Czytaj więcej o konserwacji bloków 2 i 3 - Auschwitz

Transcription

Zachować
autentyzm
TO preserve
authenticity
Konserwacja dwóch bloków dawnego
KL Auschwitz I
The Conservation of Two Blocks at the Former
KL Auschwitz I
Spis treści / Contents
1.
Blok 2. Warstwy malarskie.
Stan po pracach konserwatorskich.
Block 2. Paint layers
after conservation work.
4
Wstęp
Introduction
8
Opis projektu
Description of the project
12
Założenia konserwatorskie
Conservation guidelines
18
Przebieg prac konserwatorskich
The course of the conservation work
20
Konstrukcje i instalacje
Structures and installations
24
Elewacje
The elevations
28
Stolarka
Woodwork
32
Warstwy malarskie
Paint layers
38
Podłogi. Drewno i ksylolit
Floors – wooden and xylolit
42
Beton i zaprawy mineralne
Concrete and mineral mortar
46
Ceramika
Ceramics
50
Metal
Metal
54
Podsumowanie
Summary
58
Rys historyczny
A historical sketch
I
II
III
IV
V
VI
60
Bloki 2 i 3 w obozie Auschwitz I
Blocks 2 and 3 in Auschwitz I camp
62
Rys historyczny obozu Auschwitz
Historical sketch of the Auschwitz camp
66
Historia bloku 2 w obozie Auschwitz I
History of block 2 in the Auschwitz I camp
70
Historia bloku 3 w obozie Auschwitz I
History of block 3 in the Auschwitz I camp
72
Zespół prowadzący projekt
Project Team
VII
W
samym centrum doświadczenia współczesności
leży Auschwitz. Nie sposób go pominąć
w najważniejszych pytaniach o dzisiejszego człowieka,
kulturę i cywilizację. Miejsce śmierci stało się po wojnie
żywym Miejscem Pamięci. Symbolem,
na którym budowano nowy, bezpieczniejszy świat.
D
bałość o pozostałości po Auschwitz służy zatem nie
tylko zachowaniu historycznego Miejsca, ale także
temu, byśmy lepiej mogli rozumieć wydarzenia, wyzwania
i zagrożenia współczesności.
A
uschwitz lies at the very center of contemporary
experience. There is no way to avoid it
in the most important questions about mankind,
culture, and civilization today. After the war,
a place of death became a living Place of Remembrance.
A symbol on which new, more secure world was built.
C
aring for what remains of Auschwitz thus serves not
only the preservation of the historical Place, but also
permits us better to understand the events, challenges,
and dangers of the contemporary world.
Piotr M. A. Cywiński
I
Wstęp
Introduction
4
Zachować Autentyzm
Konserwacja dwóch bloków dawnego KL Auschwitz I | Wstęp
To Preserve Authenticity
The Conservation of Two Blocks at the Former KL Auschwitz I | Introduction
5
G
Wstęp
P
rzekazujemy
w Państwa ręce
publikację podsumowującą
realizację kilkuletniego
projektu konserwacji dwóch
historycznych bloków
znajdujących się
na terenie dawnego
obozu Auschwitz I.
łównym zadaniem projektu było zachowanie autentyzmu oraz
poprawa stanu dwóch historycznych bloków. Ochroną konserwatorską zostały objęte wszystkie zachowane elementy zabytkowe, które
są jednocześnie świadectwem historii obozu. Złożoność wykonywanych prac i trudna problematyka wymagały ścisłej współpracy specjalistów reprezentujących różne dziedziny nauki. Szczególnie dużym
wyzwaniem było ograniczenie do minimum ingerencji przy wprowadzaniu niezbędnych do zachowania i poprawy stanu bloków nowych
instalacji. Najważniejsza była bowiem ochrona autentyzmu historycznych obiektów. Maksymalnie wykorzystano do tego ich oryginalną
strukturę i elementy, przy okazji wypracowując wiele wyjątkowych
rozwiązań konserwatorskich.
