naslovna strana

NASLOVNA STRANA
O INSTITUTU ZA STRATEŠKE STUDIJE I PROJEKCIJE
Institut za strateške studije i projekcije osnovan je 1998. godine i predstavlja prvi nezavisni ekonomski institut u Crnoj Gori. Ideja vodilja osnivanja Instituta bilo
je stvaranje sinergetskog efekta okupljanja mladih ljudi sa preduzetničkim načinom razmišljanja, liberalnim shvatanjem ekonomije i društva. Institut je razvio
saradnju sa brojnim institutima, istraživačkim centrima u zemlji i inostranstvu. To potvrđuje članstvo u mrežama kao što su: Balkan Network; Global Development
Network; 3Net; EU Integration Network. Institut je ostvario dugogodišnju saradnju sa institucijama kao što su: World bank; European Agency for Reconstruction;
International Center for Economic Research (Torino); Vienna Institute for International Economic Studies; International Law Institute (Washington); Institut
društvenih nauka Beograd. Vizija Instituta za strateške studije i projekcije sastoji se u stvaranju otvorene tržišne ekonomije sa visokim stepenom ekonomskih,
političkih i ličnih sloboda. Misija obuhvata sprovođenje javnih i objektivnih ekonomskih istraživanja u cilju doprinosa transformaciji ekonomskog sistema u crnoj
gori.
ABOUT THE INSTITUTE FOR STRATEGIC STUDIES AND PROJECTIONS
The Institute for Strategic Studies and Projections is the first independent economic institute in Montenegro and was established in 1998. The leading idea for
the establishment of the Institute was the creation of a synergetic effect by gathering a significant number of young people with an entrepreneurial way of
thinking, liberal economy and a similar societal philosophy. The Institute is developed in cooperation with numerous institutes, and research centers in
Montenegro, as well as abroad. This is highlighted by its membership of the following networks: the Balkan Network; the Global Development Network; 3Net;
and the EU integration network. Additionally, the Institute has developed long-term cooperation with the following institutions: the World Bank; the European
Agency for Reconstruction; the International Center for Economic Research (Torino); the Vienna Institute for International Economic Studies; the International
Law Institute (Washington); and the Institute of Social Sciences (Belgrade). The Institute’s vision is related to creating an open market economy society with a
high degree of economic, political and individual freedom. The mission is related to conducting public and objective economic research in order to transform
economic systems in Montenegro as well to improve young people’s education in these areas.
Institut za strateške studije i projekcije
Crnogorskih serdara, Lamela ”C” broj 1-2
81 000 Podgorica, Crna Gora
Tel/Fax: (00 381 81) 634 338, 634 329
web site: www.isspm.org e-mail: [email protected]
ICT SURVEY 2006
ISTRAŽIVANJE O UPOTREBI RAČUNARA I INTERNETA
U DOMAĆINSTVIMA I PREDUZEĆIMA
U CRNOJ GORI
Jul, 2006.
UREDNIK IZDANJA
Prof. dr Veselin Vukotić
RUKOVODILAC PROJEKTA
Mr Jadranka Kaluđerović
SAVJET PROJEKTA
Prof. dr Veselin Vukotić (predsjednik)
Dušan Simonović, Republički sekretarijat za razvoj
Milan Perović, Telekom CG
Vladan Tabaš, Čikom
Aleksandar Prelević, Jugodata
Darko Popović, TradeCom
Zoran Sekulović, Informatika Montenegro
KOORDINATOR PROJEKTA
Milica Daković
ČLANOVI TIMA
TEHNIČKA OBRADA
Institut za strateške studije i projekcije
DIZAJN KORICA
Milica Perović
ŠTAMPA
Gordana Radojević, analitičar
Ivana Vojinović, analitičar
Mr Jelena Janjušević, analitičar
Ana Krsmanović, analitičar
Mr Jelena Zvizdojević, analitičar
Nataša Masoničić, istraživač
Marko Ćalasan, istraživač
Ivan Jovetić, istraživač
Anja Vrandečić, istraživač
Nebojša Obradović, istraživač
Milica Perović, saradnik na ISSP
Ivana Nikač, asistent istraživača
Montcarton, Podgorica
TIRAŽ
350 primjeraka
_________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Sva prava su zadržana. Ni jedan dio ovog dokumenta ne smije se reprodukovati, kopirati u sistem za čuvanje podataka, niti prenositi u bilo kojem obliku i bilo kojim sredstvima,
elektronskim, mehaničkim, putem fotokopiranja ili na druge načine, izuzev uz prethodnu saglasnost Instituta za strateške studije i projekcije.
NA POČETKU, NEKOLIKO RIJEČI...
ICT SURVEY 2006 predstavlja nastavak istoimenog projekta započetog 2005. godine koji, na godišnjem nivou, realizujemo na Institutu za strateške studije i
projekcije. Cilj istraživanja sastoji se upravo u sticanju uvida u stepen informacione pismenosti među stanovništvom u Crnoj Gori, ali i upotrebi ICT u
savremenom poslovanju. Stoga, i ovogodišnje istraživanje posebnu pažnju posvećuje domaćinstvima i preduzećima u Crnoj Gori, kao ciljnim grupama koje će na
najbolji način oslikati stepen upotrebe i razvoja ICT kod nas, ali i ukazati na propuste i dati sugestije u cilju pospješivanja njegovog budućeg razvoja.
o
Projekat ICT SURVEY '06 realizovan je u saradnji sa našim partnerima koji su doprinijeli njegovom kvalitetu, dajući nam sugestije u svim fazama
realizacije. Stoga, posebnu zahvalnost dugujemo članovima Savjeta projekta koji čine: Dušan Simonović (Republički Sekreatrijat za razvoj); Milan Perović
(Telekom Crne Gore); Vladan Tabaš (Čikom); Aleksandar Prelević (Jugodata); Darko Popović (TradeCom) i Zoran Sekulović (Informatika Montenegro).
o
Istraživanje je sprovedeno na reprezentativnom uzorku od 1.400 crnogorskih domaćinstava u urbanom i ruralnom dijelu, kao i 200 preduzeća iz tri
crnogorske regije. Ipak, da bi se započelo sa istraživanjem bilo je potrebno kreirati uzorak. S tim u vezi, posebnu zahvalnost dugujemo mr Predragu
Čanoviću (Zavod za statistiku Republike Srbije), kao i Snežani Remiković, Ratku Đuranoviću i Gojku Dragašu (MONSTAT) koji su svojim stručnim znanjem
i sugestijama pomogli u kreiranju uzorka za domaćinstva i preduzeća.
o
Rezultati istraživanja u najvećoj mjeri zavise od toga da li smo dobro obavili istraživanje na terenu. Stoga smo posebno zahvalni našim anketarima na
prikupljanju podataka, sa kojima već duže vrijeme ostvarujemo uspješnu saradnju. U fazi anketiranja za potrebe ICT SURVEY 06 učestvovalo je ukupno
50 anketara u tri crnogorske regije.
o
Obradu i analizu podataka, kao i izradu finalnog izvještaja obavio je tim Instituta za strateške studije i projekcije, na čelu sa Prof. dr Veselinom
Vukotićem (predsjednikom ISSP) i mr Jadrankom Kaluđerović (program direktorom ISSP) kojima se zahvaljujem na podršci i pomoći prilikom realizacije
projekta.
Milica Daković
Koordinator projekta
TELEKOM REKLAMA
SADRŽAJ
9
TABELE
GRAFIKONI
11
O REZULTATIMA ISTRAŽIVANJA
13
IZVJEŠTAJ O DOMAĆINSTVIMA
17
URBAN/RURAL U SLIKAMA
PODGORICA
IZVJEŠTAJ O PREDUZEĆIMA
38
41
Metodologija kreiranja uzorka za domaćinstva
Profil domaćinstva
Računari u domaćinstvu
Ispitanik i računari
Hardver i softver
Fiksna telefonija
Mobilna telefonija
Internet
ADSL
E-Government
E-Commerce
E-Edukacija
Razvoj ICT u Crnoj Gori
19
20
22
24
25
27
28
30
33
34
35
36
37
43
44
45
46
47
48
50
51
52
53
54
56
60
61
63
64
66
68
Metodologija kreiranja uzorka za preduzeća
Profil preduzeća
Računari i računarska oprema
Nabavka računara u 2005. godini
Procesori
Operativni sistemi i programi
Upotreba računara i legalizacija softvera
Servis računara
Nabavka računara u 2006. godini
Zaposleni i ICT
Internet
ADSL
Web sajt
E-government
E-commerce
Budući razvoj ICT u Crnoj Gori
Zaključci i preporuke
7
SEKRETARIJAT REKLAMA
8
TABELE
Tabela 1.
Tabela 2.
Tabela 3.
Struktura uzorka za domaćinstva
Šta posjeduju domaćinstva u urbanom i ruralnom dijelu?
Struktura uzorka za preduzeća
Box 1.
Box 2.
Box 3.
Box 4.
Box 5.
Box 6.
Box 7.
Box 8.
Box 9.
Box 10.
Box 11.
Box 12.
Box 13.
Box 14.
Box 15.
Box 16.
Koliko su računari zastupljeni u crnogorskom domaćinstvu?
Zašto ispitanik ne koristi računar?
Broj mobilnih telefona u domaćinstvu
Stanovništvu je potrebna edukacija
Koju mrežu domaćinstva više koriste? Monet ili ProMonte?
Saznajmo šta predstavlja indikator!
Upoznatost sa kampanjom legalizacije
IT firme u kojima se servis najčešće obavlja
Koliko je izdvajano sredstava za kupovinu u 2005. godini?
Koliko zaposleni koriste računar?
Koliko ispitanik koristi računar?
Tri osnovna elementa koja utiču na odluku o izboru Internet provajdera
Navesti prednosti ADSL-a
ADSL-Kako se odlučiti za kupovinu?
Problemi prilikom kupovine
Mediji kao propagatori razvoja
9
CIKOM REKLAMA
GRAFIKONI
Grafik 1.
Grafik 2.
Grafik 3.
Grafik 4.
Grafik 5.
Grafik 6.
Grafik 7.
Grafik 8.
Grafik 9.
Grafik 10.
Grafik 11.
Grafik 12.
Grafik 13.
Grafik 14.
Grafik 15.
Grafik 16.
Grafik 17.
Grafik 18.
Grafik 19.
Grafik 20.
Grafik 21.
Grafik 22.
Grafik 23.
Grafik 24.
Grafik 25.
Grafik 26.
Grafik 27.
Grafik 28.
Grafik 29.
Grafik 30.
Grafik 31.
Grafik 32.
Grafik 33.
Grafik 34.
Grafik 35.
Grafik 36.
Grafik 37.
Grafik 38.
Grafik 39.
Grafik 40.
Grafik 41.
Grafik 42.
Grafik 43.
Prosječna mjesečna zarada domaćinstva
Godine starosti ispitanika
Zanimanje ispitanika
Da li domaćinstvo ima računar?
Razlozi neposjedovanja računara
Ko koristi računar u domaćinstvu?
Sredstva koja domaćinstvo planira izdvojiti za kupovinu računara u 2006. godini
Da li ispitanik koristi računar?
Koliko često ispitanik koristi računar?
Kako ste stekli znanja u korišćenju računara i Interneta?
Godina kupovine računara
Najčešće korišćeni programi
Sredstva izdvojena za kupovinu računara u 2005. godini
Da li domaćinstvo ima fiksni telefon?
Mjesečni troškovi fiksne telefonije
Da li se u domaćinstvu koristi mobilni telefon?
Zastupljenost operatora
Zastupljenost operatora po regionima
Mjesečni troškovi mobilne telefonije
Da li domaćinstvo ima Internet konekciju?
Tip Internet konekcije
Koji od uređaja je priključen na Internet?
Koliko ste često koristili Internet tokom prethodna tri mjeseca?
Koliko članova domaćinstva koristi Internet?
Koliko članova domaćinstva ispod 16 godina koristi Internet?
Koliko osoba koristi Internet nalog?
Stepen zadovoljenja potreba za Internetom
Da li koristite ADSL?
Šta je potrebno obezbijediti da bi se koristio ADSL?
Koje od navedenih aktivnosti biste ubuduće željeli da obavljate putem Interneta?
Da li ste ikada naručivali dobra putem Interneta?
Razlozi zbog kojih se ne naručuju proizvodi putem Interneta
Stepen upoznatosti sa terminima
Ko bi trebao da se pobrine za razvoj informacionog društva u Crnoj Gori?
Predlozi u cilju podsticaja razvoja informacionog društva
Broj mobilnih telefona po domaćinstvu
Monet ili ProMonte?
Koliki su mjesečni troškovi domaćinstva kada je u pitanju mobilna telefonija?
Koliki su mjesečni troškovi fiksne telefonije?
Do koje mjere je upotreba mobilnih smanjila upotrebu fiksnih telefona?
Da li domaćinstvo posjeduje Internet?
Koliko članova ispod 16 godina koristi Internet?
Znate li šta je ADSL?
11
Grafik 44.
Grafik 45.
Grafik 46.
Grafik 47.
Grafik 48.
Grafik 49.
Grafik 50.
Grafik 51.
Grafik 52.
Grafik 53.
Grafik 54.
Grafik 55.
Grafik 56.
Grafik 57.
Grafik 58.
Grafik 59.
Grafik 60.
Grafik 61.
Grafik 62.
Grafik 63.
Grafik 64.
Grafik 65.
Grafik 66.
Grafik 67.
Grafik 68.
Grafik 69.
Grafik 70.
Grafik 71.
Grafik 72.
Grafik 73.
Grafik 74.
Grafik 75.
Grafik 76.
Grafik 77.
Grafik 78.
Grafik 79.
Grafik 80.
Grafik 81.
Grafik 82.
Grafik 83.
Da li ste upoznati sa prednostima ADSL-a?
Da li neko u domaćinstvu koristi računar?
Da li domaćinstvo koristi mobilni telefon?
Broj mobilnih telefona u domaćinstvu
Da li domaćinstvo posjeduje Internet konekciju?
Preduzeća prema djelatnosti
Godišnji promet preduzeća
Računari u preduzećima
Da li su računari nabavljeni na crnogorskom tržištu?
Prosječan iznos sredstava izdvojenih za nabavku opreme i računara u 2005. godini
Preduzeća u kojima su nabavljeni računari
Tipovi procesora koja preduzeća koriste
Broj računara prema vrsti procesora
Najčešće korišćeni programi
Tip operativnog sistema koji se najčešće koristi u preduzeću
U koje se svrhe računar najčešće koristi u preduzeću?
Informisanost o kampanji legalizacije softvera, komparativna analiza
Da li se preduzeće priprema za legalizaciju?
Gdje preduzeće obavlja servis računara i opreme?
Sredstva koja preduzeća planiraju izdvojiti u 2006. godini za nabavku računara i opreme
Procenat zaposlenih koji koriste računar u svom poslovanju
Koliko je prosječno sredstava Vaše preduzeće uložilo u IT edukaciju u 2005. godini?
Načini na koje se zaposleni obučavaju na rad na računaru
Tipovi servera
Tipovi Internet konekcije
Način korišćenja Interneta
Učestalost korišćenja Interneta
Svrha korišćenja Interneta
Koliki su prosječni mjesečni troškovi korišćenja Interneta?
Stepen poznavanja značenja termina ADSL
Da li koristite ADSL?
Da li preduzeće ima web sajt?
Kolika ste sredstva uložili za izradu web sajta?
Kolika sredstva planirate uložiti za izradu web sajta?
Razlozi nekorišćenja Interneta u svrhe plaćanja, odlaska u javne servise ili administraciju
Koje od navedenih aktivnosti želite da ubuduće obavljate preko Interneta?
Koje vrste dobara i usluga ste za svoje potrebe naručili preko Interneta u poslednjoj godini dana?
Koji su razlozi koji su Vas naveli da ne kupite ili poručite proizvode preko Interneta za svoje lične potrebe?
Koliki značaj za ukupan razvoj Crne Gore ima ICT sektor?
Ko bi trebao da se pobrine za stvaranje pogodne klime za razvoj informacionog društva?
12
O REZULTATIMA ISTRAŽIVANJA
DOMAĆINSTVA
Istraživanje o upotrebi računara i Interneta u Crnoj Gori sprovedeno je sa ciljem ispitivanja stepena razvoja informacionog društva, te postavljanja osnove za
dalji monitoring procesa razvoja ICT sektora.
Anketa je obuhvatila 1.402 domaćinstva u tri crnogorske regije, obuhvatajući urbanu i ruralnu regiju opština.
o
U odnosu na ukupan broj anketiranih domaćinstava istraživanje pokazuje da 97,8% domaćinstava posjeduje TV.
o
Fiksni telefon ima 79,9% domaćinstava.
o
Od ukupnog broja anketiranih domaćinstava 91,7% koristi mobilni telefon. Od tog broja, 61,6% koristi ProMonte mrežu, dok 38,4% koristi Monet.
o
Računare u svojim domovima, na osnovu uzorka, ima 38,3% domaćinstava, dok 61,7% ne posjeduje isti.
o
U odnosu na ukupan broj domaćinstava u kojima makar jedan član koristi računar 96,4% odgovorilo je na pitanje o tome da li posjeduje Internet
konekciju. Od tog broja 58,7% posjeduje, dok 41,3% ne posjeduje Internet konekciju. Dominantan je modemski tip konekcije.
o
92,2% domaćinstava, od onih koja imaju Internet konekciju, ne koristi ADSL tip konekcije, ali je 41,7% zainteresovano da ubuduće počne sa
korišćenjem ovog tipa konekcije.
o
Domaćinstva su, kada je riječ o E-governmentu, u najvećoj mjeri raspoložena da poslove vezane za ličnu dokumentaciju ubuduće obavljaju putem
Interneta.
o
Potreba građana kada je u pitanju dodatna edukacija u oblasti IT je i dalje izražena što pokazuje podatak da više od polovine ispitanika iz uzorka ima
potrebu za edukacijom.
o
Domaćinstva u uzorku smatraju da Vlada Crne Gore, tj. Ministarstvo prosvjete i nauke, kao i Univerzitet Crne Gore, treba da budu pokretači razvoja
ICT.
13
JUGODATA REKLAMA
14
PREDUZEĆA
ICT SURVEY '06 obuhvatio je istraživanje o upotrebi ICT u crnogorskim preduzećima na uzorku od 200 preduzeća, obuhvativši tri regije u Crnoj Gori.
o
Prisutan je visok stepen zavisnosti crnogorskog biznisa od upotrebe savremenih tehnologija. Ukupno 92,5% anketiranih preduzeća koristi računare
prilikom poslovanja.
o
Kada je u pitanju nabavka računara 82,4% preduzeća kupilo je računare na domaćem, crnogorskom tržištu.
o
Najčešće korišćeni operativni sistem među preduzećima iz uzorka je Windows XP. Koristi ga 71,3% preduzeća.
o
Skoro 70% zaposlenih se samostalno edukuje kada su u pitanju usvajanja novih znanja u oblasti ICT.
o
U preduzećima su najviše zastupljeni mail serveri (40,4%), dok većina još uvijek ima dial-up konekciju.
o
ADSL kao tip konekcije koristi 27,3% preduzeća iz uzorka.
o
Kod 38,2% preduzeća preko 50% zaposlenih koristi Internet.
o
Web sajt još uvijek nema 48,7% preduzeća, dok 14,7% planira izradu u 2006. godini.
o
Kada je u pitanju primjena E-governmenta, preduzeća su u najvećoj mjeri zainteresovana za uplatu poreza putem Interneta, ali im najveću smetnju
predstavlja upravo nemogućnost on-line pristupa.
o
Svega 16,6% preduzeća vršilo je porudžbe putem Interneta, dok 41,1% koristi usluge E-bankinga.
o
Najveći broj preduzeća Vladu Crne Gore vidi kao glavnog pokretača budućeg razvoja ICT u Crnoj Gori.
15
TRADECOM REKLAMA
ICT SURVEY '06
IZVJEŠTAJ O DOMAĆINSTVIMA
I
NFORMATIKA MONTENEGRO REKLAMA
18
METODOLOGIJA KREIRANJA UZORKA ZA DOMAĆINSTVA
Istraživanje o upotrebi računara i Interneta u Crnoj Gori obavljeno je na reprezentativnom uzorku od ukupno 1.402 domaćinsatva na teritoriji Crne Gore.
Istraživanjem su obuhvaćene sve tri crnogorske regije, tj. domaćinstva u ukupno 17 crnogorskih opština. Od toga, šest opština potiče iz južnog regiona, četiri iz
centralnog i sedam iz sjevernog dijela Crne Gore. Korišćen je stratifikovani uzorak, pri čemu su opštine podijeljene na naselja koja se nalaze u urbanoj ili ruralnoj
zoni. Od ukupnog broja domaćinstava iz uzorka 23,3% potiče iz južnog regiona (opštine: Ulcinj, Bar, Budva, Kotor, Tivat i Herceg Novi). Centralni dio čini 48,2%
domaćinstava i obuhvata opštine: Podgorica, Nikšić, Danilovgrad i Cetinje. Preostalih 28,5% anketiranih domaćinstava potiče iz sjevernog dijela Crne Gore, iz
opština: Berane, Bijelo Polje, Pljevlja, Žabljak, Rožaje, Mojkovac i Kolašin. Usled specifičnosti opština i male razlike u odnosu urban/rural pod pojmom ’urban’
obuhvaćen je uži centar grada, a ’rural’ prigradska naselja u sjevernom regionu.
