EVENTYR OG SEGNER PÅ MÅLFØRE

Leiv Heggstad
EVENTYR OG SEGNER
PÅ MÅLFØRE
FRÅ ALLE KANTAR
AV LANDET
MED ORDFORKLÅRINGAR
OG EIT STUTT UTSYN
YVER NORSKE DIALEKTAR
OSLO 1950
FORLAGT AV H. ASCHEHOUG & CO.
(W. NYGAARD)
INNHALD
Fyreord
Stutt utsyn yver dei norske målføri
5
8
A. Eventyr.
Innleiding
I. D y r e - e v e n t y r .
1. Bjørnen og reven, type 15, etter Aasen (målføre frå Sel,
Gudbrandsdal)
2. So løner dei godgjerningar, t. 155, etter A. E. Vang (målføre frå Vang, Valdres)
3. Reven ter bjørnen eit menneske, t. 157, etter H. Opedal
(målf. frå • Eidfjord, Hardanger)
4. «Han far sjøl i stua-», t. 160, etter Asbjørnsen (attfortald
på målf. frå Trøgstad, Austfold)
II.
Under-eventyr.
5. Guten med staven, t. 300, etter T. Mauland (attfortald på
målf. frå Torvastad, Karmøy)
6. Runekallen og drengen hans, t. 325, etter Aasen (målf.
frå Inderøy, Nord-Trøndelag)
7. Sunnanfor sør og nordanfor nord, t. 400, etter S. Sørensen
ved Tor Fevang (målf. frå Sandar, Vestfold)
8. Manndotteri og kjerringdotteri, t. 480, etter P. Lunde
(målf. frå Søgne, Vest-Agder)
9. Kongssonen og fylgjesveinen hans, t. 507, etter M. Moe
(målf. frå Flatdal i Seljord, Telemark)
10. Kverni som mel salt, t. 565, etter J. F., Folkebladet 1915
(målf. frå Kvam, Hardanger, noko avstytt)
11. Dauden i jolekaggen, t. 726, Sjuande far i huset, t. 332,
etter «Frå By og Bygd» 1874 (målf. frå Voss)
15
16
18
20
21
23
26
28
32
34
37
41
III. H e i l a g - e v e n t y r .
12. Baksterkjerringi,
t. 751, etter O. Rekdal (målf. frå Tresfjord, Romsdal ved A. Skeidsvoll)
43
13. Leta, t. 822, etter Aasen (målf. frå Søre Sunnmøre) . . . . 43
14. Vonde menneske er verre enn fanden, t. 823, etter S. Bugge
(målf. frå Skafså, Telemark)
44
211
IV. O r s a k s - e v e n t y r .
15. Hornklabbane på hesteleggene, t. IIIB 61, etter K. Bjørgås
(målf. frå Vossestrand)
16. Ospi, t. IIIB 131, etter Aasen (målf. frå Søre Sunnmøre). .
45
46
V. N o v e l l e - e v e n t y r .
17. Prinsessa som ingen kunde målbinda, t. 852, etter Asbjørnsen (målf. frå Nore, Numedal, ved K. Bjørset)
46
18. Dei tri spursmåli, t. 922, etter D. A. Seip (målf. frå Åseral,
Vest-Agder)
48
19. Som vind i varme sol, t. 924, etter Ross (målf. frå Fyresdal, Telemark)
50
VI. E v e n t y r u m t r o l l e t o g g u t e n .
20. Oskeladden som kappåt med trollet, t. 1088, etter J. Moe
(målf. frå Oslo ved J. Evang)
50
21. Trollet i Hyrta-gilet, t. 1131, etter K. Bjørgås (målf. frå
Vossestrand)
53
22. Guten som støypte tinaugo til trollet, t. 1135, etter Ross
(målf. frå Vevring, Sunnfjord ved N. Gjelsvik)
54
23. Risen vert beden til barnsøls, t. 1165, etter Ross (målf.
frå Åmli, Aust-Agder)
55
VII.
Heimfødingssogor.
24. Dagen vilde ikkje gå inn gjenom døri, t. 1245, etter K. Braset (målf. frå Sparbu, Nord-Trøndelag)
25. Um upplendingane, t. 1276, etter Aasen (målf. frå Søre
Sunnmøre)
VIII. H j o n s k a p s - s o g o r .
26. Alebrand og Husbrei, t. 1360, frå utgj. (målf. frå Morgedal i Kviteseid, Telemark fylke)
27. Kjerringi mot straumen, t. 1365, etter Asbjørnsen (målf.
frå Eidsvoll, Akershus fylke)
28. Mannen som skulde stella heime, t. 1408, etter Asbjørnsen
(målf. frå Stavanger ved P. Blix)
29. Han Gudbrand i lidi, etter J. Moe (målf. frå Romedal,
Heidmark fylke, ved fru R.)
