche
muziekgeschiedenis dl II blz. 50 waar hij echter verward wordt met eenen
J. Potbolt, volgens Grégoir niet dezelfde.
4 In Bouwsteenen der nederlandsche muziekgeschiedenis d! II blz. 6o
en 39 genoemd J. Stechwij en M. Linzen.
-
132
GRIMM I774
163
BEMERKUNGEN eines Reisenden JOH. FRIEDR. CARL GRIMM]
durch Deutschland, Frankreich, England, and Holland in Briefen
an seine Freunde. 6 Thle. Altenburg 1775 -81. kl. 8°. K. B. s'-Gray.
I Dl III blz. 255/4,6 — Mei 1774 — Hellevoetsluis, Brielle,
Maassluis, Delft, ,s-Gravenhage, Scheveningen, Leiden, Haarlem,
Halfweg, Amsterdam, Bloemendaal,Nieuwersluis, Maarsen,Utrecht,
Houten, Renkum, Zoelmond, Geldermalsen, Waardenburg, ZaltBommel, 's-Hertogenbosch, Vucht, Bokstel, Best, Eindhoven,
Aalst, Maastricht.
2 Dl III blz. 326/356 — Mei 1774.
De schrijver' logeert in de Middelste Bijbel bij Thiebault. Hij
bezoekt het stadhuis, het binnengasthuis, het anatomisch theater,
het tuchthuis, de beurs, het sj5inhuis (dat hij noemt „eine sehenswurdige Menagerie !") den schouwburg (opvoering van Pandolfus
en Zerbina of de meid meesteres, opera naar het Fransch door
B. Rulofs), het pesthuis, den hortus medicus, het aalmoezeniersweeshuis, de Portugeesche en Duitsche synagogen.
Hij spreekt prof. N. L. Burman, dr. D. van Rhijn, geneesheer
van het pesthuis en aalmoezeniersweeshuis, dr. H. G. Oosterdijk,
geneesheer van het binnengasthuis, en den apotheker van het
aalmoezeniersweeshuis Kehlenberg.
164
DIDEROT, DENIS. Oeuvres. 6 tom. ay. suppl. Paris 18,8,
ig. 8°.
U. B. Amst.
i Supplement, Voyage de Hollande, blz. 1/76 — Zomer 1774 —
's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden, Haarlem, Amsterdam,
Delft, Utrecht, Zaandam, Rotterdam.
i Johann Friedrich Carl Grimm (1737- 1821), lijfarts van den hertog van
Saksen -Coburg-Gotha, ook bekend als botanicus. Zijn reisverhaal telt mee
onder de belangrijksten der achttiende eeuw. Zie over hem o. m. Biographisches Lexikon der hervorragenden Aerzte en de daar aangehaalde bronnen.
DIDEROT, VON GUENDERRODE 1774
133
2 Supplement blz. 71/73 — Zomer 1 774.
De schrijver' bezoekt de beurs (blz. 35), een synagoge (blz.54) ,
het stadhuis (blz. 72), het begijnhof (blz. 63).
165
GUENDERRODE, FRIEDR. JUST. VON. Beschreibung einer Reise
aus Teutschland durch einen Theil von Frankreich, England
and Holland. 2 Thle. Breslau 1783. kl. 8°. K. B. Berl.
i Dl II blz. 2 5 1 /2 95 — 1 774 — Hellevoetsluis, Brielle, Maassluis, Delft, 's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Utrecht, Nijmegen.
2 Dl II blz. 269/290 — 1 774.
De reizigers bezoekt het stadhuis, de beurs, de Portugeesche
synagoge, het dolhuis, het oude mannenen vrouwenhuis, de Flamdndische Operette.
166
VOYAGE au pays de Bambouc, suivi d'observations intéressantes
sur les castes indiennes, sur la Hollande, et sur l'Angleterre. [Par
CH. P. COSTE D'ARNOBAT.] A Bruxelles et à Paris 1789.8° U. B. L.
I/2 Blz. 115/312 — 1774 — Amsterdam.
De schrijver 3 geeft geen afzonderlijke beschrijving van Amster
dam, maar in zijn algemeene beschouwingen vindt men de volgende
amsterdamsche namen: het stadhuis (blz. 126) , de beurs (blz
i Denis Diderot (1713-1784), fransch schrijver, philosoof, behoorde
tot de voormannen der Encyclopedisten, geeft in dit reisverhaal veel
algemeene, kostelijke opmerkingen over ons land betreffende zeden en
gewoonten, nijverheid, kunst, enz. Zie hierover o. m. L. Knappert He
zedelijk leven onzer vaderen in de achttiende eeuw Haarlem iglo.
2 Friedrich Just von Guenderrode was „badischer Kammerherr, Hofund Regierungsrat". Hij schreef twee tooneelstukken Die weibliche Bestdndigheit en Die gelehrle Frau. Zie Goedeke's Grundriss zur Geschichte
der deutschen Dichtung. 2e Ausg. dl II blz. io80.
3 Charles Pierre Coste d'Arnobat (1732-18o8), fransch letterkundige
en journalist. Zie Nouvelle biographic générale ed. Didot.
134D'ARNOBAT,
PRATT
1774
159), den schouwburg (blz. 294 en v.), waar hij Vondels Gijsbrecht
van Amstel gezien heeft, de schilder- en leekenacademie (blz. 297),
het theatrum anatomieum (blz. 294), den boekhandel van M. M.
Reyl (blz. 301); zie verder ook de blz. 200, 202, 208, 216 en 305.
167
PRATT, SAM. JACKSON. Gleanings through Wales, Holland,
and Westphalia. 3d ed. To wich is added, Humanity a poem, 4th
ed. 2 vol. London 1797. 8°. U. B. Amst.
i Dl II blz. 2/466 — c. 1774 — Hellevoetsluis, Brielle, Rotterdam, 's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden, Haarlem, Amsterdam,
Zaandam, Alkmaar, Hoorn, Enkhuizen, Edam, Monnikendam,
Medemblik, Purmerend, Broek-in-Waterland, Arnhem, Nijmegen
2 Dl II blz. 371/401 — c. 1774.
De schrijver 2 bezoekt het begijnhof, de Mozes- en Aaronskerk,
den schouwburg en een bijeenkomst der Rijnsburger Collegianten 3
.
168
.,
o
BJORNSTAHL, JAC. JONAS. Briefe auf Reisen durch Frankreich,
Italien, die Schweiz, Deutschland, Holland, England, and eiven
Theil der Morgenlander. Aus dem Schwed. von Christ. Heinr.
Groskurd. 6 Bde. Stralsund, Rostock and Leipzig 1777-83.
8°. — Met portret.
U. B. Amst.
Bd III—VI o. d. t.: Briefe auf seinera auslhndischen Reisen an den
Kgl. Bibliotheker C. C. Gjbrwell in Stockholm. Bd V, VI ook o. d. t.:
Nachrichten von seinen ausländischen Reisen.
i Dl V blz. 357/5 16 — Aug. 1774/Maart 1775 — Nijmegen,
i Over den hollandschen boekhandel is de schrijver slecht te spreken.
Terwijl de fransche uitgever alles opoffert aan de schoonheid zijner uitgaven,
verwaarloost de Hollander alle typografische deugden uit zuinigheid.
Alleen Marc Michel Rey maakt hierop een gunstige uitzondering (blz. 301).
2 Samuel Jackson Pratt (1749-1814), engelsch letterkundige. Zie
Dictionary of national biography.
3 In 1775 sloten dezen zich bij de Doopsgezinden aan, zoodat het bezoek
van Pratt, die geen tijd aangeeft, vóór dit jaar heeft plaats gehad.
0
BJÖRNSTAHL 1 774 - 1 7 75
135
Tiel, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Zaandam, Broek-in-Waterland, Utrecht, Zeist, Ameliswaard.
Gouda.
2 Dl V blz. 444/488 — Nov. 1 774/Jan. 1 775.
De schrijver' bezoekt het admiraliteitsgebouw, het athenaeum,
waar hij de promotie van W. D. Hooft, later als letterkundige
bekend, bijwoont, de stadsgeschut- en klokgieterij, den hortus
medicus, de Ronde Lulhersche kerk, de Hernhutterskerk (der Moravische broeders), het Oost-Indische huis, den schouwburg (waar hij
een opvoering van Gustaaf Wasa uit het Fransch van Piron
bijwoont), het stadhuis, de Porlugeesche synagoge, het Genootschap
Concordia et libertate, de stadsbibliotheek, de bibliotheek der Remonstrantsche kerk, Blauw Jan.
Hij spreekt met en ziet de verzamelingen van prof. N. L. Buyman, prof. P. Burman secundus, prof. J. Burman, den predikant
Adr. Buurt en zijn vrouw baronesse J. R. van Lynden., den waalschen predikant J. G. de Chaufepied, den franschen marinecommissaris te Amsterdam A. Maillel dit Clairon, •dr. J. C. Clöckner2 (anatomische verzameling), prof. H. C. Gras, P. A. Bolongaro
Crevenna (boekerij) 3 , J. du Peirou.Jz., heer van Limmen, den boek
P. van Damme (muntverzameling en boekerij, in 1807-handelr
ten bate der maatschappij Tot nut van 't algemeen verkocht),
den doopsgezinden predikant P. Fontein, J. Goll van Frankeni Jacob Jonas Bjórnstahl (en niet Bjórnstáhl, zooals op den duitschen
titel staat aangegeven) (1737—Ij79), zweedsch reiziger, benoemd hoogleeraar aan de universiteit te Lund, reisde als geleider van een jong edelman, baron Karel Fred. Riedbach, later op kosten der zweedsebe regeering.
Zijn hoogleeraarsbetrekking heeft hij niet vervuld, daar hij op zijn reizen
stierf. Zie o. m. Biographiskt Lexicon áfver namnkunnige Svenska mdn
Bd II blz. 332/340, en het voorbericht van Meynard Tydeman van de
hollandsche uitgave zijner reisbrieven Biárnsidhls Reize door Europa, enz.
dl 1 Utrecht 1778.
2 Zie over dr. J. C. Clöckner de reis van Thunberg nr. 561.
3 Zie over deze buitengewoon rijke bibliotheek, welke in 1789 verkocht
werd Fred. Muller Catalogus van de bibliotheek der Vereeniging ter bevordering
des boekhandels nr. 614--617.
136
BJÖRNSTAHL, VON WURMB 1774-1775
stein,' A. Grill (schilderijen enz.), Hope (schilderijen), dr. M.
Houltuyn (natuurkundig kabinet), P. Kramer (naturaliën), prof.
A. A. van der Meersch, J. Rendorp (cameeën), den kunsthandelaar
en graveur P. Schenk, prof. H. A. Schultens, den uitgever J. C.
Seep, den rector der latijnsche school H. Verheyk, prof.
D. Wyttenbach. Verder ontmoette hij hier Muritz, een schilder uit
Zürich, en zijn landgenooten Carl Bernh. Wadström, Lindbeck,
Doling, Gruterus en Dalberg.
169
WURMB, VON, and VON WOLZOGEN. Briefe auf ihren Reisen nach
Afrika and Ostindien in den Jahren 1774 bis 1792. Gotha 1 794.
8°. — Mit Kupf.
K. B. 's-Gray.
i Blz. 3/46 — Sept./Oct. 1774 — Amsterdam, Helder.
2 Blz. 3/30 — Sept. 1774.
De schrijver 2 gaat als onderkoopman naar Indië en legt daartoe
den vereischten eed af op het Oost- Indische huis. Hij bezoekt de
t „Hierauf besahen wir bey Herrn Goll dessen grossen and schonen
Vorrath von Originalzeichnungen. Sie steigen zu der Anzahl von f{ of bis sechstausend. Er zeigt dies Kabinet alle Dinstage des Abends einem
jeden, der Lust hat es zu sehen ; zugleich lásst er denen welche sich dazu
einfinden, Erfriscnungen austheilen, and behält die meisten von ihnen
sogar zum Abendessen bey sich: dies ist schon seit mehreren Jahren seine
Gewohnheit gewesen".
2 Karl Friedrich von Wurmb (1742—•1781) werd na lang wachten in
1776 aangesteld als boekhouder van het hospitaal te Batavia, later als
administrateur van de koffiepakbuizen. Van hem verschenen in de Ver
Genootschap opstellen over de orde der-handeligvtbasch
palmensoorten. en eenige andere over planten dierkundige onderwerpen.
Over den vermoedelijken, romantischen oorzaak van zijn verblijf in de tropen,
naar aanleiding waarvan Schiller zijn eerste novelle schreef Ein grossmutige Handlung aus der neuesten Geschichte, zij verwezen naar de mij
door prof. J. H. Scholte genoemde bronnen: L. Bechstein Mittheilungen
aus dem Leben der Herzoge zu Sachsen- Heiningen Leipzig 1852 blz. lor ;
Sc/tiller's Beziehungen zu Eltern, Geschwistern and der Familie von Wolgogen,
aus den Familiepapieren mitgeteilt Stuttgart 1859 blz. 480 ; Briefwechsel
iwischen Schiller and Lotte 1788—i8o5. Herausgeg. and erldutert von
VON WURMB, DE FELLER 1774 —I
Ronde Luthersche kerk en ziet door een duitsch gezelschap in een
schouwburg' opvoeren Der dankbare Sohn, opera van J. A. K. Colizzi en als nastuk Der Apotheker 2
De genoemde Amsterdammers zijnde kooplieden Swarth en Lun gen
en de bewindhebber der Oost-Indische Compagnie Corn. Joh. van
.
Beaumont.
170
FELLER, DE — Itinéraire, ou voyages de Mr. l'abbé — en diverses
parties de 1'Europe. 2e éd. 2 tom. Paris 1823. 8°. K. B. 's-Gray.
I Dl II blz. 213/264 — Mei, Juni, 1775 — Maastricht, Valkenswaard, Bokstel, Eindhoven, 's-Hertogenbosch, Gorinchem, Dordrecht, Rotterdam, Delft, s'-Gravenhage, Scheveningen, Leiden,
Amsterdam, Zaandam, Utrecht, Zeist, Zalt-Bommel.
2 Dl II blz. 2 37/2 5 1 , 2 54/ 2 55 — Mei 1775.
De schrijver 3 bezoekt de Oudekerk, de Nieuwekerk, eenige
Wilh. Fielitz. Stuttgart u.s.w. o. J. Bd I blz. 256; J. Minor Schiller, sein
Leben and seine Werke Berlin 1890. Bd I blz. 503; Rich. Weltrich
Friedrich Schiller. Stuttgart 1899, Bd I, blz. 6oi.
i Uit een advertentie van de Amsierdamsche Courant laan men zien,
dat met deze schouwburg het Regihuis aan den ingang van de Watergraafsmeer bedoeld is.
2 Misschien een duitsche bewerking van Lo Speziale (l'Apothécaire),
opera bufía van Pallavicini en Fischietti.
3 Francois Xavier de Feller (1735-18o2), belgisch Jezuiet. Zie over hem
de voorrede van deze tweede uitgaaf van zijn reisverhaal en o. m. Nouvelle
biographie générale ed. Didot.
Wandelende door de Muiderpoort, die hij prijst als een mooi bouwwerk,
vertelt hij, dat daar de schouwburg heeft gestaan, die op ii Mei 'i 772 door
brand verwoest werd en waarbij omstreeks 600 personen het leven zouden
verloren hebben, welk getal door de stedelijke regeering zou zijn verzwegen
„pour calmer les esprits, ne pas ruiner le directeur de la comédie, et plus
encore pour ne pas donner une idée défavorable de la police de cette grande
vile !"... .
Von Mannlich noemt 500 slachtoffers in zijn dagboek (Zie nr. 16o).
Natuurlijk is hier sprake van den grooten brand der schouwburg op de
Keizersgracht, waarbij volgens de A msterdamsche Courant van i 4, 16 en i 9 Mei
1772, zeventien personen omkwamen; volgens het vierde deel van Wagenaar,
138
DE FELLER, SANDER i775—i776
r. k. kerken, het admiraliteitsgebouw, het Oost-Indische huis,
de kerk der Kwakers, het stadhuis met den koepel, het syinhuis,
het oude mannenen vrouwenhuis, den hortus, de Duitsche synagoge, de beurs en de graanbeurs en het Prinsenhof. Ook zag hij
Blauw Jan en kwam hij in de borceleinwinkel van Malheses, „riche
négociant catholique".
Hij logeerde in de Eerste Bijbel bij Thiebaut.
I7I
SANDER, HEINR. Beschreibung seiner Reisen durch Frankreich, die Niederlande, Holland, Deutschland and Italien ; in
Beziehung auf Menschenkenntnis, Industrie, Litteratur, and
Naturkunde insonderheit. [Herausgeg. von Nic. Christ. Sander].
2 Thle. Leipzig 1783, 84. 8°. — Met titelpi. K. B. 's-Gray.
i Dl I blz. 463/6o1 — Juli, Aug. 1776 — Rotterdam, Delft,
's-Gravenhage, Scheveningen, Voorburg, Rijswijk, Leiden, Kat wijk binnen, Haarlem, Amsterdam, Zaandam, Utrecht, Zeist,
's-Hertogenbosch, Maastricht.
2 Dl I blz. 543/5 69, 575/59 0 — Aug. 1776.
De schrijver' logeert in het Oude Wapen van Embden op den
Dam. Hij bezoekt de Nieuwekerk, een r. k. kerk, de kerk
der Kwakers, de nieuwe stadsherberg, de Portugeesche synagoge,
Blauw Jan, het stadhuis, den hortus medicus, het oude mannenen vrouwenhuis, het O. Z. heerenlogement.
De door hem genoemde personen zijn Stddel, Rühle, mr. Trouillart, Al. H. Zwartenhof, La Coudre, Couder, den koopman en letterkundige J, Lublink de Jonge, Geraud, Rollandt.
Hij bezoekt de verzamelingen van den Sakser Paul Meier
blz. 493, beliep het getal niet meer dan zestien. Zie ook Navorscher 1874
blz. 2 45, 386.
i Heinrich Sander (1754-1782), duitsch natuurkundige, professor
aan het gymnasium te Karlsruhe. Het handschrift van dit reisverhaal
was geheel gereed, toen de schrijver overleed. De vader, aan ween het was
opgedragen, heeft 't daarop uitgegeven. Zie over den auteur de voorrede
van zijn boek.
SANDER, DE LUC 1776-1778
(conchvlienkabinet), baron Goll van Franckenstein (teekeningen
en schilderijen), W. van der Meulen' (naturaliën), de insectenverzameling van den overleden M. H. Cramer, bij diens neef
Rensselaer, aan Wien ze vermaakt was, het natuurhistorisch
kabinet van dr. J. C. Clöckner en van dr. M. Houtiuyn, van
P.Loquel (schilderijen) ,van den predikant E. F. Alberti (insectarium) ,
P. A. Bolongari Crevenna (boekerij) en H. Engelbronner (mineralen).
Hij spreekt den graveur R. Vinkeles en komt in diens werkplaats, ook ziet hij den houtzaagmolen van H. Noebe en brengt
den bankier J. Goll van Franckenslein een bezoek op diens buiten
Velserbeeck te Velzen.
I72
DE Luc, J. A. 2 . Lettres physiques et morales sur l'histoire
de la terre et de l'homme, adressées à la reine de la Grande Bretagne.
5 tom. Paris et La Haye 1779. 8°. Bib!. Teyler.
i Dl III blz. 4 08 /44 2 , 45 0 /47 0, 553/558, dl IV blz. 16/51,
6 9/9o , 11 4/ 1 35 , 138/144, dl V. blz. I/ 1 3, 2 5 2 /34 1 . — Oct./Dec.
1776,Aug. 1777, Mei, Juli /Aug. 1778 — Delden, Deventer, Arnhem,
Rozendaal, Nijmegen, Grave, 's-Hertogenbosch, Rotterdam,
Breda, Tilburg, Sittard, Maastricht, Valkenburg, Delfshaven,
Brielle, eiland Rozenburg, Maassluis, Alfen N.-Br., Apeldoorn,
i Zie over dezen de reis van C. H. Titius nr. 174, noot 5.
z Jean André Deluc (1727-1 817), van Genève geboortig, een der beroemdste natuurkundigen der achttiende eeuw, die grooten naam maakte door
zijn studiën over geologie, meteorologie en electriciteit. Hij is de uitvinder
van den hygrometer. uit b. g. brieven, waarin ook van het brongas sprake
is (dl IV blz. 28), blijkt, dat hij in briefwisseling stond met Petrus
Camper, dien hij om zijn veelzijdige kennis hoogelijk roemt (dl iii blz. 441).
Daar vooral de natuurkundige gesteldheid van de door hem bezochte
landen zijn belangstelling inboezemt, vindt men weinig historisch -topografische bizonderheden over de genoemde nederlandsche plaatsen in dit
werk. Een uitzondering hierop maakt Hindeloopen, waarvan de kleederdracht hem doet denken - aan een aziatische kolonie uit Circassié (dl V
blz. 383, 384) : Zie over Deluc o. m. Biograp/zie universelle ancienne ei mo
derne ed. Michaud, nouv. édition.
140
DE Luc, L'HoNORé 1775-1776
Amersfoort, Utrecht, Het Zand Gr., Delfzijl, Groningen, Leeuwarden, Het Bilt, Franeker, Stavoren, Makkum, Workum, Hinde
Sloten Fr., Balk, Enkhuizen, Hoorn, Aven--lopen,Mkwrum
horn, de Beemster, de Schermer, Alkmaar, Wormerveer, Zaandam,
Haarlem, Katwijk aan Zee, Katwijk aan den Rijn, Leiden, Twikkel.
1 73
HOLLANDE — La — au dix huitième siècle ou nouvelles lettres,
contenant des remarques et des observations sur les principales
villes, la religion, le gouvernement, le commerce, la navigation,
les arts, les sciences, les coutumes, les usages et les moeurs des
habitans de cette province. [Par SAM. FRANC. L'HoNORé]. La
Haye 1779. 12°. U. B. Amst.
z Blz. 1 /343 — c. 1776 — Dordrecht, Rotterdam, Delfshaven,
Schiedam, Vlaardingen, Maassluis, Delft, Rijswijk, 's-Gravenhage,
Leidschendam, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Gouda, Gorinchem,
Schoonhoven, Brielle, Zaandam, Alkmaar, Hoorn, Enkhuizen,
Edam, Monnikendam, Broek-in-Waterland, Medemblik, Purmerend.
2 Blz. 165/252 — c. 1776.
De schrijver' bezoekt de Oudekerk, de Nieuwekerk, de Ronde
Luthersche kerk, de Armenische kerk, de r. k. Mozes en Aaronskerk, de Duitsche en de Porlugeesche synagogen, het stadhuis, de
beurs, het rasphuis, den stadsschouwburg (het gespeelde stuk wordt
niet genoemd), den hortus, het magazijn der Oost-Indische Compagnie, het admiraliteitsmagazijn, Blauw Jan en een doolhof 2
.
i Samuel Francois l'Honoré (gest. 1794), fransch journalist in 's-Gravenhage. Zie Quérard La France litteraire en Nouvelle hiographie universelle
ed. Didot.
2 „Enfin it est inutile de vous instruire, que dans une autre auberge,
nommée le Labyrinthe (Doolhof) on voit le spectacle de quelques automates
gigantesques et autres poupées, qu'un homme fait mouvoir, en récitant des
vers emphatiques. On y voit entre autres la Nourrice du Roi David, qui
étale son sein d'une fawn fort indécente. Ce spectacle, autrefois le seul
que Von connaissoit ici, est fort couru de la populace et des enfans".
TITius 1 777
1
141
74
TITILS, CARL HEINRICH. Auszug aus dem Reise-Journal von
seiner vorzüglich zu Besichtigung fremder Naturalien-Sammlungen in dem Jahr 1 777 durch Deutschland, nach Holland,
Engeland and Frankreich angestellten Reise. (Ails der Handschrift). ier Abschnitt. Reise durch Deutschland and Holland.
K. B. Berl.
zur Erweiterung der Linder- and Menschenkenntnis dienender Nachrichten. Bd IX (1783) blz. 1 47 -2 34.
i Blz. 186/233 •— Zomer 1 777 — Groningen, Leeuwarden,
Franeker, Harlingen, Amsterdam, Haarlem, Leiden,'s-Gravenhage,
Scheveningen, Delft, Rotterdam.
2 Blz. 18 9/ 1 97 — Aug. 1 777•
De schrijver' bezoekt den hortus 2 , het anatomisch theater,
het stadhuis, de Oudekerk, Blauw Jana en het gasthuis.
Hij zag de naturaliënverzamelingen van J. C. Clöckner 4 en dr.
M. Houttuyn; „Kapitain" van der Meulenb en de koopman C. Brandt
weigerden hem echter den toegang tot hun kabinetten tot groote
ergernis van Titius; eenige dagen later liet Brandt hem weten, dat
i Carl Heinrich Titius (1744-1813) volgens den titel Inspektor van het
keurvorstelijk saksische kabinet van naturaliën in Dresden en voor dien
professor in de materia medica aan het medizinisch- chirurg. Collegium aldaar.
Zie Poggendorff Biographisch literarisches Handwórterbuch zur Geschichte
der exacten Wissenschaften.
2 Men werd er door een „hSchst unwissender" tuinknecht voor den vasten
prijs van vier stuivers rondgeleid „und wehe dem, der nicht selbst Kenner
ist !"
3 Er was toen o. m. een zeer leelijk gebouwde dwerg te zien.
4 Dr. Clöckner wordt geroemd als een specialiteit in het opzetten van
dieren ; kort tevoren had hij juist een groote collectie aan het koninklijk
naturaliën-kabinet te Madrid verkocht. Zie over Clöckner ook de reis van
Thunberg (nr. 156).
5 Vóór 1765 had Willem van der Meulen, kapitein eener burgercompagnie,
aan den hortus een belangrijke verzameling ertsen ten geschenke gegeven.
Zie Wagenaar Beschrijving van Amsterdam dl II blz. 387.
142TITIUS, DAIGNAN 1777
hij 't zijne kon bezichtigen, doch toen was er geen tijd meer.
Verder kwam hij in de winkels der naturaliënhandelaars Stroh-
meyer en Stautenberg.
175
DAIGNAN, GUILL. Réflexions sur la Hollande, ou l'on ron
les établissemens de charité, qui font 1'éloge-sidèrepncalPt
de la bonté du coeur de ce peuple, comme de la sagesse de son
gouvernement. Dunkerque, et se trouve à Paris, 1780. kl. 8°.
H. B. Munch.
I Blz. 1/48 — c. 1777 -- Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage,
Leiden, Haarlem, Amsterdam, Utrecht, Vianen, Gorinchem.
2 Blz. 6/30 — C. 1777.
De schrijver' bezoekt het binnengasthuis, het Pesthuis, het
dolhuis, het spin- en rasphuis, het Roomsch-katholieke armen
de Keizersgracht, het Roomsche jongensweeshuis, het maag--huisop
denhuis, het aalmoezeniersweeshuis, het diakonie-oude mannenen vrouwenhuis, het Luthersche oude mannenen vrouwenhuis, het
burgerweeshuis, het Walen-weeshuis. Al deze liefdadige stichtingen
worden uitvoerig besproken, vooral de ziekenhuizen. Verder noemt
hij nog den hortus, een drijvend hospitaal voor zeelieden 2 , het
i Guillaun;e Daignan (1732—'812), fransch militair geneesheer. Hij
schreef tal van geneeskundige, philantropische en staathuishoudkundige
werken. Behalve b.g. reisverhaal verscheen van hem een Relation d'un
voyage en Normandie et dans les Pays-Bas Paris í8o6 8°. Met die PaysBas zijn echter de Zuidelijke Nederlanden bedoeld. Zie over Daignan Baographie universelle ancienne et moderne ed. Michaud, Nouv. éd.
2 ......et une invention singulière toute récente qui forme un Hbpital
flottant pour les marins qu'on a observé ne pas goérir dans les autres hópita.ux. C'est une espèce de gros vaisseau qu'on a divise par étages et par
compartimens, qu'on tient toujours à flot dans le Nord-Hollande. Il paroit
qu'on a eu tout le succès qu'on attendoit de cette invention, que l'éloignement et les circonstances ne m'ont pas permis de voir" (blz. 26). 't Is wel
vreemd, dat over dit schip, waarvan men zulke groote verwachtingen koesterde, niets te vinden is. Wel lag in September 1774 een hospitaalschip voor
Den Helder (von Wurmb and Von Wollzogen Brie/s u.s.w. blz. 35), maar in
1782 bestond het al reeds niet meer, zooals blijkt uit de Missive en memorie
DAIGNAN, DESJOBERT 1777-1778
143
anatomisch theater en het stadhuis, met de zich daarin bevindende
gevangenis, waar men hem met „complaisance" het cachot toonde
van den beruchten Jaco, „surnommé le Cartouche hollandais".
De eenige persoon, dien hij noemt is Gilles, een der regenten
van het Luthérsche oude mannenen vrouwenhuis.
176
DESJOBERT, Louis. — Voyage aux Pays-Bas en 1778 par —
[Ed. par] Vicomte de Grouchy.
De Navorscher, jaarg. LVIII (igo9) blz. 524-540; LIX (igro) blz,
5-21, 194-208, 337-353; LX (i ii) blz. 1 7 - 33, 1 33 -1 47.
i Jaarg. LVIII blz. 540, LIX blz. 5/21, 194/208, 337/35 0 ,
LX blz. 28 /33, 1 33/ 1 47 — Mei/Juli 1778 — Alblasserdam, Rotter
Zaan--dam,Delft'sGrvnhgLid,HalemAstr
dam, Broek-in-Waterland, Monnikendam, Marken, Hoorn, Enkhuizen, Medemblik, Helder, Alkmaar, Beverwijk, Nieuwersluis,
Maarsen, Utrecht, Zeist, Gouda, Delfshaven, Rozendaal.
2 Jaarg. LIX blz. 1I /2I, 203/208, 337/33 8 — Juni/Juli 1778.
De schrijver' logeert in het Wapen van Amsterdam, op het
Rusland, eigenaar Thibaut. Hij bezoekt de Fransche r. k. kerk,
de beurs, den Fransclien schouwburg, („ une vraie barraque des bouledoor Zijne Hoogheid den heere Prince van Orange en Nassau aan hun
Hoogmogende op den 7 October 1782 overgegeven [betreffende] zijne gehoude
directie als admiraal-generaal van de Unie. ['s-Gravenhage 1783] folio
uitgave. In de daaraan bijgevoegde bijlage toch wordt de wenschelijkheid
uitgesproken twee hospitaalschepen in gereedheid te brengen, waarvan
een op de bijgevoegde begrooting wordt vermeld voor een inkoopsom van
1 35 000 en te equipeeren met 7o man door het Collegie ter Admiraliteit
te Amsterdam. Zie gen. Missive bijlage blz. 7 en r8.
Nog kan vermeld worden, dat reeds in 1702 ten tijde van den Spaanschen
Successie-oorlog twee hospitaal-schepen in gereedheid zouden worden
gebracht. Zie J. C. de Jonge Geschiedenis van het nederlandsche zeewezen
ze dr. dl III blz. 568.
r Louis Charles Desjobert (geb. 1751), Franschman, „Grand maitre des
eaux et forêts de France". Zie de inleiding van De Grouchy. Een om de beschrijving van zeden en gewoonten (zie t. a. p. dl LX blz. 133/147) belangrijk reisverhaal.
144
DESJOBERT, RICHARD 1778
yards a coté du Théátre national" (er werd gespeeld Nanine ei
Sylvain), het stadhuis, de Portugeesche en de Duitsche synagogen,
een Luthersche kerk, een Doopsgezinde kerk, de kerk der Armeniers,
de Kwakerskerk, de Fransche en de Hollandsche manèges, Blauw
Jan, de Nieuwe Stadsherberg, het anatomisch theater, de schilderij enverzameling van Hope, de bibliotheek en muntenverzameling
van P. van Damme.
Hij komt in de boekwinkels van Mortier in de Nadorststeeg,
van Schouten in de Kalverstraat, J. B. Dusaulchoy in den Niezel,
P. van Damme, en M. M. Rey.
De genoemde personen zijn B. Vernède, Beautereau, de Cheissac,
Boutreau, Fouquet, Lefèvre, allen Franschen, verder de bankier
Hope en J. B. Thijm „qui tient une brasserie considérable, sur
la Prinsegracht", met wiens familie wordt kennis gemaakt.
1
77
RICHARD, JOHN. A tour from London to Petersburgh, from
thence to Moscow, and return to London by way of Courland,
Poland, Germany arid Holland. London 1780. 8 ° U. B. Basel.
i Blz. 202/214 — 17 7 8 — Almeloo, Deventer, Amersfoort,
Naarden, Amsterdam, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Helle voetsluis.
2 Blz. 207/211 — 1778.
De schrijver bezoekt het stadhuis met de wisselbank en de beurs.
I78
LETTRES sur la Hollande [par CII. ANT. PILATI]. 2 tom. La
Haye 1780. 12°. U. B. Amst.
1 1778 —Almeloo (Dl I blz. 102), Amsterdam (I, 37 e.v.), Broek
Waterland (I, 94), Burg op Texel (I, 213), Delft (I. 44) Deventer-in
(1, io2), 's-Gravenhage (I, 44),'s-Hertogenbosch (1I, 292), Kampen
(I, 102), Het I.00 (1,72), Maastricht (II, 292), Middelburg (I, rig),
Rotterdam (I, 44), Rozendaal G. (I, 72), Scheveningen (I, 47),
Utrecht (I, 49), Voorburg (I, 44), Zaandam (I, 94), Zwolle (I, 102)'
PILATI. SPOERL 1778
145
2 Dl I blz. 37, 114. 169 196/212, 237, 247 ,261, II blz. 2371778.
;
De schrijver' noemt de muntenverzameling van den boekhandelaar Pieter van Dammei (dl I, 37) en Cornelis Ploos van Amstel
als den uitvinder van een procedé om teekeningen te reproduceeren 3 (dl II, 237).
179
SPOERL, JOH. CONK. CHRIST. Vermischte Briefe, welche zum
Theil Reisebeschreibungen, auch Nachrichten von Holland, Surinam, Spanien, Algier and andern Orten enthalten. 2 Thle.
Langensalz 1786. kl. 8 °. K. B. Kopenh.
11778/1785 — Amsterdam dl I blz. 12/15, 42, 63, Middelburg
II, 5/I0, Rammekens II, 5. Over Nederland in het algemeen
v. n. dl I blz. 5/141.
2 Dl I blz. 12/15, 42, 63 — 1778, 1782.
De schrijver 4 bezoekt het stadhuis (blz. I5), de Portugeesche
synagoge (blz. 42), de Nien ekerk (blz. 63).
i Charles Antonio Pilati (1733-1802), italiaansch rechtsgeleerde en
publicist, reeds op jeugdigen leeftijd hoogleeraar in de rechtswetenschap
te Gottingen, later te Trente.
2 Deze hoogst belangrijke verzameling werd in 1807 verkocht en bracht
(met de boekerij) de vooral in dien minder voorspoedigen tijd belangrijke som
van f 86 86o op, die Fred. Muller echter nog een veel te laag bedrag
acht voor een zóó uitgelezen collectie. Zie zijn Catalogus van de bibliotheek
der Vereeniging ter bevordering van de belangen des boekhandels nr. 622.
3 Zie hierover van Huffel in het Jaarverslag van het Kon. Ned. Oudheidk.
Genootschai 1912.
4 Het hoogst zeldzame boekje is opgedragen aan Se Excellenz Feronce
von Rotemkreuz, bij wien Johann Conrad Christian Sporl „Vorleser" was.
Het was volgens de voorrede voornamelijk bestemd voor een jongen „Herr
vom Stande g .... der kunftig omen sehr wichtigen Einfluss in das Gliick
des Menschengeschlechts hat" en het bevat dan ook vele opmerkingen van
staathuishoudkundigen aard, w. o. b. v. deze merkwaardige, dat gestichten
voor ouden van dagen, wees -, werken ziekenhuizen, zoo ook tehuizen
voorweduwen middelen zijn „zur Erleichterung des Heirathens", die daarom ten zeerste den aandacht verdienen van den toekomstigen vorst.
I46
VON BARKHAUSEN 1779
18o
BEMERKUNGEN — Statistische and politische — bey Gelegenheit einer Reise durch die Vereinigten Niederlande (von HEINRICH
LUDWIG WILLIBALD VON BARKHAUSEN]. Leipzig 1788. kl. 8 ° .
U. B. Breslau.
i Blz. 12/90 — Juli/Aug. 1779 — Zwolle, Amsterdam, Edam,
Monnikendam, Purmerend, Broek-in-Waterland, Zaandam, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Gouda, Rotterdam, Delft, Woerden,
Utrecht, Wijk-bij -Duurstede, Nijmegen.
2 Blz. 1 3/35, 53/ 66 , 71/8o — Juli 1779.
De reiziger' logeerde in hotel Rondeel, hij bezichtigde het stadhuis, het oude mannenen vrouwenhuis, het burgerweeshuis, het
diakonieweeshuis, het aalmoezeniersweeshuis, dat uitvoerig beschreven wordt, het dolhuis, het pesthuis, de ronde Lutlzersche
kerk, de Kwakerskerk, het zeemagazijn, de adrairalitieíswerf.
181
TAGEBUCH von einer in October 1780 nach Holland gethanen
K. B. Berl.
Reise. (Aus der Handschrift) . 2 Abschnitte.
zur Erweiterung der Lander- and Menschenkenntniss dienender Nachrichten. Band VII (1782) blz. 117-176; VIII (1782) b1z. 83 -162.
i Bd VII 147/176, VIII 83/160 — Oct. 178o — Nijmegen,
Arnhem, Hattem, Zwolle, Kampen, Harderwijk, Nijkerk, Amersfoort, Soestdijk, Naarden, Amsterdam, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Scheveningen, Utrecht, Zeist, Amerongen, Renen, de Grebbe,
Wageningen, Zutfen, Doesburg, Terborg.
2 Bd VII blz. 175/176, VIII blz. 85/loo, 104/112 — Oct.
1780.
r Heinrich Ludwig Willibald von Barkhausen (1742- 1813), duitsch
staathuishoudkundige. Zie over hem Ersch and Gruber Allgeneine E'ncyclopaedie der Wissenschaften and Kiinste.
VON KNUTH 1780 147
De reiziger' logeerde in hotel Rondeel. Hij komt op het Prinsenhof met zijn neef om het daar vergaderde College der Admiraliteit verlof te vragen het admiraliteitsmagazijn en -werf te
bezien, wat hun bij monde van den president voor die week,
mr. Paul Hurgronje, toegestaan wordt. Verder bezoeken zij de
beurs en, als zij het admiraliteitsmagazijn 2 met de werf bezien
hebben, eenige afgetakelde oorlogsschepen de Princesse royale met
74 kanonnen, de Princesse Louise met 62 en de Piet Hevn met
6o kanonnen, zoo ook het stadhuis met de toren en het zich daar
bevindende arsenaal der burgerwacht, het Oost-Indische magazijn, de Portugeesche synagoge, de kerk der Kwakers. eene der
Doopsgezinde kerken, een Hervormde kerk, waar juist gedoopt
werd.
Ook werd bezocht een 5orceleinwinkel van v. n. chineesch
porcelein en een, waarin engelsche fayence verkocht werd; hij
zag de schilderijenverzameling van de „Buchfuhrer" van Grootei
i Jacque Ernest baron von Knuth, directeur van het konsistorie in Brunswijk-Lunenburg. Zie J. N. J. Jensen Met een duitsch staatsambtenaar op
reis door ons land in Huis oud en nieuw blz. 349 - 35 6, 3 61- 379.
2 In de vergaderzaal hingen tapijten van hautelisse en in de voorhal
zag hij een indiaansche met zeehondenvellen overtrokken kano.
3 Darunter waren insonderheit viele Shicke von Ouwater.... der hiesige
Local-Gegenden vortreflich schildert ; auch verschiedene Viehstiicke von
Janson, einem Maler im Haag, einem andern Paul Potter. Sonsten gefielen
mir auch vorzuglich : eine Offiziers-Frau, die mit ihrem Manne spricht,
von Peter de Hoge; der Mann sitzt an einem Tische, wie in der Instruction
paternelle von Wille nach dem Terburg dem Vater, and die Frau steht
vor ihm, wie dort die Tochter, so dass ich anfánglich bey der grossen Aehnlichkeit mit jenem in Anordnung der Figuren u.s.w. glaubte, dass er gar
die Instruction paternelle von Terburg, oder doch eine Copie davon seyn
möchte, es ist ein sehr schönes Stuck, voll Ausdruck. — Eine Frau mit
einem Saugenden Kinde von Miens. — E_in Prospect von dem Innern
einer Kirche, vom Peter Neefs, and die Gebäude in perspective vom Dierk
van Deelen". Zie over deze verzameling van Jan de Groot, welke in December 1804 te Amsterdam verkocht werd, Van den Eynden en van der
Willigen Geschiedenis der vaderlandsche schilderkunst dl III blz. 433, 434:
Navorscher 1866 blz. 15.
148
DOUGLAS, LE VAILLANT 1780---1 784
en aan de table d'hôte in zijn hotel zat hij aan met den „bekantte
Contre-Admiral" Graf Rylandt.
I82
DOUGLAS, JAMES. Travelling anecdotes through various parts
of Europc. 3d ed. London 1786. 8°. — Met p1. K. B. 's-Gray.
i Blz. 238/244 — 1780 -- Maastricht.
183
LE VAILLANT. Voyage dans l'intérieur de l'Afrique, par le
Cap de Bonne-Espéranc, dans les années 178o, 81, 82, 83, 84 et
85. 2 tom. Paris 1790. 4 0 — Av. pl.
U. B. Amst.
1/2 Dl I blz. i/ — 1780/1781 — Amsterdam.
De schrijver 2 zegt, dat hij schatten vond op het gebied van landen volkenkunde in de verschillende verzamelingen, „dont je
n'avois nulle idée". Alle geleerden verwaardigden zich hem te
ontvangen ; alle verzamelingen werden voor hem opengesteld.
waarvan hij alleen die van Jacob Temminck 3 noemt, met welker
eigenaar, den tresorier der Oost - Indische Compagnie, hij zeer
bevriend werd.
Den Iaden Dec. 1781 vertrok hij naar den Kaap.
Second voyage dans 1'intérieur de l'Afrique, par le Cap
de Bonne-Espérance, dans les années 1783, 84 et 85. 2 tom. Paris
l'an IV de la République. 4 0 — Av. pl. U B. Amst.
1/2 Dl II blz. 373 — Dec. 1784 — Amsterdam.
Teruggekeerd van zijn Afrikaansche reis haastte hij zich zijne
vrienden Boers en Temminck op te zoeken.
i Lodewijk graaf van Bijlandt (1718-1793), in 178o nog schout -bijnacht; het volgende jaar werd hij benoemd tot vice- admiraal. Zie over
dezen J. C. de Jonge Geschiedenis van he nederlandsche zeewezen '2e druk
dl IV blz. 287, 309, 362 en vv. en van der Aa Biographisch woordenboek
en de daar vermelde bronnen.
2 Francois Le Vaillant (1753-1824), fransch reiziger en naturalist.
3 Zie over dezen Jaarboek der Kon. Akademie. 1857/58 blz. 66 en het
Algemeen Nederl. Famil'eblad 1883/84 nr. 114.
REYNOLDS, ANONYMUS I,781
149
184
REYNOLDS, JOSHUA. — The literary works of —, to which is
pzefixed a memoir of the author; with remarks.... by Henry
Will. Beechy. 2 vol. London 1885. 83. 8° — Met portr. Arti.
Dl II blz. 137,236: A journey to Flanders and Holland in the
year MDCCLXXXI.
i Dill b1z. 191/208 — Aug. 1781 — ' s-Gravenhage, Amsterdam.
2 Blz. 197/208 -- Aug. 1781.
De schrijver bezoekt het stadhuis, het admiraliteitsmagazijn,
het anatomisch theater en de schilderijenverzamelingen van John
Hope, Gart(?) en Le Brun(?).
)
185
BEMERKUNGEN auf einer Reise durch Deutschland and die
Niederlande, in den Jahren 1779, 8o and 81. (Aus der Handschrift)_
4 Abschnitte. K. B. Berl.
Joh. Bernouilli's Sammlung kurzer Reisebeschreihungen and anderer
zur Erweiterung der Lander- and Menschenkenntniss dienender ATachrichten. Band XIII (1784) blz. 95—i90 ; XIV (1784) blz. 263-344
XV (1784) blz. 3 1 5 354 ; XVI (1784) blz 83-142.
-
i Bd XVI blz. 116/131 — 1781 — Wijk, Maastricht.
186
ADLER, JAK. GEORG. CHRIST. Kurze Uebersicht seiner biblischkritischen Reise nach Rom. Altona 1783. 8°.
U. B. L..
i Blz. 218/220 — 1782 — Leiden, Amsterdam.
2 Blz. 219/220 — 1782.
De schrij ver 2 bezoekt de stadsbibliotheeh 3
.
i Joshua Reynolds (1723-1792), de beroemde engelsche schilder. Van
de bezochte gebouwen vertelt hij niets anders dan welke schilderijen er
hingen, die hij uitvoerig beschrijft.
2 Jakob Georg Christian Adler (1756-1834), duitsch predikant, orientalist, hoogleeraar aan de universiteit te Kopenhagen. Zie Allgemelne
Deutsche Biographie.
3 Hij bezoekt de stedelijke boekerij om er de syrische handschriften te
ISO
ANONYMUS, PETERS 1782-1784
187
EXCERPTE aus meinero Reisejournal nach Holland (im Jahr
Gest. Maastr.
1782).
Auswahl kleiner Reisebeschreibungen and anderer statistischen and
geographischen Nachrichten. Th. III (Leipzig 1786) blz. 733-754.
I Blz. 733'754 — 1782 — Amsterdam, Delft, Loevestein,
Leiden, 's-Gravenhage, Zeist, Haarlem, Bloemendaal, Broek
Waterland, Purmerend, Zwolle, Assen.
-in
2 Blz. 733/754 — 1782.
De ongenoemde schrijver' bezoekt de Nieuwekerk (blz. 734),
de Oudekerk (blz. 736), de Ronde Luthersche kerk, (blz. 744) en de
kerk der Kwakers (blz. 745). Hij zegt ook „hey den Mennoniten"
geweest te zijn (blz. 744), maar het blijkt niet, dat hij hiermede de
amsterdamsche Doopgezinden bedoelt.
Hij maakte kennis met den lutherschen predikant E. H.
Muizenbecher (blz. 744).
I88
PETERS, BERNH. MICH. Eine besonders merkwürdige Reise
von Amsterdam nach Surinam, and von da zurück nach Bremen, in den Jahren 1783 and 1784. Wobei die Reisen and
Lebensgeschichte John Thomsons, eines Englanders, seines ver
-trauenFdsRigfährtenaudS.2Tl
Bremen 1788—go 8°. K. B. Berl.
I Dl I blz. 2/24, 211/214 — Mei 1783, Juli 1784 — Zwolle,
Amsterdam.
2 Dl I blz. 4/12, 211/214 — Mei 1783, Juli 1784.
De schrij ver 2 komt op het West- Indische huis (de vroegere
zien, n.l. de Psalmen, de Boeken Baruch, Daniel en het Nieuwe Testament.
Zie Catalogus der handschriften van de bibliotheek der Universiteit van
Amsterdam dl II blz. 9 nr. 46-48, blz. 203 nr. 126o.
i Uit het korte, geestig geschreven verhaal blijkt, dat het iemand was
van klassieke opvoeding en van groote belezenheid.