Na osnovu procentualnog učešća stanovnika urbane/ruralne sredine u odnosu na ukupan broj stanovnika regije, kao i u odnosu na ukupan broj stanovnika u
Crnoj Gori, formiran je reprezentativan uzorak za domaćinstva. Prilikom kreiranja uzorka korišćena je baza Popisa crnogorskog stanovništva iz 2003. godine i
popisnih krugova koje ista baza sadrži, prema pojedinim naseljima. Granica odstupanja na uzorku iznosi +/-3%.
Tabela 1. Struktura uzorka za domaćinstva
OPŠTINA
Ulcinj
Bar
Budva
Tivat
Kotor
Herceg Novi
JUG
Podgorica
Nikšić
Cetinje
Danilovgrad
CENTAR
Berane
Bijelo Polje
Kolašin
Mojkovac
Pljevlja
Rožaje
Žabljak
SJEVER
UKUPNO
BROJ DOMAĆINSTAVA
URBAN
44
84
39
33
51
75
326
415
181
45
35
676
109
99
20
21
81
47
23
400
44
46
39
33
34
46
242
366
152
45
35
598
48
41
20
21
57
47
23
257
RURAL
38
17
29
84
49
29
78
61
58
24
143
1.402
19
PROFIL DOMAĆINSTVA
Grafik 1. Prosječna mjesečna zarada domaćinstva
Grafik 2. Godine starosti ispitanika
Ispod 300 eura
Više od 55 godina
Od 300 do 600 eura
Od 41 do 55 godina
Od 600 do 800 eura
Od 26 do 40 godina
Od 800 do 1.000 eura
Od 17 do 25 godina
Više od 1.000 eura
Do 16 godina
0
10
20
30
40
50
60
0
5
10
15
20
25
30
INFO
o
Istraživanje pokazuje da, u odnosu na ukupan uzorak, 63,5% domaćinstava broji do 4 člana, 35,7% od 4 do 8 članova, a 0,9% domaćinstava broji preko
8 članova.
o
Obzirom na značaj informatičke pismenosti kada su mlađe generacije u pitanju, posebno je bila interesantna ciljna grupa članova domaćinstva mlađih od
16 godina. Stoga, od ukupnog broja domaćinstava u uzorku, 36,8% nema djecu starosti do 16 godina; 50,3% ima do dvoje djece mlađe od 16 godina,
dok 12,4% ima od dvoje do četvoro djece starosti do 16 godina.
o
Znatan broj domaćinstava iz uzorka ima manje od dva zaposlena člana. Sudeći po tome, 35,5% domaćinstava ima jednog zaposlenog, 32,5% dva
zaposlena, a 7,5% troje i više zaposlenih. Kod 24,5% domaćinstva nema zaposlenih.
o
Od ukupnog broja ispitanika iz uzorka, 95,8% dalo je odgovor na pitanje o tome koliku prosječnu mjesečnu zaradu domaćinstvo ostvaruje. Od tog broja
54,6% ostvaruje prosječnu mjesečnu zaradu nižu od 300 eura; 34,6% od 300 do 600 eura; 6,4% od 600 do 800 eura.
20
o
Analiza ispitanika prema polu pokazuje da je od ukupnog broja ispitanika u uzorku 56,6% ispitanika muškog, a 43,4% ženskog pola.
o
Najveći broj ispitanika, kada je riječ o edukaciji, karakteriše srednje obrazovanje. Stoga, 60,1% ispitanika ima završenu srednju školu; 14,6% je
fakultetski obrazovano; 10,9% ima završenu višu školu, dok 14,3% ima završenu osnovnu školu.
Grafik 3. Zanimanje ispitanika
Usluge
Vojno lice
Rukovodilac u državnom preduzeću
Domaćica
Privatni preduzetnik
Službenik/radnik u privatnom preduzeću
Penzioner
Učenik/student
Nezaposlen/a
Službenik u državnim institucijama
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
20
21
RAČUNARI U DOMAĆINSTVU
Napomena: Pitanja odgovarala sva domaćinstva.
Grafik 4. Da li domaćinstvo ima računar?
Grafik 5. Razlozi neposjedovanja računara
Da
38,3%
Nedostatak edukacije
Lična
nezainteresovanost
Nepostojanje potrebe
Ne
61,7%
Nedostatak
finansijskih sredstava
0
Grafik 6. Ko koristi računar u domaćinstvu?
Do 250 eura
Djeca ispod 16 godina
Od 250 do 500 eura
Suprug/supruga
Od 500 do 1.000 eura
Djeca iznad 16 godina
Više od 1.000 eura
5
10
15
20
25
30
35
20
30
40
50
60
70
Grafik 7. Sredstva koja domaćinstvo planira izdvojiti za kupovinu računara u
2006. godini
Ostali članovi
0
10
40
45
50
0
10
20
30
40
50
60
22
INFO
o
o
Na pitanje o uređajima koje domaćinstvo posjeduje, ispitanici su
mogli davati više odgovora. Istraživanje pokazuje da 97,8%
domaćinstava posjeduje TV, od čega 24,8% ima satelitsku, a 6,5%
kablovsku TV.
Fiksni telefon ima 79,9% domaćinstava, dok mobilne telefone
posjeduje 91,7% domaćinstava u uzorku. Od ostalih uređaja 13,3%
domaćinstava posjeduje video igrice (konzola) ili nešto drugo
(2,1%).
o
Pitanje o broju korisnika računara u domaćinstvu, bez obzira da li to
isto domaćinstvo ima računar ili ne, pokazuje da kod 53,2%
domaćinstava članovi koriste, dok kod 45,8% ne koriste računare.
o
Razlike među pojedinim regionima ponovo dolaze do izražaja
obzirom da od 53,2% domaćinstava koja koriste računar 53,5%
potiče iz centralnog regiona, dok od ukupnog broja domaćinstava u
kojima niko od članova ne koristi računar 46,1% potiče iz sjevernog
regiona.
o
Od ukupnog broja domaćinstava koja zadovoljavaju kriterijum da
makar jedan član koristi računar 61,1% je onih domaćinstava u
kojima više od dva člana koristi računar i koja mahom potiču iz
centralnog i južnog regiona Crne Gore.
Box 1. Koliko su računari zastupljeni u crnogorskom domaćinstvu?
Posmatrano u odnosu na cjelokupan uzorak 38,3% domaćinstava u Crnoj Gori
posjeduje računar, dok 61,7% domaćinstava nema isti. Od ukupnog broja onih
domaćinstava koja imaju računare isto važi za: 40,6% domaćinstava iz južnog
regiona; 41,6% domaćinstava koja broje od 4 do 8 članova; 48,8% domaćinstava
koja imaju do dvoje djece mlađe od 16 godina.
Na drugoj strani, od ukupnog broja domaćinstava u Crnoj Gori koja nemaju računare
isto važi za: 64,9% domaćinstava iz sjevernog regiona; 68,2% domaćinstava koja
nemaju djecu mlađu od 16 godina; 77,7% domaćinstava koja ostvaruju prosječnu
mjesečnu zaradu do 300 eura; kao i 87,5% domaćinstava koja nemaju zaposlenih
članova.
o
Analiza onih domaćinstava koja ne posjeduju računare a koja u
2006. godini planiraju kupovinu pokazuje da 74,8% njih planira
izdvojiti od 250 do 1.000 eura za kupovinu računara i opreme. Kao
osnovni ograničavajući faktor prilikom kupovine računara
domaćinstva i u 2006. godini navode nedostatak finansijskih
sredstava.
23
ISPITANIK I RAČUNARI
Napomena: Pitanja odgovarala sva domaćinstva.
Grafik 8. Da li ispitanik koristi računar?
Grafik 9. Koliko često ispitanik koristi računar?
Ne tokom poslednja tri
mjeseca
Koristi
43,8%
Ne koristi
56,2%
Najmanje jednom
mjesečno
Najmanje jednom
nedeljno
Svakodnevno
0
10
20
30
40
50
60
70
INFO
o
Od ukupnog broja (66,8%) onih ispitanika koji svakodnevno koriste računar isto se odnosi na 69,4% domaćinstava iz centralnog regiona Crne Gore.
o
Najveći broj ispitanika tokom poslednja tri mjeseca koristio je računar kod kuće (60,8%), na poslu (33,2%), kao i na fakultetu (7,4%).
o
Na pitanje o nivou poznavanja rada na računaru 56,6% ispitanika ocjenjuje poznavanje rada na računaru kao srednje; 24,7% kao početničko; 9,1%
visoko, i 3,9% kao ekspert.
o
Ispitanici su tokom poslednja tri mjeseca računare u najvećoj mjeri koristili: u poslovne svrhe (37,4%); edukativne svrhe (49,3%); za igrice (33,6%); rad
za poslodavca (19,8%), rad za sopstveni biznis (10,3%). Računar se takođe najčešće koristio u svrhe download-a muzike, e-maila i ostalih vrsta
komunikacije.
24
Grafik 10. Kako ste stekli znanja u korišćenju računara i Interneta?
Nešto drugo
Posebno organizovani kursevi u
preduzeću
Pomoć kolega, prijatelja
Obrazovne ustanove
Samostalno uz literaturu
Samostalno kroz direktan rad
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
HARDVER I SOFTVER
Napomena: Pitanja odgovarala samo domaćinstva koja koja imaju računar.
Grafik 11. Godina kupovine računara
Grafik 12. Najčešće korišćeni programi
Adobe
Do 1999. godine
Power Point
Od 2000. do 2002. godine
Web browser
Od 2002. do 2004. godine
Excel
Nakon 2004. godine
Word
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
0
10
20
30
40
50
60
25
70
Grafik 13. Sredstva izdvojena za kupovinu računara u 2005. godini
Box 2. Zašto ispitanik ne koristi računar?
Više od 1.000 eura
Od ukupnog broja ispitanika (56,2%) koji ne koriste računar 91,3% navelo je razloge
nekorišćenja gdje su pritom davali više od jednog odgovora. Glavni razlozi
nekorišćenja računara kod 27,5% nastaje usred nepostojanja potrebe; kod 25,1%
zbog lične nezainteresovanosti; kod 20,6% ispitanika nastaju usled nedostatka
edukacije; dok je 19,0% ispitanika navelo neke druge razloge. Među ostalim
razlozima najčešće su navođeni problemi nedostatka finansijskih sredstava.
Od 500 do 1.000 eura
Od 250 do 500 eura
Do 250 eura
Nijesmo izdvajali
sredstva
0
10
20
30
40
50
60
70
INFO
o
Posmatrano u odnosu na ona domaćinstva koja imaju računar 98,3% dalo je odgovor na pitanje o njihovom broju. Od tog broja 91,6% domaćinstava
ima jedan računar, dok svega 8,4% ima dva ili više.
o
Od ukupnog broja domaćinstava koja imaju jedan računar isto važi za 92,5% domaćinstava koja broje do četiri člana, kao i 90,5% ispitanika iz
centralnog regiona.
o
U odnosu na 70,4% domaćinstava koja koriste operativni sistem Windows XP isto se odnosi na: 73,4% domaćinstava koja broje do 4 člana; 73,2% onih
koji stanuju u južnom regionu; 71,5% domaćinstava iz urbanog dijela.
o
Kada je u pitanju operativni sistem Windows 2000 ili neki od starijih tipova u odnosu na 25,8% domaćinstava koja ga koriste isto važi za: 27,6% onih
koji su nastanjeni u sjevernom regionu; 50% onih koji imaju preko četvoro djece starosti do 16 godina, kao i 27,7% domaćinstava u ruralnoj regiji.
o
Analiza u odnosu na 65,5% domaćinstava koja u toku 2005. godine nijesu izdvajala sredstva za nabavku računara i opreme pokazuje da isto važi za:
domaćinstva iz južnog regiona (68,6%); 78,8% domaćinstava koja nemaju djece do 16 godina starosti, ali i 73,5% domaćinstava iz ruralnog dijela Crne
Gore.
26
FIKSNA TELEFONIJA
Napomena: Pitanja odgovarala sva domaćinstva.
Grafik 14. Da li domaćinstvo ima fiksni telefon?
Ima fiksni
telefon
79,9%
Grafik 15. Mjesečni troškovi fiksne telefonije
Preko 100 eura
Od 75 do 100 eura
Od 50 do 75 eura
Nema fiksni
telefon
20,1%
Od 25 do 50 eura
Do 25 eura
0
10
20
30
40
50
60
INFO
o
o
Na osnovu ukupnog broja domaćinstava u uzorku fiksni telefon ima
79,9% domaćinstava u Crnoj Gori.
Od ukupnog broja domaćinstava iz uzorka najveći broj njih smatra
da je upotreba mobilnih telefona značajno zamijenila upotrebu
fiksne telefonije (47,0%), dok 24,6% njih smatra da je skoro u
potpunosti mobilna potisnula fiksnu telefoniju.
o
Kao jedan od indikatora navodi se i pitanje u kojoj mjeri je slanje
SMS putem mobilnog telefona zamijenilo tradicionalno slanje
pisama. Najveći broj ispitanika (41,8%) smatra da je to skoro u
potpunosti zamijenjeno, dok 38,4% smatra da je zamijenjeno u
značajnoj mjeri.
27
MOBILNA TELEFONIJA
Napomena: Pitanja odgovarala sva domaćinstva.
Grafik 16. Da li se u domaćinstvu koristi mobilni telefon?
Grafik 17. Zastupljenost operatora
Ne
8,2%
Monet
38%
ProMonte
62%
Da
91,8%
INFO
o
U odnosu na 91,7% domaćinstava koja koriste mobilne telefone isto
važi za 95,7% domaćinstava iz sjevernog regiona, ali i 98,9%
domaćinstava sa troje ili više zaposlenih.
o
Ukoliko posmatramo 61,2% domaćinstava koja koriste samo jednu
mrežu 67,7% njih živi u sjevernom regionu; dok 69,7% ostvaruje
prosječnu mjesečnu zaradu do 300 eura.
o
Od 38,8% domaćinstava koja koriste obje mreže 34,1% više koristi
ProMonte, 21,8% više koristi Monet, dok 44,1% podjednako koristi
ProMonte i Monet. U odnosu na 38,6% domaćinstava koja koriste
obje mreže isto važi za 44,9% domaćinstava iz centralnog regiona;
kao i 62,9% domaćinstava koja ostvaruju prosječnu mjesečnu
zaradu od 600 do 800 eura.
o
U odnosu na ukupan broj domaćinstava koja koriste mobilne
telefone i analizirajući 61,2% onih koja koriste samo jednu mrežu,
61,6% domaćinstava koristi ProMonte a 38,4% Monet. ProMonte
mrežu više koriste domaćinstva u južnom regionu (72,3%), dok
Monet mrežu koristi 45,8% domaćinstava iz sjevernog regiona.
o
U okviru pitanja o mjesečnim troškovima mobilne telefonije
najučestalija izdvajanja su u visini do 25 eura. Stoga, od ukupnog
broja domaćinstava koja izdvajaju toliki iznos sredstava isto važi za
62,5% domaćinstava nastanjenih u sjevernom regionu; kao i 73,1%
domaćinstava koja ostvaruju mjesečnu zaradu do 300 eura.
28
Grafik 18. Zastupljenost operatora po regionima
70
60
50
40
30
20
10
0
Jug
Centar
ProMonte
Sjever
Monet
Box 3. Broj mobilnih telefona u domaćinstvu
Od 88,0% domaćinstava koja su dala odgovor o tome da li posjeduju mobilni telefon ili ne 91,7% domaćinstava koristi mobilne telefone, dok 8,3% ne koristi. Istraživanje pokazuje
da crnogorsko domaćinstvo u prosjeku posjeduje 2 mobilna telefona (2,63).
Grafik 19. Mjesečni troškovi mobilne telefonije
Više od 100 eura
Od 50 do 100 eura
Od 25 do 50 eura
Do 25 eura
0
10
20
30
40
50
60
29
INTERNET
Napomena: Pitanja odgovarala domaćinstva u kojima makar jedan član koristi računar.
Grafik 20. Da li domaćinstvo ima Internet konekciju?
Grafik 21. Tip Internet konekcije
Iznajmljena veza
Ne
41%
Mobilni telefon
ADSL
Da
59%
ISDN
Modem
0
Grafik 22. Koji od uređaja je priključen na Internet?
10
20
30
40
50
60
70
80
90
Grafik 23. Koliko ste često koristili Internet tokom prethodna tri mjeseca?
7%
14%
Manje od jedan put
mjesečno
Najmanje jednom
mjesečno
Najmanje jednom
nedeljno
Svakodnevno
79%
Desktop
Mobilni telefon
Lap top
0
10
20
30
40
50
30
INFO
o
o
Od ukupnog broja domaćinstava koja imaju računar i u kojima
makar jedan član koristi isti, 58,7% posjeduje, dok 41,3% ne
posjeduje Internet konekciju. U odnosu na 58,7% domaćinstava
koja imaju Internet konekciju isto važi za 67,9% domaćinstava u
južnom regionu, kao i 59,1% domaćinstava koja broje do 4 člana.
Interesantna grupacija su i domaćinstva koja trenutno nemaju
Internet konekciju. Tako, u odnosu na 41,3% takvih domaćinstava
isto važi za 50,3% iz sjevernog regiona, ali i 57,0% domaćinstava sa
prosječnom mjesečnom zaradom manjom od 300 eura.
o
Ukoliko se uzme u obzir i to da su domaćinstva navodila i više tipova
konekcije koje posjeduju, na osnovu dobijenih odgovora modemsku
konekciju ima 84,2% domaćinstava, ISDN 11,8% i ADSL 4,11%.
o
Kao najčešći razlozi neposjedovanja Internet konekcije navode se:
mogućnost pristupa Internetu sa nekog drugog mjesta (30,3%);
visoki troškovi (12,7%); visoka cijena impulsa (12%); nepostojanje
potrebe (8,9%).
ČLANOVI DOMAĆINSTVA I INTERNET
Grafik 24. Koliko članova domaćinstva koristi Internet?
Grafik 25. Koliko članova domaćinstva ispod 16 godina koristi
Internet?
Dva člana
13,7%
Svi članovi
Tri i više
Dva člana
Jedan član
31,4%
Jedan član
Niko
54,9%
Niko
0
5
10
15
20
25
30
35
31
INFO
o
Od 32,5% domaćinstava u kojima dva člana koriste Internet (a
procenat takvih je najveći) isto važi za 41,4% domaćinstava iz
južnog regiona; kao i 37,7% domaćinstava koja ostvaruju prosječnu
mjesečnu zaradu od 600 do 800 eura.
o
Od 96,2% ispitanika koji su odgovorili o tome da li oni sami koriste
Internet, 67,8% njih koristi, dok 32,2% ne koristi isti. Najveći broj
ispitanika koji koristi Internet u toku poslednja tri mjeseca koristio
ga je svakog ili skoro svakog dana (49,4%).
o
Kada je u pitanju mjesto sa kojeg su ispitanici imali pristup
Internetu i isti koristili tokom poslednja tri mjeseca ispitanici su
navodili više odgovora. Prema tome, 72,2% je Internet koristilo kod
kuće; 32,0% na poslu; 12% kod prijatelja; 9,4% na fakultetu; 9%
negdje drugo, a 2,9% u školi.
o
U odnosu na ukupan broj ispitanika koji koriste Internet u uzorku
66% dalo je odgovor na pitanje da li koriste e-mail. Od tog broja
81,3% ispitanika koristi, dok 18,7% ne koristi e-mail.
Grafik 26. Koliko osoba koristi Internet nalog?
o
Internet se u najvećem broju slučajeva koristi u svrhe: primanja i
slanja mailova (74,7%); traženja informacija (46,5%); igrice i
download (28%), pri čemu su ispitanici navodili više odgovora.
o
Od ukupnog broja domaćinstava sa Internet konekcijom, 81,3%
plaća Internet sate, 9,6% koristi neograničen mjesečni pristup ili
posebne tarifne pakete. U prosjeku, domaćinstva mjesečno
izdvajaju 13,8 eura za uplatu Internet sati.
o
U odnosu na 37,3% onih koji smatraju da su im potrebe za
Internetom na taj način značajno zadovoljene isto važi za 47,8%
domaćinstava iz južnog regiona; 56% domaćinstava koja ostvaruju
zaradu od 800 do 1.000 eura.
o
Na drugoj strani, u odnosu na 17,2% onih domaćinstava koja
smatraju da su potrebe za Internetom slabo zadovoljene isto važi za
18,9% su domaćinstava u sjevernom regionu; 23,5% onih
domaćinstava koja ostvaruju prosječnu mjesečnu zaradu nižu od
300 eura.
Grafik 27. Stepen zadovoljenja potreba za Internetom
U potpunosti
Više od tri člana
Skoro u potpunosti
Tri člana
Značajno
Dva člana
Malo
Ispitanik
Ni malo
0
5
10
15
20
25
0
5
10
15
20
25
30
35
40
32
ADSL
Napomena: Pitanja odgovarala domaćinstva u kojima makar jedan član koristi računar.
Grafik 28. Da li koristite ADSL?
Grafik 29. Šta je potrebno obezbijediti da bi se koristio ADSL?
Ne koristimo
92,2%
Ne znam
Tehničke mogućnosti
Više informacija
Niža instalaciona taksa
Koristimo
7,8%
Niža mjesečna cijena
0
10
20
30
40
50
60
70
INFO
o
o
Od ukupnog broja domaćinstava u uzorku 50,1% je upoznato,
25,8% nije, a 24,1% je djelimično upoznato sa tipom ADSL
konekcije. Karakteristične su i razlike među pojedinim regionima.
