Primjena međunarodnog krivičnog prava u domaćim pravnim

Transcription

Međunarodno krivično
pravo i praksa
1. Uvod
2. Šta je međunarodno
krivično pravo?
3. Opšta načela
4. Međunarodni krivični
sudovi
5. Primjena u domaćim
pravnim sistemima
6. Genocid
7. Zločini protiv čovječnosti
8. Ratni zločini
9. Oblici krivične odgovornosti: Materijali za praktičnu obuku
Primjena
međunarodnog
krivičnog prava
u domaćim
pravnim sistemima
izvršilaštvo i saizvršilaštvo
10. Oblici krivične odgovornosti:
odgovornost nadređenog
11. Odbrana i osnove za
isključenje odgovornosti
dio projekta Pravda i ratni zločini
koji je finansirala Europska unija
Izradio International Criminal Law Services (ICLS)
12. Krivični i dokazni
postupak
13. Odmjeravanje kazne
14. Žrtve i svjedoci
15. Saradnja i međusobna pravna pomoć
Finansirala
Europska unija
Projekat
implementirali:
FOUNDATION
NASTAVNA OBLAST 5.
PRIMJENA MEĐUNARODNOG
KRIVIČNOG PRAVA U DOMADIM
PRAVNIM SISTEMIMA
Dio OSCE-ODIHR/ICTY/UNICRI projekta „Podrška prenošenju znanja i materijala u predmetima
ratnih zločina MKSJ-a domadim sudovima“
International Criminal Law Services (ICLS)
Prikazi i oznake koji su korišteni u ovoj publikaciji kao i prezentacija materijala ne podrazumijeva
izražavanje bilo kakvog mišljenja u ime Sekretarijata Ujedinjenih nacija, Međunarodnog krivičnog
suda za bivšu Jugoslaviju (MKSJ), Organizacije za sigurnost i saradnju u Evropi (OSCE) – Ureda za
demokratske institucije i ljudska prava (ODIHR) ili International Criminal Law Services (ICLS) u
vezi sa pravnim statusom bilo koje zemlje, teritorije, grada, područja ili njihovih organa vlasti ili u
vezi sa razgraničenjem njihovih teritorija, odnosno granica.
Autorska prava © ICLS– OSCE-ODIHR
i
SADRŽAJ
5.
Primjena međunarodnog krivičnog prava u domadim pravnim sistemima ......................... 1
5.1. Uvod ................................................................................................................................ 1
5.1.1. Opis nastavne oblasti ................................................................................................... 1
5.1.2. Ishodi nastavne oblasti ................................................................................................ 1
5.2. Izvori krivičnog prava i međunarodnog prava u domadem pravosuđu ............................... 3
5.2.1. SFRJ ............................................................................................................................. 3
5.2.2. BiH............................................................................................................................... 6
5.2.3. Hrvatska .................................................................................................................... 10
5.2.4. Srbija ......................................................................................................................... 11
5.3. Vremensko važenje načela zakonitosti ............................................................................ 13
5.3.1. SFRJ ........................................................................................................................... 13
5.3.2. BiH............................................................................................................................. 20
5.3.3. Hrvatska .................................................................................................................... 30
5.3.4. Srbija ......................................................................................................................... 37
5.4. Dodatna literatura .......................................................................................................... 44
5.4.1. Literatura................................................................................................................... 44
5.4.2. Članci......................................................................................................................... 44
ii
MATERIJALI ZA OBUKU IZ MEĐUNARODNOG KRIVIČNOG PRAVA I PRAKSE
5.
ICLS
PRIMJENA MEĐUNARODNO G KRIVIČNOG PRAVA U DOMAĆIM PRAVNIM
SISTEMIMA
5.1. UVOD
Predmetni materijal za obuku pripremljen je od strane International Criminal Law Services (ICLS)
u okviru projekta OSCE-ODIHR/ICTY/UNICRI, pod nazivom „Pravda i ratni zločini“, koji finansira
Europska unija. Uvodne napomene o načinu korištenja materijala sadržane su u nastavnoj oblasti
1., koja također obuhvada i ogledni predmet/studiju slučaja i hipotetičke primjere koji se mogu
koristiti u nastavi, te i druge korisne dodatke. Materijali su namijenjeni da edukatorima iz oblasti
prava u Bosni i Hercegovini (BiH), Hrvatskoj i Srbiji posluže prvenstveno kao izvor i sredstvo za
obuku, ali su također predviđeni za prilagođavanje i upotrebu u drugim pravnim sistemima u
regionu. Kad je to bilo potrebno, uvrštena su pitanja za raspravu, sugestije i druge napomene
korisne za nastavu. Nadalje, edukatori se podstiču da materijale prilagode potrebama polaznika i
konkretnim okolnostima svakog predavanja. Edukatori se također podstiču da materijale po
potrebi ažuriraju posebno u pogledu nove sudske prakse ili izmjena i dopuna krivičnih zakona u
svojim relevantnim pravosudnim sistemima.
U svakoj nastavnoj oblasti daje se opšti pregled međunarodnog krivičnog prava koji je relevantan
za predmet same oblasti, nakon čega se prelazi na raspravu o mjerodavnom pravu i sudskoj
praksi u BiH, Hrvatskoj i Srbiji. U materijalima se koristi najrelevantnija i dostupna sudska praksa.
Treba napomenuti da u slučajevima u kojima je citirana prvostepena presuda, autori teksta
posebno su vodili računa da osiguraju da je dio na koji se pozivaju potvrđen u žalbenom
postupku. Edukatorima može biti od koristi da raspravljaju i o drugim predmetima koji također
mogu biti relevantni ili ilustrativni za svaku temu, te da polaznike zamole da govore o
predmetima sa kojima su se susretali i iskustvima koja su imali.
5.1.1. OPIS NASTAVNE OBLASTI
Ova nastavna oblast razlikuje se od ostalih po tome što ne sadrži međunarodnu komponentu.
Nastavna oblast fokusira se samo na način na koji je međunarodno krivično pravo inkorporirano
u domade pravne sisteme BiH, Hrvatske i Srbije i na njegovu primjenu u ovim sistemima.
Unutrašnji pravni sistemi država razmatraju se kao jedna cjelina, a ne u posebnim odjeljcima kao
što je slučaj sa drugim nastavnim oblastima. Na taj način, polaznici se podstiču da uzmu u
razmatranje ne samo situaciju u pravnom sistemu vlastite zemlje, ved da je također posmatraju u
poređenju sa sistemima u regionu.
Glavni cilj nastavne oblasti je da polaznici shvate u kojoj je mjeri međunarodno pravo
inkorporirano u njihove domade sisteme i način na koji je to učinjeno, kao i da o tome
raspravljaju.
5.1.2. ISHODI NASTAVNE OBLASTI
Na kraju ove nastavne oblasti trebalo bi da polaznici usvoje znanje o:
1
NASTAVNA OBLAST 5.
PRIMJENA MEĐUNARODNOG KRIVIČNOG PRAVA U DOMADIM PRAVOSUĐIMA
 Inkorporaciji i primjeni međunarodnog prava u sistemu SFRJ, s obzirom da bi zakoni koji
su bili na snazi prije raspada SFRJ mogli biti od značaja za aktuelne procese u domadim
pravnim sistemima.
 Važedim mjerodavnim zakonima u svakom od pravnih sistema vezano za inkorporaciju i
primjenu međunarodnog prava u BiH, Hrvatskoj i Srbiji.
 Primjeni načela zakonitosti kada je u pitanju primjena međunarodnog prava ili njegova
upotreba u regionu.
 Principu prema kojem bi se na optuženog trebao primjenjivati najpovoljniji zakon i/ili
izricati najpovoljnije kazne.
 Načinima na kojima de se u bududnosti podizati optužnice za kršenja međunarodnog
prava i ista procesuirati u svakom od pravnih sistema.
Napomena za edukatore:
 Ova nastavna oblast je od ključnog značaja za polaznike utoliko jer pruža okvir za
primjenu međunarodnog prava na postupke pred domadim sudovima. S obzirom
da se radi o području koje je predmet mnogih polemika, trebalo bi da edukatori
iskoriste ovu priliku da podstaknu polaznike na razmišljanje o tome kako se domadi
zakoni njihovih država mogu primijeniti da se osigura da se međunarodna krivična
djela u potpunosti krivično procesuiraju, poštujudi pri tome načelo zakonitosti i
ostala prava na pravično suđenje.
 Polaznici moraju razmotriti u kojoj se mjeri domadi sudovi mogu osloniti na
međunarodnu sudsku praksu i presedane, kao i vrijednost koju takva sudska praksa
ima u domadem pravnom sistemu.
 Jedan od glavnih problema je utvrđivanje zakona koji je primjenjiv na krivična djela
počinjena u sukobima u bivšoj SFRJ. Konkretno, problem se ogleda u pitanju da li
primijeniti zakon SFRJ koji je bio na snazi u vrijeme predmetnih događaja ili nove
državne zakone koji su trenutno na snazi, kao i koji od ovih zakona je povoljniji za
optuženog.
 Trebalo bi da polaznici razgovaraju o načinu na koji se krivična djela genocida i
zločina protiv čovječnosti mogu procesuirati u njihovim domadim sudovima, kao i o
mjeri u kojoj se domadi sudovi mogu osloniti na oblike krivične odgovornosti koje
priznaju međunarodni sudovi, poput UZP-a i odgovornosti nadređenog.
 Pitanje odmjeravanja kazne je od vitalnog značaja i polaznici treba da raspravljaju o
principima i pravilima koje je potrebno primijeniti prilikom odmjeravanja
najprikladnije kazne. Međutim, valja imati na umu da nastavna oblast 13. detaljnije
govori o odmjeravanju kazne.
2
ICLS
MEĐUNARODNO KRIVIČNO PRAVO I MATERIJALI ZA PRAKTIČNU OBUKU
5.2. IZVORI KRIVIČNOG
PRAVOSUĐU
PRAVA
I
MEĐUNARODNOG
PRAVA
U
DOMADEM
 Izvori krivičnog prava prva su oblast koja se obrađuje za svaki od pravnih sistema u
regionu. Potom se razmatra primjena načela zakonitosti u pojedinačnim pravnim
sistemima.
 Prvi dio obrađuje stanje u SFRJ, nakon čega slijedi pregled izvora krivičnog prava u BiH,
Hrvatskoj i Srbiji.
5.2.1. SFRJ
Državno zakonodavstvo bilo je jedini neposredan izvor krivičnog prava u SFRJ. Drugi izvori, poput
ustava i međunarodnih ugovora i sporazuma, generalno su smatrani posrednim izvorima prava.
Međutim, kako je to pojašnjeno dalje u tekstu, isti su također mogli predstavljati neposredan
izvor prava.
Sudska praksa i pravni autoriteti nisu smatrani izvorima prava, ali se smatralo da imaju poticajnu
vrijednost kako u primjeni tako i u nastanku krivičnog zakonodavstva.
5.2.1.1. USTAV SFRJ I MEĐUNARODNO PRAVO
U skladu sa Ustavom SFRJ iz
1974. godine, SFRJ se zalaže za
„poštivanje opdeprihvadenih
normi međunarodnog prava“.
Prema Ustavu SFRJ iz 1974. godine, jedan od osnovnih
principa SFRJ je da se „pridržava načela Povelje
Ujedinjenih nacija, ispunjava svoje međunarodne obaveze
i aktivno učestvuje u djelatnosti međunarodnih
organizacija kojima pripada“.1 SFRJ se također zalagala za
„poštivanje opdeprihvadenih normi međunarodnog
prava“.2 Član 210. propisuje da sudovi neposredno
primjenjuju međunarodne ugovore koji su ratifikovani i
objavljeni.3
Ustav SFRJ također je sadržavao član o načelu zakonitosti.4
1
Ustav Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, SFRJ, Službeni list, br. 9, Beograd, 21.02.1974.,
Osnovna načela, VII.
2
Ibid.
3
Ibid. član 210.
3
NASTAVNA OBLAST 5.
5.2.1.2. KRIVIČNI ZAKON SFRJ I MEĐUNARODNO PRAVO
Vedina krivičnih djela iz Glave XVI Krivičnog zakona SFRJ (koja
se bavi krivičnim djelima protiv čovječnosti i međunarodnog
Krivični zakon SFRJ omogudio je
prava) sadržavala su blanketnu normu koja predviđa da „svako
zakonsko priznavanje svake
lice, koje protivno pravilima međunarodnog prava *…+“. Ova
izmjene u međunarodnom
blanketna norma, kako je to istaknuto u Komentaru KZ SFRJ,
pravu, pri tome ne zahtijevajudi
omogudila je zakonsko priznavanje svake izmjene
bilo kakvu izmjenu u
međunarodnog prava, ne uslovljavajudi to bilo kakvom
zakonodavstvu SFRJ.
izmjenom zakonodavstva SFRJ. Time je osigurano trajno
usklađivanje
domadeg
krivičnog
zakonodavstva
sa
međunarodnim krivičnim pravom, kako se iznosi dalje u tekstu.5 O ovome se detaljnije govori
dalje u nastavku, odjeljak 5.3.1.3.
U Komentaru KZ SFRJ pod „međunarodnim pravom“ podrazumijevaju se:
*P+rincipi i odredbe međunarodnog prava koje zabranjuju određeno ponašanje
definišudi ga kao krivična djela čije počinioce treba pozvati na krivičnu
odgovornost i izredi im odgovarajudu kaznu.6
U Komentaru je „međunarodno krivično pravo“ definisano kao:
*S+kup zakonskih pravila uspostavljenih međunarodnim sporazumima i drugim
ugovorima, kao i međunarodnim običajima, čije kršenje predstavlja krivično
djelo koje za posljedicu ima individualnu krivičnu odgovornost i primjenu
krivično-pravnih sankcija.7
Premda međunarodno običajno nije
predstavljalo direktan izvor zakona,
ono se također primjenjivalo u
domadim pravnim sistemima,
barem utoliko što su se sporazumi
koje je ratifikovala SFRJ pozivali na
međunarodno običajno pravo
Obvezujudi karakter međunarodnih ugovora i
sporazuma koje je ratifkovala SFRJ bio je nesporan.8
Premda međunarodno običajno pravo nije
predstavljalo direktan izvor prava, ono se također
primjenjivalo u domadim pravnim sistemima, barem
utoliko što su se sporazumi koje je ratifikovala SFRJ
pozivali na međunarodno običajno pravo.9
4
Ustav SFRJ, član 211.
Komentar Krivičnog zakona Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, Savremena administracija,
