docVelkommen - Språkåret 2013
download 
Report Transcription
Velkommen - Språkåret 2013
Eit annonsevedlegg for Språkåret 2013 Eit annonsevedlegg for Språkåret 2013 Nynorsk Velkommen 2013 er Språkåret Gjennom eit heilt år feirar vi det norske språkmangfaldet; dei norske skriftspråka bokmål og nynorsk, alle dei norske dialektane, urfolksspråket samisk, dei nasjonale minoritetsspråka kvensk, romani og romanes, norsk teiknspråk – og heile mangfaldet av nye språk som dei siste åra er blitt ein del av vår språklege kvardag. I dette magasinet møter du menneske som bruker eitt eller fleire av desse språka. Dei som tenkjer, snakkar og skriv – og som gjennom språket viser kven dei er. Språket er ein viktig del av identiteten vår, og språket er ein viktig del av det norske samfunnet. Dette er menneske som er glade i språket sitt, og ønskjer å fortelje andre om det. I år er det 200 år sidan Ivar Aasen vart fødd og 100 år sidan Det Norske Teatret spelte si første framsyning. Det er utgangspunktet for at vi feirar Språkåret. Medan Ivar Aasen samla dei norske talemåla i eitt skriftspråk, har Det Norske Teatret gjennom 100 år spelt teater på nynorsk og dialekt. Begge jubilantane har vore viktige for det språklege mangfaldet vi har i Noreg, og i jubileumsåret nyttar vi høvet til å feire den unike språksituasjonen, dei språklege likskapane og dei språklege skilnadene. Språkåret 2013 er året som gjer tilskodarar til deltakarar. På midtsidene finn du eit oversyn over det programmet som så langt er klart for året. Mykje meir vil kome til, og vi håper å inspirere deg til å vere med og feire Språkåret 2013. Og til å bruke språket ditt slik du ønskjer det. Godt språkår! Bures boahtin Tervetuloa Olles jagi mii ávvudit Norgga giellagirjáivuođa; dárogiela čállingielaid girjedárogiela ja ođđadárogiela, buot Norgga suopmaniid, álgoálbmotgiela sámegiela, riikka unnitlohkogielaid kvenagiela, romani- ja romgielaid, dárogiela seavagiela – ja viiddis ođđa gielaid girjáivuođa, mii maŋimuš jagiid lea šaddan min giellamáilmmi oassin. Koko vuojen läpi met juhlimma Norjan monikielistä rikkautta; norjalaiset kirjotuskielet bokmål ja nynorsk, kaikki norjan murtheet , alkuasukaskieli saame, minoriteettikielet kveeni, romani ja romanes, norjalainen käsimerkkikieli – ja koko monipuolisuus uusia kieliä jokka viime vuosina on tulheet osaksi meijän kieliarkipäivhään. 2013 lea giellajahki. Dán bláđis don beasat lohkat olbmuid birra, geat geavahit ovtta dahje máŋga dáin gielain. Sii jurddašit, hállet ja čállet, ja čájehit gielaset bokte geat sii leat. Giella lea mávssolaš oassi min identitehtas, ja giella lea mávssolaš oassi Norgga servodagas. Dáid olbmuide giella lea váibmoášši, ja sii háliidit muitalit earáide dan birra. 2013 on kielivuosi. Tässä lehessä sie tutustut ihmissiin jokka käyttävät yhtä tai monta näistä kielistä. Het jokka ajattelevat, puhuvat ja kirjottavat, ja jokka kielenkäytön avulla näyttävät kukka het on. Kieli on tärkeä osa meijän identiteettiä, ja kieli on tärkea osa Norjan yhteiskuntaa. Nämät on ihmiset jokka on ylpeät omasta kielestä, ja haluavat muistella muilleki siittä. Giellajagi 2013 mii eat dušše čuovo dáhpáhusaid, muhto beassat searvat daidda. Gaskkamuš siidduin oainnát giellajagi dássážii gárvejuvvon prográmma. Ollu lasihuvvo vel, ja mii sávvat ahte movttiidat searvat 2013 giellajahkái. Ja geavahit gielat nu mo ieš liikot. Kielivuosi 2013 on vuosi joka tekkee kattojista tekijöitä. Keskisivuissa sie löyvät ohjelman joka tähän asti on tehty tälle vuojelle. Mutta paljon lissää on tulemassa, ja met toivomma ette sie innostut ja haluat olla myötä juhlimassa kielivuotta 2013. Ja ette sie innostut käyttämhään kieliä niin ko itte haluat. Buori giellajagi! Hyvvää kielivuotta! Foto: Jostein A. Fretland Kvardagskjærleik – Eg trur eg får folk til å akseptere nynorsk som eit språk ein kan bruke til dagleg. Kvar dag les tusenvis om dei små tinga i kvardagen som gjer Mariell Øyre (22) glad. Ho driv bloggen Hjartesmil, verdas største nynorskblogg. – Det finst alltid tusen ting eg gler meg til – og over, seier ho. Å skrive utan å slåst Eit annonsevedlegg for Språkåret 2013 Språkåret 2013 www.språkåret.no Språkåret 2013 Prosjektleiar Inger Johanne Sæterbakk Tekstforfattarar Øystein Espe Bae Kari Stokke Nilsen Andreas Løken Ida Jackson Ida Michalsen Camara Joof Oddvar Thorsen Jannicke Velsvik Bente Lothe Eldholm Inger Johanne Sæterbakk Fotografar Siv Dolmen Birgitte Heneide Joakim S. Enger Anne Erichsen Jostein A. Fretland Terje Svindseth Hans Fredrik Jacobsen Trykk Nr1 Trykk Design Tank Design Kontakt Indrehovdevegen 176 6160 Hovdebygda [email protected] www.språkåret.no 2 At ho faktisk skriv på nynorsk kjem alltid i andre rekkje, både for ho sjølv og for dei fleste av lesarane hennar. Øyre er likevel stolt av språket sitt, men vil helst at det berre skal vere der, ein premiss som ingen treng å nemne eller ta opp til diskusjon. – Det beste hadde vore om det ikkje var eit så stort poeng om bloggar blir skrivne på nynorsk. Det er viktig at det finst folk som berre skriv nynorsk, førebilete som Språkåret 2013 gjer at ein skjønar at ein kan skrive nynorsk utan å slåst for det. – Det er viktig ikkje å problematisere språket så mykje, men berre skrive og gjere folk glade. Den målretta aktivismen finst det heldigvis andre som tek seg av, seier ho. Øyre meiner likevel at når ho først skriv på nynorsk, så er ho i ein posisjon der ho kan gjere ein skilnad. – Eg skjønte for lenge sidan at det automatisk følgjer eit visst samfunnsansvar med å skrive nynorsk offentleg. Og den børa er lett å bere, slår ho fast. og forsvinn i mylderet. Hjartesmil er ein av bloggane som har vore på topplista over dei mest lesne bloggane i fleire år. Det ligg mykje arbeid bak å halde på lesarane, men oppskrifta er enkel: – Det eg skriv skal vere lett, vere eit oppløftande element i kvardagen til folk. Det skal passe for lesargruppa mi og vere tilgjengeleg, forklarer ho. – I tillegg blir det enklare å skilje seg ut når ein skriv nynorsk. I ei verd full av svært mange like bokmålsbloggar fargelegg eg bloggen med språket mitt. Strippa for empati Suksessformelen Nye bloggarar kjem til kvar dag, vanlege menneske med uvanlege formidlingsbehov. Oftast endar bloggane som døgnfluger Øyre vektlegg oftast dei positive ringverknadene av å skrive på eit mindretalsspråk, at ho kan utgjere ein skilnad for haldningane til folk. Men sjølv om skrifta hennar er full av kjærleiksytringar til kvardagen, opplever ho at den same kvardagen kan ha sine meir beiske penselstrok. Særleg om at ho skil seg ut ved å skrive på nynorsk. – Det er lett å gløyme at nokon skal lese det ein skriv i kommentarfelta til avisene, og eg trur folk blir litt strippa for empati når dei ikkje ser følgjene med ein gong. Somme har ein forbausande låg terskel for å mobbe nynorskbrukarar, også person til person, legg ho til. Litt av det å halde balansen som bloggar, handlar om å verne om intimgrensa, dele og vere raus, men vite kvar grensa går, fortel ho. – Eg er mykje meir enn det ein ser på bloggen. Eg lyg aldri, men er nøye med å verne om privatlivet mitt og mine næraste. – Eg er nok hardare enn folk flest trur, avsluttar sogningen. 3 Eit annonsevedlegg for Språkåret 2013 Følger med på hva folk ikke forstår – Vi må ikke glemme at språk er makt, sier Anne Marit Godal, hovedredaktør i Store norske leksikon. – Å bruke fremmedord og la være å forklare dem er å stenge folk ute. Fjorårets vanskeligste fremmedord går igjen i både aviser og lærebøker. Godal mener at leksikonets jobb er å gi folk et redskap til å forstå ethvert fag og enhver tekst. Det skal finnes en god og lettfattelig forklaring på alt fra vanskelige ord til historiske hendelser, og den må være der folk leter etter kunnskap: På internett. En språklig jernbane – Søkelista avslører forskjeller, sier Godal. Hun sier at den viser avstanden mellom språket til dem som har makt og de «vanlige» leserne. For leksikonet er det et mål å minske disse forskjellene. Leksikonet er språklig infrastruktur – eller en språklig jernbane, om du vil. Det hjelper deg med å forstå begreper som integritet og utilitarisme slik at fagfolk kan fortsette å bruke dem. De ti vanskeligste ordene Hva var de ti vanskeligste ordene i 2012? Redaksjonen i Store norske leksikon har gått gjennom søkeordene fra i fjor og funnet de vanligste fremmedordene folk leter etter.Her er listen: • Kognitiv • Eksplisitt • Pragmatisk • Integritet • Implisitt • Integrering • Konsolidering • Intervensjon • Adekvat • Interaksjon Alle ordene er mye brukt i mediene. Du kan ikke skru på radioen uten å høre politikerne bruke begrep som «integrering» eller «intervensjon» når de diskuterer innvandringspolitikk eller Norges deltagelse i Afghanistan. Det er 1 780 000 treff på «eksplisitt» på Google. – Det er tydelig at mange ikke forstår disse ordene like godt som vi liker å tro, sier hovedredaktør Anne Marit Godal i Store norske leksikon. Hva er Store norske leksikon? • Det er et gratis leksikon på nett der eksperter skriver artiklene og vanlige lesere kan komme med forslag til endringer. • Du kan skrive både på bokmål og nynorsk. • Leksikonet har 2 millioner lesere i måneden, ca. 95 000 om dagen. fagspråk, og det øker avstanden • Adressen er www.snl.no Foto: Store Norske Leksikon – Disse ordene har en viktig funksjon, men du må kunne finne ut hva de betyr, sier Godal. mellom ekspertene og vanlige folk. Det mener jeg er et demokratisk problem. Engelsk skaper avstand Ser hva folk lurer på – Internett er hovedsakelig et skriftlig samfunn. Det betyr at selve språket avgjør om du får tilgang på informasjon eller ikke, sier Godal. Når du søker på Google er det ordforrådet ditt som avgjør om du finner det du leter etter eller ei. Ofte må du vite hva noe heter på både norsk og engelsk for å finne svar på det du lurer på. Kan du færre ord, får du dårligere søk. – Per idag er det slik at flere og flere forskere skriver alt på engelsk. Det gjør at vi ikke utvikler norsk Hovedforskjellen på dagens nettleksikon og 1900-tallets papirleksikon er at leksikonredaksjonene tidligere ikke visste noe om hvordan folk brukte leksikonet. – Vi kan følge med, forklarer Anne Marit Godal. - Vi satt på kontoret og så at hele Norges befolkning slo opp 'paranoid schizofreni' da Anders Behring Breivik fikk denne diagnosen, og vi sørget for å få artikkelen oppdatert. Det er vårt ansvar å følge med på hva folk ikke forstår. Jobbar for eit klart og enkelt språk Språkarbeidet blant dei statstilsette har tatt seg opp etter at Språkrådet og Direktoratet for forvaltning og IKT (DIFI) lanserte si klarspråksatsing i 2009. «Klart språk i staten» var namnet på prosjektet som skulle skape større bevisstheit rundt språket i offentleg sektor. Prosjektet blei formelt avslutta i fjor, men Språkrådet jobbar framleis aktivt med dette. – Det var mange viktige tiltak som kom ut av dette prosjektet. Nettstaden www.klarspråk.no, årleg utdeling av Statens klarspråkspris, 4 ei stønadsordning for statlege verksemder, opne kurs for statstilsette og konferansar og seminar for statstilsette. Mange statsorgan og statstilsette har nytta seg av tilboda, og fleire av aktivitetane held fram i 2013, fortel direktør i Språkrådet, Arnfinn Muruvik Vonen. laga seg språklege retningslinjer, og standardbrev blir betre. Nettstaden www.klarspråk.no inneheld mykje informasjon og fungerer òg som ein møteplass for statstilsette som driv språkarbeid. Vi ser òg at det sentrale prosjektet har vore ei drivkraft for å setje i gang lokale prosjekt, seier Vonen. Terminologitenesta samordnar og legg til rette for terminologiarbeid i Noreg. Tenesta gir dessutan råd til publikum, mellom anna gjennom ei svarteneste. Fagrådet medverkar til å sikre kontakten mellom Språk rådet og samfunnet og relevante fag- og yrkesmiljø, seier Arnfinn Muruvik Vonen. – Kva resultat har de sett av klarspråksatsinga så langt? – Korleis jobbar Språkrådet med norsk terminologi og fagspråk? – Tiltaka som statsorgana har sett i gang med stønad frå prosjektet «Klart språk i staten», gir konkrete resultat. Mellom anna har mange Arbeidet på dette feltet i Språk rådet er organisert gjennom ei terminologiteneste og eit fagråd for terminologi og fagspråk. Meir informasjon om klarspråk og arbeidet med norsk terminologi og fagspråk finn du på heimesidene til Språkrådet www.språkrådet.no Språkåret 2013 Eit annonsevedlegg for Språkåret 2013 Notis Riksmålsforbundet i Språkåret 2013 Språkkalenderen 2013 Nynorsk i 140 #nynov Medieprisene Riksmålsforbundet deler i mai ut de tre medieprisene Gullpennen, Lytterprisen og TV-prisen. Fjorårets vinnerne var Hanne Skartveit, Ingrid Bjørnov og Vår Staude, og årets vinnere kunngjøres under arrangementet. Alle de tre prisene deles ut samtidig på Engebret Café på Bankplassen i Oslo. Så snart årets dato er fastsatt vil denne legges inn i Språkårets kalender. Denne uka i språkhistorien, Ukas språktrekk, Ukas språkmyte, Ukas falske venn, Ukas trivia og quiz, Ukas ord og Norsk sett utenfra. Dette er ukemenyen på bloggen flere ansatte ved Institutt for språk- og kommunikasjonsstudier ved NTNU har oppretta i anledning Språkåret 2013. Brenn