MAŁGORZATA OMILANOWSKA DWA POLSKIE PROJEKTY M.H.

Originalveröffentlichung in: Rocznik Historii Sztuki, 22 (1996), S. 139-154
„Rocznik Historii Sztuki", tom XXII
Wydawnic two „Neriton", 1996
MAŁGORZATA OMILANOWSKA
D W A POLSKIE P R O J E K T Y M.H. BAILLIE SCOTTA
Problematyka związków artystycznych polsko-angielskich jest niewątpliwie szerokim, czekającym wciąż
na kompleksowe opracowanie tematem. Oddziaływanie sztuki angielskiej daje się obserwować w kulturze
polskiej od polowy X V I I I w. i jest częścią szerszego zjawiska, jakim był wzrost wpływu kultury anglosa­
skiej na pozostałe kraje europejskie w XVIII w.1 Związki kulturalne między Polską i Anglią ulegają w ciągu
X I X stulecia dalszemu zacieśnieniu i obejmują szerokie spektrum problemów, pośród których jednym
z najistotniejszych jest wpływ architektury i myśli architektonicznej powstałej w kręgu ruchu «Arts and
Crafts» na architekturę polską początku X X w.
Wprawdzie ruch «Arts and Crafts» opierał się na wykrystalizowanych jeszcze w połowie X I X w.
ideach Johna Ruskina, podjętych i rozwijanych w 3 ćwierci X I X w. przez Williama Morrisa, ale wpływ tych
idei na twórczość architektów poza Wyspami Brytyjskimi nastąpił dopiero w latach dziewięćdziesiątych
ubiegłego wieku. Był skutkiem popularyzacji projektów powstałych w kręgu tzw. drugiego pokolenia archi­
tektów należących do tego ruchu2. Znaczącą rolę odegrały tu nie tylko publikacje w czasopismach angiel­
skich („The Builder", „The Studio"), ale także działalność popularyzatorska Hermanna Muthesiusa3.
W rezultacie od 1897 r. angielscy architekci związani z ruchem zaczynają otrzymywać zlecenia na projekty
także z kontynentu, włączając się bezpośrednio w procesy kulturowe zachodzące w Europie Środkowej
około roku 19004.
Znaczenie nurtu artystycznego zainicjowanego przez Williama Morrisa dla kształtowania się architek­
tury modernistycznej dostrzeżone zostało niemal u początków badań nad architekturą awangardową X X w.5
Niewątpliwie istotny wpływ idei Morrisa i Ruskina na kształtowanie się uznawanych za awangardowe zja­
wisk w architekturze, wzornictwie, urbanistyce i szkolnictwie artystycznym początków X X w. przysłania
nieco znaczenie tych idei i architektury angielskiej powstałej w ich kręgu na bardziej zachowawczy nurt
zjawisk w architekturze modernistycznej zwany romantyzmem narodowym6.
1
J.
P o r . a r t y k u ł y w t o m i e : Polska
Białostockiego
i
2
P.
Devey,
3
S.
Muthesius,
Kunstgewerbe
H.
im
J.
i Anglia.
I.
Arts
and
Das
spdteren
Hubrich,
Stosunki
kulturalno-artystyczne.
Kołoszyńskiej,
19.
Hermann
Crafts
Yorbild:
Jahrhundert,
the
Eine
Munchen
Die
wystawy
sztuki
angielskiej,
Earthly
Paradise,
pod
1974.
Architecture:
englische
Muthesius.
Pamiętnik
Warszawa
Search
Studie
1974
Schriften
for
za
(w
zu
den
serii:
Architektur,
deutschen
«Studien
Kunstgewerbe,
London
Reformbewegunge
zur
Kunst
Industrie
in
1980.
4
Devey,
5
N.
współczesności.
6
wygłoszony
grudzień
op.cit.,
s.
Pevsner,
Od
Por.
Williama
M.
na
1995
195-210;
Pioneers
of
Morrisa
Omilanowska,
sesji
(w
zorganizowanej
druku).
do
A.
Modern
Waltera
Nacjonalizm
przez
Moravanszky,
Design.
Gropiusa,
a
Instytut
Die
From
style
Architektur
William
Warszawa
narodowe
Sztuki
PAN
Morris
der
to
Donaumonarchie,
Walter
Gropius,
1978.
w
architekturze
w
Warszawie
europejskiej
X
„Nacjonaliz
140
MAŁGORZATA OMILANOWSKA
Podejmowanie prób wykreowania własnego stylu narodowego w oparciu o m i e j s c o w ą tradycję architek­
toniczną daje się zaobserwować przede wszystkim na obszarze tzw. krajów peryferyjnych, czyli k r a j ó w E u ­
ropy północnej, środkowej, Półwyspu Iberyjskiego i w Irlandii. Zjawisko to związane nierozerwalnie z określoną
sytuacją polityczną lub ekonomiczną tych krajów, jest widoczne, poza nielicznymi wyjątkami, od początku lat
osiemdziesiątych X I X w., a w końcu lat dziewięćdziesiątych wchodzi w n o w y etap. P o okresie fascynacji
własną architekturą stylu wysokiego a następnie drewnianym budownictwem l u d o w y m , w obszar zaintereso­
wania architektów wchodzi cała lokalna architektura stylu niskiego. Ten etap romantyzmu narodowego nie­
wątpliwie inspirowany angielską architekturą vernacular
rę
akademicką
stycznej
w
wydaniu
Rola
lat
której
przedmiotem
Podobne
Kosa
i
tem
są
na
także
z
także
lat
Pośród
wymienia
Charlesa
illie
Philipa
Scotta.
Ten
noczone
Baillie
Choć
wydaje
i
z
się
przez
jących.
a
-
wpływ
Mackay
7
Por.
ruchu
N.
R
W
a
(Making
Helsinki
w
do
Moravanszky,
t o m i e : Art
Scotta
być
und
op.cit.;
Denkmalpflege"
159-162;
Jurkovića 9 .
w
O
krajach
kręgu
ruchu
na
obszarze
wszystkim
ob
«Ar
ar
ale
wydaje
do
romantyzmu
zaliczanych
się,
rolę
poza
Br
Richarda
Edwina
Lutyensa
i
niebrytyjskich
krajów
od
w
drugorzędny,
angielskiego
to
fa
dowodem
ale
bezpośredni
a
jednak
istotnym
architektów,
ale
i
klientów.
pracowni
jest
wśród
Poś
Środkowej
architektury,
dwukrotnie
L
Mackaya
zleceniodawców.
Europy
polskich
polskiej
tylko
Wyspami
Williama
projektów
to
La
-m.in.
także
łącznik
n
wśr
pomi
and
1865
r.
w
rolniczych
w
w
Cirencester
the National
Dublin
Kansallisen
tyylin
Drea
m .
okolicach
The Search
for
Ramsgate
w
hrabstwie
niespodziewanie
Yernacular
Expression
Ken
zdecydował
in Turn-of-the
si
Centu
1993.
etsim isestd.
Nationalis
m i
in architecture
*
m
vii e
and
On
the
vuosisadan
architectural
Search
vaihteen
writings
for
the
National
arkkitehtuurissa
in Finland
Style,
ja
sita
Abacus
koskevissa
at the turn of the last
1979,
kirjoituk
century,
K.
Gel
l e r , Hungarian
i XX wieku,
F.
„Ars"
Art Nouveau
1990,
nr
2,
and
s.
its English
A c h l e i t n e r , Gibt es einen mitteleuropaischen Heimatstil?,
43:
1989,
H.
3/4,
s.
163-169; A
Sources,
„Hungarian
Studies"
6/2:
19
7-20.
„Ósterreichische
Zeitschrift
L e h n e , Heimatstil - zum Problem der Terminologie,
fur
tamże,
H u b r i c h , op.cit.
Por.
Wrocław-
m.in.
I.
H u m l , Polska sztuka stosowana XX wieku,
Warszawa-Kraków-Gdańsk
1976;
D.
mit, symbol,
Warszawa
małopolskich,
Katowice
1992;
1993,
Wiadomości o
E.
s.
życiu
„Arche"
1988,
Bergman
Warszawa
1978;
Ł.
H e y m a n , Nowy Żoliborz 1918-1939,
G ł a z e k , Giszowiec i Nikiszowiec na tle tendencji urbanistycznych przełomu XIX
[ w : ] Śląskie dzieła mistrzów architektury i sztuki,
Miasta-ogrody przyszłość nie spełniona,
12
i
nie
może
*
się
studiów
Bowe,
Nationalis
m
' " M u t h e s i u s , op.cit.;
"
od
rozwojowym
Crafts»
z
an
i
pokolenia
zlecenia
„polskich"
ciągu
wzorców
Heimatstil
znaczącą
większość
dwa
od
swojskiego"".
Ashbeego,
zamówienia
koncie
and
zjawisk
młodszego
obejmujących
narodowego
Duśana
przemysłowego,
odegrała
z
Roberta
Baillie
urodził
Suo
m alaisuus.
