docJerusalem of Lituania: A Reader in yiddish Cultural History
download 
Report Transcription
Jerusalem of Lituania: A Reader in yiddish Cultural History
Jerusalem of Lithuania ירושלים ד'ליטא
ירושלים ד'ליטא
ִ די
ײדישע קולטור אין דער ליטע
Jerusalem of Lithuania
A Reader in Yiddish Cultural History
Jerold C. Frakes
The Ohio State University Press
Columbus
Frakes, Jerold C.
Jerusalem of Lithuania : a reader in Yiddish cultural history / Yerusholayim d’lite: di yidishe
kultur in der lite / Jerold C. Frakes.
p. cm.
Summary: This is an anthology of Yiddish-language texts about Jewish Lithuania, demonstrating
its cultural importance in Jewish history during the last four centuries. It also functions as a
Yiddish reader for intermediate and advanced readers of Yiddish.
ISBN-13: 978-0-8142-1167-0 (cloth : alk. paper)
ISBN-10: 0-8142-1167-4 (cloth : alk. paper)
1. Yiddish language—Readers. 2. Jews—Lithuania—Vilnius. 3. Vilnius (Lithuania)—In
literature. I. Title.
PJ5120.F73 2011
439'.186421—dc22
2011012769
Cover design by Laurence J. Nozik
Printed by Thomson-Shore, Inc.
The paper used in this publication meets the minimum requirements of the American National
Standard for Information Sciences—Permanence of Paper for Printed Library Materials. ANSI
Z39.48–1992.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
Contents
אינהַאלט
viii
xix
xx
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
Preface
Acknowledgments
Abbreviations
די געשיכטע ֿפון די ִ
ײדן אין װילנע און אין דער ליטע
][1
ביז 1800
][1
ביזן חורבן
][1
בעתן חורבן און דערנָאכדעם
][1
דָאס ִ
ײדישע לעבן הַײנט אין ווילנע
][1
בַאווּוסטע ּפערזענלעכקייטן
][3
שלמה אטאמוק )1918־('' ,השכלה און מוסר''
][1
דער ]טרַאדיציָאנעלער[ ִ
ײדישער חינוך
][1
די קַארַאִימער )קָרִאים(
][4
יעקֿב בן ַאֿברהם ֿפון מעזריטש ,אײן שױן מעשה בוך )(1602
][4
קינה על גזירות הקהילות דק"ק ליטע )נָאך (1656
][1
גר־צדק )? ־ (1749
][1
אליהו בן שלמה זלמן קרעמער/דער װילנער גָאון )1720־(1797
][1
שלמה מיימון )1753־(1800
][2
ישראל מענדלאוויטש ,אליין אין וואלד
][4
אַײזיק־מאיר דיק )1807־'' ,(1893די בהלה''
][1
מָאטקע חב''ד )1820־(1885
שלום־יעקֿב ַאברַאמָאוויטש ]מענדעלע מוכר־ספרים[ )1835־,(1917
ליטֶ ][4
שלמה ר' חיימס׃ ַא ּבילד פון אידישען לֶעּבען אין דער א
][1
מרדכי ]מַארק[ ַאנטָאקָאלסקי )1843־(1902
][1
1
1
4
7
12
13
16
19
22
25
36
42
44
47
49
53
67
78
87
vi
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
][4
הרֿב אהרן בן־ציון שורין'' ,דער הֿפץ־חיים''
י.־לּ .פרץ )1852־'' ,(1915צווישן צוויי בערג''
][1
דער בונד
]3־[4
ַ
ּפרץ הירשביין )1880־ ,(1948מײנע קינדער־יָארן
]2־[3
דער טונקעלער ]יוסף טונקל[ )1881־(1949
][4
בער בָארָאכָאװ )1881־'' ,(1917העברעיסמוס מיליטַאנס''
][2
ה .לייוויק ]לייוויק הַאלּפערן[ )1886־'' ,(1962ערגעץ ווַײט''
][2
מַארק שַאגַאל ]סעגַאל[ )1887־(1985
][3
בעלַא שַאגַאל )1895־ ,(1944די ערשטע בַאגעגעניש
][1
חײם סוטין )1893־(1943
פרַ ][3
ִ
ֿ
מַאקס װַײנרַײך )1894־ ,(1969געשיכטע פון דער ײדישער שּ אך
געטָ ][3
הערמַאן קרוק )1896־ ,(1944טָאגבוך ֿפון ווילנער א
][1
יַאשַא חֿפץ ]הַײֿפעץ[ )1901־(1987
][3
יודל מַארק )1897־'' ,(1975מיט װָאס גרַאמַאטיק ֿפַארנעמט זיך''
][4
משה קולבַאק )1896־'' ,(1937װילנע''
][1
װילנער דרוקערַײען
][1
די סטרַאשון ביבליָאטעק
ִ ָ ][1
דער ִ
ײדישער װיסנשַאֿפטלעכער אינסטיטוט – ײװא
][2
הירש גליק )1922־ּ'' ,(1944פַארטיזַאנער־ליד'' און ''ּפַארטיזַאנער־הימען''
][2
אֿפרים־לײב ווָאלֿפסָאן'' ,װילנע'' )1867־(1946
][1
שַ .אנ־סקי ]שלמה זַײנװיל רַאּפָאּפָארט[ )1863־(1920
][3
שמואל ניגער ]שמואל טשַארני[ )1883־'' ,(1955וועגן ִ
ײדישקייט''
][1
די ליטערַאטור־בַאוועגונג ''יונג װילנע''
][4
חײם גרַאדע )1910־ ,(1982די עגונה
][
ירושלים ד'ליטא
][2
''אברהם סוצקעווערן – 90יָאר''
ַאֿברהם סוצקעװער )1913־'' ,(2010די בלַײענע ּפלַאטן ֿפון רָאמס דרוקערַײ'',
][3
''שּפילצַײג''ִ '' ,
ײדישע גַאס'''' ,ווילנע''
][2
ִ
שמערקע קַאטשערגינסקי )1908־'' ,(1954ײד ,דוּ ,פַארטיזַאנער''
][2
ּפרץ מירַאנסקי )1908־'' ,(1993מַײן זיידע''
][2
לײזער װָאלף ]אליעזר מעקלער[ )1910־'' ,(1943מָאנטעֿפיָארע אין װילנע''
][1
ַאבא קָאװנער )1918־(1987
][2
ַ
ַאֿברהם קַארּפינָאוויטש )1918־'' ,(2004צַאלקע דער ֿפרײער''
][3
איזי כַאריק )1898־'' ,(1937לידער וועגן לידער'' און ''ַאווגוסט''
הירש רעלעס )1913־'' ,(2004געביטן די יוצרות'''' ,אין לַאבירינט'''' ,איך
][2
און דו''
][4
ה .בנימין ]בנימין הרשֿב[ )1928־('' ,שּפורן ֿפון גלעטשערס''
][4
88
95
112
115
137
147
153
156
158
167
169
176
183
184
188
195
197
199
202
206
209
211
214
215
230
231
234
240
242
245
249
250
256
260
265
vii
50
51
דוד־אליהו ֿפישמַאן )1957־('' ,נָאך דער מלחמה – דער ִ
ײדישער מוזיי''
][4
הירשע־דוד מעינקעס ]הירשע־דוד קַאץ[ )1956־('' ,די לבנהדיקע שטָאט''
][3
268
275
Preface
This volume comprises an anthology of texts by and about representative
individuals and cultural groups in Jewish Lithuania – particularly Vilnius
and its environs – over the course of the last four centuries. In the early
twenty-first century such a topic might at first glance seem insignificant,
but, from the necessarily historical perspective of cultural studies, it is
anything but obscure or trivial. The broad and deep cultural significance of
a city that some might deem culturally unimportant in the twenty-first
century needs some further elaboration in order to reveal its ongoing
relevance in Jewish culture and Jewish studies. Jewish Lithuania –
ליטע/ ליטאLite in Hebrew and Yiddish – was not nationally but culturally
conceived and included not only present-day Lithuania, but also Latvia,
northeastern Poland, and most of Belarus. Lithuanian Jews and their
culture are termed Litvak(s) in Yiddish (and in Jewish English). Litvak
culture was marked by a distinct dialect of Yiddish, a distinct religious
practice (in general a traditional but anti-Hasidic Judaism, termed מתנגדות
misnagdes in Yiddish), a kind of intellectualism that permeated society,
and often even a slight cultural snobbery vis-à-vis the rest of European
Jewry. Until the arrival in Lithuania of the German army in 1942, which of
course irrevocably changed everything forever, Vilnius (Vilne in Yiddish)
was known as ירושלים ד'ליטאYerusholayim d’Lita ‘Jerusalem of Lithuania,’
the veritable center of Jewish intellectual culture on the planet: rabbis’ sons
from Berlin and London and Warsaw and even New York and Jerusalem
were sent to yeshivahs in and around Vilne for advanced Talmudic study.
But the bustling city was also the hub of a broad range of secular culture.
Whatever was going on in Jewish literature, journalism, politics, theater,
labor organizing, etc., was going on in Vilne.
ix
The most famous collection of tales ever published in Yiddish, the
Mayse-bukh (1602) was compiled by a Litvak, Jacob b. Abraham of
Mezhirech, while one of the earliest historical poems in Yiddish was
written and published (ca. 1656) about the infamous Chmelnitski
massacres throughout the Ukraine, Poland, and reaching all the way north
to Vilne. Shneur Zalman of Liadi, the founder of Chabad Hasidism (the
origin, for instance, of all Chabad Houses on U.S. university campuses)
came from northeastern Belarus – a Litvak. His anti-Hasidic arch-enemy,
the Vilne Gaon, the most important and most famous modern commentator
on the Bible and the Talmud anywhere in the world – lived his entire life
in Vilne. Solomon Maimon, the Kantian philosopher (who – Kant himself
claimed – was the only one of his contemporaries who truly understood his
work), was born and educated near Mir in Litvak Belarus. While passing
through Vilne toward his date with history in Moscow, Napoleon took a
tour of Vilne’s grand synagogue, the שט ָאט־שולshtot-shul, and
characterized it as one of the great triumphs of European architecture. The
three founders of modern Hebrew and Yiddish literature, S.A.
Abramovitsh (Mendele Moykher Sforim), Sholem Aleykhem, and Y.L.
Peretz are generally associated with Polish or Ukrainian Yiddish culture,
but Abramovitsh was born and spent his formative years in Litvak
territory, which supplied him with literary themes for his entire life.
Sholem Alekhkem and Peretz, on the other hand, were not Litvaks, but
they wrote extensively and significantly about Litvak themes and culture.
The inventor of Esperanto, Dr. L.L. Zamenhof lived for many years in
Kovne (Lithuanian: Kaunus), the sister city down-river from Vilne. One of
the most prolific exponents of journalistico-literary didacticism, Isaac
Meier Dik, lived and worked in Vilne, where he published some 300
individually issued novelettes over the course of his career. Among the
most important exponents of Yiddish literary modernism were the Litvaks
Chaim Grade, H. Leivik, and Peretz Hirshbeyn. The legendary jokester of
Yiddish folklore, Motke Chabad, was an actual historical Vilne-ite, about
whom there are scores of anecdotes still in circulation, some probably of
his own composition, written for his local patrons. The Jewish Bund labor
movement was founded in Vilne, and the first and most important home of
YIVO (the Yiddish Scientific Institute, now in New York and Buenos
Aires) was there, where its early star scholars, Max Weinreich, Yudl Mark,
and Ber Borochov also lived and worked. For a time Vilne was the ‘big
x
city’ for Marc Chagall, who was born and grew up in nearby Vitebsk, as
did his wife, author and memoirist, Bela Rosenfeld-Chagall. The painter
Chaim Soutine was born near Minsk in Belarus – a Litvak – and studied in
the academy in Vilne. Jascha Heifetz was born in Vilne and spent the
formative years of his life there. The most detailed and harrowing diary of
the Holocaust was written by Hermann Kruk, not himself a Litvak but an
inmate of the Vilne Ghetto, where he wrote his diary, and the most famous
of all Holocaust songs, the “Partisan’s Hymn” was written by another
inmate of the Vilne Ghetto, Hirsh Glik. The longtime doyen of post-war
Israeli poets, Abraham Sutzkever, grew up in Vilne and survived the war
as a partisan there, as did Aba Kovner, one of the heroes of the 1948
Jewish-Palestinian war, and they both retained the city as one of the focal
topics of their life’s work in poetry. The ‘French’ philosopher Emmanuel
Levinas was actually born and attended yeshivah in Kovne, which
experience had a more profound influence on his thought and work than
any other.
Vilne (Yiddish)/Vilnius (Lithuanian)/Wilno (Polish) was, however,
not simply a center of Jewish intellectual and cultural life. It was and
remains a multi-lingual and multicultural city where one could before
WWII easily get by in Yiddish, Lithuanian, Polish, and Russian, all of
which are even now relevant and functional, although Yiddish is waning,
as the last remaining Jews born before World War II pass away. Beyond
the boundaries of specifically Jewish culture, Vilne has also long been a
center of intellectual life for the other component local cultures. Poland’s
national poet, the great Romantic, Adam Mickiewicz, was born in Belarus
and attended the university and lived and worked in Vilne, while the
Polish Nobel Prize winner, Czesław Miłosz, was born near Kovne and
attended secondary school and university in Vilne. Lithuanian poet and
scholar, Tomas Venzlova, was born and educated in Vilne, as was the
semiotician and linguist Algirdas Greimas. The exiled Russian poet and
Nobel Prize winner, Joseph Brodsky, spent many productive years in Vilne.
For multiple reasons, this volume has at least two distinct identities or
functions: it is, on the one hand, an anthology of the cultural history of
Jewish intellectual life in Litvak Eastern Europe over the course of the last
four centuries (1602-2010), while on the other hand, it is an intermediate/
advanced-level Yiddish language textbook. The range of Jewish
individuals and groups noted above provides a general outline of the topics,
xi
figures, and kinds of texts included in the volume, which comprises a
cultural history of one of the most important cities in Jewish history. The
format of the volume is as follows: the Yiddish texts by and/or about
Lithuanian Jews and Litvak culture – i.e. examples of Yiddish literature,
sociology, historiography, and linguistics from the pens of Yiddish poets,
novelists, raconteurs, journalists, and scholars – are the volume’s primary
focus, each of which is introduced by a newly composed biographical or
contextualizing note by the editor; additionally the editor has provided
contextualizing ‘mini-essays’ on other Yiddish cultural figures and
movements or historical events (e.g. a survey of the history of Jews in
Lithuania, an introduction to the local hybrid Turkic-Jewish Karaite
culture, a condensation of several Motke Chabad anecdotes, etc.).