Tako, sa pojmom ADSL su u najvećoj mjeri upoznata domaćinstva iz
centralnog regiona (55,1% od 50,1% onih koji su se izjasnili da
znaju šta je ADSL). Domaćinstva u sjevernom regionu djelimično su
upoznata sa ovim terminom (33,2% u odnosu na 24,1% onih koji su
dali odgovor da pojam ADSL-a djelimično poznaju).
Sa prednostima ADSL-a upoznato je 39,7% ispitanika, dok 30% ne
zna ili djelimično zna prednosti. U odnosu na 30% domaćinstava
koja djelimično poznaju prednosti ADSL-a 40,1% njih potiče iz
sjevernog regiona, dok 29,5% njih ne posjeduje računar.
o
U odnosu na 7,8% domaćinstava koja koriste ADSL isto važi za
10,1% domaćinstava u južnom regionu. Na drugoj strani, u odnosu
na 92,2% domaćinstava koja ne koriste ADSL isto se odnosi na
94,3% domaćinstava u centralnom regionu.
o
Od 97,8% onih domaćinstava koja su dala odgovor na pitanje o
tome da li su zainteresovani da počnu sa korišćenjem ADSL
konekcije, 41,7% je zainteresovano (44% domaćinstava iz
centralnog dijela Crne Gore), dok 58,3% nije zainteresovano za
korišćenje ADSL-a.
33
E-GOVERNMENT
Napomena: Pitanja odgovarala sva domaćinstva
Grafik 30. Koje od navedenih aktivnosti biste ubuduće željeli da obavljate putem Interneta?
Izjava
Promjena adrese
Građevinska dozvola
Upis na fakultet
Socijalna zaštita
Biblioteka
Izvodi
Traženje zaposlenja
Uplata poreza
Registracija
Usluge zdravstva
Nemam informacije o tome
Lična dokumenta
0
5
10
15
20
25
30
35
40
INFO
o
U odnosu na 62,8% domaćinstava koja ne koriste, ali pokazuju
interesovanje za upotrebom Interneta u svrhe plaćanja računa i
odlaska u javne servise-administraciju isto važi za 68,5%
domaćinstava broji od 4 do 8 članova i 66,2% domaćinstava koja
potiču iz centralnog regiona. Takođe, u odnosu na procenat
domaćinstava koja nisu zainteresovana za upotrebu Interneta u
navedene svrhe (35,7%), isto važi za 42,2% domaćinstava koja su
nastanjena u sjevernom regionu.
o
Najviše domaćinstava kao razlog nekorišćenja Interneta za plaćanje
računa ili kao zamjenu za odlazak u javne servise navodi činjenicu
da ne posjeduje Internet konekciju (32,2%), zatim da dati servisi
nijesu on-line dostupni (17,2%).
o
Najveći broj domaćinstava (38,5%) je naveo da bi ubuduće želio da
poslove u vezi ličnih dokumenata obavlja putem Interneta.
34
E-COMMERCE
Napomena: Pitanja odgovarala domaćinstva u kojima makar jedan član koristi Internet.
Grafik 31. Da li ste ikada naručivali dobra putem Interneta?
Grafik 32. Razlozi zbog kojih se ne naručuju proizvodi putem Interneta
Da
8,2%
Brzina Internet konekcije
Preferiram odlazak u kupovinu
Neposjedovanje platne kartice
Problemi sa isporukom
Nepostojanje potrebe
Nedostatak znanja
Zabrinutost oko plaćanja
0
Ne
91,8%
5
10
15
20
25
30
35
40
45
INFO
o
o
Kada je u pitanju vremenski okvir u kojem je 8,2% ispitanika
obavljalo narudžbe putem Interneta onda je 4,4% domaćinstava
kupovinu posredstvom Interneta obavilo prije 3 mjeseca, 1,5% u
periodu od tri mjeseca do jedne godine, a 2,3% prije godinu dana.
Najveći broj ovih domaćinstava (32,6%) je putem Interneta
kupovalo knjige; 20,9% karte; 16,3% je rezervisalo smještaj; 14%
je kupovalo filmove ili muziku putem Interneta; 11,6% je kupovalo
odjeću, dok je isti procenat uplaćivao lutriju ili kladionicu putem
Interneta.
o
Kao najčešće pobleme sa kojima su se suočavala domaćinstva koja
su imala priliku da obavljaju kupovinu posredstvom Interneta
navođeni su: visoki finalni troškovi; brzina isporuke; dostava
pogrešnih ili oštećenih proizvoda; nedostatak zaštite ili
neuvažavanje žalbi.
35
E-EDUKACIJA
Napomena: Pitanja odgovarala sva domaćinstva
Grafik 33. Stepen upoznatosti sa terminima
Box 4. Stanovništvu potrebna edukacija
Download
E-commerce
Da i dalje postoji izražena potreba stanovništva za dodatnom edukacijom u oblasti
korišćenja računara pokazuje i podatak da je 56,4% domaćinstava u odnosu na
cjelokupan uzorak spremno da se dodatno edukuje u oblasti korišćenja računara. U
odnosu na procenat domaćinstava koja imaju potrebu za edukacijom, isto se odnosi
na domaćinstva iz sjevernog regiona (61,5%), starosnu grupu mlađu od 16 godina
(77,1%), što u dovoljnoj mjeri pokazuje da je toj ciljnoj grupi ubuduće potrebno
posvetiti posebnu pažnju.
Web site
Surfovanje
Chat
Softver
Harver
E-mail
Internet
0
10
20
30
40
50
60
INFO
o
Sve navedene pojmove poznaje 8% ispitanih domaćinstava, dok sa druge strane ni jedan od navedenih termina ne poznaje 28,6% domaćinstava.
Takođe, najmanji je procenat (2%) onih domaćinstava koja poznaju termin broadband.
o
Najveći procenat ispitanika zna da koristi funkciju kopiranja, copy/paste funkciju, korišćenje pretraživača, slanje e-mail sa attachment-om, chat i
korisćenje programa excel (39,3%, 34,9%, 32,5%, 29,7%, 29,7% i 23,5% respektivno).
o
Kreiranje web stranice je funkcija koju zna da obavi 4,9% ispitanika, 2,9% zna da koristi VoIP, dok svega 8,6% ispitanika posjeduje znanje potrebno za
pisanje programa.
o
Od 10,8% domaćinstava koja zbog nedostatka sredstava nijesu spremna za dodatnu edukaciju u oblasti korišćenja računara isto važi za 17,6%
domaćinstava iz sjevernog regiona, kao i 12% domaćinstava iz ruralnog dijela.
o
Od ukupnog broja ispitanika 76,7% nikada nije pohađalo neki od kurseva računara, 8,1% je kurs pohađalo prije 3 godine, 6,4% prije godinu do 3
godine, 4,6% prije 3 mjeseca.
36
RAZVOJ ICT U CRNOJ GORI
Napomena: Pitanja odgovarala sva domaćinstva
Grafik 34. Ko bi trebao da se pobrine za razvoj informacionog društva u Crnoj
Gori?
Grafik 35. Predlozi u cilju podsticaja razvoja informacionog društva
Kvizovi u oblasti IT
Nešto drugo
Poslovne asocijacije
IT sektor
NVO sektor
Privatni sektor
Mediji
Univerzitet
Ministarstvo prosvjete i nauke
Vlada Crne Gore
Bolji marketing IT sektora
Ne znam
Edukativni program
Informativne emisije o IT
0
10
20
30
40
50
60
70
80
0
INFO
o
o
Mediji, shodno rezultatima istraživanja, nijesu u dovoljnoj mjeri
posvećeni promociji razvoja ICT u Crnoj Gori. To pokazuje i podatak
da 42,4% domaćinstava u uzorku smatra da mediji nijesu dovoljno
uložili napora u promociji ICT. Od tog broja, isto važi za
domaćinstva iz sjevernog dijela Crne Gore (46,3%), kao i 43,7%
domaćinstava koja imaju do dvoje djece mlađe od 16 godina
starosti.
Od ukupnog broja domaćinstava zainteresovanih za uvođenje
edukativnog programa u oblasti ICT najveći broj potiče iz sjevernog
5
10
15
20
25
30
35
40
45
regiona (29,9% u odnosu na procenat onih koji su odgovorili na ovo
pitanje), kao i 24,5% domaćinstava u ruralnom dijelu Crne Gore.
o
Anketirana domaćinstva imala su priliku da i sama daju predlog o
tome šta je potrebno učiniti da bi se poboljšao nivo informacione
pismenosti među stanovništvom u Crnoj Gori. Dominantna su tri
predloga:
™ Smanjiti cijene računara i opreme (39,2%);
™ Poboljšati standard stanovništva (17,1%);
™ Poboljšati stepen edukacije stanovništva (11,6%).
37
URBAN/RURAL U SLIKAMA
Tabela 2. Šta posjeduju domaćinstva u urbanom i ruralnom dijelu?
URBAN (%)
RURAL (%)
TV
99,2
98,9
Računar
41,3
26,4
Fiksni telefon
82,7
74,0
Mobilni telefon
91,4
85,9
Internet konekcija
59,3
55,6
Napomena: Podaci iskazani kao procenat u odnosu na ona domaćinstva koja posjeduju neki od navedenih uređaja.
MOBILNA TELEFONIJA
Posebno interesantnu oblast predstavlja mobilna telefonija i stepen korišćenja mobilnih telefona u urbanom i ruralnom dijelu Crne Gore. Stoga, na stranicama
koje slijede dati su interesantni podaci o broju mobilnih telefona u domaćinstvima, zastupljenosti operatera, kao i troškovima fiksne i mobilne telefonije.
Grafik 36. Broj mobilnih telefona po domaćinstvu
40%
Box 5. Koju mrežu domaćinstva koriste? Monet ili ProMonte?
35%
30%
Analizirajmo domaćinstva koja imaju jedan mobilni telefon. U urbanoj sredini takva
domaćinstva imaju više pretplatnika ProMonte (62,2%), dok se na Monet odnosi
37,2%. Na drugoj strani, u posmatranoj kategoriji domaćinstava, zastupljenost
operatera u ruralnom dijelu Crne Gore prilično je ujednačena upoređujući sa urbanim
dijelom. Tako 53,3% domaćinstava u ruralnom dijelu koristi ProMonte mrežu, dok
46,7% koristi Monet.
25%
20%
15%
10%
5%
0%
Jedan
Dva
Od 3 do 4
Urban
Preko 4
Rural
38
Grafik 37. Monet ili ProMonte?
Grafik 38. Koliki su mjesečni troškovi domaćinstva kada je u pitanju mobilna
telefonija?
Preko 100 eura
Više ProMonte
pretplatnika
Od 75 do 100 eura
Više Monet
pretplatnika
Od 50 do 75 eura
Od 25 do 50 eura
Podjednak broj
Do 25 eura
0
10
20
Urban
30
40
50
60
0%
10%
20%
30%
Urban
Rural
40%
50%
60%
70%
Rural
Napomena: Obuhvaćena sva domaćinstva koja koriste mobilne telefone, bez obzira da li imaju
jednog ili više pretplatnika.
Grafik 39. Koliki su mjesečni troškovi fiksne telefonije?
Grafik 40. Do koje mjere je upotreba mobilnih smanjila upotrebu fiksnih
telefona?
Preko 100 eura
U potpunosti
Od 75 do 100 eura
Skoro u potpunosti
Od 50 do 75 eura
Značajno
Od 25 do 50 eura
Malo
Do 25 eura
Ni malo
0%
10%
20%
Urban
30%
Rural
40%
50%
60%
70%
0%
10%
20%
Urban
30%
40%
50%
60%
Rural
39
INTERNET
Grafik 41. Da li domaćinstvo posjeduje Internet?
Grafik 42. Koliko članova ispod 16 godina koristi Internet?
60%
50%
Nema članova mlađih od 16 godina
40%
Tri i više
30%
Dva
20%
Jedan
10%
Niko
0%
Da
Urban
Rural
0%
Ne
10%
20%
Urban
30%
40%
50%
60%
Rural
Napomena: Predstavlja domaćinsta u kojima makar jedan član koristi Internet
Grafik 43. Znate li šta je ADSL?
Grafik 44. Da li ste upoznati sa prednostima ADSL-a?
45%
60%
40%
50%
35%
30%
40%
25%
30%
20%
20%
15%
10%
10%
0%
5%
Da
Djelimično
Urban Rural
Ne
0%
Da
Djelimično
Urban
Ne
Rural
40
PODGORICA
Grafik 45. Da li neko u domaćinstvu koristi računar?
Grafik 46. Da li domaćinstvo koristi mobilni telefon?
100
90
80
70
60
50
60
50
40
30
40
30
20
10
20
10
0
Da
0
Ne
Da
Ne
Urban
Urban
Rural
Rural
Grafik 47. Broj mobilnih telefona u domaćinstvu
Grafik 48. Da li domaćinstvo posjeduje Internet konekciju?
60
Ne
48,1%
50
40
30
20
10
0
Jedan
Dva
Urban
Tri i više
Da
51,9%
Rural
41
ICT SURVEY '06
IZVJEŠTAJ O PREDUZEĆIMA
43
METODOLOGIJA KREIRANJA UZORKA ZA PREDUZEĆA
Istraživanje o upotrebi računara i Interneta obuhvatilo je ukupno 200 preduzeća u sve tri crnogorske regije. Istraživanjem je obuhvaćeno ukupno 11 opština, od
čega pet opština u južnom dijelu, dvije u centralnom i četiri u sjevernom regionu. Struktura uzorka je takva da 43,5% preduzeća potiče iz centralnog regiona,
35,5% iz južnog, dok 21,1% potiče iz sjevernog regiona Crne Gore. Prilikom kreiranja uzorka pošlo se od klasifikacije preduzeća prema pojedinim kategorijama
djelatnosti koju obavljaju: proizvodnja; trgovina; turizam i ugostiteljstvo; građevinarstvo; finansijsko posredovanje i transport. Uzorak je kreiran prema učešću
pojedine djelatnosti preduzeća u ukupnom broju preduzeća, a zatim i njihovom učešću u posmatranim opštinama i regionu. Uzimajući u obzir učešće pojedinih
djelatnosti u ukupnom broju preduzeća, kao i njihovu regionalnu komponentu uzorak se može smatrati reprezentativnim. Uzorak obuhvata mala, srednja i velika
preduzeća i statistički je signifikantan. Granica odstupanja na uzorku iznosi +/-3%.
Tabela 3. Struktura uzorka za preduzeća
OPŠTINA
Ulcinj
Bar
Budva
Kotor
Herceg Novi
Podgorica
Nikšić
Bijelo Polje
Berane
Pljevlja
Rožaje
BROJ ANKETA
11
21
18
10
12
67
19
15
11
9
7
UKUPNO
200
44
PROFIL PREDUZEĆA
Grafik 49. Preduzeća prema djelatnosti
Grafik 50. Godišnji promet preduzeća
Projektovanje
Obrazovanje
Osiguranje
NVO
Nekretnine
Konsalting
Inženjering
Finansije
Marketing
Izdavaštvo
Građevinarstvo
IT
Turizam i ugostiteljstvo
Usluge
Proizvodnja
Transport i saobraćaj
Trgovina
Do 100.000 eura
Od 100.000 do
250.000 eura
Od 250.000 do
500.000 eura
Od 500.000 do
1.000.000 eura
Preko 1.000.000 eura
0
5
10
15
20
25
30
35
40
0
45
5
10
15
20
25
30
35
INFO
o
Istraživanjem je obuhvaćeno ukupno jedanaest crnogorskih opština.
U odnosu na cjelokupan uzorak, najveći procenat preduzeća iz
sjevernog regiona potiče iz Opštine Bijelo Polje (7%), centralnog iz
Opštine Podgorica (33,5%), a južnog preduzeća iz Opštine Bar
(10,5%).
o
Analiza prema broju zaposlenih ukazuje na dominantno učešće
malih i srednjih preduzeća u uzorku (92,4%). Najveći procenat
preduzeća (61,1%) broji do 10 zaposlenih. Ukupan broj zaposlenih
u anketiranim preduzećima iznosi 5.476, dok prosječan broj
zaposlenih u preduzeću iznosi 28.
o
U odnosu na ukupan uzorak, 17,5% preduzeća osnovano je do
1990. godine; 29,5% preduzeća osnovano je u periodu od 1990. do
1995. godine; 28,4% u periodu od 1995. do 2000. godine, kao i
24,6% nakon 2000. godine.
o
Od ukupnog broja predzeća 51,0% je učestvovalo na pojedinim
tenderima, dok ostalih 49% nije. Ispitanici su navodili više od
jednog odgovora. Kao osnovni razlozi neučešća na tenderima
preduzeća navode: nepostojanje potrebe (34,9%); nedostatak
interesovanja (28,6%); prirodu djelatnosti koja ne zahtijeva učešće
ne tenderu (19,0%), kao i postojanje korupcije (4,8%).
45
RAČUNARI I RAČUNARSKA OPREMA
Grafik 51. Računari u preduzećima
Ne koristi
računare
7,5%
Box 6. Saznajmo šta predstavlja indikator!
Indikator agregatno označava mišljenje ispitanika o tome koliko je njihov biznis
zavistan od upotrebe računara. Vrijednost indikatora u ovom slučaju kreće se od 0
do 1. Što je indikator bliži 0, to znači da vlasnici smatraju da njihov biznis slabo ili ni
malo ne zavisi od upotrebe računara, dok s druge strane, indikator bliži 1 znači da
vlasnici smatraju da njihov biznis zavisi od upotrebe računara toliko da bi im bez
upotrebe računara efikasnost bila smanjena ili uopšte ne bi mogli funkcionisati.
Koristi
računare
92,5%
INFO
o
o
Rezultati istraživanja ukazuju na relativno visoku zavisnost biznisa od
upotrebe ICT. Od ukupnog broja preduzeća u uzorku, 55,9% bez
upotrebe računara ne bi moglo funkcionisati, dok bi kod 34,9%
preduzeća efikasnost bila smanjena. Svega 3,1% vlasnika preduzeća
smatra da im biznis ne ovisi o upotrebi računara u poslovanju. U
odnosu na 55,9% preduzeća čije je poslovanje u potpunosti zavisno
od upotrebe računara isto se odnosi na: 63,2% iz centralnog regiona;
80% onih koja broje više od 250 zaposlenih, kao i 78% preduzeća
koja ostvaruju promet veći od 1.000.000 eura godišnje.
koja ostvaruju promet niži od 100.000 eura. Indikator zavisnosti
biznisa od upotrebe računara iznosi 0,81.
o
Od ukupnog broja preduzeća koja ne koriste računare u poslovanju
50% njih kao osnovni razlog navodi nepostojanje potrebe, a 14,3%
nedostatak sredstava za kupovinu, ali i znanja prilikom korišćenja
istog.
o
Ukupan broj računara u preduzećima iz uzorka je 1.504, dok je
prosječan broj računara u preduzećima koja koriste računar 8,1.
Stepen korišćenja računara najniži je kod preduzeća u sjevernom
regionu, gdje 16,7% njih ne koristi računare prilikom poslovanja. U
odnosu na 16,7% onih koja ne koriste isto važi za 21,6% preduzeća
46
NABAVKA RAČUNARA U 2005. GODINI
Grafik 52. Da li su računari nabavljeni na crnogorskom tržištu?
Grafik 53. Prosječan iznos sredstava izdvojenih za nabavku opreme i računara
u 2005. godini
Da
82,4%
Nijesmo izdvajali sredstva
Od 0 do 500 eura
Od 500 do 1.000 eura
Od 1.000 do 2.000 eura
Od 2.000 do 5.000 eura
Ne
17,6%
Više od 5.000 eura
0
5
10
15
20
25
30
35
Grafik 54. Preduzeća u kojima su nabavljeni računari
TradeCom
Multiprint
Md com
HardNet
Zvis
Chip
Ne zna
Jugodata
Montex Elektronika
Čikom
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
20
47
INFO
o
Od IT firmi u kojima su anketirana preduzeća najčešće nabavljala
računare najučestaliji su: Čikom (19,1%); Montex Elektronika (8,5%);
Jugodata (7,8%); Chip (6,4%) i Zvis (5,7%).
o
Najveći broj preduzeća (18,3%) izdvajalo je u 2005. godini od 1.000
do 2.000 eura za nabavku računara i propratne opreme.
o
Rezultati istraživanja ukazuju na izraženu potrebu preduzeća za
dodatnom nabavkom računara i opreme. U odnosu na 50,5% tih
preduzeća isto se odnosi na 60% preduzeća iz sjevernog regiona;
65,9% preduzeća koja ostvaruju godišnji promet veći od 1.000.000
eura, kao i 45,5% preduzeća koja u dosadašnjem poslovanju nijesu
koristila računare.
PROCESORI
Grafik 55. Tipovi procesora koja preduzeća koriste
AMD Athlon
4,7%
Grafik 56. Broj računara prema vrsti procesora
AMD Duron
2,6%
60
Intel Celeron
11,6%
50
40
30
Intel Pentum IV
53,8%
Intel Pentium III
27,3%
20
10
0
Intel Pentium III
Jedan računar
Intel Pentium IV
Od 2 do 5 računara
Intel Celeron
Više od 5 računara
48
INFO
Računari sa Intel Celeron procesorom
o
Prosječan broj računara u preduzećima iz uzorka koja koriste Intel
Celeron je 6,7. Sudeći po tome, 59,3% preduzeća posjeduje jedan
računar sa Intel Celeron procesorom, a 40,7% od dva do pet.