Finnish.
a
tzw.
przede
„stylu
twórczość
stanowią
B o r u t o v a , Duśan Jurković - mytus a kontext,
Kunst
szerz
1991.
9
s.
Scott
(Warei
e, Rakennettu
Architecture
archite
czy
wzorcami.
Gordon
Tuomi
r
na
węgierskiej
architektonicznej
badań
innych
dwóch
w
praktyki
zależności
twórczości
architekturę
sakralna
swym
«Arts
i
Deveya,
zaledwie
ukończeniu
artykuły
Ed.
8
D.
np.
Po
na
romantyzmu
architektury
w
wiele
otrzymywał
epizodem
projekty
Baillie
szkockiej n .
Design,
R.
Hugh
reakcją
secesyjnej,
Gesellius-Lindgren-Saarinen
przykładzie
na
Charlesa
na
silne
spółki
wzornictwa
Brytanii
także
zostały
także
których
Georga
rozwoju
a
*
rodzinie
alternatywną
architektury
wszystkim
angielskich
Voyseya,
angielskimi
na
przede
architektura
Wielkiej
owe
także
teorii
zleceniodawców
Jednocześnie
środowiskiem
się
dla
dziełach
przedmiotem
wielokrotnie
architektury
w
angielskiej
i
powstanie
Crafts»
dotychczas
np.
znaczącym
polskich
popularność
czeskiej
angielskich,
miał
pozoru
mało
staje
powstania
Dowiedzione
miast-ogrodów,
jak
spoza
and
były
wzorców
Webba
Scott
«Arts
wszystkim
pośredni,
ostatni
zamówień
i
była
Annesleya
licznych
się
choć
takich
Francisa
revival
przyczyn
krajach .
wpływu
architektów
się
-
planowania
istotny,
z
7
przede
wpływy
polską
1905-1914,
ruchu
obserwowane
Kwestia
i
jedną
wielu
Wiganda
sztukę
mieszkaniowej
ona
w
zależności
kojęzycznego 1 0 .
Crafts»
kręgu
fińskiego,
Thoroczkai
badań
z
badań
stylu
był
międzynarodowym.
architektury
narodowego
ka s .
kryzys
s.
pod
25-27;
red.
M.
E.
Chojeckiej,
Katowice
1987,
s.
65-82;
A.
Czyżewski,
L e ś n i a k o w s k a , „Polski dwór": wzorce architektoniczne,
n, Giszowiec - górnicza wieś-ogród,
[ w : ] O sztuce Górnego Śląska i przyległych ziem
223-236.
Baillie
Scotta
pochodzą z
biografii:
J.D.
K o r n w o l f , M.H. Baillie Scott and the Arts and Crafts
141
DWA POLSKIE PROJEKTY M.H. BAILLIE SCOTTA
na podjęcie nauki architektury u Majora Charlesa Davisa w Bath 13 . W 1889 r. osiadł w Douglas na Isle o f
Man, gdzie początkowo pracował j a k o asystent Freda Saundersona, a następnie w 1893 r. otworzył własną
praktykę architektoniczną którą w roku 1901 przeniósł do Bedford, a po wojnie, w 1919 r., do Londynu,
zakładając spółkę z A . Edgarem Beresfordem.
Specjalizował się w projektach siedzib wiejskich, ale miał na swym koncie także projekty d o m ó w wiejskich
i podmiejskich. B y ł nie tylko architektem, ale także, dzięki studiom rolniczym i własnej pasji, specjalistą od
projektowania ogrodów, które uważał za integralną część planowanego założenia architektonicznego. P o m i m o
że po 1907 r. architektura «Arts and Crafts» wyszła z m o d y , to Baillie Scott pozostał j e j wierny do śmierci.
Po I w o j n i e światowej projektował właściwie wyłącznie dla przyjemności dzięki fortunie, którą odziedziczył
(był właścicielem m.in. Kensington Palące Hotel). M i a ł na swoim koncie realizację około 130 zamówień,
z których część powstała w spółce z A . Edgarem Beresfordem. Oprócz działalności architektonicznej Baillie
Scott sporo publikował, m.in. dwie książki pt. Houses and Gar dens, w których opisał i zilustrował planami
i w i d o k a m i swe najlepsze projekty 14 . Zwłaszcza pierwsza z tych prac jest niezwykle cennym źródłem i
macji o poglądach architekta na zasady projektowania architektury mieszkaniowej. M . H . Baillie Scott zm
w 1945 r.
Jak twierdzi monografista Baillie Scotta, J . D . K o r n w o l f , duży w p ł y w na twórczość tego architekta
wywarły wczesne projekty Charlesa F.A. Voyseya 1 5 . N i s k o schodzące dachy, modułowe okna rozmaitej w
kości i proporcji, szerokie stosowanie konstrukcji ryglowej, horyzontalność układów brył, wreszcie typ s
bodnego rozplanowania wnętrz i dopracowany w szczegółach, także kolorystycznie projekt wyposażenia t
wnętrz aż po najdrobniejsze detale to cechy twórczości Baillie Scotta ukształtowane dzięki kontaktom z
snymi publikacjami projektów V o y s e y ' a , choć oczywiście istotną rolę odegrały też w p ł y w y innych archi
tów «Arts and Crafts» oraz rozwijającej się równolegle w podobnym kierunku architektury amerykańskie
Dianę Haigh zwraca ponadto uwagę na inne ewentualne źródła inspiracji jakimi mogły być kontakty z
stami z Isle o f M a n - Armitage R i g b y m i Archibaldem Knoxem 1 6 .
Pierwsze zamówienie spoza Wielkiej Brytanii Baillie Scott otrzymał w 1896 r. z Belgii, a rok późn
z Niemiec. Równocześnie z Charlesem R. A s h b e e ' m dostał zlecenie od księcia Ernsta L u d w i k a Hessen
Darmstadt na projekt wnętrz jego pałacu, co zawdzięczał niewątpliwie pomocy Hermanna Muthesiusa. D
poleceniu księcia Ernsta L u d w i k a jeszcze w tym samym roku otrzymał zamówienie od jego siostry księ
Marii na projekt „ L e N i d " , d o m u na palach wzniesionego w Sinaia w Rumunii. Popularność Baillie Sc
w Europie Środkowej wzrosła jeszcze bardziej po zdobyciu przez niego najwyższej nagrody (pierwszej
przyznano) w rozpisanym w 1901 r. w Darmstadt konkursie na projekt „ein herrschaftliches Wohnhaus
eines Kunstfreundes" 1 7 . Publikacja tych projektów przyczyniła się do otrzymania przez Baillie Scotta na
stępnych zleceń z różnych krajów Europy Środkowej, m.in. z Niemiec (1905, rezydencja Wertheimów
w Berlinie) i Szwajcarii (1907, siedziba Waldbuhl w U z w i l ) , a także z Polski. Pierwsze zamówienie z P
otrzymał w roku 1903, drugie w 1912.
* * *
Pierwszy z dwóch projektów dla polskich zleceniodawców powstał w 1903 r.18 Zamówienie na proj
było zapewne efektem popularności j a k ą zdobył Baillie Scott dzięki opublikowaniu książki z jego nagrodz
Movement,
L o n d o n 1972,
r
A chitectu
r e,
13
t.
D o końca
C r i n s o n , J.
Manchester-New
14
Scott,
15
16
17
18
M.H.
A.E.
York,
Baillie
C.
Wodehouse,
Scott
H a i g h , Baillie
De
Jong,
[Tabl.]
Academy
L u b b o c k , Ar chitectur e
1994;
S c o t t , Houses
B e r e s f o r d , Houses
K o r n w o l f , op.cit.,
D.
L.
M.H.
Baillie,
[w:]
Inter national
Dictiona
r y
of
Ar chitects
and
X I X w . w W i e l k i e j B r y t a n i i o b o w i ą z y w a ł t r a d y c j o n a l n y s y s t e m e d u k a c j i a r c h i t e k t o n i c z n e j o p a r t y na z a s a d a c h
c e c h o w y c h , por. M .
r
B itain,
o r a z hasła:
I: Ar chitects, D e t r o i t - L o n d o n - W a s h i n g t o n 1993, s. 8 0 3 - 8 0 5 .
s.
- ar t or pr ofession?
aktualna
and Gar dens,
Gar dens,
London
bibliografia
London
1906
r
Th ee
hundr edyear s
of ar chitectur al
education
(tłum.
n i e m . Hauser
und Gdr ten, B e r l i n 1 9 1 2 ) ;
M.H.
The Ar tistic
House,
M a t t i e , Ar chitektur
r
A chitectu
r e,
bibliograficznego oryginału);
Baill
1933.
2:
1904;
London
1995,
Wettbewe
r be,
M.H.
Bd.
Baillie
s.
13.
I:
1792-1949,
Scott,
The House
Koln
1994,
s.