As the reader will immediately notice, there are multipl e
orthographical traditions represented in the texts edited here: the glosses
and the newly composed texts, as well as a number of the edited texts,
conform to the YIVO system, while the early seventeenth-century Maysebukh has its own, rather different, system, as does the 1928 reprint of
Abramovitsh’s mid-nineteenth-century novel, and the contemporary
Hasidic novel by Yisroel Mendelovitsh. Those individual orthographic
manifestations of the long history of Yiddish printing have been preserved,
not because – as partisans of one or another orthographic camp might
contend – there is anything sacred in any one of those orthographical
systems, but rather for the very pragmatic reason that, just as advanced
readers of ancient Greek literature cannot avoid a constant confrontation
with the intricacies of Greek dialects, advanced readers of Yiddish cannot
but contend with the intricacies of the multiple systems of orthography that
have arisen in the course of the nine-hundred year history of Yiddish texts,
beginning with the three dozen Yiddish glosses in the biblical and
Talmudic commentaries of Rashi (d. 1105). Eventually the omnivorous
reader of Yiddish literature will need to come to grips at the very least with
seventeenth-century orthography, various nineteenth-century systems,
contemporary Hasidic orthography, the YIVO standard, and the Soviet
standard. The sooner the reader is weaned from the artificially imposed
textbook standard and immersed in the sea of competing orthographies, the
better.
There are several levels of linguistic difficulty in the texts included,
and each text is identified in the table of contents and in the body of the
xii
book itself by a numerical indicator of its difficulty: 1-4 (four being the
most difficult). Those texts graded 1 are written at an intermediate level
and can be read by students who have completed the equivalent of Uriel
Weinreich’s first-year language textbook.1 The easiest texts are the Motke
Chabad anecdotes, followed by the introductory biographical notes, then
the contextual mini-essays (all at level 1), followed by the edited texts,
which range from level 2 to level 4, the most difficult being the oldest and
the newest: the Mayse-bukh and the lament on the Chmelnitski massacre at
the earlier extreme, and the poems by H. Binyomin (Benjamin Harshav)
and the short story by Hirshe-Dovid Meynkes (Dovid Katz) among our
contemporaries. Readers may take note of these levels in plotting their own
course through the book.
With the exception of the texts classified here as level four in
difficulty, each text is individually glossed for low-intermediate-level
readers, i.e. at the level appropriate for a second-year student of Yiddish,
with the glosses arranged in the order in which the words occur in the
texts, providing an English definition, in addition to essential grammatical
information. This mode of glossing radically alters the ‘functional literacy’
of readers: while all texts included in the volume are at the intermediate
level of difficulty or higher, most readers with the competence of a secondyear student will be able to work through texts at levels one through three
in the volume, since the vocabulary that they still lack is conveniently
glossed for them adjacent to the text, so that they need not take time to look
up words in a dictionary or an alphabetized back-of-the-book glossary. In
other words, low intermediate readers will be able to read ‘functionally’ as
high intermediate readers, while high intermediate readers will read at the
advanced level. Unless practically every word were glossed, the level-four
texts would generally be beyond the grasp of intermediate readers of
Yiddish. Such glossing is both impractical and ultimately unnecessary,
since the diligent intermediate student who works patiently and
systematically through the texts at levels one through three will thereby
develop the language competence to begin working through the advanced
texts, which are here glossed for advanced readers only.
The glosses provided for each text are designed as practical guides to
understanding that particular text. Sometimes a broader range of
1 Uriel Weinreich, College Yiddish: An Introduction to the Yiddish Language and to
Jewish Life and Culture, 6th ed. (New York: YIVO, 1999).
xiii
significations is supplied, but only to provide context for the readers’
understanding of the specific usage here. These glosses are by no means to
be imagined as full dictionary entries: they are strictly pragmatic and keyed
to the text at hand. Thus readers may find that the same word is glossed
differently according to its specific usage and context in various parts of
the book. In general there is no attempt in the glosses to be anything other
than descriptive and certainly none to account for registers of usage or
dialectal usage; words are glossed as they occur without prescription for
their broader usage. In the case of some of the older texts, archaic
vocabulary is glossed with the modern standard Yiddish word; to a lesser
extent this practice is also found with the use of Russian and German or
dialectal vocabulary that occurs in others of the texts. In general, each text
is glossed as if in isolation; that is: words reckoned as belonging to a
vocabulary level beyond that expected of a second-year university-level
student of Yiddish language are glossed in each text in which they occur.
This practice, which may at first seem repetitive and unnecessary, frees the
reader from a strict linear progression through the book, so that the
interested reader may choose and read texts in any order, and it frees the
reader from the use of a dictionary or a single, end-of-the-book glossary.
While intermediate- and advanced-level students of Yiddish must
obviously accustom themselves to looking up words efficiently and quickly
in an alphabetical glossary and a dictionary, it is also clear that in practical
terms of reading, ease of progress through the text is of paramount
importance: as soon as ‘reading’ devolves into an exercise in dictionary
usage, it becomes drudgery, from which, obviously, both enjoyment and
learning suffer. With each text individually glossed and the glosses
arranged in the order in which the words occur in the text, the reader may
keep one finger on her place in the text and the other on her place in the
glossary, looking back and forth as needed. One word of caution: while one
purpose of the book is to wean intermediate-level students of Yiddish from
‘textbook Yiddish’ and ease them into reading authentic Yiddish literary
prose, poetry, and scholarly texts by means of copious and judicious
glossing, a word is glossed only at its first occurence in any given text.
Thus there is pedagogical encouragement for the student to learn a word
when first encountered.
The YIVO system of orthography is used in all glosses. Thus the
reader may see אױפכאפןin the text, but will find אױֿפכַאּפןin the gloss. If
xiv
there is more than an orthographical difference, i.e. if an archaic word has
been replaced in the standard language, or if the standard gender or plural
form varies, then there may be additional guiding information for the
reader. In general, however, students should be wary of assuming that a
word or phrase idiomatically used in a literary text from a hundred (or four
hundred!) years ago may still be so used in twenty-first century Yiddish
speech or writing. Not only do connotations change over time, but words
and idioms disappear and are replaced. Some brief indicators of archaisms
are included in the glosses here, but there is no attempt to provide the
reader with a full guide to proper contemporary stylistic usage: this book is
a text anthology/cultural history, not a prescriptive guide to contemporary
stylistics.
One should keep in mind that the glosses are themselves part of the
overall pragmatic program of this volume and are thus designed to enable
access to the particular text at hand in each case. Basic grammatical
information is additionally provided for nouns (gender [indicated by the
nominative singular form of the definite article] and plural form):
market
דער מערק,מַארק
and verbs (past participle; the symbol * indicates that the past auxiliary is
)זַײן:
indicate
come
ָאנווַײזן ָאנגעוויזן
קומען * געקומען
Phonetic pronunciation is provided for Semitic-component words [in
square brackets], according to standard Yiddish pronunciation; phonetic
pronunciation is provided for non-Yiddish, Semitic words according to
traditional Ashkenazic (i.e. not Sephardic/Israeli) pronunciation:
merchant
[ דער ־ים ]סָאכרים,[סוחר ]סויכער
While the rules of word stress in modern Yiddish are complex, there are
clear patterns that account for most words. The word accent of glossed
words that deviate from those patterns is here generally indicated by a
superimposed diacritic; otherwise the reader should assume that the
standard patterns apply:
xv
yawn
ענעצן געגענעצט° ג
In the case of the regular pluralization of a Semitic-component noun
ending in ־הvia its replacement by the inflection ־ות, it is to be assumed,
unless otherwise indicated, that the pronunciation of the plural inflection is
[-es].2
craftsman
דער ־ות,[בעל־מלָאכה ]בַאלמעלָאכע
Idioms that might otherwise be unclear from glosses of individual words
are presented as phrases {with the expected grammatical information in
pointed brackets}:
make a dash for
געבן }געגעבן{ זיך ַא לָאז אױף
If there are multiple possibilities for gender, plural, or participial forms,
they are provided, as well:
seethe, boil
cemetery
bank, shore
געזָאטן/זידן געזָאדן
דָאס ־ס/ דער,[בית־עלמין ]בעסַאלמען
־עס/ דער ־ן,ברעג
Another aspect of the strictly pragmatic aspect of the glosses is illustrated
by glosses such as:
Orthodox law code
דער,[שולחן ערוך ]שולכנָארעך
The Shulkhan orekh/Shulchan Aruch is obviously both much more and
much less than the ‘Orthodox law code.’ Moreover, the gloss does not
identify the text’s author or the time period of its composition or the scope
2 A reasonable decision can generally be reached about whether a given Semitic word
or phrase is to be identified as ‘merged Hebrew’ (i.e. an originally Hebrew word or phrase
that has been incorporated into Yiddish as a [now] native element) or ‘whole Hebrew’ (i.e.
Hebrew that has not [yet] been so incorporated into Yiddish language usage and thus still
functions as a quasi-foreign quotation). Merged Hebrew is here treated as any other Yiddish vocabulary, while whole Hebrew is generally simply glossed in English without
providing any further grammatical information. In ambiguous cases, I have tried to err on
the side of pragmatic usage.
xvi
of its historical or contemporary acceptance and application, among many
other issues. A dictionary might not even include such an item, since it
does not really require a lexical definition but rather a cultural definition,
an encyclopedia entry. This brief gloss is, however, a compromise, i.e. a
pragmatic gloss.
In choosing words to gloss, the expectation has been that the reader
has a strong command of English and reasonably well developed strategies
for recognizing and decoding both inter-language cognates and intralanguage related words. Thus, for instance, ליקווידירןin the context of an
institution such as a museum or a ghetto remains unglossed, as does
דיסערטַאציעin a description of a scholar’s writings.
Since the book may be of value and use to a broad range of readers –
including university students of Jewish culture, the statistically significant
non-student aficionados of Yiddish worldwide, including the multiple
networks of Yiddish reading groups and clubs, as well as general readers
with a competence in Yiddish and an interest in Yiddish-language culture
– it is impossible to cater to all needs and expectations, especially with
respect to glosses, for which there will most likely be readers who have
little need for the glosses and would prefer to have that space devoted to
more texts, while others who do use the glosses will find it borderline
insulting that, for instance, the (to them) familiar word ּפרנסהis repeatedly
glossed, while others will be aggravated that דיסערטַאציעis not. I have
attempted to strike a useful compromise.
The initial impetus for this volume arose from the need for practical
reading materials for first- and second-level students in the Summer
Program in Yiddish Language and Literature at the Vilnius Yiddish
Institute at the Universitetas Vilniaus, where I taught for some years in the
intensive four-week program. As the texts and the Yiddish-Russian and
Yiddish-English glosses accumulated over the course of time, many were
tested in the classroom in Vilnius. Eventually the folder of materials took
on a life of its own beyond the classroom, and texts were added that far
exceeded the complexity appropriate for students at those levels. At some
point it began to take on the dimensions of a book, at which time the entire
project had to be reconceived and the piece-meal accumulation of materials
had to be systematized by means of selection, editing, glossing (and the
elimination of the Russian glosses that were used specifically for the
Vilnius program), etc. Thanks are due to many colleagues who have
xvii
encouraged the project at various stages over the years. First and foremost
are Dovid Katz (Universitetas Vilniaus) and Dov-Ber Kerler (Indiana
University), my first teachers of Yiddish, both erudite scholars and men of
letters, and both inspiring in their own very distinct ways. As founder of
the Summer Yiddish Program in Vilnius, Professor Katz first invited me to
teach the elementary and intermediate levels there. As director of the
program for several of the summers during which I worked there, Mendy
Cahan (Yung Yidish, Jerusalem) was ever supportive even under often
harried conditions. Anna Verschik (Tallinn University), with whom I
shared beginning/intermediate-level teaching duties in Vilnius, was on the
teaching staff in Vilnius from the beginning. Šarunas Liekis (Universitetas
Vilniaus), scholar and unflappable practical administrator of the summer
program for several years, provided a rock-steady center around which the
intensity of the intensive summer program swirled. For several summers in
Vilnius, Sidney Rosenfeld (Oberlin College) was a force of calm
intelligence who helped to provide direction for many staff and students.
Since the end of my association with the Vilnius Institute, I have enjoyed
the support of many other colleagues. Alan Astro (Trinity College)
provided both encouragement and a very useful professional critique of the
project at a critical juncture. In the concluding stages of the work, Shane
Baker (Congress for Jewish Culture) trained his consummate proofreading
and editorial skills on the manuscript. Amidst his own myriad editorial
tasks, Dov-Ber Kerler graciously made time to pass some of these pages
under his own ever vigilant editorial gaze. Finally and most systematically,
Gennady Estraikh (New York University) and Paul Glasser (YIVO) have
generously and meticulously edited the texts that I composed for the
volume. I herewith express my profound thanks to them all. All remaining
errors are of course my own.
As indicated, this project grew out of my participation in the Vilnius
Institute’s summer program, and it is to the Jewish community of Vilne
that my thoughts return as the project draws to a close. Many members of
the community have participated in a variety of important ways in the
Institute’s summer program over the years: among those whom I met there
were Shimen Alperovitsh (President of the Jewish Community of
Lithuania), Emanuelis Zingeris (Director, Vilna Gaon Jewish State
Museum), Rokhl Kastanian-Danzig (Assistant Director, Vilna Gaon
Jewish State Museum), and Fania Brantsovsky (Librarian, Vilnius Yiddish
xviii
Institute). Beyond these public faces of the community are many others,
however, whose enthusiastic participation has enabled the program to be
much more than a classroom and tour-group experience for students and
staff alike. In its investigation into and celebration of Jewish culture in
Lite, may this book be a small sign not just of my abiding interest in and
deep appreciation of historical Litvak culture but also and especially of my
gratitude to and respect for the members of the contemporary Jewish
community of Vilnius.
Acknowledgements
Baltijos fotografijos linija (cover photograph); YIVO Institute for Jewish
Research (all other photographs; texts by Max Weinreich, Dovid Fishman,
and Herman Kruk); Dr. Faye Ran (Vilne map by Leyzer Ran); Benjamin
Harshav (text by H. Benyomin); Anna Miransky (text by Peretz Miransky);
Yerusholayim d’Lite (article: “Avrom Sutskever — 90 yor”); Congress for
Jewish Culture (text by Yudl Mark); Dovid Katz (text by Hirshe-Dovid
Meynkes); Masha Grodnikiene (text by Solomon Atamukas); Liliane
Cordova Kaczerginski (text by Shmerke Katscherginsky); Artists Rights
Society [C2010 Artists Rights Society ARS, New York / ADAGP, Paris]
(text by Marc Chagall, text by Bella Chagall); Rina Sutzkever (texts by
Avrom Sutskever); Samuel Leivick (text by H. Leyvik); Forward
Association (texts by Rabbi Aaron Ben-Tsien Shurin, Der Tunkler, Shmuel
Niger, Avrom Karpinovitsh). A good faith effort was made to contact all
possible copyright holders; if any have been overlooked, please contact the
editor for acknowledgement in any further editions.
