docCrossing the Dividing Line: Multiethnic initiatives in SEE Prelazak
download 
Report Transcription
Crossing the Dividing Line: Multiethnic initiatives in SEE Prelazak
Crossing the Dividing Line: Multiethnic initiatives in SEE Prelazak preko linije podele: Multietničke inicijative u jugoistočnoj Evropi Priredili: Edited by: Despina Syrri Ljubiša Vrenčev Uz podršku: Supported by: Izdavač: Centar za antiratnu akciju Za izdavača: Aleksandar Resanović, direktor Urednici izdanja: Despina Syrri Ljubiša Vrenčev Prevod sa engleskog: Anica Divac Ljubiša Vrenčev Transkript audio zapisa: Ivana Živković Beograd, 2004. ISBN 86-82297-71-X Izdavanje ove publikacije su pomogli: Balkan Trust for Democracy i Freedom House Serbia Centar za antiratnu akciju Mačvanska 8 11000 Beograd http://www.caa.org.yu [email protected] +381 11 344 1737 SADRŽAJ CONTENTS SEMINAR U PRIJEDORU PRIJEDOR SEMINAR Izveštaj Report SEMINAR U BEOGRADU BELGRADE SEMINAR Izveštaj Report IZABRANE PREZENTACIJE SELECTED PRESENTATIONS Proces povratka u Prijedor: iskustva službenika za ljudska prava; Masimo Morati The return process in Prijedor: experiences of a Human Rights Officer; Massimo Moratti UN, Kancelarija Rezident Koordinatora, Nikolas Herkules UN, Office of the Resident Coordinator, Nikolas Herkules Istorijat mirovnih inicijativa na prostorima bivše Jugoslavije; Dragan Popadić Istorijat, funkcionisanje i efekti rada mirovnih organizacija; Ružica Rosandić Umrežavanje NVO u Srbiji; Miljenko Dereta Civilno društvo i proces evropske integracije na Balkanu; Ivan Vejvoda Manjine: Definicija, prava i praksa; Florian Bieber Prezentacija projekta akcionog istraživanja: “Mobilizacija i razvoj zajednica u Hrvatskoj“; Мarina Škrabalo, Aida Bagić, Paul Stubbs (MAP Savjetovanja) DODACI ANNEXES Lista učesnika List of participants Izveštaj sa seminara “Prelazak preko linije podele” NVO „Centar za antiratnu akciju“ iz Beograda u saradnji sa NVO „Familija“ iz Prijedora i fondacijom „Horizont“ iz Prilepa i Tetova organizovali su prvi regionalni seminar pod nazivom „Crossing the dividing line“(Prelazak preko linije podele) u Prijedoru, Republika Srpska, BiH od 15. do 18. decembra 2003. Održavanje seminara ne bi bilo moguće bez podrške „German Marshall Fund Balkan Trust for Democracy“, Freedom House Serbia i NVO „Humanitarian Defense“(Hellenic Aid) a za april 2004. planira se nastavak seminara u Beogradu. Učesnici skupa omladina aktivna u građanskom društvu, opštinama i univerzitetima, iz Prijepolja, Sjenice, Tetova i Skoplja stigli su u Prijedor u nedelju, 14. decembra. Tamo su ih dočekali učesnici seminara iz Prijedora i lokalni organizator NVO „Familija“. Seminar je započeo u sedištu lokalne NVO „Svjetionik“, u Domu penzionera. Učesnicima skupa dobrodošlicu je poželela g-đa Despoina Syrri, koordinator projekta, koja ga je predstavila i rekla nešto više o njegovim ciljevima i namerama. Takođe je istakla potrebu za pomirenjem na zapadnom Balkanu i značaj tog pomirenja, posebno kada je reč o mladima u regionu i njihovoj ulozi u tom procesu. Cilj seminara je da pre svega približi mlade iz zajednica u kojima postoje etničke i verske podele pružajući im priliku da steknu iskustva i znanje na osnovu koga mogu preuzeti aktivniju ulogu u procesu pomirenja u svojim zajednicama i naravno razumevajući poglede jedni drugih doći do zajedničke vizije budućnosti. Namera je bila da učesnici čuju i lična iskustva svedoka i istorijsku pozadinu „Prijedorskog slučaja“ jednog od najstrašnijih primera podele po etničkoj i verskoj osnovi (između Srba, Hrvata i Bošnjaka) u novijoj istoriji Balkana. Svi oni koji su se obratili učesnicima seminara igrali su važnu ulogu u procesu povratka, kao i u daljem procesu izgradnje lokalne zajednice. Učesnici su obišli mesta i organizacije koji su pravi primer toga kako zajednica ima kapacitete da prevaziđe probleme proizašle iz rata. Seminar je takođe bio prilika da se razumeju oblici uključivanja međunarodne zajednice i njena stvarna uloga i uticaj na terenu. Seminar je pružio priliku učesnicima da predstave svoje lokalne zajednice sa svim njihovim specifičnostima i problemima kako u Tetovu, Skoplju tako u Prijepolju, Sjenici i Prijedoru, uključujući učesnike u konstruktivan dijalog. G-đa Branka Kolar, Ombudsman za Republiku Srpsku, prva je govorila tog dana. G-đa Kolar je za vreme rata bila u izbeglištvu, a sada živi u Prijedoru i radi u Banja Luci. Za vreme rata doživela je razaranje rodnog grada i morala je da napusti sve što je imala. Učesnicima skupa predstavila je sadašnju situaciju u Prijedoru, ukazala na tragove koje je rat ostavio na ljudima i njihovim životima, ali i pomenula jaku rešenost i energiju povratnika da započnu novi život. Kako je naglasila, lokalno građansko društvoje igralo možda i važniju ulogu u procesu povratka i posleratne obnove od međunarodnih organizacija, pošto su ljudi više verovali svojim neiskompromitovanim prijateljima „na drugoj strani“ nego strancima. Odanost i vezanost ljudi za rodni grad bio je još jedan faktor motivacije da se pređe preko linije koja ih je razdvajala od njihovih sugrađana. Ništa od svega toga ne bi bilo moguće bez podrške međunarodne zajednice. Sada, skoro deset godina posle rata, i pored brojnih problema, Prijedor je jedan od najuspešnijih primera posleratne obnove u Bosni. Ljudi se vraćaju i polako uključuju u sve sfere života. Gorući problemi su i dalje nezaposlenost i ekonomska obnova. Proces povratka imovine je završen i ta činjenica je od izuzetnog značaja za dalji razvoj Prijedora. Rat nije zaboravljen, i njegove posledice će ljudi ovde još dugo osećati, ali je vizija budućnosti dovoljno jaka da ljude motiviše na stvaranje stabilnog multietničkog društva, koje poštuje i pamti žrtve rata. G-din Massimo Moratti predstavnik OSCE-a u Prijedoru, u periodu odmah posle rata istakao je da su iskustva koja je stekao u Prijedoru (za njega kao predstavnika međunarodne zajednice) bila osnova za razumevanje situacije u Bosni. Njegovi prvi utisci iz 1998. vezani za mogućnost povratka nisu bili pozitivni. Tadašnja vlast u Prijedoru isključivala je bilo kakvu mogućnost povratka Bošnjaka. Ljudi na vlasti iz tog perioda bili su umešani u etničko čišćenje 1992. godine i njihov stav je bio da Bošnjaci ne treba da se vrate u Prijedor. Čak ni zvaničnici međunarodne zajednice nisu verovali u mogućnost povratka. Diskriminacija i kršenje osnovnih ljudskih prava su bili očigledni i činilo se da izlaza nema. Na drugoj strani, oko 10000 prijedorskih Bošnjaka bilo je u Sanskom Mostu, obližnjoj opštini (nekih 30km od Prijedora) koja je u sastavu Federacije BiH. Ti ljudi nisu imali gde drugo da odu, a sva njihova imovina bila je u Prijedoru. Nestrpljivo su iščekivali implementaciju Dejtonskog sporazuma i povratak u svoje porušene domove. Nisu imali bilo kakvu drugu podršku nezavisno od sporazuma dogovorenih na visokom nivou u BiH. Prvi njihov zadatak je bio obilazak mesta gde bi povratak najpre mogao da se ostvari. Prvi takav pokušaj iz 1998. bio je neuspešan, pošto je autobus sa Bošnjacima iz Sanskog Mosta na putu za Prijedor bio zaustavljen od SFOR-a iz (kako je zvanično obrazloženo) bezbednosnih razloga. Ipak nekoliko nedelja kasnije dolazi do posete selu Kozarac, što je Bošnjake ohrabrilo da počnu da se samoorganizuju. Kao što je g-din Moratti već pomenuo, ni njegovi pretpostavljeni nisu verovali u povratak. Trebalo je dosta ubeđivanja da bi uvideli stvarnu rešenost Bošnjaka da se vrate. Tokom 1998/1999. Bošnjaci su svakodnevno obilazili Kozarac, raščišćavali puteve i ruševine svojih kuća bez pomoći međunarodne zajednice. Na kraju je bilo jasno da je povratak počeo i da će se nastaviti sa ili bez pomoći zvaničnih vlasti i organizacija iz tog područja. To je bila prekretnica, posle koje se i međunarodna zajednica uključila u obnovu. Predstavnici međunarodne zajednice pružali su pravnu pomoć onima koji su zahtevali povratak svoje imovine prema Dejtonskom mirovnom sporazumu. Kancelarija g-dina Morattija je bila zatrpana zahtevima za povratak imovine; nekada i više od 100 zahteva dnevno. Bilo je teško naterati lokalne vlasti da sarađuju, ali su lokalni izbori to promenili, pošto su po prvi put posle rata Bošnjaci dobili svoje predstavnike u lokalnoj Skupštini. Ovo je bio definitivni podstrek povratnicima i za samo tri godine skoro 20000 ljudi se vratilo i blizu 85% kuća je obnovljeno. G-đa Annalisa Tomasi, sledeći govornik, je od 2000. godine predstavnik Agencije za lokalnu demokratiju u Prijedoru, koja radi na projektu decentralizovane saradnje zajednice opština Trentino (Italija), Cordoba(Španija) i Cote d’Or (Francuska) i Kongresa lokalnih i regionalnih vlasti Evrope na promociji procesa povratka, pomirenja, koegzistencije, razvoja lokalne zajednice u Prijedoru kao i podrške procesu stvaranje „Evrope odozdo“. G-đa Tomasi je predstavila ulogu aktera civilnog društva iz međunarodne zajednice i njihov doprinos obnovi Prijedora. Glavni razlog angažovanja raznih organizacija bio je u stvari izazov da se prevaziđu duboke podele ne samo između lokalnog stanovništva već između različitih pogleda i pristupa tome kakva je vrsta pomoći najneophodnija. Do 1998. godine nije bilo značajnije pomoći i podrške narodu koji živi u Republici Srpskoj. Osnivanje Agencije za lokalnu demokratiju u Prijedoru bilo je prvi korak u promeni takvog stanja. Rezultat decentralizovane saradnje italijanskih, španskih, francuskih lokalnih vladinih i nevladinih činilaca, bili su različiti projekti i programi Agencije u cilju osnaživanja građanskog društva, pružanja pomoći svim ugroženim grupama, izgradnja institucija unutar lokalnih struktura vlasti, omogućavajući veće učešće građana i transparentnost lokalne vlasti.Sve ove aktivnosti su zamišljene i sprovođene „odozdo“, angažovanjem formalnih i neformalnih grupa iz Prijedora i partnera iz Evropske Unije. Ova vrsta pristupa je dala značajne rezultate, posebno u oblasti stavaranja uslova za zapošljavanje, pomogla lokalnim vlastima da stvore kapacitete za pružanje boljih usluga građanima bez obzira na njihovo etničko ili ekonomsko poreklo. Još jedan primer takvog pristupa i saradnje bilo je osnivanje Opštinskog centra za odnose sa građanima koji svakodnevno razmatra oko 50 zahteva građana i jedini je takav do sada na Balkanu. G-din Muharem Murselović, ugledni Bošnjak iz Prijedora, poslednji je govorio tog dana. Zajedno sa većinom Bošnjaka iz Prijedora, 1992. godine, odveden je u koncetracioni logor Omarska a potom i u logor Manjača. Prvi je Bošnjak izabran za potpredsednika opštine Prijedor i za narodnog savetnika u Banja Luci. 2002. izabran je za predsednika skupštine u Prijedoru, kao prvi Bošnjak na tom nivou posle rata. G-din Murselović je u svom izlaganju opisao predratni Prijedor, miran i napredan grad koji se razvijao posle drugog svetskog rata dobrim delom zahvaljujući rudniku Ljubija. Kako je rekao niko nije mogao ni zamisliti u tom periodu da će se desiti sve one strašne stvari koje su usledile početkom 90-tih. Kada je rat počeo svi Bošnjaci su odjednom proglašavani i optuživani za neprijatelje, posebno oni najugledniji : lekari, profesori, političari. Prvi potez „ratne“ vlade bilo je nezakonito preuzimanje vlasti od izabranih opštinskih organa. Velika grupa izbeglih prijedorskih Bošnjaka u Sanskom Mostu, odlučila je da posle pet godina izbeglištva pokuša da se vrati u Prijedor. Dejtonski mirovni sporazum im je „išao na ruku“, vlada u Sarajevu je podržala njihovu nameru, ali stvarno ta podrška nije vredela mnogo, pošto vlasti u Prijedoru i Republici Srpskoj nisu dozvoljavale povratak. Tvrdili su da ne mogu da im garantuju punu bezbednost i da nemaju sredstva za obnovu kuća. U isto vreme, i predstavnici međunarodne zajednice u tom području nisu želeli da daju otvorenu podršku povratnicima jer su se pribojavali da povratak može prouzrokovati bezbednosne probleme i voditi eskalaciji sukoba. Takva je bila situacija u kojoj su se prijedorski Bošnjaci nalazili tokom 1998. godine. Ipak, odlučili su da budu uporni u svojim nastojanjima i da vrše sav mogući pritisak na lokalnu vlast i međunarodnu zajednicu i da im pokažu koliko su odlučni da se vrate. Zima 1998/1999 bila je presudna za dobijanje podrške za povratak. Nekoliko hiljada Bošnjaka, predvođeni aktivistima NVO, uspelo je da ubedi SFOR da im obezbedi pratnju za vreme poseta selu Kozarac. Počelo se sa raščišćavanjem uništenih kuća i gradnjom novih iz ruševina. Bili su iznenađeni činjenicom da nemaju problema sa lokalnim srpskim stanovništvom i da nisu nailazili na bilo kakve prepreke u tom periodu. Ovo ih je još više ubedilo u povratak i na kraju su uspeli da ubede i međunarodne predstavnike da im daju konkretnu podršku. U proleće 1999. godine, nekoliko NVO iz Japana, Švedske i Nemačke počelo je razne projekte obnove, najpre u Kozarcu a zatim i u naselju Hambarine. Ovo je bio veliki korak, jer je posle toga usledio talas povratka iz cele Evrope. Najvažnije je bilo obnoviti neophodnu infrastrukturu, škole i bolnice, tako da su ljudi nesebočno nudili pomoć da bi ubrzali proces povratka. Posle lokalnih izbora 2001. situacija se popravila, pošto su Bošnjaci dobili svoje predstavnike u Skupštini Opštine, što je u stvari bio najznačajniji korak u njihovoj reintegraciji. Na kraju, predstavljajući sadašnju situaciju u Prijedoru, g-din Murselović je rekao da lično smatra da su za povratak bila najvažnija dva razloga : rešenost ljudi i njihova ljubav prema zajednici. Odgovarajući na pitanje kako se lično oseća kada sretne nekoga ko ga je mučio u logoru , rekao je da ne postoji kolektivna krivica i da on nikada nije mrzeo nekoga ko je „drugačiji“. On smatra da svi zločini treba da budu upamćeni i kažnjeni, on lično je bio svedok u mnogim procesima pred Sudom u Hagu i to mu nije donelo nikakve neprijatnosti u svakodnevnom životu. U utorak, 16.decembra učesnici su minibusima otišli na izlet u snežni Kozarac. Kozarac je gradić koji pripada prijedorskoj opštini. Pre 1992. godine tu je živelo preko 20000 ljudi , od čega su 90% bili Bošnjaci. Tokom 1992. godine, veliki broj njih je odveden u susedno selo Omarska, u koncetracioni logor, gde ih je blizu 1000 ubijeno. Brojne kuće i džamije su uništene tokom rata. Ipak, Kozarac je 1999. godine doživeo masovan povratak predratnih stanovnika. I danas je Kozarac jedan od najboljih primera povratka u BiH. Veliki broj ljudi se vratio i tu započeo privatan posao. Sami su izgradili brojne stambene jedinice, a kasnije su im u tome pomogle međunarodne organizacije. Učesnike je u „Kući mira“ pozdravila g-đa Emsuda Mujagić, direktorica NVO „Iz srca za mir“. Ona je govorila o istoriji Kozarca, njihovoj NVO, svakodnevnom životu i problemima sa kojima se njihova zajednica suočava, ali i o potencijalu koji imaju. Učesnici su čuli priče starih Kozarčana o tome kako su živeli sa svojim komšijama Srbima pre rata. Učesnici su zatim posetili NVO „Don“ iz Prijedora, koji zajedno sa lokalnom zajednicom Kozarca radi na implementaciji projekta Teledom (The Resource Centre). Njihova kancelarija u centru Kozarca opremljena je sa 10 kompjutera, internet vezom i salom za sastanke, a projekat finansira Američka fondacija za razvoj iz Sarajeva. Pre ručka neki učesnici su posetili obnovljenu Mutničku džamiju. Pre razaranja 1992. godine džamija je važila za najstariju u prijedorskoj opštini. Popodnevna sesija je počela izlaganjem predstavnika multietničke NVO „Manifest“ Dejana Dejanovića i Dinka Kulenovića. Sedam prijedorskih muzičkih grupa je osnovalo ovu organizaciju. Osim što organizuje nastupe, ova organizacija radi na različitim projektima za mlade za koje imaju podršku međunarodnih partnera, Holandije i Nemačke. Za sprovođenje svi kampanja i kulturnih aktivnosti širom Bosne dobili su značajna finansijska sredstva od donatora, savremenu opremu i tehnologiju. Trenutno rade kampanju „Inicijativa lokalne omladine“ u kojoj traže da im se vrati nazad „Ljetna bašta“, prostor pod otvorenim nebom u Starom Gradu u Prijedoru. Taj prostor je pre rata služio kao omladinski centar i u njemu su izvođeni brojni koncerti i predstave. Posle rata prostor je opština dala privatnoj firmi koja se bavi prodajom traktora. Predstavnici „Manifesta“ su istakli da opštinska vlada ignoriše njihove zahteve za ponovnim osnivanjem Omladinskog centra, jedinog takvog u Prijedoru. Sledeće na rasporedu tog dana bile su dve filmske projekcije. Prva je bila 52-minutni dokumentarni film o životu g-dina Rezaka Hukanovića, direktora NTV 101 Sanski Most, pre i posle njegovog zatočeništva u logorima Omarska i Manjača. Film iz 1994. godine koga je režirao jedan Norveški reditelj prikazuje Hukanovićev život pre rata kao radio novinara, odnose između zajednica, a u isto vreme i njegovo zatvaranje i patnju u Omarskoj. Dokumentarac je stavio naglasak na lična osećanja g-dina Kukanovića koji kaže da čak i u tim zlim vremenima Srbi su mu pomogli da bude u kontaktu sa svojom porodicom i da se ne može reći da su svi Srbi činili zverstva. On kaže da i sada ima prijatelje među svim etničkim grupama kao što ih je imao i pre rata. Smatra da su lične veze i odnosi među ljudima osnova za stvaranje bolje budućnosti, a ne generalizacije poput kolektivne krivice koju su nametnuli političari i mediji i koja nažalost u nekim slučajevima još postoji. Film je po prvi put prikazan u Prijedoru i predstavlja tek početak u stvaranju objektivne slike o svemu onom što se desilo tokom rata u tom gradu. Učesnici su zatim imali priliku da pogledaju film „Ničija zemlja“ bosanskog reditelja Danisa Tanovića koji je 2002 godine dobio Oskara za najbolji strani film. Film ističe svu apsurdnost i besmislenost rata, tragikomično predstavljajući uloge Srba, Bošnjaka, međunarodne zajednice i svetskih medija u tom sukobu. U sredu, 17. decembra učesnici su obišli šest sela na levoj obali Sane, u kojima je pre rata živelo oko 13000 stanovnika, uglavnom Bošnjaka. Tokom 1992. srpske paravojne snage ubile su blizu 1000 civila Bošnjaka, uglavnom muškaraca. Kuće, džamije, škole bile su takođe sistematski uništavane. Jasno je onda da većinu povratnika u to područje čine uglavnom žene i deca. Uz pomoć humanitarnih organizacija do sada je izgrađeno oko 500 kuća. Stanovnici su sami obnovili oko 200 kuća i sada u tom kraju živi oko 4000 povratnika. Učesnici su posetili i novoosnovani Omladinski centar u povratničkom selu Hambarine gde ih je dočekalo 15 članova centra. Ovi mladu ljudi su se nedavno vratili u svoje obnovljene domove, počeli nov život i kroz omladinski centar će pokušati da aktivnije uključe u lokalnu zajednicu i opštinu. Zatim su učesnici posetili osnovnu školu u povratničkom selu Rizvanovići, koje je takođe dosta stradalo tokom rata. Dočekalo ih je osoblje škole, među kojima su bili i neki od učesnika seminara. Gosti su uživali u priredbi koju su za njih izveli najmlađi učenici. Zatim su se učesnici sreli sa predstavnicima NVO „Mostovi prijateljstva“ iz sela Rizvanovići, gde su izgrađeni plastenici i sa njima su obišli plastenike za uzgajanje povrća koji obezbeđuju prihod za osam porodica. Povrće se prodaje na prijedorskoj pijaci i restoranima i projekat je podržala agencija za lokalnu demokratiju. U okviru radionice „Predstavite vašu zajednicu“ učesnici su radili u tri grupe. Predstavljanje zajednice trebalo je da obuhvati istorijsku pozadinu, kulturno nasleđe; sadašnje stanje i probleme koji treba da se reše; kao i viziju budućnosti i lični angažman učesnika u projektima i inicijativama za rešavanje tih problema. Učesnici su bili podsticani da daju konkretne predloge za projekte i inicijative kao i da predstave konkretne primere koji su bili uspešni u prošlosti. Posle debate u grupama usledile su prezentacije sve tri zajednice. Ono što je bilo interesantno je bilo to što je svaka od tri grupe bila predstavljena u mešovitom sastavu. Svi su se složili u tome da je potrebno ohrabriti mlade da angažovanije učestvuju u svojim zajednicama u poređenju sa svojim sadašnjim nezadovoljavajućim položajem. Kada je reč o podelama grupa iz Sjenice i Prijepolja je izjavila da podele nisu tako vidljive kao što su problemi koji se tiču siromaštva, obrazovanja i nezaposlenosti. S’druge strane učesnici iz Tetova i Skoplja su istakli da je njihovu podelu mnogo teže prevazići, pošto govore različitim jezicima i linije podele su vidljive u svim sferama života. Oni pohađaju odvojene škole, njihov društveni život je na neki način odvojen čak i kada se radi o mestima gde izlaze i gde se sreću. Glavni problem u ovom slučaju je opšti nedostatak zajedničkog prostora i komunikacije između dve grupe.Prijedorska grupa he naglasila nezaposlenost kao problem, kao i nedostatak prostora gde mladi mogu da se organizuju i izraze sebe kroz muziku i druge aktivnosti. Te večeri učesnici su posetili Bošnjački festival u hotelu Balkan kao i koncert hora u Crkvi Svete Trojice. Troje učesnika seminara je učestvovalo na festivalu dok je drugo troje pevalo te večeri u horu. Kasnije su učesnici posetili Kulturno društvo “Osman DŽafić” gde su bili dočekani sa nekoliko lokalnih narodnih igara. Ovo društvo je osnovano pre trideset godina ali tokom poslednjih deset godina nije bilo aktivno. Drištvo je ponovo počelo sa radom u leto 2003. kao jedno od nekoliko multietničkih društava u Prijedoru sa uglavnom mladim članovima. Četvrtog i ujedno poslednjeg dana seminara, učesnici su zajedno sa g-dinom Muharemom Murselovićem obišli nekadašnje koncentracione logore u prejedorskoj okolini, Keraterm i Omarska. Keraterm je sagrađen 1987. godine kao fabrika keramičkih pločica i i dalje radi. Prostorije fabrike se nalaze u industrijskoj zoni pored glavnog puta Prijedor – Banja Luka. Tu se nalazi glavna zgrada u industrijskom postrojenju – zgrada fabrike – u kojoj su držani zatvorenici. Prema procenama tokom leta 1992. između 1000 i 1500 civila je bilo zatvoreno ovde i ubijeno je njih nekoliko stotina. Prošlog leta postavljen je mali spomenik ispred glavne zgrade u sećanje na sve nevine žrtve ubijene na ovom mestu. Učesnici su posetili Omarsku, gde se prema preživelima, desilo jedno od najvećih zverstava u Prijedoru, ali i u celoj BiH. Logor smrti Omarska otvoren je u službenom delu fabrike za preradu gvožđa “Omarska” i sastojao se od četiri zgrade. To su bile zgrada kantine, velika zgrada, bela kuća i crvena kuća. Učesnici seminara su obišli zgradu kantine u kojoj se nalazi uništena kantina i kuhinja u prizemlju sa tušem i garderobom. Sve ovo u ruiniranom stanju, verovatno nije korišćeno od 1992. godine. G-din Muharem Murselović je zatim govorio o onome što se dešavalo tokom njegovog pritvora 1992. Bio je zatvoren u zgradi kantine zajedno sa još 1000 civila 72 dana. Govorio je i o Beloj i o Crvenoj kući. Prema njemu, Bela kuća je konstantno korišćena za mučenje i ubijanje. Jedna od ovih prostorija bila je poznatija kao “soba smrti”. Mali broj ljudi je preživeo Belu kuću. Crvena kuća, takođe jako mala, služila je za manje ili više momentalnu egzekuciju. Tokom leta 1992, skoro sve nesrpska elita je bila zetvorena u Omarskoj. Politički lideri, sudije, lekari, verski lideri, akademici, intelektualci, poslovni ljudi, novinari, advokati, policajci, umetnici, sportisti, lideri humanitarnih organizacija kao što je lokalni “Crveni Krst” i “Merhamet”. Takođe 37 žena je bilo u ovom logoru. Njih 36 su bile vrlo politički aktivne i na vodećim pozicijama u Prijedoru. Samo njih 4 su preživele. I na kraju moramo pomenuti da je seminar pratio bosanski dnevni list “Oslobođenje” a kamere NTV 101 iz Sanskog Mosta pratile su sve vreme učesnike i taj film će uskoro biti prikazan. Jos malo fotografija! Crossing the Dividing Line - Prijedor Seminar report 15th to the 18th December 2003 The Crossing the Dividing Line first Regional Seminar took place in Prijedor, Republika Srpska, Bosnia and Herzegovina, from the 15th to the 18th December 2003, organised by the NGOs Centre for Anti War Action, Belgrade, NGO Familija, Prijedor and Foundation Horizont, Prilep/Tetovo. The Seminar was generously supported by the German Marshall Fund Balkan Trust for Democracy and the NGO Humanitarian Defense (Hellenic Aid), and will be followed by a Seminar in Belgrade in April 2004. Participants, youth active in civil society, municipalities and universities, from Prijepolje and Sjenica in the Sandzak area, Tetovo and Skopje, arrived to Prijedor on Sunday the 14th, and were greeted by Prijedor participants and the local organizing NGO Familija. The Seminar meetings started on Monday at the Svjetionik (Lighthouse) NGO Conference room in Dom Penzionera. The Seminar started with a welcoming speech and introduction by the Project Co-Ordinator Ms. Despina Syrri, who presented an overview of the Crossing the Dividing Line project, explained the aims and elaborated on its specific objectives. She stressed the need for reconciliation in the Western Balkans, its importance especially for the youth in the region and their role in this process. Crossing the Dividing Line aims to bring together young people from communities facing problems of ethnic and religious division, already engaged in civic participation, providing them with experience and knowledge, thus empowering them in the reconciliation process within their own communities by getting to know each others perspective and by mobilizing on a common vision for the future. This seminar primary objective was to provide personal experiences and historical background on the “Prijedor case”, one of the most horrific examples of division among ethnic and religious groups (Serbs, Croats and Bosniaks) in the recent history of Balkans. The speakers chosen played an important role in the process of returns, as well as in the ongoing task of rebuilding the local community. The places and organizations to be visited constitute examples of how a community has the power to overcome problems resulting from war. This seminar is also an opportunity to understand the international community intervention modalities and real impact on the field. The Seminar’s final objective was to enable participants to present the cases of their own communities, in Tetovo, Skopje, Prijepolje, Sjenica and Prijedor, engaging in a constructive dialogue. Mrs. Branka Kolar, Ombudsperson for Republika Srpska, was the first speaker on the agenda. Mrs. Kolar lives herself in Prijedor, while working in Banja Luka, and was a Serb refugee during the war in Bosnia. She faced the destruction of her own city, and was also forced to leave everything she had before the war. She presented the situation in Prijedor after she returned, and the traces that war left on people and on their lives, yet also the energy of the returnees and their determination to start their lives all over again. As she stressed, local civil society played a crucial role in the process of returns and social reconstruction after the war, maybe even more important than the role of the international community organizations, as people trusted more their own non-compromised friends from the “other” side than foreigners. Their devotion to the town they grew up in made it possible for them to take a step forward, across the dividing line that was drawn between them during the conflict. None of this would have been possible without the support from international actors, which were the first to facilitate reconstruction. Now, almost ten years after the war, while there are still many problems, Prijedor stands as one of the most successful examples of post war reconstruction in Bosnia. Most of the people that left are back, and are active in both the social and economical sphere. Pressing problems that remain to be solved in the future are related to unemployment and reconstruction of the economy in the area. The process of property return is completed, and this provides a firm base for development and sustainability for Prijedor and its citizens. The war is not forgotten, and its consequences will be affecting all the people for a long time, yet the vision for the future is strong enough to push people towards development and the establishment of a stable multiethnic society that respects and remembers the war victims. Mr. Massimo Moratti, the OSCE officer in Prijedor after the war, stressed that experiences during his stay in Prijedor were the starting point for him as an international to better understand the situation in Bosnia. His first impressions in 1998 were not positive concerning the possibility for any returns. Those in power in Prijedor at the time denied any possibility for Bosniaks to return. They were the same ones that were involved in the ethnic cleansing in 1992, and their firm position was that Bosniaks should never return to Prijedor again. At the same time not even international community officials really believed that such a development was possible. Discriminations and violations of the basic human rights were taking place, and nobody really seemed to see a way out. On the other side, around 10,000 Bosniaks from Prijedor were staying in Sanski Most, a nearby municipality situated in the Federation of Bosnia and Herzegovina, some 30 kilometers from Prijedor. All these people had nowhere else to go, and all their property was in Prijedor. They were waiting for the implementation of the Dayton agreement and were eager to return to their devastated homes. They did not have any other support apart from the agreements made at high levels of authorities in Bosnia and Herzegovina. The primary task was organizing visits to places where the first returns could be implemented. The first attempt in 1998 was unsuccessful as the bus with Bosniaks going from Sanski Most to Prijedor was stopped by SFOR because of, as was officially stated, security reasons. Yet, few weeks later, the first visit took place to Kozarac village, encouraging Bosniaks to start self-organizing. As Mr. Moratti stressed, not even his superior officers were convinced that returns would start. It took a lot of persuasion to make them understand the determination of Bosniak returnees to go back. During the winter of 1998/99 Bosniaks were traveling every day to Kozarac, and were working on cleaning up the roads and remaining of their houses on their own, without help by the international community. At the end it was clear that the returns started even without help of any authority or organization operating in the area. This was the turning point, and the international community started to work in order to help returnees in their work on reconstruction. The other form of international help provided was in organizing legal assistance for those who claimed return of their property according to the Dayton Peace Agreement. This provided a strong impulse for all those willing to return, and most of them started this legal procedure. Mr. Moratti’s OSCE small office in Prijedor was overwhelmed with property claims; some times more than a hundred per day. It was hard to make the local authorities cooperate, but local elections contributed very much as for the first time after the war Bosniaks got their representatives back in the local Assembly. This was the ultimate incentive for returnees, and in just three years almost 20,000 people returned and around 85% of the houses were reconstructed. Ms. Annalisa Tomasi, the next speaker, was since 2000 Delegate of the Local Democracy Agency of Prijedor, a project on decentralized cooperation supported by the communities of Trentino (Italy), Cordoba (Spain) and Cote d’Or (France) and by the Congress for Local and Regional Authorities of Europe to promote the return process, reconciliation and coexistence and local development in the community of Prijedor and to sustain the building of a “Europe from below”. In her presentation Ms. Tomasi presented the role of the international civil society actors and their contribution to the reconstruction of Prijedor. The key factor for the involvement of various organizations was the challenge to overcome the deep divisions not only among local people, but also among different perspectives, on what kind of assistance is needed. Until 1998 there was no significant aid or assistance delivered to people living in Republika Srpska. The creation of the Local Democracy Agency in Prijedor was the first step in this direction. A result of decentralized cooperation among Italian, Spanish, French, local governmental and nongovernmental actors, the Agency worked on different projects and programs aimed to strengthen civil society, delivering aid and assistance for all vulnerable groups, as well as on building institutions within the local government structures, enabling civil participation and transparency of local government. All these activities were designed and implemented “from bellow”, by involving small formal and informal groups of people both from Prijedor and from European Union partners. This kind of approach gave significant results especially in the sphere of job creation, and in helping local authorities to build their capacity to provide better services for citizens regardless of their ethnic or economic background. It was also a good example of intervention based on needs expressed directly by local community actors, involved from the beginning to the final implementation of the projects, for example the establishment of the Municipal Centre for Relations with Citizens that daily processes around fifty citizens claims, and is the only one established so far in the Balkans. Mr. Muharem Murselovic, a prominent Bosniak from Prijedor, was the final speaker of the day. During the year 1992, together with most Bosniaks from Prijedor, he was taken to the concentration camp Omarska and Manjaca. He was the first one to be elected from the non-Serb side as the vice president in the city of Prijedor. At the same time, he was elected as a National Councilor in Banja Luka. During the year 2002, he was elected as the head of the Assembly in Prijedor, as the first Bosniak at this level after the war. Mr. Murselovic described prewar Prijedor, a quiet and prosperous city developed after WWII on the basis of the huge mining company Ljubija. As he said, no one could even conceive the remotest possibility of what happened in the beginning of nineties. Yet when the war begun, a tremendous change happened. Suddenly all Bosniaks were proclaimed and prosecuted as enemies, and especially the most prominent ones, doctors, professors and politicians became suspects and were declared as “enemies”. The first step by the “war government” was taking over power illegally from the elected municipality authorities. Refugees for the period of more than five years, a large group of Bosniaks gathered in Sanski Most trying to find a way to return to Prijedor. Most of them did not have where else to go and were determined to return. The Dayton Peace Agreement was in their favor, the government in Sarajevo confirmed that they should go back, but in practice all this support was not worth much since the authorities in Prijedor and in Republika Srpska did not allow anybody to return. Their claim was that they could not guarantee full safety of returnees, and that they had no funds available for the reconstruction of their homes. At the same time, the international community representatives present in the area also did not want to give open support to returnees as they were scared that returns could cause security problems and lead to escalation of the conflict. This was the environment Bosniaks from Prijedor were living in during 1998. The first decision they took was to be persistent in their vision to return, to exercise all possible pressure on the local authorities and the international community, and to show them their determination to return. The winter of 1998/99 was a decisive point in gaining support for the return process. Few thousands of Bosniaks led by NGO activists managed to convince SFOR to provide them with escort during their first visits to areas of Kozarac. They decided to start working on cleaning their devastated homes and rebuilding them from scratch. It came as a surprise to them that they had no problems with the local Serb population, and they did not face any obstacles during this period. This fact assured them that they should continue, and slowly they managed to convince international representatives to give them real support. In the spring of 1999 few NGOs from Japan, Sweden and Germany started with various projects of reconstruction, first in Kozarac and then also in the area of Hambarine. This was a huge step forward, as afterwards the wave of returns started from all over Europe. The most important task was the reconstruction of necessary infrastructure, schools, medical centres, etc., so people volunteered in order to speed up the return process. After the local elections in 2001 the situation improved since Bosniaks got their representatives back in the local parliament, the most important step towards their reintegration. Finally, explaining the present situation in Prijedor, Mr Murselovic said that he personally believes that the two most decisive reasons were the determination to return and the love of all people for their local community. Answering the question about his personal feelings when he meets somebody who tortured him in the concentration camp, he said that there is no such thing like collective quilt, that he never hated anybody who is ‘different’. His opinion is that all crimes should be remembered and punished, he was a witness in many processes in front of the ICT in Hague and that never caused any inconvenience for him in daily life. On Tuesday the 16th, minibuses took the participants on a field trip to the snowy Kozarac area. Kozarac is a small town belonging to Prijedor municipality. Before 1992, over 20,000 people lived there, about 90% of Bosnian Muslim origin. During the year 1992, a large number of people from Kozarac was taken to the neighboring village Omarska, to the concentration camp, where close to 1,000 Bosnians from Kozarac were killed. Many houses and mosques were destroyed during the war. However, Kozarac during the year 1999 saw a massive return by its pre-war inhabitants. Today the Kozarac area serves as one of the most positive examples of return to Bosnia and Herzegovina. Large numbers of people have returned and started small and medium businesses. They themselves rebuilt numerous housing units; later also with the help of international organizations. During the visit participants met with the NGO “From Heart to Peace” President Mrs. Emsuda Mujagic, who welcomed them in the “House of Peace”, a building used by this returnee organization. She spoke about the history of Kozarac, the NGO, daily life stories from this area, the obstacles their community is facing, but also the potential existing. The participants heard narrations from older people about cohabitation before the war, as well as living together with Serbs from in neighboring villages. The next meeting was in a nearby building used by the NGO Don from Prijedor, which, together with the local community of Kozarac, are implementing a project known as Teledom or the Resource Center. This office in the center of Kozarac is equipped with 10 computers, Internet connection and a conference room, a project funded by the American Development Foundation (ADF), located in Sarajevo. Just before lunch, some participants visited the newly reconstructed mosque, better known as Mutnicka dzamija. Prior to its destruction in 1992, this mosque was also the oldest in the whole Prijedor municipality. The afternoon session began with the presentation of the multiethnic NGO Manifest representatives, Dejan Dejanovic and Dinko Kulenovic. Musicians from seven bands from Prijedor formed this organization. As well as performing, they undertake various youth projects with international partnerships and support from Holland and Germany. They therefore have attracted large donations and sophisticated equipment and technology enabling them to support campaigns and cultural activities all over Bosnia. Currently they are working on the campaign called Local Youth Initiative, demanding the repossession of the Ljetna Basta, an open air space in the Old Town of Prijedor used as a youth center before the war where many live concerts and plays were held. After the war this space was given to a private company by the municipality, which sells tractors and other machinery parts. The representatives of the NGO Manifest stressed that the Prijedor city government ignores their demands for the reinstatement of the legitimate Youth Centre, the only one in Prijedor. Showing of films was next on the agenda. First was the 52-minute documentary about the life of Mr. Rezak Hukanovic, before and after his “stay” in two death camps, Omarska and Manjaca. Mr Hukanovic, currently director of the Independent TV 101 Station, explained that a Norwegian director made the documentary in 1994, which shows his life before the war as a radio journalist, relations between the communities, juxtaposed to his detention and suffering in Omarska. The discussion centered on personal feelings and the complexity of living “a second life” after everything that happened. Mr. Hukanovic answered that even in those evil times there were Serbs who helped him maintain contacts with his family while in detention, and that it cannot be said that all Serbs committed atrocities. The guilty ones should be named, and should bear the responsibility for crimes. Now he has friends from all ethnic groups, as he did before the war. Personal ties and human relations should be the basis for building a better future, and not generalizations like the “collective quilt” imposed by politicians and the media in early ’90s, and unfortunately still present in some cases. The movie was shown in Prijedor for the first time, a fact demonstrating there is much work to be done to establish an objective picture of what really happened during the war. The second movie was the first Bosnian Oscar Winner for 2002, No Man's Land, directed by Danis Tanovic. This film clearly presents the absurd and irrational war atmosphere by showing the different perspective of all actors: Bosniaks, Serbs, international community and the media. On Wednesday 17th participants undertook a field trip to the left Bank of Sana River, consisting of six villages, where about 13,000 inhabitants, mostly Bosniaks, lived before the war. During 1992 Serb paramilitary forces killed close to 1,000 Bosniak civilians, mostly men, but also women and children. Houses, mosques, schools have been also systematically destroyed. For obvious reasons most of the returnees are women and their children. Until now about five hundred houses have been built by humanitarian organizations. Inhabitants themselves reconstructed two hundred houses, and there are around 4,000 returnees living in this area already. Fifteen representatives of this youth center greeted participants at the newly formed Youth Center in the returnee village of Hambarine. These young people recently returned to their reconstructed homes, started new lives, and through this initiative of forming the Youth Centre will try to play an active role in the local community and in the municipality. The participants then visited the elementary school of Rizvanovici, another returnee village, which suffered greatly during the war. School staff, amongst which one the seminar’s participants, welcomed us in the classrooms. Participants enjoyed watching the performance of the school kids singing and dancing. Then participants met representatives of the NGO “Mostovi Prijateljstva” from the village of Rizvanovici in the fields, where plastic green houses have been built to grow vegetables, providing sustainability to eight families. The vegetables are sold to the Prijedor market and restaurants and the project is supported by LDA. During the workshop “Presenting your Own Community” participants worked in three groups on the presentation of their local communities. Presentations were structured around three main topics: historical background and cultural heritage; present situation and problems to be solved; vision for the future and personal engagement of participants in projects and initiatives aimed to resolve these problems. Participants were encouraged to give concrete suggestions for positive projects and initiatives, as well as provide examples of good practices in their communities that were successful in the past. Following debating in groups, the workshop continued in plenary with presentations by all three communities. It was indicative that each of the three groups delegated “mixed” delegations for the presentation. A common point was the need to empower young people compared to their present unsatisfactory position in their communities. Concerning divisions, the group from Sjenica and Prijepolje stated that division problems are not so visible as the major problems they face are related to poverty, education and unemployment. On the other side, in the presentation by Tetovo and Skopje participants it was said that their “type of division” is much harder to resolve since they are speaking different languages, and dividing lines are visible in all spheres of life. They attend separate schools, and their social life is in a way “segregated”, even when it comes to the places and bars where they go out and meet. The major problem in this case is the total lack of common space and communication amongst the two groups. The Prijedor group emphasized unemployment, as well as