158-173.
in Poland, „ T h e S t u d i o "
X X X I I I : 1905,
J a n u a r y , s. 3 1 3 - 3 1 6 ( t ł u m . S. P a r f t a n o w i c z „ Z e s z y t y A r c h i t e k t u r y P o l s k i e j " 1 9 8 6 , nr 2 , s. 2 9 z p o d a n i e m m y l n e g o z a p i s u
s. 4 6 5 .
in
tematu.
3-80.
Scott
E.
and
tamże
Baillie
S c o t t , Houses..., s. 1 3 0 - 1 3 7 ; [b.a.], House
in Russia, „ T h e B u i l d e r " 1908, O c t o b e r 31,
142
MAŁGORZATA O MILANOWSKA
ł.,,
M
W
i
m
t
—^(Łw'S^^^^ms.
m mm
i
V *
1. Dom w Polsce, proj . M.H. Baillie Scott, 1903, widok od pd. zach. W g „The Builder", October 31, 1908
mi projektami darmstadzkiego konkursu na „ d o m dla mił ośnika sztuk" 19 . James D . K o r n w o l f określił ten
projekt j a k o „dom w R o s j i " . Wprawdzie sam Baillie Scott w swoich tekstach nazywał go „ d o m e m w Polsce" 20 ,
ale w artykule w „ T h e Builder" 2 1 pojawia się określenie „House in Russia", a K o r n w o l f a co do „rosyjskości"
zlecenia ostatecznie przekonał fragment z listu Baillie Scotta z 25 kwietnia 1904 r. do E.G. Graves'a, w którym
architekt wspomina, że J e g o rosyjscy k l i e n c i " chcą się z n i m spotkać w Anglii przed latem 22 . Niestety Baillie
Scott nigdy nie podał nazwiska klienta, ani n a z w y m i e j s c o w o ś c i , dla której projekt był przeznaczony.
Z problemów związanych z określeniem kraju m o ż n a jedynie wnioskować, że siedziba powstać miała na
terenach byłej Rzeczypospolitej w obrębie zaboru rosyjskiego 2 3 .
Z planu sytuacyjnego wynika, że n o w o projektowany dom stanąć miał na terenie istniejącej j u ż rezy­
dencji położonej nad brzegiem jeziora. Stojący tam dwór, niewątpliwie przeznaczony do rozbiórki, był
założeniem alkierzowym zaopatrzonym w portyk. Projekt Scotta przewidywał pozostawienie zabudowań
gospodarczych, oranżerii i budynku nazwanego w projekcie teahous. Ocalony miał zostać także istniejący
starodrzew i przebieg alei dojazdowych.
N o w o projektowany dom stanąć miał w starannie w y b r a n y m miejscu, na zboczu łagodnej skarpy scho­
dzącej do jeziora, frontem z w r ó c o n y na północ. D w u k o n d y g n a c j o w y , oparty na nieregularnym planie, skła­
dał się z korpusu głównego i przylegającego od zachodu skrzydła bocznego (iL 1). N a c z e l n ą ideą k o m p o ­
z y c y j n ą wnętrz było zgrupowanie najważniejszych pomieszczeń w o k ó ł dwukondygnacjowego hallu g ł ó w ­
nego. N a parterze były to jadalnia, sypialnia państwa, salon i klatka schodowa (iL 2). Z hallu w y c h o d z i ł y
także przejścia do dalszych części domu. Z a salonem w części wschodniej mieściło się studio, gabinet
i weranda, a za sypialną w części zachodniej łazienka i pokoje dziecięce. Z a j a d a l n i ą usytuowana była częś
gospodarcza z k u c h n i ą kredensem, pomieszczeniami dla służby i pralnią. N a piętrze hall główny obiegała
drewniana galeria, na którą otwierały się sypialnie z łazienkami i biblioteka. N a tyłach domu, w południow o - z a c h o d n i m narożniku, z oknami w y c h o d z ą c y m i na jezioro, u l o k o w a n o olbrzymie studio z werandą p o ­
łączoną zewnętrznymi schodami z ogrodem. D o d a t k o w o nieregularność układu wnętrz potęgowało umieszcze19
20
21
22
Scott...,
23
„w
Meister der Innenkunst: Haus eines Kimstfreundes
Baillie
des von M.H. Baillie Scott, Hrsg. Alexander Koch, Darmstadt 1902.
B a i l l i e S c o t t , Houses..., s. 130.
[b.a.], House in s. 465.
List M.H. Baillie Scotta do E.G. Graves'a z 25 kwietnia 1904 r. w Manx Museum. Cyt. za K o r n w o l f j M.H.
s.
wcześniejsze
Baillie
577.
Nie
Polsce,
projekt
S c o t t , The House in..., s. 313;
można
czyli
(dwór
„domu
oczywiście
nigdzie".
alkierzowy!)
idealnego"
wykluczyć,
Przeciwko
nie
tej
że
zabudowania,
uciekając
projekt
tezie
się
do
do
ten
był
czysto
teoretyczną
świadczy
jednak
osadzenie
których
projekt
jest
wybiegu
z
nagięty,
nieuchwytnym
koncepcją
projektu
a
w
także
zleceniodawcą.
bardzo
fakt,
nigdy
nie
określonym
że
Baillie
zamówioną,
pejzażu,
Scott
publi
143
DWA POLSKIE PROJEKTY M.H. BA1LLIE SCOTTA
KDSOZn
*H3
FIRST FI.OOR PLAN
NOTE.
B
FIVE
A T U CS
OVi:R.
I
I i. .
w
DSAWint.'
BOJI
»i: 14
SAKOtn BOOM
»•'*'«
masĘsy
KM
r-*
St
5
LI
(iROL'M) KI.OOR 1'l .AN
2. Dom w Polsce, proj. M.H. Baillie Scott, 1903, plan parteru i piętra.
Wg M.H. Baillie Scott, Houses and
Gardens
nie niektórych pomieszczeń na innych poziomach, o kilka schodków wyżej lub niżej niż pozostałe
kało z wprowadzenia antresol w niektórych pomieszczeniach.
Poza rzutami parteru i piętra publikowane były także widoki czterech wnętrz. Widok studia (il
ukazywał przestronne wysokie pomieszczenie z otwartą więźbą dachową wspartą na dwóch poprzec
belkach24. W szczytowej, wschodniej ścianie studia, w kondygnacji poddasza mieściła się niewielka
otwarta parą otworów do głównego wnętrza. Na osi dłuższej, północnej ściany studia architekt um
kominek. Ściany studia miały widoczną konstrukcję rygłową o rysunku belek typowych dla architek
elżbietańskiej.
Barwny szkic ukazuje wnętrze narożnej południowo-wschodniej sypialni na I piętrze, mieszczące
częściowo już pod skośnym dachem kryjącym werandę parteru, kilka schodków niżej od pozostałyc
mieszczeń25 (il. 4). Niskie pomieszczenie oświetlały różnej wielkości okna umieszczone w trzech śc
Podwójne łóżko ustawione w alkowie wydzielało od reszty wnętrza obniżenie sufitu podkreślone m
belką wspartą na dwóch słupach. Wyposażenie wnętrza uzupełniały szafki nocne, rząd szaf wbudow
B a i l l i e S c o t t , Houses..., s. 134.
Ibid., tabl. b.nr.
144
MAŁGORZATA OMILANOWSKA
w ścianę, parawan i toaletka ustawiona w wystawce największego okna. Całe wnętrze utrzymane było
w ulubionej przez Baillie Scotta kolorystyce: szarozielonkawej z r ó ż o w o l i l i o w y m i elementami dekoracyjny­
mi - silnie stylizowanymi m o t y w a m i k w i a t o w y m i . Fryz k w i a t o w y obiegał górą w i d o c z n y fragment ściany,
podobne kwiaty zdobiły kapę na łóżku, parawan, dywaniki i zasłony alkowy.
Trzeci szkic ukazywał kominek w pomieszczeniu określonym j a k o drawing
w
ściętym
zwieńczony
w
tym
był
fotela
Znane
ne
narożniku
było
południowo-zachodnim,
półką
o
jest
zgeometryzowanych
jeszcze
wielkim
dekoracyjnie
czynał
niski
kominek
z
jedno
umieszczonym
traktowanej
się
przeznaczoną
otwartej
korytarz
dwoma
ławami
nad
wyłożony
bibeloty.
prostych
wnętrze
-
do
Na
kaflami
układającymi
rysunku
widoczne
Umieszczony
się
są
w
romboidalne
jeszcze
fragmenty
formach.
fragment
wejściem
konstrukcji
prowadzący
po
na
room26.
ukazujący
oknem
w
szkieletowej.
dalszych
wschodnią
ścianie
W
pokojów,
południowej
a
ścianę
północnej.
w
hallu
Całe
części
północnej
głównego
wnętrze
ściany
części,
miał
wschodn
w
niszy
bokach (inglenook). A n e k s ten posiadał własne okienko. Nad aneksem w
doczna jest para o t w o r ó w zaopatrzonych w okiennice, prowadzących do niewielkiego pokoju-galerii mie­
szczącego się na piętrze. Nad przejściem d o korytarza powieszono portret jakiegoś sarmaty z wąsem i w f u
trzanej czapie.