du inne med noko (veldig kort) du skulle sagt? Lid du av ein irrasjonell trong til å uttrykke deg kortfatta og konsist? Kjem du til dømes berre tre og ei halv setning inn i den boka du skulle skrive, den som skulle seie noko viktig om vår samtid og stake ut ein ny kurs for norsk skjønnlitteratur og skape ein motreaksjon mot det utleverande og sjølvbiografiske? Fortvil ikkje, vegen til litterær utfalding og heider ligg open på Twitter! Seminar I september/oktober vil Riksmålsforbundet arrangere et seminar i Litteraturhuset i Oslo med «Riksmålet og nynorsken» som tema. Dato og foredragsholdere er ikke fastsatt, men legges inn i Språkårets kalender når de er klare. Nyutgivelse av norsk grammatikk Gorgus Cowards norske grammatikk kommer i ny og oppdatert utgave i 2013. Boken lanseres 25. november, som en del av Det norske akademis 60-årsjubileum. – I Språkåret vil vi gjerne spre glede og kunnskap om språket, samtidig som vi håper vi kan ta knekken på noen av de mest seiglivede språkmytene, sier Heidi Helgå, en av de fire NTNU-ansatte som skriver bloggen. - Kategoriene prøver vi å fylle med variert innhold om språk, med hovedvekt på norsk. Til sammen har vi ganske variert bakgrunn, og vi har et ønske om at bloggen kan falle i smak hos ulike grupper gjennom året. Vi vet allerede at den har blitt brukt av lærere i videregående skole, og vi ønsker også å nå ut til våre egne studenter på norskkurs for utlendinger, forteller Helgå. Sjekk ut: www.sprakkalender2013.wordpress.com Opplevingsrik sommar i Ivar Aasen-tunet I tunet der Ivar Aasen blei fødd og voks opp, blir det høg aktivitet i sommar. Då vil den nye basisutstillinga om språk vere på plass, siste helga i juni er det duka for Dei nynorske festspela, og rundt Ivar Aasens fødselsdag 5. august, blir det fleire arrangement for små og store. du nynorsken slik språket lever i dag, mellom anna gjennom litteraturen. Flinke omvisarar gir gjestene det vesle ekstra og bidreg sterkt til at besøket i Aasen-tunet blir ei oppleving utanom det vanlege. Publikum er også svært godt nøgde med at tilbodet er så barnevenleg. I Ivar Aasen-tunet er det fem bygningar frå fire hundreår og eit uteamfi som har vore stemneplass i over hundre år. Hovudbygningen frå 2000 er teikna av meisterarkitekten Sverre Fehn og heidra med den fremste utmerkinga for arkitektur i Noreg. Utstillingane i Aasen-tunet presenterer historia til Ivar Aasen, framveksten av skriftspråket nynorsk og språk frå heile verda. I tillegg møter Tunkatten er til stades Språkåret 2013 Gjennom heile sommarsesongen har tunkatten Lurivar spesialomvisingar for born tysdagar og fredagar. Lurivar er alltid på jakt etter nye og spennande ord. Han har funne ut at dei aller raraste, merkelegaste og finaste orda får han frå born. Difor inviterer han dei med på ein rundtur i utstillinga med kattesniking, ordspionering, song og lesing. Barnefamiliar kan også gle seg Frå midten av mars arrangerer Deichmanske bibliotek twittertevlinga Nynorsk i 140. Kort fortalt dreier det seg om ei novelle/dikt/korttekst-og-liknande-tevling på netttenesta Twitter. Seks gonger i løpet av året blir eit nytt tema lansert, og så lenge du relaterer teksten til det gitte temaet, skriv på nynorsk, brukar emneknaggen #nynov og held deg til dei tilmålte 140 teikna i twitterformatet, er alle bidrag velkomne. Tekstar kan kome i form av dikt, noveller eller for den del korte avhandlingar. Ein jury sett saman av av forfattarar og tilsette ved Deichmanske bibliotek kårar ved avrundinga av kvart tema ein vinnar som får ein bokpakke tilsendt i posten. Innhaldet i desse pakkane vel vinnaren sjølv. Dei beste bidraga blir ved slutten av året samla i ei lita utgiving, og forfattarane blir feira med brask og bram. Foto: Ivar Aasen-tunet Klarspråk over ordløypa opp til Barneboktua, eit utandørs sommarbibliotek på åsen der Ivar Aasen sjølv sat og leika som gut. Slektsstemne 5. august er det 200 år sidan Ivar Aasen blei fødd. Rundt denne datoen blir det arrangement kvar dag med konsert, foredrag og teater i Aasen-tunet. Søndag 4. august inviterer ein mellom anna til slektsstemne for alle etterkomarane etter søskena til Ivar Aasen, i nært samarbeid med slekta sjølv. Veit du at du er etterkomar til ein av søskena til Ivar Aasen og vil ha meir informasjon om arrangementet, kan du ta kontakt med Aasen-tunet på admin@ aasentunet.no. 5 Notis Eit annonsevedlegg for Språkåret 2013 Eit annonsevedlegg for Språkåret 2013 Bokmål Norsk Ordbok 2014 feirar Språkåret 2013! Jeg elsker bokmål Norsk Ordbok 2014 kjem til å feire Språkåret 2013 med fleire arrangement. I 2013 kjem band 11 av ordboksverket. Det dekkjer alfabetstrekket stø–tåvren, og bandet skal lanserast i Trondheim torsdag 19. september. Dette er den naturlege staden å feire denne utgivinga, som kjem til å innehalde ordartiklar som trondheimssuppe, trønderrock og trondhjemitt! Etter lanseringa vil Norsk Ordbok 2014 saman med Det Kongelige Norske Videnskabers Selskab i Trondheim invitere til eit todagars seminar om Ivar Aasen og leksikografi. Seminaret går av stabelen 19. og 20. september i lokala til DKNVS.. — Forskjellen på oss bokmålsbrukere og de som bruker andre målformer i Norge, er at vi ikke har like mye å kjempe for. – Vi bokmålsfolk har ikke like mye å kjempe for, sier Cecilie Winger. Hun er leder av Norsk Oversetterforening og bokmålselsker. Norsk Ordbok vil også nytte høvet til å feire Språkåret 2013 med deltakinga si på Forskingsdagane i september. Dei riggar opp til språkstand på Forskningstorget i Trondheim sentrum 20. og 21. september og inviterer publikum til å lage ordboksartiklar av favorittorda sine. I tillegg legg dei opp til språkaktivitetar som er artige både for born og vaksne. Kva med å invitere bestemor til ordslag på gata med wordfeud-klossane til Norsk Ordbok 2014? – Jeg er fra Drøbak, og det å velge bokmål var for meg helt naturlig. Å velge riksmål eller nynorsk ville vært en mer politisk ladet handling. Bokmål er morsmålet mitt, og det er et fullgodt og fullstendig språk som jeg trives utmerket med, sier Cecilie. I løpet av Språkåret planlegg dei dessutan å lansere ein flott ny kartvisingsfunksjon på nettstaden sin. Dei digitale karta vil vise kvar i landet orda i ordboka er i bruk. Søk i Norsk Ordbok på nett og les meir om Norsk Ordbok 2014 og aktivitetane deira i Språkåret på www.no2014.uio.no. Vi treffer henne på den tyskinspirerte kafeen Liebling på Grünerløkka i Oslo, der det ønskes «Willkommen» på døra og tilbys «Bionade» over disken. Siden 1993 har hun oversatt bøker fra engelsk, dansk, svensk og tysk, og hun har ledet foreningen siden 2010. Tromsø International Conference on Language Diversity Majoritet og minoritet Tromsø International Conference on Language Diversity er eitt av dei sju basisarrangementa i Språkåret 2013. Den internasjonale språkkonferansen blir arrangert av Universitetet i Tromsø 6. – 8. november, og her skal forskarar, politikarar og forvaltarar møtast for å diskutere og utveksle kunnskap om korleis språkleg mangfald påverkar samfunnet i stort og smått. Målet med konferansen er å setje språkleg mangfald på dagsordenen og bringe saman forsking, politikk og forvalting til fruktbare diskusjonar og utveksling av kunnskap og erfaring. Konferansen blir bygd rundt tre hovudområde: Språkleg mangfald og borns utvikling, språksosiologiske sider ved språkmangfald og språkteknologi. Konferansen vil gå over tre dagar. Det er venta innleiarar og deltakarar frå heile verda. 6 Foto: Birgitte Heneide Språkåret 2013 Å finne en som kjemper for nynorskens posisjon i Norge er enkelt. Nynorskbevegelsen er aktiv, og kanskje har du sett både t-skjorter og buttons med «Eg nynorsk»-motiv. Også riksmålet har sitt forbund og akademi. Men hvor finner man bokmålsentusiastene? Har de en støttegruppe? Vi kontakta Norsk Oversetterforening for å få hjelp – og fant Cecilie. – Forskjellen på oss bokmålsbrukere og de som bruker andre målformer i Norge, er at vi ikke har like mye å kjempe for, sier hun. Hun mener alle som er entusiaster for det norske språk, egentlig Språkåret 2013 også er bokmålsentusiaster, men gruppa blir ikke så synlig som dem som kjemper for nynorsk eller riksmål. – Vi er jo ikke truet på noen måte. Profesjonell språkbruker Cecilie er litteraturviter og jobbet i forlag i mange år før hun ved en tilfeldighet begynte med oversettelse. Hun oversetter mest barne- og ungdomsbøker, i tillegg til blant annet krim. I tillegg skriver hun faktabøker for barn. – Vi oversettere er nok verdens mest bevisste språkbrukere. Vi må beherske 1800-tallsslang, vi må vite hva man kalte homofile på 50-tallet, vi må kunne overklassespråk og alle former for sosiolekter. Når du oversetter ungdoms bøker er det viktig at leserne kjenner seg igjen. Og hva kaller egentlig unge jenter kjærestene sine nå til dags? En fyr? En kar? En type? – Det er viktig å vite hva de unge sier i dag, sier Cecilie, og viser et eksempel på utfordringer en oversetter kan treffe på. Hun løfter skulderen og beveger den rundt i en sirkel for å illustrere. – Hva heter denne bevegelsen på norsk? Inkluderende De som jobber med å oversette bøker, bruker også riksmål, nynorsk og andre former og språk der det passer. Det kan for eksempel være nødvendig for å indikere økonomisk eller sosial klasse, eller for å angi tid. – Det er en stor frihet i bokmål. Det er en rikdom i at man har alle disse mulighetene. Hvis jeg skal indikere 40-tallsspråk, kan jeg bruke ord som énogtyve eller pike, for eksempel. Det er ord jeg aldri ville jeg ha brukt ellers. Og nettopp denne friheten forvirrer hennes svenske og danske kolleger. De tror det åpne og inkluderende bokmålet gjør kunsten å bruke språket profesjonelt vanskeligere. – Jeg tenker ikke sånn i det hele tatt. Bokmål er en stor sekk der mye kan passe inn. Jeg tror det gjør at riksmål for eksempel kommer til å dø en langsom død. Nå kan man jo snart skrive «nu går alt så meget bedre» også på bokmål. – På langt nær fattig At det norske språket er ordfattig, mener Cecilie er en myte. Hun sier Shakespeare brukte om lag 20.000 ord. Wergeland brukte 58.000. – Jeg vet ikke hvordan de går fram for å telle, men det er i alle fall ingenting galt med ordtilfanget. Det er en stor løgn at norsk er et fattig språk. – Men er det noe bokmål ikke egner seg til? Der det ikke strekker til? – Nei, det kan jeg ikke se. Rødblyanten Selv om Cecilie Winger mener bokmålets posisjon som det største og dominerende skriftspråket i Norge ikke er truet, er det faktorer som truer det norske språket, uavhengig av målform. – Anglisismer er det veldig mye av. Vi får en hel generasjon som er «ute av penger» istedenfor «blakke», men språk er ferskvare. Det endrer seg hele tiden. Det betyr likevel ikke at vi ikke trenger å holde litt igjen! I dag kan alle bidra med skrevne tekster, også i offentligheten. Cecilie mener en av de største truslene mot det skrevne språket i dag, er at ingen er inne og korrigerer det som skrives i sosiale medier. – Jeg tror ikke at det sto så veldig mye bedre til med skriveferdighetene før, da flertallet bare hadde folkeskolen. Det handler heller om at alle nå har muligheten til å publisere. Det er ikke lenger slik at mesteparten av det vi leser, er skrevet på korrekt norsk. Det er problematisk, for det er gjennom å lese noe som er riktig, at man lærer å skrive selv. I skolen vil hun ha rødblyanten tilbake. Hun ønsker seg en mellomting mellom den gamle skolen der rettskriving var viktigere enn innhold, og dagens pedagogikk som hun mener vektlegger innhold framfor korrektur i for stor grad. Og oversettere er det fortsatt bruk for, tross stadig nye hjelpemidler. – Jeg hørte en gang noen si om oversettere: «Stakkars mennesker, har vi ikke maskiner til å gjøre den slags drittarbeid i dag?». Det har vi ikke, for selv om det finnes hjelpemidler, er ikke vi oversettere en utrydningstruet gruppe. Langt ifra, sier Cecilie Winger. 