the lack of spaces where young people can organize and express themselves through music, art and other activities. In the evening participants attended the Bosniak festival at the Hotel Balkan, as well as the concert at the Church Svete Trojice. Three of our participants were dancing at the festival, while another three participants from the seminar were members of the church chorus. Later on participants visited the Cultural Society Osman Dzafic and were greeted with a few local folk dances. This organization was formed thirty years ago, but had to cease their activities during the last ten years. They reactivated the Society again during the summer of 2003, one of the few multi-ethnic societies in Prijedor with mainly young members. The fourth and last day of the seminar included visits to the former concentration camps around Prijedor area, Keraterm and Omarska, together with Mr. Muharem Murselovic, eyewitness of the Omarska and Manjaca camps. Keraterm was built as a ceramic tile factory in 1987, and is still working. The factory premises are located in the industrial district, next to the main road Prijedor - Banja Luka. There is one main building at the industrial plant - the factory building - in which the prisoners were detained. According to estimations, during the summer of 1992 between 1,000 and 1,500 civilians were detained there, and few hundreds of them were murdered. Last summer, a small plaque was put in front of this main building to commemorate all the innocent victims killed at this place. The participants then went to the village of Omarska to visit the place where according to all survivors one of the biggest atrocities that occurred in Prijedor, but also in the whole of Bosnia and Herzegovina, happened. The Omarska mine is situated just south of the railway from Prijedor town to Banja Luka. The death camp Omarska was opened in the administrative centre of the Omarska iron mine factory. The compound had four buildings, all used as part of the concentration camp. These buildings were the canteen building, the larger building, the White House, and the Red House. The participants of the seminar entered the canteen building that has an unused and devastated canteen and a kitchen on the ground floor, toilets, showers and a wardrobe. All these, in a derelict state, have probably not been used since 1992. Mr. Muharem Murselovic narrated what happened during his detention in 1992. He was detained in the canteen building, together with thousands of civilians for 72 days. He also spoke about the White and Red House located nearby. According to him, the White House was constantly used for torture and killings. One of these rooms was known as “the room of death”. There are limited numbers of survivors of the White House. The Red House, which was small as well, was where prisoners were taken for more or less immediate execution. During the summer of 1992, almost the whole non-Serbian elite was detained in Omarska: political and administrative leaders, judges, doctors, religious leaders, academics and intellectuals, business leaders, media people, lawyers, policemen, artists, sportsmen, leaders of voluntary agencies, such as the local Red Cross and Merhamet. Also, thirty seven women were brought to this camp. There were 36 non-Serbian women in leading positions and/or politically active. Only four of them survived. The Bosnian daily newspaper Oslobodjenje followed the visits. The Prijedor Regional Seminar was filmed by the independent TV “NTV 101” from Sanski Most, and will be soon released. Proces povratka u Prijedor: iskustva službenika za ljudska prava Autor: Massimo Moratti 1) Kontekst: Prijedor i njegova ratna istorija. Pridružio sam se Misiji OSCE u Bosni i Hercegovini 27. novembra 1997 i rasporedjen sam u Prijedor u Republici Srpskoj gde sam stupio na dužnost kao službenik za ljudska prava. Kada su čuli ovu vest, moje kolege su me tapšale po ledjima i ironično su mi se smejali. Njihove sledeće reči su bile «srećno». Za moj prvi ozbiljan angažman u karijeri ovo je definitivno izgledalo kao izazov. Prijedor je u to vreme od strane službenika medjunarodne zajednice u BIH bio smatran za «crnu rupu» i to sa veoma dobrim razlozima za to. Prijedor je u stvari na žalost postao čuven tokom rata zbog otkrića tri logora Omarska, Keraterm i Trnopolje gde su gradjani nesrpske nacionalnosti iz Prijedora bili zatočeni, mučeni i vrlo često ubijani. Kao rezultat toga 19 gradjana Prijedora su se našli na listi optuženih za ratne zločine pred Medjunarodnim Tribunalom za ratne zločine počinjene na teritoriji bivše SFRJ. Rat je ostavio svoje tragove u opštiniČ SDS je na početku rata preuzeo kontrolu nad ovim područjem, smenio izabranog gradonačelnika koji je bio Bošnjak i stvorila klimu terora nad nesrpskim stanovništvom u opštini. Na kraju sukoba, kao rezultat etničkog čišćenja i ratnih dejstava, opština je potpuno promenila svoj profil i multietnički život u gradu je potpuno uništen. Nekoliko brojki može pomoći boljem razumevanju kako se Prijedor promenio tokom samo tri godine: Bošnjaci su bili u maloj većini pre rata, 44% u populaciji od 112,000 ljudi. Na kraju rata, kao rezultat operacija etničkog čišćenja, samo nekolicina njih je ostala u opštini (ne više od par hiljada), isto važi i za Hrvate, čiji je broj bio znatno manji (6% od predratne populacije). Ovo znači da je približno 50,000 ljudi bilo proterano iz opštine i da je nekoliko hiljada bilo ubijeno. Kuće proteranih Bošnjaka i Hrvata su ili bile uništene (posebno one koje su bile van grada) ili okupirane proteranim Srbima i izbeglicama. Na kraju konflikta, zapravo je cela opština preplavljena srpskim izbeglicama, koji su došli iz Bosanske Krajine i Hrvatske, i koji su napustili svoje kuće pred naletom hrvatske i bosanske armije. Opštinske vlasti su u to vreme procenile da se njihov broj kreće oko 37,000. Ipak, nekoliko meseci pre mog dolaska tamo, stvari su počele polako da se menjaju i nekih se stvari vredi prisetiti na ovim stranicama. Prvi dogadjaj je bila takozvana operacija Tango, koju je sproveo SFOR jula 1997. Ovo je bio prvi pokušaj SFOR-a da uhapsi optužene za ratne zločine u BIH. Tog dana SFOR je uhapsio Milana Kovačevića1, direktora bolnice i člana ratnog Kriznog štaba, dok je Simo Drljača, šef policije u vreme rata, bio ubijen dok se opirao hapšenju pucajući na pripadnike SFOR. Nekoliko dana kasnije, gradonačelnik Milomir Stakić (koji je preuzeo vlast za vreme rata), je otišao na „odmor“ u Srbiju i nikad se više nije vratio u grad2. U leto 1997 haos je zavladao u opštini i kompletna njena politička struktura se raspala. Kao srećna koincidencija, drugi važan dogadjaj se dogodio nekoliko nedelja kasnije: lokalni izbori. Sledeći pravila uspostavljena Dejtonskim sporazumom, svi stanovnici Prijedora po popisu 1 Milan Kovacevic je umro godinu dana kasnije iščekujući sudjenje u Hagu Milomir Stakic je uhapšen u martu 2001 od strane policije u Srbiji I predat Haškom Tribunalu. Osudjen je za ratne i zločine protiv čovečnosti na kaznu doživotne robije u julu 2003, najvišu kaznu koju je Tribunal izrekao do sada. 2 iz 1991 su mogli da izadju na izbore i izaberu opštinsku vlast. Ovo je omogućilo obnavljanje predratnog političkog vodjstva i konstituisanje, nakon nekoliko meseci pregovora i diskusija, novih opštinskih organa, koji su u svom sastavu imali značajan broj predstavnika Bošnjaka, koji su pripadali Koaliciji za Demokratsku i jedinstvenu BIH. Naredni korak je bio omogućiti novoformiranim organima da počnu da rade za dobrobit svih gradjana Prijedora. 2) Promena pristupa medjunarodne zajednice 1998. Situacija u Prijedoru je u to vreme bila odraz situacije u BIH dve godine posle potpisivanja Dejtonskog sporazuma. Država je u stvari bila duboko podeljena i postignut je veoma mali napredak u implementaciji mirovnog sporazuma. Sloboda kretanja izmedju dva entiteta je bila manja od minimalne i nije bili ni poštanskih ni telefonskih veza koje su funkcionisale izmedju Republike Srpske i Federacije BIH. Zajedničke institucije BIH su bile paralizovane, lokalne policijske snage su bile pune bivših pripadnika vojnih i paravojnih jedinica, odgovornih za zločine tokom rata i incidenti i napadi na pripadnike manjina su bili veoma česti u celoj zemlji. U tom kontekstu, povratak prognanih i izbeglica jednostavno nije bio moguć. Ipak podela države na (manje ili više) homogene etničke getoe nije bila faktor stabilnosti. Stotine hiljada prognanih i izbeglih iz svojih domova, mogli su vrlo lako započeti novi konflikt ako se njihova prava ne bi poštovala. Izbegli i raseljeni su tražili svoje prevo na povratak ili bar da ponovo dobiju svoju imovinu. Medjunarodna zajednica nije mogla da ih izneveri, i 1998. po prateći Konferenciju za implementaciju mira bila proglačena za „godinu povratka“. Sa ovim ciljem sva sredstva medjunarodne zajednice su bila mobilisana kao podrška ovom procesu. To je bila samo prva u nizu takvih godina: bila je to hrabra odluka u to vreme, što se ne dogadja tako često na diplomatskim konferencijama. Ipak, čak i u medjunarodnoj zajednici su bili brojni glasovi koji su bili skeptični oko toga da je povratak moguć u to vreme. Godina povratka je za Prijedor značila mnogo, u sučtini je predstavljala nadu za hiljade prognanih koji su živeli na području Prijedora i Sanskog Mosta. I Bošnjaci i Srbi su udružili svoje snage i jasno izrazili svoju nameru da se vrate svojim kućama, tražeći za to podrčku likalnih vlasti i medjunarodne zajednice. Dogadja poznat kao “Prijedor-Sanski Most Deklaracija” označio je početak procesa povratka na ovom području. Takav proces će se nastaviti tokom narednih godina i još uvek traje. Da bi ga pravilno opisali ovaj proces se može podeliti u tri glavna momenta koji su se preklapali tokom vremena. 3) Povratak u Prijedor: tri kritična momenta Kao što je napomenut ranije povratak u Prijedor sastoji se od tri kritična koraka: pripremne posete, rekonstrukcija praznih i uništenih naselja i implementacija imovinskih zakona. Opisaćemo ih ukratko u pokučaju da damo pregled značaja svakog od ovih momenata. a) Pripremne posete Pripremne posete predstavljaju prvi organizovani pokušaj prognanika i izbeglica da naprave „slobodan i informisani izbor“ o svojoj budućnosti. Prognanici, zahvaljujući posetama organizovanim od strane njihovih udruženja uz podršku medjunarodne zajednice, mogli su da odu i vide svoje uništene kuće u ruralnim područjima oko Prijedora. Dobivši neznatnu slobodu kretanja za mnoge od njih, to je bio prvi put da mogu da vide svoja imanja još od vremena početka sukoba. Bukvalno hiljade Bošnjaka je moglo da poseti svoje kuće i sela i saznaju kakva je situacija. Isto je bilo i za prognane Srbe koji su živeli u Prijedoru. Ovo je bio i pokušaj izgradnje poverenja za Bošnjake i Srbe koji žive na tom području. Ovakve posete su obuhvatile veliki broj ljudi, po njih 300-400 svaki put. Policija Republike Srpske je bila zadužena da obezbedi sigurnost uz pomoć SFOR i UN medjunarodne policije. Zahvaljujući dobroj pripremi incidenata tokom ovih poseta gotovo da nije ni bilo. Posle prvih poseta, prognanici i izbeglice su započeli sa „idi i očisti“ posetama, tokom kojih su počeli da čiste ruševine i pripremaju svoje kuće za rekonstrukciju, i na taj način pomognu rad agencijama zaduženim za rekonstrukciju. Tokom tih aktivnosti, mnogi od potencijalnih povratnika su kampovali u blizini svojih srušenih kuća pokazujući na taj način svoju odlučnost da se vrate. b) Povratak u prazna i razrušena sela: Po završetku pripremnih poseta, prognanici i izbeglice su napravili listu potencijalnih korisnika projekata rekonstrukcije i tražili od Opštine Prijedor da odobri plan povratka u kojima su ta sela obzirom da su bila prazna i razrušena predtavljala iddealna područja u kojima se moglo započeti sa povratkom. Ova vrsta povratka nije iziskivala dalja premeštanja, tj. Povratak ne bi doveo do toga da se drugi ljudi sele iz kuća u kojima su živeli. Princip je bio da se sledi volja ljudi tamo gde su želeli da se vrate. Ovo je uključivalo i izvesne pregovore sa loklnim vlastima jer je u mnogim slučajevima likalna vlast pokušavala da uspori proces povratka i medjunarodna zajednica je bila spremna da interveniše kako bi se poštovala želja ljudi da se vrate. Nekoliko donatorskih organizacija je došlo u Prijedor da bi pružile pomoć povratnicima i njihovim radom je koordinirao OHR i njegov lokalni predstavnik, gospodin. Milburn Line, koji je , zbog svojih ljudskih i profesionalnih sposobnosti, uskoro postao veoma popularan medju povratnicima i lokalnim vlastima. Oktobra 1998 prve povratničke porodice su se vratile u svoje rekonstruisane kuće u selima Ališići i Kozarac. Rekonstrukcija je potom krenula brže i tokom 1999, 2000 i 2001 protivno strahovima bezbednosni incidenti su bili extremno ograničeni i nisu ometali povratak. Prva veća mesta u kojima je došlo do povratka su bila Kozarac 1998, potom leva obala reke Sane 1999, područja naseljena pre rata uglavnom Bošnjacima na kojima je na hiljade kuća bilo srušeno. Od 2000 povratak nije više imao potrebe da sledi nikakakav plan i bio je dozvoljen u celoj opštini. Ovo je bilo omogućeno posle novih lokalnih izbora i dolaska na vlast umerenijih političara. Medjunarodna sredstva nisu bila dovoljna da pokriju sve zahteve za povratkom i u mnogim slučajevima sami povratnici su pomagali jedni drugima da rekonstruišu kuće. U leto 2000, ne samo kuće već i bogomolje su bile ponovo izgradjene. Značajna je činjenica da je prva rekonstruisana džamija u Republici Srpskoj locirana u Opštini Prijedor u selu Kozaruša. c) Implementacija imovinskih zakona Povratak imovine je poznat i kao Plan za implementaciju imovinskih zakona (Property Laws Implementation Plan - PLIP). Ovo je bila treća i najdelikatnija faza povratka u Prijedor, u koju sam ja kao službenik za ljudska prava bio direktno uključen. OSCE je zapravo imala zadatak da prati i interveniše u ovom procesu. Ova faza je uključivala dalje razmeštanje, u slučajevima kada su se povratnici vraćali u svoje kuće koje su bile okupirane od strane drugih porodica. Sam proces je bio baziran na administrativnoj proceduri: Bošnjaci i Hrvati koji su želeli da se vrate u Prijedor su trebali da zatraže povraćaj svoje imovine od lokalnih vlasti u Prijedoru. Nakon toga vlasti su trebale da potvrde vlasništvo (ili stanarsko pravo) podnosioca, utvrde prava sadašnjih korisnika i donesu rešenje o deložaciji aktuelnih korinika imovine. Prostim rečima, ovo je značilo da srpske vlasti iz Prijedora, uz podršku srpske policije, treba da isele srpske prognanike ili izbeglice i vrate imovinu Bošnjacima. Lako je zamisliti koliko je napeta bila ova faza u to vreme: mi smo kontrolisali brojna iseljenja i nije bio redak slučaj da se tokom iseljavanja okupljala razjarena gomila u pokušaju da ga spreči, preteći policiji i službenicima i pokušavajući da spreči povratak Bošnjaka. Bošnjaci, podnosioci zahteva su bili dobro organizovani i dobijali su pravnu pomoć za zahteve o povraćaju imovine od prijedorske Fondacije 98 i Udruženja DP. Njihov rad je bio veoma ozbiljan i profesionalan i sa njima smo započeli veoma dobru saradnju kao i sa vlastima u Prijedoru. Ubrzo je broj podnetih zahteva vlastima u Prijedoru postao enormno velik: oko 10,000 zahteva je trebalo da bude obradjeno od strane odeljenja za stambeno komunalne poslove koje nije imalo dovoljan broj službenika da taj posao obavi. Povrh svega, zakoni, u svojim početnim nacrtima, su se pokazali kao neefektivni jer je u njima bilo nekoliko „rupa“ koje su umanjivale šanse za povratak podnosiocima zahteva. Gnev i frustracija povratnika, kao i naša, je rasla zbog sporosti procesa povratka i ova situacija je trajala čitavu godinu dana, do oktobra 1999 hada je Visoki predstavnik doneo amandmane na zakon i stvorio okvir za bolje praćenje čitavog procesa. Počev od decembra 1999 proces se ubrzao i deložacije su se redovno zakazivale i izvršavale, čak i takom zimskih meseci. Kao službenik za ljudska prava, uvek se sećam ovog perioda kao velikog zadovoljstva iz ugla humanosti: konačno nakon godina izbeglištva, veliki broj osoba su dobile mogućnost da povrate imovinu i svoje kuće kao rezultat naše intervencije. Druga strana ovoga je bila ta da se medju prognanicima sve više i više ljudi obraćalo za intervenciju OSCE u njihovim slučajevima: prosek je bio oko 70 osoba dnevno koje su nam se obraćale za pomoć, što je našem osoblju posao učinilo veoma teškim. U ovom slučaju, mi smo pojačali pritisak na nadležne u stambeno komunalnoj delatnosti: naša je uloga bila da idemo u nadležnu službu, skoro svakog dana i da od njih tražimo da izdaju veći broj rešenja i da deložiraju viće ljudi, da ubrzaju proces jer, iako već ubrzan, bilo je jasno da nije dovoljno brz. Do juna 2000, kada je samo nekoliko stotina od 10,000 zahteva bilo rešeno mi smo istakli ovaj problem pred medjunarodnom zajednicom i odredjena nova sredstva su bila dodeljena lokalnom odeljenju za stambeno komunalne odnose kako bi izvršilo svoj zadatak. Medjutim, u to vreme, meni je ponudjeno unapredjenje u Sarajevu i posle dve ipo godine u Prijedoru, ja sm ga prihvatio, iako nisam mogao da zadržim suze u trenucima mog odlaska. Prijedor je bio intenzivno i zahvalno iskustvo, koje ću uvek nositi u sebi. 4) Zajednička budućnost Rad na povratku se nastavio: moji naslednici u OSCE su nastavili da vrše pritisak na nadležne službe i da ih guraju da završe posao. Bili su aktivni i odlučni i održali su tok stvari u tim odlučujućim godinama.Povratak sve imovine je završen od strane vlasti u Prijedoru krajem januara 2004. Istovremeno je rekonstrukcija krenula sve brže i brže i napuštena sela su ponovo počela da izgledaju norlmalno, prodavnice, preduzeća i restorane su otvorli sami povratnici koji su demonstrirali neverovatnu hrabrost i odlučnost da ponovo započnu svoj život u povratničkoj zajednici. Moje divljenje prema njima je ekstremno duboko kao i poštovanje njihovih lidera: medju njima, želeo bih da posebno pomenem Muharema Murselovića, Mirjanu Vehabović i Seada Jakupovića: oni su bili pricipijelni i odlučni da ostvare svoje ciljeve, ali su istovremeno razumeli delikatnost situacije i ljudsku stranu procesa povratka. Oni su bili takodje jasni prema medjunarodnoj zajednici i njihov rad je bio stimulans i podrška za nas. Danas, povratak u Prijedor još uvek traje: oko 25,000 Bošnjaka se vratilo, napravivši od Prijedora najuspešnije područje povratka u čitavoj BIH. Ipak, još uvek ima oko 10,000 osoba koji su potencijalni povratnici: to su stanovnici Prijedora koji su pronašli stalno rešenje za sebe u inostranstvu, ali još uvek žele da zadrže veze sa svojim rodnim gradom i o povratku razmišljaju kad odu u penziju ili kada se ekonomske prilike poprave. Postoji i takodje konzistentna grupa mladih koji su studirali u inostranstvu ali su nekako došli do zaključka da je Prijedor mesto kojem pripadaju i u kojem žele da žive. Sve ovo je vrlo ohrabrujuće i na Prijedor se više ne gleda kao na „crnu rupu“ u BIH. Gradjani Prijedora, Bošnjaci, Hrvati i Srbi, su pokazali da se stvari mogu unaprediti u državi i da će se dalje unapredjivati ako ima posvećenosti i odlučnosti. Novi si izazovi pred nama u daljoj budućnosti. Ja duboko verujem u činjenicu da gradjani Prijedora, sve etničke grupe, moraju da napišu istoriju poslednjih deset godina zajedno. Ne sme biti podeljenih sećanja o tome što se dogodilo tokom ratai svaka grupa treba da jasno objasni šta se dešavalo u tim godinama i štasu učinili loše, kao neku vrstu generalnog prihvatanja zločina. Svi najveći počinioci zločina su uhapšeni i mnogi od njih i osudjeni: osnovni princip demokratskih društava je činjenica da je odgovornost za zločine individualna, što znači da se ne može preneti na sve ljude. Ovo treba da bude osnova za proces pomirenja. Iz mog ugla gledano, seme Omarske i Keraterma je posadjenu u Jasenovcu tokom Drugog svetskog rata. Ova činjenica je jednostavno prikrivena od strane Jugoslovenskih vlasti u godinama posle rata, žrtvama niko nije pružio podršku i mnogi kriminalci su ostali na slobodi. Duhovi Jasenovca su živeli u u mislima ljudi i u pravom momentu su bili izmanipulisani da bi se izazvao još veće krvoproliće i još više patnje.Ovoga puta narodi u Bosni treba da nauče ovu lekciju: jasno je da je politika etničkog čišćenja propala, i da etnička podela nije recept za stabilnost. Takodje je jasno da će Bošnjaci, Hrvati, Srbi i druge manjine nastaviti da dele svoju budućnost u Prijedoru i ostatku Bosne: na njima je da od Bosne naprave mesto gde će mir i prosperitet biti osigurani za buduće generacije. Biografska nota: Autor ima oko osam godina iskustva u medjunarodnim mirovnim misijama (Bosna, Albanija, Ruanda). Radio je kao službenik za ljudska prava u Prijedoru od 27. novembra 1997. do 19. juna 2000. za Misiju OSCE u BIH Kasnije je postao Glavni službenik za ljudska prava u Regionalnom Centru u Sarajevu i konačno Pravni savetnik za imovinu u Glavnoj kancelariji OSCE Napustio je OSCE u martu 2004 da bi preuzeo dužnost Medjunarodnog komiteta za ljudska prava (www.ichr-law.org) nedavno osnovane NVO sa sedištem u Sarajevu. Objavio je nekoliko članaka o svojim iskustvima sa terena i držao veliki broj predavanja studentima i aktivistima NVO na temu razvoja mirovnog procesa u BIH. The return process in Prijedor: experiences of a Human Rights Officer By Massimo Moratti 1) Background: Prijedor and its wartime history. I joined the OSCE Mission to Bosnia and Herzegovina on the 27th November 1997 and my assignment was Prijedor, Republika Srpska, where I was going to serve as a Human Rights Officer. When they learned the news, my colleagues patted me on the back and smiled ironically at me. The next words were “good luck”. For the first serious assignment in my professional career, it definitely looked challenging. Prijedor at that time was regarded by the international officials in BIH as a “black hole” and with some good reasons for it. Prijedor had in fact become sadly famous during the war for the discovery of the three infamous camps of Omarska, Keraterm and Trnopolje, where non-Serb citizens of Prijedor had been detained, tortured and very often killed. As a result of this, 19 citizens from Prijedor were on the International Criminal Tribunal for former Yugoslavia list of indicted war criminals. The war had left its mark on the municipality: the SDS had taken over control of the area at the beginning of the war, dismissing the elected Mayor, who was a Bosniak and creating a climate of terror for the non Serb citizens of the municipality. At the end of the conflict, as a result of ethnic cleansing and war activities, the municipality changed completely its profile and the multiethnic life of the town had been completely destroyed. A few figures can help better understand how Prijedor changed in just 3 years: Bosniaks were a slight majority before the war, 44% on a population of 112,000 people. At the end of the war, as result of the ethnic cleansing operations, only a few of them had remained in the municipality (no more than a couple of thousand), the same goes for the Croats, whose numbers were however significantly lower (6% of the pre-war population). This means that approximately 50,000 persons were expelled from the municipality and a few thousands more had been killed. The houses of the expelled Bosniaks or Croats had either been destroyed (especially the ones located outside the municipality) or occupied by Serb displaced persons and refugees. At the end of the conflict, in fact the municipality was swamped with Serb refugees, coming from Bosnian Krajna and from Croatia, who had fled their homes before the advancing of the Croatian and Bosnian Army. The municipality at that time estimated that their figures were around 37,000. However, a few months before my arrival there, things had slowly begun to change and a couple of major events are worth being remembered on these pages. The first event was the so called Tango operation, carried out by SFOR in July 1997. This was the first attempt by SFOR to arrest indicted war criminals in BIH. On that day, SFOR arrested Milan Kovacevic3, the Director of the Hospital and member of the war time Crisis Committee, while Simo Drljaca, the war time chief of police, was killed while he was resisting the arrest and firing at SFOR. A few days later, the Mayor, Milomir Stakic (the one who had taken the power during the war), “went on leave” to Serbia and actually never returned to the municipality4. In 3 4 Milan Kovacevic died one year later of heart attack while awaiting trial in the Hague. Milomir Stakic was arrested by the Serbian Police in March 2001 and handed over to the ICTY. He was then convicted of crimes against the humanity and war crimes and sentenced to life imprisonment in July 2003, the highest sentence ever passed by the ICTY. the summer of 1997 the chaos reigned in the municipality as its political structures had been completely disbanded. As a lucky coincidence, the second important event took place a few weeks later: the municipal elections. Following the rules foreseen by the Dayton Peace Agreements, all the 1991 residents of Prijedor could elect the new municipal bodies. This allowed the renewal of the war time political leadership and the creation, after some months of negotiations and discussions, of new municipal bodies, which contained a significant representation of Bosniaks, belonging to the Coalition for a Democratic and Unitarian BIH. The point now was to make those bodies work for the benefit of all Prijedor citizens. 2) The change of approach of the International Community in 1998. The situation in Prijedor at that time largely reflected the one of BIH two years after signing Dayton. The country was in fact deeply divided and little progress had been achieved in the implementation of the peace agreement. Freedom of movement between the two entities was less than minimal and there were neither phone lines nor mail services working between Republika Srspka and the Federation. The joint institutions of BIH were paralyzed, the local police forces full of former military and paramilitary personnel, responsible for atrocities during the war, incidents and attacks against minorities were still frequent in the country. In this context, the return of DPs and Refugees was simply not possible. However the division of the country in (more or less) homogeneous ethnic ghettos was not a factor of stability. Hundreds of thousands of DPs and Refugees, displaced from their homes, could have very easily started another conflict, if their rights were not respected. DPs and refugees claimed their right to go home or at least to repossess their properties. The International Community could not fail them and the 1998, following the Peace Implementation Conference, it was declared the “year of return”. With this purpose, all the resources of the IC were supposed to be mobilized in support of the process. It was only the first of such years: it was a brave decision taken at that time, which does not always occur to diplomatic conferences. However, even within the International Community there were numerous voices that were very sceptical about the fact that return was possible at that time. The year of return for Prijedor signified a lot, it meant essentially hope for the thousands of displaced persons living in the area of Prijedor and Sanski Most that their plight might come to an end. In a memorable meeting, in February 1998, displaced persons from Prijedor and Sanski Most, Bosniaks and Serbs respectively, joined their forces and stated clearly their intention to return to their homes, asking for the support of the local authorities and of the International Community. The event, known as the “Prijedor-Sanski Most Declaration” marked the beginning of the return process in the area. Such process would continue for the following years and that is still going on. To describe it properly we can divide the process in 3 essential moments, which overlapped in time. 3) Return to Prijedor: 3 critical moments As mentioned above the return to Prijedor consists of 3 critical steps: assessment visits, reconstruction of empty and destroyed villages and implementation of the property laws. We will describe them briefly trying to give an overview of the importance of each of those moments. a) Assessment visits The assessment visits represented the first organized attempt for DPs and Refugees to make a “free and informed choice” about their future. Displaced persons, thanks to trips organized by their associations and supported by the International Community, could go and see their destroyed homes in the rural villages of Prijedor. Given the scarce freedom of movement for many of them, that was the first time they could see their properties since the outbreak of the conflict. Literally thousands of Bosniaks could visit their homes, their villages and understand how was the situaation. The same happened for displaced Serbs who were living in Prijedor. This was also a very important confidence building exercise for Bosniak and Serbs living in the area. Such visits involved large numbers of people, 300-400 hundred at a time. Republika Srpska police was in charge of providing security, supported by SFOR and the UN International Police Task Force. Thanks to good preparations, incidents during those visits were reduced almost to nothing. After the first visits, DPs and Refugees started also the “go and clean visits”, when they started cleaning up the rubble and preparing their homes for reconstruction, so to facilitate the work of reconstructing agencies. On these occasions, many potential returnees camped outside their destroyed homes, in tent settlements, stressing in this manner their determination to return. b) Return to empty and destroyed villages: Following the assessment visits, DPs and Refugees drafted lists of potential beneficiaries of reconstruction projects and asked the municipality of Prijedor to approve a return plan containing those villages, which, being empty and destroyed represented the ideal areas to start return. This type of return did not involve further displacement, i.e. returnees would not cause other people to move out from their homes. The principle was to follow the will of the people, i.e. where people wanted to return. This involved some negotiations with the municipal authorities, as in many cases the municipal authorities were trying to slow down the return process and the International Community was ready to intervene to make sure that the will of the potential returnees was respected. Several donor organizations came to Prijedor to provide reconstruction assistance to DPs and Refugees and they were co-ordinated by the Office of the High Representative and its local representative, Mr. Milburn Line, who, for his human and professional skills, soon became very popular amongst the returnees and the local authorities. In October 1998 the first returnee families moved in into their reconstructed homes in the villages of Alisici and Kozarac. Reconstruction then picked up speed in the course of 1999, 2000 and 2001 and contrarily to what feared by us, security incidents were extremely limited and did not deter return. The first large places where return took place were the villages of Kozarac in 1998, then the left bank of river Sana in 1999, all areas inhabited before the war mainly by Bosniaks and where thousands of houses had been destroyed. As of 2000 return did not need to follow strictly any plan and it was allowed in the whole municipality: this was also facilitated by the new municipal elections and a change of leadership in the municipality that became more moderate. International resources were not sufficient to meet all the demands for return and in many cases returnees themselves were the ones helping each other to reconstruct their homes. In the summer 2000, not only houses but also religious objects were rebuilt. It is significant in fact that the first mosque to be reconstructed in Republika Srpska is located in Prijedor municipality, in the village of Kozarusa. c) Property Law Implementation Restitution of Property is otherwise known as Property Laws Implementation Plan (PLIP). This was the third and most delicate phase of return to Prijedor, where as a Human Rights Officer I was directly involved. OSCE in fact was tasked with monitoring and intervening in the process. This phase of return involved further displacement, in the sense that returnees would return to their homes that had been previously occupied by some other families. The process occurred was based on an administrative procedure: Bosniaks and Croats willing to return to Prijedor would have to claim their properties with the local authorities in Prijedor. Subsequently the authorities were supposed to confirm the ownership (or occupancy right) of the claimant, determine the rights of the current users of the properties and then enforce the decision, by evicting the current users of the property. To put in very simple words, this meant that the Serb authorities from Prijedor, with the support of the Serb police, would have to evict Serb DPs or refugees to give back the properties to Bosniaks. It is easy to imagine how tense this phase was at that time: we monitored numerous evictions and it was not rare the case when during the evictions angry crowds gathered trying to stop the evictions, threatening the police and the housing officials, trying to block the return of the Bosniaks. The Bosniak claimants were very well organized and they received proper legal information by the Prijedor Fondacija 98, the DP Association that offered legal support to property claimants. Their work was extremely serious and professional and we started a very good cooperation with them and the housing authorities in Prijedor. Very soon the number of claims filed with the housing authorities in Prijedor became enormous: around 10,000 claims in fact were supposed to be dealt with by an understaffed housing authority. On top of this, the laws, in their initial draft, proved ineffective as there were several loopholes which frustrated the possibilities for the claimants to return. The anger and frustration of the claimants, as well as ours, was increasing at this slow pace of the return process and this situation lasted for approximately one year, until October 1999, when the High Representative imposed amendments to the laws and created a framework for better monitor the whole process. As of December 1999, the process started to take off and evictions were regularly scheduled and carried out, even during the winter months. As a Human Rights Officer, I will always remember this period as extremely rewarding from the human point of view: finally after years of displacement, large numbers of persons were in the possibility of regaining possession of their homes and of their properties, as a result of our intervention. The down side of this was that amongst the DP community more and more people addressed OSCE asking for an intervention in their property case: the average was that around 70 persons a day addressed OSCE offices asking for help, which made the job extremely difficult for our staff. In this case, we were increasing the pressure on the housing authorities: our role was to go to the housing offices, almost every day and ask them to issue more decisions and to evict more persons, to accelerate the process because, even at its increased pace, it was clear that it was not fast enough. By June 2000, when only a few hundred of the 10,000 property claims had been solved, we had highlighted the problem within the International Community and some new resources were going to be assigned to the local housing offices for the purpose of carrying out the task. However, at that time, I had been offered a promotion in Sarajevo and after 2 and half years in Prijedor, I accepted it, even if I could not conceal the tears at the moment of my departure. Prijedor had been an incredibly intense and rewarding experience, which I will always bring with me. 4) A common future The work on return continued: my successors at OSCE kept the pressure on the housing authorities and pushed them to finish the job. They were determined and active and kept things going in those crucial years. The restitution of all the properties was completed by the Prijedor authorities at the end of January 2004. At the same time reconstruction moved faster and faster and ghost villages started returning to look like normal towns, shops, companies, restaurants were opened by the returnees themselves who demonstrated an incredible courage and determination to start again their life in the return community. My admiration for them is extremely deep as well as the appreciation for most of their leaders: amongst them, I would like to mention in particular Mr. Muharem Murselovic, Ms. Mirjana Vehabovic and Mr. Sead Jakupovic: they were principled and determined to pursue their goals, but at the same time they understood the delicacy of the situation and the human side of the return process. They were also very clear with the International Community and their work was an excellent stimulus and support for us. Today, return to Prijedor is still ongoing: around 25,000 Bosniaks have returned, making of Prijedor probably the most successful return area in the whole of BIH. However there is still a potential of around 10,000 persons who can return to the municipality: these are Prijedor citizens who have found a permanent solution abroad, but still they want to keep the links with their hometown and consider returning once they retire or once the economic situation improves. There is also a consistent group of young people, who studied abroad but somehow came to the conclusion that Prijedor is the place where they belong and where they want to live. All this is very encouraging and Prijedor is no longer regarded as a “black hole” in BIH. Prijedor citizens, Croats, Bosniaks and Serbs, have demonstrated that things can improve in the country and will improve if there is commitment and determination. There are new challenges ahead, in the long term period. I strongly believe in fact that the citizens of Prijedor, all ethnic groups, need to write the history of these past years together. There should be no divided memories about what happened during the war and each group should clearly explain what was happening in those years and what did they do wrong, as a sort of general admission of crimes. All the most serious war criminals have now been arrested and many of them were sentenced already: a basic principle of democratic societies is the fact that criminal responsibility is individual, which means that it can not be placed upon a whole people. This factor should be the cornerstone of a reconciliation process. In my view, the seeds of Omarska and Keraterm were planted in Jasenovac during World War II. That issue was simply covered by the Yugoslav authorities in the years after the war, victims were never given support and many of the criminals were still at large. The ghosts of Jasenovac lived in the minds of people and at the proper moment they were manipulated to cause more bloodshed and more sufferance. This time the peoples of Bosnia should learn this lesson: it is clear that ethnic cleansing policies failed, that ethnic segregation is not the receipt for stability. It is also clear that Bosniaks, Croats, Serbs and other minorities will continue sharing their future in Prijedor and in the rest of Bosnia: it is up to them now to make of Bosnia a place where peace and prosperity will be ensured to the future generations. Biographic note: The author has around 8 years of experience in international peacekeeping missions (Bosnia, Albania, Rwanda). In particular he served as Human Rigths Officer in Prijedor from the 27th November 1997 until the 19th of June 2000 for the OSCE Mission to Bosnia and Herzegovina. He later became Senior Human Rights Officer in the Regional Center of Sarajevo and finally Legal Advisor for Property at the OSCE Head Office. He left OSCE in March 2004 to take over duties as Executive Director of the International Committee for Human Rights (www.ichr-law.org) a recently created NGO based in Sarajevo. He has published several articles on his field experiences and lectured students and NGO workers on the developments of the peace keeping process in BIH on numerous occasions. UN, Kancelarija Rezident Koordinatora, Nikolas Herkules Šta UN čini da bi podržale Vladu i građane SCG? Pre dve nedelje, UN, koje su u ovoj državi (izvan teritorije Kosova) prisutne sa 14 različitih agencija počev od UNICEF-a preko UNDP-a, Haškog Tribunala, UNMIK-a, Svetske Banke i FAO godišnje troše preko sto miliona dolara na svoje projekte. Početkom aprila 2004. sve ove agencije UN su potpisale petogošnji plan (UN development assistance framework – UNDAF) sa Vladom koji se fokusira na tri glavna aspekta. Prvi je fokus na reformu javne administracije koji se odnosi na rad sa centralnim vlastima i ministarstvima sa ciljem da se podrži njihov rad i ojačaju sposobnosti ljudi koji rade u javnoj upravi na opštinskom nivou. Drugi se aspekt odnosi na poboljšanje stanja ljudskih prava i pristupu sudstvu kroz jačanje nezavisnosti pravosuđa. Treći aspekt je usmeren ka održivom razvoju i u svojoj suštini obuhvata aktivnosti ekonomske regeneracije u regionima kao što su Južna Srbija i Sandžak. Drugi aspekt, jačanje pravosudnog sistema, je posebno značajan za ekonomske reforme i preduzeća jer je Privredni Sud jedna od najvećih slabosti SCG. Ovo je posebno važno zbog stranih kompanija koje žele da investiraju ovde jer one moraju biti sigurne da, ako dođe do problema u njihovom radu, mogu verovati lokalnom sudstvu da će ono biti fer i nepristrasno. Takođe ukoliko ne bude nastavljena saradnja vlasti sa Haškim Tribunalom to će dovesti do produbljivanja ekonomskih problema. Kao što vam je poznato SAD su suspendovale svoju pomoć i zbog toga je već izgubljeno 25 miliona dolara pomoći. Ovo samo po sebi nije velika suma ali može dovesti do toga da i ostala pomoć u mnogo većem obimu od strane MMF može biti suspendovana, a ovaj novac je planiran da bude upotrebljen direktno kao podrška budžetu iz kojeg se isplaćuju penzije, na primer. Iz ovoga možete da naslutite pod kakvim pritiskom se Vlada može naći u bliskoj budućnosti. Održivi razvoj će, nadamo se, podržati proces decentralizacije i na taj način podstaći ljude u lokalnim zajednicama da rade zajedno, posebno u multietničkim zajednicama kako bi se dalje razvijale. Veoma sam zadovoljan što vidim veliki broj žena na ovom seminaru jer tamo gde žene imaju značajnu ulogu lokalne zajednice napreduju. Takođe, nezaposlenost mladih je posebno problematična u ovoj zemlji, a tamo gde rastu tenzije tokom vremena ima i više problema. Nezaposleni mladi ljudi se vrlo brzo okreću od demokratske evropske budućnosti i vezuju za ekstremističke elemente u društvu. U ovoj zemlji ima jako mnogo resursa koji se ne koriste, na primer, dosta ljudi ima velike količine novca ali ne nemaju poverenja u sistem i banke i zbog toga ne žele da investiraju u svoje lokalne zajednice. Upravo iz tih razloga UN podržava bankarski sistem kako bi postao efikasniji i transparetntniji i koji bi ulivao poverenje građanima kao bi oni svoja sredstva držali u bankama a banke bi onda bile u mogućnosti da ta ista sredstva plasiraju u vidu mikrokredita drugim građanima kojima su potrebna jer je glavna snaga ekonoskog razvoja u razvoju malih i srednjih preduzeća. Ovakve šeme su u ovom trenutku podržane od strane opština kroz kofinansiranje (50 % novca daju opštine a 50% međunarodna zajednica). U južnoj Srbiji je u ovaj program uključeno 11 opština i ovaj program se zova Fond za razvoj opština. Još nešto o čemu ste imali prilike da čujete je program pod nazivom “Lepša Srbija”. Sličan program je bio veoma uspešan u Bugarskoj i radi se o ulepšavanju gradovaod parkova do zgrada istovremeno sa obučavanjem nezaposlenih za zanimanja kao što su stolari, moleri i skulptori. Ovaj program je započet u južnoj Srbiji na temeljima progarma koji su bili humanitarne prirode posle konflikata koji su tamo okončani pre tri godine. UNDP je tamo sprovodio i program brzog zapošljavanja koji je slišan programima koji su sprovođeni u Bosni i na Kosovu, i ono što se je događalo je da su bivši vojnici bili zapošljavani na određeno vreme i to na poslovima čišćenja životne sredine, reka i sl. A u izvesnom broju slučajeva se dešavalo da ljudi srednjih godina po prvi put u životu dobiju pravo zaposlenje. UN, naravno radi sa lokalnim zajednicama, naročito sa NVO koje visoko cene ovu vrstu podrške koju dobijaju od međunarodne zajednice. Organizacije sa kojima smo radili su, na primer, ABC Centar iy Vranja, Edukacioni Centar iz Leskovca i Centar za Nove Vizije iz Preševa. Možemo zaključiti da odgovornost leži na Vladi i međunarodnoj zajednici koje pokušavaju da podrže procese izgradnje multietničkih društava i njihovog ekonomskog napretka kroz obezbeđivanjem podrške u ljudstvu i znanju, ali treba imati na umu da novac neće trajati zauvek jer već sada sve više i više novca ide u Irak, Avganistan i ka drugim kriznim zonama a po mom mišljenju nivo raspoloživih sredstava za SCG i ovaj region će nastaviti da opada. Upravo zato je vaš rad važan i u tom smislu bih upotrebio američku frazu: Vreme je, posebno za mlade ljude, da istupe i preuzmu odgovornost i pokažu novu