1978., str. 494 (Komentar KZ SFRJ, Savremena administracija, 1978., str. 494) (nezvanični prevod citata na
engleski jezik).
6
Ibid, str 493 (nezvanični prevod citata na engleski jezik).
7
Ibid. str. 488 (naglašeno u tekstu) (nezvanični prevod citata na engleski jezik).
8
Ibid. str. 494.
9
Kao i u članu 2. Dopunskog protokola I Ženevske Konvencije, koji propisuje da „u slučajevima koji nisu
predviđeni ovim protokolom ili drugim međunarodnim sporazumima, građanska lica i borci ostaju pod
5
4
ICLS
Štaviše, uz isticanje da međunarodni sporazumi nisu mogli pratiti brzi razvoj ratnih tehnologija, u
Komentaru KZ SFRJ naglašen je značaj Martensove klauzule koja „omogudava ispunjavanje očitih
rupa u odredbama međunarodnog prava,“ zabranjujudi određene metode i sredstva ratovanja.10
U komentaru se ističe da kada su u pitanju krivična djela korištenja zabranjenih sredstava
ratovanja neophodno je uzeti u obzir Martensovu klauzulu kao i namjere sadržane u relevantnim
međunarodnim dokumentima.11
U Komentaru se također ističe da je SFRJ ispoštovala opšte priznate norme međunarodnog prava
kako bi provela svoje ustavne principe.12 Odredbe sadržane u drugim glavama KZ SFRJ također se
pozivaju na međunarodno pravo i poštivanje „opštih pravnih načela priznatih od strane
međunarodne zajednice“.13
U skladu sa članom 100. Krivičnog zakona SFRJ iz 1977. godine,14 krivično gonjenje i izvršenje
kazne ne zastarijeva za krivična djela predviđena članom 141. do 145. KZ SFRJ, kao ni za druga
krivična djela za koja po međunarodnim ugovorima ova zastarjelost ne može da nastupi.
zaštitom i dejstvom principa međunarodnog prava, koji proizlaze iz ustanovljenih običaja, iz principa
čovječnosti i zahtjeva javne savesti“.
10
Ibid. str. 510.
11
Ibid.
12
Ibid. str. 492.
13
KZ SFRJ, član 108(4); za više o ovome vidjeti odjeljak 5.3.1.2 dalje u tekstu.
14
KZ SFRJ, Službeni list SFRJ br. 44/76, 36/77, 34/84, 74/87, 57/89, 3/90, 38/90.
5
NASTAVNA OBLAST 5.
5.2.2. BIH
Krivično pravo u Bosni i
Hercegovini je strogo pisano
pravo. Posredni ili dodatni izvori
krivičnog prava uključuju ustav i
međunarodne sporazume.
Izvor krivičnog prava u Bosni i Hercegovini je isključivo
zakon. Posredni ili dodatni izvori krivičnog prava uključuju
Ustav i međunarodne sporazume. Međutim, ovi izvori
također mogu predstavljati neposredan izvor krivičnog
prava, kako je objašnjeno dalje u tekstu.15
Sudska praksa i pravni autoriteti ne smatraju se izvorima
krivičnog prava, premda se smatra da su oni od
„neizmjernog značaja za provedbu krivičnog prava“.16
5.2.2.1. USTAV BIH I MEĐUNARODNO PRAVO
Član II Ustava BiH garantuje poštivanje ljudskih prava i osnovnih sloboda koja su zasnovana na
međunarodno priznatim standardima:
Član II Ustava Bosne i Hercegovine
Ljudska prava i osnovne slobode
1. Ljudska prava
Bosna i Hercegovina i oba entiteta de osigurati najviši nivo međunarodno priznatih ljudskih prava
i osnovnih sloboda. U tu svrhu postoji Komisija za ljudska prava za Bosnu i Hercegovinu, kao što
je predviđeno u Aneksu 6 Opšteg okvirnog sporazuma.
2. Međunarodni standardi
Prava i slobode predviđeni u Evropskoj konvenciji za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda i u
njenim protokolima se direktno primjenjuju u Bosni i Hercegovini. Ovi akti imaju prioritet nad
svim ostalim zakonima. *…+
15
Vidi npr. Komentar Krivičnog zakona Bosne i Hercegovine, Vijede Evrope/ Evropska komisija, 2005., str.
60 (Komentar KZ BiH, Vijede Evrope / Evropska komisija, 200.5, str. 60).
16
Ibid.
6
ICLS
Član II/2 Ustava Bosne i Hercegovine predviđa da de se „Evropska konvencija za zaštitu ljudskih
prava i osnovnih sloboda i njeni protokoli direktno primjenjivati u Bosni i Hercegovini“ i „imat de
prioritet nad svim ostalim zakonima“.17
Sudska praksa i pravni autoriteti se ne
smatraju izvorima krivičnog prava, premda
se smatra da oni imaju „neizmjerni značaj
za provedbu krivičnog prava“.
Član II/6 Ustava propisuje, „Bosna i Hercegovina,
i svi sudovi, ustanove, organi vlasti, te organi
kojima posredno rukovode entiteti ili koji djeluju
unutar entiteta podvrgnuti su, odnosno
primjenjuju ljudska prava i osnovne slobode“
predviđene Evropskom konvencijom za zaštitu
ljudskih prava i osnovnih sloboda i njenom
protokolima.18
Pored toga, član II/7 i Aneks I Ustava predviđaju obaveznu primjenu određenih međunarodnih
sporazuma o ljudskim pravima u Bosni i Hercegovini:
Konvencija o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida (1948.)
Ženevske konvencije I-IV o zaštiti žrtava rata (1949.) i Dopunski protokoli I-II (1977.);
Konvencija koja se odnosi na status izbjeglica (1951.) i Protokol (1966.);
Konvencija o državljanstvu udatih žena (1957.);
Konvencija o smanjenju broja lica bez državljanstva (1961.);
Međunarodna konvencija o uklanjanju svih oblika rasne diskriminacije (1965.);
Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima (1966) i Opcioni protokoli (1966. i
1989.);
Međunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima (1966.);
Konvencija o uklanjanju svih oblika diskriminacije u odnosu na žene (1979.);
Konvencija protiv mučenja i drugih surovih, nehumanih ili ponižavajudih tretmana ili
kažnjavanja (1984.);
Evropska konvencija o sprečavanju mučenja, nehumanog ili ponižavajudeg tretmana ili
kažnjavanja (1987.);
Konvencija o pravima djeteta (1989.);
Međunarodna konvencija o zaštiti prava svih radnika-migranata i članova njihovih
porodica (1990.);
Evropska povelja za regionalne jezike i jezike manjina (1992.); i
Okvirna Konvencija za zaštitu nacionalnih manjina (1994.).19
U skladu sa članom VI/3(c):
*U+stavni sud je nadležan u pitanjima koja mu je proslijedio bilo koji sud u Bosni i
Hercegovini u pogledu toga da li je zakon, o čijem važenju ovisi njegova odluka,
17
Opdi okvirni sporazum za mir u Bosni i Hercegovini, Aneks 4: Ustav Bosne i Hercegovine (1995.).
Ibid.
19
Ibid.
18
7
NASTAVNA OBLAST 5.
kompatibilan sa ovim Ustavom, sa Evropskom konvencijom o ljudskim pravima i
osnovnim slobodama i njenim protokolima, ili sa zakonima Bosne i
Hercegovine.20
Ustavni sud je također nadležan za predmete koji su mu proslijeđeni, a tiču se postojanja ili
domašaja nekog opšteg pravila međunarodnog javnog prava koje je bitno za odluku suda.
Međunarodno pravo stoga predstavlja značajan izvor
zakona u pravnom sistemu Bosne i Hercegovine. Ističudi da
Međunarodno pravo
su odredbe domadeg zakona o genocidu, ratnim zločinima,
predstavlja značajan izvor
zločinima protiv čovječnosti i drugim krivičnim djelima
zakona u pravnom sistemu
protiv međunarodnog prava izvedene iz međunarodnog
Bosne i Hercegovine
prava, sudska vijeda Suda BiH smatraju da relevantne
odredbe domadeg zakona „kao uvjerljivi autoritet/i/ nose sa
sobom svoje međunarodno pravno nasljeđe, kao i međunarodnu sudsku praksu putem koje se
ono tumači i primjenjuje“.21
Sudovi u BiH se oslanjaju na
međunarodnu sudsku praksu i
akademske komentare kao
uvjerljive autoritete .
Premda
nisu
obvezani
sudskom
praksom
MKSJ/MKSR/MKS-a niti pravnim autoritetima, sudovi u
BiH oslanjaju se na takvu međunarodnu sudsku praksu i
akademske komentare kao uvjerljive autoritete.22
Sudovi u BiH posebno se oslanjaju na međunarodnu
sudsku praksu jer se ona odnosi na opšta načela
međunarodnog prava, običajni status određenih odredbi
međunarodnog
prava
i
tumačenje
odredbi
23
međunarodnog prava.
Načelo zakonitosti nije eksplicitno sadržano u Ustavu BiH. Međutim, kako Ustav BiH predviđa
direktnu primjenu EKLJP, tako se i član 7. EKLJP direktno primjenjuje:
Niko se ne može smatrati krivim za krivično djelo nastalo činjenjem ili nečinjenjem
koje nije predstavljalo krivično djelo u vrijeme izvršenja, prema državnom ili
20
Ibid.
Vidi npr., Sud BiH, Stupar i dr., predmet br. X-KR-05/24, prvostepena presuda od 29.7.2008. godine, str.
53 (str. 56 BHS); Sud BiH, Petar Mitrovid, predmet br. X-KR-05/24-1, prvostepena presuda od 29.7.2008.
godine, str. 44 (str. 47 BHS); Sud BiH, Miladin Stevanovid, predmet br. X-KR-05/24-2, prvostepena presuda
od 29.7.2008. godine, str. 43 (str. 41 BHS); Sud BiH, Milorad Trbid, predmet br. X-KR-07/386, prvostepena
presuda od 16.10.2009. godine, ¶ 173.
22
Vidi npr., Sud BiH, Kurtovid, predmet br. X-KRZ-06/299, drugostepena presuda od 25.3.2009., fusnota 19,
str. 4-5; Sud BiH, Momčilo Mandid, predmet br. X-KRZ-05/58, drugostepena presuda od 1.9.2009., fusnota
7-17.
23
Vidi npr., Stupar i dr., prvostepena presuda, str. 53 (str. 56 BHS); Sud BiH, Zijad Kurtovid, predmet br. XKRZ-06/299, drugostepena presuda od 25.03.2009., ¶¶ 57, 124; Mitrovid, prvostepena, str. 44 et seq (str.
47 et seq BHS);Petar Mitrovid, predmet br. X-KRZ-05/24-1, drugostepena presuda od 7.9.2009. God., ¶
260; Vidi generalno, Sud BiH, Mitar Raševid i dr., predmet br. X-KR/06/275, prvostepena presuda od
28.2.2008. godine.
21
8
ICLS
međunarodnom pravu. Isto tako, izrečena kazna nede biti teža od one koja se
primjenjivala u vrijeme izvršenja krivičnog djela.
Ovaj član ne utiče na suđenje ili kažnjavanje bilo koje osobe koja je kriva za činjenje
ili nečinjenje, ako je to djelo u vrijeme izvršenja predstavljalo krivično djelo prema
opdim pravnim načelima priznatim kod civiliziranih naroda.
Ova načela sadržana su u članovima 3., 4., i 4.a Krivičnog zakona BiH, o čemu de biti riječi dalje u
tekstu u odjeljku 5.3.2.2.24
24
Službeni glasnik BiH, br. 03/03, 32/03, 37/03, 54/04, 61/04, 30/05, 53/06, 55/06, 32/07, 08/10,
prečišdena verzija dostupna na www.sudbih.gov.ba.
9
NASTAVNA OBLAST 5.
5.2.3. HRVATSKA
Ustav Republike Hrvatske iz 1990. godine i izmjene i dopune Ustava Hrvatske iz 2010. godine 25
predstavljaju primarne izvore za utvrđivanje statusa međunarodnog prava u hrvatskom pravu.
5.2.3.1. USTAV REPUBLIKE HRVATSKE I MEĐUNARODNO PRAVO
Član 134. Ustava iz 1990. godine predviđao je da
međunarodni ugovori koji su sklopljen i potvrđeni u skladu
Međunarodni ugovori čine dio
s Ustavom i objavljeni, čine dio unutarnjeg pravnog
unutarnjeg pravnog poretka
poretka Republike, a po pravnoj su snazi iznad zakona.26
države , a po pravnoj su snazi
Odredbe takvih ugovora mogu se mijenjati ili ukidati samo
iznad zakona.
uz uvjete i na način koji su u njima utvrđeni, ili suglasno
27
opdim pravilima međunarodnog prava.
Član 141.
Izmijenjenog i dopunjenog Ustava iz 2010. godine zadržao
je ovo odredbu, dodajudi uvjet da takvi sporazumi moraju biti na snazi.28
Štaviše, član 117. stav 3. Izmijenjenog i dopunjenog Ustava iz 2010. Godine propisuje da sudovi
sude „na temelju Ustava, zakona, međunarodnih ugovora i drugih važedih izvora prava“.29
Član 31. Stav 1.30 predviđa načelo zakonitosti:
Ustav Republike Hrvatske, član 31. stav 1.
[N]itko ne može biti kažnjen za djelo koje prije nego je počinjeno nije bilo utvrđeno zakonom ili
međunarodnim pravom kao kazneno djelo, niti mu se može izredi kazna koja nije bila određena
zakonom.
Izmijenjeni i dopunjeni Ustav iz 2010. godine zadržao je ovu odredbu i dodao joj novi stav o
neprimjenjivosti zastarijevanja na krivična djela za koja zastara ne nastupa prema
međunarodnom pravu.31 O ovome se također govori u odjeljku 5.3.3.3.
25
Ustav Republike Hrvatske, Narodne novine br. 56/90, 135/97, 8/98, 113/00, 124/00, 28/01, 41/01,
55/01, 76/10, 85/10 (1990).
26
Ustav Republike Hrvatske, član. 134 (Narodne novine br. 56/90).
27
Ibid.
28
Ibid. član 141. (Narodne novine br. 56/90, 135/97, 8/98, 113/00, 124/00, 28/01, 41/01, 55/01, 76/10,
85/10).
29
Ibid. član 117. stav 3. (Narodne novine br. 56/90, 135/97, 8/98, 113/00, 124/00, 28/01, 41/01, 55/01,
76/10, 85/10).
30
Ibid. član 31. stav 1. (Narodne novine br. 56/90)(naglašeno u tekstu).
10
ICLS
5.2.4. SRBIJA
Ustav Republike Srbije iz 2006. godine32 poziva se na međunarodno pravo kao što je to bio slučaj
i sa Ustavom Savezne Republike Jugoslavije (SRJ) iz 1992. godine.
U Ustavu SRJ iz 1992. godine:
Član 10. propisuje da SRJ priznaje i jamči slobode i prava čoveka i građanina koje priznaje
međunarodno pravo.33
Član 16. stav 1. predviđa da SRJ „u dobroj meri ispunjava obaveze koje proizlaze iz
međunarodnih ugovora u kojima je ona strana ugovornica“34 i da su „međunarodni
ugovori koji su potvrđeni i objavljeni u skladu sa ustavom i opšteprihvadena pravila
međunarodnog prava sastavni su deo unutrašnjeg pravnog poretka“.35
Ustavna povelja državne zajednice Srbije i Crne Gore iz 2003. godine 36 propisivala je usklađivanje
propisa i prakse sa evropskim i međunarodnim standardima.37
Članom 10. propisano je da se odredbe međunarodnih ugovora o ljudskim i manjinskim
pravima i građanskim slobodama koji važe na teritoriji Srbije i Crne Gore neposredno
primenjuju.38
Član 16. predviđao je da „ratifikovani međunarodni ugovori i opšteprihvadena pravila
međunarodnog prava imaju prioritet nad pravom Srbije i Crne Gore i pravom država
članica“.39
5.2.4.1. USTAV SRBIJE I MEĐUNARODNO PRAVO
Ustav Republike Srbije iz 2006. godine
Član 16: Međunarodni odnosi
Spoljna politika Republike Srbije počiva na opštepriznatim principima i pravilima
međunarodnog prava.
Opšteprihvadena pravila međunarodnog prava i potvrđeni međunarodni ugovori sastavni su
deo pravnog poretka Republike Srbije i neposredno se primenjuju.
Potvrđeni međunarodni ugovori moraju biti u skladu s Ustavom.
31
Ibid. član 31. stav 4. (Narodne novine br. 56/90, 135/97, 8/98, 113/00, 124/00, 28/01, 41/01, 55/01,
