Częstochowa żydowskie miejsca pamięci

jówki przez hitlerowców, wszyscy ukrywający się zostali na miejscu rozstrzelani,
potem wrzuceni do dołu - masowego grobu przy ul. Kawiej (patrz punkt 3).
CZĘSTOCHOWA
8. Tablica pamiątkowa – ul . Olsztyńska 28
Tablica upamiętniająca ofiary „krwawego poniedziałku” - rozstrzelanych 4 września 1939 r. w tym miejscu przez hitlerowców. Wśród poległych znalazła się także
ludność wyznania mojżeszowego.
aktualny plan miasta
current city map
Wydawca:
Urząd Miasta Częstochowy, Wydział Kultury, Promocji i Sportu,
Aleja Najświętszej Maryi Panny 45a, 42-217 Częstochowa,
tel. +48 34 370 73 27, fax +48 34 370 71 70,
www.czestochowa.pl, [email protected]
Redakcja: Wydział Kultury, Promocji i Sportu
Zdjęcia: Jarosław Respondek
Wszelkie prawa zastrzeżone.
9. Tablica pamiątkowa – plac Bohaterów Getta 1/3
Tablica poświęcona pamięci Żydów częstochowskich, wymordowanych przez
oprawców hitlerowskich oraz upamiętniająca bohaterów Żydowskiej Organizacji
Bojowej poległych w walce z okupantem niemieckim w latach 1939-1945.
Published by:
City Hall of Częstochowa, Culture, Promotion and Sport Department,
Śląska 11/13, 42-217 Częstochowa,
Tel. +48 34 370 73 27, Fax +48 34 370 71 70,
www.czestochowa.pl [email protected]
Edited by: Culture, Promotion and Sport Department,
City Hall of Częstochowa
Photos: Jarosław Respondek
All rights reserved.
3 7
9
2
5
1
4
8
1. CMENTARZ ŻYDOWSKI POŁOŻONY PRZY UL. ZŁOTEJ
założony został na początku XIX w. przez gminę żydowską. To czwarta co do wielkości nekropolia tego typu w Polsce, z liczbą macew i grobów sięgających 5 tysięcy.
Najstarszy ocalały nagrobek pochodzi z początku XIX w. Na części nagrobków są jeszcze ślady oryginalnych polichromii. Tutejszy ohel zmarłego w 1920 r. cadyka Pinkusa
Mendla Justmana jest corocznie odwiedzany przez chasydów z całego świata. Podczas II wojny światowej teren cmentarza był miejscem egzekucji częstochowskich
Żydów – ich szczątki złożono w zbiorowych mogiłach.
Grób żydowskiej inteligencji
Masowy grób 127 osób zamordowanych przez Niemców 20 marca 1943 r. Byli
to głównie żydowscy lekarze, inżynierowie, adwokaci i nauczyciele wraz z rodzinami.
Bratnia mogiła robotników Hasagu
Masowy grób około 500 osób, żydowskich robotników z zakładów Hasag Pelcery i magazynów policyjnych na ul. Garibaldiego, a także kilkudziesięciu policjantów żydowskich z rodzinami. Zamordowano ich 20 lipca 1943 r. na cmentarzu
żydowskim. Nad grobem wzniesiono pomnik.
Pomnik żobowców
Pomnik żobowców, którzy 4 stycznia 1943 r. stawili zbrojny opór Niemcom.
Na Rynku Warszawskim, przed bramą małego getta, członkowie częstochowskiej
ŻOB z grupy Nadrzeczna 66 zaatakowali dwóch dowodzących akcją policyjną
Niemców. Zginęli wówczas dwaj żydowscy bojowcy, a 25 innych Żydów Niemcy zabili w ramach odwetu. Po wojnie ich szczątki ekshumowano i przeniesiono
na cmentarz, a nad ich grobem wzniesiono pomnik, który upamiętnia także
innych poległych członków Żydowskiej Organizacji Bojowej w Częstochowie.
Zbiorowa mogiła
Zbiorowa mogiła wojenna poległych w dniu 26 lipca 1943 r. członków Żydowskiej Organizacji Bojowej w bunkrze na terenie getta częstochowskiego.