Detaljnija analiza 59,3% preduzeća sa jednim računarom sa Intel
Celeron procesorom obuvata 62,5% preduzeća iz centralnog regiona,
kao i 66,7% preduzeća koja su osnovana u periodu od 1995. do 2000.
godine.
o
Prosječna starost računara u preduzećima koja koriste Intel Celeron je
1,9 godina.
Računari sa procesorom Intel Pentium III
o
Prosječan broj računara u preduzećima iz uzorka koja koriste Intel
Pentium III iznosi 9,9.
o
Prosječna starost računara u preduzećima iz uzorka koja koriste
procesore Intel Pentium III iznosi 3,9 godina.
o
Od ukupnog broja preduzeća koja su navela prosječnu starost
računara 50% posjeduje računar starosti od jedne do tri godine, dok
20% preduzeća posjeduje procesor Intel Pentium III koji je stariji više
od pet godina i najvećim dijelom obuhvataju preduzeća u sjevernom
regionu (40%), kao i preduzeća osnovana u periodu do 1990. godine
(33,3%).
Računari sa AMD Duron procesorom
o
Od ukupnog broja preduzeća koja koriste računar, njih 3,2% koristi
AMD Duron. Prosječan broj računara u preduzećima iz uzorka koja
koriste AMD Duron procesore iznosi 2,1.
o
Prosječna starost računara u preduzećima koja korsite AMD Duron je
1,7 godina. Preduzeća koja su navela prosječne godine starosti – 50%
posjeduju računar starosti manje od jedne godine dana.
Računari sa procesorom Intel Pentium IV
o
Prosječan broj računara u preduzećima iz uzorka koja koriste Intel
Pentium III je 4,9.
o
Od ukupnog broja preduzeća koja su navela prosječnu starost
računara 51,6% posjeduju računar starosti od jedne do tri godine i od
tog broja 52,6% mahom se odnosi na preduzeća u južnom regionu,
kao i 64,3% preduzeća koja ostvaruju godišnji promet od 100.000 do
250.000 eura.
Računari sa AMD Athlon procesorom
o
Od ukupnog broja preduzeća koja koriste računar, njih 5,9% koristi
AMD Athlon. Prosječan broj računara u preduzećima iz uzorka koja
koriste AMD Athlon je 5,9. Tačnije, 36,4% posjeduje od dva do pet
računara.
o
Prosječna starost računara u preduzećima koja korsite AMD Athlon
iznosi jednu godinu.
49
OPERATIVNI SISTEMI I PROGRAMI
Napomena: Preduzeća su na pitanje o propratnoj opremi mogla dati više odgovora.
Grafik 57. Najčešće korišćeni programi
Grafik 58. Tip operativnog sistema koji se najčešće koristi u preduzeću
Linux
1,4%
Ostali programi
OS/2
0,4%
Unix
0,4%
Windows 2000
26,5%
Adobe reader
Internet explorer
Autocad
Corel
Photoshop
Interni program
Microsoft office
0
20
40
60
80
100
120
140
Windows XP
71,3%
INFO
o
Od ukupnog broja preduzeća koja u svom poslovanju koriste računar
60,5% koristi i skener. Prosječan broj skenera u preduzećima koja ga
koriste je 1,8.
Tip operativnog sistema koji se najčešće koristi u anketiranim
preduzećima obuhvata Windows XP (71,3%); Windows 2000 i starije
operativne sisteme (26,5%). Operativni sistemi koji se najmanje koriste
u anketiranim preduzećima su Unix (0,4%) i OS/2 (0,4%).
o
Od ukupnog broja preduzeća koja u svom poslovanju koriste računar
30,2% koristi UPS u sklopu propratne opreme. Prosječan broj UPS u
preduzećima koja ga koriste je 5,8.
Od ukupnog broja preduzeća koja koriste računar u svom poslovanju
94,6% je dalo odgovor na pitanje o programima koje najčešće koriste i
u najvećem broju odgovora pojavljuje se Microsoft Office.
o
Pored osnovnih programa Microsoft Office (Word, Excel, Access, Power
Point) u anketiranim preduzećima zastupljeno je i značajno (14,9%)
korišćenje 'internih programa' kao što su programi za vođenje
knjigovodstveno – finansijskih poslova.
o
Ukoliko se dodatno analiziraju preduzeća koja posjeduju računar,
najveći broj je onih koji u sklopu propratne opreme posjeduju štampač
(92,9%). Prosječan broj štampača iznosi 6.
o
o
50
UPOTREBA RAČUNARA I LEGALIZACIJA SOFTVERA
Grafik 59. U koje se svrhe računar najčešće koristi u preduzeću?
Box 7. Upoznatost sa kampanjom legalizacije
Nešto drugo
Od ukupnog broja preduzeća koja posjeduju računar 42,2% je odgovorilo na pitanje
o legalizaciji softvera. Među onima koji su dali odgovor, 32,1% preduzeća nije
informisano o predstojećoj legalizaciji softvera što je znatno niže u odnosu na 2005.
godinu; 26,1% se priprema, dok 29,3% preduzeća već posjeduje licenciran softver.
U odnosu na 26,1% preduzeća koja se pripremaju za legalizaciju 65,7% pod
pripremom podrazumijevaju ostvarenje kontakata i prikupljanje informacija od drugih
preduzeća, dok 17,1% preduzeća navodi da već kupuju računare koji su licencirani.
Proces proizvodnje
Administrativnoupravljački poslovi
Knjigovodstvenofinansijski poslovi
U odnosu na 32,1% preduzeća koja nijesu u dovoljnoj mjeri informisana o kampanji
legalizecije sofvera, isto važi za preduzeća iz sjevernog regiona (45,7%), ali i 43,5%
malih preduzeća.
Komunikacija
0
10
20
30
40
50
60
70
80
Grafik 60. Informisanost o kampanji legalizacije softvera, komparativna
analiza
50
Grafik 61. Da li se preduzeće priprema za legalizaciju?
2005
45
Ne pripremamo se
40
35
2006
30
15
Pripremamo se
2006
2005
25
20
2006
Softver je licenciran
2005
10
Nemamo dovoljno
informacija
5
0
Softver je licenciran
Pripremamo se
Nemamo dovoljno
informacija
0
5
10
15
20
25
30
35
51
SERVIS RAČUNARA
Grafik 62. Gdje preduzeće obavlja servis računara i opreme?
MD Com
Jugodata
Chip
Ne zna
Zvis
Montex Elektronika
Auditron
Multiprint
HardNet
Tagor
Interno
Čikom
0
2
4
6
8
10
12
14
INFO
o
Uslugama servisa zadovoljno je 96,9% preduzeća.
o
U odnosu na prosjek od 3,1% ispitanika koji su nijesu zadovoljni
uslugama servisa, isto važi za: 7,1% preduzeća koja se nalaze u južnoj
regiji Crne Gore; 4,7% preduzeća koja su osnovana u periodu od 1995.
do 2000. godine; 22,2% srednjih preduzeća (dok je 100% velikih
preduzeća zadovoljno uslugama servisa), kao i 3,8% preduzeća čiji
računari nijesu nabavljeni na crnogorskom tržištu.
o
Najčešće primjedbe među malim brojem preduzeća koja nijesu
zadovoljna uslugama odnose se na neažurnost servisa.
Box 8. IT firme u kojima se servis najčešće obavlja
Rezultati istraživanja pokazuju da anketirana preduzeća najčešće obavljaju servis u
IT firmi Čikom (13%), a potom 12,5% njih koristi usluge svojih zaposlenih. Na
trećem mjestu po uslugama servisa nalazi se firma Tagor. Interesantan je i procenat
preduzeća u kojima zaposleni sami obavljaju servis.
52
NABAVKA RAČUNARA U 2006. GODINI
Grafik 63. Sredstva koja preduzeća planiraju izdvojiti u 2006. godini za
nabavku računara i opreme
Box 9. Koliko je izdvojeno sredstava za kupovinu u 2005. godini?
Više od 5.000 eura
U odnosu na prosjek od 11,1% preduzeća koja su u najvećoj mjeri (više od 5.000
eura) ulagala u nabavku računara i opreme tokom 2005. godine isto važi za: 20%
preduzeća centralnog regiona; 22,6% preduzeća koja su osnovana prije 1990.
godine; 40% preduzeća koja imaju od 51 do 250 zaposlenih, kao i za 100%
preduzeća koja ostvaruju godišnji promet preko 1.000.000 eura.
Od 2.000 do 5.000 eura
Od 1.000 do 2.000 eura
Od 500 do 1.000 eura
Od 0 do 500 eura
0
5
10
15
20
25
30
35
Na drugoj strani, u odnosu na prosjek od 31,3% preduzeća koja uopšte nijesu
ulagala sredstva u nabavku računara i propratne opreme tokom 2005. godine, isto
važi za: 50% preduzeća koja posluju u sjevernom regionu; 41,2% preduzeća koja su
osnovana nakon 2000. godine, kao i za 38,5% preduzeća sa godišnjim prometom do
100.000 eura.
INFO
o
Od ukupnog broja preduzeća koja imaju potrebu za nabavkom novih računara 58,4% navodi da će realizaciju kupovine ostvariti u naredna tri mjeseca, dok
41,8% planira kupovinu nakon tog perioda.
o
Najveći procenat preduzeća koja imaju namjeru da kupe nove računare planira da u 2006. godini izdvoji od 500 do 1.000 eura. Od 34,6% tih preduzeća 50%
njih potiče iz sjevernog regiona Crne Gore, 44,2% su mikro preduzeća, kao i 53,3% preduzeća koja ostvaruju godišnji promet ispod 100.000 eura.
52
ZAPOSLENI I ICT
Grafik 64. Procenat zaposlenih koji koriste računar u svom poslovanju
50
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
Grafik 65. Koliko je prosječno sredstava Vaše preduzeće uložilo u IT
edukaciju u 2005. godini?
Do 500 eura
Od 500 do 1.000 eura
Preko 1.000 eura
Do 20%
20-50%
50-70%
70-100%
0
10
20
30
40
50
Grafik 66. Načini na koji se zaposleni obučavaju na rad na računaru
Ostalo
Finansiramo kurseve koje zaposleni
pohađaju van preduzeca
Organizujemo kurseve u preduzeću
Zaposleni se samostalno obučavaju
0
10
20
30
40
50
60
70
54
INFO
o
U odnosu na ukupan broj preduzeća u uzorku 54,5% posjeduje uslove
za IT edukaciju svojih zaposlenih. Stoga, u odnosu na prosjek od 54,5%
preduzeća u kojima postoje uslovi za edukaciju zaposlenih isto se odnosi
na: 64,1% preduzeća iz centralnog regiona, 60% preduzeća koja su
osnovana do 1990. godine; 100% preduzeća koja imaju više od 250
zaposlenih, kao i u 72,7% preduzeća sa godišnjim prometom od
100.000 do 250.000 eura.
o
Od ukupnog broja preduzeća 69,1% njih navodi da je najčešći vid obuke
samostalna obuka zaposlenih.
o
Od ukupnog broja preduzeća kod kojih ne postoje uslovi za
edukaciju, 2,4% nije navelo i razloge zbog čega ne postoje uslovi.
Od onih preduzeća koja su navela i razloge 84% navodi
nepostojanje potrebe za edukacijom; 6,2% navelo je da u
preduzeću postoji nedostatak motivacije i nezainteresovanost, dok
1,2% navodi da u preduzeću postoji nespremnost za sticanje novih
vještina. Ostale razloge navelo je 6,2% preduzeća, od čega 40%
navodi da zapošljavaju radnike koji su već obučeni za rad na
računaru.
Box 10. Koliko zaposleni koriste računar?
Box 11. Koliko ispitanik koristi računar?
U skoro 50% preduzeća koja u svom poslovanju koriste računar manje od 20%
ukupno zaposlenih ih koristi. Prosječan procenat, od ukupnog broja zaposlenih koji
koriste računar prilikom poslovanja, je 39,1%.
Na postavljeno pitanje odgovarali su svi ispitanici, bez obzira da li su zaposleni u
firmi koja u svom poslovanju koristi računar ili ne. Od ukupnog broja ispitanika koji
su odgovorili na postavljeno pitanje 96,9% koristi računar, dok 3,1% ne koristi
računar prilikom poslovanja. U odnosu na prosjek od 3,1% ispitanika koji ne koriste
računar, isto važi za: 7,9% ispitanika iz preduzeća u sjevernom regionu Crne Gore;
8,5% ispitanika iz preduzeća koja ostvaruju godišnji promet do 100.000 eura, kao i
44,4% ispitanika u preduzećima koja ne koriste računar u svom poslovanju.
o
U odnosu na prosjek od 14,4% preduzeća koja su navela da se osnovni
način obuke zaposlenih ogleda u organizovanju kurseva u preduzeću,
isto važi i za: 37% preduzeća iz južnog regiona; 83,3% preduzeća koja
su osnovana od 1990. do 1995. godine; 80% velikih preduzeća kao i
44,4% preduzeća sa godišnjim prometom od 250.000 do 500.000 eura.
Od ukupnog broja ispitanika koji ne koriste računar, njih 66,7% kao razlog
nekorišćenja navodi nepostojanje potrebe i 33,3% ne koristi računar iz razloga što
nijesu u dovoljnoj mjeri edukovani. Ostale razloge zbog kojih ne koriste računar
navelo je 33,3% ispitanika, i kao osnovne razloge ne korišćenju računara navode
nedostatak finansijskih sredstva.
55
INTERNET
SERVERI
Grafik 67. Tipovi servera
Mail server
40,4%
Web server
34%
Proxy server
25,5%
INFO
o
Od ukupnog broja preduzeća koja imaju server 85,5% dalo je odgovor na vrstu servera koji koriste. Od tog broja 40,4% koristi mail server, 34% koristi
web server, a 25,5% proxy server. U uzorku postoji 7,3% preduzeća koja koriste dva servera (kao drugi koristi webserver) i 5,5% onih koja koriste tri
servera.
o
U odnosu na prosjek od 40,4% preduzeća koja koriste mail server, isto važi za: 83,3% preduzeća iz sjevernog regiona Crne Gore; 61,5% preduzeća koja
su osnovana u periodu od 1995. do 2000. godine; 66,7% velikih preduzeća (preko 250 zaposlenih), kao i za 60% preduzeća čiji je godišnji promet preko
1.000.000 eura.
o
Mail server koji je najzastupljeniji, od 40,4% preduzeća koja ga koriste, isto se odnosi na: 83,3% preduzeća iz sjevernog regiona Crne Gore; 61,5%
preduzeća osnovanih u periodu od 1995. do 2000. godine; 66,7% velikih preduzeća, kao i 60% preduzeća čiji je godišnji promet preko 1.000.000 eura.
56
INTERNET KONEKCIJA
Grafik 68. Tipovi Internet konekcije
Ostalo
Iznajmljena veza
Nemamo konekciju
ISDN
ADSL
Dial-up
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
INFO
o
Od 44,9% preduzeća koja koriste dial-up konekciju isto se odnosi na 48,5% preduzeća iz južnog regiona; 50% preduzeća koja broje od 11 do 50
zaposlenih, kao i 20% preduzeća koja ostvaruju godišnji promet do 100.000 eura.
o
U odnosu na 21,1% preduzeća koja koriste ISDN konekciju, isto važi i za 22,9% preduzeća u sjevernom regionu, 19,6% preduzeća osnovanih u periodu
od 1990. do 1995. godine, 51,5% preduzeća čija bi efikasnost bila smanjena ukoliko se prilikom poslovanja ne bi koristile savremene tehnologije.
o
U odnosu na 27% preduzeća koja posjeduju ADSL, isto važi za 34,1% preduzeća u centralnom regionu, 50% preduzeća koja broje od 51 do 250
zaposlenih; 40% preduzeća koja ostvaruju godišnji promet u intervalu od 500.000 do 1.000.000 eura, ali i 33% preduzeća koja ne bi mogla poslovati bez
korišćenja savremenih tehnologija.
o
Svega 10,3% preduzeća, od ukupnog broja onih koja su dala odgovor na pitanje, ne posjeduje Internet konekciju.
57
UPOTREBA INTERNETA
Grafik 69. Način korišćenja Interneta
Grafik 70. Učestalost korišćenja Interneta
Ne znam
Jednom mjesečno
Posebni tarifni paketi
Jednom nedeljno
Prema protoku
Mjesečno
Svakodnevno
Po satu
0
10
20
30
40
50
60
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
INFO
o
Osnovni principi funkcionisanja Interneta poznati su kod 93,5%
ispitanika.
o
Kod 38,2% preduzeća preko 50% zaposlenih koristi Internet.
o
Istraživanjem je obuhvaćena i učestalost korišćenja Interneta u toku
dana. Prema tome, 45,3% ispitanika provede više od dva sata na
Internetu, 30,2% do jednog sata dnevno, a 24,5% do dva sata u
toku dana.
o
Na pitanje o značaju i potrebi za Internetom u pojedinim sektorima
od ukupnog broja preduzeća u uzorku odgovorilo je 96,4%. Od tog
broja 71,3% smatra da ne postoji jednaka potreba za Internetom u
svim sektorima poslovanja, dok 28,8% smatra da je Internet
podjednako potreban u svim sektorima poslovanja preduzeća.
o
U odnosu na 71,3% onih koji smatraju da Internet nije jednako
potreban u svim sektorima, isto važi za 86,4% preduzeća u
sjevernom regionu; 80% preduzeća osnovanih do 1990. godine;
100% srednjih preduzeća; 91,9% preduzeća koja ostvaruju promet
veći od 1.000.000 eura.
o
U odnosu na 59,6% onih koji izdvajaju do 50 eura, isto važi za
78,3% preduzeća u sjevernom regionu; 65,3% preduzeća osnovanih
od 1990. do 1995. godine; 67,4% malih preduzeća; 77,8%
preduzeća koja ostvaruju godišnji promet u intervalu od 100.000 do
250.000 eura; 83,3% preduzeća koja su slabo zavisna od upotrebe
računara, kao i 78,8% preduzeća koja Internet koriste po satu.
o
U odnosu na 14,9% preduzeća koja mjesečno izdvajaju više od 100
eura isto važi za 18,7% preduzeća iz centralnog regiona; 32%
preduzeća osnovanih do 1990. godine; 80% velikih preduzeća;
26,3% preduzeća koja ostvaruju promet veći od 1.000.000 eura, ali
i 37,5% preduzeća koja Internet koriste prema protoku.
58
Grafik 71. Svrha korišćenja Interneta
Box 12. Tri osnovna elementa koja utiču na odluku o izboru Internet
provajdera
Zabava
E-trgovina
Od ukupnog broja preduzeća koja su dala odgovor i pritom davala više od jednog,
68,1% kao osnovni element koji utiče na donošenje odluke o izboru Internet
provajdera navodi kvalitet, 56% cijenu, a 50% pouzdanost. Među ostalim
odgovorima navode se još: asortiman usluga (26,5%), dobar marketing (16,9%),
nešto drugo (6,6%).
Edukacija
Vijesti
U odnosu na 56% onih koji smatraju da je cijena presudna za izbor Internet
provajdera isto važi za 67,1% preduzeća u centralnom regionu; 80% velikih
preduzeća, kao i 60,9% preduzeća u kojima svi sektori nemaju istu potrebi za
Internetom.
Informisanje
E-mail
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
Grafik 72. Koliki su prosječni mjesečni troškovi korišćenja Interneta?
Preko 100 eura
15%
50-100 eura
26%
Do 50 eura
59%
59
ADSL
Grafik 73. Stepen poznavanja značenja termina ADSL
Box 14. ADSL-Kako se odlučiti na kupovinu?
Kao jedan od uslova koje je potrebno stvoriti da bi se preduzeća odlučila na
upotrebu ADSL-a kao novog vida konekcije preduzeća su navodila više od jednog
odgovora, kao što je: niža mjesečna cijena ADSL-a (58%), niža instalaciona taksa
(32,8%), više informacija (32%), tehničke mogućnosti (20,6%) ili nešto drugo
(5,3%).
Ne poznajem
11,7%
Djelimično
14,7%
Poznajem
73,6%
Grafik 74. Da li koristite ADSL?
Koristimo
27,3%
Box 13. Navesti prednosti ADSL-a
Upitana da navedu prednosti ADSL-a preduzeća navode tri dominantna pokazatelja.
Za 95,4% njih osnovna prednost ADSL-a ogleda se u brzini protoka informacija, za
2,8% ADSL predstavlja telefon i Internet u isto vrijeme, a 1,8% smatra da je
osnovna prednost ADSL-a cijena.
Ne koristimo
72,7%
60
WEB SAJT
Grafik 75. Da li preduzeće ima web sajt?
Grafik 76. Kolika ste sredstva uložili za izradu web sajta?
Ne, ali planira
izradu
14,7%
Do 250 eura
Od 250 do 500 eura
Da
36,5%
Ne
48,7%
Od 500 do 1.000 eura
Preko 1.000 eura
0
5
10
15
20
25
30
Grafik 77. Kolika sredstva planirate uložiti za izradu web sajta?