2 Bernhard Michael Peters, een Jeverlander, kwam hierheen in de hoop
een scheepsgelegenheid naar Riga te vinden, raakte hier echter in kennis
met zekeren B. leverancier aan de „Surinamsche Societat", die hem wist
PETERS, WESLEY, EVERSMANN 1783 151
Voetboogdoelen, thans Universiteits- bibliotheek), waar hij wordt
geëxamineerd; hij ontvangt daarop van de Directeuren der Societeit van Suriname zijn aanstelling als apotheker in het hospitaal
te Paramaribo.
r8g
WESLEY, JOHN -- The works of --. 3d ed. 14 vol. London
1829-31. 8°. — Met portr. K. B. 's-Gray.
i Dl IV blz. 248/257 — Juni 1783 — Rotterdam, Delft,
's-Gravenhage, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Utrecht, Zeist,
Gouda.
2 Dl IV blz. 251/254 — Juni 1783.
De schrijver' bezoekt het stadhuis, de Nieuwekerk, de Engelsche
kerk, waar hij een dienst leidde en het nieuwe werkhuis. De door
hem genoemde personen zijn een heer Ferguson, de predikant
[Gerardus] de H[aas] en eenige anderen alleen door initialen aan
-gedui.
igo
EVERSMAN, FRIEDR. AUG. ALEX. Technologische Bemerkungen auf einer Reise durch Holland. Mit Kupfern. Freyberg and
Annaberg 1792. kl. 8°. K. B. 's-Gray. — U. B. Gott.
i Blz. 3/219 — Aug. 1783 — Arnhem, Amersfoort, Naarden,
Amsterdam, Zaandam, Weesp, Halfweg, Haarlem, Leiden, Gouda,
Oudshoorn, Alfen a. d. Rijn, 's-Gravenhage, Delft, Rotterdam,
Vlaardingen, Maassluis, Brielle, Hellevoetsluis.
te overreden dienst te nemen bij deze maatschappij. Opmerkelijk is wat hij
van zijn slechte uitrusting vertelt, die toch zoo prachtig leek; zoo bleken
zijn twee paar schoenen van zwart geverfd schapenleer gemaakt te zijn,
die hij nauwelijks een veertien dagen kon dragen, enz. Aldus werd de maat
haar leveranciers bedrogen. Peters kreeg 4 ducaten als hand--schapijdor
geld, terwijl zijn salaris 24 gulden in de twee maanden was.
Veertien maanden later keerde hij om gezondheidsredenen terug.
i John Wesley (1703-1791), engelsch predikant en stichter van de
methodiste kerk. Zie Dictionary of national biography en over zijn bezoek
aan ons land Navorscher í86o blz. 58.
I52
EVERSMANN
1783
2 Blz. 5/56, 64/65 — Aug. 1783.
De schrijver' bezoekt het admiraliteitsmagazijn, het nieuwe
werkhuis, de kobalt-ver/fabrieken van Ploos van Amstel en van de
Gebroeders Lohoff & Co., een der „Tuchpressen" (lakenperserij of
katoendrukkerij ?), de olieslagerij „Bengalen" van den fabrikant
Berewoud, waarin ook de daar aanwezig zijnde kamp/er-raffinaderij,
eenige windmolens (hiervan worden in het bijzonder genoemd
en uitvoerig beschreven de houtzaagmolens van Pieter Menneste
en van van Harlingen) , de vermiljoen f abriek van den drogist Conrad
Brandt, waarin ook kwikzilver-sublimaat bereid werd, een ankersmederij, een diamant-kloverij en -slijperij 2 , de ijzergieterij van
de Erven van der Valk op het Roeterseiland.
Hij bezocht het naturaliënkabinet van Conrad Brandt en
woonde het beproeven van nieuw aangekomen kanonnen bij.
Tevergeefs poogde hij toegang te krijgen tot een loodwitfabriek.
Hij logeerde in het Doelen hotel, waard Stoelman.
'9'
PONZ, ANTONIO.
92. 8°.
Viage fuera de Espana. 2da ed. Madrid 1791,
U. B. L.
i Friedrich August Alexander von Everamann (1799-1837), duitsch
technoloog, was eerst pruissisch Steuer- and Bergrath en Fabrikencommissar in het graafschap Mark, werd later Inspecteur general des
manufactures du Grand-Duché de Berg en in r8í6 russisch Oberbergmeister, en directeur der keizerlijke zwaardvegersfabriek te Slatoust.
Hij wordt geroemd als iemand, die groote verbeteringen op industrieel
gebied aanbracht, zoo voerde hij in 1788 in Pruissen de eerste stoommachine
in en verbeterde hij de technieken van het linnenweven, Ook uit zijn reisverhaal is te bemerken, hoe hij achter allerlei fabrieksgeheimen trachtte
te komen ten bate der duitsche nijverheid. Zie overhem Poggendorff's Riographisch-literarisches Handwórierbuch zur Gesehichte der exakien 1Vissenscha /sen.
Aan het haagsche exemplaar ontbreken de platen, waarvan nr. i en 2
betrekking hebben op amsterdamsche fabrieken.
2 Van Andreas Bevelmann in de Korte Leidschedwarsstraat; deze man,
een Brabander van geboorte en door Eversmann een waar genie genoemd,
had een machine uitgevonden om diamanten te doorboren en een diamant
-zagmchine.
PONZ, MERCK 1783 —1784
153
i Dl II blz. Iog /188 — 1783 — Hellevoetsluis, Rotterdam,
Delft, 's-Gravenhage, Rijswijk, Leiden, Haarlem, Halfweg,
Amsterdam, Zaandam, Broek -in- Waterland, Ouderkerk, Nieuwersluis, Utrecht, Zeist, Gorinchem, Breda.
2 Dl II blz. 134/147, 156/166 — 1783.
De schrijver' bezoekt de Oudekerk, de Nieuwekerk, het stadhuis,
de beurs, het magazijn der Oost - Indische Compagnie en het admiraliteitsgebouw, de Portugeesche synagoge, en het burgerweeshuis
(la casa de los huérfanos).
192
MERCK, Joii. HEIVR. Briefe an die Herzogin-Mutter Anna
Amalia and an den Herzog Carl August von Sachsen-Weimar.
Herausgeg. von Hans Gerh. Graef. Leipzig Igli. 8°.
E. B. 's-Gray.
i Blz. 210/218, 224 - Juni, Juli 1784 — Workum, Leeuwarden,
Zwolle, Hindeloopen, 'raneker, Stavoren, Harlingen, Amsterdam,
Leiden, 's-Gravenhage.
2 Blz. 216/218, 22.E — Juni, Juli 1 7 8 4De schrijver 2 bezocht de kunstverzamelingen van J. Goll van
Frankenstein, Jacob de Vos en Corn. Ploos van Amstel. Hij zag
ook Blauw Jan en logeerde in het Wapen van Amsterdam bij
monsieur Thibaut.
Blijkens zijn brieven aan Petrus Camper 3 sprak hij den
graveur Reinier Vinkeles, den scheikundige Joan Rudolph
Deiman, den beeldhouwer Anthony Ziesenis, den natuurkundige
i Antonio Ponz (1725-1792), spaansch schilder, letterkundige en reiziger,
secretaris der Koninklijke Academie de San Fernando. Zie Nouvelle biographie
générale ed. Didot.
2 Johann Heinrich Merck (1741-1791), duitsch natuurkundige, kunstkenner en publicist, vriend van Goethe en Petrus Camper, dien hij buiten
vereerde (zie b.v. zijn brief van 3 Juni 1784 blz. 2io). Hij kocht-gewon
hier voor den landgraaf van Hessen-Darmstadt schilderijen.
3 De briefwisseling van Merck en Camper is uitgegeven door Herm.
Braeuning Oktavio in het Archiv fur die Geschichte der Naturwissenschaften
and der Technih Bd IV (Leipzig 1913) blz. 270-328.
154
HEINSE, BUESCH 1784-1785
M. Houttuyn, P. van Damroe, eigenaar van een belangrijk munten penningkabinet.
193
HEINSE, WILH. Sämmtliche Werke. Herausgeg. von Carl SchuedU. B. Amst.
dekop f . io Bde. Leipzig 1902 — . 8°.
Bd III: Tagebucher von 178o bis r800, blz. 295-314. Reise nach
Holland.
i Blz. 297/314 — Oct. 1784 — Nijmegen, Tiel, Zalt- Bommel,
Gorinchem, Hardinxveld, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage,
Scheveningen, Amsterdam, Utrecht.
2 Blz. 306/313 — Oct. 1784.
De schrijver' bezoekt het stadhuis, de Portugeesche synagoge,
de Walenkerk, de Oudekerk, de Nieuwekerk, de kerken der Remonstranten en der Doopsgezinden, de Armenische kerk en de kerk der
Kwakers, het admiraliteitsmagazijn, den stadsschouwburg, de beurs.
Hij woont twee concerten bij ten huize van Samuel Kovens en
hoort daar Johann George Rauppe, violoncellist 2 ; ook bewondert
hij het munten penningkabinet van P. van Damme, dat hij zeer
roemt.
194
BUESCH, J. G. Bemerkungen auf einer Reise durch einen Teil
der Vereinigten Niederlande and Englands. Hamburg 1786. 8°.
U. B. Amst.
i Blz. 25/78 — Juli 1785 — Deventer, Naarden, Amsterdam,
Halfweg, Haarlem, 's-Gravenhage, Rotterdam, Utrecht, Leiden,
Delft, Hellevoetsluis,
2 Blz. 36, 53/61 — Juli 1785.
De schrijver' bezoekt het admiraliteitsgebouw met de werf.
i Johann Jakob Wilhelm Heinse (1749-1803), duitsch schrijver, vertoefde met graaf Nesselrode een drietal weken in Holland.
2 Zie Viotta Lexicon der toonkunst dl III blz. 202.
3 Johann Georg Busch (1728-1800), duitsch schrijver van technische
en handelswetenschappelijke werken; hij maakte zich zeer verdienstelijk
HOWARD, ANONYMUS 1785
155
1 95
HOWARD, JOHN. An account of the principal lazarettos in
Europe ; with various papers relative to the plague ; together
with further observations on some foreign prisons and hospitals ;
and additional remarks. on the present state of those in Great
Britain and Ireland, 2d. ed. with additions. London 1791. gr.
4 0 . — Met pl.
U. B. Amst.
t Blz. 72/74.. Appendix, blz. I/6 — 1776, Dec. 1785, Jan. 1787,
Juli 1789 — 's-Hertogenbosch, Amsterdam, Haarlem, Utrecht.
2 Blz. 72/74, Appendix, blz. I/5 — Dec. 1785, Jan. 1787.
Juli 1789.
De schrijver' bezoekt het stadhuis met de gijzeling, het rasphuis,
het nieuwe werkhuis, het binnengasthuis, het 5esthuis, het spinhuis.
Hij sprak den burgemeester mr. Joachim Rendorp en de „sheriff"
Hartsinck.
196
TOUR — An entertaining — containing a variety of incidents
and adventures, in a journey through part of Flanders, Germany
and Holland, historical, political and entertaining, describing,
with 'incidents and anecdotes, Amsterdam, Bruges.... Hel
-voetsluy.Wihancoftevruspaing,cteos
inns, mode of travelling, etc. By an English gentleman, lately
returned. London 1791. 8°. U. B. L.
i Blz. 154/285 — 1785 — Maastricht, Eindhoven, 's-Hertogenbosch, Zalt-Bommel, Utrecht, Amsterdam, Haarlem, Leiden,
's-Gravenhage, Delft, Rotterdam, Hellevoetsluis.
2 Blz. 183/239 — 1785.
door het stichten van een handelsakademie te Hamburg, welke stad een
gedenkteeken te zijner eer oprichtte.
i John Howard (1726 ?—r790), engelsch philantroop, bezocht meermalen
ons land; in 1787 kwam hij hier naar aanleiding van reorganisatieplannen
van de engelsche gevangenissen, die men naar het model van het amsterdamsche spin- en rasphuis wilde veranderen. Zie Dictionary of national
biography.
156 ANONYMUS, DE FRENILLY
i 785—z786
De onbekende schrijver' noemt als zijn hotel 't Wille Hert
in de Warmoesstraat, herbergier Lewis. Hij bezoekt het stadhuis,
de beurs, het rasphuis, den schouwburg (opgevoerd werd De twee
gierigaards naar het Fransch door J. Toussaint Neyts), de Portugeesche synagoge, het leprozenhuis, het binnengasthuis, het Gebouze'
van Barmhartigheid, het weduwenhof.
1 97
FRENILLY, BARON DE. — Souvenirs du — pair de France
(1768/1823). Publ. ay. introd. et notes par Arth. Chuquet. Nouv.
éd. Av. portr. Paris Zgog. 8 0 . U. B. Amst.
i Blz. 47/49 — 1786 — Amsterdam, Zaandam, Broek-inWaterland, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage.
2 Blz. 47/49 — 1786.
De schrijver 2 bezoekt den Franschen schouwburg 3 en de Duitsche
synagoge, waar hij genoot van de „charmante symphonies vocales".
Hij dineert bij den bankier John Hope.
198
SMITH, JAMES EDW. Reise durch Holland, Frankreich and
i Zie over de belangrijkheid van dit reisverhaal, dat tal van kostelijke
opmerkingen bevat over het maatschappelijk en zedelijk leven in het laatste
kwart der achttiende eeuw, L. Knappert Het redelik leven onzer vaderen
in de achttiende eeuw.
2 Aug. Francois Fouveau, marquis de Frénilly (1786-1,848), Franschman,
staatsraad' en lid van de Kamer der Pairs. Zie over hem Séances et travaux
de l'Acad. d. sciences, 1906. Séances des ii et 18 aout en de inleiding van b.g
werk.
3 „Je vis aussi à Amsterdam le théatre du College. Les millionnaires
d'Amsterdam qui se piquaient d'étre francisés, qui ne parlent que frangais,
qui ne vivaient qu'à la frangaise, avaient fondé sous le nom de Collège un
joli petit théátre ou ils appelaient à grands frais les meilleurs acteurs de
France. J'y retrouvai mon ancienne connaissance de la Comédie frangaise,
Mlle Sainval l'ainée, qui était par accès o détestable ou sublime, et j'y
vis pour la première fois le cèlèbre Aufresne dont Brizard, tout fameux
qu'il était, n'était qu'une sèche et froide copie".
SMITH, ANONYMUS 1786
I,57
Italien. Aus dem Engl. übers. von Got/fr. Christ. Reich. 2 Thle.
Leipzig 1796. kl. 8°.
Arch_ Amst.
i Dl I blz. 3/38 — Juni/Juli 1786 — Hellevoetsluis, Brielle,
Maassluis, Rotterdam, Delft, Leiden, Haarlem, Amsterdam, 's-Gravenhage.
2 Dl I blz. 16/23 — Juni/Juli 1786.
De schrijver' bezoekt de beurs, het stadhuis, den hortus, de
Nieuwekerk (hij woonde er op Zondag een orgelconcert bij), de
Oudekerk.
Hij ziet de natuurkundige verzameling van dr. M. Houtluvn 2
.
1 99
TOUR — A --, sentimental and descriptive, through the United
Provinces, Austrian Netherlands, and France ; interspersed with
Parisian, and other anecdotes: with some observations on the
Howardian system. 2 vol. London 1788. 8°. U. B. Amst.
i Dl I blz. 29/158 — Sept. 1786 — Hellevoetsluis, Brielle,
Maassluis, Delft, 's-Gravenhage, Leiden, Haarlem, Amsterdam,
Utrecht, Breda, Bergen-op-Zoom.
2 Dl I, blz. 118 /i5o — Sept. 1786.
De s chrijver 3 bezoekt het stadhuis met de wisselbank, de
i James Edward Smith (1759 -1828), engelsch plantkundige, reisde in
786 naar Leiden, waar hij tot doctor in de medicijnen promoveerde; later
stichtte h_j de Linnean Society, wier voorzitter hij werd. Zie Dictionary
t
2 Dr. Houttuyn, de schrijver van een groote Handleiding tot de planten kruidkunde.... volgens het zamenstel van C. Linnaeus, die naar het
schijnt natuurkundige verzamelingen aanlegde om ze weder te verkoopen,
had volgens Smith er krachtig toe medegewerkt, dat de Zweed Thunberg
voor hollandsche rekening naar Japan werd gezonden. Het is evenwel
vreemd, dat Thunberg hem in zijn boek in 't geheel niet noemt. Zie deze
bibliographie, nr. 156.
3 De onbekende schrijver verhaalt, dat tegenover zijn hotel in de Warmoesstraat een plaats van samenkomst was voor de patriotten: „a rendezvous-house for Patriots ; a cart of arms arrived for the purpose of whetting
their arguments; — bayonets, cartouch-boxes, musquets, and swords,
seem admirably calculated to assist logical inferences : they were distributed
158
SINCLAIR, LA ROCHE 1786-1787
Fran.cche schouwburg, (het gespeelde stuk wordt niet genoemd),
het tuchthuis; zijn logement was de Bijbel van Ant. Kaas.
200
SINCLAIR, JOHN — The correspondence of — with reminiscences
of the most distinguished characters who have appeared in Great
Britain, and in foreign countries, during the last fifty years.
Illustrated by facsimiles of two hundred autographs. 2 vol. London
1831. 8°. — Met portr. U. B. Amst.
i Dl II blz. 179/200 — 1786, 1815. — Amsterdam, Broek-inWaterland, Zaandam, Breda, Rotterdam, 's-Gravenhage.
2 Dl II blz. 183/184 — 1786, 1815.
De schrijvers bezocht het stadhuis met de bank, het Oost- Indische
huis en magazijn, het nieuwe werkhuis.
Hij roemt de gastvrijheid en welwillende ontvangst van de
hoofden der bankiershuizen Hope, Wilkinson, Huilman, van den
Bosch, en bezocht de beroemde bibliotheek van den koopman
Crevenna.
20I
LA ROCHE, SOPHIE Wittwe von. Tagebuch einer Reise durch
Holland and England. 2e Aufl. Offenbach am Main 1791. 8°.
U. B. Amst.
i Blz. 49/157 — Aug. 1787 — Nijmegen, Tiel. Zalt-Bommel,
Gorinchem, Giesendam, Rotterdam, Schiedam, Delft, 's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Broek-inWaterland, Zaandam, Hellevoetsluis.
2 Blz. 110/112, I2I/144 — Aug. 1787.
De schrijfster 2 bezoekt de Portugeesche en Duitsche synagogen,
not without a profusion of Dutch eloquence and from Dutch eloquence
protect me, Heaven ! — the symphony of bar-iron is melody to it". Het
ging er dus nogal woelig toe !
i John Sinclair (1754-1835), engelsch schrijver en landbouwkundige,
eerste president „of the board of agriculture".
2 Sophie van La Roche, geb. Gutermann (1730-1807), duitsche roman-
L9 ROCHE, BOWDLER
1787
159
het stadhuis met den toren, het aalmoezeniersweeshuis, het oude
mannenhuis, de Nieuze'ekerk, de beurs, een doopsgezinde kerk (der
Anabaptisten), de kerk der Kwakers, het Oost-Indische huis en
magazijn, het admiraliteitshof.
Zij spreekt P. A. Bolongari Crevenna, ziet diens prachtig huis
en boekerij en brengt een bezoek aan het magazijn van chineesch
en japansch porcelein van den koopman Franz Mathis.
202
Letters written in Holland, in the months
of September and October 1787. To which is added a collection
of letters, and other papers, relating to the journey of the princess
of Orange, on the 28th of June, 1787. London 1788. 8°. — Met
kaarten.
U. B. Amst.
i Blz. 7/192 — Sept. Oct. 1787 — Breda, Gorinchem, Meerkerk,
Tienhoven, Utrecht, Dordrecht Rotterdam, Schiedam, Delft,
's-Gravenhage,Leiden, Haarlem, Halfweg, Amsterdam, Leimuiden,
Muiden, Naarden, Diemen, Ouderkerk a. d. Amstel.
2 Blz. 153,/162, 170/182 — Oct. 178 7.
De schrijver 2 , die .met het pruisische leger onder den hertog
van Brunswijk den veldtocht meemaakt, komt in October hier ;
hij treft in het binnengasthuis een negental gewonde Pruissen aan,
maar zegt verder al heel weinig van de stad 3
BOWDLER, THOM.
.
schrijfster, in wier huis Goethe vaak vertoefde ter wille van haar bekoorlijke
dochter Maximiliane (de Fràulein B. in den ÏVeriher), die later den koopman
Brentano huwde en de moeder werd van Clemens en Bettina Brentano. Zie
o.m. Goedeke's Grundrass zur Geschichte der deutschen Dichtung. 2e Ausg.
Bd II blz. 630, 718 en 829; Alb. Babeau Les voyageurs en France depuis la
Renaissance jusqu'a la Revolution blz. 270-280.
i Thomas Bowdler (1754-1825), Engelschman, v.n. bekend om zijne
van alle dubbelzinnige uitdrukkingen gekuischte Shakespeare- uitgave in
tien deelen, vaak herdrukt, The family Shakespeare, waaruit alles verdwenen
is, dat niet kan „be read aloud in a family"; ook Gibbon's History bewerkte
hij op gelijke wijze.
2 Dat was ook ganscbelijk zijn plan niet; in zijn opdracht aan den graaf
de Bruhl zegt hij : „you must not be surprised, if I employ no part of my
time in lcoking at pictures or at churches. The organ at Harlem, and the
stadthouse at Amsterdam, will be equally neglected in my letters".
16o
SCHAEFFER, DE BALBI 1788-1789
203
SCHAEFFER, JAC. CHRIST. GOTTL. Briefe auf einer Reise durch
Frankreich, England, Holland and Italien in den Jahren 1787und
1788 geschrieben. 2 Bdchen. Regensburg. 1794. kl. 8°. U. B. Amst.
i Dl II blz. 105/141 — Juli/Aug. 1788 — Rotterdam, Delft,
's-Gravenhage, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Zaandam, Broek
-in
Waterland. Utrecht, Zeist.
2 Dl II blz. 125/132, 134/135 — Juli 1788.
De schrijver' bezoekt het werkhuis, het tuchthuis, het binnengasthuis met de apotheek, het R. K. Maagdenhuis, het theatrum
anatomicum, den hortus, het Oost-Indische huis met de werf, het
stadhuis.
Hij spreekt prof. A. Bonn en noemt verder nog prof. N. C. Bur.man, D. van der Haart, geneesheer van het werkhuis, den stadsdokter H. G. Oosterdijk en de doctoren van het pesthuis Krieger
en J. P. Lobé.
204
BALBI, ARM. DE. Voyage de Spa en Hollande, dédié à Monsieur,
frere du roi. S. pl. 1790. 12°. Bibl. Nat.
i Blz. II,/47 — C. 1789 — Maastricht, 's-Hertogenbosch,
Rotterdam, Gorinchem, Dordrecht, Delft, Rijswijk, 's-Gravenhage, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Zaandam, Alkmaar, Helder.
Hoorn, Enkhuizen, Purmerend, Utrecht, Brielle. Hellevoetsluis,
2 Blz. 29/35 — C. 1789.
De schrijver 2 bezocht het stadhuis, het admiraliteitsgebouw, het
i Jacob Christian Góttlieb von Schaeffer (1752-1826), duitsch geneeskundige, lijfarts van den vorst van Thurn and Taxis, begeleidt de twee
zonen van dezen vorst op hun reizen. Zie Biographisches Lexakon der her-
vorragenden Aerzte.
2Armand de Balbi (geb. í779), de elfjarige auteur van dit op perkament
gedrukte boekje, waarvan slechts één exemplaar bekend is, was de zoon
van de comtesse de Balbi, vertrouwelinge van Lodewijk XVIII. Zie over dit
boekje en den schrijver Bulletin de lu Société bibliophile lzégeoise, 1885
blz. 159 ; Comte de Neuilly Souvenirs ei correspondance, 1865, blz. 43 e. v.
SAM. IRELAND 1789
ZÓ1
Oost-Indische huis, de beurs, het rasphuis, de Nieuwekerk, de kweekschool voor de zeevaart.
205
IRELAND, SAM. A picturesque tour through Holland, Brabant,
and part of France ; made in the autumn of 1789. Illustrated with
copper plates in aqua tinta from drawings made on the spot. 2 vol.
London 1790. gr. 4°. K. B. 's-Gray. — Arch. Amst.
i Dl I blz. 9/199 — Herfst 1789 -- Hellevoetsluis, Brielle,
Vlaardingen, Schiedam, Delfshaven, Pijnacker, Rotterdam,
Dordrecht, Delft, Rijswijk, 's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden,
Haarlem, Amsterdam, Buiksloot, Broek-in-Waterland, Zaandam,
Nieuwersluis, Loenen, Maarsen, Utrecht, Zeist, Vianen, Gorinchem,
Breda, Bergen-op-Zoom.
2 Dl I blz. 124/155 — Herfst 1789.
De schrijver' bezoekt de beurs, de Nieuwekerk, den Franschen
schouwburg (opvoering van Midas, poetical composition), het
stadhuis, het anatomisch theater, het tuchthuis, het werkhuis.
Hij ziet de schilderijenverzamelingen van B. de Bosch, J. de
Bosch, Jod. Clem. van Hall, J. van Dijk, H. van Eijl Sluiter; J. Gilde meester, consul van Portugal, J. Goll van Franckenstein, mevr.
Hope, H. van Maarseveen, Corn. Ploos van Amstel, P. de Smeth
van Alphen, J. Tersteeg, D. Versteeg en Jac. de Vos.
De platen naar teekeningen van Ireland zijn meerendeels gegraveerd door C. Agiostool, den lateren custos van het Trippenhuis.
Twee ervan zijn Amsterdamsche stadsgezichten : gezicht op de
stad van den buiten-Amstel en de Heerengracht bij de Warmoes gracht.
206
FORSTER, GEORG. Ansichten vom Niederrhein, von Brabant,
Flandern, Holland, England and Frankreich, im April, Mai and
i Samuel Ireland (gest.
i800),
engelsch handelaar in prenten en teekeningen,
bekend als teekenaar en graveur. Zie Dictionary of national biogralhy.
162
JOH.
GEORG FORSTER 1790
Juni 1790. Mit Einl. and Anmerkungen herausgeg. von Wi/h.
U. B. Amst.
Dl I blz. 89/90, dill blz. 54/105.
-- Briefe and Tagebücher GEORG FORSTERS von seiner
Reise am Niederrhein, in England und`Frankreich im Frühjahr
1790. Herausgeg. von Alb. Leitzmann. Halle a. S. 1893. 8°.
U. B. Amst,
Blz. 16/17, 22/23, 186/194.
i April/Mei 1790 — Vaals, Zevenbergen, Haringsdijk, Katendrecht, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Scheveningen, Amsterdam, Haarlem, Leiden, Maassluis, Brielle, Hellevoetsluis.
2 Ansichten vom Niederrhein enz. dl II blz. 71/92 ; Briefe and
Tagebücher blz. 76/89 — April /Mei í79o.
De schrijver' bezoekt het admiraliteitsmgazijn en de werf,
waar hij tegenwoordig is bij het afloopen van het fregat Triton en
het oorlogschip Prins Maurits bezichtigt; hij ziet het stadhuis, den
Hollandschen schouwburg' (gespeeld werd Zoë naar het Fransch van
Mercier), het athenaeum, den Franschen schouwburg (opgevoerd werd
Le Mercure galant en La pretendue), den hortus en het anatomisch
theater in de waag.
Buchner. 2 Thle. Leipzig 1868. 8°.
i Johann Georg Forster ( 1 754 -1 794), duitsch geleerde en schrijver,
hoogleeraar in de natuurlijke historie te Kassel en Vilna, later bibliothecaris
te Mainz Zijn vrouw, die na zijn dood met den duitschen literator Huber
trouwde, bezocht in Augustus 18o9 ons land. Zie deze bibliographic nr 237.
Forster, die reeds op zeventienjarigen leeftijd deel nam aan Cook's tweede
wereldreis, 1772/1775, schreef zijn Ansichten naar aanleiding van een
reis, die hij met Alexander von Humboldt maakte. Zie over hem o m.
de levensschets van G. G Gervinus in de uitgave z'lner wecken, Leipzig 1843
dl VII en Zeitschvzft des Hzstonschen Veveznc fur Sehwabez and Neitburg
jaarg. XXV (1898) blz. 169-177Van Amsterdam geeft hij in zijn Ansichierz een levendige beschrijving
en van het Nederlandsche volk een goede maar niet vleiende karakteristiek.
2 Over de hollandsche tooneelspeelkunst is hij al zeer slecht te spreken;
de oorzaak zoekt hij vooral in de weinige aanmoediging, die de acteurs
ondervinden van de hoogere standen, die de fransche en duitsche schouwburgen meer bezoeken dan met hun vaderlandsliefde is overeen te brengen.
FORSTER, ANONYMUS 1790
163
De genoemde personen zijn prof. Andr. Bonn, de dichter Jeronimo de Bosch, de Waalsche predikant J. L. Boullier, prof. H. C. Cras,
de wiskundige Pieter Nieuwland, de geneeskundige Joh. Rud.
Deimann, de bankier Henry Hope, wiens vorstelijk huis in Haarlem
hij bewonderde, de ornitholoog C. J. Temminckl, wiens verzameling
vogels hij roemt, en prof. Dan. Wyttenbach ; ook treft Forster hier
prof. J. D. Reuss uit Gottingen aan, die voor de veiling van de
belangrijke boekerij van Crevenna was overgekomen.
207
BEMERKUNGEN auf einer Reise nach Holland im Jahre 1790
Oldenburg 1792. 8 ° . U. B. L.
i Blz. 7/151 — Zomer 1790 — Groningen, Lemmer, Amsterdam,
Broek-in-Waterland, Hoorn, Alkmaar, Zaandam, Haarlem, Leiden,
's-Gravenhage, Scheveningen, Delft, Rotterdam, Gouda, Woerden,
Utrecht, Vianen, Gorinchem, Harlingen, Franeker, Leeuwarden, Delfzijl.
2 Blz. 21/58, 6 9/73 , 12 9/ 1 35 , 1 4 1 / 1 44 — Zomer í79o.
De onbekende schrijver logeert in de Middelste Liesveltsche
Bijbel bij Mettenbrink. Hij bezoekt de beurs, het dolhuis, Felix
Meritis (hoort er een lezing van Henr. Aeneae), het oude
mannenen vrouwenhuis, de RemonStrantsche kerk, (spreekbeurt
van prof. A. A. van der Meersch), de KTCakerskerk, („ es warei
kaum 12 Mitglieder da "), een Luthersche kerk, de Oudekerk, de
Armenische kerk, de kweekschool voor de zeevaart, een kwikzilveren zinnoberfabriek, 's lands magazijn, het Oost - Indische huis, het
pesthuis, den Duitschen schouwburg, (opvoering van Menschenhasz
and Reue door Kotzebue; „zum Schlusz ward eine Bravour -Arie
von der ersten Sangerin Madame Meyer 2 gesungen"), den Frunschen
schouwburg (opvoering van Le négociateur ou le bienfait rendu en
i Temminck was algemeen vendumeester der Oost - Indische Compagnie;
zijn verzameling werd later aangekocht ten behoeve van het Museum van
natuurlijke historie te Leiden, waarvan hij directeur werd.
2 Zie over deze zangeres D. F. Scheurleer Het muziekleven in de tweede
helft der achttiende eeuw enz. blz. 267.
164
VON HESS, COGAN, OWEN 1790-1791
Rose et Colas), het spinhuis, het stadhuis, de Portugeesche en de
Duitsche synagogen, het aalmoezeniersweeshuis.
208
DURCHFLUEGE durch Deutschland, die Niederlande, and
Frankreich [von JONAS LUDW. VON HEssl]. 7 Bde. Hamburg
1 793—i 800 . 8°. U. B. Gott.
i Dl VI blz. 109/110 — C. 1790 — Vaals.
209
COGAN. T. 2 The Rhine: or, a journey from Utrecht to Francfort ; chiefly by the borders of the Rhine, and the passage down
the river, from Mentz to Bonn : described in a series of letters,
written from Holland, to a friend in England, in the years 1791
and 1792. In 2 vol. Embellished with 24 views in aqua-tinta,
and a map. London 1794. 8°. K. B. 's-Gray.
I Dl I blz. 3/48 — 1791 — Voorburg, Utrecht, Zeist, Wijk-bijDuurstede, Zuilenstein, Leersom, Amerongen, Nijmegen.
2I0
OWEN, Jom,. Travels into different parts of Europe, in the
years 1791 and 1792. With familiar remarks on places, men and
manners. 2 vol. London 1796. 8°. U. B. Gott.
i Dl I blz. 64/13,, II blz. 566/576 — Voorjaar 1791; Dec.
1792 — Breda, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Scheveningen,
Leiden, Haarlem, Amsterdam, Buiksloot, Broek -in-Waterland,
Zaandam, Utrecht, Zalt-Bommel, 's-Hertogenbosch, Maastricht,
Nieuweschans, Groningen, Stroobos, Lemmer, Gouda, Hellevoetsluis.
2 Dl I blz. 89/96, dl II blz. 570/73 — Voorjaar 1791, Dec. 1792.
i Jonas Ludwig von Hess (1756-1823), duitsch staathuishoudkundige
en politicus.
2 Thomas Cogan (1736-1818), engelsch medicus en wijsgeeer.
ANONYMUS, ANOT EN MALFILLATRE 1793
165
De reiziger logeert in Young's Hotel; hij bezoekt de beurs en het
stadhuis. Op zijn terugreis vertoefde hij hier slechts één nacht en
logeerde toen in de Prinz von 1Vallis. Van zijn tweede bezoek zegt
hij : „Rumours at Amsterdam were generally circulated of strong
disaffection to the reigning powers. The name of Dumouriez had
been triumphantly inscribed in some obscure parts of the northern
provinces ; and the Orange cockade, which appeared universal on
my former visit, was now sunk into as general diffuse".
2II
REISE eines preussischen Feldpredigers mit der Armee durch
Westphalen liber Cleve nach Holland and Flandern. Mit besonderer
Hinsicht auf Alterthümer. Stendal 1824. 8 °. Arch. Amst.
i Blz. I07/220 — Febr. /Maart 1793 — Amsterdam, Haarlem,
Nijmegen, Grave, 's-Hertogenbosch.
2 Blz. 107/158 — Febr. 1 793.
De schrijver' bezoekt het stadhuis, de .Armenische kerk, de
Portugeesche synagoge, de Oudekerk, de beurs, het admiraliteitsmagazijn, de kweekschool voor de zeevaart, Felix Merit's, het
aalmoezeniersweeshuis, het nieuwe werkhuis.
Hij spreekt den geneesheer G. A. C. Fokke.
ANOT, P. N. et F. MALFILLATRE. Les deur voyageurs, ou
lettres sur la Belgique, la Hollande, l'Allemagne, la Pologne, la
Prusse, 1'Italie, la Sicile et Malthe ; contenant l'histoire, la description, les anecdotes les plus curieuses de ces différents pays,
avec des observations sur les moeurs, les usages, le gouvernement,
i De onbekende auteur volgde als veldprediker het pruisische leger, dat
in Mei 1793 met de Franschen onder Dumouriez slaags raakte op belgisch
grondgebied.
Over de Hollanders is hij slecht te spreken, hun phlegmatische traagheid,
hun verslaafdheid aan thee, koffie en tabak zijn onderwerpen, waarover
breed wordt uitgeweid, terwijl hij zijn landgenooten vooral waarschuwt
tegen de afschuwelijke zielverkoopers (negende brief, blz. 147).
166
KUETTNER, ANN RADCLIFFE 1794
la littérature et les arts. Et un récit impartial des principaux
événements qui se sont passés en Europe, depuis 1791 jusqu'à
la fin de 1802. 2 tom. Rheims s. d. I2°. U. B. Gent.
z/2 Dl I blz. 123,/128 — April 1793 — Amsterdam.
De reizigers' bezoeken het stadhuis, de beurs en de Nieuwekerk.
213
WANDERUNGEN durch die Niederlande, Deutschland, die
Schweiz and Italien in den Jahren 1793 and 1794. [Von CARL
GOTTL. KUETTNER 2]. 2 Thle. Leipzig 1796. 8 ° . U. B. Utr.
i Dl II blz. 546/572 — 1794 — Deventer, Utrecht, Rotterdam,
Hellevoetsluis.
Van deze steden worden geen bizonderheden vermeld.
214
RADCLIFFE, ANN. A journey made in the summer of 1794, through
Holland and the western frontier of Germany, with a return
down te Rhine ; to which are Added observations during a tour to
the lakes of Lancashire, Westmoreland, and Cumberland. 2d ed.
2 vol. London 1795. 8°. K. B. 's-Gray.
i Dl I blz. I/ 147, II blz. 137/172 — Zomer 1794 -- Hellevoetsluis, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden,
Haarlem, Halfweg, Amsterdam, Zaandam, Ouderkerk a. d. Amstel,
Nieuwersluis, Utrecht, Wijk-bij -Duurstede, Renen, Nijmegen,
Tiel, Zalt-Bommel, Vlaardingen.
i Pierre Nicolas Anot (1762-1823), geestel jke en volgens den titel
ancien sous-principal au College de 1'Université de Rheims. Zie Nouvelle
Biographae universelle ed. Didot.
Ook F. Malfillatre schijnt tot den geestelijken stand behoort te hebben,
op den titel staat vermeld, dat hij was: ci-devant de l'Ordre de SaintJean te Jerusalem. De eerste uitgave van dit boek is van Parijs 1803, het
volgende jaar verscheen in Weenen een duitsche vertaling, b.g. uitgave
is van na 1822.
z Carl Gottlob Kuettner (1755—i8o5), duitsch reiziger en schrijver.
i
ABBE HENRY, ANDR. THOUIN
17
94 -1 795
167
2 Dl I blz. 103/122 — Juni 1794•
De schrijfster' bezoekt het stadhuis, de beurs, het Postkantoor,
het admiraliteitsmagazijn, het Oost-Indisch magazijn.
215
HENRY, Abbé. — Journal d'émigration de 1' —, en Angleterre,
Belgique, Hollande, Westphalie, de 1792 à 1802, pub'. par Paul
Verhaegen. K. B. 's -Gray.
Analectes pour servir à 1'histoire ecclésiastique de la Belgique. Tom.
XXVI (2e sér. X), 1897, blz. 207-272.
i Blz. 236/240 — Juli 1794 — Bergen-op-Zoom, Rotterdam,
Dordrecht, Gorinchem, Nijmegen.
216
THOUIN, ANDRÉ. Voyage dans la Belgique, la Hollande et
I'Italie. Rédigé sur le journal autographe par le baron Trouvé
2 tom. Paris 1841. 8°. U. B. L., Arch. Amst.
i Dl I blz. 12 9/ 1 43, 1 4 8 /337 — Febr. 1795 — Maastricht,
Eindhoven, Vucht, 's-Hertogenbosch, Zalt- Bommel, Kuilenburg,
Utrecht, Amsterdam, Haarlem, Hillegom, 's-Gravenhage, Scheveningen, Delft, Rotterdam, Delfshaven, Muiden, Naarden, Soest dijk, Amersfoort, het Loo, Zutfen, Dieren, Arnhem, Wageningen,
Amerongen, Woerden. Alfen, Leiden, Purmerend, Monnikendam,
Broek-in-Waterland, Gorinchem, Breda.
2 Dl I blz. 159/162, 238/247, 282/29,, 311/334 — Febr. 1795,
De schrijver 2 bezoekt het rashuis, den hortus, Felix Meritis,
het stadhuis, de beurs, het jodenkerkhof „au voisinage du Plantage ",
i Ann Radcliffe-Ward (1764-1822), engelsche romanschrijfster, wier
werken, ofschoon volgens de Dictionary of national biography buitengewoon
vindingrijk (excedingly ingenious), weinig meer gelezen worden. Zie over deze
reis Onze Eeuw, 1915 dl IV blz. 388.
z André fhouin (1747-1824), fransch tuinbouwkundige, hortulanus van
den Jardin des plantes te Parijs en directeur van het museum voor natuurlijke
historie aldaar. Zie Nouvelle biographie générale, éd. Didot.
ISS
REBMANN, FISCHER 1796
en de beide synagogen, het R. K. Maagdenhuis, het dolhuis, de
kweekschool voor de zeevaart, het binnengasthuis, het vondelingengesticht, het Oost-Indische huis met de werf, het wees- en oude
mannenen vrouwenhuis der Doopsgezinden, het Walenweeshuis
en het werkhuis.
217
REBMANN, GEORG FRIEDR. Holland and Frankreich, in Briefen
geschrieben auf einer Reise von der Niederelbe nach Paris im
Jahr 1796 and dem Fünften der französischen Republik. 2 Thle.
Paris and Köln [1798]. kl. 8°. K. B. 's-Gray.
I Dl I blz. 27/199 -- Juni /Aug. 1796 — Nieuweschans, Groningen, Amsterdam, 's-Gravenhage, Scheveningen. Delft, Rotterdam.
2 Dl I blz. 59/101 — Juni/Juli 1796.
De schrijver 1 bezoekt behalve een aristokratisch een terroristisch
koffiehuis en de beurs.
Op den Dam, toen Revolutieplein geheeten, zag hij den vrij
staan.
-heidsbom
218
LOTGEVALLEN op Bene reine van Riga, over Holland, doorSpanjen
en een gedeelte van Italien. Naar het Hoogd. [van CHRIST. AUG.
FISCHER]. Amsterdam 1802. 8°. — Met titelvignet.
U. B. Amst.
I Blz. 19/35 — Winter 1796 — Nieuweschans, Groningen,
Amsterdam, Rotterdam,
2 Blz. 22/27 — Nov. 1796.
i Andreas Georg Friedrich Rebmann (1768—i824), duitsch rechtsgeleerde
moest om zijn revolutionaire gevoelens vluchten uit zijn vaderland, waar hij
reeds twee jaar later weer terugkeerde. Zijn b.g. boekje bevat tal van opmerkingen over ons land en Amsterdam in die bewogen tijden. Zie over den
schrijver Allgemeine Deutsche Biograrhie.
ANONYMUS, PAULINE D. FRISCH-TUTEIN 1797
169
De schrijver' logeerde in een Duitsch logement op den Achter burgwal, Over de stad vertelt hij weinig.
219
BRIEFE — Vertraute — aus Holland im Fruhjahr 1797. Aus dem
Dänischen übersetzt. [Von C. H. B. Lubeck' 1798. kl. 8 ° .
K. B. 's-Gray.
i Blz. 36/126, 142/192 — Jan.,/Maart 1797 — Nieuweschans,
Groningen, Zwolle, Amsterdam, Rotterdam, 's-Gravenhage, Scheveningen.
2 Blz. 47/85, 159/160 — Jan./Febr. 1797.
De schrijver 2 bezoekt het stadhuis, een muziekhuis en den
chouwburg.
220
REISE durch Teutschland. Holland, Frankreich, die Schweitz
and Italien in den Jahren 1797, 1803 and 1804. Nach dem Tode
der Verfaszerin [PAULINE DOROTHEA FRISCH, geb. TUTEIN]
herausgegeb.n zum Andenken fur Verwandte and Freunde.
Altona 1816. 8°. K. B. Kopenk.
i Blz. 29/58 -- Juni 1797 — Almeloo, Deventer, het Loo, Amersfoort, Naarden, Amsterdam, Haarlem, Zaandam, Broek -inWaterland, Utrecht, Leiden, 's-Gravenhage, Rotterdam, Gouda,
Bodegraven, Kapelle, Breda.
2 Blz. 31/36, 39/43 --- Juni 1797.
De schrijfster 3 bezoekt het stadhuis, de Portugeesche en Duitsche
i Christian Aug. Fischer (1771-1829), Duitscher, schreef behalve de
anecdotische veehalen van zijn reizen ook onder het pseudoniem Chr.
Althing romans, welke tot de slechtste in hun genre behooren en slechts
ruwe navolging zijn van Crébillon, Retif de la Bretonne e. a. Zie Karl
Goedeke Grundriss zur Geschichte der deutschen Dichtung 2e Ausg. Bd I
blz. 1040.
2 De onbekende schrijver schijnt een uitvoering van het genootschap
Industrie et recréation te hebben bijgewoond. Zie hierover noot i van de volgende bladzijde.
3 Pauline Dorothea Frisch, misschien de zuster van den deenschen industrieel en koopman Friedrich Johan Tutein. Zie Dansk biografisk Lexikon.
170
PAULINE D. FRISCH—TUTEIN I
synagogen, den Franschen schouwburg (opgevoerd weid Le pére de
famille van Diderot; er werd slecht gespeeld), de Juden-Cornódie
(Hoogduitschte opera i), uitgevoerd werd op erbarmelijke manier
Die Zauberflöle van Mozart 2.
Zij logeerde in het Wapen van Amsterdam.
i Het was het joodsch hoogduitsch tooneelgezelschap Industrie et récréation, ook wel geheeten Amusement et culture, dat onder directie van
J. H. Dessauer en M. J. Hoofien van 179-1807 tweemaal per week de
schouwburg in de Amstelstraat bespeelde. Zie D. F. Scheurleer Het muziek
leven in 'ederland in de tweede helft der achttiende eeuw blz. 272, 273 ; J. D. C.
van Dokkum Nederlandsche muziek maa de negentiende eeuw blz. 7.
2 ......Urn 6 L%hr lieszen wir uns auf einer Schleife, auf welcher ein
Kutschkasten befestigt ist, nach der Juden.Comddie fuhren. Deese Art
von Fuhrwerk ist nur in Amsterdam gebráuchlich, wo man seiner muden
Beine wegen weder auf Geschwindigkeit noch Schönheit des Fuhrwerks
sieht, denn man kann sich nichts langsameres and hasshcheres vorstellen
.... Die Sonderbarkeit, eine Juden-Com&die zu sehen, welche vielleicht
die einzige in der Welt ist, brachte uns dahin, denn dass sie schlecht
sey, wussten n ir schon vorher. Das Haus war nicht ubel, fier die Menge der
Zuschauer aber zu klein. Die Zauberflöte, een Meisterstuck von Mozart
ward gespielt. Aber so ist eine Musik wohl nee verhunzt worden, als da,
schlechte Stimmen, die so falsch sangen, dass man auch mit dem ungeubtesten Ohre, wenn man es nicht mit Baumwolle verstopft hatte, riskirte
die Kolik zu bekommen. Was geschwind hátte gehen sollen, gieng immer
sehr langsara, and obgleich der Directeur seine beiden Arme wie een Holzhauer brauchte, urn ihnen dieses begreiflicher zu machen, so half es doch
zu nichts. Das Judendeutsch and noch dazu im Gesang, machte das Ganze
sehr lácherlich. Die Königin der Nacht, welche nach dem Inhalte des Stucks
sehr práchtig and majestátisch erscheinen sollte, war een unförmliches
dickes Mensch, das erst hatte gehen lernen mussen, denn sic schleppte den
einen Fuss dem andern, während ihr Körper auf der einen Seite hieng, sehr
langscm nach, and ihre Armen gebrauchte sie ehen so schlecht. Die ubrigen
machten es nicht viel besser. Die vielen Zaubereyen, die im Stiucke vorkommen sollten, blieben fast ganz weg, and die asenigen die vorkamen, wurden
höchst erbármlich oder auch zum Todtlachen gemacht. Es erschienen einige
wilde Vogel, durch die vortrefllichen Tone der Zauberflöte herbey gelockt,
aber so schlecht gecoacht, dass man statt der Beine des Vogels deutlich
2 Menschenbeine in Strümpfen sehen konnte.... Vom Lachen and der
Hitze ermüdet kamen wir wieder zu upserm glansenden Fuhrwerk zurück".
LOMBARD DE LANGRES, HOLCROFT 1799 171
Zij zag de schilderijen - verzameling van J. Gildemeester en de
vogel- verzameling van Raye van Breukelerwaard.
De namen der personen worden verkort aangeduid: Herr Dl.,
Herr Mrnbrchr, Herr Hztzn, Herr Brnsbrg, die de reizigster uit
zijn fraai buiten met in engelschen stijl aangelegden-nodigep
tuin bij Haarlem, Herr Hmbrg.