7 Nye språk i Noreg Eit annonsevedlegg for Språkåret 2013 Ministeren som ingen kunne målbinde Eit annonsevedlegg for Språkåret 2013 Nye språk i Noreg Hele verden på samme hylle App med Aasen-ordtak ge Foto: Det flerspråkli – Vi skal snakke så folk forstår. Og vi skal seie det med eigne ord. Ho lukkast med å inkludere og feire størsteparten av det norske språkmangfaldet under opninga av Språkåret i Kristiansand 2. januar. Men Hadia Tajik veit godt at språk, og ikkje minst spørsmålet om sidemål, både har makt til å splitte og lime saman veljargrupper. – At folk har sterke meiningar er eit uttrykk for at dei er opptatt av språket sitt, at det har mykje å seie for identiteten til kvar og ein av oss. – Korleis opplever du saklegheita i sidemålsdebatten? – Det er i alle fall trygt å seie at engasjementet er stort, innleier Tajik, før ho tenkjer seg nøye om og stoppar, klemmer ei drue varsamt mellom fingrane og gløttar ned på fruktfatet framfor seg. – Eg har alltid vore oppteken av at nynorsk har ein naturleg plass i den norske språkfloraen, og eg har lite forståing for det agget som nokon gir uttrykk for, innrømmer ho etter litt fram og attende. Vil synleggjere Tajik snakkar engasjert om språk og lener seg ikkje ein einaste gong attende i sofaen medan vi snakkar saman. Ho fortel at ho ser på det som sitt ansvar som minister å gjere noko aktivt for å synleggjere nynorsk, i tillegg til å halde fram med bokmål parallelt. – Etter å ha hatt nynorsk som hovudmål i grunnskulen, var det eit passivt val eg gjorde då eg valde vekk nynorsk som hovudmål på vidaregåande, minnest ho, før ho understrekar at det heile tida var ein slags prosess som enda i bevisstgjering: – Eg tok til slutt eit aktivt val om å nytte både nynorsk og bokmål som bruksspråk, seier ho. 8 bibliotek Dagens Aasen-ord er ein elektronisk almanakk med eit ordtak for kvar dag henta frå Norske Ordsprog av Ivar Aasen. Ordtaka har den originale forma slik språkbyggjaren Ivar Aasen la dei fram i 1881-utgåva. På den måten er både den poetiske og estetiske krafta i utforminga teken vare på, samstundes som dei kvardagsnære og tankemetta seiemåtane er lett tilgjengelege. Dei vanlegaste merkedagane er også med, og somme har ein kort omtale. Appen Dagens Aasen-ord kan lastast ned gratis for iPhone, iPad og Android. – Plutseleg var det hovudmålet mitt Tajik fortel om si eiga ungdomstid, om ei ambisiøs jente som var normalt ureflektert og lett å påverke i språkspørsmål – spesielt om det var læraren som var agitatoren. Ei pragmatisk jente, som kjøpte argumentet om at å skifte til bokmål som hovudmål var smartare, både for karakterane og for journalistkarrieren. –Som ein konsekvens av dette brukte eg bokmål meir og meir, og plutseleg var det hovudmålet mitt. Då eg seinare jobba som journalist, etterrasjonaliserte eg valet av målform med at det var lurt å ha bokmål som hovudmål, fordi då hadde ein fleire moglegheiter. Eg trur ikkje eg knytte sterke kjensler til det å skifte målform. Eit aktivt val Først etter fem år i Oslo og eit skifte frå journalistikk til politikk, kom Tajik fram til at det var på høg tid å gripe til nynorsken igjen. – Eg tenkte at eg måtte bidra med å skrive nynorsk i sosiale medium og i visse avisinnlegg, og ikkje berre vere engasjert i spørsmålet på eit teoretisk plan. – Det hender at folk som har fått med seg at eg skriv nynorsk i sosiale medium forventar at eg skriv nynorsk på alle andre arenaer. Difor blir nokre forvirra når eg vekslar mellom bokmål og nynorsk. Det får dei berre bli, smiler ho bestemt. Disse språkene finner du på Det flerspråklige bibliotek Albansk Amharisk Arabisk Bosnisk-KroatiskSerbisk Bulgarsk Burmesisk Dari Engelsk Estisk Finsk Fransk Hausa Hindi Islandsk Joruba Kinesisk Kurdisk Latvisk Litauisk Nederlandsk Oromo Panjabi Pashto Persisk Polsk PorFoto Joakim S. Enger tugisisk Rumensk Russisk Shona Somali Spansk Swahili Tagalog Tamil Thai Tigrinja Tsjekkisk Tsjetsjensk Tyrkisk opp ei samling på burmesisk. Noen år senere var det finanskrise på Island, og mange islendinger flytta til Norge. Da bygde vi opp en ny islandsk samling her i biblioteket, forteller Siri Tidemann-Andersen. På samme tid har antall utlån fra en av de største samlingene i Det flerspråklige biblioteket gått ned. «Urdu er fortsatt det største språket hvis vi ser på utlånstall, men antall utlån går ned. Det skyldes nok at det vokser opp tredje og fjerdegenerasjons brukere av dette språket i dag, og selv om de snakker urdu, leser de på norsk», forteller Tidemann-Andersen. Twi Ukrainsk Ungarsk Urdu dei språka ein kan, ofte i løpet av same setning. Forskarar kallar dette kodeveksling, og meiner ein i staden for å sjå på det som avvik, bør leggje vekt på korleis slike store, språklege repertoar i dei fleste tilfelle er ein ressurs. – Opphavleg snakka eg berre persisk heime med foreldra mine, men det blir ofte slik i fleirspråklege familiar, at ein på same tid snakkar fleire ulike språk i same setning. Dei orda ein først kjem på, er dei ein seier. Når eg snakkar med foreldra mine, begynner vi ofte på eitt språk, og så blir det noko anna undervegs. Ingen er berre ein ting, alle har samansette identitetar Språkleg lappeteppe – Men når eg sit på kafé med ei veninne, som også kan både persisk, urdu og norsk, er det likevel slik at vi av ein eller annan grunn snakkar engelsk saman. For Tajik, og mange andre med fleirspråkleg bakgrunn, er det naturleg å veksle fritt mellom – Kor standhaftig er du med din eigen dialekt frå Strand i Rogaland? Vietnamesisk – For mi forståing av meg sjølv er det veldig viktig å halde på dialekten så godt som eg kan. No har eg budd i Oslo i sju år og merkar at eg må moderere meg. Når eg står i butikken, lurer dei veldig på kva eg vil ha viss eg seier «påse». Så no har eg begynt å seie «pose». Eg har også slutta å seie ord som «løye» og «håve», vedgår ho. – Du har sagt fleire gonger at «ein ikkje har røter, men føter». Men fungerer det slik når det gjeld språk? – Språket er noko eg har med meg i bagasjen, og då kan eg bruke språket som verkty i ulike situasjonar. Det er til sjuande og sist ikkje språket som definerer meg, men det er på alle måtar ein del av den eg er. Ein bruker språket forskjellig når ein vil bli teken seriøst som statsråd, eller viss ein vil bli sett på som hipp og kul. – Eg vil gjerne vere begge deler, forklarer Tajik. Ho ler, plasserer drua ho har fikla med ei stund i munnen, og fullfører tanken: – Ingen er berre ein ting, alle har samansette identitetar. Språkåret 2013 I kjelleren på Deichmanske bibliotek i Oslo ligger et bibliotek for hele Norge, med språk fra hele verden i hyllene. – Det betyr veldig mye for folk å ha tilgang til litteratur på det språket de er vokst opp på, sier Siri Tidemann-Andersen. Hun er avdelingssjef for Det flerspråklige bibliotek, et bibliotek som rommer samlinger på 44 ulike språk. Herfra sendes det ut såkalte depoter til bibliotek over hele landet, som derfra lånes ut til låntakerne. Et depot inneholder et utvalg av bøkene fra en samling, og lånes ut til et bibliotek for flere måneder om gangen. Nedgang på urdu, oppsving på islandsk – Det er store svingninger i utlånet på de ulike språkene. For en del år siden fikk Norge mange kvoteflyktninger fra Burma, og da bygde vi Språkåret 2013 Arbeidsinnvandring gir økt utlån Etter at arbeidsinnvandringen fra Øst-Europa økte har bøker på latvisk, estisk og litauisk blitt mer utlånt. Kinesisk, tigrinja og rumensk øker også markant. Det er en stor jobb å holde samlingene ved like. De skal inneholde ny og gammel litteratur for både barn og unge. Samlingene blir vedlikeholdt av ansatte og innleide språkkonsulenter. – De hjelper oss med innkjøp og holder oversikt over ny litteratur. Noen språk er det vanskelig å få tak i bøker på, både fordi det skrives lite ny litteratur og fordi det er vanskelig å få fraktet bøkene til Norge. Noen av språkkonsulentene kjøper bøker til bibliotekets samlinger når de er på ferie i hjemlandet, forteller Siri Tidemann-Andersen. Georgisk neste? Det er en spennende verden av litteratur, filmer og musikk i samlingene på Det flerspråklige bibliotek. Men er det bruk for et slikt tilbud i framtida? Ja, mener avdelingssjefen. – Hele verden er ikke på internett. For en del av språkene er det ikke mulig å få tak i litteratur via nettet, og det er ikke så stort mangfold i det som tilbys. I tillegg tror jeg det fortsatt vil være viktig for mange å kunne låne ny litteratur på morsmålet, forteller hun. Biblioteket gjør mer enn å låne ut bøker. De lager utstillinger som blir sendt rundt til ulike folkebibliotek for å formidle flerspråklig litteratur, og vedlikeholder stadig «startsamlingen»sin. Dette er en samling som gir innføring i det norske språket og det norske samfunnet, eller i andre språk og andre samfunn. I tillegg har Det flerspråklige bibliotek gitt ut tospråklige barnebøker. Disse har blitt populære i barnehager. – Her om dagen fikk jeg en henvendelse fra en fra Georgia. Vi må se litt mer på tallene før vi eventuelt oppretter en samling. Men det kan hende at den neste samlingen vi oppretter er på georgisk, sier Siri Tidemann-Andersen. Språkfest på Litteraturhuset i Bergen Vi inviterer til Språkfest på Litteraturhuset i Bergen, der kunstnarar frå tre forskjellige land formidlar språkglede og kulturell identitet gjennom fire ulike kunstuttrykk. Vi ønskjer å vise språkleg mangfald spegla gjennom ulike kunstnariske uttrykksformer. Det blir klassisk indisk dans, framført av Kristina Luna frå Vilnius (Litauen). Forfattar Jo Torkjel Fenne kjem til Bergen med ein teiknspråktolk, og saman framfører dei utdrag frå boka «Statuevelterne» frå 2012. Journalist og forfattar Asria Taleb Mohammed les poesi frå Vest-Sahara, landet som kjempar for sjølvstende og retten til å vere eit eige land. Asbjørn Ribe avsluttar kvelden med utdrag frå den andre plata si, 1400 Ski, gitt ut i januar 2013, der han syng på sørlandsdialekt. Det flerspråklige bibliotek har tre hovedfunksjoner • Kompetanse- og veiledningssenter for flerkulturelle bibliotektjenester med vekt på tjenester til asylsøkere, innvandrere og flyktninger. • Innkjøps- og katalogavdeling for litteratur og andre medier på mange språk. • Nasjonal fjernlånssentral for litteratur og andre medier til asylsøkere, flyktninger og innvandrere. Smaken av språk Vi feirer Språkåret 2013. Lørdag 16. mars kan du få en smak av språk som snakkes i byen vår! Vil du lære å hilse på somali eller telle på thai? I anledning Språkåret 2013 blir det språkfest for hele familien i Hovedbiblioteket i Bergen fra klokken 13 – 15. Du får smake på språk fra hele verden. Leo Ajkic, Tom Soya, Jamal og Alejandro fra «Leo og u-landslaget» åpner arrangementet. De og flere blir å treffe på språkpostene. Lær fraser på mange nok språk, og du kan vinne en premie! 9 Eit annonsevedlegg for Språkåret 2013 Nordsamisk Eit annonsevedlegg for Språkåret 2013 Nordsamisk NORDSAMISK Kjelde: allkunne.no Dei moderne samiske språka stammar alle frå eit einskilt ursamisk språk, som blei talt fram til 800 e.Kr. Det er uvisst kor mange som har nordsamisk som førstespråk, men talet ligg truleg på mellom 20 000 og 30 000. Om lag 70 % av dei bur i Noreg, 20 % i Sverige og 10 % i Finland. Stovnersamen Nordsamisk er offisielt språk i dei norske kommunane Guovdageaidnu / Kautokeino, Kárášjohka / Karasjok, Unjárga / Nesseby, Deatnu / Tana, Porsáŋgu / Porsanki / Porsanger og Gáivuotna / Kåfjord, og i dei finske kommunane Eanodat / Enontekiö / Enontekis, Ohcejohka / Utsjoki / Utsjok, Anár/ Inari/ Enare og Soađegilli / Sodankylä. Den norske regjeringa vedtok i 1879 at «Undervisningen i Almueskolen bør saavidt muligt meddeles paa Børnenes eget Talesprog», men dette galdt ikkje for samiske og kvenske born. I 1959 blei det tillate å bruke samisk som undervisningsspråk. Frå 1969 kunne samisktalande foreldre krevje samiskundervisning. I 1985 blei det vedteke at born i samiske distrikt skulle få undervisning i eller på samisk. Stovnersápmelaš Foto: Birgitte Heneide – Jeg tenker at jeg gjør noe positivt for den samiske kulturen ved å bringe språket videre På multikulturelle Stovner i Oslo holdt det ikke å bare snakke norsk. Anna Lanto (17) valgte seg derfor samisk, språket faren hennes aldri fikk lære. Máŋggakultuvrralaš Stovneris, Oslos, ii lean doarvái hállat dušše dárogiela. Anna Lanto (17) válljii danin sámegiela, giela maid su áhčči ii beassan oahppat. Valget tok hun for fire år siden, da hun gikk i 8. klasse. Reaksjonene var mange. «Men du har jo ikke plass til reinsdyrflokken din når du bor i blokk!», var det en som sa. Andre ville høre henne si noe på sitt nye språk. Og i romjula la Anna ut en video på bloggen sin der hun snakker samisk. Hun forteller om familien sin, kattene sine og om Tana, farens hjemsted. – Jeg fikk mange reaksjoner. Mange syntes det var gøy, og de syntes samisk var et vakkert språk, forteller Anna. Heaittihuvvon Schous vuollabijahagas, trihkaid bisánansajiid ja geardedáluid gaskkas, lea Oslo Sámi viessu. Guovdageainnu, Deanu ja Kárášjoga gávttehasaid ja rukses ulloliinniid gaskkas, biđushájas, mii gávdnat Anna. Son lea coggan ruvttočuvlla, Dr. Martens ja vuovttat alihastet. Lea guovvamánu 6. beaivi, Sámi álbmotbeaivi. – Ovdal go lohkagohten sámegiela in ávvudan álbmotbeaivvi, muhto maŋimuš jagiid lean searvan eanet ja eanet. Máhcan maŋŋelabbos ja maŋŋelabbos Sámi viesus! Anna Oslo-guovllu ustibiin dušše Irja Keskitalo hállá sámegiela, ja dán jagi soai ávvudeaba guovvamánu 6. beaivvi ovttas. Blått hår, røde sjal I bygget til det nedlagte Schous bryggeri, midt mellom trikkestopp og blokker, ligger Samisk hus i Oslo. Mellom kofter fra Kautokeino, Tana og Karasjok, røde sjal og i lukta av bidos, finner vi Anna. Hun er kledd 10 Čeahppu aht` čeahppu Son lohká iežas sámegielčehppodaga leat guovttejahkásačča dásis, muhto i rutete kjole, Dr. Martens-sko og har blått hår. Det er 6. februar, Samefolkets dag. – Jeg kan ikke spise bidos, jeg er vegetarianer, ler hun, men legger til at dagen betyr stadig mer for henne. Helt siden hun skjønte at hun har samiske aner på farssiden, har Anna hatt lyst til å lære nordsamisk. På Samefolkets dag de siste årene har hun opptrådt på frokosten ordføreren holder for byens samer i Oslo rådhus og på arrangementet på Samisk hus. I år er hun bare med som festdeltaker. – Før jeg begynte med samisktimer feiret jeg ikke dagen, men de siste årene gjør jeg det mer og mer. Jeg