Z
achowanie autentyzmu jest jednym z najważniejszych i najtrudniejszych stojących przed nami wyzwań. Ochrona pamięci
o Auschwitz „po wsze czasy” to kontynuacja misji byłych więźniów.
To także wielkie zobowiązanie wobec ofiar oraz następnych pokoleń.
Pokoleń, które dzięki takim projektom będą mogły w autentycznym
miejscu pochylić się nad prawdą o Auschwitz.
P
ublikacja ta jest również okazją do podziękowania wszystkim, którzy przyczynili się do zrealizowania projektu stanowiącego wyraz
naszej wspólnej odpowiedzialności i troski o zachowanie Pamięci.
Rafał Pióro
6
Zachować Autentyzm
Konserwacja dwóch bloków dawnego KL Auschwitz I | Wstęp
3.
Bloki 2 i 3. Stan aktualny.
Blocks 2 and 3 today.
Introduction
W
e are pleased
to present this
publication summarizing the
realization, over a period of
several years, of a project
for the conservation of two
original blocks located on
the grounds of the former
Auschwitz I camp.
T
he main task of the project was preserving the authenticity and
improving the condition of the two historical blocks. Protective
conservation extended to all of the extant landmark elements, which
bear witness to the history of the camp. The complexity of the work
done, and the difficulty of the problems, necessitated close cooperation
between specialists from different scientific disciplines. A particularly
imposing challenge was the limitation to minimal intervention while
performing the new installations essential to preserving and improving
the condition of the blocks. Maintaining the historical authenticity of
the buildings was, after all, the overriding imperative. Original structures and components were therefore used to the maximum possible
extent, and many exceptional conservation solutions employed.
P
reserving authenticity is one of the most important and most difficult challenges facing us. Protecting the memory of Auschwitz
“for all time” is a continuation of the mission of the former prisoners.
It is also a great obligation toward the victims and succeeding generations—the generations that, thanks to such projects, will be able to
reflect upon the truth about Auschwitz at the authentic site.
T
his publication is also an occasion to express gratitude to everyone
who has contributed to the realization of a project that embodies
our shared duty and concern to preserve the Memory.
Rafał Pióro
The Conservation of Two Blocks at the Former KL Auschwitz I | Introduction
7
II
Opis projektu
Description
of the project
8
Zachować Autentyzm
Konserwacja dwóch bloków dawnego KL Auschwitz I | Opis projektu
The Conservation of Two Blocks at the Former KL Auschwitz I | Description of the project
9
5‍
5‍‑6.
Blok 2. Elewacja północno
‍‑wschodnia. Stan z 1953 r.
i po pracach konserwatorskich.
Opis
projektu
Block 2. Northeast elevation in 1953
and after conservation work.
C
elem projektu
D
wa murowane bloki więźniarskie wchodziły w skład tzw. obozu
macierzystego, czyli najstarszej części niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego i zagłady Auschwitz. Już w latach 60.
XX w. bloki otoczono ochroną rezerwatową, ograniczając wprowadzane
w nich zmiany do niezbędnego minimum zapewniającego im przetrwanie w możliwie autentycznej formie. Obiekty te są ważne nie tylko jako
świadectwa obozowego życia, ale również jako element składowy całego obozu. Prace objęły kompleksową konserwację wszystkich zachowanych oryginalnych elementów i wyposażenia budynków.
„Prace konserwatorskie
i budowlane obiektów dawnego
KL Auschwitz I – bloki
o numerach inwentaryzacyjnych
A‍‑2 i A‍‑3” było przeprowadzenie
kompleksowych prac
Z
e względu na wyjątkowe znaczenie zabytkowej przestrzeni dawnego obozu Auschwitz, priorytetem wszelkich podejmowanych
działań konserwatorskich na terenie Miejsca Pamięci jest poszanowanie
i zachowanie autentycznej substancji, mającej w tym wypadku rangę
tragicznego dokumentu – świadectwa ludzkiego dramatu.
mających na celu zachowanie
historycznych budynków.