30. Til brudlaups fara, etter L. Søreide (målf. frå Gloppen,
Nordfjord)
IX. F r i a r - s o g o r .
31. Kva skal fyrste barnet hetta, t. 1450, etter K. Braset (målf.
frå Sparbu, Nord-Trøndelag)
32. Då kjerringdotteri skulde veva, jfr. t. 1453, etter d. s. . .
33. Dei grovmælte kjerringdøtterne, t. 1457, etter d. s
34. Gaute, gift deg! t. 1461, frå utgj. (målf. frå Voss)
57
57
59
61
63
65
69
70
71
71
72
212
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
X. E v e n t y r u m k l o k e o g s t y v n e
folk.
Guten som fann pengesekken, t. 1476, etter Aasen (målf.
frå Ryfylke)
Han Peik som narra kongen, t. 1542, etter K. Braset (målf.
frå Sparbu, Nord-Trøndelag)
Presten som stedde tenarar, jfr. t. 1543, etter C. E. H.
Anderson (målf. frå Nannestad, Akershus)
Brørne som skulde stela verar, t. 1654, etter K. Braset
(målf. frå Sparbu, Nord-Trøndelag)
Goddag — Økseskaft, t. 1677, etter O. Røst (målf. frå
Tynset, Heidmark fylke)
Guten som var so fåviten, t. 1685, etter P. Lunde (målf.
frå Øyslebø, Vest-Agder)
Den gjeruge presten, t. 1775, etter M. Moe (målf. frå Bø,
Telemark)
Presten rid på bukken, t. 1791, etter ei eldre uppskrift
(målf. frå Norddal, Sunnmøre)
Presten i Hemsedal, t. 1834, etter J. E. Nielsen (målf.
frå Hallingdal)
Det høgg ikkje alt som held i skaftet, etter L. Søreide
(målf. frå Hornindal, Nordfjord)
XI.
Lygesogor.
Skjota ender, jfr. t. 1896, etter P. Lunde (målf. frå Bjelland, Vest-Agder)
Slumpelukka, etter Per Sivle (målf. frå Voss, Hordaland)
Stor-Tore og Litl-Tore, etter Per Aas Grue (målf. frå
Kvikne, Heidmark fylke)
Drambott, t. 1960 A, etter Hægstad og Skard ( målf. frå
Hole, Buskerud)
XII.
Remse-eventyr.
Pele, etter Tov Flatin (målf. frå Seljord, Telemark) . .
Kalverumpa, etter E. Langset (målf. frå Surnadal, Nordmøre
B.
Innleiding
51.
52.
53.
54.
72
73
78
80
81
82
84
85
86
87
88
88
91
92
93
94
Segner.
95
I. S e g n e r u m k j e n d e m e n n o g h e n d i n g a r .
Henrik Ibsen i Bergen, etter A. Larsen og G. Stoltz (målf.
frå Bergen)
97
Petter Dass og hin-karen, etter Askevold i «Småstubbar»
1893 (målf. frå Askvoll, Sunnfjord)
98
Frå ufreden i 181J,, etter Ross (målf. frå Evje, AustAgder)
102
Gardistane i Kjøpenhamn og Struensee, etter I. P. Sand
(målf. frå Selbu, Sør-Trøndelag)
103
213
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.
Svenskane drog fæla åt seg, etter ei uppskrift frå 1890
ved N. E. B. (målf. frå Meråker, Nord-Trøndelag)
105
Um Svartedauden, etter Ross (målf. frå Grindheim,
Vest-Agder)
106
Sankt Olav og Dale-Gudbrand, etter I. Kleiven (målf. frå
Vågå, Gudbrandsdal)
107
Fåbergs-kongen og Ringsak-kongen,
etter S. Jørstad
(målf. frå Fåberg, Gudbrandsdal)
109
Slaget på Ustedalsfitjane, etter Aasen (målf. frå Al, Hallingdal)
109
Heming med skidet, etter A. Helland (målf. frå Vefsn,
Nordland)
110
Verland og VideriJc Verlandsson, etter Johs. Skard (målf.
frå Byggland, Aust-Agder)
111
II. S e g n e r u m b y g d e f o l k o g b y g d e l i v .
/ skogen, etter L. Berg (målf. frå Andebu, Vestfold) . . . .