Do 250 eura
Od 250 do 500 eura
Od 500 do 1.000 eura
Preko 1.000 eura
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
61
INFO
o
U odnosu na 48,7% preduzeća koja nemaju sajt, isto se odnosi na
81% preduzeća u sjevernom regionu, 56,9% preduzeća osnovanih
od 1995. do 2000. godine; 54,2% preduzeća sa do 10 zaposlenih;
61,2% preduzeća sa prometom do 100.000 eura; 58,3% preduzeća
u kojima od 30 do 40 zaposlenih koristi Internet, kao i 55,1%
preduzeća koja Internet plaćaju po satu.
o
Od 37% onih preduzeća koja su dala odgovor na pitanje o tome da
li su upoznati sa procedurom kreiranja sajta, 73% je upoznato, dok
27% preduzeća nije.
o
Istraživanje ukazuje da je od onog procenta preduzeća koja već
imaju sajt, odgovor o uslugama njegovog kreiranja dalo 94,4%
preduzeća. Od tog broja, 48,5% preduzeća koristilo je usluge trećeg
lica prilikom kreiranja sajta (od toga 71,4% preduzeća u sjevernom
regionu), 33,8% koristilo je sopstvene kadrove (zaposlene u samom
preduzeću), dok je 16,2% koristilo usluge nekog IT preduzeća.
o
Od ukupno 72 preduzeća koja su navela ime provajdera kod kojeg
su uplatila web hosting, 83,3% ističe Internet CG, dok 16,7% nije
navelo ime provajdera kod kojeg su uplatila web hosting.
o
Od ukupnog broja preuzeća koja imaju svoj web sajt, 4,2% ne ulaže
sredstva u njegovo održavanje, dok najvećem broju onih koji to
rade mjesečni trošak održavanja iznosi 100 eura (20,8%). Od
40,3% preduzeća koja imaju sajt ukupno 41,4% planira u 2006.
godini izdvojiti do 250 eura za njegovo održavanje, 24,1% od 500
do 1.000, 17,2% od 250 do 500 eura, kao i 17,2% preko 1.000
eura.
o
Da su crnogorska preduzeća prepoznala koristi posjedovanja web
sajta po biznis pokazuje podatak da je 92,9% preduzeća od onih
koja imaju web sajt imalo koristi, dok svega 7,1% smatra da im web
sajt nije donio koristi.
Plan izrade web sajta u 2006. godini
Od ukupnog broja onih preduzeća koja trenutno nemaju ili imaju namjeru da izrade sajt, 60,5% ima namjeru da to obavi u 2006. godini, dok 39,5% nema
namjeru da uvede web sajt.
U odnosu na 60,5% onih koji planiraju izradu web sajta u 2006. godini isto važi za 68,9% preduzeća u centralnom dijelu, 80% srednjih preduzeća, 78,6%
preduzeća sa godišnjim prometom od 250.000 do 500.000 eura.
62
E-GOVERNMENT
Napomena: Preduzeća su na pitanje mogla dati više odgovora.
Grafik 78. Razlozi nekorišćenja Interneta u svrhe plaćanja, odlaska u javne
servise ili administraciju
Ništa od navedenog
Grafik 79. Koje od navedenih aktivnosti želite da ubuduće obavljate preko
Interneta?
Upis na fakultet
Troškovi konekcije
Nešto drugo
Traženje zaposlenja
Neposredan razgovor
Promjena adrese
Nedostaju lični kontakti
Komplikovanost
Izvod, bračni status
Nemam Internet konekciju
Registracija automobila
Zabrinutost
On-line dostupnost
Uplata poreza
0
5
10
15
20
25
30
35
0
10
20
30
40
50
60
70
80
INFO
o
Od ukupnog broja preduzeća 52,2% ne komunicira sa državnim
institucijama, dok 45,7% vrši taj vid komunikacije putem Interneta.
Komunikacija se najčešće ostvaruje u svrhe dobijanja informacija
(81%) i u cilju učešća na tenderu (47,6%).
o
U odnosu na 75,8% preduzeća koja su zainteresovana da date
poslove završavaju upotrebom Interneta, isto važi za 93,5%
preduzeća koja su osnovana do 1990. godine, 80% preduzeća koja
zapošljavaju preko 250 radnika, ali i za 80% preduzeća čiji je
godišnji promet od 100.000 do 250.000 eura.
o
U odnosu na 76% preduzeća koja bi preko Interneta voljela da
ubuduće vrše uplatu poreza, isto važi za 85,9% preduzeća iz južnog
regiona, za 90% preduzeća koja broje između 51 i 250 zaposlenih,
kao i za 80,5% preduzeća koja ostvaruju godišnji promet preko
1.000.000 eura.
o
U odnosu na 63,5% preduzeća koja bi preko Interneta voljela da
ubuduće realizuju poslove vezane za lična dokumenta (pasoš,
vozačka dozvola), isto važi za 75,9% preduzeća iz centralnog
regiona, 78,1% preduzeća koja su osnovana do 1990. godine, za
70% preduzeća čiji je godišnji promet od 500.000 do 1.000.000
eura, kao i za sva preduzeća (100%) koja broje preko 250
zaposlenih.
63
E-COMMERCE
Napomena: Preduzeća su na pitanje mogla dati više odgovora.
Grafik 80. Koje vrste dobara i usluga ste za svoje potrebe naručili preko
Interneta u poslednjoj godini dana?
Box 15. Problemi prilikom kupovine
Odjeća
Hardver
Od ukupnog broja ispitanika koji su dali odgovor na ovo pitanje, 91,2% nije imalo
problema prilikom kupovine ili naručivanja preko Interneta tokom poslednjih godinu
dana, dok je 8,8% je imalo problema.
Softver
Trgovina hartijama od
vrijednosti
U okviru ovog pitanja ispitanici su imali mogućnost davanja više odgovora.
Preduzeća uglavnom nailaze na dva problema: brzinu isporuke i nedostatak zaštite
plaćanja.
Knjige, magazini,
časopisi
0
5
10
15
20
25
30
35
40
INFO
o
Od ukupnog broja preduzeća iz uzorka 83,4% ne trguje preko
Interneta, dok 16,6% to čini i to najvećim dijelom odnosi na
porudžbine preko Interneta. Ukoliko se posebna pažnja posveti
preduzećima koja obavljaju porudžbine putem Interneta 20,0%
potiče iz centralnog regiona, gdje je 60,0% velikih preduzeća.
o
Od ukupnog broja preduzeća koja su odgovorila na pitanje o
učestalosti trgovine preko Interneta 13,2% njih je prije 3 mjeseca
kupilo i/ili naručilo dobra ili usluge u privatne svrhe; 3,6%
preduzeća je poručilo između tri mjeseca i jedne godine.
o
Od ukupnog broja velikih preduzeća, odnosno preduzeća koja broje
preko 250 zaposlenih, 40% njih je kupovalo i/ili poručivalo dobra ili
usluge u privatne svrhe preko Interneta, 20% je kupovalo i/ili
poručivalo prije godinu dana, dok 40% njih nikada nije poručivalo.
o
Od ukupnog broja preduzeća iz centralnog regiona 18,6% njih je
kupovalo i/ili poručivalo dobra ili usluge u privatne svrhe preko
Interneta, 5,8% između tri mjeseca do jedne godine i 2,3% njih je
kupovalo i/ili poručivalo prije godinu dana.
64
Grafik 81. Koji su razlozi koji su Vas naveli da ne kupite ili poručite proizvode preko Interneta za svoje lične potrebe?
Brzina konekcije
Nešto drugo
Nedostatak povjerenja
Isporuka proizvoda
Nemam platnu karticu
Nedostatak znanja
Preferiram odlazak u kupovinu
Zaštita plaćanja
Ne postoji potreba
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
Elektronsko bankarstvo
U odnosu na procenat onih koji su dali odgovor 58,9% ne koristi usluge elektronskog bankarstva, dok 41,1% njih koristi iste. Ukoliko posebnu pažnju obratimo
na 58,9% onih preduzeća koja ne koriste usluge elektronskog bankarstva, isto će se odnositi na 81,8% preduzeća iz sjevernog regiona; 74,2% preduzeća
osnovanih do 1990. godine; 67,6% preduzeća sa do 10 zaposlenih; 87,2% preduzeća sa godišnjim prometom do 100.000 eura; 60,6% preduzeća u kojima od 10
zaposlenih koristi Internet, kao i 68,1% preduzeća koja nemaju server.
Zakon o javnim nabavkama?
Na ovo pitanje odgovor nije dalo 17,5% anketiranih preduzeća. Od ukupnog broja preduzeća koja su dala odgovor na ovo pitanje 27,9% preduzeća smatra da je
Zakon o javnim nabavkama donio značajna poboljšanja, 4,2% smatra da je uticao na povećanje korupcije, 49,1% preduzeća je mišljenja da nije promijenio ništa,
dok 18,8% njih je navelo »nešto drugo« kao odgovor na postavljeno pitanje. U okviru odgovora »nešto drugo«, ispitanici su najviše navodili da nijesu pročitali
zakon (80,6%). U odnosu 27,9% preduzeća koja smatraju da je Zakon o javnim nabavkama donio značajna poboljšanja isto važi za: 37,7% preduzeća iz
centralnog regiona; 30,4% preduzeća osnovanih u periodu od 1995. do 2000. godine; 60% preduzeća koja broje preko 250 zaposlenih, kao i za 39,4%
preduzeća čiji je godišnji promet preko 1.000.000 eura. Na drugoj strani, ukoliko analiziramo 49,1% preduzeća koja smatraju da pomenuti zakon nije promijenio
ništa, isto važi za: 65,2% preduzeća koja potiču iz sjevernog regiona; 54,5% preduzeća koja su osnovana u periodu od 1990. do 1995. godine, kao i 73,7%
preduzeća sa prometom u intervalu od 250.000 do 500.000 eura.
65
BUDUĆi RAZVOJ ICT U CRNOJ GORI
Napomena: Preduzeća su na pitanje mogla dati više odgovora.
Grafik 82. Koliki značaj za ukupan razvoj Crne Gore ima ICT sektor?
Grafik 83. Ko bi trebao da se pobrine za stvaranje pogodne klime za razvoj
informacionog društva?
Od presudnog
značaja
65,5%
NVO sektor
Poslovne asocijacije
IT sektor
Mediji
Neznatan
značaj
4,6%
Privatni sektor
Univerzitet
Ministarstvo prosvjete i nauke
Vlada Crne Gore
0
Veliki značaj
29,9%
10
20
30
40
50
60
70
80
INFO
o
o
Od ukupnog broja preduzeća koja smatraju da ICT sektor ima
neznatnog značaja na ukupan razvoj Crne Gore, odgovor je
obrazložilo 66,7% preduzeća. Kao glavni komentar naveli su da
smatraju da ljudi još nisu u dovoljnoj mjeri edukovani u oblasti
računara i Interneta.
Preduzeća koja smatraju da ICT sektor ima veliki značaj za ukupni
razvoj Crne Gore, obrazložila su dati odgovor. Mišljenja su da ICT
sektor omogućava bolje i lakše poslovanje (38,8% preduzeća), bolju
informisanost i bržu obradu podataka (14,1% preduzeća).
o
Takođe, 5,9% preduzeća smatra da bez razvijenog ICT sektora
nema ni razvoja drugih oblasti, dok 14,1% preduzeća smatra da
upravo sa razvojem ICT treba da idemo u korak sa svijetom.
o
Svih 100% preduzeća koja smatraju da je ICT od presudnog
značaja za ukupan razvoj Crne Gore, svoj odgovor obrazložila su
time da ICT omogućava bržu dostupnost informacija (30%),
efikasnije poslovanje (37,5%), kao i povezivanje sa globalnom
mrežom (22,5%).
66
Kako podstaći budući razvoj ICT u Crnoj Gori?
Napomena: Ispitanici su imali mogućnost davanja više predloga.
o
Najveći broj preduzeća iz uzorka (39%) smatra da treba emitovati
što više edukativnih emisija na televiziji. Takođe, ispitanici sugerišu
da bi emisije trebalo prikazivati poslijepodnevnim časovima, da
trebaju biti koncizne, i da moraju prvenstveno ukazivati na prednosti
ICT.
o
Kao drugi predlog (31%), preduzeća su navodila da informisanost
putem medija treba da bude na mnogo većem nivou (približiti
osnovne pojmove ICT, marketing, informacije o mogućnostima koje
pružaju računari i Internet).
o
Interesantan predlog pojedinih preduzeća bilo je i organizovanje
nagradnih igara na televiziji koja bi bile na temu ICT.
o
Od predloga, 39% preduzeća navodi i potrebu za povećanjem nivoa
edukacije stanovništva kroz uvođenje informatike kao obaveznog
predmeta u osnovnoj školi, kroz organizovanje besplatnih kurseva,
javnih rasprava, okruglih stolova, prevođenje knjiga i literature na
naš jezik i slično.
o
Veliki broj preduzeća, njih 28,5%, smatra da treba sniziti cijenu
računara i Interneta. Naime, preduzeća su mišljenja da pored cijene
opreme treba sniziti i cijenu usluga-servisa, kao i cijenu ISDN-a i
ADSL-a.
o
Među ostalim predlozima navode se još predlozi: da treba sniziti
poreze (6% preduzeća to navodi kao predlog), stvoriti povoljnije
uslove kupovine (11% preduzeća) i poboljšati standard (5%
preduzeća).
Box 16. Mediji kao propagatori razvoja
Od ukupnog broja anketiranih preduzeća koja su dala odgovor na ovo pitanje 22,2% preduzeća smatra da su mediji u dovoljnoj mjeri posvećeni promociji razvoja ICT, 60% smatra
da nisu u dovoljnoj mjeri zastupljeni, dok se 17% preduzeća izjasnilo da ne zna.
U odnosu na 60% preduzeća koja smatraju da mediji nijesu u dovoljnoj mjeri posvećeni promociji razvoja ICT u Crnoj Gori, isto važi za: 65,9% preduzeća iz sjevernog regiona;
76,7% preduzeća osnovanih do 1990. godine, kao i za 75% preduzeća čiji se godišnji promet kreće u intervalu od 500.000 do 1.000.000 eura.
67
ZAKLJUČCI I PREPORUKE
ICT SURVEY '06, sa najnovijim podacima za 2006. godinu, sadrži osnovne ICT indikatore kroz koje se može sagledati stepen razvoja informacionog društva u
Crnoj Gori. I u 2006. godini, upoređujući sa prethodnom godinom, još uvijek postoji izražena potreba za usvajanjem novih znanja u oblasti ICT od strane
stanovništva, kao i visoka zavisnost biznisa od upotrebe savremenih tehnologija. Prisutna je i razlika u stepenu razvoja informacionog društva među regionima u
Crnoj Gori. Tako, sudeći po dobijenim rezultatima, ICT se u najvećoj mjeri koristi u centralnom regionu, dok sjeverni region predstavlja i najslabije razvijen kada
je u pitanju zastupljenost i korišćenje savremenih tehnologija među stanovništvom i preduzećima. Stoga je ubuduće potrebno posebnu pažnju posvetiti ovom
regionu i, uz različite akcije, kroz edukaciju stanovništva, pristupačne cijene računara i opreme, podstaći primjenu i razvoj ICT u njima. Nedostatak finansijskih
sredstava i dalje predstavlja osnovnu prepreku kada je u pitanju nabavka računara od strane domaćinstava. Posmatrano sa aspekta domaćinstava evidentna je
potreba mlađih generacija za dodatnom edukacijom. Stoga se nameće potreba za sprovođenjem sledećih aktivnosti, pri čemu je potrebno:
™
™
™
™
Intenzivirati edukaciju u osnovnim i srednjim školama;
Aktivirati medije u cilju predstavljanja značaja ICT;
Organizovati takmičenja u znanju iz oblasti korišćenja računara među osnovcima i srednješkolcima;
Organizovati kurseve za djecu i roditelje.
Kao uslov za budući razvoj informacionog društva u Crnoj Gori bitno je podstaći:
™
™
™
™
™
™
™
Razvoj i primjenu E-commerce poslovanja;
Razvoj i primjenu E-government;
Monitoring razvoja ICT sektora u Crnoj Gori;
Razvoj i zaokruživanje pravnog i institucionalnog okvira neophodnog za budući razvoj ICT;
Razvoj ICT infrastrukture;
Stvaranje institucija koje će podržati razvoj ICT kroz konkretne programe-projekte (edukacija građana, ICT u biznisu);
Usvajanje standarda iz oblasti ICT i implementaciju.
Zvanične institucije- stvaranjem regulatornog okvira i jasnom politikom razvoja ICT; IT firme- akcijama prodaje računara i opreme po povoljnijim cijenama i
edukacijom; Univerzitet- nastavnim programom koji će intenzivirati edukaciju na polju ICT; mediji- aktivnostima promocije i edukativnih programa u oblasti ICT;
NVO- istraživanjima u oblasti ICT, davanjem preporuka u cilju budućeg razvoja; poslovne asocijacije- aktivnostima u cilju podsticaja biznisa u oblasti ICT,
smanjenja biznis barijera u ovoj oblasti i smanjenjem poreza na računare i računarsku opremu trebaju biti pokretači razvoja informacionog društva u Crnoj Gori.
Sve dok se aktivnosti razvoja informacionog društva u Crnoj Gori svode na pojedinačne i neumrežene akcije institucija koje mogu podržati njegov razvoj, rezultat
će izostati. Stoga, nameće se ideja da jedino uvezano angažovanje i sinergetski efekat aktivnosti zvaničnih institucija koje prate razvoj informacionog društva, IT
firmi, Univerziteta, medija, poslovnih asocijacija i NVO mogu dati rezultat kada je u pitanju budući razvoj informacionog društva u Crnoj Gori.
68
ICT SURVEY 2006
PC AND INTERNET USAGE IN HOUSEHOLDS AND ENTERPRISES
IN MONTENEGRO
July, 2006.
EDITOR OF THE ISSUE
PhD Veselin Vukotic
PROJECT MANAGER
MSc Jadranka Kaludjerovic
PROJECT COUNCIL
PhD Veselin Vukotic (president of ISSP)
Dusan Simonovic, Secretariat for Development
Milan Perovic, Telekom CG
Vladan Tabas, Cikom
Aleksandar Prelevic, Jugodata
Darko Popovic, TradeCom
Zoran Sekulovic, Informatika Montenegro
PROJECT COORDINATOR
TEAM MEMBERS
Milica Dakovic
TECHNICAL LAYOUT
Institute for strategic studies and projections
COVER DESIGN
Milica Perovic
PRINTED BY
Gordana Radojevic, analyst
Ivana Vojinovic, analyst
MSc Jelena Janjusevic, analyst
Ana Krsmanovic, analyst
MSc Jelena Zvizdojevic, analyst
Natasa Masonicic, researcher
Marko Calasan, researcher
Ivan Jovetic, researcher
Anja Vrandecic, researcher
Nebojša Obradovic, researcher
Milica Perovic, assistant on ISSP
Ivana Nikac, researcher assistant
Montcarton, Podgorica
EDITION
350 copies
__________________________________________________________________________________________________________________________________
All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system or transmitted in any form by any means, electronic, mechanical, photocopying or
otherwise, without prior permission of ISSP.
A FEW WORDS IN THE BEGINNING...
The ICT SURVEY 2006 represents the continuation of a similar project started in 2005. The Institute for Strategic Studies and Projections has decided to
undertake this type of project every year. The goal of the survey is to gain insight into the level of information literacy amongst the Montenegrin population, but
also into ICT usage in contemporary business. For this reason, the ICT Survey 2006 pays particular attention to households and enterprises in Montenegro as
objective groups in order to get the most accurate picture of ICT usage and development in Montenegro. This survey also aims to highlight omissions as well as
to give suggestions for improvements for future development.
o
Project ICT SURVEY 06 was undertaken in cooperation with our partners that have contributed to its quality by providing us with suggestions in all
stages of production. Therefore, we owe special thanks to the members of the Project Council: Mr. Dusan Simonovic (Secretariat for Development); Mr.
Milan Perovic (Telekom CG); Mr. Vladan Tabas (Cikom); Mr. Aleksandar Prelevic (Jugodata); Mr. Darko Popovic (TradeCom) and Mr. Zoran Sekulovic
(Informatika Montenegro).
o
The survey was conducted on a representative sample of 1,400 Montenegrin households in urban and rural parts of the Republic, as well as on 200
enterprises from three Montenegrin regions. In order to launch the survey, the sample had to be created. Therefore, special thanks go to MSc Predrag
Canovic (Statistical Office of Serbia), as well as to Snezana Remikovic, Ratko Djuranovic and Gojko Dragas (MONSTAT). With their expertise and
suggestions they have helped us in the process of sample creation for households and enterprises.
o
The survey results are mainly due to the work of our surveyors. Therefore, special thanks go to our data collection surveyors for this work and for their
previous cooperation on many projects. For the purpose of the ICT SURVEY 06 50 surveyors in three Montenegrin regions were engaged.
o
Processing and data analysis, as well as creation of the final report were done by the ISSP team led by PhD Veselin Vukotic (ISSP president) and MSc
Jadranka Kaludjerovic (ISSP program director). I would like to thank them all for their help and support during this project.
Milica Dakovic
Project coordinator
5
CONTENTS
TABLES
7
GRAPHS
8
ABOUT THE SURVEY RESULTS
10
PC AND INTERNET USAGE IN HOUSEHOLDS
12
URBAN/RURAL ILLUSTRATED
PODGORICA
33
36
PC AND INTERNET USAGE IN ENTERPRISES
37
Methodology used for the household sample creation
Household profile
Computers in the household
Respondent and computers
Hardware and software
Fixed telephone line
Mobile telephony
Internet
ADSL
E-Government
E-Commerce
E-Education
ICT development
Methodlogy of creating a sample for the enterprises
About the enterprise
Computers and equipment
PC purchasing in 2005
Processors
Operating systems and programs
Software legalization
Service of computers
Procurement of computers and computer equipment in 2006
Employess and ICT
Internet
ADSL
Web site
E-Government
E-Commerce
Future ICT development in Montenegro
CONCLUSIONS AND RECOMMENDATIONS
13
14
16
18
19
21
22
24
27
29
30
31
32
38
39
40
41
42
45
46
48
49
50
51
56
57
59
60
63
65
6
TABLES
Table 1.