LOMBARD DE LANGRES. Mémoires anecdotiques pour servir à
l'^iistoire de la Révolution francaise. 2 tom. Paris 1823. 8°
K. B. 's-Gray.
i Dl I blz. 256/320 — 1799 — 's-Gravenhage, Amsterdam.
2 Dl I blz. 302/304 — 1799.
De schrijver' bezoekt het stadhuis en spreekt den Agent van
financiën Izaak Jan Alexander Gogel.
222
HOLCROFT, THOM. Travels from Hamburg, through Westphalia, Holland, and the Netherlands, to Paris. 2 vol. London
1804. 4°. — Met platen en vign. U. B. Amst.
I Dl I blz. 37/IO5 — c. 1799 — Nieuweschans, Groningen,
Hoogezand, de Lemmer, Amsterdam, Rotterdam, 's-Gravenhage.
2 Dl I blz. 5 0 /75 — c. 1 799.
De schrijver 2 bezoekt het stadhuis (de vrijheidsboom er vó(,r
sprak nog van gelijkheid, vrijheid en broederschap), den Franschen
schouwburg (gespeeld werd Macbeth in de bewerking van Ducis;
van de acteurs wordt alleen Mlle Lobé geroemd en geprezen), den
Hollandschen schouwburg (het stuk wordt niet genoemd, maar wel
maakt de schrijver de opmerking, dat men waar voor zijn geld
i Vincent Lombard de Langres (1765-1830), fransch letterkundige
van October 1798 tot Juli 1799 buitengewoon gezant te 's-Gravenhage,
tijdens welk gezantschap hij een uitstapje maakte naar Amsterdam. Zie
over hem Nouvelle biographie generale, éd. Didot.
2 Thomas Holcroft (2745-1809), engelsch dramaturg en romanschrijver.
172
THOM. HOLCROFT, R. FELL 1799-1800
krijgt, daar de voorstelling om vijf uur begint en eerst tegen elf
uur eindigt), Felix Meritis, de Nieuwekerk, de Nieuwe Zijds
het burgerweeshuis en de musico het Rondeel. Hij logeert-kapel,
in de Nieuwe Bijbel in de Warmoesstraat.
Vier der vignetten in deel I zijn amsterdamsche stadsgezichten:
op blz. 15 de Keizersgracht met Felix Meritis ; blz. 62 de Dam
met het stadhuis ; blz. 75 de Dam met de Nieuwekerk en de waag;
blz. 82 het Rokin met de N. Z. kapel ; allen zeer fraai gegraveerd
zonder naam van den graveur met het adres van den uitgever
R. Phillips te Londen.
223
FELL, R. A tour through the Batavian Republic during the latter
part of the year 1800. Containing an account of the revolution and
recent events in that country. London i8or. 8°. U. B. Amst.
i Blz. 10 /395 — Oct. 1800 — Brielle, Maassluis, Delft, Rotterdam, Overschie, 's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden, Haarlem,
Amsterdam, Broek-in-Waterland, Zaandam, Utrecht, Nijmegen.
2 Blz. 196/359, 368/369 — Nov. 1800.
De schrijver' bezoekt den Franschen schouwburg 2 , het stadhuis
met de gevangenis, de beurs, Felix Meritis, het rasp- en spinhuis,
de Nieuwekerk, de Oudekerk, de, Portugeesche en Duitsche synagogen,
het aalmoezeniersweeshuis, den Hollandschen schouwburg 3 ; de
Joodsche schouwburg 4 was gesloten.
Hij logeert eerst in De Engelsche Bijbel, later in de Doelen op het
Singel, eigenaresse mej. Oosterlinck ; hij spreekt generaal d'Hénisdal, den franschen commandant der stad.
i Een gedeelte van zijn reisverhaal is vertaald overgenomen zonder den
naam van den auteur in Navorscher 19o4- blz. 147 e. V.
2 Opvoering van Les dangers de ''absence, ou le souper de famille door
J. B. Pujoulx en La caravane de Caire door A. E. M. Grétry.
3 Hier speelde mevrouw A. M. Kamphuizen-Snoek the Mrs. Siddons of the
Dutch stage. Hij zegt o. m. loffelijks van haar: „Her voice is powerfull,
and capable of all the variety of tones which different passions require".
4 Zie hierover deze bibliographie, nr. 220.
JOH. FRIEDR. DROYSEN I9OI
171
224
DROYSEN, JOH. FRIEDR. Bemerkungen gesammelt auf einer
Reise durch Holland and einen Theil Frankreichs im Sommer
i8oi. Gottingen 1802. 80 U. B. Gott.
i Blz. 49/157 -- Mei/Juni i8oi — Maastricht, Eindhoven,
's-Hertogenbosch, Lalt-Bommel, Geldermalsen, Utrecht, Nieuwersluis, Amsterdam, Broek-in Waterland, Zaandam, Halfweg, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhagc, Scheveningen, Delft, Rotterdam,
Schiedam, WVillemstad, Rozendaal, Astert.
2 Blz. 62 /94, 99/ 106 — Juni i8oi.
De schrijver' bezocht het stadhuis 2 de Nieuwekerk, de beurs,
de Oudekerk, de Zuiderkerk, de Portugeesche synagoge, het Oost Indische huis ( „wo jetzt fast gar kein Verkehr war"). het athenaeum
met de bibliotheek, het anatomisch theater, den hortus, Felix
Meritis, de kweekschool voor de zeevaart, het admiraliteitsmagazijn
,
en veewerf, de Hollandsche, Fransche en Duitsche schouwburgen, het
teesmuscum, het badhuis in de Plantage en eenige beruchte musico's
im Peil, Rondeel 3 enz.
Aan de Utrechtsche poort woont hij een harddraverij bij. Hij
logeert in hotel Rondeel.
Hij spreekt dr. Joh. Rud. Deimann, Hen, winkelier of vervaar
instrumenten, van Laun, instrumentmaker en leerling-digervan
genoemd van John Cuthbertson 4 , Eldert bray, commandeur van de
-
i Johann Friedrich Droysen (1770-1814), hocgleeraar in de natuur en wiskunde te Greifswald.
2 Vóór het stadhuis stond de vrijheidsboom op het Revolutieplein.
Droysen geeft een beschrijvinkje van dezen boom, die / 6000 zou gekest
hebben (blz. 64)._
3 Zie over dat muziekhuis de noten bij de reizen 'an John Carr (nr. 232)
en von Haupt (nr. 238).
4 Deze John Cuthbertson schijnt hier geruimen tijd te hebben geweend.
Enkele zijner werken, waaronder een in 't hollandsch geschreven: Algemeene
eigenschappen van de elektriciteit, 178-94, verschenen ook in Amsterdam.
Zie Poggendorff's Biographisch-lztterarisches Handre•órterbuch zur Geschzchte
der exakten Wissenschajten en den catalogus der Amsterd. Univ. Bibliotheek
174
LOMBARD, VON SIERSTORPFF 18o1-1802
kweekschool voor de zeevaart, mr. Jac. Teysset, commissaris
van deze school, A. Pacts van Troostwijk', koopman en scheikundige en Hendr. de Hartog, lector in de wis-, sterre- en zeevaartkunde aan het Athenaeum en belast met het toezicht op het observatorium van Felix Meritis.
225
REISE — Meine wirkliche — unter die Franzosen, and zu den
Leuten, wo sie sind and wo sie waren, Durch die deutschen Lander,
nach Paris, Italien and Holland in den Jahren 1800 and 18oi.
Was sagen die Leute ? [Von JEAN PIERRE LOMBARD]. Leipzig
18oi.
8°.
U. B. L.
1/2 Blz. 405/419 — c. 18oi — Rotterdam, 's-Gravenhage,
Leiden, Amsterdam°.
226
BEMERKUNGEN auf einer Reise durch die Niederlande nach
Paris im eilften Jahre der grossen Republik. [Von CASP. HEINR.
VON SIERSTORPFF]. 2 Thle. [Hamburg] 1804. I2 ° . U. B. Utr.
i Dl II blz. 502/633 — Nov. 1802 -- Breda, Dordrecht, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden, Haarlem,
Amsterdam, Zaandam, Broek -in-Waterland, Utrecht, Nijmegen,
Venloo.
2 Dill blz. 566/590, 603/631 — Nov. 1802.
De schrijver 3 logeert in 't Wapen van Amsterdam; hij bezoekt
het admiraliteitsmagazijn, het binnengasthuis, Felix Meritis, de
i Zie over dezenVan der Horn van den Bos De nederlandscjze scheihznidigen
eau liet laatst der vorige eeuw blz. 1 -5.
z Bevat niets over deze steden, maar handelt v. n. over den toenmaligen
politieken toestand
3 Kaspar Heinrich Freiherr von Sierstorpff (1750-1842), hoofdopzichter
van het bcschwezen en opperjachtmèester in het hertogdom Brunswijk,
daarnevens kunstkenner, zooals ook blijkt uit zijn reisverhaal. Zie over
hem Allgemeine Deutsche Baographie.
VON SIERSTORPFF, K. A. RUDOLPHI 1802
175
Oudekerk, de Doopsgezinde kerk, de kerk der Hernhutters, de Remonstrantsche kerk, de Kwakerskerk, de kweekschool voor de zeevaart,
de Oost-Indische werf, den Hollandschen schouwburg (gespeeld werd
Macbeth') den Franschen schouwburg (hier speelde Mlle Contat 2 ),
het stadhuis 3 , de Portugeesche en de Hoogduitsche synagogen, het
burgerweeshuis, het werkhuis, het Joodsehe genootschap Felix
libertate 4 , de scheepskameelen.
Hij zag de prenten-en teekeningenverzameling van J. Goll
van Frankenstein en de schilderijencabinetten van P. de Smeth
van Alphen en N. S. van Winters.
227
RUDOLPHI, KARL ASMUND. Bemerkungen aus dem Gebiet der
Naturgeschichte, Medicin and Thierarzneykunde, auf einer Reise
durch einen Theil von Deutschland, Holland and Frankreich
gesammelt. 2 Thle. Berlin 1804, 05. 8°. K. B. Berl.
i Dl I blz. I0I/149 — c. 1802 — Groningen, Amsterdam,
Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage.
2 Dl I blz. 104/119 — C. 1802.
De schrijvers bezoekt het anatomisch theater, den hortus botanii „So viel ich davon urtheilen vermag, wurden die ersten Rollen sehr
gut gespielt, and wieder meine Erwartung lautete dabey das Holldndische,
besonders in den langsara bedachtvoll declamirten Scenen, erhaben and recht
theatralisch.... Vorziiglich schien mir die erste Schauspielerin (mevr. Wat tier ?) das Crescendo in ihrer heroischen Handlung sehr gut zu beobachten."
2 De beroemde actrice Louise Contat van de Comédie francaise te Parijs.
3 Hij woonde op het stadhuis het trouwen bij van drie paartjes, van welke
plechtigheid hij een korte maar aardige beschrijving geeft.
4 Zie over dit genootschap o. m. Oud- Holland 1898.
5 Vele schilderijen uit deze verzameling zijn overgegaan in de collecties
van boon en Six
Over den toenmaligen kunsthandel zegt de schrijver, dat hij weinig mcoie
stukken zag, wat niet te verwonderen was, daar de beste schilderijen door
Franschen en Engelschen werden gekocht.
6 Karl Asmund Rudolphi (1771-1832), duitsch medicus en ontleed
eerst professor aan het veeartsenijkundig instituut te Greifswald -kundige,
176 K. A.
RUDOLPHI 1802
cus, het buiten- en binnengasthuis, het werkhuis en het badhuis
in de Plantage', welke hij alle uitvoerig beschrijft ; alleen over
Felix Menus wil hij als genoeg bekend niets zeggen, maar slechts
wijzen op het verschil tusschen dit 'met koninklijke pracht ingerichte instituut en den ellendigen toestand der gasthuizen.
Hij maakt hier kennis met prof. Gerard Vrolik en Raye van
Breukelerwaard; hij ziet van den eersten de anatotinische verzamelins en van den tweeden de vogelencollectie en geeft van beide
kabinetten een nauwkeurige beschrijving ; verder spreekt hij den
handelaar in naturaliën Volgt op het Rokin. Zijn eerste gang in
Amsterdam was naar prof. A ndr. Bonn, dien hij echter niet spreken
kon, daar deze met zware koorts te bed lag.
228
SCHOPENHAUER, JOHANNA.
Leipzig, usw.
1830.
Sämmtliche Schriften. 24 Bde.
U. B. Gron.
kl. 8°. — Met portr.
Bd XV, XVI: Reise durch England and Schottland.
later bij de oprichting der universiteit te Berlijn hoogleeraar in de anatomie
aldaar, bekend als uitstekend docent en o. a. leermeester van den bekenden
anatoom Joh. Muller. Volgens zijn reisverhaal was hij zeer bevriend met den
Leidschen medischen professor Brugmans en een groot vereerder van Petrus
Camper. -Zie over hem Biographisches Lexicon der hervorragenden Aerzte.
i „Nicht weit von dem schonen Muider Thor ist ein öffentliches Badebaus
(Bains publics) das ein Elsasser, Namens Welger, angelegt hat. Die obére
Etage ist dem óffentlichen Vergnugen gewidmet, and es waren auch itzt
dort ziemlich viele Giste; unter sind kleine reinliche Bider (auf der einen
Seite fur Minner, auf der andern fur Weiber), auch ein Schreckbad, um den
Kranken unversehens hineinzustürzen oder zu begiessen, and ein KräuterDampfbad. Ein gewöhnliches Bad kostet einen Gulden zehn Stüber, das
Abonnement auf zehn Bider nur dreizehn Gulden ; ausserdem ist aber noch
das Bette, die Nachtmütze usw. besonders angerechnet, so dass doch- das
ganze ziemlich hoch kommt."
In 1815 was het behalve misschien ook nog badhuis, een gelegenheid waar
de niénschen hun pijp kwamen rooken en onder het genot van een glas bier
of sterken drank luisterden naar voordrachten. Dat vertelt G. P. Rauschnik
in zijn reisverhaal (deze biographie nr. 244). Een afbeelding van de groote
zaal vindt men als titelvignet in Zonderlinge lotgevallen van Barend van
Poederen door W. Kist. Haarlem 1813.
JOHANNA SCHOPENHAUER, C. G. HORSTIG
1803
177
i Dl XV blz. 7/86 — Lente 1803 — Almeloo, Amersfoort,
Nordhuis [Huizen ?], Naarden, Amsterdam, Broek-in-Waterland, Haarlem, 's-Gravenhage, Rotterdam, Willemstad, Bergenop-Zoom.
2 Dl XV blz. 17/54 — Lente 1803.
De schrijfster' bezoekt het stadhuis, Felix Meritis, de kweekschool voor de zeevaart, twee kleine f ranzósische Theater, de beurs.
Zij ziet de schilderijenverzameling van P. de Smeth van
Alphen, N. S. van Winter en Verstek (teekeningen), met welken
laatste zij ook kennis maakt.
Zij komt in een chineesche Porceleinwinkel en had een „groszes
Vergnügen" op de bloemenmarkt.
229
HORSTIG, C. G. Reise nach Frankreich, England and Holland
zu Anfange des Jahres 1803 gemacht and beschrieben. Mit Kupf.
and Holzschn. Berlin z8o6. 8°. U. B. L.
i Blz. 225/48 — Voorjaar 1803 — Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Leiden, Haarlem, Amsterdam.
2 Blz. 2 34/ 2 44 — Voorjaar 1803.
De schrijver 2 bezoekt Felix Meritis (waar hij een concert onder
C. Antoine Fodor's leiding bijwoonde). Behalve het geheele orkest
roemt hij het solospel op fluit, klarinet, viool en violoncel en het
gezang van M. Rulo f , die Mad. Braun verving. Bovendien was
i Johanna Schopenhauer geb. Trosina (1770-1838), duitsche romancière,
moeder van den bekenden wijsgeer Arthur Schopenhauer; zij maakte jaarlijks met haar echtgenoot, die koopman was, grootere en kleinere reizen.
Over haar goede karakteristiek van het Nederlandsche volk in die dagen
zie mijn opstel in de Wereld 3e jaarg. no 78 (4 April 1913) blz. 6, 7,
2 Carl Gottlieb Horstig (1763.-18351, theoloog, vooral bekend als een der
eerste stenografen in Duitschland; van hem verscheen o. m. een Erleichterle
deutsche Stenografie, 1797. Zie o. a. Krieg and Zweibig Panstenographikon
Bd I blz. 173 ; Allgemeaner deutscher Stenographenkalender 1897, blz. 163
Johnen Mosenseil-Festbuch 1896, blz. 36.
Geen der andere reizigers heeft als deze oog gehad voor de schilderachtig-
178
LEWIS GOLDSMITH 1804
er nog een „Euphon- und -Melodion-Virtuos" Diez, wiens spel zeer
veel bijval genoot); de beurs, het stadhuis, de Oudekerk, de Nieuwekerk, de Armenische kerk en het athenaeum, waar hij een openbaar
dispuut onder voorzitterschap van prof. H. C. Gras bijwoonde.
230
TRAVELLER — The Belgian—; or, a tour through Holland,
France and Switzerland, during the years 1804 and 1805, in a
series of letters from a nobleman to a minister of state. Ed. by
the author of The revolutionary Plutarch, etc. [LEWIS GOLDSMITH]. 4 vol. London. í8o6. I2°. K. B. 's-Gray.
I Dl I blz. 1/291 — Jan./April 1804 — Doesburg, Arnhem,
Utrecht, Amersfoort, Naarden, Amsterdam, Haarlem, Leiden,
Delft, Rotterdam.
2 Dl I blz. 65/202 — Jan. /Fehr. 1804.
De reiziger' bezocht den Franschen schouwburg (blz. 82) en de
beurs (blz. 195).
Hij maakte kennis met eene burgemeestersweduwe, in wier huis
Pichegru woonde tijdens zijn verblijf alhier (blz. 149); ook sprak
hij een zekeren Berger (blz. 171).
heid van Amsterdam. Hij zegt er van: „Fiir den Maler, der städtische Prospecte hebt, könnte nicht leicht genugender gesorgt werden, als wenn man
ihn nach Amsterdam versetze. Mit Leichtigkeit kcinnte der geschickte
Kunstler sich ein paar hundert Gesichtspunkte wahlen, die an Reichtum
and Abnechselung der Ansicht von Gebáuden, an schónen Gruppirungen der
IIáuser and Thiirme, an reizender Perspective der langen Vertiefungen, die
allen fernen Gegenstande in einer malerischen Anordnung vors Auge bringen,
nichts mehr zu wunschen übrig lassen ". Maar niet alleen de aanleg der stad,
ook de drukte der menigte, de schepen, de wipbruggen en vooral de boomen
en „die reizende Verdoppelung der Ansichten durch den Wasserspiegel,....
dieses alles zusammen bietet dem Auge, besonders bey der schónen Sonnen
beleuchtung.... eine so geniigthuende i?nterhaltung dar, das man Wochen
and Monate lang in der Stadt verweilen könnte".
i Lewis Goldsmith (1763 ?-1846), engelsch journalist. Zie Dictionary
of national biography en Halkett and Laing A dictionary of the anonymous
and pseudon.ymus literature of Great Britain, kolom 9I1.
V. NOLTE, JOHN CARR 1804-18o6
179
Op blz. 112 blijkt, dat hij hier reeds vroeger is geweest en toen
in het „beautiful house" van den portugeeschen jood Capadose
aan den Amstel heeft aangezeten aan een feestmaal in een gezelschap „of which the late stadtholder was one of,the guests".
231
NOLTE, VINCENT. Fünfzig Jahre in beiden Hemisphären.
Reminiscenzen aus dem Leben eines ehemaligen Kaufmannes.
2e Aufl. 2 Thle. Hamburg 1854. 8°. U. B. Amst.
1 /2 Blz. 38/47 — Voorjaar 1804 — Amsterdam.
De schrijver' komt op de beurs. Hij spreekt de bankiers Pierre
César Labouchère 2 en diens broeder Samuel Pierre, leden van het
handelshuis Hope en Co.
232
CARR, JOHN. A tour through Holland, along the right and
left banks of the Rhine, to the south of Germany, in the summer
and autumn of i8o6. London 1807. 4°. — Met pl. in aquatinta.
U. B. Amst.
i Blz. 10/34 2, 467/4 68 — Zomer i8o6 — Briélle, Maassluis,
Rotterdam, Overschie, Delft, 's-Gravenhage, Scheveningen,
Leidschendam, Leiden, Rijnsburg, Haarlem, Halfweg, Amsterdam, Broek-in-Waterland, Zaandam, Naarden, Soestdijk, Austerlitz, Zeist, Utrecht, Arnhem.
2 Blz. 246/306, 467/468 — Zomer i8o6.
i Vincent Otto Nolte 1770-1856), duitsch koopman en schrijver, een
ware kosmopoliet, geboren uit duitsche ouders te Livorno, werkte in Nantes
op het bankierskantoor der Labouchere's en trad vervolgens in dienst van
de Amsterdamsche firma Hope en Co, die hem met een belangrijke opdracht
naar Amerika zond, waar hij zich vestigde. Later, na 1830, woonde hij in
Italië, Zuid - Rusland en Turkije, waar zijn ondernemingen evenmin als in
Amerika gelukten ; hij overleed te Parijs.
2 Van dezen vindt men in dit reisverhaal een uitvoerige levensschets, zie
verder over hem en zijn broeder, Elias Vroedschap dl II blz. 1o6i, 1o62.
18o
JOHN
CARR, A. H. NIEMEYER i8o6
De schrijver' bezoekt het begijnhof, het stadhuis met de wisselbank en de gevangenis, de beurs, de kweekschool voor de zeevaart,
het rasphuis, het nieuwe werkhuis, Felix Men/is, het anatomisch
theater, den Hollandschen schouwburg (waar mevr. Waltier-Ziesenis
speelde), den Franschen schouwburg en het musico Rondeelt. Zijn
hotel was het Wapen van Amsterdam,
De door hem genoemde schilderijen -ierzamelingen zijn die
van A. J. Brentano, P. de Smeth van Alphen, N. S. van Winter.
233
NIEMEYER, AUG. HERM. Beobachtungen auf Reisen in and
ausser Deutschland. Nebst Erinnerungen an deiikwurdige Lebenserfahrungen and Zeitgenossen in den letzten fünfzig Jahren.
Bd III. Reise durch einen Theil von Westphalen and Holland im
Jahr 18o6. Halle 1823. 8 0
Met portr. en pl. U. B. Amst.
i Blz. 71/228 — Zomer en najaar 18o6 — Zevenaar, Arnhem,
Zeist, Utrecht, Maarsen, 's-Graveland, Amsterdam, Buiksloot,
Broek-in-Waterland, Zaandam, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Delft, Rotterdam, Oudewater, Tie!, Nijmegen, Venloo.
2 Blz. 88/136 — Zomer i8o6.
De schrijver 3 bezoekt de Hersteld Evangelisch Luthersche kerk,
de Portugeesche synagoge, het stadhuis, het burgerweeshuis, het
sj5inhuis, het rasphuis, het /esthuis, de beurs, den Hollandschen
schouwburg, de kweekschool voor de zeevaart, Felix Meritis, het
leesmuseum, het aalmoezeniersweeshuis, het diakonieweeshuis,
het Luthersche- en het Roomsche weeshuis, het oude mannenen
.
--
vrouwenhuis.
i John Carr (1772-1832) engelsch reiziger en schrijver van vele „tours".
2 „After the play it is usual to go to the Rondell, where the higher classes
of the women of the town assemble to waltz". Dit was vermoedelijk niet
het deftige hotel, maar het door von Haupt als het voornaamste der Amster
damsche muziekhuizen genoemde. Zie deze bibliographie nr. 238.
3 August Hermann Niemeyer (1754-1828), godgeleerde en beroemd
paedagoog, hoogleeraar aan de universiteit te Halle.
-
A. H. NIEMEYER, B. G. NIEBUHR í8o6-1808
181
Hij logeerde in het Doelenhotel.
Hij sprak den rector der Latijnsche school H. Bosscha, den
Lutherschen predikant en hoogleeraar C. H. Ebersbach, den curator
der Leidsche hoogeschool Hieronymus de Bosch, prof. Paulus van
Hemert, prof. A. Bonn, den Remonstrantschen predikant Mart.
Stuart, de dichters Joh. Kinker, J. F. Helmers, J. C. Doornick,
de boekhandelaars L. A. C. Hesse, Fr. Arn. Brockhaus. den bankier
P. G. Duker ; op een latere reis sprak hij prof. Day. Jac. van
Lennep (zie blz. 129 van zijn boek),
Het vignet op den titel stelt het stadhuis voor, dat op blz. 127
het gebouw Felix Meritis.
234
NIEBUHR, B. G. — Nachgelassene Schriften B. G. Niebuhr's
nichtphilologischen Inhalts. Hamburg 1842. 8 ° . — Met portr.
Hierin:
Circularbriefe aus Holland von í8o8.
U. B. Amst.
—
Delden,
Goor,
i Blz. 16/312 — Maart 18o8 /Febr. 18o9
Holten, Deventer, Voorthuizen, Amersfoort, Naarden, Muiden,
Amsterdam, Utrecht, Zeist, Zaandam, Haarlem, Buiksloot,
Broek -in- Waterland, Leiden, Katwijk- aan -Zee, 's-Gravenhage,
Scheveningen, Delft, Rottbrdam, Dordrecht, Gouda, Hoorn,
Enkhuizen, Stavoren, Bolsward, Harlingen, Leeuwarden, Dokkum,
Groningen, Assen, Balloo, Smilde, Meppel, Zwartsluis, Kampen,
Loenen a. d. Vecht.
2 Blz. 28/53, 71/81, 96, Ioo /I06, 111/112, 121/133, 269/270,
287/304 — Maart 18o8 /Febr. 1809.
De schrijver' bezoekt de beurs, het leesmuseum, den Hollandschen
r Barthold Georg Niebuhr (1776-1831), beroemd deensch-duitsch
taalgeleerde, geschiedkundige en staatsman, vertoefde hier als buitengewoon gezant van den koning van Pruisen, toen hij zijne Circularbriefe
verzond, die zeker tot de belangrijkste reisverhalen behooren, welke door
vreemdelingen over ons land geschreven zijn; ook over Amsterdam is er
menige aardige bizonderheid in te vinden.
182
B. G. NIEBUHR í8o8
schouwburg', de Portugeesche en de Duitsche synagogen, de kweek
voor de zeevaart, de Nieuwekerk, Felix Merilis, de Oudekerk,-schol
de Mozes- en Aaronskerk, de Grieksche kerk, de Armenische kerk,
het werkhuis, het burgerweeshuis, het diaconieweeshuis, het diaconie-oude mannen en vrouwenhuis, het Corver's hof, het Luthersche
besjeshuis, het Deutzénhofje, het Brandts-Rushofje, het Rozenhofje.
het begijnhof, het binnengasthuis, het kortelings tot paleis verheven stadhuis, waar hij de openbare verzameling van schilderijen
zag, en de Eerste Tentoonstèlling van levende meesters 2 ; verder zag
hij de schilderijen-verzameling van P. De Smeth van Alphen en
A. J. Brentano en de Zuid-Afrikaansche ethnografische verzameling van generaal Janssens.
Hij spreekt koning Lodewijk Napoleon, den Duitschen gezant
Kuster, den bankier P. de Smeth van Alphen, diens associé van der
Soil, mr. Jan van de Poll, voornaam bankier, H. Saportas, makelaar in effecten, prof. Hieronymus de Bosch, mr. Willem Frederik
Roell, minister van Buitenlandsche Zaken, prof, Jan Hendrik van
Szvinden, hoogleeraar in de wijsbegeerte, natuur -, wisen sterrenkunde, den generaal j. W. Janssens 3 en een ongenoemden ouden
boekhandelaar, die een prachtige prentverzameling bezat.
2 35
NEMr1ICH, PAIL. ANDR. Original-Beiträge zur eigentliche Kenntr Hij zag hier in Racine's A thalie mevr. Wattier-Ziesenis de titelrol vervullen en prijst haar als een waarachtige groote kunstenares; over den
indruk, dien zij als Lady Macbeth op het publiek maakte, vertelt hij een
aardige anecdote.
2 Zie over deze Eerste Tentoonstelling van levende meester in het paleis,
E. W. Moes en Ed. van Biema De Nationale Konst-Gallery en het Koninklijk
Museum blz. 130.
3 Over Jan Willem Janssens, die van 1803-18o6 gouverneur van de
Kaapkolonie was, zie G. Lauts Geschiedenis van de Kaap de Goede Hoop,
Nederlandsche volksplanting 1652—i8o6, blz. 153-162, 166-170 en G. Me
Call Theal History of South Arica vol. III (1795-1834), blz. 76, 77, 8o,
11 6, 117, 119, 124, 126.
PHIL. ANDR. NEMNICFI í8o8
0
niss von Holland. 2 Bde. Tubingen 18o9 8 .
183
U. B. Amst,.
Tagebuch einer der Kultur and Industrie gewidmeten Reise, Bd
III, IV.
i Dl I, II — Winter í8o8 -- Alkmaar, Almeloo, Amersfoort.
Amsterdam. Arnhem, Bergen-op-Zoom, Breda, Delft, Deventer,
Dordrecht, Eindhoven, Enschedé, Genemuiden, Goorle, Gouda,
's-Gravenhage, Haarlem, Harlingen, Heemstede, 's-Hertogenbosch,
Hilversum, Hoorn, Huisen, Knilenburg, Laren, Leiden, Lochem,
Maassluis, Naarden, Noordwijk, Nijmegen, Overschie, Rotterdam,
Schagen, Schoonhoven, Utrecht, Vlaardingen, Weesp, Zaandam,
Zeist, Zierikzee, Zwolle.
2 Dl I, II — Dec. 18o8 /Maart 18og.
De schrijver' bezoekt het Stads -Zijdewindhuis (I, blz. 85), de
houtzagerij (blaatzagerij) van J. A. WYaterler (I. blz. z6o), Felix
Meritis (II, blz. 254), de glasslijperij van Christoph Pohl (II,
blz. 255) de goud- en zilverdraad fabriek
abriek van I. F. van den Corput
(II, blz. 260), de koper -bletterij en slagerij van Henricus de Heus (II,
blz. 261), de messingfabriek van den Duitscher J. A. Simon
„der sich mit dem Verfertigen von messingenen Kommodebeschlagen and anderen Ornamenten abgiebt" (II, blz. 266), de
stalen -zeildoekennaalden fabriek van P. de Ruyter (II, blz. 277),
en de fabriek van talglichten van A. Raket (II, blz. 327).
Verder ziet hij de boekerij en de insectenverzameling van Jan
Cal koen (II, blz. 36o en 370), den kunsthandel in schilderijen van
L. B. Coolers (II, blz. 364/366), de lepidopterenverzameling van
A. Roy (II, blz. 370), de vlinderverzameling van J. C. Seep (II,
blz. 370), het naturaliënkabinet van baron J. Raye van Breukeler
(II, blz. 371), de verzameling van opgezette vogels van-ward
C. J. Temminck (II, blz. 371) en spreekt de preparateurs van mikroskopische voorwerpen A. Ypelaar en Schepens (II, blz. 372).
De volgende Amsterdamsche fabrieken en --trafieken worden
nog vermeld: delakenweverij van Voomberg (I, blz. 47), de safiaani Philip Andreas Nemnich (1764- 1822), duitsch schrijver samensteller
van lrxika op het gebied van handel en nijverheid.
NEMNICH, FR. CREUZER i8o8-18og
184
leerfabriek van I. F. Helb (I, blz. 58), het handelshuis van J. de
Ruyter en Co. in linnen, (I, blz. 98), de tabakshuizen van T. E. en
M. Dreyer, J. Brouwer en Zoon, en Gebr. Hangland (I, blz. 125),
de likeurstokerij van Fokkink (I, blz. 151), het rasphuis (I, blz. 163),
de blik- en tinfabriek van Hendrik 0/ten (II, blz. 274), de lood
van J. Duyn (II, blz. 297), de zegellak-fabrieken van-suikerfab
R. Kock en van I. Tjallingii (II blz. 317), de boekdrukkerij van
Bouwer (II, blz. i33), de boekhandels van Allart, H. D. Bosch
„Bi chertródler" (II, blz. 340), den Duitschen boekhandel van L. A.
C. Hesse (II, blz. 355, 356), de landkaartenwinkels van de Wed.
Mortier, Covens en Mortier en de Wed. Gerard Hulst van Keulen
(II, blz. 363), de kunsthandels van Christ. Josi, Bufa & Co. en
Maaskamp (II, blz. 363), de naluraliënhandel van Voigi (II, blz.
369), Sonneberg, dierenopzetter (II, blz. 369), de instrumentfabrieken van Kleeman en Zoon, Hen, van Laun en P. Wast &
Zoon (II, blz. 375, 37 6 ) , de muziekinstrumenten fabrieken van
Van der Does en van Gebr. M. en P. Meijer (II, blz. 376), het
blindeninstituut (II, blz. 380).
236
CREUZER 1 FRIEDR. Deutsche Schriften, neue and verbesserte.
,
5e Abth. Bd. I. Aus dem Leben eines alten Professors. Mit Beilagen
and Portr. Leipzig usw. 1848. 8 ° . U. B. Amst.
I Blz. 46/53 — April/Oct. 18o9 — Leiden.
2 37
BEMERKUNGEN ober Holland aus dem Reisejournal einer
deutschen Frau von THERESE H[UBER]. Leipzig 1811. 8°.
U. B. Amst.
i Blz. 96/385 — Juli/Oct. 1809 — Nijmegen, Tiel, Utrecht,
Woerden, Amsterdam, Abcoude, Maarsen, Oudewater, Jaarsveld
bij de Lek, IJselstein bij Montfoort, Polanen, Bodegraven,
i Georg Friedrich Creuzer (i7gr
—
1858), duitsch klassiek philoloog.
THERESE HUBER, TH. VON HAUPT 18og-1810
1855
Alfen, Leiden, 's-Gravenhage, Scheveningen, Delft, Rotter
-dam,Gou.
2 Blz. 128/228 — Aug. 1809.
De schrijfster' bezoekt het admiraliteitsmagazijn, het koninklijk
paleis met het zich daarin bevindende schilderijenmuseum, de
Nieuwekerk, een Lulhersche kerk, den hortus, Felix Merilis, de
beurs, den Hollandschen schouwburg en den Franschen schouwburg
(gespeeld werd l'Aveugle clairvoyant en Un jour c Paris).
238
HAUPT, THEODOR v. Malerische Reisen durch Holland and
Norddeutschland mit vorzuglicher Rucksicht auf die Schdnheiten
der Natur and Kunst so wie auf die Sitten and den Charakter der
Einwohner. Neue Ausg. 2 Bde. Hamburg 1814. kl. 8°. — Met
kopergray. U. B. Utr.
I Dl I blz. 22/dí II biz. 402 — c. 18io — Nijmegen, V'ianen,
Kuilenburg, Renen, Wageningen, Tiel, Gorinchem, Zalt-Bommel,
Grave, 's-Hertogenbosch, Schijndel, Vechel, Eindhoven, Lommel,
Oosterwijk, St. Michielsgestel, Tilburg, Breda, Bergen-op-Zoom,
Tolen, Goes, Vlissingen, Arnemuiden, Vere, Domburg, Westkapelle, Zierikzee, Brouwershaven, Haamstede, Utrecht, Jutfaas,
Amersfoort, Naarden, Muiden, Muiderberg, Zeist, 's-Graveland,
Hilversum, Amsterdam, Broek-in-Waterland, Monnikendam,
Edam, Hoorn, Zaandam, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage,
Scheveningen, Loosduinen, Delft, Schiedam, Vlaardingen, Overschie, Maassluis, Delfshaven, Rotterdam, Dordrecht, Brielle,
Hellevoetsluis, Gouda, Schoonhoven, Bodegraven, Oudewater,
Woerden, Alfen, Harlingen, Franeker, Leeuwarden, Stroobos,
Groningen, Nieuweschans.
z Maria Therese Huber geb. Heyne (1764-1829), duitsche schrijfster,
was eerst gehuwd met Georg Forster (zie deze biographie nr. 206), trouwde
na diens vroegtijdigen dood met den letterkundige Ludwig Ferdinand
Huber. Zie over haar o. m. Zeitschri/t-des Historischen Vereins fur Schwaben
and Neuburg. Jaarg. XXV (1898) blz. 167 e. V.
186
TH.
v. HAUPT 18ro
2 Dl I blz. 142 dl II blz. 145 — c. r8io.
In z8í1 verscheen de eerste uitgave van dit werk onder pseudoniem van Theodor Peregrinusl. Het is meer een topografische beschrijving dan wel een reisverhaal met uitvoerige, ook historische
toelichting van de stad en de talrijke bezochte openbare gebouwen
en liefdadige stichtingen, waarvan hier het lijstje volgt :
KERKEN (dl I blz. 3 8 3/494) : Oudekerk, Nieuwekerk, Oudezijds
kapel, Nieuwezijds kapel, gast huiskerk, Zuiderkerk, Westerkerk,
Noorderkerk, Oosterkerk, Eilandskerk, Amstelkerk, Oude- en Ronde
Luthersche kerk, Hersteld Ev. Luthersche kerk, Mozes en A aronskerk,
het Boompje, R. K. kerk het Stadhuis van Hoorn, R. K. Fransche
kerk, de Ster in de Spinhuissteeg, de Begijnhof kerk, R. K. kerk
Geloof, Hoop en Liefde aan de Boommarkt, de Posthoorn, het Hert
in de Heintjehoeksteeg, de Papegaai, de Pool aan den Buitenkant, het Duifje, de Krijtberg, de Toren, de Zaaier, de Liefde en
de kerk van het Rusten burgerpad. Bovendien de kerken der Jansenisten: die aan de Brouwersgracht, de Drie bonte kraaien in de Oude
Teertuinen en de Ooievaar in de Barndesteeg; verder de Waalsche
en de Nieuwe Waalsche kerk, de Engelsche Presbyteriaansche en de
Episcopaalsche kerken, de Remonstrantsche kerk, de twee Doopsgezinde kerken het Lam bij het Koningsplein en de Spijker hij de
Bergstraat, de Armenische kerk, de Grieksche kerk op den Fluweelen
Burgwal en de Portugeesche en Duitsche synagogen.
WEESHUIZEN enz. (dl II blz. ir/56) : het aalmoezeniers -, het
burger-, diakonie-, Luthersche- en Walenweeshuis: het Maagdenhuis,
en het Roomsche jongensweeshuis, het weeshuis der Doopsgezinden
op de Prinsengracht tusschen Reguliersgracht en Vijzelstraat en
flat der Collegeanten de Oranjeappel op de Heerengracht bij de
Huidenstraat, het Engelsche weeshuis op de Oude Zijds Achterburgwal ; het oude mannenen vrouwenhuis, het diakonie oude
mannenen vrouwenhuis en dat der Lutherschen, het Gebouw van
i Marcus Theodor von Haupt (1784-1832), duitsch rechtsgeleerde en
letterkundige, schrijver van talrijke rechtsgeleerde en litterarische werken.
Zie Allgemeine Deutsche Biographie.
TH. V. HAUPT z8io
187
Barmhartigheid, het huiszittend weduwenhof, het leprozenhuis.
het St. Jorishof op de Oude Zijds Achterburgwal, het oude vrouwen
in de Kerkstraat bij de Reguliersgracht. Van de hofjes-hospital
noemt hij het begijnhof, Corvershof e.a. Verder worden genoemd
dl I 525/523 ; dl 11 9/98) : het stadhuis (het Prinsenhof ; het vroegere, toen koninklijk paleis kon hij niet bezichtigen door het verblijf van koning Lodewijk), de beurs, de korenbeurs, liet binnen-en buitengasthuis, het rasphuis. het nieuwe werkhuis, het gymnasium, het athenaeum. de stadsbibliotheek, de kweekschool voor de
zeevaart. de hortus botanicus, Felix Meritis, het Trippen.huis en
de bibliotheek der Remonstrantsche kerk.
Hij bezocht den Hollandschen schouwburg, waar hij den Gijsbrecht
zag opvoeren, over welk stuk hij uitvoerig schrijft, en een ballet
Bajazet en Tamerlan, in den Duitschen schouwburg in de Amstelstraat
zag von Haupt een vertooning van den Hamlet, terwijl hij in de
Italiaansche Opera Paers Griselda en Ii Matrimonio secrelo hoorde;
de stukken, die hij in den Franschen schouwburg zag, noemt hij niet.
(dl II 104/122). Als plaatsen tot vermaak en ontspanning worden
nog genoemd: verschillende koffiehuizen allen in de Kalverstraat,
Café francais, Nouveau café francais, de Karsseboom, het Hol
het Poolsche en het Amsterdamsche koffiehuis en de-landsche,
Paradijsvogel (vroeger, zegt van Haupt, een verzamelplaats voor
vreemdelingen, later weinig bezocht) en op den Dam de Roode
Leeuw en het Engelsche koffiehuis; het Duitsche koffiehuis was op het
Rokin. Het beroemdste nacht/mis was dat van „Toontje" en de
deftigste musico het Rondeelt. Ook wordt gesproken van de
Nieuwe Stadsherberg, het Doolhof, de Harmonie, „ein Belustigungsort fur die Israeliten", Oud-Roosenburg en Zeeburg. (dl I 257/295) .
Van de kunstverzamelingen worden in 't bizonder geprezen :
Hogguer, waar te zien waren „treffíichen Schalken, Hondekoeter
and eine sehr artige Sammlung von Bildnerarbeit in Marmor,
2 Hiermede is niet bedoeld het bekende hotel Rondeel. Ook A. Fokke,
Simonsz noemt en beschrijft in zijn Amsterdamsche kermis (Haarlem 18o1)
blz. 5o een nachthuis met dezen „martiaalen naam ".
188 PAQUET-SYPHORIEN, DE LADOUCETTE, HOLZENTHAL 1812-1814
Elfenbein, Bronze usw.", Hodshon „besitzt den schönsten, bis
jetzt bekannten Adrian van der Velde" en Muller, waar te bewonderen was „den gelungensten alten Weiberkopf, den Rembrands
Pinsel in 's Leben zauberte". (dl I 335, 33 6 ).
De titelplaat van het 2e deel stelt het Paleis op den Dam voor
zonder balkon. (Wolf Sc.).
2 39
PAQUET-SYPHORIEN, M. Voyage historique et pittoresque fait
dans les Pays-Bas, et dans quelques departemens voisins,
pendant les années 1811, 1812 et 1813. Nouv. éd. 2 tom. Av. pl.
Bruxelles 1823. 8 ° . U. B. Amst.
I Dl II blz. 9/13 — 1812 — Maastricht.
240
VOYAGE fait en 1813 et 1814 dans les pays entre Meuse et Rhin,
suivis de notes, avec une carte géographique. [Par JEAN CH.
FRANC. DE LADOUCETTE 1]. Paris 1818. 8°. K. B. 's-Gray.
I Blz. 193/198, 213 — 1813/1814 — Middelburg. Ottersum,
Mook, ter Horst, Venraai, Broekhuizen, l lerik, Grubbenvorst,
Helden, Stralen, Uden.
241
HOLZENTHAL, GEORG. Briefe Liber Deutschland, Frankreich,
Spanien, die balearischen Insein, das siidliche Schottland and
Holland. Geschrieben in den Jahren 18o9 bis 1814. Mit Kupf.
Berlin 1817. 8°. U. B. Königsb
i Blz. 243/259 — Maart 1814 — Hellevoetsluis, Brielle, Maassluis, 's-Gravenhage, Leiden, Woerden, Utrecht, Amersfoort,
Zutfen, Borkel.
242
HISTORY of a six weeks' tour through a part of France, Switzerland, Germany, and Holland: with letters descriptive of a sail
i Jean Charles Francois de Ladoucette (1770-1848), fransch politicus.
SHELLEY, ANONYMUS, RAUSCHNICK 1814-1815
round the lake of Geneva, and of the glaciers of Chamouni. [By
PERCY BYSSHE SHELLEY and MARY W. SHELLEY]'. London 1817.8 ° .
U. B. Amst.
I Blz. 74/80 -- Aug. 1814 — Nijmegen, Tiel, Rotterdam.
2 43
BILLETS in the Low Countries, 1814 tot 1817. In a series of letters
Embellished with coloured plates. London 1818. I2 0 . U. B. Amst.
I Blz. 13/129, 135/147 — 1814/1817 — Hellevoetsluis, Willemstad, Rotterdam, 's-Gravenhage, Scheveningen, Loonduinen,
Rijswijk, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Broek-in-Waterland,
Zaandam, Gouda, Delft, Rijsbergen, Breda, Nijmegen, Grave,
Hees, 's-Hertogenbosch.
2 Blz. 86 /Ioi, Io3/ro6 — 1814/1817.
De onbekende schrijver bezoekt het koninklijk paleis en het daar
aanwezige schilderijenmuseum.
2 44
ROSENWALL, P. [GOTTFR. PETER RAUSCHNICK]. Malerische
Ansichten and Bemerkungen auf einer Reise durch Holland, die
Rheinlande, Baden, die Schweiz and Wurtenberg 2 . 2 Thle. Mainz
1818. kl. 8°. K. B. Berl.
I Dl I blz. 4/146 — Febr. /April 1815 — Amsterdam, Broek-in
Waterland, Zaandam, Halfweg, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage,
Scheveningen, Delft, Rotterdam, Utrecht, Arnhem, Nijmegen.
2 Dl I blz. 6/48, 54/72, 126/131 — Febr./April 1815.
Bezochte gebouwen zijn het zeemagazijn (blz. 15) met twee
daar liggende in aanbouw zijnde schepen en het koninklijk jacht,
het Oost - Indische huis en het West- Indische huis, de kweekschool
voor de zeevaart (blz. 18), de beurs en de korenbeurs (blz. 19/21),
i Percy Bysshe Shelley (1792-1822), engelsch dichter en zijn tweede
vrouw Mary Wolistoncraft Shelley (1797-1851).
2 Zie van dit boek de zeer ongunstige beoordeeling in de Recensent,
ook der recensenten, dl XIII, 2 st. (-í82o), blz. 36-40.
190
ROSENWALL, FRYE, MILFORD 1815
de Hollandsche en de Fransche schouwburgen (blz. 31/38) en de
Itzliaansche Olieral (blz. 38), het badhuis aan het einde der Plantage 2 (blz. 43), het schilderijenmuseum, toen in het koninklijk
paleis (blz. 55/72); enkele schilderijen bespreekt hij uitvoerig.
Nog worden vermeld het Duitsche en het Fransche koffiehuis,
de vischmarkt, de nachthuizen.
Onze reiziger is opgetogen over de Hooge sluis en over het prachtige gezicht, dat men van daar over de stad en den Buiten Amstel
heeft. Niet ver hier vandaan, zegt hij, verheft zich de 120 voet
hooge windmolen, die Napoleon en zijn gemalin bestegen hebben
bij hun bezoek (blz 13—I4). Op blz. 126-128 beschrijft hij den
indruk, die de tijding van Napoleon's onvluchting van Elba op
de Amsterdammers maakte.
2 45
FRYE, W. E 3 . After Waterloo. Reminiscenses of European
travel 1815--i81g. Ed. with a pref. and notes by Sal.Reinach.
London 1908. 8°. U B. Amst.
I Blz. 32/33 — Juni 1815 — Maastricht.