76/10, 85/10).
32
Ustav Srbije, Službeni list Republike Srbije br 98/2006.
33
Ustav Savezne Republike Jugoslavije, Službeni list SRJ, godina I, br. 1, Beograd, 27. april 1992. godine
34
Ibid. član 16. stav 1.
35
Ibid. clan 16. stav 2.
36
Ustavna povelja državne zajednice Srbije i Crne Gore, Službeni list Srbije i Crne Gore, godina I, br. 1,
Beograd, 4.2.2003. godine
37
Ibid. član 3.
38
Ibid. član 10.
39
Ibid. član 16.
11
NASTAVNA OBLAST 5.
Trenutno važedi Ustav Srbije iz 2006. godine predviđa da su „opšteprihvadena pravila
međunarodnog prava i potvrđeni međunarodni ugovori sastavni dio pravnog poretka Republike
Srbije i neposredno se primenjuju“.40 Međunarodni ugovori moraju biti potvrđeni u skladu s
Ustavom.41
Opšteprihvadena pravila
međunarodnog prava i potvrđeni
međunarodni ugovori sastavni su
dio pravnog poretka Republike
Srbije i neposredno se
primenjuju.
Član 18. stav 2. Ustava garantuje poštivanje i neposrednu
primjenu ljudskih i manjinskih prava zajamčenih
opšteprihvadenim pravilima međunarodnog prava,
potvrđenim međunarodnim ugovorima i državnim
zakonima.42 Član 18. stav 3. Ustava također sadrži odredbu
prema kojoj se ljudska i manjinska prava tumače saglasno
međunarodnim standardima i međunarodnoj praksi.43
Ustav također potvrđuje da predmetom referenduma ne
mogu biti obaveze koje proizlaze iz međunarodnih ugovora.44
U Ustavu se navodi da:
Sudovi u Republici Srbiji sude „na osnovu Ustava, zakona i drugih opštih akata, kada je to
predviđeno zakonom, opšteprihvadenih pravila međunarodnog prava i potvrđenih
međunarodnih ugovora“.45
Sudske odluke se „zasnivaju na Ustavu, zakonu, potvrđenom međunarodnom ugovoru i
propisu donetom na osnovu zakona“.46
Javno tužilaštvo vrši svoju funkciju „na osnovu Ustava, zakona, potvrđenog
međunarodnog ugovora i propisa donetog na osnovu zakona“.47
Kada je u pitanju hijerarhija domadih i međunarodnih pravnih akata, Ustav propisuje da su
„*p+otvrđeni međunarodni ugovori i opšteprihvadena pravila međunarodnog prava dio pravnog
poretka Republike Srbije“,48 i da „potvrđeni međunarodni ugovori ne smeju biti u suprotnosti sa
Ustavom“.49 Ustav također potvrđuje da zakoni i drugi opšti akti ne smiju biti u suprotnosti sa
potvrđenim međunarodnim ugovorima i opšteprihvadenim pravilima međunarodnog prava.50
Na osnovu člana 34. Ustava Republike Srbije, krivično gonjenje i izvršenje kazne za krivična djela
ratni zločin, genocid i zločin protiv čovječnosti ne zastarijeva.
40
Ustav Srbije, član 16. stav 2. (Službeni list br. 98/2006).
Ibid.
42
Ibid. član 18. Stav 2.
43
44
45
Ibid. clan 142. stav 2.
46
47
48
49
Ibid.
50
41
12
ICLS
5.3. VREMENSKO VAŽENJE NAČELA ZAKONITOSTI
 U ovom odjeljku analizira se načelo zakonitosti i njegova primjena u svakom od
domadih pravnih sistema. Odjeljak počinje osvrtom na Krivični zakon SFRJ, a potom
prelazi na analizu situacije u BiH, Hrvatskoj i Srbiji.
 Načelo zakonitosti definisano je za svaki unutrašnji pravni sistem, kao i načelo
primjene zakona koji je blaži za počinitelja, kako za materijalna krivična djela tako i u
svrhu kažnjavanja.
 Sudska praksa se citira u mjeri u kojoj je poznata. Polaznici treba da razmisle da li su u
presuđenim predmetima zakoni pravilno primijenjeni i da li je poštovano načelo
zakonitosti.
 Ključno pitanje koje polaznici treba da razmotre u ovom odjeljku je rasprava između
onih koji insistiraju na tome da krivična djela za koje se lica terete moraju biti
eksplicitno sadržana u državnim zakonima i na taj način favoriziraju restriktivniju
primjenu načela zakonitosti, i onih koji su usvojili šire tumačenje. Jedna od mogudih
vježbi je da se polaznici podijele u dvije grupe, i da jedna strana zastupa pristup užeg
tumačenja, dok se druga strana zalaže za šire tumačenje koje bi dopustilo krivično
procesuiranje međunarodnih krivičnih djela iako ona nisu izričito predviđena domadim
zakonima.
5.3.1. SFRJ
5.3.1.1. NAČELO ZAKONITOSTI
Načelo zakonitosti dobro je poznato načelo nullum crimen, nulla poena sine lege.
Član 3. Krivičnog zakona SFRJ51predviđao je načelo zakonitosti:
Krivični zakon SFRJ
Član 3.
Nikome ne može biti izrečena kazna ili druga krivična sankcija za djelo, koje prije nego što je
učinjeno, nije zakonom bilo određeno kao krivično djelo, i za koje nije bila zakonom
propisana kazna.
51
Krivični zakon SFRJ, Službeni list SFRJ br.44/76, 36/77, 34/84, 74/87, 57/89, 3/90, 38/90.
13
NASTAVNA OBLAST 5.
Član 3. sadrži tri elementa:
(1) Krivično djelo može biti utvrđeno samo zakonom;
(2) Kazna za krivično djelo može biti samo zakonom propisana; i
(3) Da bi se učiniocu mogla izredi krivično-pravna sankcija, krivično djelo mora biti zakonom
određeno prije nego što je učinjeno.52
5.3.1.2. NAČELO ZAKONITOSTI I PRIMJENA MEĐUNARODNOG PRAVA
U Komentaru Krivičnog zakona SFRJ pojašnjeno je da je načelo zakonitosti u krivičnom pravu
uslovljava da krivična djela moraju biti predviđena zakonom, a ne nekim drugim normativnim
aktom. U Komentaru se također navodi da su Skupština SFRJ, kao i skupštine republika i
autonomnih regija, imale ovlast da donose odredbe krivičnog prava, ali to su mogle činiti samo
donošenjem akata koji imaju formalnu zakonsku snagu. Odredbe krivičnog prava ne mogu biti
sadržane u obliku odluka, rezolucija, instrukcija i sličnih akata.53
Komentar se također poziva na međunarodno pravo. Oslanja se na član 11. stav 2. Univerzalne
deklaracije o ljudskim pravima u kojem stoji: „Niko se ne smije osuditi za djela ili propuste koji
nisu predstavljali krivično djelo po unutrašnjem ili međunarodnom pravu u vrijeme kada su
izvršena“.54
Krivični zakon SFRJ iz 1977. godine također je predviđao primjenu načela zakonitosti za krivična
djela u skladu sa članom 15. Stav 2. MPGPP. U Komentaru se ističe da član 15. MPGPP sadrži
identičnu odredbu i dodatnu tvrdnju da se ovo pravilo „ne protivi suđenju i osudi lica zbog radnji
ili propuštanja koja su se u vrijeme kada su počinjena, smatrala za krivična djela prema opdim
pravnim načelima koja priznaje međunarodna zajednica“.55
„Opde principe priznate od strane međunarodne zajednice“ treba
smatrati „međunarodnim krivičnim pravom u smislu sistema odredbi
krivičnog prava koje su važede neovisno o postojanju domadeg
krivičnog prava, pa čak i kada je takvo domade pravo u suprotnosti
sa međunarodnim krivičnim pravom“.
U Komentaru se također navodi da „opde principe priznate od strane međunarodne zajednice“
treba smatrati „međunarodnim krivičnim pravom u smislu sistema odredbi krivičnog prava koje
52
Komentar KZ SFRJ, str. 15.
Ibid. str. 16.
54
Ibid. str. 17 (naglašeno u tekstu).
55
Ibid. (naglašeno u tekstu).
53
14
ICLS
su važede neovisno o postojanju domadeg krivičnog prava, pa čak i kada je takvo domade pravo u
suprotnosti sa međunarodnim krivičnim pravom“.56
Prema jednom stanovištu, načelo zakonitosti ne bi bilo prekršeno ukoliko je činjenje ili
nečinjenje, u vrijeme izvršenja, predstavljalo krivično djelo po međunarodnom pravu i opdim
pravnim načelima priznatim od strane međunarodne zajednice, premda ono nije bilo predviđeno
u domadem zakonodavstvu.57 U prilog ovakvom stavu ide i član 211. stav 3. Ustava SFRJ u kojom
se navodi da se kažnjiva djela utvrđuju i kazne za ova djela izriču prema zakonu odnosno drugom
propisu koji je važio u vrijeme izvršenja djela, osim ako je novi zakon ili propis blaži za učinioca.58
Član 107. stav 2. i član 108. stav 4. Krivičnog zakona SFRJ predviđaju načelo univerzalnosti:
Član 107. stav 2. Krivičnog zakona predviđa da krivično zakonodavstvo SFRJ važi i za
krivična djela koja stranac počini prema stranoj državi ili drugom strancu.
Član 108. stav 4. predviđa da se krivično gonjenje može preduzeti u SFRJ u slučajevima iz
člana 107. stav 2. ovog zakona „bez obzira na zakon zemlje u kojoj je krivično djelo
učinjeno, ako je u pitanju djelo koje je u vrijeme kad je izvršeno smatrano krivičnim
djelom prema opštim pravnim načelima priznatim od strane međunarodne zajednice“.59
5.3.1.3. BLANKETNA DISPOZICIJA
Nadalje, kako je istaknuto ranije u tekstu u poglavlju koje se bavi krivičnim djelima protiv
čovječnosti i međunarodnog prava, u Komentaru se naglašava značaj blanketne dispozicije
(„svako lice koje protivno pravilima međunarodnog prava*…+“) sadržane u vedini krivičnih djela iz
Glave XVI (krivična djela protiv čovječnosti i međunarodnog prava). U komentaru se navodi:
Takv*a+ blanketna dispozicija *…+ omogudava priznavanje svake izmjene u
međunarodnom pravu, pri tome ne zahtijevajudi izmjene u zakonu, čime se
osigurava stalno usklađivanje našeg krivičnog zakonodavstva sa međunarodnim
krivičnim pravom.60
Međutim, kada se je u pitanju blanketna dispozicija,
važno je da obilježja krivičnog djela budu utvrđena
međunarodnim pravom na način koji ne ostavlja sumnju
u pogledu toga koja djela predstavljaju krivična djela.61
Ukoliko opis krivičnog djela nije dovoljno jasan i
precizan, može dodi do kršenja načela zakonitosti.62
56
Važno je da obilježja krivičnog
djela budu utvrđena
međunarodnim pravom na način
koji ne ostavlja sumnju u pogledu
toga koja djela predstavljaju
krivična djela.
Ibid. str. 390 (nezvanični prevod citata na engleski jezik).
Vidi, npr., V. Kambovski u Komentaru Krivičnog zakona BiH, str. 72.
58
Ustav SFRJ, član 211. stav 3. (naglašeno u tekstu).
59
KZ SFRJ, članovi 107. stav 2. i 108. stav 4.
60
Komentar Krivičnog zakona SFRJ, str. 494 (nezavnični prevod citata na engleski jezik).
61
Ibid. str. 15.
62
Ibid.
57
15
NASTAVNA OBLAST 5.
Načelo zakonitosti također isključuje primjenu analogije.63
5.3.1.4. PREDMET ANDRIJA ARTUKOVID
U odluci Županijskog suda u Zagrebu iz 1984. godine potvrđuje se da načelo zakonitosti ne bi bilo
prekršeno ukoliko krivično djelo nije predviđeno Krivičnim zakonom, ali je određeno kao takvo u
međunarodnom pravu.
U tom predmetu optuženi Andrija Artukovid oglašen je krivim i osuđen na smrtnu kaznu zbog
krivičnog djela ratni zločin protiv ratnih zarobljenika počinjenog u Drugom svjetskom ratu u
periodu od 1941. do 1943.64 Vijede je utvrdilo da ratni zločini počinjeni u toku Drugog svjetskog
rata predstavljaju povredu pravila međunarodnog prava za vrijeme rata, premda oni u to vrijeme
nisu bili eksplicitno predviđeni u domadem krivičnom zakonodavstvu. 65
Vijede je istaklo da je zaštita civilnog stanovništva regulisana Četvrtom haškom konvencijom iz
1907. godine, Pravilnikom o zakonima i običajima ratovanja na kopnu iz 1907. (Pravila iz 1907.
Godine) i Statutom Međunarodnog vojnog tribunala, dok je zaštita ratnih zarobljenika regulisana
Pravilnikom iz 1907. godine i Ženevskom konvencijom iz 1929. godine,66 te da su sankcije za ova
djela bile predviđene kako u međunarodnom tako i u domadim pravima.67 Vijede je zaključilo:
Prema tome, ratni zločini i kažnjavanje ratnih zločina u vrijeme kada je optuženik
izvršio radnje opisane pod *…+ izreke presude, bilo je jasno i izričito određeno, pa
se ne može prihvatiti tvrdnja odbrane da se optuženiku sudi u ovom postupku za
krivična djela koja u vrijeme izvršenja nisu bila označena kao ratni zločini.
Stoga nije osnovana ni tvrdnja obrane da se radnje optuženog *…+ mogu jedino
pravilno označiti po članu 167. stav 1. točka 1. i 2. Krivičnog zakonika Kraljevine
Jugoslavije iz 1929. godine.68
Odbrana je uložila žalbu, tvrdedi da je prvostepeno vijede počinilo grešku kada je na predmetne
optužbe primijenilo KZ SFRJ, umjesto KZ Kraljevine Jugoslavije iz 1929. godine. Odbrana je navela
da se tu radi o povredi načela zakonitosti i zabrane retroaktivne primjene zakona.69 Štaviše,
63
Ibid. str .16.
Županijski sud Zagreb, Artukovid, predmet br. K-91/84-61, prvostepena presuda od 14.5.1986. godine
(presuda potvrđena u žalbenom postupku).
65
Vidi ibid. str. 30-32; Vrhovni sud Republike Hrvatske, predmet Artukovid, predmet br. Kz-706/1986,
drugostepena presuda od 24.7.1986. god,, str. 30-35; Pravna praksa, dodatak Pravnom životu, 10/86, 131132, prema Praktikumu, Komentar Krivičnog zakona BiH, str. 73.
66
Artukovid, prvostepena presuda, str 38-39; Artukovid, drugostepena presuda, str. 31.
67
Ibid. Na primjer, vijede je ukazalo da je u Atlantskoj povelji iz 1941., Londonskoj deklaraciji, Moskovskoj
deklaraciji i izjavama najviših državnih zvaničnika SAD-a, Velike Britanije i SSSR-a, istaknuto je da de
počinitelji ratnih zločina biti kažnjeni, dok je u Moskovskoj deklaraciji utvrđeno da de svi ratni zločnici biti
vradeni u zemlje u kojima su počinili krivična djela kako bi im se sudilo i izrekla kazna u skladu sa zakonima
ti zemlje.
68
Ibid.
69
Artukovid, drugostepena presuda, str. 30.
64
16
ICLS
odbrana je tvrdila da je trebalo da nastupi zastara predviđena u KZ Kraljevine Jugoslavije iz 1929.
i da stoga treba odbaciti optužbe. 70
Vrhovni sud odbacio je ovaj žalbeni osnov, nalazedi da se KZ Kraljevine Jugoslavije iz 1929.
godine prestao primjenjivati u kritično vrijeme zbog „Odluke AVNOJ-a iz 1945. godine
(Antifašističko vijede narodnog oslobođenja Jugoslavije) o ukidanju i nevaženju svih zakona koje
su donijele okupatorske sile i njeni pomagači za vrijeme okupacije, o važenju odluka donesenih u
to vrijeme i o ukidanju zakona koji su bili na snazi za vrijeme okupacije“.71 Vrhovni sud pozvao se