Bryła zewnętrzna domu, znana j e d y n i e z w i d o k u od jeziora, była nieregularna dzięki wielu niesyme­
trycznie rozmieszczonym ryzalitom i licznym werandom n a z y w a n y m przez Scotta gardenrooms. Całość
była zdominowana n i e b y w a ł y m dachem d w u - i czterospadowym, w n a j w y ż s z y m punkcie, który wyznacza
oś najważniejszego pomieszczenia, czyli hallu, sięgającym czwartej kondygnacji i schodzącym gładkimi
połaciami miejscami niemal do ziemi. D o d a t k o w o bryłę wzbogacały w y s o k i e wyprowadzone w z d ł u ż elewa
cji kominy. Pozbawione dekoracji elewacje przecinały różnej wielkości i proporcji, raczej niewielkie okna
Projekt Baillie Scotta przewidywał także aranżację ogrodu (il. 5, 6), uwzględniającą istniejące j u ż
budynki i starodrzew. Rozciągający się na tarasach skarpy prowadzącej do jeziora ogród składał się z wi
części opracowanych j a k o symetryczne założenia o różnym charakterze. Szczególnie istotnym elementem
ogrodu w pojęciu Scotta były aleje w y t y c z o n e tak aby otwierać intrygujące, niekiedy zaskakujące perspe
tywy w i d o k o w e . Architekt uwzględnił w projekcie także rozplanowanie ogrodu gospodarczego, który uwa­
żał za równie w a ż n y i nie p o z b a w i o n y w a l o r ó w dekoracyjnych. N i e zabrakło nawet ulubionego przez A n
glików, a nieznanego w Polsce roślinnego labiryntu i położonego na brzegu jeziora ogrodu wodnego.
Projekt siedziby sporządzony przez Scotta nie był całkowicie oryginalny, lecz j a k podał architekt, b
z m o d y f i k o w a n ą w e r s j ą planów sporządzonych przez samego klienta. W y d a j e się jednak, że o w e plany
dostarczone przez zamawiającego określały j e d y n i e położenie d o m u i ilość pomieszczeń oraz ich przezna
czenie. Ostateczny projekt jest b o w i e m na tyle t y p o w y dla twórczości Scotta, że jedynie j e g o należy uw
za autora tego założenia.
Baillie Scott w swoich tekstach na temat „ d o m u w P o l s c e " podkreślał kilka aspektów. Przede wszys
k i m koncepcję wnętrza opartego na centralizacji układu w o k ó ł nieregularnego hallu głównego. Układ ten
miał według architekta stwarzać warunki dla bogatego życia d o m o w e g o , ze względu na klimat skoncentro
wanego w e wnętrzu d o m u przez w i ę k s z ą część roku. Z a istotne architekt uważał zestawienia kolorystyczn
jakich użył w poszczególnych wnętrzach - duże powierzchnie kremowego tynku skontrastowanego szarobrązowymi belkami o ż y w i o n e intensywną kolorystyką dekoracji heraldycznej w dużych pomieszczeniach
czy pastelowe m o t y w y kwiatowe w sypialniach. Scott zwracał uwagę poza t y m na inne kwestie wynikają
z konieczności dostosowania się do lokalnych warunków, przede wszystkim ostrego klimatu, który w y m u s
pomniejszenie okien, ich p o d w ó j n e przeszklenie, pogrubienie ścian, zastosowanie centralnego ogrzewania
i opracowanie konstrukcji dachowych bez wewnętrznych rynien, w których mógłby zbierać się śnieg 28 . Ja
przystało na architekta reprezentującego vernacular
w
konstrukcji
roboty
miejscowych,
tradycyjnych
revival,
Baillie
Scott
materiałów
takich
jak
podkreślał
lokalnie
także
zastosowan
występujące
— homemade - cegły.
D u ż o uwagi Baillie Scott poświęcił opisowi ogrodu. Przebieg głównych osi tworzących schemat ogro­
du podporządkowany został istniejącym budynkom - cieplarni i pawilonowi określonemu w projekcie j a k o
26
B a i l l i e S c o t t , The House in..., s. 316.
27
Ibid., s. 314.
28
B a i l l i e S c o t t , The House in s. 314-316.
drzewo
DWA POLSKIE PROJEKTY M.H. BAILLIE SCOTTA
7
•mzs^W / T S ILJCR-^jl^a
li
i;. t
r
I
Ml
pfft
« : « "ńti
i
*•"'' '/.•/
/ '
?i>=---«=ji
fp.
3. Dom w Polsce , proj. M.H. Baillie Scott, 1903, wnętrze studia.
W g M.H. Baillie Scott, Houses and Gardens
r
Pi
I!
:>.ł"
4. Dom w Polsce, proj. M.H. Baillie Scott, 1903, wnętrze sypialni. Wg M.H. Baillie Scott, Houses and Gardens
145
146
MAŁGORZATA OMILANOWSKA
teahouse
- zaś orientacja i dokładna lokalizacja
d o m u zostały dostosowane do położenia starodrzewia
W projekcie Scott wykorzystał naturalne ukształtowanie terenu planując tarasowy układ poszczególnych
ści ogrodu.
Układ wnętrz oparty był na schemacie kilkakrotnie stosowanym
siebie samego Red House w Douglas
główny pełniący jednocześnie funkcję living room.
Przylegające
były
razie
w
od
hallu
jedno.
pod
ekranami,
Po
kilku
wpływem
latach
własnych
i drawing
room
potrzeby
dokładniejsze
Scott
dobrze
mu
We
Takie
i
się
ich
projekcie
hallu
hall
w
jednak
w
jadalnia i drawing
w
usunąć,
swe
poglądy
Red
House 29 .
szerokimi
w
z
w
jego
łącząc
wzniesion
room
oddzielon
wszystkie
na
temat
W
projekcie
trzy
unifikacji
drzwiami
i
z
siedziby
w
jako
Blackwell
konkursowym
o
5
lat
pojawia
pom
przestrze
„domu
w
Pols
umożliwiającymi
każdym
w
domu
oparty
ma
charakter
Westmorland
1901
r.
można
identycznie
w
często
na
na
z
wiele
galerią
wzniesionej
„dom
i
niere
wnętrza
dwukondygnacjowy
w
z
odnaleźć
się
jest
założenia
przeważnie
projekcie
obu
pomieszczenie
projektach
siedziskami
był
późniejszym
-
najistotniejsze
pomyślany
projekcie
Polsce"
Blackwell
za
Hall
kominek
darmstadzkim
w
doń
potrzeby
dwuskrzydłowymi,
wnętrz.
pracach
zastosował
w
w
mieszkania
położony
wyposażony
„domu
domu
z
hallu
układu
niezrealizowanym
W
We
oddzielenie.
wcześniejszych
do
było
zmodyfikował
do
centralnie
rozwiązanie
1899
Scott
kompozycję
oświetlony,
nego;
można
doświadczeń
otwierają
uważał
kowywał
które
j u ż przez Scotta.
( 1 8 9 2 - 1 8 9 3 pierwszy zrealizowany projekt) Scott zaprojektował
dla
w
miłośn
podobieństw
także
położony inglenook, czyli kominek
z parą siedzisk po bokach i z własnym o k n e m , ściany u k a z u j ą otwartą konstrukcję r y g l o w ą a nad ni
kominka mieści się niewielka galeria.
W i e l e rozwiązań, zwłaszcza dotyczących dekoracji wnętrz Scott powtarzał wiernie w innych projek
tach. Np. projekt studia w „ d o m u w P o l s c e " jest niemal identyczny z projektem hallu w Heather Cott
powstałego rok później, a dekoracja k o m i n k a w drawing
room
nej
w
okładzinie
obmurowania
ogrodowego
w
Waldbiihl
powtórzona
Uzwil
została
(Szwajcaria)
przez
z
lat
Scotta
w
ce
1907-1911.
* * *
Drugi
nie
z
„polskich"
rodziny
kie,
Chludzińskich
obecnie
zapewne
w
miesięcy
już
kilka
Chludzińskiego.
fotografii
skiego
Z
wnętrza.
jedynie
na
dzińca
i
29
były
także
w
Red
1871
50
r.
szybko,
w
Baillie
bo
w
„The
Scott,
Beresford,//owsa?...,
z
badań
kostiumu
Baillie
s.
142-143;
pierwszy
w
„The
Stud
W
były
w
rękach
1912
drugi
województwa
połockiego
istniał
znany
dwór,
zamówienia
r
d
nieste
przez
Scotta
domem
dla
budynku,
architektonicznego.
wtopionymi
House
Ch
Dwukondygnacjowy
zgrupowanymi
wokół
wewnętrzneg
w
wieży
północno-za
naroża;
własnym,
potrzeb
wzniesiony
różnica
wszystkie
rodziny
przez
do
jego
następne
architekta. Nota
Philipa
Webba
w
bene
latach
siedzi
William
M
1859-1860
Oxfordshire.