P
7
10
Zachować Autentyzm
rojekt był jednym z priorytetowych działań konserwatorskich na
terenie Miejsca Pamięci Auschwitz. Konserwacja została sfinansowana ze środków europejskich: Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, w ramach XI Priorytetu „Kultura i dziedzictwo kulturowe”
Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007‍‑2013.
Jej realizację umożliwiło również dofinansowanie z budżetu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz wykorzystanie środków
Państwowego Muzeum Auschwitz‍‑Birkenau.
Konserwacja dwóch bloków dawnego KL Auschwitz I | Opis projektu
6
T
he goal of the project
Description
of the project
titled Conservation and
Construction Work on Buildings
of the Former Auschwitz I Con-
T
he two brick prisoner blocks were part of the so‍‑called main camp,
the oldest part of the Nazi German concentration and extermination camp—Auschwitz. As early as in the 1960s it was decided to
protect the blocks in their original state, making no changes to them
beyond the essential minimum to ensure their survival in the most authentic possible form. These structures are important not only as testimony about camp life, but also as an integral part of the entire camp.
The work encompassed the comprehensive conservation of all the extant original elements and furnishings of the building.
centration Camp – Blocks with
Inventory Numbers A‍‑2 and A‍‑3
was to carry out comprehensive
work with the goal of preserving
the original historic buildings.
7‍‑8.
I
n view of the exceptional significance of the landmark space of the
former Auschwitz camp, the priority in all conservation work undertaken on the grounds of the Memorial is respect for and the preservation of the authentic substance, which in this case ranks as documentation of a cataclysm—a witness to human tragedy.
Blok 3. Elewacja północno‍‑zachodnia
i południowo‍‑zachodnia. Stan z 1963 r.
i po pracach konserwatorskich.
Block 3. South elevation in 1963
T
8
he project was one of the priority conservation tasks on the grounds
of the Auschwitz Memorial. The conservation was financed from
the European Union sources: The European Regional Development
Fund, within the framework of Priority XI, “Culture and Cultural Heritage,” of the Operational Program Infrastructure and Environment for
2007‍‑2013. Its realization was also made possible by co‍‑financing from
the budget of the Ministry of Culture and National Heritage as well as
the resources of the Auschwitz‍‑Birkenau State Museum.
The Conservation of Two Blocks at the Former KL Auschwitz I | Description of the project
11
III
Założenia
konserwatorskie
Conservation
guidelines
12
Zachować Autentyzm
Konserwacja dwóch bloków dawnego KL Auschwitz I | Założenia konserwatorskie
The Conservation of Two Blocks at the Former KL Auschwitz I | Conservation guidelines
13
P
odstawowym założeniem
prac konserwatorskich
w blokach 2 i 3 było unikanie
Założenia
konserwatorskie
wszelkich ingerencji, tak by żadne
działania nie naruszyły ich historycznej i dokumentalnej wartości.
Jednocześnie należało mieć na
uwadze to, iż w przyszłości mogą
one być udostępnione zwiedzającym. Dlatego też podejmowane
działania wymagały rozważnego
planowania konserwatorskiego,
opartego o doświadczenie
i możliwie najwyższy techniczny
poziom wykonywanych prac.
14
Zachować Autentyzm
W
trosce o spełnienie najwyższych standardów konserwatorskich
założono przygotowanie wieloetapowego, interdyscyplinarnego planu konserwacji uwzględniającego zarówno wiedzę historyczną,
jak i wiadomości pozyskane w czasie prac badawczych oraz budowlanych. Wszelkie konieczne interwencje stabilizujące konstrukcje bloków
i wprowadzenie nowych instalacji miały na celu zapewnienie jak najlepszych warunków dla autentycznej substancji obiektów.
P
rzygotowane wytyczne konserwatorskie określiły w sposób precyzyjny nie tylko zakres i program prac, ale również przyszłą dostępność poszczególnych kondygnacji. Wszystkie instalacje techniczne zostały umieszczone w piwnicach i na poddaszach, tak aby partery i piętra
budynków były w przyszłości dostępne.