na „Zakon o nevaženju zakona donesenih prije 6. aprila 1941. i za vrijeme okupacije“ iz 1946.
godine.72 Vrhovni sud također je istakao da se KZ Kraljevine Jugoslavije iz 1929. godine nije
mogao primjenjivati na djela ratnih zločina od trenutka kada je AVNOJ 1943. godine donio
odluku o osnivanju „Državne komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača“.73
Vrhovni sud smatrao je da se ovaj novi propis bavi pitanjem procesuiranja ratnih zločina na
drugačiji način, predviđajudi, između ostaloga, retroaktivno kažnjavanje počinilaca.74
Žalilac je tvrdio da čak i ako su elementi ratnih zločina postojali po međunarodnom pravu u
kritičnom periodu (1941. do 1943.), krivične sankcije za ova krivična djela kao takva nisu
postojale u domadem zakonodavstvu.75 Vrhovni sud odbacio je ovu žalbu jer je njena
argumentacija uzela u obzir samo odredbe KZ Kraljevine Jugoslavije iz 1929. godine, za koje je
sud utvrdio da nisu primjenjive.76 Vrhovni sud ukazao je na sljedede:
Odluku AVNOJ-a koja je propisivala retroaktivno kažnjavanje ratnih zločinaca „bez obzira
na činjenicu da u dato vrijeme termin ratni zločin nije bio preciznije definisan u
zakonu“.77
Dekret o vojnim sudovima iz 1944. godine, koji je predviđao retroaktivno kažnjavanje
počinilaca takvih djela.78
Zakon o krivičnim djelima protiv države iz 1945. godine, koji je također predviđao
kažnjavanje ratnih zločina, uključujudi naređivanje ubistava i nečovječno postupanje
prema ratnim zarobljenicima, kao i kažnjavanje „djela počinjenog prije stupanja ovog
Zakona na snagu, i za koje nije donesena pravosnažna presuda, ukoliko su odredbe ovog
zakona blaže nego raniji zakonski propisi“.79 Vrhovni sud je na osnovu ove odredbe
zaključio da ne samo da je postojala mogudnost retroaktivnog kažnjavanja ratnih zločina,
70
Ibid.
Ibid. str. 32, pozivanje na Službeni list DFJ (Demokratske Federativne Jugoslavije) br. 4/45.
72
Artukovid, drugostepena presuda, str. 30, pozivanje na Službeni list FNRJ (Federativne Narodne
Republike Jugoslavije) br. 86/46.
73
Ibid., pozivanje na Službeni list DFJ br. 1/45.
74
Artukovid, drugostepena presuda, str. 32.
75
Ibid. str. 32-33.
76
Ibid. str. 33.
77
Ibid.
78
Ibid.
79
Ibid.
71
17
NASTAVNA OBLAST 5.
ved da su i prije ovog zakona postojali zakonski propisi nove Jugoslavije, kojima je
regulisano ovo pitanje.80
Za razliku od prvostepenog vijeda u ovom predmetu, Vrhovni sud se pozvao na domade
zakonodavstvo uspostavljeno u toku i nakon Drugog svjetskog rata, koje se bavilo ratnim
zločinima u opštem smislu. Međutim, sva bitna obilježja ratnih zločina i odgovarajude sankcije
precizirane su domadim krivičnim zakonima donesenim nakon izvršenja predmetnih krivičnih
djela. Sudovi u ovom predmetu primijenili su ove zakone i nijedan drugi zakon koji je postojao u
vrijeme izvršenja krivičnog djela. Međutim, nije se smatralo da je takva retroaktivna primjena
krivičnog zakona u suprotnosti sa načelom zakonitosti.
5.3.1.5. TEMPUS REGIT ACTUM I OBAVEZNA PRIMJENA BLAŽEG KRIVIČNOG ZAKONA
(LEX MITIOR)
Član 4. stav 1. KZ SFRJ predviđa da se na učinioca krivičnog djela primjenjuje zakon koji je važio u
vrijeme izvršenja krivičnog djela.81
Obavezna primjena blažeg
zakona zahtijeva da se
procijeni koji od dva ili više
zakona de se smatrati
povoljnijim za učinioca.
Ova odredba odražava dobro poznato pravilo tempus
regitactum.
Postoji jedna važna iznimka od ovog opšteg pravila,
propisana u članu 4. stav 2. KZ SFRJ:
Ako je poslije izvršenja krivičnog djela izmijenjen
zakon, jednom ili više puta, primjenide se zakon koji
je blaži za učinioca.82
Obavezna primjena blažeg zakona zahtijeva da se procijeni koja verzija zakona se smatra
povoljnijom za učinioca.83
U Komentaru KZ SFRJ navodi se da se takva procjena ne može izvršiti apstraktnim ili objektivnim
poređenjem predmetnih zakona. Naprotiv, takva procjena mora biti izvršena u svakom
pojedinačnom predmetu.84 Nije dovoljno da blaži zakon bude blaži u apstraktnom i generalnom
smislu; on mora biti blaži „u odnosu na počinioca“ u konkretnom predmetu.85
80
Ibid.
KZ SFRJ, član 4. stav 1.
82
83
Komentar Krivičnog zakona SFRJ, str. 21.
84
Ibid.
85
Ibid.
81
18
Kako bi odredio koji zakon je povoljniji za počinioca, sud
mora uzeti u obzir različite elemente i razlike u
zakonima, onako kako se one odnose na počinioca.
Tako je mogude izvesti zaključak da je zakon koji
predviđa težu kaznu povoljniji za optuženog ukoliko taj
zakon u svojoj sveukupnoj primjeni stavlja optuženog u
povoljniji položaj.86
ICLS
Nije dovoljno da blaži zakon bude
blaži u apstraktnom i generalnom
smislu; on mora biti blaži „u
odnosu na počinioca“ u
konkretnom predmetu.
Drugim riječima, mogude je da je jedan zakon objektivno stroži, ali je u isto vrijeme i blaži u
odnosu na određenog počinioca i određeno krivično djelo.87 Na primjer, ukoliko novi zakon
propisuje drugačiju vrstu krivične sankcije, sud de ocijeniti da li je ova nova sankcija teža ili blaža
za datog počinioca u tom konkretnom predmetu.88
Mogude je da je jedan zakon
objektivno stroži, ali je u isto
vrijeme i blaži u odnosu na
konkretnog počinioca i konkretno
krivično djelo.
U predmetu Artukovid, Vrhovni sud je zaključio da je KZ
SFRJ, koji je bio važedi u vrijeme suđenja, bio povoljniji
za optuženog od KZ FNRJ i privremenih zakona.89
Vrhovni sud, međutim, nije objasnio na osnovu čega je
zaključio da je KZ SFRJ povoljniji za optuženog.90
86
Ibid.
Ibid.
88
Ibid. str. 23.
89
Artukovid, drugostepena presuda, str. 34-35.
90
Ibid. str. 35.
87
19
NASTAVNA OBLAST 5.
5.3.2. BIH
Zakon u BiH mijenjao se više puta posljednjih godina.91
Nakon raspada SFRJ, BiH je preuzela krivično zakonodavstvo bivše SFRJ, Krivični zakon
SFRJ.92 Glava XVI predviđa krivična djela protiv čovječnosti i međunarodnog prava (ratni
zločini). Prema tome, za vrijeme rata u BiH u periodu od 1992-1995., primjenjivao se
Krivični zakon SFRJ.
Federacija BiH je 1998. godine, nakon rata, donijela svoj Krivični zakon.93 Glava XVI tog
zakona propisuje krivična djela protiv čovječnosti i međunarodnog prava.
Republika Srpska je 2000. godine donijela svoj Krivični zakon,94 u kojem su krivična djela
protiv čovječnosti i međunarodnog prava predviđena u Glavi XXXIV.
Distrikt Brčko je donio svoj Krivični zakon, u kojem su krivična djela protiv čovječnosti i
međunarodnog prava propisana u Glavi XVI.95
Ovi zakoni bili su na snazi do 2003. godine, kada su doneseni novi Krivični zakoni Bosne i
Hercegovine, Federacije BiH, Republike Srpske i Distrikta Brčko.96 Krivični zakon BiH (jedini od
novih zakona iz 2003. godine) reguliše krivična djela protiv čovječnosti i međunarodnog prava.
Nadležnost za provedbu ovog zakona dodijeljena je Sudu BiH.
Novi Krivični zakoni Republike Srpske,97 Federacije BiH98 i Distrikta Brčko99 iz 2003. godine više ne
propisuju ratne zločine.
91
Vidi također M. Kreso, Problemi vremenskog važenja zakona u predmetima ratnih zločina, (Ne)jednakost
pred Zakonom, u: Pravda u Tranziciji, juli 2006. – broj 5. Dostupno na
http://www.pravdautranziciji.com/pages/article.php?id=1222.
92
Donesena je uredba sa zakonskom snagom; Službeni glasnik RBiH, br. 2/92 od 11.4.1992. godine;
Uredba sa zakonskom snagom o primjeni Krivičnog zakona Republike Bosne i Hercegovine i Krivičnog
zakona Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije preuzetog kao republički zakon za vrijeme
neposredne ratne opasnosti ili za vrijeme rata (Službeni glasnik RBiH br. 6/92); Zakon o potvrđivanju
uredbi sa zakonskom snagom (Službenu glasnik RBiH br. 13/94); Zakon o izmjenama i dopunama Krivičnog
zakona SFRJ (Službeni glasnik Republike Srpske br. 12/93) kojim se naziv Krivični zakon SFRJ mijenja u naziv
Krivični zakon Republike Srpske.
93
Službeni glasnik Federacije BiH, br. 43/98.
94
Službeni glasnik Republike Srpske br. 22/00.
95
Službeni glasnik Distrikta Brčko BiH, br. 6/00, 1/01 i 3/03.
96
Krivični zakon Bosne i Hercegovine, Službeni glasnik Bosne i Hercegovine, br. 3/03 i 37/33; Krivični zakon
Federacije Bosne i Hercegovine, Službeni glasnik FBiH br. 36/03 i 37/03; Krivični zakon Republike Srpske,
Službeni glasnik RS br. 49/03; Krivični zakon Distrikta Brčko Bosne i Hercegovine, Službeni glasnik Distrikta
Brčko Bosne i Hercegovine br. 10/03.
97
Službeni glasnik Republike Srpske, br. 49/03.
98
Službeni glasnik Federacije BiH, br. 36/03.
99
Službeni glasnik Distrikta Brčko BiH, br. 10/03.
20
ICLS
5.3.2.1. ZAKON KOJI JE BIO NA SNAZI U VRIJEME IZVRŠENJA KRIVIČNOG DJELA I
IZMJENE KOJE SU USLIJEDILE
Ove značajne promjene pokrenule su pitanje tumačenja vremenske primjene zakona. Predmeti
ratnih zločina u BiH procesuiraju se na državnom nivou (Sud BiH) i na nivou entitetskih sudova.
Sudovi na entitetskom nivou i Distrikt Brčko mogu preuzeti nadležnost za ratne zločine u tri
slučaja:
Ukoliko su predmeti ratnih zločina primljeni u rad kod tih sudova prije nego što je Krivični
zakon stupio na snagu (tj. prije 1. marta 2003.), i ukoliko je optužnica pravno stupila na
snagu;100
Ukoliko su predmeti ratnih zločina primljeni u rad kod tih sudova prije stupanja na snagu
Krivičnog zakona BiH, čak iako optužnica nije pravno stupila na snagu, a Sud BiH odluči da
ne preuzme predmet pod svoju nadležnost osim ako Sud, po službenoj dužnosti ili na
obrazloženi prijedlog stranaka ili branitelja odluči da preuzme takav predmet, a imajudi u
obzir težinu krivičnog djela, svojstva počinioca i ostale okolnosti važne za ocjenu složenosti
predmeta;101 ili
Ukoliko Tužilaštvo BiH utvrdi u skladu sa Pravilima puta, da predmeti ratnih zločina
dostavljeni Tužilaštvu od kantonalnih i okružnih tužilaštava i agencija iz BiH ne spadaju u
„vrlo osjetljive“, i odluči, uz saglasnost Suda BiH, da ih proslijedi kantonalnim i okružnim
tužilaštvima ili Tužilaštvu Distrikta Brčko.102
Postoje značajne razlike u pristupu entitetskih i okružnih sudova, i Suda BiH, kada je u pitanju
zakon koji je povoljniji za optuženog:
Sudovi na entitetskom nivou i sudovi Distrikta Brčko generalno procesuiraju predmete
ratnih zločina počinjene u sukobu u bivšoj Jugoslaviji na osnovu Krivičnog zakona SFRJ, kao
in tempore criminis zakona i zakona koji je povoljniji za optuženog.
Sud BiH primjenjuje uglavnom Krivični zakon BiH kada su u pitanju ratni zločini počinjeni u
istom periodu.103
Međutim, žalbena vijeda Suda BiH su u posljednje vrijeme uvidjela da prilikom određivanja
koji je od zakona— Krivični zakon SFRJ ili Krivični zakon BiH blaži za optuženog u pogledu
kažnjavanja, treba u uzeti u obzir da li sudsko vijede namjerava izredi kaznu bližu
minimalnoj ili maksimalnoj predviđenoj kazni. Žalbeno vijede Suda BiH u jednom predmetu
odlučilo je da treba primijeniti KZ SFRJ jer su odredbe ovog zakona povoljnije za optuženog
100
Zakon o krivičnom postupku BiH, član 449. stav 1., Službeni glasnik Bosne i Hercegovine br. 3/03, 32/03,
36/03, 26/04, 63/04, 13/05, 48/05, 46/06, 76/06, 29/07, 32/07, 53/07, 76/07, 15/08, 58/08, 12/09, 16/09,
93/09.
101
Ibid. član 449. stav 2., Službeni glasnik Bosne i Hercegovine br. 3/03.
102
Izvještaj o radu Tužilaštva Bosne i Hercegovine za 2005. godinu dostupan na
http://www.tuzilastvobih.gov.ba/files/docs/IZVJESTAJ_ORADU_TUZILASTVA_BIH_2005_BOS.pdf.
103
Čini se da je Misija OSCE-a u Bosni I Hercegovini zauzela stav u prilog primjeni Krivičnog zakona BiH
(Vidi „Na putu ka usklađenoj provedbi važedeg zakona u predmetima ratnih zločina“, OSCE, 2009.).
21
NASTAVNA OBLAST 5.
u tom konkretnom predmetu (vidi odjeljak 5.3.2.4 u nastavku i nastavnu oblast 13. o
odmjeravanju kazne).
Pitanje vremenske primjene zakona se naročito pojavljuje kada je u pitanju:
Primjenjivost krivičnog djela zločini protiv čovječnosti;
Primjenjivost određenih oblika odgovornosti poput komandne odgovornosti i učešda u
UZP-u; i
Odmjeravanje kazne.
O detaljnijoj analizi vremenske primjenjivosti zakona u pogledu ovih tema bide riječi u
odgovarajudim nastavnim oblastima 7. (Zločini protiv čovječnosti), 9. (Oblici odgovornosti) i 10.
(Komandna odgovornost).
Načelo zakonitosti predviđeno je članom 3. Krivičnog zakona BiH:104
Krivični zakon BiH
Član 3.
(1) Krivična djela i krivičnopravne sankcije propisuju se samo zakonom.
(2) Nikome ne može biti izrečena kazna ili druga krivičnopravna sankcija za djelo koje,
prije nego što je učinjeno, nije bilo zakonom ili međunarodnim pravom propisano kao
krivično djelo i za koje zakonom nije bila propisana kazna.
U ovoj odredbi, osobito za razliku od člana 2. KZ SFRJ, izričito se poziva na međunarodno pravo.
Time se naglašava status i značaj međunarodnog prava u BiH.
Za diskusiju o ovom načelu prema KZ SFRJ, vidjeti gore navedene odjeljke 5.3.1.1 i 5.3.1.2.
5.3.2.3. NEPRIMJENJIVOST ZASTARE
U skladu sa članom 19. Krivičnog zakona BiH, krivično gonjenje i izvršenje kazne ne zastarijeva za
krivična djela genocida, zločina protiv čovječnosti te ratnih zločina, kao ni za krivična djela za
koja po međunarodnom pravu zastarjelost ne može nastupiti.
104
KZ BIH, član 3., (naglašeno u tekstu).
22
ICLS
5.3.2.4. TEMPUS REGIT ACTUM I OBAVEZNA PRIMJENA ZAKONA KOJI JE POVOLJNIJI ZA
POČINIOCA (LEX MITIOR)
Načelo tempus regitactum i načelo primjenjivosti zakona koji je blaži za optuženog propisani su
članom 4. Krivičnog zakona BiH:
Krivični zakon BiH
Član 4.