246
MILFORD JUN., JOHN. Observations, moral, literary, and
antiquarian, made during a tour through the Pyrennees, south of
France, Switzerland, the whole of Italy, and the Netherlands,
in the years 1814 and 1815. 2 vol. London 1818. 8°. Gotha.
i Dl II blz. 2 53/ 2 75• — Juni 1815 — Amsterdam, Broek-inWater land, 's-Gravenhage, Rotterdam.
i De stukken, die hij in deze schouwburgen heeft zien opvoeren, noemt
hij niet. Over de Hollandsche tooneelspeelkunst is hij niet best te spreken;
alleen Majowski wordt zeer door hem geprezen als „ein vorzuglicher Kunstier", die het publiek volkomen weet te bevredigen zonder in de fouten zijner
medespelenden te vervallen. Hij overschrijdt niet de .,Grenzlinie des Aufstandes" en ontwikkelt in zijn rollen „eine unerschöpfliche FuIle von komischer Laune".
2 Zie hierover noot 2 van het reisverhaal van R. A. Rudolphi (nr. 175).
3 W. E. Frye (1784-1853) engelsch krijgsman.
ROB. HILLS, ROB. SOUTHEY IS15
I9I
2 Dill blz. 252/264 Juni 1815.
De nergens genoemde schrijver vermeldt het admiraliteitsgebouw,
het stadhuis, de beurs; hij bezocht den schouze'burg, waar hij de beroemde zangeres Angelica Catalanil hoorde, en het koninklijk paleis,
waar Rembrandt's Nachtwacht en Gerard Dou's Avondschool
voornamelijk zijn aandacht trokken.
2 47
HILLS, ROB. Sketches in Flanders and Holland; with some
account of a tour through parts of those countries, shortly after
the battle of Waterloo ; in a series of letters to a friend. London
1816. gr. 4°. — Met pl. in aquatinta. U. B. Amst.
i Blz. I26/2o4 -- Juli /Aug. 1815 — Breda, Dordrecht, Gouda,
Amsterdam, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Rijswijk, Delft.
Rotterdam, Charlois, Maassluis.
2 Blz. 132/155 -- Aug. 1815.
De schrijver 2 bezoekt het anatomisch theater, de beurs, de Portugeesche synagoge, het paleis met museum, de Oudekerk en de
Nieuwekerk.
Zijn hotel was het Wapen van .Amsterdam op het Rusland.
De plaat XXIII stelt de St. Antoniesluis voor met het gezicht
op de Jodenbreestraat en het zich daar bevindende huis van
Rembrandt (een ets van den schrijver).
248
SOUTHEY, ROBS. Journal of a tour in the Netherlands in the
autumn of 1815. With an introd. by W. Rob. Nicoll. London
1903. 8°. U. B. Gron.
I Blz. 180/184 — Oct. 1815 — Maastricht.
i Deze gevierde zangeres (1779-18}9) trad hier 17 en 21 Juni op, volgens
advertentiën in de .4 mst. Courant van i 7 en 20 Juni. Zie over haar o. m.
George Grove A dictionary of music and musicians dl i blz. 319-322.
2 Robert Hills (1769-1844), engelsch aquarellist. Zie Dictionary of national biography.
3 Robert Southey (1774-1843) engelsch dichter en geschiedkundige.
I92
MITCHELL, DAV. WILKIE 1816
2 49
MITCHELL, JAMES. A tour through Belgium, Holland, along
the Rhine, and through the north of France, in the summer of
1816. In which is given an account of the civil ecclesiastical
polity, and of the system of education of the kingdom of the Netherlands ; with remarks on the fine arts, commerce, and manufactures.
London 1816. 8°. — Met kaart. U. B. Amst.
i Blz. 122/251 -- Zomer 1816 — Bergen-op-Zoom, Steenbergen, Rotterdam, Schiedam, Delft, 's-Gravenhage, Leiden,
Haarlem, Amsterdam, Nieuwersluis, Utrecht, Nijmegen.
2 Blz. 215/228 — Zomer 1816.
De schrijver bezoekt de Nieuwekerk, de Schotsche kerk. Zijn
logement was eerst het Wapen van Amsterdam, later het
Rondeel.
250
CUNNINGHAM, ALLAN. The life of Sir DAVID WILKIE; with his
,ournals, tours and critical remarks on works of art ; and a selection
from correspondence. 3 vol. London 1843. 8°. — Met portr.
U. B. Gott.
i Dl I blz. 443/45 2 ; III blz. 285/291 — Sept. 1816, Aug. 1840
— Breda, Amsterdam, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Rotterdam, Utrecht, Nijmegen.
2 Dl I blz. 445/448, III blz. 287/291 — Aug./Sept. 1816,
Aug. 1840.
Uit Wilkie's 2 brieven blijkt, dat hij toen met den graveur
i James Mitchell (1786-1844), schotsch geleerde, die werken schreef
over scheikunde, mineralogie, wijsbegeerte, enz. Zie Dictionary o} national
biography.
2 David Wilkie, schotsch kunstschilder (1785--1851). In 1816 kwam hij
naar Holland, omdat hij had gelezen „of the wonders of Dutch colouring in
the tour of sir Joshua Reynolds, and had witnessed its marvels in the pictures of Teniers and Ostade" (dl I blz. 442).
OTREPPE DE BOUVETTE, ED. MEISZNER i8r6-18i7
Rambach het Rijksmuseum bezocht en met den uitgever• Bufal
kennis maakte.
Op zijn reis naar het Oosten in x84o kwam Wilkie opnieuw
in Amsterdam en bezocht toen het rijksmuseum, het leprozen
2 , de schilderijen verzameling van Six van Hillegom en-huis
Rembrandts voormalige woning, toen een „old china shop".
251
OTREPPE DE BOUVETTE, ALB. Fragments de voyages en Hollande
(1816, z8r8, 1824). 2 part. Liège r86o. I2° U. B. Amst.
I 2e ged. blz. 25/93 — 1816, Z8z8, 1824 — Breda, Gorinchem,
Utrecht, Amsterdam, Broek-in-Waterland, Haarlem, Leiden,
's-Gravenhage, Scheveningen, Delft, Rotterdam
2 2e ged. blz. 47/54, 60/63 — 1816, 1818, 1824.
De schrijver 3 bezoekt Felix Merifis, het koninklijk Paleis, de
blurs, de Nieuwekerk, de Oudekerk, het marine-arsenaal en de
kweekschool voor de zeevaart.
252
MEISZNER, ED. Bemerkungen aus dem Taschenbuche eines
Arztes während einer Reise von Odessa durch einen Theil von
Deutschland, Holland, England and Schottland. Halle 18ig. 8°.
Arch. Rott.
i Blz. 48/85 — Voorjaar 1817 — Nijmegen, Utrecht, Zeist,
Amsterdam, Broek-in-Waterland, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Delft, Rotterdam, Hellevoetsluis.
2 Blz. 57/67 — April 1817.
i Ilij noemt hem in zijn brieven : „a printseller of great respectabillity",
Buffa teekende bij Wilkie in voor zes exemplaren en een proefdruk van
The Rent Day, een ets naar Wilkie's schilderij.
2 Het bezoek aan dit gebouw vond ik vermeld in de levenschets van Wilkie
door Jacq. Desrosiers in de Gazette des beaux-arts Ann. XXIV (1868) blz.
468. In b. g. uitgave van Wilkie's brieven wordt er geen gewag van gemaakt.
3 Albert Otreppe de Bouvette (1787— 1875), belgisch schrijver en geschiedkundige.
J. STEWART, STRICK VAN LINSCHOTEN 1817
De schrijver' bezoekt het binnengasthuis 2 , het buitengasthuis,
het werkhuis, het blindeninstituut en de natuurhistorische verzameling van C. J. Temminck.
Hij sprak dr. van Houle, aan wien hij een aanbevelingsbrief had.
2 53
CRUISE — A —: or, three months on the continent. By a naval
officer [J. STEWART]. Embellished with coloured engravings.
London í8Z8. 8°. Arch. 's-Gray.
i Blz. 36/85 — Zomer 1817 — Breda, Dordrecht, Rotterdam,
Delft, 's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden, Katwijk- aan -den-Rijn
Haarlem, Amsterdam, Broek-in-Waterland, Zaandam-, Nieuwersluis, Utrecht, Gorinchem.
2 Blz. 63/69, 74/81 — Zomer 1817.
De schrijver 3 bezoekt de beurs, de marinewerf met de schepen
Wassenaar, Holland, Galatea, Zeepaard en Lynx, de Nieuwekerk,
het koninklijk paleis, de Portugeesche synagoge en het werkhuis.
2 54
ELEUTHEROPHILOS [P. H. A. J. STRICK VAN LIN5CHOTEN].
Vertraute Briefe wafirend eines Durchflugs durch einen Theil der
ntirdlichen Provinzen des Kdnigreichs der Niederlande im Sommer
des Jahres 1817 in topographischer, historischer, politischer,
literarischer and religioser Hinsiclit an einen Freund geschrieben.
i Eduard Christoph Wilhelm Meiszner, arts in Toplitz, bekend als schrijver.
Zie Friedr. Rassmann Pantheon deutscher jetzalebender Dichter and die
Bellettristik eingreifender Schrijfsteller (aangeh. in Biographisches Les Mon
des Kaiser/hum Oesterreich dl XVII blz. 3i3).
2 Evenals alle andere vreemdelingen (zie o. m. H. W. Carter's reis in
Oct. i8í8 en die van J. Guislain in 1841) laakt ook Meiszner den slechten toestand der Amsterdamschen ziekenhuizen, waar b. v. herstellenden zaten te
rooken en de dokters met een pijp in den mond hun zieken behandelden.
3 J. Stewart volgens den magazijn-catalogus nr. 235, 19o8, van Maggs
Bros., te Londen.
STRICK VAN LINSCHOTEN 1817
I
3 Thle. Germania [Mannheim] 1818. 8°. U. B. Amst.
i Dl I blz. 9/III blz. 84 — Zomer 1817 — Goor, Kolmschate,
Diepenheim, Deventer, Apeldoorn, Voorthuizen, Hoevelaken,
Amersfoort, de Bilt, Utrecht, Loenen, Muiden, Amsterdam, Haarlem, Bloemendaal, Velzen, Hillegom, Lisse, Sassenheim, Leiden,
Rijnsburg, Noordwijk-binnen. Noordwijk-aan -Zee, Katwijk -binnen.
Katwijk-aan -Zee, Katwijk- aan-den-Rijn, Valkenburg, Koudejcérk,
Molenaarsbrug, Woubrugge, Oudshoorn, Alfen, Bodegraven,
Woerden, Oudewater, Gouda, 's-Gravenhage, Voorschoten, Voor
-burg.Schevni,DlftRordamech,Gin
Loevestein. Schoonhoven, Ijselstein, Wijk-bij -Duurstede, Beusekom, Tiel, Drumpt, Loenen (G.), Lent, Nijmegen.
Dl I blz. Io5/io6, 110/141 - Juli 1817.
De schrijver' bezoekt en noemt liet koninklijk paleis, de Nieuwe kerk, de waag op de Nieuwmarkt en op de Westermarkt, de beurs,
de Westerkerk, het R.K. maagdenhuis, het Luthersche weeshuis,
Felix Meritis, de kweekschool voor de zeevaart, het admiraliteitsgebouw, het Oost - Indische huis, het athenaeum, het oude mannen en vrouwenhuis, het diakonie oude mannenen vrouwenhuis, het
aalmoezeniersweeshuis, de gasthuizen, het werkhuis, de nieuwe
stadsherberg.
Hij logeerde in het Doelenhotel.
i P. H. A. J. Strick van Linschoten (1769-18E9), Nederlander van geboorte, in 1796 lid van de Eerste Nationale Vergadering, later gezant der
Bataafsche Republiek, trad vervolgens in dienst van den koning van Pruisen;
hij was berucht om zijn sarkastische uitlatingen over zijn vroeger vaderland,
waarvan b.g. boek wel het bewijs is. Zie over hem Konst- en letterbode 18 55,
blz. 99; Navorscher 1869, blz. 562.
Om zijn anti-nationalen geest werd dit reisverhaal door den bekenden
boekhandelaar Joh. Muller niet in zijn winkel geduld. Ook minister Van
Maanen, die in 1821 vernam, dat een hollandsche vertaling van het boek
zou verschijnen bij J. C. van Resteren, trachtte dat te beletten, wat voor
gelukte; de nederlandsche uitgave verscheen eerst in 1855, 56. Zie-lopig
Bijdragen to de geschiedenis van den boekhandel dl I blz. 57; Amstelodamum
Maandblad, Maart, 1916, blz. 30.
196
STEVENSON, Louis SPOHR
1817
2 55
JOURNAL of a trip to Holland, and part of Flanders, in the
months of July and August 1817. In a series of letters from a
gentleman [ROB. STEVENSON] to a friend in Edinburgh.
Extracts from the Scots Magazine.
K. B. 's-Gray.
r Blz. 9/49 — Juli/Aug. 1817 — Hellevoetsluis, Bridle,
Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Leiden, Haarlem, Amsterdam,
Broek-in-Waterland, Zaandam, Utrecht, Dordrecht.
2 Blz. 41/47 — Aug. 1817.
is,
De schrijver' bezoekt het tuchthuis, het werkhuis, Felix Merit
het koninklijk paleis, de Nienwekerk, de beurs, den Franschen
schouwburg (het gespeelde stuk wordt niet genoemd), Rondeel, „a
kind of tea-garden", het Doelenhotel, de porcelein-winkel van
Henry Du Bois, den kunsthandel van Maaskamp.
Hij sprak den bankier j. Hope.
256
Selbstbiographie. 2 Bde. Cassel usw. í86o, 61. 8°
K. B. 's-Gray.
i íál II biz. 56, 204/206, 381/382 — Herfst 1817, zomer 1835,
omer 1857 — Amsterdam, Zandvoort, Rotterdam, Utrecht.
2 Dl II blz. 56, 204/206, 381/382 — Herfst 1817, zomer 18 35,
zomer 1857.
De schrijver 2 gaf in den herfst van 1817 twee concerten in Felix
Meritis en woonde daar in 1835 een concert hij, waar uitsluitend
composities van hem zelf werden uitgevoerd; hij was toen de gast
van Tenkate, vermoedelijk den musicus Andries ten Cate 3 . Van zijn
laatste verblijf in 1857 alhier, dat trouwens buiten het bestek
SPOHR,Louis.
i Robert Stevenson, „civil-engineer of Edinburgh" blijkens den geschreven titel en de eigenhandige opdracht aan den „Chevalier Dedel" in het
geraadpleegde exemplaar.
2 Louis Spohr (1784--18$9), beroemd duitsch violist en componist.
3 Zie Henri Viotta Lexikon der toonkunst.
VON RODER VON BOMSTORF. CARTER 1817-1818
I97
van deze bibliographic valt, worden geen nadere bizonderheden
genoemd.
257
ARCHIBALD [0. W. KARL VON RADER VON BOMSTORF]. Um
risse einer Reise nach London, Amsterdam, and Paris mi Jahr
1817. Mit acht Steinabdr. Magdeburg 1821. 8°. Arch. Amst.
i Blz. 145/168 — 1817 -- Hellevoetsluis, Brielle, Delft, 's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden, Amsterdam, Zaandam, Broek
Waterland.
-in
2 Blz. 1 55/ 1 57, 162/167 — 1817.
De schrijver bezoekt den schouwburg (opgevoerd werd Tom
Jones, daarna een ballet Aline). de beurs', het koninklijk Paleis,
Felix Meritis, de Oudekerk, de Nieuwekerk.
258
CARTER, H. W. A short account of some of the principal
hospitals of France, Italy, Switzerland, and the Netherlands,
with remarks upon the climate and diseases of those countries,
London 1819. 8°. U. B. Amst.
I Blz. 207/241 — Oct. 1818 — Amsterdam, Leiden.
2 Biz. 207/237 — Oct. 1818.
De schrijver 2 bezoekt het binnengasthuis, het builengasthuis 3
het aalmoezeniersweeshuis, het werkhuis, het anatomisch theater
in het waaggebouw.
,
i ,Auf der Bórse ist kein Leben mehr and Gras wa.chst in ihrem Hofe".
Het klinkt als een teleurstelling in den mond van den vreemdeling.
2 Harry William Carter (1787-1863), engelsch geneesheer. Zie Dictionary
3 Naar aanleiding van dit oude pesthuis, waar ook de krankzinnigen
werden verpleegd, zegt de schrijver dit vleiende: „Every medical man has
heard of the hospital for lunatics at Amsterdam, which has been cited as
one of the best regulated establishments of the kind in Europe. One of the
grand points in which it has been mentioned to excel, is the moral treatment
of the patients. In that point the lunatic hospital of Amsterdam is happily
198
G.
ORTI
1818
2 59
Lettere d'un recente viaggio in Francia,
Inghilterra, Scozia, Olanda ed una parte della Germania. Verona
1819. 8°. K. B. Berl.
I Blz. 223/245 — c. 1818 — Bergen-op-Zoom, Rotterdam,
Delft, 's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Broek-in-Waterland, Zaandam, Utrecht, Zeist, Nijmegen.
2 Blz.. 2 33/2 39 — c. 1818.
De schrijver bezoekt het koninklijk paleis, het rijksmuseum,
de beurs, de Nieuwekerk, de Oudekerk, het lands magazijn, een
synagoge en den Franschen schouwburg, waar hij de opera Il Sargino
van Dalayrac zag en hoorde en Il Rosignuolo, grazioso dramma
in un allo op muziek van Lebrun.
De personen, met wie hij kennis maakt, zijn Pizzagalli en Mandach.
Hij logeerde in het Rondeel.
ORTI, GIROLAMO.
26o
HOFFMANN VON FALLERSLEBEN. Mein Leben. Aufzeichnungen
and Erinnerungen. 6 Bde. Hannover 1868. — 8°. U. B. Amst.
i Dl I blz. 196/204; 258/297; II blz. 337/344; V blz. 248/260;
VI blz. 103/109, 143/148 — Zomer 1819, Juni /Oct. 1821, Sept.
1836. April/Mei 1854, Aug./Sept. 1855, Juni 1856 — Maastricht,
Amerongen, Utrecht, Leiden, Katwijk, Haarlem, Sassenheim,
's-Gravenhage, Amsterdam, Naarden, Groningen, Rotterdam,
Arnhem, Scheveningen.
not so singular now as it was formely, a like system of mildness has been
adopted in other countries, vet it should not be forgotten, (en deze woorden
zijn waard ondersteept te worden) that such a system had been established
there, and carried on for a long time before the rest of the world seemed to be
aware of its superiority" (blz. 212 ald.). Over de toenmalige hygiënische inrichting van het gebouw was hij minder goed te spreken; daar ontbrak veel
aan, zooals ook C. J. Nieuwenruys in zijn Proeve eenex geneeskundige plaats
dl III blz. 204 en v. uitvoerig opsomt. Zie ook-beschrijvngaAmtd
J. W. van der Valk Bijdrage tot de kennis van de geschiedenis der syphilis
in ons land, en de reizen van C. Meiszner, April 1817 en van J. Guislain in
]844 in deze biographie genoemd (nr. 252 en nr. 317).
HOFFMANN VON FALLERSLEBEN 182I
2 Dl I blz. 294/296; II blz. 338/340; V blz. 2 53/ 2 59 — Oct. 1821,
Sept 1836, Mei 18 54•
De schrijver' bezoekt de bibliotheek van het Koninklijk Instituut
en die der Doopsgezinde gemeente, het rijksmuseum en eene daarin
gehoudene tijdelijke tentoonstelling (Sept. 1836), Ar/is (1854).
Hij logeert hier bij den boekhandelaar Johannes Muller, later
(1854) bij diens weduwe.
De door hem genoemde personen zijn de geschiedkundige
Jacobus Koning, Samuel Iperusz. Wiselius, de doopsgezinde
predikant Samuel Muller, D, Groebe, Christian Muller, prof.
W. Moll, de dichter W. J. Hofdijk, de componist jan George
Bertelman, Jac. Joh. Nieuwwenhuizen, mevr. de weduwe Joan
Melchior Kern per, dr. J. P. Heye, de boekhandelaar Frederik
Muller en de predikant Jan Jacob van Voorste; van beide laatsten
zag hij de bibliotheken.
261
-
TOUR in Holland in the year MDCCCXIX. Privately printed.
London z. j. kl. 8°.
K. B. 's-Gray.
i Blz. 2/252 — Aug./Sept. 1819, 1822, 1823 — Rotterdam,
Schiedam, Delfshaven, Hillegersberg, Delft, 's-Gravenhage,
Scheveningen, Voorburg, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Broekin Waterland, Monnikendam, Edam, Hoorn, Alkmaar, Zaandam,
Utrecht, Zeist, Woerden, Gouda, Dordrecht, Breda, Weesp,
Naarden, Soestdijk, Amersfoort, Voorthuizen, het Loo, Bodegraven,
Zwammerdam, Alfen a. d. Rijn, Driebergen, Doorn, Amerongen,
Renen, Wageningen, Arnhem, Velp,. Biljoen, Beekhuizen, Lent.
i August Heinrich Hoffmann von Fallersleben (1798-1874), duitsch
taal- en letterkundige, kwam in 1821 naar ons land voor het verzamelen
en bestudeeren van oude volksliederen, later uitgegeven in zijn Horae bel
Naar aanleiding van b. g. zelf-biographie verscheen in Onze Tolk,-gicae.
letterkundig weekblad jaarg. VII (1875) nr. 49 en 52 een artikel over Hoffmann von Fallersleben in Nederland door [W.] B[eets ?].
z Zie over diens hoogst belangrijke bibliotheek, geveild i86o, het opstel
door Frederik Muller in de Kortst- en letterbode í86o blz. 178, 186 en 226.
200
ANONYivIUS 1819
2 Blz. 118/189 -- Sept. 1819, 1822, 1823.
Da schrijver' bezoekt het koninklijk Paleis, het stadhuis, het luchthuis, Felix Meritis, de Nieuwekerk, de Oudekerk, het anatomisch
theater, 's lands magazijn en werf, het kabinet van landbouw
werktuigen in de Zwanenburgerstraat 2 , een diamant--kundige
slijperij , het café- chantant Vauxhall 3 in de Plantage, den hortus,
het doolhof, het tuighuis, het rijksmuseum en de schilderijen
schildersateliers van : A. J. Brentano, „the Mecaenas-kabinet
of Amsterdam", H. L. Muller, Jan Six, Hodshon, J. Goll van
Frankenstein, W. J. van Brienen van de Groots Lindt, [J. of M. ?]
van Loon, H. van Cranenburgh, J. de Vos, D. Bierens. J. H. Molkenboer, J. A. Toep fen, J. Hulswit, J. W. Pieneman, „an excellent
battle painter with very black, intelligent eyes", Pieter Pieterszn
Barbiers, J. A. Kruseman 4 , A. Oberman, J. Hansen en zijn zoon
C. L. Hansen, en J. Hagboll: verder komt hij nog bij de kunsthandelaars C. F. Roos, Alb. Brondgeest, Kreuse en de Gruiter, in de
boekwinkels van G. Dufour en Maaskamp, den chineeschen porceleinwinkel van mevr. Dubois en bij de antiquairs Jitta in de Kalver straat en Simon en Philip Gans. Hij woont een amsterdamsche
kermis bij en bezoekt de Hollandsche 5 , Duitsche en Fransche
schouwburgen, Rosenburg, „a very pretty tea-garden.' en Frascati 6
.
i Blijkens zijn reisverhaal is de onbekende schrijver een bizonder goed
kunstkenner geweest, die op zijn reis al zijn aandacht aan schilderijen wijdde,
al geeft hij ook overigens nog wel aardige bizonderheden, b. v. over de
amsterdamsche kermis, waar rijk en arm broederlijk feestvierde.
2 Zie noot 4 van nr. 264.
3 „One building, called Vauxhall, contains a large saloon, where groups
of well-dressed people amused themselves by smoking, and drinking tea
or coffee, and bands of music play at interval".
4 De schrijver zag enkele zijner schilderijen. Kruseman zelf vertoefde toen
in Italië.
5 Gespeeld werd De kruiwagen van den azinverkooper, naar het fransch
van Mercier; van de acteurs zegt de schrijver, dat zij welgekleed waren en
met „spirit" speelden.
6 Een mooie breede zaal, waar vooral veel punch en wijn geschonken
werd. Men betaalde bij het binnenkomen 15 stuivers, waaronder een vertering
begrepen was.
H. HARRING, CH. TENNANT 1820--182I 201
262
HARRING, HARRO. Rhonghar Jarr. Fahlrten eines Friesen in
Dänemark, Deutschland, Ungarn, Hglland, Frankreich, Griechenland, Italien and der Schweiz. 4 Bde. München 1826. kl. 8°.
K. B. Kopenh
i Dl III blz. 192/229 — Nazomer 1820 — Nijmegen, Utrecht,
Amsterdam, Leiden, 's-Gravenhage, Scheveningen, Rotterdam.
2 Dl III blz. 204/229 — Sept. 1820.
De schrijver' bezoekt het koninklijk Paleis en de beurs; het museum was wegens herstelling gesloten ; op de Botermarkt ziet hij
de kermis in vollen gang.
Door den consul van zijn land wordt hij op diens buitenplaats
bij Haarlem ten eten genoodigd.
263
TENNANT, CH. A tour through parts of the Netherlands,
Holland, Germany, Switzerland, Savoy, and France, in the year
1821-2. Including a description of the Rhine voyage in the middle
of autumn, and the stupendous scenery of the Alps in the depth
of the winter. 2 vol. London 1824. 8°. K. B. Berl.
I Dl I blz. 25/150 — Sept. 1821 — Bergen-op-Zoom, Willemstad, Dordrecht, Rotterdam, Oorschot, 's-Hertogenbosch, ZaltBommel, Utrecht, Amsterdam, Zaandam, Broek-in-Waterland,
i Harro Harring (1798-187o), aanvankelijk kunstschilder, later theaterdichter, journalist, novellist, tolk, een zeer opstandige natuur, die om zijn
revolutionaire ideeën in de verschillende landen, die hij bezocht en waarbij
behalve de in b.st. titel genoemden ook nog Engeland en Amerika kunnen
gevoegd worden, als een minder gewenschte vreemdeling werd beschouwd
en na korteren of langeren tijd over de grenzen gezet. Niettegenstaande
zijn zwervend leven is het aantal zijner geschriften vrij groot, Goedeke
noemt er 43. Zie Karl Goedeke Grundiss zur Geschichte der deutschen Dichtung dl III blz. 741-743; H. P. G. Quack De socialisten 3e dr. dl IV, blz. 298.
2 Anthony Dull Jansz. was in dien tijd consul van Denemarken volgens
den Naamwijzer.
202
Cu. TENNANT, SAM. VON GROUNER 1821
Haarlem, Leiden, Katwijk- aan -Zee en Katwijk- aan -den-Rijn,
's-Gravenhage, Tiel, Nijmegen.
2 Dl I blz. 49/58, 67/91 — Sept. 1821.
De reiziger' logeert in het Doelen/wiel, hij bezoekt het werkhuis,
het koninklijk paleis, het rijksmuseum, Felix Merit's, de Oudekerk,
de Nieuwekerk, hef rasphuis, de landswerf, den Franschen schouw
den stadsschouwburg 2 alsook eenige nachthuizen (musico's).-burgen
,
264
WIMMER, C. W. Beschreibung einer Reise durch das Königreich der Niederlande, welche auf Veranlassung des landwirthschaftlichen Vereins in Bayern gemacht worden von SAMUEL VON
GROUNER, ehemaligen Oberberghauptmann. 2 Thle. Mit Steinabdr.
Passau 1826, 27. 8°. U. B. L.
i Dl I blz. 164/364 — Oct./Dec. 1821 — Breda, Rotterdam,
's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden, Rijnsburg, Haarlem, Amsterdam. Alkmaar, Petten, Helder, Blokzijl, Steenwijk, Frederiksoord.
2 Dl I blz. 211/214 — Nov./Dec. 1821.
De reiziger 3 ziet de verzameling van hollandsche landbouwwerktuigen van prof. J. Kops 4 en de Willemsluis van het Noord
kanaal.
-Holandsche
i Over dezen Charles Tennant vond ik niets vermeld; wel noemt de Dxctonary of national biography een beroemd scheikundige van dien naam en
van dien tijd, maar noch uit de daar genoemde lijst van diens geschriften,
noch uit dit reisverhaal is op te maken, dat dit een en dezelfde persoon zou
zijn. Is misschien onze reiziger de schrijver van het in 1858 te Londen anoniem verschenen boekje: The franchise. What shall we do to ii? Zie Sam.
Halkett and John Laing A dictionary of the anonymous and pseudonymous
literature of Great Britian, vol II, kolom 956. Tegelijk met de engelsche
uitgaaf van deze reis verscheen een fransche editie.
2 De daar geziene stukken worden niet genoemd.
3 Samuel von Grouner, hoofdopzichter van de mijnen in Beieren.
4 Deze verzameling in 18ií in het gebouw van het genootschap Tot nut
en beschaving in de Zwanenburgerstraat ondergebracht, werd later naar
Utrecht verplaatst. Zij was aangelegd door J. Kops, directeur van den landbouw, later hoogleeraar in de landhuishoudkunde en botanie te Utrecht.
JUL. PICTET, C. OTTO 1822
203
265
NOTES sur la Nord-Hollande (Juin 1822). Par un voyageur
suisse [JUL. PICTET]. Av. portr. Bruxelles 1827. I2°
U. B. Amst.
i Blz. I/XII, 1/107 — Juni 1822 — Velzen, Beverwijk, Marquette, Kastrikum, Alkmaar, Het Zand, Koegras, Helder, Schagen,
Rustenburg, Zaandam, Purmerend, Broek -in- Waterland, Buiksloot.
266
OTTO, C. Reise durch die Schweiz, Italien, Frankreich,
Grossbritannien and Holland, mit besonderer Rücksicht auf
Spitáler, Heilmethoden and den übrigen medicinischen Zustand
dieser Lander. Mit Kupfertaf. 2 Thle. Hamburg 1825. 8°
U. B. Amst.
I Dl II blz. 45 2 /4 64 — juli 1822 — Rotterdam, .Leiden,
Haarlem. Amsterdam, Deventer
2 Dl II blz. 459/464 — Juli 1822.
De schrijver' bezoekt het binnengasthuis, het buitengasthuis,
het werkhuis, het anatomisch theater, het rijksmuseum.
Hij sprak den deenschen vice-consul Velet 2 en vertoefde ten
huize van de familie Chevallier 3
.
267
HEGEL — Briefe von and an —. Herausgeg. von Karl Hegel.
Th. II. Leipzig 1887. 8°
Hegel's Werke. Volst. Ausg. Bd X1X,
U. B. Amst.
2.
i Carl Otto (1795-1879), deensch geneeskundige, later hoogleeraar aan
de Universiteit te Kopenhagen.
2 In den Naamwijzer .... van het stadsbestuur van 1822 noch in het
Adresboek van 1823 komt deze voor; als consul- generaal voor Denemarken
staat in beiden genoemd Anthony Dull Jansz.
3 Deze familie van deenschen oorsprong kwam uit West- Indië, (Elias
Vroedschap dl II blz. 984 en b.g. reisverhaal t. a. pl. II blz. 460), evenals de
schrijver, die van het deensche eiland St. Thomas geboortig was.
204HEGEL, FLIEDNRR 1822-1823
i Blz. 104/III — Oct. 1822 — Breda, Dordrecht, Rotterdam,
's-Gravenhage, Haarlem, Amsterdam, Utrecht, Deventer.
2 Blz. Iog/IIO — Oct. 1822.
De schrijver' bezoekt het rijksmuseum, de beide synagogen,
het koninklijk paleis, de Oudekerk (eine durch ihre farbigen Fen
ster berühmte Kirche).
Hij at dien dag bij dr. Besseling, een streng katholiek, die hem
de stad en de haven liet zien.
268
FLIEDNER, THEOD. Collektenreise nach Holland and England,
nebst einer ausführlichen Darstelling des Kirchen-, Schul-,
Armen-, and Gefangnisswesens beider Linder, mit vergleichender Hinweisung auf Deutschland, vorzüglich Preussen. Mit
Taf. 2 Bde. Essen 1831. 8°. U. B. Amst.
i Dl .1 blz. 13/327, II blz. 1/192, 278/586 — Juni 1823/Febr.
1824 — Nijmegen, Arnhem, Wageningen, Rijzenburg, Utrecht,
Amsterdam, Zaandam, Broek-in-Waterland, Purmerend, Rotterdam, 's-Gravenhage, Harlingen, Franeker, Leeuwarden, Frederiksoord, Willemsoord, Groot en Klein Wateren, Veenhuizen, Ommerschans, Leiden, Haarlem, Bloemendaal, Dordrecht, Gorinchem,
Zeist, Gouda, Schiedam, Delft, Hellevoetsluis.
2 Dl I blz. 24/82, 88/114, 128/256 — Juni/Sept. 1823.
De schrijver 2 bezoekt het admiraliteitsmagazijn, het blindeninstituut, het binnengasthuis, het buitengasthuis, Felix Meritis,
het huis van arrest en justitie op den.Heiligenweg, het diakonie
oude mannenen vrouwenhuis, de' Nieuwezijdskapel (waar hij
preekt), de Nieuwekerk, de Luthersche Oude- en Nieuwekerk, de
Hersteld Evang. Luthersche kerk, het spinhuis, het stadhuis, het
weduwenhof, het aalmoezeniersweeshuis, het diaconieweeshuis, het
burgerweeshuis.
r Georg Wilhelm Friedrich .Regel (1770-1831) duitsch wijsgeer.
Theodor Fliedner (1800—i864), duitsch geestelijke, vooral bekend door
zijn in 1831 opgerichte Diakonessenhuis te Kaiserswerth. In 1823 maakte
hij b.g. reis ten behoeve zijner noodlijdende gemeente.
2
FLIEDNER, ZELTER i823
205
Hij logeert in het hotel Stadt Elberfeldt in de Bethaniestraat.
De door hem gesproken personen zijn de predikanten bij de
Hervormde gemeente Egb. Begeman, W. Broes, A. H. ter Hoeven,
W. C. van Manen, R. J. van der Meulen, J. L. Wolterbeek, de
Doopsgezinde voorgangers J. Ier Borg en prof. Sam. Muller.
de Waalsche predikant P. Chevallipr, verder de bekende Willem
de Clercq, dien hij hoort improviseeren, Is. da Costa, de schrijfster
Fenna Mastenbroek. C. J. Temminck, wiens naturaliënkabinet hij
ziet, de boekhandelaar Joh. Muller.
De titelplaat van deel I stelt het diakonie oudemannen- en
vrouwenhuis voor.
269
GOETHE. W. and K. F. ZELTER. — Der Briefwechsel zwischen. —
Im Auftrag des Goethe- and Schiller-Archivs nach den Handschriften herausgeg. von Max Hecker. 4 Bde. Leipzig i913
8°. Mit Portr. U B Amst.
i Dl II blz. 229/240 — Oct./Nov. 1823 — Utrecht, Amsterdam,
Haarlem.
2 Dl. II blz. 2 3 0 /2 35, 2 39 — Oct./Nov. 1823.
De schrijver' bezoekt de landswerf en het landsmagazijn, het
verbeterhuis, de Fransche opera (gespeeld werd La maison isolée en
Les maris garcons, muziek van Dalayrac en Berton, de voorstelling
wordt zeer geprezen en de baritonzanger Coeuriot geroemd), de
beurs en de korenbeurs, het rijksmuseum, het anatomisch theater,
Felix Jferitis, waar hij een concert bijwoont, de lappenmarkt
(op de Nieuwmarkt ?). Hij sprak den heer Sillem 2 , associé van de
bankiersfirma Hope, die hem op zijn buiten Saarhof bij Haarlem
ontving.
i Karl Friedrich Zelter (1758 —1832), duitsch bouwmeester en componist en vriend van Goethe. Volgens zijn brief aan Goethe kwam hij voornamelijk voor het Haarlemsche orgel naar Holland.
2 Hieronimus of Ernst Sillem, beiden waren aan het bankiershuis van
Hope geassocieerd.
206
J. H. JAECK, J. H. SCHULTES 1824
270
JAECK. JOACH. HEINR. Reise durch Frankreich, England and
die beiden Niederlande im Sommer and Herbst 1824. 2 Thle.
Weimar 1826. 12 ° . U. B. L.
i Dill blz. 206/249 — Sept. 1824 — Rotterdam, Delft, 's-Gra=
venhage, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Utrecht, Vianen,
Gorinchem, Breda.
2 Dill blz. 231/241 — Sept. X824.
De schrijver' logeert in de Stadt Elberfeldt. Hij bezoekt het
athenaeum, het gymnasium, de kweekschool voor de zeevaart den
hortus, het anatomisch theater, het rijksmuseum, het koninklijk
paleis, Felix Meritis, de Oudekerk, de Nieuwekerk, de R. K. Catharinakerk op het Singel, den Franschen schouwburg (gegeven werd
Aline, reine de Golconde, opera van Berton), den Hollandschen
schouwburg (gespeeld werd Het ontzet der stad Leiden van
M. Westerman), den Duitschen schouwburg (het gespeelde stuk was
Tancred opera van Rossini, waarin de acteur M. Schutz bizonder
uitblonk), het postkantoor, het Oost-Indische huis, 's lands magazijn,
de beurs en een schilderijententoonstelling van levende meesters in
een der bovenzalen van dit laatste gebouw.
De door hem genoemde personen zijn Joh. Pfister, opzichter
aan den hortus, en den boekhandelaar Sulpke.
;
271
SCHULTES, JUL. HERM. De nosocomiis quibusdam Belgicis,
Britannicis, Gallicis commentariolum. Dissertatio inauguralis.
Landishuthi Bavarorum 1825. 4 °. U. B. Amst.
i Blz. 1/4 — Herfst 1824 — Utrecht, Amsterdam, Rotterdam.
i Joachim Heinrich Jaeck (1777-1847) duitsch geleerde en bibliothecaris
der Koninklijke Beijersche bibliotheek te Bamberg. Zie Allgemeine Deutsche
Biographie.
M. LOEWENTHAL, CHR. G. D. STEIN 1824-1826
207
2 Blz. 2/3 — Herfst 1824.
De schrijver' bezoekt het binnen- en buitengasthuis.
272
LOEWENTHAL, MAX. Skizzen aus dem Tagebuche einer Reise
durch Frankreich, Grossbritanien and Deutschland. 2 Bde. Wien
1825. 8°. Bibl. Carl Viol, Amst.
i Dl II blz. 164 /180 --- Omstr. 1824 — Breda, Dordrecht,
Rotterdam, Delft, s-Gravenhage, Scheveningen. Leiden, Haarlem,
Amsterdam, Zaandam, Utrecht, Nijmegen.
2 Dl II blz. 171/179 — Omstr. 1824.
De schrijver 2 bezoekt het koninklijk Paleis, de Nieuwekerk, de
Oudekerk, de beurs, den Franschen schouwburg, waar hij zag Turcaret
van Le Sage, 's landsmagazijn, het rijksmuseum.
Van een wandeling door de stad schrijft hij niet onvermakelijk,
dat hij „kam an einer Unzahl von Wasch-, Wisch-, Reibe-, Scheuer-, Kehr- and Klopf-Scenen voriiber".
/
2 73
STEIN, CHRIST. GOTTFR. DAN. Reise nach Amsterdam, Haag,
Rotterdam, London, Oxford, Cambridge, Manchester, Liverpool,
usw. Mit Kupf. and Charte der Niederlande. Leipzig 1828. 8°.
Arch. Amst.
i Blz. 5/52 — Zomer 1826 — Amsterdam, Broek -in-Waterland,
Zaandam, Haarlem, Leiden, 's- Gravenpage, Delft, Rotterdam,
Schiedam, Brielle.
2 Blz. 6/26 — Zomer 1826.
i Julius Hermann Schultes (1804-1840), duitsch geneesheer en vruchtbaar schrijver over medische en technische onderwerpen, die met dit reis
zijn academischen graad behaalde. Zie Biogra1hasches Lexikon der-verhal
hervorragenden Aerzie.
2 Maximilian Loewenthal (1799-1872), generaal -direkteur der oosten
telegrafie, schreef verschillende romans, waarvan sommigen-rijkschepotn
onder het pseudoniem Leo von Walther. Hij was gehuwd met Sophie
Kleyb, de ongelukkige liefde van Nikolaus Lenau.
208 PUCKLER-MUSKAU, FRICKE, DUCITESNE 1826-1827
De schrijver' bezoekt het koninklijk paleis, het athenaeum, de
Latijnsche school, het rijksmuseum, de Oudekerk, de beurs, 's landsmagazijn en de werf, de kweekschool voor de zeevaar/ 2
.
2 74
PUCKLER MUSKAU, HERM. VON 3 — Mémoires et voyages du
prince —. Lettres posthumes sur l'Angleterre, 1'Irlande, la France,
la Hollande et 1'Allemagne. Trad. de l'éd. allem. par J. Cohen.
6 tom. La Haye 1833. I2°. U. B. Amst.
I Dl I blz. 28/38 — Sept. 1826 — Utrecht, Gouda, Rotterdam.
2 75
FRICKE, J. C. G.4 Bericht liber seine Reise nach Holland and
den angrenzenden Gegenden zur Erforschung der in den gedachten
Gegenden im Sommer and Herbste dieses Jahres geherrschten
Krankheiten. Bekannt gemacht von dem Gesundheit-Rathe zu
Hamburg. Ende December 1826. Hamburg 1826. 8°. U. B. Amst.
1 1826 — Groningen.
276
DUCIHESNE ainé. Voyage d'un iconophile. Revue des principaux
cabinets d'estampes, bibliothèques et Inusées d'Allemagne, de
Hollande et d'Angleterre. Paris 1834. 8°. U. B. Amst.
i Blz. 238/298 — Nov. 1827 — Amsterdam, Leiden, Utrecht,
s'-Gravenhage, Delft, Rotterdam.
2 Blz. 238/266 — Nov. 1827.
De schrijvers bezoekt het rijksmuseum, de Oudekerk, de Nieuwekerk en het anatomisch theater.
Hij sprak den conseryator van het museum Cornelis Aposlool.
i Christian Gottfried Daniel Stein (1771-1830), duitsch aardrijkskundige,
Zie Allgemeine Deutsche Biograj5hie.
2 In zijn boekje, dat voornamelijk ten gebruike bij het onderwijs geschreven is, noemt hij nog vele andere gebouwen.
3 Hermann von Puckler Muskau (1785-1871) duitsch schrijver en
krijgsoverste.
4 J. C. G. Fricke (1790-1841), duitsch geneeskundige.
5 Jean Duchesne ainé (1779-1855), fransch schrijver van werken over
kunst, conservator van het Prentenkabinet der Bibliothèque nationale te
Parijs. Zie Larousse Grand dictionnaire universel.
VON LADENBERG, LEPEINTRE
1828
209
2 77
BEMERKUNGEN — Kurze — auf einer fluchtigen Reise am Rhein
and durch das Königreich der Niederlande im Jahre 1828 [von
P. W. A. VON LADENBERG]. Köln am Rhein 1830. 12°.
U. B. Amst.
i Blz. 102/189 — Zomer i828 — Tiel, Utrecht, Amsterdam,
Buiksloot, Broek-in-Waterland, Zaandam, Haarlem, Leiden,
's-Gravenhage, Delft, Rotterdam.
2 Blz. 116/138, 1 49/ 1 55 — Sept. 1828.
De schrijver bezoekt het koninklijk Paleis, de Nieuwekerk, het
rijksmuseum, de beurs, de landswerf, de kweekschool voor de zeevaart,
Felix Meritis, den stadsschouwburg (er werd gespeeld de Freischütz
van Von Weber, vermoedelijk in de vertaling van A. Appel, Het
vrijschot of de zwarte jager) , en den Franschen schouwburg (waar werd
opgevoerd La dame blanche, woorden van Scribe, muziek van Boïeldieu, toen een noviteit in ons land, ie opvoering Dec. 1825
te Parijs).
278
LEPEINTRE. Quatre mois dans les Pays-Bas, voyage épisodique et critique de deux littérateurs dans la Belgique et la Hollande. 2e éd. 3 tom. Paris 1830. 8 ° . — Met steendr. U. B. Amst.
i Dl II blz. 35/III blz. 56 — c. 1828 — Rotterdam, Delft,
's-Gravenhage, Scheveningen, Haarlem, Amsterdam, Zaandam,
Purmerend, Hoorn, Alkmaar, Helder, Zeist, Utrecht, Breda.
2 Dl II blz. 184/301, 374, 392/401 — c. 1828.
De schrijver' bezoekt de beurs, het admiraliteitsmagazijn, de
Portugeesche en Duitsche synagogen, het koninklijk Paleis, het
r ij ksmuseum, een ankersmederij, het huis met de hoofdent, café de
i Pierre Marie Michel Lepeintre (geb. 1785), fransch schrijver en o. M.
uitgever van de werken der heide Chéniers (J. M. Quérard La France littéraire
V, 185, 186), vroeger ambtenaar van administratie. Later noemde hij zich
Lepeintre-Desroches.
2 Dl II blz. 394: „J'allai, par ressouvenir, de ce pas au Keisesgract,
dans une maison oû était déposé un chef-d'oeuvre de Rembrandt, que son
2I0 WILH. HORN 1830
Vreede aan den Amstel, Nouvelle café francais in de Kalverstraat,
de musico La Fontaine op den Kloveniersburgwal, Felix Menus;
als logement worden genoemd de Munten het Wapen van Amsterdam.
2 79
HORN, WILH. Reise durch Deutschland, Ungarn, Holland,
Italien, Frankreich, Grossbritannien and Ierland ; in Rücksicht
auf medicinische and naturwissenschaftliche Institute, Armenpflege usw. 4 Bde. Berlin 1831-33. 8°. U. B. Amst.
I Dl I blz. 339/3 8 9 — Voorjaar 1830 — Rotterdam, ' s-Gravenhage, Leiden, Amsterdam, Utrecht.
2 Dl I blz. 363/377 — Maart 1830
De schrijver bezoekt het anatomisch theater in het waaggebouw,
den hortus botanicus, het oude mannenen vrouwenhuis, het
diakonieweeshuis, het bestedelingenhuis, het daarbij gelegen
diakoniehuis voor gehuwde lieden, het werkhuis en het binnen- en
)
buitengasthuis.
De volgende personen worden genoemd: professor Gerardus
Vrolik, professor Christiaan Bernard Tilanus Sr., professor Gerard
Coenraad Bernard Suringar en dr. Van den Oever, geneesheer in
het buitengasthuis.
propriétaire ne voulait pas vendre moins de soixante mille florins. Le sujet
en est tout simplement one lecon d'anatomie d'anciens chirurgiens ; eest
un bras écorché d'un cadavre qu'un professenr en rabat et en perruque dissèque devant ses éleves. Je ne mis pas plus d'une minute à regarder ce tableau".
Dit moet de anatomische les van dr. Tulp geweest zijn. Volgens de
Beschrijving der schilderijen van het Chirurgijnsgild te Amsterdam, door
J. W. R. Tilanus (Amst. 1865) is deze schilderij in 1828 door H.H. Administrateuren van het Weduwenfonds van het Chirurgijnsgild voor f 32000
verkocht aan liet rijk, dat haar geplaatst heeft in het Mauritshuis ; volgens
mededeeling van prof. J. Six is zij echter eerst in publieke veiling geweest
en is daar door de Regeering gekocht (Zie Veiling- catalogus van de Wed.
Roos van i Aug, 1828 nr. io9). Lepeintre heeft deze schilderij dus gezien
in het Huis roet, de Hoofden.
i Wilhelm von Horn (1803-1871), duitsch geneesheer, later directeur
van het Charité-Krankenhaus te Berlijn. Zie Biographisches Lexikon der
hervorragenden Aerzte.
SCHNAASE, SAACKE, WIENBARG, MUENCH 1830-1831
2II
280
SCHNAASE, KARL. 1 Niederländische Briefe, Stuttgart usw.
1834. 8°.