P
rzed podjęciem planowania prac konserwatorskich przeprowadzone zostały kwerendy archiwalne oraz badania konserwatorskie
i budowlane. Ich wyniki zostały uwzględnione w trakcie ustalania pro-
10. Blok 2. Izba więźniarska z uszkodzeniami
warstw malarskich w miejscach, gdzie
do ścian przylegały prycze więźniów.
Block 2. Prisoner room with
damage to paint layers where bunks
rubbed against walls.
Conservation
guidelines
T
he basic guideline for the
conservation work on
blocks 2 and 3 was the avoidance of all interference, so that
no action impinged upon their
historical and documentary
value. At the same time it was
necessary to bear in mind that
they may be opened to visitors
in the future. For this reason, the
work undertaken required carefully considered conservation
planning, based on experience
and the highest possible technical level of the work carried out.
I
n order to maintain the highest conservation standards, it was decided to prepare a multi‍‑stage interdisciplinary conservation plan
drawing upon both historical knowledge and the information obtained
during research and construction work. All necessary intervention, to
stabilize the structure of the blocks and introduce new installations,
had the goal of ensuring the best possible conditions for the authentic
substance of the buildings.
T
he construction guidelines prepared offered a precise definition of
not only the scope and program of the work, but also future access
to each floor of the building. All technical installations were located in
the cellars and the lofts, so that both stories of the buildings will be accessible in the future.
A
rchival searches and conservation and construction research were
carried out before the beginning of planning for the conservation
work. The results were taken into account when drawing up the work
schedule, which had the overriding goal of preserving all traces and
original items testifying to the living conditions and fate of the Auschwitz prisoners through a variety of measures to protect the buildings,
slow the natural process of the aging of material, and limit the deteriorating effect of external factors.
15
11. Blok 2. Izba więźniarska z uszkodzeniami
warstw malarskich w miejscach, gdzie
do ścian przylegały prycze więźniów.
Block 2. Prisoner room with
damage to paint layers where bunks
rubbed against walls.
gramów prac, których nadrzędnym celem było zachowanie wszelkich
śladów i pozostałości świadczących o warunkach życia i losie więźniów
Auschwitz. Starano się uzyskać to poprzez różnorodne prace zabezpieczające, spowolnienie naturalnych procesów starzenia materiałów oraz
ograniczenie degradującego działania czynników zewnętrznych.
Ponadto program prac konserwatorskich zakładał:
– odwracalność procesów konserwatorskich,
– podporządkowanie wszystkich ingerencji zabytkowemu charakterowi obiektów, z wyeksponowaniem tych elementów, które pochodziły
z okresu funkcjonowania obozu i zachowaniem wszystkich elementów wcześniejszych,
– usunięcie powojennych nawarstwień i śladów napraw (z zastrzeżeniem, że nie nastąpi uszkodzenie autentycznej substancji) oraz
zachowanie wszystkich spornych uzupełnień (w wypadku gdy datowanie nie było absolutnie pewne),
– wykluczenie rekonstrukcji o charakterze estetyzującym,
– ograniczenie możliwości wprowadzania nowych elementów i odróżnialność uzupełnień od substancji oryginalnej.
16
Zachować Autentyzm
Additionally, the conservation work schedule envisioned:
– the reversibility of conservation processes;
– the subordination of all modifications to the landmark nature of the
buildings, with the highlighting of those elements that date from
the period when the camp was in operation, and the preservation of
all earlier elements;
– the removal of postwar layers and traces of repairs (with the provision that this should not damage the authentic substance) and the
preservation of all questionable additions (in cases where the dating
was not absolutely certain);
– the exclusion of reconstruction of an aestheticizing nature;
– the minimization of the scope for introducing new elements and the
clear differentiation of additions from the original substance.
12. Blok 2. Izba więźniarska.
Przykład dekoracyjnego opracowania
warstw malarskich przy użyciu wałka
o wzorze kwiatowym.
Block 2. Prisoners room.
Wall decorations made
with roller in floral pattern.