(1) Na učinitelja krivičnog djela primjenjuje se zakon koji je bio na snazi u vrijeme
učinjenja krivičnog djela.
(2) Ako se poslije učinjenja krivičnog djela jednom ili više puta izmijeni zakon, primijenit de
se zakon koji je blaži za učinitelja.
I dalje je otvorena rasprava o tome koji krivični zakon treba primijeniti (KZ SRFJ ili KZ BiH) i pod
kojim okolnostima. Pojavljuju se dva glavna pitanja za razmatranje:
1. Pitanje zakona koji je blaži za počinioca mora biti rješeno in concreto.
2. Prilikom određivanja kazne za počinioca, sud mora uzeti u obzir kako opštu tako i
specijalnu svrhu kazne kako je predviđeno u zakonu.105
O ovome de se detaljnije govoriti u nastavku.
5.3.2.4.1. ODREĐIVANJE BLAŽEG ZAKONA
Opšte je prihvadeno stajalište, kako u pravnoj doktrini tako i u sudskoj praksi, da se u bilo kojem
datom predmetu može primjenjivati samo jedan zakon u svojoj cijelosti — zakon koji je
najpovoljniji za optuženog u konkretnom predmetu.106
Isključena je mogudnost kombinacije zakona, starog i novog,107 jer bi to zapravo značilo da sud
primjenjuje zakon koji ne postoji. 108
Pitanje koji je zakon blaži u određenom predmetu ne može se rješavati in abstracto, odnosno,
generalnim poređenjem dva ili više datih zakona. To pitanje mora se rješavati in concreto,
105
Vidi KZ BiH, članovi 6. i 39.; vidi generalno nastavnu oblast 13. o odmjeravanju kazne; vidi također M.
Kreso, gore navedeno, nota 91.
106
Komentar Krivičnog zakona BiH, str. 67.
107
Npr. jer je stari zakon povoljniji u pogledu minimalne kazne predviđene za to krivično djelo, a novi
zakon je povoljniji u pogledu maksimalne kazne predviđene za to krivično djelo.
108
Komentar Krivičnog Zakona BiH, str. 67.
23
NASTAVNA OBLAST 5.
poređenjem predmetnih zakona u odnosu na svaki
konkretan predmet.109 Pri tome je neophodno utvrditi
sve relevantne okolnosti prije davanja ocjene o tome koji
zakon bi uistinu imao povoljniji ishod za optuženog.110
Kada je krivično djelo kažnjivo po
oba zakona, rješenje nije nimalo
jednostavno, pa je stoga tada
potrebno utvrditi sve okolnosti
koje mogu biti relevantne u izboru
blažeg zakona.
Upoređivanje tekstova zakona, međutim, može dati
siguran odgovor samo u slučaju ako je novi zakon
dekriminisao nešto što je po starom bilo krivično djelo,
jer je tada novi zakon očigledno blaži.111U svim ostalim
slučajevima, kada je krivično djelo kažnjivo po oba zakona, rješenje nije nimalo jednostavno, pa
je stoga tada potrebno utvrditi sve okolnosti koje mogu biti relevantne za izbor blažeg zakona.112
Nije važno koji od dva ili više zakona nudi više mogudnosti za povoljniju presudu, ved koji od tih
zakona uistinu pruža bolji ishod za datog počinioca.113 Ukoliko oba zakona daju isti rezultat, ima
se primijeniti zakon koji je bio na snazi u vrijeme izvršenja krivičnog djela.114
Prilikom poređenja zakona mogudi su različiti ishodi, u zavisnosti o više okolnosti koje mogu
uticati na odluku o tome koji zakon je blaži, među kojima115
Odredbe o kaznama i ublažavanju kazni (koji je zakon povoljniji u tom pogledu);
Mjere upozorenja;
Eventualne sporedne kazne;
Alternativne odredbe o kazni (na primjer, društveni rad);
Mjere bezbjednosti;
Pravne posljedice osude; i
Odredbe koje se odnose na krivično gonjenje, kao i da li je ono uslovljeno
odobrenjem.116
Mogude je da se zakon koji predviđa težu
kaznu smatra povoljnijim za optuženog jer
primjena njegovih drugih odredbi ima
povoljniji ishod za optuženog.
Tako je mogude da se zakon koji predviđa težu
kaznu smatra povoljnijim za optuženog jer
primjena njegovih drugih odredbi ima
povoljniji ishod za optuženog (npr. ukoliko taj
zakon predviđa novi ili povoljniji osnov za
109
Ibid. str. 66; vidi također Komentar Krivičnog zakona SFRJ; Sud BiH, Stupar i dr., predmet br. X-KRZ05/24, drugostepena presuda, od 9.9.2009. godine, ¶¶ 494 i 518; predmet Zijad Kurtovid, predmet br.XKRZ-06/299, drugostepena presuda od 25.3.2009., ¶¶ 115 i 130.
110
111
Ibid; vidi također Stupar i dr., drugostepena presuda od 9.9.2009., ¶ 495; Zijad Kurtovid, drugostepena.
¶ 116.
112
Komentar Krivičnog zakona BiH, str. 66; vidi također Stupar i dr., drugostepena od 9.9.2009., ¶ 496;
Zijad Kurtovid, drugostepena. ¶ 116.
113
114
Ibid.
115
Ibid. str. 66.
116
Ibid. str. 66; vidi također Stupar i dr., drugostepena od 9.9.2009., ¶ 497; Zijad Kurtovid, drugostepena ¶
117.
24
ICLS
isključivanje krivične odgovornosti ili oslobađanje od kazne, itd.). 117
Kao što je gore navedeno, sud mora primijeniti jedan zakon u cijelosti, a ne može kombinovati
dva različita zakona. Stoga se, pri suočavanju sa dva različita zakona, mogu pojaviti izazovi
prilikom odmjeravanja kazne za optuženog. O ovome se govori dalje u tekstu.
5.3.2.4.2. ODMJERAVANJE KAZNE
Prilikom odmjeravanja kazne za optuženog, sud
se mora pridržavati ne samo opštih pravila
kažnjavanja ved mora uzeti u obzir kako opštu
tako i specijalnu svrhu kažnjavanja, kako je to
predviđeno u zakonu.118
Prilikom odmjeravanja kazne za
optuženog, sud se mora pridržavati ne
samo opštih pravila kažnjavanja ved
mora uzeti u obzir kako opštu tako i
specijalnu svrhu kažnjavanja, kako je to
predviđeno u zakonu.
U slučajevima kada se kazna koja je propisana u
dva ili više zakona razlikuje, sud de utvrditi da li de
uzeti u razmatranje kaznu koja je bliža minimalnoj
ili maksimalnoj predviđenoj kazni.119 Ukoliko sud više naginje ka minimalnoj kazni, on de
primijeniti zakon koji predviđa povoljniju minimalnu kaznu. 120 Međutim, ukoliko sud naginje ka
maksimalnoj kazni, on de primijeniti zakon koji
predviđa povoljniju maksimalnu kaznu.121
U slučajevima kada se kazna koja je
Sud BiH usvojio je ovaj pristup u svojim novijim
propisana u dva ili više zakona
presudama, o čemu de biti riječ dalje u tekstu.122
razlikuje, sud de utvrditi da li de uzeti u
Ustavni sud BiH također je donio važnu odluku o
razmatranje kaznu koja je bliža
ovom pitanju u predmetu Maktouf, o čemu je
minimalnoj ili maksimalnoj
također riječ dalje u tekstu.
predviđenoj kazni.
5.3.2.4.2.1. PREDMET MAKTOUF PRED USTAVNIM SUDOM
U predmetu Maktouf (koji se u vrijeme izrade materijala još uvijek vodi pred ESLJP), Ustavni sud
je zaključio da:
117
Vidi KZ BiH, član 6. i član 39.; vidi generalno nastavnu oblast 13. o odmjeravanju kazni. Uključivanje
odredbe o svrsi kažnjavanja uobičajeno je u bivšoj SFRJ. Ove odredbe predstavljaju smjernice za
odmjeravanje kazne. Komentar Krivičnog zakona BiH, str. 244; vidi također M. Kreso, gore navedeno, nota
91.
119
120
Ibid. str. 67
121
Ibid. str. 66
122
Vidi npr. Stupar i dr., drugostepena presuda od 9.09.2009; Zijad Kurtovid, drugostepena presuda
118
25
NASTAVNA OBLAST 5.
U praksi, ni u jednoj državi bivše Jugoslavije u zakonodavstvu nije postojala
mogudnost izricanja doživotnog zatvora niti dugotrajnih zatvorskih kazni, a što je
Međunarodni krivični sud za zločine počinjene na području bivše Jugoslavije
često činio (slučaj Krstid, Galid itd.). Istovremeno, koncept KZ SFRJ je bio takav da
nije predviđao postojanje dugotrajnog niti doživotnog zatvora nego je za najteža
krivična djela propisivao smrtnu kaznu, a za lakše oblike maksimalne zatvorske
kazne do 15 godina zatvora. Dakle, jasno je da se ne može odvojiti jedna sankcija
od cjelokupnosti cilja koji se želio postidi kaznenom politikom u vrijeme važenja
tog zakona.
U vezi s tim, Ustavni sud smatra da nije mogude jednostavno „odstraniti“ težu
sankciju propisanu kako ranijim tako i kasnijim zakonima i primijeniti samo
druge, blaže sankcije i time praktično ostaviti neadekvatno sankcionirana najteža
krivična djela.123
Ovo obrazloženje je u skladu sa sudskom praksom SFRJ.124
5.3.2.4.2.2. PREDMET STUPAR I DR.
U predmetu Stupar i dr., optuženi su se teretili za izvršenje krivičnog djela genocida, a sudsko
vijede ih je osudilo na osnovu KZ BiH. Odbrana je uložila žalbu navodedi da je KZ SFRJ blaži zakon
jer predviđa nižu maksimalnu kaznu od one predviđene KZ BiH. Odbrana je tvrdila da je KZ SFRJ
predviđao kaznu zatvora od 20 godina kao zamjenu za smrtnu kaznu (koja je ukinuta u Bosni i
Hercegovini)125 kao i da je sadržavao opštu odredbu po kojoj je maksimalna kazna zatvora bila
zatvorska kazna od 15 godina. Odbrana je tvrdila da je maksimalna kazna predviđena u KZ SFRJ,
premda je to ranije bila smrtna kazna, bila zatvorska kazna od 20 ili 15 godina, što je manje od 45
godina zatvora koliko je Krivičnim zakonom BiH propisano za genocid.
Žalbeno vijede potvrdilo je kaznu koju je izreklo sudede vijede i odbacilo argumente odbrane da
je trebalo primijeniti KZ SFRJ kao blaži zakon. Žalbeno vijede istaklo je značaj in concreto
utvrđivanja vremenske primjenjivosti zakona za svaki konkretan predmet. Žalbeno vijede je
istaklo da je KZ SFRJ za genocid propisivao minimalnu zatvorsku kaznu u trajanju od 5 godina ili
smrtnu kaznu, dok KZ BiH za isto krivično djelo propisuje zatvorsku kaznu od najmanje 10 godina
ili dugotrajni zatvor(20126 – 45 godina).127
123
Ustavni sud BiH, Maktouf, predmet br. AP-1785/06, Odluka o dopustivosti i meritumu, ¶¶ 68-69, u
predmetu Stupar i dr., drugostepena od 9.9.2009., ¶ 521.
124
Vidi npr. Artukovid, prvostepena; Artukovid, drugostepena, str. 36.
125
Postoje različita mišljenja o tome kada je tačno smrtna kazna ukinuta u Bosni i Hercegovini – ovo je
detaljnije pojašnjeno u nastavnoj oblasti 13.
126
Imajte na umu da je Zakonom o izmjenama i dopunama KZ BiH kazna dugotrajnog zatvora promijenjena
u kaznu zatvora od 21 do 45 godina, Službeni glasnik BiH br. 08/10.
127
Stupar i dr., drugostepena presuda od 9.9.2009, ¶ 505. Žalbeno vijede bilo je mišljenja da je s obzirom
da je krivično djelo genocida na identičan način definisano Krivičnim zakonom SFRJ i Krivičnim zakonom
BiH, potrebno analizirati propisane kazne, a ne elemente samog krivičnog djela. Ibid. ¶¶ 494, 502.
26
ICLS
Prvostepeno je vijede prilikom odmjeravanja kazne optuženim utvrdilo da je, imajudi u vidu sve
olakšavajude i otežavajude okolnosti, kazna dugotrajnog zatvora u trajanju od 40 do 42 godine
neophodna i adekvatna sankcija za počinjeno krivično djelo.128 S obzirom da je zakonom
propisani maksimum za krivično djelo genocid prema KZ BiH dugotrajni zatvor u trajanju od 45
(četrdesetpet) godina, žalbeno vijede je smatralo da je evidentno da je namjera prvostepenog
vijeda bila da izrekne strožu kaznu, te da se u tom smislu kretalo ka posebnom maksimumu.129
Porededi zaprijedenu maksimalnu kaznu propisanu u ova dva zakona, žalbeno vijede istaklo je da
Krivični zakon SFRJ kao maksimalnu kaznu propisuje smrtnu kaznu, dok Krivični zakon BiH
propisuje dugotrajni zatvor i da je stoga „u ovoj konkretnoj situaciji, KZ BiH blaži za optužene, jer
propisuje zatvorsku kaznu koja je u svakom slučaju blaža od smrtne“.130
Žalbeno vijede je našlo da je neprihvatljiv stav odbrane jer je u vrijeme izvršenja djela u KZ SFRJ
za ovo krivično djelo bila propisana smrtna kazna, a odbrana je implicirala da se pomenuta
sankcija može jednostavno odstraniti iz odredbe člana 141. KZ SFRJ.131 Žalbeno vijede došlo je do
zaključka da bi ukoliko se jedna sankcija ukloni i zamijeni drugom, bez izričite zakonske odredbe,
to značilo da bi bio primijenjen zakon koji faktički ne postoji. 132
5.3.2.4.2.3. PREDMET ZIJAD KURTOVID
Žalbeno vijede Suda BiH je u predmetu Zijad Kurtovid primijenilo isto obrazloženje kao u
predmetu Stupar i dr.133 U ovom predmetu, optuženi se teretio za krivično djelo ratni zločin, a
sudsko vijede ga je oglasilo krivim i izreklo mu kaznu na osnovu KZ BiH. Međutim, žalbeno vijede
je utvrdilo da je trebalo primjeniti Krivični zakon SFRJ.
Žalbeno vijede naglasilo je značaj određivanja vremenske primjenljivosti zakona in concreto.134
Žalbeno vijede je poređenjem zaprijedenih kazni propisanih u svakom od zakona ocijenilo koji od
zakona je povoljniji za počinioca, našavši da KZ SFRJ propisuje nižu minimalnu kaznu za data
krivična djela.135
Žalbeno vijede je istaklo da je prvostepeno vijede prilikom odmjeravanja kazne optuženom,
imajudi u vidu sve olakšavajude i otežavajude okolnosti, za svako djelo izreklo minimalnu kaznu
propisanu Krivičnim zakonom BiH.136 Žalbeno vijede je zaključilo da je intencija pretresnog vijeda
u ovom konkretnom predmetu bila da se optuženi blaže kazni.137 Žalbeno vijede je utvrdilo da je
128
Ibid. ¶ 515.
Ibid. ¶ 516.
130
Ibid. ¶ 517-518.
131
Ibid. ¶ 519.
132
Ibid. ¶ 520.
133
Kurtovid, drugostepena, ¶¶ 115-126. Vidi također Mitrovid, drugostepena ¶ 175 et seq.
134
Žalbeno vijede je prvo utvrdilo da Krivični zakon SFRJ i Krivični zakon BiH predviđaju iste zakonske
uslove za suđenje i kažnjavanje počinioca za ovakvo ponašanje. Kurtovid, drugostepena. ¶¶ 115-126.
135
Ibid. ¶¶ 127-129.
136
Ibid. ¶ 130.
137
Ibid.
129
27
NASTAVNA OBLAST 5.
KZ SFRJ povoljniji za optuženog jer predviđa blažu minimalnu kaznu za predmetna krivična djela
(pet godina i jedna godina). Shodno tome, žalbeno vijede je preinačilo prvostepenu presudu kako
bi primijenilo Krivični zakon SFRJ.138
5.3.2.5. SUĐENJE I KAŽNJAVANJE KRIVIČNIH DJELA PREMA MEĐUNARODNOM PRAVU
Krivični zakon BiH izmijenjen je i dopunjen 2004. godine kako bi obuhvatio član 4a) koji se bavi
procesuiranjem i kažnjavanjem krivičnih djela u skladu sa opštim načelima međunarodnog
prava:139
Krivični zakon BiH Član 4(a)