Reinskjoting, etter ei uppskrift frå 1890 (målf. frå Alvdal,
Heidmark fylke)
Då Mattis Flisberget slost med bjørnen, etter Ross (målf.
frå Elverum, Heidmark fylke)
Trongsruden og finnen, etter O. Matson (målf. frå Solør
(Åsnes), Heidmark fylke)
Blank-Ola, etter J. E. Nielsen (målf. frå nørdst i Hallingdal)
Per Gynt og Bøyg, etter Asbjørnsen (målf. frå Vågå,
Gudbrandsdal)
Likferd etter ein orekubbe, etter H. Bergh (målf. frå
Hallingdal)
Fanitullen, etter J. E. Nielsen (målf. frå nørdst i Hallingdal)
Han Moss Mossbrunna, etter Aasen (målf. frå Orkdal,
Sør-Trøndelag)
Gjenta i kyrkja um jolaftan, etter Storåker og Fuglestvedt
(målf. frå Lista, Vest-Agder)
Gjentone på Stemm'a, etter Aasen (målf. frå Nordmøre)
Frua på Am, etter Aasen (målf. frå Volda, Sunnmøre) . .
113
115
116
117
119
120
122
125
126
127
128
129
III. S e g n e r u m k j e n d e stader.
74.
75.
76.
77.
78.
79.
Varpebakken, etter T. Hannås (målf. frå Sirdal, VestAgder)
Kivlemøyane, etter Aasen (målf. frå Seljord, Telemark)
Fehaug, etter P. Thorson (målf. frå Sauda, Rogaland) . .
Olavskjelda på Karten, etter T. Mauland (målf. frå Torvavastad, Rogaland, ved utgj.)
Vernes-kyrkja, etter Aasen (målf. frå Stjørdal, NordTrøndelag)
Trondeneskyrkja, etter A. Helland (målf. frå Trondenes,
Trums fylke)
131
132
133
134
135
137
214
80. Røldalskyrkja, etter Aasen (målf frå Ullensvang, Hordaland)
81. Vangskyrkja, etter Aasen (målf. frå Voss)
82. Bykyrkja
i Stavanger,
etter Aasen (målf. frå Time,
Jæren)
83. Trollet set tårn på Nidaros domkyrkje, etter A. Faye
(målf. frå Trondheim ved G. Fridrichsen)
IV. S e g n e r u m t r o l l o g s k r y m t .
84. Tor og Busul, etter S. Bugge (målf. frå Mo, Telemark) . .
85. Steinen på Tveit, etter Aasen (målf. frå Ullensvang,
Hordaland)
86. Jutulen og Johannes Blessom, etter Asbjørnsen (målf. frå
Gudbrandsdal ved M. Moe og Krogvig)
87. Erga-risen og Orre-risen, etter J. Line (målf. frå Jæren)
88. Vik på arde og inkje på garde, etter J. Line (målf. frå
Jæren)
89. Svolonkjerringi, etter ei uppskr. frå 1890 ved H. R. (målf.
frå Byneset, Sør-Trøndelag)
90. Ho Tore på nuten, etter Aasen (målf. frå Bykle, AustAgder)
91. Dvergane i Kvernberg-hamaren,
etter O. Hola (målf. frå
Nesset, Romsdal)
92. Skyttaren på heidom, etter Aasen (på målf. frå Valle,
Aust-Agder ved A. B. Larsen og H. Ross)
93. Gjenta i Lyklahaugen, etter Aasen (målf. frå Sogndal
i Sogn)
94. Huldri på Stord, etter C. Vidsteen (målf. frå Stord, Hordaland)
95. Guten og haugetussen, etter Fløseth (målf. frå Vegglid
i Rollag, Numedal)
96. Guten som vart gift med vettegjenta, etter P. Lunde
(målf. frå Fjotland, Vest-Agder)
.