går senere og senere hjem fra Samisk hus! Eneste jenta i klassen Mellom barn, voksne og eldre, flesteparten kledd i kofte, har Anna og venninna Irja Keskitalo funnet seg plass ved et bord. Irja er den eneste Anna omgås i Oslo som snakker samisk, og i år feirer de 6. februar sammen. Ellers snakker Irja gal doamiha lasihit ahte Anna gal ádde ollu eanet. – Mun in máhte nu ollu sániid, muhto dovddan gal giellaoahpa, Anna čilgesta. Son válljii lohkagoahtit sámegiela njeallje jagi dassái, go váccii 8. luohká. Ollugat čavggahedje su. ”Iihan du eallu čága du gávpotvistái!”, lei gii nu láhttestan. Iige leat álki oahppat giela, maid gullá dušše guokte diimmu vahkkui ođđasiin ja rádios. Beassážiid gal šaddá eará leaktu. Dalle son vuolgá Detnui fitnat áhččis luhtte. – Ovdal in leat duostan sámástit doppe, go gulan, ahte hálan Oslo-šuoŋain! Muhto dán jagi gal áiggun duostat dadjat juoidá, son deattasta. Áhčči lea rámis Josef Lanto, Anna áhčči, lea oainnat máhccan Detnui, gos šattai bajás. Sin sogas leat sihke sápmelaččat, kvenat ja dážat. Go Josef váccii skuvlla, son ii beassan oahppat sámegiela. Muhto go Anna ieš válljii oahppagoahtit sámegiela, de áhčči maid movttiidii ja searvvai sámegielkursii. Språkåret 2013 – Anna oahppá johtileappot ja buorebut go mun, muhto mun guldalan sámeođđasiid ja ádden jo muhtin veardde. Lea hui buorre, ahte son lea mielde čalmmustahttimin sámevuođa. Dat lea buorre midjiide buohkaide, Josef dadjá. Ovdagáttut sámiid ektui Stovneris, Groruddalenis, gos Anna lea šaddan bajás, lea hui ollugiin gullevašvuohta eará riikii go Norgii. – Stovneris ii lean moge čáffa leat dábálaš norgalaš, gii ii máhte nuppi giela, iige dovdda nuppi kultuvrra. Muhto sámevuohta ii lean doarvái earálágan, vai gulašii nuppi jovkui. Dan dihte ožžon ollu kommentáraid ja gárten gillát árgabeairasismma, maid eai sihkkarit livčče dohkkehan, jos dat livččii gullon ovdamearkka dihte pakistánalačča guovdu, son lohká. Dáistaleapmi Anna mielas lei ártet manin lei nu váttis oažžut sámegiel diimmuid. Sihku su mielas ja skuvlla bargiid mielas lei váttis áddet vuogádaga. Dán áigge válljejit dattetge eanebut go ovdal su skuvllas lohkat sámegiela, ja dat lea Anna mielas buorre. — Dáruiduhttima geažil sámegiella lea njuikestan ovtta buolvva badjel. Jáhkán ja sávan, ahte sámi kultuvra ja sámegiella viidu ja lieđđu dál, go ođđa buolva šaddá bajás, Anna Lanto loahpaha. Háliidat go gullat Anna sámástit? Mana siidui uperfektejenter.blogg.no Språkåret 2013 Anna med læreren sin som hun har helt for seg selv to timer i uka på Kampen skole, der samiskundervisninga foregår. Hun hevder hun er på nivå med en samisk toåring, mens Irja iler til og sier at Anna forstår mer enn som så. – Jeg har for dårlig ordforråd, men kan mye av grammatikken, sier Anna. Og det er ikke lett å lære et språk som du nesten bare hører to timer i uka. Litt samiske nyheter gjennom Ođđasat og Sameradioen får hun med seg, men uten et stort samisk nettverk blir det vanskelig. Men i påskeferien kan det bli annerledes. Da skal hun til Tana for å besøke faren. – Tidligere har jeg ikke turt å snakke samisk når jeg er der, for jeg hører at jeg har Oslo-aksent! Men i år skal jeg tørre å si noe, sier hun. Stolt pappa Josef Lanto, Annas pappa, har nemlig flytta tilbake til Tana, der han vokste opp. I familien hans er det både samer, finsktalende, kvener og nordmenn. Men da Josef gikk på skolen, fikk han ikke lære samisk. – Jeg vokste opp på den tida da man ikke snakka samisk. Først i 1972 ble det lov med samiskopplæring, og da var jeg ferdig på skolen, sier han. Men da dattera Anna begynte med samisk på eget initiativ, ble han inspirert til å begynne på kurs selv. – Hun lærer mye raskere og bedre enn meg, men jeg hører litt samiske nyheter og forstår en del. Det er veldig fint at hun er med og fronter det samiske. Det er bra for oss alle, sier Josef. Samefordommer Anna vokste opp på Stovner i Groruddalen, noe som har hatt mye å si for at hun valgt samisk. – Det er ekstremt lite rasisme, fordi det er så utrolig mange kulturer der. Det var ikke kult å bare være helt vanlig norsk og ikke kunne snakke et annet språk, ha en annen kultur. Alle var jo flerkulturelle! Men samisk var faktisk ikke kult da jeg begynte med det på ungdomsskolen, sier Anna. Hun tror samisk havnet i en slags mellomposisjon – det var verken norsk eller utenlandsk. – Det var kult å komme fra et annet land, ha en annen religion og snakke et annet språk, men samisk var ikke annerledes nok til at det havnet i den kategorien. Jeg fikk en del kommentarer, og det var hverdagsrasisme som man aldri ville akseptert om det var mot for eksempel en pakistaner, sier hun. Likevel er hun veldig glad for å ha vokst opp i et så flerspråklig og flerkulturelt miljø. – Det er utrolig kult å ha vokst opp på Stovner, og fått lære så mye om andre religioner og kulturer. Jeg kan sikkert si korte fraser på 10-15 språk. Nå går jeg på videregående på Frogner, og det er veldig stor forskjell, sier hun. En kamp Anna reagerer på hvor vanskelig det var å få samisktimer, selv om hun har krav på det. Systemet var vanskelig å forstå, både for henne og de ansatte ved skolen. Egentlig ville hun ha begynt enda tidligere enn i 8. klasse. – Det er for lite kunnskap om hvordan man kan få ha samisk, sier hun. I dag er det likevel flere enn før som velger å lære samisk i skolen, og det er Anna glad for. – Fornorskingsprosessene gjorde at samisk på en måte har hoppet over en generasjon. Foreldregenerasjonen vår fikk ikke lære det, men mange som vokser opp nå velger det. Jeg tror og håper at den samiske kulturen og det samiske språket vil vokse og blomstre, sier Anna Lanto. Vil du høre Anna snakke samisk? Gå inn på uperfektejenter.blogg.no 11 Eit annonsevedlegg for Språkåret 2013 Eit annonsevedlegg for Språkåret 2013 Program Program Språkåret 2013 4. mars – 7. april 19. mars 09. april Rauland 50,–/ Gratis www.raulandkunstforening.no Rauland kunstforening Sandane kl. 19.00 www.softeater.no Arr. Sogn og Fjordane teater Hamar, Gravdahl bokhandel, kl. 18–20. Professor Lars Anders Kulbrandstad held føredrag med etterfølgjande diskusjon. http://hamar-dml.no/aktivitetar. html Arr.: Hamar dialekt og mållag Vinterutstillinga 2013 14.–16. mars Språkkonferansen – Rom for språk Litteraturhuset , Bergen www.uib.no/lle/forskning/ konferanser/ Arr. Universitetet i Bergen 14. mars My fair lady goes Sogn og Fjordane Olivinhallen, Åheim kl. 19.00 www.softeater.no Arr. Sogn og Fjordane teater My fair lady goes Sogn og Fjordane 21. mars My fair lady goes Sogn og Fjordane Askvollhallen kl. 19.00 Askvoll www.softeater.no Arr. Sogn og Fjordane teater 22. mars Tegnspråkkonkurranse Kulturkveld til minne om Asbjørn Aarnes Litteraturhuset i Oslo, Amaile Skram-salen kl. 19.00 Arr. Dag & Tid og Det Norske Akademi for Språk og Litteratur 15. mars Språkfest Litteraturhuset i Bergen kl 19.30, gratis www.litthusbergen.no Arr. Språkåret 2013 og Universitetet i Bergen 15. mars Sametingets språkmotiveringspris Heile landet Frist for å komme med forslag er 15. mars. www.sametinget.no 10. april My fair lady goes Sogn og Fjordane Aurland idrett- og samfunnshus kl. 19.00 www.softeater.no Arr. Sogn og Fjordane teater Heile landet www.ungdomslag.no Arr. Noregs Ungdomslag 3. april My fair lady goes Sogn og Fjordane Høyanger, kl. 19.00 www.softeater.no Arr. Sogn og Fjordane teater 5. april My fair lady goes Sogn og Fjordane Flora samfunnshus kl. 19.00 www.softeater.no Arr. Sogn og Fjordane teater 5. april Kulturkveld 5. juni 01. – 04. august Arr. Haugesund folkebibliotek Ørsta, Fru Svendsen kl.19.00 Arr. Kveldskafeen Fru Svendsen Lom, Skjåk og Vågå www.diktardagar.no Arr. Diktardagar Les! Nynorsk Nynorsk sommarfest Nypremiere: Bikubesong Det Norske Teatret, Oslo www.detnorsketeatret.no Arr. Det Norske Teatret 23. april Forfatterlunsj Strømmen Arr. Skedsmo folkebibliotek Rollespillkveld, (Laiving) Grimstad Kulturhus, Galleriet Gratis www.barnebokfestivalen.no Arr. Barnebokfestivalen i Grimstad Landsmøte, LNK Kulturhuset, Voss Arr. Landssamanslutninga av nynorskkommunar 3. mai My fair lady goes Sogn og Fjordane Bikubekveld i 100 – «Kan du høyre folket syng…?» Førdehuset kl. 18.00 www.softeater.no Arr. Sogn og Fjordane teater Det Norske Teatret, Oslo kl. 22.3o www.detnorsketeatret.no Arr. Det Norske Teatret 13. april 15. april Nynorskstafetten Lindesnes og Grindheim www.nm.no Arr. Noregs Mållag 6. mai Kvensk kultur og kvensk og finsk språk fra barnehage til arbeidsliv Vadsø Arr. Kvensk institutt og Vadsø Ruija kvenmuseum 16. april Nynorsk i staten Hamar, Gravdahl bokhandel kl. 18–20, gratis www.hamar-dml.no Arr. Hamar dialekt- og mållag Kjernehuset på Gvarv kl. 19.00 Arr. Bø mållag og Nes mållag 10. mai – 08. juni Samisk litteraturfestival Varanger/ Tana Arr. Nesseby bibliotek, Bokbussen i Nesseby og Tana, og Isak Saba senteret Bikubekveld i 100 – Frå Piaf til Jacques Brel og mykje imellom. 6. april Det Norske Teatret, Oslo kl. 22.30 www.detnorsketeatret.no Arr. Det Norske Teatret Hotell Dag Bondeheim Skien, kl 17.00 Arr. Mållaget Dag Kulturtreff «Hedmarking je?» Hotell Bondeheimen 100 år Oslo, gratis, kl. 12 – 18 www.bondeheimen.no Arr. Hotell Bondeheimen og Bondeungdomslaget i Oslo Ringsaker bibliotek, Brummundal kl. 19.00, gratis www.ringsaker.kommune.no Arr. Ringsaker bibliotek og Klaape kulturformidling Nynorsk-kafè Hamar, Tante Gerda, Strandgata 35 kl. 16–17 www.hamar-dml.no Arr. Hamar dialekt- og mållag My fair lady goes Sogn og Fjordane Sogndal Kulturhus kl. 18.00 www.softeater.no Arr. Sogn og Fjordane teater 16. mars Smaken av språk Bergen Offentlege Bibliotek kl. 13–15, gratis www.språkåret.no Arr. Språkåret 2013 og Bergen Off. Bibliotek 9. april Nynorskkafè Tante Gerda, Hamar kl 16 – 17, gratis www.hamar-dml.no Arr. Hamar dialekt- og mållag 9. april My fair lady goes Sogn og Fjordane Årdal 19.00 www.softeater.no Arr. Sogn og Fjordane teater 19. april Bikubekveld i 100: – Så lenge skuta kan gå, keisaren av Portugalia – danse samba med meg … Det Norske Teatret, Oslo, kl. 22.30 www.detnorsketeatret.no Arr. Det Norske Teatret 19. – 21. april Landsmøte Noregs Mållag Ørsta www.nm.no Arr. Noregs Mållag 12 Steinbrudduka Grimstad www.kastelletkultursenter.com Arr. Kastellet Kultursenter 4. august Hamar, Tante Gerda, Strandgata 35 Kl. 16–17 www.hamar-dml.no Arr. Hamar dialekt- og mållag Ørsta Arr. Ivar Aasen-tunet og Aasenslekta Nynorsk-kafé Slektstemne 5. august 14. – 16. juni Landsmøte Norsk Esperanto-forbund Oslo, Haraldsheim vandrehjem www.esperanto.no Arr. Norsk Esperanto-forbund 28. mai – 2. juni Norsk litteraturfestival Lillehammer www.litteraturfestival.no Arr. Norsk litteraturfestival – Sigrid Undsetdagene Paaskiviikko 2013 Nord Troms www.kvenkultursenter.no Arr. Halti kvenkultursenter IKS Ørsta www.aasentunet.no Arr. Ivar Aasen-tunet Ivar Aasen sin fødselsdag 18. – 21. juni Det Norske Teatret, Oslo blogg.detnorsketeatret.no Arr. Det Norske Teatret 23. –29. oktober Språk og film Verdensteatret, Tromsø Gratis www.verdensteatret.no Arr. HSL-fakultetet, Universitetet i Tromsø og Verdensteatret 04. oktober Nordisk ungdomskonferanse, Oslo 4.-6. oktober vert det arrangert Nordisk språkkonferanse om språkmangfaldet i Norden. Arr. Norsk Målungdom 25. oktober 25. november Det Norske Teatret 100 år – Ope hus Historiske laurdagar – Den avromantiserte Peer Gynt Det Norske Teatret, Oslo,gratis blogg.detnorsketeatret.no Arr. Det Norske Teatret Det Norske Teatret, Oslo kl. 12.00 www.detnorsketeatret.no Arr. Det Norske Teatret 10. oktober Kabareten – «Ein god dag kjem aldri for tidleg» www.detnorsketeatret.no Arr. Hordaland Teater, Sogn og Fjordane Teater og Det Norske Teatret 28. oktober Språkseminar Det Norske Teatret www.detnorsketeatret.no Arr. Det Norske Teatret Bikubekveld i 100 – Zorba, Theodorakis og Bouzouki Aurland www.nynorskelitteraturdagar.no Arr. Aurland kommune Heile landet www.språkåret.no/2012/12/ demokratisk-vorspiel/ Arr. Norsk Bibliotekforening / Språkåret2013 Det Norske Teatret kl 22.30 www.detnorsketeatret.no Arr. Det Norske Teatret 4. – 10. november Kirkeruinene i Tønsberg og Nøtterøy bibliotek kl. 19.30 www.vestfoldfestspillene.no Arr. Litteraturuka i Vestfold, Tønsberg bispedømmeråd og Vestfold Festspillene AS Dei Nynorske Festspela Ørsta/ Volda www.aasentunet.no Arr. Nynorsk Kultursentrum Monologen – «Tale på Trænet» Jøa, Fosnes Kl. 19.30 www.nordtrondelagteater.no Arr. Trøndelag Teater Norgesskolen Tomb Videregående skole, Råde. En tre ukers sommerskole i norsk språk og kultur. Skolen er et tilbud til barn og ungdom mellom 9 og 18 år som ønsker å ha kontakt med Norge, norsk kultur og språk. Arr. Nordmanns-Forbundet / Norwegians Worldwide Språkåret 2013 1. november 18. oktober 18. oktober 5. september Kabareten – «Ein god dag kjem aldri for tidleg.» Bergen www.hordalandteater.no Arr. Hordaland Teater, Sogn og Fjordane Teater og Det Norske Teatret Døves Kulturdager, Trondheim, Royal Garden hotell Fagdag www.kulturdagene.net Arr. Norges Døveforbund ved Trondheim døveforening 21. – 23. oktober 14. september Historiske laurdagar – Teatret under krigen Det Norske Teatret, Oslo kl. 12.00 www.detnorsketeatret.no Arr. Det Norske Teatret Barnelitteraturveke Møre og Romsdal www.aasentunet.no Arr. Ivar Aasen-tunet, Nynor sksenteret & Fylkesbiblioteket 21. – 27. oktober 19. september Lansering av band 11 av Norsk Ordbok 2014 Trondheim Det Norske Teatret, Oslo kl. 12.00 www.no2014.uio.no Arr. Norsk Ordbok 2014 Demokratisk vorspiel Heile landet www.språkåret.no/2012/12/ demokratisk-vorspiel/ Arr. Norsk Bibliotekforening / Språkåret 2013 21. – 27. oktober 27. september Språkseminar og festmiddag Hotel Terminus, Bergen Arr. Vestmannalaget Språkåret 2013 Det Norske Akademi for Språk og Litteratur feirer sitt 60-årsjubileum Litteraturhuset i Oslo, Wergeland-salen kl. 19.00 Arr. Det Norske Akademi for Språk og Litteratur Språkåret 2013 er året som gjer tilskodarar til deltakarar. Dette er programmet for Språkåret 2013 så langt. Kvar veke blir det meldt inn nye arrangement frå heile landet. Vi oppmodar alle om å følgje med på kalenderen på vår nettside, og melde inn sine eigne arrangement. www.språkåret.no Søk prosjektstøtte! Tildelingskriterie og søknadsskjema finn du på: www.språkåret.no. Søknadsfrist 15. april 25. november 2. – 8. september ARTikulasjon Urpremiere: Fem Årstider Heile landet www.norskbibliotekforening.no Høgskulen i Volda www.hivolda.no Arr. Grieg Research School in Interdisciplinary Music Studies (GRS) og Seksjon for musikk, HVO 20. juni Det Norske Teatret, Oslo www.detnorsketeatret.no Arr. Det Norske Teatret www.detnorsketeatret.no Arr. Det Norske Teatret Heile landet www.språkåret.no Arr. Språkåret 2013 Bibliotekveke, Demokratisk vorspiel Historiske laurdagar – Kampen for huset Norsk Bibliotekforening 100 år 26. oktober 6. oktober 16. november 21. november Multimodalities: Aesthetic Dimensions in Music and Education Practices. 