Wojenny grób zbiorowy
Wojenny grób zbiorowy z pomnikiem członków Żydowskiej Organizacji Bojowej,
poległych 20 sierpnia 1943 r.
6
1
Grób ostatniego Prezesa Gminy Żydowskiej
Symboliczny grób Jakuba Rozenberga, ostatniego prezesa gminy żydowskiej
w Częstochowie. W dniu pierwszej deportacji, 22 września 1942 r., został on
skatowany przez Niemców i wrzucony do pociągu jadącego do Treblinki.
3. Groby masowe – ul. Kawia 22
Tablica odsłonięta we wrześniu 1964 r., upamiętniająca około 2 tysięcy Żydów
z częstochowskiego getta rozstrzelanych w dniach od 22 września do 15 grudnia
1942 roku przez Niemców i pogrzebanych w dwóch masowych grobach.
2. Gmach Filharmonii Częstochowskiej - ul. Wilsona 16
Budynek Filharmonii Częstochowskiej powstał w latach 60. XX wieku dzięki ofiarności
społeczeństwa. Zbudowano go na fundamentach spalonej przez Niemców synagogi.
Na ścianie gmachu wmurowana jest pamiątkowa tablica poświęcona Bronisławowi
Hubermanowi – częstochowianinowi żydowskiego pochodzenia – światowej sławy
wirtuozowi i wielkiemu humaniście.
4. Pomnik Pamięci Żydów Częstochowian – ul. Strażacka
Pomnik upamiętniający 40 tysięcy częstochowskich Żydów zamordowanych w obozie w Treblince. Umiejscowiony na terenie przystanku towarowego Warta, skąd
22 września 1942 r. Niemcy rozpoczęli deportację Żydów z getta. Jesienią 2006
r., podczas zjazdu członków Światowego Związku Żydów Częstochowian i ich Potomków, zdecydowano o upamiętnieniu tych historycznych faktów pomnikiem,
który został odsłonięty 20 października 2009 r. Inicjatorem przedsięwzięcia,
a także fundatorem monumentu, jest Zygmunt Rolat – przewodniczący Światowego Związku Żydów Częstochowian i ich Potomków.
2
Grób wojenny sześciu żydowskich partyzantów
Grób wojenny sześciu żydowskich partyzantów poległych w walce o wolność
19 marca 1943 r.
Zbiorowa mogiła wojenna poległych w akcji na Ost-Bahn
Zbiorowa mogiła wojenna bojowników żydowskich poległych w akcji na niemiecki pociąg wojskowy 22 kwietnia 1943 r. oraz żydowskich robotników kolejowych zamordowanych tego dnia przez Niemców w akcie zemsty.
Grób rabina Asza
Grób zmarłego 13 maja 1936 roku ostatniego rabina częstochowskiego Nachuma Asza. Jego posługa w Częstochowie, jako głównego rabina miasta, trwała ponad 40 lat. Był tak uznanym autorytetem moralnym i religijnym, że po
jego śmierci żaden z duchownych nie zechciał objąć jego funkcji, poprzestając
na tytule pełniącego obowiązki rabina.
5. Szpital im. Rydygiera – ul. Mirowska 15
Wzniesiony w latach 1909 – 1913 z inicjatywy Żydowskiego Towarzystwa Dobroczynności, na posesji przekazanej nieodpłatnie przez władze miasta, otwarty
6 listopada 1913 r. Obecnie rozbudowany szpital chirurgiczny. Na bocznej ścianie
budynku znajduje się tablica pamiątkowa.
6. Tablica pamiątkowa – ul. Filomatów 30/32
Tablica upamiętniająca Żydowski Obóz Pracy Niewolniczej w zakładach Hasag
– Pelcery w latach 1942 – 1945.