17
IV
Przebieg prac
konserwatorskich
The course of
the conservation work
18
Zachować Autentyzm
Konserwacja dwóch bloków dawnego KL Auschwitz I | Przebieg prac konserwatorskich
The Conservation of Two Blocks at the Former KL Auschwitz I | The course of the conservation work
19
Konstrukcje
i instalacje
S
tan techniczny bloków 2 i 3
uwarunkowany był wieloma
czynnikami. Główny wpływ na
osłabienie konstrukcji obiektów
miało nierówne osiadanie fundamentów na mało spoistym gruncie, czego skutkiem były liczne
rysy skurczowe murów. Ponadto
długoletnie, znacznie większe niż
pierwotnie przewidywane obciążenie użytkowe oraz zmiany
podziału przestrzeni wewnątrz
14
W
związku z powyższym, w pierwszym etapie prac budowlanych
zabezpieczono stabilność konstrukcji oraz zneutralizowano
działania czynników zewnętrznych i wewnętrznych. Wzmocniono i zaizolowano istniejące fundamenty przez wykonanie pod nimi ław fundamentowych. W bloku 3 wprowadzono opaskę spinającą fundamenty
poniżej poziomu gruntu. Pękające ściany zabezpieczono kotwami ze
stali nierdzewnej, które zamontowane zostały w sposób niewidoczny
w spoinach pomiędzy cegłami. We wnętrzu, w najbardziej newralgicznych miejscach, wykonano wzmocnienie stropów w formie podciągów.
Pomimo znacznego stopnia zniszczenia, udało się ocalić część drewnianych stropów na piętrze bloku 3, gdzie pomiędzy oryginalnymi legarami
umieszczono dodatkowe belki wzmacniające.
bloków spowodowały osłabienie stropów. Niekorzystną rolę
odegrały również warunki atmosferyczne i czynniki wewnętrzne,
jak np. stale utrzymująca się
w obu blokach wysoka wilgotność i niska temperatura.
16. Blok 2. Umywalnia.
Nawiew ciepłego powietrza zamontowany
w rurze odpływowej koryta.
Block 2. Washroom—heated air
introduced through vents in outflow
pipes of the washing troughs.
20
Zachować Autentyzm
14‍‑15.
Blok 2. Piwnice w trakcie usuwania
ziemi i po pracach budowlanych.
W wybudowanych piwnicach
wprowadzone zostały nowoczesne
instalacje z zachowaniem
rur kanalizacyjnych z okresu
funkcjonowania obozu.
Block 2. Cellar in the course of soil
removal and after construction work.
Up-to-date installations in the rebuilt
cellars; historical waste pipes retained.
M
any factors conditioned
the technical state of
15
blocks 1 and 2. The main fac-
Structures
and installations
tor weakening the structure
of the objects was connected
with the uneven settling of the
foundations on lumpy ground,
which resulted in numerous
contraction fissures in the walls.
Furthermore, many years of
exposure to utilization loads
significantly exceeding those
originally planned for, and
changes to the division of the
internal space of the blocks, led
to weakening of the ceilings.
Atmospheric conditions and internal factors such as the long
‍‑term high humidity and low
temperatures in both blocks also
played an unfavorable role.
I
n this connection, structural stability was secured in the first stage
of the work, and the effects of external and internal factors neutralized. The existing foundations were reinforced and insulated by laying
foundation footings underneath them. In block 3, a girdle to hold the
foundation together was installed below ground level. The cracked walls
were secured with stainless‍‑steel anchors mounted invisibly in the joins
between the bricks. Inside, in the most critical places, the ceilings were
strengthened with buntlines. Despite a significant degree of deterioration, placing additional reinforcing beams between the original joists
saved some of the wooden ceilings upstairs in block 3.
T
he final element of the major structural work was performed on the
roof trusses and their coverings, since the condition of both trusses
was categorized as unsatisfactory. All the wooden elements were impregnated against biological corrosion and fire, and a small proportion
of the damaged roof tiles were replaced with historically identical tiles
found in the Museum Collections.