U. B. L.
i Blz. 6/181 — Zomer 1830 — Nijmegen, Rotterdam, Delft,
's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden.
281
SAACKE, FRIEDR. Denkwiirdige Erinnerungen aus einet vierj ahrigen Reise durch Siiddeutschland, Holland and England
nach den Freistaaten des mittleren Siidamerika. 2 Thle. Wolfenbiittel 1844. 12°. U. B. Heidelb.
I Dl I blz. 49/70 — Winter 1830 — Nijmegen, Rotterdam.
282
WIENBARG, LuDOLF. Holland in den Jahren 1831 and 1832.
2 Thle. Hamburg 18J3. kl. 8°.
U. B. Amst.
i Dl I blz. 6/II 18o — 183o/i83I — Oldenzaal, 's-Gravenhage,
Scheveningen, Rotterdam, Delft, Leiden, Haarlem, Gouda, Amsterdam.
2 Dl I blz. 49/5 0 , 82/83, 173, II blz. 87/91 — 1831/1832.
De schrijver 2 bezocht het koninklijk paleis en het rijksmuseum.
283
TAGE — Zehn — auf dem Dampfschiff and drei Wochen in
Holland. Von E. M[UENCH].
K. B. 's-Gray.
Europa. Chronik der gebildeten Welt. 1836. IV.
I Blz. 433/45 1 — 1831 — Rotterdam, 's-Gravenhage, Delft.
i Karl Julius Ferdinand Schnaase (1798-1875), duitsch kunstkenner.
Zie over hem o. m. Allgemeine Deutsche Biographie.
2 Ludolf Christian Wienbarg (1802-1872), duitsch schrijver, privaatdocent aan de hoogeschool te Kiel, later redacteur van verschillende letter.
kundige periodieken. Zie Allgemeine Deutsche Biographie.
2I2
DE GRELLET, NIK. LENAU 1832
28 4
QUAKER — Un — francais. Vie d'ETIENNE DE GRELLET. Récit
de ses travaux philanthropiques et missionnaires. Trad. de l'angl.
[de Robert Alsop et Christine R. Alsop, née Majolier] par Mme
Abric-Encontre. Nouv. éd. Paris [1896]. 8°. — Av. portr.
U. B. Amst.
I Blz. 374/37 6 — Juli 1832 — Tiengemeten, Rotterdam, Amsterdam.
2 Blz. 375/37 6 — Juli 1832.
De reiziger' bezocht eenige bijeenkomsten der Kwakers en de
bewaarschool Amsterdamsch Welvaren in de Beerenstraat 2
Hij sprak Jean Etienne Mollet, die hem als gids diende, en „le
pieux mennonite" Johannes Muller, den boekhandelaar.
.
28 5
LENAU, NIKOLAUS. Sämtliche Werke and Briefe in 6 Binden,
Herausgegeben von Ed. Castle. Leipzig 1910 -13. 8°. — Mit
Portr. U. B. Gron.
i Dl III (Briefe Bd I), blz. 175/188 — Juli 1832 — Lobit,
Amsterdam.
2 Dl III (Briefe Bd I), blz. 175/177 — Juli 1832.
De schrijvers bezoekt het rijksmuseum, waar hij vooral opgei Etienne de Grellet (1773-1855), geboren te Limoges, vluchtte om de
fransche revolutie naar Demarara en vandaar naar de Vereenigde Staten,
waar hij zich aansloot bij de Kwakers. Als zendeling en evangelist van dat
Genootschap maakte hij vele groote reizen. In 1832 voor de vierde maal op
reis naar Europa, bezocht hij in gezelschap van William Allen, den vriend
van Elizabeth Fry, ons land. In Tiengemeten werd zijn schip wegens de toen
heerschende cholera in quarantaine gehouden.
2 Zie over de stichting van deze school, die haar ontstaan te danken heeft
aan den schotschen Kwaker John Warder A mstelodamum. Maandblad. Jaarg.
II (1915) blz. 53.
3 Nikolaus Franz von Niembsch (1802-185o), oostenrijksch dichter, meer
bekend onder zijn schrijversnaam Nikolaus Lenau. Zie over hem: Ant. X.
Schurz Lenaus Leben. Erneut and erweitert von Ed. Castle; Lenaus Werke,
herausgeg. von Max Koch. Ons land is hem, naar het schijnt, bijster
LENAU, RITCHIE, HAUSSEZ 1832
2I3
togen raakt over „unser Liebling Ruisdaal". Overigens kan Amsterdam hem niet bekoren; hij vindt het „ein wahres Ungeheuer",
met haar grachten en de tallooze vaartuigen. Alleen het klokkenspel stemt hem aangenaam.
286
RITCHIE, LEITCH. Travelling sketches on the Rhine, and in
Belgium and Holland. With 26 engravings, from drawings by
Clarkson Stanfield. London 1833. 8°. U. B. Amst.
Heath's Picturesque annual for 1833.
Blz. 2 34/ 2 55 — 1832 — Hellevoetsluis, Rotterdam, 's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Zaandam,
Broek -in- Waterland. Utrecht, Arnhem, Nijmegen, Gorinchem,
Dordrecht.
2 Blz. 242/243 - 1832.
De schrijver' noemt gebouwen noch personen, vertelt in een
paar woorden het ontstaan der stad, waarbij de visschershutjes
niet onvermeld blijven, en roemt de lommerrijke grachten.
I
287
HAUSSEZ. Voyage d'un exilé de Londres a Naples et en Sicile,
en passant par la Hollande, la Confédération germanique, le
Tyrol et 1'Italie. 2 tom. Paris 1835. 8°. U. B. Amst.
I Dl I blz. 47 — c. 1832 — Rotterdam, 's-Gravenhage, Leiden,
Haarlem, Amsterdam, Utrecht.
2 Dl I blz. 17/18 — C. 1832.
slecht bevallen, zie zijn gedicht Auf eine hollándische Landschaft, waarin hij
spreekt van den slaperigen indruk, dien alles hier op hem schijnt gemaakt
te hebben.
De brief over Amsterdam is ook te vinden in Nik. Lenaus Briefe an Emilie
von Reinbeck and deren Gatten, herausgeg. van Ant. Schlossar, blz. 26-29.
i Leitch Ritchie (1800 ?-1865), engelsch schrijver en journalist, was door
Charles Heath geëngageerd twee series van reisverhalen te schrijven, die
onder de titels van Turners Annual tour 1833-1835 en Heath's Picturesque
Annual 1832-1845 verschenen en waarvoor Ritchie de daarin besproken
landen bereisde. Zie Dictionary of national biography.
2I4
HAUSSEZ, VA AN DE SANDE 1832
De schrijver', op wien Amsterdam den indruk maakte als had
zij „un caractère d'activité àun égal degré que la cité de Londres",
noemt geen door hem gesproken personen of bezochte openbare
gebouwen.
288
SANDE, D. F. G. VAN DE. Tafereelen geschreven op eene
reis uit Duitschland over de .Nederlanden naar de Oostindiën.
Groningen 1834. 8°. U. B. Amst.
i Blz. 22/101 — Omstreeks 1832 — Arnhem, Groningen, Stroobos, Dokkum, Leeuwarden, Franeker, Harlingen, Amsterdam,
Delft, Rotterdam.
2 Blz. 66/83 — Omstreeks 1832.
De schrijver 2 bezoekt het paleis, de Nieuwekerk, de Portugeesche
synagoge, het Instituut tot onderwijs aan blinden, de beurs en de
Koninklijke Academie van beeldende kunsten, die daarboven gehuisvest was, den [stads-]schouwburg, het rijksmuseum [in het
Trippenhuis].
Hij logeerde in den Garnalendoelen, thans Universiteitsbibliotheek.
289
BUCHNER, WILH. FERDINAND FREILIGRATH S .
in Briefen. 2 Bde. Lahr 1882. 8°. — Mit Portr.
Eln Dichterleben
U. B. Gron.
i Ch. Lemercher de Longpré baron d'Haussez (1778-1854), fransch
staatsman, minister van marine onder Karel X, vluchtte bij de omwenteling van 183o naar Engeland. Zie Nouvelle Biographie générale ed.-Didot.
Een overzicht van zijn reisverhaal, voor zoover het ons land betreft, vindt
men in Leeskabinet 1835 dl III blz. r e.v.
2 Daniel Frederik Georg van de Sande, volgens den titel doctor in de
wijsbegeerte en rechten en volgens de voorrede uit nederlandsche ouders in
Duitschland geboren; hij studeerde blijkens blz. 3z-33 ook in Groningen;
volgens het Album studiosorum Academiae Groninganae werd hij er in September z8í6 als student ingeschreven.
3 Hermann Ferdinand Freiligrath (18io —i 876), duitsch dichter, was van
Januari 1832 tot Juni 1836 werkzaam op het bankiers- en handelskantoor
van Jacob Sigrist te Amsterdam (zie b.g boek dl I blz. 91-173) en maakte
vandaar uit reisjes naar gen. plaatsen.
I'REILIGRATH, MAC GREGOR, ANONYMUS 1833
215
i Bd I blz. 109/III, 125, 138/139 — Mei 1833, Juli 1835,
April 1836 — 's-Gravenhage, Zandvoort, Leiden.
290
MAC GREGOR, JOHN. My note book. 3 vol. London 1835. 8°.
Arch. Leiden.
Met pl.
I Dl I blz. 123/295 — Juli 1833 — Nijmegen, Rotterdam,
Schiedam, Delft, 's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden, Haarlem,
Amsterdam, Zaandam, Broek-in-Waterland, Utrecht, Dordrecht,
Breda.
2 Dl I blz. 189/194, 215/238 — Juli 1833.
De schrijver' bezoekt het koninklijk paleis, de Oudekerk, de
Nieuwekerk, het rijksmuseum, de beurs, de korenbeurs, het Park
in de Plantage, 's lands magazijn met de werf, het werkhuis, het
burgerweeshuis, het diaconie - weeshuis, het Evang. Luthersche wees en oude mannenen vrouwenhuis, het begijnhof, het R.K. jongens
het R. K. maagdenhuis, het R. J. oude mannenen vrouwen -weshui,
het vondelingen gesticht, het Deuizenhofje, het Brandts-Rus--huis,
hofje. Verder noemt hij talrijke andere stichtingen, vooral hofjes,
zonder dat blijkt, dat hij deze bezocht heeft.
291
MAGAZINE — The gentleman's — and historical chronicle. [Ed.]
by Sylvanus Urban. Vol. CIII, part II. Londen 1833. 8 °.
Hierin op blz. 4o3--408 een ongeteekend artikel zonder titel over een
,,recent tour on the Continent",
K. B. Berl.
i Blz. 406/408 — Nazomer 1833 — Haarlem, Leiden.
292
PROMENADES d'un artiste [A. A. RENOUARD]. Bords du Rhin,
i John MacGregor (1797-1857), engelsch statisticus en staatshuishoudkundige, zooals ook blijkt uit b.g. boek, dat betreffende handel en nijverheid
allerlei gegevens bevat. Zie over hem Dictionary of national biography.
216
RENOUARD, STELTZER i833-1834
Hollande, Belgique. Av. gray. d'après Stanfield et Turner. Paris
[1835]. 8° ' Prentenkab.
i Blz. 280/340 — Omstreeks 1833 — Rotterdam, Delft, Rijswijk, 's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden, Haarlem, Amsterdam,
Vlissingen.
2 Blz. 33 0 /334 — Omstreeks 18 33De schrijver' bezoekt de Nieuwekerk, 's lands magazijn en -werf,
het rijksmuseum, het koninklijk paleis, het stadhuis en de beurs.
2 93
STELTZER, K. FR. H. Fragmentarische Mittheilungen ober
eine Reise durch Holland and einen Theil von Belgien im Herbst
1834• Mitt Abb. Köln am Rhein 1835. 8°. K. B. 's'Gray.
i Blz. 1/184 — Sept./Oct. 1834 — Nijmegen, Dordrecht,
Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden, Haarlem,
Amsterdam, Broek-in-Waterland, Zaandam, Utrecht, Tilburg.
2 Blz. 81/116, 126/165 — Sept./Oct. 18 34.
De schrijver' bezoekt de Portugeesche synagoge, den Hollandschen
schouwburg, Felix Merit's, de Oudekerk, de Nieuwekerk, het koninklijk paleis, het rijksmuseums, eene diamantslijperij, de landswerf
en het arsenaal.
294
PERTZ, G. H. 4 Reise nach den Niederlanden im Augustus and
September 1835.
U. B. Amst.
Arcliiv der Gesellschaft fizr altere deutsche Geschichtskunde. Bd VII
(1839), blz. 128/142.
i Antoine Augustin Renouard (1765-1853) fransch boekverkooper en
bibliograaf, zelf eigenaar van een der fraaiste bibliotheken in Frankrijk.
Zie Fred. Muller Catalogus van de bibliotheek der Vereenigzng ter bev. van de
belangen des boekhandels nr. 785 en Nouvelle Biographie générale cd. Didot.
2 K. Fr. H. Steltzer, duitsch kunstkenner.
3 Vele schilderijen worden uitvoerig besproken.
4 Georg Heinrich Pertz (1795-1876), duitsch geschiedkundige, bekend
ook door de uitgave der Monumenta Germaniae historica, waarvan hij jarenlang de leiding had.
G. H. PERTZ, ROGER DE BEAUVOIR 1835
217
i Blz. 129/138 — Aug./Sept. 1835 — 's-Gravenhage, Leiden,
Utrecht.
295
BEAUVOIR, ROGER DE, [EUG. AUG. ROGER DE BULLY]. Ruysch,
histoire hollandaise du XIXel siécle. Précédée d'une excursion
en Hollande. Paris 1837. 8°. Bibl. Nat.
i Blz. 4/82 — Sept. 1835 — Dordrecht, Haarlem, Amsterdam,
Broek-in-Waterland, Zaandam, Edam, Monnikendam, Hoorn,
's-Gravenhage, Leiden, Rotterdam, Gouda, Alblasserdam, Arnhem,
Breda.
2 Blz. 30/48 — Sept. 1835.
De schrijver 2 bezoekt de Nieuwekerk, het oude mannenen
vrouwenhuis, het leprozenhuis, het rozenhofje, het huiszitten
het binnengasthuis, het dolhuis, het Lulhersche-wedunhof,
weeshuis op de Lauriergracht, het Engelsche wees- en oude
de Looiersgracht, de R.K. kerken de Posthoorn,-vrouwenhisp
toen staande op dè Prinsengracht bij de Brouwersgracht, de
Papegaai en het Boompje in de Kalverstraat, het Duifje,
toen in de Kerkstraat, de Pool aan de Prins Hendrikkade, het
Hart of Onze-lieve -Heer -op- zolder aan den Oude Zijds Voorburgwal,
de Oud-roomsche kerk de Ooyevaar in de Barndesteeg, de
Grieksche of Russische kerk bij het Rusland, de Armenische kerk
op Boomsloot en de Portugeesche synagoge.
296
LONGFELLOW, HENRY WADSWORTH 3 — Life of — with exLees XVIIe.
Eugène Auguste Roger de Bully (18o6-1866), fransch novellist uit de
romantische school, schrijvend onder den naam Roger de Beauvoir, droeg
b.g. boek aan koning Willem I op „le premier bourgeois de la Hollande".
Van het romantisch verhaal, dat in de zeventiende eeuw speelt, zijn de
beroemde ontleedkundige Ruysch en zijn niet minder bekende dochter, de
bloemenschilderes Rachel Ruysch de helden. Zie over den schrijver La
grande Encyclopedie.
3 Henry Wadsworth Longfellow (1807-- 1882), amerikaansch dichter.
I
2
218
LON G FELL O W, V .
COUSI N 1835 - 1836
tracts from his journals and correspondence. Ed. by Sam. Long
fellow. 2 ' vol. London 1886. 8°. — Met portr. en facs.
-
K. B. 's-Gray.
i. Dl I blz. 210/211 — Oct./Nov. 1835 — 's-Gravenhage,
Rotterdam.
297
CousIN, VICT. De 1'instruction publique en Hollande. Paris
1837. 8°.
U. B. Amst.
i Blz. 4/460 — Sept. 1836 — Breda, Dordrecht, Rotterdam,
's Gravenhage, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Utrecht.
2 Blz. 46/74 — Sept. 1836.
De schrijver' bezoekt de Nieuwekerk, de Oudekerk, het rijksmuseum en een daar gehouden tentoonstelling van levende meesters,
een stadsarmenschool, een burgerschool, de Portugeesche synagoge,
den stadsschouwburg (gespeeld werd De bloedzuigers, of de minnehandel in de apotheek, door A. Ruysch).
Hij logeerde in hotel Rondeel.
Hij spreekt den waalschen predikant Josué Teissèdre l'Ange 2
inspecteur van het onderwijs in het district Amsterdam, en den
instituuthouder J. E. Mollet, secretaris van het Genootschap
tot zedelijke verbetering van gevangenen.
298
HERBSTBLAETTER aus Holland, Belgien and Paris. Stuttgart
1838. 8 ° .
U. B. Koningsb.
i Blz. 34/59 — Oct. 1836 — Amsterdam, Zaandam, Haarlem,
's-Gravenhage, Rotterdam.
2. Blz. 34/43 — Oct. 1836.
r Victor Cousin (1792--1867), fransch schrijver, wijsgeer, opvoedkundige
en politicus, maakte in 1836 een studiereis naar Nederland betreffende het
hier gegeven onderwijs.
2 Zie over diens werkzaamheid als inspecteur van het onderwijs
W. Degenhardt Een halve eeuw. Losse bladen uit de portefeuille blz. 45.
ANONYMUS, VON HAILBRONNER, W. FIsii 1836 2I9
De schrijfster' logeert in den Garnalen-Doelen en bezoekt het
koninklijk paleis, het rijksmuseum, Felix Meritis, de Otrdekerk,
de landswerf en een diamantslijperij ; in den schouw burg ziet zij
een opvoering van Figaro's Hochzeit in nederlandsche vertaling
2 99
HAILBRONNER, KARL VON. — Cartons aus der Reisemappe
eines deutschen Touristen. Gesammelt and herausgeg. von —
3 Bdchen. Stuttgart and Tubingen 1837. 8°. K. B. Berl.
1D1 I blz. 343/3 8 3 — C. 1836—Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage,
Leiden, Haarlem, Amsterdam, Zaandam, Broek-in-Waterland,
Utrecht.
2 Dl I blz. 268/375 — C. 1836.
De reiziger 2 logeert in „dem schonen Hotel Single Doulen",
thans de Universiteits- Bibliotheek; als waard noemt hij Krdlzer ;
hij bezoekt het stadhuis, het rijksmuseum, het Café Alibrandi
in de Kalverstraat, waar hij zoo gelukkig was de beste fransche
en duitsche dagbladen te vinden, en de schilderijen -verzameling
van Six van Hillegom. Ook maakt hij melding van een japanschen
winkel en voert een „sachverständige Dame" hem in het onder
gewelf van een linnenhandelaar, waar hij de fijnste stoffen-ardsch
ziet.
300
Fisx, WILBUR. Travels on the continent of Europe ; viz.,
in England, Ireland, Scotland, France, Italy, Switzerland, Germany, and the Netherlands. 3d ed. With engr. New-York 1838. 80
U. B. Leipz.
I Blz. 477/486 — 1836 — Nijmegen, Loevestein, Dordrecht,
Rotterdam, s'-Gravenhage, Leiden.
r De auteur is blijkens haar boek een dame uit een zeer beschaafd milieu.
Karl von Hailbronner (1789-1864), duitsch letterkundige. Zie over
hem Allgemeine Deutsche Biographie.
2
220
VON STROMBECK,
Louis
LAX I637
301
STROMBECK, FRIEDR. KARL VON. Darstellungen aus einer
Reise durch Deutschland and Holland im Jahre 1837. Braunschweig 1838. 8 °. U. B. Amst.
Darstellungen aus meinero Leben and aus meiner Zeit. Theil VI.
Blz. 82/244 — Zomer 1837 — Amsterdam, Broek-in-Waterland, Purmerend, Zaandam, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage,
Delft, Rotterdam, Nijmegen.
2 Blz. 83/132, 139/146 — Juli 1837.
De schrijver' bezoekt de Nieuwekerk, de Oudekerk, het koninklijk paleis, de Portugeesche synagoge, het rijksmuseum, Felix Meritis, de Ronde Luthersche kerk, de Hersi. Ev. Luthersche kerk, het
zee-arsenaal, een scheepstimmerwerf op Wittenburg, een diamantslijperij; zijn logement was het Wapen .van Amsterdam.
Hij maakte kennis met den consul- generaal van Rusland
J. C. de Brunet, den consul- generaal van Oostenrijk J. B. Camorzi, den bankier Julian Crommelin, den koopman in porcelein
I
Simon Levie Gans.
302
LAX, Louis. Bilder aus den Niederlanden. 2 Bde. Aachen
U. B. L.
u.s.w. 1838. 8°.
I Dl II blz. 5o/156 — Aug./Sept. 1837 — Nijmegen, Arnhem,
Utrecht, Amsterdam, Zaandam, Broek -in- Waterland, Haarlem,
Leiden, Delft.
2 Dl II blz. 70/89, 99/108 — Sept. 1837.
De schrijver logeert in den Garnalen-Doelen. Hij bezoekt het
koninklijk paleis, de Nieuwekerk, de Oudekerk, de beurs, de haven
met de dokken, den schouwburg (gespeeld werd De straatjongen
van Parijs, blijspel met zang, naar het fransch).
Tijdens de kermis, waarvan hij een levendige beschrijving
i Friedrich Karl von Strombeck (1771-1848), duitsch schrijver en rechtsgeleerde, bekend ook door zijn vertalingen van Ovidius, Tacitus en andere
latijnsche schrijvers. Zie Allgemeine Deutsche Biographie.
MICHELET, D'ARLINCOURT 1837 221
geeft (zie de blz. gg—io8), bezoekt hij op de Botermarkt een rijschool en de menagerie van Marlin. Ook de volksschouwburg dè
Ooievaar' op de St. Antoniesbreestraat bij de Nieuwmarkt vereert hij met een bezoek en geeft er een vermakelijke omschrijving
van (zie de blz. I2I-126).
303
MICHELET, J. Sur les chemins de ''Europe. Angleterre,
Flandre, Hoilande, Suisse, Lombardie, Tyrol. [Av.] lettre autographe de Michelet. Paris 1893. I2 ° . K. B. 's Gray.
i Blz. 311/386 -- 1837 — Breda, Rotterdam, 's Gravenhage,
Leiden, Amsterdam, Utrecht.
2 Blz. 357/3 81 — 1837.
De schrijver' bezoekt het koninklijk paleis, de Nieuwekerk,
het rijksmuseum.
304
ARLINCOURT, VILT. D'. Le pélerin. 3 tom. Paris 1842. 8°.
U. B. Amst.
I Dl I blz. 90, 251/11 blz. 96 — C. 1837 — Rolduc (Klooster rade), Rotterdam, 's-Gravenhage, Leiden, Haarlem, Amsterdam,
Alkmaar, Helder, Zaandam, Broek-in- Waterland, Bloemendaal,
Abcoude, Utrecht, Arnhem.
2 Dl II blz. 1/23, 43/5 1 , 79/8 5 — c. 18 37.
De schrijver 3 bezoekt het burgerweeshuis, het paleis, de Nieuwei Van dezen schouwburg vindt neen een uitvoerige beschrijving met afbeelding in A. Fokke Simonsz. Amsterdamsche burgerszeinteravond-'urtspanningen, blz. 8o-9i ; Zie ook N. de Roever, Uit onze oude Amstelstad
ze dr. blz. 234-236 en Just, van Maurik Toen ik nog jong was 2e dr. blz.
278—í86.
z Jules Michelet (1798-1874), fransch wijsgeer, geschiedkundige en
schrijver. „[II] était allé en Hollande, aver la mission de dépouiller les
papiers Granvelle. Il profita de ce voyage pour recueillir les coutumes antiques de in Frise. Cette étude a passé dans le volunie des Origines du droit,
auquel it travailiait à cette époque". Noot op blz. 328.
3 Charles Victor Prevot, viccmte d'Arlincourt (1789-- 1856), fransch
dichter en romanschrijver. Zie Nouvelle Biographie generale, éd. Didot en
Quérard La France littéraire.
222
F. W. DETHMAR 1837
kerk, de Porlugeesche synagoge, een stadsarmenschool, een schouw
-burg'.
Hij is gast bij den amsterdamschen bankier Insinger op diens
buiten te Bloemendaal, waar hij kennis maakt met prof. Willem
Vrolik.
305
DETHMAR, F. W. Freundliche Erinnerung an Holland and
seine Bewohner. Zugleich ein Wegweiser fur Reisende. 4 Stücke.
U. B. Amst.
Essen, Rotterdam. 1838 -41. kl. 8 ° .
i Blz. ie st. blz. 20 /4e st. blz. 188. — 1835/1837 — Nijmegen,
Rotterdam, Vlaardingen, Delft, 's-Gravenhage, Leiden, Warmond,
Oegstgeest, Katwijk-aan-Zee, Haarlem, Beverwijk, Alkmaar,
Nieuwediep, eiland Texel, Monnikendam, Broek -in-Waterland,
Zaandam, Amsterdam, Bolsward, Sneek, Harlingen, Leeuwarden,
Groningen, Winschoten, Assen, Veenhuizen, Meppel, Zwolle,
Ommerschans, Kampen, Deventer, Zutfen, Arnhem, Amersfoort,
Renen, Zeist, Utrecht, Dordrecht, Zierikzee, Goes, Middelburg,
Domburg, Westkapelle, Vlissingen, Terneuzen, Hulst, Axel.
2 St. III. blz. i /io, 16/142 — 1838.
De schrijver 2 bezoekt de kweekschool voor de zeevaart, Zeemanshoop, het zee-arsenaal met de landswerf, de beurs, het burgerweeshuis, het Paleis, het Trip penhuis, den hortus botanicus, Felix Meritis,
de societeit Doctrina ei Amicitia, de machinefabriek van Paul van
Vlissingen en Dudok van Heel, de lijnbaan De groote Zeevaart op
Kattenburg, de ijzergieterij van Van Zevenbergen en de Lanoy,
de kaarsenfabriek van H. Belden en Comp., den kunsthandel van
Lurasco, de boekwinkels van lok. Muller, De la Chaux en C. G. Sulpke,
het werkhuis en een stadsarmenschool.
306
NICHOLLS, GEORGE. Poor laws—Ireland. Three reports to Her
i Jai entendu au théatre un bon chanteur, M. Voet ".
2 F. W. Dethmar, hervormd predikant te Anholt, waar hij jaren lang
een kostschool hield, die ook door talrijke hollandsche kinderen bezocht werd.
NICHOLLS, VARRENTRAPP, RACZYNSKI 1838
223
Majesty's principal Secretary of State for the Home Department.
London 1838. 8°. U. B. Amst.
Hierin : Third report containing the result of an inquiry into the
condition of the labouring classes and the provision for the relief of
the poor, in Holland and Belgium.
i Blz. 153/170 — Voorjaar 1838 — Amsterdam, Haarlem.
2 Blz. 161 — Voorjaar 1838.
De schrijver' bezoekt het werkhuis.
307
VARRENTRAPP, G. Tagebuch einer medizinischen Reise nach
England, Holland and Belgien. Frankfurt am Main 1839. 8°.
U. B. Amst.
I Blz. 6/38 — April 1838 — Lobit, Nijmegen, Utrecht, Amsterdam, Broek-in-Waterland, Zaandam, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Delft, Rotterdam, Hellevoetsluis.
2 Blz. 11/20 — April 1838.
De schrijver 2 bezoekt het museum, het werkhuis, het koninklijk
Paleis, de Nieuwekerk, de beurs, het binnengasthuis, het buitengast-
huis.
Hij sprak den geneesheer dr. Rive.
go8
RACZYNSKI, ATHANASIUS. Geschichte der neueren deutschen
Kunst. Aus dem Franz. ubers. von Friedr. Heinr. von der Hagen.
3 Bde. Berlin 1836-41. 4°. — Met pl.
Willet.
I Dl III Anhang: Ausfliige nach Holland, Belgien.... and
Nord-Amerika, blz. 449/4 6 5 — April 1838 — 's-Gravenhage,
Leiden, Amsterdam.
i George Nicholls (1781-1865), bekend om zijn studies over armwezen
en ontwerper van de engelsche wet op het armwezen. Zie Dictionary of national biography.
2 Johann Georg Varrentrapp (18o9—i886), duitsch geneesheer, een der
eersten, die de aandacht vestigde op een goede regeling van den openbaren
gezondheidsdienst. Zie Biographisches Lexikon der hervorragenden Aerzte.
224
RACZYNSKI, AUG. JAEGER 1838
2 Dl III blz. 451/465 -- April 1838.
De schrijver' bezoekt het rijksmuseum, de verzamelingen van
Six, A. van der Hoopt, A. Toe Laer en Jacob Mendez de Leong,
waarvan hij de voornaamste stukken bespreekt.
Hij spreekt den schilder J. W. Pieneman en brengt een bezoek aan diens atelier, waar hij o. m. diens Slag van Waterloo ziet.
3 09
JAEGER, AUG. — Ben Mussa's des Abgesandten van Abdl-
Kadr, Briefe fiber Frankreich, Holland, Belgien and England.
Frei nach dem Beduinischen von —. 2 Bde. Leipzig 1839. kl. 8°.
K. B. 's-Gray.
i Dl II blz. 6 4/99 — Mei 1838 — Maastricht, Utrecht, Amsterdam, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Delft, Rotterdam.
2 Dill blz. 71/74, 85/96 — Mei 1838.
De schrij ver 4 bezoekt den Hollandschen schouwburg (het gespeelde
stuk wordt niet genoemd).
310
LA SAGRA, RAMON DE. Voyage en Hollande et en Belgique
sous le rapport de 1'instruction primaire, des établissements de
i Athanasius Graf von Raczynski (1788-1874) legde als pruisisch
gezant in Portugal den grond voor een belangrijk schilderijen-kabinet, dat
zich thans in het Kaiser-Friedrich-Museum te Posen bevindt. Tegelijk met
deze vertaling verscheen in Parijs de oorspronkelijke editie.
z Deze verzameling werd door den eigenaar vermaakt aan het Rijksmuseum.
3 Zie over deze verzameling, wier eigenaar lid van den Amsterdamschen
gemeenteraad was en lid van den Raad van bestuur derKoninklijkeAkademie
van beeldende kunsten, Immerzeel De levens en werken der hollandsche en
vlaamsche kunstschilders enz. dl II blz. 214.
4 August Jaeger (1808— 18i8), duitsch schrijver, drijft in dit z.g. bedoeinische reisverhaal den spot, soms niet zonder sarkasme, met allerlei
maatschappelijke en zedelijke toestanden der toenmalige Europeesche wereld.
Over Amsterdam bevat het weinig.
RAMON DE LA SAGRA, CHAMBERS 1838
225
bienfaisance et des prisons, dans les deux pays. 2 toen. Paris 1839. 8°
U. B. Amst.
z Dl I blz. 30/366 — zomer 1838 — 's-Gravenhage, Leiden,
Haarlem, Amsterdam, Zwolle, Ommerschans, Frederiksoord,
Veenhuizen, Groningen, Leeuwarden, Harlingen, Hoorn, Delft,
Rotterdam, Woerden, Gouda.
2 Dl I blz. 39/4 0 , 1 3 2 , 1 55, 161, 167, 353/355 — Juli 1838.
De schrijver' bezoekt het weeshuis der Waalsche gemeente, het
werkhuis, het blinden-instituut, het huis van correctie.
Hij sprak M. van der Oudermeulen, een der bestuurders van het
Genootschap tot zedelijke verbetering van gevangenen, en den
instituteur J. E. Mollet, die secretaris van dat genootschap was.
311
CHAMBERS, WILL. A tour in Holland, thé countries on the
Rhine, and Belgium in the autumn of 1838. Edinburgh 1839. $°.
U. B. L.
i. Blz. 5/47 — Aug./Sept. 1838 — Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden, Haarlem, Amsterdam„ Broek-inWaterland, Utrecht, Gouda, Dordrecht, Nijmegen.
2 Blz. 3o/35 — Aug./Sept. 1838.
De schrijver 2 bezoekt het koninklijk j5aleis, de Nieuwekerk,
de Oudekerk, Felix Mevitis, de grootste der stadsa'menscholen,
,,a large building of only one apartment, formerly used as a
French chapel", het rijksmuseum, het café Mille Colonnes.
312
KAFFENEAU-DELILE, ALIRE. Notice sur Uri voyage horticole et
botanique en Belgique et en Hollande. Montpellier 1838. 8° —
Av. p1. U. B. Gent.
Extrait du Bulletin de la Société d'agrieulture de 1'l-Iérault.
i Don Ramon de la Sagra (1798-1871), beroemd spaansch staathuishoudkundige en politicus. Zie o.m. Larousse Grand dictionnaire universal.
2 William Chambers (1800—i883), engelsch journalist van encyclopedisohhe kennis en verbazingwekkende werkkracht. Zijn merkwaardigen levens.
loop vindt men beschreven in de Dictionary of national bio uzphy.
226 RAFFENAU-DELILE, TH. JUSTE, L. BETHMANN 1838-1839
i Blz. 46/72—Sept./Oct. 1838—Utrecht, Amsterdam. Haarlem,
Leiden, 's-Gravenhage, Rotterdam,
2 Blz. 47/49 — Sept./Oct. 1838.
De reiziger' bezoekt den hortus botanicus en spreekt den directeur, prof. W. H. de Vriese.
313
JUSTE, THEOD. Un tour en Hollande, 1839. Bruxelles 1839. 12°.
Arch. Amst.
i. Blz. 7/91 — zomer 1839 — Bath (Z.), Dordrecht, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Zaandam, Utrecht, Nijmegen, Breda.
2 Blz. 54/68, 74/75 — zomer 1839.
De schrijver 2 bezoekt het koninklijk Paleis met den toren, 's landsmagazijn met de werf. In Frascati woonde hij een concert bij.
3 14
BETHMANN, LUDW. Reise durch die Niederlande, Belgien
and Frankreich, vom Junius 1839 bis September 1841.
U. B. Amst.
Archiv der Gesellschaft fir altere deutsche Geschichtskunde. Bd VIII
(1843) blz. 25/lol, 5 66 /59 2 .
z Blz. 28/41, 566/592 — Juli/Nov. 1839 — 's-Gravenhage,
Leiden, Haarlem, Amsterdam, Utrecht, Arnhem, Biljoen, Zutfen,
Deventer, Zwolle, Groningen, Leeuwarden, Franeker, Harlingen.
2 Blz. 31 — Sept. 1839.
i Alire Raffeneau-Delile (1778-1850), fransch plantkundige, maakte
deel uit van wetenschappelijke expedities naar Egypte in 1798 en in 1803
naar de Vereenigde Staten. Van 1818 tot aan zijn dood was hij professor
in de botanie aan de hoogeschool te blontpeliier. Hij schreef wetenschappelijke werken v.n. op het gebied der plantkunde. Zie Nouvelle Biographie
universelle éd. Didot.
2 Theodore Juste (1818-1888), belgisch geschiedkundige. Zie o.m.
grande encyclopédie. j
L. BETHMMANN, ELIZABETH FRY 1839-1840
22 7
De schrijver' bezoekt de bibliotheek van het Koninklijk Instituut
van wetenschappen in het Trip penhuis, de sladsbibliolheek 2 en het
stadsarchief, bewaard in de IJzeren Kapel der Ouudekerk. De boek
D. Groebe, klerk aan de bibliotheek van het Instituut,-handelr
later custos der stadsbibliotheek, was zijn gids.
315
FRY, ELIZABETH — Memoir of the life of —, with extracts
from her journal and letters. Ed. by two of her daughters. 2d ed.
2 vol. London 1848. 8°. — With pl.
Bibl. v. mevr. L. B. Woltjer-van Schelven te Oegstgeest.
i Dl ii blz: 342/347, 388/391 — Maart 1840, Aug, 1841. —
Rotterdam, Gouda, 's-Gravenhage, Leiden, Amsterdam, Utrecht,
Zeist, Zwolle.
2 Dl II blz. 345/346, 390 — Maart 1840, Aug. 1841.
De schrijfster 3 bezoekt verschillende gevangenissen en openbare gebouwen. Zij sprak den bekenden menschenvriend W. H.
i Ludwig Konrad Bethmann (1812-1867), duitsch geschiedkundige,
maakte reizen voor de Gesellschaft fur viltere deutsche Geschichtskunde om in
bibliotheken en archieven de aanwezige handschriften te bestudeeren.
2 '-let in deze bibliotheek berustende handschrift C. Julius Caesar, De bello
Galloco uit de negende eeuw zag hij niet: „Der alte Casar ist verschwunden,
ich fand ihn spáter in Gent wieder "; dat zal wel een vergissing zijn, aangezien bedoeld manuscript nog altijd in de Amsterdamsche Universiteitsbibliotheek berust en dan ook bekeken wordt.... alleen door Amerikanen en
Engelschen, die er door hun Baedeker op attent zijn gemaakt.
3 Elizabeth Fry (1780-1845) de bekende engelsche voorvechtster voor
de verbetering van de vooral toen nog overal heerschende slechte gevangenistoestanden. Zie over haar o.m. Susanne Corder Life of Elizabeth Fry,
Joh. W. A. Naber Wegbereidsters en over haar bezoek aan ons land J. Et.
Mollet Rapport fait au Comité de direction de la Société néérlandaise pour
l'amélioration morale des prisonnxers, au sujet de la visite qu'ont faite dans ce
pays William Allen de Stoke Newington, Elisabeth Fry et Samuel Gurney
d' Upton près de Londres, membres honoraires de la dite Société. Amsterdam
1840. Ook in het werk van mejuffr. Naber vindt men vele bizonderbeden
aangaande de reizen door ons land
228
ELIZ. FRY, O'MALLEY, GuISLAIN 1840 -1841
Suringar, den bankier Hope, wiens schilderijenkabinet zij bewonderde en was op theevisite bij een bekeerden jood (Isaac
da Costa ?)I. Bij haar tweede verblijf kwam zij in het buitengast
dat zij vond „in deplorable condition". Joh. Etienne Mollet,-hwis,
lid van het hoofdbestuur van het Genootschap tot zedelijke verbetering der gevangenen, was haar gids op haar eerste reis door
ons land.
316
O'MALLEY. Schets van den staat van het lager onderwijs
in Holland, Pruissen, België en Frankrijk. Uit het Eng. naar den
Zen druk. 's-Grávenhage 1841. 8 ° . U. B. Amst.
i Blz. 3/28 — zomer 1840 — Rotterdam. 's-Gravejlhage, Haarlem, Amsterdam.
2 Blz. 21/26 — zomer 1840.
De schrijver 2 bezoekt eene armenschool (blz. 22) en sprak de
r. k. geestelijken Mali en Stook (blz. 25).
317
GuISLAIN, Jos. Lettre médicale sur la Hollande, adressée
à M. M. les membres de la Société de médecine de Gand. Gand
1842.
8°.
U. B. Amst.
Extrait des Annales de la Société de médecine de Gand.
Blz. 6/93 — zomer 1841 -- Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage,
Leiden, Haarlem, Amsterdam, Utrecht.
2 Blz. 71,'92 — zomer 1841.
De schrijver 3 bezoekt het binnengasthuis 4 (blz. 71), het buitenI
I
...a converted Jew where we met numbers of the Pietists; he read
the i4 th chapter of John in Frehch, .... then the Jew spoke and another
Jew [A. Capadose ?] prayed".
2 Thadeus O'Malley (1 -g6-1877) engeisch geestelijke en schrijver over
meest politieke onderwerpen. Zie Dictionary of national biography.
3 Joseph Guislain (1797--186e), beroemd belgisch psychiater, hoogleeraar
in de physiologie te Gent, een der stichters van het krankzinnigengesticht
aldaar, dat toen voor 'een modelinrichting gold. Zie Biographisches Lexikon
der hervorragenden Aerzte.
4 Was de schrijver al niet bizonder met het binnengasthuis ingenomen.,
GUISLAIN, ALTMEYER 1841
gasthuis (biz. 72), den dierentuin van het genootschap Natura
Artis Ma-0 stra (blz. 92).
Hij sprak prof. Ger. Coenr. Bern. Suringar, hoogleeraar in de
ontleedt uncle, physiologie en chirurgie.
318
ALTMEYER, J. J. — Voyage dans les villes hanséatiques et en
Danemark, par la Hollande et l'Allemagne. Liège 1842. 8°.
Bibl. Hamb.
i Blz. i/8 — Aug. 1841 -- Rotterdam, Amsterdam.
2 Blz. 7/8 — Aug. 1841.
De schrijver' bezoekt de Nieuwekerk v.n. om het graf van de
Ruyter te zien en zocht het huis op aan de Prins Hendrikkade,
waar deze „bestevaer" heeft gewoond.
3 19
THERESE. Verfasserin der „Briefe aus dem Süden" — Holland
and Belgien. Ir i Frühling 1842. Reiseblätter von —.
Bibi. Hamb
Hamburger neue Mode Zeitung Revue fur Theater, Literatur, Musik
and Mode. Jahrg. I Nr. 3 2- 34•
het oude pesthuis noemt hij een afgrijselijke plaats, „un asile de douleur, un
véritable enfer", Zie over den toenmaligen toestand C. J. Nieuwenhuys
Proeve eener geneeskundige plaatsbeschrijving (topographie) der stad A rnsterdam
dl EIII blz. 204-228, 238-25o en daarvan in het bizonder over de ellen
ligging en verpleging der zieken blz. 212 -216, 224-228 en 241; ook-dige
J. W. van der Valk Bijdrage tot de kennis van de geschiedenis der syphilis
in ons land blz. 135-138 en van deze bibliographie de firs. 252, 2 5 8 , 3 5 7•
i Jean Jacques Altmeyer (1804-1877), belgisch geschiedkundige, sedert
1835 hoogleeraar aan de Vrije universiteit te Brussel en bekend als schrijver van tal van geschiedkundige werken, ook over nederlandsche geschiedenis
v.n. van de vijftiende en zestiende eeuw. Na zijn dood verscheen nog Les
précursez de la IZéforme arse .Pays-as (1885), waarvan de vervolgdeelen
in hs. berusten in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel.
Iii maakte b.g. reis voor zijn studie over de Hanze-geschiedenis. Zie
La grande Encyclopedie.
230 THERESE VON BACHERACHT, GAUTIER, CLEMENT
1842-1845
I Nr. 32/34 — voorjaar 1842 — Amsterdam Zaandam, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Scheveningen, Delft, Rotterdam.
2 Nr. 33 — voorjaar 1842.
De reizigsters noemt het paleis, de Nieuwekerk, de haven, het
rijksmuseum, den stadsschouwburg (gespeeld werd van V. Hugo,
De tyran van Padua), een volksschouwburg en het Fransche theater.
320
Caprices et zigzags, 3e éd. Paris 1884. 8°.
U. B. Amst.
I Blz. 86/105 — c. 1844 — Arnhem, Amsterdam, 's-Gravenhage,
Rotterdam.
2 Blz. 87/98 — C. 18 44.
De schrijver° bezoekt het rijksmuseum.
GAUTIER, THEOPH.
321
CLEMENT, K. J. Reise durch Frisland, Holland and Deutschland im Sommer 1845. Kiel 1847. 8°.
U. B. Amst.
I Blz. 32/218 — zomer 1845 — Delfzijl, Appingedam, Groningen,
Dokkum, Leeuwarden, Sneek, Harlingen, Franeker, Amsterdam,
Zaandam, Purmerend, Monnikendam, Broek -in- Waterland, Haarlem, 's-Gravenhage, Delft, Rotterdam.
2 Blz. 179/180, 186/188 -- Juli 18 45.
De schrijver 3 bezoekt de Mozes- en Aaronskerk, het koninklijk
i Therese von Bacheracht geb. von Struve (1804-1852), duitsch schrijfster van wie een veertiental boeken bekend zijn. In 1849 huwde zij den
overste in nederlandsch-indischen dienst H. von Lirtzow, dien zij naar Java
vergezelde, waar zij drie jaar later overleed. Zie Hans Schroeder Lexikon der
hamburgischen Schritsteller bis zur Gegenwart dl I blz, 115. VII blz. 375
Der Orient. Berichte, Studien and Kritiken fur jüdische Geschichte and Literator.
Jahrg. III (1842) nr. 37, blz. 292, 2 93.
2 Théophile Gautier (1811-1872), beroemd fransch letterkundige.
3 Knut Jung Bohn Clement (1803-1875), duitsch geschiedkundige,
privaat-docent in de geschiedenis te Kiel, later te Hamburg. Zie A. de Gubernatis Dictionnaire international des écrivains du jour dl i hlz. 64.4, en Friedr.
Volbehr Professoren mud Doce zten der Christian -A lb rechts- Universitdt zu Kiel
1665—i837, blz. 83.
,
DINGELSTEDT, LUDOVIC 18 45
231
paleis, den manufaktuurwinkel van Kopke en Upmanns, het Keulsche koehuis op den Nieuwendijk.
322
DINGELSTEDT, FRANZ. Jusqu'à la mer. Erinnerungen an
G. O. B. Rott.
Holland. Leipzig 1847. 8°.
i Blz. 14/228 — zomer 1845 — Arnhem, Scheveningen, 's-Gravenhage, Delft, Amsterdam, Rotterdam.
2 Blz. 154/165, 202/203 — zomer 18 45De schrijver' bezoekt het koninklijk paleis en de strafgevangenis
voor meisjes.
323
LuDOVlc, C. Flüchtige Bemerkungen auf flüchtiger Reise
durch einen Theil van Belgien, Holland and England. Dresden
U. B. L.
U.S.W. 1846. 8°. -- Met pl.
Blz.
5/86
—
Oct.
1845
—
Nijmegen,
Dordrecht,
Rotterdam,
i
's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden, Haarlem, Amsterdam.
2 Blz. 57/82 — Oct. 18 45.
De schrijvers logeerde in Hotel des Pays-Bas, eigenaar Guimont.
Hij bezocht een concert in Casino en hoorde daar de beroemde
Rubini en Persiani, de beurs, het koninklijk paleis, een diamant
de Nieuwekerk, de Portugeesche synagoge, het rijks--slijper,
museum.
De koopman E. Bohm vergezelde hem op zijn wandelingen door
de stad.
324
RACHEL d'après sa correspondance par Georg. d'Heylli. Av.
4 portr. à l'eau-forte gray. par Massard. Paris 1882. 8°. U. B. Amst.
i Blz. 166/178 — Juni 1846, Juni 1847, Juni 1848 — 's-Gravenhage, Amsterdam, Rotterdam.
i Franz Dingelstedt (1814-1881), duitsch dichter, journalist en theaterdirecteur. Zie .41/gemeine Deetsche Biographie.
2 C. Kaskel ?
232
RACHEL, ANDERSEN z846—i847
2 Blz. 166, i68/169, 1 77/ 1 79 — Juni 1846, Juni 1847, Juni 1848.
In Juni 1846 trad deze beroemde tragédiennes op in de stads
waar zij volgens haar schrijven aan mevrouw Emile-schouwbrg,
de Girardin buitengewoon succes had, een „succes du silence le
plus réligieux (le plus flatteur peut-être) ", zoodat zij „cette bonne
ville d'Amsterdam" dan ook verliet „la tête, le cceur et les poches
pleins de toutes ces choses qu'il faut pour être à peu près heureux
dans ce monde". Zij moest beloven een volgend jaar terug te komen, wat ze deed. Ook toen had zij wel een artistiek, maar geen
financieel succes en in 1848 was van dat laatste in het geheel
geen sprake en was ook het eerste zeer gering door de slechte
troep, die haar vergezelde 2 .
325
ANDERSEN, H. C. Mit Livs Eventyr. Kjobenhavn 1855. 8°.
Met portr.