viziju, dobru i jaku viziju budućnosti i povedu narod u pravcu evropske budućnosti svoju zemlju i zapadni Balkan kao region u celini. Zaustaviću se ovde, i ako ima nekih pitanja biće mi zadovoljstvo da odgovorim na njih. Pitanje: Ja sam Aleksandar iz Banja Luke, zašto se na Srbe gleda kao na vandale? Postoji nova propaganda za Tribunal koja je se do sada pokazala kao uspešna u promeni stavova javnog mnjenja. U svim dosadašnjim implementiranim projektima u ovom pravcu ja ne vidim mnogo uspeha. Kako da promenimo korumpirani sistem koji je veo snažan na Balkanu? Odgovor: Teško je proceniti koliko je loše mišljenje međunarodne zajednice o ovoj zemlji. Ironija je u tome što čim stranac dođe u ovu zemlju on se odmah u nju zaljubi, ali biznismen iz Londona čitajući novinske napise ne dobija takvu impresiju iz tekstova. Vlada mora da se pozabavi ozbiljno ovim problemom, na primer Ministarstvo za Ekonomska pitanja Srbije je angažovalo PR agenciju iz Brisela da radi na imidžu Srbije, ali ovo je jako mali projekat. Mali u odnosu na Hrvatsku koja je bila veoma uspešna u sopstvenoj turističkoj promociji. Neću se osvratati na 90-te ali Vlada mora da se pozabavi imidžom mnogo ozbiljnije nego što to čini. Postoji ogroman potencijal da se taj imidž popravi. Prva stvar koja mi pada na pamet je Kopaonik i mogućnost da se privuku strani turisti da dolaze na skijanje, onda na primer muzički festivali EXIT ili Guča nose u sebi ogroman potencijal. Drugo pitanje je bilo u vezi Haškog Tribunala... Haški Tribunal je deo UN, osnovan je od strane Saveta Bezbednosti i ja ne mislim da je posao UN da direktno utiče na javnost. To je posao vlasti. Skoro ste imali prilike da vidite neke međunarodne komentatore koji su ukazali na to da se indirektno optužnice podižu u osetljivim trenucima za izbore ili u sličnim slušajevima. Ovo može imati uticaja na javno mnjenje, ali ukoliko nema sradnje sa Tribunalom ova zemlja se neće uključiti u Partnerstvo za mir sa NATO a u ovom trenutku ja mislim da je svaka zemlčja u Evropi uključujući i Belorusiju deo ovog partnerstva. Partnerstvo za mir se često posmatra kao čekaonica za ulazak u Evropsku Uniju i mnogo je lakše ući u Partnerstvo za mir nego u EU. I na ovaj način neće ući u EU niti u Partnerstvo za mir sve dok se postigne zadovoljavajući napredak u odnosu prema Haškom Tribunalu. To u ovom trenutku znači isporučiti Ratka Mladića u Hag, a onda možda može biti govora o pregovorima oko ostalih optuženih. Vače poslednje pitanje je o stranim investicijama. Akcije koje se moraju sprovesti su: jačanje legalnog sistema, antikorupcijske aktivnosti kroz reformu javne administracije i to je ono što mi pokušavamo da osnažimo, upravo ove sisteme. UNDP sprovodi program izgradnje kapaciteta pre svega zbog toga što je javna uprava generalno deprofesionalizovana, mnogo kvalitetnih kadrova je otišlo iz službe tokom prethodne decenije i mi pokušavamo da te ljude vratimo, naročito mlade profesionalce koji su otišli u inostranstvo da studiraju i u izvesnom broju slučajeva mi pokušavamo da ih privučemo da se vrate iz dijaspore i rade u ministarstvima kao i da pomognemo kvalitetnim kadrovima da ostanu da rade u ministarstvima. UN radi na suprotstavljanju korupciji ali korupcija u javnoj administraciji nije specifična samo za ovaj deo sveta. Postoji zatvoreni krug siromaštva, na primer, ako ste carinik i imate platu od 130 Eura, što je prosečna plata na carini, iskušenje da uzmete mito je jako veliko. Sada, sistem sa kojim sam ja najbolje upoznat je britanski sistem. Na primer pre 150 godina kada je Britanija vladala Indijom, oni su posebnu pažnju obraćali na to da javna administracija bude dobro plaćena i obučena po najvišim standardima tako budu veoma plaćeni kako ne bi dolazili u iskušenje da primaju mito i budu korumpirani. Ima jako mnogo dobrih ludi u sistemu ovde i izazov je dovesti ih sve na nivo visokih standarda i kroz naše programe mi pokušavamo da se bavimo upravo tom problematikom. Pitanje: Spomenuli ste veliki broj opština i lokalnih NVO sa kojima je UNDP sarađivao. DA li to znači da će se nešto promeniti u tim odnosima? Odgovor: Ja sam spomenuo samo tri NVO ali mi radimo sa mnogo više njih. Do sada smo imali dosta uspeha u radu sa NVO ali ne može se raditi samo sa njima, vrlo je važno raditi sa vlastima i opštinama. Mi radimo sa obema stranama, sa vladinom i nevladinom. Mi pokušavamo da ojačamo obe strane i ja mislim da tako mora da bude. Mislim i da NVO ne mogu da budu neka vrsta paralelne vlasti, nekad zato što su male mnogo je lakše i brže raditi sa njima, ali ipak, opštine su te koje imaju legitimitet jer su demokratski izabrane od naroda. Ali treba reći i to da su NVO jednako značajne kao i dobre opštinske vlasti. Pitanje: Ako mogu da dam zaključak. Mislim da ono što gospodin Herkules možda želi da kaže, ali on ipak ovde govori ne u svoje lično ime već kao savetnik UN rezident koordinatora, ali gospodin Ivan Vejvoda je u svojoj prezentaciji juče takođe o ovome izneo svoje lično mišljenje, a to je da je došlo vreme da ljudi, organizacije, institucije i vlade ovog regiona preuzmu odgovornost koju imaju. Ja mislim da je ovo delimično odgovor na postavljeno pitanje i da je krajnje vreme da svi mi kao pojedinci, građani, članovi NVO ili delovi vlasti kao oni koji glasaju na izborima i biraju svoje gradonačelnike koji će nas predstavljati i sarađivati sa UNDP i raspolagati sredstvima za promociju malih i srednjih preduzeća u Sandžaku, Prečevu, Beogradu ili bilo gde. Uzbog toga razmislite još jednom i o vašoj ličnoj odgovornosti. Istina, međunarordana zajednica često zastrani u implementaciji svojih programa, često je iza tih akcija politička pozadina, ali je previše lako kriviti “Zapad” za sve. Ovo nije hobi ili navika samo u Srbiji, toje ukorenjeno mišljenje u mentalitetu širom Balkana i drugih delova sveta. Pošto smo mi na seminaru na kojem diskutujemo o etničkim stereotipima i prelsku preko linije podele, ja bih vam prenele i moje iskustvo kao Grkinje, jer su zapadnjaci i u Grčkoj uvek bili dobrodošli zbog svog bogatstva i investicija, ali se o njima misli i da su malo glupi i da ih se može prevariti a da mi nastavimo po svom. Ja se u potpunosti slažem sa Ivanom Vejvodom da je glavna linija podele između zapadnog Balkana i EU zapravo linija podele koja se nalazi u glavama ljudi. Program za južnu Srbiju? UNDP takođe ima kancelariju u Vranju koja vodi program za južnu Srbiju. To je veoma značajan program od 6 miliona dolara za tri godine, i tamo rade službenici UN, ljudi iz lokalnih zajednica u svih 11 opština, ali mi takođe radimo sa Koordinacionim Centrom i gospodinom Čovićem sa kojim smo potpisali ovaj projektni dokument. Biće veoma interesantno da vidimo da li će biti postavljen novi šev Koordinacionog Centra ili će Čović ostati na tom mestu. Ako bude postavljen novi šef da li će njegova odgovornost biti podeljena na južnu Srbiju i Kosovoili će ostati jedinstvena. Veliki je uspeh Koordinacionog Centra i gospodina Čovića lično intenzivno učešće u rešavanju problema u južnoj Srbiji i velika hrabrost posle godina i godina diskriminacije lokalnih zajednica u ovom regionu. Veoma je važno da jedna tako prominentna politička ličnost bude na toj poziciji, Čović ili neko drugi, i da posveti odgovarajuću pažnju koja je potrebna, u suprotnom to može biti opasno i situacija može da eksplodira kao na Kosovu, jer niko ne sme da misli da je sve urađeno. Da nastavim, uvek se začudim kad idem tamo, i nadam se da će put biti završen brzo jer to već previše dugo traje, ta izgradnja puta prema Makedoniji. Uvek me začudi zašto lokalni biznismeni ne investiraju u servisnu stanicu tamo. Ja mislim da postoji velika šansa za lokalni biznis tamo, posebno zbog Olimpijskih igara ove godine jer saobraćaj ide kroz ovo područje. Ljudi koji imaju novac traže mesto da se zaustave i potroše taj novac ali pošto prođete OMV koji je na stotinak kilometara od Beograda, više nema nijednog atraktivnog mesta gde bi mogli da se zaustavite sve dok ne dođete u Skoplje. Ja mislim da je to velika prilika da se zaradi mnogo novca i otvore mnoga radna mesta u regionu južne Srbije. O programima borbe protiv trgovine ljudima? Kao što sam rekao i u Srbiji, i u Crnoj Gori, ja ne znam detalje za Bosnu, bilo da je u pitanju trgovina ljudima, droga ili bilo šta slično zaokuplja veliku pažnju međunarodne zajednice a ovaj region je jedna od glavnih tranzitnih tačaka ka zapadnoj Evropi. Kako mi podržavamo vlasti da odgovere na ove ilegalne aktivnosti? Jedan od velikih paradoksa 90tih i danas je da je interetnička harmonija između kriminalaca fantastična. Ne postoji problem u zajedničkom radu mafije iz Srbije i sa Kosova, oni imaju svoje veze i u zapadnoj Evropi takođe i zajednički kontrolišu tržište. Kada je u pitanju veliki novac oni postaju prijatelji veoma lako. Ti isti ljudi su zapravo oni koji ne žele mir i stabilnost na Kosovu, južnoj Srbiji i u ostalim kriznim regionima. Njima odgovara kada su carine slabe i podložne kriminalu jer na taj način izvlače veliku korist iz toga. Granične službe i pitanje viza? Ovo je zaista voma važno, jer je izdavanje viza i čitav Šengenski vizni sistem zasnovan na poverenju. Britanska vlada veruje španskoj ili italijanskoj vladi da će kontrolisati imigraciju i granice na pravilan način. Jedan od razloga zbog kojeg ova zemlja nije na “beloj listi” za Šengenske vize je upravo slabost u kontroli granica. Mnogi aspeki međunarodne zajednice se bave ovim, EU ima dosta programa a UN program i kancelarija za droge i kriminal je bazirana u Sofiji i pokriva čitav ovaj region. Postoji dakle podrška vlastima da ojačaju graničnu kontrolu. NA primer, ako ste skoro bili u Mađarskoj, mogli ste da vidite njihove “high tech” siteme sa najmanje deset traka za ulazak vozila a ako to uporedite sa graničnim prelazom između Hrvatske i srbije gde postoji jedna ili dve trake i može vam se desiti da čekate i po 12 sati zaglavljeni u gužvi da bi ste prešli granicu. Onda možete da zamislite da će biti još gore kada bude Olimpijada ovoga leta. Postoji sistem da se unapredi granična služba i trening za službenike tako da “dobri momci” pređu brzo a da se “loši momci” zaustave. Ponekad je to sporo, ponekad ponižavajuće, znam, ali ako EU zemlje poveruju ljudima, posebno mladima, da će se vratiti u svoju zemlju, onda će im dati vizu. Oni su zabrinuti za ljude koji ulaze u EU i tamo ostaju da traže posao jer je to politički osetljiva tema u tim zemljama. Ako postoji nekakva korupcija onda o tome treba da obavestite vlasti, direktno ambasadora, pošaljite mu pismo i dobićete odgovor. Veoma je važno za mlade ljude kao što ste vi da preduzmete ekciju da iskorenite korupciju za koju znate da postoji. To je jedna od mogućnosti za vas. Vi ste mašina za promene u ovoj zemlji i za 5-10 godina nećete više morati da brinete o vizama. Vi morate da vršite pritisak na lokalne političare da korupcija nestane i to je velika snaga uspešnog civilnog društva. Vi možete dovesti do promena brže nego što to mogu vlade i opštine. Ovo je na neki način izazov vaše generacije. To je vaš zadatak na neki način. Pitanje: Ja dolazim iz Sjenice, iz Sandžaka i govorili ste o vašem radu u tom regionu. Znam da je tamo otvorena kancelarija FAO. Moje pitanje je kako vi kontrolišete vaše finansije i budžet i kako se starate o tome da sav novac koji dajete lokalnim zajednicama bude pravilno upotrebljen? Poznat mi je slučaj gde je USAID investirao nešto novca za lokalnu zajednicu a opština je zapravo pokušala da taj novac upotrebi za sopstvene svrhe. Odgovor: UNDP ima program lokalnog razvoja u Sandžaku sa obe strane granice i u severnij Crnoj Gori iu jugozapadnoj Srbiji. Ovaj program pokušava da stimuliše mala i srednja preduzeća ali pre svega da izabere prave partnere što nije uvek lako. Obično postoji proces kontrole koji proverava kako je novac potrošen i ako se otkrije da je novac potrošen na neodgovarajući način, u suprotnosti sa projektom, onde se preduzimaju odgovarajuće mere. Nisam upoznat da je UN imao većih problem u tom smislu. Na primer, počev od tenderske procedure, da kažemo, ako kupujemo 10 kompjutera za projekat u Sandžaku, mi ćemo sprovesti veoma otvorenu i transparentnu tendersku proceduru. Ponekad sam i ja sedeo u komisiji koja je otvarala zapečaćene ponude. U komisiji uvek mora biti četvoro ljudi uključujući i jednog predstavnika međunarodne zajednice da bi se proces učinio što transparentijim. Ljudi koji su poslali svoje ponude su pozvani da prisustvuju otvaranju jedne po jedne zapečaćene koverte. Za mene je bilo veoma interesantno da posmatram ovo jer preduzeća koja učestvuju u ovom procesu nisu imala prilike da vide proces sličan ovome, i ovi ljudi nikada nisu videli ni pratili rad tenderske komisije. Oni su naviknuti na sisteme koji su korišćeni u prošlosti. Mi se trudimo, od samog početka procea, da sledimo pravilnu proceduru, imamo standarde i mi se trudimo da ih sledimo kroz sistem. Moja organizacija, UNDP, svake godine svake godine dobijamo izveštaj iz glavne kancelarije u Njujorku, prošle nedelje sam dobio takav izveštaj o listi disciplinskih prekršaja zaposlenih u UNDP. Prošle godine je globalno bilo desetak ozbiljnih prekršaja a UNDP radi u 166 zemalja i sedmoro ljudi , uključujući i neke visoke funkcionere je bilo otpušteno zbog korupcije i sličnih prekršaja i mi se trudimo da sami za sebe postavljamo visoke standarde. Znam da je bivši šef Svetske Banke u ovoj zemlji pisao kolumnu u listu Blic, i da je pre nekoliko meseci pisao o ovoj temi govorio o korupciji u sopstvenoj organizaciji, Svetskoj banci. Humane institucije su sastavljene od svetaca i grešnika i tamo gde ljudi krše pravila mora biti sankcija i prekršaja i mi pokušavamo da krenemo od vrha naše organizacije i očekujemo da se to sledi kroz njenu celu strukturu. Tako da kada kontrola dođe da kontroliše projekat i ako ima nekih neregularnosti one će biti istaknute. Ja mislim da je to najbolji način da se izgradi kultura koja poštuje ove procese. Pa ako postoji problem on mora biti obnarodovan, posebno u lokalnoj zajednici. To je po mom mišljenju jako snažno sredstvo. Kada se govori o slobodi medija i posedovanju različitih medija, možda će vas interesovati da znate da UNESCO, koji nema kancelariju u SCG, ali moja kancelarija ih predstavlja, će na dan 2 i 3 maja proslaviti Svetski dan slobode štampe. Centralna svetska proslava će biti u Beogradu i tokom nje će biti održan seminar o medijima u postkonfliktnim zonama. Pa ako čujete nešto o tome u medijima početkom maja, biće regionalni kongres koji će okupiti ljude iz bivče SFRJ i sa Balkana da diskutuju o ovim pitanjima. Same UN ne rade direktno na podršci programa različitosti medija, OSCE ima program posvećen tome koji je postigao određeni uspeh u južnoj Srbiji rayvojem multietničkih radio stanica koje emituju program i na albanskom i na srpskom jeziku i od suštinske važnosti je da imate različite izvore informacija da bi ste izneli na svetlost stvari koje se ne rade na dobar način. UN, Office of the Resident Coordinator What is The UN doing to support the Government and the people of SCG? Two weeks ago, the UN, which has 14 different agencies working in this country, which range from UNICEF to UNDP and the Hague Tribunal, UNMIK, World Bank, the Food and Agriculture Organization, they spend over 100 million dollars a year in this country, excluding Kosovo. Two weeks ago, all the 14 parts of the UN here signed a 5 year development plan, (UN development assistance framework – UNDAF) with the Government and it focuses on three aspects. Pillar one is public administration reform which means working with central level authorities and ministries to support their work and increase the skills of civil servants in municipalities. Pillar two relates to improving human rights and access to justice which is about strengthening the independence of the judiciary. The third pillar is sustainable development which typically means economic regeneration activities in the region, for example Southern Serbia and Sandzak. The second one, strengthening the judiciary is particularly important for economic reform and companies because one of the weaknesses in SCG is the Commercial Court. This is particularly important for foreign companies if they want to invest here, they need to be fairly certain that if something goes wrong, they can trust the local court system to work in a fair and impartial basis. Further economic difficulty looms if there is no further cooperation between with the Hague authorities from this country. As you know America has suspended its assistance and about 25 million dollars has been lost. This is not big in the scheme of things, but then really big money from the IMF could also start to be suspended, and this money will be used directly to support the budget which pays for example pensions, so one can see the pressures the Government will be under. The sustainable development, we hope, will support the decentralization process thus imploring local people and communities to work together, especially in multiethnic societies of this country so that they can flourish. I am very pleased to see a high number of women here today for this meeting because where women play strong role in those local communities, the local communities thrive. Also youth unemployment has been particularly problematic for this country and where underlying tensions and resentment build up over time, you have problems on your hands. Quickly unemployed young people turn away from a democratic European future and are attracted to extremist elements. There is an awful lot of domestic resources in this country which are not being used, for example, many people have a lot of money, but they do not trust the system or the banks to invest in their own communities. So the UN is supporting the banking system so they become more accountable in a way, more transparent and build trust from the local people so that they would put the money in a bank for example and then the bank will lend them and others money like a microcredit scheme because the driving force of economic development is the small and medium sized enterprises. These schemes are now being supported by the municipalities in cost-sharing arrangements, so 50% of the money is coming form the municipalities and 50% from the international community. In Southern Serbia there are 11 municipalities involved in this program and we call it the Municipality Development Fund. Something else about Serbia that you'll be hearing about soon is a program called "Beautiful Serbia". This is a scheme which has worked very successfully in Bulgaria and it is about making the place more beautiful from parks to buildings at the same time training unemployed people in the skills so they can learn to be, let's say, a painter, a sculptor or a carpenter. This tries to build upon the programs in Southern Serbia which are humanitarian in nature after the conflict there. The UNDP had something called the Rapid Employment Program which were similar to programs also in Kosovo and Bosnia and what happened there was former combatants in particular were employed on a short term basis to clean up the local environment, clean up rivers, etc and in some cases middle aged men were getting a job, a proper job, for the first time in their life. The UN, of course, works with local communities, particularly with NGOs and some of the ones really appreciate the support of in Vranje for example are, the ABC Center, in Leskovac, The Education Center, and in Presevo, the Center for New Visions. In conclusion, the responsibility lies with the government and the international community tries to support processes to build multiethnic societies where there is economic progress by providing people and skills, but the money will not forever be there, as we see, more and more resources are going towards Iraq and Afghanistan and other conflict zones and I think the level of resources available for SCG and this region is continuing to decline. That's why your work is so important and to use an American phrase: It's time, for the young people in particular, to step up to the plate and take on board these responsibilities and show new vision, a good strong and clear vision of the future and to lead the people towards a European future for this country and those in the whole Western Balkans region. I am going to stop there and if there are some questions I’d be pleased to answer them. Question: I am Aleksandar from Banja Luka, why are Serbians considered as vandals? There is a new propaganda for the Tribunal which also has some success in changing public opinion. In all the projects implemented so far in this direction I don't see any success. So how can we change the corruption system which is very large in this Balkan area? Answers: It's difficult to overestimate how bad the international opinion of this country is. The irony is: as soon as a foreigner comes to this country, she falls in love with the place, but the businessman in London reading the newspaper does not get that impression from the text. The Government needs to address this very clearly, for example the Serbian Ministry of Economic Affairs has engaged a public relations firm from Brussels to work on Serbia’s image, but the project is very small scale. It's not very big, not like Croatia, Croatia has been very successful in projecting itself through tourism. I am not going to dwell on the 90's, but the Government here needs to take the image issue far more seriously than it does. There is incredible potential to enhance the image and I just think of a few things off the top of my head: Kopaonik, international travel companies organizing international tours to Kopaonik to go skiing there, for example, other issues which spring to mind, music festivals, EXIT or Guča, the trumpet festival, which have remarkable potential. Second question was regarding the Hague Tribunal. The Hague Tribunal is a part of the UN, it was set up by the Security Council and I don' think it's the job of the UN to influence public opinion directly. This is the job of the authorities. You've seen recently some of the international commentators who have pointed out that indirectly the indictment are issued if there are sensitive times for some election or some other cases. This can have an impact on public opinion, but unless there is more cooperation with the Hague Tribunal this country will not join firstly the Partnership For Peace with NATO and I think every country in Europe, including Belarus is a member of Partnership For Peace. So this is often considered as a waiting chamber and it is much easier and quicker to join a Partnership For Peace than it is to join European Union. So, it's not going to join the European Union, it's not going to join Partnership For Peace until there is considerable progress with the Hague Tribunal. Now that more or less means transferring Mladic to the Hague, then there can be perhaps some negotiation about the other indictees. Your final question was on foreign investment. These actions are: strengthening the legal system, anticorruption activities via public administration reform, this is what we are seeking to strengthen, these kinds of systems. There is one program of UNDP called the Capacity Building Fund and what it seeks to do, mainly because the civil service in general has been deprofessionalized, many of the good people left over the last decade and what we are trying to do is to bring those people back, particularly young professionals who have left overseas to study in some cases and to help to draw them back, diaspora people to come and work in the ministries and to help the good people stay in the ministries. The UN works to counter corruption, but corruption in public administration is not unique to this part of the world. There's a sort of vicious poverty cycle in a way, for example, if you are border guard, and you are being paid a 130 EUR a month, which I think is the average salary of the border guard, the temptation to take a bribe is immense. Now, the system I am most familiar with, the British system, when the British were in India, for example, 150 years ago, they paid great emphasis to a well paid public service who were trained to high standards, to pay them well so they would be less tempted to take bribes and be corrupt. There are many good people in the system here and the challenge is to bring everybody up to these high standards and through our programs we are trying to address those kinds of issues. Question: You mentioned large number of municipalities and local NGOs UNDP is cooperating with. Does it mean that something will change in those relations? Answer: I only mentioned three NGOs, but we work with lots of NGOs. Now, we had a lot of success working with the NGOs, but one can't work exclusively with them, it's very important to work with authorities in the municipalities. We work with both sides; there is a governmental and nongovernmental side. We work to strengthen both sides and I think that's the way it should be. I think NGOs should never be like a parallel government, sometimes because they are small, it's much easier, much quicker to work with them, but still, municipalities have legitimacy because they are democratically elected by the people. But good NGOs are important just as are good municipalities. Question: If I may make a point. I think that what Mr Hercules is pointing at, but maybe of course, his speaking here in his capacity as adviser to the UN resident coordinator, but Mr Ivan Vejvoda gave his contribution yesterday, who was speaking in his personal capacity, so he was able to say what he really thought, it is about time that people, organizations, institutions and Government of this region take on and take up responsibility or responsibilities that they have. I think this is partly the answer to Aleksandar's question as well that maybe it is about time that all of us as individuals, citizens, members of NGOs, grass root leaders or as members of Government as those who go out and vote for those mayors who will cooperate with the UNDP and take funds to promote small and medium enterprises in Sandzak, Presevo, Belgrade, wherever. Think twice about your own responsibility. Yes, the international community, they often go astray when they implement programs, yes, there is political agenda behind many of those, but it is a little bit too easy to blame the “West” for everything. This is not just a hobby or a habit in Serbia, it is definitely a very entrenched attitude in mentality all over the Balkans and other parts of the world. Since we are in the seminar where we are discussing ethnic stereotypes and crossing dividing lines I bring my own experience as a Greek, where in Greece Westerners were always considered to be welcome for their riches, wealth and foreign direct investment, but they were also a little bit stupid and we could trick them around and do our own thing. I fully agree with Ivan Vejvoda that the main dividing line between the Western Balkans and the EU is the dividing line that is in the heads of the people. Southern Serbia program? UNDP also has an office in Vranje which manages the Southern Serbia program. It's a significant service, 6 million dollar program for 3 years, and there are UN employees, local people working in all of those 11 municipalities, but we also work with the Coordination Center, this project document was signed by Covic, but it will be interesting to see if he stays in that position, or if there would be a new head of the coordination Center if it's a new person, will the responsibility be spilt between Southern Serbia and Kosovo or will they remain together. It is a great success of the Serbian Government and personally Covic, the intense involvement in South Serbia which is very courageous after years and years of discrimination against the communities down there. But it's important now that a prominent political personality is in that position, Covic or somebody else, to give it a prominence and attention that it needs, otherwise it is a danger, the situation could explode like in Kosovo, one must never think that it's fixed. To continue, it always amazes me when I drive down there, and I hope they complete the road quickly, it has gone on too long, this construction or lack of construction to the border with Macedonia...I am always amazed why local businessmen do not invest in a service station there. I think there is a great opportunity for local businesses there, particularly for the Olympics next year and the traffic goes through this country along the highway. People with money are looking to stop and spend and after you've left OMV, which is a hundred kilometers outside Belgrade, there is no really attractive place to stop till you get to Skopje. I think there is a great opportunity to make a lot of money and create a lot of jobs in the Southern Serbia region with local businesses. About human trafficking programs? Answer: In both Serbia and Montenegro as I say, I do not know all the details for Bosnia, for example, but I mean, crime, be it trafficking of people, drugs, or anything else is a big international concern and this region is one of the main transit points to Western Europe. How do we support the authorities in responding to this illegal activities? One of the great paradoxes between 90s and today is that interethnic harmony has been fantastic amongst the criminal community. There is no problem with the mafia in Kosovo and Serbia, working together, they have their connections in the Western Europe, too and they control the market. Now, when there is a lot of money, they make friends very easily. These same people are the ones who often do not want peace and stability in Kosovo, Southern Serbia and the rest of the hot spots there. They thrive when customs officers are weak susceptible to crime because they can make a lot of money out of this. Border management and visa issues? This is really very important, because the issuing of visas and the whole Schengen visa system is basically based on trust. The British Government trusts the Spanish or Italian Government to manage its borders properly and to control immigration. One of the reasons why this country is not on the white list for the Schengen visa is because of weakness in border management. Many aspects of the international community are dealing with this, the EU has a lot of programs and the UN program, it's the UN office for drugs and crime, which is actually based in Sofia for this region. So there is support to the authorities to strengthen border systems, for example, now, if you've been to Hungary lately, you have seen that that they have this amazing high tech system to enter Hungary with at least 10 different car lanes to go through and if you compare that if you are going from Serbia to Croatia, for example, there are one or two lanes in summer, if you have ever been stuck in the traffic, you can wait for at least 12 hours to cross that border, you can imagine how it would be even worse to come to the Olympics next summer. There is a system to improve the border crossing and training of the guards so that the good guys pass quickly and the bad guys are stopped. Sometimes it's slow, sometimes it's humiliating, I know, but if EU countries trust people, especially young people, to return to their home country, they would give you a visa. They are worried about people entering the EU and staying there and looking for jobs because this is politically sensitive in those countries. If there are issues of corruption, you should bring these to the attention of the authorities, right to the ambassador, send him a letter and you'll get a reply. It's very important that young people like you, young leaders take action to root out corrupt activities you are aware of. This is where there is an opportunity for the people like you. You've got the engine of change in this country, so in 5-10 years' time you don't need to worry about visas. You need to pressure the local politicians so that there is no corruption and this is the great power of successful NGO communities. You can bring about change quicker than Governments or municipalities can. This, in a way, is the challenge for your generation. This is your call, in a way. Question: Im coming from Sjenica, Sandzak and you were talking something about Sandzak and your work there. I know that you have FAO organization and office there. My question is how do you control your funds and budget, how do you see to it that all the money you give to the local communities is properly used because I know some tries where the USAID invested some money for the local community and the local community actually tried to use their money for their development. Answer: UNDP has a local development program in the Sandzak on both sides of the border in Northern Montenegro and Southwest Serbia. This program is about trying to stimulate small and medium sized enterprises and first of all, to choose the right partners, which is not always easy. Typically, there is an audit process that looks how the money was spent and if the money was bound to be spent inappropriately, not according to the project, then action would have to be taken. I am not aware of parts of the UN having major problems, it can be difficult, but we try to do, for example, starting out with a tender process, let's say, we buy 10 computers for the project in Sandzak, we will have a very open and transparent tender process. Now, sometimes I've sat on the panel which opens the envelope which is sealed for the process. There always has to be 4 people on this panel including one international person, to make the process as transparent as possible. People who have submitted the bids are invited to watch us open these sealed envelopes and we take them all out and we list their bids one by one. It was very interesting for me to observe this because the businesses involved had never seen a process like this, they had never previously sat and watched the tender. They were used to other systems in the past. We try, from the very beginning of the process, to follow a proper procedure, we have standards and we try to follow them through in the system. It's funny. My organization, UNDP, every year we receive the report from the Head of the UNDP in New York, I have just received his email last week, that lists the disciplinary offences against staff, UNDP staff. Last year there were about 10 serious offences globally and UNDP works in 166 countries and 7 people, including a couple of senior people were sacked because of corruption and these kind of activities, so we try to set the standards ourselves. I know that the former head of the World Bank in this country, used to write a column in Blic, and a few months ago, he addressed this issue, he was talking about corruption in his own organization, the World Bank. Human institutions are constituted of saints and sinners and where people break the rules there should be sanctions and offences and we start that from the top in our organization and we expect that to be followed through. So, when the audit comes in to look at the project and if there are any discrepancies, these will be highlighted. I think this is the best way to build the culture that respects these processes. So, if there is a problem, it should be publicized, especially in the local community, I think that’s a very powerful tool. Regarding freedom of the media and having a diverse media, you might be interested to know that UNESCO, which doesn't have an office here in SCG, but my office represents them, on 2-3 of May will celebrate World Press Freedom Day. The global celebrations will be held in Belgrade and there is a seminar on media in post conflict zones. So if you hear a little bit about this in the media beginning in May, there will be a regional congress bringing people from all the former Yugoslavia and Balkans to discuss this kind of issues. The UN itself does not work directly to support diverse media program, the OSCE has a program on this that has some success in Southern Serbia with developing multiethnic different radio stations broadcasting in both Albanian and Serbian language and it's critically important if you have different sources of information to expose wrong doing. Istorijat mirovnih inicijativa na prostorima bivše Jugoslavije; Dr Dragan Popadić Dakle, ja sam zamoljen, da ovako u kratkim crtama opišem istorijat različitih mirovnih inicijativa ovde ne samo u Beogradu, ne samo u Srbiji već na prostorima bivše Jugoslavije, u kreiranju inicijativa i onoga što se zove mirovnim obrazovanjem. To je u stvari, dosta teško sada prepričavati zbog problema u kontekstu i u ideji šta vi znate, a šta ne znate. Kada su te stvari počele i kada je, eto, priča počela, ima više od 15 godina i meni taj period izgleda jako kratak. Za nas su to nekako priče koje još uvek traju, još uvek imaju neki kontinuitet, i izgleda, kao da je sve to juče bilo. Ali kad vas pogledam, ovako većina, čini mi se, ima dvadesetak godina, neki su čak i mlađi i oni uopšte ne moraju tog konkretnog čoveka kojeg ću spomenuti ni da znaju po imenu ni tada, a čak ni sada. Dakle, postoji nesporazum oko toga šta će da se podrazumeva od onoga što kaže. Da li su te kao opštepoznate stvari vama uopšte poznate i slično. Zato, slobodno me prekinite, pitajte. Recite, ko je to, šta je to, i slično, pa ću ja da pokušam da vam objasnim. Druga teškoća u započinjanju priče o mirovnim inicijativama i mirovnom obrazovanju je što bi u stvari trebalo znati na šta je to bila reakcija, kako je u stvari rat kao suprotnost tome i ratna propaganda kao suprotnost ovoj mirovnoj propagandi uopšte ovde počeo. Dakle, kada, kako i zašto na neki način. Vi se iz vašeg vlastitog iskustva ne sećate toliko mnogo. I kada bismo se vratili, ne na početak rata, već eto, 15 godina unazad, bukvalno, u Beograd negde pre 15 godina, a to je negde '89. godina. Atmosfera je tada bila takva da se je cela ta ratna priprema na neki način uveliko zahuktala. Mart – april '89. godine su biliu znaku pradratne atmosfere. Imali ste u martu one proteste rudara na Kosovu koji su izazvali krajnju pometnju. Dakle, to je bio izuzetno žestok konflikt. Kosovo je bilo potpuno u krizi, Srbija takođe. Slovenačko rukovodstvo je tada podržalo rudare na Kosovu. To je sa jedne strane izazvalo izuzetnu ogorčenost ovde rukovodstva u Beogradu. Bili su milionski mitinzi na Ušću, bar se tako govorilo, krajem marta pre 15 godina. Pripremao se taj veliki miting na Gazimestanu. U Sloveniji, Hrvatskoj, Kosovu uveliko se pričalo o odvajanju. Dakle, trenutak kada jedna država treba da se raspadne je izuzetno dramatičan, a veliki broj ljudi se prosto za to samo pripremao a drugi broj je nastojao da to bezuspešno spreči. Dakle, već tada je bila izuzetna teška, teška atmosfera. Ono što je proizvodilo upravo takvu vrstu atmosfere su bile vrlo moćne političke oligarhije u svim republikama, dakle, koje su imale apsolutnu moć u svojim sredinama i mediji koji su opet bili pod vlašću tih političkih oligarhija. Tako da se radi o ne danima ili mesecima, već o godinama, ako hoćete, pripremanja nečega što je došlo. I sam period pripreme je trajao bar toliko koliko i sam period ovih ratova koji su ovuda prošli. Vrlo bitan momenat je takođe da se taj rat o kojem se već tada govorilo, i čega su se ljudi plašili ali su sa nevericom o tome pričali, i uopšte taj konflikt koji ne mora da bude baš tad, se opisivao kao jedan neizbežan etnički sukob koji će ovde da se desi kao nova ponovljena epizoda serije etničkih sukoba koji se ovde dešavaju i koji će trajati sve dok se narodi konačno ne odvoje jedni od drugih i počnu da žive u nekim etnički čistim teritorijama. Ta priča je dakle usađivana ljudima da je nemoguće živeti zajedno i da je nemoguće prosto izbeći istoriju, ponavljanje istorije u vidu ratova i sukoba. Naravno, to je bilo kao proročanstvo koje se samo obistinjuje i onaj ko to želi on će takvu priču i da ponovi. Ali ta ideja da se radi o etničkim sukobima a ne o političkim sukobima nekih političkih elita, to je želelo da se usadi u ljude, prosto u svim krajevima bivše Jugoslavije i to je bilo vrlo važno za dalju propagandu. E sad, kako se suprotstaviti takvim nekim očiglednim, koordinisanim aktivnostima? To nije bila neka spontana akcija koju je država nastojala da spreči ali odjednom je sve to buknulo. Ne, nego je to prosto bilo odozgo vrlo sitematski svakodnevno prosto proizvođeno. Jedan način suprotstavljanja tome je bilo putem, a ovo su radile političke oligarhije i političke stranke koje su se tada prekonstruirale, da se takođe preko nekih političkih organizacija ili stranaka suprotstavi tom procesu. Međutim, to je bilo jako teško. Ono što je bila ironija toga vremena da kako je počinjala demokratizacija društva i kako su se osnivale partije pre nego što su formalno registrovane, skoro sve do jedne su imale te snažne nacionalističke predznake i borile su se za to da one preuzmu taj barjak, neke borbe za vlast. Bilo je i nekih organizacija kao što je UJDI, Ujedinjena Jugoslovenska Demokratska Inicijativa, koja je obuhvatala prostor cele Jugoslavije. Dakle grupa intelektualaca političkih aktivista koja je nastojala da se suprotstavi, ali ona je bila politički jako slaba, i nije imala pravu moć u rukama. Mediji su takođe bili, na neki način, zgodan način suprotstavljanja drugim medijima. Tako da ste imali državne televizije koje su imale jednu sliku stvarnosti, a imali ste, na primer Jutel, koji je trebalo da pruži drugu sliku stvarnosti. Imali ste neke novine, tipa Borba, koja je trebalo da se suprotstavi politici na primer ovde u Srbiji. Međutim te medijske kuće u Srbiji, zahtevaju finansije, zahtevaju neku podršku, su bile izuzetno slabe. Dakle, vrlo ih je lako bilo ukinuti. Vrlo je lako bilo smanjiti im sredstva, naterati da ljudi odu iz tih redakcija u druge redakcije. Tako da to koliko god da je izgledala kao neki džin, jedna ogromna radio stanica na celom jugoslovenskom prostoru, to je u stvari, da tako kažem, bio džin na staklenim nogama. Jako ga je lako bilo oboriti. I to se naravno odmah desilo upravo koordinisanom akcijom svih u Jugoslaviji. B92 je jedna od tih radio stanica koja je uspela da se očuva, ali ona je tada bila vrlo mala, dakle omladinska radio stanica koja nije zahtevala neka velika sredstva. Ja sad pričam za Beograd ali takvih malih medijskih kuća je bilo i u ostalim sredinama. I nevladine organizacije su bile dosta žilav protivnik ovim snažnim, vladinim organizacijama. Pre toga nevladine organizacije u današnjem smislu skoro da nisu postojale. Međutim, tada su počinjale da se osnivaju i taj njihov trend osnivanja je naglo rastao, pogotovo tamo negde sredinom devedesetih godina. Ali prve su nastajale neposredno pre početka ratnih sukoba, tu mislim na '91. godinu ili u tim prvim ratnim godinama. One su imale izuzetno snažnu ulogu, mada mnoge od njih nisu bile zvanično ni registrovane. Opet je to bio jedan mali krug ljudi koji je smišljao kako da se organizuje, da razmenjuje svoje ideje, da sarađuje sa drugima. Dakle, bez neke snažne logistike ili bilo čega drugoga. Mnogi od tih ljudi nisu ni znali ni kako im se zove organizacija i slično. Prosto su se spremno odazivali ako su potrebne neke akcije da se rade. I naravno u toj sredini kada svako ko je bio suprotstavljen vlastima, opet ne pričam samo kažem o Srbiji, je bio nekako u situaciji da je izložen na milost ili nemilost onima koji su imali vlast. Bilo je jako teško organizovati se i suprotstaviti se tome u manjim sredinama. Bilo je to lakše u većim sredinama, na primer u Beogradu ili u Zagrebu. I prve organizovanije akcije su i počele tu. Bilo je zamišljeno da i Sarajevo bude ta treća sredina, dakle kao neki trougao gde će se koordinisati te aktivnosti. Međutim, vrlo brzo već '92. godine, kao što znate, Sarajevo se našlo u strahovito teškom položaju. Prosto tu je rat buktao za razliku od Beograda i Zagreba gde su te inicijative mogle da se nastave. Tako da ljudi koji su bili u Sarajevu, koji su bili organizovani u tim građanskim inicijativama, uskoro su prosto morali da se bore za goli život, za svoj i život svojih porodica. Ali su te aktivnosti i dalje nastavljane. Ono što je važno imati na umu je kako su se smišljale različite ideje i koje vrste otpora su se pružale. Kada govorimo o tim mirovnim inicijativama, to su istovremeno i neke prve forme, tako da kažem, mirovne edukacije. Kako mediji nastoje da se suprotstave državnim medijima, ne misle da će pobediti tog nekog moćnog protivnika, da će ga nadglasati ili tako nešto, ali imaju ideju da će ovu treću stranu, dakle auditorijum, na neki način, ubediti i edukovati. Dakle smiriti te tenzije, mržnju, strahove koji su bili neprestano šireni. I to možemo zvati s pravom prosto nekom mirovnom edukacijom koja je nastojala i ona je imala sasvim različitu formu pre otpočinjanja, za vreme trajanja i naravno posle završetka tih ratova. Prve akcije koje su počele pre otpočinjanja ratova su bile neke vrste, ajde tako da kažem, mirovne edukacije i uski krugovi intelektualaca, novinara, mirovnih aktivista su nastojali da smire strasti, da pokušaju da ljudima objasne, da pruže neke druge informacije i slično. Serije tribina su organizovane koje sad iz ove perspektive deluju zaista po svom broju i nekoj ogromnoj energiji uloženoj u to, impresivno svejedno koliko su se pokazale donkihotske u svojoj akciji. Na primer, u knjizi koju