Studio"
September,
November
a
rozplanowanego
skrzydłami
Red
w
1912
na
województ
r.,
okoliczności
identycznie
opuścił
„The
raz
części
są
w
w. 32
Laskowiczach
nieznane
sporządzony
(dawne
architekta.
zupełnie
swój
w
po
XIX
wschodniej
że
powstał
go
początku
czterema
przez
Cotswold
1914,
od
Został
Laskowiczach
projektu
opublikowano
odnowionymi
1913,
92:
wariant
samodzielnie
Architecture,
LIX:
w
budowę
niemal
wzniesionym
rezydencji
majątku
odmiennego
kwadratu
r.,
ich
wynika,
zakładały
wieżami
uchwytny 3 0 .
przyłączeniu
stanie
całkowicie
1865
in Domestic
Architect"
po
angielskiego
rezydencjami
już
Studio"
u
bardziej
do
bowiem
Aftanazego
planie
jedynym
XVI-wiecznej
Designes
„The
Poland,
był
zabytkowymi
Recent
tecture,
wicze.
House
utracił
Scotta
czworobocznymi
starymi,
dość
na
był
jest
Chludzińskich
dzisiejszym
zastosowaniu
zaprojektowano
Scotta
Pierwszy
później,
siedziby
projektu
dynek
z
te
Przy
Obol.
rodziny
Romana
nowej
warianty
rzeką
do
Dobra
opisu
projektu
Oba
ła
należały
Baillie
przeznaczony
nad
Radzieckiego.
z
i
Białoruś)
Laskowicze
cha
projektów
LVI:
s.
13,
s.
A.E.
1912,
July,
2 7 6 - 2 7 9 ; House.
413;
„Academy
s.
Russia,
1 3 4 - 1 3 6 ; Recent
„The
Architecture
and
Builder",
Designes
1914,
Architectural
in Domestic
Januar
30,
s
Review"
53:
1
B e r e s f o r d , ArchitecturalReminiscences, „ T h e B u i l d e r " 1 9 4 5 , A u g u s t
10, s. 108.
31
32
Recent
R
Desinges...,
Aftanazy,
Materiały
do dziejów
wiczach
przypisując
s.
rezydencji,
ją
276-279.
Materiały
t.
do dziejów
XIa.
George'owi
rezydencji,
Warszawa
Gilbertowi
1993,
t.
la,
s.
Scottowi.
Warszawa
715.
A.
1986,
Baranowski
s.
114-115;
podaje
A
błędnie
Baranowski,
nazwisko
Posłowie
autora
siedzib
147
DWA PO LSKIE PROJEKTY M.H. BAILLIE SCO TTA
i
o
OlO
s
C
O
- "
n ir r ti
-J
c
u
o
ft"'
s ^ ai f j
a
ty'o ° 3_
J
*O
o
fyzs&grajg.:;.. f 50 o
r^e.r-"!-,::' ... - -
rr
feka*-
-'iirr
; \^.^^-;'o'>r.i t
5. Dom w Polsce, proj. M.H. Baillie Scott, 1903, plan ogrodu.
Wg M.H. Baillie Scott, Houses and
IK^
Gardem
P
o
Q
n
,c
w
• «
SEIfl
2*
i
Mf S
0
//'
P^-J
w
Ł
rM
^
n.
S
z ^
o
a
r
A
^•jjjte - - [
L
O
n
E
.C
E
*v
c*
H
0
0
0
l
5
t h u
i
O O 0
1
o * , V.
:x^X—4^>f._
6. Dom w Polsce, proj. M.H. Baillie Scott, 1903, plan ogrodu, fragment z tarasami i cieplarnią.
Wg M.H. Baillie Scott, Houses and Gardens
148
MAŁGORZATA O MILANOWSKA
SSj.
Sifedl
•;i"r
•ISJ
h.
Ji
ovi"
^ - ł ł — -
iiłu.
7. D o m C h l u d z i ń s k i c h w L a s k o w i c z a c h , p r o j . M . H . B a i l l i e S c o t t , w a r i a n t I, 1 9 1 2 , w i d o k o d p d . w s c h .
W g „ T h e Studio", J u l y 1912
od zachodu przylegało niewielkie parterowe skrzydło gospodarcze. Dyspozycja wnętrz w obu projektach była
niemal identyczna.
Wariant pierwszy zakładał przykrycie dziedzińca wewnętrznego kopułą, której nie ma już w wariancie
drugim (il. 7). Najbardziej zaskakujący był jednak kostium architektoniczny, wybrany dla starszej wersji
projektu. Śnieżnobiałe tynki, płaskie dachy, termalne okna oświetlające kopułę, elewacje poprzecinane
prostokątnymi oknami i zwieńczone kostkowymi fryzami, wieże zaakcentowane w narożach filarowymi
szkarpami i zwieńczone stylizowanymi postaciami aniołów nie mają nic wspólnego ani z twóczością Baillie
Scotta, ani z architekturą polską. J.D. Kornwolf słusznie wskazał analogie tego projektu do dzieł wiedeń­
skiej secesji - przede wszystkim gmachu Secesji Olbricha, ale także do projektów Otto Wagnera33. Rysunek
opublikowany w „The Studio" opatrzony jest informacją że jest dziełem Allena Chandlera, nie wiadomo
jednak, czy wspomniany był współautorem projektu czy tylko rysownikiem. J.D. Kornwofl sugeruje, że
wybór nietypowego dla Scotta kostiumu stylowego mógł wynikać z życzenia klienta lub „egzotycznego
charakteru zamówienia"34.
Drugi wariant projektu zakładał zupełnie odmienne rozwiązanie stylistyczne (il. 8). Druga kondygnacja
skrzydeł miała zostać ukryta na poddaszu, jedynie wieże pozostały dwukondygnacjowe, przez co całość
uzyskała bardziej przysadziste formy. Elewacje zewnętrzne miały pozostać nietynkowane, murowane
w dolnych partiach z wielkich głazów, w górnych z mniejszych kamieni połączonych z wątkiem ceglanym
układającym się w romboidalne wzory. Fragmenty elewacji skrzydła wschodniego i elewacje dziedzińca
wewnętrznego miały ukazywać konstrukcję ryglową. Dwuspadowe dachy skrzydeł i namiotowe dachy wież
w połączeniu ze zredukowaną ilością niewielkich zewnętrznych okienek nadawały całości wygląd miniatu­
rowego średniowiecznego zamku obronnego (il. 9).
Wnętrza zostały rozplanowane w układzie półtoratraktowym z ciągiem pomieszczeń w trakcie zewnę­
trznym i wąskim półtraktem korytarza-galerii od strony dziedzińca wewnętrznego (il. 10). Główne wejście
33
K o r n w o l f , op.cit.,
34
„The
un-Baillie
c o m m i s s i o n " , cyt.
za
s.
Scott
436.
character
K o r n w o l f , op.cit.,
o f the
przyp.
preliminary
4 9 , s.
436.
m a y be attributable
t o the
client
or to the
relatively
e x o t i c naturę
149
DWA POLSKIE PROJEKTY M.H. BAILLIE SCOTTA
:-
8. Dora Chludzińskich w Laskowiczach, proj. M.H. Baillie Scott, wariant II, 1913, widok od pd. wsch.
Wg „The Studio", September 1913
J
-Wl
mm
9. Dom Chludzińskich w Laskowiczach, proj. M.H. Baillie Scott, wariant II, 1913, widok z lotu ptaka od pn. wsch.
Wg „The Architect", vol. 92, November 13, 1914
150
MAŁGORZATA OMILANOWSKA
do budynku znajdować się miało na osi skrzydła północnego. Przez sień droga wiodła do kwadratowego
westybulu i dalej w lewo albo prawo korytarzami półtraktu wewnętrznego. G ł ó w n a klatka schodowa była
znacznie oddalona od wejścia, znajdowała się b o w i e m na osi skrzydła południowego w ryzalicie od strony
dziedzińca. Takie położenie schodów zapewniało prywatność drugiej kondygnacji przeznaczonej niemal
wyłącznie na sypialnie.