Abbreviations
adj.
c.
cont.
dim.
Eng
fem.
Ger.
Hebr.
imp.
iron.
pl.
Pol.
Rus.
skept.
*
adjective
century
contemptuous
diminutive
English
feminine/female
German
Hebrew
imperative
ironic
plural
Polish
Russian
skeptically
past tense formed with the auxiliary verb זַײן
'דימ
ל''ר
diminutive
plural
[1]
low intermediate level of difficulty
high intermediate level of difficulty
low advanced level of difficulty
high advanced level of difficulty
[2]
[3]
[4]
xxii
insertVilnius map
full page; rotate 1/4 turn clockwise
filename: frakesvilna.tif
image caption:
װילנע
[ ירושלים ד'ליטא,]לײזער רַאן
xxiii
insert Vilna map detail
half page
filename: frakesvilnadetail.tif
image caption:
די געטָאס:װילנע
[ ירושלים ד'ליטא,]לײזער רַאן
1
_____________________________________
די געשיכטע ֿפון די ִ
][1
ײדן אין װילנע און אין דער ליטע
ביז
1800
דער ליטװישער גרױסֿפירשט װיטָאװט )װיטַאוטַאס( הָאט אין 1388־ 1389געגעבן די
ִ
ײדן ֿפון טרָאק ,בריסק ,גרָאדנע ,לױצק ,און לודמיר )װָאלין( ַא ּפריװילעגיע ,װָאס הָאט
ִ
רעגולירט די עקָאנָאמישע און סָאציַאלע בַאצִיונגען צװישן ײדן און דער מדינה ,װי אויך
ײדן און קריסטן .דורך דעם װײסט מעןַ ,אז דעמָאלט זַײנען שױן געווען ִ
צווישן ִ
ײדן אינעם
ַ
ִ
גרױסֿפירשטנטום ליטעָ .אט די ּפריװילעגיע הָאט ּפרָאקלַאמירטַ ,אז ײדן אין ליטע זײנען
ֿפרַײע מענטשן ,װָאס זַײנען אונטערטעניק נָאר דעם גרױסֿפירשט ַאלײן .טײל ֿפָארשערס
הַאלטןַ ,אז ִ
ײדישע סוחרים הָאבן שױן אין 1326געהַאנדלט אױֿפן װילנער מַארק; ַאנדערע
ִ
טענהןַ ,אז ערשט אין מיטן 14טן י''ה הָאבן ײדן זיך בַאװיזן אין װילנע; אײניקע
היסטָאריקער מײנעןַ ,אז ִ
ײדן הָאבן נָאך לַאנג ניט געטָארט װױנען און ַארבעטן אין װילנע.
ַ
ִ
ֿפונעם יָאר 1487הָאבן מיר ַא דָאקומענט ,װָאס זָאגט עדותַ ,אז ײדן װױנען אין װילנע ,װײל
דָארטן װערט דערמָאנטַ ,אז אין װילנע איז שױן דָא ַא ִ
ײדישער בית־עולם .אינעם 15טן י''ה
ִ
איז ֿפָארגעקומען זײער ַא גרױסער איבערבַײט אינעם לעבן ֿפון די ַאשּכנזישע ײדן׃ דער
צענטער ֿפון דער ִ
ײדישער קולטור אין איירָאּפע ,װָאס איז אין משך ֿפון יָארהונדערטער
ַ
ַ
ַ
געװען בַײם טַײך רײן צווישן דײטשלַאנד און ֿפרַאנקרײך ,הָאט זיך איבערגערוקט אױף
מיזרח׃ קײן ּפױלן און ליטע .אין 1569הָאט מען אונטערגעשריבן די לובלינער אוניע ,װָאס
הָאט ֿפַאראײניקט ּפױלן און ליטע )זשעטש ּפָאסּפָאליטע( .אין 1551איז געגעבן געװָארן ַא
קעניגלעכע דערלױבעניש צװײ ִ
ײדן און זײערע דינער צו ֿפירן הַאנדל אין װילנע )כָאטש
דָארטן הָאבן זיי ַאלײן ניט געטָארט װױנען( .זײער געשעֿפט הָאט מיט זיך ֿפָארגעשטעלט ַא
לָאמבַארדֿ .פון 1568איז ֿפַארַאן די ערשטע אינֿפָארמַאציע װעגן ַא ִ
ײדישער קהילה אין
װילנע .אין 1590הָאט סיגיזמונד װַאזַא געגעבן ַא דערלױבענישַ ,אז ִ
ײדן מעגן װױנען אין
װילנעֿ ,פַארנעמען זיך מיט הַאנדל און מלָאכות און ֿפַארמָאגן הַײזער .שױן אין 1573הָאט
מען אױך געקרָאגן דָאס דערלױבעניש צו בױען די גרױסע שול .ביז 1592הָאט די גַאס לעבן
דער שול געהײסן '' ִ
ײדן־גַאס'' )אינעם זעלביקן יָאר איז אין װילנע געװען ַא ּפָאגרָאם( .אין
ִ
1566זַײנען געװען בערך 8,000־ 10,000ײדן אינעם גרױסֿפירשטנטום ליטע ,װָאס הָאבן
געלעבט אין 15קהילות מיטן צענטער אין בריסק .אין 1633הָאט מען דערלױבט ּכל־מיני
הַאנדל ֿפון ִ
ײדן ,װי אױך דיסטילעריעס און מלָאכות װָאס זַײנען ניט געװען אונטערן
2
קָאנטרָאל ֿפון קײן צעך; זײ הָאבן געקענט װױנען נָאר אין בַאשטימטע און בַאגרענעצטע
געגנטן .אין דעם זעלביקן יָאר הָאט מען אױך געקרָאגן די דערלױבעניש צו בױען ַא
שטײנערנע שול.
אין די יָארן 1634־ 1635זַײנען געווען אין ווילנע נַײע ּפָאגרָאמען ,און בעת די יָארן
1639־ 1641הָאבן די יעזוִיטישע סטודענטן ֿפון דעם װילנער אוניװערסיטעט אויסגעֿפירט
ײדן .אינעם שּפעטן 17טן י''ה זַײנען ָאנגעקומען ִ
גװַאלד־מעׂשים אױף ִ
ײדישע אימיגרַאנטן
ַ
ַ
קײן ליטע ֿפון ּפרָאג און ֿפון דײטשלַאנד; צװישן זײ זײנען געװען אױך למדנים און נגידים.
ֿפון די 15,000װילנער ּתושֿבים זַײנען דעמָאלט געווען ִ 3,000
ײדן .אין 1648־ 1649הָאט
זײ געטרָאֿפן דָאס גרעסטע אומגליק .די אוקרַאִינישע בַאֿפעלקערונג הָאט אױֿפגעהױבן ַאן
אױֿפשטַאנד קעגן דער ּפױלישער אײבערהערשַאֿפט .דער קָאזַאקישער ַאטַאמַאן בָאגדַאן
כמעלניצקי הָאט געֿפירט די אוקרַאִינער קעגן די ּפָאליַאקן און אונטער זַײן ָאנֿפירונג הָאט זיך
אױך ָאנגעהױבן ַא כװַאליע שחיטות אױף ִ
ײדן ,װעלכע איז דערגַאנגען ביז װילנע .אין 1655
ַ
הָאבן כמעלניצקיס קָאזַאקן און די רוסישע ַארמײ אײנגענומען װילנע ,און בעת דער
ָאקוּפַאציע הָאט מען אונטערגעצונדן די שטָאט .ס'רוֿב ִ
ײדן זַײנען צו יענער צַײט שױן
ִ
ַאנטלָאֿפן; טײל ֿפון זײ זַײנען ַאװעק קײן עסטרַײך ,דַײטשלַאנד און הָאלַאנד .ײדן װָאס הָאבן
ניט בַאװיזן צו מַאכן ּפליטה הָאט מען דערהרגעט .די ִ
ײדישע געגנטן ֿפון דער שטָאט הָאט
ִ
מען סיסטעמַאטיש צעּפָאגרָאמירט .קײן װילנע הָאבן זיך די ײדן אומקגעקערט ערשט אין
.1661בכלל הָאט מען בעת כמעלניצקיס שחיטות אױסגעהרגעט עטלעכע צענדליק טױזנט
ִ
ײדן און ֿפַארטריבן ֿפון ּפױלן־ליטע אױף אײביק ֿפיל ַאנדערע ,אֿפשר 50,000נֿפשות.
ִ
אין 1676הָאבן געלעבט אינעם ליטװישן גרױסֿפירשטנטום בערך 32,000ײדן .צום
ײדישער ִ
סוף ֿפונעם 17טן י''ה איז דער ִ
ײשוֿב אינעם גרױסֿפירשטנטום געװָארן דער
גרעסטער אין אײרָאּפע; אין מיטן 18טן י''ה איז ער געװָארן דער גרעסטער אױף דער
ג ָארער װעלטָ .אבער צו דער זעלבער צ ַײט איז אױך דָארט שטַארק געװַאקסן די
ַאנטי־ ִ
ײדישע דיסקרימינַאציע .די גװַאלד־מעׂשים ֿפון די יעזוִיטן אין אוניװערסיטעט ,למשל,
הָאבן ממשיך געװען ָאן הֿפסקה.
אין די ערשטע יָארצענדלינגער ֿפונעם 18טן י''ה ,בעת דער רוסיש־שװעדישער
מלחמה ,איז װילנע אַײנגענומען געװָארן עטלעכע מָאל ֿפון בײדע זַײטן .אין 1709־1710
זַײנען 24,000ווילנער געשטָארבן ֿפון הונגער ,צװישן זײ ִ 4,000
ײדן .אינעם 17־18טן
י''ה הָאט די ִ
ײדישע אױטָאנָאמיע אין ליטע דערגרײכט דעם העכסטן ניװָא )ביזן 20סטן י''ה(;
ַ
ִ
דערנָאך הָאט מען זי סיסטעמַאטיש רעדוצירט .די ײדישע מַאכטָארגַאנען זײנען געװען ועד
און קהילה ,װָאס הָאבן רעגולירט געריכטןֿ ,פינַאנצן ֿפון דער קהילה ,הַאנדל ,סַאניטַאציע,
מָארַאל ,געזונט און דָאקטױריםַ ,אּפטײקערסַ ,אקושערקעסּ ,פַאריק־מַאכערס ,אױֿפזעערס
ֿפון הײמלָאזע ,יתומים־הַײזער ,בתי־מדרשים ,בית־עלמינס ,שחיטה־שטיבער ,חדרים,
ישיֿבות און מושֿב־זקנימס .אין – 1783נָאך לַאנגע ֿפַארהַאנדלונגען – הָאט מען די ִ
ײדן
בַאֿפרַײט ֿפון בַאגרענעצונגען אין ּתחום ֿפון ּפרָאֿפעסיע און מלאכה; בלױז אױף צװײ ווילנער
ײדן נָאך ַאלץ ניט געטָארט װױנען .די שטַײערן ֿפַאר ִ
גַאסן הָאבן ִ
ײדן זַײנען געװען ּפונקט װי
ֿפַאר ניט־ ִ
ײדן .נָאך דער דריטער צעטײלונג ֿפון ּפױלן ) (1795איז ליטע געװָארן ַא טײל ֿפון
ִ
דער רוסישער אימּפעריע .אין 1795הָאבן אין װילנע געוווינט 3.600ײדן .אין דעם
זעלביקן יָאר הָאט די רוסישע מדינה שטַארק בַאגרענעצט די מַאכט ֿפון דער ִ
ײדישער
קהילה.
3
ביזן סוף 18טן י''ה איז װילנע געװָארן דער צענטער ֿפון די מתנגדים אין זײער קַאמף
קעגן חסידות און אין 1772הָאט מען דָארט ֿפונַאנדערגעלָאזט דעם חסידישן מנין און
ַארַײנגעלײגט די חסידים אין חרם; ביז 1790הָאבן זײערע סודותדיקע ַאקטיװיטעטן
געװּונען ָאנהענגערס אױך אין װילנער קהל .נָאכן טױט ֿפונעם ווילנער גָאון ,אין ,1797איז
דער קַאמף צװישן די מתנגדים און די חסידים געװָארן נָאך ביטערער .די מתנגדים הָאבן,
למשל ,בױקָאטירט חסידישע ברָאנֿפן־הענדלערס .צום סוף הָאט מען געמַאכט שלום ,און אין
דער קהילה הָאבן זיך געֿפונען בײדע גרוּפעס.