Članovi 3. i 4. ovog zakona ne sprečavaju suđenje ili kažnjavanje bilo kojeg lica za bilo
koje činjenje ili nečinjenje koje je u vrijeme kada je počinjeno predstavljalo krivično
djelo u skladu s opdim načelima međunarodnog prava.
Sud BiH se u radu na predmetima u kojima se optuženi terete za krivično djelo zločini protiv
čovječnosti, oslanja na član 4a).140
Na primjer, vijeda Suda BiH uvidjela su da krivično
djelo zločini protiv čovječnosti nije predviđeno
Krivičnim zakonom SFRJ.141 Stoga, pošto je krivično
djelo zločini protiv čovječnosti u relevantnom
periodu činilo dio običajnog međunarodnog prava,
Sud BiH je primijenio KZ BiH koji eksplicitno
predviđa zločine protiv čovječnosti kao krivična
djela, a nije primijenio KZ SFRJ koji ne sadržava
takvu odredbu.142
Učiniocima ne treba biti dozvoljeno da
izbjegnu suđenje i kažnjavanje u
slučajevima kada specifično ponašanje
koje predstavlja krivično djelo u skladu
sa opdim načelima međunarodnog
prava nije inkriminirano.
U predmetu Zijad Kurtovid, žalbeno vijede bilo je mišljenja da je član 4a KZ BiH primjenjiv na
krivično djelo zločini protiv čovječnosti učinjeno u vrijeme dok je na snazi bio KZ SFRJ, bududi da
taj zakon uopšte nije propisivao taka krivična djela.143 Vijede je istaklo da bi primjenom člana 4.
stav 2. KZ BiH (koji zagovara primjenu blažeg zakona), proizilazilo da je KZ SFRJ blaži za učinioca,
jer uopšte ne inkriminira radnju koju je optuženi počinio, pa samim time učiniocu ne bi moglo
138
Ibid. at ¶ 131.
Ovo se slaže sa članom 3. Stav 2. KZ BiH. Vidi gore, odjeljak 5.3.2.2.
140
Vidi diskusiju dalje u tekstu i reference koje se u on pojavljuju.
141
Vidi diskusiju dalje u tekstu.
142
Vidi, npr., Raševid i dr., drugostepena presuda, str. 30-31 (str. 32-33 BHS); Paunovid, predmet br. X-KRZ
05/16, drugostepena presuda od 27.2.2006., str. 7 etseq (str. 8 et seq BHS).
143
Kurtovid, drugostepena, ¶ 120.
139
28
ICLS
biti suđeno niti bi isti mogao biti kažnjen za navedeno djelo. 144 Vijede je smatralo da je stoga
neophodno ili primijeniti član 4(a) Krivičnog zakona BiH ili direktno primijeniti član 7. stav 2.
EKLJP, koja se u skladu sa članom 2/II Ustava BiH, neposredno primjenjuje u BiH i ima prioritet
nad ostalim zakonima.145 Ovi članovi ne dozvoljavaju da neinkriminiranjem određenih radnji koje
predstavljaju krivična djela prema opdim načelima međunarodnog prava, učinioci takvih djela
izbjegnu suđenje i kažnjavanje.146 Vijede je zaključilo:
*…+Član 4a) KZ BIH omogudava izuzetno odstupanje od principa iz članova 3. i 4.
KZ BiH, da bi se obezbjedilo suđenje i kažnjavanje za one postupke koji
predstavljaju krivična djela prema međunarodnom pravu, odnosno koja
predstavljaju kršenje normi i pravila koja imaju opštu podršku od svih naroda,
koja su od opšteg značaja, odnosno koja se smatraju ili predstavljaju univerzalne
civilizacijske tekovine savremenog krivičnog prava, u situaciji kada takva
postupanja nisu bila predviđena kao krivična djela u nacionalnom, odnosno
unutrašnjem krivičnom zakonodavstvu u vrijeme kada su učinjena.147
Žalbeno vijede dalo je isto obrazloženje u drugim predmetima poput predmeta Stupar i dr., Petar
Mitrovid i predmeta Raševid i Todovid.148
Potrebno je napomenuti da prema jednom stanovištu, procesuiranje i kažnjavanje bilo kojeg
djela ili propusta koje je smatrano kažnjivim u skladu sa opdim načelima međunarodnog prava u
vrijeme izvršenja krivičnog djela, ne može se preduzeti ukoliko kazna za to krivično djelo nije
jasno propisana zakonom u vrijeme počinjenja krivičnog djela. Shodno ovom obrazloženju, čak i
da se prihvati da su u vrijeme izvršenja zločini protiv čovječnosti smatrani krivičnim djelima po
međunarodnom pravu, takva krivična djela ne mogu se procesuirati ni kazniti ni u skladu sa
Krivičnim zakonom SFRJ niti sa Krivičnim zakonom BiH jer kazna za zločine protiv čovječnosti nije
bila predviđena zakonom u vrijeme izvršenja krivičnog djela. Međutim, treba istadi kako se čini
da u ovom slučaju čak ni sudska praksa bivše SFRJ ne prihvata ovakav stav jer su se suđenja
odvijala, a lica su osuđivana za ratne zločine premda kazna za takva krivična djela nije bila
zakonski propisana u vrijeme njihovog počinjenja.149
144
Ibid.
Član 7. stav 2. EKLJP je skoro identičan članu 4(a) KZ BiH.
146
Ibid.
147
Ibid. ¶ 121.
148
Stupar i dr., drugostepena od 9.09.2009., ¶¶ 509-512; Mitrovid, drugostepena, ¶¶ 202-205; Raševid i
dr., drugostepena, str. 30-31 (str. 32-33 BHS).
149
Vidi gore pod 3.1.2, 5.3.1.3., 5.3.1.4. i diskusiju o predmetu Artukovid.
145
29
NASTAVNA OBLAST 5.
5.3.3. HRVATSKA
Predmeti ratnih zločina u Republici Hrvatskoj procesuirani su na osnovu zakona koji je bio na
snazi u Republici Hrvatskoj u vrijeme kada su krivična djela počinjena.
5.3.3.1. VAŽEDI ZAKON U VRIJEME IZVRŠENJA KRIVIČNIH DJELA I IZMJENE KOJE SU
USLIJEDILE
Dana 26.06.1991. godine, Sabor Republike Hrvatske donio je Zakon o preuzimanju Krivičnog
zakona SFRJ kao republičkog zakona, koji je stupio na snagu 08.10.1991. godine.150 Ovim
zakonom ukinuta je smrtna kazna predviđena članom 37. KZ SFRJ i izmijenjen član 38. stav 2. KZ
SFRJ151 na način koji je predviđao da se zatvorska kazna u trajanju od 20 godina može izredi samo
za najteža krivična djela.152 Ova izmjena bila je u skladu sa Ustavom Hrvatske iz 1990. godine
kojim je u Republici Hrvatskoj zabranjena smrtna kazna.153 Krivična djela predviđena u poglavlju
XVI Krivičnog zakona SFRJ (krivična djela protiv čovječnosti i međunarodnog prava) ostala su
nepromijenjena.
Tokom 1993. godine, Sabor Republike Hrvatske usvojio je prečišdeni tekst Osnovnog Krivičnog
zakona Republike Hrvatske (OKZ RH),154 inkorporirajudi Kazneni zakon Republike Hrvatske (KZ
RH)155 skupa sa njegovim izmjenama i dopunama.156 OKZ RH kasnije je više puta izmijenjen i
dopunjen,157 ali nijedna od izmjena i dopuna nije se odnosila na krivična djela sadržana u
poglavlju koje se bavi krivičnim djelima protiv čovječnosti i međunarodnog prava.
Dana 01.01.1998. godine, na snagu je stupio novi Kazneni zakon Republike Hrvatske koji je
kasnije više puta izmijenjen i dopunjen (Kazneni zakon iz 1998. godine).158 Izmjenom i dopunom
iz 2004. godine u Kazneni zakon iz 1998. godine inkorporirani su novi članovi koji se bave
zločinima protiv čovječnosti, komandnom odgovornošdu, angažovanjem pladenika, izvršenjem
krivičnih djela protiv vrijednosti zaštidenih međunarodnim pravom i pomod učiniocu krivičnih
djela protiv vrijednosti zaštidenih međunarodnim pravom nakon učinjenja.159
150
Narodne novine br. 53/91 i 39/92.
Krivični zakon SFRJ, član 38. Stav 2.: „Za krivična djela za koja je propisana smrtna kazna sud može izredi
i zatvor od dvadeset godina“.
152
Narodne novine br. 53/91, Zakon o preuzimanju Krivičnog zakona SFRJ.
153
Ustav Republike Hrvatske, član 21.
154
Narodne novine br. 31/93 (Kazneni zakon Republike Hrvatske – prečišdeni tekst (Službeni glasnik br.
32/93).
155
Narodne novine br. 53/91
156
Narodne novine br. 39/92 i br. 91/92.
157
Ibid. br. 35/93, 108/95, 16/96, 28/96.
158
Ibid. br. 110/97, 27/98, 50/00, 129/00, 51/01, 111/03, 190/03, 105/04, 71/06, 110/07, 152/08.
159
Ibid. br. 105/04.
151
30
ICLS
Načelo zakonitosti predviđeno je članom 2. Kaznenog zakona iz 1998. godine:
Kazneni zakon iz 1998. godine
Član 2.
(1) Kaznena djela i kaznenopravne sankcije mogu se propisivati samo zakonom.
(2) Nitko ne može biti kažnjen niti se prema njemu mogu primijeniti druge kaznenopravne
sankcije za djelo koje prije nego je bilo počinjeno nije bilo zakonom ili međunarodnim
pravom određeno kao kazneno djelo i za koje zakonom nije bilo propisano kojom se
vrstom i mjerom kazne počinitelj može kazniti.
Načelo zakonitosti ispunjeno je
ukoliko inkriminirano ponašanje
predstavljalo krivično djelo prema
međunarodnom pravu u vrijeme
izvršenja djela.
Shodno tome, načelo zakonitosti ispunjeno je ukoliko
inkriminirano ponašanje predstavlja krivično djelo
prema međunarodnom pravu u vrijeme izvršenja djela.
Premda takva formulacija nije eksplicitno korištena u
OKZ RH (OKZ RH je odražavao preuzeti Krivični zakon
SFRJ) ovakvo uvrštavanje ne treba smatrati novinom.
Kao što je objašnjeno gore u tekstu, u odjeljku 5.3.1.2,
Komentar KZ SFRJ pozivao se na odredbe člana 11. stav 2. Deklaracije o ljudskim pravima i član
15. MPGPP i isticao usklađivanje KZ SFRJ sa međunarodnim krivičnim pravom. Ovi članovi su
izričito prepoznali da se krivično gonjenje može preduzeti u određenim slučajevima „bez obzira
na zakon zemlje u kojoj je krivično djelo učinjeno, ako je u pitanju djelo koje je u vrijeme kad je
izvršeno smatrano krivičnim djelom prema opštim pravnim načelima priznatim od strane
međunarodne zajednice“.160
Isto se odnosi i na OKZ RH.161 Ovo je u skladu sa članom 3. Ustava Republike Hrvatske iz 1990.
godine, koji predviđa da „nitko ne može biti kažnjen za djelo koje prije nego je počinjeno nije bilo
utvrđeno zakonom ili međunarodnim pravom kao kazneno djelo, niti mu se može izredi kazna
koja nije bila određena zakonom“.162
Kao i u KZ SFRJ, u članu 120. stav 1. OKZ RH navodi se „svako lice koje protivno pravilima
međunarodnog prava *…+“, što pak predstavlja dio vezan za krivična djela ratnih zločina protiv
civilnog stanovništva, koja su zabranjena članom 120. stav 1.163
160
KZ SFRJ, član 108. stav 4.; vidi također Komentar Krivičnog zakona SFRJ, str. 17.
OKZ RH, član 103. stav 4. (identičan članu 108. stav 4. KZ SFRJ).
162
Ustav Hrvatske, član 31. stav 1., Narodne novine br. 56/90.
163
Ibid.
161
31
NASTAVNA OBLAST 5.
Vrhovni sud Republike Hrvatske zauzeo je stav da
ova odredba mora biti definisana jer ista mora
sadržavati osnovna obilježja krivičnog djela.164
Vrhovni sud je utvrdio da pozivanje
prvostepenog vijeda na odredbe članova 3. stav
2. tačka (a) i 33. stav 2. Ženevske konvencije o
zaštiti građanskih lica za vrijeme rata, te članove
51. stav 1., 2., i 6. Protokola I u prvostepenoj
presudi predstavlja jasnu i dovoljnu definiciju
pravila međunarodnog prava.165
Kada se radi o blanketnoj dispoziciji,
odredba na koju se blanketna dispozicija
poziva mora biti jasno definisana i
sadržavati osnovna obilježja krivičnog
djela. Štaviše, mora biti jasno na koju
povredu međunarodnog prava se ta
definicija odnosi.
Stoga bi se moglo tvrditi da bi se krivično djelo koje je smatrano kao takvo u skladu sa opdim
načelima priznatim od strane međunarodne zajednice moglo procesuirati ne samo po Kaznenom
zakonu iz 1998. godine, ved i u skladu sa OKZ RH iako nije eksplicitno navedeno u OKZ RH, u
slučajevima:
(i) Kada djela koja leže u osnovi tog krivičnog djela odgovaraju postojedim odredbama OKZ
RH navedenim u Poglavlju; i
(ii) Kada su druga obilježja krivičnog djela obuhvadena odredbom blanketne dispozicije
(„povredama pravila međunarodnog prava“) definisana na jasan način.
Ovo je također podržano u članu 31. Ustava Republike Hrvatske iz 1990. godine.166 U tom
slučaju, opet bi trebalo utvrditi koji zakon je najpovoljniji za počinioca u svakom konkretnom
predmetu.167
Prema drugom stanovištu, takvo tumačenje OKZ RH ne može biti prihvadeno jer:
(i) Od ključnog je značaja da obilježja krivičnog djela budu utvrđena na način koji ne ostavlja
sumnju u pogledu radnji koje predstavljaju krivična djela,168 i
(ii) Načelo zakonitosti isključuje analognu primjenu zakona169
Kao što je istaknuto ranije u tekstu, Ustav Hrvatske predviđa da zastara ne može nastupiti za
krivična djela za koje ona nije propisana međunarodnim pravom. OKZ RH, koji se primjenjuje za
164
Ibid.
Ibid.
166
Ustav Republike Hrvatske, član 31. stav 1., Narodne novine br. 56/90.
167
Vidi dalje u tekstu, odjeljak 5.3.3.5.
168
Komentar Krivičnog zakona SFRJ, str. 15.
169
Ibid. str16.
165
32
ICLS
krivična djela počinjena u sukobu u bivšoj Jugoslaviji, također predviđa da se zastara ne
primjenjuje na krivična djela određena kao takva međunarodnim ugovorima.170
Pored toga, Hrvatska je potvrdila Konvenciju o neprimjenjivosti zastare na zločine protiv
čovječnosti.171 Slijedom toga, zastara se nije primjenjivala na krivična djela definisana kao takva u
međunarodnom pravu, počinjena za vrijeme sukoba u bivšoj Jugoslaviji, bez obzira na činjenicu
da Ustav nije sadržavao takvu odredbu u to vrijeme.
5.3.3.4. PREDMET DINKO ŠAKID
U oktobru 1999. godine, Županijski sud u Zagrebu osudio je optuženog Dinka Šakida za izvršenje
krivičnog djela ratni zločin protiv civilnog stanovništva počinjenog u Drugom svjetskom ratu.172
Razmatrajudi da li je počinjena povreda međunarodnih pravila, vijede je prvo istaklo da sve
zaradene strane moraju poštivati „pravila međunarodnog ratnog prava koje je postojalo u
vrijeme sukoba i odnosilo se na civilno stanovništvo“.173 Vijede se potom osvrnulo na Hašku
konvenciju (IV) o poštivanju zakona i običaja ratovanja na kopnu i u njoj sadržanu Martensovu
klauzulu, kao i Propise vezano za zakone i običaje rata na kopnu koji se nalaze u aneksu te
Konvencije.
Vijede je utvrdilo da sve radnje optuženog počinjene protiv zarobljenika u logoru Jasenovac
Nedvojbeno predstavljaju ne samo kršenje citiranih odredbi Konvencije koje
propisuju nužnost poštivanja života pojedinca i zabranjuju kolektivna
kažnjavanja, nego i postupanja koja su suprotna svim običajima civiliziranih
naroda te opde prihvadenim zakonima čovječnosti i javne svijesti.174