je Centar za antiratnu akciju '98. izdao pod nazivom „Lekcije iz demokratije“ gde smo nastojali da skupimo te različite programe, tj. akcije koje su rađene u Jugoslaviji u periodu od '91. do '98. mogu se naći neke takve akcije. Primera radi, već otvorena antiratna tribina, tako se zvala, ona je od jula do decembra '91. svake nedelje održavana u Beogradu sa idejom da privuče što više ljudi. Od jula do decembra u Domu omladine su organizovane redovno jednom nedeljno te tribine. Pa zatim beogradski antiratni maraton. To su organizovali UJDI i Centar za antiratnu akciju od oktobra '91. do februara '92. To je opet nekih 5, 6 meseci. Opet svake nedelje su organizovani ti antiratni skupovi. Zatim kad je već rat počeo od oktobra '91. do februara '92. svake nedelje su organizovane slične tribine, nastojeći nekako da pruži drugačiju informaciju i naravno svako ko je želeo mogao je to da čuje. Važno je reći da bar u Beogradu nikada takve inicijative, ali izgleda ni druge nisu bile zabranjivane, nikakve velike represije nisu vođene protiv onih koji su bili za mirovnu opciju i to je pitanje za sebe. Zašto su onda opet te inicijative bile toliko malobrojne faktički, okupljale isti broj ljudi i nisu imale takve masovne razmere kakve će već negde '92. neke od tih akcija da imaju. Da li ljudi nisu verovali da će se dogoditi ono na šta je tada upozoravano? Da li su bili potpuno pasivni, smatrali da to od njih ne zavisi? Da li su možda i odobravali ceo taj tok akcije koji je nadolazio, dakle to su pitanja. U svakom slučaju ova vrsta mirovne edukacije nije imala nekog posebno velikog uspeha u poređenju sa tom izrazito snažnom i sistematskom ratnom propagandom koja je na svim frontovima vođena. Ovaj način aktivnosti, dakle putem tribina vođen je i kasnije, manje tokom samog rata koliko je opet ta aktivnost počela posle ratnih operacija. Dakle imali su različitu formu sada, na primer, u Centru za kulturnu dekontaminaciju imate skoro svake nedelje slične tribine, u Reksu, opet jednom prostoru u centru Beograda imate skoro stalno takve neke razgovore na temu istine, odgovornosti, pomirenja. Ovde sam našao slučajno, isto opet Centar za nenasilnu akciju i Vreme su organizovali jednu seriju tribina otkud ja u ratu i kako ka trajnom miru, četiri učesnika rata, ne četiri mirovna aktivista, već učesnika rata. Po jedan iz Sarajeva i Zagreba i dvojica iz Beograda su pričali o tome kako su se ponašali u ratu, kako se to sve za njih završilo i kakva je sada njihova perspektiva. Oni su gostovali po različitim gradovima na prostoru bivše Jugoslavije. Dakle to je primer jedne posleratne, tribine i akcije. Većina se tiče upravo te teme istine, odgovornosti, pomirenja na ovim prostorima. Ali sa otpočinjanjem ratnih sukoba, dakle prvo u Sloveniji od jula '91, a onda u jesen '91. već sa ratom u Hrvatskoj koji taman što se razbuktao '92. počinje rat u Bosni koji je bio još krvaviji, mada je izgledalo da je već ovaj rat u Hrvatskoj maksimum sa nekim zločinima koji se tu mogu raditi. Tada su već počinjali drugi vidovi protesta različite protestne aktivnosti koje su ljudi pokušali da organizuju, često zaista bez ideje da to može imati nekog posebnog efekta, ali sa idejom da se nešto mora uraditi, da neki znak protesta ljudi moraju dati. Opet je to bila jedna manja grupa ljudi koja nije podlegla potpunom osećanju depresivnosti kod onih koji su bili protiv rata, koje je bilo izrazito, da se prosto ništa ne može uraditi. Ko hoće može da napusti zemlju i kao što znate hiljade ljudi su je i napustili. Po nekima čak i stotine hiljada mladih ljudi su odlazili iz zemlje. Oni koji su ostajali gledali su da prežive, a neki su ipak smatrali da se nešto može učiniti u tim različitim protestima, akcijama. Već jula '91. dakle kada se počeo rat u Sloveniji, Centar za antiratnu akciju je organizovao jedan protestni skup u Beogradu. Pa zatim Solidarnost sa Dubrovčanima kad je Dubrovnik bombardovan '91. u oktobru. Dakle taj niz protesta je na neki način trajao kontinuirano svih ovih godina. Od jeseni, '91. godine pa do kraja zime '92. godine, to je opet nekih 5, 6 meseci, svakog dana je ispred Skupštine Srbije ovde u ulici tadašnjeg Maršala Tita, ima jedan mali parkić i tu smo dolazili, prosto dolazili smo i paljene su sveće za pomen poginulima, prosto sa svih strana čitana su njihova imena. Tu je bilo mesto gde su se ljudi okupljali i mesto koje je bilo vidljivo, gde su ljudi svakoga dana želeli da daju do znanja da postoji neka druga vrsta raspoloženja u Beogradu ili u Srbiji. Mesecima je to iz dana u dan trajalo opet bez ikakvog pravog rezultata u smislu da nešto može tako da zaustavi ratnu mašineriju, ratnu industriju ako hoćete. I opet se može postaviti pitanje koje su od ovih aktivnosti uopšte imale efekta, da li su to izrazi samo nekog moralnog protesta bez obzira na posledice ili se ide na to da imaju efekta, ako su imali efekta kakvog su efekta imali i slično. Nošenje crnog flora negde krajem maja '92. je već okupilo nekoliko desetina hiljada beograđana koji su se okupili u gradu i nosili crni flor ulicama Beograda. Dakle veliki broj ljudi je pokazivao spremnost da aktivno učestvuje u tim antiratnim protestima. Svako iz naše okoline znao je još veći broj ljudi koji su to podržavali, ali su smatrali da to nema nikakvog efekta, ili su smatrali da je to možda opasno ili su se plašili da u tome učestvuju. Posebni vidovi ovih protesta su serija građanskih protesta i studentskih protesta koji su se s vremena na vreme odvijali u Beogradu i na Beogradskom univerzitetu. Jedan takav protest bio je već '91, ali pre ratova tako da nije bio mnogo relevantan. Ali već '92. je počeo jedan takav protest u Beogradu i trajao mesec dana ali bez nekih naročitih rezultata. Kasnije '96, '97. stotine hiljada ljudi su učestvovali u sličnim protestima. Ali ono što se dešavalo je da ti protesti nisu imali eksplicitnu antiratnu poruku. To jeste bilo sadržano u tim proglasima, ali ja smatram zato da bi se okupio što veći broj ljudi sa različitim političkim idejama i da bi se suprotstavili vlasti, pa makar bili i sa različitih pozicija. O Miloševiću se pričalo sve najgore na tim protestima, ali nije bilo jasno zašto ga optužujete. Zato što je uopšte poveo rat ili zato što ne ume da vodi rat, pa eto rat traje već godinu dana a ništa nismo osvojili itd. Dakle pošto je to bila tabu tema da se oko toga ne bi podelili Miloševićevi protivnici, uvek je preskakano to i često se implicitno podrazumevalo da su svi upućeni u proteste protiv rata. Beogradski univerzitet jeste bio nekako sedište toga i različiti mirovni protesti su organizovani. Evo juna '92. Put mira, mirovni protest organizovan u saradnji sa studentima Beogradskog univerziteta i drugih takvih akcija je bilo. Bilo je izgleda dosta teško i osetljivo udariti na Beogradski univerzitet iz različitih razloga. Studenti uvek imaju neki visok status. Protiv njih ne možete primeniti silu koju možete protiv građana. Ne možete ih optužiti za ono za šta možete obične građane. Ali je postojao, činjenica, problem sa, iz moje perspektive, da ti studentski protesti nisu mogli da eksplicitno nastupe sa tom antiratnom temom, da to bude, neka žiža protesta, upravo zato da ne bi to izazvalo neke podvojenosti unutar tog velikog broja ljudi. Dakle to je neko moje viđenje. Ali niz takvih protesta su organizovani, eto kažem neki najmasovniji je bio '96, '97. koji je 3 meseca bukvalno, bukvalno je svakog dana 3 meseca trajao ovde ulicama grada i drugih gradova u Srbiji. Život je na neki način tu bio blokiran. Cilj tog protesta je bio da se lažirani izbori ponište i da se pravi rezultati prihvate. Ali je to uvek bilo, suprotstavljanje Miloševiću i njegovom režimu, dakle toj nekoj jakoj opciji koja je tada postojala. I naravno uvek je bilo osetljivo pitanje u takvim protestima, što su imali podršku ili koordinaciju sa drugim političkim partijama. Uvek je postojala mogućnost da oni budu iskorišćeni od strane drugih političkih stranaka. To se bogami često i dešavalo. Treći vid protesta koji je postojao, ne protesta nego nekih mirovnih aktivnosti, inicijative koje su počele, od '92. različiti seminari, radionice, seminari za razrešavanje konflikata i slično. To nije naravno naš izum. Takvi seminari ili neke slične radionice su postojale i razvijane i u drugim sredinama u kojima su postojali dugo vremena žestoki konflikti. U Izraelu na primer, u Severnoj Irskoj itd. I onda je taj model primenjen u našoj zemlji u različitim sredinama i koliko sam bar ja pratio, čini mi se da su prvi takvi seminari organizovani marta '92. godine. Tri seminara su istovremeno organizovana, jedan u Subotici, jedan u Zagrebu i jedan u Ljubljani. U Subotici, dakle u Srbiji, je bilo 54 ljudi koji su bili učesnici. Tu su bili psiholozi, novinari, mirovni aktivisti i slično, i bili su ljudi iz različitih sredina iz bivše Jugoslavije. I ne samo što su oni dakle prošli kroz taj seminar ili ta tri seminara, već je bila ideja da oni dalje prosto organizuju seminare slične vrste, koji se tiču dakle nenasilne komunikacije, mirovne edukacije u svojim sredinama, uspostavljanje poverenja između različitih etničkih sredina i slično. Ovde su ti seminari bili mnogobrojni, dosta popularni. Ne znam, moguće da ste i mnogi od vas prošli kroz neke slične seminare bar u ovom posleratnom periodu. Ali verovatno znate o kakvim seminarima pričam. Tada su već i različite nevladine organizacije počinjale sa svojim aktivnostima. I onda je to imalo formu nevladinih organizacija. jedna od prvih takvih organizacija je Centar za antiratnu akciju. I mnoge od ovih aktivnosti koje su tada već '91. počinjale, a pogotovo kasnije, su bile organizovane od strane ovog Centra za antiratnu akciju. Niz drugih organizacija bar u Beogradu, su nicale iz Centra. Na primer, beogradski Centar za ljudska prava. Dakle grupa pravnika se specijalizovala za neku vrstu problematike, pa se prosto organizovala u svoju nevladinu organizaciju. I niz drugih koje ću sada spomenuti. I Centar za antiratnu akciju je takođe prolazio kroz ove faze o kojima sam govorio. Prvo su to bile različite protestne aktivnosti, a onda su počeli, neki projekti, organizovanje projekata, nekih planskih akcija koje su onda okupljale ljude na duže vreme, tražile sredstva itd. Uskoro su od grupa ljudi koja su izlazila samo na ulicu da izraze nezadovoljstvo, postajale grupe prilično organizovanih ljudi sa svojim komunikacijama na kompjuteru, sa svojim programima koje prave, razvijaju, sa svojim projektima koje daju, dakle prosto način rada se tu promenio. Negde '93. počeli su slični programi da se organizuju, slične ove radionice za nenasilnu komunikaciju i u Centru za antiratnu akciju i neki prvi ili najradoznaliji koji su kroz to prolazili su bili uglavnom psiholozi. Dakle Centar se nije sastojao samo od psihologa, ali je bilo tu psihologa jednim delom zato što je jedna grupa psihologa, bila uključena od samog početka ne samo u te protestne akcije već i u akcije pomaganja ljudima koji su se tada našli u veoma teškoj situaciji, bilo da ovde žive, bilo da su izbeglice, bilo da su deca ili odrasli. U celoj toj ratnoj mašineriji oni su bili potpuno ostavljeni po strani, niko posebno o njima brigu nije ni vodio. Dakle niz takvih aktivnosti je rađen i onda su takve radionice rađene i sa decom, izbeglicama i sa njihovim roditeljima. Znate psiholozi su bili zainteresovani za tu vrstu aktivnosti i kada su ti prvi seminari organizovani, negde '93. to se nama jako svidelo. Ostali koji nisu prošli kroz te seminare pitali su nas a kako to izgleda, ajde nam prepričajte. Onda smo mi rekli ajde bolje umesto da vam prepričamo mi ćemo da vam održimo takve seminare. Pa smo se mi onda skupljali i držali takve seminare za druge članove Centra za antiratnu akciju, i članove drugih nevladinih organizacija. Pitanje:Ko je držao te prve seminare. Stranci? Da prve seminare su držali stranci. Sada ja ne znam da li su vam imena možda poznata.Verovatno ne. Mi za takvu vrstu nekih seminara, pravo da vam kažem, nismo bili ni čuli, niti smo krenuli odmah sa takvim organizovanjem, ali pošto je to bila tradicija u drugim konfliktnim regionima onda su dakle stručnjaci i aktivisti koji su imali takva iskustva dolazili da drže te seminare sa idejom da mi nastavimo da takve seminare držimo. I mi smo počeli to da radimo u okviru Centra za antiratnu akciju. Upravo je jedna grupa psihologa smatrala da je to neki njihov poziv ili misija da organizuju takve seminare u svom gradu i tako je nastala, unutar Centra za antiratnu akciju, grupa Most. Ja sad pričam kao predstavnik Mosta ovde. Nisam se i na taj način predstavio. Ali dakle grupa koja je sad bila zadužena za tu vrstu projekata i tu vrstu aktivnosti, prosto uspostavljanje komunikacije sa ljudima iz drugih sredina, pomaganje ugroženima, mirovna edukacija, pre svega edukacija dece u školama ili van škola. Dakle ovo naše ime Most je trebalo da simboliše upravo to uspostavljanje pokidanih veza, uspostavljanje dijaloga, uspostavljanje dakle komunikacije između profesija i sa drugih različitih strana. Opet ja to samo dodirujem, skiciram zato što će, nadam se, Ruža kao prva predsednica Mosta imati nešto više reći o tome. Ovakvih aktivnosti i sličnih nevladinih organizacija je bilo, bar u Beogradu, jako mnogo. U ovoj knjizi Lekcije iz demokratije, na primer, u ovom periodu koji smo obradili od '91. do '98. registrovano je 129 projekata tog tipa, tj. akcija tog tipa, što je možda polovina tih projekata zato što smo upisali samo one koji su nam odgovorili, odnosno one koji su poslali formulare nazad. To je naravno mnogo manji broj od onih koji su zaista imali takve aktivnosti. Ali evo bar u ovoj maloj knjižici registrovano je preko 100 različitih projekata i podjednako su bili zastupljeni seminari i radionice, tribine i ove različite akcije u celom tom periodu. Slične aktivnosti postojale su i u drugim regionima. U Hrvatskoj pre svega, to je bar meni lično najpoznatije. U Bosni ceo prostor je bio ratno poprište i tu je zaista bilo znatno teže organizovati neku tako čvrstu inicijativu u odnosu na Hrvatsku i Srbiju. U Hrvatskoj je već vrlo rano '92. oformljena antiratna kampanja koja je bila mreža, bar tada, na početku, više od 20 tih civilnih grupa, antiratnih ili grupa za ženska i ljudska prava koja je bila dosta snažna i žilava. Mnoge od tih organizacija su jako uspešno i dobro radile svo to vreme. Na primer, Zamirnet, to se sećam, on je '92. osnovan i on je omogućio, bar ovde nama, uspostavljanje te neke Internet komunikacije sa njima i sa celim svetom. To je tada bilo ekstremno značajno. Inače ste bili potpuno odsečeni. Centar za mir, nenasilje i ljudska prava u Osijeku su takođe počeli da rade i organizovali su isto ogroman broj različitih seminara sličnog tipa i aktivnosti kao i ovde. Dakle to nisu bili samo seminari, već i podrška ljudima. Sećam se, oni su organizovali čuvanje napuštenih stanova tamo gde su Srbi bili izbačeni ili su prosto iz straha otišli. Onda su oni te stanove čuvali da ne bi upadali drugi i zauzimali ih. Ti neki vidovi solidarnosti su postojali sve to vreme. Oni su isto organizovali mirovnu edukaciju kroz koju je prošlo više od 500 učitelja i 4.500 njihovih učenika. Od '95. bar koliko ja znam, niz različitih tih nekih mirovnih seminara je organizovano u Hrvatskoj od strane Centra za mirovne studije. Oni su imali zgodan naziv Miramida. Znam da su mnogi ljudi odavde odlazili na te Miramide. Od oktobra '95. su počele i bar za sledećih 5 godina, dakle dokle imam neku informaciju to su bili petodnevni seminari. 14 seminara te vrste je održano i učesnici su bili sa prostora cele bivše Jugoslavije. Zatim Miramida plus to je već negde od '97. organizovano. To su bili devetodnevni, ozbiljniji seminari za mirovne aktiviste koji su ozbiljnije uključeni u rad u svojim mirovnim organizacijama. I opet preko 120 polaznika je bilo u toj Miramidi plus. Dakle ta scena je bila približno slična po svojim aktivnostima eto i u Srbiji i u Hrvatskoj i postojala je saradnja i koordinacija između jednih i drugih. U Makedoniji je takođe postojalo nešto slično, bar ovde imam neki izveštaj od Balkanskog centra za mirovne studije. On je od '93. formiran faktički kao postdiplomske studije na njihovom Filozofskom fakultetu. Dakle naši studenti mirovnih studija su sarađivali sa njima i međusobno se posećivali. Ali to su bile postdiplomske studije i sada verovatno imaju tu formu, ali još od '91. je počeo tamo rad u vidu nekog instituta za mirovna istraživanja. Tamo su slični neki programi i aktivnosti vođeni. U svakom slučaju te aktivnosti koje su počele još, sad pričam eto o Beogradu, još pre izbijanja ratnih sukoba, koje su se tokom otpočinjanja ratnih sukoba, relativno naglo razvijale u nekom svom intenzitetu. Negde od '92. faktički su uslovi za rad i za širenje mirovnih ideja postali naglo loši. Naizgled situacija je pogodovala, faktički ne usporavanju, već jačanju tih aktivnosti, zato što je situacija postajala u Srbiji rapidno lošija. Pre svega '92. godine pa sve do '96. godine SR Jugoslavija je bila isključena iz svih međunarodnih institucija. Nismo poštu na primer mogli da dobijamo, knjige niko nije mogao da nam šalje, iz Amerike na primer. Sećam se naš fakultet nije mogao da dobija časopise, jer prosto to nije moglo da funkcioniše. Bilo je zabranjeno da nam šalju takve pošiljke. SRJ je izložena ekonomskim sankcijama, zato što se smatralo da će upravo zato što sankcije otežavaju situaciju, da će to probuditi na neki način revolt ljudi i spremnost da se suprotstave Miloševićevom režimu zato što će između dva zla izabrati manje. Hiperinflacija koja je bila od '92. do '94. je bila toliko enormna da je dostizala mesečnu stopu od 330 miliona posto mesečno. Novčanica koja se pojavi jedne nedelje kroz nedelju dana nema nikakvu vrednost. Kada primite platu vi možete da odete i kupite jedino jaja ili hleb jer su radnje bile apsolutno prazne. Već sutradan za tu novčanicu ne možete da kupite ni novine ni bilo šta drugo. Neprestano su štampane pare sa ogromnim brojem nula. To je stavilo ljude u ekstremno težak ekonomski položaj. Zatim neprestani priliv izbeglica, pogotovo posle akcije Oluja u Hrvatskoj ili posle sukoba na Kosovu. Od aprila 2001. registrovano je skoro pola miliona izbeglica na prostoru bivše Jugoslavije. Sada ovo što pričam su ekstremna pogoršanja situacije u kojoj su ljudi živeli. I može iz jedne perspektive izgledati da upravo to može pogodovati suprotstavljanju režimu i antiratnim tim aktivnostima ili da je to čak samo po sebi mirovna edukacija jer na primeru pokazuje šta rat sa sobom donosi. Međutim, faktički takve situacije donose nešto drugo. Donose to da ljudi počinju da se grčevito bore za opstanak, za svakodnevno preživljavanje, dakle da nađu hleb, da se prehrane, a ne da se bave sada politikom niti bilo kakvim drugim aktivnostima. Osim toga ljudi su tada bili strahovito vezani za tu neku mizernu platu koju dobijaju i za to nešto što im država daje, kao na onim aparatima za veštačko disanje. Tako da pretnja da država može, da ljude nekim malim sankcijama stavi u prosto neizdrživ položaj je bila toliko velika da je odvraćala ljude od bilo kakvog suprotstavljanja i protesta. I ono što isto jako važno, a što se spolja previđa je da u situaciji potpune izolovanosti, ali ne delimične već apsolutno potpune izolovanosti jedne zemlje, bilo šta može da se potpuno slobodno razvija i da ima formu istine koju ne možete proveriti i opovrći. Na nekim grafikonima za ispitivanje javnog mnjenja to se jasno vidi. Do počinjanja sankcija rastao je broj ljudi koji su optuživali Miloševićev režim za takvo stanje i bili protiv vlade. Međutim posle toga taj broj počinje da stagnira i opada, a naglo raste broj ljudi koji međunarodnu zajednicu proglašava krivcem za njihovu tešku situaciju i za ratove na prostoru bivše Jugoslavije. Upravo zato što je to odjednom postala jedina istina koja se mogla čuti, bilo da slušate akademike, bilo da slušate ljude na pijaci, bilo da uključite jednu ili drugu radio stanicu. To je bila jedina slika koja vam se stalno vraćala, na taj način se pojačavala. I u toj situaciji, razbijati tu iluziju, govoriti da to nije istina ili da bar nije potpuna istina, ili da su neke stvari direktno izmišljene je bilo apsolutno nemoguće zato što nije bilo nikakvog načina da bilo šta demantujete ili da se čuje neki drugi glas. To je bilo, toliko snažno da su novine, novinari, mediji imali mogućnost da bilo šta proglase istinom i da objave bez ikakve mogućnosti da to neko demantuje. To je imalo često apsolutno komične, karitukaturalne forme. Sećam se, postoji slika Uroša Predića, naslikana još čini mi se, krajem XIX veka, ''Siroče na majčinom grobu''. Mi smo gledali tu sliku još dok smo išli u školu. U Novostima pojavi se ta slika sa informacijom, mali pa sve sa imenom i prezimenom, Predrag Simić, kojem su muslimani ubili roditelje fotografisan je kako plače na majčinom grobu. Neverovatno. Kroz nedelju dana dobra vest, kao i u nesreći ima dobra vest, tom malom Predragu Simiću, ne znam neke institucije u Srbiji omogućile su da se školuje itd. Dakle to su potpune besmislice koje niko nije opovrgao. Dakle vi možete da kažete ovo je neverovatno, ovo je ludilo, ali ne možete to nigde da demantujete. Imali ste slike predizbornih mitinga na primer. Opet u nekim novinama na prvoj strani gde je dovoljno da malo se zagledate i vidite da je to ista grupa ljudi slikana, na primer, u razmaku od pola minuta, tako da nemaju svi okrenutu glavu na istu stranu na primer, ili tako nešto, dodata jedna do druge, slika, montaža napravljena od jedne iste fotografije ne bi li se prikazalo da su to hiljade i hiljade ljudi okupljene na tom skupu. Ništa vam nije vredelo što idete od prijatelja do prijatelja i pokazujete tu sliku i kažete vidite kakva je ovo neverovatna glupa fotomontaža. Dakle sve je to bilo potpuno dozvoljeno i moguće. Iz te perspektive potpuno je razumljivo zašto je strategija vlasti bila takva da ozbiljno ne proganja mirovne aktiviste i pokrete. Dakle uvek je bilo pretnji i uvek je bilo slučajeva da neko strada zbog toga, ali to nije bila generalna akcija zato što bi to izazvalo, kontraefekat i razrušilo tu sliku vlasti koja je, benevolentna i samo štiti svoj narod, i koja je demokratska, tj. najdemokratskija na svetu kako se tada zvala. A samim tim, koliko god da vi nešto radite to nije imalo velikog efekta zato što niste imali medije, niste imali informacije, niste mogli da demantujete bilo šta što se o vama govori. Tako da ta sintagma „strani plaćenici“ je bila svakodnevna sintagma kojom su nazivani oni koji su se bavili mirovnim aktivnostima i kojom su nazivane nevladine organizacije koje su to podržavale. To je ostalo čak i danas u svesti ljudi. Na primer Soros fond je promenio ime u Fond za otvoreno društvo zato što je Soros postao primer nečega najodvratnijeg i najgoreg na svetu. To je kao da kažete đavo ili tako nešto slično. I onda „soroševci“ ili nešto slično, su bile fraze koje je svako slobodno upotrebljavao kada više nije mogao da smisli neki superlativ u optuživanjima. Kažem da „to su strani plaćenici“, „to je rezultat zavera svetskih sila i svih ostalih“, to je ostalo i sada. I sada toga imate, pogotovu u poslednje vreme, kao u onom filmu ''Imperija uzvraća udarac''. Sada se imperija zaista konsolidovala i uzvraća udarac i odjednom vidite povratak istih tih priča, istih tih floskula koje se opet pojavljuju. Tako da ono što je izgledalo na neki način kao gotova bitka, pokazuje se da je tek kao jedna epizoda. Niz istraživanja praćenja etničke distance na prostorima bivše Jugoslavije, pokazivala su da, pogotovo pre ratova, prave etničke distance faktički, ili izrazite etničke distance nije ni bilo. U nekim drugim regionima etnička distanca je daleko veća nego što je bila na prostoru bivše Jugoslavije, a nikakvih ratova nije bilo. Oni koji su živeli zajedno oni su izražavali zabrinutost međuetničkim odnosima, ali su te probleme viđali negde drugde. Smatrali su da ti problemi zaista postoje tamo gde ih mediji vide, ali da je u nihovim sredinama sve relativno dobro. Tako da kada je rat buknuo odozgo odjednom su se ljudi našli upleteni u rat izloženi tim pričama da prosto dalji zajednički život nije moguć. Tako da ta priča o smanjivanju etničkih stereotipija nije uopšte bila u prvom planu pre izbijanja ratnih sukoba zato što taj nivo netrpeljivosti i distanciranosti među običnim svetom uopšte nije postojao i nije izgledalo realno da vlast može to toliko snažno da proizvede. Međutim, pokazalo se ako imate ratnu propagandu i rat odjednom prosto sve možete. Posle toga ta vrsta delatnosti se pokazala i u mirovnoj edukaciji. Ne samo priča o ratu i o posledicama rata i slično, već i priča o tome da li je uopšte moguće živeti zajedno, dakle nešto što je do tad bilo apsolutno nesporno i jasno, sad je odjednom postala teška tema, nešto što je trebalo iz svih sila upinjati se i dokazivati ljudima, ne, nemoguće je živeti zajedno, mi smo drugačiji, oni su drugačiji. Niz sličnih aktivnosti su onda postojale još za vreme tih ratnih sukoba i posle. Grupa Most je organizovala niz takvih zajedničkih susreta, ljudi iz različitih, ne samo etničkih grupa, nego i sa zaraćenih strana. Unutar iste države u Srbiji imali ste različite konflikte između etničkih grupa, bez obzira što tu nije postojao otvoren rat. Ono što je tu važno po meni, a što je bila dobra strana je što su u grupi Most bili velikim delom psiholozi što pokazuje da sami kontakti između ljudi koji su dotle bili na zaraćenim stranama ili se dotle nisu poznavali, da dakle sami kontakti apsolutno nisu dovoljni da bi se opet uspostavilo poverenje ili da bi se, stereotipije između njih smanjile. Niz sličnih seminara su organizovani od strane raznih drugih entuzijasta ovde ili u svetu koji su nekada imale i kontraefekat. Ljudi su odlazili tamo sa željom da razgovaraju i da se pomire, bolje upoznaju i slično, a vraćali su se sa još većom nekom gorčinom u sebi i sa idejom da je nemoguće miriti se i da bi bolje bilo da se nisu nervirali i išli na takve seminare. Zašto? Zato što su uglavnom ti seminari organizovani po principu mi i oni i ajde da lepo sednemo za sto i diskutujemo ko je u stvari kriv, a ko ne i da mi vama dokažemo da mi nismo krivi, a da vi malo priznate svoju krivicu i obrnuto. Faktički se pokazalo da pogotovo sa traumatskim iskustvima to nema nekog posebnog efekta. Ono kada ti seminari imaju efekta je da se nađu ljudi koji imaju približno isti status, eto na primer i ovaj vaš seminar ja vidim malo u tom svetlu, u tradiciji takvih okupljanja. Tako da imaju isti status, ista interesovanja. Zatim da su okupljeni oko nekog nadređenog cilja, negde gde saradnjom i dijalogom prosto mogu postići neki cilj koji su sebi postavili. Zatim da je ta njihova aktivnost relativno kontinuirana, da se ne sastoji samo od na primer jednog susreta koji traje dan, dva ili nekoliko sati. I ono što se pokazuje kao jako važno je da imaju neku podršku u svojoj zajednici. To je ono što ovim seminarima kod nas, a pogotovo ranije, često nedostaje i što smo, bar ranije kažem, imali taj problem kad neko dođe na seminar on mora da se pravda maltene ljudima u svojoj sredini, zašto je došao, kako se usudio itd. Dakle uvek je postojao distanciran odnos prema toj vrsti angažmana i nekom dijalogu sa drugom stranom. Sada je to mnogo lakše. Uostalom taman i da nije tako, jer prosto rat je prošao, Centar za antiratnu akciju i Most imali su cilj neke svoje delatnosti ne toliko da se suprotstavi ratu tako što će se otkloniti uzroci rata na primer. To je bilo prosto apsolutno nemoguće i van domašaja jedne tako male organizacije. Međunarodna zajednica se time bavila pa nije uspela da se adekvatno nosi sa tim uzrocima rata, niti da se pobedi protivnička strana. To je zaista kao borba Davida i Golijata. Prosto imate ogromnu mašineriju koja se meri administracijom od desetine hiljada ljudi, ogromnom finansijskom medijskom moći ili bilo kakvom drugom. I tu nemate nikakve šanse. Ono šta možete je eventualno da postepeno pridobijate treću stranu, javnost za neke vlastite vaše ideje i to je bilo relativno značajno u stilu bolje išta nego ništa, imalo je nekog efekta. Zatim da se ojača, da se pruži podrška ljudima koji misle isto kao vi, da ljudi imaju neko mesto gde se mogu okupljati, osećati sigurno, gde mogu pričati jedni sa drugima i da prepoznaju da isto misle i što je u takvim situacijama zaista jako dragoceno kada nemate priliku ni da pročitate, ni da vidite nešto od onoga što vi mislite i mislite: pa nije valjda ceo svet postao lud ili sam ja možda lud? Svrha ovakvih grupa u takvim situacijama je i pružanje podrške jednih drugima. I ono što je isto bilo jako važno, što je Most i u svom imenu imao, što sam već i rekao, da se nerestano uspostavljaju veze koje se istina i neprestano kidaju, dakle sa ljudima iz druge sredine, sa ljudima iz vaše profesije koje ste znali, a koji se sada ne javljaju, sa ljudima unutar iste sredine koje su sada politički neistomišljenici, kad izgleda kao da nikakav dijalog između njih nije moguć. Ja mislim da su na tim aktivnostima i Most i Centar za antiratnu akciju prilično uspešno radili i da je veliki broj nevladinih organizacija nastao iz ovih nekih krvavih dogadjaja i da je ogroman broj sličnih organizacija nastao i u drugim sredinama, Hrvatskoj, Bosni. Ja sam ovde bez neke velike sistematizacije naveo samo neke od tih organizacija, neke od tih medija, ali ne zato što su oni i najznačajniji već eto ili su mi trenutno oni prvi pali na pamet ili ja lično, poznajem ljude iz tih organizacija pa je to bio neki kriterijum, ali u svakom slučaju ta aktivnost je sa stanovišta onih koji su u tome učestvovali delovala jako uspešno. Bili smo zadovoljni efektima kada se desio taj 5. oktobar kao nešto, što ovde u Srbiji ima tu neku mitološku vrednost. Uvek ima neki događaj od kad počinje istorija. Prvo su to bili protesti '96, '97, pa onda 5. oktobar. Međutim, sad se opet pokazuje da se efekti toga tope i da ono što je izgledalo da će biti stavljeno po strani, dakle ista ta vrsta seminara koji će aktivno raditi na nekoj etničkoj toleranciji, na razumevanju i slično, i koje će se suprotstavljati jačima od sebe, onima koji imaju medije, onima koji imaju vlast. Jedno vreme je izgledalo da se to neće ponoviti, da će ako bude daljeg rada to biti nadalje saradnja sa onima koji su na vlasti. Sad se opet pojavljuje ta ideja o nekom, ne ideja već refleks otpora na postojeće stanje, ideja da ćete opet morati da se aktivno suprotstavljate onima koji su jači od vas i da opet predstoji ulaganje ogromne energije, te će opet, verovatno mlada generacija, dakle vaša generacija, imati glavnu ulogu. Ono što ja, i time bih završio, međutim vidim kao problem kod pozivanja na mladu generaciju je što opet sva istraživanja, eto ja sam psiholog pa sad iz te perspektive govorim, pokazuje da su mladi zapravo najradikalniji. U svako vreme koliko tu ima onih koji su zaista najspremniji da se založe u nekim mirovnim aktivnostima, na uspostavljanju međusobnog poverenja. Evo ovde bih sada završio da bih ostavio vremena za neke vaše komentare, pitanja ili tako nešto. Pitanje: Da li posle svega što su nevladine organizacije uradile u poslu kojim su se bavile, pogotovo, s obzirom na sadašnje stanje. Imate li utisak da je imalo još nešto da se uradi, pogotovo u ovom zadnjem periodu od dve, tri godine, jer bar rezultati glasanja pokazuju da je možda trebalo još nešto dodatno da se uradi. Odgovor je da, ali malo da ga proširim. Stvar je u tome što opet, sve zavisi od interpretacije situacije, od interpretacije onoga što se događalo. U toj nekoj popularnoj mitologiji postojao je rat, postojao je Miloševićev režim koji je taj rat vodio, postojao je, hajde tako da kažem, zavedeni narod koji se sve više i više odvraćao od te ideje dok najzad 5. oktobra on nije postao većina, i nije svrgao Miloševića sa vlasti, tj. nešto pre toga, ali on nije želeo da ustupi vlast. To je moralo da se uradi mnogo grublje i odlučnije. On je otišao, ostala je dakle sada ta većina koja je preuzela od Miloševića vlast u svoje ruke i nastavili su da žive srećno i lepo kao u svakoj bajci otprilike. Međutim, nekoliko momenata su u realnosti, ili bar u mojoj slici, drugačiji od ove mitološke interpretacije. Prvo činjenica je da je Milošević izgubio vlast zato što je doveo narod u izuzetno težak ekonomski položaj, u izuzetno tešku situaciju za preživljavanje prosto i ljudi su bili spremni da izraze svoje nezadovoljstvo, ne ulazeći u to da li su zaista bili u pravu kada su ga sledili sve te godine. Da li su ljudi koji su ga veličali pre toga zaista heroji ili ratni zločinci. Najbezbolnije je za njih bilo da tu priču ne načinju, već da krenu na neki način iz početka. Pokazuje se međutim da to prosto nije moguće, da priču morate na neki način da dovršite ili razjasnite. To je jedan veliki problem nove vlasti što je taj jako težak zadatak odlagala. Uzmimo da je iskreno verovala da taj zadatak treba obaviti, a čak i to je možda. Drugo, ideja da je cela ta Miloševićeva aparatura na neki način razšrafljena sad, razbijena, dekomponovana, pokazala se kao pogrešna. Dakle mnoge veoma važne institucije Miloševićevog režima su opstale, održale se i sasvim konsolidovale. Ali u toj borbi, dakle čak i da su nevladine organizacije bile svesne te opasnosti, to apsolutno nije bio njihov posao niti su imali mogućnost da se tome suprotstave. One su eventualno mogle da na to upozoravaju kao što su sve više i više upozoravale i kao što je jačao ovaj drugi talas konsolidacije, tako je jačao i taj talas suprotstavljanja i marginalizovanja nevladinih organizacija. imate ovde nekoliko nevladinih organizacija koje vode žene. To je zanimljiva situacija. Isto je i u Hrvatskoj tako. Bukvalno su ih zvali i jedna i druga sredina pogrdnim nazivima, kao što je to tamo bila Vesna Vešalić. I ovde je to bila Vesna Pešić, pa sada Sonja Biserko, Nataša Kandić, Biljana Vučo, Borka Pavićević. Dakle to je zanimljivo i opet je to jedno pitanje za diskusiju. Zašto je to bilo tako? Slučajno ili ne? Ali u svakom slučaju, tačno ste mogli da pratite kako postepeno one u medijima postaju, pogotovo poslednjih meseci, stavljane u negativan kontekst i kako je dozvoljeno pričati o njima apsolutno šta god poželite. To su ti signali, da bolest nije izlečena ili kakvu god metaforu da tu upotrebimo. Ali nevladine organizacije su u ovom drugom periodu imale taj problem što nisu mogle da se trpaju u neku oblast koju je sada pokrivala država, i ona nastojala da to radi. Dobro ste primetili da je jedan problem sa onom vlašću bio što je Milošević srušen podrškom ili koalicijom potpuno različitih stranaka od kojih je ova strana, antiratna, bila malobrojna u toj koaliciji. Tako su nam ponudili da se osećamo kao pobednici, ali faktički su pobedu izvojevali bivši Miloševićevi saradnici koji su ga napustili i smatrali da je sada bolje drugačije organizovati vlast. I problem i za nevladine organizacije i za dalje delovanje, ostaje problem ratnih zločina koji nije samo problem suočavanja ljudi sa svojom savešću, jeste i to, ali radi se o ne maloj grupici ljudi, već jednom moćnom krugu ljudi kojima je apsolutan prioritet, dakle trenutno i u njihovim životima, i u narednom periodu, da naravno ne budu izručeni u Hag ili da čitav taj sistem zločina ostane sakriven. Oni se ne smeju pouzdati na to da će vlast biti benevalentna prema njima, već se moraju više približiti vrhu vlasti. Nekako to su prosto sve aksiomi njihovog delovanja. I dok se to ne reši, apsolutno je teško očekivati da će organizacije tipa Fond za humanitarno pravo ili neko drugi, moći da parira onima koji žele da prikažu drugu sliku ili da te ljude zaštite na mnogo konkretniji način. Dakle to će ostati jedan neprestani izvor konfikata koji blokira bilo kakvo sagledavanje prošlosti i iskreno neko pomirenje sa drugima. Pitanje šta sada, dakle antiratna opcija znači protiv tog rata i sutra, ja iskreno mislim da ratovi nisu više neka prava opasnost na ovim prostorima, srećom sve strane nemaju više tu moć da vode ratove, ali izrazito neprijateljstvo jednih, drugih, zahlađivanje odnosa, zatvorenost u neke svoje grupe, to je ono što nam ovde preti kao budućnost što može da bude podjednako teško kao i ratovi. Pitanje: Kakav je bio odnos sa medijima? Da pa jedna od glavnih teškoća nevladinih organizacija i uopšte ovih mirovnih inicijativa je bio odnos medijima i to je često bila apsolutno unapred bitka osuđena na neuspeh. Imate evo Srebrenicu, na primer, jedan strašan zločin koji se desio i gde običan gledalac televizije i nije bio neinformisan. On je bio informisan, ali stalno je mogao da čita u novinama i da gleda na televiziji sa najvišeg mesta od našeg predstavnika u Ujedinjenim nacijama, nije to sada bilo ko, zvanične informacije o tome kako je poginulo samo ne znam toliko ljudi u međusobnim okršajima. Dakle to su bile zvanične slike u koje, a ko ne veruje, može da otvori novine pa nađe nekog drugog naučnika koji isto to tvrdi. I ne samo to već može da čita i šta stranci misle, a to su bili oni tzv. „prijatelji srpskog naroda“, različiti filozofi, intelektualci i slično, koji ponavljaju tu priču. Dakle vi ako negde otvorite to pitanje, na primer Srebrenice u ovakvim nekim radionicama i susretima sa običnim svetom, oni su zapanjeni kako vi dovodite u sumnju nešto što je apsolutno utvrđeno, provereno od strane stranih autoriteta, domaćih stručnjaka. Dakle ta informacija u toj situaciji potpune izolovanosti toliko je snažna da je to slika realnosti bilo čega i bilo koje druge situacije. I onda se vi tu nađete u poziciji nekoga ko direktno izmišlja stvari i priča nešto u šta niko ne veruje i stvari koje su nemoguće same po sebi. Kako neko sad može da da naredbu da se pobije nekoliko hiljada ljudi. Mislim to su očigledno izmišljotine. Dakle nađete se u takvoj situaciji gde je to direktno objašnjenje da ste vi neki strani plaćenik, uverljivo. Tamo gde je manja zatvorenost jedne sredine veće su mogućnosti za slušanje i različitih informacija, prosto ne samo mišljenja. Vi ste možda gledali program B92, njihov specijalni serijal koji ide svakog ponedeljka koji se zove ''Istina, odgovornost, pomirenje''. Ta emisija je, ako ste gledali, po mom viđenju bila napravljena tako kako je napravljena, da bi Srbi iz Republike Srpske sami govorili o tome kakva je uloga Karadžića i Mladića. Prvi put sinoć se moglo čuti da se Srebrenica stvarno dogodila. Prvi put se tražila odgovornost. Ja to ne pominjem da bi nešto veličao to što radi B92 iako to veoma cenim, nego zato što mislim da je strašno važno pitanje takozvane metodike mirovne edukacije. Hteo bih da suprotstavim takav pristup načinu na koji na primer, Nataša Kandić pokušava da saopšti istinu auditorijumu. Tu je problem načina kako se to radi. Ali možemo o tome posebno da govorimo... Istorijat, funkcionisanje i efekti rada mirovnih organizacija; Ružica Rosandić Vrlo je teško sad bilo šta da pričam posle Dragana Popadića koji je toliko iscrpno i detaljno dao prikaz razvoja ili istorijat mirovnih inicijativa. Prosto zato što je problem što smo u mnogim od tih aktivnosti zajedno učestvovali i sad je pitanje kako ja da nastavim i šta dalje da pričam. Pa umesto nekog sistematskog pregleda mirovnih inicijativa bilo koje vrste možda bi bilo bolje da se prosto usredsredim na neka od pitanja koja su relevantna za ovu temu, odnosno da problematizujem neke stvari. Ja sam profesor u penziji pa ja neću sve vreme da govorim nego ću pokušati vas da podstaknem da zajednički razmotrimo ta neka pitanja koja ja smatram vrednim vremena da se utroši na njih. Jedno pitanje bi moglo biti šta jednu mirovnu organizaciju čini živom organizacijom. Šta recimo Centar za antiratnu akciju posle 13 godina postojanja čini još uvek aktivnim nekim činiocem, bar u nevladinom sektoru. Centar za antiratnu akciju je jedna od prvih mirovnih organizacija u Srbiji. Znači da li smo mi po ovome čime se bavimo još uvek živa organizacija ili smo možda društvo prvoboraca koji vole eto da se prisećaju svoje slavne prošlosti. Prosto šta jednu organizaciju čini živom i aktivnom. Drugo pitanje koje mi se nameće, pitanje efekata, onoga što radimo, pitanje učinka koji postižemo svojim akcijama. To pitanje mi se naročito nameće, sada kad ja osećam da smo zapali u jedno stanje koje je po mnogim indicijama retrogradno stanje. Kao da se vraćamo u vreme ranih devedesetih. Mislim evidentno je na javnoj društvenoj i političkoj sceni jačanje nacionalizma koji je nešto drugačiji nego u ono vreme kad je pripremao zemlju za rat. Znači ta nacionalistička orijentacija je nešto što je vrlo evidentno i vrlo jako. Odnos prema prošlosti nije očogledno razrešen tako da se sada prosto vraćamo u vreme prošlo neko, gde se ne samo poriče ili postoji neko slepilo za sve ono što se dešavalo tokom devedesetih godina, naročito u prvoj polovini devedesetih godina, nego imate sasvim eksplicitno sad usvajanje novog zakona za zaštitu porodica Haških optuženika, kako se zove haški zakon gde sad ceo narod treba da plaća onima koji su u Hagu i njihovim porodicama. Treba da im plaća troškove, odbrane, putovanja itd. Kad imate jednu vlast koja po mnogim drugim naznakama, reklo bi se, opet vodi u neku restauraciju Miloševićevog sistema, ako ne i pre toga. Da tu pomenem samo da smo za ministra pravde doveli čoveka koji je poznat po suđenju za verbalni delikt gde je sam doneo presudu, mnogo strožu nego što je naknadna istanca u tom istom društvu procenila kaznu za počinioce verbalnog delikta. Znači šta smo mi uradili? Da li smo dovoljno radili? Da li smo radili prave stvari? Kakvi su efekti onoga što smo radili do sada? To je drugo pitanje. I treće pitanje na koje me je podstakla gospođa koja je pomenula da je sinoć ovde na televiziji gledala ljude koji pričaju o Mladiću i to je primila iz jednoga ugla koji kad se gleda iz ovog našeg konteksta, ja sam taj program isto gledala, ima sasvim drugi smisao nego što je imao za nju dok je gledala. Ona je mislila da je to emisija koja veliča Mladića i Karadžića, a u stvari je emisija pravljena na jedan specifičan način da omogući da sami Srbi govore o toj dvojici svojih vođa na način na koji ovaj auditorijum nije navikao da se govori. Malo pre sam rekla da je tu prvi put pomenuto eksplicite, a da to nije neko drugi rekao, znači da to nije neki stranac rekao, znači Srebrenica, odgovornost, ljudi koji su to počinili, vezivanje Mladića za to šta je činjeno u Srebrenici itd, i neko štićenje Karadžića koji kao nije znao šta Mladić radi i ostalo. To je pitanje metodike, načina na koji se saopštava istina, a to je jedna od tema mirovnih inicijativa. E sad da krenemo od onog prvog pitanja šta jednu organizaciju čini živom organizacijom i to kroz 13 godina postojanja. Jedna stvar koja se meni čini važnom jeste da Centar za antiratnu akciju nije bavio samo jednom istom vrstom aktivnosti. Nekako su aktivnosti izrastale i nadovezivale se jedna na drugu i menjale svoj karakter zavisno od situacije u kojoj su sprovođene. Recimo ove edukativne aktivnosti koje su se odvijale u Centru, ta grupa psihologa koju je Dragan pominjao, grupa Most, čini mi se da tu može donekle da se prati taj razvoj aktivizma koji se možda kreće u nekim spiralama, ali uvek dobija neki nov kvalitet u vremenu. Većina tih psihologa koja se okupila u grupi Most je imala jednu akciju sprovedenu još pre nego što je osnovan Centar za antiratnu akciju. Naime, još krajem devedesetih se jedna grupa psihologa, i tu mogu da kažem da sam ponosna što pripadam toj profesiji zato što je to jedna od najaktivnijih profesija bila bar u početnim godinama rata u bivšoj Jugoslaviji, okupila se da tadašnjoj saveznoj i republičkim vladama i međunarodnoj javnosti uputi jedan apel koji je govorio o pogubnosti rata i svega onoga što prati rat po decu, po njihov razvoj i o posledicama koje će se evidentno pojavljivati kroz nekoliko generacija i posle rata. Znači jedan apel za mirno rešenje jugoslovenske krize, ali sa fokusom na decu kao najveće žrtve rata. Posle smo se okupili u Centru za antiratnu akciju i počeli smo da se bavimo edukativnim programima i za odrasle. Edukovali smo volontere koji su radili u izbegličkim kampovima. Edukovali smo socijalne radnike. Edukovali smo psihologe. Edukovali smo mlade članove političkih partija, ali smo postali svesni toga da se time samo eventualno gasi vatra a da se ne rešava koren problema. Sa odraslima su efekti edukacije vrlo diskutabilni prosto zato što se odrasli ljudi vrlo teško menjaju. Vi možete da organizujete seminar za odrasle ljude, da im pokažete da sukobi mogu da se rešavaju na kostruktivan način, a ne samo nasiljem. I možda će to njima i prijati, neko vreme će ih držati, ali će to ubrzo da se izgubi, istopi i prosto tu se ulaže jedna velika energija a efekat je pitanje je kakav. Zato smo mi mislili da je potrebno raditi sa mladim ljudima, sa školskom decom je potrebno raditi i posebno raditi u okviru školskog sistema koji je, to su sada neke analize koje smo mi prethodno radili, recimo analize školskih udžbenika koje su pokazale da škola prosto socijalizuje decu da budu vrlo lake žrtve nacionalističke propagande. U udžbenicima recimo istorije se pretežno govori o ratovima. Potoci krvi teku kroz školske udžbenike. Veličaju se samo hrabrost, junaštvo i istorijske ličnosti koje su ratnici, a ne veličaju se toliko druge značajne ličnosti za jedno društvo i za jednu kulturu. Pa smo tako recimo razvili jedan program, jedan veoma ozbiljan program ‘’Učionica dobre volje’’. Verovatno su neki od vas i čuli za to, svesni toga da ne možemo sad kopirati neke američke ili druge programe, prosto ih prevesti. Mi smo to