Table 2.
Table 3.
Structure of household sample
What do households own in the rural and the urban part of Montenegro?
Sample structure for the enterprises
Box 1.
Box 2.
Box 3.
Box 4.
Box 5.
Box 6.
Box 7.
Box 8.
Box 9.
Box 10.
Box 11.
Box 12.
Box 13.
Box 14.
Box 15.
Box 16.
Box 17.
Box 18.
The presence of computers in Montenegrin households
Why the respondent does not use computer?
Number of mobile phones per household
Stated needs for extra education
Which network operator do you use?
What indicator’s represent?
IT firms which surveyed companies used to maintain computers
How much money was is used for buying in 2005?
How many employees are using a computer?
Box 10. How often does the surveyed person use a computer?
Three basic elements which influence on Internet provider selection decision
Induce ADSL advantages
ADSL - How to make purchase decision?
Web site development plan in 2006
Purchasing difficulties
E-banking
How do you evaluate Public Procurement Law?
Media as development advocate
7
GRAPHS
Graph 1.
Graph 2.
Graph 3.
Graph 4.
Graph 5.
Graph 6.
Graph 7.
Graph 8.
Graph 9.
Graph 10.
Graph 11.
Graph 12.
Graph 13.
Graph 14.
Graph 15.
Graph 16.
Graph 17.
Graph 18.
Graph 19.
Graph 20.
Graph 21.
Graph 22.
Graph 23.
Graph 24.
Graph 25.
Graph 26.
Graph 27.
Graph 28.
Graph 29.
Graph 30.
Graph 31.
Graph 32.
Graph 33.
Graph 34.
Graph 35.
Graph 36.
Graph 37.
Graph 38.
Graph 39.
Graph 40.
Household average monthly income
Average age
Respondent’s occupation
Does the household own computer?
The reasons for not having computer
Who most often uses computer in household?
Planned amount of funds for the procurement of computer in 2006
Does the respondent use computer?
How often the respondent use computer?
How you achieved knowledge about PC and Internet usage?
The year of buying computer
Most frequently used programs
Computer purchasing in 2005
Does household own fixed telephone line?
Average monthly expenses for fixed telephony?
Does household use mobile phone?
Positioning of operator
Operator positioning in the regions
Monthly expenses for mobile telephony
Does the household have access to the Internet?
What types of Internet connection are used?
On which of these devices is the Internet accessed at home?
How many members of the household uses Internet?
How many members under the age of 16 uses the Internet?
How often have you used the Internet in the last two months?
How many persons use the Internet account?
Level of satisfaction with Internet usage
Do you use ADSL?
What is necessary to happen so you can start using ADSL?
Which of the stated activities would you like to do over the Internet in the future?
Have you ever ordered goods using the Internet?
Reasons for not ordering the products via Internet?
Level of familiarity with the terms
Who should take care for the development of the information society in Montenegro?
Suggestions for the development of the information society
Number of mobile phones per households
ProMonte or Monet?
What are the monthly costs of the household regarding mobile telephony?
What are the monthly costs of the fixed telephony?
How much has the usage of mobile phones diminished the usage of fixed phones?
8
Graph 41.
Graph 42.
Graph 43.
Graph 44.
Graph 45.
Graph 46.
Graph 47.
Graph 48.
Graph 49.
Graph 50.
Graph 51.
Graph 52.
Graph 53.
Graph 54.
Graph 55.
Graph 56.
Graph 57.
Graph 58.
Graph 59.
Graph 60.
Graph 61.
Graph 62.
Graph 63.
Graph 64.
Graph 65.
Graph 66.
Graph 67.
Graph 68.
Graph 69.
Graph 70.
Graph 71.
Graph 72.
Graph 73.
Graph 74.
Graph 75.
Graph 76.
Graph 77.
Graph 78.
Graph 79.
Graph 80.
Graph 81.
Graph 82.
Does the household have an Internet connection?
How many members of the household, younger than 16, use the Internet?
Do you know what ADSL is?
Are you familiar whit the benefits of ADSL?
Does anybody in the household use PC?
Does the household use a mobile phone?
Number of mobile phones in the households
Does the household have a Internet connection?
Structure enterprises by activities
Annual return of enterprises
Computers in companies
Are the computers bought on the Montenegrin market?
Average amount that company spent on the procurement of computers and computer equipment in 2005?
Companies in which the computers have bought
Computers by the type of processors
Types of operating system that often used in companies
Mostly used programs
For which purposes companies use the computers?
Information regarding the campaign – legalization software, comparative analyses
Are the companies preparing for the software legalization?
Where the companies maintained computers and equipment?
Amount of funds that companies planned invested for the procurement of computers and computer equipment in 2006
Percent of employees that use computer in their work
How many resources the enterprise invested in IT education in 2005?
Ways of educating employee’s in computer usage
Types of server
Types of Internet connection
Ways of using Internet
Frequence in Internet usage
Purpose of Internet usage
Average monthly costs of Internet
Do you know a meaning of ADSL?
Do you have ADSL?
Do company have a web site?
How much you paid for web site?
How much you are planning to pay for web site?
Reasons of not using Internet for these purposes
Which one of these services you should pay via Internet?
Which types of goods and services have you ordered for your needs via Internet in last year?
Which reasons have forced you not to buy or order products for your own needs via Internet?
What importance ICT sector has for overall development in Montenegro?
Who should take care about creation of favourable environment for information society development in Montenegro?
9
ABOUT THE SURVEY RESULTS
HOUSEHOLDS
The main goal of the ICT SURVEY ‘06 is to give insight into the level of information literacy among households and enterprises in Montenegro and to develop a
basis for future monitoring of ICT sector development.
The survey included a representative sample of 1,402 households in three regions of Montenegro, including urban and rural part of municipalities.
o
According to the total number of households in the sample 97.8% own a TV.
o
79.9% of sampled households have fixed telephones.
o
91.7% of surveyed households use a mobile phone. Of that number 61.6% use ProMonte and 38.4% use Monet.
o
38.3% of surveyed households have a PC, while 61.7% do not.
o
96.4% of surveyed households in which at least one member is a PC user answered the question about Internet connection. Of that number 58.7%
have and 41.3% do not have an Internet connection. A modem type of connection is most prevalent.
o
92.2% of surveyed households do not use ADSL, but 41.7% are interested in using ADSL in the future.
o
Households, in doing E-government, are interested in using E-government for ID through the Internet.
o
Citizens are very interested in extra education in the area of ICT, which indicates that more than half of the surveyed sample has a need for extra
education.
o
Households from the sample have the opinion that the Government of Montenegro, the Ministry of science and education, and the University need to be
ICT developers in the future.
10
ENTERPRISES
ICT SURVEY '06 also included a Survey of enterprises in Montenegro and undertook a sample of 200 enterprises in three regions.
o
Business in Montenegro is highly dependent on ICT usage. A total of 92.5% of enterprises use a PC in doing business.
o
Of the total number of enterprises in the sample 82.4% purchased a PC in Montenegro.
o
The most frequently used operative system is Windows XP. It is used by 71.3% enterprises.
o
Almost 70% of employees are self-educated in PC usage.
o
The most frequent are mail servers (40.4%), while most enterprises have dial up connection.
o
ADSL is used by 27.3% of enterprises of the sample.
o
At 38.2% of enterprises more than 50% of employees use the Internet.
o
48.7% of enterprises in the sample still do not have a website, while 14.7% are planning to have a website in 2006.
o
Enterprises, in terms of E-government are interested in paying taxes through the Internet but the main obstacle is the lack of on-line methods of
payment.
o
Of the total number of households surveyed, 16.6% ordered goods through the Internet while 41.4% are using E-banking services.
o
Most of the enterprises see the Government of Montenegro as the future promotor of ICT development in Montenegro.
11
ICT SURVEY '06
PC AND INTERNET USAGE IN HOUSEHOLDS
IN MONTENEGRO
30
METHODOLOGY USED FOR HOUSEHOLD SAMPLE CREATION
The Survey on PC and Internet usage in Montenegro was conducted on a representative sample of 1,402 households in Montenegro. The survey comprised all
three Montenegrin regions, i.e. households in 17 Montenegrin municipalities. Among them, six municipalities are from the south region, four are from the central
and seven are from the northern part of Montenegro. A stratified sample was used, while every municipality was divided into rural and urban sectors. Of the total
number of households from the sample, 23.3% are from the south region (Municipalities: Ulcinj, Bar, Budva, Kotor, Tivat and Herceg Novi). The central part
represents 48.2% of the total households from the sample and comprised the following municipalities: Podgorica, Niksic, Danilovgrad and Cetinje. The remaining
28.5% of households from the sample were from the northern part of Montenegro, municipalities: Berane, Bijelo Polje, Pljevlja, Zabljak, Rozaje, Mojkovac and
Kolasin. Because of the specific character of the municipalities and slight difference between urban/rural relations, the term ’urban’ indicates the center of the
municipality, and the term ’rural’ indicates the countryside communities in the northern region. On the basis of the share of urban/rural population as compared
to the total population in one region, as well as compared to total Montenegrin population, the representative sample of households is created. While creating,
the basis of Census of population, households and dwellings in the Republic of Montenegro in 2003, was used. The deviation allowance on the sample is +/-3%.
Table 1. Structure of household sample
MUNICIPALITY
Ulcinj
Bar
Budva
Tivat
Kotor
Herceg Novi
SOUTH
Podgorica
Niksic
Cetinje
Danilovgrad
CENTER
Berane
Bijelo Polje
Kolasin
Mojkovac
Pljevlja
Rozaje
Zabljak
NORTH
TOTAL
NUMBER OF HOUSEHOLDS
URBAN
44
84
39
33
51
75
326
415
181
45
35
676
109
99
20
21
81
47
23
400
44
46
39
33
34
46
242
366
152
45
35
598
48
41
20
21
57
47
23
257
RURAL
38
17
29
84
49
29
78
61
58
24
143
1,402
13
HOUSEHOLD PROFILE
Graph 1. Household average monthly income
Graph 2. Average age
More than €1,000
More than 55
Form €800 up to €1,000
From 41 to 55
From €600 up to €800
From 26 to 40
From €300 up to €600
From 17 to 25
Up to 16
Less than €300
0
10
20
30
40
50
0
60
5
10
15
20
25
30
Graph 3. Respondent’s occupation
Services
Soldier
Manager in public sector
Housewife
Entrepreneur
Officer/ worker in private enterprise
Retired
Pupil/Student
Unemployed
Employed in state institutions
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
20
14
INFO
o
The survey represents that, as compared to the total sample, 63.5% of households have four members, 35.7% from four to eight members, and 0.9%
of total households have over eight members.
o
According to the importance of information literacy of the younger population, special attention was paid to household members under 16 years old.
o
Therefore, 36.8% of total households from the sample have no children under 16 years old; 50.3% have up to two children under 16 years old, and
12.4% have from two to four children up to 16 years old.
o
A significant number of households from the sample have less than two employed members.
o
According to that, 35.5% of households have one employed member, 32.5% have two, and 7.5% have three or more employed members.
o
24.5% of households have no employed members.
o
Of the total number of households from the sample, 95.8% answered the question about the average monthly income of the household.
o
Of these 54.6% have an average monthly income less than €300; 34.6% from 300 up to €600; 6.4% from 600 up to €800.
o
With regard to the gender structure of respondents, 56.6% were male, and 43.3% female.
o
The majority of respondents are characterized by high school education.
o
Therefore, 60.1% of the respondents have finished high school; 14.6% finished faculty; 14.3% have finished primary school, while 10.9% have finished
higher education.
15
COMPUTERS IN THE HOUSEHOLD
Notice: Question answered by all households from the sample.
Graph 4. Does the household own computer?
Graph 5. The reasons for not having computer
Lack of education
Yes
38.3%
Lack of interest
Lack of necessity
No
61.7%
Lack of financial
funds
0
Graph 6. Who most often uses computer in household?
10
Up to €250
Children younger
than 16
From €250 up to €500
Husband/wife
From €500 up to €1,000
Children over 16
More than €1,000
10
20
30
40
30
40
50
60
70
Graph 7. Planned amount of funds for the procurement of computer in 2006
Other members
0
20
50
0
10
20
30
40
50
60
16
INFO
o
The question about equipment that the household owns offered a possibility for several answers.
o
The survey showed that 97.8% of households own a TV; among them 24.8% own a satellite and 6.5% a cable TV. 79.9% of households own a fixed
telephone line, while 91.7% of households sampled own mobile phones. Among other equipment, 13.3% of households own video games (console) or
something else (2.1%).
o
The question about the number of computer users within households, despite whether the household owns a computer of not, shows that within 53.2%
of households there are members who use a computer, while within 45.8% of households the members do not use computers.
o
The differences between regions is indicated by the fact that out of the 53.2% of households that use a computer, 53.5% are from the central region,
while of the total number of households with no members that use a computer, 46.1% are from the northern region.
o
Of the total number of households that have at least one member who uses a computer, 61.1% have more than two members that use a computer and
they are mainly from central and southern regions i.e. 67.4%.
Box 1. The presence of computers in Montenegrin households
As compared to the total sample, 38.3% of households in Montenegro own a computer, while 61.7% do not.
If we analyze the households that own a computer, 40.6% are related to the southern region; 41.6% have four to eight members; and 48.8% of households have up to two
children younger than 16 years.
On the other hand, compared to Montenegrin households that have no computer, the majority are households from the southern region 64.9%; 68.2% of those households have
no children younger than 16 years; 77.7% have an average monthly income less than €300; as well as 87.5% of households that have no employed members.
o
The analysis of households that have no computers, but are planning to buy one in 2006, shows that 74.8% of them plan to expend from €250 up to
€1,000 for this purpose. As a main obstacle for buying a computer, households indicate a lack of financial resources.
17
RESPONDENT AND COMPUTERS
Notice: Question answered by all households from the sample.
Graph 8. Does the respondent use computer?
Graph 9. How often the respondent use computer?
Less than three
months
Use
43.8%
Don't use
56.2%
At least once a
month
At least once a week
Every day
0
10
20
30
40
50
60
70
INFO
o
Of the total number of respondents that use a computer every day
(66.8%), 69.4% of households are from the central region of
Montenegro.
o
The majority of respondents used a computer at home during the
last three months (60.8%), at work (33.2%), as well as on faculty
(7.4%).
o
56.6% of respondents evaluated their computer skills knowledge as
medium; 24.7% as beginner’s knowledge; 9.1% as high and 3.9%
as expert.
o
During the last three months, respondents mainly used their
computers for the following purposes: business (37.4%); education
(49.3%); games (33.6%); working for an employer (19.8%), work
for their private business (10.3%). They use computers also
because of the Internet, music, e-mail, chat and other forms of
communication.
18
HARDWARE AND SOFTWARE
Graph 10. How you achieved knowledge about PC and Internet usage?
Box 2. Why the respondent does not use computer?
Something else
Specilally organized course in company
The main reasons are the following: 27.5% do not need to; 25.1% are due to
personal disinterest; 20.6% of respondents mentioned a lack of education; while
19.0% of respondents indicated some other reasons.
Help from colleagues,friends
Educational centers
Using literature
Among other answers, the majority were due to a lack of financial resources.
Direct work
0
10
20
30
40
50
Notice: Questions about harware and software answered by those households that have PCs.
Graph 11. The year of buying computer
Graph 12. Most frequently used programs
Adobe
Up to 1999
Power Point
From 2000 to 2002
Web browser
From 2002 to 2004
Excel
After 2004
Word
0
10
20
30
40
50
0
10
20
30
40
50
60
70
19
Graph 13. Computer purchasing in 2005
More than €1,000
From 500 to €1,000
From 250 to €500
Up to €250
Not purchased anything
0
10
20
30
40
50
60
70
INFO
o
o
o
As compared to households that own a computer, 91.6% of them
own one computer, while only 8.4% own two or more. Of the total
number of households that own one computer, 92.5% have up to
four members.
33.3% percentage of households have purchased a computer and
equipment since 2004 in the north region of Montenegro, as well as
35.2% of households with up to two children younger than 16
years. Of that population, 32.3% are urban, while 27.9% are from
rural regions.
Of the total number of households that own a computer, 58.8% of
them own a printer as additional equipment; 24.2% own a scanner,
while 12.6% own something else such as: a writer, mouse, phones,
photocopier etc.
o
Analysis of 70.4% of households that use the operative system
Windows XP comprises 73.4% of households that have up to four
members, as well as 73.2% of those that live in the southern
region. In the case of operative system Windows 2000 or one of the
older types, of the total number of households that use it, 27.6%
live in the northern region as well as 50% that have over four
children up to 16 years old.
o
Households that purchased no computer or equipment during 2005
are mainly from the south region (68.6%); also there are 78.8%
households that have no children up to 16 years old, and 73.5% of
households from the rural part of Montenegro.
20
FIXED TELEPHONE LINE
Notice: Question answered by all households from the sample.
Graph 14. Does household own fixed telephone line?
Graph 15. Average monthly expenses for fixed telephony?
Own
79.9%
Over 100 euro
From 75 up to 100 euro
From 50 up to 75 euro
From 25 up to 50 euro
Up to 25 euro
Do not own
20.1%
0
10
20
30
40
50
60
INFO
o
Of the total number of households sampled, 79.9% of them own a fixed telephone line.
o
Of the total number of households sampled, the majority of them consider that mobile phone usage significantly replaced the usage of fixed telephony
(47%); while 24.6% consider that almost completely, mobile telephony overpowered fixed.
o
Also, 41.8% of respondents believe that SMS messaging by mobile phone has completely replaced the traditional way of writing letters, while 38.4%
think that replacement is significant.
21
MOBILE TELEPHONY
Notice: Question answered by all households from the sample.
Graph 16. Does household use mobile phone?
Graph 17. Positioning of operator
No
8.2%
Monet
38%
ProMonte
62%
Yes
91.8%
INFO
o
Of the 91.7% of households that use mobile phones, 95.7% of
them are from the north region; and 98.9% have three or more
employed members. On the other hand, out of 8.3% of those
households that have no mobile phone, 17.3% are from the south
region.
o
Of the 61.2% of households that use only one mobile telephone
network, 67.7% of them live in the north region; while 69.7% have
an average monthly income up to €300.
o
Of 38.8% of households that use both networks, 34.1% mostly use
ProMonte, 21.8% mostly use Monet, while 44.1% use both
networks equally. Of the 38.6% of households that use both
networks, 44.9% are from the central region; while 62.9% of them
have an average monthly income from €600 up to €800.
o
Of the total number of households that use mobile phones and
analyzing the 61.2% that use only one network, 61.6% of them use
the ProMonte network, while 38.4% use Monet. The ProMonte
network is used more within households from the south region
(72.3%), while 45.8% of households from the north region use the
Monet network.
o
The average monthly expenses for mobile telephony usage are
mostly up to €25. Therefore, out of a total of the households that
have these expenses up to €25, 62.5% are from the north region;
and 73.1% have an average monthly income up to €300.
22
Graph 18. Operator positioning in the regions
Graph 19. Monthly expenses for mobile telephony
70
More than €100
60
50
From €50 to €100
40
30
From €25 to €50
20
10
0
Up to €25
South
Center
ProMonte
North
0
10
20
30
40
50
60
Monet
Box 3. Number of mobile phones per household
Of 88.0% of households that answered the question about owning a mobile phone or not, 91.7% of them use a mobile phone, while 8.3% do not use.
The research showed that the average number of mobile phones per Montenegrin household is 2 (2.63).
Of that number, 1.87 of mobile phones use the ProMonte network, while 1.56 use the Monet network.
23
INTERNET
Notice: Question about the Internet answered by households in which at least one member is PC user.
Graph 20. Does the household have access to the Internet?
Graph 21. What types of Internet connection are used?
Modem
No
41%
ISDN
ADSL
Mobile phone
Yes
59%
Leased line
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
Graph 22. On which of these devices is the Internet accessed at home?
7%
14%
79%
Desktop
Mobile phone
Lap top
24
INFO
o
Of the total number of households in which at least one member
uses a computer 58.7% have the Internet and 41.3% do not have
an Internet connection. As a percentage of the number of
households that have an Internet connection, the same is for 67.9%
of the households in the south region and 59.1% of households
with up to four members.
o
If it is taken into account that households have stated different
devices through which they connect to the Internet, on the basis of
the answers, the dial-up connection is used by the 84.2% of the
households that have Internet, ISDN 11.8% and ADSL 4.11%. The
mobile phone as a connection device is used by 3.4% of the
households and a leased line by 0.24%.
o
Interesting groups are the households that currently don not have
an Internet connection, and related to the percentage of them,
50.3% are for the households in the north region and also for 57%
of households with a monthly income of less than €300.
o
The most common reasons given for not having an internet
connection are: the ability to connect to the Internet somewhere
else (30.3%); high costs (12.7%); high cost of fixed phone (12%);
no need for an Internet connection (8.9%).
HOUSEHOLD MEMBERS AND INTERNET
Graph 23. How many members of the household uses Internet?
Graph 24. How many members under the age of 16 uses the Internet?