97. Barnsøl hjå dei underjordiske, etter P. Lunde (målf. frå
Eiken, Vest-Agder)
98. Huldrefolk på Hadeland, etter Asbjørnsen (målf. frå
Hadeland, Uppland fylke, ved M. Moe og Krogvig)
99. «Si tel å Deld, at Dild datt i eld'», etter Asbjørnsen (målf.
frå Ullensaker, Akershus fylke, ved M. Moe og Krogvig)
100. Dysta-trumma,
etter Hande (målf. frå Vestre Slidre,
Valdres
101. Borgaren på Utrøst, etter Aasen (målf. frå Lofoten) . .
102. Dei underjordiske hemner seg, etter B. Martinussen (målf.
frå Bø i Vesterålen)
103. Dei underjordiske på skurdåkeren, etter O. Sande (målf.
frå Bjordal i Kyrkjebø, Sogn)
104. Huldri vilde byta barnet um, etter L. Søreide (målf. frå
Breim, Nordfjord)
105. Hulderku, etter H. Sveen (målf. frå Land, Uppland fylke)
138
139
140
141
142
142
143
145
146
148
149
150
152
154
155
157
159
160
161
163
164
165
167
168
170
171
215
106. Hulderhare, etter O. Ramseng (målf. frå Rana, Nordland
fylke)
107. Fiskaren og dei blåklædde, etter ei uppskrift frå 1890
ved M. R. (målf. frå Bangdal i Klinga, Nord-Trøndelag)
108. Guro Kunn'a, etter ei uppskrift frå 189- av L. S. (målf.
frå Ørlandet, Sør-Trøndelag)
109. Stokkut jol i Kvame, etter Aasen (målf. frå Søre Sunnmøre)
110. Jolereidi, etter O. Dalland (målf. frå Manger, Nordhordland)
• 111. Gardvorden, etter Aasen (målf. frå Arnefjord, Vik i Sogn)
112. Draken, etter A. Mørch (målf. frå Sigdal, Buskerud) . .
113. Sjøormen, etter K. Bjørgås (målf. frå Vossestrand, Hordaland)
114. Marmcelen, etter P. Nicolaisen (målf. frå Balsfjord,
Trums fylke)
115. Um sjødraugen, etter ei uppskrift frå 189- av K. A. (målf.
frå Leka, Nord-Trøndelag)
116. Havfrua, Draugen, etter ei uppskrift frå 189- (målf. frå
Hitra, Sør-Trøndelag)
117. Nykken ventar, etter Aasen (målf. frå Vefsn, Nordland)
118. Deildegasten, etter Johs. Skard (målf. frå Valle, AustAgder)
119. Utburden, ved utgj. (målf. frå Askøy, Mid-Hordland, ved
Conrad Clausen)
120. Skrymt i Røttesdalen, etter Hægstad og Pedersen (målf.
frå Grong, Nord-Trøndelag)
121. Skrymt på Ringsak, etter H. S. i «Oplandet» (målf. frå
Ringsaker, Heidmark fylke)
V. S e g n e r u m t r o l l d o m .
122. Varulv i bjørnehavi, etter Johs. Skard (målf. frå Årdal,
Aust-Agder)
123. Finnferd, etter P. Nicolaisen (målf. frå byen Tromsø ved
H. Holte og R. Iversen)
124. Trollkjerringar vert brende, etter Asbjørnsen (målf. frå
Eidsvoll ved M. Moe og Krogvig)
125. Ikveld veitt, imorgon heilt, etter I. Kleiven (målf. frå
Vågå, Gudbrandsdal)
126. Trollskap i Hemne, etter P. A. Sivertsen (målf. frå
Hemne, Sør-Trøndelag)
127. Sara i Movatnet, etter J. Hveding (målf. frå Tysfjord,
Nordland fylke)
128. Frums til kar, og frums til hest, etter Fjellstad (målf. frå
Elverum, Heidmark fylke)
129. Tjuven vart fjetra, etter ei uppskrift frå 189- (målf. frå
Vang, Heidmark)
130.. Ormtyning, etter O. Rekdal (målf. frå Tresfjord, Romsdal, ved A. Skeidsvoll)
172
173
175
177
178
179
180
180
181
183
184
186
186
187
188
190
192
193
195
197
199
200
201
202
203
216
131. Dragdokka, etter H. Bergh (målf. frå Øystre Slidre,
Valdres, ved K. Jørstad)
204
132. Presten med svarteboki, etter Aasen (målf. frå Aure,
Nordmøre)
206
133. Skiperen og hinmannen, etter Skeibrok (målf. frå Lista,
Vest-Agder)
207
C. Tillegg.
134. Skogvermen 1901, etter Hægstad og Skards Leseverk I
(målf. frå Enningdal i Idd, Austfold)
208