napravili tako da bude kulturno relevantno za ovu sredinu prosto zato što se kulture razlikuju. Tu ne možete govoriti o nekim temama koje su relevantne recimo za američko društvo, sad to prosto preslikati. Oni imaju sasvim drukčiju kulturu. Kod njih je jak individualizam. Kod nas je jak kolektivizam. Prosto ceo onaj model razrešavanja sukoba koji nam je stizao preko raznih edukatora koji su dolazili što iz Amerike, Engleske, Australije, ne znam odakle su sve dolazili da nas edukuju. To smo osetili da nije dobro, te smo napravili jedan program koji je relevantan za ovu sredinu i za ovo okruženje. Taj program smo počeli da radimo negde ’93, ’94. Naišao je u to vreme Unicef koji je uspeo da sa državom sklopi nekakav ugovor, verovatno o finansijskoj pomoći školskog sistema što je nama omogućilo da kao Unicefov program, ovaj naš program za konflikte i formalno uključimo u školski sistem. Pre toga smo samo radili edukaciju sa nastavnicima koji su bili voljni da učestvuju u toj edukaciji sasvim neformalno. Seminare smo držali skoro svakog vikenda i obučili smo negde preko hiljadu nastavnika u celoj Srbiji, ali to je dobilo tek neku kvalifikaciju održivog programa kada je ušlo u školski sistem. I dobar deo tog našeg programa je sada deo civilnog obrazovanja koji je postao fakultativni predmet u školama. Ja mislim da je strašno važno kod ove vrste inicijativa razlikovati nešto što je neposredan efekat koji postižete od nekog dugoročnijeg efekta. Neposredno mi smo dobijali takav feedback od tih nastavnika i ostalih koje smo edukovali da je to prosto bilo milina raditi koliko god naporno bilo i iscrpljujuće. To je bila duševna hrana za nas koji smo vodili programe zato što su ti nastavnici dolazili svojevoljno na seminare. Mi smo im otkrivali potpuno nov jedan pristup. Oni su navikli na jednu tradicionalnu edukaciju. Nastavnik priča, a učenici sede u klupama i slušaju. Mi smo ih stavili u krug. Prosto smo razbili tu neku koncepciju na koju su navikli i onda je to za njih bilo otkrovenje i tako su nam uzvraćali ne samo pozitivnim formalnim evaluacijama nego i inače ljudski su nam uzvraćali na to što smo im dali. Tako da je taj neposredni efekat bio nešto što je moglo da nas zavara, aha eto sad smo to uradili i fino gotova stvar. Međutim, sve evaluacije, sva istraživanja koja se rade o efektima mirovne edukacije i edukacije konkretne za razrešavanje konflikata, pokazuju da ako radite sa nastavnicima, sa školskom populacijom, da efekti ne traju dugo ukoliko nema podrške u sistemu u kojem taj edukovani pojedinac funkcioniše. Ako je to jedan nastavnik u školi, on će držati recimo godinu dana neke aktivnosti sa decom, ali ako nema podršku kolega koji dele isti pogled na te stvari ili ako nema podršku školskog sistema, džaba vam što to radite prosto zato što su ovo što se servira dugo, a servira se i dalje kroz školski sistem, to prosto anulira efekte. Znači potrebno je osmišljavati akcije i razvijati ih nekako dakle da one prosto organizacijski mogu da opstanu, sistemski mogu da opstanu i da daju nekakve trajnije efekte. E sad moglo je to biti moja iluzija, a možda i nije iluzija, ne znam. Već kad su bili ovi studentski protesti i građanski protesti ’96, ’97. ja sam stalno mislila možda ovde ima puno onih koji su prošli kroz naše radionice i to su efekti recimo ‘’Učionica dobre volje’’. Naravno u tim nastojanjima da razvijate neki pravac delatnosti nailazite na razne prepreke, ali je to korisno prosto zato što iz tih loših iskustava naučite nešto kako bolje da radite stvari. Mi smo početno imali ideju da bi bilo bolje da napravimo verzije ‘’Učionice dobre volje’’ za mađarski i albanski jezik. Onda smo recimo angažovali naše kolege psihologe Albance sa Kosova da oni urade redakciju sad ovoga programa koji smo razvili da program učine relevantnim za populaciju albanske dece na Kosovu, da to prosto njima bude prepoznatljivo i iskoristljivo i to je urađeno i odštampano na albanskom jeziku ‘’Učionice dobre volje’’, ali to je nekako otišlo u živi pesak. Nismo uspeli mađarsku varijantu uopšte ni da napravimo. Prosto Unicef koji je finansirao taj deo aktivnosti nije bio spreman da na tome istraje. Nismo imali pravu sistemsku podršku na Kosovu i u Vojvodini i taj deo je prosto propao, ali zato smo onda krenuli u drugim pravcima naučeni nekim iskustvima. Mnoge od ovih inicijalnih aktivnosti Centra su takođe imale taj nekakav razvoj. Recimo mi smo počeli sa, bila je jedna akcija koja se zvala ''Ne računajte na nas''. To je bilo u aprilu '92. godine. Prosto sa nekim rokerima smo se dogovorili i iznajmili jedan kamion koji je od Slavije do Kalemegdana išao, a oni su svirali na otvorenom kamionu. I poruka cele te akcije je bila ne računajte na nas, odnosno na nas mlade koji nećemo da idemo u rat. Iz toga se izrodio jedan drugi program sada, pružanje pomoći mladima koji su odbili da prime poziv za odlazak u rat. Mi smo im pružali pravne savete. Pružali smo im neku vrstu zaštite i posle se ta akcija cela završila jednom publikacijom kojom smo analitički prikazali situaciju koja se tiče dezertera, odnosno odbijanja da se učestvuje u ratnim sukobima. To je opet jedna aktivnost iz koje se rađa druga aktivnost iz koje se rađa treća aktivnost što čini da neka stvar, neka tema, živi i dalje. Mnogi projekti su tako vođeni u Centru za antiratnu akciju i to je dovelo prosto i do rasta nevladinog sektora, tako da kažem. Recimo dok je trajao rat u Hrvatskoj, Pakrac je bio podeljen na pola i mi smo tu sarađivali sa Centrom za antiratnu kampanju iz Zagreba. Oni su radili u jednoj polovini Pakraca. Mi smo radili u drugoj polovini Pakraca, ali smo koordinisali aktivnosti i pokušavali da tom stanovništvu koje živi u takvoj idiotskoj situaciji učinimo život kako tako lakšim. Iz tih aktivnosti i aktivnosti usmerenih na izbeglice i rad u izbegličkim kampovima, se razvila Grupa ''484'' koja i dalje postoji kao nevladina organizacija koja se bavi jednom vrstom mirovnih aktivnosti, jednom vrstom problema. Recimo to pružanje pravne pomoći svim licima kojima su prekršena ljudska prava, bilo da su to prava etničkih manjina, bilo da su druga ljudska prava u pitanju, ta linija aktivnosti je dalje odvela do formiranja Centra koji se bavi ljudskim pravima, beogradski Centar za ljudska prava. Goran Svilanović je sedeo pred nas u Centru i bavio se tim aktivnostima dok se nisu osamostalili kao nezavisna NVO organizacija. Znači to je isto jedna indicija, indikacija aktivnosti i života. Prosto Centar za antiratnu akciju je bio jedna vrsta rasadnika za nevladine organizacije. Onda smo mi i sami krenuli negde u drugoj polovini devedesetih da organizujemo svoje neke male centriće po Srbiji. To je jedan projekat koji još uvek traje. I ti centri su bili u Zrenjaninu, u Nišu, u Kragujevcu, Užicu. Pokušavali smo s velikim mukama da to ostvarimo i u Čačku, Novi Pazar, sad je i Sjenica tu, radimo u Kosjeriću i u Knjaževcu. Znači prosto bar godinu dana pomažemo nekim lokalnim ljudima da se okupe, da se organizuju, i da se registruju kao nevladina organizacija i posle toga da samostalno počnu da funkcionišu kao nevladina organizacija. Toliko o toj nekoj vitalnosti. Na tom nekom razvoju koji nije uvek prosto isto. Mi smo počeli sa organizovanjem antiratnih protesta i tu sam reagovala kad je Dragan rekao da nismo eksplicite bili protiv rata, da nismo tu poruku slali tokom tih protesta. U ovom malom lifletu koji imate o Centru, u fusnoti su pobrojane neke od tih prvih akcija Centra i tu vidite eksplicite sve te akcije šalju poruku da su antiratne akcije. Mislim od ove prve ''Pregovorima do mira'' koja u stvari nije reaktivna sada kao što je recimo bilo za Dubrovnik, kao što je bilo za Sarajevo, da se reaguje na neka zbivanja. Ova ''Pregovorima do mira'' je bila proaktivna akcija, tako da kažem. Naime pre nego što je izbio rat, pokušalo se da se ta poruka uputi Saveznoj vladi tako što smo se okupili oko skupštine i slali tu poruku da jugoslovensku krizu treba rešavati pregovorima, a ne ratom. I o tome je Dragan govorio. Iz nekih od tih protesta su se razvili projekti pa su se ti projekti dalje razvijali. Znači to je strašno važno da se prosto ne vrtite u krugu i da usavršite neku svoju zonu delatnosti, da ste tu eksperti baveći se stalno jednim istim stvarima na jedan isti način. Nego prosto da to držite kao jedan otvoreni projekat koji se isprobava stalno i dalje se razvija. Čini mi se da je to nešto što je održalo Centar za antiratnu akciju, živimo ovoliko dugo i još uvek živimo. To i stalni protok ljudi. Prvobitno se jedna grupa okupila ovde, a onda su se zavisno od nekih aktivnosti projekata priključivali i drugi. Oni su se odvajali, prolazili drugi. To je stalno bilo jedan protok ljudi, ideja, veliki jedan broj saradnika. Nas ima šaka jada. Nas ima, koliko, petoro, šestoro, trenutno koji smo u Centru. Povremeno, kad se radi neki projekat onda je to prava košnica. Dođe sijaset ljudi, ali to je nešto što je važno da postoji organizacija, ali organizacija otvorenog tipa da se prosto ne istitucionalizuje u onom najgorem smislu te reči, da bude okoštala institucija, nego da bude jedan živi organizam koji reaguje na zbivanja u okruženju i pokušava da ih usmeri na neki način koji je skladan sa nekom filozofijom ili misijom te organizacije. Drugi problem, efekti, sam već pomenula. Mislim da je važno praviti tu razliku između neposrednih efekata i dugoročnih efekata prosto zato što svaki pokušaj proizvođenja društvene promene ne može da da prave efekte neposredno. Recimo taj 5. oktobar koji se doživljava kao velika revolucija, ali se onda očekivalo da namah sutradan mi sad živimo u jednom potpuno drugačijem svetu u kome funkcije društvene funkcionišu onako kako bi trebalo da funkcionišu u jednom demokratskom društvu u kome se narod ponaša onako kako sada nova politika usmerava taj narod je bila jedna toliko velika iluzija da je dobrim delom doprinela i padu te prve vlade posle 5. oktobra prosto zato što su obećanja bila nerealna, očekivanja još više nerealna i onda tome sledi naravno veliko razočaranje, nezadovoljstvo itd, i onda imate prosto ove događaje i ove posledice koje danas imamo. Ja imam utisak da je to posebno važno zato što, bar ova kultura ovde u Srbiji, a mislim da je to i za prostore bivše Jugoslavije važno, prosto nema neke predispozicije koje znače neku istrajnost. Ja sam u svoje vreme kad je počelo ovo nacionalističko ludilo devedesetih godina i kad se govorilo o tome šta su sve Srbi prvi put zlatne kašike, srebrne, šta beše ono i ne znam šta prvi, ja sam stalno govorila prijateljima da mislim da u ovoj kulturi nikad piramida ne bi mogla biti sazidana prosto zato što su sve aktivnosti kratkog daha. Ništa ne traje dovoljno dugo. Prosto nema one predanosti jednom cilju koja će da traje. Kad su bili ovi protesti '96, '97. bila sam vrlo prijatno iznenađena da je nešto trajalo cela tri meseca i da se nije posustalo u tome uprkos kiši, snegu, hladnoći i šmrkovima, palicama i ostalim stvarima. Znači to je prosto nešto što je u kulturi i što je nepovoljno za društvenu promenu, nema te istrajnosti. Mi smo prosto tako socijalizovani. Druga nepovoljna ta okolnost to je taj neki kolektivistički duh koji preovlađuje nezavisno sada od eksplicitno nacionalističkog okvira. Ako gledate kako se naša deca vaspitavaju i u porodici, a pogotovo u školi, uvek MI iznad JA, prosto se individualizam guši i onda je vrlo teško očekivati da se ljudi odgovorno ponašaju, da su spremni na rizik, da su spremni da preuzmu odgovornost i ostale stvari. Pošto u toj potki na kojoj počiva društvo nemate neke vrednosti koje valjda zavise i od, ne znam, prosto kako se razvija taj pogled na svet, šta doprinosi. Jednostavno nije dovoljno povoljno tlo za ovu vrstu aktivizma i onda ste vrlo često razočarani zato što ne postižete namah efekte na koje računate ili postižete samo neke površne efekte koji će se stvarno ugasiti za neko kratko vreme. I treća tema koju bih pokrenula, to je taj način suočavanja sa temama koje su vezane za rad, za odgovornost, za istinu, za pomirenje itd. Znači ta nekakva metodika kako bih ja rekla iz svoje profesionalne zakrivljenosti. Kako nekome ko je u toj meri ispranoga i opranoga mozga, kako mu saopštiti istinu. To je moje veliko pitanje. Dobro dok je bio Milošević onda se govorilo Milošević kontroliše sve, propaganda je takva i takva, tako da ti neki pokušaji da se otvoreno govori činjenicama koje su važne za izlaženje iz tog kruga da je to prosto bila situacija kad je vrlo teško bilo postići bilo kakav značajniji efekat. Međutim, i posle 5. oktobra to je pitanje koje je Despina postavila kad je pitala, da li ima nešto što nije urađeno u prethodne 3 godine, to je pitanje objektivnog govora o neposrednoj prošlosti. Šta se stvarno desilo i ko je odgovoran za to što se desilo. To vlast, Đinđićeva vlada i vlast uopšte, nije bila spremna da otvoreno prihvati razgovore o tome, prosto što su bili u odveć složenoj i riskantnoj situaciji, ja pretpostavljam sa milion problema koje je moralo odmah rešavati i sa vrlo jednom uskom, odnosno nestabilnom osnovom sa kojom su vladali, oni nisu u punoj meri kontrolisali ni vojsku, ni policiju, ni većinu društvenih institucija. I sa tako malom moći koja se oslanjala samo na podršku jednog dela stanovništva i na podršku sveta sa strane koji ih je stvarno neštedimice podržavao, bar u samom početku, to je bila prosto odveć vruća tema za njih i nevladine organizacije. To je bila jedna od prvih kritika koja je krenula iz nevladinih organizacija, kritika vlasti je što se te teme prećutkuju. Izvadio se onaj kamion iz Dunava. Otkopale su se masovne grobnice u samoj okolini Beograda i drugde, ali dalje se od toga nije otišlo. I onda su tu najglasnije bile Nataša Kandić recimo. Ja ću samo na njoj da se zadržim. Stvarno je obavila kao nevladina organizacija i kao pojedinac jedan neverovatno značajan i opasan i važan posao. Međutim, kada je sa tim činjenicama pokušavala da izađe u javnost, da saopšti ljudima šta je bilo, ona je to činila na jedan način koji drugi nisu hteli, nisu mogli da čuju uopšte. Bio je jedan TV duel sa jednim bivšim SPS-ovcem i Nataša Kandić i to baš na ovom programu B92. I sad su njih dvoje sa dve različite priče, dijametralno različite priče, krenuli da se obraćaju jedan drugom, ali niko od njih nije čuo šta onaj drugi govori. To su bila dva paralelna toka koji se ni u jednoj tačci nisu dotakli. E sad je moje pitanje da li tu istinu treba saopštavati tako bez obzira hoće li vas neko čuti, ne samo da vas ne sluša zato što neće da vas čuje, nego i zato što ne može da vas čuje, prosto nema uši za to. Da li je istina postizanje istine po svaku cenu ili treba naći neki način koji će omogućiti ipak većem broju ljudi da čuje deo po deo istine dok ne čuje punu istinu. Jedna karikatura tog bavljenja istinom i neposrednom prošlošću je ono što je Koštunica svojevremo još dok je bio predsednik Savezne vlade hteo da postigne formiranjem državne komisije za istinu i pomirenje. To je nešto išlo na sva zvona. Tu su dolazili čak i razni stručnjaci. Ne znam ko je dolazio iz Južnoafričke Republike. Sve su to bila velika imena i važna imena u tom domenu, međutim, to je bilo postavljanje na osnove koje su garantovale jalov ishod te komisije što se i pokazalo na kraju. Više niko i ne pominje tu komisiju. Verovatno da ona više i ne postoji. Ona je pre recimo dve godine napravila javni skup gde je htela da govori o svojim rezultatima pa se tu pokazalo da nisu uradili ništa prosto zato što su samu misiju svoju definisali na način da je svaki rezultat konkretno tog rada nemoguć. To je bila jedna forma proizvođenja slepila za tu temu. A druga forma je bilo ovo što su ljudi iz nevladinog sektora pokušavali onako direktno, među oči da kažu ti si ubuca, vi ste ubice. To takođe nije davalo prave efekte. Oni su prosto postali sada žrtveni jarci. Šta god da kažu to se neće čuti, neće se čuti činjenice koje govore. One će biti umotane u nešto što oni koji reaguju na njih tako žele da čuju. Oni su „plaćenici“ i ostalo i više se ništa od onoga što govore ne čuje. Zato je moje pitanje i vama, kako saopštiti istinu? Ja sam uverena prosto kad to stavljam na sto za diskusiju da morate voditi računa o slušaocu. Morate ga naučiti da ume da sluša. Ali morate da prilagodite na neki način to što govorite kapacitetu za čuvenje takvog nečega. I tu je sad velika priča šta čini naš narod gluvim i slepim za to što se zbiva, ali mislim da je važno o tome govoriti. Ne znam da li sam bila dovoljno provokativna, ali to su neka pitanja kojima sam trenutno zaokupljena kao aktivista Centra za antiratnu akciju. Posle potpisivanja dejtonskog sporazuma su nas pitali što ne promenimo ime pošto je rat prestao, zašto smo i dalje Centar za antiratnu akciju, a mi i dalje mislimo da ima smisla. Prosto antiratno se može delovati pre i posle rata, i pre rata. Sada pitanje. To je nešto što je sve reklo, kao mi smo preventivno delovali. To nije tačno. Delovali smo vrlo često gaseći neke požare i vatrice. Šta je recimo u ovoj situaciji kakva je sada, šta bi bila preventivna mirovna inicijativa? Šta očekujemo sad iz ove situacije da može da se razvije i šta mislimo da možemo da predupredimo, smirimo, skrenemo u nekom drugom pravcu? Šta je to sada preventivna akcija? Jedno vreme sam provela u Americi na odeljenju koje se bavilo konfliktima, analizom i razrešavanjem konflikata, i tu je ono Silesija studija rađena o prevenciji rata na tlu bivše Jugoslavije i tu su se aktivnosti koje su rađene u Makedoniji, ono naveliko analizirale i prikazivale kao preventivne aktivnosti. To je bilo pre onog izbijanja otvorenog sukoba u Makedoniji tako da sad pitanje je šta su te studije pokazivale i dokazivale i da li je ta prevencija. Šta znači prevencija? Da li vi možete nešto potpuno da sprečite ili ste možda ublažiti nešto da ne dođe do gorih sukoba nego što je bilo. Ipak se ta situacija u Makedoniji relativno brzo i bez preterano velikih žrtava dovela u neko stanje mirovanja. Sada da li je opet napeto, ali ne znam kako će se dalje razvijati. Šta mi u stvari radimo? To je nešto što stalno treba da se pitamo. Vrlo se često čuje da zahvaljujući komunističkom sistemu sad smo podložniji ideologijama. Imate knjigu Dubravke Stojanović koja govori o demokratiji u Srbiji od 1903. do 1913-14. godine, pa ćete da vidite da je politička kultura, ako je to u pitanju, istovetna današnjoj kulturi. Čak su i parole iste. Sve je isto. Ništa se nije promenilo. Iako se na površini milion stvari promenilo od kraljevine do republike, od ne znam koje vrste vlasti pre prvog svetskog rata do Jugoslavije jedne pa druge, pa komunizam, sve se to promenilo ovako gore, a dole je nešto što je taj neki nivo, neko tlo, to je potpuno isto. Znači ne možete sad da pričate o tome da je komunizam ono, pošto je to ostavilo neke posledice, a i on se, propaganda koja je rađena u to vreme, i ona se oslanjala na neku tradiciju od pre toga. Vrlo su izdašno korišćene, ne znam ako uporedite udžbenike recimo školske, time sam se ja bavila pa stalno o tome pričam, tu ćete da nađete veliko korišćenje folklora, to narod, narod to misli, narod to hoće. Prosto oslanjanje jednoj tradiciji da se učini propaganda delotvornijom. I tako se ta tradicija i očuvava i tako se prosto te promene društvene koje izgledaju Bog zna kako velike i ozbiljne, ne odražavaju u toj meri na neke temeljna društvena zbivanja. Ne mislim ja da samo rad sa mladima daje efekte, samo prosto treba sagledati neke korene problema i da je veoma važno da se nešto što sistemski daje određeni rezultat da se na to usredsredite, a ne samo nešto što je površinsko i nešto što je efemernije. Prosto školski sistem je vrlo važan sistem zato što bar 8, a sada 9 godina ljudi se uobličavaju na jedan vrlo sistematizovan način i to svako društvo radi. Tako priprema novu generaciju. E sad ako se tu na sistematizovan način vaspitava i takav pogled na svet onda ćete prosto mnogo teže lečiti posledice takve socijalizacije kasnije nego da krene tako. Ne znači, ni najmanje nisam tog mišljenja da treba samo s decom raditi. Pitanje: Da li postoje stvari koje su dobro uradjene u smislu reformi posle 5. oktobra? Ruža: Sad ću da vam kažem, da pokušam da odgovorim na to pitanje. Mislim da jedna od najboljih stvari rađenih u prethodnoj vladi Đinđićevoj, reforma školskog sistema koja je prosto rađena na dobroj koncepciji, ali dobrim postupkom u tom smislu što su u pripremi reforme učestvovale sve zainteresovane strane. Znači u tome šta treba menjati, diskusijama o tome šta treba menjati su učestvovali u velikom broju, učenici, nastavnici, roditelji, direktori škola. Na osnovu toga je napravljena jedna koncepcija. Isprobavana je ta koncepcija. Onda je ponovo išla na tzv. feedback i onda je tek počela da se uvodi i to samo u prvom razredu i u sedmom razredu osnovne škole sa ogromsnim sredstvima, ne samo u novčanom smislu, nego i u svakom drugom smislu, uloženih u obuci nastavnika koji moraju da prođu neku edukaciju da bi bili kadri recimo da koriste slobodu koju im je nov sistem davao da sami biraju način kako će obrađivati neku tematsku jedinicu, da sami biraju literaturu, vreme kad će to raditi. To je strašna promena u odnosu na sistem koji je bio skroz centralizovan gde je naredba do sitnih crevaca dolazila od gore itd. I tu je edukovano, možete misliti da su edukovani svi učitelji koji je trebalo da uče decu prvog razreda po novom sistemu. Reforma je rađena sa 4 čini mi se osnovna koncepta. Jedno je bilo demokratizacija, decentralizacija i ova druga dva ne mogu sad da se setim trenutno. To je sve kažem rađeno uz veliki angažman, velikog broja ljudi koji su smišljali kako treba da se radi i reagovali, kritikovali, dopunjavali, predlagali i sve ostalo. I pala je ta vlada. Došla je nova vlada. Došla je nova ministarka prosvete koja je rekla to ništa ne važi, zaustavljamo reformu i sa nekim obrazloženjima, čiju glupost neću da ponavljam sad ovde, sad sve stoji. Oni ne znaju šta drugo da rade. Znaju samo šta ne bi voleli da se radi u školi. Ali kako bi voleli da se radi, to ne znaju, ali su prosto ceo taj jedan ogromni zahuktali mehanizam zaustavili i šta sad, a moguće je naravno na takav način, moguće je promeniti taj sistem polako, sistematično, uz velike napore, velika zalaganja, velika sredstva i sve ostalo, moguće je menjati. Samo jedna takva činjenica kao što je promena vlade može ceo taj napor da vam baci u vodu, prosto zato što sam proces nije dovoljno dugo trajao da se to institucionalizuje pa da sad sam sistem ima mehanizme kojima će se odupreti takvim političkim potezima. I to je ono što kod nas ništa dovoljno dugo ne traje da se pokaže u pravoj svetlosti kako jeste, nego prosto napravimo tri koraka pa onda idemo nazad, pa opet sve iz početka. Zato se vrlo često i obeshrabrujemo. Za to je stvarno potrebno imati konjske živce da istrajete u tome. Pitanje: Da li mislite da su gradjani skloni manipulacijama vlasti ako se uzme u obzir još uvek veliki procenat nepismenih? Manipulacija je efektna utoliko više što ste, ja govorim sada o Srbiji, nivo pismenosti u Srbiji se drži na manje više istom nivou od kad ja umem da čitam. Bile su akcije opismenjavanja. Nivo pismenosti se drži na vrlo niskom nivou. Ja mislim namerno prosto zato da biste lakše manipulisali. Narod je uglavnom neobrazovan. Ono što je obrazovano, pola tih diploma je pod velikim znakom pitanja. I onda što u kulturi ne postoji nešto što je taj individualizam koji nam kaže, koji nam nameće prosto da dobro i objektivno sagledavate situaciju i da se ne oslanjate samo na ono što vam drugi govori, nego prosto u se i u svoje kljuse, da prosto imate izoštrenu objektivnu percepciju situacije. Onda ste manje podložni manipulaciji itd. Međutim, nije ni to dovoljno. Amerika je individualistička kultura par ekselans. Ja sam bila tamo za vreme dve velike medijske kampanje. Jedna je bila Klinton i njegov ljubavni život, a druga je bila krađa glasova za Buša. Efekti te manipulacije i ta manipulacija, to je nešto od čega sam ja pomislila da je Milošević i njegov sistem da su bili pravi amateri prema ovome. Miljenko Dereta, Umrežavanje NVO u Srbiji Moje ime je Miljenko Dereta, ja sam izvršni direktor nevladine organizacije "Građanske inicijative" koja se smatra jednom od najvećih i veoma uspešnih organizacija u Srbiji i Crnoj Gori. Mi smo formirani 96. godine kao rezultat jednog istraživanja koje smo napravili. To je jedna grupa ljudi koja je ranije bila aktivna u "Centru za antiratnu akciju". Dakle, grupa ljudi koja je bila aktivna u antiratnom pokretu, u demokratskoj opoziciji u Srbiji, pre svega pri Građanskom Savezu Srbije koji je vodila g-đa Pešić (ja sam bio tada Predsednik Izvršnog odbora Građanskog Saveza). Mi smo tada zaključili da su rezultati koje postiže tadašnja opozicija slabi i loši i pokušali smo da utvrdimo razloge za to. Nije bilo teško, naravno, kad čovek hoće da kritički razmišlja o sebi, staviti na papir šta mi radimo dobro. Dakle, ključna stvar je bila da je najveći deo aktivnosti sektora bio skoncentrisan u Beogradu, znači u glavnom gradu, a da je ono što se zove beživotna unutrašnjost kod nas, bilo potpuno zapostavljeno. To je jedna faza u razvoju civilnog društva kroz koju su prošle sve zemlje bivšeg komunističkog režima. Dakle, mi smo shvatili da ne postoji pravi rad sa ljudima iz unutrašnjosti, da se ne koriste kapaciteti ljudi koji u manjim sredinama žele nešto da urade, nemaju dovoljno podrške, nemaju dovoljno znanja, nemaju dovoljno sredstava za tako nešto i mi smo napravili prvi projekat koji se zvao "Rušimo prepreke, gradimo mostove" 96. godine. Moram da kažem da su oni događaji oko lokalnih izbora u Srbiji 96. godine, one tromesečne šetnje, pokazale da smo potpuno u pravu jer ono što smo osvojili na izborima 96. smo pogubili već 97. godine jer nije postojala socijalna baza, socijalna mreža, društvena mreža koja bi mogla da izdrži demokratske promene. Demokratske promene su jedan proces za koji društvo treba da bude spremno, za koje društvo treba da ima razvijene institucije, nevladin sektor i nevladine organizacije jeste jedan deo institucija demokratskog društva i to naprosto nije postojalo. Mi smo radili jedan mukotrpan posao gde smo zalazili u najmanja mesta u Srbiji, čak smo i u Sjenicu stigli. Nema grada, nema mesta, nema naselja u Srbiji koje ima više od 2000 stanovnika u Srbiji u kome mi nismo bili, u kom nismo nešto radili pronalazeći ljude, podržavajući ljude koji su bili demoktraski orijentisani i to je tada, u ono Miloševićevo vreme, bilo vrlo jednostavno jer smo imali jednog vrlo jednostavnog jasnog neprijatelja, jednu vrlo jednostvnu i jasnu prepreku u jednom čoveku, u njegovoj politici, u svemu onome što su oni učinili i čine kako na teritoriji bivše Jugoslavije, tako i na Kosovu i tako dalje. Kroz taj rad stekli smo mnoga iskustva od kojih je ključno da nema nikakvog razvoja ni civilnog društva ni demokratije ukoliko ljudi ne dele iskustva, ukoliko ne rade zajedno. Vrlo se malo može na lokalnom nivou raditi u smislu velikih promena. Kad god bismo otišli u neko malo mesto, pitali bi:"Šta hoćete da radite?", rekli bi nam: "Hoćemo da oborimo Miloševića". "Dobro. To je u redu. Da li vi možete iz vašeg malog mesta da oborite Miloševića? Ne možete". Znači mora se stvoriti jedna kritična masa, jedna kritična mreža, jedan zajednički cilj koji treba jasno definisati i onda zajedničkim i komplementarnim naporima činiti sve što je moguće da se taj režim uzdrma i da se započne proces demokratizacije, itd. Naš projekat se nije slučajno zvao "Rušimo prepreke, gradimo mostove" zato što je bivši režim i bivša ideologija stvorila potpuno odvojene grupe koje nisu ni na koji način komunicirale između sebe. To se znalo. Partija je zadužena za politiku, studenti su zaduženi za studiranje, sindikat je zadužen za svinjske polutke i godišnji odmor i niko ni sa kim nije komunicirao. Zašto? Da se ne bi stvorila politička masa koja bi mogla da nešto promeni. Jako se insistiralo na tome. Vi znate da je potpuno depolitizovan univerzitet, sindikati, udruženja građana, ali je politika bila monopol jedne partije. Radili smo na tome da te podignute zidove porušimo i da ljudi počnu da komuniciraju između sebe i da, samim tim, nešto menjaju u svojim stavovima i da rade zajedno. Druga ozbiljna prepreka bila je, naravno, međuetnička jer se takođe vrlo malo komuniciralo između etničkih grupa, a komuniciralo se uglavnom na osnovu predrasuda. Ja znam ljude koji nikada nisu bili ni na Kosovu, ni na jugu Srbije, ni u Sandžaku, a imaju vrlo jasne stavove i znanja o tome šta tamo ne valja i kakvi su to ljudi.To često važi i za drugu stranu, nažalost. Znači, pokušali smo da učinimo da sve aktivnosti budu multietničke, da pokažemo da problemi mogu biti naizgled različiti, ali da ima mnogo sličnosti u situacijama u Bujanovcu, Senti i Novom Pazaru, da ta vrsta odnosa koji postoje između multietničkih grupa imaju svoje zajedničke imenitelje i da na tim zajedničkim imeniteljima mogu ljudi da sarađuju i da pokušaju nešto da menjaju. Treća stvar je da smo se trudili da ljude regionalno, tj. teritorijalno izmešamo, da ih pomeramo jer kod nas postoji neverovatna nepokretnost stanovništva. Ljudi vrlo malo putuju, iz vrlo objektivnih razloga, niti imaju sredstava za to, niti mi imamo razvijene mreže, putne i ostale, koje bi dozvoljavale ljudima da "trknu" do Niša i da se vrate, itd. Mala je pokretljivost, ne postoji železnica, autobusi su takvi kakvi su, skupo je i ljudi nemaju sredstava. Siromaštvo je veliko, a ono u velikoj meri određuje aktivnosti građana, pa i njihovo povezivanje. Nikada ne treba smetnuti s uma da mnogi ljudi žele da učestvuju u svemu, ali iz materijalnih razloga i zbog borbe za svakodnevni život jednostavno nemaju mogućnosti za to. Dakle, to su neke barijere koju smo mi pokušali da srušimo i čini mi se da smo u velikoj meri uspeli. Danas, mi kao organizacija imamo veliki broj programa (međuetnički program, program za mlade, program za demokratsko obrazovanje, program za uvođenje građanskog obrazovanja u škole, razvoj civilnog društva) i imamo nešto zbog čega sam ja zapravo ovde, a to je Federacija nevladinih organizacija Srbije. Prvo veliko okupljanje nevladinih organizacija je bilo vezano za kampanju 2000. godine kada su se nevladine organizacija aktivno uključile u pozivanje ljudi da izađu i glasaju. Taj poziv, ovako uopšteno izrečen, je već opasan jer vi ne znate niti možete pretpostaviti za koga ćete glasati. Mi smo pozivali ljude da idu da glasaju uvereni da, posebno ako mladi izadju, će po prirodi stvari biti za promenu i da će biti za jedan drugačiji sistem od onoga u kome su do tada živeli. Vrlo je bitno znati da je u to vreme režim na jedan drastičan način pokušavao da onemogući rad nevladinih organizacija, kao što znate g-đa Slobodanka Nemeš, koja je u međuvremenu, nažalost, umrla, je bila hapšena nekoliko dana pred izbore, upadala je policija u naše prostorije, itd., međutim ta mreža koju smo mi izgradili, mreža koja se bazirala na poverenju i zajedničkom cilju je izdržala sve to. Recimo, kada je policija par dana pred izbore potpuno zatvorila CESID-ove kancelarije, kad im je oduzela kompjutere misleći da na taj način onemogućava objektivno brojanje glasova. Jedna rečenica iz Beograda bila je: "Prelazimo na plan B". Mi smo svi znali šta je plan B: to je značilo da, recimo, u prostorijama Građanske inicijative, te noći, dolaze ljudi i ubacuju kompjutere i svi se javljaju na te brojeve telefona koji su imali od ranije. Tako da mogu da kažem da je jedan od mojih najuzbudljivijih trenutaka u ovih 15 godina upravo bio dan izbora kada su stizali prvi glasovi i kada smo shvatili da se velika imperija Slobodana Miloševića ruši jer su rezultati bili fantastični, a sve je bilo užasno konspirativno, mi smo imali straže napolju, itd., i trebalo je da budemo tihi jer bi nam javljali iz nekog mesta:"Slobodan Milošević 10, Koštunica 350 glasova." To je bila prva velika mreža nevladinih organizacija koja je u tom trenutku, u kampanji koju smo mi radili i koja se zvala "Izlaz 2000", brojala oko 260 organizacija i bilo je nekih 70 lokalnih projekata. Dakle, ne samo da smo se mi povezali oko zajedničkog cilja, nego smo mi decentralizovali nešto što po prirodi stvari treba da bude decentralizovano. Znači, kampanja, kad god se radi, treba da ima zajedničku poruku, itd. Mi smo shvatili da to u načim uslovima ne bi bilo dobro, da mi moramo ponovo imati svest o razlikama koje postoje u Srbiji kao takvoj i da moramo imati poverenja u lokalne organizacije da će one umeti da prepoznaju najbolju poruku za svoje okruženje i da na najbolji način motivišu svoje sugrađane da izađu na izbore. 60-70 lokalnih projekata je urađeno, ogroman materijal je proizveden, građanske inicijative su imale obavezu da pomažu organizacijama oko kampanja, štampanja, distribucije, itd., i to se uspešno završilo. Tada smo se umrežili oko jednog konkretnog cilja i to je najbolji način umrežavanja na svakom nivou. Ako 2 organizacije treba da sarađuju, ne treba da sarađuju zato što su nevladine organizacije. već zato što imaju jedan zajednički cilj, zajednički projekta koji žele da odrade i nije ništa strašno, naprotiv, logično je da prekinu na jedno vreme saradnju ako nemaju razloga da sarađuju. Mogu da razmenjuju informacije, da komuniciraju, ali ne moraju da rade zajedno da bi se ponovo okupile oko nečega što im je zajednički cilj. Mi sa starim režimom, u smislu institucija, nismo imali nikakav kontakt, osim sa policijom, što baš nismo želeli i kad je došlo do promena mi smo uspeli da, posle dosta pregovora, dogovorimo sa premijerom Đinđićem da se uvedu redovni sastanci između predstavnika nevladinog sektora i premijera i njegovih ministara zato što smo sada smatrali da je sada naša uloga nevladinog sektora promenjena. Mi sada više nismo alternativa u političkom režimu, nego zajedno sa tim novim režimom radimo na demokratizaciji društva i na stvaranju demokratskih institucija. To, naravno, nije išlo lako iz prostog razloga što ja mislim i verujem da političke partije i vlast i nevladin sektor nisu prirodni prijatelji već se bore za jedan isti prostor. Moram da kažem da mi iz nevladin sektora napadamo taj politički prostor u kome se političke partije osećaju kao jedini vlasnici, pa ste vi "trespassing", kako kažu Englezi, nedozvoljeno ulazite u njegov zabran i oni vasu tome sprečavaju, ali to jeste navika demokratskog društva, da se građani kroz razne oblike delovanja bore za što veći uticaj na politiku. To predstavlja prelaz iz reprezentativne u participativnu demokratiju koja postaje osnov evropske demokratije, pre svega, da se učešće građana ne svede na 4-godišnje glasanje, već da se ono obezbedi kroz institucije i mogućnosti da građami direktno ne samo utiču na odluke, već da učestvuju u donošenju tih odluka na lokalnom, pa do najvišeg nivoa. Postoje, i kroz ustave i kroz zakone, razni načini na koje se to reguliše, ali ono što je sasvim sigurno važno jeste da se stvori u društvu jedna klima koja podrazumeva slobodu građana da učestvuju. Tu nastaju konflikti i tenzije između politike i nevladinog sektora jer oni stalno govore:"Šta ćete vi u politici? Ko je vas izabrao? Ko vam daje pravo? Koga vi zastupate?" To nikad ne pitaju kad, recimo, treba pomoći starijim osobama, invalidima, ali kad pomognete izborni zakon, onda kažu:"Koga vi predstavljate? Ko je vas izabrao?" Tamo gde direktno utičete na politiku, tu dolazi do tenzije. Mi smo, bez obzira na sve to uspeli da obezbedimo tu vrstu komunikacije koja nikad nije bila institucionalizovana u smislu kako smo mi to želeli, tj. da se pri svakom ministarstvu odredi kanal, osoba, mesto, datum, telefon, ko komunicira sa nevladinim sektorom. Onda je, s druge strane, došla jedna opravdana zamerka:"Vas ima mnogo. Ko će sa svima da razgovara?" Znači, bilo bi dobro da postoji jedna adresa sa druge strane gde bi se Vlada mogla obratiti i onda uspostavljati dijalog koji bi bio na nivou koji je čvršći, razumniji i racionalniji. Mi smo 2001. pokrenuli prvu inicijativu da se formira federacija nevladinog sektora između ostalog i zato što se i novi zakon u nevladinom sektoru zaglavio u nekim skupštinskim budžacima i nikako nismo mogli da ga pokrenemo. Shvatili smo da to što nekoliko malih organizacija stalno vrši pritisak nije dovoljno i da je potrebno da se prosto organizujemo na taj način da jednom jako mrežom, jednim brojem organizacija izvršimo veći pritisak na vlast. Moram da kažem da se ta "biljčica" nije primila. Prosto. ljudi su to pogrečno shvatili i rekli su:" Vi hoćete nas da koordinirate, vi hoćete da nama određujete šta ćemo mi da radimo, sa kim ćemo mi da pregovaramo od donatora." Jedno od pitanja je bilo:"A što vi to organizujete?" Rekli smo: "Hoćete vi? Uzmite vi to, pa radite." Međutim, to se nije primilo i kako je tekla 2001., pa smo prešli u 2002. tako su sve više počeli da nas zovu i pitaju šta je bilo sa onom inicijativom. Mi smo tada napravili jedan osnovni dokument i uputili smo poziv nevladinim organizacijama na konferenciju sa ciljem da se formira federacija nevladinih organizacija i ko prihvati te dokumente, da dođe na konferenciju. Mi smo očekivali između 150 i 200, a prijavilo se 440 organizacija. Moram da kažem da je to bilo koliko uzbudljivo, toliko i dramatično jer smo imali sredstava za tih 200, a za onih drugih 200 je trebalo juriti okolo, ali bez obzira na sve to, posle dosta rasprave i proceduralnih pitanja, uspeli smo da formiramo Federaciju koja sada broji 460 članica i koja se pojavila kao sagovornik Vlade. I tu počinje suštinski problem, a to je da vi možete sami da pokušate mnogo toga, ali vam treba partner u dijalogu. Mi nismo imali sreće. Pošto je formirana Federacija, mesec dana posle toga premijer Đinđić je bio ubijen. Tada, naravno, nikom nije bilo do borbe jer smo imali vanredno stanje, pa se tesko formirala nova Vlada sa novim ljudima, pa smo napravili prvi razgovor sa premijerom Živkovičem, pa je ponovo pala Vlada, tako da imamo stalni problem sa sagovornikom. Mi, kao Federacija, više nemamo sagovornika. Mi sada imamo jednu Vladu koja apsolutno ne želi da razgovara ni sa kim, ni sa građanima, niti želi da joj se nevladine organizacije mešaju u bilo šta.Mi aktivno učestvujemo u reformi obrazovanja, a do sada nismo uspeli ni na koji način da se približimo ministarstvu i ministarki i da na bilo koji način sa njima ostvarimo dijalog oko toga šta ćemo i kako ćemo raditi. U Federaciji smo se okupili kao jedna grupa za pritisak koja se bavi pre svega problemima na nacionalnom nivou, koja se bavi pitanjima zakonske regulative, koja želi da utiče na poresku politiku prema nevladinim organizacijama, koja želi da utiče na eventualne povlastice i stimulacije koje bi privredni sektor imao ukoliko pomaže nevladin sektor, znači pitanje statusa i pitanje finansiranja. Četvrta namena je pitanje uspostavljanja institucionalnih formi komunikacije na svim nivoima vlastima. Zbog toga što nam nedostaje partner i zbog toga što u našem pravnom sistemu postoji ceo haos na lokalnom nivou jer je novi zakon donet, ali svega mali broj opština funkcioniše po njemu, koji predviđa neke oblike institucionalne saradnje, a veliki broj opština još uvek radi po starom zakonu koji apsolutno ni na koji našin ne pominje građane i njihovu participaciju. Mi imamo problem da ostvarimo te svoje ciljeve i moram da kažem da je to prilično frustrirajuće zato što stalno imate utisak da razgovarate sa zidom koji vam ne odgovara ni na šta i koji vas naprosto sprečava u nečemu. Bojim se da će sa ovom novom Vladom i komunikacijom koju oni nemaju ni sa kim naš rad biti otežan. Mi smo imali neke zajedničke aktivnosti. Jedna od njih je bila relativno mala kampanja za poziv na izbore prilikom proteklih izbora i tu smo shvatili da mladi imaju taj korpus stavova koji apsolutno nisu demokratski. Ako pozivate mlade da izađu da glasaju, onda pozivate mlade koji nisu demokratski orijentisani. Šta onda da radite? Da im kažete da ostanu kod kuće? Tako da se mi, kao nevladin sektor u Srbiji, suočavamo sa mnogim problemima i to je dakle povezivanje na nacionalnom nivou i ja mislim da je to samo jedna faza u razvoju institucija civilnog društva jer je logično povezivanje oblasti delovanja, znači da se povezuju ekološke, obrazovne, ženske organizacije jer one imaju mnogo toga zajedničkog, a da samo povremeno ( 4 ključna pitanja) treba zajedno da delimo. Cilj Federacije i jeste decentralizacija, da bismo mogli da se decentralizujemo morali smo da se skupimo da bi se podelili po oblastima delovanja ili ko želi, a toga ima dosta po Srbiji, na nivou regije ili grada. Imate jako mnogo gradskih mreža nevladinih organizacija koje opet imaju mnogo toga zajedničkog zbog sredine u kojoj rade, npr. u Nišu, južnoj i jugoistočnoj Srbiji, Vojvodini, a nemate ono što je logičnije, a to je povezivanje po oblasti delovanja da bi videli svoj položaj na tržištu onakav kakav jeste i u drugim organizacijama koje rade sličan posao vide konkurenciju, a ne mogućeg saradnika. Verovatno, zato u svim tenderima imate uslov da to bude konzorcijum ili grupa nevladinih organizacija koje dolaze iz Evropske unije ili zemalja koje treba da pristupe, prekograničnih zemalja. itd. Teraju vas na neku vrstu povezivanja koja bi trebalo da garantuje saradnju. Moram da kažem da imaju za to pogrešan pristup, da je svako nasilno napravljena mreža jeste "rastakanje" projekta koji bi inače mogao biti jako dobar i da će se oni koji zaista žele da sarađuju povezati na neki način. Mogu da navedem nekoliko primera. Mi radimo jedan regionalni projekat koji je vezan za poboljšanje međuetničkih odnosa u koji je uključeno 5 zemalja: Makedonija, Albanija, Bugarska, Rumunija i Srbija. Projekat je vrlo uspešan i pokriva sve regije koje imaju multietničke sredine i uspeli smo da stvorimo takve veze između tih organizacija da one zaista shvataju da su mreža ne zato što mi to želimo već zato što imaju koristi od toga, zato što mogu jedni drugima pomoći sa stvarima sa kojima rade i bar ono što ja vidim po izveštaju i čujem od ljudi koji dođu da razgovaraju prvi put su neki ljudi otišli u Sandžak, Bujanovac, videli neke stvari i zbližili se na način koji je neophodan da bi nevladine organizacije dobro radile, a to je lični kontakt. Kad se ljudi lično poznaju, to u velikoj meri olakšava saradnju i često je taj lični kontak presudan za uspešnost mnogih projekata. O mrežama se može govoriti na različite načine, recimo na formalan način, da su mreže dobre, itd. Samo zajednički cilj i samo zajednički projekat stvara pravu mrežu, onu mrežu koja nešto proizvodi, koja daje rezultat bilo na lokalnom bilo na regionalnom nivou. Sve drugo što je nametnuto odozdo ne funkcioniše, to je naše iskustvo, ili funkcioniše formalno. Čitao sam mnoge izveštaje i znam šta piše u njima, a znam i šta se zaista dogodilo na terenu. Postoje projekti koji su "report – oriented", dakle okrenuti ka izveštajima, i oni koji su orijentisani ka pravim rezultatima, ka pravom uticaju na lokalnu i svaku drugu sredinu. U tom smislu mi imamo u okviru ovog projekta u koji je uključeno 12 gradova uspečen i neuspešne projekte. To je takođe nešto što se u našem sektrou vrlo lako previđa, a to je da je moguć neuspeh, da je moguće da stvari ne idu kako bi donatori i svi mi želeli, nego, naprosto da smo negde u proceni potreba pogrešili i da iz toga nešto treba da naučimo. Ako to što naučimo umemo da prepoznamo, onda je to jedina uspešnost tog projekta, ali ne treba se bojati reći da smo pogrešili.Reći ću vam još jedan primer. Taj 3-godišnji projekat poboljšanja međuetničkih odnosa završava prvu i prelazi u drugu fazu koja će se više baviti zagovaranjem (advocacy) na lokalnom, regionalnom, nacionalnom i evropskom nivou. Pokazalo se da od 5 zemalja i 5 organizacija samo 3 imaju kapacitet koji zaista može da prevaziđe taj lokalni nivo, da pređe na nacionalni i da radi na zagovaranju kao svojo aktivnosti. I to je normalno- da se jedna mreža smanji da bi se povećala akterima iz tih zemalja. Moja poruka je da se strukture moraju graditi, ali da one nisu svetinja i prioritet jer svaka struktura teži da se očuva i traži hranu ne bi li preživela i zato često zaboravlja svoju misiju, zašto je nastala i samo se brine o sebi i svom opstanku. To je kraj takvih organizacija, to ne može da preživi ili gubi karakter nevladine organizacije, neprofitne organizacije, organizacije bazirane na vrednostima i postaje prikriveni biznis ili uslužna delatnost. Pitanje: Ja sam Aleksandar iz Banja Luke. Radite na projektu vezanom za manjine. Zanima me da li ste pokušali da povežete BiH u to? Smatram da BiH ima tri konstruktivna naroda, ali je podeljena na 2 entiteta, tako da se određeni konstrktivni narodi u tim entitetima osećaju kao manjina. Zašto niste uključili BiH u taj projekat? Mislim da bi to bilo interesantno. Dereta: Odluka o tome koja će se zemlja uključiti ne zavisi od nas, već, nažalost od donatora. Ima jedna jako dobra kjniga koja se zove "Nenaučene lekcije" iz BiH koja se upravo bavi donatorima. Fond za otvoreno društvo i g-din Papić je urednik toga. To je jedna dragocena knjiga iz koje jako lako možete da vidite zašto je sve to uloženo u BiH nije dalo rezultate koji su se mogli očekivati, pre svega zato što nije napravljen pravi assessment potreba, drugo, zato što su nametani projekti koji su bili pisani u Briselu ili Vašingtonu, a ne u Mostaru ili Sarajevu i Banja Luci. Mi imamo jako dobre kontakte sa Sarajevom i radimo na nekim drugim projektima, pre svega oko građanskog obrazovanja. Dobro sarađujemo sa Centrom za građanske inicijative koji ima kancelarije u Sarajevu i Banja Luci, ali