Two
members
13.7%
All members
Three and more
Two members
One member
One member
31.4%
Nobody
0
5
10
15
20
25
30
Nobody
54.9%
35
25
INFO
o
Of 32.5% of households in which two members use the Internet
(the percentage of these is the highest), 41.4% of households are
from the south region; as well as 37.7% of households that have a
monthly income from €600 to €800.
o
Of the total number of households with an Internet connection
81.3% pay for it on an hourly basis, 9.6% use an unlimited monthly
rate or special tariff packages. On average, the households spend
€13.8 for Internet monthly.
o
Compared to the percentage of households whose members use the
Internet, the most frequent users besides the surveyed person
(51.5%) children above 16 year (29.8%) children below 16 years or
husband / wife (16.9%).
o
o
Of the 96.2% of the surveyed people that have answered whether
they use the Internet they 67.8% of them use it, while 32.2% do
not. The largest number of them has used the Internet every or
nearly every day in the last three months (49.4%).
Of the 37.3% of households that consider that their needs for the
Internet have been satisfied; 47.8% of them are from the north
region, 56% are households that have a monthly income from €800
to €1,000. Of the 17.2% of households that consider their needs not
satisfied: 18.9% of them are from the north region and 23.5 of
them have a monthly salary of up to €300.
o
o
o
When talking about the place from which the surveyed people have
accessed the Internet and used it for the last three months, 72%
have used it at home, 32% at work, 12% at a friend’s place, 9.4%
at college, 9% somewhere else and 2.9% in school.
Of the total number of surveyed people that use the Internet, in the
sample 66% have given the answer to whether they use e-mail or
not. Of that percentage 81.3% are users, while 18.7% do not use email.
The Internet is mostly used for receiving and sending e-mail
(74.7%), information searches (46.5%), and games and
downloading (28%).
Graph 25. How often have you used the Internet in the last two months?
Less than once a
month
At least once a month
At least once week
Everyday
0
10
20
30
40
50
26
Graph 26. How many persons use the Internet account?
Graph 27. Level of satisfaction with Internet usage
Completely
More than three
members
Almost
Three members
Considerably
Two members
Little
The examinee
Not at all
0
5
10
15
20
25
0
5
10
15
20
25
30
35
40
ADSL
Notice: Question about the Internet answered by households in which at least one member is PC user.
Graph 28. Do you use ADSL?
Graph 29. What is necessary to happen so you can start using ADSL?
No
92.2%
I don’t know
Technical problems
More information
Lower instalation fee
Yes
7.8%
Lower monthly rate
0
10
20
30
40
50
60
70
27
INFO
o
Of the total number of households in the sample 50.1% are familiar, 24.1% partially familiar and 25.8% are not familiar with ADSL type connection.
Regional differences are characteristic.
o
So the term ADSL is mostly known in the central region (55.1% of the 50.1% surveyed that were aware of the term ADSL).
o
The households in the north region partially know this type of connection (33.2% of the 24.1% that have said that they know the term ADSL to some
extent).
o
39.7% are familiar with the advantages of ADSL, while 30% are not or are only partially aware of the advantages.
o
Of the 30% of households that are partially aware of the advantages of ADSL, 40.0% of them are from the north region.
o
Of the 97.8% of households that have given a response on the question whether they are interested in using an ADSL connection, 41.7% were
interested (44% of households from the central region of Montenegro), while 58.3% were not interested in using ADSL.
28
E-GOVERNMENT
Notice: Question answered by all households from the sample.
Graph 30. Which of the stated activities would you like to do over the Internet in the future?
Statement
Change of adress
Construction license
College enrolement
Social protection
Library
Administrative papers
Search for employmnet
Tax paying
Registration
Health services
Personal documents
I have no information regarding that
0
5
10
15
20
25
30
35
40
INFO
o
Of the 62.8% of households that do not use, but show interest in
using the Internet to pay bills and for public administrative
activities, 68.5% of the households have from four to eight
members, while 66.2% are from the central region.
o
Most households stated as a reason for not using these services the
fact that they do not have an Internet connection (32.2%), and that
these services were not available over the Internet (17.2%).
o
The largest number of households (38.5%) stated that it would
handle all of the activities regarding personal documents over the
Internet in the future.
29
E-COMMERCE
Notice: Question about the Internet answered by households in which at least one member is Internet user.
Graph 31. Have you ever ordered goods using the Internet?
Graph 32. Reasons for not ordering the products via Internet?
Yes
8.2%
Speed of internet connection
I prefer normal shopping
No pay card
Delivery problems
No need
Lack of knowledge
Fear regarding the paying
0
No
91.8%
5
10
15
20
25
30
35
40
45
INFO
o
The largest number of these households (32.6%) have bought
books over the internet, 20.9% tickets, 16.3% lodgings
reservations, 14.0% have bought movies or music through the
internet, 11.6% bought clothes, and the same percentage have
used it for online betting activities.
o
The most common problems that the surveyed encountered in
online shopping were: high final costs, speed of delivery, delivery of
faulty or damaged products, and a lack of protection or disregard
for complaints.
30
E-EDUCATION
Notice: Question answered by all households from the sample.
Graph 33. Level of familiarity with the terms
Box 4. Stated needs for extra education
Download
To underline the need for extra education in the area of computer usage, there is
data that indicates that 56.4% of the households from the sample are ready to be
further educated in the area of computer usage. The largest percentage of those
households are from the north region (61.5%) and the need is mainly for the
household members younger than 16 (77.1%), which indicates that this group needs
further attention.
E-commerce
Web site
Surfing
Chat
Softver
Harver
E-mail
Internet
0
10
20
30
40
50
60
INFO
o
All of the stated terms are known to 8.0% of surveyed households, while the complete absence of knowledge regarding these terms is characteristic of
28.6% of those surveyed. Also the lowest number is for the terms “broadband”, a term known to only 2.0% of those surveyed.
o
The ability to connect a modem or a printer is a function known only to 19.1% of surveyed, while 18.4% of them stated to know the “zip” software.
o
From 10.8% of households that states that they are not ready for an extra education because of lack of funds 17.6% are from the north region, and
12.0% are from the rural part of Montenegro.
o
Of the total number surveyed 76.7% have never attended a computer course, 8.1% attended a course three years ago, 4.6% three months ago, while
4.1% have attended a course in the period between one to three months ago.
31
ICT DEVELOPMENT
Notice: Question answered by all households from the sample.
Graph 34. Who should take care for the development of the
information society in Montenegro?
Graph 35. Suggestions for the development of the information society
Something else
Bussines assocciations
Knowledge competition show in the area of IT
IT sector
Better advertising of the IT sector
NGO sector
I don’t know
Private sector
Media
Education programme
University
Information programming regarding IT
Minstry of education
Government of Montenegro
0
0
10
20
30
40
50
60
70
5
10
15
20
25
30
35
40
45
80
INFO
o
o
Of the total number of households interested in the implementation
of an ICT education program the largest number is from the north
region (29.9% of the number surveyed that have answered the
question), as well as 24.5% of households in the rural part of
Montenegro.
The surveyed households were given an opportunity to give a
suggestion of what is needed to enhance the level of computer
literacy of the population of Montenegro. Three suggestions were
dominant:
™
™
™
o
Lower the price of computers and accessories (39.2%)
Enhance the standard of the population (17.1%)
Enhance the level of education of the population (11.6%)
The media have, as shown by the research, not been devoted
enough to the promotion of the development of ICT in Montenegro.
That is illustrated by the data that 42.4% of households in the
survey consider that the media have not invested adequate efforts
to promote ICT. Of that number a large number come from the
north region of Montenegro (46.3%) as well as 43.7% of
households with two children younger than 16.
32
URBAN/RURAL ILLUSTRATED
Table 2. What do households own in the rural and the urban part of Montenegro?
URBAN (%)
99,2
41,3
82,7
91,4
59,3
TV
Computer
Fixed phone
Mobile phone
Internet connection
RURAL (%)
98,9
26,4
74,0
85,9
55,6
Notice: The stated data is as percentage of the households that have some of the stated devices.
MOBILE PHONES
An especially interesting area is mobile telephony and the degree of mobile phone usage in the rural and urban parts of Montenegro. Therefore these pages
contain interesting data regarding the number of mobile phones the household members share and the costs of fixed and mobile telephony.
Graph 36. Number of mobile phones per households
40%
35%
Box 5. Which network operator do you use?
30%
25%
Let’s analyze the households that have one mobile phone. In the urban areas those
households more commonly use the ProMonte network (62.2%), while the Monet
network has a share of 37.2%. On the other hand, in the households located in the
rural area that difference is significantly lower with much closer shares of the market
for the ProMonte (53.3%) and the Monet (46.7%) networks.
20%
15%
10%
5%
0%
One
Two
From 3 to 4
Urban
Over 4
Rural
33
Graph 37. ProMonte or Monet?
Graph 38. What are the monthly costs of the household regarding mobile
telephony?
Over €100
More ProMonte
subscribers
From €75 to €100
From €50 to €75
More Monet subscribers
From €25 to €50
Equal number
Up to €25
0
10
20
30
Urban
40
50
0%
60
10%
Rural
20%
Urban
30%
40%
50%
60%
70%
Rural
Note: this graph shows all the households disregarders of the number of cell phones in the household.
Graph 39. What are the monthly costs of the fixed telephony?
Graph 40. How much has the usage of mobile phones diminished the usage
of fixed phones?
Over €100
Completely
From €75 to €100
Almost
From €50 to €75
Considerably
From €25 to €50
Little
Up to €25
Not at least
0%
10%
20%
30%
Urban
Rural
40%
50%
60%
70%
0%
10%
20%
Urban
30%
40%
50%
60%
Rural
30
INTERNET
Graph 41. Does the household have an Internet connection?
Graph 42. How many members, younger than 16, use the Internet?
No members younger
than 16
60%
50%
More than three
40%
Two
30%
20%
One
10%
None
0%
Yes
0%
No
10%
20%
Urban
Urban
40%
50%
60%
Rural
Rural
Note: For households in which at least one of them uses a internet
Graph 43. Do you know what ADSL is?
Graph 44. Are you familiar whit the benefits of ADSL?
45%
60%
40%
50%
35%
30%
40%
25%
30%
20%
20%
15%
10%
10%
0%
30%
5%
Yes
Partially
Urban
Rural
No
0%
Yes
Partially
Urban
No
Rural
35
PODGORICA
Graph 45. Does anybody in the household use PC?
60
Graph 46. Does the household use a mobile phone?
100
90
50
80
40
70
30
50
60
40
20
30
20
10
10
0
0
Yes
No
Urban
Yes
No
Urban
Rural
Graph 47. Number of mobile phones in the households
Rural
Graph 48. Does the household have a Internet connection?
60
No
48.1%
50
40
30
20
10
0
One
Two
Urban
Three and more
Yes
51.9%
Rural
36
ICT SURVEY '06
PC AND INTERNET USAGE IN ENTERPRISES
IN MONTENEGRO
METHODOLOGY OF CREATING A SAMPLE FOR THE ENTERPRISES
The survey on PC and Internet usage involved 200 entrepreneurs from three regions of Montenegro. It involved the eleven municipalities in total; five
municipalities in the south region, two in the central, and four in the north region of Montenegro. The surveyed enterprises have businesses in the areas of:
production, trade, tourism, construction, financial advocacy, and transport.
The sample was created on the basis of perceptual participation in the activities of entrepreneurs in the total number of enterprises, and after that looked at their
participation in the municipalities and the region. This sample is representative because it encompasses their participation in several activities over the total
number of entrepreneurs, and also encompasses their regional component. The sample included small, medium and large enterprises, and is statistically
significant. The deviation allowance on the sample is +/-3%.
Table 3. Sample structure for the enterprises
MUNICIPALITY
Ulcinj
Bar
Budva
Kotor
Herceg Novi
Podgorica
Niksic
Bijelo Polje
Berane
Pljevlja
Rozaje
NUMBER OF ENTERPRISES
11
21
18
10
12
67
19
15
11
9
7
TOTAL
200
38
ABOUT THE ENTERPRISE
Graph 49. Structure enterprises by activities
Graph 50. Annual return of enterprises
Projection
Education
Insurance
NVO
Real estate
Consalting
Engeneering
Finance
Marketing
Publishing
Arhitecture
IT
Tourism
Services
Production
Transport
Trade
Up to €100,000
From €100,000 to
€250,000
From €250,000 to
€500,000
From €500,000 to
€1,000,000
More than €1,000,000
0
0
5
10
15
20
25
30
35
40
5
10
15
20
25
30
35
45
INFO
o
The survey included twelve Montenegrin municipalities. The biggest
percent of the enterprises from the central region were from the
Municipality Bijelo Polje (7%), in the central region from the
Municipality of Podgorica (33.5%), and from the southern region
the biggest percent of the enterprise was from the Municipality of
Bar (10.5%).
o
The analysis according to the number of employees, show that in
the total sample small and medium enterprises (92.4%) were
dominant. The biggest percent of companies have less than 10
employees (61.1%). The total number of employees in the surveyed
companies is 5,476, and the average number of employees in the
company is 28.
o
Of the total number of companies, 17.5% were established before
1990; 29.5% of companies were established in the period from
1990 to 1995; 28.4% in the period from 1995 to 2000, and 24.6%
after 2000.
o
Of the total number of companies 51% have taken part in a tender,
while 49.0% did not take part in any tender. The basic reason for
not taking part in tenders was stated as: there was no need
(34.9%); a lack of interest (28.6%); the nature of the activities do
not require participating in a tender process (19%), while others
indicated an existence of corruption (4.8%).
39
COMPUTERS AND EQUIPMENT
Graph 51. Computers in companies
Do not use
7.5%
Box 6. What indicator’s represent?
Summary, indicator represents individuals (company) opinion about how much their
business is dependent on the use of computers. The value of the indicator, in this
case, is between 0 and 1. When the indicator is near 0, the owners believe that their
business is weakly or not dependent on using computers.
On the other hand, if the indicator is nearly 1, the owner believes that their business
depends on computers too much (without using the computers the efficiency of the
business would be lowered, or they could not function).
Use
92.5%
INFO
o
o
The results of the survey signified the relatively high dependence
between businesses and the use of modern information
communication technology. Of the total number of companies in the
sample, 55.9% could not function without using computers, while in
34.9% the companies’ efficiency would be lowered. Only 3.1% of
owners of enterprise responded that their businesses did not
depend on computers.
The level of computer usage is lowest in the companies from the
north region; where in 16.7% of companies noone uses computers
in their work. The level of computer usage is lowest in companies
which have less than 10 employees, also in 21.6% of companies
that have an annual income less than €100,000. An indicator of the
dependence of business to computers is 0.81.
o
Of the total number of companies in which no-one uses computers
in their business: 50% of companies stated that the basic reason is
no need, and 14.3% stated that they have no resources for buying,
and they also have no knowledge (practice) for using.
o
The total number of computers in companies is 1,504, while the
average number of computers in companies who use a computer is
8.1.
40
PC PURCHASING IN 2005
Graph 52. Are the computers bought on the Montenegrin market?
Graph 53. Average amount that company spent on the procurement of
computers and computer equipment in 2005?
Yes
82.4%
No funds invested
Up to €500
From €500 do €1,000
From €1,000 to €2,000
From €2,000 to €5,000
No
17.6%
More than €5,000
0
5
10
15
20
25
30
35
Graph 54. Companies in which the computers have bought
Cikom
Montex Elektronika
Jugodata
Don't know
Chip
Zvis
HardNet
MdCom
Multiprint
TradeCom
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
20
41
INFO
o
Analysis of the 17.6% of companies that have procured a computer
outside Montenegro shows that most are from the north region, and
40% are large companies.
o
The largest number of companies (18.3%), in 2005 spent from
€1,000 to €2,000 for procurement of the computers and computer
equipment.
o
ICT companies, from which the surveyed companies bought their
computers and computer equipment, are: Cikom (19.1%), Montex
Electronic (8.5%), Jugodata (7.8%), Chip (6.4%) and Zvis (5.7%).
o
The results of the survey show that companies have an additional
need for procurement of computers and computer equity. The
percentage of these companies is 50.5%, and these companies are
mostly from the north of Montenegro (60%), and 65.9% of
companies that have an annual income over €1,000,000, and 45.5%
of companies which still do not use computers.
PROCESSORS
Grafik 55. Computers by the type of processors
60
50
40
30
20
10
0
Intel Pentium III
Intel Pentium IV
Intel Celeron
42
INFO
Note: Enterprises gave more than one answer on this question.
Computers with an Intel Pentium III processor
o
The average number of computers in the companies from the sample that use an Intel Pentium III is 9.9.
o
The average age of a computer in the companies from the sample that use an Intel Pentium III is 3.9 years.
o
Of the total number of companies that have stated the average age of a computer 50.0% own a computer aged from one to three years, while 20.0% of
companies have Intel Pentium III processors which are aged more than five years and mostly companies (which have an Intel Pentium III) are from the
north region (40.0%), and are companies which were established before 1990 (33.3%).
Computers with an Intel Pentium IV processor
o
The average number of computers in companies from the sample that use an Intel Pentium IV is 4.9.
o
Of the total number of companies that have stated the average age of a computer 51.6% own a computer aged from one to three years, and of that
number 52.6% are companies from the south region, and 64.3% are companies that have an annual income from €100,000 to €250,000.
Computers with an Intel Celeron processor
o
The average number of computers in the companies from the sample that use an Intel Celeron is 6.7.
o
Based on that, 59.3% of companies own one computer with an Intel Celeron processor, while 40.7% of companies have from two to five computers
with an Intel Celeron processor.
o
Detailed analyses show that 59.3% of companies with one computer with an Intel Celeron processor comprised 62.5% of companies from the central
region, and 66.7% of companies that were established in the period from 1995 to 2000.
o
The average age of a computer in companies that use an Intel Celeron is 1.9 years.
43
Computers with an AMD Duron processor
o
The average number of computers in companies from the sample that use an AMD Duron processor is 2.1.
o
The average age of a computer in companies that use an AMD Duron is 1.7 years.
o
Of the companies that have stated the average age of a computer – 50.0% own a computer aged less than one year.
Computer with an AMD Athlon processor
o
The average number of computers in the companies from the sample that use an AMD Athlon is 5.9. Apropos, 36.4% of companies own from two to five
computers.
o
The average age of a computer in the companies that use an AMD Athlon is one year.
COMPUTER EQUIPMENT
o
Of the companies that own computers, the most common computer equipment was printers (92.9%).
o
The average age of the printers is 6 years.
o
Of the total number of companies that use a computer 60.5% also use a scanner.
o
The average number of scanners in the companies that use them is 1.8 years.
o
Of the total number of companies that use computers in their own business 30.2% use UPS as computer equipment.
o
The average number of UPS in companies that use UPS is 5.8.
44
OPERATING SYSTEMS AND PROGRAMS
Graph 56. Types of operating system that often used in companies
Linux
1.4%
OS/2
0.4%
Graph 57. Mostly used programmes
Unix
0.4%
Microsoft Office
Windows 2000
26.5%
Special programs
Photoshop
Corel
Autocad
Internet Explorer
Adobe Reader
Other programs
Windows XP
71.3%
0
20
40
60
80
100
120
140
INFO
o
The types of operating systems that are mostly used in surveyed companies are: Windows XP (81.6%); Windows 2000 and older operating systems
(30.3%). The operating systems that are least used in surveyed companies are: UNIX (0.5%) and OS/2 (0.5%).
o
Of the total number of companies that use computers in their business 94.6% provided and answer to this question. The answer most often given of this
94.6% of companies is Microsoft Office.
o
Beside these basic programmes Microsoft Office (Word, Excel, Access, and Power Point); in the surveys the companies indicated that it is important to
use the “internal programmes” such as programmes for assisting with accountancy-financial job (14.9%).
45
SOFTWARE LEGALIZATION
Graph 58. For which purposes companies use the computers?
Communication
Accounting
Administration
Production process
Something else
0
10
20
30
Graph 59. Information regarding the campaign – legalization software,
comparative analyses
40
50
60
70
80
Graph 60. Are the companies preparing for the software legalization?
2005
50
Lack of information
45
40
35
2006
2006
2006
30
2005
25
20
15
Preparing
2005
10
Not preparing
5
0
Software licensed
Software licensed
Preparing
Lack of information
0
5
10
15
20
25
30
35
46
INFO
o
Surveyed companies mostly use computers for communication (70.8%) and bookkeeping–financial activities (69.1%).
o
Only 2.7% of companies use computers for other activities such as chat/music.
o
Analysis of 70.8% of companies that use computers for communication indicates that mostly they are: 77.9% of companies from the southern region of
Montenegro, and 90% of companies that have between 51 and 250 employees.
o
Also analysis shows that 21.1% are companies using computers for production processes. Of that number 24.4% of companies are from the central
region.
o
Of the total number of companies that own a computer 42.2% of them provided a response about legalization of software.
o
Among those that have responded 32.1% of companies were not informed regarding the legalization (and that is appreciably less if we compare with
2005), 26.1% are preparing, while 29.3% of companies already have licensed software.
o
Analysis of the companies that are preparing for legalization shows: 65.7% of companies have made contacts and gathered information from the other
companies, while 17.1% of companies are buying licenses for computer software.
o
Analysis of the companies that do not have enough information regarding upcoming computer software legalization shows that 45.7% of companies are
from the north of Montenegro, and of that number 43.5% are small companies.
47
SERVICE OF COMPUTERS
Graph 61. Where the companies maintained computers and equipment?