07. – 26. juli 02. – 09. juni Ivar Aasen sin fødselsdag 5. august 27. juni 16. mars Jubileumsveka til Det Norske Teatret 04. – 11. august 11. juni 27. – 30. juni 14. mai 1. – 6. oktober 8. juni 17. april 15. mars Diktardagar 24. april. 12. april «Kven veit?» – Tredje tevlingsrunde 22. – 27. april 24. – 25. april Auglend skole, Stavanger Arr. Auglend skole 25. mars 14. mars «Språkhaldningar i det fleirkulturelle Noreg» Litteraturfestivalen i Akershus Folkebibliotekene i Akershus www.litteraturfestivalen iakershus.blogspot.no Arr. Fylkesbiblioteket i Akershus Nynorske litteraturdagar Nyutgivelse av Gorgus Cowards Arr. Riksmålsforbundet 6. desember Avslutning av Språkåret 2013 Aasen-tunet, Ørsta www.språkåret.no Arr. Språkåret 2013 Hausten 2013 Språk og film Verdensteatret, Tromsø Gratis www.verdensteatret.no Arr. HSL-fakultetet, Universitetet i Tromsø og Verdensteatret 6. – 8. november Tromsø International Conference on Language Diversity www.uit.no/tavla/ artikkel/320146/tromso_ international Arr. Universitetet i Tromsø 8. november Bikubekveld i 100 – Frå Ervingen til Trost i taklampa og Bør Børson Kvensk teateroppsetning Varanger Nord-Varanger kvenforening Heile året Nynorskstafetten Noregs Mållag feirar Språkåret 2013 med å køyre 12 000 kilometer og besøke 143 stader i heile landet. Noregs Mållag feirar at det er 200 år sidan Ivar Aasen vart fødd med å køyre i fotspora hans. Nynorskstafetten starta på fødestaden til Aasen i Hovdebygda i Ørsta 28. januar, og stafetten skal rulle heilt fram til 19. oktober i Bygland på Agder. Følg stafetten dag for dag, og sjå heile reiseruta på: www.nynorskstafetten.no Det Norske Teatret kl 22.30 www.detnorsketeatret.no Arr. Det Norske Teatret 14. – 15. november Norsk tegnspråk, vår alles kulturarv – eller? Oslo Arr. Norges Døveforbund og Språkrådet 13 Sørsamisk Eit annonsevedlegg for Språkåret 2013 – Må bruke den samisken vi kan — Tjoerebe nåhtadidh dam saemiengïelem maam maehtebe Når sametingsrepresentant Ellinor Jåma vil revitalisere det sørsamiske språket, er det først og fremst sonen Jaahke Elias ho har i tankane. Ho har hatt det ho kallar ein språkleg privilegert oppvekst, men har møtt språkleg motstand i sitt politiske liv. Når Jåma i 2012 som første politikar valde å tale sørsamisk frå talarstolen på Sametinget, skapte det reaksjonar og overskrifter. – På Sametinget har det sørsamiske språket vore som ein minoritet blant minoritetar, fortel ho. – Per i dag er det berre høve til å snakke nordsamisk på Sametinget. Som sørsamisk tillitsvalt føler eg at det er mi plikt å formidle ein bodskap på sørsamisk. Jaahke, ikkje Jakob Vesle Jaahke Elias har lungebetennelse, men joikar improvisert i bakgrunnen for seg sjølv, som ei påminning om kvar samtalen finn stad. I Snåsa er sørsamisk forvaltingsspråk i kommunen, på line med norsk. – Då han blei fødd, stod valet mellom namnet Jakob, og den sørsamiske varianten av namnet, nemleg Jaahke. Etter ein kort samtale med far min, blei det klart at det i røynda ikkje var eit val, fortel Jåma. Ho meiner det er avgjerande å lytte til kunnskap frå tidlegare generasjonar. – Farfaren min snakka mykje om alle dei endringane som hadde skjedd sidan han var ung. Han var uroa, både for framtida mi og for den sørsamiske kulturen. Far kunne berre samisk då han begynte på skulen, og vart «straffa» då han snakka samisk i skulegarden, utdjupar ho engasjert. Fordi samar oftast vil bli omtalt som eitt folk, er det kanskje naturleg å gå ut frå at dei også har berre eitt språk. Ellinor Jåma bruker då også konsekvent «samisk» når ho i samtalen fleire gongar refererer til sitt eige språk. Men i realiteten er den sørsamiske dialektvarieteten direkte uforståeleg for den nordsamiske majoriteten, omlag som norsk og islandsk. Trass i revitaliseringsprosessen dei siste åra har sørsamisk berre 5-600 brukarar. Såleis er det ei prinsippsak når Ellinor Jåma meiner Sametinget òg bør ha sørsamiske tolkar. Og ho har planar om å nytte sørsamisk frå talarstolen fleire gongar i Språkåret, fortel ho, medan sonen gaular noko på sørsamisk i bakgrunnen. Vesle Jaahke er heldig. Ikkje berre har han ei brennande engasjert mor. Han går òg i ein sørsamisk barnehage, og lærer språket grundigare enn Ellinor nokon gong har gjort. No kan han språket så godt at han korrigerer språkbruken til mora i matlaginga. – Vi treng politikarar og språkarbeidarar som engasjerer seg i det sørsamiske språket. Det viktigaste er at han skal bli språkleg trygg og stolt. Det er viktig at dei som veks opp i dag har alle verktøya – og er i stand til å bruke dei. – Det er opp til oss å gripe det forfedrane gjorde mogleg for oss, og leggje til rette for framtidas brukarar av sørsamisk, seier ho. Men det er ikkje berre i skulesamanheng at disiplinen har vore til skade for den sørsamiske språkkjensla. Den indre språkjustisen i det samiske miljøet har òg vore for sterk, trur Jåma. – Mange sørsamar kan norsk best, og snakkar eit slags sørsamisk blandingsspråk, basert på norsk grammatikk. I motsetnad til mange andre meiner eg det er positivt med eit slikt blandingsspråk, at det kan bidra til å bryte barrierar for dei som har språksperrer. – Skal vi greie å revitalisere språket må vi bruke den samisken vi kan, slår ho tydeleg fast. Storfjord språksenter Kva er det viktigaste ein gjer på ein litteraturfestival? Jo, ein snakkar med kvarandre. Årets festivaltema er snakk, og vi skal feire Språkåret 2013. Storfjord språksenter er et flerspråklig språksenter lokalisert i Nord-Troms. Språksenteret skal jobbe for å styrke og fremme flerspråklighet i Storfjord kommune, med spesielt fokus på nordsamisk, kvensk og finsk språk. Målet vårt er å favne bredt samt å formidle at språk er artig. Du kan oppleve framsyninga Time has fallen asleep og konsert med Valkyrien Allstars. Fullt program: www.forfattersentrum.no 14 Eitt folk, fleire språk Minipolitikar Indre språkjustis Velkommen til Æ Å Trondheim litteraturfestival 2.–5. mai! Vi får besøk av Kristin Fridtun, Linda Eide, Sunniva Relling Berg, Eldrid Lunden, Siw-Anita Kirketeig, Gunnar Wærness og Henrik Skotte, Trude Marstein og Anna Kleiva (Norge),Ariana Reines (USA), Amalie Smith (Danmark), Lina Wolff (Sverige), Anna Kleiva og fleire. Eit annonsevedlegg for Språkåret 2013 Arrangør er Norsk Forfattersentrum Midt-Norge i samarbeid med eit kunstnarisk råd. Æ Å Trondheim litteraturfestival vart etablert i 2003 og blir arrangert annakvart år. Sørsamisk – Gosse saemiedigkietjirkije Ellinor Jåma sæjhta dam åarjelsaemien gïelem jealajehtedh, dle uvtemes baarnetje Jaahke Elias’em satne måjhtele. Dïhte jeahta satne aktem gaajh hijven gïelen byjjenimmiem åtneme, men dåeriesmoerh gïeline sov politihkeles jieliedisnie dååjreme. Gosse Jåma jaepien 2012 goh voestes politihkere veelji åarjelsaemien soptsestidh håalemestovleste Saemiedigkesne, dle satne stoerre reaksjovnh jïh bijjietjaalegh sjugniedi. – Saemiedigkesne gåarede ajve noerhtesaemien soptsestidh. Goh åarjelsaemien tjirkije dle damtem mov akte dïedte åarjelsaemien gïelesne soptsestidh. – Jaahke, ij Jakob Onne Jaahke Elias lea gåblojste daelie, men oktegimse ånnetji joejkeminie lïhkebisnie, juktie måjhtajehtedh gusnie mijjieh tjahkesjeminie soptsesteminie daelie. Snåasen tjïeltesne dle åarjelsaemien reeremegïele tjïeltesne, nöörjen gïeline ektine. – Gosse dïhte reakasovvi, dle edtjimh veeljedh gaskem nommem Jakob, jïh dam åarjelsaemien nommem, gidtjh Jaahke. Mænngan ånnetji aehtjiebinie soptsestamme dle ij lij rïektesisnie akte veeljeme, Jåma soptseste. Gïelen aarvoe Jåma daamtaj aajjeben bïjre soptseste, jïh veanhta eevre vihkeles daajrose goltelidh dejstie aarebi boelvijste. – Aehtj’aajja ajve saemien meehti gosse skuvlem eelki, jïh bysvehtsem åadtjoeji gosse skuvlesjaljosne saemiesti. Dïhte lij stråarkan, dovne mov båetijen aejkien gaavhtan jïh dan åarjelsaemien kultuvren gaavhtan, eadtjohkelaakan soptseste. Skal vi greie å revitalisere språket må vi bruke den samisken vi kan Sisnjelds gïelejustijse Men ij leah ajve skuvlesne disipline lea skaarine orreme dan åarjelsaemien gïeledomtesasse. Dïhte sisnjelds gïelejustijse saemien byjresisnie lea aaj fer strienghkies orreme, Jåma veanhta. – Gosse manne byjjenim dle lij akte strienghkies fokuse reaktoelaakan soptsestidh. Men jïjnjh åarjelsaemieh nöörjen bööremes maehtieh, jïh aktem såarhts pleentegegïelem soptsestieh, mij våaromem åtna nöörjen grammatihkesne. Jïjnjh jeatjah almetji mohte, dle manne tuhtjem hijven aktine dagkarinie pleentegegïeline, jïh dïhte maahta raastide tsööpkedh dejtie mah gïeletsagkesh utnieh. – Edtjebe buektiehtidh gïelem jealajehtedh tjoerebe nåhtadidh dam saemien maam maehtebe, dïhte tjielkeste. – Onn’ohtje politihkere Jalhts akte jealajehtemeprosesse orreme dej minngemes jaepiej, dle ajve 5-600 almetjh åarjelsaemien soptsestieh. Dan åvteste akte prinsihpeaamhtese gosse Ellinor Jåma veanhta Saemiedigkie aaj byöroe åarjelsaemien toelhkh utnedh. Jïh dïhte gujht soejkesje åarjelsaemien nåhtadidh håalemestovleste gellien aejkien Gïelejaepien, soptseste, mearan baarnebe maam akt åarjelsaemien gïelesne tjåarvoeminie. Onne Jaahke lea aavrehke. Ij ajve dan akte gaajh eadtjohke tjidtjebe. Dïhte aaj aktene åarjelsaemien maanagïertesne vaadtsa, jïh gïelem veelebe leara goh Ellinor naan aejkien lea dorjeme. Daelie Jaahke dan væjkele guktie tjidtjeben gïelem staerede gosse beapmoem jurjehteminie. Daate dov gïelen eadtjohkevoete … datne geajnoem baalah gaehpie Jaahkese? – Jaa, dïhte mov njieljien jaepien båeries baarnetje lea joe akte onn’ohtje politihkere, Jåma föörhkede. – Mijjieh politihkerh jïh gïelebarkijh daarpesjibie, mah eadtjohkelaakan dam åarjelsaemien gïelem pryöjjadieh. Vihkielommes Jaahke jearsoes jïh garmeres sjædta gïelem nåhtadidh. Vihkeles dah mah daan biejjien byjjenieh gaajhkide dïrregidie utniehjïh buektiehtieh dejtie nåhtadidh. – Manne gaajh hijven vuartoeh dan åarjelsaemien gïelese åtnam. Men nov lea mijjieh dah mah tjoerebe nuepide vaeltedh jïh sjïehteladtedh dejtie båetije boelvide, jeahta. Markering av Språkåret i Nasjonalbiblioteket På våre nettsider www.spraaksenter.no har vi lagt ut to flerspråklige publikasjoner for å feire språkåret, og denne gang med nynorske utgaver. Begge publikasjonene er beregnet på barn. Leseboka Banani-banana er en lesebok med parallelltekster på bokmål, finsk, kvensk, nordsamisk og nynorsk. Historiene er enkle hverdagsrefleksjoner om ting rundt oss, sett med barnlige briller. Fugleboka Matauk og gortto er resultat av et fugleprosjekt gjennomført med skoleelever på småtrinnet, med fokus på fuglearter, svinnende fag-terminologi på minoritetsspråk og dokumentasjon av kulturhistorie og dialektmateriale. Vi tør å skryte hemningsløst av illustrasjonene. Språkåret 2013 I 2013 er det språkår. Dette feirer Nasjonalbiblioteket med en stor utstilling om språklig mangfold i dagens Norge. Utstillingen åpner 26. september. Nasjonalbiblioteket skal være nasjonens hukommelse. Samlingen består av blant annet bøker, aviser, tv, radio og film og er Norges største språkarkiv. Fra denne skattkisten henter vi materiale til å belyse en rekke aspekter ved språkbruk i Norge i dag. Hvorfor snakker vi Språkåret 2013 som vi gjør? Hvorfor har det blitt slik? Utstillingen skal være interaktiv og romme språk i alle former og fasonger. Hovedmålgruppen er skoleelever fra mellomtrinnet til og med videregående skole. I forbindelse med utstillingen har vi utlyst en nasjonal konkurranse for elever på 5.