šta vi radite po tom pitanju? Pitanje:Mi ne možemo da rešimo da konstruktivni narodi razumeju jedni druge...a manjine..., npr. ukrajinska i slovenačka manjina imaju svoja udruženja koja jako dobro djeluju i rade, povezane su sa matičnim zemljama, imaju svoja prava i rade sve sem romske, znači Romi što se tiče obrazovanja tek su sada počeli da dobiju svoja prava jer je OSCE, pošto mu je ponestalo političkih projekata, shvatio da romska deca ne idu u školu, da ima ih ima koji imaju po 20 godina da ne znaju da čitaju i pišu pa su preuzeli projekat školstva i reformi. Jedna banjalučka organizacija "Zdravo da ste" je napravila projekat kojim okupljaju romsku djecu do 20 godina, uče ih da čitaju i pišu. To je recimo projekat za manjine. Za druge ne znam. Mnogo je veći problem ta kontruktiva naroda kao manjina. Dereta: Meni prijetelji iz BiH kazu:"Ma, nama je lako. Kad nešto naše loklane vlasti neće, mi odemo kod stranaca, pa im oni narede." Pitanje: Nije ništa preterano uradio povodom konstruktivnih manjina, on pokušava u svakom slučaju da napravi sistem koji nije više odgovarajući, narod ga ne prihvata, da bude neko predratno stanje po popisu iz 91. godine. Međutim, smatram da treba da se ubace sva tri naroda u oba entiteta podjednako, ali to ide jako sporo i jako teško. Recimo, ne znam da u Banja Luci postoji i jedan sudija koji je nesprske nacionalnosti, znam ustvari jednog od njih 30 koji je bošnjačke i jednog koji je hrvatske nacionalnosti. Znaši jako mali procenat u sudstvu, policiji...U zadnje vrijeme nešto je izmenjeno, ali to ide jako sporo. To je sistem takav. Dereta: To je sistem koji ide jako sporo. To smo mi napravili na jugu Srbije. Ta mešovita policija koja uključuje i albanske policajce kojih nije bilo uopšte i srpske policajce i svi mi kažu da to daje fantastične rezultate. Mi smo zato pomogli jedan projekat koji je povezivao ljude preko muzičke pkole. U Preševu ne postoji osnovna muzička škola i kad je došla ta inicijativa, mi smo smatrali da je to izvanredan način da se okupe ljudi iz različitih etničkih grupa, ne treba im čak ni zajednički jetik, imaju instrumente, pa nek sviraju zajedno, i to je jedna od najlepših projekata koje smo imali izmešu ostalog zato što su oni sami, instinktivno išli ka tome da vežbaju muziku sa sva tri entiteta:Srpskim, albanksim i romskim, jer ima jako mnogo Roma dole. Njihov profesor je Rom. što je takođe jako lepo i onda se napravi kocert, ta deca sviraju strašno, naravno, ali je lepo videti ih zajedno i lepo je videti da su roditelji došli da slušaju to što oni zovu muzika. Sad je država preuzela obavezu da formalizuje to i da to postane zvanična škola. što je neki najveći rezultat kome možemo da težimo, a to je da nešto što je van institucije uđe u institucije i nastavi da postoji kroz nju. Treba reći da je očigledno da mi negde grešimo. Ako posle ovoliko godina i stradanja, ni vi u BiH, ni mi ovde još uvek ne možemo da se odvojimo od te etničke podeljenosti, još uvek koji su ekstremni nacionalisti pobeđuju, znači ljudi kojima nije krajnja ideja demokratska, bar ne u onom smislu kako ja doživljavam demokratiju, onda mi koji radimo na svemu tome u nečemu grešimo i mi moramo oko toga da se okupimo i da o tome ozbiljno razgovaramo jer to nije samo kod nas. Imate u Slovačkoj, dakle u zemlji od 1. maja postaje članica Evropske unije, da će čovek koji je ne samo predstavnik bivšeg režima postati predsednik Slovačke. To je zemlja koja je nas učila mnogo čemu. Znate zašto? Na izbore su izašla tri relativno jaka kandidata, Mečijar, njegov bivši pomoćnik i g-din Kukan koji je demokratski kandidat koji je osvojio 0,2 % manje glasova koji su mu buli potrebni da uđe u drugi krug zato što je bilo 3 ili 4 kandidata koji su proistekli iz takozvanog civilnog društva koji su želeli da se kandiduju, koji su zajedno odneli više od 10 % glasova. Mogao je glat da uđe prvi samo da je bilo te svesti o zajedničkom cilju, da čovek može da odloži i ličnu ambiciju i iluzije, da postoji neko koga može osvestiti o tome da postoji nešto što je dugoročni demokratski cilj jednog dručtva, a ne nešto što je njegov lični ili grupni interes. Ja ne znam šta je razlog ovakvog našeg rezultata, ali je očigledno da nešto ne radimo kako treba. Ono što ja vidim kao zamku svega toga je da ne možete obrazovati sve, pogotovo to ne mogu nevladine organizacije. Mora da postoji jedna vrsta društvenog konsenzusa oko toga šta je interes i na loklanoim i na širemo nivou. Evo primera. U prvom krugu predsedničkih izbora u Francuskoj, izlaznost je bila vrlo niska što je bio razlog zbog kog je Lepen ušao u drugi krug. Kad imate društvo i državu koja ima jasno definisan sistem vrednosti i temelje, i kad oni shvati da je Lepen može da ugrozi republiku, "jednakost, bratstvo, slobodu", onda se napravi opšta društvena i politička mobilizacija i izađe preko 80% ljudi da glasa, više nego ikad, i potuku do nogu onog koji je pokušao da ugrozi osnovne vrednosti društva. Ključni problem je to što mi nemamo jasno određene vrednosti naših društava i što nemamo slobodu, ni bratstvo i jednakost. Za to treba vremena. I dok se ne stvori jedna klima u društvu, a na stvaranju te klime moraju da utiču pre svega mediji, svaki političar mora voditi računa o svakoj reči koju izgovori. Danas često vidim političare da izađu pred govornicu i ne znaju šta će da kažu. Ima nekoliko stvari o kojima može da se kaže par reči. Prvo, OTPOR je bio jedna neverovatno važna poluga u obaranju Miloševičevor režima koji je mobilisao mlade i uklanjao strah. To je bila jedna vrlo opasna igra i tu se Miloševićev režim pokazao kao vrlo neodlučan i zato je otpor ostvario tu vrstu uticaja i rezultata. Naime, svaki drugi ozbiljan južnoamerički diktator bi pobio desetak mladih ljudi, oni bi nestali, posle bi otkopavali posle 20 godina i ljudi bi se uplašili, ali je ovaj režim dozvolio da bude ismejan od strane OTPORa. OTPOR je bio organizacija koja je nastala sa jednim ciljem, da obore Miloševića. Onog trenutka kad su taj cilj ostvarili, po meni, trebalo je da se ugase i da kažu: "Mi smo svoje uradili. Sada će svako od nas, kao slobodan građanin, izabrati svoje aktivnosti, a oni su počeli da lutaju, pa su se u jednom trenutku pretvorili u neku vrstu španske inkvizicije koja ide okolo i deli lekcije, pa su postali politička stranka, uvereni da ih svi mladi podržavaju, a da se, pri tom, mladi više uopšte nisu prepoznavali u tome, doživeli su to što su doživeli i druga stvar koju su uradili je da su posle toga zaćutali i da sad prebiraju koliko ih ima i sad će da urade ono što je trebalo da urade pre tri godine, a to je da se samoukinu. To bi bilo, po meni, politički mudro. Nije isti slučaj sa G17. G17 je učestvovao u vlasti ove poslednje tri godine na mnogo načina i iskustvo je pokazalo da kad god su nevladine organizacije prelazile u političke partije, to se nije dobro završavalo. Imate slučaj Građanskog saveza Rumunije koji je takođe bio pokret, pa je prerastao u partiju, i posle 2 izborna ciklusa se ugasio. Bojim se da je ono što je urađeno formiranjem G17+ samo drugi korak u nečemu što je rastakanje demokratskog biračkog tela Srbije. Ako meni uspe neko da objasni programske razlike između Demokratske stranke i G17+ ja ga vodim na večeru gde god hoće. Tu ne postoji programska razlika nego lične ambicije i netrpeljivosti, potpuna personalizacija politike, podela u biračkom telu koja je vezana za lični odnos glasača prema nekim od lidera te stranke. Mi smo prošle nedelje imali razgovore sa mladim političkim liderima i bila je jedna g-đica iz G17+ koju sam pitao zašto je ušla u tu stranku. Ona mi je rekla:"Pa zbog Dinkića." To je potpuno legitimno, ali onda on mora da ima tu političku odgovornost i svest šta ćini time što razbija demokratsko telo u Srbiji koje je toliko suženo i nestabilno, pa onda vi još iz svojih ličnih netrpljivosti i ambicija razbijate- to je politički neodgovorno i u jednom politički zrelom društvu takvi ne opstaju dugo. Videćemo koliko će se biračko telo pokazati zrelim u sledećim predsedničkim izborima. Pitanje:Koje je vaše mišljenje o DOS koaliciji Dereta: DOS je sasvim sigurno bio najneverovatnija koalicija koja je ikada igde nastala na svetskoj političkoj sceni s obzirom na to ko se sve udružio, pod jedan, a pod dva to je bio broj ljudi, i to je bio neizbežni korak jer nijedna partija nije mogla sam da taj program sprovede i da promeni režim. Ono o čemu može da se razgovara jeste kada je trebalo ići na neku vrstu novih izbora. Moramo početi od jedne stvari: Da li verujemo da ljudi mogu da se promene? Dali mislimo da su neke političke koalicija iznuđene i često možda čak i dobre i bolje od onoga što bi bilo da takvih koalicija nema? Šta bi bilo da Nova Demokratija nije ušla u koaliciju sa SPS-om? Mislim da su oni narpavili drugu grešku. Ovi su ušli kad je Avramović pravio reformu i rekli su:"onog trenutka kad Avramović bude bio onemogućen, mi izlazimo." Ali kad je Avramović sklonjen, nisu izašli iz toga. Tu je njihova politička odgovornost pala na ispitu, ali podržati neke reforme koje su u tom trenutku očigledne, vi se sećate da je u tom trenutku zemlja živnula, mislim da je ta njihova odluka imala relativno pristojan razlog koji bi se mogao prihvatiti. DOS je užasno kompikovan priča jer, ne samo da su tu bili udruženi programi koji su međusobno inkompatibilni, nego zato što je zato tu pobedio liderski pristup celoj stvari gde svaki predsednik stranke mora biti ministar, čak i onaj koji nema veze, pa smo imali jednog od najneverovatnijih ministara ikad, uz sve poštovanje. Samo ću vam ispričati primer sa Zakonom o nevladinim organizacijama. On je sa saveznog nivoa prešao na republički nivo, u Ministarstvo pravde, mi smo pregovarali sa njima oko toga, rekli su da će prihvatiti naše predloge, pa tek onda pustiti zakon u proceduru, a mi smo odejdnom u novinama saznali od ministra Batića da je uz punu podršku nevladinog sektora i evropskih institucija kao što su Savet Evrope i drugi, Zakon dat u Skupštinu i gde se očekuje da bude usvojen, a da mi uopšte nismo znali koja verzija Zakona je ušla jer nikakvu saglasnost nismo dali. Na njihovu nesreću, Građanska inicijativa je organizovala jednu konferenciju "Izazovi običnog života" i na njoj su učestvovali predstavnici Saveta Evrope, uveče smo pročitali te novine i ujutru se najavili kod Ministra pravde sa predstavnicima Saveta Evrope.Kuc, kuc, Dobar dan, Dobar dan, O čemu se radi, oni kažu da su pročitali da su dali saglasnost za nešto o čemu ništa ne znaju, a on je rekao da to nije Savet Evrope, već Evropska unija...zamislite, Ministar Pravde! Oni kažu:"Evropska unija! Super! Znači imate to prevedeno na engleski?" "Nemamo." "Pa kako su oni to odobrili?" I onda se on okrene prema svom pomoćniku i kaže:"Šta si ti to uradio?" Ne možete da zamislite. To je smešna epizoda ali je čovek zamalo izgubio posao zbog toga. I to je bio problem. Imali smo nekompetentne ljude i Vlada nije dobro komunicirala sa građanima. Moram da kažem da ja u velikoj meri krivim DSS i ovaj deo koji je stupio prvi iz DOS-a, a da zapravo nije imao legitimno pravih razloga za to. Pitanje: Kakva je organizaciona struktura FENS? Dereta: Mi smo izabrali nešto što se zove Savet Federacije, to je 27 ljudi i troje Predsedavajućih. Imali smo po dva kriterijuma, po oblasti delovanja, tako da ima nekih 6, 7 zastupljenih oblasti, i regionalno, tako da ima, maltene, iz svakog regiona po dve organizacije i iz svake oblasti po dve organizacije. Kako funkcioniše? Gore nego što bih ja voleo zato što je jako teško odvojiti se od dnevnog posla i obaveza i raditi za opšte dobro. Tu moramo imati čoveka koji se samo time bavi, one je nažalost morao da ide, tako da se to odmah osetilo. Mi se sastajemo jednom mesečno najmanje, ako su neke važne situacije još češće, nažalost, i tu, među prestavnicima u Veću nema saglasnosti oko mnogo čega. Kad smo pripremali poslednju kampanju, bilo je dosta otpora da se mi do te mere politički jasno opredelimo, bez obzira što se tu radilo o jednom korpusu vrednosti. To je, pre svega, bilo pitanje o manjinama, nevladinog sektora da se jasno opredele da po završetku izbora neće ući u koaliciju sa Radikalnom strankom, neće podržati manjinsku podršku Radikala i neće sami dati podršku samoj vladi Radikala. To je bilo prvo. Drugo je bilo da će nastaviti put ka evropskim integracijama pre svega kroz saradnju sa Haškim sudom, treće je bilo da se zakonski reguliše pitanje predstavljanja manjina u Parlamentu, a dok se to ne uradi da se redovno obavljaju konsultacije sa predsednicima manjinskih grupa, četvrto je bilo da se nastavi izgradnja institucija i poštovanje postojećih institucija, i mislim da je to strašno važno jer mislim da je DOS zbog toga "puko" jer nije poštovao institucije)izbacivanje ovih iz Parlamenta je bilo katastrofalno), peto je bilo da se obezbedi kroz zakonsku regulativu sloboda udruživanja grašana i to je taj Zakon o nevladinom sektoru. Potpisali su Koalicija za toleranciju (znači manjinska stranka), DS, G17+, OTPOR i Čović, DA. Nije potpisao, naravno, Koštunica i SPO i druge stranke. svi su govorili da i ovako ne sarađuju sa radikalima, ali ključni razlog za nepotpisivanje je bio zapravo Hag. Dakle, sastajemo se jednom mesečno, rasparvljamo o temama i aktivnostima koje su trenutno aktuelna, imamo elektronsku mrežu kojom obaveštavamo članice o tome šta se događa i mi imamo ulogu jednog centra za podršku i distribuciju informacija tako da su sve članice upoznate s tim. Mi štampamo časopis koji se zove "Mreža" koji izlazi jedanput mesečno koji obaveštava šta se gde događa i povremeno izlazi specijalno izdanje. Sad smo izdali jedno izdanje, to jest preveli na srpski "Logical Frame of Approach" koji će, mislim, koristiti svima u nevladinom sektoru, nešto što vam traže kod svakog projekta za koji konkurišete. Organizacije članice FENS su potpuno nezavisne u svom radu. Mi ni na koji način ne želimo da se mešamo u rad organizacije, niti smemo, niti treba. Jedino gde mi hoćempo da se mešamo, kao Federacija, jeste stvaranje zakonskog i finansijskog okruženja koje treba da bude povoljno za rad nevadinog sektora, a to da bilo ko odlučuje o tuđim projektima, to nam ne pada na pamet. Pitanje: To što ste radili poznih 90-ih, kampanja "izlaz 2000", sad uviđam, tu neku suprotsavljenost naših prednosti i političkog marketinga. Ja mislim da kroz taj problem mi možemo da vidimo prave ambicije ljudi koji saćinjavaju taj neki politički stav jer, da se razumemo, zdrava, instinski ekonomski orijentisana vlada bi svaki kamen prevrnula i isporučila bi sve optužene u Hag? Dereta: Mislim da tu postoji jedan bazični nesporazum. Nevladine organizacije nisu jedna monolitna društvena struktura koja deli sve zajedničko ali i ne treba da bude. Nevladine organizacije su izraz interesa pojedinih grupa u društvu i mogu imati različite sisteme vrednosti. Imate "Obraz" koja je nevladina organizacija, udruženje pčelara, udruženje o istini o Karađorđu ko je takođe legitimno postoji zato što se po zakonu grupa ljudi okupila da napravi organizaciju. Posmatrati sektor nevladine organizacije kao monolitnu političku, jasno opredeljenu gruapciju je potpuno pogrešno. Tu postoje bitne razlike i treba da postoje bitne razlike kao i različita spremnost da se učestvuje u nečemu što se zove političko delovanje. Udruženja pčelara nemaju neki preterani interes u tome da li će izborni sistem biti većinski ili proporcionalni. Baš ih briga, samo da pčele imaju cveća. To je u redu, ali oni koji dele određeni sistem vrednosti, a to opet nisu u pravoj meri političke vrednosti, (kad se kaže demokratija, svako ima nešto drugo u svojoj glavi, po meni demokratija ne može da sadrži patriote act koji sužava prava građana u ime države. Znači, samo kod pojam demokratije postoji neslaganje, a da ne idemo u sitna crevca.) Važno je da se sve vreme pokušava da se održi dijalog.Učestvovao sam na nekoliko sastanaka u Makedoniji kad su imali izbora, kad su imali ono "Dosta je" i tad sam prisustvovao vrlo zanimljivoj sceni jer su se ljudi iz tetova, Albanci, bunili što sastanak nije u Tetovu jer misle da je to jako važno i imali su jake argumente za to da se pokaže da postoji neki dijalog bar između dve gruapcije, a ovi drugi su govorili da je to užasno opasno iz bezbednosnih razloga. Sećam se da sam proveo prijatno popodne kad sam se vraćao sa Ohrida i svratio u Tetovo da se vidim sa jednim kolegom iz jedne albanske nelvadine organizacije i pili smo kafu na glavnom trgu gde mi je on objašnjavao odakle se pucalo i onda sam ja pitao da li je problem što mi govorimo srpski, on mi je rekao da oni nemaju ništa protiv Srba, već protiv Makedonaca. To je bila šala, ali hoću da kažem da mora da postoji dijalog, neka vrsta razumevanja prioriteta za pojedina društva i to treba da bude osnov rada celog nevladinog sektora. tj da odredi prioritete i prave potrebe, da se odupre onome što dolazi kao poziv da se bavite pčelama....Mora se čuvati integritet i nezavisnot i mora se stalno osluškivati šta vam okruženje poručuje, šta okruženje vidi kao svoje prioritete. Pitanje: Da li su slučajno međunarodni faktori,vi ste rekli da nameću projekte, traže od vas da odradite jedan projekat podučavanja društva, znači edukacije o tome šta je g-din Ratko Mladić napravio da se taj narod prestane buniti protiv izručenja? Da to ne bi bio neki socijalni, narodni bunt zbog toga što je tadašnja vlada izgubila vlast.. Dereta: Mislim da tu treba raditi sa Vladom, a ne sa narodom, a Vlada neće da uči. Vidite šta se dogodilo na Palama. Ovi su išli da hapse, odmah se narod pobunio, itd. Ja sam neposredno posle Dejtona bio u Banja Luci i radio sam sa jednom mešovitom grupom televizijskih novinara koji su iz Zenice i Banja Luke kako se pravi dokumantarni film, to je moj bivši život...razgovarali smo o temama koje bi mogli da snime u Banja Luci. Niko nije pomenuo džamiju. Rekao sam: "ako hoćete da stvorite jednu sliku o Banja Luci kao nekom gradu koji se otvara, morate se suočiti sa tim šta se dogodilo sa džamijom u Banja Luci. Kažu:"To su neke budale, ludaci digle u vazduh." "U redu, ali koje su budale donele asfalt i to sve poravnale? To nisu budale, to je država, hoćete da mi kažete da ja mogu da izađem na ulicu sa 17 kamiona da poravnavam park." Imali smo pre neki dan užasan događaj paljenja džamija u Nišu..Imali smo pre neki dan još perverzniju stvar da čovek koji radi u Vojnom muzeju na Kalemegdanu je sa macolom razbio dva turska spomenika koji stoje ispred uz pohvalu direktora Muzeja. Sad se kao Generalštab zgrozio, pa će da sprovede istragu o tome...zamislite šta se događa u toj jednoj glavi koja uzima macolu da ide da se obračuna sa spomenikom iz XVI veka. Mi živimo u takvom okruženju da bi neko ko se ne slaže sa tim morao ceo dan da protestuje i tu morate da napravite prioritet. Ne možete da reagujete na sve gluposti, strahote, znake netolerancije, agresije, lošeg ponašanja većine prema manjini. Toga je svaki dan toliko da vi morate da odredite prioritete i da okupljate ljude oko nekih dugoročnih procesa. Obrazovanje građana za glasanje, za važnost glasa i učešća je dugoročan proces koji se ne može obaviti za 3 godine. Pitanje: Zašto vlast ne preda optužene za ratne zločine? Dereta: To dolazi u koliziju sa primitivnim poimanjem političke profitabilnosti i problematike. Što bih ja njega hapsio kad ću zbog toga da izgubm glasove? Umesto da stvaraš takvu klimu u društvu koja će smatrati normalnim da neko ko je optužen treba da ide pred sud, ako mu se dokaže krivica, da odsluži kaznu, ako se ne dokaže, da bude pušten na slobodu kao što se dogodilo u nekoliko slučajeva. To zavisi od jednog dtepena konsenzusa. Mi nemamo konsezus da zaista hoćemo u Evropu. U Hrvatskoj taj konsezus postoji ne samo na papiru nego i na delu. Oni kažu:"Mi hoćemo u Evropu" i HDZ stavi šestoricu generala u avion. Oni kažu da su nevini, kao čto se očekuje od njih, ali je država pokazala svoj prioritet-ulazak u Evropu. Naša država, nažalost, pokazuje da joj je prioritet da oni ljudi koji su trenutno na vlasti ostanu tu dovoljno dugo da mogu da maznu nešto i drugo, da nam je prošlost vaznija od budućnosti. Oni to neće. Donet je zakon po hitnom postupku o finansiranju optuženih i porodica optuženih. Skandal! Kažu: jeftino je. Kako jeftino? To je pre svega koštalo 110 miliona dolara koje Amerika nije dala, dakle u samom početku je ceh vrlo veliki. Drugo, to je skupo jer odlaže neizbežno siočavanje sa odgovornošću, ne sa krivicom. Treće, to je mobilisalo demokratske snage i polako se prevazilaze razlike koje postoje. Danas je Ustavni sud doneo inicijativu da se u sledećih mesec dana obustavlja primena tog Zakona dok se on ne preispita. Organizovanom akcijom nevladinog sektora, pre svega, ali i političkih stranak je zaustavljen jedan monstruozan zakon. Jedna epizoda vezana za to: mi smo se odmah, kao nevladina organizacija, okupili zbog toga. 3 predloga su išla iz nevladinog sektora prema Ustavnom sudu jer pravnici nisu mogli da se dogovore, da li po pitanju pravne države ili po pitanju diskriminacije. Organizovali smo javni razgovor na koji smo pozvali predstavnike političkih stranaka koji su glasali protiv. To je izuzetno važno. Neke nevladine organizacije su imale otpor: šta mi sa njima imamo? Kako šta? Oko ovog pitanja imamo zajednički cilj. Oni su glasali protiv, mi smo protiv, a udruženi ćemo uraditi više. To će se jednog dana ponov vratiti u Parlament sigurno, prema tome, dajte da imamo tamo ljude koji će zagovarati našu stvar. još uvek ne postoji u našem sektoru, čak ni kod iskusnijih organizacija, svest o tome da morate imati partnere, saveznike i u sferi političkih partija jer čak i na lokalnom nivou sve se svede na to. Kad odete kod predsednika opštine, najčešće odete kod predsednika neke političke partije. Mi pokušavamo, ako smem da vam otkrijem našu strategiju, to je da pobunimo mlade generacije, da ih podstaknemo da zauzmu aktivniji odnos prema svojoj ulozi, da se profilišu kao neko ko zna, um, hoće, ali i to ide jako teško jer prosto struktura naših partija nije demokratska...stalno postoji ta rečenica:što mladi hoće svoj podmladak da žrtvuju kad oni imaju sva prava? Postoji neverovatna pasivnost vas mladih. Kad smo pravili jednu anketu sa predsednicima podmladka stranak, pitali smo šta su po njima problemi mladih. Oni su rekli slobodno vreme i kultura. A zapošljavanje? Pa i to, ali tu ne možemo ništa da uradimo. A problemi stanovanja? I to, ali i tu ne možemo ništa da uradimo. Hoću da kažem da su dnevni problemi bačeni u drugi plan i veliki je problem okupiti ljude oko konkretnih stvari. Radeći sa programima za mlade....Šta hoćete da napravite u vašem gradu? Hoćemo da napravimo kino klub. Dobro, a da pokažete da možete neki ozbiljan problem da rešite? Pa ne možemo infrastrukturu da gradimo. Pa nije infrastruktura suština. Prolazimo kroz niz odbrambrnih mehanizama koji su rezultat iskustva da se vrlo teško ostvaruju neki ozbiljni projekti, posebno u lokalnoj sredini, da morate menjati svest lokalne sredine o mladima, svest lokalne uprave o tome šta mladi mogu, a to se njabolje radi kroz jedan konkretan projekat koji se sprovede. Mi sad radimo nešto što se zove" Mladi i društvena akcija". Mi pokušavamo da kroz različite oblike interesovanja osposobimo grupe mladih ljudi da razviju projekte koji će drugačije pozicionirati u lokalnoj sredini, između ostalog to uključuje kurseve o preduzetništvu, direktnom ekonomskom angažmanu koji rešava probleme zapošljavanja, itd. To je sve jako sporo i dugo, to su mali koraci jer se ne mogu preko noći svi problemi rešiti. Ivan Vejvoda Balkan Trust for Democracy Ja sam se dosta bavio modernim političkim pokretima, kad kažem modernim to znači ono što je proizvelo političku modernost francuske revolucije, američka revolucija. Tada kada je građanin, pojedinac izlazio na scenu, kada se lomilo i rušilo tradicionalno društvo, zajednica i nastalo moderno društvo gde jedinka treba da ima veći značaj od kolektiviteta i u tom smislu francuska revolucija, engleska, američka, pa i holandska, o kojoj se malo zna tamo kraja XVIII i početka XIX veka, jesu te neke čvorne tačke. I zapravo malo odocnelo, kao zemlje bivšeg komunizma, ulazimo u tu političku modernost koje su zemlje zapadne Evrope, Amerike osvojile. To je bilo neko moje područje rada da bi onda već u 80-im godinama bio sam nekakva vrsta, ajde nazovi, opozicionara. Nisam smatrao da je komunizam najslobodniji režim. Nisam se ni preterano nešto suprotstavljao, nisam završavao u nikakvim zatvorima, ali sam bio u tom krugu ljudi u kom je bio i pokojni Premijer Đinđić, oko časopisa za filozofiju, za društvenu teoriju, gde smo eto prevodili neke stvari nadajući da ćemo da prosvetlimo naše sugrađane iz bivše Jugoslavije i naravno družili smo se i radili u Sarajevu, Zagrebu, Ljubljani, Skoplju, tada Titogradu. I to je bio neki taj krug ljudi koji su pokušavali da misle u napred, gledali ono što rade naše kolege u Poljskoj pokret Solidarnost, kao što se sećate ili ste čitali koji se krajem 70-ih i '81. digao protiv komunizma, tražio te slobodne prostore građanskog društva. To se zvalo Ostrva građanskog društva tada i niko tad nije ni sanjao da komunizam može da se uruši kao sistem. Kažem bio sam od tih ljudi koji su pokušavali da misle neke veće slobode u onoj bivšoj zemlji i samim tim kad se ovde kod nas u Beogradu još '83. pojavio Milošević kao sekretar gradskog komiteta saveza komunista Srbije, mi smo videli da on nije nešto dobro za nas, još mnogo pre nego što je postao predsednik partije '87. godine, tako da sam bio u toj grupi ljudi koji smo se odmah od početka tome suprotstavljali i pokušavali da eto nekakav razum unesemo i da objasnimo ljudima, ma šta se dogodilo, na kraju opet sve završiti za stolom i razgovorima. Da je bolje da preskočimo neke ludosti, da tako kažem pod navodnicima, i da omah sednemo za taj sto, međutim, nažalost nije uvek sve racionalno u ljudskim životima, niti u istorijama naroda. Ono što je bilo zapravo naivno od strane ljudi kao što sam ja i tom krugu širokom, po celoj zemlji građana, jer svi smo mi odrasli u Evropi i Evropa je bar naučila jednu strašnu bila lekciju iz mnogih sukoba u Prvom i Drugom svetskom ratu da to ne treba više ponavljati. Cela Evropska unija u koju eto svi težimo je izrasla na toj ideji da postoji jedan drugi način da se traži stabilnost i mir, kroz ustanove, kroz institucionalizaciju slobode tako što smo mi kad smo išli u osnovnu školu, srednju školu, bili isto tako odgajani u duhu da ono što je bio nacizam, fašizam, to ne sme da se ponovi. Mislili smo eto da je nešto naučeno, međutim, na žalost videli smo da nije i da smo morali da učimo lekcije iz istorije na najgori mogući način, na sopstvenoj koži i glavi. I to je znači bila jedna teška lekcija iz društvenih nauka za mene za koga sam sebe smatrao društvenim naučnikom. Morao sam da shvatim da nije uvek sve racionalno čak i u jednoj evropskoj zemlji kao što je bila bivša Jugoslavija. Pogotovo što sam ja iz, ono što ja pomalo u šali, a naravno u zbilji kažem ja sam iz jedne etnički prljave porodice, mnogo prljave, zato što ima tu i češke, i srpske, i hrvatske, i austrijske i ko zna koje još, ko se tu još umešao. U tom smislu se smatram jednom multietničkom osobom i naravno da je ono što je bio nekada jugoslovenski identitet, bio idealan za nas koji smo bili iz tako etnički mešane porodice. I to je ta kategorija koja se izgubila kada je sukob nastao jer su onda ljudi bili skloni, a interpretatori izvan zemlje voleli da razmišljaju u crno-belim etnički čistim kategorijama jer im je tako bilo lakše da shvate ili da pokušaju da shvate šta se ovde događa, pa je bilo lakše razmišljati u kategorijama Srbin, Hrvat, Slovenac, Albanac, Makedonac, nego u kategoriji pa tu ima nekih koji nisu ni jedno, ni drugo, ni treće nego nešto zajedno. Tako da se ta multietnička kategorija vrlo brzo izgubila u nekom formalnom smislu. Ja znam da su neki ljudi koji su se obreli kao izbeglice u Engleskoj kad su morali formulare da upisuju onda je tamo izričito pisalo etnička pripadnost, pa tamo možete da birate koju, a u fusnoti piše ne smete da napišete Jugosloven. Tako da je i to bilo jedno nasilje nad identitetom ljudi. Ja sam potom predavao u Engleskoj na univerzitetu 3 godine i onda u Americi 2 godine i sećam se te poslednje godine u Americi, '98. je bio popis stanovništva. I bila je velika novina u američkom popisu stanovništva da ste imali mogućnost da se različito određujete. Znači ako ste azijskog porekla nije značilo da možete staviti i crnačkog porekla, ako vam je majka, ili deda ili ne znam ko, baba ili strina bio tog drugog porekla. Znači mogli ste da pokrijete nekoliko kategorija i to je sećam se za mene bilo iznenađenje. Jedan od izričitih primera je, koga svi verovatno znate, šampion golfa Tajger Vuds koji je upravo takav. On je delimično azijskog porekla, delimično crnačkog porekla i on je mogao sad kad su intervju sa njim u tom potpisu da kaže da je i jedno i drugo, odnosno nijedno ni drugo nego nešto treće. Tako da čak i u tom formalnom smislu u popisima stanovništva, nije sve uvek zadato ili onako kao mi mislimo da spadate u neku kategoriju manjine, većine, sredine. Ima kreativnih načina da se zadovolje razni načini čak i kažem formalnog identiteta ...... ono kako se mi kao pojedinci osećamo, jer kao što se sećate mnogi su se iskazivali kao eskimi u tim našim popisima jer nisu hteli da učestvuju u toj takvoj nekakvoj podeli. I to sam znači u toj nekoj angažovanosti učestvovao u svemu onome što vam je Ružica i Popadić i drugi pričali. U junu sam otišao malo što kažu da ohladim glavu u zapadnim zemljama predajući drugima o onome što se kod nas događa i onda sam se vratio zato što sam dobio ponudu da budem direktor fondacije Soros ovde u Beogradu. '98. sam se vratio sa svojom porodicom u neko teško vreme šro je bilo ovako zanimljivo zato što su mnogi prijatelji naši koji su ovde bili mislili da se niko ne vraća, ali opet mi smo se vratili pa smo bili neki tračak nade za njih. A prosto anegdotski da vam ispričam da kada je poštar donosio neke kutije koje smo poslali iz Amerike, pitao moju majku ko se ovo vraća. Ona kaže moj sin. On kaže mora da je lud. I tako i direktorka škole gde smo sina upisali onako privatno mi je šapnula ljudi vi ste potpuno ludi što ste se vratili. Eto ima ludih ljudi. Hteli smo da učestvujemo u toj borbi protiv Miloševića i njegovog režima. Direktorsko mesto u Soros fondaciji je bila neka prilika da se pomogne nevladinim organizacijama, medijima nezavisnim, pojedincima koji su neke časopise pisali, pokušavali razum da nadživi i da ima nekakvog uticaja. 2002. nakon 4 godine u Soros fondaciji pozvao me je Premijer Đinđić koga sam inače znao jer je mlađi moj kolega bio sa filozofije i rekao da li bi ti došao da budeš spoljno-politički savetnik ovde kod mene .... ljudi koji se bave spoljnom politikom i ja sam odmah pristao i tako sam skoro godinu dana radio u kabinetu Vlade Srbije, kod Premijera. Na žalost bio sam tamo kad je on ubijen i onda sam nastavio sa novim Premijerom Živkovićem do juna prošle godine kada je Balkanski fond za demokratiju osnovan. Smatrao sam da je to jedan fantastičan projekat zato što je s jedne strane dugoročan, traje 10 godina. To vam je Sendi valjda pričala jer mislim da ovde ima još mnogo nedovršenog posla. Svi smo mi živi primer toga jer znamo da još moramo mnogo da radimo na tim problemima i da nam treba pomoć sa strane. Bez pomoći nema. Kao što bez naše energije ta pomoć .... da se mi ne organizujemo kao pojedinci, kao nevladine organizacije, udruženja, grupe, škole, porodice, jer znamo da jedino tako možemo sami sebi da pomognemo. Kažem bez te inicijative odozdo, iz naših gradova, društava, ni ta pomoć ne bi ništa značila. Ta pomoć znači jedino ukoliko smo mi aktivni i svesni da moramo sami da se upregnemo. I dakle taj Balkanski fond je bio novina zato što je shvatio da treba raditi na tim regionalnim povezivanjima, tako da je značajan deo njegovog rada posvećen upravo regionalnim projektima, ali takođe i projektima u pojedinačnim zemljema. To je bila prilika da se jedan korak dalje ide u toj donatorskoj aktivnosti. Ali tih mojih 10 meseci u Vladi su bili za mene zanimljivi jer prosto sam video šta može izabrana vlast da uradi ukoliko je odlučna i svesna da je u njenim rukama najveća odgovornost. Zoran Đinđić kao predsednik Vlade, kao jedan moderan čovek, kao neko ko je živeo u svetu, prosto je razumeo da mora jako da se korača i da imamo jako puno toga da nadoknadimo u ovom kratkom vremenu. To kažem zato, pogotovo kad je reč o Srbiji i Crnoj Gori, pa i o Kosovu naravno, da smo izgubili jako puno vremena baveći se nekim stvarima koje nisu u duhu kraja XX i XXI veka. Pošto smo svi zajedno kao društva, da li smo učestvovali u tome ili se to u naše ime radilo krenuli nekakvom stranputicom i na toj stranputici smo naravno izgubili jedno desetak godina plus one godine koje nisu ulagane u institucije, u tehnologiju, u obrazovanje nas samih, pogotovo vas mlađih. Imamo jedan strašno težak posao hvatanja koraka sa svima onima koji su oko nas. Rumunija, Bugarska su kao što ste videli postale članice Nato-a. Hrvatska je verovatno za koji mesec i zvanični kandidat za ulazak u Evropsku uniju. Makedonija je dala svoju kandidaturu. Bosna i Srbija i Crna Gora nisu još članice partnerstva za mir. Znači polako se oko ovog regiona, region zapravo kreće ka zapadu, kreće u smislu neke racionalne institucionalizacije i veće demokratizacije. Mislim da s obzirom na sve ono što nam se dogodilo primarna mora da bude svest o tome da ima energije u nama da prevaziđemo te probleme i da radimo na tome da ono što su ekstremi u našem društvu polako počnemo da privodimo ka sredini, ka nekom kompromisu. To je naravno jedan jako težak posao. Dovoljno je osvrnuti se na slične probleme. Naravno nijedan problem nije isti. Naravno da je naš problem nama najveći i da se na njega usredsređujemo, ali ukoliko ne uspemo da shvatimo da je to relativno u odnosu na druge probleme neće nam biti lakše. Ako shvatimo da i drugi ljudi na kugli zemaljskoj imaju slične probleme, a ukoliko umemo da naučimo nešto od tih drugih ili iz njihovih loših iskustava uspemo da predupredimo neka rđava sopstvena iskustva, mislim da ćemo već nešto učiniti. Dovoljno je pobrojati neke od njih. I kažem oni su najrazličitiji mogući. Krenite od Severne Irske, na primer. Tu nije jedan međuetnički sukob. Tu je jedan isti narod, Irci, ali kod njih je sukob, jedni su katolici, drugi su protestanti. Znači oni su u okviru zapadnog Hrišćanstva, nisu ni pravoslavci, ni katolici. To je unutar zapadnog Hrišćanstva. I sad samo zato što su jedni došli iz Škotske pa ovamo od XVII veka mašu nekim naradžanstim zastavama jedni, drugi nekim zelenim zastavama, a obe zemlje su demokratske, i Velika Britanija i Irska. Znači nije reč o nekim zemljama koje nisu u novoj demokratiji. Ima jedna duboka demokratska tradicija već od XVIII veka. I sad kad vidite koliki je problem da se Severna Irska da se tu nađe jedno rešenje. Onaj ...... '98. godine na Veliki petak. '98. je potpisan čuveni ugovor o primirju. Trebalo je i tamo posrednik jedan Amerikanac, senator je tu učestvovao. To je zaista bio jedan veliki uspeh. Ja se sećam u Masačusetsu sam tad predavao na jednom univerzitetu u Americi i držao sam jedan kurs baš iz nacionalizma. Bio je strašno popularan kurs. Imao sam stotinak studenata i studentkinja i svi su oni razmatrali različite međuetničke sukobe, manjenske i većinske odnose. I sećam se da sam imao tu sreću da je primirje i ugovor potpisan baš na kraju poslednjeg mog predavanja tamo i baš smo razmatrali kako može da se dođe do uspeha. Međutim, kao što znamo sada, 6 godina kasnije, tačno sad je to bilo pre tri dana, oni još nisu implementirali taj ugovor i dogovor. Znači čak i u takvim zemljama je to veoma mnogo problema. Uzmite Baskiju kao jedan region unutar bogate Španije, članice Evropske unije. Isto tako veoma složen problem da ima terorizma, da je puno ljudi stradalo. Ili uzmite Korziku koja je manje poznata. Korzikanci koji su nekada bili pod Italijom, pa su sad pod Francuskom, Napoleon je to spasao, oni su sad dobili nekakvu vrstu autonomije unutar veoma centralizovane Francuske. Ili uzmite područje Lorene, to je jedna regija u Francuskoj koja se graniči sa Nemačkom. Ona je u istoriji je menjala tri puta, bila je pod Nemačkom, pod Francuskom, pa ponovo pod Nemačkom, sad su Francuzi. Možete misliti šta je to u glavama ljudi, porodicama značilo da čas budu s jedne strane čas sa druge strane granice i koja su to nasleđa. Imate sad razne analize o tome kako biraju Alzašani i Loreni na izborima. Oni uglavnom glasaju za konzervativne stranke nadajući se da će to biti način na koji će neku svoju stabilnost ostvariti. Ili ako krenemo na istok, o Izraelu i Palestini ne moram ni da vam govorim ništa šta je to sve značilo. Neki od vas znaju tu veoma složenu istoriju. Izrael je dobio nezavisnost '48, pa je onda osvajao teritoriju, isterivao palestinsko stanovništvo sa svojih ognjišta, ljudi su živeli u izbegličkim kampovima i dan danas žive nakon 50 i više godina i pokušavaju ponovo da dođu na svoja ognjišta. S druge strane Izrael legitimno postoji, priznata država, ali isto tako sad oni osporavaju ili teško će dati jedno postojanje jednoj samostalnoj palestinskoj državi. Pratimo svaki dan te strašne stvari koje se događaju i na jednoj i drugoj strani. Ili ako idete još dalje u Šri Lanku gde su Tamini i Sinhalezi, na jednom ostrvu vodili dugo jedan rat i došli do primirja zahvaljujući Norvežanima koji su posredovali i uložili veoma mnogo truda. Kao što su Norvežani, Oslo proces koji je pomogao Izraelu i Palestini da se približe. Ja sam imao časti i sreću da prošlog leta na jednom simpozijumu učestvujem gde je učestvovao i bivši američki predsednik Klinton. On je pričao kako je skoro postignuto to čuveno primirje između Izraela i Palestine. Neki od vas se sećaju, on je vodio dugo pregovore u Kamp Dejvidu između tadašnjeg premijera Baraka izraelskog i Jasera Arafata, palestinskog vođe, i on je bukvalno rekao sledeću nečenicu: Mi smo 98% stigli do kraja. Ostale su neke kuće u istočnom Jerusalimu koje nismo mogli da podelimo. Ostala su takva neka sitna pitanja i kad smo mislili da smo nadomak potpisivanja u tom trenutku obe strane nekako nisu našle poverenja jedna u drugoj da misle da može da se sprovede taj ugovor. Sad zastanite na trenutak i pomislite, nije važno da li je 2 ili 4%, tu su, bili su takoreći sve dogovorili, .... i s druge strane da Palestinci priznaju Izrael, kako će se ta naselja na zapadnoj obali podeliti. Znači bilo je takoreći gotovo. I sad zbog tih 3, 4, 5% da nisu bila rešena, pogledajte gde su stigli Izraelci i Palestinci 5 godina nakon tog neuspelog pokušaja. Znači opet žrtve, opet stradanja, opet raseljeni ljudi i ono što je najgore uvek stradaju obični ljudi, ono što nazivamo običnim ljudima. Ne stradaju gospodin Arafat i gospodin Barak.... Ne stradaju naši lideri. Ne stradaju naši političari i njihova deca. Stradaju obični ljudi koji to rade u njihovo ime. Sad neću da ulazim u psihologiju političara i državnika i zašto je to baš tako. Prosto hoću da vam podvučem ovde da je nekad bolje pristati na 70%, a da recimo ne dobijete ono što mislite da vam sledi još 30% jer će to spasiti živote. A onda ako se postigne neki dogovor onda život polako počne da čini svoje. Naravno kao što svi pregovarači kažu, mora da postoji međusobno poverenje. To je naravno uvek najteže postići. Zato se i ide u neke Kemp Dejvide blizu Vašingtona da se sedi, pijucka, priča, jede neki ćevap, roštilj, pičaju se vicevi, o porodicama, šta mi žena, deca, muž rade. Uz to taj lični kontakt je strašno važan, iz nekog profesionalnog života koji svi mi imamo. Zato i ljudi idu izvan svojih zemalja, izvan žarišta u neke Norveške ili Švajcarske gde vlada onaj dosadan mir da bi se ljudi udaljili od onoga što je svakodnevnost. Imamo primer i Kašmira, između Indije i Pakistana. Kao i često u tim slučajevima imate neku bivšu kolonijalnu silu koja je povukla neke linije po pesku ili po Himalajima i rekla eto tu će sad biti granica. Evo vidimo sad nedavno opet jedna pozitivna priča Indija i Pakistan su počeli da pričaju. Indija koja je druga najmnogoljudnija zemlja na svetu, više milijarda ljudi, imaće sada izbore. Tamo na izbore izlaze 650 miliona ljudi. Ali nije bitno da li ste velika Indija ili mali neko ostrvo u Antlantiku, opet kažem mi smo sebi najvažniji, to su naši problemi, nas to boli, mi ne možemo da izađemo. Ali moramo da razmišljamo i u tim nekim razmerama i da drugi imaju te probleme i da vidimo kako su oni pokušali da reše. Najzad ima drugih primera, ali zaustaviću se na primeru Kipra. Oni su takođe bili nadomak rešenja. Tamo se dogodilo neprijateljstvo '74, bila je neka pobuna, pa je onda Turska okupirala severni deo ostrva, došlo je do podele, pa do dolaska mirovnih trupa Ujedinjenih nacija i to tako 30 godina. Jedni su isterani iz jednog dela, drugi iz drugog dela. Sad se Kipar prijavljuje za ulazak u Evropsku uniju. Sad će 1. maja Kipar ući u Evropsku uniju. Pitanje kakav će Kipar ući. Da li će onaj Kipar koji je podeljen '74. godine ili će oni u ovom poslednjem trenutku da će oni da izglasaju da zajedno uđu. Tu je isti red problema kao i u svim ovim situacijama. Pitanje je povratka jednih na ognjišta i s jedne i druge strane, pitanje da li će turska vojska tu i ostati ili neće, pitanje bezbednosti, da li će ljudi sigurno da se osećaju, da li će se tu primenjivati pravila Evropske unije odmah ili će malo kasnije. Reč je u suštini u tome da se odagna strah. Mi nažalost ne živimo u dosadnim državama kao što su Švajcarska, Norveška ili Finska. Strah je jedna veoma važna i legitimna kategorija. Ima jedan mađarski istoričar koji je napisao jednu sjajnu knjigu ''Beda malih naroda istočne Evrope''. On govori o tim našim problemima. On piše o tome '47. godine i on se nada posle Drugog svetskog rata da najzad izlazimo na zelenu granu, da se to sad rešava i da ćemo krenuti putem demokratske konsolidacije, izgradnje ustanova, vladavine prava. On ni ne sluti da dolazi '48. godina da će Staljin dobro da priguši sve zemlje istočne Evrope osim tadašnje Jugoslavije. Da se ne vraćam na tu celu priču kako se Jugoslavija oduprla Staljinu... Stvar je u tome da zemlje kao što je Kipar sada stoje pred jednim izborom. One mogu da reše jedno pitanje koje traje 30 godina, koje zahteva jedan težak kompromis, koje zahteva odustajanje od maksimalističkih zahteva i jedne i druge strane. Ni u jednom sličnom rešenom pitanju sukoba tog tipa vrlo retko imate nacionalistička rešenja. Imate rešenja koja su nekako kompromis obe strane. Svako mora da odustane od neke kuće u istočnom Jerusalimu. Svako mora da odustane od nečeg zarad mirnije i sigurnije budućnosti. To je nešto što jedan britanski autor zove visoka cena mira. Treba platiti veoma visoku cenu. Znači treba odustati od nekih snova, od nekih maštanja o tome šta mi zamišljamo sebe, kakvi bismo bili da mi možemo da krojimo sebi kapu u nekom bezvazdušnom prostoru. Nažalost nismo u bezvazdušnom prostoru. Živimo sa drugima, i jedni pored drugih i moramo voditi računa o tome šta taj drugi i ta druga misli. Francuski filozof Emanuel Ledina je to zvao humanizam drugog čoveka. Lako je biti humanista na svoj račun, ali stavite se u cipele onog drugog, u strah onog drugog i pokušajte da zamislite to. Mi smo svi bili u strahu kad se počela bivša Jugoslavija raspadati zato što je neko povukao taj konac i jedan domino efekat straha. I to je prosto viđeno. U Francuskoj revoluciji je to dobro opisano. Imate čak i studije koje se zovu veliki strah. Kad krene strah, to je nezaustavljivo. On proizvodi jedan lanac, gde se nasilje vrlo brzo pojavljuje. Nasilje u nekoj samoodbrani, u odbrani, u strahu da ćete vi da izgubite život i radite nešto protiv drugog. Ima tu i nešto ljudsko u tom strahu. Taj Ištvan Bido je rekao u toj svojoj knjizi demokratija i biti demokrata, to znači biti bez straha jer ne možemo mi graditi demokratske ustanove ukoliko smo u strahu. Demokratija i demokratske ustanove podrazumevaju već to poverenje, pre svega poverenje u ustanove, u institucije, da one mogu da kontrolišu ono što je recimo to neljudsko u nama. I zato je demokratija nešto što nastaje od takve težnje zato što je to trebalo nekako uvesti u red. Kad kažemo vladavina prava to je upravo to. Znači da vladaju institucije, a da ne vladaju ljudi. Zato se u demokratiji vlast naziva praznim mestom. Ko zna ko je predsednik Švajcarske? Vrlo mali broj čak i Švajcaraca znaju, ali svi znaju da imaju predsednika i da to sve funkcioniše kao švajcarski sat. To je ono o čemu pričamo kada govorimo o ustanovama. Kod nas su ustanove u regionu još uvek slabašne. One postoje. Kad ja pričam sa svojim kolegama i kad se priča sa političarima i ambasadorima o stanjima ovde, ja sam rekao mi smo na Balkanu sada na početku demokratije. Ona postoji. Nažalost najgori primer postojanja institucija moralo je da bude kod ubistva Premijera Đinđića. On je ubijen kada je pokušao da vrati poluistoriju u nazad, da se vratimo tamo gde smo bili, da neki ljudi iz pozadine koje često nazivamo mafijaši ili organizovani kriminal, ili ljudi koji su bili u nekim strukturama bezbednosti, vojske, policije su hteli da drže kontrolu i videli su njega kao nekoga ko je pokušao da nas ubrzano pokrene u napred. Kažem to je najgori primer potvrde zato što je demokratska država Srbija uspela da vrati taj izazov, tim ljudima koji su iz mraka hteli da nas vrate unazad. Država i njene ustanove su odolele tom potresu koji je bio strašno jak i uspele