U. B. Amst.
Sarnlede Skrifter, Bd XXI/XXII.
i Blz. 405/413 -- Mei 1847 — Deventer, Amsterdam, Haarlem,
's-Gravenhage, Rotterdam.
2 Blz. 406/408 — Mei 1847.
z Elisabeth Rachel (ongev. 582o—i858).
In 1846 trad zij hier op in Horace van Corneille, Phèdve van Racine
(als hoedanig de beoordeelaar van de Amsterdamsche Courant mevrouw
Muller Westerman, leerlinge van mevr. Wattier, stelde boven Rachel; ook
Jacob van Lennep kan de fransche tragédienne niet hoogelijk roemen, zie
den brief aan zijn vader opgenomen in M. F. van Lennep Het lezen van
mr. Jacob van Lenneb ze dr. dl I blz. 298), Marie Stuart van Le Brun, Virginse
van Latour, Andeomaque van Racine. Zie over deze voorstellingen het in
de amsterdamsche bibliotheek berustende zeldzame boekje Voorstellingen
van Mlle Rachel te Amsterdam. Amsterdam 1846.
In Juni 1847 speelde Rachel hier in Jeanne d'Arc van Soumet, Britanicus
van Racine, Polyeucte van Corneille en A thalie van Racine ; het volgend jaar
alleen in Lucrèce van Ponsard en Phèdre van Racine.
2
ANDERSEN, BELL, KOHL 1847-1849 233
De sch rijver' komt door prof. Willem Vrolik in kennis met
mr. Jacob van Lennep, ten wiens huize hij allerhartelijkst ontvangen wordt 2
.
326
BELL, ROB. Wayside pictures through France, Belgium and
Holland. London 1849. 8°. — Met houtsn.
K. B. Brussel en Bibl. Frankf.
1/2 Blz. 439/45 2 — c. 1847 — Amsterdam.
De schrijver', die van ons land slechts onbeduidendheden weet
te zeggen, heeft 't op gen. blz. over de amsterdamsche kermis.
327
KOHL, J. G. Reisen in den Niederlanden. 2 Bde. Leipzig
K. B. 's-Gray.
185o. 8°.
i Dl II blz. 12 7/333 — 1849 — Rotterdam, Schiedam, Vlaardingen, Delft, 's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden, Haarlem,
Rijnsburg, Katwijk- aan -Zee, Broek-in- Waterland, Amsterdam,
Utrecht, Wijk-bij -Duurstede.
2 Dl II blz. 169, 290/294 — 18 49De schrijver 4 geeft over Amsterdam slechts eenige vluchtige
opmerkingen en noemt geen personen of gebouwen 5
.
i Hans Christian Andersen (í805-1875), de deenscbe sprookjesdichter
en romanschrijver. In 1858 verscheen J. J. A. Goeverneur's vertaling van
deze zelf-biographie te Leeuwarden.
2 Zie over dat bezoek de anecdote in M. F. van Lennep Het leven van Mr.
Jacob van Lennep 2e dr. dl I blz. 325 noot 5.
3 Robert Bell (1800—i867), engelsch journalist en vruchtbaar schrijver
Zie over hem Dictionary of national biography.
4 Johann Georg Kohl (18o8-1878), duitsch aardrijkskundige en schrijver,
ook bekend om zijn historische werken. Zie Allgemeine Deutsche Biographies
5 Toch is zijn boek wel vermeldenswaard, daar het een der eerste anthropogeographische werken is over ons land.
234
JOH. NEP. CZERMAK 1850
328
Gesammelte Schriften, In zwei Banden
(3 Thle). Leipzig 1879. 8 . — Mit Portr. and Taf. U. B. Amst.
CZERMAK, JOH. NEP.
0
In dl I, i, blz. 164 /I75: Reisebilder aus Holland in Briefen an Urn.
Prof. Purkyne (Eerder verschenen in Prager Vierteljahrschrift 1851,
Bd XXIII, Misc. blz s e.v.).
i Blz. 164/175 — Sept. 1850 — Utrecht, Amsterdam, Leiden.
Blz. 169/175 — Sept. 1850.
De schrijver' bézoekt den dierentuin van het genootschap
Natura Artis Magistra, het anatomisch theater in het waaggebouw. Hij spreekt prof. Willem Vrolik, wiens belangrijke patholo2
gisch-anatomische verzameling hij ziet.
i Johann Kepomuk Czermak (1828-1873), hoogleeraar in de physiologie
te Leipzig, maakte in 185o een studiereis naar Engeland en Schotland en
kwam zoo ook in Holland, „der \V'iege der Anatomie ", waar hij met de beroemde medici als Schroeder van der Kolk, Harting, Donders, Mulder en
Vrolik kennis maakte. Zie over hem o.m. de biographische schets van
A. Springer in het 2e dl zijner Gesammelte Schriften.
BIJLAGE
235
BIJLAGE.
Boeken, die misschien hadden moeten opgenomen worden, maar die
of in geen der nederlandsche, duitsche, belgische, deensche of zwitsersche
bibliotheken voorhanden waren Of door den oorlogstoestand niet ter inzage
waren te bekomen.
329
BAHRDT, C. F. 1 Geschichte seines Lebens, seiner Meinungen and
Schicksale, von ihm selhst geschrieben. 4 Bde. Berlin í79o. 80?
33 0
BEYTRAEGE — [ JOH. LUDW. ORDER'S] — zur Oeconomie,
Cameral- and Policeywissenschaft, aus dessen Berichten von
seinen Reisen nach der Schweitz, Holland, Frankreich and England im Jahren í75q and 1763. [Herausgeg. von Hintze]. Dessau
1782. 8°.
331
BLESSINGTON, [MARGARETH POWER, countess of] 2 . Journal of
a tour through the Netherlands to Paris in 1821, London 1822. W.
33 2
CLAUSADE, Feuilles de voyage. Paris [1834]. 8 °.
Oud -Nederland. Veilingcatalogus Fred. Muller. Dec. 1906 nr. r 0 43
i Karl Friedrich Bahrdt (1741-1792) duitsch theoloog. Zie over hem
Historisches Taschenbuch x866, blz. 203.
2 Margareth Power, comtess of Blessington (1789-1849), engelsch
schrijfster.
236
BIJLAGE
333
DIARY of occurrences on a journey through a part of Belgium,
Holland and up the Rhine to Mayence, and then to Paris, in.
1828. London 1828. 8°.
334
GEDANKEN . Verniinfftige --. liber allerhand historische,
critische and moralische Materien [von JOACH. CHRISTOIH NEMEIZl]. 4 Thle. 1739-41. Frankfurt a. M. 8°.
335
GORDON, P. L. 2 Belgium and Holland. 2 vol. London 2834. 8°.
336
GUNN, [HARRIET]. Letters written during a four days tour in
Holland in the summer of 1834. [Edited by D. Turner.] Privately
printed. London 18J4. 8°
387
JACOB, W. A view of the agriculture, manufactures, statistics
and state of society of Germany and parts of Holland and France.
Taken during a journey through those countries in 1819. London
182-0. 4°.
338
MARCEL, Reisen and Bemerkungen durch Frankreich, Italien,
and die Niederlande. Aus dem Franz. 4 Thle. Berlin usw. 1787. 8 ° .
W. ENGELMANN Bibliotheca geographia blz. 256 en A. VAN DER LINDE
Geschichte der Erfindung der Buchdruckkunst dl I blz. XXVII nr. 503.
I Joachim Christoph Nemeiz (1679-1753), duitsch schrijver, vertoefde in
1712 en 1713 geruimen tijd in ons land. Zie over hem J. C. Strodtmann
Das neue gelehrte Europa IV blz. 942 en Allgemeine Deutsche Baographie.
2 Pryse Lockhart Gordon (1762-1834), engelsch schrijver. B. g. boek
noemt de Dictionary of national biography zeer onderhoudend en van veel
waarde voor de kennis der oorzaken van den Belgischen opstand.
3 William Jacob (1762 ?-1851), engelsch reiziger en veelschrijver. In de
Recensent ooh der recensenten jaarg. XIV 2 (1821) blz. 297 wordt de auteur
verkeerdelijk Jones genoemd.
23
BIJLAGE
339
QUARREL. Reisen durch Deutschland and Holland each Suriname. 1783.
340
REILL, PAT. Journal of a horticultural tour through some parts
of Flanders, Holland and the north of France in the autumn of
1817. Edinburgh 1823. 8°
341
RELAZIONE di una corsa per varie provincie d'Europa. Pavia
1786. 8 °.
Amat di S. Filippo Studi biografici e bibliografici sulla scoria geografrca
in Italia. Ed. 2a. Append. blz. 24.
34 2
SENDSCHREIBEN eines 6sterreichischen Touristen, gesammelt and
herausgeg. von Corn. Viktor. Bd I—III. Leipzig 1838. 8°
A. van der Linde Geschichte der Erfindung der Buchdruchhu'nst
dl I blz. XXIX nr. 557.
343
SHERLOCK, MART.' Lettres d'un voyageur anglois. Privately
printed. Londres [Geneva?] 1779. 8 °
Engelsche vertaling, Londen 1780. 4 . — Duitsche vertaling, Frankfort en Leipzig 1780. 8°.
0
344
STOELZER, CHR. AUG. voN. Bruchstucke'a.us demTagebuche
iiber einee Durchflug durch Holland and einen Theil Deutschlands. Gërlitz 18o6.
A. van der Linde Geschichte der Erfindung der Buchdruckkunst dl I
blz. XXVIII nr. 525.
i Martin Sherlock (gest. 1797), engelsch reiziger.
BIJLAGE
238
345
SZAMOTA, STEPH. Régi magyar utazók Europában. (Hongaar
reizigers uit den ouden tijd in Europa). Met inleiding-sche
van Herm. Vámbéry.
Amsterdammer. Weekblad, 1917 nr. 2099 blz. 9.
34 6
TISCHBEIN, WILILI Aus meinero Leben. Herausgeg. von Schiller.
2 Bde. Braunschweig iS6i. 8°. U. B. Breslau, Halle, Bonn e. a.
347
TOUR — A family — through South-Holland, up the Rhine,
and across the Netherlands to Ostend [by R. BATTY 2]. London
1831. 12 °. Family Library, vol. 23.
English catalogue of books 1835-1862.
34 8
de Flandres. Sketches in Flanders and Holland; with
some account of a tour through parts of those countries, shortly
after the battle of Waterloo in a series of letters to a friend.
London 1816. 4 °
VUES
349
WANDERUNGEN durch Italien, Frankreich, England and die
Niederlande. [Von] N. Quedlinburg and Leipzig 1834. 8°
A. van der Linde Geschichte der Erfindung der Buchdruckkunsi dl I
blz. XXVIII nr. 547.
i Johann Heinrich Wilhelm Tischbein (1751-1829), duitsch schilder
en graveur. Hij werkt eenigen tijd in Holland, zie Fr. Landsberger Wilhelm
Tischhein blz. 6, 15-17.
2 Robert Batty (gest. 1848), engelsch officier on teekenaar.
REGISTER 239
REGISTER.
De 1'leiukapitaal gedrukte namen zijn die der reizigers, de namen der
door hen bezochte Nederlandsche plaatsen zijn gespatieerd.
vondelingengeAalmoezeniersweeshuis,
sticht 26, 58, 72, 112, 122, 163, x8o,
201, 207, 2 11 , 216, 22 3, 2 33, 2 3 8 , 254,
258, 268, 290
Aalst ............................... 163
Aal ten .......................... . x54
Abcoude ................... 94, 237 304
............. 284
Abric-Encontre, Mme. ....
Academie - Koninklijke - van beeldende kunsten boven de beurs...... 288
Acosta, don Jeronimo d' ook genoemd
Mozes Curlel of Geronimo Nunez da Costa,
juwelier .......................... 79, 90
ADLER, JAI{. GEORG.CHRIST.......... i86
Admiraliteits- of Prinsenhof (admiraliteitsgebouw) ..............'7t 43, 57, 6o enz.
na 1807 zie stadhuis.
Admiraliteitsmagazijn (arsenaal) 57, 6o,
61 enz.
Adriaansen, Pieter vader en zoon, chirurgijns ............................... 103
16
A d u a r d .................. .........
Advielle, Vict . ........................ I13
Aeneae, Henr . ........................ 207
Alberti, E. P'., predikant ................ 171
A lb lasser d am ............... 176, 295
Alfen aan den R11n15,38,116,x36,
146, 190, 216, 237, 23 8 , 254, 26,
Al fen N.Br . ........................ 172
A 1 k in a a r 22, 28, 33, 35, 51, 6o, 94, 96,
Ioo, Io8, III, 124, 1 39, 1 43, 2 5 2 , 153,
1 55, 167, 172, 1 73, 1 76, 204, 2 0 7, 235,
261, 264, 2 6 5, 278, 304, 305
Allart, boekhandelaar ................... 235
61
Allerwelt, Peter, koopman ..............
A 1 m e 1 o o 134, 159, •177, 178, 220, 228, 235
284
........
Alsop née Majolier, Christine R.
Alsop, Robert ......................... 284
ALTMEVER, JEAN j ACQ . ................ 318
Altstromer, Aug., van Hamburg........ 143
A m e l a n d :........................ 6r, 93
A m e l i s w a a r d ..................... 168
Amerongen.. ,i6, ,8x, 209, 2,6, 260, 261
A nier s f o o r t 9, 43, 44, 4 8 , 49, 6o, 78,
96, 100, xo6, 107, 114, 124, 126, 128, 134,
143, 1 44, 1 4 6 , 1 72, 177, 18,, 189, 216,
220, 228, 230, 234, 235, 238, 241, 254, 261,305
Amory, David........................ ,o6
Amstelsluizen ......................... 96
Amsterdamsch Welvaren, bewaarschool 284
Anatomisch theater 56, 96, io6, III, 156,
163, 166, 174, 1 75, 176, 184, 203, 205,
zo6, 224, 227, 23 2 , 247, 258, 261, 266,
269, 270, 276, 279, 328
ANDERSEN, HANS CHRIST . ............ 325
Andries .................. 25, 34
St.
Angeloch ............................. 69
15
An u m.. ...... ....................
Ankers - Proefplaats voor -.......... 146
ANOT, PIERRE NIC . .................. 212
Antonides, Johannes van Alkmaar, zie
Theunisz, Jan.
Apeldoorn .............. x4 6 , 1 7 2 , 2 54
Apostool, Cornelis, graveur en custos van
het Trippenhuis................ 20 5, 276
A p p i n g e d a m .....................321
APRONIus, AuLUS...................... 77
Arbussy, A. d', waalsch predikant.... Io8
ARCFIIBALD ........................... 257
Archief - Stedelijk - ................ 314
Arcioni, Paolo........................ 54
ARLINCOURT, CH. VILT. PREVBT D'...... 304
Armenhuis - R. K. - ................'75
A roem u i den 5, 6, x2, 1 5, 20, 5 1 , 5 8 ,
98, 238
Arnhem 9, 13, 2I, 26, 27, 30, 3 1 , 33,
55, 6o, 72, 76, 78, 90, 96, Ioo, 102,
107, 112, 114, 115, 11 7, 12 5, 1 45, 149,
153, 167, 172, 181, 190, z16, 230, 232,
233, 235, 244, 260, 26,, 268, 286, 288,
302, 3 0 4, 3 0 5, 314, 320, 321
ARNOBAT, CH. P. COSTE n' ............ 166
Artis, Natura Artis Magistra - dierentuin
van het genootschap- ...........317, 328
240
REGISTER
Asperen .................... 57, 58, 295
Assen .............. 39, 78, 187, 234, 305
Bernard, J. Fr., boekhandelaar.......... 123
Bertelman, Jan George, musicus........ 260
Assendelft ....................... 143
Besseling, dr . ........................ 267
As t e r t ..............................
Best ................................ 163
22
4
Astronomisch observatorium van Van de
BETHMANN , LUDW . ................... . 3 1 4
Wal........................... 1 43, 152
Beuringen, Jan van .................. Io6
Athenaeum Si, 58, 61, 65, 72, 86, 90, io6,
Beurs................... 26, 29, 30, 32 enz.
Beusekom ........................ 254
141, 168, 224, 229, 238, 254, 270, 273
Austerlitz ........................ 232
Bevelmaan, Andries, diamantklover en
Avenhorn....................... 172
slijper .... .......................... 290
Axel.......................:..... 96, 305
Beverwijk ...... ro8, 143 176, 265, 3 0 5
5
Bewaarschool Amsterdamsch Welvaren.. 284
Baarle-Nassau ...................
BACHERACHT geb. VON STRUVE, THERESE 319
Beyer, Jan de, teekenaar en graveur.... 154
Badhuis in de Plantage...... 224, 227, 244
Beyerd .................... 4 1 , 72, 94, 102
BAHRDT, KARL FRIEDR . ............. . 329
Beyerlandt, firma Abraham van, eigenares
BALBI, ARM. DE ......................
204
van een civetkattenhuis .............. 5 6
Balk................................ 172
Bibliotheek v. h. Athenaeum [Stads Bailgueri, Zweedsch handelsagent........ 139
bibliotheek) 65, 72, 95, Io6, Io8, III,
B allo o .............................
137, 1 4 1 , 1 45, 1 54, 186, 224. 238, 3 1 4
2
34
Banchem, Fred. van..................
41
Bibliotheek der Doopsgezinde Gemeente 26o
Bank van ]eening............ 72, 98,
100
Bibliotheek van het Koninklijk Instituut
Barbiers, Pieter Pietersz . ............
261
260, 3 1 4
BARCHEWITZ, ERNST CHRIST . ......... . 104
Bibliotheek der Remonstrantsche kerk 168, 238
BARGRAVE, Rae . ......................
Bicker, Cornelis....................... 41
49
BARKHAUSEN, HEINR. LUDW. WILLIBALD 18o
Bidloo, Godefr., lijfarts van Willem III 103
Barrière, F . .......................... 48
Biema, Ed. van....................... 125
Bartolotti, Guillielmo - Willem van den
Bierens, D . .......................... 261
Heuvel gezegd -, bankier, handelt onder
Biljoen ............................ 261
de firmanaam, van Calandrini en Zoon 2r,
Bilt - Het- (Fr.) ................ 172
Bijt -De - (U.) .................. 254
34, 39
Barvete of Barbette .................... 51
Binnengasthuis 1 5, 1 7, 21, 24, 26, 35, 4 1 ,
Bath (Z.) ............................
313
44, 49, 51, 53, 5 8 , 6 , , 72, 79, 88, n6,
102, rr6, 122, 156, 163, 174, 1 75, 1 95,
BATTY, R............................. 347
Bauman, Baumann of Beaumann, tabaks196, 202, 226, 227, 234, 23 8 , 2 5 2 , 254,
handelaar .......................... 120
258, 266, 268, 271, 279, 307, 317
3
Beatis, Ant. de.......................
Birken, Sigmund von.................. 55
Beaumont, C. J. van, directeur der
Birrius, kunsthandelaar ................ xo6
Oost - Indische Compagnie........ 156, 169
Bissing, kok ...........................
78
Beautereau, Franschman ............... 176
o
BJORNSTAHL, JAC. JONAS ............... 168
BEAUVOIR, ROGER DE .................. 295
BECHER, JOH. JOACH . ................
69
BLAINVILLE, DE ...................... 202
BECKMANN, JOH . ..................... 146
Blauw Jan 125, 1 3 6 , 1 37, 1 4 1 , 1 43, 1 4 6 ,
Beckmann, Joh. Christoff ..............
16
r56, x57, 168, 1 7 0 , 1 7 1 , 1 73, 1 74, 192
Beeck, Pieter Pietersz. van............
69
Blaeu, Johan, kartograaf.......... 71, 72
Beekhuizen ...................... z6r
Blaeu, Pieter, uitgever ................
72
Blaeu, Willem, uitgever ................
Beemst,er-De- ............ 94, 172
39
Beer, Nicolaas de, -kapitein .............. 143
Blasius, Prof. G. geneeskundige ........ 65
Begeman, Egb., predikant .............. 268
Blencowe, R. W . ...................... 79
Begijnhof 6x, 76, 90, io6, 113, 124, 1 4 1 ,
Blerik............................ 240
164, 1 67, 234, 238, 290
BLESSINGTON, MARGARETII POWER,
BEHR, JOH. VON DER..................
4 2countess of.......................... 33 1
B ei er, gem. Oosterland op Schouwen
Bleyenburg, mevr. Ahda van.......... 124
en Duineland ....................... .
17
Blinde Wereld, brouwerij bij het ZwaBellen .............................. 78
nenburger bruggetje, op hooge feest Beider en Comp. H. -- kaarsenfabriek van 305
dagen in gebruik als kerk voor de LuBELL, ROB ............................ 326
therschen ..........................
BELLI, FRANC . ....................... .
$4
Blindeninstituut......... 235, 268, 288, 310
90
Belmonte, Don Eman. de..............
Blocquery, Salomon van de, comnussaris
BENARD, Nic . ........................ 29
van de Oost - Indische Compagnie.... 7 8
Berewoud, olieslager ................... 190
Bloemendaal... 363, 187, 254, 268, 304
Blokzij] ......................,o6, 264
Berg, Marcus, zweedsch koopvaardijkapitein .............................. 139
Blot van Lyon, gids te Amsterdam van de
Bergen - op-Zoom 3,5,9,10,15,27,
Monconvs .......................... 6o
20, 21, 22, 24, 33, 47, 5r, 55, 57, 58, 76,
Blum, Joh., luthersch predikant........ 77
96, xoo, iz6, 138, 140, 153, 158, 161,
Bnm Opallnsky, graaf von.............. 43
199, 205, 215, 228, 235, 23 8 , 249, 263
Bode graven, 26, 76, ir6, 127, 146,
Berger................................ 230
159, 220, 237, 23 8 , 254 261
Bernard, Jacq., waalsch predikant .... 92
Boeckelman, Corn., chirurgijn.......... 203
REGISTER
Bohm, E., koopman ........ .. ........ 3 2 3
Boek- en kaartenwinkels :
Allart ........................ .....
Blaeu ......... 39, 4 1 , 43, 7r, 72, 76,
H D. Bosch ................... ....
Wed. Mercy Bron ning ..... ... .....
P. van Damure .................... .
G. Dufour ........ .
.............
J. B. Dusaulchoy ................ ...
Elzevier ................
6o, 72, 76,
L. A. C Hesse .........
...... 233,
Hondms ......... ..................
Romein de Hooghe ..................
Wed. Gerard Hulst van Keulen ........
J.J. Hummel ........... .... .....
Janssonius . .......................
De la Chaux .............. .........
Hendrik Laurentz ....................
Mortier .............................
Wed. Mortier, Covens en Mortier......
Joh. Muller .. .. ................... .
M. M.Rey .. . ......... 162, 166,
Jan Rieuwerts .................
...
Schouten ...........................
C. G. Sulpke ............ ...
......
Waesbergen .................... 77,
Wetstein ..........................
Boerenvischmarkt .....................
Boers ................................
Bohl, Johann Christian, medicus .....
Boitard, Fr., fransch schilder..
Bokste] ....................... 163
BOLLINGiUS, FRED . . ................. .
Bolongari ............................
Bolsward..... . 15, 96, ,o6, 2 34,
Bommel-Den - .. ......... r4,
Bonn, Andr., hoogleeraar 203, 206, 227,
Bontemante], Hans, schepen............
Borg, J. ter, doopsgezind voorganger....
Burke] ............................
Borri (of Burrhus), Giuseppe Francisco,
alchymist ...................... .55,
Bosch, van den, bankier ................
Bosch, Bern. de ................... 154,
Bosch, H. D., boekhandelaar ...........
Bosch, Hieronymus de, hoogleeraar .. 2 33,
Bosch, Jeronimo ..... ............ 205,
Bosch, joh. de........................
Bosscha, H, rector der latijnsche school
Botsman, natuuren werktuigkundige
Boullier, J. L., waalsch predikant .......
Boutreau, Franschman ............:...
Bouwer, boekdrukker ..................
Bovio, GIULIO DE.....................
Bovio, GUIDO DE .......................
2 35
77
2 35
77
r76
261
176
77
2 35
41
77
2 35
162
72
3 05
39
176
2 35
305
176
99
176
305
Ion
ron
38
183
116
106
170
68
148
3 05
r7
2 33
69
268
241
to
200
205
2 35
234
zoo
1 54
2 33
143
206
176
235
76
76
BOWDLER, THOM . .................... . 202
Bowles, Engelschman .................. 138
Braakman, A., boekhandelaar........... io6
Braamcamp, Gerrit, eigenaar schilderijen
kabinet ... . 1 33, 1 43, 1 4 6 , 1 52, 1 55, 1 57
Bramer, Day., horlogemaker en prenten verzamelaar ........................ ro6
Brand in de schouwburg, 1772...... r6o, ,61
Brandt, Conrad, drogist........ 136, 174, 190
Bray. Will . ..........................
41
Breda .................. 3 9, 22, 24 enz.
Bree, Jean Herman van................ 124
Breen, Joh. C.........................
................
56
241
BR17L7N, JOH .. . . .................. r39
Bremer, Johannes, doopsgezind voor........ .... 137
ganger .. ......... ..
Brentano, Italiaan ... ........ ........ 148
....... 232, 2 34, 261
Brentano, A. J. . .
BRERFTON, WILL . .. .... .. .........
38
Breukelen ........................
94
BREVAL, JOHN DURANT ................ 114
Brielle 1 3, 1 4, 1 5, 1 7, 3 8 , 5 1 , 61, 70 75,
7 6 , 77, 79, 8o, 94, 97, 98, ,o6, 107,
Io8, lno, 114, 116, Ier, 1 4 0 , 1 43, 1 44,
1 5 2 , 1 53, 1 5 8 , 1 59, 16 3, 16 5, 16 7, 1 7 2 ,
1 73, 1 9 0 , 1 9 8 , 199, 204, 205, 206, 223,
232, 2 3 8 , 2 4 1 , 2 55, 2 57, 2 73
Brienen van de Groote Lindt, W. J. v. z61
Brockhaus, Fr. Arn, boekhandelaar.... 233
Broek -in- Waterland 143, 148, 1 55, enz.
Broe k h u i zen ....... . .... .. 240
Broes, W., predikant ...... ...... . .. . 268
76
Brom,
( ...... ... ... ............ 74,
BROMLEY, WILL . ... ................ .
97
Brondgeest, Alb., kunsthandelaar ....... 26,
Broughton ..... .. .... .............
32
Brouwer en Zoon, J., in tabak .......... 2 35
Brouwershaven .............. 20, 238
65
BROWN, EDW . .......................
23
BRUN, SAM ..... ....... .............
Brunet, J. C. de, consul- generaal van
Rusland ............................. 301
Brunner, P. L .. ... .................
47
Bruyn, Arent, scheepsbouwmeester ..... 1 43
Bruyn, Corn. de, schilder, graveur en reeziger ...... ......................... io6
Bruyn, Jan Jacob de .......... ....... 1 54
Brij.............................
58
Buchner, Wllh ....................... . 289
Budé, E de ..........................
92
Buescu, jou. GEORG ................. 1 94
Sulfa en Co ,kunsthandel ........... 235, 252
B ulks 100 t94,157,205,2 10 , 2 33, 2 34, 26 5, 277
Buitengasthuis (pesthuis) 6,, 156, 163, 175,
1 8 0 , 195, 227, 2 33, 238, 252, 254, 25 8 ,
266, 268, 271, 279, 3 0 7, 3 1 5, 3 1 7
Buitenplaatsen :
Driemondt van Jac. de Clercq........ 1 43
Hartenkamp van de Clifford.... .... 1 43
Luxemburg van Pareyra .............. 152
Nordwolffshagen .............. .. 1 49
Ruygenborch van Abr. de Haan..... 1 43
Saarhof van Sillem .................. z69
Tulpenburg van Is. de Pinto 116, 125,
133, 1 43
Watervliet van Corver ...... ........ . 1 43
Buiten van prof. J. Burman ........ 143
Goll van Franckenstein.. r7r
graaf de Hompeche...... 15. 2
.,
., Insinger .................. 3 0 4
Dirk Marsells............ 155
.. „ de Smeth ................ 1 43
Buitenpost ................... 16, 39
BULLY, Run. AUG. ROGER DE............ 2 95
69
Burg, Coenraad, schepen ................
Burg-op- Texel ............... 153, 178
6
Burgersdijk Jr., L. A. J ...... .... ....
Burman, Joh., hoogleeraar...... 136, 156, z68
Burman, N. C., hoogleeraar............ 203
Burman, Nikolaas Laurens, hoogleeraar
156, 163 x68
242
Burman, Petrus, hoogleeraar en bibli,
cans .......................'45, 146,
BIJRNEY, Cii. ........................
Busino, Orazio........................
ISusserus, Hendr.......................
Buuren, Isaac van, bankier ..............
REGISTER
the168
162
30
'54
77
Buurt, Adriaan, predikant ............ 156, 168
Buurt geb. van Lyndeo, mevr. J. R... ,68
Buyck, Joost ..........................
l3uyck, Nel Sybrantsdochter............
Bijlandt, Lodewijk graaf van, schout-bij.
nacht .............................. 181
Cabar, Zweed ..........................
60
CAIMO, NORR......................... 140
Calandrmi en Zoon bankiers firn,a zie:
(Wi ll em van den Heuvel gezegd Guillielmo Bartolotti) .............. II, 24
CALDERWOOD, MARGARET............... 138
Calkoen, Jan.......................... 235
Calkoen, Nicolaas ..................... '57
Calkoen Wzn., Pieter.................. '54
Camorzi, J. B., consul-generaal van Oostenrijk ................................. 301
Camper, Petrus .................... 172, 192
Canne, John, voorganger . der Brownisten 38
Capadocci, familie ...................... 150
Capadoce............................. 230
Capadose, A........................... 3 , 5
Capelle ............................
5'
Capelle, Nic. Rochusz van..............
78
Cxcii, Italiaan ......................... 146
Carpeutier Pietersz., Roel.and, bewindhebber d er West-Indische Compagnie ...... 69
Caroline en Charlotte enfants du sieur
Frédgric", zangeressen ............... '43
CARR, JOHN .......................... 232
CARTER, HARRY WILL................. 258
CASANOVA DE SEIGNALT, GIAC. .......... 142
Casino................................. 323
CASTELLI, Gros. ..... ................ 54
CASTELNAUT, DE ......................
36
Castelyn.............................. iiff
Castle, Ed........................... 285
Castro Mz., D. H. de...................
32
Catalani, Angelica, zangeres ............ 246
Cate, Andries ten, musicus ..............
Catuwe, chirurgijo..................... 103
CAYLEV, CORN....................... xffi
Cellius ............ .....................
'4
Centen, Sieuwert, koopman ............. 143
CHAMBERS, WILL..................... 3"
Chapm an , engelsch bankier .............
58
CHARLES-QUINT .......................
4
Charlois.......................... 247
Chateleun, Zacharia, fransch boekhandelaar 112
Cheissac, De, Franschman.............. 176
Chevalier ............................. 112
Chevallier, familie .....................
Chevallier, P predikant ................ 268
Cbevrières, J. G. de, fransch schrijver.
123
CHRISTIAN ERNST, markgraaf van Bayreuth..............................
55
Christina van Zweden ..................
39
Chuquet, Arth. ....................... '97
Cinq-Mars ............................
43
Civetkattenhuis ........................
56
CLAUSADE ............................ 332
CLEMENT, KNUT JUNG BOHN ............ 321
Clercq, Jacob de, koopman .............. 1 43
Clercq, Peter de, koopman .............. 143
CL.,.,.
Will,.,,. ,l,.
Clericus, Joann, zie Le Clercq, Jean.
Clermont, Godefroi, waalsch predikant
108,
Clermont, N., organist der Westerkerk
Clifford, G., bankier ....................
Clifford, Henry, bankier ................
Clifford, Jan, bankier ........ .........
Clifford, Pieter ........................
Clifford, geb. van Marselis, mevr. A. M.
Clifford geb. Sautijn, mevr. C. C.........
Clifford geb. Wolters, mevr. Anna........
Clockner, J C., naturali'4. 156, 168, 171,
Coders, L. B., kunsthandelaar ...........
Coelenbung, Martin, handelaar in oude
munten ............................
Coen, Abraham, joodsch godgeleerde en
philoloog ...........................
Coeuriot, operazanger ..................
COGAN, THOM.........................
Cohen [Coin of Covn], Abraham, hoofdparticipant der West-Indische Compagnie ...............................
Cohen , T ............................
Cohen de Herrera, Abraham, joodsch godgeleerde en philoloog.................
Collegium Musicum ....................
Comenius, Johan Amos .............
Concert ..........................142,
in Casino...........................
door Collegium musicum..............
in Felix Menitus .................. 256,
inFrascati..........................
in de Man6ge........................
bij Richmond.......................
zie ook orgelspel.
CONTARINI PIETRO ....................
Contat, Mlle., tooneelspeelster..........
Cookson, Engelschman.................
Coq, zweedsch edelman ................
CORIATJunior ........................
Corput, J. F. van den, gouddraadtrekker
CORNER, MARCANTiO...................
CORYAT, THOM.......................
Costa, Is. da . .................... 268,
Coudere ...............................
Cramer, Jacob, koopman ...............
Cramer, M. H. ............ ............
COURTANvAUX, FRANC. C6SAR LE TELLIER
DE..................................
COUSIN, Vicp.........................
COYER, GABR. FRANÇ..................
Cranenburgh, H. van ..................
Cras, H. C. hoogleeraar ........ i68, 206,
Crecelius, W ........................
Creutz, makela ar......................
CREUZER, GEORG FRIEDR...............
Crevecoeur...................57,
Crevenna, P. A. Bolongaro 168, 171, 200,
Crommelin, Daniel.....................
Crommelin, Julian, bankier ............
Croneuburg, Gotth., apotheker, muntverzamela ar........................
Cunningham, Allan ....................
Cuthbertson, John, werktuighundige....
Cyrillus, Paul..........................
112
106
'34
143
'43
'43
'43
'43
'43
'74
235
'o6
32
269
209
69
274
32
112
6,
'93
323
112
269
3, 3
143
'43
30
226
138
6o
'5'
235
24
20
3, 5
171
'43
'7'
152
297
'55
26,
229
18
'43
236
bI
'43
301
1o6
250
224
51
REGISTER
CZERMAK, JOH. NEPOMUK ............... 328
DAIGNAN, GUILL . ..................... 1 75
Dalberg, Zweed .................... ... 168
Dam, Willem van, advocaat der Oost Indlsche Compagnie .................. 78
Damroe, P. van, boekhandelaar 168, 176,
1 7 8 , 1 92, 1 93
Dams, koopman ....... ............... 58
DEICHSEL, JOH. GOTTL ................112
Deiman, Joan Rudolph, scheikundige 192,
zo6, 224
Deknatel, Johannes, doopsgezind voor ganger .. .......... ................ 1 37
Del Court geb. Dortmund, mevr. ........ Io6
D e 1 d en 8 3, 107, 12 4, 1 4 6 , 1 54, 1 59,
172, 234
Del f s haven 1 5, 34, 38, 4 1 , 04, 9 8 , 1 36.
152, 172, 173, ,76, 205, 216, 238, 261
Delft .......... . . ...... 3, 12, 14 enz
De li z Il 1 1 3, 15, , 6, 19, 28, 4 8 , 66, 8 7,
io6, 136, 207, 321
DE Luc, JEAN ANDRé .................. 172
Demetrio ............................. 24
DESJOBERT, Louis .... ...... ........ 176
Dessauer, J. H., tooneeldlrecteur........ 220
DETIIMAR, F. W ....................... 305
Deuteren ......................... 52
Deutz, Jean .......................... 156
Deventer 13, 44 6o, 83, Io6, 107, 124,
128, 1 34, 1 43, 1 4 6 , 1 53, 1 54, 1 59, 1 7 2 ,
1 77, 1 7 8 , 1 94, 213, 220, 228, 2 34, 2 35,
2 54, 266, 267, 3 0 5, 3 1 4, 3 2 5
Diamant, Paul. ....................... 129
DIDEROT, DENIS ....................... 164
D ie men .... ....... ..... ......... 202
Dlepenheim ...... ....... ....... 2 54
Dieren . ............... 79, 96, loo, 216
Dierentuin van Natura Artis Magistra 317, 328
Diesbach, Amadéus à, Zwitser........... 116
Diez, Euphoon- en melodion- virtuoos .... 229
Dillingham, Will ....................... 13
DINGELSTEDT, FRANZ .................. 322
Dlonigo............................... 24
Dlrcks, Geertruyd ...................... 75
Dlrcksen, Jan ......................... 42
Dittelbach, Petr, theoloog .............. 99
Doctrina et Amic,tla societeit .......... 305
Doekscheer, Nikolas .................... 154
Doel
- Den . .................... 34
Doelen, zie ook Schuttersdoelen.... ... 49
Doling, Zweed ........................ ,68
Dorflmg, Jan, waard ................... 111
Does, Van der, muziekmstrumentenfabnkant .............................. 235
Does burg ......... 13, 90, 202, 181, 230
D o k k u m 12, 1 4, 1 5, ,5, 78, 87, 96, Io6,
116, 1 3 6 , 1 4 1 , 234, 288, 321
Dolhuis 17, 24, 35, 41, 44, 49, 55, 5 8 , 61 ,
86, 94, 96, Ioo, io6, 112, 122, 1 4 1 , 1 57,
16 5, 175, 180, 207, 216, 295
Domburg ...................... 2 3 8 , 305
DONATO, ANT. ........................ 31
Donker .............................. 15o
Doolhof 94, 1 32, 1 52, 1 57, 2 73, 238, 26,
Oude doolhof.......... 3 8 , 5 , , 5 8 , 7 8 , 87
Nieuwe doolhof........ 3 8 , 5 1 , 5 8 , 78, 87
Doorn .......................... 76, z61
Doornick, J. C ........................ 2 33
' 43
Doorwerth ........................
Dordrecht ............ 3, 9, 22, 15
Dorneck ..... ........................
Dort, C van, klokkenist van het stadhuis
DOUGLAS, JAMES ......................
Drabitius, Nikolaas, boheemschgeeste-
lijke
..........
...................
Dreyer, Arendt, commissionair...... 1 39,
Dreyer, T E. en M., tabakskooplieden
Driebergen ......................
Dronrijp, Bern. boden beeldengieter..
DRO]'SEN, JOH. FRIEDA . ....... .......
D r u m p t ............................
Du BOCAGE, MARIE ANNE .............
Du Bois, Arnoud Joseph de Brigode,
koopman ...........................
Du Bois, Henry, in porcelein............
Du Bois, Mevr., in porcelem............
Dubourg, Louis Fabr., schilder en graveur
Du Bois, Carl Sylva, fransch schilder en
handelaar ..........................
DUCHESNE ainé, JEAN ..................
Dudok van Heel, machinefabriek van Paul
van Vlissingen en .................
Duker, P. G., bankier .... .............
Dull J ansz., Anthony, consul van Denemarken ....................... .. .... .
Dullaart ...........................
DU MESNIL, MARIE ....................
DUERER, ALBR.I) .......................
Du Peirou Jz., J ................ ......
Dusaulchov, J. B., boekhandelaar........
Duykeren, Huybert van, scheepskapitein
Duyn, J., loodsuikerfabrikant...........
Ebersbach, C. H., luthersch predikant en
hoogleeraar .........................
EBERT, ADAM ....... .................
Ebrard................................
Edam 8i, loo, 1 43, 1 53, 1 67, 173, 18o,
238, 261,
Eggers, Barth, beeldhouwer...... .....
Egmond...........................
aan den Hoef .................
Binnen .........................
aan Zee ..........................
Eik, van, koopman ....................
E i n d h o v e n 57, 58, 6o, 1 63, 170, 1 9 6 ,
216, 22 4, 2 35 ,
Einsiedel, Von, van Dresden............
Eisen, Von .. ....... ................
Elburg .........................9,
ELEUTHEROPHILOS .... .................
Elizabeth, Koningin ....................
El s peet
............................
Engelbronner, H ....
125
enz.
150
Io6
182
SI
' 1 43
2 35
261
89
224
2 54
133
112
255
261
154
Io6
276
305
2 33
262
34
147
5
,68
176
III
2 35
2 33
77
55
295
89
,o8
94
94
94
143
2 38
143
1 43
78
254
41
Io6
.................
171
Engelen ...................... ....
Enk hulzen Iz, 14, 15, 16, 22, z8,
58
33, 35, 45, 46, 60, 61, 8,, 84, 87, 92,
9 6 , 97, loo, Io8, 121, 122, 1 53, 1 55, 1 57,
167, 172, 173, 176, 204, 2 34
Enschedé, Joh ........................
5
Enschedé ....................159, 235
ERNDTEL, CHRIST. HEINR . .............. I03
I Tijdens het afdrukken verscheen van
Durer's reisverhaal een prachtuitgave onder
leiding van dr Jan Vel Ii en mr. Sane. Minier Ft.
in 2 din, Utrecht 1918.
2 44
REGISTER
Ernst, Roeten .. .................. 56,
Erpecum, Jan van, bewindhebber der
West- Indische Compagnie.... ..... . 69
Estrella, Jean Christoval Calvete de..... 9
EVELYN, JOHN .. . . ................. 42
EVERSMANN, FRIEDR. AUG ALEX....... Igo
Eykstetus, boheemsch geestelijke ....... 5'
Fabrieken en trafieken ................
ankersmederij ........... . . ... r9o, 278
blik- en tinfabriek van H. Often...... 235
boekdrukkerij van Blaeu ............. 44
Bouwer .......... 235
diamantslijperij ........ 2 93, 2 9 8 , Sol, 323
van Bevelmann.. Igo
geschut- en klokgieterij...... 72, 146, 168
glasblazerij ........... .. ..... ... 6 o, 9 6
glasslijperij van Chr. Pohl.. .......... 235
goudleerfabriek De rijzende Zon van M.
van den Heuvel . ......... .......
goud- en zllverdraadfabnek van J. F.
van den Corput .................... 235
houtzagerij van J. A. Waterler........ 235
Instrumentenfabriek van Hen ........ 235
Kleeman enZn 235
Van Laun... 235
P. Wast en Zn 235
kaarsenfabriek van H. Beider en Comp. 235
kampferraffrnadenj van Berewoud..... 290
katoendrukkerij ..................... 190
kobaltverffabiiek van Ploos van Amstel 190
„ Gebr. Lohoff en Co. Igo
koperpletterij en slagerij van H de Heus 235
kwikzilveren zinnoberfabrtek.. .... . 207
lakenperserij ................. . .... . Igo
lakenweverij van Voomberg.......... 235
leerfabriek van I. F. Helb.... ....... 2 35
likeurstokerij van Fokkink............ 235
loodsmelterij ... .................... . 86
loodsuikerfabriek van J. Duym ........ 2 35
loodwitfabriek ............ . ....... Igo
lijnbaan De groote Zeevaart.......... 3 0 5
machinefabriek van Paul van Vlissingen
en Dudok van Heel................ 305
messingfabriek van J A. Simon........ 235
muziekinstrumentenfabriek van Van der
Does........................... .. 235
muziekinstrumentenfabriek van Gebr.
M. en P. Merger ...... ............... 235
olieslagerij „Bengalen" van Berewoud 190
stalen- zelldoekennaaldenfabriek van P.
de Ruyter .................... 1..... 235
talglichtenfabriek van A. Raket.. ... 2 35
ijzergieterij ................ ......... 96
van de Erven Van der Valk 190
Van Zevenbergen en de
Lanov ...............
.... ..... 3 0 5
zegellakfabriek van R. Kock.......... 235
J. •I • jallmgli...... 235
Fabritius,Deen ....................... 1 43
Fahrenheit, Daniel Gabriel, werktuig.
kundige. .. ...................... Ir6
Falkenberg, Melchior ........ .......... 37
FEDERMANN, N . .......... ... ....... 7
Felix Meritis 207, 211, 216, 222, 223, 224,
226, 227, 228, 229, 2 3 2 , 2 33, 2 34, 2 35,
2 37, 2 3 8 , 244, 2 5 1 , 2 54, 2 55, 35 6 , 257,
26,, 263, 268, 269, 270, 277, 278, 293,
2 9 8 , 3 01 , 305, 311
FELL, R . ............................ 223
FELLER, FRANC. XAV. DE .............. 170
Felltham, Owen . . ............... gt noot
FERDINAND, ALBRECHT, hertog van
Brunswijk en Luneburg ..... ........ 62
Ferguson ............................. 189
FERRNER, BERGT ...................... 1 43
85
Fierville, Ch . ........................ .
FiLies II ........................ ...
9
Finch, L. Keeper, Brownist............
4'
FISC HER, CHRIST. AUG . ................ 218
Fiseaux ............................... 1 54
FISK, WILBUR ............. .. ....... 300
FLIEDNER f THEOD . ........ ........... 268
FORSTER, GEORG . ..................... 2o6
Fotherbee, Jo, Brownrst ................ 4 1
Fldberg, Zweed .............. ......... 156
Fodor, C. A., muziekdtrecteur.......... 229
Fokke, G. A. C., geneesheer............ 211
Fokke, Simon, graveur ......... ....... 1 54
Fokkink, likeurstoker .................. 235
Folkema, Anna, miniatuurschilderes en
graveerster........................... 1 54
Fontein, P., doopsgezind leeraar ........ 168
Fouquet, Franschman .................. 176
Fr an eke 12, 15, 16, 1 9, 28 , 35, 66 ,
7 8 , 8 7, 9 2 , 96, io6, Iz6, 136, 1 4 1 , 1 57,
1 7 2 , 1 74, 192, 207, 238, 268, 288, 3 1 4, 321
Frantzen, Hercules, barbier............
23
Frascati ............................ 26,, 313
Fraser ........................ ....... 1 43
Frédérlc, Sleur, tooneelspeler ............. 143
Frederik, hertog van Saksen .............
78
Fred erlksoord........... 264, 268, 310
FREILIGRATH, HERM. FERD . ............ 289
FR6NILLY, AUG. FRANC. FOUVEAU DE.. 197
FRESCHOT,
........................
C......................... 1OI
FRICHE, J. C. G . ...................... 275
FRIEDRICH VON WURTTEMBERG ..........
14
8o
FRIKE, CHRISTOFF ....................
FRISCH geb. TUTEIN, PAULINE DOROTHEA 220
Friso, Johan W Il lem .. ............... . 'no
Fro:cken, Deen ............. .......... 1 43
FRY, ELISABETH ....................... 3 , 5
FRYE, W. K........................... 2 45
Fuchs.................................
56
FUERST, GEORG VON................... 122
Gaarkeuken bij de beurs ................ 141
Galei op Spinolai in den slag bij Sluis ver.
overd ..............................
24
Gans, Philip, antiquair ................. 26,
Gans, Simon, antiquair ...............
26,
Gans, Simon Levie, in porcelein....... 301
GARAMPI, GUISEPPE .............. 145 1 4 8
Gart................................. 184
GAUTIER, THEOPH . ...................
320
Gebouw van Barmhartigheid...........
196
Geer, Laurenz de, koopman. .........
SI
Geer, Lodewijk de ..... ...............
5'
Geertruidenberg 13, 14, 15, 22
2 4, 26, 27, 5 1 , 57, 58, 6o, 6r, 65, 8 7, 9 6
GeIderIna1 sen ............... 163 22 4
GELDERN, SIM. VON .................... 129
88
GEMELLI CARERI, Gin. FRANC .........
Genemulden .............. 39, 206 2 35
G enne p............................
4'
Gerard, koopman ......................
79
Gerand..... ........................
171
REGISTER
Gerdes, Dan ........... ....... ....... 25
Gerringrosse, Deen . ................... 143
Gersdorp, Godfried van scheikundige.. 69
Gerstorff, Andr. von, deensch edelman en
avonturier ...... .................... Io6
Geschut met het opschriftRespublica
Amstelodamensis', gegoten na den mislukten aanslag van Willen II.......... 48
Geschut- en klokkengieterij.... 72, 146, 168
..