G ł ó w n y m pomieszczeniem rezydencji miał być hall, znany z barwnego szkicu, obejmujący całe skrzy­
dło wschodnie - c a ł ą j e g o szerokość i wysokość 3 3 . Pomieszczenie to miało mieć w środkowej części obni­
żony p o z i o m posadzki i dobre oświetlenie dzięki wielkiemu w y k u s z o w e m u oknu w ścianie od dziedzińca
i u m i e s z c z o n y m w ścianie wschodniej niewielkim o k n o m i w y j ś c i u na balkon (il. 11). W hallu znaleźć się
miała nisza z k o m i n k i e m i siedziskami na osi ściany wschodniej {inglenook), p o d w y ż s z o n a scena dla orkie­
stry w części południowej i odgrodzone balustradą także p o d w y ż s z o n e przejście od zachodu stanowiące
część ciągu k o m u n i k a c y j n e g o całego domu. Ściany hallu o konstrukcji ryglowej pozostawały nietynkowane,
a całe wnętrze krył dach z otwartą więźbą. O d północy do hallu przylegała jadalnia połączona z p o ł o ż o n y m
piętro w y ż e j studiem wewnętrznymi krętymi schodami. Z a j a d a l n i ą w skrzydle p ó ł n o c n y m znajdował się
jeszcze niewielki aneks w y p o c z y n k o w y , toalety i przejścia dla służby połączone z kuchnią w w i e ż y p ó ł n o c ­
no-zachodniej. W okolicach kuchni znajdowały się też inne pomieszczenia zaplecza gospodarczego i boczna
klatka schodowa prowadząca do służbówek.
Biblioteka umieszczona w w i e ż y p o ł u d n i o w o - w s c h o d n i e j była dwukondygnacjowa, z tym że na p o z i o ­
mie parteru znajdowała się j e j w y ż s z a kondygnacja, architekt wykorzystał b o w i e m znaczne obniżenie terenu
w tym narożniku i przewidział jeszcze j e d n ą kondygnację w piwnicach tej wieży. Zewnętrzny trakt skrzydła
południowego z a j m o w a ł a wielka weranda otwarta trzema olbrzymimi półkoliście zamkniętymi arkadami na
szeroki taras. W wieży południowo-zachodniej znaleźć się miała wielka sypialnia, a towarzyszące jej garderoba
i łazienka z a j m o w a ć miały część skrzydła zachodniego.
Piętro d o m u zostało niemal w całości przeznaczone na sypialnie z w y j ą t k i e m wspomnianego j u ż studia
w w i e ż y północno-wschodniej. W sumie na tej kondygnacji znalazło się 6 sypialni z należącymi do nich
garderobami i łazienkami, nie licząc służbówek.
Charakter średniowiecznego zamku, j a k i Baillie Scott nadał tej budowli, architekt uzasadniał sytuacją
obiektu. Okolica, gdzie powstać miał d o m , była dzika, górzysta i nawiedzana przez rozbójnicze bandy.
Właściciel zapragnął w i ę c wznieść m a ł ą twierdzę z d o l n ą do stawienia czoła napastnikom 36 . W y b ó r p o ł o ż e ­
nia i ogólna dyspozycja budowli miały zabezpieczać przed surowymi warunkami klimatycznymi i napadami
rozbójników, a wnętrza m i a ł y odpowiadać romantycznemu charakterowi i gościnności życia wiejskiego
w Polsce 37 .
Projekty o charakterze średniowiecznych z a m k ó w w tej skali co d o m Chludzińskiego nie były zupełnie
obce twórczości Scotta. W t y m s a m y m roku powstał projekt d o m u , a raczej z a m k u dla dr. Crawforda tzw.
Hilltop House w Cotswolds, następnie przeprojektowany na zlecenie tego samego klienta w B i d f o r d - o n A v o n . Niemniej budowle o tej skali stanowiły rzadkość w dorobku Baillie Scotta. M i a ł na swoim koncie
realizację o podobnej bryle zewnętrznej - także na planie czworoboku z dziedzińcem wewnętrznym - ale
0 innej funkcji. W a t e r l o w Court wzniesiony w latach 1908-1909 w Hampstead Garden Suburb był d o m e m
wielorodzinnym z niewielkimi mieszkaniami.
Podobnie, jak i w przypadku poprzedniego projektu, tak i tu Baillie Scott zastosował kilka rozwiązań
wypraktykowanych w e wcześniejszych pracach. Rozplanowanie hallu w d o m u dla Chludzińskiego oparte
jest na pomysłach użytych przez Scotta w projekcie p o k o j u muzycznego w „ d o m u dla miłośnika sztuk"
z konkursu darmstadzkiego. W obu przypadkach Scott zastosował identyczny rozkład okien, niszy ze sceną
1 ciągu komunikacyjnego odgrodzonego od p o k o j u balustradą i podniesionego w y ż e j o kilka stopni.
D o m w L a s k o w i c z a c h niewątpliwie w s z e d ł w fazę realizacji. F a c h o w a prasa angielska donosiła
o postępach w pracach budowlanych. K r y t y k ó w fascynował fakt, że sama budowa przebiegała w niemal
średniowiecznych warunkach - prowadzona była pod kierunkiem właściciela przez m i e j s c o w y c h robotni35
„ A c a d e m y A r c h i t e c t u r e and A r c h i t e c t u r a l R e v i e w " 53: 1 9 2 1 , tabl. b. nr.
36
„ T h e n e i g h b o u r h o o d o f the site is w i l d a n d m o n t a i n o u s , a n d at t i m e s i n f e s t e d w i t h b a n d s o f robbers, c o n s e q u e n t l y the o w n e r
stipulated, that the h o u s e s h o u l d b e d e i s g n e d as a m i n i a t u r ę fortress c a p a b l e o f d e f e n c e . . . " , cyt. z : House
37
at Laskowicze..., s. 4 1 3 .
„ T h e h o u s e , b o t h in the c h o i c e o f the p o s i t i o n as w e l l as in its generał d i s p o s i t i o n , has b e e n m a d e c a p a b l e o f d e f e n c e against
b a n d s o f robbers, as w e l l as a g a i n s t the severities o f the c l i m a t , w h i l e the generał character o f the interior a i m s at the e x p r e s s i n g
s o m e t h i n g o f the r o m a n c e a n d free h o s p i t a l i t y o f c o u n t r y l i f e in P o l a n d " , cyt. z : House.
Russia,
„The
Builder"
1914, op.cit., s. 134.
151
DWA POLSKIE PROJEKTY M.H. BAILLIE SCOTTA
SEDRM
I
l
^^sc 0
,
.
5EDRM
_ J TM
• •
cl
RM
8A
T HRM
;
|
BEDRAC
•A.L L E R Y
SE URM —31MES5
i — - I I RM
uT UDY
UHEN
BE DEM
rH
" I W ?*«-r
.17 -.,!.,
FIRST - FLOOR.
UPPfft J \RT
of- LIBR ^ftY
GARDEM
BEDP.M
RM
Rtł)M
SAT HRM
Lnę
HALL
•
u^n
ftOOM
• -,
_AR I flAl
JIWING
CfCE
•oecHl
«M
• GROUMD • FLOOR
10. Dom Ch ludzińskich w Laskowiczach, proj. M.H. Baillie Scott, wariant II, 1913,
plan parteru i piętra. Wg M.H. Baillie Scott and E.A. Beresford, Houses and
11.
Dom
wnętrze
Chludzińskich
hallu.
Wg
w
Laskowiczach,
„Academy
proj.
Architecture
and
M.H.
Baillie
Architectural
Scott,
Gardens
wariant II,
Review"
1913,
53: 1921
152
MAŁGORZATA O MILANOWSKA
k ó w , zaś cegłę i dachówki wyrabiano na miejscu 38 . A . E . Beresford, wspólnik Baillie Scotta w swoich w s p o ­
mnieniach spisanych po śmierci architekta w 1945 r. opisał, j a k wyglądała współpraca z Chludzińskim 3 9 .
Ponieważ Scott nie mógł nadzorować b u d o w y , a kierował nią sam Chludziński, pracownia architektoniczna
Scotta oprócz normalnych rysunków przygotowała komplet s z k i c ó w ukazujących w przekrojach wszystkie
detale konstrukcyjne - „almost a comprehensive v o l u m e o f building construction diagrams" 40 . W rozrachun­
ku Scott nie wyszedł dobrze na projekcie dla Chludzińskiego, nie otrzymał b o w i e m od zleceniodawcy osta­
tecznej zapłaty 41 .
Zwrócenie się do angielskiego architekta z zamówieniem na projekt rezydencji, j a k k o l w i e k dość o d o ­
sobnione w praktyce polskich zleceniodawców, nie w y d a j e się być wydarzeniem niewytłumaczalnym.
W początkach X X w. rozpowszechnienie m o d y na A n g l i ę i jej kulturę było j u ż dość szerokie. Zakres tego
zainteresowania m o ż n a obserwować chociażby na przykładzie dworu Potockich z Łańcuta, niewątpliwie
nieodosobnionym. Potoccy prenumerowali wiele angielskich czasopism, m.in. „Country L i f e " i „ T h e Stu­
d i o " będące propagatorem przede wszystkim w z o r ó w architektury z kręgu «Arts and Crafts», w którym
Baillie Scott opublikował kilkadziesiąt artykułów 42 . Ostatni ordynat na Łańcucie opisywał w pamiętnikach
swe coroczne podróże do A n g l i i , studia w O x f o r d z i e i liczne w i z y t y gości z W y s p Brytyjskich w Polsce 43 .