su da uzvrate udarac da se delimično, ne potpuno naravno suzbije ono što zovemo kompleks organizovanog kriminala, haški lobi. I uspeli su da vrate nekakvu ravnotežu u toj državi. Kao što znate nakon svakog velikog potresa ima mnogo malih potresa koji dolaze posle dok se ne slegne teren. To je metafora koju ja koristim i za ono što nam se dogodilo u bivšoj Jugoslaviji i sada u novoj državi. Mi smo ogroman potres doživeli jer nam se država raspala. Sad sve ono što gledamo to su ti mali potresi. Često volim i drugu metaforu da kažem. Neki od vas koji su dovoljno matori kao ja pa se sećate Dnevnika koji smo gledali u onoj zemlji, pa kad je došla meteorološka prognoza kaže danas u Sloveniji sneg i kiša, a sunce u Makedoniji. Svi smo znali da će taj sneg i kiša doći na kraju do Makedonije, dole do juga, jugo-istoka. Kao što se klima i dalje kretala sa severo-zapada ka jugo-istoku, tako se po meni i ta naša kriza kretala. Slovenija je ušla u Evropsku uniju, ušla u NATO. Tamo je sunce, tamo je zasijalo. A ta oluja se polako kreće, polako odlazi. Naravno nije dobro sedeti skrštenih ruku i čekati da taj oblak prođe kao što svi znamo iz svojih više ili manje bolnih iskustava, nego treba poraditi na tome da se malo dune u taj oblak da brže krene. I to je ono zapravo čime se ovde bavimo. Nalazimo sredstva na različitim nivoima i to je jedan težak proces suočavanja. Mi izlazimo iz jednog sistema koji se zvao komunizam koji nije uspeo da nađe strukturu koja bi bila dovoljno stabilna da odoli potresu koji se dogodio. Te strukture su se urušile, nisu odolele. Mi sad treda da nađemo od našeg, pojedinačnog nivoa, osobe X pa do države i napred sve one tanane slojeve koji omogućavaju da se konstrukcija tako napravi da može svakom potresu da odoli. To je ono što je taj težak zadatak. To ne može preko noći, niti može samo sa naporima vrednih, angažovanih pojedinaca kao što ste vi, nego treba da širimo talase oko nas. Činjenica je da smo svi suočeni sa teškim ekonomskim i socijalnim problemima. Činjenica je da nema dovoljno zaposlenja. Činjenica je da ima jako puno nezaposlenosti pogotovo među mladima, otežava taj posao. Da bi ekonomska situacija bila malo bolja, da bi ljudi mogli čestito da zarade za sebe, da li su mladi, da li imaju mlade porodice, ali ta činjenica da vi morate svakog dana na sto da donesete parče hleba i neko mleko, da nahranite sebe i svoju decu ukoliko tog osnovnog elementa, tog ekonomsko-socijalnog minimuma nema onda je teže i ovo drugo uraditi, odnosno teže je ubediti nekoga ko nema taj minimum da je vredno zalagati se, potrošiti nešto energije i na to drugo, jer sva energija ide na tu koru hleba i na taj litar mleka. To je ono što otežava ovu situaciju, ja uvek ponavljam, mi jesmo zavisni od tih naših prijatelja u inostranstvu, ne od donatorskih agencija koje daju nevladinim organizacijama, nego od Međunarodnog Monetarnog Fonda, od Svetske Banke, od Amerike, od Evrope, od Evropske unije. Značajna sredstva će doći i pokrenuti našu privredu samo iz tih zemalja. Nema dovoljno motiva da se iz čuvenih čarapa naših ono što svi negde držimo kao neku zlatnu rezervu. Moramo stvoriti taj pravni ambijent da bi se privukli ozbiljni državni donatori, a još važnije privatne firme koje će zapravo uložiti u razne privredne aktivnosti. Dajem vam jedan primer. Prekjuče na naslovnoj stranici jedne važne međunarodne novine International pojavio se članak o Slovačkoj. Slovačka je, to nisam znao do pre dva meseca, će biti zemlja gde se proizvodi najveći broj automobila po glavi stanovnika na svetu. Tamo je Pežo. Tamo je Hundai. Tamo je Folksvagen. Sva ta industrija i ti veliki industrijski kompleksi su videli da u Slovačkoj imaju dobru i obrazovanu radnu snagu koja se bavila industrijskom proizvodnjom. Videli su je kao dovoljno stabilnu zemlju koja je sad takođe ušla u NATO, koja 1. maja ulazi u Evropsku uniju. To je otprilike zemlja kao ova tu naša sa 8, 9 miliona ljudi, nije velika, ali su je kvantifikovali kao zemlju koja može da da potencijalni rezultat. A setite se Slovačka je bila pod jednim diktatorom koji se zvao Mečijar koji će možda da pobedi na izborima za predsednika, sad sledeće nedelje, ali to je druga priča, a koja je izgledala koja ispada iz kola zemalja koje ulaze sada u Evropsku uniju. Do '98. su oni bili maltene otpisani. Niko više nije hteo sa njima. I onda je '98. Slovačka i njeni građani su na izborima porazili Mečijara, odnosno nisu ga čak ni porazili. On je bio prva partija kao što su ovde u Srbiji radikali bili prvi, ali je sledećih 5 partija bilo demokratskih. Oni su napravili vladu i evo sad ulaze u Evropsku uniju. Ne treba se obeshrabrivati. Ima uspona i padova. To je jedan put koji je veoma krivudav i treba biti uporan što nije karakterna osobina naših političkih i drugih kultura, ali mislim da učimo tu tešku lekciju zato što nam se nešto strašno dogodilo. Vidim da sam i predugo pričao. Ovde ću da stanem, ali pošto imamo još vremena za raspravu slobodno pitajte, osporite, komentirajte ili ispričajte neku svoju priču. Pitanje: Samo pokušavam da povučem paralelu između zbivanja kod nas i zbivanja u Slovačkoj, mada jesu oni ranije krenuli, već negde '98, pa '99. Međutim Slovačka je od '98. išla barem za milimetar napred za razliku od nas... Dali smo mogli i više da uradimo od ovog? Vejvoda: Naravno da smo mogli mnogo više da uradimo, što kažu Englezi stavljajući moju naučničku kapu, prosto su to bili uslovi da izgleda nije moglo i nismo to učinili, možda svi pojedinačno to znamo da je moglo, ali nismo našli taj cement koji bi nas nekako povezao, vas u Sjenici, u Beogradu, svi ljudi koji nisu hteli ovo što se ispodogađalo. Ja mislim na ovo pitanje da li smo glasali protiv Miloševića zato što je izgubio ratove ili zato što nije umeo da ih vodi, ja mislim da smo glasali protiv Miloševića zato što su svi ljudi, a većina ljudi ume razumno da misli, videli da smo u crnoj rupi i da je to ćorsokak. Dakle ako se tog dana ne izvučemo za perčin sami sebe da smo ga otpisali. Znači postojala je jedna, rekao bih, zdrava reakcija, međutim, zdrava reakcija trebalo je i 10 godina da se sastavi i Pavol Demeš koga ovde pominjete koji je zaista jedan značajan lik u našim životima. On je prosto doneo neke lekcije koje su oni naučili, kako se pobeđuje jedan Mečijar. Tu je potrebno jedna dobra organizacija. znači moraju političke stranke da se okupe, moraju nevladine organizacije, moraju mediji. Znači nije dovoljno da neko izađe pa da kaže hajde ljudi da glasamo. Ne to treba odraditi. Ići na teren od vrata do vrata. Mobilisati one ljude koji obično ne glasaju, mlade, rok koncerti da bi se privukla nekako pažnja. Jer ne zaboravite mi se suočavamo i sa jednom drugom situacijom, mi učestvujemo u XXI veku. Znači kod nas obrasci politike ponavljaju obrasce nekakve američke kampanje, znači koristi se video, kratka poruka, radio, a imamo partije koje nisu još formirane. Znači negde smo još uvek u XIX veku što se formiranja partija, a istovremeno smo u XXI veku. I sad tu treba prosto profesionalizovati politiku. To je često bila tabu tema u komunizmu. Treba biti vrlo profesionalan. Kao što se neki od vas bave nevladinim sektorom na profesionalan način, tako je i partija nešto što je profesija. Znači treba umeti organizovati, napraviti plan rada, imati program socijalni, ekonomski, što mnoge partije nemaju, imaju samo neku jaku retoriku, „hoćemo svi da budemo bogati“, „da bude mira“. Iza toga treba da stoji kako ćemo doći do toga. Mislim da je u tom trenutku 24. septembra kad smo izašli na izbore ovde u ovoj zemlji protiv Miloševića bila sasvim sazrela svest o tome da nema budućnosti ukoliko taj čovek ostane. Samo još nešto da dodam što mnogi ljudi nisu hteli ili teško su shvatali. Naš protest protiv Miloševića je počeo '91. godine kada je cela Jugoslavija bila mirna. Mi smo izašli na ulice 9. marta '91. protiv Miloševića, a on je izveo tenkove, ne protiv Slovenaca ili Kosovara u tom trenutku, on je izveo tenkove protiv Beograđana. Ako neko nije to shvatio, a mnogi nisu jer nam je trebalo do 2000. da se organizujemo, a tad je trajao protest u centru Beograda veoma dugo. Mi smo se okupljli oko te Terazijske česme. Onda '92. slušali ste o tim protestima protiv opsade Sarajeva, protiv napada na Dubrovnik. Studenti su univerzitet okupirali mesec ipo dana, pa smo išli da govorimo tamo. Šta hoću da kažem, da su to elementi za gradnju koja je tek dovršena 2000. pobedom nad Miloševićem. A mnogi su rekli neću nikad da izađem da se borim više, vidiš kakvi su ovi političari, upropastili su sve, nismo uspeli u protestu '91, nismo uspeli u protestu '92. A ja sam trošio cipele na ulici. Nismo uspeli '96, '97. kad smo 4 meseca hodali na ulici protiv tog čoveka, ali u stvari kad gledate sa nekog analitičkog stanovišta bio je potreban svaki od tih ugrađenih blokova da bismo došli do cilja. Tako i ovaj sastanak ovde. Možda nekom izgleda beznačajno, a on je jedna od tih cigli u toj građevini do koje nadam se da ćemo brže dopreti nego za 10 godina, ali to je ta mnogostrukost aktivnosti građanskih, političkih, ekonomskih i drugih koje će dovesti u jednom trenutku, što bismo rekli starim marksističkim rečnikom, do kvalitativnog skoka. U jednom trenutku će se od te količine cigli odjednom će se videti neke građevine. To je ono što je naporno. Čak i za mene koji sam društveni naučnik i ja sam nekad obeshrabren, i ja ne bih ujutru da ustanem nego da ostanem u krevetu i čitam neku knjigu, ali onda krenem i kažem mora se svakog dana po malo, ono što vi kažete, Slovačka se svakog dana po milimetar pomerila. Tako i vi u vašem svakodnevnom radu pomerate nešto pa se nekad klizne natrag, ali to je prosto nešto što je upisano u ovu vrstu društvene promene. To nije tehnika pa da mašina radi. Mi smo jedna vrlo komplikovana ljudska mašina i zato nije sve pravolinijski. Pitanje: Kakva je onda naša budućnost? Vejvoda: Prvo što mi pada na pamet, izvinićete, to je ona parola mladi su naša budućnost. Prema tome kako god se okrenemo vi jeste naša budućnost i uzdajemo se u vas i u vašu energiju i vašu odlučnost da stvari promenite. To je prosto opet u prirodi ljudske vrste da je to tako. Ja volim da kažem znate ono političari često kažu ovo sad moramo da uradimo zbog naše dece i unuka, ja dodajem ja to radim i zbog sebe jer mislim da imam da proživim još, a voleo bih da to bude malo komotnije, a ne da samo radim za neku svetlu budućnost koju ja neću nikad videti. Vi ste postavili nekoliko pitanja tu i zaista je za mene najvažnije pitanje zaposlenja. Ako nema posla, možemo mi imati idealno civilno društvo to neće funkcionisati. Od nečeg mora da se živi. Zato je u toj nekoj nauci koja izučava promene u ovim društvima koja se zovu tranziciona društva, pa se ta nauka rogobatno zove tranzitologija. Tu je glavni problem što sve treba u isto vreme menjati, sve segmente društva reformisati. Ti naučnici koji su izučavali pre urušavanja komunizma, recimo zemlje kao što su Španija, Portugal i Grčka posle diktatura Franka, Salazara i grčkih pukovnika, oni su uočili da tu ima jedna olakšavajuća okolnost, a to je da su oni makar imali tržišno društvo koje mi nismo imali. Znači već jedan veliki deo je bio, da tako kažem, reformisan, odnosno već je bio u modernim tokovima. Dok mi u ovim svim zemljama komunizma nismo imali tržište i taj segment, a plus što su već '91. neki teoretičari identifikovali, a mi na svojoj koži osetili, imaju neka društva koja još nisu dovršila svoje države ili ne znaju koje su im granice, koja je to teritorija. To je ceo jedan niz lopti sa kojima političari žongliraju dok pokušavaju da ostvare reforme. To je ono što je za mene dok sam bio u kabinetu predsednika Vlade Srbije, to je kao neko ko je izučavao to sa teorijske strane i predavao studentima, sad sam imao prilike da budem iznutra, iz mašine, to je bilo jedno uskromnjavajuće iskustvo. Kad mi građani očekujemo od političara zašto plate nisu veće, zašto nema ovo, zašto nema ovo, kad ste unutra onda vidite žonglira 10 lopti, i jedna mora da padne. Ne može čak ni onaj koji je u cirkusu baš toliko lopti od jednom i vi ste stalno pod pritiskom, te na nivou Vlade Srbije, zovu iz Smedereva, zovu iz Majdanpeka. Rudnik ne radi, nema plata, ljudi nemaju od čega da žive. Te nešto oko Haga treba isporučiti ovog ili onog, te na Kosovu situacija ovakva ili onakva, te događa se u okruženju ovo, te Narodna banka ne priznaje ovakav budžet. Znači ogroman je dnevni broj problema, a treba raditi, prosto zato ste u Vladi da rešavate te probleme, inače ne biste bili političari. A istovremeno ovo što ste i sami podvukli, polako se donatori povlače. Dosta su dugo bili ovde. Uložili su neka sredstva. Znamo da su mnoga od sredstava otišla njima napolje. Ima kriza strašnih dalje od nas, u Iraku, Afganistanu. To su društva u koja treba i te kako sada puno uložiti. Ja uvek kažem da smo mi postointervencijsko društvo u celini bivša Jugoslavija, kaja je kao Irak i Afganistan i da ovde velike i moćne zemlje imaju prilike da ostvare jedan relativno brži uspeh nego što to mogu u Iraku i Afganistanu pa da pokažu da eto intervencija je ishodila u jednom regionu koji je stabilan i miran. Zaista to verujem. Mislim da smo mi svi zajedno zreli da ostvarimo uspeh. Moramo malo da poradimo jedni na drugima, prvo sami sa sobom, a onda zajedno da sednemo i da vidimo koji je to najbolji način na koji ćemo moći ugodno da živimo makar jedni pored drugih, da poštujemo jedni druge i da vidimo od čega ćemo da živimo. Daću vam jedan primer iz svog tog iskustva u kabinetu. Jedan od poslednjih sastanaka na kojem sam prisustvovao u maju mesecu prošle godine sa Premijerom Živkovićem je bila poseta Vlade Bosne i Hercegovine. Gospodin Terzić, premijer, je došao sa oba premijera i Federacije i Republike Srpske i sa većim brojem ministara. I sedeli smo u onoj Sali i gospodin Terzić je rekao imamo puno problema, ima puno stvari koje ne možemo u ovom trenutku da rešimo, ali ono sa čim smo i vi i mi suočeni, to je ta teška ekonomska, socijalna situacija, nema posla. Upravo ovim rečima kojim ste vi to opisali. Mladi odlaze, strane donacije presušuju. Kako mi možemo jedni sa drugima da radimo da jedni drugima pomognemo da opstanemo ovde. Premijer Đinđić pokojni je na raznim međunarodnim skupovima gde sam bio sa njim uvek izgovarao jednu te istu stvar: Mi smo jedino zanimljivi svetu kao region od 55 miliona ljudi. Mi kao Srbija od 7.5, Bosna sa 4, Hrvatska 4, Makedonija 2, Albanija 3.5, Kosovo 2, nismo nikom zanimljivi. To vam je kao bakalnica na ćošku. Imate Maxi market ili Merkator. To je relevantno i ukoliko mi mislimo da preživimo u ovako globalizovanoj ekonomiji gde vidimo da je privreda u recesiji, samo nam pričaju krenuće evropska privreda. Opet sam neki dan slušao krenuće rast u Evropi, pa Amerika. Mi moramo, što narod kaže, da gledamo svoj posao. Kako ćemo mi da stvorimo ta zaposlenja, pa jedino ukoliko pokažemo da smo primamljivo tržište za neke Folksvagene ili ne znam koga već. A to postižemo time što imamo bilateralni ugovor o slobodnoj tgovini koji će jednog dana ishoditi nekoj zajedničkoj carinskoj zoni. Na tome treba puno raditi. Ima tu puno problema. Kako ćemo otvoriti te granice jedni prema drugima. Ali i sami znate ima dosta već ulaganja. Ne samo Slovenija i ove južnije naše zemlje i Hrvati ulažu. I oni su kupili neke firme. Puno mi moramo sami da učinimo i to je ta velika promena u mentalitetu, da ne možemo sve da očekujemo i ne može sve da dođe iz vana. Ta strana pomoć rekao sam je jako značajna, pogotovo ta ekonomska od firmi, ne od država. Zaista da dođe neka velika firma AR BUS da se vrati u Mostar pa da se tamo neki delovi, kao što se nekad za Boing proizvodilo u Mostaru. Mi imamo kvalifikovanu radnu snagu svugde još je hvala Bogu dobrim delom živa. Ti ljudi su obrazovani i to je ono što se traži, a pritom na žalost je jeftino. Znači primamljiva je za te investitore. Mi sada znamo koji su to instrumenti. To je taj pravni okvir. I moramo, puno smo stezali kaiš, puno smo žrtvovali. Svi pričamo kako nam je 10 godina i više oduzeto zbog svega onoga što nam se dogodilo, ali zapravo tek sad treba da se napnemo i da izađemo na zelenu granu. Da koristimo sjajne preduzetničke potencijale - u svim našim zemljama postoje, uvek govorimo o Sandžaku gde ima ta privredna aktivnost, gde ljudi proizvode razne lepe stvari kao što su farmerke i mnogo toga drugog i građevinskog materijala i na Kosovu ima puno preduzetništva, to treba ekonomski urediti, uzeti porez od tih ljudi koji dobor zarade, ali treba ih tako oporezovati da im ostane novca da bi mogli dalje da ulažu. Mi smo sada u jednom veoma teškom trenutku, svi zajedno na toj nekoj prekretnici i kažem našim stranim prijateljima da moraju da nas posmatraju kao što su posmatrali Mađarsku i Poljsku 1992 i 1993. Mi smo u toj nekoj četvrtoj godini. Vratite se unazad, ja se uvek sećam da me je u Varšavi, u Poljskoj zapanjila jedna vest 1993. godine da su doktori štrajkovali glađu nasred ulice jer su im plate bile bedne. Poljska danas ulazi u EU. Daleko je to od meda i mleka u bilo kojoj državi, i tamo ima problema sa privredom, sa zapošljavanjem, i tamo se svi plaše povećanja cena, kako će se te cene izravnati, što kažu nema besplatnog ručka, moramo da se upregnemo i drago mi je da čujem od vas ne samo da se suočavate sa jednom teškom realnošću nego gledate kako da iz toga izađete. To je jedini način, ali kažem, niti je sve na nama samima, a najveći deo jeste, onda treba da ubeđujemo te druge da smo dovoljno poradili na našim domaćim zadacima, da smo zavredeli da se u nas ulaže. Uvek je sve to povezano sa širim političkim okvirom jer to često ljudi zaboravljaju, Evropa jeste jedan politički projekat, to je jedan projekat kako ostvariti mir i stabilnost tamo gde je bilo strašno krvoprolića tokom mnogo vekova. Pitanje: Ja sam iz Makedonije, iako sam ekonomista po struci, postaviću političko pitanje koje je dosta aktuelno, oko statusa Kosovu i kako će taj buduci status uticati na Makedoniju ? Vejvoda: To je nešto čime sam se bavio dok sam radio kod premijera Đinđića. Neki od vas se sećaju da je on u januaru prošle godine lansirao takozvanu inicijativu za Kosovo imajući u vidu da se politika "Standardi pre statusa" priznaje i prihvata sa svih strana. ali da je ona nedovoljna. Naime, on je tada upotrebio taj termin da je sada vreme da se radi na politici Standardi pre statusa zato što se tako status sam od sebe događa i da je najopasnija stvar koja može regionu da se dogodi je da se status dogodi nekontrolisano, odnosno da se dogodi nezavisnost ili da se Srbija pokuša nešto drugo i da zbog toga, da bi region zadržao nivo stabilnosti do kojeg je došao, da traženje statusa za Kosovo treba da bude u okviru jednog procesa u kom svi učestvuju. pre svega naravno, Albanci i Srbi. ali onda EU, SAD i UN koji su protektor i garant i zemlje u okruženju, Albanija, Makedonija, Grčka jer smo svi zainteresovali da se tu postigne rešenje i da se samim tim dođe do stabilnosti imira. Premijer Đinđić je tada poslao pisma predsedniku Bušu, Putinu, evropskim liderima i oni su bili iznenađeni tom inicijativom jer oni nisu navikli da neko odavde inicira nešto, obično smo mi predmeti iniciranja, uvek se nama nešto servira u regionu. On je shvatio, takav kakav jeste, pun energije, zašto mi nešto ne predložimo odavde, nešto što je demokratski, evropski orijentisano i koje traži racionalno rešenje, a to racionalno rešenje u evropskom duhu znači da svi moramo da učestvujemo u tome jer ukoliko neko ne učestvuje, to neće biti dobro rešenje. Mi svi zajedno moramo doći do jednog rešenja, a pošto svi želimo da idemo u tu EU, onda EU mora da ima jednu od ključnih uloga jer ona mora da bude ona koja će da ponudi neke modalitete tog rešenja po evropskim standardima. Ne lebdimo mi u bezvazdučnom prostoru, mi smo itekako vezani jedni za druge, pre svega u regionu, jedni smo odgovorni prema drugima, dogodilo su se strašne stvari u naše ime je to najčešće rađeno, to treba priznati, treba u dogledno vreme da se izvinjavamo jedni drugima sa najvišeg nivoa, pa i na ličnom nivou, ali to rešenje treba da bude plod jednog procesa. To što je on rekao da se stvar postavi, ako hoćete figurativno rećeno, da se stvari stave na neke šine, pa da se dođe do neke stanice poput ovih drugih pregovora koje smo pominjali ranije. Kao što sami vidite, mnogo ima prepreka i rupa, u sev. Irskoj npr, po tom putu, pa kola zastanu, pa nekad skliznu, pa se vrate na put, to je prosto nešto što treba ugraditi u to za šta se zalažemo. Mislim, kad je reč o ovom vašem pitanju, kakve bi to efekte imalo za Maekodniju ili Bosnu, ako je to rešenje na koje pristaju Albanci i Srbi, koje zadovoljava većinska i manjinska stanovništva u tim zemljama, da to može biti prihvatljivo i za te druge. Mi smo imali i jedan razgovor i sa premijerom Crvenkovskim u maju i premijerom Živkovićem gde se upravo o tome razgovaralo i otprilike takav je neki odgovor bio. Ono što je dobro za nas hteće i Makedonija da prihvati i ne verujemo da će imati neke reperkusije, ali i uz vaše učešće jer, pošto smo tako zgusnuti, živimo na jednom takvom terenu većina i manjina, porebno je da svako oseti da je deo jednog takvog procesa. Ovo zvuči jednostavno, ali nema ničeg jednostavnog. To prosto zahteva puno razgovaranja, sedenja, pijuckanja. Ako se vratim na trenutak na ono što se dogodilo na jugu Srbije 2001. kad je tamo bilo ponovo tenzija i uskoba, Nebojša Čović koji je tada u ime Srbije vodio pregovore, imao je jednostavnu formulu koja kaže da moramo da radimo sve ono suprotno što je Milošević radio, ne upotrebljava se sila na onaj način, razgovara se sa Amerikom, NATO-om, i ono što je bilo najznačanije, to sam slušao od njegovih prvih saradnika i od njega, oni su išli po kućama da razgovaraju sa albanskim stanovništvom i sedeli do 3 u noć pokušavajući da se stave u cipele tih drugih ljudi i shvate zašto oni nisu zadovoljni, šta je to što oni hoće. Znači da je bilo doslovno potrebno puno sedenja za stolom i razgovaranja i shvatanja šta ta druga strana želi, šta su ti ljudi sa kojim mi živimo, a u stvari ne poznajemo jedni druge i on je stekao značajan ugled jer nije žalio vremena i porodičnog života, žene i dece koji su verovatno kukali što on provodi više vremena u Bujanovcu, Medveđi i Preševu nego u svojoj kući, ali je on znao da treba odvojiti puno vremena za to i mislim da su to neki elementi, nikad nije sve zagarantovano, ali ako razumete koji je to put, zato mi svi pominjemo ta druga iskustva, možemo iz njih nešto pomalo da naučimo kako se to međusobno poverenje polako stvara. Pitanje:Kako teče proces harmonizacije državne zajednice Srbije i Crne Gore i izrada Studije o izvodljivosti pridruživanja EU? Odgovor: Potpuno je stao. To je jako dramatično. Izgubili smo puno vremena, a deo njegov je izgubljen zbog dobrih razloga, zbog istrage. Naime, u tom stišavanju tla posle zemljotresa, činjenica je da smo pretočili SRJ u državnu zajednicu SCG iziskivalo je vremena i truda u tom smislu što je priznat nivo stečene nezavisnosti jedne Crne Gore u odnosu na Srbiju. Nikom u Srbiji nije padalo na pamet da osvaja Crnu Goru ili da je stavlja pod svoju šapu ili kontrolu, ali je prosto trebalo naći one ustavne i pravne mehanizme koji će zadržati stečen nivo nezavisnosti, a opet ostaviti neke veze da to bude zaista neka država i tu je jedna od teškoća sada u tom procesu pridruživanja, zato što je, kao što je g-din Henri Kisindžer, tražio onaj jedan telefon gde da se javi u Briselu kad se javlja EU, tako Brisle traži jedan telefon gde će se javiti državnoj zejdnici SCG. Tog telefona nema, zato što su Srbija I Crna Gora vrlo autonomne u svojim odlukama i moraju da stvore to jedinstveno tržište, zajedničku carinu, pa su našle modus, svaka od njih ima carinski zakon, carinsku ispostavu i identične su i tako se pravimo da je to zajednička carina i to je Evropa već prihvatila, ali nismo harmonizovali čuvenih 56 poljoprivrednih proizvoda jer Evropa kaže da ukoliko nemamo ujednačene carinske stope za te proizvode, vi ne možete da se smatrate po evropskim pravilima kao jedinstveno tržište. Tu smo zakočeni oko takvih stvari. Imao sam priliku da lično kažem nekim evropskim političarima da su lično stavili potpise na Beogradski sporazum i da snose deo odgovornosti za ovo. Ako se sećate da je g-din Labus, koji je tada bio potpredsednik Vlade SRJ, stavio potpis, ali je rekao da nije zadovoljan ovim jer kao ekonomista ne vidi kako će se spojiti tako dve različite ekonomije kao što su srpska i crnogorska. Ne vidim gde su to dodatne spoljne tačke. Kad objašnjavam Amerikancima, kažem im da je to isto kao kad bi spojili državu Delaver i državu Kalifornija. To su nebo i zemlja, ne radi se samo o veličini već su različiti i fokusi interesa i mislim da je Evropa ima tu deo odgovornosti u tome, osnovna poruka koju šaljem u vezi ovog vašeg pitanja je da mi spojimo mesta jer i Hrvatska, i Bosna i Makedonija i Albanija se kreću. Bosna je dobila Studiju o izvodljivosti, jeste da tu ima jedan spisak stvari koje treba uraditi, to je sledeće. Nije bitno šta će se dogoditi 2006., da li će Srbija i Crna Gora odvojiti jedna od druge ili će ostati zajedno, ma šta se dogodilo, to će biti potpuno mirno kao što su se Češka i Slovačka odvojile, mi ćemo lepo i mirno živeti, ali problem je što ćemo mi ukoliko se ne pomerimo prema Evropi u ovih 2 godine koliko je ostalo od te čuvene 3 godine, to nije dobro ni za Evropu, ni za nas jer mi samo stojimo u stanici, voz se ne kreće i moramo da nađemo svi zajedno način kako da pomerimo taj srpskocrnogorski voz i da uhvatimo korak, koliko možemo, sa ovim zemljama koje već pregovoraju o statusu stabilizacije i asocijacije. Pitanje: Koliko zaista postoji politička volja među političarima u regionu za ulazak u EU, a koliko je to samo deklarativno izražena volja? Vejvoda: Mislim da je zaista velika odlučnost svih da se uđe u EU. Tokom 10 meseci ja sma imao priliku skoro sa svim vladama regiona da se sretnem kroz tu aktivnost i tu apsolutno nema dvoumljenja. Recimo, bio sam na sastanku kad je došao g-din Ilir Merta koji je tada bio Ministar inostranih poslova Albanije i imali smo sastanka sa Ministrom Svilanovićem, posle sa premijerom Đinđičem. G-din Meta je bio potpuno izričit i vrlo jasan:"Naš put kroz Evropu ide kroz Srbiju, pogledajte puteve, železničke pruge, geografski smo upućeni na vas ukoliko zaista želimo evropski da razmišljamo. Mi možemo u Evropu preko Turske,ali ako gledamo najkraći put, to je to. G-din Meta je jedan od demokratsko-liberalističkih lidera u ovom regionu koji sasvim jasno vidi koji je to put. Tako je u Bosni, tako je u Makedoniji, o Bugarskoj i Rumuniji da ne pričam. Oni su već ne samo zemlje kandidati već 2007. više manje, uz sve teškoće i korupcije, ne razlikujemo se mi jedni od drugih, samo imamo neke specifične probleme, neki od nas su se bavili stvarima dok su drugi jurišali ka Evropi tako da nije pitanje u odlučnosti, mislim da još jedna važna stvar koja radi nama u prilog je da smo svi svesni koliko je ta regionalna saradnja važna. Ima jako puno regionalnih inicijativa, ovaj projekat je jedan od takvih regionalnih inicijativa, radi se, svesni smo da moramo jedni sa drugim da radimo i da imamo ozbiljen nerešene probleme u unutrašnjoj politici, ekonomsko-socijalnoj sferi, teritorijalnom smislu, nismo još tu izašli na taj put ka Evropi, a Evropa je, sa druge strane, svesna i to je rekla u Solunu u junu prošle godine, sasvim je jasno da ćemo svi biti čalnovi EU, ali da zavisi od nas koliko ćemo brzo da se krećemo. Ne trebaju nam neke komplikovane poruke, to čovek zna i u svom profesionalnom životu, ako ja ne položim ispit na III godini, i ne mogu da upišem IV godinu, onda ću tek za 5 godina diplomirati. To vam je na tom nivou. Vlade znaju sve stvari koje treba obaviti, recimo u tom reformskom procesu u Srbiji stoji jedan paket od 60 zakona koji nikako nije mogao da prođe kroz Parlament zbog naših unutrašnjih političkih svađa na političkoj sceni. Velika odgovornost leži na poltičkim partijama, vi ne morate biti u Vladi ili opoziciji, ako npr, Zakon o bankrotstvu ili stečaju, ma nije bitno da li je ova ili ona partija , to je zakon koji treba ovoj državi i ovom društvu. Nemojte mi se igrati političkih igara da ja tebi neću da izglasam zato što se ne slažem šta je tvoja politika. Mislim da tu, na pitanje šta smo mogli da uradimo, sad kad je reč o ovoj fazi u svim zemljama u regionu, mislim da partije moraju da nađu ono gde će se sporiti oko nekih političkih stvari, ali moraju da nađu ono što ubrazava proces evropske integracije, što Evropa traži zakon o stečaju da bi firme mogle danse restrukturišu, pa dajte izglasajte taj zakon, nemojte da čekamo. Ima tu puno toga, pogotovo u ovoj zemlji ovde, tu je bilo mnogo tih igara i ono što pozitivno vidim je da DS g-dina Tadica koja je sad u opoziciji, ona je rekla da će se konstruktivno ponašati, znači kad dođe taj zakon, glasaće za njega zato što je to dobro za ovo društvo, zato što će to omogućiti da dođu strane firme i da se otvaraju nova radna mesta. Ne vidim ozbiljne otpore generalnom pravcu uključivanja u EU, pa čak i u NATOu, ali mi moramo da isporučimo izvesnu osobu koja se zove Ratko Mladić. Ako taj čovek ne bude u Hagu u sledećih 6 meseci, mi stvarno možemo da zaključamo radnju i da idemo kući. Tu nema diskusije..Iz ličnog iskustva, u januaru mesecu prošle godine, sve je to vrlo skoro, američki ambasador zadužen za čuvene ratne zločine je došao, obišao region i rekao da moramo da isporučimo 3 osobe. Radića, Šljivančanina i Mladića. Bez toga ne moramo da razgovaramo uopšte. Onda je ovako privatno rekao da je i njemu teško da priča o tome, ako učenik koji nikako da obavi taj zadatak, pa nećete položiti razred ikoliko to ne uradite. Bila je doneta odluka još pod Đinđićem, ali je potvrđena i kod Živkovića da o tome nema diskusije, to mora da se uradi i ako što znate isporučena su prva dvojica, sad je taj treći na dnevnom redu. Ponovo su došli državnici američki koji su to potvrdili za Ratka Mladića, nema pomoći, nema para, EU je takođe rekla to. Nema nikakve razlike između Evrope i SAD u tome. To mora da se obavi i sad ćemo da vidimo šta će ova vlada da uradi, ja se nadam da će doneti neke odluke. Tu postoji saradnja u kojoj ne rade samo naše službe, postoji saradnja sa američkim i britanskim službama i to je učinjeno posle ubistva premijera. Pitanje:............mislim da političke partije idu linijom manjeg otpora........možemo razvrstati dve grupe.....niko ne kaže da treba da je osumnjičen...ako opet.......kad smo naterali partije da se ujedine u DOS Odgovor: Ovo je veliko pitanje za kraj. I sami ste rekli da postoji neka crsta podele rada. Političke partije stvarno jesu stub demokratskog sistema, bez partija nema demokratije, voleli mi to ili ne, ali što kažu, nema bezgrešnog začeća kroz nevladine organizacije do demokratije, morate imati te partije da bi ona funkcionisala i tu prosto je taj dugoročni rad. Civilno društvo, ako hoćete najkraće rečeno, moderna politika je zasnovan na strukturnoj podeli države i društva i tu ta ravnoteža može da postoji. Jedan teoretičar je tu ubacio između države i društva političko društvo, to bi bile te partije. Nema te ravnoteže ukoliko nema tog što Anglosaksonci zovu teže i ravnoteže, cheques and balances, onda nemate ni modernu demokratiju. Mi imamo jedno civilno društvo koje možemo smatrati razvijenijim ili manje razvijenim, ali ono već ima svoj dobar i jak glas i može da se izrazi i sve je u tom pritisku, kritici, ali i podršci. Tamo gde smatramo da neko radi dobro u državi ili partiji, to treba podržati, ne treba se libiti te vrste podrške, ali tu postoji distanca u toj podeli rada. Nevladin sektor ne radi ono što rade stranke i obrnuto i tu je ta razlika u retorici. Teže je jednoj političkoj stranci reći ono što nevladina organizacija kaže o ratnim zločinima ili neki mediji koji uvrede nekog, pa se tu vodi jedna rasprava, ali važno je da jedna politička stranka to uradi, ma šta ona posle radila. Vi kad interno pričate iza zatvorenih vrata te stranke koje to govore koje su demokratske, ali pošto one treba da očuvaju vlast onda moraju da drže tu neku ravnotežu. Ja sam čitao nedavno g-đa Latinka Perović koja je jedna važna ličnost u nevladinom akademskom sektoru bila je intervjuisana, i nemački novinar koji nije nešto jasno rekao o tome, a ono što je ona rekla je:" Pa on nije ni trebalo, on je političar, on vodi računa o mnogo toga, to što on misli, mi znamo s kojim smo mi pričali, ali on mora da ima širu struku." Onaj koji mora jasno da govori, to su pojedinci, organizacije, mediji, itd. Važno je da političar donese na tanjiru rezultat. Da završim sa jednom misli koju ste možda čitali ili niste ali je Đinđiće često ponavljao jednu poslovicu, mislim da je kineska koja kaže: ako morate da progutate žabu, progutajte je odmah ili ako morate više žaba da progutate, progutajte prvo najveću. Mislim da se on u skladu sa tim ponašao, naravno i on je bio ograničen raznim okolnostima, ali to je zaista bila njegova politika, reč je u ovom slučaju o Ratku Mladiću da ta žaba mora da se proguta, tu nema dileme. Florian Bieber Manjine: Definicija, prava i praksa Šta znači manjina? Mi govorimo vrlo često o manjinama, ko nije, a ko jeste manjina, a ja radim za jedan centar koji se zove "Evropski centar za pitanja manjina" i kad sam živeo u Bosni ljudi su me pitali da li se bavim Romima, itd., a ja sam im govorio da se bavim i konstitutivnim narodima. "Pa zašto? Vi ste centar za manjine, a mi nismo manjina", govorili su mi oni. I onda sam insistirao da se stvari posmatraju u jednom širem kontekstu. Šta znači manjina? Nema međunarodne definicije manjine. To je prvi problem koji imamo. Imamo stručne definicije, ali nema ni jedne na nivou međunarodnog prava. Postoji jedna definicija od Potkomitet UN za sprečavanje diskriminacije i zaštitu manjina od 1994. g., ko nije opšteprihvaćena: «grupu državljana odredjene države koja predstavlja brojčanu manjinu u nedominirajućem položaju u državi i koja ima etničke,verske i jezičke karakteristike koje je razlikuju od većine,ima međusobni osećaj solidarnosti i motivisana je željom da ostvari faktičku i pravnu jednakost sa većinom.»5 Jedna od razlika koju ste vi naveli je politička dominantnost ili nedominantnost. Npr, možemo kazati da je u južnoj Africi, u vreme aparthejda, crna populacija bila manjina. Ali po broju oni su bili većina, a po političkoj moći su bili manjina. To je vrlo važno jer onda postoji definicija manjina po broju i funkcionalna definicija manjina i to se razlikuje mnogo. Da li je to definicija koja je u skladu sa ovim regionom i njegovim poimanjem manjine? Da li je neko inferioran ako su mu uskraćena prava? Da li je neko inferioran ako je građanin drugog reda? Ili je inferioran samo po broju? To je pozicija u društvu, a ne samo politička dominantnost ili nedominantnost. Ali, to ne treba da bude tako za svaku manjinu. Postoje manjine koje su u pravnom smislu manjine, ali koje nemaju inferiornu situaciju ili poziciju u društvu. Takav problem postoji ne samo u Bosni nego i u drugim zemljama u ovom regionu. Bošnjaci su u jednom entitetu većina, a u drugom su manjina. Ali kada je većina manjina? U kom kontekstu? U Bosni to je nivo entiteta, to mora da se polako identifikuje jer u Republici Srpskoj je tačno da ima jedna velika većina i druge grupe koje su konstitutivni narodi. Ali u isto vreme oni su manjina u političkom stanju. Ili zašto je u Sandžaku Bošnjačka većina zapravo manjina? Na primer Kosovo. Ko je tamo manjina, a ko većina? Jer ustavni okvir Kosova govori o etničkim zajednicama, a ne o manjinama. Jer ako vi kažete ko je manjina, to će istovremeno prejudicirati konačni status Kosova. Ako kažete da su Albanci većina, onda će Kosovo biti nezavisno, ako kažete da su Srbi većina, onda će Kosovo biti deo Srbije. Zbog toga je to rešenje da piše „etnička zajednica“, a da se pri tom ne kaže ko je ko. Ohridski okvirni sporazum (2001) za Makedoniji takođe uvesti termin zajednica. Imamo i neke međunarodne definicije šta znači manjina, ali i svaka država ima svoju definiciju. Prvi problem je država koja daje definiciju manjina. Postoji pravna i ustavna definicija šta znači 5 Prevod: Tatijana Pavlović-Križanić, “Novi universalni i regionalni standardi u oblasti zaštite manjine,” Miroslav Samardžić (urednik), Zaštitat nacionalnih manjina (Beograd 2002), 15-16. manjina, ali ima i objašnjenje šta to znači u političkom i sociološkom smislu. Pravni problem je i to što svaka država ima svoju definiciju. Ima jedan instrument koji postoji na nivou Okvirna konvencija o zaštiti nacionalnih manjina. Ta konvencija nema definiciju manjina, i kao rezultat, većina država koje su potpisali Konvenciju, dale su svoje definicije o manjini. U Nemačkoj npr. država je ograničiti primena konvencija same za Danci, Sorbi (ALSO DON'T KNOW HOW THEY ARE TRANSLATED, BUT THEY ARE NOT SERBS), Frisian (DON'T KNOW NAME In SERBIAN) i Romi, ne dajući ono što je potrebno da bi neko bio manjina, drugi su rekli nešto slično što sam rekao u vezi sa definicijom UN, ali to su odluke države i to ne može uvek biti ista definicija koja uključuje sve manjine u državi. U baltičkim zemljama Rusi su manjina, ali po definiciji države nisu svi Rusi manjina. Ima veliki broj njih koji nemaju državljanstvo, u Letoniji, na primer, 20% stanovništva koji su iz Ukrajine i Rusije nemaju državljanstvo, ali oni su manjina jer žive tu, ali po definiciji države oni nisu manjina jer nemaju nikakvo pravo manjine. Nacionalne manjine i imigrantske države Pitanje o pravima manjina je sledeći stepen. Do sad smo govorili o definicijama manjina i jedan deo definicije je da li manjine traže da imaju identifikaciju sa grupom ili su one male grupe koje ne traže da se identifikuju kao manjina, znači da postoji grupa ljudi koja se definiše kao Eskimi, pogledajte popis stanovništva u SFRJ iz 1991. godine, mnogi ljudi su se identifikovali kao Eskimi ili Marsovci, ali to ne znači da postoji ta manjina u Srbiji ili Jugoslaviji. Da bi postojala manjina treba da postoji grupa koja ima članove koji se identifikuju sa tom grupom i treba da postoje razlike u odnosu na većinu. Možete reći da su to jezik, kultura, tradicija, ali to ne treba da bude nešto objektivno. Mi uvek tražimo objektivne mogućnosti da bi mogli da identifikujemo manjinu, ali u mnogim slučajevim to nisu objektivne stvari. To može biti samo neka samoidentifikacija, entitet bez nekog objektivnog kriterijuma, nije nužno da imate različitu religiju ili jezik od većine, oni mogu biti potpuno isti, samo je potrebno da vi ili vaša porodica imate nešto što se razlikuje od većine, tek onda možete reći da pripadate manjini. Definicije kažu da moraju da postoje objektivni kriteriji, ali to nije važno, već samoidentifikacija koju gradi jedna grupa, jedan entitet. Drugo pitanje je šta znači: pravo manjina. Jedno pitanje je šta je grupa, a drugo, koja prava ima ta grupa? Postoje 2 različite koncepcije oko prava manjina. Imamo, na primer, države Ameriku, Kanadu i Australiju koje su uglavnom imigrantske države, gde se odvija imigracija od trenutku stvaranja tih država i to traje i danas. Ali postoji i drugi način kod multietničkih država, a to je da multietničnost na toj teritoriji postoji i pre države. U Evropi međutim postoje velike razlike. Ima par zemalja koje ne priznaju manjine uopšte, Francuska i Grčka na primer, koje ne priznaju manjine, već samo verske zajednice, kao islamsku u Grčkoj, ali ne priznaju Albance, Rome ili Makedonce kao manjine. Te dve zemlje su problematične jer nisu potpisale okvirne konvencije o zaštita nacionalnih manjina Saveta Evrope jer kažu da imaju samo državljanstvo, i nikakav drugi oblik identifikacije unutar tog društva. U tom smislu, Francuska i Grčka se razlikuju jer Francuska ima jednu definiciju državljanstva koje je građansko jer kaže da su svi građani Francuske Francuzi i to ima poreklo odatle kako se gradila ta država. U Grčkoj je to drugačije jer ako pogledate Ustav Grčke u 3. članu piše da je Pravoslavna crkva, državna crkva, i to više zvuči kao Biblija nego kao Ustav i to je ta razlika., etnička definicija zašto manjine ne postoje, to nije građanska definicija države, ali nijedna ni druga država ne priznaju manjine, ali mi znamo da ima manjina u tim zemljama. Bivši visoki komesar za nacionalne manjine OEBS-a Maks van der Stul [Max van der Stoel] je jedan put manjina uporedio za slonovima, govorjući: «Ja prepoznajem manjine ako ga vidim.» Iako ima zemalja u kojima po ustavu nema manjina, u realnosti njih ima. A to što mi imamo ovde na Balkanu i ne samo ovde već i u većini zemalja u Evropi, je jedna etnička definicija države. Šta znači biti Nemac, Italijan ili Srbin, itd. Tu uvek ima etnička definicija- to znači da vi poreklom pripadate tom narodu. Zbog toga je sasvim različita priča u Americi gde ta definicija ko pripada američkom narodu ne postoji. Ne možete reći da ste poreklom Amerikanac. Možete za ovih 400 godina, ali šta pre toga? Ako kažem da u većini Evrope postoji etnička definicija naroda, to ne znači da je uvek bilo tako. U tom smislu je američki narod stariji od većine evropskih naroda, u smislu da postoji zemlja, politička nacija mnogo duže od većine evropskih zemalja, i Francuska revolucija je bila godinama posle Američke revolucije. Ne možemo reći da postoji prirodno, u smislu etničkog, narodnog. To je konstrukcija. Često se kaže da Italijani nisu znali italijanski pre RAI UNO. Oni su govorili svojim dijalektom. Nisu se videli kao pripadnici jednog naroda, već kao pripadnici jednog regiona. Isto je sa Nemačkom i Francuskom. U vreme Francuske revolucije većina ljudi nije govorila francuski, samo ljudi oko Pariza su govorili francuski. to je naravno, nešto vrlo novo. 250 godina- to nije dug period za postojanje naroda. Nažalost ta etnička definicija je vrlo čudna, ali to je to što imamo. Sad je vrlo teško biti pripadnik islamske vere i biti Nemac. Imamo zatvorenu definiciju kako vi možete biti deo većine. To ne znači da se to ne može promeniti. Te stvari se menjaju. Vidite u Engleskoj pre 50 definicija šta znači biti Englez je sad kompletno drugačije zato što je u međuvremenu bila jedna velika imigracija, proces dekolonizacije u 60-im godinama i sad vi možete videti ljude sa indijskim poreklom u engleskoj skupštini ili u Francuskoj možete videti ljude sa afričkim poreklom u Assemblé Nationale. To nije bilo moguće pre, sad je to moguće, a ljudi su tamo Francuzi ili Englezi, možda su sačuvali deo svoje kulture koji se razlikuje, naravno, od većine, ali u istom trenutku oni su Englezi. To je ta razlika izmedju država koje su imale imigraciju i zemalja u kojoj manjine postoje duže od same države. Većina država u zapadnoj Evropi postoje oko 100 godina. U Nemačkoj sada ima Nemaca koji su turskog porekla koji su u skupštini ili na gradonačelničkim mestima, ali oni nisu tu kao predstavnici manjina, već kao članovi Zelene partije ili Socijaldemokratske partije, ili neke druge. Drugo, ako ljudi glasaju za čoveka turskog porekla, to ne znači da ga ljudi priznaju kao deo nemačkog naroda i to je problem svih zemalja koje su imale imigracije jer one treba da promene šta znači biti deo te nacije ili države i to je problem svih zapadno evropskih zemlja koje nisu bile imigrantske zemlje pre 50 godina, ali sad jesu i treba da definišu šta znači biti Francuz i treba sada imati diskusiju oko toga. Ideja je da nema diskriminacije, ali to pitanje francuska država nije sebi postavljala ranije zato što to nije bilo važno pitanje među samim Francuza. Ali sa ljudima koji dolaze, dolazi i to pitanje, kako se država odnosi prema ljudima koji imaju drugu veru i način na koji praktikuju tu veru. To su pitanja koje imigrantske zemlje, zemlje na Zapadu, moraju da rešavaju sada. Ovog trenutka su u toku velike diskusije o tome. Najveća tema je integracija zato što većina ljudi turskog ili severnoafričkog porekla ne traži prava manjina zato što su oni došli kao emigranti, oni su još nova grupa u tim zemljama, mnogi od njih nemaju državljanstvo i zbog toga pitanje manjina, kao prava manjina uglavnom ne postoji u zapadnim zemljama za imigranti. Zato je tamo je najveće pitanje integracija, kako oni najlakše mogu dobiti ista prava kao većina i da ne postoji nikakva diskriminacija prema, recimo, ljudima afričkog porekla. Isto to pitanje je i ovde na Balkanu ili u zemljama gde većina i manjine postoje i pre stvaranja države. Ako se promeni granica oko vas, a vi ste na istom mestu, to je drugačije pitanje nego kad vaš otac odluči da pre 20 godina dođe u Nemačkog zbog boljeg života. Na neki način to je veštačko pitanje jer svi smo mi došli jednoga dana sa nekog mesta, niko od nas nije živeo ovde hiljadu godina, svi smo novi ovde. Biljke i životinje su bile ovde pre nas, ali države nisu i to je glavno pitanje. Mi možemo da pravimo razliku između imigranata i manjina koje su bile već tu pre nego što je zemlja bila nezavisna i to ima neko sasvim drugo značenje. Tu distinkciju nije prirodna, koja važi 100%, ali uglavnom možemo da vidimo razliku između imigrantske populacije i manjine. Upravo zbog toga u Americi jedina manjina koja postoji su Indijanci (native Americans), grupa koja je postojala u Americi pre svih ostalih i oni nikad nisu imali izbor da li hoće da budu američke pripadnosti ili ne. Oni su već bili tamo i svi su ostali gradili državu oko njih Ali su zbog toga Indijanci dobili manjinska prava i imaju slična prava kao manjine u Evropi ili Aboridžini u Australiji. Građani i manjine Bosna je međutim zanimljiv primer takodje, zato što je to jedina država gde se postavlja pitanje šta su građani. To je nerešeno pitanje u Bosni, ali to je država u kojoj su građani po statusu tretirani kao nacionalna manjina. U Ustavu piše nešto vrlo sumnjivo u smislu šta su građani: «Bošnjaci, Hrvati i Srbi, kao konstitutivni narodi (zajedno s ostalima), te građani Bosne i Hercegovine...» (Ustav Bosne-Hercegovine, 1995). Šta je sa zemljama gde je etnička pripadnost važnija od sve ostale političke identifikacije i to je to pitanje u Bosni, gde građanin koji se ne identifikuje ni sa jednom etničkom grupom nema nikakva prava ili manje pravo od ljudi koji se identifikuju sa ljudima koji pripadaju konstitutivnim narodima. U principu, svi ljudi koji imaju državljanstvo su građani, u tom smislu odgovor na vaše pitanje je vrlo lako. Ako vi imate državljanstvo, vi ste građanin te zemlje i to je tačka. Ali, u Bosni ima mnogo političkih funkcija i prava koja imate samo ako kažete da ste deo jednog ili drugog naroda. To nema nikakve veze sa pravom manjina, već sa političkim sistemom koji insistira na etničkoj pripadnosti, ali to je problem jednog lošeg političkog sistema, ali je u tom smislu Bosna izuzetak . Ima sličnih problema i u drugim zemljama koji pridaju važnost pripadnosti narodu, ali je Bosna ekstrem u tom smislu. ali to treba da se razlikuje od prava manjina, to je sasvim druga priča. Šta znači „prava manjina“? Prvo, prava manjina su sastavni deo ljudskih prava, ali individualno ljudska prava su potrebna, bez toga vi ne možete ništa. Drugo, ako neko dobije posao zato što pripada jednoj grupi ili političkoj stranci ili polu, to je problem diskriminacije koja može biti pozitivna ili negativna. To je drugi deo. Vi ne možete imati dobra prava manjina bez zaštite protiv diskriminacije. To je nešto individualno, ta zaštita protiv diskriminacije i ja se slažem sa vama, vi niste žrtva diskriminacije zato što se zovete Igor ili Florijan, to ne sme imati veze što ste deo jedne manjine, a to je drugi stepen koji je potreban, a onda treći stepen su što bismo mi rekli prava manjina koja ne pripadaju samo jednoj osobi već jednoj grupi, ali ne možete da imate efikasna prava manjina bez ljudskih prava, bez zaštite protiv diskriminacije. Ja ne volim taj izraz „prava manjina“, zato što su to uglavnom ista prava koja postoje kao prirodna kod većine. Često dobijate pitanje zašto samo manjina ima prava manjina, a većina nema pravo većine. Zato što većina već ima ta prava. To ne treba biti zaštićeno. Šta znači prava manjina? To znači obrazovanje, školstvo, jezik manjine. Večina već ima to. Ne treba da pišete zakone gde kažete da većina ima pravo na svoje obrazovanje na jeziku većine. Pa, to se podrazumeva, to je jasno, ali to treba da se kaže za manjine, zato što to nije toliko jasno da li je zaštićeno. To je zaštita prava manjina jer u zakonu ne pišu prava manjina. Tako se zaštićuju prava manjina koja većina već ima. Npr, u Bugarskoj nacionalne stranke su zabranjene i ne možete da registrujete jednu stranka koja kaže za sebe da je stranka makedonskog ili turskog naroda u Bugarskoj, ali ako kažete da ste stranka bugarskog naroda, neće vas zatvoriti jer ste većina, stranka većine i zbog toga taj zakon diskriminiše manjine. Nijedna stranka koja je ekstremistička i nacionalistička nije bila zabranjena po tom zakonu zato što su stranka većine, a ne manjine. U tom smislu, treba da se pitamo šta su konsekvence jednog zakona za manjine i prava manjina se zapravo bavi zaštitom istih prava koje većina već ima. Sledeći problem koji imamo su klasična prava manjina: obrazovanje, upotreba jezika u komunikaciji sa državom, mediji, informisanje itd.