____________________________________________________________
Grand Duke
גרויסֿפירסט
Trakai
טרָאק
Volhynia
ווָאלין
)relation(s
בַאצִיונג ,די ־ען
מדינה ]מעדינע[ ,די ־ות state, government
Grand Duchy
גר °ױסֿפירסטנטום ,דָאס
subject to
אונטערטעניק
some
טייל
scholars
ֿפָארשער ,דער ־ס
סוחר ]סויכער[ ,דער ־ים ]סָאכרים[ merchant
trade, deal in
הַאנדלען געהַאנדלט
market
מַארק ,דער מערק
טענהן ]טַײנען[ געטענהט argue
first = not before
ערשט
appear
בַאװַײזן זיך בַאװיזן
indicate
ָאנווַײזן ָאנגעוויזן
witness
עדות ]איידעס[ ,די ־־
בית־עולם ]בייסוילעם[ ,דער ־ס cemetery
change, switch
איבערבַײט ,דער ־ן
in the course of
אין משך ]מעשעך[ ֿפון
טַײך רַײן }טַײך ,דער ־ן{ Rhine River
איבעררוקן איבערגערוקט shift
)east(ward
אױף מיזרח ]מיזרעך[
אונטערשרַײבן אונטערגעשריבן sign
Lublin Union
לובלינער אוניע
ֿפַאראייניקן ֿפַאראייניקט unified
זשעטש ּפָאסּפָאליטע state resulting from treaty
royal
קעניגלעך
decree/permission
דערלויבעניש ,די ־ן
servant
דינער ,דער ־ס
ֿפירן }געֿפירט{ הַאנדל }דער{ conduct trade
ֿפָארשטעלן }ֿפָארגעשטעלט{ מיט זיך constitute of
pawn-shop
לָאמבַארד ,דער ־ן
ֿפַארנעמען זיך ֿפַארנומען occupy themselves
מלָאכה ]מעלָאכע[ ,די ־ות craft
own, possess
ֿפַארמָאגן ֿפַארמָאגט
קריגן געקריגן/געקרָאגן receive/get
approximately
בערך ]בעערעך[
קהילה ]קעהילע[ ,די ־ות [Jewish] community
all kinds of
ּכל־מיני ]קָאלמיניי[
guild, proto-trade union
צעך ,דער ־ן/־עס
particular
בַאשט°ימט
area, district
געגנט ,דער/די ־ן
Jesuit
יעזוִיטיש
גוו ַ°אלד־מעׂשים ]־מַײסים[ ל''ר acts of violence
למדן ]לַאמדן[ ,דער ־ים/לומדים ]לַאמדָאנים/לָאמדים[
scholar
נגיד ]נָאגיד[ ,דער ־ים ]נעגידים[ wealthy person
ּתושֿב ]טוישעוו[ ,דער ־ים ]טוישָאווים[ resident
at that time
דעמָאלט
catastrophe
אומגליק ,דָאס ־ן
populace, people
בַאֿפעלקערונג ,די ־ען
raise, mount, start
אױֿפהײבן אױֿפגעהױבן
revolt, insurrection
אױֿפשטַאנד ,דער ־ן
אייבערהערשַאֿפט ,די ־ן rule, dominion
Cossack chief/leader
ַאטַאמַאן ,דער ־ען
leadership
ָאנֿפירונג ,די ־ען
wave
כווַאליע ,די ־ס
שחיטה ]שכיטע[ ,די ־ות slaughter, massacre
אונטערצינדן אונטערגעצונדן ignite, set on fire
most
ס'רוֿב ]סרָאװ[
escape
ַאנטלויֿפן * ַאנטלָאֿפן
succeed in, manage to
בַאװַײזן בַאוויזן
ּפליטה ]פלײטע[ ,די ־ות refugee
מַאכן }געמַאכט{ ּפליטה flee
אױסהרגענען ]אױסהַארגענען[ אױסגעהרגעט massacre
אומקערן זיך אומגעקערט return
tens of
צענדליק ,דער ־ער
drive out
ֿפַארטרַײבן ֿפַארטריבן
forever
אויף אייביק
נֿפש ]נעֿפעש[ ,דָאס/דער ־ות ]נעֿפַאשעס[person, soul
ײשעוו[ ,דער ־ים ] ִ
ײשוֿב ] ִ
ִ
ײשּוווים[ settlement
4
entire
גָאר
continue
ממשיך ]מַאמשעך[ זַײן
הֿפסקה ]הַאֿפסָאקע[ ,די ־ות pause
decade
יָארצענדלינג ,דער ־ער
capture
אַײננעמען אַײנגענומען
reach
דערגרײכן דערגרײכט
level
ניווָא ,דער ־ען
council
ועד ]ווַאד[ ,דער
court
געריכט ,דָאס ־ן
sanitation
סַאניטַאציע ,די ־ס
apothecary, druggist
ַאּפטייקער ,דער ־ס
mid-wife
ַאקושערקע ,די ־ס
ּפַאריק־מַאכער ,דער ־ס barber/wig-maker
overseer
אויֿפזעער ,דער ־ס
יתומים־הויז ]יעסוימים־[ ,דָאס ־הַײזער orphanage
בית־מדרש ]בעסמעדרעש[ ,דער בּתי־מדרשים ]בָאטע־
מידרָאשים[ study house, synagogue
בית־עלמין ]בעסַאלמען[ ,דער/דָאס ־ס cemetery
שחיטה־שטוב ]שכיטעשטוב[ ,די ־ער Jewish
slaughterhouse
חדר ]כיידער[ ,דער ־ים ]כַאדָארים[traditional ele-
mentary school
מושֿב־זקנים ]מוישעוו־זקיינים[ ,דער ־ס dwelling for
elderly
negotiation
ֿפַארהַאנדלונג ,די ־ען
free
בַאֿפרַײען בַאֿפרַײט
restriction
בַאגרענעצונג ,די ־ען
with respect to
אין תחום ]טכום[ ֿפון
tax
שטַײער ,דער ־ן
exactly
ּפונקט
partition
צעטיילונג ,די ־ען
מתנגד ]מיסנַאגעד[ ,דער ־ים ]מיסנַאגדים[ oppo-
nent of Hasidism
ֿפונַאנדערלָאזן ־געלָאזט/־געלָאזן dissolve, disband
מנין ]מיניען[ ,דער ־ים ]מיניָאנים[ congregation
חרם ]כיירעם[ ,דער ־ס excommunication
ַארַײנלייגן }ַארַײנגעלייגט{ אין חרם excommunicate
סודותדיק ]סוידעסדיק[ mysterious, secret
devotee
ָאנהענגער ,דער ־ס
קהל ]קָאָאל[ ,דָאס/דער – Jewish community
גָאון ]גָאען[ ,דער ־ים ]געוינים[ genius
bitter
ביטער
___________________________________________________________________________
ביזן חורבן
][1
אין 1808הָאט מען ֿפַארָארדנטַ ,אז במשך ֿפון ֿפיר יָאר דַארף מען ַאלע ִ
ײדן
ַארױסטרַײבן ֿפון די דערֿפער ֿפון װַײסרוסלַאנד און ליטעַ .א סֿבראַ ,אז דָאס איז ניט געװען
זײער ע ֿפעקטיװ ,װַײל אין 1823איז ַארױסגעגַאנגען נָאך ַאמָאל ַאזַא ֿפַארָארדענונג.
דערווַײל הָאט זיך דער סיכסוך צווישן די חסידים און די מתנגדים ממשיך געווען .אין װילנע
הָאט מען צוזַאמענגעברַאכט די ביכער ,װָאס ס'הָאט אין 1822־ 1823געשַאֿפן דער מׂשּכיל
און ּתלמודיסט רב מנשה אליעזר )1767־ ,(1831און װילנער ִ
ײדן הָאבן זיי עֿפנטלעך
ֿפַארברענט .אין 1827איז ַארױס ַא בַאֿפעל ֿפון דער רוסישער ַאדמיניסטרַאציע אונטער
ניקָאלַײ דעם ערשטןַ ,אז ִ
ײדן טָארן מער ניט בַאצָאלן קײן ''רעקרוטן־שטַײער'' ,װָאס ֿפלעגט
זײ בַאֿפרַײען פון דינען אין מיליטער ,נָאר ַא געװיסע צָאל ִ
ײדן אין עלטער צװישן 12און
ַ) 25אזױ גערוֿפענע ''קַאנטָאניסטן''( הָאבן איצטער טַאקע געמוזט ָאּפדינען 25יָאר אין דער
ײדן ַאלײן הָאבן אין יעדער קהילה געמוזט די ִ
רוסישער ַארמײ .די ִ
ײנגלעך ''כַאּפן'' און שיקן
אין מיליטער .דער רוסישער ציל איז געװען אַײנצוֿפלַאנצן סיסטעמַאטישע רוסיֿפיצירונג בַײ
ײדן אין רוסלַאנד .די קלײנע ִ
די ִ
ײנגלעך – ַא סך מָאל נָאר 12יָאר ַאלט – הָאט מען
ַאװעקגעשיקט זײער װַײט ֿפון דער הײם און ֿפון ַאנדערע ִ
ײדן .דָארטן הָאבן זײ געלעבט אין
קַאזַארמעס מיט ַאנדערע קַאנטָאניסטן און זעלנער .מען הָאט זײ בַאלױנט ,װען זײ הָאבן זיך
ָאּפגעזָאגט ִ
ײדישקײט און זיך געשמדט ,און מע הָאט זײ באשטרָאֿפט װען זײ הָאבן געװָאלט
זיך װַײטער הַאלטן בַײ ִ
ײדישקײט.
5
במשך ֿפון די 1830ער יָארן איז װילנע געװָארן דער צענטער ֿפון דער נַײער
מׂשּכילישער קולטור און ליטערַאטור ,מיט ַאזעלכע מחברים װי׃ א.ו .קַאצנעלענבָאגן ,מ.א.
גינצבורג ,א.מ .דיק ,ש .זַאלקינד ,שמואל ֿפין ,א.ב .לעבענזָאן ,מ.י .לעבענזָאן ,מ.ל.
ליליענבלום ,ק .שולמַאן ,מ .סטרַאשון און י.א .בן־יעקֿב .דיק הָאט ַאליין ָאנגעשריבן מער
ֿפון 300ביכער .אין 1853הָאט דער קָאװנער ּתושֿב ַאֿברהם מַאּפו )1807־(1867
ַארױסגעלָאזט זַײן רָאמַאן ''ַאהֿבת ציון'' ,דעם ערשטן מָאדערנעם רָאמַאן אױף לשון־קודש.
אין 1846איז סער משה מָאנטיֿפיָארע דורכגעֿפָארן רוסלַאנד ּכדי געווויר צו ווערן,
ווי ַאזוי מען קען לייזן די '' ִ
ײדישע ּפרָאבלעם'' און אונטער וועגנס איז ער אויך געווען אין
װילנע.
אין 1856הָאט מען דָאס ִ
ײדישע מיליטער־דינסט אױסגעגליכן מיטן דינסט ֿפון
ײדישע סוחרים און ִ
ײדן .אין די יָארן 1859־ 1861הָאט מען דערלױבט רַײכע ִ
ניט־ ִ
ײדן װָאס
ָ
ַ
ַ
ָ
ָ
הָאבן שטודירט כאטש אײן יאר אין אוניװערסיטעט צו װױנען אין גאנץ רוסלאנד ,ניט נאר
אינעם ּתחום־המושֿב ,און אין 1865הָאבן אױך אײניקע בעל־מלָאכות געקרָאגן ַאזַא רעכט.
אין 1864הָאבן ִ
ײדן בַאקומען דָאס רעכט ָאנטײל צו נעמען אין די שט ָאטישע
ָ
ַ
ַ
ָ
זעלבסטֿפַארװַאלטונגען און געריכטן ,אבער ּכמעט אלע אזעלכע ּפריווילעגיעס האט מען
ָאּפגעשַאֿפן אױף ס'נַײ אין די לעצטע יָארן ֿפון צַאר ַאלעקסַאנדער דעם צווייטן.
סוף 19טן און ָאנהײב 20טן י''ה זַײנען װילנער ִ
ַ
ײדן געװען ּפָאליטיש זײער אקטיװ.
ַ
דָארטן זַײנען ,למשל ,געװען טעטיק ּפועלי־ציון ,אגודת־יׂשראל און מיזרחי צװישן אנדערע
װיכטיקע ּפָאליטישע גרוּפעס .בעת די 1890ער יָארן איז װילנע געווָארן אויך ַאן ַאקטיװער
ָארט ֿפַאר סָאציַאליסטן .אין 1897איז דָארט ֿפָארגעקומען דער גרינדונגס־צוזַאמענֿפָאר
ֿפונעם בונד .אין 1903הָאט טעָאדָאר הערצל בַאזוכט װילנע ,װוּ דער עולם הָאט אים
אױֿפגענומען מיטן גרעסטן ענטוזיַאזםָ .אנהײב 20טן י''ה איז װילנע געװען די הײם ֿפון דער
ציוניסטישער ָארגַאניזַאציע ֿפון רוסלַאנד און אױך ֿפון די ּפועלי־ציון .די ּפָאליטישע און
סָאציַאלע אומרוען ֿפון יענע יָארן הָאבן אױך גורם געװען דערצו ַאז בעת די יָארן
1896־ 1914הָאבן ֿפון ליטע עמיגרירט ִ 33,800
ײדן.
ָ
די יָארן ֿפון דער ערשטער וועלט־מלחמה און דער רוסישער רעוואלוציע מיטן
בירגערקריג זַײנען געווען כַאָאטיש אויך ֿפַאר ִ
ײדן אין מיזרח־איירָאּפע .צוליב די צרות און
ִ
ֿ
ַ
ַ
ָ
עװַאקוִירונגען אין יענער ּתקוֿפה הָאט זיך די צאל ײדן אין װילנע שטארק פארקלענערט
במשך ֿפון די יָארן 1914־1920׃ ֿפון ּכמעט 100,000ביז װײניקער ֿפון .50,000אין
1919־ 1920איז די שטָאט ניט אײן מָאל אַײנגענומען געװָארן ֿפון דער ּפױלישער צי דער
רױטער ַארמײ .נָאך דער ערשטער װעלט־מלחמה איז די שטָאט געװָארן ַא טײל ֿפון ּפױלן,
ניט נָאר העט װַײט ֿפונעם צענטער ,העט װַײט אינעם מיזרחדיקן עק לַאנד ,נָאר אױך
עקָאנָאמיש ָאּפגעשניטן ֿפונעם רוסישן מַארק .דעריבער הָאט װילנע געליטן בעת די
נָאכמלחמהדיקע יָארן ֿפון די נעגַאטיװע עקָאנָאמישע בַאדינגונגען׃ די אינדוסטריע און דער
הַאנדל זַײנען אַײנגעשרומּפן געװָארן; ַא סך ַארבעטערס און די אינטעליגענץ הָאבן זיך
ַאריבערגעקליבן אין ערטער ,װוּ עס זַײנען געווען בעסערע עקָאנָאמישע מיגלעכקײטן.