Jego matka remontując i unowocześniając na przełomie w i e k ó w pałac łańcucki wyposażała go w angielskie
meble i urządzenia łazienkowe, porcelanę, srebra i szkła. Z A n g l i i sprowadzano nie tylko konie, ale także
mastalerzy. Oczywiście skala kontaktów z A n g l i ą rodziny o takich możliwościach towarzyskich i finanso­
w y c h j a k Potoccy z Łańcuta jest nieporównywalna z sytuacją innych, mniej zamożnych rodzin, ale popular­
ność angielskich w z o r c ó w kulturowych była szeroka i nie ograniczona do wąskiego kręgu bogatej arystokracji.
Żaden z projektów Baillie Scotta dla polskich zleceniodawców nie był publikowany w czasopismach
polskich, ale ich wielokrotne pojawienie się w prasie angielskiej, dostępnej przecież architektom polskim,
nie m o g ł o nie zostać dostrzeżone, tym bardziej, że recenzja z książki Baillie Scotta Houses
poświęcającej
na
wiele
niemiecki
tem
Spośród
w
prasie
spoza
Anglii
na
Bofutovą
rola,
jako
jaką
Na
Polska.
odegrały
jak
dostarczyła
z
jego
to
jednak
mieszkaniowego
w
to
np.
dla
architektom
w
klasy
polskich
o
On
Dusana
że
wielu
tak
Łańcut
1986, s. 103.
do
we
został
w
Podkre
Wiganda
wiernego
e
spuściźnie
właściwego
architektura
bezpośrednio
zape
rozwiąza
Jurkovića 4 6 .
uboższej
się
i
pośrednim
właśnie
do
znacznie
r.
twórczości
Thoroczkai
poszukiwań
wydaje
1901
ogniwem
doszło
spowodowała,
Scott
w
była
zlece
a
rozwiąza
ruchu
«Arts
adaptacji,
trud
Honse at Laskowicz e..., s. 413.
39
B e r e s f o r d , Architectural..., s. 108.
40
Ibid.
41
K o r n w o l f , op.cit., s. 438.
42
M. N i t k i e w i c z , Biblioteka i życie kulturalne łańcuckiej rezydencji,
43
A.
P o t o c k i , Master of Łańcuty
London 1959.
44
H.
Muthesius,
S c o t t , Houses and Gardens,
45
A.
D i c k s t e i n , O nowych pracach Baillie Scotta,
Marcie
nie
podstawy
nadających
jego
użyciu
twórczości
w.
kraju
jako
średniej
przykładów
się
XX
Finlandii,
dworu"
że
Scott.
twórczości
formowaniu
latach
się,
Baillie
niemie
architekta
własnej
w
prasie
tego
Baillie
propaganda
Gardem,
w
darmstadzkim
wydaje
był
o
Crafts»
pierwszeństwo
inspiratorów
pierwszych
„polskiego
and
and
także
Twórczość
konkursie
prowadzona
Środkowej
się
wspominano
«Arts
w
podkreślają
Europy
publikacje
się
rola
polskim
umiejętnie
Voysesa,
w
okazji
ruchem
najważniejszych
polskim
stało
przy
ukazała
Scotta 44 .
książka
Udział
badacze
F.A.
jeden
Zasadnicza
budownictwa
także
choć
architektów
gruncie
angielskich,
38
Charlsa
projekty
z
Brytyjskimi.
a
projektów,
gdzie
związanych
I
z
cała
polskiej,
Wyspami
oddziaływania.
formalnych
zań
pierwszemu
przetłumaczona
architektów
poza
zlecenia
zasięg
i
została
omówień
aktywnym
miejsca
Leśniakowskiej
za
M.H.
Baillie
zwrócenie
46
B o f u t o v a , op.cit., 11 i 13.
47
G e l l e r , op.cit., s. 163.
mi
uwagi
na tę
„Przegląd
publikację.
„Deutsche
Techniczny"
Kunst
36:
und
Dekoration" 19: 1907, s.
1910, t.
X L V I I I , nr 11, s.
423
139-141.
153
DWA POLSKIE PROJEKTY M.H. BAILLIE SCOTTA
zywać konkretne budowle będące „w stylu" projektów Baillie Scotta, jak daje się tego dokonać na przykła­
dach czeskich, węgierskich czy fińskich.
Projekty Baillie Scotta, a przede wszystkim typ popularyzowanego przez niego rozplanowania wnętrz
podporządkowanego nadrzędnej roli centralnie położonego hallu, przy jednoczesnej swobodzie w traktowa­
niu bryły zewnętrznej uzależnionej od funkcjonalnej dyspozycji wnętrz oraz zachowaniu ciągłości miejsco­
wej tradycji, odegrały znaczącą rolę także w polskiej architekturze dwudziestolecia międzywojennego, m.in.
w twórczości Jana Koszczyca Witkiewicza48.
Nie należy oczywiście przeceniać wpływu jaki mogły odegrać przedstawione tu dwa „polskie" projek­
ty Baillie Scotta na polską architekturę początku X X w. Są one jednak, jak już podkreślałam, dowodem na
skalę popularności angielskich wzorców z kręgu ruchu «Arts and Crafts», których wpływ niewątpliwie nie
ograniczał się do okresu pierwszych lat naszego stulecia, ale sięgał głęboko aż po II wojnę światową i znalazł
odbicie w twórczości nawet tak zachowawczych architektów jak Stefan Szyller49.
T W O POLISH PROJECTS OF M.H.BAILLIE SCOTT
Summary
T h e p r o b l e m o f P o l i s h - E n g l i s h artistic relations is, n o d o u b t , a v e r y large s u b j e c t , and the i n f l u e n c e o f the E n g l i s h art can be
n o t i c e d in the P o l i s h culture s i ń c e the m i d d l e o f the 18th century. T h e cultural relations b e t w e e n P o l a n d and E n g l a n d h a v e b e c o m e
c l o s e r d u r i n g the 19th c e n t u r y a n d t h e y i n c l u d e a w i d e s c o p e o f p r o b l e m s ; o n e o f the m o s t i m p o r t a n t a m o n g t h e m is the i n f l u e n c e
o f architecture and architectonic t h o u g h t b o r n in the c i r c l e o f the « A r t s and C r a f t s » m o v e m e n t o n the P o l i s h architecture o f the
b e g i n n i n g o f the 20th c e n t u r y . T h e role o f the architecture o f the c i r c l e o f the A r t s and C r a f t s m o v e m e n t in the d e v e l o p m e n t o f the
national r o m a n t i c i s m h a s b e e n the s u b j e c t o f research in m a n y c o u n t r i e s f o r a f e w years. S t r o n g d e p e n d e n c e o f the national F i n n i s h
style u p o n the E n g l i s h patterns has b e e n p r o v e d , e s p e c i a l l y in the w o r k s o f the G e s e l i u s - L i n d g r e n - S a a r i n e n c o m p a n y and that o f Lars
S o n c k . S i m i l a r d e p e n d e n c e has b e e n o b s e r v e d in the H u n g a r i a n architecture, a m o n g others in the w o r k s o f K a r o l y K o s a n d T h o r o c z kai W i g a n d - a n d in C z e c h - first o f all in the a c t i v i t y o f D u ś a n J u r k o v i ć . T h e i n f l u e n c e o f E n g l i s h patterns o n the architecture o f
s o - c a l l e d H e i m a t s t i l in the territories o f G e r m a n s p e a k i n g c o u n t r i e s has a l s o b e e n for years the s u b j e c t o f research. T h e p r o b l e m o f
the i n f l u e n c e o f the E n g l i s h theory and architectonical practice f r o m the circle o f the A r t s a n d C r a f t s m o v e m e n t o n the P o l i s h art
has b e e n till r e c e n t l y the s u b j e c t o f research m o s t l y in the field o f d o m e s t i c architecture a n d the G a r d e n C i t i e s p l a n n i n g , a l s o o f
the d e s i g n , but it s e e m s that it had a l s o a n i m p o r t a n t a l t h o u g h u n d i r e c t i n f l u e n c e o n a n u m b e r o f other o c c u r e n c e s c o u n t e d a m o n g
the features o f the n a t i o n a l r o m a n t i c i s m o f the p e r i o d 1 9 0 5 - 1 9 1 4 , s u c h as e.g.the sacral architecture o f a „ v e r n a c u l a r s t y l e " .
A m o n g the E n g l i s h architects w h o s e activity p l a y e d an i m p o r t a n t role o u t s i d e the B r i t i s h I s l e s P. W e b b a n d G . D e v e y are
m e n t i o n e d , a n d f r o m the y o u n g e r g e n e r a t i o n W . R . L e t h a b y . C . F . A . V o y s e y , C R . A s h b e e , E . L u y t e n s and M . H . B a i l l i e Scott. T h e
last o n e r e c e i v e d ąuite o f t e n orders f r o m n o n - B r i t i s h c u s t o m e r s . A m o n g n u m e r o u s c o m m i s s i o n s f r o m outside G r e a t B r i t a i n B a i l l i e
Scott h a d o n his score a l s o t w o orders f r o m P o l i s h c u s t o m e r s .