4
7. Tablica pamiątkowa – ul. Kawia 20/22
Tablica upamiętniająca Libę Gelbart – ortodoksyjną Żydówkę, która w przeczuciu
likwidacji getta nakazała swoim dzieciom ucieczkę, a sama wraz z innymi mieszkańcami kamienicy ukryła się w piwnicy. Po przypadkowym zlokalizowaniu kry-
Ż
ydzi częstochowianie przez wieki byli częścią naszego świata. Stąd
pochodzili, tutaj mieszkali, pracowali, świętowali. Identyfikując się
z rodzinną miejscowością, działali na jej rzecz wnosząc znaczący
wkład w rozwój gospodarki, oświaty, czy kultury. Uczestnicząc w ważnych
dla miasta wydarzeniach historycznych, niejednokrotnie manifestowali
przywiązanie do korzeni w myśl idei lokalnego patriotyzmu. Wierność religii i kultywowanie tradycji nie przeszkodziły im przez lata współegzystować
w duchu ekumenizmu z sąsiadami innych wyznań w Częstochowie - jednym
z najsłynniejszych, światowych ośrodków kultu maryjnego.
Dziś po częstochowskich Żydach zostały na terenie miasta zaledwie ślady
ich dawnej działalności. Przypominają czasy największej aktywności ludności wyznania mojżeszowego, ale i najboleśniejsze wydarzenia w historii
XX wieku. Obok muzealnych zbiorów, zabytkowych kamienic, tablic upamiętniających działalność żydowskich instytucji, czy Żydów częstochowian
zasłużonych nie tylko dla lokalnej społeczności, na terenie miasta można
odnaleźć żydowskie mogiły i tablice poświęcone pamięci ofiar ludobójczej
polityki okupantów.
Wszystkie te ślady dokumentujące losy Żydów częstochowian to niezwykłe
źródło wiedzy o historii Żydów i dziejach miasta. Warto ruszyć w podróż
śladami częstochowskich judaików, by poznać ich i naszą przeszłość.
CZĘSTOCHOWA
żydowskie miejsca pamięci
CZĘSTOCHOWA
city map from the 30s
of the 20th century
plan miasta
z lat 30. XX wieku
5
1. Jewish cemetery located in Złota Street
Established at the beginning of the 19th century by the Jewish community. It is the
fourth largest necropolis of this type in Poland with nearly 5,000 macebas and graves. The oldest preserved tombstone comes from the beginning of the 19th century.
Some of the tombstones still bear traces of original polychromes. The local ohel of
Tzadik Pinkus Mendel Justman, who died in 1920, is annually visited by Hassids from
all over the world. During the Second World War, the cemetery area served as a place of execution of Częstochowa Jews; their remains were buried in mass graves.
Grave of Jewish intelligentsia
Mass grave of 127 people murdered by the Germans on the 20th of March 1943.
They were mainly Jewish doctors, engineers, lawyers and teachers with families.
Brotherly grave of the Hasag workers
Mass grave of about 500 people, Jewish workers of the Hasag Pelcery Facilities and
police warehouses in Garibaldiego Street, as well as several dozen Jewish police
officers with families. They were murdered on the 20th of July 1943 at the Jewish
cemetery. Above the grave, a monument was erected.
Monument of the ŻOB members
Monument of the ŻOB members who took up arms against the Germans on the
4th of January 1943. In front of the small ghetto gate at the Warsaw Market Square, members of the Częstochowa ŻOB (Jewish Combat Organisation) from the
Nadrzeczna 66 group attacked two Germans commanding police actions. Two Jewish fighters died then, and another 25 Jews were killed by the Germans in retaliation. After the war, their remains were exhumed and moved to the cemetery,
and a monument was erected above the grave to commemorate them and other
members of the Jewish Combat Organisation in Częstochowa.
Mass grave
Mass war grave of the members of the Jewish Combat Organisation who died
on the 26th of July 1943 in a bunker in the Częstochowa ghetto.
Mass war grave
Mass war grave with a monument to the members of the Jewish Combat
Organisation who died on the 20th of August 1943.
War grave of six Jewish partisans
War grave of six Jewish partisans who died on the 19th of March 1943 fighting for freedom.
Mass war grave of those who died in the Ost-Bahn campaign
Mass war grave of the Jewish fighters who died in the attack on the German military train on the 22nd of April 1943 and Jewish railway workers murdered on that
day by the Germans as an act of retaliation.
Grave of Rabbi Asz
Grave of the last Rabbi of Częstochowa, Nachum Asz, who died on the 13th of May
1936. He served as the chief rabbi of the city of Częstochowa for over 40 years.
He was recognised as a moral and religious authority and, upon his death, no one
wished to take over his functions, so they limited themselves to the function of an
acting rabbi.