..
Gevangenis .... ....
..
315
Gevangenis in het stadhuis 149, 175, 223, 232
Gibsone, van Danzig ................ . 143
G Zesendam .......... ...........
201
Gildemeester, J ............. ..... 205, 220
Gildemeester, Jan Jansz. ..... . ..... 194
Ginneken .......... ..... ....... 130
Giorgi, Giorgio, venetiaansch gezant......
34
Glaserus, Arnoldus, van Woerden,
lutherschpredikant...
..... .....
26
Gilles, regent Luthersch weeshuis........ 175
GIUSTINIANO, GIORGIO.
. ..
...... ?I
Glauber, Joh., schilder........ 89
Glauber, Johann Rudolf, dwtsch scheikundige......... ..... ..... 58, 6o, 65
Gleinig, Andres . ......................
5c
Globe door Pieter Vingboons vervaardigd 65
6i
Goedereede ......................
Goemondt, Frans Jansen van, brillenmaker Io6
Goens, V. M. van ...................... 1 43
Goeree,J._ schilder, dichter.............. Io6
G oes ................. 5, 5 1 , 1 53, 2 3 8 , 3 0 5
Goethe, W ........ ................. 269
Gogel, Izaak Jan Alex, agent van financren .. ............... ....
..... . 221
GOLDSMITH, LEWIS .................... 230
Goll van Franckenstein, J. 154, 168, 171,
192, 205, 226, 261
Goniar, Welh. da, marmerzager..........
89
Gonset, herbergier ..................... 127
GONZAGA, LoulsE MARIA, koningin van
Polen ............ ................. 43
Goor ...................... 1 4 6 , 234, 254
Goode ............................ 235
GORDON, PRYSE LOCKHART............ 335
Gor inch em........ 3, 9, 2 7, 20, 25 enz.
Gouda ................ 3, 1 5, 17, 44 enz.
GOURVILLE, JEAN HéRAULD DE ........
59
Gouthoven, van ......................
Go
Graaf ....................... ..
. 1 54
Graef, Hans Gerh . . .................. 192
Grauwhardt, M H., kassier............ 150
Grave 2, 62, 86, loo, Io8, 172, 211, 238,
2 43
's-Gr avel and ................233, 2 3 8
's- Gravendeel ................... 39
's-Gravenhage 3, 9, 12, 14, 15enz
Grebbe - De - ...... ..... ..... 181
Greenwood, John, voorganger der Brownisten ...................... ... ..... 38
GRELLET, ETIENNE DE ................. 284
Greppi, Italiaan .......... ............ 148
Gril, A., essayeur ...................... Io6
Grill, Abraham, directeur van de Zweedsche
Oost- indische Compagnie ............. 139
Gril], A ............................... 168
Grill, Anthony
. ............ 72, 90, 143, 168
Grill,
Claes ............................ 1 39
Grill, Jacob ........................... 1 43
245
GRIMM, Jou. FRIEDR. CARL . ............ 163
Groebe, D, blbliotheekbeambte........ 32e
Groenlandsche pakhuizen ....... ......
61
Groningen........... 12, 13, 15, 16enz.
Gronsfeld Dlepenbroek, B. Ph., Abr., graaf
van, chef der admiraliteit............ 152
Groot, Jan de, boekhouder ... .......... 181
G root-Zu n d ert ........... ..... 51
Groskurd, Christ Hernr . ....... ....
. 156
Grosser, George
....
.
.........
III
Grosthulzen
..
. . .
........ 143
Grotenhuls Jansz, Jan ten, hoofdschout 34
Grouchy, Vicomte de
.............
176
Grouner, Sam von ....
.
.......... 264
Grubbenvorst ...... ........... 240
Gruiter, De, kunsthandelaar.... . ..... 261
Gruterus, Zweed.
......
168
....
Grybms, Petrus, predikant .
. ..
.
51
Grq pskerk
. .... ..
.........
39
Guasconi, Gloacchino, 1taliaansch koopman 76
Gudeborn, Pieter, koopman......
37
(:uebriant, Mme la maréschalle de........
43
GUFNDERRODL, FRIEDR JUST VON...... 165
Guenelon, chirurgijn .
....... . ..... 103
Guflantl, handelsagent....
.. 143 148
Guhratrer, G. E ..
...
.
......
..
g)
GUILLOT DE MARCILLY ......
....... Ic8
GUISLAIN, JOS ..... . ......... . ... . 317
GUNN, HARRIET ....... ....... ....... 336
Gymnasium, zie Latijnsche school
Haacke
.......... ....... ... ..... 116
Ha a m stede
. ....... 238
.. .......
Haarlem... .. .
....9, 12, 14, 15 ene
Haan, Abrah. de . . . . ............. 143
Haan, Dr. Galenus, Abrahams de,geneeskundige en doopsgezind leeraar ...... 75
HARD, JOH Lunv ......
. ..... ....
Haart, D, van der, geneesheerin het
werkhuis.. . ...
.... ...........
Haas, Gerardus de, predikant...........
Hackbrett . ...... ......... .
. .. .
Hagbolt, J., kunstschilder
. ........
Herar
Hagen, Friedr.
von der . ... ...
HAILBRONNER, KARL VON.
.
.......
Halfweg rib, 136, 16 3, 1 9 0 , 1 9 1 , 1 94,
202, 214, 224, 2 3 2 ,
Hall, Jod. Clem. van . . . . ..... .....
HALLER, ALBR .......................
Hangland, Gebr., in tabak ..............
Hansen, C L., kunstschilder........ ...
HANSEN, FRIEDR AD. ....
. ... ...
Hansen, J., kunstschilder ..............
Hanszen, Cornelis, scheepskapitein. ....
HANWAY, JONAS . ....
.....
. .
Harddraverij aan de Utrechtsche poort
Hardenbroek .................. .
H a r d e r w ij k ... ..... 9, 43, 78, Io6,
Hardingsveld .................. .....
Haringsdijk ....................
Harlingen 12, 14, 15, 16, 1 9, 28, 35,
39, 66, 75, 78, 8 7, Io6, 1 16, 141, 1 53, 1 57,
1 74, 1 92, 207, 2 34, 235, 238, 268, 288,
3 0 5, 310, 313,
Harlingen, van, houtzaagmolenaar ......
HARRING, HARRO .... .
...... ......
HARTMANN, ADAM SA M . ........ .......
Hartmann, Paul.......................
131
203
189
rt6
26,
308
299
2 44
205
I16
235
26,
82
26,
18
134
224
127
181
193
206
321
190
262
51
51
246
REGISTER
Hartog, Hendr. de, lector in de wis -,
sterre- en zeevaartkunde ............. 224
Hartsinck ............................ 195
Hartsinck, Corn., koopman ............. 152
Hasselgren, consul van Zweden..... 143, 156
Haszler, K. D . ........................ I2
Hattem ...................... 43, 78,180
HAUPT, MARCUS THEOD. VON .. ......... 238
HAUSSEZ, Cu. LEMERCHER DE LONGPRé D' 287
Heemstede .................. .... 2 35
Heeres, J. E . ........................ 66
Heerewaarden ................5, en
Hees .............................. 2 43
HEGEL, GEORG WILH. FRIEDR........... 267
Hegel, Karl .......................... 267
HEGENITIUs, GOTFR . ............ ..... 35
HEINECKEN, KARL HEINR. VON.......... 154
HEINSE, WILH . ....................... 1 93
Heinsius, Nic . ........................ 39
Helb, I. F., leerfabrikant ............... 2 35
Helden ........................... . 240
H e 1 der 1 39, 1 5 2 , 16 9, 1 7 6 , 20 4, 26 4, 26 5,
2 78 , 304
H e II e v o e t s 1 u i s 17, 76, 94, 103, 104 enz.
Helmers, J, F . ...................... . 2 3 3
Helmond .................... 57, 58, 6o
Helt Stokade, Nic. de, schilder.......... 6o
Helvetlus, Joh. Friedr . ................ 8z
Hem, mei. van der .................... Io6
Hem, L. van der ................... 72, Io6
Hemert, Paulus van, hoogleeraar........ 233
Hemsterhuis, Tib., hoogleeraar.......... cod
Hen, instrumentmaker.... ... .... 224, 2 35
Henkel, herbergier .................... Io6
Hénisdale, d', fransch commandant der
stad ................................. 223
HENRY, ABBé ... ..................... 215
Herbergen en hotels :
A 1'Etolle de ]'Orient ................ Io8
Au Grand Roy de France ........ ... 87
Du Lion d'or ....................... 150
De Bijbel ....................... 2 9 0 , 1 99
37
Conink van Swede ..................
Doelen [Garnalendoelen] 223, 288, 2 9 8 ,
2 99, 302
Eerste Bijbel ........................ 170
Engelsche Bijbel .................... 223
Groote Koning van Vranknik.......... 87
Heerenlogement ............... 60, 61, 72
In de vergulde Valk .................. III
Keizershof . . Io6, 1 36, 1 37, 1 43, 1 57, 1 7 1
Keizerskroon of De oude befaamde
Berg ............................ do, 148
Keurvorst van Keulen ............... 53
Saksen ............... 93
Koningin van Denemarken........... 51
La vdle de Paris .................... 161
Liesveldsche Bilbel .................. 69
Middelste Liesveldsche Bijbel 78, Io8,
163, 207
Morgenster ........................... 138
Munt .............................. 278
d'Os in de Bruvloft of Huis te Sinnelust
ook genoemd "In de Mennisten Bruyl oft ........................... 35, 3 8 , 41
Oudezijdsheerenlogement 49, 5,, 6o, 77, 7 8
De Prins') ........................ 3 1 , 34
Pays-Bas ........................... 323
Prinz von Wallis .................... 220
Rondeel 142, 145, 148, ,8o, 181, 224,
2 49, 259
Roockmaecker ....................... 81
Stad Lyon ...................... 107, 1 39
Stadt Elberfeld .................. 268, 270
Ster ................................127
Ster van 't Oosten ................... 142
Ville de Lyon ....................... 142
De Vorst, zie De Prins.
Wapen van Amsterdam 176, 192, 220,
226, 2 3 2 , 247, 2 49, 278, 301
Wapen van Coppenhagen............ 104
Wapen van Embden of den Grooten
Keizershof Io6, 1 3 6 , 1 37, 143, 157, 171
Wapen van Hamburg of Haagsche Veerhuys............................... 146
't Witte Hert................... ... 196
Young's hotel ....................... 2 x o
Zum bremer Hauptmann............ 99
's-Hertogenbosch r, 2, 5, 9, Io,
26, 27, 3 6 , 41, 5 1 , 53, 54, 57, 58, 6o, 62,
65, 86, 98, loo, ,o8, 153, 1 55, 163, 170,
1 7 1 , 2 7 2 , 1 7 8 , 195, 196, 204, 210, 2 11 ,
216, 22 4, 2 35, 2 3 8 , 2 43, 26 3
HESS, JON. LUDW. VON ................ 208
HESSE, ELIAS ......................... 81
Hesse, L. A. C , boekhandelaar....... 233, 235
Hessentaler, Magnus, duitsch hoogleeraar SI
Heus, Henr. de, koperslager............ 235
Heusden ..........9, 17, 43, 5 1 , 98, ,o8
Heuvel, Martin van den, goudleerfabrikant 56
Heuvel, Willem van den, zie Guilhel mo
Bartolotti.
Hey, Hendrik de, violist . ............. 150
Heye, J. P., letterkundige en geneesheer 260
Heylli, Georg. d' ... .................. 324
Heysl, Hans ....... ... .... . ....... 9
Hildebrandt, zweedsch zeeofficier........ 143
Hildebrandt, Fnedr . .................. 143
HILL, JOHN .. ........................ 1 53
HI lligersberg .................... 261
Hillegom...................... 2,6, 2 54
HILLS, ROB ........................... 2 47
Hilversum ................ 1 49, 2 35, 2 3 8
Hindeloopen . ..35, 9 6 , Io6, 172, 192
Ilinoyossa, Alexander d', in dienst der
West- Indische Compagnie............ 69
HINTZE .............................. 330
Hirzel, I.udw . ........................ I16
HOBV.................................. IO
Hodsbon .........................238. 261
Hoefkens, Joann. Christoph., roomsch
geestelijke .......................... 1 45
Hoevelaken ..................134, 2 54
Hoeven, A. H. ter, predikant............ 268
Hofdijk, W. J., letterktindlge............ 260
HOFFMANN VON FALLERSLEBEN, AUG.
I'IEINR .............................. 260
Hoffmeyer, Joh., herbergier............ 204
I Vermoedelijk wordt hiermede bedoeld
de herberg de Prins in de Nes van de Wed.
Jochem Hendrwkx Swartenhondt geb. Bar.
Zie F. Lugt Wandrltngen niet Rembrandt in en
om Amsterdam biz. 3S.
REGISTER
Hofham ................................ 16o
Hofjes :
247
HUBER, THERESE ...................... 237
Hudde, Johan, burgemeester, werktuigen scheikundige .. .................. . 6o
HUDF, HFINR. VON DER ... ............ x37
Hughes, Ch .......................... 15
Huis van arrest en Justitie .............. 268
Huis met de hoofden ............... 51, 278
Zie ook begijnhof.
Huisduinen ....................... 152
Hogguer.............................. 23 8
H ui sen . ............... 21, 6o, 228, 2 35
HOLCROFT, THOM . ......... .......... 222
Hulshof, A . ..................... ... 69
Holme, zweedsch kapitein ............. x43
H u l s t ..... .......... ....... 34, 96, 3 0 5
Holten ............................. 2 34
Hulst van Keulen, wed. Gerard, in landHoltrop, ..........................
W...........................
kaarten ............................ 2 35
5
HOLZENTHAL, GEORG .................. 241
Hulswit, j . .......................... 26,
Hompeche, graaf de .. ................ . 152
Humbert, P, boekhandelaar ............ 123
Hondecoeter, Melch. d', schilder........ 89
Hummel, J. J., muziekuitgever ...... 15o, ,6o
Hondius, Jodocus, globe- en kaartenmaker 21
Hurgronje, Paul, voorzitter van het
Hondius, J., graveur ................ . . lo6
College der admiraliteit .............. 18,
Honselaarsdljk 76, 79, 87, 8 9, 94,
HURWITZ, SCHABBATAI ........... ..... 4 0
96, 98, loo, 107, 116
Inver, Therèse, zangeres, zie Mme de Tranti.
Hoofien, M J., tooneeldirecteur........ 220
Insmger, bankier ... .................. 304
Hooft, Claes, scheepskapitein........... III
Instituut - Koninklijk - .............. 26o
Hooft, Arnout Hellemans, advocaat der
IRELAND, SAM .................. ...... 205
West- Indische Compagnie............
J aarsveld bij de Lek.............. 2 37
69
Hooft, W D., letterkundige............ x68
JACOB, WILL .......................... 337
Hooge sluis .... ....................... 2 44
Jacobs, Sakser ........... ............ 78
Hoogezand ....................... 222
Jacobs, Jos . .......................... 32
Hooghe, Romein de, graveur en kunst
JAECK, JOACH. HEINR . ................ 270
-handelr.
JAEGER, AUG . ........................ 3 0 9
77
Hoog - Soeren .................... 8 3
Jansontus, Jod . ............ ......... 22
Hoop, A. van der...................... 308
Janssens, Jan Willem, oud-gouverneur
Hoop, Corn, van der, advocaat der
van de Kaapkolome ... ............. . 2 34
Oost - Indische Compagnie............ 1 43
Jansz., Volkard, lakenkooper ........... 5 6
Hoop, Gijsbert van der................ x43
Jaucourt, Louis chevalier de............ 1 33
H o or n x5, x 6 , 33, 35, 6o, 87, 9 6 , 97,
Jenner, Théophile, Zwitser .............. x,6
200, 10 8, 121, 1 43, 1 53, 1 55, 157, 167,
Jennings, Franz, van Hamburg.......... 1 43
1
lessen, Mathias, zweedsch scheepskapitein x39
1 72, 73, 1 76, 20 4, 2 0 7, 234, 235, 238,
Jitta, antiquair ........................ 26,
26x, 278, 295, 310
Hope, Adriaan, bankier ................ x43
Johan Casimir, koning van Polen........ 43
Hope, Esther .......................... 142
JOHANN ERNST hertog van Saksen -Weimar
Hope, Henry.......................... 2o6
26, 27
Hope, John......... ,68, 176, 18 4, 1 97, 200
JOLV, CLAUDE ........................
44
Hope,J ...........................255, 3 , 5
Jong, de, beeldhouwer .................
89
Hope, Thomas ................ x34, 1 4 2 , 143
Jongh, de, boekhouder der Oost - Indische
Hope, mevrouw ........................ 205
Compagnie .......................... Io6
HORN, WILH. VON ..................... 279
JORDAN, C. E . ........................ 123
Ter Horst . ....................... 240
Josef Dajan, hebreeuwsch boekdrukker en
HORSTIG, CARL GOTTL . ................ 22 9
uitgever .................. .......... . 129
Hortus botanicus 58, 86, 103, III, I12, 116,
Josi, Christ., kunsthandelaar............ 2 35
119, 121, 12 4, 1 34, 1 3 6 , 1 4 1 , 1 43, 1 4 8 ,
Junius, Samuel, boheemsch geestelijke 5'
156, 163, 168, 171, 1 73, 474, 1 75, 1 9 8 ,
Just, Johan von ...................... 5'
203, 206, 216, 22 4, 22 7, 2 37, 238, 261,
jUSTE, THEOD ......................... 3 , 3
Jutfaas ......................... 65, 2 3 8
270, 3 0 5, 312
Hospitaal - drijvend - voor zeelieden 175
Kaas, Ant., herbergier .................. x99
Hotels, zie herbergen.
Kadzand ........................... 9 8
Houbakker, J., doopsgezind leeraar ...... Io6
K a m p e n 7, 9, Io6, 178, x81, 234, 3 0 5
Houbraken, Jacob, graveur ............. x54
Kamphuizen-Snoek, mevr. A. M., tooneel
Houte, Dr. van ........................ 252
ster ............................ 223
-spel
Houten .........................17, 163
Kapelle N.Br . .................... 220
Houttuyn, M., natuurkundige 168, 171,
Karel II van Engeland ................. 54
KAREL
V..............................
1 74, 1922, 198
4
Houtzaagmolen.. ....................... 17x
KASKEL, C . .......................... 3 2 3
Hove, David ten ...................... 1 54
Kastri k u m ...................... 265
Hove, Nicolaas ten, bewindhebber der
Kate, H. tea.......................... Io6
West- Indische Compagnie............ 69
Kate, Lambert ten, taalkundige en
HOWARD, JOHN ........................ 195
theoloog ............................ rob
HOWELL, JAMES...- , .................. 32
Katendrecht .................... 206
Hoyer, Menso, tinnegieter .............. xo6
K a t w ij k ................. 35, 79, 86, 260
Corver's hof ..................... 2 34,
Deutzenhofje ................... 2 34,
Brandts-Rushofje ............... 2 34,
St. Georghof ........................
Rozenhofje ..........................
238
290
290
x57
2 34
248
REGISTER
Ka twi)k aan den Rijn 61, 112, rn6,
1 7 1 , 1 7 2 , 2 53, 2 54, 263
K a t w ij k aan Zee 6r, 1,6, 172. 2 34,
2 54, 2 6 3, 3 0 5, 3 2 7
Iianrath, Andreas koopman ..... ..... 146
I{duster, I?. von ........
.. ...... ..
II
Kehlenberg, apotheker in het aalmoezeruersweeshuls ..................... ... x63
Kemper, mevr. de wed. Joan Mechior 260
Kerken :
Armenische kerk 38, 79, 94, xo6, 112, 113,
12 4, 1 3 6 , 1 37, 1 49, 1 73, 1 7 6 , 2 0 7,
211, 22 9, 2 34, 2 3 8 , 295
F.tountstenkerk ....................... 94
Doof'sgert,tde knik 94, 112, 176, z8r, 201, 226
't Lam .......... .............. 1 37, 238
De Spijker. .... ................... 238
Torentje .. .......... ..... .. Io6, 1 37
Vlaamsche kerk ..... . ..... ... ... xo6
De Zon ...... .. ..... ............. xo6
Engelsche kerk 3 8 , 5 8 , 94, 1 57, 189, 238
Grtekschekerk .............. 2 34, 23 8 , 2 95
He,nhattcrskerk .. ... . ....... x68, 226
Hervormde kerken .
Amstelkerk ......................... 238
Ellandskcrk ........................ 238
Nleuwekerk .... .... 1 5, 1 7, 27, 29 enz.
Nieuwezijdskapel 38, Io6, 222, 238, 268
Oosterkerk ......................96, 238
Oudekrrk .............. 9, 15, 22, 22 enz.
Oudeziidskapel ...... . ....... 1 5, 3 8 , 238
Westerkerk in aanbouw 34, daarna 38,
Sr, 6,, 96 136, 154, 162, 238, 254
Zuiderkerk ...
.. 33, 6i, 76, 106, 224, 238
.Jansen tstenkerk .......... ....
.
. 2 .'8
De Drie bonte kraaien ...
......... . 238
De Ooievaar .
... .
.... ....... 238
Lutke,sche kelken 79, 94, Io6, III, 136,
1 4 1 , 1 45, 1 57, 1 7É, 2n7, 237
pakhuis De Vergulde Pot als kerk.... 26
Oude kerk 38, 58, 77, 96, 112, 1 37, 2 3 8 , 268
Ronde kerk 5 1 , 7 2 , 77, 7 8 , 8 7, 8 9, 95,
96, loo, 112, 113, 121, 1 3 2 , 1 37, 1 4 6 ,
1 49, 168, 169, 173, 180, 18 7, 238, 268, 301
Hersteld Evang. Luth. kerk 2 33, 2 3 8 ,
268, 301
Qaakeiskerk 6x, 94, 106, 112, 124, 125,
1 3 6 , 1 37, 1 57, 170, 171, 176, x8o,
,81, 187, 193, 201, 207, 226, 284
Remonstrantsche kerk 136, 103, 207, 226, 238
Roomsche kerke,, :
Geheime kerk .................... 24, 39
I3egilnhofkerk .......... .... ........ 238
Boompje ..... . .. .......... . 2 3 8 , 2 95
Catharinakerk . .. ............. ... 270
Duifje ..........................238, 295
Franciskanerkerk ...... ..... . ^. .. 148
Fransche kerk .. . ... ........... x76, 238
Fransche Karmelieten ................ 14 8
Geloof, hoop en liefde ..... .......... 238
H. Hart of Onze lieve-Heer -op- zolder 295
Hert .... ...... ................... 238
Krijtberg .................... ..... 238
Liefde ...... . . .. . ... ....... 238
Mozes- en Aáronkerk 124, 167, 1 73, 2 34,
238, 321
Papegaai........... 145, 2 3 8 , 2 95
Pool...........................238, 2 95
Posthoorn . .............. .........
Stadhuis van Hooi n ...... . .........
........
Ster ...............
......
Toren.... ... ....
...............
Zaaier . ........... ...............
238
238
238
238
238
Schotsche kerk . ..... .... .......... 249
Waalsche kelk 6r, 7 2 , 9 2 , 94, 11 3, 1 57,
1 93, 238
Nieuwe Waalsche kerk ...... ....... 238
Kerk, zie ook synagoge.
Kerkhof
jodenkerkhof ........................ 216
Kernkamp, G W .................. 1 43, 1 4 6
Kessel, Van, Jesuit en zijn opvolgers
248
KIECHEL, Sari . .......................
I2
Klelmansegg, Countess ................. x44
KIELMANSEGGE, FRED .... ............. 144
Kil .......................... ...... 34
Kilmayer,herbergier ................... 15 0
Klnker, Johannes ...................... 233
Kleeman en Zoon, Instrumentenfabrikanten 235
Klemhof ....... ................. .... 156
Klepperbein, Wllh. Aug., luthersch predikant ....... .......... 1 3 2 , 2 37, 1 4 6 , 2 57
Klm ckowstrom, baron, Zweed.......... 1 43
Kloek, P., horlogemaker ................ fo6
Klooster gebruikt als steenhouwerswerk
plaats voor het stadhuis .............. 49
Kl o o s t e r r ad e .................... 304
Kloppenburg, mevr. de wed. J. M. geb.
Laban ............................. . 1 43
Klopper, Lambert Reyersze, scheepskapitein ................................ III
Kloventersdoelen ....................... 41
Kluepfel, Karl ........................
7
KNORR VON ROSENROTH, CHRIST.........
56
KNUTH, JACQUE ERNEST VON .......... if
Koek, R. in zegellak ... ..........
.... 235
Koegras .....
............. . x52, 265
Kómg of Konig, Hennk .
........... 143
Koerten -Blok, Johanna, knipster.. ..... xo6
Koevorden ............ .......... 1 S3
Koffiehuizen .
Café francais .................. ..... 238
Nouveau café francais............238, 278
Karsseboom .. ...................... 238
Hollandsche koffiehuis ..... .. ....... 238
Poolsche koffiehuis .................. 238
Amsterdamschekoffiehuis..... ...... 238
Ronde Leeuw ....................... 238
Paradijsvogel.... ........ ............. 238
Engelsche koffiehuis ............. .... 238
Deutsche
„
............238, 2 44
Fransche
„
.... ........... 244
Frascati .......................... . 261
Vauxhall .......................... 261
Mille Colonnes ................ ..... 31I
Vreede ............................. 278
Café Alibrandl ...... ............. 299
Keulsche koffiehuls .................. 321
KO HL, JOH. GEORG . ................... 327
Kolmeyer, herbergier ................. 136
ofKohlmelel ........................ 137
Kolmschate ...................... 254
Koning, Jacobus, geschiedkundige...... 26o
Kopke - manufactuurwinkel van - en
Upmanns .............. ............ 321
Kops, J., directeur van den landbouw 261, 462
2q.9
REGISTER
Korenbeurs 33, 61 , 6 5, 1 49, 1 57, 1 7 0 , 2 44, 269
Korenmarkt .................. .. ..... 38
K o u d e k e r k e ................ 1 4 6 , 2 54
Koven, Samuel ............... ...... 193
Krbtzer, waard ........................ 299
Kramer, Joh Friedr., pruisisch geschiedkundige ............................ Io6
Kramer, Pieter ................ .... 145, 168
Kray. Eldert, commandeur der Kweek-
school voor de zeevaart .............. 224
K reuse, kunsthandelaar .... ........... 261
Kreuser, Adam, musicus ................
Kreuser, Georg Anton, musicus..........
Krieger, geneesheer in het pesthuls......
Kropp, koopman ......................
Kruseman, J. A., kunstschilder..........
Le Blon .... . ................... . 69
Le Blond, J. Chr., miniatuurschilder en
graveur . ..............
......... Io6
LE BRON, Cu. FRANC . .... ..
...... 147
Le Brul,.. ..... ............. ....... 184
Lecestre, Léon ..
..
...
............
.
Le Clerc, Jean [Clericus], hoogleeraar 88,
59
Io6, 112, 116
............. 57, 5 8
Leerdam ........
Leers u m .... ...... ........ ..... 209
Leesmuseum .. ... .. .. . .. 224, 233. 234
150
L een w a r den 12, 14, 15, r6, 19, 35,
1 50
39, 66 , 75, 7 8 , 8 4, 8 7, 9 29 6 , 97, 99,
Lob, 116, 1 3 6 . 1 4 1 , 1 57, 1 7 2 , 1 74, 1 9 2 ,
207, 234, 238, 268, 288 . 3 0 5, 3 10 , 3 1 4, 321
Lefèvre, Franschman ............... ... 176
203
143
261
K UETTNER, CARL GOTTL . .............. 213
235
Le Gillon, Fr ........
.............. Io6
Leicester, Rob. Dudley graaf van........ .ti
LE Gouz, DE I.A BOULLAYE. ........... 46
Lelden.. ...... ...... 9, 12, 14, 15 enz.
Leid er dorp Si,
Io6,
116,
136, 146
Leid s c bed a m....... 146, 152, 173, 232
Leimuiden................ . ..... 202
L. B. Coders ........................ 235
Christ. Josi ................ ........ 235
Lurasco ......................
.... 305
Le Jolle, M ,fabrikant... ........... .. 120
LE LABOUREUR, JEAN ..................
43
Maaskamp ..................
261
Lemmer Io6, 137, 146, 157, 206, 210, 222
Kuhlmann, koopman .......... .......
Kuilen burg I14, 116, 216, 235 •
Kuinre ............................
Kulman .............................. .
Kunsthandel :
Buffa .......... ............. ......
2 35,
2 55,
157
238
1o6
150
LEMAITRE,
JULES
............
......
85
Kuper, van het kantoor van Mr Joh.
Corn. Lampsms ..................... 146
LENAU, Nic ............ ............. 285
Lennep, David Jacob van, hoogleeraar.... 233
Kuster, Lud., oud -hoogleeraar uit Berlijn
Lennep, Jacob van ... . .............. 325
Kuster,
pruisisch
103, Io6
gezant ................ 234
Kweekschool voor de Zeevaart 204, 207.
Lent ...
........................ 254,261
Juda, vervaardiger van een
Leon, Jacob
mddel van Salomo's tempel ..........
58
LEPEINTRE, PIERRE MARIE MIen.
... 278
2II, 216, 224, 226, 228, 232, 233, 234,
238, 244, 2 5 1 , 254, 270, 273, 277, 305
Labouchère, Pierre César, bankier ....... 231
Leprozenhuis...............I96 2 5 0 , 295
Lescailje, Catharina, dichteres..........
.
Io6
Labouchère, Samuel Pierre, bankier...... 231
Leth, Adr. de, boekhandelaar ...........
La Chaux, de, boekhandelaar............ 3o5
Leti, Gregono .........:......... 93 noot 3
La Cluze, de, diaken der Brownistenkerk 32
La Goudre ............................ 171
Leti, Marla ................ ........... Io6
LE VAILLANT, FRANC . ................. I83
La Croze ........................... . 123
Lewis,herbergier. .............. ..... 196
LtHONORé, SAM. FRANC . .. .......... 173
LADENBERG, P. W. A. VON .............. 277
I.ADOUCETTE, JEAN Cu. FRANS. DE...... 240
LAEMMERMANN, CHRIST. AUG .......... 105
Laer, A. toe .......................... 308
L I e f k e n s h o e k ...............
LlefrmCk,
Jean
Baptiste,
secle t ^rls
21,
,o6
41
der
West- Indische Compagnie ...........
69
LA FORCE, J. N. DE CAUMONT..
.......
Lairesse, Gerard de, schilder............
36
89
Limborch, Phil. van, hoogleeraar..... 99, io6
Limiers, Henri Phil ..... .............. 109
La Montagne, herbergier ....
6o
Linanges, comte de ... ... ... ....... 109
Lindbeck, Zweed...................... 168
Linderstedt, zweedsch luiten an t ........ 143
..........
LA MOTTRAVF, AVERY DE ..........
Land, Philippe van der
... 107
.............. 154
LANC.ALLERY, PHIL. DE GENTILS DE I07,
Io8, 109
Langelius, Herm , predikant............
SI
LANGHANSZ., CHRISTOPH . ..............
93
Lanoy de - ijzergieterij van Van Zevenbergen en - ........................ 305
LA POUPELINICRE,
A. J. J. LE
RICHE DE I20
Laren.............................. 235
LA ROCHE, SOPHIE VON ................ 201
Larsson von der Linde, Eric............ 37
L A SAGRA, RAMON DE .................. 310
Latijnsche school ...........61, 204, 270, 273
Laugel, Aug ..........................
19
Laun van. Instrumentmaker......... 224, 235
Laurentz, Hendrick, boekhandelaar -uitge-
ve r..........
Linzen, N, organist ... ....... ........ 162
Lippenhuizen ................... 75
L esse . . .... .......... ........ 16, 214
Lobatto, Jacob Cohen.................. 32
Lobé, J P , geneesheerin het nesthuis 203
Lobé, Mlle, tooneelspeelster............ 222
Lob it .......................... 285 , 307
L o c h e m....... .................... 235
Lodewijk Napoleon, koning............. 234
L oe n en aan de Vecht 143, 152, 205, 234, 254
L o e n e n, G. ........................ 254
L o e v e s t e I n 61, 72, 86, 137, 187, 254, 300
Löwenstamm, Saul, opperrabijn......... 146
LoEWENTHAL, MAX . ...... ........... 272
Lohm, Alexander Magnus, zweedsch koop-
39
vaardijkapitein ...................... 139
La Vigne, Isaac de .....................
51
LAX, Louis ........................... 302
Lohoff en Co., Gebroeders, verffabrikanten 190
LOMBARD, JEAN PIERRE................ 225
REGISTER
250
LOMBARD DE LANGRES, VINO. ....... .. 22I
LOMENIUS, LUD. HFNR . ...............
48
Lom nlel ........................... 238
LONGFELLOW, HENRY WADSWORTH ...... 296
Longueville, hertogin de ................
44
Marret, Wed. Paul, boekhandelaarster .
Marselis, Dirk van, koopman ..........
Marselis, Jan van, bankier ..............
Marselis, geb. Clifford, mevr. Joh........
io8
195
143
x43
...............
153
Loo - He t - 89, 96, Inc, Io6, 124,
128, 153, 1 54, 159, 178, 220, 261
Loon, J. van .......................... 261
Marsy, A de ..........................
84
Loon, M van .......................... 261
MARSHALL, JOS .
......
Martens, Martinus, lector in de zeevaart
en sterrekunde ............ . . ..... 143
55, 58, 61, 86, 90, 98, loo, 124,
1 55,
238, 243
Martin - menagerie van -....... .... 302
Matham, Theodorus, graveur ........ ... 69
Mathis,Franz, porcelemwinkelier...
MedembIik 6o, 100, ,o8, 1 53, 167, ^^
1 73, 176
Loquet, Pieter .....................
1 54, 171
Medina, Jacob Henriques de ........... 124
•oon-op- Zand ............ .........
Loos duinen 15, 17, 34, 35, 38, 5 2 ,
26
Lublink de jonge, J., letterkundige...... 171
I .VCAE, FRIEDR ....................... 61
Lucae, Fnedr ........................ . 61
LuDOVxc, C ......... ........... .....
LUDWIG VAN ANHOLT-CÓTHEN ..........
LVIGI D'ARAGONA .....................
Lunge, Zweed ................. .......
Lungen , koopman .....................
Lurasco, kunsthandelaar ..............
323
16
3
156
169
305
Luther, ivoordraaier .................... 106
1 57
58
Maagdenhuis, R.K. 100, 175, 203, z16, 254, 290
Maar sen 78, 94, Io6, 152, 163, 176,
20 5, 2 33, 237
Maarseveen, H. van ................ 154, 205
Maaskamp, E., kunsthandelaar... 35, 255, 261
LYNAR, RocRus FRIEDR , Graf zu........
Lijnbaan ..............................
M a a s s 1 u is 15, 61, 70, 76, 94, 98, Io6,
107, 116, 152, 1 5 8 , 1 59, 16 3, 16 5, 172,
1 73, 190, 198, 199, 206, 223, 232, 2 35,
238, 241, 247
Maastrieh t 3, 10, 1I, 44, 47, 53, 57,
58, 6o. 86, 98, 114, 115, 118, 120, 163,
170, 171, 172, 178, 182, 18 5, 1 9 6 , 204,
210, 216, 224, 2 39, 245, 248, 26o, 3 0 9
MAC GREGOR, JOHN .................... 290
MADRISIO, Nlcc ...................... .
95
Maes, Nie., schilder .................... 89
Magalli, italiaansch zanger ..............
Maillet du Clairon, A., fransch marinecom-
150
missaris ........................ 152, 168
Majowski, tooneelspeler ................ 244
M a k k u m ..........................
MALFII.LATRE, F . ......................
172
212
Malheses, porseleinwinkelier............ 170
Mali, geestelijke ........................ 316
Mandach ...................... ......
Manège - concert boven de - 142, 143,
Meel, Joh. W. van, secretaris der Geoc.
troeerde Societeit van Suriname......
Io6
Meerkerk ............. ........... 202
Meersch, A. A. van der, hoogleeraar 168, 207
Meier, Paul ... ...................... . 171
MEISZNER, ED. CHRISTOPH WILH. ....... 252
87
MELLE, JAK. VON ......................
menagerie van Martin.................. 302
Menasseh ben Israel, rabijn....... 32, 39, 44
Mendez de Leon, Jac . ................. 303
Menneste, Pieter, houtzaagmolenaar.... Igo
Meppel ..... ......... 39, 1 53, 2 34, 3 0 5
ME RCK, Jon HEINR . .................^ 192
Merian, M. Sib., bloemenschilderes...... io6
Mesmes, comte d'Avaux, Claude de ...... 39
Mesterton, Archibald, Zweed ............
Metaver, Phz , Louis...................
Mettenbrink, hotelhouder...............
Metz, instrumentmaker................
Meulen, R. J. van der, predikant........
Meulen, W. van der............ 156, 171,
Mev, Jean de, bewindhebber der WestIndlsche Compagnie ...... .......... .
MEYER, T. H. I . ....... ..............
1 43
1 54
207
io6
268
174
69
159
Meijer, Gebr. M. en P., in muzlekmstrumenten ............................ 2 35
Meyer, Mme, zangeres ................ 207
MICHELET, JV1 .. ....... ..............
Michels, Hendr., luthersch predikant....
St. Michielsgestel ..............
Middachten ......................
Middelaar .........................
MIddeIbUr93, 4, 5, 6, II, 12, 15, 16,
3 03
112
238
T25
240
17, 19, 20, 24, 3 1 , 37, 39, 4 1 , 42, 4 6 , 5o,
51, 53, 57, 5 8 , 6 4, 65, 85, 93, 94, 98,
122, 130, 1 4 0 , 1 53, 1 7 8 , 1 79,
MILFORD JUN., JOHN....................
3 05
246
259
z50
176
176
90
MissoN, FRANC. MAX . ................
MITC HELL, JAMES ...................... 249
Zie ook rijschool.
Manen, W. C. van, predikant ............ z68
47
148
Manège, I-Iol landsche ............... 157,
Fransche .....................
MANNLICH, JOH. CHRIST. VON............ 16o
Marcel ................................ 33 8
Marcelis van Schrieck, Otto, schilder to
Ma rcus, Nicolaas ...................... 1 54
Marie de Medecis ................... 41, 43
Marini , Gaetano........................ 1 45
Marken ........................ 81, 176
Markt op Zondag.................. 32, 41
Nieuwmarkt ........................ 1 49
bloemenmarkt ...................... 1 49
rommelmarkt ....................... 1 49
➢ I argnette ........................ 265
Moddermolens ........................
MOEHNER , P. REGINBALD ...............
Mojano, Italiaan ......................
96
4olenaarsbrug .................. 2 54
Mol leenboer, J. H . ................... . 261
M olk w eru m .............. 96, io6,
172
Moll, W., hoogleeraar .................. 260
Mollet, J. E., instituteur, secretaris van
het Genootschap tot zedell;ke verbetering van gevangenen. .284, 297, 310, 3 1 5
6o
MONCONYS , BALTH. DE ................
M o n n I k e n d a m loo, 143, 167, 173,
176, 18o, 216, 238, 261, 2 95, 3 0 5, 321
1 35
110
MONSANTO, ANT . ......................
MONTAGUE, MARY WORTLEY ............
REGISTER
Montelbaanstoren, plaats van afvaart
naar Oost-Indlé ... ................. 45
.. I19
Montesquieu, AIb. de .............
MONTESQUIEU, CH. SECONDAT, baron La
....... ......... 119
Brède et de ...
36
MONTPOUILLAN, DE ..... .. ...........
.... 240
Mook ........ ... ....:. . ..
Moordrecht. .....
.
.. Io6, 136
Morlot, Emanuel ..... .. ............. I 16
Mortier, boekwinkel van ................ 176
Mortier, Wed., Covens en Mortier in
landkaarten ........................ 2 35
Morus, Alex , dmtsch hoogleeraar........ 51
MORtsoN, FYNES .... ... ......... ... 15
Mostard, expediteur der West- Indische
Compagnie ......................... 69
MOUNTAGNE, WILL . ................... 94
MOZART, LEOPOLD .. ........... . . .. 150
MOZART, MARIA ANNA ......... .. 150
MOZART, WOLFG. AMADEUS....... ..... 150
MUELLFR, JORG. FRANZ ................ 66
.. . 283
MUENCH, E ........... ... .....
Mu 1 d e n Ioo, 102, ,o8, 146, 202, 216,
2 34 2 3 8 , 2 54
Muiderberg ...................... 238
Muilman, bankier ............. ........ 200
... . 134, 1 54
Muilman, Dionis, koopman
Muilman, Hennc ....... .............. 154
Muller, Christian . .................... 260
Muller, Frederik, boekhandelaar......... z6o
Muller, H. L . . ................... 238, 261
Muller, Johannes, boekhandelaar, 260, 268
284, 3 0 5
Muller, Samuel, hoogleeraar en doopsgezind voorganger .................. z6o, 268
Muritz, zwitsersch schilder .. ........
168
Murr, C. G. von . .
........... .......
Museum in het [stadhuis] koninklijk paleis
1 54, 237, 23 8 , 2 43, 244, 246, 247, 250
-- in het Tnppenhuls 250, 259, z6o, z6,,
262, 267, 269, 270, 272, 2 73, 276, 277,
278, 28,, 285, 288, 290, 292, 293, 297,
29 8 , 299, 301, 303, 3 0 7, 3 08 , 3 1 9, 32 0 , 323
Zie ook Tentoonstelling.
Musscher, Mtoh. van, schilder ...... .... 89
Mustapha, prins . ..... ... ........ 107
Mutzenbecher, E. H., luthersch predikant ............... ............... 187
Muyden, B. van ......................117
MVLIUS, CHRISTL . .................... I36
Muziekhuis en uitspanning .
La Fontame ....................... 278
Harmonie ...................... ... 228
Hof van Holland .................... 94
Im Peil .. ...................... .
224
Long-Cellar ............... ....... . 94
Oud-Roosenburg .................... 238
Rondeel.......... 222, 221, 232, 2 3 8 , 2 55
Toontje ............................ 238
Vauxhall ............................ 261
Zeeburg .... ....................... 238
Zie ook doolhof, herberg en koffiehuis.
N aard en 44, 49, 8 3, 94, 9 6 , 98, 102,
10 8 , 114, 124, 126, 1 34, 1 43, 1 4 6 , 1 77,
,81, 190, 194, 202, 2 16, 220, 228, 230,
232, 2 34, 235, 238, 260, 26,
Naber, S. P.1' Honoré .................. 23
Nachtwacht .......................... 30
251
N ass a u - Fort -- bij Bergen-op-Zoom 34
Naturalienhandel van Voigt............ 235
Neauhne of Neaulme ...... . ......... 143
Neel et fils, V.bankiers ................ 150
Neercassel, J. van, aartsbisschop van
85
Utrecht ............................
NEMEIZ, JOACH. CHR . .................. 334
NEMMICH, PHIL ANDR . ................ 2 35
Neufvllle, Gebroeders de, bankiers... .. 137
26
Neumavr, Joh. W,lh ..... ............
NiCHO1.LS, GEORGE ... .. ............. 306
.
......................
248
tV.
Nicoll,
Rob
NIEBUHR, BARTHOLD GEORG... ........ 2 34
NIEMesco, NIK. FRANZ VON [I.ENAU] .. 285
NIEMFYER, AUG. HERM . ... ........... 233
96
Nieuwe Brug ..........................
................
24
als beurs ...... .
N uw e d l e p .... ................... 305
............ 260
N1cuv:enhulzen Jac. Joh .
Nleuwersluls 74, 78, 94,116, 1 43,
176, 191, 20 5, 21 4, 22 4, 2 53
N ieu sees ohans 116, 137, 1 4 6 , 1 57,
163, 2,0, 217, 2,8, 219, 222, 2 3 8 , 2 49
Nieuwland, Pieter, wiskundige...... ... 206
Noepe, H, houtzaagmolenaar........... 171
Nering, Hans, barbier en waard........ III
NOLTE, VINC . ........................ 231
Noordwijk
oord
75, 79, 8 5, io8, 1 55, 235
Noordwijk-binnen ....... ... ... 254
Noordwijk aan Zee ............. 254
Noort, Jacobus van, organist van de
69
Oudekerk . ........................
Noozemans, J . .... .................. 43
Normandie, M. de . ...... ............ 120
98
NORTHLEIGH, JOHN ....................
Noski, Elias, stempelsnijder............ 60
van
de
klokkespeler
Michiel,
Nouts,
69
Zuiderkerk ..........................
Nunes da Costa, Alvaro ................ 124
78
Nunspeet .........................
kerk, ................... 78, io6, 181
Nij kerk
1,
5,
9,
10,
enz.
zo,
Nijmegen ...........
Oberman, A, kunstschilder............ 261
90
Occo .................................
Oeder, Joh. Ludw . .................... 330
Oegstgeest ....................... 305
Oever, Van den, geneesheer .............. 279
OGLER, CH . ...... . . ...............
39
Okhuyzen, Jan, zijdekoopman.......... 143
Okhuysen, Pieter, zijdekoopman ........ 143
Oldenzaal ..... .................. 282
OLIVEYRA, FRANC. XAV. de............ I24
O'MALLEI', TIIADEUS .................. 316
Ommen ........... ................. 1 53
Ommerschans.......... 268, 305, 310
Ooievaar, De, volksschouwburg ........ 302
21
Ooltgensplaat .................
Oorschot ...... ................... 263
Oosterdijk, H. G., geneesheer van het
binnengasthuis ..................163, 203
Oosterlink, mej., hotelhoudster......... 223
89
Oosterwijck, Maria van, schilderes......
Oosterwijk ...................... 5, 238
Oost- Indische huls........ 21, 24, 30, 31, enz.
Oo tmarsum .... ................. 159
Opera, zie schouwburg en tooneelstukken.
Oppel, Gottlob, barbier ................ iii
Oranjefort .................. .... I16
2,52
REGISTER
Petazzi, handelsagent ............... 143, 14
PETERS, BERNH. MICR . ................ 188
in de Oudekerk ................
. 58, 76
Ormes, koopman ............
Petit, Ju] ................ ............ 9
... . .. 79
Petrechy, Johann, organist.............. 122
Orobio dc Castro. Balthazar Isaac, geneeskundige en schrijver...
.........
65
Petten ............................ 264
ORTELITs, A BR ...... .... ...........
35
Petterson, zweedsch cadet.............. 1 43
OleTi, GIROLAMO ....... .............. 259
Petti, Italiaansch •musicus ............... 150
Ortmann ...... ............... ...... 112
Pezold, Sebast., Duitscher .............. 99
Orville, David d', koopman .............
69
Pfeiffer, Casparus, van Leipzig, luthersch
Orville, J. Ph. d', hoogleeraar........... 123
p redikant .......................... 26
Ossenmarkt . ... ............. ....... 38
Pfister, Joh., opzichter aan den Hortus.... 270
Ossern, meur . .......... ............. 1 49
PHELIPPE, Don, (Filips II) .............. 9
OTTO, CARL .............. .......... 266
PICARD, JEAN......................... 71
OTREPPE DE BOUVETTE, ALB .......... 251
PICTET, JUL . ......................... 265
Otten, Hendrik, blikslager ............. 2 35
Pieneman. J. W., kunstschilder...... 261, 308
St. Pietersgasthuis, zie binnengasthuis.
Ottersum .......... ............. 240
Oudekerks -toren ........... ..........
65
Pietersz van Hoorn, Joh., scheepskapitein 23
Carillon. ....... I .......... ..... 4 1 , 55
PILATI, Cu. ANT . ..................... . 178
Oude-mannen -en- vrouwenhuis 24, 26, 31, 34 enz.