למשל ,אין די יָארן 1920־ 1940הָאבן ֿפון ליטע עמיגרירט ִ 20,000
ײדן ,ס'רוֿב אין די יָארן
ַ
1928־ָ .1939אבער מען דַארף דָאס הַאלטן ַאלץ אין ַא ּפערסּפעקטיװ ,װײל ּפונקט אין יענע
יָארן הָאט די װעלטלעכע גַײסטיקע קולטור בַײ ִ
ײדן געבליט אין װילנע׃ מען הָאט
אױֿפגעבױט ַא נעץ װעלטלעכע ִ
ָ
ַ
ײדישע שולן )ֿפָאלקסשולן און גימנאזיעס וווּ מען האט
6
ײדיש( און אױך ֿפַאכשולן ,דעם ִ
געלערנט א ו י ף ִ
ײדישן לערער־סעמינַאר און דעם װילנער
ִ
ֿ
ָ
ָ
ײדישן טעכניקום .במשך פון די יארן 1930־ 1931ה אבן שטודירט אין װילנער
אוניװערסיטעט ּכמעט ִ 1,200
ײדישע סטודענטן .דער בולטסטער מוסטער ֿפון ַאזאַ
ײדישער װיסנשַאֿפטלעכער אינסטיטוט ) ִ
קולטורעלן אױֿפבלי איז דער ִ
ײװָא( ,װָאס מען הָאט
געגרינדעט אין .1925
____________________________________________________________
אויסגלַײכן אויסגעגליכן make equal to
ֿפַארָארדענען ֿפַארָארדנט decree
סוחר ]סויכער[ ,דער ־ים ]סָאכרים[ merchant
during, in the course of
במשך ]בעמעשעך[ ֿפון
at least
it may be that, probablyכָאטש
ַא סֿברא ]סװָארע[ַ ,אז
ּתחום־המושֿב ]טכום־הַאמוישעוו[ ,דער Pale of Settle-
ַארױסגײן * ַארױסגעגַאנגען be issued
ment
in the meantime
דערװַײל
סיכסוך ]סיכסעך[ ,דער ־ים ]סיכסוכים[ conflict, feudבעל־מלָאכה ]בַאלמלָאכע[ ,דער ־ות craftsman
מתנגדות ]מיסנַאגדעס[ ,די –ָ traditional opposition toאנטיילנעמען ָאנטיילגענומען participate
זעלבסטֿפַארווַאלטונג ,די ־ן self-management/-rule
Hasidism
court
געריכט ,דָאס ־ן
מׂשּכיל ]מַאסקל[ ,דער ־ים ]מַאסקילים[ Haskalah
ָאּפשַאֿפן ָאּפגעשַאֿפטָ/אּפגעשַאֿפן abolish, repeal
adherent
ּפועלי־ציון ]ּפוילעצִ°יען[ ל''ר Labor Zionist party
openly, publicly
עֿפנטלעך
אגודת יׂשראל ]ַאגודעס־ ִ
ײסרָאעל[ orthodox anti-
]burn [something
ֿפַארברענען ֿפַארברענט
Zionist party
recruit
רעקרוט ,דער ־ן
orthodox Zionist party
מיזרחי ]מיזרַאכי[
tax
שטַײער ,דער ־ן
ֿפָארקומען * ֿפָארגעקומען take place
certain, definite
געוויס
meeting/conference
צוזַאמענֿפָאר ,דער ־ן
Jewish conscript
קַאנטָאניסט ,דער ־ן
עולם ]אױלעם[ ,דער ־ס public, audience
catch, seize
כַאּפן געכַאּפט
disturbance
אומרו ,דער/די ־ען
אַײנֿפלַאנצן אַײנגעֿפלַאנצט establish, inculcate
cause
גורם ]גױרעם[ זַײן
Russification
רוסיֿפיצירונג ,די ־ן
בירגער־קריג ,דער /די ־ן civil war
barracks, army camp
קַאזַארמע ,די ־ס
ּתקוֿפה ]טקוֿפע[ ,די ־ות period, era
soldier
זעלנער ,דער ־ס–/
very far away
העט ווַײט
reward
בַאלוינען בַאלוינט
cut off
ָאּפשנַײדן ָאּפגעשניטן
שמדן ]שמַאדן[ זיך געשמדט convert to Christianity
suffer
לַײדן געליטן
בַאשטרָאֿפן בַאשטרָאֿפט punish
ַ
אַײנשרומּפן אײנגעשרומּפן shrink
מחבר ]מעכַאבער[ ,דער ־ים ]מעכַאברים[ author
ַאריבערקלַײבן זיך ַאריבערגעקליבן move
תושֿב ]טױשעוו[ ,דער ־ים ]טױשָאװים[ resident
blossom, flourish
בלִיען געבליט
ַארויסלָאזן ַארויסגעלָאזן/־געלָאזט publish
trade/vocational school
ֿפַאכשול ,די ־ן
find out, discover
געווויר ווערן
clear, marked
בולט ]בוילעט[
solve
לייזן געלייזט
model, paradigm
מוסטער ,דער ־ן
on the way
אונטער װעגנס
service
דינסט ,דָאס/דער ־ן
____________________________________________________________
7
בעתן חורבן און דערנָאכדעם
][1
ערֿב דער צװײטער װעלט־מלחמה הָאט דער רַאטן־ ֿפַארבַאנד אַײנגענומען װילנע
)דעמָאלט אין ּפױלן( און שּפעטער ָאּפגעגעבן די שטָאט דער ליטװישער רעּפובליק .בערך
ּ 20,000פליטים ֿפון ּפױלן ,װָאס איז ''צעטײלט'' געװָארן צװישן דַײטשלַאנד און דעם
רַאטן־ֿפַארבַאנד ,זַײנען ַאנטלָאֿפן קײן װילנע .אין דער גַאנצער ליטע זַײנען סוף 1940
געװען ַא ֿפערטל מיליָאן ִ
ײדן .אין יוני 1940הָאט דער רַאטן־ֿפַארבַאנד ָאקוּפירט ליטע .די
ִ
סָאװעטן הָאבן ּתיּכף געמַאכט ַא סוף צו ַאלע ײדישע קולטור־ָארגַאניזַאציעס און צו דער
ִ
ײדישער ּפרעסעַ .א צָאל שרַײבער און ַאקטיװיסטן הָאט מען ַארעסטירטַ ,ארַײנגעזעצט אין
ּתֿפיסהֿ ,פַארשיקט אין סיביר ָאדער ּפשוט דערשָאסן .אין מיטן יוני ,1940בשעת דער
סָאװעטישער מַאסן־דעּפָארטַאציע ,הָאט מען ַארױסגעֿפירט ֿפון ליטע בערך 30טױזנט
ײדן ,ד''ה ּ 3פרָאצענט ֿפון דער גַאנצער ִ
מענטשן ,צװישן זײ 6־ 7טױזנט ִ
ײדישער
בַאֿפעלקערונג .זײ זַײנען געװען קולטור־טוערס ,לערערסּ ,פָאליטישע טוערס ,סוחרים,
זשורנַאליסטן וכדומהַ .אנדערע ִ 8,500
ײדן ֿפון דער ליטע הָאבן בַאװיזן צו ַאנטלױֿפן אין די
ַ
װַײטע מיזרחדיקע געביטן ֿפונעם רַאטן־ ֿפַארבַאנד אין די טעג ֿפַאר דער דײטשישער
ָאקוּפַאציעַ .א סך ֿפון די עװַאקוִירטע מענער הָאבן דערנָאכדעם געדינט אין דער 16טער
ליטװישער דיװיזיע ֿפון דער סָאװעטישער ַארמײ אינעם קַאמף קעגן די נַאציס )בַײם ָאנהײב
זַײנען ּ 25פרָאצענט ֿפון אירע זעלנער און ּ 13פרָאצענט ֿפון די ָאֿפיצירן געװען ִ
ײדן(.
דעם 24סטן יוני 1941זַײנען די נַאציס ָאנגעקומען אין ווילנע און הָאבן ּתיּכף
ָאנגעהויבן ָארגַאניזירן די עקסּפלוַאטַאציע און דעם מָארד ֿפון ִ
ײדן .דעם 4טן יולי הָאבן זיי
ִ
געשַאֿפן דעם ִ
ײדנרַאט און שוין דעם 7טן יוני הָאט מען ֿפַארלַאנגט ֿפונעם ײדנרַאט
5,000,000רובל .ווען ער הָאט ניט געקענט בַאצָאלט ַאזוי ֿפיל געלט ,הָאבן די נָאציס
ײדנרַאט .דעם 31סטן אויגוסט הָאבן ִ
דערשָאסן צוויי מיטגלידער ֿפונעם ִ
ײדן שוין געשָאסן
אויף נַאציס אין דער גלעזער גַאס ) (Stiklių gatvėאון ֿפַארווּונדיקט איינעם ֿפון זיי.
דערנָאכדעם ,בַײ נַאכט ,הָאט די עס־עס ַארומגערינגלט דעם ַאלטן ִ
ײדישן קווַארטַאל און
ײדישע בַאֿפעלקערונגִ 5,000 .
ַארויסגעטריבן ֿפון דָארטן די גַאנצע ִ
ײדן הָאט מען געשיקט
אין דער לוקישקער טורמע ָאדער דירעקט אויף ּפָאנַארַ ,א װַאלד בערך 10ק''מ ֿפון װילנע,
וווּ מען הָאט ַארַײנגעטריבן די ִ
ײדן אין גריבער און זיי דָארטן אױסגעשָאסןֿ ,פַארגרָאבן און
שּפעטער נָאך ַאױסגעגרָאבן און ֿפַארברענט די מתים .דעם 6סטן און 7טן סעּפטעמבער הָאט
מען געטריבן טויזנטער ִ
ײדן ֿפון דער גַאנצער שטָאט אין די לײדיקע הַײזער )ֿפון די ַאנדערע
ַ
ִ
ײדן( .מען הָאט ָארגַאניזירט די געטָאס׃ אויף מיזרח ֿפון דער דײטשער גַאס (Vokečių
ִ
) gatvėאיז געשַאֿפן געװָארן די קליינע געטָא ) 11,000ײדן(; צו מערֿב און דרום ֿפון דער
דַײטשער גַאס צו – די גרויסע געטָא )ִ 29,000
ײדן( .ווי מען זעט שוין ֿפון די צָאלן הָאט מען
נָאך ֿפרִיער ,אײדער מ'הָאט ָארגַאניזירט די געטָאס ,שוין געהַאט אױסגעהרגעט צווישן
20,000און ִ 35,000
ײדן ֿפון ווילנע און ַארום – ּפשוט אויף דער גַאס און בַײ די
ַ
ַארבעט־בריגַאדעס .עס זײנען ַאדורך אין גַאנצן 46טעג װען מע הָאט שױן ליקװידירט די
קלײנע געטָא.
אין געטָא הָאבן ִ
ײדן ָארגַאניזירט ,אױף װי ֿפל מיגלעך ,בילדונג און סָאציַאלע
װױלטעטיקײט ,טעַאטער ,געזעלשַא ֿפטלעכע ָארגַאניזַאציעסּ ,פָאליצײ ,ביבליָאטעקַ ,א
װַאנט־בולעטין )''געטָא־ידיעות''( ,לעקציעס ,אונטערערדישע ישיֿבות און שולן.
8
די צָאל ִ
ײדן אין געטָא הָאבן װַײטער ֿפַארקלענערט די ַאזױ גערוֿפענע ''ַאקציעס'' .אין
ִ
ֿ
ַ
ָ
ַ
ָ
ָ
ָ
די ערשטע ווָאכן נאכן אנהייב פון דער אקוּפאציע האט מען געצווּונגען זייער א סך ײדישע
מענער צו ַארבעטן אין די ַארבעט־בריג ַאדעס ,טײל לױט זייער אויסבילדונג און
קווַאליֿפיקַאציעסַ ,אנדערע בלויז צוליב זייער מוסקלקרַאֿפט׃ בַײם ֿפל־ֿפעלד ,אין סקלַאדן,
ב ַײם ַאריבער ֿפירן מ ַאטערי ַאלן ,ב ַײם ּפר ָאדוצירן װ ָא ֿפנס ,אין דער ּפעלץ־ און
גַארבערַײ־אינדוסטריעס ,בַײ דער ּפָאסט און אינעם דעּפָא ֿפַאר מיליטער־אויטָאסַ .אזעלכע
ַארבעטערס הָאבן געהַאט ַאן ַארבעטּפַאס .די בעל־מלָאכות הָאבן געהַאט געלע ּפַאסן ,ווָאס
זַײנען געווען די בעסטע; ַאזעלכע זַײנען געווען בלױז .3,000מיט ַאזַא ּפַאס הָאט מען
געמעגט הָאבן ַא ווַײב מיט צוויי קינדער בַײ זיךַ .א סך ֿפַאלשע חתונות און קינדער הָאט מען
רעגיסטרירטּ ,כדי מען זָאל קענען רַאטעווען ווָאס מער ִ
ײדן.
ִ
סעּפטעמבער 1941הָאט דער ִ
ֿ
ֿ
ִ
ָ
ַ
ײדנרַאט געמַאכט יעקב גענס ,א ײד וואס איז פריער
ִ
ֿ
ֿ
ַ
ָ
ַ
ַ
געווען ַאן ָא ֿפיציר אין דער ליטווישער ארמיי ,פארן קאמאנדיר פון דער ײדישער
געטָא־ּפָאליציי .דעם 12טן יולי 1942הָאבן די נַאציס געמַאכט גענסן ֿפַארן ֿפָארשטייער ֿפון
געטָא ,ער זָאל טרָאגן דָאס ַאחריות ֿפַאר דער ָארדענונג אין געטָא.
ַ
ַ
ָ
ַ
אין געטָא זַײנען אויך געווען טעטיק ֿפַארשיידענע ּפַארטיזאנער־ארגאניזאציעס .דעם
21סטן יַאנוַאר 1942הָאבן עטלעכע ּפַארטיזַאנער־ און ַאנדערע ּפָאליטישע ָארגַאניזַאציעס
אין געטָא זיך ֿפַאראײניקט ,ווַײל עס איז שױן געווען קלָארַ ,אז זיי הָאבן געהַאט בלויז איין
ׂשונא און מען הָאט ָאנערקענטַ ,אז דער קַאמף איז דעמָאלט געווען נָאר ֿפַארן איבעלעבן די
נַאצישע ָאקוּפַאציע און ניט ֿפַאר קיין ַאנדערע ּפָאליטישע צילן .מיט דער דָאזיקער
''ֿפַאראייניקטער ּפַארטיזַאנער ָארגַאניזַאציע'' )ֿפּפ''ָא( הָאט איציק וויטענבערג ָאנגעֿפירט.
זַײנע שוּתֿפים זַײנען געווען יוסף גלַאזמַאן )רעוויזיָאניסטן(ַ ,אבא קָאוונער )השומר־הצעיר(,
ַאֿברהם כווָאיניק )בונד( און ניסן רעזניק )ציוניסטן( .די ּפַארטיזַאנער הָאבן געקליבן ווָאֿפנס
און ַאמוניציע ,אויסגעשולט קעמֿפערס ,געגרייט דיווערסיעס ,אַײנגעשטעלט קָאנטַאקטן מיט
די געטָאס אין ווַארשע און ביַאליסטָאק .צום ָאנהייב הָאט די ָארגַאניזַאציע געהַאט דרַײ,
שּפעטער ֿפינף בַאטַאליָאנען .דערנָאכדעם הָאט זיך אױסגעבילדעט נָאך ַא גרוּפע אונטער דער
ֿפירערשַאֿפט ֿפון יחיאל שַײנבוים .בַאלד נָאכן ָארגַאניזירן די ֿפּפ''ָא הָאבן די ָאנֿפירער
בַאשלָאסןַ ,אז ַאנשטָאט ֿפַארלָאזן די געטָא און גיין אין ווַאלד זָאל ַא טייל ֿפון זיי בלַײבן אין
געטָא און קעמֿפן קעגן די נַאציס ווען עס װעט קומען די ליקווידַאציע ֿפון געטָא .שַײנבוימס
גרוּפע איז ַארויסגעגַאנגען אין ווַאלד.