Grave of the last President of the Jewish Community
Symbolic grave of Jakub Rozenberg, the last President of the Jewish Community in
Częstochowa. On the 22nd of September 1942, the day of the first deportation, he
was tortured by the Germans and thrown into a train heading for Treblinka.
3 7
2
1
8
1
F
6
6
3. Mass graves – 22 Kawia Street
Revealed in September 1964, the plaque commemorates about 2,000 Jews from the
Częstochowa ghetto shot between the 22nd of September and the 15th of December 1942 by the Germans and buried in two mass graves.
5
4
4. Monument to the Memory of Częstochowa Jews - Strażacka Street
Monument commemorating 40,000 Częstochowa Jews murdered in the Treblinka
camp. Located at the Warta cargo station where the Germans started deportation of
the Jews from the ghetto on the 22nd of September 1942. In the autumn of 2006,
during a convention of the members of the World Society of Częstochowa Jews and
Their Descendants, it was decided to commemorate these historical facts with a monument that was unveiled on the 20th of October 2009. The venture was initiated
by Zygmunt Rolat, President of the World Society of Częstochowa Jews and Their
Descendants, who also founded the monument.
2. Building of the Częstochowa Philharmonic – 16 Wilsona Street
The building of the Częstochowa Philharmonic was erected in the 1960s thanks to
the generosity of the local community upon the site of a synagogue burnt down by
the Germans. The building’s wall features a commemorative plaque dedicated to
Bronisław Huberman, a Częstochowa inhabitant of Jewish descent, world-famous
virtuoso and great humanist.
9
or centuries, the Jews of Częstochowa constituted a part of our
world. They were born, lived, worked and celebrated here. Identifying themselves with their home town, they acted in its favour,
making a considerable contribution in the development of economy, education and culture. They participated in historical events important for the
city and frequently manifested their attachment to their roots following
the idea of local patriotism. For years, their loyalty towards religion and the
cultivation of tradition did not interfere with co-existence in the spirit of
ecumenism with their neighbours adhering to other denominations in Częstochowa, one of the world’s most famous centres of worship of St. Mary.
Today, the city bears only minor traces of the former activity of Częstochowa Jews. They remind us of the times of the peak activity of the population
of the Mosaic denomination, as well as the most painful events in the history of the 20th century. Apart from museum collections, historical townhouses, plaques commemorating the activity of Jewish institutions and
Częstochowa Jews whose merits were vital, not only to the local community, the city features Jewish graves and plaques dedicated to the memory of
victims of the genocide.
All these traces documenting the plight of Częstochowa Jews form a unique source of knowledge about the history of Jews and the history of the
city. It is worth embarking on a journey in the footsteps of Częstochowa
Jews, learning about the past, both theirs and ours.
CZĘSTOCHOWA
Jewish memory sites
9
5. Rydygier Hospital – 15 Mirowska Street
Built in the years 1909-1913 upon the initiative of the Jewish Charity Society on the
property provided, free of charge, by the city authorities, and opened on the 6th of
November 1913. Today, it houses an expanded surgical hospital. The side wall of the
building features a commemorative plaque.
7. Commemorative plaque – 20/22 Kawia Street
Plaque commemorating Liba Gelbart, an Orthodox Jew who, expecting the liquidation of the ghetto, told her children to run and then hid herself in the basement with
other residents of the townhouse. After accidental discovery of their hiding place
by the Nazis, they were all shot on site and then thrown into a hole being the mass
grave in Kawia Street (see point no. 3).
6. Commemorative plaque – 30/32 Filomatów Street
Plaque commemorating the Jewish Slave Labour Camp in the Hasag-Pelecery Facilities in the years 1942-1945.
8. Commemorative Plaque - 28 Olsztyńska street
Plaque commemorating victims of „Bloody Monday” - shot at this site by Nazis on the 4th
of September 1939. Among victims was also population of the Mosaic denomination.
7
9. Commemorative plaque – 1/3 Bohaterów Getta Square
Plaque dedicated to the memory of Częstochowa Jews murdered by Nazi executioners as well as commemorating heroes of the Jewish Combat Organisation who died
fighting the German occupants in the years 1939-1945.