–10. trinn og elever på videregående skole. Konkurransen heter Språk i ditt liv. Tema for konkurransen er språk og identitet, og elevene skal dokumentere de ulike språkene og dialektene de møter i hverdagen. Med «språk» mener vi ikke bare språk som norsk, samisk, tegnspråk eller urdu, men også språkformer som ungdomsspråk, politikerspråk, språk i musikk – eller kroppsspråk! Det er opp til elevene hva de definerer som språk. Juryen består, i tillegg til representanter fra Nasjonalbiblioteket, av direktøren for Språkrådet, Arnfinn Muruvik Vonen; forfatter og språkviter Helene Uri; prosjektleder for Språkåret 2013, Inger Johanne Sæterbakk; og representanter fra flere nasjonale sentre for opplæring. Konkurransen er et samarbeid mellom Nasjonalbiblioteket, Språkåret 2013 og de nasjonale sentra for flerkulturell opplæring, fremmedspråk, matematikk, nynorsk og samisk. 15 Dialekt Eit annonsevedlegg for Språkåret 2013 –Det er rett å ta vare på dialekten sin Eit annonsevedlegg for Språkåret 2013 Dialekt Ord som truleg er i ferd med å gå ut av Skåbu-dialekten • • • • • • • • • Helvlalla - Dårleg, skral Meheinkje - Mygg Dusemang - Nedfor, trist Hafæll - Gjerde Spikjitet - Kjøttmeis Otylé - Nifs Fjaske - Slurve Mierm - Hofte Stulk - Taus mann – Om dialekten ikkje lenger finst, så er ikkje Skåbu lenger Skåbu. Foto: Siv Dolmen Unge språkforskarar i Skåbu. Sondre, Ingrid, Ruth og Simen. Forskingsprosjektet Deltakarar: 26 elevar ved Skåbu oppvekstsenter. Problemstilling: Kvifor har skåbudialekten endra seg? Det blei utforma 11 ulike hypotesar. Metode: Spørjeundersøking om gamle og nye dialektord. Respondentane blei delte inn i fire kategoriar etter alder. Dei blei spurt om kvar dei kom frå, og kva variantar av ord på skjemaet dei faktisk brukte. Konklusjon: Fleire nye ord har komne inn i språket til respondentane som var under 20 år. Rapporten argumenterer for at denne målgruppa er meir utsett for språkleg påverkeleg enn dei eldre gruppene. Rapporten peikar på viktige faktorar som mediebrukog reising. Prosjektet blei avslutta i 2012. 16 Vi køyrer vestover på heilt einsame vegar, forbi Ljoshaugen, Slåstugu, Tverrbygda og Hågålykkja, før vi endeleg får lokka ein gjeng dampande elevar ut frå gymsalen i Skåbu. Her, i Noregs høgastliggjande bygdesamfunn, bur vinnarane av fjorårets Nysgjerrigper-pris i kategorien språk. – Det hender at vi må tilpasse dialekten vår litt når vi snakkar med turistar, seier dei. Før brukte dei å kalle flaggermus for «skinnvengje» her oppe i Peer Gynt-land. Det er det visst ikkje så mange som gjer lenger, ifølgje den proffe forskingsrapporten, som har fått det høvelege namnet: Kåffår ha Skåbu-dialekta forandra sê? Grundige grublarar Kåffår ha Skåbu-dialekta forandra sê? Når frostrøyken får lagt seg, har vi alt blitt kjent med fleire av dei prisvinnande språkforskarane – Simen, Ingrid, Sondre og Ruth. Ein sprudlande formidlingstrong kjem fram rundt bordet – bak ein stadig krympande haug sjokoladekjeks og raud saft. – Er de meir nysgjerrige her i Skåbu enn andre stader? – Ja, det trur vi absolutt, kjem det kontant frå dei fire framstormande forskarane. Ikkje alle hytteturistar frå hovudstaden forstår Skåbudialekten like godt når dei skal «tålå» med dei lokale skåbuingane på butikken. Det var i fjor vinter at elevane på Skåbu oppvekstsenter gjekk på vitskapeleg ordjakt i lokalsamfunnet. Utstyrt med sjølvlaga intervjuskjema, penn og metodisk pågangsmot fekk dei talfesta kva aldersgrupper som brukte kva slags ord – gamle dialektord eller nyare variantar. Resultatet var ein empirisk omfattande og metodisk solid rapport på 47 sider, som konkluderte med at skåbudialekten har endra seg. Mellom anna fordi det stadig har kome inn nye ord utanfrå, men og fordi folk er meir mobile og reiselystne i dag enn tidlegare, eller fordi gamle folk har teke med seg snodige ord i grava. – Kvifor snakkar ein annleis i Skåbu enn bygdene rundt? Språkåret 2013 – Fordi Skåbu ligg litt høgare i landskapet, fekk dei andre bygdene vegsamband før oss. Slik vart deira dialekt endra tidlegare, forklarar dei. – Då bestefar var liten, endra språket seg. På den tida brukte ein mann å vandre rundt med ein striesekk full av spanske appelsinar til barna i Skåbu rundt juletider. Det var då utlandet kom inn til vesle Skåbu, forklarar Simen. – Ikkje så farleg – Mange vil hevde at det ikkje betyr så mykje i det store og heile om dialektane endrar seg? – Det er rett å ta vare på dialekten sin slik som han er, eller slik som han var, kjem det firstemt rundt bordet. – Samstundes er det kanskje ikkje så farleg at vi talar litt annleis enn det dei gjorde for 200 år sidan, då, modererer Ingrid. – Kor langt attende må ein gå for å finne den mest ekte skåbudialekten? – 200 år, kanskje? Det var på den tida sentrum i Skåbu var heilt nede ved elva, og ikkje ved bensinstasjonen (på «Bennsin»), slik det er Språkåret 2013 i dag. På den tida kom rike folk fartande heilt frå England, Tyskland og Frankrike for å jakte falk, seier Simen. –Verd å ta vare på Gjennom heile den springande samtalen, høyrer vi skuleklokka ringe vekselvis inn og ut. No har ho ringt for siste gong, og resten av elevane, litt over 30 i talet, hustrar seg mot skulebussen utanfor vindauget. Men forskarane rundt bordet gir få teikn på å ville gå, sjølv om det for lengst er tomt for kjeks. – I Skåbu talar dei fleste skåbudialekt, forutan ein gut, som pratar ei blanding mellom totning, Oslo- og skåbudialekt. Men han tilpassa seg oss andre etter kvart – friviljug, fortel dei. – Trur de skåbudialekten vil stå seg betre mot påverknad i framtida no når de har funne ny kunnskap om kvifor han endrar seg? – Eg har mine tvil. Folk reiser jo så mykje til og frå no til dags, seier Simen. – Kvifor snakkar ein likevel så særprega Skåbudialekt i dag då, når det har vore så mykje gjennomfart, og bygda framleis tek i mot mange turistar? – Fordi skåbudialekten er gammal og fordi han er verd å ta vare på. Om dialekten ikkje lenger finst, så er ikkje Skåbu lenger Skåbu. Dialekten gjer bygda til det ho er, meiner Ingrid. lovande forskarane kan fortelje at dei fleire gongar har blitt stoppa på butikken eller på gata av sambygdingar som vil gratulere og spørje kva dei har kome fram til i forskinga si. – Etter all denne suksessen: Kunne de tenkje dykk å forske meir på språk når de blir vaksne? – Viktig med språkforsking – Trur de at forskinga dykkar kan påverke korleis andre verdset dialekten sin? – Det kan jo føre til at folk på til dømes Vestlandet tenker at «Oi, dialekten vår held på å gå bort, vi må prate meir dialekt!» Både Simen, Ingrid, Sondre og Ruth trur at deira born kjem til å snakke annleis enn det dei sjølve gjer, men Simen legg til: – Det kan jo tenkjtast at dialektbruken går i ein syklus også, at det går nedover med dialekten i eit par-tre generasjonar, før det får ein oppsving igjen? Den språklege optimismen verkar vere stor i fjellbygda, med litt over 380 husstandar. Dei – Eg vil bli arkeolog. Det er jo litt det same, seier Ingrid. Sondre på si side, kan heller tenkje seg å køyre traktor, og har planane klare for å ta lappen når han blir 16. – Er det visse typar forsking som de synest er meir nyttig enn andre? –Vi har forska på skåbudialekten, og det er viktig. Men andre kan gjerne få forske på kor mykje bensin ein bil bruker, eller korleis det er ute i verdsromet. – Begge delar kan vere viktig på kvar sin måte, avsluttar dei. 17 Dialekt Eit annonsevedlegg for Språkåret 2013 Eit annonsevedlegg for Språkåret 2013 Dialekt Kjemper for de «blaude» konsonantene De «blaude» konsonantene er et særtrekk ved dialektene på Sørlandet. Men nå er dette særtrekket i ferd med å forsvinne ut av språket – Barn og unge langs den bløde kyststribe sier ikke lenger tabe, knude eller bageri, med blaud konsonant, men tape, knute og bakeri med hard p, t og k, som i resten av Norge, sier sørlending og språkbibliotekar Birgitte Kleivset. Sammen med språkforsker Ingrid Kristine Hasund ved Universitetet i Agder dokumenterer hun siste rest av dette dialekttrekket i ei bok som kommer ut i Språkåret. De «blaude» konsonantene kom fra dansk til den sørvestlige delen av norskekysten rundt 1300-tallet, langs kysten fra Stavanger i vest til Tvedestrand i øst. Der hadde fenomenet oppstått rundt 1100-tallet og ført til at de ustemte plosivene p, t og k etter lang vokal ble «svekket» til de stemte plosivene b, d og g. – Vi skriver bog for å hylle ein udrydningstrua art, og vi håber at de blaude konsonantene kan feires med ræger (= reker) og blaudis (= bløtkake) her på Sørlandet noen år til, forteller den engasjerte bibliotekaren. Stemmer På Arkivdagen i november 2013 vil arkiver i hele Norden åpne dørene for publikum. Kom inn i magasinene, hør foredrag eller besøk utstillinger som viser deg dokumenter og bilder du aldri før har sett. Temaet i år er Stemmer. Arkivene dokumenterer stemmerett og kampen for denne, og inneholder millioner av stemmer fra fortiden, stemmer som representerer et språk. Arkivene er fantastiske kilder til å belyse hvordan man til enhver tid har brukt språket og uttrykt seg. Se www.arkivdagen.no for mer informasjon. 18 Fleirspråklegheit i bilete Ord: Tyle. Tyding: Å toske seg. Ingrid Larsen, Mindor Grotle, Stina Hauge og sonen Eirik. Ord: Røssje. Tyding: Veldig. Siv Petra Grotle (med programleiar Yasmin Syed). Ord: Beiskede. Tyding: Eit godt kraftutrykk, som t.d. pin-adæ, fyttirakkern. Svein Kåre Senneset. Ord: Harkjen. Tyding: Å ikkje vera heilt i form. Oddvin Igland Ord: Hællæ. Tyding: Hallo. Christine Natalie Meyer. (med programleiar Yasmin Syed) Ord: Strik. Tyding: Gut. Ingvild Sætren og Sigrid Mathilde Haugen. Den store bokutgjevinga i Språk året viser det fleirspråklege Noreg, sett gjennom kameralinsa til ein av landets beste fotografar. Dialektleik i NRK Kjenslene for språket og leiken med orda står i sentrum når NRK heidrar dialektane våre med fjernsynsserie og nettsatsing. – Dialektar er eit fantastisk tema for ein fjernsynsserie. Det er så mykje å ta av at vi nesten skulle ha laga to seriar, seier prosjektleiar Kristin Helgeland Hauge entusiastisk. Dei siste månadene har ho og resten av gjengen som lagar fjernsynsserien «Dialektriket» fordjupa seg nettopp i det norske dialektmangfaldet. Til hausten blir serien sendt på NRK. Og det er første gong det blir laga ein eigen tv-serie om dialektane Opnar for undring – Det er heilt utruleg at det ikkje har blitt gjort før. Dialekten er jo så viktig for oss, det er ein så stor del av korleis vi tenkjer og korleis vi er, seier Hauge. – Dette er ikkje ein serie som skal gje to strekar under svaret, men vi skal undre oss. NRK-profilen Yasmin Syed skal leie «Dialektriket», og dei seks programma i serien kjem til å handle om kjenslene knytt til dialekten. Glede, nyfikne, stoltheit og tilhøyrsle, skam og fordommar. Sviket vi kjenner på når nokon flyttar og endrar på dialekten. Frykta og gleda over endringane i språket. – Utgangspunktet for serien er kor fascinerande viktig dialekten er for oss, anten vi er opptatt av språk eller ikkje. Dialekten er ein del av nesten alle i Norge, det er ein del av deg som du kanskje ikkje veit så mykje om, men som styrer deg meir enn du trur, seier Kristin Helgeland Hauge. Dialektaksjonen i gang «Dialektriket» kjem på fjernsyn til hausten, men alt no startar «Dialektaksjonen – mitt beste dialektord». Det er ei stor nettsatsing utvikla av nrk.no. – Når vi har jobba med denne serien, har vi sett at det er ei glede og ein energi rundt dialektord. Kvar bygd har ei dialektordbok der dei har samla dialektorda sine, og vi tenkte det kunne vere veldig «Heimaifrå» artig å samle det som skjer over heile landet på ein plass, fortel Hauge. Målet med denne nettsatsinga er å samle inn flest mogleg dialektord, og deretter kåre vårt felles beste dialektord. Hauge understrekar at målet ikkje er å finne det finaste eller styggaste ordet, men det ordet som folk tykkjer er kjekkast å ha i dialekten sin eller artigast å høyre i andre dialektar. Håpar på diskusjon – Mangfaldet skal kome fram. Folk skal diskutere og prate og samanlikne orda sine. Mange dialektord har tilknyting fleire plassar, og kanskje blir det eitt dialektord som heile Noreg elskar. Dette blir veldig spennande, seier Kristin Helgeland Hauge i NRK Hordaland. Alle kan vere med. Lenker til «Dialektaksjonen ligg på» http://nrk.no/dialektaksjonen , på nettsidene til Språkåret 2013 og på Facebook. Språkåret 2013 I 2013 reiser Odd Nordstoga og Ingebjørg H. Bratland på ein omfattande turné på ungdomshus i heile landet. Turneen er basert på den nye plata deira «Heimaifrå», og er sett i hop i samarbeid med Noregs Ungdomslag(NU). Her trykker vi eit utdrag frå eit intervju gitt til NU sitt medlemsblad «Ungdom». Eg møter dei to telemarkingane heime hos han Odd på Lambertseter i Oslo, der dei er i full gang med å øve til den kommande turneen. Ingebjørg, som kjem frå bygda Edland i Vinje, er etterkvart eit godt kjend namn i folkemusikk-Noreg, både med kveding på kappleik og bidrag på fleire plater og konsertar. Odd Nordstoga har spelt med både små og store band, men når dei to skulle gjere