ַ
ַ
ַ
ָ
ָ
ַ
ָ
סוף־ּכל־סוף זַײנען די נַאציס געװױר געװארן ,אז אין געטא איז דא א ּפארטיזאנער
ָארגַאניזאציע .זיי הָאבן געֿפונען ַא בַאהעלטעניש ֿפול מיט ווָאֿפנס און געכַאּפט צװײ
ּפַארטיזַאנערס .איינע ֿפון זיי ,ליזע מַאגון ,איז געווען ַאלט 22יָאר .די נַאציס הָאבן זיי בײדע
געשיקט אויף ּפָאנַאר און דערשָאסן .דערנָאכדעם איז דער אױסרוף ''ליזע רוֿפט'' געװָארן
דער ּפַארָאל ֿפַאר דער מָאביליזַאציע .דעם 8טן יוני 1943הָאט בַאֿפוילן דער נַײער ָאנֿפירער
ײדישע ענינים בַײ דער געסטַאּפָאַ ,אז דער ִ
ֿפונעם ָאּפטייל ֿפַאר ִ
ײדנרַאט דַארף אים
ָ
ַ
ַ
ַ
ָ
איבערגעבן וויטענבערגן .וויטענבערג האט זיך באהאלטן און די נאציס האבן אים ניט
געקענט געֿפינען .דעם 15טן יוני הָאט גענס ֿפַארבעטן וויטענבערגן ,קָאוונערן ,בָארָאווסקין
און כווָאיניקן אין זַײן ביורָא אױף רודניצקי גַאס .(Rūdninkų gatvė) 6וויטענבערגן הָאבן
די נַאציס ּתיּכף ַארעסטירט און ַארויסגעֿפירט צום טויער ֿפון געטָאַ .א גרוּפע ּפַארטיזַאנערס
זַײנען זיי בַאֿפַאלן און בַאֿפרַײט וויטענבערגןָ .אבער עס איז גלַײך קלָאר געװָארןַ ,אז טָאמער
9
וועט מען אים צוריק ניט איבערגעבן אין די הענט ֿפון דַײטש וועט מען ליקווידירן די געטָא.
הגם די ָאנֿפירער ֿפון דער ֿפּפ''ָא הָאבן ּפרובירט אויֿפצובויען סָאלידַאריטעט צווישן די ִ
ײדן
ֿ
אין געטָא – ווַײל ַאלעמען הָאט דערווַארט דער זעלביקער גורל – איז די שטימונג פון
זיך־ַאליין־רַאטעווען געװען זײער שטַארק .בַײ ַא זיצונג הָאט מען בַאשלָאסן ַארױסצוגעבן
וויטענבערגן .ווען מען הָאט אים געזָאגטַ ,אז מען וויל אים איבערגעבן די נַאציס ,הָאט ער
מסּכים געווען .ער איז געגַאנגען מיט קָאוונערן צו גענסן ,וועלכער הָאט אים ּתיּכף
איבערגעגעבן צו די נַאציס .װיטענבערגן הָאט מען דערהרגעט דעם זעלביקן טָאג.
ַ
ַ
נָאך װיטענבערגס אומקום הָאבן די מיטגלידער ֿפון דער ֿפּפ''ָא ֿפַארשטאנען ,אז די
נַאציס ווייסן צוֿפיל וועגן זיי .צוליב דעם הָאט מען בַאשלָאסןַ ,אז נָאך ַא טייל ֿפון די
ּפַארטיזַאנערס זָאלן ַארויסגיין ֿפון געטָא אין ווַאלד .בערך 200מיטגלידער זַײנען ַארויס .אין
אױגוסט 1943הָאט מען ָאנגעהױבן דעּפָארטירן קײן עסטלַאנד די איבערגעבליבענע ִ
ײדן.
יעקֿב גענסן ,דעם ִ
ײדישן ֿפירער ֿפון געטָא ,הָאבן די נַאציס אין סעּפטעמבער 1943
דערשָאסןַ .אלע ִ
ֿ
ָ
ַ
ַ
ָ
ײדן האבן געמיינט ,אז עס וועט איצטער קומען די ליקווידאציע פון געטא,
ֿ
ָ
ָ
ַ
ַ
ַ
ָ
און זייער ַא סך האבן זיך באהאלטן אין זייערע באהעלטענישן ,װאס מע האט זײ גערופן
''מַאלינעס'' ,ווָאס זיי הָאבן צוגעגרייט ֿפַאר זיך .דעם 5טן סעּפטעמבער ֿ ,1943פינף ַא
זייגער ֿפַאר טָאג ,הָאבן די געסטַאּפָא און די עסטישע ּפָאליציי ַארומגערינגלט די געטָא.
ִ 5,000
ײדן הָאט מען ּתיּכף ַאוועקגעשיקט קיין עסטלַאנד .די ֿפּפ''ָא הָאט זיך מָאביליזירט;
ַ
ֿ
ֿ
ָ
ַ
ַ
ָ
ַ
ַ
ַ
ַ
בערך 200פון די ּפארטיזאנערס זײנען ארױסגעגאנגען פון געטא אין װאלד; אנדערע האבן
ָאנגעהויבן קעמֿפן קעגן די דַײטשן װָאס זַײנען ַארַײנגעקומען אין געטָא ,דער ערשטער
בַאטַאליָאן אױף סטרַאשון גַאס ,(Žemaitijos gatvė) 6דער צווייטער אױף שּפיטָאל גַאס
.(Ligoninės gatvė) 6דעם צווייטן בַאטַאליָאן הָאבן די נַאציס ַארומגערינגלט ֿפרִיער ווי
ער הָאט געקענט זיך בַאווָא ֿפענען .עטלעכע הָאבן זיך ַארױסגערַאטעװעט דורך די
געטָא־טויערן .דעם טָאג הָאט די ֿפּפ''ָא ַארויסגערוֿפן צום קַאמף קעגן די דַײטשןּ ,כדי מען
זָאל ניט גיין ''ווי שעּפסן צו דער שחיטה'' .מען הָאט טַאקע געקעמֿפטָ ,אבער די צָאל
קעמֿפערס איז געװען קלײן און בַאװָאֿפנט זַײנען זײ געװען ַא סך ערגער ֿפון די נַאציס .די
מענער ווָאס זַײנען געבליבן לעבן אין געטָא הָאבן די נַאציס דעּפָארטירט קיין עסטלַאנד; די
יונגע ֿפרויען קיין לעטלַאנד; און די ַאלטע לַײט און קינדער קיין מַײדַאנעק .נָאר עטלעכע
ִ
ײדן הָאט זיך אַײנגעגעבן אױסצובַאהַאלטן אין ווילנע .װען די רױטע ַארמײ הָאט בַאֿפרַײט די
ִ
ַ
ַ
ָ
ָ
ָ
שטאט ,דעם 12טן יולי ,1944זײנען דארטן געװען נאר א צענדליק ײדן.
ֿפון די ִ 5,000,000
ײדן װָאס הָאבן ערֿב דער מלחמה געװױנט אין רַאטן־ֿפַארבַאנד
ִ
ֿ
ֿ
ָ
ָ
הָאבן די נַאציס אױסגעהרגעט מער פון 1,5מיליאן 500,000 .ײדן האבן געקעמפט אױף די
ֿפרָאנטן אין די שלַאכטן קעגן די היטלעריסטן .די העכסטע בַאלױנונג – ''העלד ֿפון דעם
רַאטן־ֿפַארבַאנד'' – הָאט מען ִ 150
ײדישע זעלנער און ָאֿפיצירן צוגעטײלט .בערך 6,000
ַ
װילנער ִ
ֿ
ַ
ײדן הָאבן איבערגעלעבט דעם חורבן׃ פון די װעלדער ארום װילנע זײנען
ִ
ֿ
ֿ
ָ
ַ
ַ
ָ
צוריקגעקומען װײניקער פון 1,000ײדן; פון די קאנצענטראציע־לאגערן האבן זיך
צוריקגעקערט קײן ליטע ַא ּפָאר טױזנט לעבן־געבליבענע .די גרעסטע צָאל ִ
ײדן װָאס זַײנען
ַ
נָאך דער מלחמה צוריקגעקומען קײן ליטע זַײנען געװען די עװַאקוִירטע קײן רוסלאנד ,די
זעלנער ֿפון דער 16טער ליטװישער דיװיזיע און – סַארַא אירָאניע – ַא סך ֿפון די ִ
ײדן ,װָאס
דער סטַאלין־רעזשים הָאט נָאך ֿפַאר דער מלחמה דעּפָארטירט קײן סיביר .אין סעּפטעמבער
ײדן .די צָאל ִ
1944זַײנען שױן אין װילנע געווען ּכמעט ִ 2,000
ײדן איז בשעת די
10
װַײטערדיקע יָארן װַײטער געװַאקסן – ניט נָאר ווילנער ִ
ײדן װָאס הָאבן זיך צוריקגעקערט
ַאהײם ,נָאר אױך עטלעכע טױזנט ִ
ֿ
ֿ
ַ
ײדן ֿפון ַאנדערע שטעט און פון אנדערע רעּפובליקן פונעם
רַאטן־ֿפַארבַאנד.
ִ
ֿ
ַ
ַ
ָ
ַ
ָ
נָאך דער מלחמה האט אין ווילנע זײער גיך ארױסגעשּפראצט פונעם אש א ײדיש
לעבן .שױן אין 1945הָאבן די לעבן־געבליבענע אױֿפגעשטעלט ַא ִ
ײדישן מוזײ אין װילנע.
זײ הָאבן אױך גענומען אַײנָארדענען ַא קהילה און ַאנדערע ִ
ָ
ײדישע אינסטיטוציעס .נאר
ָ
ַאזעלכע אינסטיטוציעס הָאט די סָאװעטן־מַאכט ניט לַאנג טָאלערירט .שוין אין 1949האבן
די סָאװעטן געמַאכט דעם ִ
ײדישן מוזײ ֿפַאר ַא טײל ֿפונעם װילנער עטנָאגרַאֿפישן מוזײ ,װָאס
ִ
ֿ
ָ
ָ
ָ
הָאט ּפשוט געהײסן דער סוף פונעם ײדישן מוזײ .אין די דאזיקע נאך־מלחמהדיקע יארן
הָאבן די סָאוועטן נָאך חרוֿב געמַאכט דעם ַאלטן ִ
ײדישן בית־עולם און ֿפַארבױט דָאס ָארט
ָ
ַ
ַ
ָ
ָ
מיט ַא סּפָארטּפַאלַאץ .די ַאלטע װילנער שטָאטשול ,װאס האט געשּפילט אזא גרױסע ראלע
אין דער ִ
ײדישער טרַאדיציע ֿפון דער שטָאט ,איז בשעת דער מלחמה זײער שטַארק
ָ
ָ
ַ
ָ
ָ
צעשעדיקט געװארן – אבער ניט אין גאנצן צעשטערט .מען האט זי נאך געקענט
רעסטַאװרירן ,און אין די 1950ער יָארן הָאבן דָאך נָאך געװױנט 15־ 20טױזנט ִ
ײדן אין
װילנע .די סָאװעטן הָאבן ָאבער געמַאכט די שול מיט דער ערד גלַײך און געבױט אױף איר
ײדישע גַאסן ,װוּ ִ
ַאלטן ֿפונדַאמענט ַא קינדער־גָארטן .די ַאלטע נעמען ֿפון די ִ
ײדן הָאבן
ֿ
ַ
ָ
געװױנט שױן יָארהונדערטער ,הָאט מען געביטן .דעם דענקמָאל אױפגעשטעלט אױף ּפאנאר
לזכר די ִ
ײדישע און ַאנדערע קרבנות ֿפון די נַאציס ,הָאט מען אין ַ 1952ארָאּפגענומען;
ֿ
ָ
ָ
ָ
ָ
שּפעטער צו ,אין די 1960ער יארן ,װען די סאװעטן האבן דערלױבט אױפצושטעלן דארטן
ַא דענקמָאל ,הָאט מען מיט קײן װָארט ניט דערמָאנטַ ,אז ס'רוֿב קרבנות זַײנען געװען ִ
ײדן׃
מען הָאט דָארטן נָאר אױסגעקריצט אױֿפן דענקמָאלַ ,אז דָארטן הָאט מען אױסגעהרגעט
''סָאװעטישע בירגער''.
ִ
ֿ
ֿ
ַ
ניט־קוקנדיק אױף די פארדינסטן פון די ײדן בעת דער מלחמה און אין דער
געזעלשַאֿפט בכלל הָאט סטַאלין ָאנגעהױבן נָאך דער מלחמה ַא ברײטע ַאנטיסעמיטישע
ק ַאמּפַאניע ,װָאס הָאט ברוטַאל אונטערגעדריקט ּכלערליי ִ
ײדישע קולטורעלע און
ָ
ָ
געזעלשַאֿפטלעכע ָארגַאניזַאציעס אין דער ליטע )און ֿפַארשטײט זיך ,ניט נאר דארטן(; די
ִ
ײדישע אינטעליגענץ ַאלײן הָאט מען ָאדער רעּפרעסירט ָאדער דערהרגעט׃ מען הָאט זײ
ֿ
ֿ
ֿ
ַ
ָ
ַ
ַארױסגעטריבן פון דער ארבעט ,פון זײערע ּפאסטנס אין דער װיסנשאפט און אינדוסטריע,
ֿפון די אוניװערסיטעטןָ ,אדער מען הָאט זײ געמַאכט דָאס לעבן און ַארבעטן ַאזױ שװערַ ,אז
זיי זַײנען געװָארן לחלוטין דעמָארַאליזירט .נָאך סטַאלינס טױט הָאט די ּפַארטײ געשַאצט
לגנַאי זַײן קולט און זיך ָאּפגעטרײסלט ֿפון ַא סך ַאסּפעקטן ֿפון זַײן ּפָאליטיקָ ,אבער ניט ַאלץ
ֿפון זַײן ַאנטיסעמיטישער ּפָאליטיק .נָאך דער מלחמה ֿפון 1967אין י ׂשראל הָאט די
ַאנטי־ ִ
ײדישע ּפָאליטיק אין רַאטן־ֿפַארבַאנד זיך נָאך מער ֿפַארשטַארקט ,דערֿפירנדיק צו ַא
ִ
ִ
ֿ
ָ
ָ
ַ
גרעסערער עמיגראציע פון ײדן׃ בשעת די יארן 1970־ 1975האבן מער װי 10,000ײדן
עמיגרירט ֿפון ליטעָ .אבער ניט ַאלע זַײנען זײ געװען ַאלט־געזעסענע ליטװישע ּתושֿבים –
װַײל עס איז געװען ַא ביסל גרינגער צו עמיגרירן ֿפון ליטע איידער ֿפון ַאנדערע סָאװעטישע
לענדער ,זַײנען ַא סך סָאװעטישע ִ
ײדן ֿפרִיער ַאריבערגעֿפָארן קײן ליטע )ב ֿפרט ֿפון
ַ
ֿ
ָ
װַײסרוסלַאנד ,אוקרַאינע און מָאלדַאװיע(ּ ,כדי זײ זאלן קענען ווײטער עמיגרירן פונעם
סָאװעטן־ֿפַארבַאנד .ניט קוקנדיקן דערױף װָאס די סָאװעטן הָאבן געּפרּוװט דערשטיקן די
ִ
ײדישע קולטור הָאט זיך צונויֿפגעשטעלט ַא קרַײז שרַײבערס׃ ַאֿברהם סוצקעװערַ ,אבא
11
קָאװנער און שּפעטער ׃הָ .אשערָאװיטש ,ה .כַאצקעלס ,י .יָאסַאדע ,י .לַאצמַאן ,ש.