Sud je stoga našao da postupanje optuženog predstavlja povredu citiranih načela i odredbi IV
Haške konvencije, i počinjena su protivno međunarodnom pravu koje je bilo važede za vrijeme
rata.175
Sud je istakao:
Obzirom na blanketni karakter bida predmetnog kaznenog djela te vezanost
Suda optužbom, Sud se nije upuštao u ocjenu predstavljaju li dokazane
optuženikove radnje kršenje i nekih drugih odredbi međunarodnog prava.176
170
Osnovni krivični zakon Hrvatske - OK ZRH, član 95. (Narodne novine br. 31/93).
Odluka o objavljivanju multilateralnih međunarodnih ugovora čija ja potpisnica Hrvatska postala na
osnovu sukcesije (Narodne novine – međunarodni ugovori 12/93).
172
Županijski sud Zagreb, predmet Dinko Šakid, broj V K-242/98-257, prvostepena presuda od 1.10.1999.
god.
173
Ibid. str 125.
174
Ibid. str. 125-126.
175
Ibid. str. 126.
176
Ibid.
171
33
NASTAVNA OBLAST 5.
Međutim, „radi potpunijeg prikaza međunarodnogpravnog aspekta predmetnog djela“, Sud se
pozvao na Statut Međunarodnog vojnog suda i njegovu klasifikaciju zločina protiv mira, ratnih
zločina i zločina protiv čovječnosti. Sud je istakao da „ove odredbe predstavljaju zakonski osnov
za suđenje ratnim zločincima 1945. i 1946. godine u Nirnbergu, kao i 1948. godine u Tokiju.
Generalna skupština UN-a je na svojoj sjednici 1946. godine potvrdila načela međunarodnog
prava koja je priznao Statut Nirnberškog tribunal, kao i presude tog suda“. 177
Stoga bi se moglo tvrditi da bi se za određena krivična djela, ako nisu izričito predviđena u OKZ
RH, poput zločina protiv čovječnosti, moglo suditi na osnovu Kaznenog zakona iz 1998. godine,
pod uslovom:
(i)
(ii)
Da je KZ iz 1998. godine obuhvatao sve neophodne elemente takvih krivičnih djela; i
Da su takvi zločini u vrijeme izvršenja predstavljali krivična djela prema
međunarodnom pravu.
Ovo stanovište našlo je uporište u predmetu Artukovid iz 1984. godine, gdje je sud optuženog
oglasio krivim za ratne zločine počinjenje u Drugom svjetskom ratu, na osnovu krivičnog zakona
koji je bio na snazi u vrijeme suđenja, tj. Krivičnog zakona koji je bio na snazi 1984. godine.178
5.3.3.5. TEMPUS REGIT ACTUM I OBAVEZNA PRIMJENA BLAŽEG ZAKONA (LEX MITIOR)
Predmeti ratnih zločina su u Republici Hrvatskoj do sada procesuirani na osnovu OKZ RH kao
zakona koji je bio na snazi u Republici Hrvatskoj u vrijeme kada su ova krivična djela počinjena.
Član 3. stav 1 Kaznenog zakona iz 1998. godine179 propisuje:
Član 3. stav 1. Kaznenog zakona iz 1998. godine
Na počinitelja se kaznenoga djela primjenjuje zakon koji je važio u vrijeme kad je kazneno
djelo počinjeno.
Ova odredba odražava dobro poznato pravilo tempus regitactum, koje je identično članu 3. stav
1. OKZ RH.
Međutim, postoji jedan važan izuzetak od ovog opšteg pravila, predviđen u članu 3. stav 2. KZ
1998. godine, koji je identičan odredbi člana 3. stav 2. OKZ RH:
177
Ibid.
Premda su Županijski sud u Zagrebu i Vrhovni sud Hrvatske u ovom predmetu istakli da su u vrijeme
izvršenja krivičnog djela, djela optuženog smatrana zabranjenim i kažnjivim kako prema međunarodnom
tako i prema domadem pravu, važno je naglasiti da su tek nakon izvršenja ovih krivičnih djela takva djela
eksplicitno predviđena kao ratni zločini u domadem pravu koje propisivalo sva obilježja djela i zaprijedenu
kaznu. Za više o predmetu Artukovid, vidi odjeljak 5.3.1.4. gore u tekstu.
179
KZ Hrvatske, član 3. stav 1. (1998).
178
34
ICLS
Izmijeni li se zakon nakon počinjenja krivičnog
djela, jedanput ili više puta; primijenit de se
zakon koji je blaži za počinitelja.180
Obavezna primjena blažeg zakona zahtijeva da se procijeni
koji se od dva ili više zakona ima smatrati povoljnijim za
učinioca.181
U Komentaru krivičnog zakona SFRJ, na kojem je zasnovan OKZ RH, navodi se da se takva
procjena ne može izvršiti apstraktnim ili objektivnim poređenjem predmetnih zakona. Naprotiv,
takva procjena mora biti izvršena u svakom pojedinačnom predmetu.182 Nije dovoljno da blaži
zakon bude blaži u apstraktnom i opštem smislu; on mora biti blaži „u odnosu na počinioca“ u
konkretnom predmetu.183
Kako bi odredio koji zakon je povoljniji za počinioca,
sud mora uzeti u obzir različite elemente i razlike u
predviđa težu kaznu povoljniji za optuženog ukoliko taj
zakon u svojoj sveukupnoj primjeni stavlja optuženog u
povoljniji položaj.184
smislu; on mora biti blaži „u odnosu
na počinioca“ u konkretnom
predmetu.
odnosu na konkretnog počinioca i konkretno krivično djelo. 185 Na primjer, ukoliko novi zakon
Ovo je bio problem u predmetu Šakid. U vrijeme suđenja u Hrvatskoj je na snazi bio Kazneni
zakon iz 1998. godine. Međutim, tužilaštvo je teretilo optuženog za krivično djelo ratni zločin
protiv civilnog stanovništva iz člana 120. stav 1. OKZ
RH. Nakon što je optuženog oglasio krivim, sud je
primijenio zakon koji je povoljniji za počinioca:
Mogude je da je jedan zakon
Kazneni zakon iz 1998. godine je za ovo krivično djelo
objektivno strožiji, ali je u isto
propisivao minimum kazne od 5 godina zatvora ili
vrijeme i blaži u odnosu na
dugotrajni zatvor (20 — 40 godina). Sud je pak kao
konkretnog počinioca i konkretno
zakon koji je povoljniji za počinioca primijenio OKZ
krivično djelo.
RH koji propisuje minimum kazne od 5 godina
180
Ibid. član 3. stav 2.; vidi također OKZ RH, član 3. stav 2.
182
Ibid.
183
Ibid.
184
Ibid.
185
Ibid.
186
Ibid. str. 23.
181
35
NASTAVNA OBLAST 5.
zatvora ili kaznu zatvora u trajanju od više od 20 godine.187
U hipotetičkom predmetu u kojem se optuženi tereti za krivično djelo zločini protiv čovječnosti
za djela počinjena u Drugom svjetskom ratu, Kazneni zakon iz 1998. godine vjerovatno bi bio
najstariji primjenjivi zakon jer—u skladu sa strogim tumačenjem zakona koji su prethodili
zakonu iz 1998. godine – isti nisu sadržavali takvu odredbu o zločinima protiv čovječnosti. Ovo bi
pokrenulo pitanje, da li bi raniji zakoni bili povoljniji za optuženog, s obzirom da nisu predviđali
zločine protiv čovječnosti kao krivična djela u Hrvatskoj. Potrebno je uzeti u obzir dva pitanja:
(i)
(ii)
Zločini protiv čovječnosti su u vrijeme kada je djelo izvršeno postojali po
međunarodnom pravu—nisu bili predviđeni zakonom kao takvi; i
Prilikom odmjeravanja kazne za određenog počinioca u odnosu na određeno
krivično djelo, sud se mora pridržavati ne samo opštih pravila kažnjavanja ved mora
uzeti u obzir kako opštu tako i specijalnu svrhu kažnjavanja predviđenu u zakonu. 188
Na primjer, kazna koja je u skladu sa svrhom specijalne prevencije, ali koja zanemaruje svrhu
generalne prevencije (ili obrnuto) ne bi bila u skladu sa svrhom kažnjavanja predviđenom u
zakonu.189
187
Šakid, prvostepena presuda, str. 126-127.
189
Ibid.
188
36
ICLS
5.3.4. SRBIJA
Predmeti ratnih zločina koji su posljedica sukoba u bivšoj Jugoslaviji procesuirani su u Republici
Srbiji na osnovu zakona koji su bili na snazi u Republici Srbiji u vrijeme izvršenja tih krivičnih
djela, tj. ili po Krivičnom zakonu SFRJ ili Krivičnom zakonu SRJ.
5.3.4.1. ZAKON KOJI JE BIO NA SNAZI U VRIJEME KRIVIČNIH DJELA I IZMJENE KOJE SU
USLIJEDILE
Ti zakoni su vremenom pretrpili različite izmjene. Dana 27. aprila 1992. godine, Ustav Savezne
Republike Jugoslavije (SRJ) zabranio je smrtnu kaznu za krivična djela definisana saveznim
zakonom.190 U to vrijeme, na snazi je bio Krivični zakon SFRJ.191
Član 37. Krivičnog zakona SFRJ (smrtna kazna) izbrisan je iz krivičnog zakonodavstva Srbije 16.
jula 1993. godine kada je donesen Zakon o izmjenama i dopunama Krivičnog zakona Savezne
Republike Jugoslavije.192 Ovaj zakon predviđa da se za najteža krivična djela može izredi kazna
zatvora u trajanju od 20 godina.193
Zakon o izmjenama i dopunama KZ SRJ iz 2001 godine uveo je mogudnost izricanja zatvorske
kazne od 40 godina za određena krivična djela, uključujudi djela iz poglavlja koje se bavi ratnim
zločinima.194
Novi Krivični zakonik donesen je 2005. godine (ali je opšte poznat kao Krivični zakonik iz
2006.).195 Ovaj zakon inkorporirao je zločine protiv čovječnosti i druge oblike krivične
odgovornosti, poput komandne odgovornosti, koja prethodno nije bila obuhvadena Krivičnim
zakonima SFRJ I SRJ.
190
Službeni list SRJ, br. 1/92.
Vidi npr., Odjel za ratne zločine, Okružni sud u Beogradu, predmet Zvornik, br. K.V. 5/2005,
prvostepena presuda od 29.5.2008. godine, str. 174-175.
192
Službeni list FRJ, br.. 37/93; vidi također Zvornik, prvostepena presuda, str. 174-175.
193
Član 38. stav 2.; vidi također Zvornik, prvostepena, str. 175. član 38(2) i nastavnu oblast 13.
Odmjeravanje kazne.
194
Službeni list SRJ br. 61/2001; Odjel za ratne zločine, Okružni sud u Beogradu, predmet Škorpioni, br.
K.V.6/2005, prvostepena presuda od 5.4.2007. godine, str. 110.
195
Službeni list Srbije, br. 85/2005, 88/2005, 107/2005, 72/2009, 111/2009.
191
37
NASTAVNA OBLAST 5.
Član 1. Krivičnog zakonika iz 2006. godine predviđa:
Član 1. Krivičnog zakonika iz 2006. godine
Nikome ne može biti izrečena kazna ili druga krivična sankcija za delo koje pre nego što je
učinjeno zakonom nije bilo određeno kao krivično delo, niti mu se može izredi kazna ili
druga krivična sankcija koja zakonom nije bila propisana pre nego što je krivično delo
učinjeno.
Ova odredba identična je odredbi Krivičnog zakona SFRJ.196 U dijelu koji se bavi načelom
zakonitosti, Komentar Krivičnog zakona SFRJ poziva se i na međunarodno pravo. Oslanja se na
član 11. stav 2. Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima u kojem stoji: „Niko se ne smije
osuditi za djela ili propuste koji nisu
predstavljali krivično djelo po
unutrašnjem ili međunarodnom
„Opde principe koje priznaje međunarodna zajednica“
pravu u vrijeme kada su izvršena“.
treba smatrati „međunarodnim krivičnim pravom u
Također se oslanja na član 15.
smislu sistema odredbi krivičnog prava [koje su]
MPGPP koji mu je identičan, osim
važede neovisno o postojanju domadeg krivičnog
što se u njemu još navodi da se ovo
prava, […] pa čak i kada je takvo domade pravo u
pravilo „ne protivi suđenju i osudi
suprotnosti sa međunarodnim krivičnim pravom“.
lica zbog radnji ili propusta koja su
se u vrijeme kada su počinjena,
smatrala za krivična djela prema opdim pravnim načelima koja priznaje međunarodna
zajednica“.197
Prema jednom stanovištu,198 načelo zakonitosti ne bi bilo prekršeno ukoliko je djelo ili propust, u
vrijeme izvršenja, predstavljalo krivično djelo po međunarodnom pravu i opdim pravnim
načelima koja priznaje međunarodna zajednica, čak i ako nije predviđeno u domadem
zakonodavstvu.
Kao što je to slučaj sa Krivičnim zakonom SFRJ,199 član 9. stav 2. Krivičnog zakonika iz 2006.
godine propisuje da ako je u pitanju djelo koje je u vrijeme kad je izvršeno smatrano krivičnim
djelom prema opštim pravnim načelima priznatim u međunarodnom pravu, gonjenje se može
196
Vidi odjlejke 5.3.1.1., 5.3.1.2 gore u tekstu
Komentar KZ SFRJ, str.17.
198
Vidi npr., KZ BiH, str. 72.
199
Vidi 5.3.1.2 gore u tekstu
197
38
ICLS
preduzeti u Srbiji po odobrenju republičkog javnog tužioca, bez obzira na zakon zemlje u kojoj je
krivično djelo učinjeno.200
Članovi 108. stav 4. i 107. stav 2. Krivičnog zakona SFRJ skoro su identični članovima 10. stav 3. i
9. stav 2. Krivičnog zakonika iz 2006. godine. Oni se bave primjenom načela univerzalne
primjenjivosti krivičnog prava. Komentar KZ SFRJ sadrži izuzetak od tog načela kada su u pitanju
krivična djela koje se smatraju takvima prema „opštim načelima priznatim od strane
međunarodne zajednice“.201 Isto pravilo predviđeno je članom 15. stav 2. MPGPP. U Komentaru
se također navodi da „opšte principe koje priznaje međunarodna zajednica“ treba smatrati
„međunarodnim krivičnim pravom u smislu sistema odredbi krivičnog prava *koje su+ važede
nezavisno od postojanja unutrašnjih krivičnih zakona, *…+ pa čak i kada su takvi domadi zakoni u
suprotnosti sa međunarodnim krivičnim pravom“.202
Komentar nadalje ističe značaj usklađivanja KZ SFRJ sa međunarodnim krivičnim pravom vis-à-vis
blanketne dispozicije da „svako lice, koje protivno pravilima međunarodnog prava *…+“.203
Prema jednom stanovištu, danas se ne bi moglo suditi za krivično djelo zločini protiv čovječnosti
jer kazne za takva krivična djela nisu bila jasno propisana zakonom u vrijeme njihovog izvršenja,
u toku sukoba u SFRJ.
S druge strane, kada su u pitanju krivična djela ratni zločini, iz sudske prakse SFRJ proizilazi da
načelo zakonitosti nije narušeno u slučaju retroaktivne primjene zakona koji je bio na snazi u
vrijeme suđenja i koji za razliku od zakona koji su postojali u vrijeme izvršenja djela, eksplicitno
predviđaju konkretna obilježja djela i odgovarajude kazne, pod uslovom da su takvi zločini u
vrijeme njihovog izvršenja bili priznati kao krivična djela u međunarodnom (i domadem) pravu. 204
Odluka Okružnog suda u Beogradu iz 2009. godine u skladu je sa ovim stanovištem jer se njom
potvrđuje odluka istražnog sudije da provede istragu vezano za krivična djela genocida i ratnih
zločina, iako takva krivična djela nisu bila predviđena zakonom u vrijeme njihovog izvršenja
1945. godine.205 Vijede u ovom predmetu utvrdilo je da nije narušeno načelo zakonitosti ako se
uzme u obzir odredba člana 15. stav 2. MPGPP i član 7. stav 2. EKLJP.