First o f the t w o p r o j e c t s f o r the P o l i s h c u s t o m e r s w a s m a d e in 1903. U n f o r t u n a t e l y w e d o not k n o w neither the n a m e o f the
p l a c e the p r o j e c t w a s m a d e for, n o r that o f the c u s t o m e r . O n e c a n o n l y a s s u m e that the a b o d e had t o be c o n s t r u c t e d o n the territory
o f o f the R u s s i a n sector o f partitioned P o l a n d . F r o m the situational p l a n appears that the n e w l y - p r o j e c t e d h o u s e w a s t o be erected
o n the territory o f an a l r e a d y e x i s t i n g r e s i d e n c e situated o n a l a k e shore. T h e principal c o m p o s i t i o n a l idea o f the interior w a s the
g r o u p i n g o f m a i n r o o m s a r o u n d a t w o - s t o r e y m a i n hall. A t the g r o u n d - f l o o r there w e r e a d i n i n g - r o o m , a master and mistress
b e d r o o m , a l i v i n g r o o m a n d the staircase. T h e r e w e r e a l s o p a s s i n g s leading f r o m the hall to other parts o f the h o u s e . O n the first
f l o o r the m a i n hall w a s e n t o u r e d b y a w o o d e n gallery into that b e d r o o m s w i t h b a t h r o o m s and the library o p e n e d .
T h e e x t e r i o r m a s s o f the h o u s e , k n o w n f r o m the v i e w f r o m the side o f the lake o n l y , w a s irregular, o w i n g to m a n y u n s y m e trically p l a c e d breaks and n u m e r o u s „ g a r d e n r o o m s " . T h e w h o l e w a s d o m i n a t e d b y an u n u s u a l r i d g e - a n d h i p - r o o f , in the h i g h e s t
p o i n t , m a r k e d b y the a x e o f the m a i n r o o m , i.e.the hall, reaching to the fourth f l o o r a n d d e s c e n d i n g w i t h s m o o t h surfaces in p l a c e s
e v e n to the g r o u n d . T h e e l e v a t i o n s w i t h o u t o r n a m e n t s w e r e cut w i t h w i n d o w s o f d i f f e r e n t d i m e n s i o n s and p r o p o r t i o n s , but rather
s m a l i . T h e p r o j e c t o f B a i l l i e Scott p r e v i e w e d a l s o an a r r a n g e m e n t o f the garden, w i t h c o n s i d e r a t i o n o f e x i s t i n g b u i l d i n g s a n d o l d
trees.
T h e interior a r r a n g e m e n t w a s based o n a s c h e m e e m p l o y e d b y Scott a f e w t i m e s b e f o r e . In the R e d H o u s e in D o u g l a s that
Scott raised for h i m s e l f , h e had p r o j e c t e d the m a i n hall p l a y i n g a l s o the role o f a l i v i n g r o o m . S u c h a s o l u t i o n w a s e m p l o y e d in
a p r o j e c t o f an a b o d e in B l a c k w e l l , W e s t m o r l a n d b u i l t u p in 1 8 9 8 - 1 8 9 9 and in an u n r e a l i z e d project o f 1901 o f a „ h o u s e f o r an
art l o v e r " prepared f o r a D a r m s t a d t c o m p e t i t i o n . In a p r o j e c t o f „ a h o u s e in P o l a n d " dated o f 5 years later, o n e can f i n d m a n y
similarities, a l s o in details, w i t h a hall o f the B l a c k w e l l h o u s e .
48
49
M . L e ś n i a k o w s k a , Architekt
Szyller
posługując
się
zaprojektował
wzorami
w
Jan
1927
angielskimi
i
Kosz cz yc
dom
stylem
dla
Witkiewic
z
1897-1958.
dyrektora
stacji
„dworkowym".
Budowanie
doświadczalnej
w jego
zc asach,
Polskiego
w
druku.
Monopolu
Tytoniowego
w
Pi
154
MAŁGORZATA OMILANOWSKA
The second of the „Polish" projects of Baillie Scott is better perceptible. It was ordered by a Chludziński family for their
estate in Laskowicze (former province of Połock, now in Belarussia) on the Obol river. The first variant of the project was made
in 1912, the second one, designed for realization, a few months later.
Both variants of the Scott's project provided the construction of an identically planned building, the difference consisted in
the adoption of a completely changed architectonic costume. A location plan of a two-storey house was sąuare, with four wings
united around an inner court, and with ąuadrilateral towers nearly totally sinked into the corners. The interior disposition was nearly
identical in both projects. In the first one the elevations obtained forms in a style of the Wiener Secession. The second variant of
the project provided giving to the whole building the view of a mediaeval fortified castle.
The interiors have been planned in a half-row disposition with a seąuence of rooms in the outer row and with a narrow halfrow of a corridor-gallery from the side of the inner court. The main room of the residence was to be the hall, covering the whole
of the eastem wing - its whole width and height.
The character of a mediaeval castle given to this building by Baillie Scott was motivated by the architect with its situation.
The choice of the place and the generał disposition of the building were to protect it against the severe climate and attacks of
brigands, while the interiors were to answer to the romantic character and the hospitality of the country life in Poland.
The projects having the character of mediaeval castles in the scalę similar to the Chludziński's house were not quite uncommon in the work of Scott. In the same year a project of a house, or rather a castle, was made for Dr.Crawford, so-called Hilltop
House in Cotswolds, later on overprojected on the order of the same customer for Bidford-on-Avon. Nevertheless, building of this
scalę were rare in the work of Baillie Scott.
Similarly to the previous project Baillie Scott applied also here a few solutions put into practice in some earlier projects. E.g.
the layout of the hall in the Chludziński's house was based on the ideas used by Scott in the project of a musie room for the art lover
of a Darmstadt competition project.
The House in Laskowicze undoubtedly entered upon the realization phase. The professional English press announced the
progress in the construction works. The critics were fascinated by the fact that the constrution itself was being realized in nearly
mediaeval conditions - it was supervised by the owner himself and realized by the local workers, bricks and tiles were produced on
the spot.
Application for an English architect with an order of a project of a residence, although rather isolated in the practice of Polish
customers, does not seem an unexplicable event. At the beginning of the 20th century England and its culture were quite in the
vogue, and the popularity of English cultural patterns was not limited to the circles of the rich aristocracy only.
None of the Baillie Scott's project for Polish customers was published in Polish press, but their repeated appearance in the
English press available for Polish architects must have been noticed, so more, that a critic of a book by Baillie Scott „House and
Gardens" giving some attention to the first of the projects was published also in the German press, and in 1912 the whole book by
Scott was translated into German. The activity of Baillie Scott was also often dealt with in the Polish papers where also his Polish
orders were mentioned.
Among the architects connected with the «Arts and Crafts» movement Baillie Scott seems to be the most active outside the
British Isles. And although the scholars stress the primacy of Charles FA. Voysey in the use of many planistic and formal solutions,
it seems that a intermediary link in the influence of these solutions on the projects of the architects of the Central Europę was Baillie
Scott. It was him that Dana Bofutova pointed at as one of the most important inspirers in the work of Duśan Jurković. Also the role
of his publications in the formation of the work of Thoroczkai Wigand after 1907 has been underlined.
In Poland in the first years of the 20th century there was no so true exploitation of English architectural patterns as it was the
case of Finland, a country with a much poorer architectural heritage than Poland. The fundamental role of the „Polish manor" as
a base for the research of an appropriate solution of a problem of housing for the middle class caused, that the architecture of the
«Arts and Crafts» movement has not given Polish architects examples suitable for a direct adaptation, so it is difficult to point
conerete buildings being „in the style" of Baillie Scott's projects, as it can be shown on the Czech, Hungarian or Finnish examples.
The projects of Baillie Scott, and especially the type of a disposition of interiors submitted to the primary role of the centrally
situated hall he proposed, together with a relative freedom in the attitude towards the exterior mass depending on the functional
disposition of the interior and conservation of the continuity of the local tradition have played an important role also in the Polish
architecture of the period between the two world wars, among others in the activity of Jan Koszczyc Witkiewicz.
Of course, one should not overestimate the influence the presented above two „Polish" projects of Baillie Scott could have
on the Polish architecture of the beginning of the 20th century. They are however the example of the scalę of popularity of the
English patterns from the circle of the «Arts and Crafts» movement not only among the architects, but also among the customers.
At the same time these two projects are perhaps a secondary, but direct link between the Polish environment and the English patterns
the influence of that was not limited to the first years of our century only but continued till the second world war and has found its
expression even in the work of such conservative architects as Stefan Szyller.