בעלי־לעגיס ,מ .יעלין ,י .קָאטליַאר .דער װילנער ִ
ײדישער קונסט־קָאלעקטיװ איז אין יענע
ַ
יָארן געווָארן דער ערשטער אינעם גַאנצן רַאטן־ֿפַארבאנד.
ָ
ַ
ָ
ָ
ַ
ָ
אין די יָארן װען מען הָאט ַארָאּפגעװָארֿפן די סאװעטן־מאכט ,האבן נאך א מאל
אױֿפגעבליט די רעשטלעך ֿפון דער ִ
ײדישער קולטור אין װילנע .אין 1989הָאט מען אױף
ָ
ַ
ָ
ס'נַײ מיסד געווען דעם סּפָארטֿפַאראײן ''מּכבי'' .אין 1990האט מען װידער א מאל געקענט
אױֿפשטעלן ַא ִ
ײדישן מוזײ אין װילנע ,אונטערן דירעקטָאר עמנואל זינגער .צװײ ַאלטע
ִ
ִ
ַ
ַ
ַ
ײדישע גַאסן הָאבן צוריקבאקומען זײערע אלטע נעמען׃ די ''ײדישע גאס'' )(Žydu gatvė
ֿ
ַ
ַ
ַ
ָ
און די ''גאון־גאס'' ) .(Gaono gatvėאין דער ליטװישער ''ביכער־ּפאלאטע'' פון דער
נַאציָאנַאלער ביבליָאטעק הָאט מען 1989געשַאֿפן ַאן ָאּפטײל ֿפַאר ִ
ײדישער ליטערַאטור,
ַ
ָ
מיט װעלכן עס ֿפירט ָאן ֿפירַא ברַאמסָאן .די זַאמלונג בַאשטייט אין ביכער וואס זײנען
ג עק ומע ן ֿפ ו ן ֿפ ַא ר שיי דענע ֿפ ר ִיע ר דיקע ז ַאמ ל ונגע ן – ֿפ ו ן ִ
ײ ו ו ָא ֿ ,פ ו ן דע ר
סטרַאשון־ביבליָאטעק אַאז''וו .אין דער זעלביקער צַײט הָאט ּפרָאֿפעסָאר מאיר שוב – אַ
ּפרָאֿפעסָאר ֿפון איירָאּפעִישער ֿפילָאסָאֿפיע – מיסד געווען אינעם װילנער אוניװערסיטעט ַאן
ָאּפטײלונג ֿפַאר יודַאִיקַא ) ִ
ײדישע לימודים( .אין 1989־ 1990הָאבן זיך אין דער װילנער
ִ
ִ
ָ
ָ
ײדישער נַאציָאנַאלער שול געלערנט 800ײדישע קינדער; דעמאלט האט מען געלערנט מיט
ִ
ַ
ִ
ַא טײל קינדער אױך ײדיש; הײנט לערנט מען מיט די קינדער מער ניט קײן ײדיש .זינט
1989גײט ַארױס די צַײטונג ''ירושלים ד'ליטא''; איצטער װערט זי ַארױסגעגעבן אױף ֿפיר
שּפרַאכן׃ ִ
ײדיש ,ליטװיש ,רוסיש און ענגליש .אין די זעלביקע יָארן ָאבער הָאט זיך ֿפון ס'נַײ
ַ
ֿ
ֿ
ַ
ָ
ַ
ַ
ַ
ָ
ַ
ַ
ַ
ַ
ַ
ָאנגעהױבן א כװאליע עמיגראציע פונעם גאנצן אמאליקן ראטן־פארבאנד ,װאס נעמט ארײן
אויך די ליטע.
____________________________________________________________
on the eve of
ערֿב ]ערעװ[
Soviet Union
רַאטן־ֿפַארבַאנד ,דער
hand over, deliver
ָאּפגעבן ָאּפגעגעבן
approximately
בערך ]בעערעך[
ּפליט ]ּפָאלעט[ ,דער ־ים ]ּפלייטים[ refugee
flee, escape
ַאנטלויֿפן * ַאנטלָאֿפן
איבערנעמען איבערגענומעןtake over control of
immediately
ּתיּכף ]טייקעף[
ּתֿפיסה ]טֿפיסע[ ,די ־ות prison, jail
shoot dead
דערשיסן דערשָאסן
population, populace
בַאֿפעלקערונג ,די ־ען
סוחר ]סױכער[ ,דער ־ים ]סָאכרים[ merchant
and so forth, etc.
וכדומה ]אוכדוימע[
succeed in, manage to
בַאװַײזן בַאװיזן
escape
ַאנטלױֿפן * ַאנטלָאֿפן
form, create
שַאֿפן געשַאֿפן
ִ
Jewish Council
ײדנרַאט ,דער
demand
ֿפַארלַאנגען ֿפַארלַאנגט
member
מיטגליד ,דער ־ער
ֿפַארווּונדיקן ֿפַארווּונדיקט wound
ַארומרינגלען ַארומגערינגלט surround
ַארויסטרַײבן ַארויסגעטריבן drive out
prison
טורמע ,די ־ס
pit
גרוב ,דער/די גריבער
מת ]מעס[ ,דער/דָאס ־ים ]מײסים[ corpse
אױסהרגענען ]אױסהַארגענען[ אױסגעהרגעט kill
to the extent possible
אױף װיֿפל מיגלעך
secular education
בילדונג ,די
welfare
וווילטעטיקײט ,די
social
געזעלשַאֿפטלעך
information, news
ידיעה ]יעדיע[ ,די ־ות
’secret, ‘underground
אונטערערדיש
ַאריבערֿפירן ַאריבערגעֿפירט transport
weapon
ווָאֿפן ,דער ־ס
fur
ּפעלץ ,דער ־ן
tannery
גַארבערַײ ,די ־ען
12
mail, post office
ּפָאסט ,די ־ן
בעל־מלָאכה ]באלמעלָאכע[ ,דער ־ות craftsman
only, no more than
בלױז
save, rescue
רַאטעווען גערַאטעוועט
as many as possible
ווָאס מער
representative, agent
ֿפָארשטייער ,דער ־ס
ַאחריות ]ַאכרַײעס[ ,דָאס/די responsibility
join together, unify
ֿפַארײניקן ֿפַארײניקט
ׂשונא ]סױנע[ ,דער ־ים ]סָאנים[ enemy
lead, conduct
ָאנֿפירן מיט ָאנגעֿפירט
שוּתף ]שוטעף[ ,דער ־ים ]שוטֿפים[ colleague,
associate
train
אויסשולן אויסגעשולט
אַײנשטעלן אַײנגעשטעלט establish
decide
בַאשליסן בַאשלָאסן
געװױר װערן * געװָארן discover, find out
seize, capture
כַאּפן געכַאּפט
hide-out
בַאהעלטעניש ,דָאס ־ן
section
ָאּפטײל ,דער ־ן
gate
טױער ,דער ־ן
attack
בַאֿפַאלן * בַאֿפַאלן
if, in the case that
טָאמער
although
הגם ]הַאגַאם[
build up
אױֿפבױען אױֿפגעבױט
גורל ]גױרעל[ ,דער/דָאס ־ות גױרָאלעס fate, destiny
mood, attitude
שטימונג ,די ־ען
meeting
זיצונג ,די ־ען
ַארויסרוֿפן ַארויסגערוֿפן call forth, summon
אַײנגעבן }אַײנגעגעבן{ זיך )דַאטיװ( succeed
אױסבַאהַאלטן אױסבַאהַאלטן hide
battle
שלַאכט ,די ־ן
reward, award
בַאלױנונג ,די ־ען
soldier
זעלנער ,דער ־/־ס
חורבן ]כורבם[ ,דער ־ות holocaust
ַארױסשּפרָאצן ַארױסגעשּפרָאצט sprout, emerge
ֿפַארבויען ֿפַארבויט block/cover up by construction
damage
צעשעדיקן צעשעדיקט
ַארָאּפטרָאגן ַארָאּפגעטרָאגן take down
in memory of
לזכר ]לעזײכער[
אויסקריצן אויסגעקריצט engrave
in spite of, despite
ניט קוקנדיק אויף
merit, service
ֿפַארדינסט ,דָאס ־ן
society
געזעלשַאֿפט ,די ־ן
in general
בכלל ]ביכל ַ°אל[
אונטערדריקן אונטערגעדריקט oppress
all kinds of
ּכלערליי ]קָאלערלײ[
completely
לחלוטין ]לַאכלוטן[
שַאצן }געשַאצט{ לגנַאי ]ליגנַײ[ condemn
ָאּפטרײסלען }ָאּפגעטרײסלט{ זיך ֿפון disavow,
distance oneself from
long-time resident
ַאלט־געזעסן
suffocate, choke
דערשטיקן דערשטיקט
ַארָאּפווַארֿפן ַארָאּפגעווָארֿפן cast off
אױֿפבלִיען אױֿפגעבליט blossom, bloom
remnant
רעשטל ,דָאס ־ך
found
מיסד ]מעיַאסעד[ זַײן
סּפָארטֿפַארסײן ,דער ־ען athletic club
צוריקבַאקומען צוריקבַאקומעןget back,again receive
collection
זַאמלונג ,די ־ען
____________________________________________________________
דָאס ִײדישע לעבן הַײנט אין ווילנע
][1
זינט דעם חורבן איז ַאלץֿ ,פַארשטייט זיך ,אין גַאנצן ַאנדערש װי ֿפרִיער .ניט נָאר אין
ליטע ,נָאר אויך און בֿפרט אין ליטע .אויֿפן ָארט ֿפונעם ַאלטן שולהויף שטייען מער ניט קיין
שולן און קלויזן ,נָאר ַא ליטווישער קינדער־גָארטן .דָאס ִ
ײדישע לעבן ֿפון ''ווילנע ֿפון
ִ
ַאמָאל'' וועט מען מער ניט זעןֿ .פונדעסטוועגן איז נָאך ֿפַארַאן ַא ײדיש לעבן׃ אין דער
הַײנטצַײטיקער ליטע וווינען בערך ִ 4,000
ײדןֿ .פון די הונדערטער שולן און קלױזן ֿפון
ֿ
ַאמָאל איז הַײנט ֿפַארבליבן אין ווילנע בלױז אײן־און־אײנציקע פַאר־מלחמדיקע שול וווּ מען
דַאוונט )די כָארשול( ,און אויך אין קָאוונע איז ֿפַארַאן אײן שול .אין ווילנע איז אויך דָא ַא
חב''ד־הויז ניט ווַײט ֿפון דער כָארשול .שױן ֿפוֿפצן יָאר איז דָא דער ִ
ײדישער מלוכה־מוזיי
ֿ
אין ווילנע ,װָאס געֿפינט זיך אין צוויי הַײזער אין שטָאט :אין איינעם פון ָאט די בנינים
13
געֿפינען זיך אויך די ביורָאען ֿפון דער ִ
ײדישער קהילה ֿפון ליטע )אױף דער ּפילימָא גַאס 4
ָ
ַ
ַ
ָ
ַ
ַ
= Pylimo gatvėדי ַאמָאליקע זַאװאלנע גאס( .אין ּפ אנאר ,וו וּ די נאציס האבן
אויסגעהרגעט די ווילנער ִ
ײדן ,איז דָא ַא מוזיי .אויף צֿפון־מערֿב ֿפון דער שטָאט ,אױֿפן ַאזוי
ֿ
ֿ
ָ
ָ
גערוֿפענעם נַײעם בית־עולם ,קען מען נאך זען דעם אוהל )קבר( פון דעם ווילנער גאון
)צוזַאמען מיט דעם גר־צדק(ַ .א ִ
ײדישע שול ֿפַאר קינדער )די ''שלום־עליכם־שול''( איז
ַ
ִ
װַײטער טעטיק אין שטָאט; נָאר דָארטן רעדט מען און לערנט מען ניט קיין ײדיש ,ווײל די
יׂשראלדיקע רעגירונג װעט ניט בַאװיליקן שטיצן ֿפינַאנציעל ַא שול װוּ מען לערנט ִ
ײדיש
ַ
)עס מוז זַײן רק עֿברית !( .אין די ֿפַארגַאנגענע יָארן איז אין ווילנע געשַאֿפן געווָארן אן
אינסטיטוט ,ווָאס ֿפַארנעמט זיך מיט ִ
ײדישע קולטורעלע ענינים׃ אין 2001הָאט
ִ
ֿ
ַ
ַ
מנחם־מענדל ּכהנא מיסד געווען דעם ווילנער אינסטיטוט פאר ײדישער שּפראך און קולטור
בַײם װילנער אוניװערסיטעט )אוניווערסיטעטָא .(7מיט דעם אינסטיטוט ֿפירן איצט ָאן די
ּפרָאֿפעסָארן דוד קַאץ און שַארונַאס ליעקיס .אינעם אינסטיטוט ֿפירט מען דורך סעמינַארן
און לעקציעס ֿפַארן ווילנער אוניווערסיטעט ,װי אױך ֿפָארשּפרָאיעקטן און ּפובליקַאציעס,
און יעדן זומער איז דָארטן טעטיק די זומער־ּפרָאגרַאם ֿפַאר ִ
ײדישער שּפרַאך און קולטור.