Kao što je istaknuto gore u tekstu, Ustav Srbije propisuje da zastarjelost ne nastupa za krivična
djela ratnog zločina, genocida ili zločina protiv čovječnosti. Ovo je također sadržano u Krivičnom
zakoniku iz 2006. gdje se u članu 108. navodi:
200
KZ iz 2006., član 10. stav 3.
Komentar KZ SFRJ, str. 389-390.
202
Ibid. str. 390 (nezvanični prevod citata na engleski jezik).
203
Ibid. (nezvanični prevod citata na engleski jezik) str. 494
204
Vidi gore, pod 5.3.1.4., predmet Artukovid.
205
Odluka Krivičnog veda Okružnog suda u Beogradu, predmet br. Ki V 8/08 – KvV 23/09, 24.3.2009.
godine.
201
39
NASTAVNA OBLAST 5.
Krivično gonjenje i izvršenje kazne ne zastarevaju za krivična dela predviđena u
čl. 370. do 375. ovog zakonika, kao ni za krivična dela za koja po ratifikovanim
međunarodnim ugovorima zastarelost ne može da nastupi.
5.3.4.4. TEMPUS REGIT ACTUM I OBAVEZNA PRIMJENA BLAŽEG KRIVIČNOG ZAKONA
(LEX MITIOR)
Član 5. stav 1. Krivičnog zakonika iz 2006. godine predviđa:
Na učinioca krivičnog dela primjenjuje se zakon koji je važio u vreme izvršenja
krivičnog dela.206
Ova odredba odražava dobro poznato pravilo tempus
regitactum i identična je članu 4. stav 1. Krivičnog zakona SFRJ.
Međutim, postoji jedan važan izuzetak, kako je predviđeno u
članu 5. Stav 2.:
Ako je posle izvršenja krivičnog dela izmenjen zakon,
jednom ili više puta, primenide se zakon koji je najblaži
za učinioca.207
Ako je posle izvršenja
krivičnog dela izmenjen
zakon, jednom ili više puta,
primenide se zakon koji je
najblaži za učinioca.
Krivični zakonik iz 2006. godine također predviđa primjenu takozvanih zakona sa određenim
vremenom važenja:
Na učinioca krivičnog dela koje je predviđeno zakonom sa određenim
vremenskim trajanjem primenjuje se taj zakon, bez obzira na to kad mu se sudi,
ako tim zakonom nije drukčije određeno.208
Obavezna primjena blažeg zakona zahtijeva da se procijeni
koji se od dva ili više zakona ima smatrati povoljnijim za
učinioca.209
U Komentaru KZ SFRJ navodi se da se takva procjena ne
može izvršiti apstraktnim ili objektivnim poređenjem
predmetnih zakona. Naprotiv, takva procjena mora biti
izvršena u svakom pojedinačnom predmetu.210 Nije
dovoljno da blaži zakon bude blaži u apstraktnom i opštem
206
Krivični zakonik Srbije, član 5. Stav 1. (2005.).
Ibid. član 5. 2.; c.f. KZ SFRJ, član 4. stav 2..
208
Vidi također Škorpioni, prvostepena presuda, str. 110.
209
Komentar Krivičnog zakona SFRJ, 1978., str. 21.
210
Ibid.
207
40
ICLS
smislu; on mora biti blaži „u odnosu na počinioca“ u
konkretnom predmetu.211
Kako bi odredio koji zakon je povoljniji za počinioca,
sud mora uzeti u obzir različite elemente i razlike u
predviđa težu kaznu povoljniji za optuženog ukoliko
taj zakon u svojoj sveukupnoj primjeni stavlja
optuženog u povoljniji položaj.212
smislu; on mora biti blaži „u odnosu
na počinioca“ u konkretnom
predmetu.
odnosu na konkretnog počinioca i konkretno krivično djelo.213 Na primjer, ukoliko novi zakon
Prilikom odmjeravanja kazne za optuženog, sud se mora pridržavati ne samo opštih pravila
kažnjavanja, ved mora uzeti u obzir kako opštu
tako i specijalnu svrhu kažnjavanja predviđenu u
Mogude je da je jedan zakon objektivno
zakonu.215 Na primjer, kazna koja je u skladu sa
strožiji, ali je u isto vrijeme i blaži u
svrhom specijalne prevencije, ali koja
odnosu na konkretnog počinioca i
zanemaruje svrhu generalne prevencije (ili
konkretno krivično djelo.
obrnuto), ne bi bila u skladu sa svrhom
kažnjavanja kako je ona predviđena u zakonu216
Kada je u pitanju primjenjivost zakona koji je povoljniji za optuženog, Vede Odeljenja za ratne
zločine Okružnog suda u Beogradu zauzelo je stav da ukoliko je krivično djelo počinjeno nakon
27. aprila 1992. godine, a prije stupanja na snagu Zakona o izmjenama i dopunama Krivičnog
zakona SRJ od 16. jula 1993. godine, važedi zakon je Krivični zakon SFRJ.217 Obrazloženje za
ovakav stav je da je Ustav od 27. aprila 1992. godine predviđao da se smrtna kazna ne može
izredi za krivična djela kažnjiva po saveznom zakonu i da je Krivični zakon SFRJ bio na snazi nakon
ovog datuma, ali bez mogudnosti izricanja smrtne kazne.218
Vijeda su smatrala da ukoliko je krivično djelo počinjeno nakon stupanja na snagu Zakona o
izmjenama i dopunama Krivičnog zakona SRJ od 16. aprila 1993. godine, važedi je Krivični zakon
iz 1993. godine s obzirom da je izbrisan član koji je predviđao smrtnu kaznu, a član 38. stav 2. je
211
Ibid.
Ibid.
213
Ibid.
214
Ibid. str. 23.
215
Ibid. str. 174.
216
Ibid.
217
Vidi npr., Odeljenje za ratne zločine, Okružni sud u Beogradu, Zvornik, prvostepena presuda, str. 174175.
218
Vidi npr. ibid.
212
41
NASTAVNA OBLAST 5.
za vedinu teških krivičnih djela propisivao maksimalnu kaznu od 20 godina zatvora. Zakon o
izmjenama i dopunama Krivičnog zakona SRJ iz 2001. godine, kao i trenutno važedi Krivični
zakonik, predviđaju vede maksimalne kazne za krivična djela.219
Međutim, vijeda Odeljenja za ratne zločine su u više predmeta primijenila Krivični zakon SRJ iz
1993. godine za krivična djela počinjena prije nego što je ovaj zakon stupio na snagu jer je on
predviđao niže maksimalne kazne za takva krivična djela, te je stoga bio povoljniji za
optuženog.220
5.3.4.5. SUĐENJE I KAŽNJAVANJE KRIVIČNIH DJELA PREMA MEĐUNARODNOM PRAVU
U predmetu Peter Egner, odbrana je uložila žalbu na odluku istražnog sudije da pokrene istragu
protiv bivšeg Schutzstaffel (SS) oficira, za izvršenje krivičnih djela genocid, ratne zločine i
organizovanje grupe radi počinjenja takvih krivičnih djela. Istraga je provedena u skladu sa
Krivičnim zakonom SRJ. Egnerhad je navodno učestvovao u zatvaranju, deportaciji i ubistvu
zatvorenih Jevreja u Beogradu 1942. godine. Žalilac je naveo da on ne može biti optužen za gore
navedena krivična djela jer ista u vrijeme izvršenja nisu bila propisana kao krivična djela.
Pretpretresno vijede Odeljenja za ratne zločine Okružnog suda u Beogradu odbacilo je žalbu i
potvrdilo odluku sudije da se provede istraga.221 Sud je prvo dao na znanje da je bivša Jugoslavija
1950. godine ratifikovala Konvenciju protiv genocida, u kojoj su pobrojani elementi krivičnog
djela genocida.222
Sud je potom utvrdio da optužbe nisu narušile načelo zakonitosti sadržano u članu 1. KZ SRJ, jer
je retroaktivna primjena krivičnog zakona opravdana na osnovu člana 15. stav 2. Međunarodnog
pakta o građanskim i političkim pravima iz 1966. godine (kojeg je SFRJ ratifikovala 1971. godine)
koji propisuje:
Ništa u ovom članu se ne protivi suđenju i osudi lica zbog radnji ili propuštanja
koja su se u vrijeme kada su počinjena, smatrala za krivična djela prema opdim
pravnim načelima koja priznaje međunarodna zajednica.223
Sud se pozvao na sličnu odredbu iz člana 7. stav 2. Evropske konvencije o ljudskim pravima, koju
je ratifikovala SRJ koji također propisuje „suđenje i kažnjavanje bilo koje osobe za bilo koje djelo ili
219
Vidi npr., Škorpioni, prvostepena presuda. str. 110; vidi također, Odeljenje za ratne zločine, Okružni sud
u Beogradu, predmet Lekaj, br. K.V.br. 4/05, prvostepena presuda, 18.09.2006. godine, str. 37.; vidi
također Odeljenje za ratne zločine, predmet Zvornik, br. K. Po2 br.28/2010, Presuda od 22.11.2010.
godine, str. 288.
220
Vidi, npr., predmet Ovčara, predmet Pane Bulat, predmet Španovid.
221
Odeljenje za ratne zločine, Okružni sud u Beogradu (pretpretresno vijede), Peter Egner, predmet
br.Ki.V. 8/09, Kv.V. 23/09, presuda od 24.3.2009. godine, str. 2.
222
Ibid.
223
Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima, GA res. 2200A (XXI), 21 UN GAOR Supp. (br. 16)
na 52, UN Doc.A/6316 (1966); 999 UNTS 171; 6 ILM 368 (1967.), član 15. stav 2.
42
ICLS
propuštanje koje je u vrijeme izvršenja predstavljalo krivično djelo prema opdim principima prava
priznatim kod civiliziranih naroda“.224
Sud je zaključio da su inkriminisana djela—genocid i ratni zločini—predstavljali „zločine priznate
kao krivična djela kod svih civiliziranih naroda“, te ih je stoga, u skladu sa MPGPP-om i EKLJP-om,
bilo mogude procesuirati i prije usvajanja domadeg prava koje predstavlja osnov za njihovo
procesuiranje.225
Istraga protiv optuženog otvorena je, ali nije rezultirala optužnicom ili suđenjem, jer je optuženi
preminuo prije nego što je dalje nastavljen rad na predmetu.
224
225
Egner, presuda, str. 2-3.
Ibid. str. 3.
43
NASTAVNA OBLAST 5.
5.4. DODATNA LITERATURA
5.4.1. LITERATURA
Ferdinandusse, W., DIRECT APPLICATION OF INTERNATIONAL CRIMINAL LAW IN NATIONAL COURTS /
DIREKTNA PRIMJENA MEĐUNARODNOG KRIVIČNOG PRAVA PRED DOMADIM SUDOVIMA (T.M.C. Asser
Press, 2006,).
Nollkaemper, A., NATIONAL COURTS AND THE INTERNATIONAL RULE OF LAW / DOMADI SUDOVI I
MEĐUNARODNA VLADAVINA PRAVA (Oxford University Press, 2011.).
Ryngaert, C., JURISDICTION IN INTERNATIONAL LAW / JURISDIKCIJA PREMA MEĐUNARODNOM PRAVU
(Oxford University Press, 2008.).
Primena međunarodnog krivičnog prava u nacionalnim pravnim sistemima, Službeni
glasnik Beograd, 2009, 337. str, ISBN 978-86-519-0160-0.
Ratni zločini u domadem krivičnom zakonodavstvu i član 8. Rimskog statuta, zbornik
radova sa međunarodnog skupa «Relevantna pitanja međunarodnog krivičnog prava»,
Таrа, 10-14. septembar 2003. godine.
Mogudnost neposredne primene međunarodnog krivičnog prava u uporednom i
domadem zakonodavstvu, monografija „Stanje kriminaliteta u Srbiji i pravna sredstva
reagovanja“, (prir. Đ. Ignjatovid) Prvi deo, Beograd 2007., str. 279-295, ISBN 978-867630-071-6.
Neposredna primena međunarodnog krivičnog prava u domadem zakonodavstvu:
mogudnosti i poteškode, zbornik radova sa naučnog skupa „Usaglašavanje krivičnog
zakonodavstva sa Ustavom Srbije“, Kopaonik, 2008, str. 187-212, ISBN 978-86-86861-016.
Neposredna primena međunarodnog krivičnog prava pred domadim sudom – slučaj
„Еgner“, Bilten Okružnog suda u Beogradu, br. 79, 2009, str. 7-20.
Bududnost primene međunarodnog krivičnog prava na nacionalnom nivou i postojede
alternative, monografija „Stanje kriminaliteta u Srbiji i pravna sredstva reagovanja“,
(prir. Đ. Ignjatovid) Tredi deo, Beograd 2009, str. 257-273, (ISBN 978-86-7630-202-4).
5.4.2. ČLANCI
Boas, G., War Crimes Prosecutions in Australia and Other Common Law Countries: Some
Observations/ Procesuiranje ratnih zločina u Australiji i drugim zemljama precedentnog
prava: Neke opaske, CRIMINAL LAW FORM, Vol. 21, Issue 2, str. 313-330 (Springer
Netherlands, 2010.)
Ferdinandusse, W., The Prosecution of Grave Breaches in National Courts/Krivično
gonjenje teških kršenja pred nacionalnim sudovima, JOURNAL OF INTERNATIONAL CRIMINAL
JUSTICE, vol. 7, issue 4, str. 703-721 (Oxford University Press, 2009.)
Kleffner, K. and Nollkaemper, A., The Relationship Between Internationalized Courts and
National Courts/Odnos između internacionaliziranih sudova i domadih sudova, priredili
Romano, P.R, Nollkaemper, P.A i Kleffner, K. (urednici), INTERNATIONAL COURTS AND
TRIBUNALS: SIERRA LEONE, EAST TIMOR, KOSOVO AND CAMBODIA, str. 359-378 (Oxford
University Press, 2004.)
44
ICLS
Kreso, M., The Transplant of Customary Law and ICTY Jurisprudence to the Courts in
Bosnia and Herzegovina/Prijenos običajnog prava i sudske prakse MKSJ na sudove u
Bosni i Hercegovini, priredio Steinberg, R. (urednik), ASSESSING THE LEGACY OF THE
INTERNATIONAL CRIMINAL TRIBUNAL FOR THE FORMER YUGOSLAVIA (Martinus Nijhoff, 2011.).
McCormack, T., Their Atrocities and our Misdemeanours: The Reticence of States to Try
Their ‘Own Nationals’ for International Crimes”/Njihovi zločini i naši prekršaji:
Suzdržanost država da sude „njihovim državljanima“ za međunarodna krivična djela,
priredili Mark Lattimer i Phillippe Sands (urednici), JUSTICE FOR CRIMES AGAINST HUMANITY
(Oxford, 2003.)
Rasiah, N., The Court-Martial of Corporate Payne and Others and the Future Landscape
of International Criminal Justice / Prijeki sud i Corporate Payne i dr. i bududnost
međunarodne krivične pravde, in JOURNAL OF INTERNATIONAL CRIMINAL JUSTICE, Vol. 7, issue
1, str. 177-199 (Oxford University Press, 2003.)
Rikhof, J., Fewer Places to Hide? The Impact of Domestic War Crimes Prosecutions on
International Impunity /Sve manje mjesta za sakrivanje? Uticaj domadih procesa u
predmetima ratnih zločina na međunarodnu nekažnjivost, Bergsmo (urednik),
COMPLEMENTARITY AND THE EXERCISE OF UNIVERSAL JURISDICTION FOR CORE INTERNATIONAL
CRIMES, str. 7-78 (Torkel Opsahl Academic EPublisher 2010.)
Van der Wilt, H., Equal Standards? On the Dialectics between National Jurisdictions
and the International Criminal Court, (Jednaki standardi? O dijalektici između domadih
pravnih sistema i Međunarodnog krivičnog suda) 8 INTERNATIONAL CRIMINAL LAW REVIEW
229 (2008.). Dostupno na: http://www.domac.is/media/domac-skjol/ICLR-8-2008HvdW.pdf.
45

Primjena međunarodnog krivičnog prava u domaćim pravnim

Transcription

Similar documents

Referat - Šolski center Kranj

broj number 3 broj number 3

Oblici krivične odgovornosti: izvršilaštvo i saizvršilaštvo

Odmjeravanje kazne - War Crimes Justice Project

Genocid - War Crimes Justice Project

Oblici krivične odgovornosti: odgovornost nadređenog

Број 1

Paper - Journal

Zakon o krivičnom postupku - Tužilaštvo Bosne i Hercegovine

1. PDF dokument

URBANISTIČKE MITOLOGEME

gora v luči priključitve primorske k jugoslaviji