noko var det naturleg å ha eit lite band og ein heimekoseleg turné. – Kva er tanken bak den nye plata? – Den fyrste tanken var jo at det hadde vore veldig kjekt å gjere noko saman, seier Odd. - Då var det naturleg å ta utgangspunkt i tradisjonsstoff frå Øvre Telemark. – Vi har jo på mange måtar vokse opp i dette, seier Ingeborg. - Det er eit bra folkemusikkmiljø i Språkåret 2013 Vinje. Og det er jo der ein kjem frå, frå folkemusikken. – Korleis er språket på denne plata? – Det er jo dialekt, men noko er jo litt svorsk og blanding av bokmål og nynorsk. Vi syng songane slik dei er skrivne ned og slik kjeldene song dei. Det er nok nokre ord som ikkje blir forstått, men vi syng ikkje på engelsk i alle fall, understreker Odd. – Kva forhold har de til å syngje på dialekt? – Det hadde jo blitt heilt rart om ein skulle gjort noko anna. Du må jo syngje på den dialekten der du er frå. Eg veit ikkje om ein norsk person som ikkje syng på den dialekten dei pratar, seier Ingebjørg. – Noko som er ekstremt viktig med å vere artist, er jo at det må vere eit ein-til-ein-forhold mellom det du syng og deg sjølv. Det må høyrast heilt ekte ut for at du skal bli trudd på det. Då er det kanskje ikkje så dumt å syngje på sitt eige mål, seier Odd Nordstoga, klar for turné i heile landet med musikk Heimaifrå. Turnéruta vil du finne på www.språkåret.no når ho er klar. Eit av dei største prosjekta i Språkåret 2013, er dokumentarboka Det fleirspråklege Noreg som viser det språklege mangfaldet i Noreg i dag. Bileta står sentralt i boka, og det er den fleirspråklege kvardagen over heile landet som blir vist fram. – Vi har ein visuelt sterk forlagsprofil, og då Språkåret 2013 oppmoda ulike aktørar til å bidra i feiringa av året, ville vi gjere det på vår måte. Vi liker å angripe eit tema frå ein litt uvanleg vinkel. Å dokumentere språk visuelt var ei utfordring vi hadde lyst å jobbe med, fortel forlagssjef i SKALD forlag, Simone Stibbe. Det vesle forlaget i Leikanger har gjennom fleire år utmerka seg med dokumentar- og fotobøker, mange av desse i samarbeid med han som nesten kan kallast hus fotografen, Oddleiv Apneseth. Og då Stibbe fekk ideen til denne boka, var det nettopp den prisvinnande fotografen som fekk utfordringa med å dokumentere språkmang faldet i Noreg. Fotograf med signatur - Oddleiv har ein spesiell signatur og ei unik evne til å vise miljøet rundt eit portrett. Når han kan formidle noko som i utgangspunktet er så abstrakt som fleirspråklegheit, er det fordi han greier å vise det gjennom miljøet folka han portretterer er i, fortel Stibbe som òg er redaktør for boka. Dei varierte livshistoriene blir utdjupa gjennom tekstar som fortel bakgrunnen til folka. Skribentar over heile landet har besøkt folk og fått høyre deira historier og refleksjonar rundt det å leve med fleire språk. Biletet over er tatt i samband med fotografering på omsorgssenteret i Volda, der Aryam Mesfun frå Eritrea jobbar. Overraska over språkmangfaldet Kombinasjonane er mangfaldige, frå den filippinske asiabutikk eigaren i Førde som brukar morsmålet sitt berre når ho verkeleg må, via den marokkanske faren som konsekvent snakkar persisk med sonen sin under fotballtreninga medan han samstundes snakkar norsk til dei andre borna, til den samisk-kvenske tromsværingen som først i vaksen alder lærde å forstå språka ho var omgitt av i oppveksten. – Eg blei overraska over kor fleirspråkleg Noreg faktisk er! Arbeidet med denne boka har endra synet mitt på det norske språkmangfaldet, og no ser eg at fleirspråklegheit er ein heilt sjølvsagt del av det norske samfunnet, seier Stibbe som sjølv er fleirspråkleg. Den dokumentariske delen blir utfylt av ein fagleg tekst av språkforskar ved Universitetet i Tromsø, Øystein Vangsnes. Dokumentarboka Det fleirspråklege Noreg blir gitt ut i samarbeid med Språkåret 2013, og kjem ut i mai. 19 Kvensk Eit annonsevedlegg for Språkåret 2013 Eit annonsevedlegg for Språkåret 2013 Forfattaren Alf Nilsen-Børskog har sidan 2004 gitt ut tre romanar og fire diktsamlingar på kvensk, og Agnes Eriksen har gitt ut to barnebøker. I tillegg kjem norskspråkleg kven-litteratur av Idar Kristiansen, Hans Kristian Eriksen og Bente Pedersen. Den første kvenske grammatikken vil bli gitt ut hausten 2013. Ein forsmak på dette er heftet «Allmenninnføring i skriving av kvensk».Heftet kan lastast ned på: www.kvenskinstitutt.no Foto: Siv Dolmen Eit skriftspråk for kven? – Språket er noko av det viktigaste som gjer meg kvensk, så kvifor skal eg ikkje ta vare på det? Osvald Josefsen (24) høyrer til første generasjonen kvenar som kan ta i bruk kvensk i skriftspråksform, og som ikkje kjenner skamma i kroppen over språket sitt. – Kvenane er eit eige folk. Vi har eit eige språk. Det liknar på finsk, men er likevel ulikt og det er vanskeleg å gjere seg forstått med kvensk i Finland. Språket er vårt viktigaste identitetsmerke, seier Josefsen Språk for ein ny generasjon I fleire hundre år har forfedrane hans halde til i Børselv i Finnmark, der han sjølv budde til han var fem år. Dit kom dei som arbeidsutvandrarar frå Tornedalen, like over svenskegrensa. Mange andre arbeidssøkjande kvenar kom òg same veg, frå ulike stader i Nord-Sverige og Finland, spesielt i to store bølgjer på 1700- og 1800-talet. 20 Fakta om kvensk • Språk i den finsk-ugriske språkfamilien. Kvensk er basert på finsk og tornedalsvensk, men har til dels vesentlege skilnader på ordog grammatikknivå. • Språket til ein norsk minoritet som har utvandra frå Nord-Sverige og NordFinland til Troms og Finnmark i løpet av fleire hundre år. • Sidan 2005 er kvensk definert som eit eige minoritetsspråk i Noreg. • Mellom 2 – 8 000 med leseog skrivekunne, avhengig av kva kriterium ein legg til grunn. • Truleg kan 10 – 15 000 personar språket godt nok til å føre ein samtale. • Kvenar er nemnde i nokre av dei tidlegaste historiske kjeldene våre, frå 800-talet. Vi har sikker kunnskap om at det har budd kvenar i Noreg i godt over tusen år. At kvenane har opplevd språkleg og kulturell undertrykking sidan 1800-talet, merkar Josefsen på foreldra sine. – Mamma lærte ikkje kvensk då ho var lita, for foreldra ville spare henne for problem på skulen. Ho er ikkje skamfull i dag, men det ligg likevel ei slags stille over språket, seier han, før han legg til: – Det er klart du heller lærer norsk viss morsmålet ditt gir deg såpass store problem i kvardagen. Står ikkje stille i skuggen Kvenane blei fort kjende for ein god arbeidsmoral, men fekk òg tilnamnet «det stille folket» i dei mørke gruvene i Finnmark. Språket deira blei ikkje ein prioritet, og resultatet? Ein skrantande skriftkultur. I dag er ikkje kvenane lenger eit stillteiande gruvefolk. Ungdom med kvensk bakgrunn lærer seg no språket, med stolte besteforeldre og foreldre i manesjen. – Det er ikkje lenger noko å skamme seg over å vere kvensk, seier han. I 200 år har kvenar verna om glørne av det som i utgangspunktet var ein munnleg finsk språkkultur mot ein krevjande fornorskingsprosess, den same som råka samane. For framtida til språket, var det viktig å lage eit skriftspråk. – Har ein eit skriftspråk har ein også eit folk, argumenterer Josefsen. Josefsen har sjølv ein markant ringeriksdialekt og framstiller seg ikkje som ein språkleg aktivist. Under samtalen er han likevel tydeleg på at kvenane ikkje har vore like flinke som samane til å jobbe språkpolitisk for å oppnå vern av språket. – Dei fleste veit kva ein same er, men det er få eg møter som veit kva ein kven er, innrømmer Josefsen, som har sett seg lei av å stå i skuggen av urfolkstatusen til samane. Global trend Ser ein på kor tett Josefsen knyter språket til identiteten sin, er det ikkje lenger vanskeleg å forstå at små språk held seg i live. På verds- Språkåret 2013 basis har det dei siste åra skjedd ei revitalisering av statusen til minoritetsspråk, både offisielt og blant unge på grasrotnivå. Det finst rundt 70 millionar minoritetsspråkbrukarar i Europa, fordelt på om lag 60 språk. Pia Lane, språkforskarar på kvensk ved Universitetet i Oslo, ser på revitaliseringa av det kvenske språket som eit ledd i ein global trend, der unge i stadig større grad skyv minoritetsbakgrunnen sin fram i sjølvbiletet, godt hjelpt av skriftspråkstandardisering og teknologiutvikling. Standardiseringsprosessen av det kvenske språket minner om korleis Ivar Aasen tok utgangspunkt i dialektane. Men der Aasen etter kvart fekk økonomisk støtte, er både Lane og Josefsen uroa over situasjonen for kvensk. Samstundes, fordi kvensk ikkje har status som urfolksspråk, mistar kvenar retten til å lære kvensk som andrespråk i skulen når dei flyttar frå kvenske kommunar. – Det første vi må gjere er å få skriftspråket fullstendig standardisert, også elektronisk. Det er viktig å få lærebøker, slik at born kan lære språket frå grunnskulen av. Dette handlar mest om mangelen på økonomisk støtte, seier Josefsen. Ikkje ein einsam minoritet Josefsen har tatt kurs i kvensk språk på Universitetet i Tromsø, og har ein sterk motivasjon for å møte andre unge kvenar og lære språket endå betre. – Eg er ein del av den første ikkje-tause generasjonen kvenar, og kjenner meg ikkje som ein einsam minoritet. Den unge generasjonen kvenar er i ferd med å revitalisere og lære seg språket, og samlast i lokalforeiningar over heile landet. For Josefsen handlar det om å byggje vidare på revitaliseringsprosessen som no har begynt. Og målet er noko som ville vore utenkjeleg for berre få år sidan. – Eg vil at borna mine skal kunne lære kvensk skriftspråk frå dei er små av, seier han. Språkåret 2013 Romani og romanes Romani og romanes Romani og romanes har begge status som minoritetsspråk i Noreg. Dei har felles opphav, men har skilt lag og blitt til to ulike språk. – Romani og romanes – eller norsk og valakisk romani, som vi òg kallar dei – stammar begge frå urromani, som blei snakka på Balkan på 1300-talet. Urromani var eit indoarisk språk, og ein nær slektning av moderne indiske språk som hindi, urdu, panjabi og bengali. Urromani kjem frå India via Vesle-Asia, fortel Rolf Theil, professor i lingvistikk ved Universitetet i Oslo. – Romani og romanes har altså eit felles opphav, men har skild lag. Kvifor skjedde det? – Dei som snakka urromani, spreidde seg ut over heile Europa, og mange talarar blei verande på Balkan – mellom anna i området som svarer til det moderne Romania I Romania utvikla urromani seg til valakisk romani, også kalla vlach eller romanes. Til Norden kom det romani-talande folk kring år 1500, og språket deira utvikla seg etter kvart til norsk romani. På 1860-talet utvandra mange talarar av valakisk romani til Vest-Europa, og dei kom også til Noreg, fortel Theil. – Dei som snakkar valakisk romani, kallar vi sigøynarar eller romar, men vi kallar dei som snakkar norsk romani for taterar eller romanifolk. områda dei har vore innom. Vi finn mange iranske, armenske, greske og slaviske ord i språka. – Og kva skil dei frå kvarandre? – Det som skil dei, er grammatikk og lydsystem. Valakisk romani (romanes) har halde ved lag det meste av grammatikken (ordbøying og setningsstruktur) frå urromani, medan norsk romani har lånt bøying og setningsstruktur frå norsk. – Korleis er bruken av romani og romanes i Noreg i dag? – Vi har ingen sikre tal, men det er berre nokre få hundre som snakkar valakisk romani. Mange av dei romane som dei seinare åra har kome til Noreg, særleg som tiggarar, snakkar også valakisk romani. Dei fleste romane bur i Oslo-området. – Tala for norsk romani er endå mindre sikre. Det finst fleire tusen taterar, men vi veit ikkje kor mange av dei som snakkar norsk romani. Det bur taterar mange ulike stader i Sør-Noreg – på Austlandet, Sørlandet, Vestlandet og i Trøndelag. Både valakisk og norsk romani blir overførde til nye generasjonar. Rolf Theil utarbeider no ei normalisert rettskriving for norsk romani i samarbeid med Taternes landsforening. Denne vil etter planen bli ferdig i løpet av Språkåret 2013. – Kva har dei to språka sams? – Det dei har sams, er i fyrste rekkje ordtilfanget. I midten ligg det eit indoarisk ordtilfang, som er supplert av ord frå språka i Demokratisk vorspiel Ikkje berre er det Språkåret 2013. Norsk Bibliotekforening fyller 100 år, det same gjer den allmenne røysteretten i Noreg. Med kunnskap, deltaking og eige språk blei Noreg eit friare land. I Språkåret 2013 er det derfor naturleg å hente fram desse ideane igjen. Gjennom prosjektet Demokratisk vorspiel vil vi ta debattar om språk, ytringsfriheit og demokrati på norske folkebibliotek. Demokratisk vorspiel blir arrangert i veke 36 og i veke 43. 