De Pinto, huis van.................. Ioo, 141
Piso, Willem, genees- en plantkundige 69
Ouderkerk aan den Amstel 17, 24,
Pizzagalli ............................. 259
7 8 , 94, 108, 191, 202, 214
Oudernieulen, M. van der .... ..... . 310
Plaes, Dav, van der, schilder............ 89
O u d e w a t e r
.. loo, 2 33, 2 37, 2 3 8 , 254
Ploos van Amstel, verffabrikant........ 190
Oudman of Outman, hlwatenhandelaar 143
Ploos van Amstel, Corn., graveur 154, 1 76,
Oudshoorn .............. .... 1 9 0 , 2 54
192, 205
Outrein, Joh. d' .......... ............. 112
POELLNITZ, CH. Louis DE .............. 121
O v e r s e h i e ........... 22 3, 2 3 2 , 2 35, 23 8
Pohl, Christoph, glasslijper .............. 235
OWEN, JOH ......... ................. 2I0
Pol anen ........................... 237
Oxenstlerna, Bengt en Johan.... .......
Poll, Jacob van der.................... 156
37
Paardenstallen, publieke .... ..... ..... 39
Poll, Jan van der, bankier .............. 234
PACICHELLI, GIOv. BAIT . ..............
72
PONZ, ANTONIO........................ Igt
Pacts van Troostwijk, A., koopman en
Pool, J., schilder ...................... Io6
scheikundige ............... ......... 224
POOLE, ROB . ......................... I27
Paget, Jobn, predikant der Engelsche
Porseleinwinkel 138, 170, 181, 201, 2 55, 261
kerk op het Begijnhof ... ........... 38
POSTEL,
CHRIST. HENK . ............... . 87
Paleis, koninklijk2 34, 237, 243, 2 53, enz.
Posthuis ..........................157, 214
Zie ook museum en tentoonstelling
Postkantoor .......................... 270
PALLAVICINO, LAZ. OFIZIO . ............
74
Pot, Vergulde, pakhuis gebruikt als kerk
Palmieri, Gregorio .......... .......
145.................... 26
door Lutherschen
Pandthuis der schrijnwerkers............ 106
Pothoff, J , organist.................... 1 .54
Papendrecht ....................
76
io
Powell, Edg ......................... .
PAQUET-SYPHORIEN, M .....
.... ..... 239
PRATT, SAM. JACKSON .................. 167
Parenzi, Italiaan ...... .............
58
Prinsenhage ........... ......... 136
Parevra .. ........................... 152
Prinsenhof, zie Admirali teits- of Prinsenhof.
Pas of Paz, Vshac de Moseh, hebraicus en
Proops, Salomon ben Joseph, boekuitgever.. ..
65
......................
handelaar .......................... Io6
Pastor, Ludw . ..................... ..
3
Pruemers, Rodgero ................... . 51
Pastre de Nismes, Timothée, horlogemaker Io6
PUCKLER MUSKAU, HERR7. VON .......... 274
PATERSON, SSAM . ............ ......... 151
Punt, Jan, schilder, graveur en tooneelPatin, Car ...... ................... 48
speler ............................... 1 54
PATIN, CH . .
..... ................
Purmerend 16, 33, 35, 60, 8 7, 94,
70
Patriotten ............... ............. 1 99
loo, 1 4 1 , 153, 155, 1 67, 1 73, ,8o, 187,
Pauw, Jacob ..... .................. 38
204, 216, 265, 268, 278, 301, 321
PAPEN ............................... 53
Putte n (N. Br.) ................. 24, 55
PECKH_\11, HARRY ....... ............. 158
Putten
(G.) ........................ 78
Pelissari, M., tabakhandelaar...... ..... 120
Pij nacker ......................... 205
Pels,Guillielmo ......... ............ 142
QUARREL............................. 339
Petten, koopman en bessmdhebber der
Quesnel, Paschasius, fransch jansenist 112, 113
apersvacquische kolonie ...............
Quinckhard, Jan Maurits, schilder, kunst69
PENN, WILL . ........................
handelaar .......................... 1 54
75
PEPYS , Sant . ........ ......... ....... 52
Raam
s don ek ...................... 5 1
Pereira, familie ........................ 150
RACHEL, ELISABETH .................... 3 2 4
Pereyra, Rodrigues ................... 124
RACZYNSKI, ATHANASIUS .............. 308
Pergens, heer van Vosbergen, Jacob, koop RADCLIFFE, ANN ...................... 214
man................................ 69
Rademaker, Christ., graveur en kunst Perslam, musicus ....... ............. 323
handelaar .......................... Io6
PERTZ, GEORG HEINR . ................ 294
RAFFENAU-DELILE, ALIKE .............. 312
Pesthuis, zie buitengasthuis.
Raket, A., -. fabriek van taglichten van - 235
Orgelconcert in de Nieuwekerk... ...... 198
REGISTER
R ammekens .............. 2 4, 5 8 , 1 79
Rasp- en spinhuis . .... .. 22, 24, 26, 29 enz.
14
Rathgeber, Jac . ................ .....
Rau,J.J.,chirurgljn ................ 103, io6
Rauppe, Johann George, violoncellist 1 93
RAUSCHNICK, GOTTFR. PETER.......... 244
RAY, JOHN ............................
57
Raye van Breukelerwaart, J. 220, 227, 2 35
Reede van Oudtshoorn, Pieter, vice-gouverneur van Kaap de Goede Hoop...... 156
REBMANN, GEORG FRIEDR . ............ 217
Rees ........ .. ..... ..........13, 31
84
REGNARD, JEAN FRANC ...I..........
Regthms in de Watelgraafsmeer als
schouwburg ............... ......... 169
Reich, Gottfr. Christ ............... . . 198
REICHART, JOH. PETER ................ Ix8
REILL, PAT . .......................... 34 0
Remach, Sal . ........................ 2 45
Reis, geb. De Clercq, mevr ... ....... 1 43
Reischach, Oostenrijker ................ 1 43
Renard, engelsch gezant ....... . ... .. 162
Rembrandt's Nachtwacht ......... ... . 1 54
Rembrandt's woning ................... 250
Rendorp, Joachim, burgemeester 168, 195
Ren en 29, 3 0 , 44, 76, 78, 90. 116, 12I,
125, 145, 214, 238, 261, 3 0 5
.......... ......9o, 163
Renkuur .....
............... 292
RENOUARD, ANT. AUG.
......... ......... 171
Rensselaer ........
RERESBY, JOHN ......................
50
Reuss, J. D., hoogleeraar te Gottingen 206
Rey, Marc Michel, boekhandelaar-uitgever
,62, x66, 176
Reynaud, Jacob, musicus .............. 150
R EYNOLDS, JOSHUA.................... 184
Reynst, Gerrit, eigenaar van een kunstkabinet ....................... .... 56
Rham, H. M . ..... ................. 157
Rhein&, Jan, musicus ................... 150
Rhijn, D. van, geneesheer van het pesthuis............................... 163
RICHARD, JOHN....................... 177
Rieuwerts, Jan, uitgever ........... .. . 99
Rlma, Remigio, Italiaan ................ 148
RITCHIE, LEITCH ..................... 286
Rive, geneesheer ................. .... 307
Rode, A . ............................ 49
............ 96
Rodenpoortstoren, Jan . .. RODER VON BOMSTORF, 0 W. KARL VON 257
Roede, de, porselein- en kunsthandelaar xo6
Roehricht, R . ........................ 28
Roell, VJ , medicus .................... I16
Roell, W. F., minister van Buitenlandsche
Zaken................. ............ 2 34
Roelofs, Jan, scheepskapitein........... III
Roemerswaal .................... 558
Roeners, Is., paarlmoerbewerker......... Io6
Roermond ..... ...... ..9, 44, 86 , r15
Roeters, Jan .......................... 5 6
ROMAN, HENRI bE .............. .....
19
Rolde .............................. 43
Rolduc............................. 304
Rol landt ............................... 171
Romberg ............................. 132
ROMNEY, HENRY iSIDNEY, earl of........ 79
Roock-maecker naast het Oost - Indische
huls ................................
253
Roos, C. F, kunsthandelaar. ..... ... . 261
261
... ... ...
....
Roosenburg..
ROSENHANE, SCHERING ............ .. 37
ROSENWALL, P . ... .................. 244
. .......... . 153
Rosevelt, koopman .....
Rotterdam ........... .. . 3, 9, 52, 15 ene.
Rottum .. .. .................... 15
Rousseau, Jean Jacques ......... . .... 131
Roveenen .. .................. .. 78
Roy, A .............. ................ 235
... . 172
Rozenburg (eiland) ..........
. .. 58, 96, 125, 178
Rozendaal (G)..
Rozendaa1(N.Br.)........172, 176, 224
ROZMITAL, LEO VON...................
Rubini, musicus ...... ............. . . 3 2 3
RUDOLPHI, KARL ASMUND ..............
Ruble. ........
........
......
227
....
171
III,
116
Ruinen ............. .. ......... .. 43
Ruiter, Dlerick ................ ....... 23
Rulitius, Joh., predikant ..... .... .... 51
Ruloff, M , zanger. .................... 229
Rusten burg ...................... 265
Ruysch, Prof. Fred., ontleedkundige 65,
103, io6,
Ruysch, Rachel, bloemenschilderes.... . - ZO6
Ruyter, Engel de, vice- admiraal........ 77
Ruvtei en Co , J. de, linnenkoopman ....... 235
Ruyter - graf van De -- in de Nieuwekerk................. ............. 318
Ruyter, P. de, zeildoekennaaldenfabrikant 235
R ij n b e r k . .............. ........ 31
Rijneveld, Jan van, koopman .......... 152
Rijnsaterswoude ... ............ 24
R ij n s b u r g 35, 61 , 99, 112, 137, 231.
2 54, 26 4, 3 2 7
Rijnsburger Collegianten, godsdienstige
bijeenkomst van .................... 267
R ijsb er g en ........................ 2 43
.......... ........ .. 302
Rijschool .....
Zie ook manege.
Rijswijk 34, 35, 5 1 , 5 8 , 94, 95, 9 6 ,
98, loo, 107, Io8, 12 4, 1 33, 1 53, 1 55,
1 5 8 , 1 7 1 , 1 73, 1 9 1 , 20 4, 20 5, 2 43, 2 47, 2 92
Rijzenburg ...............
.... . 268
SAACKE, FRIEDR ....................... 281
Sagittarius, Thom . .............. .....
27
SAINTE MAURE, Cu. DE .
..... ....... II5
Saint-Germain, graaf de ........... .... 142
Saint-Sauveur, André Grasset de, fransch
consul ...... ..... .. ......... .... 1 33
Salomo's tempel -. Model van - Ver vaardigd door Jacob Juda Leon 58, 6o, 65
Samson, Gumpel, joodsch koopman.... 146
Sancken, Chrlstoph . .................. I22
SANDS, DAN. FRED. GEORG VAN DL ...... 288
SANDER, HEINR . .............. ....... 17I
Sander, Nie. Christ ........... ........ r 171
Sandrart, Joach. van .................. 41
Santen, Dirk Janssen van,Illummeur.... io6
Saportas, H., makelaar .......... ..... 234
Sarti, Mme, italiaansche musicienne.. ... .150
Sarti, italiaansch koopman en fluit16t.... 150
SARTRE, PIERRE .................... .. I13
Sas -van-Gent ............. ........ 96
Sassenheim.................. 254, 26o
SAUSSURE, CESAR DE ..................
117
Sautijn, koopman ...................... x53
Scepper, Corn .........................
9
2 54
REGISTER
SCHAEFFER, JAC. CHRIST. GOTTL. ........ 203
Schagen . ......... Io8, 1 53, 2 35, 265
Schallbruch, Joh. Th., rector der Latijn sche school .......................... Io6
2
Schaschel, ............................
... 113, 226
Scheepskameelen .............
Scheidt, Balth . ........ .............. ,o6
SCHEIDT, HIERONYMUS ..... ........... 28
Schelde, handelaar in edelgesteente ...... 106
Schelles, Oostenrijker .................. 143
Schelling, Sieuwert van der............ 1o6
Schel li ng, medicus ........... ......... 156
Schellinks, Willem, teekenaar........... x06
Schenk, P., graveur en kunsthandelaar.... 168
Schenkenschans zI, 26, 30, 31,
(33, 34, 74, 76, 78
Schepen:
Debora ............................ ril
Edam ........................... ... 1 43
Galatea .................. ........ 2 53
Grosse Christoph .............. ..... 112
Holland ............................ 2 53
Lynx.............................
253
Margaretha......................... ii,
PietHeyn ........................ .. 181
Porto Bello ....................... . III
PrincesseLouise ..................... 18,
Princesse royale ...................... 181
Prins Maurits ......................... 206
Prudentia .......................... III
Spieghel .............................
6o
Sticht Utrecht ............ ......... 68
Triton .............................. 206
Wassenaar .......................... 2 53
Zeepaard .......................
.. 2 53
Schepens, preparateur .............. ... 235
Schermer-De - ................ 172
Schermerhorn ....................
94
Scheveningen ......35, 44, 5 2 , 57 enz.
Schickhart, Heinr . ....................
14
S c h I e d a m 34, 3 8 , 4 1 , 9 8 , 1 73, 201, 202
2 0 5, 22 4, 2 3 8 , 249, 261, 268, 2 73, 2 9 0 , 3 2 7
Schilderachtigheid van Amsterdam...... 229
Schilder- en toekenacademie......... r56, 166
Schipluiden....... ................ Io6
Schippe, Weduwe ......................
85
Schley, Jacobvan der, teekenaar en graveur 1 54
Schlosser, Joh. Alb., medicus............ 143
Schmeller, J. A . ......................
2
SCHNAASE,KARL. ..................... 280
Schoenmaker, A., muntenverzamelaar .... ,o6
School :
stadsarmenschool .. 297, 304, 3 0 5, 3 1, , 316
burgerschool ......................... 297
der Portugeesche synagoge ............ 40
Schoonhoven 3, 17, 28, Io8, 116,
1 73, 2 35, 2 3 8 , 2 54
SCHOPENHAUER, JOHANNA .............. 228
Schoten ......................... .. 1 43
Schottmueller, Kurt ....................
39
Schouten, boekhandelaar ....... ........ 176
Schouwburg, 43, 5 0 , 5 8 , 6, , 7 8 , 9 0 , 94,
96, 20e, ,o6, 121, 1 35, 1 43, 1 55, 1 57,
1 58, 163, 165,1 66, 167, 1 68, 1 73, 1 93,
196, 2o6, 219, 222, 223, 224, 226, 232,
2 33, 2 34, 237, 2 3 8 , 2 44, 2 4 6 , 2 57, 26,,
26 3, 2 70, 277, 288, 2 93, 2 97, 2 9 8 , 3 02 ,
3 08 , 3 1 9, 3 2 4
Schouwburg, Fransche 84, 89, 90, 176,
1 97, 199, 205, 206, 207, 220, 222, 223,
224, 226, 230, 2 3 2 , 2 37, 2 3 8 , 2 44, 255,
259, 261, 263, 269, 270, 272, 2 77, 3 1 9
Duitsche 207, 220, 224,
Schouwburg,
238, 26,, 270
Schouwburg De Ooievaar...... ... .... 302
Zie ook Regthuis en tooneelgezelschap.
Schreierstoren ............... ......... 6,
Scbreuder, Johannes ................... 143
SCHREYER, JOH . ..... .. ............. 67
Schultens, H. A., hoogleeraar .......... 168
271
SCHULTES, JUL. HE R M . ...............
SCHULTE rus, A BRAIi . .................. 25
SCHULTZ, STEPH ....................... 132
Schulz, klaviercompomst ............... 150
Schuttersdoelen ... . ... .............. 143
Schutz, M , tooneelspeler ................ 270
73
SCHWEITZER, CHRISTOPH ...............
Schijndel .. ....................... 238
Schijnvoet, S , onderschout en architect. . io6
9
Score], Jan van ........................
25
SCULTETUS, ABRAH . ...................
I16
.....................
Seba, A ..... .
Secreete plaats of geheime tuchthuis 17,
21, 32
Sepp, J. C, uitgever ............... ,68, 2 35
51
Seydell, Joh., predikant ................
SHAW, JOS.......................... 100
SHELLEY, PERCY BYSSHE ... ........... 242
SHELLEY. M&RY WOLLSTONECRAFT ...... 242
SHERLOCK, MART . ..................... 343
SIDNEY, HENRY .......................
79
SIERSTORPI'E, CASP HEiNR• VON........ 226
Sigrist, Jacob, bankier en koopman...... 289
17
Silla, Nicasius de, stadspensionaris......
Sillem, Ernst, bankier .... ............. 269
Sillem, Hieronimus, bankier............ 269
Simon, J. A., messmgfabrikant. ........ 2 35
.. 22
SINCERUS, JODOCUS ................
SINCLAiR, JOHN ....................... 200
89
..........................
Osv
.
Strén,
Sittard ..........................5, 172
308
Six ...................................
Six, Jan .............................. 26r
Six van Hellegom ................... 250, 29 9
SKIPPON, PHIL . ....................... 58
Sloten (Fr.) ........................ '72
Sloterdilk ........................ 38
s l uis .............. .............98, 159
Sluiter, H. van Eyl ...... ............. 205
... .... 143
Smeth, Raymond, bankier ...
Smeth, Théodore de, bankier............ 143
Smeth van Alphen, P. de, bankier 205,
226, 232, 234
Sm lid e . .......................... 2 34
.... 52
G.
Gregory
........
.....
Smith,
SMITH, JAMES EDW . .................. 198
S n e e k ... ......................305, 321
S o e s t d ij k 79, 8 9, 94, 1 34, 143, 181,
2,6, 232, 26,
Schier, Nicolaas, koopman ..... ........ 34
Soil, van der, bankier .................. 234
Somer, Jan Pietersz, graveur............ Io6
........ 2 35
Sonneberg,dierenopzetter....
Sorbière, Sam .....
....... ..........
Iq
SOUTHEY , ROB . ....................... 248
Sparendam ...................... I16
REGISTER
Speyer, Jos., handelaar in cameeên.. ... Io6
Spier.............................. 78
Spinoza .... .......................... 99
SPOERL,J OH. CORN. CHRIST . ............ 179
SPOOR, Louis ........................ . 256
STADE, H .... ............. .........
7
Stadhuis vóór 165o ...........14, 19, 26
Stadhuis in aanbouw (1641-1656) 4 1 „49, 5 0
Stadhuis ( 1 657-18 11 6) 5 1 , 53, 54, 55 enz
Stadhuis (1807-1850) 238, 246, 268, 29 2 , 299
255
SWEDENRORG, EMANUEL .............. I26
Sweelmck, Joh., organist der Oude kerk 2I
Swinden, Jan Hendrik van, hoogleeraar 234
Sylvester ............................. I16
Synagoge ................... 32, 41, 125, 164
Het Huis Jacobs ....................
32
Het Huis Israels .... ............ 32, 41
De woning des vredes ................
32
Synagoge, Duitsche 39, 76, 87, go, 98,
104, Io6, 113, 120, 121, 1 35, 1 43, 1 4 6 ,
Zie ook koninklijk paleis.
1 49, 1 52, 1 57, 162, 163, 170, 173, 176,
Stadsherberg - Nieuwe - 143, z71, 176,
1 97, 207, 2,6, 220, 223, zz6, 2 34, 2 3 8 ,
267, 278
23 8 , 254
Städel ......
Synagoge, Portugeesche 3 8 , 39, 44, 49, 5 8 ,
...................... 171
Staphorst .................
.
..
78
61, 65, 72, 76, 79, 84, 87, 90, 94, 9 6 ,
S tav oren 15, 35, Si, 96, Io6, 172,
98, 100, 104, Io6, 108, 113, 120, 121,
I24, 1 27, 1 32, 1 35 1 43, 1 45, 1 4 6 , 1 49,
1 9 2 , 234
Stechwij, J., organist ...... ......... . 162
152, 157, 163, 165, ,68, 171, 173, 176,
Steenbergen .. ........... ... 9 6 , 249
179, 181, 191, 193, 196, 207, 211, 216,
Steentra,Pibo, hoogleeraar............ 152
220, 223, 224, 226, 2 33, 2 34, 2 3 8 , 2 47,
Steenwijk ............. ........ .. 264
2 53, 267, 278, 288, 2 93, 2 95, 297, 3 01 ,
STEIN, CIIRIST. GOTTFR. DAN . .......... 2 73
3 0 4, 323
STELTZER, K. FR. H ............
Szamota, Steph . ...................... 345
.. . 293
STEVENS, SACHEVERELL ........ . ..... I28
TAFUR, PERO .......................... I
STEVENSON, Roe . ...............
Tafel, Jo. Fr. Im ...................... 126
.... 255
TAPPEN, DAV ................ ...... 64
Stevensweert . ....... ...
.. 44, 86
Telssèdre de l'Ange, predikant en InspecSTEWART, J ........................... 2 53
STICKEL, BURKHARD ..................
teur van het onderwijs ................ 297
II
Stiles,koopman..... ..... .... ....... 79
Teixeira, familie ....................... 150
Telgens, Izaak . ...................... 69
Stjernos, ziveedsch kapitein - luitenant.... 143
Temmmck, C. Jacob, tresorier der Oost Stoelman, herbergier ................... Iqo
Indische Compagnie 183, zo6, 235, 252 268
STOELZER, CHR AUG. VON.... .... .... 344
Telnmmck, Egbert de Vrij ..............156
Stokkern ......... ......... ... 5, 86
Tenkate,
STOLLE, GOTTL . .... ......... . ... .. 99
zie Cate, Andries ten.
Stosch, P , in mineralien....1....... ... m6
TENNANT, CH . ....... ................ 263
Stook, geestelijke ...................... 316
Tentoonstelling - Eerste - van levende
meesters, 18o8 ...................... 2 34
Strafgevangenis voor meiskes............ 322
Stralen ...................... ..... 240
Tentoonstelling van schilderijen 1824.... 270
STRICK VAN LINSCHOTEN, P H. A. J..... 254
1836 ...... .................. . z6o, 2 97
STROMBECK FRIEDR. KARL VON........ 301
T e r h o r g .. ..................... 102, 181
Stromfelt, zweedsch luitenant. ... ..... 143
Terneuzen .. ..................... 305
S t r o o b Os 66, io6, 136, 146, 2I0,
Tersteeg. J . .. .... .................. 205
TESSIN de jongere, Nie ...... .......... 89
23 8 , 288
Tetzel, Gabr . ................. ......
2
Strumpf, Christ......................
157
Texel ....................... 4 6 , 1 4 1 , 3 0 5
Struyck, Nieolaas, wisen natuurkundige 143
Zie ook Burg.
Stryker, Franc . ............. ......... 88
Teysset, Jac , commissaris van de KweekStuart, Martmus, remonstrantsch predischool voor de Zeevaart .............. 224
kant............................... 233
Thausing, Mor ....................... .
Stupard, Oostenrijker ............ ... . 143
5
THERESE VON BACHERACHT] ............ 319
STURMI LEONH. CHRISTOPH ...........
96
Suasso,familie ..... ....... .... .... 150
THERESE [VON HUBER] ................ 237
Suter, Nicolo, koopman (Nicolaes Schier) 34
Theumse, Jan, herbergier, en gewezen lecSulpke, C. G., boekhandelaar......... 270, 305
tor in het Arabisch te Leiden 35, 3 8 , 41
Surenhusen, Willem, hoogleeraar in de
Thibaut, herbergier .... ............176, 191
oostersche talen ...................... 112
Thlebault, herbergier ............... 163, 170
Surhuizum ........................ 39
Thierry, Jacques, assuradeur en reeder op
Surmaamsche Societeit ............ .... 188
Engeland ...... ..................... 58
Suringar, Ger. Coenr. Bern., hoogleeraar
THONIN, ANDRé ....................... 216
THUNBERG, KARL PETER . ............. 156
2 79, 3 1 7
Suringar, W. H, philantroop............ 315
Thijm, J. B., bierbrouwer ............... 176
Swammerdam, Jan Jacobsz., apotheker
Tie 1 10, 20, 33, 34, 5 0 , 74, 76, 168, 1 93,
201, 21 4, 2 33, 2 37, 238, 242, 234, 2 6 3, 277
56, 6o
Swammerdam, Joh., natuurkundige ..... 65
Tiellens, Michiel of Jan, koopman in zij deSwart,
Zweed
..............
156
laken..............................
...........
58
Swartenhondt, geb. Bas, Wed. Jochem
Tiengeweten .................... 284
Hendrickx herbergierster, zie herberg
Tienhoven . ................... .. 202
de Prins
Tilanus Sr., Christ. Bern., hoogleeraar.... 279
Swarth, koopman ...................... 169
Tilburg 5, 26, 43, 6 o, 1 53, 172, 23 8 , 293
256
REGISTER
TISCHBEIN, WILH . .................... 346
Ontzet van Leiden van M. Westermar 270
TITIUS, CARL HEINR .. ................ 174
Orazlo ........... ................... 136
Tttzmg, tooverdokter .. .......... .... 157
Orestes en Pcladesvan M. Bode........ Io6
Tjalhngn, I., in zegellak .... ...... .. . 235
Pandolfus en Zeibina of de meid mees Toepfer, J. A . .. ..................... 261
teres vert. door B. Rulofs.......... 163
Tol en .......... . . . 2I, 33, 34, 5 1 , 238
Père — Le — de famille van Diderol 220
Tolhuls.... ....... .... ......2I, 30
Phèdre van Racine.................. 324
Tooneelgezelschap
Polyeycte van Corneille .............. 3 2 4
Felix libertate . .................... 226
Prétendue — La — .................. 206
Industrie et récréation ook genoemd
Rose et Colas ...............
...... 207
Amusement et culture.. ....... .. . 220
Rosignuolo -- I1 — .......... ....... 259
Tooneelstukken en operats :
Sargino —I1 — ...................... 2 59
Achilles van B. Huydekoper.......... 155
Sluiten des houweh]cks .............. io6
Aline, ballet .......... ............. 257
Tancred van Rossini ......... ...... 270
Aline, reine de Golconde, van Berton ... 270
Tom Jones ....... ...... ........... 257
Andromaque van Racine.............. 324
Twee gierigaards — De — van J.
Apotheker — Der —, van Pal]avlcim
Toussaint Neyts .................. 196
en Fischietti ..................... 169
Virginie van Latour.................. 3 2 4
Aran en Titus van Jan Vos............ 43
Zauberflàte — Die —• van Mozart... . . 220
Athalia van Racine .............. 234, 324
Zoé van Merrier..................... Io6
Aveugle — L' — clairvoyant.......... 237
Tranti, Mme, zangeres ................. 142
Bloedzuigers — De — of de minneTrekels, lakenkoopman ................ 1 43
handel in de apotheek van A Ruysch 297
Trip, Lout's . ......................... 78
Buttannieus van Racine ............. 324
Tiippenhuis 89, loo, io6, 2 3 8 , 3 1 4, 3 0 5
Caravane -, La — de Caire van A. E. M
Zie ook museum.
Grétry .......... . .. ... ....... 223
Tronchin, Théodore, geneeskundige Ito, 1 33
Constantijn de Groote van P. Bernagie io6
Trouillart ............... ............ r71
Dame — La — blanche van Boieldleu 277
Trouvé ................................ 2,6
Dangers— les --de l'absence ou ]e souper
TURNER, D . ...................... ... 33 6
de famille van J. B. Puloulx...... 223
TURRETTINI, J. A . ........ ........... 9 2
Dankbare Sohn — Der — van J. A. K.
Twikkel .......................159, 172
Colizzi . ...... ..................
,69
Uchelen, H. en W van, muntenverzamelDon Quichot, van P. Langendyk...... 1 57
laars ..... . ....................... io6
Enlèvement -- L' — d'Helène........ 84
U d e n . ............................. 240
Figaro's Hochzeit van Mozart........ 2 9 8UFFENBACH, ZACH. CONK. VON.
... io6
Frelschutz van Von Weber... ...... . 277
Uilenbroek, G., munten- en schilderljenGewaande droes van A. Bogaert....... ro6
eerzame laare ........................ io6
Griselda van Paers ................... 238
Uitgeest .......................... . 1 43
Groote Kurieen — De —. of Spaansche
Ulhoorn, Johannes, organist............ 122
bergman van Th. Asselim.......... Io6
18
ULSHEINIER, JOSUA .................... Grooten Tamerlan — Den — van J.
Upmanns — manufactuurwinkel van
Serwouters .. .....................
58
Kopke en — ........................ 321
Gustaaf Wassa van Plron............ 168
Utrecht ................ 8, 9, 1 5, 17 enz.
Gijsbrecht van Aemstel van J. v. d.
Vaals ..................... .....206, 208
Vondel ... . .................166, 23 8Valckenier, Gillis, burgemeester......... . 79
Hamlet van Shakespeare ...... ......
23 8Valk, Erven van der, Ijzergieters........ 190
Horace van Corneille . ............. . 324
Valkenburg ...... .............. ie, 172
Jeanne d'Are van Soumet............ 324
Valkenburg (Z.-H.) .............. . 254
Jour — Un — à Paris................ 237
Valkenswaard ......... ......... 170
Krispijn medicijn van de Hauteroche 95
V al k e n i s s e ......
............... 22
Krulwagen — De — van den azijn
Vámbéry, Herm ....................... 345
-verkopanMci. 26 1
Vandenesse, Jean de.................. 4
Lichte Klaertje van J. Noozemans.... 43
Vanderput ............................ 24
Luerèce van Ponsard ............... 324
VARRENTRIIPP, Jou. GEORG ............ 307
Macbeth van Shakespeare.......... 222, 226
Vauxhall ............................. 261
Maria Stuart van Le Brun............ 3 2 4
Veehel .......... ................. 238
Manages — Les — mal assortis....... . 155
Veenhuizen ...............268, 3 0 5, 310
Marts —. — garcons van Dalayrac
Veer, Albert de, magistraatspersoon .... 24
en Berton .. ..................... 269
Veignant, de.......................... 124
Matrimonlo — I1— secreto............ 238
Velden, Frans van de, tabaksfabrikant 132, 154
Menschenhass and Reue van Kotzebue 207
Velden, Jacob van de, tabaksfabrikant 132
Mercure — Le — galant .............. 206
Velden, Jacob van de ... .. .. ........ 1 54
Midas.................... ........... 205
Velden de vader, Willem van de, schllMode — De — van P. Bermagle .... . . Io6
der ..... ......... ...... ......... 60
Nanine et Sylvan ... ...... ..... 176
Velet, deensch vice-consul ............. 265
Négociateur — Le —, ou ]e bienfait
Ve l p ................................ 26,
rendu........... ................. 207
Velten, Artus Georg.................... 77
Ontvoogde vrouw van M. Elias........ 106
Velzen ........................254, 265
REGISTER
Venlo o ........ 9, 44, 86, 115, 226, 233
Venraai ........................... 240
Verazzano, H. da, florentijnsch edelman 76
Verbeek, Salomon, klokkenist van de Oude kerk en Regulierstoren............ 58, 69
Verduyn, Pieter Adriaanszoon,. chirurgijn 103
VERE, FRANCIS........................ 13
Ver e 3, 5, 6, 17, 37, 39, 4 1 , 5 1 , 57, 5 8 ,
6 5, 94, 238
Vergeel of Vergehl ..................... 1 43
Verhaegen, Paul....................... 215
Verheyk, H., rector .............. ..... ,68
Verheyen, Phil., chirurgijn van Leuven 203
Vernède, B., Franschman ............... 176
Versteeg, D........................... 205
86
VERYARD, E . ........................
Verzamelingen en kunstkabinetten
Beeldhouwkunst
Lambert ten Kale .................. Io6
Boekerijen :
Jan Calkoen ....................... 235
Jac. de Clercq .............. ...... . 1 43
Gode/r. Clermont ......... ........ . 112
P. A. Bolongaro Crevenna 168, 171,
200, 201
P van Damroe .................... ,68
L. van der Hem ........... ..... 72, io6
Fred. Muller ................. .... 260
H. en.W. van Uchelen .............. xo6
jan Jac van Voorst ................ 260
Joach. Wis quejorl .................. 39
Cameeén :
J. Rendorp ........................ 168
Instrumenten
Jac. de Clercq ...................... 143
Jac. Cramer.......................
1 43
Landbouwwerktuigen:
J. Kops ......................261, 264
Muntenkabinetten :
Adr. Buurt ....................... . 156
P. van Damure...... 168, 176, 192, 1 93
Del Court geb. Dortmund........... . xo6
Gerrit Retjnst ..................... . 56
G. Uilenbroek ...................... sot
Vergeel [Vergehl.] .................. 1 43
Joack. Wie quejort .................. 39
Jac. de Wilde...................... xo6
Natuurkundige verzamelingen :
E. F. Alberti (insecten) .............. 17x
C. Brandt .................. 1 3 6 , 174, 190
J. Calkoen (insecten) .............. 2 35
Chevalier .......................... 112
J. C. Clbckner......... 156, 168, 171, 1 74
Jac. Cramer (schelpen) .............. 143
M. H. Cramer (insecten)............ 27e
H. Engelbronner (mineralen)........ 171
J. Houbakker (vlinders)............ 106
M. Houttuljn......... 168, 171, 174, 198
de Jongh (schelpen) ............. .. Int
H. ten Kate....................... jot
Pieter Kramer. :............... 1 45, 168
Paul Meier (konchylien)............ 17e
W. van der Meulen (vogels en insekten)
156, 171, 1 74
Ortmund .......................... II2
J. Raye van Breukelerwaard (vogels)
220, 2 35
Reynat.........................
56
257
Roeterf, Ernst...... ..... ........
A Roy (vlinders) ........ .........
Fr. Ruvsch (medische verzameling)
Baltb. Scheidt (schelpen)...... ....
J. C. Sepp (vlinders) ..............
Pabo Steenstra . .. ...... .... . ..
P Stosch (mineralen) ......... ....
Jan Jacobs:. Swammerdam .......6,
C. J Temmbnck (vogels) 183, 206, 235,
252,
...
Pesther .. ..... .....
.....
óolkard, Jansz ...... . .... . .....
W. Frol,k (medische verzameling)....
56
235
112
io6
235
I52
Io6
6o
268
82
56
328
Prenten
Bern. de Bosch . ......
.......... 1 54
Joh. de Bosch ... ....... .....
. 1 54
David Beanier ........
.......... . io6
Hendr. Dusserus ..... .... ........ 1 54
Simon Fokke... .
... . . ..... 1 54
Graal . ......
... ....
.. ... 1 54
H. van Maarsevzen.... . .....
.. 1 54
Nsc. Marcus ...................... 1 54
Louis Meta. ver Phc ........
.... . . 1 54
Dxonxs Muilusan ..... ........... . 1 54
Henrac Mualman ...........
..... 1 54
Corn. Ploos van Artst el 154, 192, 205
Op het Stadhuis ..............
.. . 1 54
Schilderijen
Dan. Amory ........... . ....... .
Pceter Pieters: Barbiers....... ... .
Jan van Beuningen ............. ..
D. Bierens ...................
..
D. de Bosch.......................
J de Bosch.......................
A. J. Brentano. .......... 232, 2 34,
W. J. van Belenen van de Groote Landt
Jan Jac. de Brays.................
P. Calhoen Wa . .................. .
H. van Cranenbuigh .
.............
Nik. Doekschee ..... ...... .......
J. van Desk .. ........... .......
Girl......... ............... .....
J. Gildenzeesler .. ........ 154, 205,
A . Grill ....... ........... 72, 9 0 ,
Jan de Groot ......................
Jod. Clem. van Hall ............
.
Hodshon ................... ..238,
Hogguer ........ ..................
A. van der Hoop ...... ............
Mevr. Hope . .............. ..... .
J. Hope ...................... 168,
J.Huiswit ........................
A. Toe Loer ... . .................
Ph. van der Land ... ............ .
....... .......
Le Brun .........
P. Loquet ...............
.... 1 45,
J. of M. van Loo,,..................
H. van Maarseveen .............. .
Jac. Mendez de Leo's ........ ... ..
J. H. Molkenboer ... .. ......
...
H. L Muller ............... . . 2 ;8,
Occo.............................
G. Reynst .. .......... ..... . ...
Sax..............
..............
Jan Sax .................
.......
Six van Hillegom ............... 250,
H. Eyl Sluiter ...... . .......... .
P. de Smeth van .Alphen 2o5, 226, 232,
sot
261
ro6
26,
205
205
26,
261
1 54
154
261
1 54
205
184
220
,68
181
205
26,
238
308
205
184
261
308
1 54
184
171
z6r
205
308
26,
261
90
56
308
261
299
205
234
REGISTER
258
J. Tersteeg ........................ 205
J. A. ToepJer ...................... z6,
Frans van de Velden .......... . .. 154
Jac. van de Velden . ............... 1 54
D. Versteeg ........................ 205
Jac. de Vos .............. 192, 205, 261
N.S. Winter ................... 226, 232
Jonas Witsen ................... 90, Io6
Nic. Witsen . ..................... 72
Teekeningen :
J. Goll van Franc1 ensteln 154, 168, 171,
192, 205, 226, 2SiI
S. van der Schelling ................ In6
Zuid-Afrikaansche ethnografische ver
-zameling:
J. W. Janssens .................... 2 34
Vescher ............................... 8z
V i a n en 43, 5 1 , 57, 5 8 , 6 , , 65, 98, Io8,
120, 1 5 1 , 1 53, 1 75, 205, 207, 238, 270
Vico, Pietro ........................... 2I
VIKTOR, CORN ................... ..... 342
Vingboons, Pieter, graveur en kaartmaker 65
Vinkeles, Reinier, graveur... .. 1 54, 1 71, 1 92
Vischmarkt .......................... 3 1 , 39
V 1 a a r dingen 94, 98, 114, 173, 190
20 5, 21 4, 235, 23 8 , 3 0 5, 327
Vladislaus, koning van Polen............ 43
Vlaming, P., dichter ................... Io6
Vleeschhallen .......... ........ 38, 96, 127
Vlieland -Het eiland -......... . 15
Vlissingen, Paul van - machinefabriek
van - en Dudok van Heel.... . ..... 3o5
Vlissingen 3, 6 , 12, 1 3, 1 4, 1 5, 16, 17,
,8 19 20, 24, 3 1 , 37, 39, 4 1 , 46, 5 0 , Si,
53, 57, 5 8 , 65, 8 5, 94, 98, 122,
1
59, 238
292, 305
Vlug, Thomas of David, bewindhebber der
West-Indische Compagnie.......... . 69
VOGEL, JOH. WILH . ................. . 78
Volgt, handelaar in naturalien........ 227, 235
VOLCKART, ADR. GOTTL . ............... III
Volkard, Jansz . ...................... 56
Voomberg, lakenwever
lakenwever................. 2 35
Voorburg 35, 94, 1 7 1 , 1 7 8 , 20 9, 2 54, 26,
Voorschoten .................. 94, 2 54
Voorst, Jan Jacob van, predikant ........ ,6o
V o o r t h u i z e n 8 3, 1 34, 1 43, 1 4 6 , 1 59,
2 34, 2 54, 26,
Wadstrim, Carl Bernh., Zweed.... ..... 168
W a gooi n gen 7 6 , 1 45, 18,, z,6, 238,
261, 268
Wagenings-Hatte ......... . ... 76
Wal, Jac. van der, eigenaar van een sterre
observatorium............ 1 43,
-kundlg 1 5 2
WALDSTEZN ............... ........... 17
Wardenburg ......................150, r57
Warmond . ............... 22, 1 1 3, 3 0 5
Wast en Zoon, P., instrumentmakers.... 235
Wateren, Groot en Klein............ 268
Waterler, J. A., ho',tzager .............. 2 35
Wattier-Ziesenis mevr., tooneelspeelster
2 3 2 , 2 34
Webb, Engelschman ................... 138
Wederdoopers, opschrift betr. - in de
Nieuwekerlc ........................ 17
Weduwenhof.......... 6,, 96, 296, 268, 2 95
Weert.. .............. .......... . 9
Weeshuizen
Burgerweeshuis.... . 34, 35, 4 1 , 44 enz,
Diakomeweeshuis 61, 96, 103, 18o, 2 33,
2 34, 268, 278
Doopsgezind weeshuis........... 216, 238
d'Oranjeappel ...... .......... ...... 238
Engelsche weeshuis ........... ...... 2 95
Luthersche weeshuis.. .233, 254, 290, 2 95
Roomsche weeshuis..... ... 1 75, 2 33, 2 9 0
Zie ook Maagdenhuis.
Waalsche weeshuis.... . 6,, 175, 2,6, 310
W e es p 2 4, 94, Io8, 152, 1 9 0 , 235, 26,
Welters, Rvmer, herbergier......... 145, 148
Werkhuis .......... ... .......... 1 27, 1 35
- Nieuwe - 18 9, 1 9 0 , 1 95, zoo, 203,
205, 211, 216, 226, 22 7, 2 3 2 , 2 34, 2 5 2,
253, 25f, 255, 2 58, 266, 2 79, 2 9 0 , 3 0 5, 3 06 , 3 0 7
WESLEY, JOHN .... ............. ..... 189
West- Indische huls 34, 35, 6 , , 87, 88, 95,
IOO, 188, 244
Westkapelle .................238, 3 0 5
Wete ring ................. . ..... 94
Weistem, Rud. en Gerh., boekhandelaars rob
Wickham, engelsch chirurgijn........... 103
Wicquefort, Joachim, kunstverzamelaar,
diplomaat........... .............. 39
Widell, koopman ........ ............ 1 43
WIENBARG, LUDOLF ............ ....... 282
Wi owerd ........... . ............ 99
Wilde, Jac. de ......................... zo6
Wilkinson, bankier .................. . 200
Wilde, Jac. de ........................ Io6
WILKiE, DAV . ........................ 250
WILLEBRANHT, JOH. PETER ............. 141
Willemsluls ................... ....... 264
Willemsoord .... ............... 268
Willemstad zI, 76, 83, 88, 96, 126,
Vorst-Huis te - .................. 96
Vos, Jac. de ...................192, 205, 26r
Vossius, Gerhard ...................... 39
Vossius, Prof. Isaac .................... 6o
Vrees wijk ......................... II
Vries, Klaas de, doopsgezind voorganger
en wisen natuurkundige ............. 143
Vriese, W. H. de, hoogleeraar en hortulanus 312
127, 224, 228, 2 43 , 26 3
Vrolik, Gerard, hoogleeraar......... 227, 279
WILLMAN, OLOF ERICHS5ON ............. 45
Vrolik, Willem, hoogleeraar .... 3 0 4, 3 2 5, 328
Vrijbuiters - opbrengen van gevangene - 28
Willughby, Francis. ................... 57
Vrijheidsboom op het Revolutieplein
Willem II, stadhouder ............... 43, 48
Willem III, stadhouder.... ........ gi noot
(Dam) .................... 217, 222, 224
Wilnis... ......................... 1 54
Vu c h t ......................... 163, 216
Waag op den Dam, ....z6, 31, 6o, 63, 65
WIMMANNUS, NCO . .................... 8
op de Nieuwmarkt............ 6,, 96, 254
Wimmer, C. W . ...................... 264
Windisch
op de Westermarkt
...............
............. 5i
.................. 254
Waalwljk .......................... 51
Winkelgalerij boven de beurs............ 31
Winkels, zie boeken kaartenwinkels,
Waardenburg ................ 17, 163
Wade], Joh. Georg .................... 146
porceleimvinkels.
REGISTER
Winschoten 97, 1 4 6 , 153, 157,
Winter, N. S ....................... 226,
Wiselius, Samuel Iperusz., letterkundige . .
Wit, Fred. de, graveur en kunsthandelaar
Witsen, Cornelis, burgemeester..........
Witsen, Jonas ...................... 90,
Witsen, Nic ...........................
Wittewrongel, Petrus, predikant........
Wivichius, Nicolaas, van Aken, luthersch
predikant ..........................
Woerden 76, i16, 127, 136, 146, 157,
159,180, 207, 2 1 6, 2 37, 23 8 , 24 1 , 2 54,
261,
WOLF, JOH. CHRIST . .................. .
predikant
..........
Woltersbeek, J. L.,
W or k urn 25, 35, 8 4, 9 6 , 97, io6, 172,
Wor me r v eer ......................
Woubrugge......................
W o u d r 1 c h e m 3, 34, 54, 6r, 65, 72,
98, xo8,
Wouw ...............................
WURMB, KARL FRIEDR. VON ............
Wijck -de--- ....................
Wij h e ...............................
Wijk bij Duurstede 6r, 114, 116,
180, 20 9, 21 4, 2 54,
Wijk bij Maastricht.... 44, 5 8 ,
W Ij Is el .............................
Wylick, Jacob van, handelaar in Indische
lijnwaden ...........................
Wijnantz, Arnold......................
Wyttenbach, Dan., hoogleeraar...... x68,
Xaintonge, kok en eigenaar van het logement de Groote Koning van Vrankrijk
Ypelaar, A., preparateur ................
Yselmonde .................26, 34,
Y selstein..................... 237,
Ysselstein, Maurits Lodewijk van........
Yver, Pieter, graveur, kunsthandelaar....
Z a a n d a m............92, 96, loo, rob
259
305
Z a 1 t-B o m m e 1 5, 17, 20, 33, 34, 57, 5 8 ,
76, 86, 98, xo8, 1 63, 170, 1 93, 196, zei,
232
210, 214, 216, 22 4, 2 3 8 ,
260
89
Zand - Het - (Gr.) ..............
69Zand -Het-(N.-H.) ............
ro6
Zandvliet .........................
Zandvoort .................... 256,
72
Zeemanshoop ........................
Sx
Zeevaart -. De groote - lijnbaan....... .
26 Zeist 90, 121, 132, 1 36, x37, 1 43, 1 4 8 ,
1 49, 1 55, 168, 170, 17 1 , 176, 1 8 1 , 187,
289, 1 9 1 , 2 0 3, 205, 209, 232, 2 34, 235,
238, 252, 261, 268, 278, 3 0 5,
310
ZELTER, KARL FRIEDR . ................
130
268
Zevenaar .........................
292
Zevenbergen, Van - ijzergieterij van en de Lanoy ........................
r72
254
Zevenbergen ............. 55, 127,
Zevenhuizen ................. 35,
Zielverkoopers .................. 6 4, 73,
120
138
Z i er i k z e e 5, x4, 2 7, 2 0 , 5 1 , 2 35, 2 3 8 ,
169
Ziesenis, Anthony, beeldhouwer.... 154,
Zimmermann, Banns...................
78
Zimmermann, Johan, bierbrouwer.......
ro6
ZINTZERLING, JUST . ...................
327
Zinzendorf, Graaf, oostenrijksch gezant
185
Zo eimond ........................
xo6
Zuidbroek ........................
Zuid -Laren .........................
..............................
Z
uilen
2 43
Zuilenstein ........................
x43
Z u t f e n 13, 6o, 9 6 , 1 53, 18r, 2,6, 241,
206
3 0 5,
87
Zuyger, herbergier .....................
Zwammerdam .......... 38, 246.
235
Zwartenhof, M. H . ....................
xo8
Zwartsluis .................... 39,
254
76
Zwo11e9,43,78,ro6,144'253,178,18 0 ,
1541 81,187,188,192,219,235,305,310,314,
Zijdewindhuis .....................133,
enz.
263
272
265
96
289
3 05
305
315
269
2 33
3 05
206
58
x56
3 05
192
9
1 49
22
143
263
43
78
94
209
314
257
261
171
2 34
31S
235

scans

Transcription

Similar documents

Oktober 2011

2010 A

Lees hier het volledige artikel

uitgeverij

maart 2004.qxd - Ponystal Hengelo

Volgende keer ga ik nog langer spelen!

LC-19D1E/S Operation-Manual NL

186 communicatie met myne vrunden, op het papier

Nieuwsdief

fitters boekje