____________________________________________________________
Holocaust
חורבן ]כורבם[ ,דער
indeed, especially
ַאוודאי ]ַאווַאדע[
שולהויף ,דער ־ן/שולהייף synagogue courtyard
small guild synagogues
קלויז ,די ־ן
earlier, the past
ַאמָאל
nonetheless
ֿפונדעסטוועגן
contemporary
הַײנטצַײטיק
approximately
בערך ]בעערעך[
מלוכה ]מעלוכע[ ,די ־ות state, national
בנין ]ביניען[ ,דער ,בנינים ]ביניָאנים[ building
are located
געֿפינען זיך געֿפונען
אויסהרגענען אויסגעהרגעט massacre
north
צֿפון ]צָאֿפן[
west
מערֿב ]מַײרעוו[
בית־עולם ]בייסוילעם[ ,דער ־ס Jewish cemetery
אוהל ]אױעל[ ,דער ־ים ]אױהָאלים[ tomb structure of
an important person
)the Vilne Gaon (1720-97
דער ווילנער גָאון
Count Valentin Potozki
גר־צדק ]גער־צעדעק[
)(?- 1749
grant, accord
בַאװיליקן בַאװיליקט
support
שטיצן געשטיצט
רק עֿברית ]רַאק איװריט[ ]Hebrew only [Hebr.
last, recent
ֿפַארגַאנגען
ֿפַארנעמען זיך ֿפַארנומען are occupied with
ענין ]איניען[ ,דער ־ים ]איניָאנים[ matter, affair, case
found
מיסד ]מעיַאסעד[ זַײן
ֿפָארשּפרָאיעקט ,דער ־ן research project
____________________________________________________________
בַאווּוסטע ּפערזענלעכקייטן
][1
במשך ֿפון די יָארהונדערטער איז ליטע געווען ַא שיידוועג ֿפַאר בַאווּוסטע מענטשן
און קולטורן .מען קען דערמָאנען דעם רבי שניאור־זלמן ֿפון ליַאדי )1745־ ,(1813ווָאס
ער הָאט מיסד געווען די חב''דער חסידות אין ליובַאוויטש )מיזרח־רַײסן( .אױך זַײן קעגנער,
דעם ווילנער גָאון )1720־ ,(1797ווָאס ער איז געווען דער חשוֿבסטער ֿפַארטרעטער ֿפון
מתנגדות .אין ,1812בעת זַײן קַאמּפַאניע קעגן רוסלַאנד ,איז נַאּפָאלעָאן בָאנַאּפַארט
14
)1769־ (1821געווען אין ווילנע ,וו וּ ער ה ָאט געוווינט אינעם ּפ ַאל ַאץ לעבן
אוניווערסיטעט ,ווָאס דָאס איז איצטער דער ּפַאלַאץ ֿפונעם ליטווישן ּפרעזידענט .נַאּפָאלעָאן
איז אויך ַארַײנגעגַאנגען אין דער ווילנער שטָאט־שול ,ווָאס ,ער הָאט געמיינט ,איז געווען ַא
בַײשּפיל ֿפון דער סַאמע שענסטער ַארכיטעקטור ֿפון איירָאּפע .דער אויגן־דָאקטער און
ֿפיל ָאל ָאג לו דו ויג ז ַאמענה ָאף )1859־ ,(1917ו ו ָאס ה ָאט א ויסגע ֿפ ונע ן ד ָאס
אינטערנַאציָאנַאלע לשון עסּפערַאנטָא ,הגם ער איז געווען ַא געבוירענער ֿפון ביַאליסטָאק,
הָאט געוווינט ַא ווַײלע אין קָאוונעֿ .פון קָאוונע קומט אױך דער מחבר ַאֿברהם מַאּפו
)1807־ ,(1867ווָאס הָאט ָאנגעשריבן דעם ערשטן מָאדערנעם העברעִישן רָאמַאןַ ,אהֿבת
ציוןּ ,פובליקירט אין ווילנע אין .1853ער הָאט זיך בַאניצט מיט טרַאדיציָאנעלע ִ
ײדישע
ָ
טעמעס און מיטן סטיל ֿפון תנךָ ,אבער מיט דער מָאדערנער רָאמַאן־טעכניק ,ווָאס מען האט
געקענט ,למשלֿ ,פון דער רוסישער ָאדער דַײטשער ליטערַאטור .אין 1846איז בשעת זַײן
נסיעה דורך רוסלַאנד אויך געווען אין ווילנע דער גרויסער ֿפילַאנטרָאּפ סער משה
מָאנטעֿפיָארע )1784־ .(1885דער גרויסער ּפוילישער מחבר און קולטור־טוער ַאדַאם
מיצקיעוויטש )1798־ ,(1855ווָאס זַײן הויּפטווערק איז געווען ּפַאן טַאדעוש ) ,(1843איז
געבוירן געווָארן אין דער ליטע )נַאװַארעדָאק( און געווען ַא סטודענט אין ווילנער
אוניווערסיטעט .אים הָאט מען צוליב זַײן ּפָאליטישער טעטיקייט ַארויסגעטריבן ֿפון דער
ליטע .שּפעטער הָאט ער געהַאלטן לעקציעס אין ּפַאריזער אוניווערסיטעט וועגן דער השּפעה
ֿפון דער ִ
ײדישער קולטור אויף דער ּפוילישער קולטור .ער איז געווען ַא גרויסער
ִ
ַ
ֿ
ֿ
ַ
ַ
ָ
ַ
ָ
ָ
שומר־י ׂשראל און האט גע פאדערט גלײכע רעכט פאר ײדן אן אסימיל אציע .דער
ַאטָאם־ֿפיזיקער רָאבערט ָאּפנהיימער ,ווָאס ער הָאט געווּונען די נָאבעל־ּפרעמיע ,איז ַא
געבוירענער ֿפון סַאלַאנט אין דער ליטע און איז געווען ַא ישיֿבה־בחור אין טעלדז .אין
20סטן י ָארהונדערט הָאבן געלעבט און געַארבעט אין ווילנע זייער ַא סך חשוֿבע
קולטור־טוערס׃ עמנואל לעווין ]שּפעטער :לעווינַאס[ איז געבוירן געווָארן אין קָאוונע ,וווּ
ער הָאט געלערנט אין חדר און ישיֿבה ,אײדער ער הָאט אימיגרירט קיין ֿפרַאנקרַײך ,וווּ ער
איז געווָארן ַא בַאווּוסטער ֿפילָאסָאף .די ברידער לייזער ]1917־ [1969און ֿפישל טשעס,
ווָאס זַײנען געבוירן געווָארן אין מָאטעלע לעבן ּפינסק ,הָאבן אימיגרירט קיין שיקַאגָא ,וווּ
זיי הָאבן אויסגעבויט ַא וויכטיק געשעֿפט בַײם רעקָארדירן דיסקן ֿפון בלוזזינגערס ווי מַאדי
װַאטערס ,טשַאק בערי און עטַא דזשײמס .אי דער ּפוילישער נָאבעל־לַאוורעַאט טשעסלַאוו
מילָאש )1911־ ,(2004אי דער ליטווישער ּפָאעט און ליטערַאטור־קריטיקער טָאמַאס
ווענצלָאווַא )1937־( ,זַײנען געבוירענע ווילנער .דער בַאווּוסטער סעמיָאטיקער ַאלגירדַאס
גריימ ַאס )1917־ ,(1992וו ָאס איז געווען ַא מיטגרינדער ֿפונעם קולטורעלן
סטרוקטורַאליזם אין ֿפרַאנקרַײך ,איז געבוירן געווָארן אין דער ליטע .דער רוסיש־ ִ
ײדישער
ָ
ּפָאעט יוסף ברָאדסקי )1940־ ,(1996ווָאס איז געבוירן געווָארן אין ּפעטערבורג ,האט
ָאבער אין די 60ער יָארן געװױנט אױף דער לִיעיקלָאס גַאס אין ווילנע .ווילנע איז געווען
און איז נָאך הַײנט ַא שיידוועג ֿפון קולטור־טוערס און קולטורעלע בַאוועגונגען.
____________________________________________________________
15
famous
בַאווּוסט
in the course of, during
במשך ]בעמעשעך[ ֿפון
crossroads
שיידוועג ,דער ־ען
mention
דערמָאנען דערמָאנט
חסידות ]כסידעס[ ,דָאס – Hasidism
[Litvak] Belarus, Belorussia
רַײסן ,דָאס
important
חשוֿב ]כָאשעוו[
representative
ֿפַארטרעטער ,דער ־ס
מתנגדות ]מיסנַאגדעס[ ,די – traditional opposition
to Hasidism
the very + superlative
סַאמע
אויסגעֿפינען אויסגעֿפונען invent
although
הגם ]הַאגַאם[
מחבר ]מעכַאבער[ ,דער ־ים ]מעכַאברים[ author
בַאניצן זיך )מיט( בַאניצט use
theme, concept
טעמע ,די ־ס
journey, trip
נסיעה ]נעסיע[ ,די ־ות
magnum opus
הויּפטווערק ,דָאס –
activity
טעטיקייט ,די ־ען
ַארויסטרַײבן ַארויסגעטריבן drive out, exile
thereafter, later
דערנָאכדעם
השּפעה ]הַאשּפָאע[ ,די ־ות influence
שומר ]שוימער[ ,דער ־ים ]שָאמרים[champion,
defender of
promote
ֿפָאדערן געֿפָאדערט
equal
גלַײך
some of
טייל
prize
ּפרעמיע ,די ־ס
laureate
לַאוורעַאט ,דער ־ן
co-founder
מיטגרינדער ,דער ־ס
284
explicitly, clearly
[בפירוש ]בעֿפײרעש
someone from Salant
דער ־ס,סַאלַאנטער
create
בַאשַאֿפן בַאשַאֿפן
(here: Israel Salanter,
male
דער ־ן, מַאנסבילfounder of Musar movement
female דער ־ען, ווַײבסּפַארשויןdoctrine, system, method
די ־ות,[שיטה ]שיטע
[ די מעׂשי־ ]מַײסע־,[מעׂשה בראשית ]מַײסע־ברײשעס
be surprised, חידושן ]כידעשן[ זיך געחידושט
creation of the world
wonder
almighty
דער,אייבערשטער
live to a good age/ אױסלעבן זיך אויסגעלעבט
:אתֹו
the end
ֹ ְּבֶצֶלם ֱאלִֹהים ָּבָרא,ַוּיְִבָרא ֱאלִֹהים ֶאת־ָהָאָדם ְּבַצְלמֹו
. ָּבָרא אָֹתם,זָָכר וּנְֵקָבה
alright, with pleasure [מהיכא ּתיתי ]מעכטײסע
‘And God created man in His own image, in the
incidentally
איבעריקנס
image of God created He him; male and female
business, [דָאס ־ים ]ַאסָאקים/ דער,[עסק ]אײסעק
created He them,’ Gen 1:27
concern
in God’s image [בצלם אלהים ]בעצײלעם־עלױהים
strange, queer
מָאדנע
Rabeynu Bechai (Bachia)
[בחײ ]בעכַײ
rabbi’s assistant [ דער ־ים ]דַאיָאנים,[דיין ]דַײען
ִ שער היחוד ]שַאַאר־הָאpluck up one’s מיט מוט/ָאננעמען }ָאנגענומען{ זיך ַא
tower of [ײכעד
seclusion/unity
courage
[ מידות ]מידעס־עלָאהִיוס־מידעס, מידות אלהיותquestion (concerning ritual די ־ות,[שאלה ]שַײלע
customs/characteristics
purity)
as of God
overturning [היּפוכו של עולם ]הײּפױכע־שעל־אױלעם
argue, claim
דרינגען געדרונגען
of the world
human, mortal דער ־ס,[בׂשר ודם ]בָאסערװעדָאם
דָאס ־ים/ דער,[דרדקי־חדר ]דַארדעקע־כײדער
the Holy One, [ קדוש ברוך הוא ]קָאדעש־בָארכוschool for the youngest children []־כַאדָארים
blessed be He
ֵּבין ָהאֹור, ִּכי־טֹוב; ַוּיְַבֵּדל ֱאלִֹהים,ַוַּיְרא ֱאלִֹהים ֶאת־ָהאֹור
according to, considering
וועדליק
.וֵּבין ַהחֶֹׁשְך
force, strength, [ דער ־ות ]קױכעס,[‘ ּכוח ]קױעךAnd God saw the light, that it was good; and
power
God divided the light from the darkness,’ Gen
up to there
[עד ּכאן ]ַאדקַאן
1:4.
human being דער ־ן,[בר־נש ]בַארנַאש
boast of/pride oneself גרײסן }געגרייסט{ זיך מיט
sketch out, outline
ָאנווַארֿפן ָאנגעװָארֿפן
on
comparison, simile, parable
די ־ן,גלייכעניש
earliest Mishnaic דער ־ס,[ּתנא־קמא ]טַאנע־קַאמע
degree, level, extent, די ־ות,[מדרגה ]מַאדרײגע
authorities
grade
stag
דער ־ן,הירש
exaltation, elevation
די ־ען, דערהייבונגorder of the world דער,[סדר עולם ]סעדער־אױלעם
Creator of the דער,[בורא עולם ]בױרע־אױלעם
topsy-turvy
קַאּפויער
world
refresh, delight
מחיה ]מעכַײע[ זַײן
the large light דער,[מאור הגדול ]מָאער־הַאגָאדל
in peace
[בשלום ]בעשָאלעם
the small light דער,[ מאור הקטן ]מָאער־הַאקָאטןimpertinent [ דער ־ים ]מעכוצָאֿפים,[מחוצף ]מעכוצעף
people of
[בני ]בנײ
person
take pains, force ָאנטָאן }ָאנגעטָאן[ זיך ַא ּכוח
resident, [ דער ־ים ]טױשָאװים,[ּתושֿב ]טױשעװ
oneself
inhabitant
light, illumination
די ־ען,בַאליכטיקונג
sixty, very many
– דָאס/ דער,שָאק
living, livelihood די ־ות,[ּפרנסה ]ּפַארנָאסע
questions
־ות,[קשיא ]קַאשע
content, satisfied
צוֿפרידן
answer, reply, response די ־ות,[ּתשוֿבה ]טשּוװע
piece of evidence
די ־ות,[ראיה ]רַײע
[דָאס ־ים ]טַאמצײסים/ דער,[ּתמצית ]טַאמצעס
Talmudic tractate
[חולין ]כולין
essence, gist
column [ דער ־ים ]ַאמודים,[ עמוד ]ָאמעדAnd God said ‘Let . יְִהי אֹור; ַויְִהי־אֹור,ַוֹּיאֶמר ֱאלִֹהים
he-goat
דער בעק, בָאקthere be light, and there
was light,’ Gen. 1:3
sacrifice
מקריֿב ]מַאקרעװ[ זַײן
285
קרבן חטאת ]קָארבם־כַאטעס[ sin offering
because of
מחמת ]מַאכמעס[
regret, repent
חרטה ]כַארָאטע[ הָאבן
why, why then
ַאלמַאי ]ַאלעמַײ[
בשעת מעׂשה ]בעשַאס־מַײסע[ at the time when it
happened
מקיים ]מעקַײעם[ זַײן fulfill, implement, execute
ישעיה הנֿביא ]יעשַײע־הַאנָאװי[ Isaiah the prophet
נֿביאות ]נעװִיעס[ ,דָאס prophesy
והיה אור הלבנה כאור החמה ]װעהָאיע ָאר הַאלעװָאנע
קעָאר הַאכַאמַא and the light of the
moon was as the light of
]the sun [quasi-Genesis style
what’s the problem
מה רעש ]מַארַאש[
אױסנעמען אויסגענומען be a success, make a hit
בֿבת־אחת ]בעװַאס־ַאכעס[ suddenly, at one time
אַײנֿפַאלן * אַײנגעֿפַאלן here: come together
cause, give rise to, effect
גורם ]גױרעם[ זַײן
the rise/building of
הקמת ]הַאקַאמַאס[
ַארויסלָאזן ַארױסגעלָאזט issue, publish
שאלה־ּתשובה ]שַײלע־טשּוװע[ = שאלות־)ו(ּתשוֿבות
]שַײלעס־)או(טשּוװעס[ ,די published responsa
with the goal/purpose
בכדי ]ביכדײ[
שֿבט ]שײװעט[ ,דער ־ים ]שװָאטים[ tribe
)governmental district (Russia
גובערניע ,די ־ס