21 Teiknspråk Eit annonsevedlegg for Språkåret 2013 Eit annonsevedlegg for Språkåret 2013 Det Norske Teatret Det Norske Teatret Prosjektet Det Norske Teatret vaks ut av trass og motsetnader. – Motkulturen som teatret representerer gir ei enorm kraft, seier teatersjef Erik Ulfsby 100 år etter etableringa. Foto Siv Dolmen – Først og fremst skuespiller – Drømmen er å få jobbe som skuespiller ved et av de store norske teatrene. Men jeg får ofte til svar at det ikke passer – fordi jeg er døv. Det kroppslige engasjementet er smittende. Denne ettermiddagen har skuespiller Ronny Jacobsen bare en journalist som publikum, men bruker likevel hele kroppen og spiller ut et bredt og nesten overtydelig følelsesregister. Selv om jeg ikke kan tegnspråk, og derfor har med meg en tolk, er det umulig for meg ikke å skjønne hva Jacobsen mener når han forklarer at han har følt seg diskriminert fordi han er døv. Han reagerer på et altoverskyggende fokus på stemmebruk i teatrene. – Jeg vil føle at man vil ha meg som skuespiller, men ikke fordi jeg er kvotert inn. Mitt førstespråk er tegnspråk, og det er en kollisjon. Det er storsamfunnets ansvar å bli vant til tegnspråk – også på scenen, mener den kritikerroste skuespilleren, før han legger til: – Jeg blir lei meg, for jeg føler mange tenker så begrenset. Samtidig kan jeg til en viss grad forstå skepsisen, for folk mangler jo 22 kunnskap om hvordan det fysiske kan spille en viktig rolle på teateret. Jeg var kjempestolt Jacobsen har jobbet som skuespiller helt siden han som ivrig 17-åring debuterte i rollen som Ole i «Vertshuset Den gyldne hale» på NRK. Nå, etter for alvor å ha slått igjennom i offentligheten som skuespiller i stykket «Jeg var Fritz Moen», står han på terskelen inn til offentligheten til de hørende, en terskel han helst vil at ikke skal finnes. «Jeg var Fritz Moen», som var et samarbeid mellom tegnspråkteatret Manu og Riksteateret, høstet mange gode kritikker i rikspressen, og føltes som en personlig seier for Jacobsen. Jeg var kjempestolt. Målet mitt var å vise at jeg også er en god skuespiller, selv om jeg er døv. – Det fysiske tiltrakk meg Likevel opplever Jacobsen at han som regel alltid har talt for døve ører når han har villet bli tatt på alvor som skuespiller blant hørende. – Da jeg var liten, vokste jeg opp blant hørende. Oppveksten var god på alle måter, men språkhindringen var der hele veien likevel, forteller han. – Utfordringen min var at jeg ikke var glad i å lese i det stille. Det var det fysiske som tiltrakk meg, så da jeg var 13 år, fikk jeg et ønske om å bli skuespiller. Tegn i tiden De døves kultur blir sakte men sikkert mer synlig i storsamfunnet, og de døve ser ikke lenger opp til de hørende med definisjonsmakt, de man før anså som mer «normale». – Vi døve har en kultur og et miljø, som har blitt sterkere og sterkere, sier Jacobsen. – Jeg ser tydelig at samfunnet er i endring, i retning mot mer toleranse for døve. Tegnspråket blir mer synlig, og i det samfunnet barna mine vokser opp, vil det være enklere å være døv, tror skuespilleren. – Det var først da jeg spilte et utdrag av en enakter på åpningen av Språkåret i Kristiansand tidligere i år at jeg virkelig følte at jeg var en av de andre, en del av storsamfunnet, avslutter han. Teater Manu Teater Manu er Norges profesjonelle, riksdekkende tegnspråkteater. Teateret tar utgangspunkt i døves språk og kultur, men retter seg samtidig også mot hørende. Teateret ble vedtatt grunnlagt av Stortinget i 2001. Teateret har samproduksjoner blant annet med Riksteateret i Norge, Tyst teater i Sverige og Glad teater i Danmark, samt flere internasjonale prosjekter. De senere årene har teateret blitt nominert til flere Hedda-priser. I 2013 spilles den visuelt eksperimentelle forestillingen Exit Hamlet, som er det første stykket til Teater Manu som ikke har stemmeskuespiller på scenen. Språkåret 2013 – Det ligg ein særskild energi i veggane her. Viljen og stridslysta som har prega og framleis pregar teatret lar seg omskape i ein energi som gjer det mogleg å satse dristig. Bibelen, jubileumsframsyninga vår, er eit utmerka døme på det, seier Erik Ulfsby. Det byrja i 1913. Hulda Garborg og krinsen hennar opna med Ervingen og Rationelt fjøsstell på turné. Første stopp var Kristiansand. Sidan skulle dei reise landet på kryss og tvers med teater på landsmål. Tanken deira var å skape eit folketeater gjennom eit spelarlag med bygdefolk. Teatret skulle syne landsmålets eksistens og måtte liggje sentralt i hovudstaden. På den måten ville den urbane eliten ikkje kunne unngå å ta landsmålet innover seg både i skrift og tale. – Det er ein imponerande prestasjon at dei klarte å gjennomføre ein såpass vågal og djerv plan. No ligg teatret sentralt plassert i hovudstaden i ein moderne praktbygning. Hardt arbeid og sterk overtyding har gitt resultat. Eg trur nok Hulda og gjengen hadde vore både stolte og glade dersom dei hadde sett livsverket sitt no, seier teatersjefen. Bruken av nynorsk som scenespråk provoserer ikkje slik det gjorde tidleg på 1900-talet då Noreg skulle definere seg som sjølvstendig nasjon. Då Det Norske Teatret etablerte seg i hovudstaden hausten 1913 opplevde dei rasande demon- Språkåret 2013 strantar i gatene. I dag krinsar debatten rundt teatret, ikkje om språket. – Språket er eit fortrinn. Skulle ein ha laga eit nytt teater frå grunnen av i dag, ville vi ha vore best tente med å velje nynorsk som scenespråk, seier Ulfsby. – 70 til 80 prosent av all teaterproduksjonen i dag er ikkje realistisk. Det meste av dramatikken blir løfta over i eit kunstspråk. Her i Noreg har ingen andre teater eit såkalla scenespråk slik dei har i England med Queens English, i Tyskland med Hochdeutsch og for den del i Sverige med Rikssvensk. Nynorsk er det opphøgde scenespråket her i landet og eit fantastisk fortrinn for Det Norske Teatret. I jubileumsåret er Det Norske Teatret opptatt av styrkje posisjonen sin som det mest spennande teatret i landet. Dei gjer det ved å redefinere omgrepa Det Norske og Teatret. – I Det Norske må vi ta inn det multikulturelle perspektivet. Det gjer vi gjennom Det Multinorske, ei særskild utdanning for skodespelarar med annan etnisk bakgrunn enn den norske. I dag er dei som snakkar annleis og som synest oss framande, ikkje frå bygda, men frå andre kontinent, fortel Erik Ulfsby. – I tillegg må vi tilføre noko nytt i omgrepet Teatret. Vi må leite etter nye måtar å skape teater på, tenkje nytt dersom vi skal nå ut til publikum med dei historiene vi ønskjer å fortelje. Det Norske Teatret er og skal vere både eit stort folketeater og eit ambisiøst kunstprosjekt. Det er identiteten vår. Vi står på to bein, og der står vi stødig, avsluttar teatersjef Erik Ulfsby. Foto: Terje Svindseth Teaterframtida Det Norske Teatret har alltid spelt teater på «norskt mål i by og bygd». Ein ny generasjon skodespelarar har no funne vegen til scena på det nynorske teatret i Oslo. Sju år gamle Alexsander Bräuner Dias er med i den store jubileumsframsyninga «Bibelen» på Det Norske Teatret våren 2013. Han synst det er kjekt. – Det artigaste? Det må vere at eg er på scena ganske lengje, og så liker eg jo å stå på scena. Og så er det andre skodespelarar som er der, og som eg ser på fjernsyn nokon gongar. Det er jo litt artig. Eg lærar mykje når eg ser på dei, fortel den unge skodespelaren. 7-åringen er halvt norsk og halvt brasiliansk. Heime går det i Oslo-dialekt og portugisisk. Han kan litt engelsk også. På scena på Det Norske Teatret er det nynorsk som gjeld. – Det tok litt tid å lære seg i starten, men eg øvde og øvde så det gjekk faktisk veldig bra. Det er nesten som å lære eit anna språk, berre lettare, fortel han. Trass den unge alderen, er Alexsander allereie ein erfaren skodespelar. Han har vore med i fleire reklamefilmar, og så er han med på Den Mangfaldige Scenen. Det er eit fleirkulturelt barne- og ungdomsteater som blir drive i samarbeid mellom BUL i Oslo, Noregs Ungdomslag og Det Norske Teatret. – På Den Mangfaldige Scenen har eg lært at eg aldri skal vere redd for publikum og sånn. Og å vere stille, men snakke høgt når eg er på scena. Eg liker det godt. Det er alltid gøy å spele teater. Framtidsplanen er å halde fram med å stå på ei scene. – Eg liker å vere skodespelar. Og no har eg lært litt om å vere skodespelar. Når eg blir større og større og større, så blir eg berre betre og betre og betre for kvar gong eg øver, fortel sjuåringen. 23 Det store spørsmålet Eit annonsevedlegg for Språkåret 2013 Kva er eigentleg eit språk? Det er eitt spørsmål som er naturleg å stille seg i Språkåret 2013. Kva er eit språk? – Eg har tenkt på kva som kan vere svaret på det spørsmålet, og grunnen til at eg har tenkt er at eg har språk. Eg vil tilbake til det fysiske utgangspunktet for språk. på basalbehova våre eller er redde. Det er tankeverksemd, men ikkje språk, for dei tankane treng du ikkje mime rørsler med munnen eller tunga for å tenkje, utdjupar han vidare. Lydar er ikkje alltid språk – Kva er ikkje eit språk? Det seier Trond Trosterud. Han er professor i lingvistikk ved Universitetet i Tromsø. Han er fleirspråkleg med norsk som morsmål, og med språk som arbeidsfelt. – Språket har to sider: uttrykk og meining. Ved hjelp av luft og tungerørsler skapar vi lydar og sekvensar av lydar. Desse lydane er i seg sjølve ikkje språk. Men når vi set dei saman etter eit sett med reglar, og har gitt meiningsinnhald til desse lydsekvensane, tar vi dei med inn i hjernen og begynner å tenkje på det. Noko å tenkje med Og nettopp det er det viktigaste med språket, meiner Trosterud. – Vi brukar å seie at språk er eit kommunikasjonsverktøy. Eg trur språk er vel så mykje for å tenkje med. Då eg tenkte på spørsmålet ditt om kva språk er, så tenkte eg med eit språk. Eg forma munnen og tungerørsla i tanken medan eg tenkte på det, forklarar han. – På ein måte kan du jo tenkje kva du vil og seie kva du vil, men du kan ikkje seie det på kva måte du vil. Du må setje det saman på ein spesiell måte. Då blir det språk, seier Trosterud. – Dyr tenkjer utan språk. Det gjer vi menneske også når vi tenkjer – Lydar i seg sjølv er ikkje språk. Berre nokre av dei lydane vi kan lage er med i språka våre. I urfolksspråka som blir snakka i Sør-Afrika er det klikkelydar. Nordmenn brukar to av desse. Den eine er eit sukk, og den andre brukar vi når vi vil ha ein hest til å gå. For oss har desse lydane meining, men dei er ikkje ein del av språket vårt, forklarer språkprofessoren. – Grønlandsk har tre vokalar; a, i og u. Dei kan også seie ø, men den lyden tydde ingenting i språket deira før dei fekk danske lånord med ø. Slik er det også for oss: Vi kan seie o med leppene som om det var ein i. Resultatet er ein fin lyd, som vi kan bruke til å uttrykkje noko i ein vennegjeng, men den høyrer ikkje til i norsk. Derimot finn du denne lyden i russisk, estisk og tyrkisk. – Dersom alle i ein vennegjeng skjønnar kva vi meiner når vi seier ein lyd, har det då blitt språk? – Det har blitt eit symbol, men det har ikkje gått inn i språket. Viss du lagar ein grimase eller viftar med fingrane blir det det same. Vi skjønar kva du meiner. Men det er ikkje språk. Ikoniske språk Teiknspråk, ikonisk språk, har dei same prinsippa som det språket vi snakkar med munnen. Der er det rørsler med hendene som erstattar lydane. – Dei fleste fingerrørslene er like lite meiningsbærande i seg sjølv som lydane, men dei får meining i den store samanhengen, forklarer Trosterud. – I tillegg er det mange som snakkar om kroppsspråk som språk. Det er eg ikkje einig i. – Kvifor er ikkje kroppsspråk språk? – Det som gjer språk så fantastisk er at vi har laga ei felles forståing av ekstremt mange lyd- og meiningspar. Men vi har kanskje berre fem nyansar for å stryke kvarandre over kinnet. Og vi har ingen avtalar om kva dei fem nyansane betyr, forklarar han. – Språk skapar fellesskap. Det språket vi formar tankane våre med fungerer også til å kommunisere med andre menneske. Alle vi som kan dei same teikn- og lydkombinasjonane er i stand til å snakke saman og utveksle dei tankane vi har, seier Trosterud. – Vi som er fleirspråklege veit at dei ulike språka vi snakkar deler ulike sett med føresetnader. Du vil aldri snakke likt om eit fenomen i Noreg på norsk og på engelsk. Du veit at når du snakkar om det på norsk vil du dele nokre føresetnader med den du snakkar med på norsk. På engelsk vil ein ikkje dele føresetnadene, sjølv om ein har eit felles språk, forklarer han. Fleire moglege definisjonar av språk – Språk er notorisk vanskeleg å definere. Det er så mangetydig. Hadde du spurt meg kva finsk var, ville eg sagt at finsk er eit språk. Om lag 90 prosent av befolkninga i Europa snakkar språk av ei og same slekt, nemleg indoeuropeisk. Så har vi små øyer rundt dei store språkgruppene, slik som finsk og samisk, seier Trosterud, og held fram. – Vi brukar å seie at det er 7000 språk i verda, og då meiner vi språk i tydinga finsk. Men viss vi gløymer den språklege infrastrukturen og reglane vi lagar rundt det, er det opplagt at svensk og norsk er variantar av same språk. Skandinavisk er anten eitt språk eller fire språk. Og er norsk eitt eller to språk? Det er vanskeleg å telje språk, konkluderer Trosterud, og minner om ein siste mogleg definisjon av språk. Språkforskarar ikkje einige – Eg kan seie til nokon at vi ikkje snakkar same språk. Då meiner eg at vi ikkje kommuniserer godt. Og kanskje gjer ikkje språkforskarar det. – Du vil få forskjellige svar på spørsmålet om kva eit språk er etter kven du spør. Det liker eg ikkje. Det er ein veikskap ved språkforskinga at vi gir deg så mange ulike svar på slike grunnleggjande spørsmål, avsluttar Trond Trosterud, professor i lingvistikk ved Universitetet i Tromsø.