—ako to pogledate, shvatite da su to stvari koje većina već ima i da to ne treba biti zaštićeno i to su klasični okviri za prava manjina. Ali ni to vrlo često nije dovoljno jer šta to znači ako nemate nikakve političke mogućnosti da zaštitite ta prava i da učestvujete u tom pravu. Ako vi imate pravo na obrazovanje na jeziku manjina, ali država piše program nastave i prevodi samo šta uči većina u školi na jezik manjina i nema nikakvog sadržaja o tradiciji i kulturi manjina, onda to pravo ne znači ništa, to je mogućnost da učite isti program, ali na vašem jeziku. To nije potrebno manjini, da se ne uči samo istorija većine, već i storija manjina i zbog toga je potrebno političko učešće manjina u političkom sistemu i to je sad najteže pitanje. Kako rešiti političko učešće u političkom sistemu da na jednoj strani možete da zaštite prava manjina, da date tim pravima sadržaj, ali sa druge strane da nemate rezultate kao u Bosni gde su svi ljudi dobili glasove isključivo jer su pripadnici jedne etničke grupe, a ne zato što su socijaldemokrati, liberali, konzervativci, itd. To je najvažnije pitanje. Svi se rađaju kao ljudi, i Marko i Mustafa, ali na žalost ime te postavlja automatski u neki položaj, podređen ili nadređen, zavisi od mesta gde si se rodio, u Sandžaku, Makedoniji ili Kosovu. Koliko je siromaštvo uticalo na sve ove pojave? Ja bih rekao da to ima veze jedno sa drugim, ali nije tako da može da se kaže da taj problem ne bi postojao da je zemlja bogatija. U tom smislu je teže kad ima nezaposlenosti, to ne može da pomogne i daje mogućnost nacionalizmu, ali sa druge strane, ja ne verujem da svi ti problemi mogu da se reše ako ovaj region bude bogatiji. Vi imate mnogo zemalja koje su bogatije od bivše Jugoslavije, a takođe imaju probleme sa nacionalizmom, konfliktima između većine i manjina, u Španiji na primer, u Baskiji postoje terorističke grupe. Ali šta je važnost etničke ili nacionalne pripadnosti u političkom svetu? Da li ste iz Luksemburga, Crnogorac, Albanac, ali da to nije vaš najvažniji politički entitet, ali vi kažete dobro, ja idem u crkvu nedeljom čitam knjige na maternjem jeziku, ali kad glasam, onda glasam po ideološkoj orijentaciji, nije važno da li sam pripadnik jedne ili druge grupe. Neki put druge političke teme su važnije od etničke pripadnosti i u tom smislu mi možemo da glasamo za Socijaldemokratsku ili Liberalnu stranku itd. i to je važnije nego da glasamo kao Srbi, Crnogorci, Albanci. To je rezultat etničke ili nacionalne pripadnosti u prošlih 15 godina. Neko je rekao: to je važan politički entitet, to je važnije nego sve ostalo, da li ste Liberali ili Socijaldemokrati, to je manje važno, važan je nacionalni identitet i to je uspelo kao koncept. Zbog toga to još uvek traje jer je uspelo kao strategija i jer su dobili glasove ljudi koji su nekompetentni, koji su krali, ali su rekli da štite identitet naroda. Treba tražiti jedan balans između zaštite identiteta, da sve grupe imaju pravo identiteta u ustavno-političkom sistemu, a da istovremeno to ne pomogne nacionalizmu i političkoj zloupotrebi pripadnosti. Nema jednostavna rešenje kako balansirati te dve potrebe. Jedno je da nemate mogućnost dominacije jedne grupe i da ima neka zakonska zaštita, da ne treba politička zaštita, da kao grupa vi imate zaštitu za jezik, za obrazovanje, da to više nije političko, već pravno pitanje koje se rešava po zakonu i da jedna politička elita nema mogućnost da to koristi protiv drugih. To opet ne znači da se kroz prava manjina može rešiti problem zloupotrebe nacionalnosti u političkom sistemu. To nije jedino rešenje, nego postoji i ekonomska situacija, i naravno, jedna adekvatna komunikacija između samih grupa. Prava manjina se i bave zaštitom jedne grupe, ali ne i komunikacijom između grupa i zbog toga je to deo cele priče. Ne možete imati dobre odnose u društvu ako imate samo dobra prava manjina već treba da imate mostove, mogućnosti komunikacije, npr., mislim da ima situacija u kojima neke grupe traže kompletno razdvojen sistem obrazovanja i to je vrlo opasno jer to znači da nema više komunikacije između entiteta i to ne može biti rešenje......to znači getoizacija, to nije deo prava manjina. Prava manjina znači da manjine imaju pravo na obrazovanje, ali to ne znači da imate jednu zgradu za jednu, a drugu za drugu etničku grupu. Ali svaka getoizacija ima i dve strane, ne postoji jedna getoizacija koja potiče samo od jedne strane, uglavnom postoje partneri kad se gradi geto. Treba se pogledati i većina i manjina—prava manjina nisu kriva za getoizaciju, ali politička zloupotreba većine nad manjinom, to može da se vidi kako da se reši, ali to su pitanja i prava manjina i mostova koje gradi neka komunikacija između ljudi koji pripadaju jednoj ili drugoj etničkoj grupi. Manjine treba da imaju pravo na njihovu istoriju, jezik, itd, ali još važnije je da uče i drugi jezik, da nema dve istorije o jednom jeziku, da ima jedna istorija, ali da to nije etnička istorija, ne istorija srpskog naroda već Srbije koja uključuje mađarsku, albansku, bošnjačku i romsku manjinu. Prezentacija projekta akcionog istraživanja: “Mobilizacija i razvoj zajednica u Hrvatskoj“; Мarina Škrabalo, Aida Bagić, Paul Stubbs (MAP Savjetovanja) Marina Škrabalo: Ovjde želimo prezentirati projekt akcijskog istraživanja Mobilizacija i razvoj zajednica u Hrvatskoj. Za potrebe ovog istraživanja reč zajednica koristimo u pluralu, a ne u singularu, kako bismo naglasili postojanje različitih poimanja zajednice i razlike koje među zajednicama postoje. Radi se o akcijskom istraživanju koje je MAP savetovanja pokrenuo, odnosno započeo u novembru prošle godine, a koje će trajati do kraja februara 2005. godine. Istraživanje smo, zapravo, osmislili zajedno u saradnji sa Mott fondacijom, jednom privatnom američkom fondacijom, koja u Hrvatskoj, a pretpostavljam i u ovim nekim drugim zemljama podržava različite inicijative koje rade konkretno, praktično na razvoju zajednice ili na izgradnji mira u nekom specifičnom aspektu. Ono što je i nama i predstavniku Mott fondacije postalo interesantno i važno, a pokazalo se da isto mišlenje dele mnogi ljudi u Hrvatskoj koji se upravo bave radom na praktičnoj razini, je da se napravi pregled tko što radi, zašto to rade, kako definiraju svoj rad, što im nedostaje, što žele da se promjeni, koju podršku dobijaju sa viših razina, znači iz vana, iz neke druge zemlje, te kako podržavati rad u lokalnoj sredini. Istraživanje ima dva cilja, jedan je prikupiti informacije i napraviti pregled o tome kako izgleda rad na mobilizaciji i razvoju zajednica u Hrvatskoj i paralelno sa time stvoriti prostor za dijaloge za razmjenu, komunikaciju između ljudi koji se time bave, ali možda nisu toliko često u kontaktu, kao što su istraživači, iz akademske sredine, ljudi koji se bave ekonomskim aspektima razvoja zajednice, koji se bave nekim specifičnim područjima kao što je osnaživanje žena, rad sa mladima, ili rad sa marginiziranim skupinama, rad u posleratnim područjima. Prema tome istraživanje se može opisati kao akcijsko participativno istraživanje u kojem mi zapravo pokušavamo stvoriti što je moguće više prilika za kontakt, komunikaciju i prepletanje postojećih inicijativa. I mi sami funkcioniramo u smislu kako je strukturirano ovo istraživanje. Imamo Savetodavni odbor u kojem je 19 predstavnika, ljudi, pojedinaca, pojedinki koji se bave razvojem zajednice, ili kao istraživači i istraživačice, ili kao aktivisti i aktivistice, koji se sastaju svaka četiri mjeseca kroz trajanje projekta. U diskusijama s njima stječemo uvid u to u kojem smjeru da idemo sa istraživanjem. Što se tiče praktičnog rada, mi organiziramo radionice na određene teme. Kroz te radionice ljudi koji se bave nekim specifičnim područjem imaju prilike govoriti o tome šta to za njih znači i te sve uvide onda ugrađujemo u tekstove i primere, studije slučaja koje će biti proizvodi ovog istraživanja. Druga je stvar što i kroz druge poslove koje radimo, kao što su evaluacije, te kroz suradnju sa određenom inicijativom, udrugom saznajemo za nove stvari koje onda uz njihovo odobrenje možemo koristiti. Takođe ćemo koristiti intervjue sa pojedincima, pojedinkama.Još jedna od stvari koju pokrećemo su i diskusijske grupe na web stranici na kojima se mogu događati razmene informacija, ideja itd. Istraživanje je koncentrirano na nekoliko tema koje smo izabrali zato što nam se činilo da su one posebno važne za situaciju u Hrvatskoj. Ja ću ih samo pročitati, a Aida će reći više o svakoj od njih. Znači prvo imamo konceptualizaciju mobilizacije razvoja zajednica u Hrvatskoj. Znači to je opća, uvodna tema koja govori što to uopće znači u Hrvatskoj, i o tome će posle malo više Pol reći. Slede teme, ekonomski razvoj, osnaživanje i razvoj zajednica, izgradnja mira i razvoj zajednica, rod, spol i razvoj zajednica, romske zajednice i razvoj zajednica, marginalizirane, isključene grupe i razvoj zajednica, vanjske intervencije koje promoviraju razvoj zajednica, te na kraju iz svega toga opcije i preporuke za budućnost. Ključna reč koju ćemo puno puta ponavljati je „razvoj zajednice“. Ono što mi želimo vidjet jest kako takve intervencije, projekti uspjevaju, da li uspjevaju. U Hrvatskoj vrlo često nisu uspjeli, pa bismo želeli vidjeti zašto nisu uspjevali. To je dilema da li ćete ohrabriti, potaknuti grupu građana da pokuša sama na neki način stvoriti sredstvo ili ćete možda dopustiti privatnu inicijativu, podsticati razvoj malog poduzetništva. To su neke od dilema s kojima se želimo baviti u okviru teme ekonomski razvoj i naravno tu je od izuzetne važnosti pitanje države, kako država neke stvari može potaknuti, kako ih može onemogućiti. Jako brzo prolazim kroz teme. Nama bi bilo korisno kasnije da raspravimo u malim grupama da vi možda odmah razmišljate o primerima u vlastitoj sredini, sa čim ste se sreli, sigurno ste bili u neke slične stvari upućeni. Aida: Kao što smo vam na početku rekli za nas troje je nekako na osobnoj razini važno jer smo se zapravo sa ovim stvarima počeli baviti sa nekog aktivističkog mirenja plus sad u ovoj situaciji tranzicije, u nekim delovima Balkana može se govoriti o postkonfliktnom, a možda se negde može govoriti o predkonfliktnom društvu. Ono što nas zanima na lokalnoj razini, razne stvari koje ljudi rade, ovaj način koji ste vi opisali Ranka, aktiviraju se, samoorganiziraju se, pokušavaju nešto učiniti za svoju zajednicu, kako te stvari doprinose izgradnji mira. Marina se posebno bavi već nekoliko godina, izgradnjom mira u lokalnim zajednicama i jedna od zanimljivih stvari jest da su vrlo često najuspešnije stvari koje čak izričito ne govore o izgradnji mira, nisu deklarativne u smislu da se proglašavaju mirovnim inicijativama, antiratnim kampanjama, nego intervencije koje se zasnivaju na saradnji oko vrlo konkretnih projekata koje proizlaze iz neposrednih potreba u zajednici. Osim toga tu je sad nakon izgradnje mira tu je pitanje na koji način je zapravo kompletni rad na razvoju zajednice rodno određen, odnosno spolno. Ja ne znam koliko vas ovde koristi razliku rod i spol. Ono što je u hrvatskom kontekstu posebno zanimljivo, ja samo znam da je tako nešto i te kako prisutno isto tako u Bosni i da u razvoju lokalne zajednice vrlo često imate veliki broj žena koje su tu angažirane i vrlo često je reč o volonterskom radu, o neplaćenom radu, što predstavlja jedan feministički paradoks ja bih to tako nazvala, jer feminizam je kad je počeo i u Hrvatskoj, i u Srbiji propitivao zapravo što za žene znači to da veliki dio svog života provode u neplaćenom radu, dok sada imate obratnu situaciju. Vi ste čuli recimo za izraz „poticati na volonterstvo u zajednici“. Neka istraživanja u Hrvatskoj su pokazala da su žene te koje su otvorenije volonterskom angažmanu i moguće su razne interpretacije toga, moguće je zbog toga što žene jesu spremnije davati svoje slobodno vreme zajednici, a moguće zato jer nema nikakvih drugih prilika za njih ili kad pogledate nevladine organizacije u Hrvatskoj, znam da je slično i u Srbiji, vi vidite da tu ima daleko više žena nego u nekim drugim društvenim sektorima. Na primer, u političkim strankama. I to su neke stvari koje želim u okviru toga gledat. Zatim kao posebnu temu uzeli smo romsku zajednicu budući da je u Hrvatskoj sasvim sigurno da je romska zajednica po raznim pokazateljima izložena najvećoj diskriminaciji. Moguće je reći kad govorimo o ženama da su lica diskriminacije postali suptilnija, nije je uvek lako imenovati. Što se tiče romske zajednice, posve je sigurno da se prema raznim pokazateljima može videti kako su Romi u Hrvatskoj diskriminirani, a opet vi bolje od mene znate kakva je situacija u vašim sredinama. I tu je onda konačno tema marginalizirane i isključene grupe. Ono što nas ovde posebno zanima je na koji način razne inicijative koje tvrde da se bave razvojem lokalne zajednice uključuju marginalizirane grupe, pri čemu marginalizirana ovde može značiti različite stvari u različitim zajednicama. Pitanje je na koji način su ljudi s tjelesnim poteškoćama uključeni. Da li inicijative za razvoj lokalne zajednice vode računa o tome da ih uključe. Na koji način su seksualne manjine uključene, ako su uključene. Da li se uključuju ili oni na način da se samostalno organiziraju ponovo stvaraju neku vrstu geta. Dakle to je tih pet tema. Nama je stalo da smo i sami uključeni u razvoj inicijative, nama je važna praksa, važna nam je konkretna akcija. Međutim, ono što je nama nakon svih ovih godina postalo jasno je da vrlo često ljudi kreću u akcije bez dovoljno premišljanja toga što čine. Ili u tijeku same akcije ne daju sebi dovoljno vremena da promišljaju o tome što se s tim događa. Zato se svijet projekata koji imaju tako jasne ciljeve, počinju tad i završavaju tad. Zapravo ne daju sebi vremena razmisliti što se zapravo tu dogodilo. Da li se dogodilo ono što ste htjeli, ne samo ono što ste trebali raportirati nekom, izveštavati nekom vani i da li se možda dogodilo nešto što vi niste htjeli i sad više nemate načina recimo da to nekako kontrolirate, a možda je moguće iz svega toga razviti novin način djelovanja. Hteli bismo razviti način na koji ljudi u tijeku akcije, radeći na konkretnim stvarima, imaju nekakav konceptualni okvir, imaju i vrijeme za to da mogu promišljati što je u svemu tome bilo uspješno, što nije i kako se neke nove stvari mogu uprazniti. Pol: Hvala Marina i Aida za uvod. Akcijsko istraživanje nije klasično istraživanje gde postoji istraživač, kao ekspert, kao stručnjak, kao čovek iz vana koji gleda sredinu i onda mu padaju na pamet neke važne stvari. Akcijsko istraživanje je prava interakcija između ljudi koji rade istraživanje i ljudi koji rade u praksi. Akcijsko istraživanje ima otvoreni pristup i cilj akcijskog istraživanja nije da imamo više publikacija, nego da promoviramo i da i mi budemo dio socijalne promjene. To je za nas vrlo, vrlo važno. I moram reći da u Hrvatskoj sigurno, a možda i u vašoj sredini isto, akcijska istraživanja nisu dovoljno razvijena. Nema tog pristupa. Marina i Aida su već spomenule da je istraživanje trenutno provodimo u Hrvatskoj, no mi smo jako zainteresirani i jako angažirani na regionalnom, što znači na post jugoslovenskom nivou. Posebno Marina radi na izgradnji mira, Aida se bavi ženskim pravima, pitanjima roda i spola. Ja se bavim socijalnom politikom i djecjim pravima. Napisao sam nešto o kontekstu u Hrvatskoj, o temama koje se mogu povezati u trokut; nacionalizam i teritorijalizam na jednoj, ratovi i vrste ratova koji su bili na drugoj i na trećoj strani izbeglička kriza. Mislim da je taj trokut bio i na neki način još uvjek ima regionalni karakter. Ali onda ispod tog trokut postoji, prema našem mišlenju, duboka kriza vrijednosti. Ja govorim o repatrijarhalizaciji društva, nepovjerenju u institucije, netoleranciji i velikoj nejednakosti tamo gde je u toku industrijalizacija i slično. U tom smislu je ta kriza vrijednosti više nego simptomatična. Mislim da proces izgradnje duboke demokracije, ne može biti od gore prema dolje i ne može biti igrađen preko noći. Neki ljudi su govorili i da je potrebno vreme. Na neki način to je kontekst, iznutra mi govorimo o konceptualizaciji, mobilizaciji i razvoju zajednica. Sigurno da je 1990. godina bila novi kontekst na neki način, veliku ulogu su imali međunarodni, internacionalni akteri, bio je uspostavljen odnos sa akterima koji su radili na mobilizaciji, sa akterima nekih socijalnih pokreta, antiratnih kampanja, na primer, Centra za antiratnu akciju, Antiratne kampanje u Hrvatskoj itd, i široki spekatar NVO. Aida je već spomenula „income generation“. Teško je da ovo prevodimo kao novu srpsku ili hrvatsku reč, isto tako i „capacity building“, „empowerment“ itd. Sigurno u Hrvatskoj nije bilo do postratnog vremena, recimo 1996, 1997. godine neke debate o razvoju zajednice. Prije toga to nije bilo u okviru intervencije. Ali opet na neki način taj diskurs o razvoju dolazio je iz vana, sigurno iz Amerike, iz Velike Britanije, iz Severne Irske, iz Nizozemske. Ali za naš rad, zanimljivo, i Aida i Marina je to spomenula, jako je važno da studiramo povijest, tradiciju i razvoj zajednice ovdje. Mi planiramo da ćemo se fokusirati na to u budućih nekoliko mjeseci, ali sigurno je i da već postoji tradicija. No, opasnost je ako se gleda samo na prošlost, ali postoje sigurno 4 različita aspekta prije vremena socijalizma, prije 1945. bilo je nekih aktivnosti koje su bile mobilizacija zajednica. Mi govorimo o seljačkoj stranci i mobilizaciji u ruralnoj sredini u Hrvatskoj. Ja sam malo nostalgičan za Titom, nisam živio ovde za vreme Tita, ali sigurno za vreme socijalizma i taj ideološki samoupravni pristup nije bio samo ideološki pristup, nego je imao neki svakodnevni pozitivni aspekt, a ne samo negativni. I ti aspekti su bili na neki način razvoj zajednice. Možda su bili preforsirani, ali moramo gledati opet u kontekstu tog vremena. I za nas su kraj sedamdesetih i cijele osamdesete jako zanimljivo i važno vreme za socijalni pokret. U nekim gradovima recimo Sarajevu, Beogradu, Zagrebu, studenti, ekološki pokreti, umjetnici, rokeri, ženski pokreti itd, su na neki način afirmisali tu ideju i bili su dio mobilizacije za razvoj zajednice i sigurno devedesetih ta mobilizacija u slobodno vreme, volonterizam, na neki način, Aida je spomenula, da je bila eksplozija lokalnih inicijativa, ali to je malo problematično i mi ćemo se vratiti na to. Dakle, šta to znači i kako možemo doći do definicije mobilizacije i razvoja zajednice. Jako teško. Mi smo to već čuli tri, četiri puta. Mobilizacija i razvoj zajednice sastoje se od procesa, strategije i praksi koje promoviraju održiv razvoj usmjeren na ljude, i jednake mogućnosti i društvenu pravdu i koji uspostavljaju ili obnavljaju strukture ljudske zajednice unutar kojeg su mogući novi načini organiziranih društvenih života. Nismo zadovoljni sa ovom definicijom. Ako malo razmislimo, u vreme Hitlera i nacizma je to bilo možda to ili je bilo slično tome. Problem za nas je da moramo govoriti o ljudima, da moramo vjerovati u ljude, i da vjerujemo procesu. Ali ne može se samo govoriti o procesu, nego šta će biti na njegovom kraju. Drugi problem je šta je zajednica. Nismo zadovoljni sa ovim konzervativističkim pristupom zajednici. Klasični pristup 19. stoljeća kaže sve generacije su bile zajedno. Mi smo pjevali zajedno. Mi smo bili bez konflikta. Ako možemo to da se vrati biće super. Tu moramo biti pažljivi. Ali na neki način jedna definicija zajednice je vezana za lokalne geografske specifičnosti teritorija. Ali kao što je Aida rekla, druga definicija zajednice je vezana za samoorganiziranje, vezana za identitet. U tom smislu mi onda govorimo o ženskoj zajednici, o gay zajednici. Ja sam puno radio na Internet aktivizmu i govorim (na engleskom) na online zajednicu, online community. Onda moramo biti pažljivi da imamo u definiciji zajednice tu tenziju između geografske specifičnosti, identiteta, moći i presija. Ja ne znam šta vi mislite o ovoj definiciji? Možda je malo previše funkcionalistička, ali mislim da cilj treba da proizlazi iz samih potreba zajednice, samog impulsa. Ako se poklanja mnogo pažnje strukturi, to bi trebalo da bude neka hipoteza na osnovu koje će se nešto posmatrati. Ja sam našao 65 definicija zajednice u literaturi i među njima je velika tenzija između tog funkcionalističkog i marksističkog pristupa. Da li postoji idealna zajednica? Ne postoji i nije nikada postojala idealna zajednica. Možda je bila u seriji „Little house on the prairie“ ili „The Waltons“ ili nekoj klasičnoj američkoj seriji koja govori o 19. stoljeću gde postoje neki sukobi familija, ali sve ide dobro i sve će biti na kraju krajeva u redu. To je klasično. Koje su onda strategije, procesi, ideološke postavke razvoja lokalnih zajednica? Jako je teško za mene kao sociologa, kao postmarksističkog sociologa o tome da govorim jer svaki termin ima tu prošlost i zato je tako teško. Ali mislim za nas je najzanimljiviji integrirani pristup razvoju zajednice. Prije toga moram da kažem, mi moramo izbaciti tu riječ „mobilizacija“ zbog previše asocijacija sa vojnom mobilizacijom. Mi smo kao neki mirovnjaci i moramo razmisliti o tome. Ali jako volimo MIRZA. Naš prijatelj, MIRZA - Mobilizacija i razvoj zajednice. Integrirani pristup razvoja zajednice za nas ima taj balans. Ja nisam za neke kompjuterske krugove već razvoj zajednice mora biti u sredini. Mora postojati taj balans između okolišnog aspekta i socijalnih prava. Mi mislimo da ima 6 ključnih elemenata intervencija u razvoju zajednice, socijalni, ekonomski, kulturalno-politički, okolišno i osobno, terapeutski. Sigurno su naše najbolje intervencije kombinirane. Dosta mi je ekonomskog razvoja... Aida je rekla da on nije bio uspješan, ali još uvek ljudi govore o ekonomskom razvoju kao da je taj cilj najvažniji ili neki psiholozi insistiraju na terapeutskom i osobnim promjenama. Za nas je najbolje ako se kombiniraju tih 6 elemenata i možda na neki način da granica između tih 6 aspekata bude sve manje i manje vidljiva. Mi smo juče u vlaku govorili o nekim kulturalnim-političkim akcijama. Nije nam bilo jasno da li su na prvom mjestu bili kulturalni ili politički. I to bi bilo za nas bolje, znate da kombiniraju neke od elemenata. Pitanje: Meni se čini da je sve ovo što je na papiru prvenstveno poluga, nešto što nam može pomoći da promišljamo ono što se stvarno događa ili ono što radimo. Ono što se meni čini, što ja često vidim i u Hrvatskoj je da često neka akcija, inicijativa u nekoj sredini, lokalnoj, sebe samu doživljava kao prvenstveno ekonomsku inicijativu. I sada bi nam pomogao primer. Možete li spomenuti neku ekonomsku inicijativu koju vi znate u svojoj sredini. Netko od vas? Evo ja vam mogu spomenut onda jednu. Ja sam ove godine sa Zamirnetom, jednom organizacijom iz Hrvatske, radila, na edukacijskom programu za nezaposlene ljude u posleratnim područjima. Radilo se na osnaživanju ljudi kroz kompjuterske tečajeve uživo, online edukacija, znači postoji materijal gdje su oni rešavali zadatke preko kompjutera i slično. Ova je inicijativa prvenstveno bila doživljena kao socijalna koja bi tim ljudima trebala pomoć da nešto nauče i da poboljšaju svoja znanja. Ona dugoročno ima ekonomski aspekt jer tim ljudima može poboljšati šanse da nađu posao. Ona je imala jako važan aspekt razbijanja izolacije, da ljudi koji su u raštrkanim selima imaju razlog da se povežu s nekim novim ljudima. Tako je na primjer u jednom povratničkom mjestu u Hrvatskoj, koje se zove Donji Srb, to bila prilika gdje se je jedna naseljenica iz Bosne povezala sa udrugom Una u kojoj su prvenstveno mlađi srpski povratnici, tako da ima i taj aspekt socijalne integracije. Za neke od osoba, naročito starijih žena, koje su 20 godina bile izvan tržišta rada, je kroz vježbe koje smo mi tamo radile imale aspekt osobnoga, jer su one kroz to što su razmišljale šta bi mogle raditi došle do toga kako bi neke konkretne stvari u svom životu mogle promjeniti. Znači ono što se nama često događa da upravo zato što sami vidimo svoju inicijativu, samo kroz jedan aspekt, ne koristimo dovoljno potencijal te inicijative. Možemo zanemariti potencijalne pozitivne učinke koje ta inicijativa može imati u drugim aspektima i zato je važno razmišljati o integriranom pristupu. Ja vjerujem da ima jako malo inicijativa koje su samo ekonomske, jer za transakcije, za ekonomsku razmenu su nužne društvene veze i odnosi i do neke mjere poverenje, naročito u našoj kulturi gdje se još uvek jako puno ide na riječ, na obećanje, na povjerenje. Znači te kutije kada su previše odvojene nam daju zapravo lažnu sliku i zato je negdje važno voditi računa o tim različitim dimenzijama. Pol: Pa meni se čini da je na neki način naš pristup tehnički. Mi smo jako protiv nove tehnicizacije svijeta, kad ljudi kažu, na neki način to je jako zanimljivo kao priručnik. Postoje sad neke metafore iz tehničkog svijeta, da mi trebamo samo alate. I na neki način mi moramo izabrati između tog tehničkog pristupa i višestrukturalnog, sociološkog, političkog pristupa. Mi moramo živeti u svijetu projekata i važno je da mi živimo osim svijeta projekata i taj realan, svakodnevni svijet. Moramo pažljivo postupati sa tim alatom. Ali samo još jedna stvar. Mislim da ima na trećem papiru, tri kontinuuma. To je blizu toolkita, ako nismo pažljivi. Ja sam brinuo jedno vrijeme zbog te definicije, jer previše nacizma može biti unutar nje. U tom smislu za mene trenutno postoje tri kontiniuuma u razvoju zajednice. Na neki način mi znamo da su najbolje intervencije participativne i uključuju i aktiviraju masu ljudi, mas pokret. Ali nemaju samo participativni karakter, več takođe promoviraju socijalnu transformaciju ili fundamentalnu transformaciju. Socijalne promjene promovira i inkluzija, tj. da nema ljudi koji su zaboravljeni u procesu. Onda ako kombiniramo tri kontinuuma možemo, na neki način, videti gdje smo, pa možda ima nekih projekata koji stvarno manipuliraju ljudima. Znate da ima nekih treninga gde ako dođeš dobiješ 15 Eura. I onda se u izveštaju kaže bilo je super, 33 ljudi su bili, nisu bili u šopingu itd. Onda to je manipulacija. Ali gdje su ljudi u kolicima? Znate to je pitanje, možda je to važno kad govorimo šta ima u nekoj intervenciji i šta fali. Marina: Opet šta mislite o kontinuumu? Znači ako imamo sudjelovanje, onda po ovom kontinuumu možemo gledati, imamo sudjelovanje različitih grupa i uvek imamo neke koji tu imaju neku viziju i koji neke stvari pokreću. Ali su to participativne sudjelujuće inicijative koje su otvorene da se u to uključuju, vrlo često deklarativno, na ravnopravnoj osnovi. Vrlo često se koristi riječ partnerstvo. To je vrlo prošireno. Uvjek je pitanje ako mi sudjelujemo u nečemu, gdje je moć. Ali to ne može biti crno, bijelo. Moć je savršeno zajednički se dijeli, moć odlučivanja, moć nad resursima materijalnim, znači donošenje odluka i raspodjela bilo kakvog bogatstva koje imamo na raspolaganju, neke vrijednosti. I zato govorimo o jednom kontinuumu i za neke specifične aktivnosti nije nikad ni potrebno da je ta moć potpuno u balansu, jer je pitanje i odnosa. Na primer kad govorimo o tome, klasičan primjer gdje govorimo o sudjelovanju je pitanje programa socijalne reintegracije i rehabilitacije ratnih veterana. Takvih programa ima dosta. Ja znam za jednu grupu ratnih veterana u Hrvatskoj, u zapadnoj Slavoniji, gdje su oni zajedno s Centrom za mir imali neku vrstu zajedničkih radionica, koje su trebale biti grupe podrške koje se nisu samo ticale ratne traume, nego su se ticale organizacije svakodnevnog života, planiranja ekonomskih inicijativa i slično. Mnogi od sudionika radionica koji su se pozitivno izrazili jer su prvi put bili i situaciji da se osjećaju kao ljudi, a ne kao brojevi ili kao pacijenti. Naime, u svim priješnjim programima gdje su dobijali terapiju, medicinsku terapiju nisu se osjećali kao osobe. Znači tu već možemo reći da je u ovom primeru što se tiče kontinuuma sudjelovanja da situacija drugačija od one kod klasične medikalne terapije. S druge strane, pitanje je sad kad bi se čovek, kada ta organizacija sa ratnim veteranima piše zajednički projekt koji se predaje u Županiju gdje piše o partnerstvu sa udrugom ratnih veterana, pitanje je da li je to stvarno. Tko je taj projekt napisao, kako će se raspodjeliti novci, tko odlučuje o aktivnostima, naročito ako postoji razlika u iskustvu naročito kod tih praktičnih stvari. Znači zato nam je važan taj kontinuum, da bi se pojasnilo što se zove kako i da li se općenito javlja određena manipulacija u smislu da se, ono što je rekao Pol prije, u svakom kamenu vidi partnerstvo, u svakoj suradnji, u svakom međuljudskom odnosu da se vidi participacija i ravnopravnost. Pol: Postoji još stvari o kojima nismo govorili. A mislim moramo govoriti o različitim nivoima, makro, mikro i nešto između, mezo nivo. I još jedna opasnost ja mislim je uloga zapadne Evrope na primjer. Tokom zadnjih 15 godina je bilo velike profesionalizacije u razvoju zajednica. Tako da sada postoje stručnjaci koji gledaju na ljude kao na radnu zajednicu. Oni imaju toolkit-ove i oni se na taj neki način bave temom razvoja zajednice. Stvarno moj idol je Paolo Frijeri. On je umro prije mislim 6 godina. On je bio jako protiv te profesionalizacije, ali je jako zanimlljivo u zapadnim zemljama da sada ima profesionalaca specijalizovanih za razvoj zajednice. Isto tako se govori sve više o community management, o pravljenju zajednice. I da moramo videti ko su devijanti u zajednici, i ko su rizične grupe u zajednici. Neću govoriti o Fukou, ali mislim da je to klasična metoda da discipliniramo ljude koji neće da participiraju u svakodnevnoj sredini. Isto tako ja sam još uvijek nostalgičan, ne za Titom, nego za nekom vrstom Fabijanske socijalne demokratije. Ja stvarno mislim da demokratija mora postojati. Mi smo već govorili dugo vremena o tome. Još uvjek mora biti neke vrste socijalne države. Marinal: Možda će nam biti lakše ako bismo sad, a imamo još nekoliko minuta, ako bi itko od vas dok je sad Pol pričao o tim nekim ključnim pojmovima i pitanjima na kojima se zasniva, na osnovu kojih se oblikuje onda pitanje u istraživanju, da li je ikome od vas pala na pamet jedna inicijativa razvoja zajednice koju poznajete dok ste ovo slušali? Jel iko od vas razmišljao paralelno o nečemu što se događa u vašim sredinama? Sada brzo pitam ako ima neka inicijativa o kojoj ste razmišljali. Ako nije jasno, cijela ideja je da su ovo ovdje tri ključna pitanja. Recimo, organizira se ovo, aktivira se seminar za mlade aktiviste iz posleratnih različitih područja. Evo ga. Imamo tri pitanja koje Centar za antiratnu akciju može sam sebe pitat prilikom planiranja, procjene, promišljanja vlastitog rada. Kakav je odnos, na koji način, kakav je karakter sudjelovanja vas, onih koji su sudionici u projektu spram organizatora. Jeste li na tom kontinuumu? Koja je svrha? Da li je to u skladu sa potrebama? Gdje je moć oko oblikovanja programa, planiranja tema, razmjene informacija, da li je jednosmjerna, dvosmjerna. Znači to bi bilo jedno pitanje. Kakav je karakter priroda sudjelovanja unutar ovog projekta. Drugo bi bilo pitanje, socijalna promjena. Na šta se fokusira ovo ovdje? Ne samo održavanje starog sistema. Znači imamo održavanje starog sistema, svjest o alternativnim opcijama, istraživanje alternativnih opcija, prijelaz, pojavljivanje novog sistema, preovladavanje novog sistema i cijelo pitanje toga da je ovo pitanje alternativnog i političkog organiziranja vrlo često su vaše vizije kako bi vaša sredina trebalo izgledati drugačije od dominantnih političkih vizija u vašim mjestima. Znači je to negde ono čime se vi bavite, je i istraživanje alternativnih opcija za organiziranje društvenog života, te već i prijelaz prema tome, jer vi utičete na strukture. Vi koristite neke procese političke koji se događaju. Znači gledate gdje je ciljana društvena promjena kroz ovaj projekt na čemu se radi. Dal se otvaraju nove opcije za vas, kako ćete vi postavit svoj rad. Znači to je druga stvar koja se može gledat. Treći kontinuum integracije, odnosno uključenja i isključenja. Koji su procesi integracije. Tu možemo govoriti Beograd, mi smo sad u velikom gradu, najvećem gradu u ovim svim zemljama iz kojih mi dolazimo. Mnogi od vas dolaze iz manjih sredina. Ja dolazim iz manje sredine. Znači pitanje odnosa da li se kroz ovaj projekt integriraju aktivisti iz inače izoliranih sredina i imaju prilike doć do informacija, novih kontakata, ljudi. Znači šta se događa na razini ruralno urbano, provincija metropola. Da li su uključeni, koje udruge su ovdje uključene. Ima li ovdje udruga u kojim imamo predtsvanika manjina, nacionalnih manjina u svojoj sredini. Onda imamo pitanje drugih različitosti koje često tu ih ne vidimo. Ja bar ne vidim. Mislim to je često što mi zaboravljamo vidjeti. Mi zaboravljamo vidjeti da na primjer u Zagrebu u većinu nevladinih organizacija, Centar za mirovne studije, gdje se rade programi za osnaživanje ljudi za aktivizam, Centar za ženske studije, osoba u kolicima ne može ući, a teško može doći osoba koja je slijepa, jer će se teško snaći u hodnicima. Možete uzeti različite kriterije i vidjet tko je uključen u ovaj projekt, odnosno tko je isključen. Da li su uključene samo organizacije koje imaju već web stranicu jer je na taj način, sad ne govorim za vas, al vrlo često. Kad sam ja bila u Americi ja znam jedno vrijeme kad sam radila u jednoj tamo nevladinoj organizaciji, organizacije na Balkanu koje nemaju web stranicu, kada ih pretražuje donatori traže potencijalne partnere. Oni koji nemaju web stranicu ne postoje, oni su automatski isključeni. Oni ne postoje. Ko da ih nema, jer se priprema projekta radi dva tjedna. Treba naći 20 potencijalnih organizacija koje će se kontaktirati. Dobit od njih pisma potpore, da se preda projekt donatoru. Oni bez web stranica ne postoje. To je isto oblik isključivanja. Znači to su pitanja koja si možemo postavit, koja mi smatramo u ovom našem konceptualnom okviru relevantnima da bi se razumjelo koja je zapravo svrha razvoja zajednice i po čemu je razvoj zajednice doprinosi i onome što smo spomenuli duboka, dubinska demokracija, društvena promjena. Zašto smo rekli društvena pravda koja je nabijen termin. Znači razvoj zajednice koja ide prema takvim društvenim odnosima, gdje ima više prilika za različite ljude, za razliku od razvoja zajednice koja ide prema tome da se vizija društva koji je jedna elita postavila implementira i da se u nju ubaci sve živo. Zato smo mislili da su ova tri pitanja važna, ključna za praćenje inicijativa. A to je otvoreno. To je radna verzija. Znači kroz ovakve razgovore bismo mi htjeli da ovo dotjeramo na kraju krajeva. Da vidimo šta je od toga upotrebljivo. Pol: Samo još jednu stvar u vezi sa umirivanjem. Na neki način ja imam više problema sa ovim kontinuumom nego drugi. Zbog toga ovaj kontinuum još postoji kao subjektivni. Ono što meni izgleda kao manipulacija može za vas da izgleda kao stvarno participativno partnerstvo. Ali umirivanje je na neki način neki paternalistički pristup. Ako ja odgovaram na vaše pitanje a znam da niste pročitali dosta knjiga, da nemate četrdeset godina kao ja onda je to više kao manipulacija nego partnerstvo i konsultacija. Aida: Vrlo često imate na formalnoj razini uspostavljene mehanizme, toolkit-ove, paketiće, da imate osjećaj da se daje povratna informacija. Recimo i države sada, vlade, donatori, evaulacijski listići, knjiga žalbi. Da li je knjiga žalbi mehanizam kroz koji se zapravo može utjecat na promenu ponašanja od hotela do lokalne vlasti i do donatora, ili je to zapravo oblik umirivanja. Čak se i može napisat hvala svim građanima koji su se upisali u knjigu žalbi, mi to uzimamo u obzir. Da li je to umirivanje ili zapravo postoji mogućnost utjecaja kroz tu knjigu žalbi na nekakvo funkcioniranje, gdje već možemo govoriti o partnerstvu, početku, u smislu odlučivanja, moć za donošenje odluka, utjecaja na odluke. Pitanje: Čini mi se da dosta postoji problem prakse i teorije. Znači bez obzira što pokušavate to da prevladate, čini mi se da još uvek patite od tog problema teorije i praks, bitno je opet teorijski čini mi se doći na neki način do povezivanja. To nije jednostavno postići. Još jedan termin koji mi rado koristimo je pojam refleksivne prakse. To bi trebalo objediniti, to nam je namjera. Postoji kontinuirani problem recimo, ulazak istraživača u određeno područje koje se onda promatra kao odvojeno. Mi se često srećemo sa tim i sa potrebom da izađemo iz toga. Naprosto zbog samog jezika nije jednostavno s tim izaći na kraj. Pol: Ja ću samo pre kafe provući još jednu stvar. Sigurno mi idemo doma posle kafe i nećemo se vratiti. Ali postoje u ovoj sredini, i ne znam, nismo bili prva tri dana seminara, ali čini mi se da su prezentacije držali dve vrste gostiju. Jedna vrsta bili su eksperti, stariji, iskusni profesori. Vidio sam na programu i doktore i da li su oni govorili kao da su na višem nivou nego vi ili je bio drugaciji pristup: mi smo svi zajedni, mi smo svi jednaki, sve će biti unutar dinamike grupe, da ćemo napraviti neki team building ili nešto. Svačije mišljenje je jednako, točno i važno. I naš pristup provocira zbog toga što mi ne podržavamo ni jednu ni drugu stranu. Prvi pristup ima previše sadržaja ali ne brine o procesu, a drugi brine samo o procesu. Na kraju krajeva, imali smo finu radionicu. Mi smo svi govorili, ali šta dalje. To je refleksivna praksa. Marina: Ja bih htjela samo dodati ovdje sada ono što je možda tu sad malo problematično. Mi smo vam sad zapravo prezentirali ono što je nama važno kad razmišljamo o mobilizaciji i razvoju zajednice. Šta to znači u društvu? Kako o tome misliti? O tome smo sad pričali. Kad govorimo o tome kako izgleda istraživanje i stvaranje znanja o tome, onda ću vam ja dati primjere. Istraživanje i stvaranje znanja je u tome što sam ja prije dva tjedna sa udrugom distrofičara u Varaždinu radila radionicu o monitoringu i evaluaciji. Oni su me tražili jer oni žele nešto o tome naučiti. Dali smo im ovaj priručnik. Mi smo tamo zajedno razgovarali o tome što oni prepoznaju u zadnjih 20 godina njihovog rada, kao promjenu koju oni vide na ulici i vani. Koje su stvari koje njih frustriraju kada komuniciraju sa institucijama. Stvar je u tome da je ideja samog stvaranja znanja ta da je proces stvaranja znanja nešto zbog čega je on koristan ljudima koji se bave tom temom. Da se on događa kroz komunikaciju i da on zapravo vrlo često, meni je to jako važno, ima praktičnu primenu u komunikaciji da ljudima ne oduzima vrijeme. U smislu, što je rekla Aida, da se stvori vrijeme za promišljanje, ali ne vrijeme za istraživače da bi oni izvukli znanje van iz ljudi, pa da negdje slože neke papire, nego da se stvori prostor za promišljanje koji je tim ljudima važan. Mislim zato što će im omogućiti da neke stvari koje rade, rade bolje. Znači to je nekakva ideja da zapravo sam proces stvaranja znanja ide kroz komunikaciju, kroz diskusiju. Ta refleksibilnost mora biti diskutabilna. Aida: To je najzanimljivije. To da upravo u nečem što je diskutabilno, da pokušavaš izreći bilo kakav uput o procesu, način na koji se pišu projekti. Možeš li zaobići striktne upute koji ti daje neko iz vana ili ne. Lista učesnika seminara u Prijedoru IME I PREZIME Anel Alisic Anica Divac Annalisa Tomasi Armin Berta Imeri Binhet Daglar Bojana Petkovska Cadikovski Filip Dame Damevski Danko Potezica Dinko Kulenovic Dragan Drazic Dragana Cudic Dragana Radovanovic Emina Karagic Erol Dalipi Esmin Gracic Fatime Asani Husein Pasalic Isidora Vojinovic ORGANIZACIJA NVO Familija NVO Nova Vizija Agencija lokalne demokratije KUD Osman Dzafic NVO Centar za Demokratski i ekonomski razvoj UG Flores GRAD Prijedor Prijepolje Prijedor Prijedor OSCE Fondacija Horizont Tetovo Sjenica Skopje Skopje Prilep Centar za gradjansku akciju Integra Manifest Pro et contra NVO Drustvo za pomoc MRL Agencija lokalne demokratije UZ Mostovi prijateljstva SEE University UG Flores SEE University Prijepolje Prijedor Prijedor Prijedor Prijedor Rizvanovici Tetovo Sjenica Tetovo [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] Tetovo Maja Handziska Mersad Beglerbegovic Muharem Murselovic Predrag Sorga Refik Sherifi Sabahudin Cucak Samira Ibraimi NVO Familija UG Flores NVO Centar za Demokratski i ekonomski razvoj International organisation for migration AEIPS Poslanik u Skupstini RS Zdravo da ste SEE University UG Flores SEE University Prijedor Prijedor Tetovo Sjenica Tetovo Saud Rovcanin Tatjana Not Timarac Tijana Vedran Grahovac Vlora Akiki Centar za gradjansku akciju Integra OS Dositej Obradovic Pro et contra Medjunarodni forum Bosna SEE University Prijepolje Prijedor Prijedor Prijedor Tetovo Ljubisa Trpevski E-MAIL [email protected] [email protected] [email protected] Prijedor Sjenica Skopje [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] Ime I Prezime Saladin Metovic Sabahudin Cucak Esmin Gracic Edin Zahirovic Nermin Hadziahmetovic Milan Cosic Sedat Vrcic Azra Pasalic Husein Pasalic Dragan Drazic Aleksandar Mujcinovic Dijana Grahovac Saud Rovcanin Jasminka Suljic Vedran Grahovac Mersiha Tandirovic Isidora Vojinovic Kevser Ljoki Mersel Djeladini Refik Serifi Fatime Asani Davor Popivoda Maja Handziska Bojana Petkovska Erol Dalipi Danko Potezica Anica Divac Elvir Draganovic Azra Novkinic Dinko Kulenovic Filip Cadikovski LISTA UČESNIKA Organizacija Grad Flores Sjenica Flores Sjenica Flores Sjenica Flores Sjenica Flores Sjenica Flores Sjenica Flores Sjenica Familija Prijedor Familija Prijedor Pro et contra Prijedor Banjalucka asocijacija mladih Banjaluka Pro et contra Prijedor NVO Integra Prijepolje Flores Sjenica NVO Manifest Prijedor Flores Sjenica Flores Sjenica ECMI HDZR Mesecina Gostivar SEE University Tetovo SEE University Tetovo Skopje IOM Skopje Skopje Skopje SEE University Tetovo NVO Integra Prijepolje BCIF Beograd Familija Prijedor Omladinski Centar Prijedor Prijedor NVO Manifest Prijedor Skopje e-mail [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected]