Cikom
By themselves
Tagor
HardNet
Multiprint
Auditron
Montex Elektronika
Zvis
Don't know
Chip
Jugodata
MD Com
0
2
4
6
8
10
12
14
INFO
o
Services were reported as good by 96.9% of surveyed companies.
o
On the other hand, only 3.1% of surveyed companies are not
satisfied with service. Analysis, of those 3.1% companies, shows:
7.1% of companies are from the southern region of Montenegro;
4.7% of companies were founded in the period from 1995 to 2000,
and 3.8% of companies indicated that their computers were not
purchased on the Montenegrin market.
o
Box 7 IT firms which surveyed companies used to maintain computers
The results of the survey show that, IT firms that the surveyed companies mostly
hire for maintenance of their computers and computer equipment are Cikom (13%),
and 12.5% of surveyed companies are using the services of their employees. In third
place, according to the survey results, is the firm Tagor.
The most common problems for the companies that are not
satisfied with services are repairs being too slow and no update
service.
48
PROCUREMENT OF COMPUTERS AND COMPUTER EQIPMENT IN 2006
Graph 62. Amount of funds, that companies planned invested for the
procurement of computers and computer equipment in 2006
Box 8. How much money was is used for buying in 2005?
More than €5,000
The companies that used the most funds for buying computers and equipment in
2005 are from the central region (11.1% of companies that spent more than 5,000€,
20.0% are companies from the central region of Montenegro).
From €2,000 to €5,000
From €1,000 to €2,000
The companies that used the least funds for buying computers and computer
equipment in 2005 are from the north region (of the 31.3% of companies that did
not use funds for computers and equipment 50.0% are from the north region).
From €500 to €1,000
Up to €500
0
5
10
15
20
25
30
35
INFO
o
Of the total number of companies that planned to purchase new computers: 58.4% of companies planned to buy in the next three months, while 41.8%
are planning to buy at a later date.
o
The biggest percentage of companies that have a need to acquire a new computer plan to spend between €500 and €1,000 in 2006.
o
Analysis of that 34.6% companies shows: 50% of companies are from the north region, 44.2% are micro companies and 53.3% are companies that
have an annual income under 100,000€.
49
EMPLOYEES AND ICT
Graph 63. Percent of employees that use computer in their work
50
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
Graph 64. How many resources the enterprise invested in IT education in
2005?
Up to €500
From €500 to €1,000
More than €1,000
Up to 20%
20-50%
50-70%
0
70-100%
10
20
30
40
50
Box 9. How many employees are using a computer?
In around 50.0% of companies that use a computer in business, less than 20.0% of total employees use them. The average percentage of employees using a computer in doing
business is 39.1%.
INFO
o
Of the total surveyed companies 54.5% had the conditions for
education in computer usage within the firm. Of that number 64.1%
are companies from the central region of Montenegro, and 72.7%
are companies that have an annual income between €100,000 and
€250,000.
o
Of the total number of companies 69.1% state that the most
common means of training is the individual education of employees.
o
Analysis of the 14.4% of companies that have indicated that the
main way of training of employees are education courses in the
company shows: 37% of companies are from the south region;
83.3% are companies that were founded in the period from 1990 to
1995; and 44.4% are companies that have an annual income
between €250,000 to €500,000.
o
Analyses shows, that the basic reasons for non-existence of
computer usage education are: 84% of companies do not need
education; 6.2% of companies stated a lack of motivation and
interest, while 1.2% stated that there is a lack of readiness for
acquiring new skills. Other reasons were stated by 6.2% of
companies, of which 40% stated that they employed only the
workers who know how to use a computer.
50
Graph 65. Ways of educating employee’s in computer usage
Box 10. How often does the surveyed person use a computer?
Employees educated
by themselves
From the total number of surveyed persons that have answered this question, 96.9%
use a computer, while 3.1% do not use a computer in doing business.
Organizing courses in
company
Analysis of the answers of persons that do not use a computer show: 66.7% of
persons stated the main reason is no need and 33.3% do not use a computer
because they do not know (do not have an education of) how to work on a
computer. Other reasons for not using computers were stated by 33.3% persons,
with the main reason being the lack of financial assets.
Financing courses for
employees
Other
0
10
20
30
40
50
60
70
INTERNET
Grafik 66. Types of server
Mail server
40.4%
Web server
34.0%
Proxy server
25.5%
51
INFO
o
From a total of 93% of companies, 60.5% are locally networked while 39.5% are not. Overall 31.8% of companies have a server while 68.2% do not.
o
Analysis of companies that do not have a server shows that 75.9% of those companies are from the north region, 87.5% have insignificant business to
PC correlation and 78.3% are small companies.
o
Servers are most common in the central part of Montenegro (39.7%), in big companies (80.0%) and in companies with an annual turnover higher then
€1,000,000 (47.4%).
o
The most exponent mail server is used, from an overall 40.4%, by: companies from the north part (83.3%); companies established in the period from
1995 – 2000 (61.5%); big companies (66.7%) and companies with an annual turnover higher than € 1,000,000 (60%).
INTERNET CONNECTION
Grafik 67. Types of Internet connection
Other
Don't have connection
ISDN
ADSL
Dial-up
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
52
INFO
o
From an overall 44.9% of companies, dial-up users, 48.5% are from the southern region; 50% are companies with 11-50 employees and 20% are
companies that have an annual turnover up to €100,000.
o
From 21.1% of companies-ISDN connection users, 22.9% are from the northern part while 19.6% have been established in the period from 1990 to
1995.
o
Of the 27% of ADSL users, 34.1% are from the central region; 50% have from 51 to 250 employees and also 33% of companies could not perform
theirs activities without contemporary technology usage.
o
Only 10.3% of the overall numbers of companies that have responded to the question do not have Internet connection.
o
From that number 25.7% are from the northern part of Montenegro.
INTERNET USAGE
Grafik 68. Ways of using Internet
Graph 69. Frequence in Internet usage
Don't know
Every day
Special tariff packages
Once per week
Monthly
Monthly
Per hour
0
10
20
30
40
50
60
0
20
40
60
80
100
53
INFO
o
Basic Internet functioning principles are familiar to 93.5% of those surveyed.
o
Number analysis of 53% of companies that are by the hour Internet users implies that 60.3% of companies are from the south region and 56% of
companies have up to 10 employees.
o
Of the overall number surveyed only 8.6% don't use the Internet and of these 20.6% are from the north region and 25% of those who are employed in
companies with an annual turnover up to €100,000.
o
At 38.2% of companies over 50% of employees are using the Internet.
o
Research has gathered daily Internet usage frequency.
o
According to this research 45.3% spend more than two hours on the Internet, 30.2% up to hour and 24.5% up to two hours daily.
o
Questions relating to the significance and the need for the Internet in certain sectors were answered by 96.4% from an overall number of companies in
the survey.
o
From that number, 71.3% believe that there is not an equal necessity for the Internet in all business sectors while 28.8% believe that there is an equal
necessity for the Internet for all business sectors.
o
Related to this 71.3% of those who do not believe in equal necessity of the Internet in all sectors, 86.4% companies are in the northern part, 80% of
companies were established from 1990, 100% are medium size companies and 91.9% are companies with turnover higher than € 1,000,000.
o
From a total of 59.6% of companies whose monthly Internet expenditure is up to €50, 78.3% of them are located in the north region.
o
On the other hand, from 14.9% of companies with a monthly expenditure higher than €100, 18.7% of them are from the north region.
o
Of the 14.9% of companies with a monthly expenditure higher than €100 18.7% are from the central region, 80% are big companies, 26.3% are
companies with a turnover higher than €1,000,000.
54
Graph 70. Purpose of Internet usage
Box 11. Three basic elements which influence on Internet provider
selection decision
E-mail
From total number of companies which has responded 68.1% states quality as basic
element which affects decision about Internet provider selection decision; 56.0%
states price and 50.0% reliability.
Information
News
Service range (26.5%), good marketing (16.9%) and other (6.6%) are induced
among other answers. Relating 56.0% of those who considers that prices are crucial
for selection of Internet provider that refers to 67.1% in central region, 80.0% of big
companies and 60.9% of companies in which all sectors don't have equal necessity
for Internet.
Education
E-commerce
Entertainment
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
Graph 71. Average monthly costs of Internet
Over 100 euro
15%
Up to 50 euro
59%
50-100 euro
26%
55
ADSL
Graph 72. Do you know a meaning of ADSL?
Graph 73. Do you have ADSL?
Don't know
11.7%
Partly
14.7%
No
27.3%
Know
73.6%
Yes
72.7%
Box 12. Induce ADSL advantages
Inducing ADSL advantages companies has specified three dominant indicators. For 95.4% of them basic ADSL advantage is in information stream speed, for 2.8% ADSL represents
telephone and Internet at the same time and 1.8% considers price as a basic ADSL advantage.
Box 13. ADSL-How to make purchase decision?
As one of the conditions which are necessary for companies decision on use ADSL as new connection mode are induced: ADSL lower monthly price (58%), lower installation rate
(32.8%), more information (32%), technical capabilities (20.6%) or something else (5.3%)
56
INFO
o
With ADSL term are mainly familiar companies in central part (80%), partially those in southern region (18.6%) and the least familiarity is recorded in
northern part companies.
o
Relating 66.5% surveyors which are known with ADSL advantages, 87.5% are employed in medium sized companies.
o
On the other hand, relating 29.1% of surveyors partially familiar with ADSL's advantages 31.6% works in small companies while 4.4% of those who
aren't familiar at all with advantages works in 6.4% micro companies.
o
If we consider 27.3% of current ADSL users we will find out that 32.9% of them is form central region and those are mainly companies with annual
turnover from € 500.000 to 1.000.000.
o
Additional analysis of 72.7% companies who aren’t ADSL users has shown that even 82.5% of them are in northern region and they are mainly
companies with annual turnover up to € 100.000.
o
Analysis of these companies has shown that 61.1% is interested to start using ADSL as new connection type and from that number 78.3% is from
northern region.
WEB SITE
o
o
o
Number of companies without web site comprehends 81.0% in
northern region; 54.2% of companies with up to 10 employees and
61.2% of companies with annual turnover €100.000. Those 14.7%
of companies who are currently but have intention to make one,
26.4% are from central region; 19.4% small companies and 31.6%
of companies with annual turnover from €250.000 to €500.000.
From 37% of those companies which responded on question about
site development procedure 73% is familiar while 27% isn’t.
Research indicates that from percentage of those companies who
already have site, 94.4% responded on question about its creation
services. From that number, 48.5% of companies have used third
parties services during site creation (from that 71.4% of companies
in northern region).
o
o
o
From total 72 companies who had induced name of provider at
which they paid web hosting 83.3% emphasis Internet CG while
16.7% didn’t induced the name of the web hosting provider.
From total number of companies who have their web site 4.2%
don’t invest resources into its maintainance while majority of those
who do that maintainance monthly expenditure is €100 (20.8%).
From 40.3% companies who have site overall 41.4% plans to assign
up to €250 for its maintenance in 2006; 17.2% from €250 to €500;
24.1% from €500 to 1.000 and 17.2% over €1000.
Data that 92.9% companies, from those who have web site, have
had advantages while only 7.1% didn’t is a very good indicator that
Montenegrin companies had recognized web site owning benefits
for business.
57
Grafik 74. Do company have a web site?
Graph 75. How much you paid for web site?
No, but
planning
14.7%
Up to €250
From €250 to €500
From €500 to €1,000
Yes
36.5%
No
48.7%
Over €1,000
0
5
10
15
20
25
30
Graph 76. How much you are planning to pay for web site?
Box 14. Web site development plan in 2006
Up to €250
From overall number of those companies currently without or with intention to build
a site, 60.5% have intention to do that in 2006 while 39.5% haven’t intention to
introduce web site in 2006.
From €250 to €500
Relating those who are planning web site development in 2006 (60.5%), they can be
divided on 68.9% of companies in northern region, 80.0% of medium size
companies and 78.6% companies with turnover between € 250.000 and 500.000.
From €500 to €1,000
Over €1,000
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
58
E-GOVERNMENT
Graph 77. Reasons of not using Internet for these purposes
Lack of on-line services
Worried about protection
Lack of Internet connection
Complicated
Lack of personal contacts
Direct conversation
Other
Costs of connection
Something else
0
5
10
15
20
25
30
35
INFO
o
From total number of companies 52.2% don’t communicate with state institutions while 45.7% conduct that type of communication via Internet.
Communication is mainly for getting information (81%) and for tender participation (47.6%)
o
Majority of surveyed companies (75.8%) is interested to replace bill payments, public services or administration departures with Internet use.
Nevertheless, they don’t use it currently.
o
If analysis gathers central region companies 69.07 is interested for replacing bill payments, public services and administration departures with Internet
use.
o
Majority of companies who considers that use of Internet for this purpose is too complicated are located in north of Montenegro.
o
Analysis of 76% of companies which would like conduct future tax payment via Internet gathers 85.9% of companies from southern region; 90% of
companies who have between 50 and 250 employees and 80.5% of those with annual turnover higher than €1.000.000.
o
Analysis of 63.5% companies which would like to complete future personal documents (passport, driving licence) related affairs via Internet relates on
75.9% of central region companies; 70.0% of companies with annual turnover from €500.000 to €1.000.000 and those companies with more than 250
employees.
59
Graph 78. Which one of these services you should pay via Internet?
Tax payments
Personal documents
Vehicle registration
Helathcare
Maritial status
License for building
Adress changing
Library
Employment
Social protection
Faculty
Police statement
0
10
20
30
40
50
60
70
80
E-COMMERCE
Box 15. Purchasing difficulties
To this question 5.6% of companies haven’t responded. From total surveyor’s number which gave answer to this question, 91.2% didn’t have any via Internet purchasing or
ordering problems during last year while 8.8% had some problems. In this question surveyors had multiple answers opportunity. Companies which have responded to previous
question that they have had via Internet purchasing or ordering difficulties during last year were faced with two problems: delivery speed and lack of payment protection.
INFO
o
From total number of companies which responded on question about via Internet trade frequency 13.2% of them has bought and/or ordered goods or
services in private intention in the last three months; 3.6% has ordered between three months and one year; 1.5% has ordered a year ago while 81.7%
has never purchased and/or ordered goods or services via Internet.
o
From total number of companies from sample 83.4% aren’t trading via Internet while 16.6% are and mainly it relates on via Internet orders.
60
o
If we pay special attention to 16.6% of companies, 20% of companies are from central region where 60% of big companies are.
o
Analysing those companies who are trading via Internet 93.3% of them responded about orders affected by that manner.
o
From that number 32.1% of companies have completed via Internet orders percentage less than 1% and 21.4% more than 25% and mainly it gathers
companies in southern part of Montenegro (37.5%)
Graph 79. Which types of goods and services have you ordered for your needs via Internet in last year?
Books, magazines
Securities
Software
Hardware
Clothes
0
5
10
15
20
25
30
35
40
61
Graph 80. Which reasons have forced you not to buy or order products for your own needs via Internet?
Connection
Something else
Lack of confidence
Delivery of product
Lack of credit card
Lack of knowledge
Prefer shopping
Payment protection
Lack of need
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
Box 16. E-banking
Relating to percentage of those which responded 58.9% don’t use e-banking services while 41.1% is using the same. Relating to 58.9% of those who aren’t using e-banking
services, 81.8% is from northern part, 74.2% of companies established till 1990, 67.6% companies with up to 10 employees, 87.25 with annual turnover up to €100.000, 60.6%
of those with 10 employees who are Internet users, 68.1% of companies which don’t have server/. Relating 41.1% of those who are using e-banking services, 58.8% of
companies is from central region, 46.9% have been established from 1995 till 2000, 60% of companies with turnover higher than €1.000.000, 59.3% of companies which have
server.
Box 17. How do you evaluate Public Procurement Law?
From total number of companies who responded to this question 27.9% believes that this law have introduced significant improvements, 4.2% believes that he affected corruption
increase, 49.1% of companies believes that he didn’t change anything while 18.8% of them induced “something else” as an answer to question. As “something else” surveyors
mainly answered that they haven’t read the law (80.6%).
62
FUTURE ICT DEVELOPMENT IN MONTENEGRO
Graph 81. What is importance of ICT sector for overall development in
Montenegro?
Graph 82. Who should take care about creation of favourable environment
for information society development in Montenegro?
Great
importance
65.5%
NGO
Business associations
IT sector
Media
Private sector
Not so
important
4.6%
University
Ministry of science and education
Government of Montenegro
0
10
20
30
40
50
60
70
80
Important
29.9%
INFO
o
o
From overall number of companies which believes that ICT sector
has insignificant effect on development of Montenegro, answer
was rationalised 66.7% of companies. As a main comment they
have induced insufficient education of people regarding PC’s and
Internet.
Companies who believe that ICT sector have significant effect on
overall development of Montenegro rationalised their answer also.
They believe that ICT sector enables better and easier business
activity (38.8% of companies), better information and faster data
process (14.1%). Also, 5.9% of companies believe that without
developed ICT sector there is no development of other areas while
14.1% of companies believe that with ICT development we should go
side by side with the world.
o
All 100% of companies who believe that ICT have crucial
significance for overall development of Montenegro have
rationalised their answer with belief that ICT enables faster
information availability (30%), efficient business (37.5%) and global
network connection as well (22.5%)
63
How to actuate future ICT development in Montenegro?
™ Majority of companies from sample (39.0%) believe that more educational shows must be inducting on TV. Also, surveyors suggested that shows should
have afternoon term on TV, that they should be concise and that they must prior emphasise ICT advantages.
™ As a second suggestion (31.0%) companies induced that information via media should be on a much higher level (make closer basic terms to citizens,
better marketing, information about PC’s and Internet capabilities)
™ There was also interesting suggestion of certain companies regarding ICT subject TV award game organization.
™ From suggestion, 39.0% induces necessity for education level increase for inhabitants through introduction of information science as an obligatory
subject in elementary school, through free courses organization, public debates, round tables, book and literature translation and etc.
™ Big number of companies (28.5%) believes that PC and Internet prices should decrease.
™
Namely, companies believe that beside the price of equipment should decrease price of services and ISDN and ADSL prices as well.
™ Among other suggestions are: tax decrease (6.0% of companies induced that as a suggestion), create more favourable purchasing conditions (11.0%)
and improve standard (5.0%)
Box 18. Media as development advocate
From total surveyed companies which responded to this question 22.2% of them believe that media are sufficiently dedicated to ICT development promotion, 60.0% believe they
aren’t sufficiently plead while 17.0% said that they don’t know.
Relating to 60.0% of companies which believes that media aren’t sufficiently dedicated to ICT development promotion in Montenegro 65.9% is from northern region, 76.7% have
been established till 1990 and 75.0% of them have annual turnover in the range from € 500.000 to 1.000.000.
64
CONCLUSIONS AND RECOMMENDATIONS
ICT SURVEY 2006, with new data for 2006, represents basic ICT indicators which can present level of information society development in Montenegro. In 2006,
as it was in 2005, it is dominant need to improve knowledge in area of ICT among households. On the other side, business is highly dependent of ICT usage.
There are still lots of diferrences between levels of information society development inside three regions in Montenegro. According to that, ICT is mostly used in
central part; while northern part of Montenegro is least developed if we consider information technology usage among population and companies. That is the
reason to consider speciall attention to this region through different activities which can contribute further information society development through education,
lower prices f computers and Internet connection. If we consider households it is evident that household members need some extra education in area of ICT
usage. According to that it is important to:
o
o
o
o
Improve educational level in primary and secondary schools;
Activate media for presentation of ICT importance;
Organize competitions in area of ICT usage in primary schools;
Organize educational programs for children and parents.
In order to improve level of information literacy in Montenegro it is important to:
o
o
o
o
o
o
o
Develop and implement E-commerce;
Develop and implement E-government;
Monitor ICT sector development in Montenegro;
Develop and complete regulatory and institutional framework;
Develop ICT infrastructure;
Create institutions for promotion ICT development through different programs;
Adopt standards in area of ICT.
Governmental institutions- making regulatory framework and with clear policy of information society development; IT firms- with activities of selling computers
and equipment and education programs; University- with intensive educational program in area of ICT; NGO- with different types of survey in order to analyse
current situation and giving recommendation in order to improve information society development; business associations- initiating tax reduction and business
barriers in area of ICT need to be promotors of ICT development in Montenegro. Only synergetic effect of different activities of these institutions can give
positive results in a future information society development in Montenegro.
65
CIP Katalogizacija u publikaciji
Centralna narodna biblioteka Crne Gore, Cetinje
004:64 (497.16)
004:738.5:64 (497.16)
004:658 (497.16)
004.738.5:658 (497.16)
ICT Survey 06: Istraživanje o upotrebi računara i Interneta u domaćinstvima i preduzećima u Crnoj Gori/(koordinator projekta Milica Daković;
stručni saradnici Gordana Radojević, Marko Ćalasan, Milica Perović, mr Jelena Zvizdojević, Nataša Masoničić, Nebojša Obradović).
Podgorica: Institut za strateške studije i projekcije, 2006 (Podgorica : Montcarton). – 77,73 str. : graf. Prikazi, tabele; 21cm
Nasl. Str. Prištampanog engl. prevoda: ICT Survey 06 : PC and Internet Usage in Households and Enterprises in Montenegro. – Tiraž 350.
ISBN 86-84299-10-8
a) Računari – Upotreba - Domaćinstvo – Crna Gora
b) Internet – Upotreba - Domaćinstvo – Crna Gora
c) Računari – Upotreba - Preduzeća – Crna Gora
d) Internet – Upotreba - Preduzeća – Crna Gora
COBISS.CG.-ID 10516240