T
he next stage in the work was intended to ensure appropriate conditions of humidity and temperature. New heating and ventilation
equipment was installed for this purpose in the lofts and cellars (it was
necessary to rebuild the cellars in block 2). During the construction and
adaptation work on the cellars, some of the soil inside the foundation
walls was removed as a way of preventing the subsuming of ground
water in the future.
21
O
statnim elementem głównych działań budowlanych były prace
przy więźbach dachowych i ich pokryciach, bowiem stan obu
więźb określono jako niezadowalający. Wszystkie elementy drewniane zostały zaimpregnowane przeciw korozji biologicznej i przeciwpożarowo, a niewielką część uszkodzonych dachówek wymieniono na
takie same historyczne dachówki znajdujące się w zbiorach Muzeum.
K
olejny etap prac miał na celu zapewnienie odpowiednich warunków wilgotnościowych i temperaturowych. W tym celu na poddaszach i w piwnicach zamontowano nowe instalacje grzewcze oraz
wentylacyjne (w bloku 2 konieczne było wykonanie nowych piwnic).
Podczas prac przy budowie i adaptacji piwnic usunięto część ziemi
wewnątrz murów fundamentowych, co w przyszłości zapobiegnie
podciąganiu wód gruntowych.
R
Kratka wentylacyjna zamontowana
w historycznym szybie kominowym.
Block 3. Prisoner room – ventilation grille
installed in historical chimney shaft.
ozprowadzenie instalacji we wnętrzach budynków wymagało
innowacyjnego projektowania. Do każdego pomieszczenia należało bowiem wprowadzić instalacje w minimalnym stopniu ingerujące w zachowaną autentyczną substancję i przestrzeń. Zarówno
system grzewczy, jak i wentylacyjny projektowany był jako w pełni
zautomatyzowany, z możliwością podgrzania powietrza i odzyskiwania ciepła. W większości pomieszczeń wprowadzono ogrzewanie
konwektorami podłogowymi, biegnącymi w krytych korytach wzdłuż
ścian zewnętrznych. Na piętrze bloku 2, w celu uniknięcia ingerencji
w strukturę ksylolitowej podłogi, wprowadzono nawiew przez kratki w stropie. Specjalny system ogrzewania zaprojektowano w sanitariatach i umywalniach. Instalacje doprowadzono tutaj przez rury
spustowe misek ustępowych i fajansowych koryt, dzięki czemu, bez
widocznej ingerencji, zapewniono ogrzewanie pomieszczeń.
18. Blok 2. Sanitariat. Nawiew ciepłego
powietrza zamontowany w rurze spustowej
niezachowanej miski ustępowej.
Block 2. Sanitary facilities – heated
air introduced through waste pipes
of non-extant toilet bowls.
22
Zachować Autentyzm
-0.02
-0.03
-0.04
-0.05
-0.06
19. Blok 2 i 3. Rzuty piwnic
z wyszczególnieniem czasu powstania:
-0.01
-0.10
-0.09
-0.07
-0.08
Blocks 2 and 3. View of cellars with date
of construction marked:
piwnice sprzed 1939 r.
cellars before 1939
piwnice z częściowo usuniętą ziemią
cellars with soil partly removed
-0.06
-0.07
-0.03
-0.04
-0.11
-0.01
-0.08
-0.09
-0.02
-0.10
-0.12
nowe piwnice wykonane na
potrzeby instalacji grzewczych
i wentylacyjnych
new cellars built to meet needs of
heating and ventilation installations
-0.15
przekucia otworów drzwiowych
w ścianach fundamentowych
making door openings
in foundation walls
-0.13
-0.14
-0.05
T
he new installations inside the buildings required an innovative design. The installations had to be led into each room in a way that
involved only minimal interference with the extant authentic substance
and space. Both the heating and ventilation systems were designed to
be fully automatic, with the ability to heat the air and recover heat. In
most of the rooms, floor‍‑level heating convection, running in covered
ducts along the external walls, was installed. Upstairs in block 2, because of the desire to avoid changes in the structure of the xylolit floors,
ventilation was supplied through grilles in the ceiling. A special heating
system was designed for the toilets and washrooms. Here, the installation was incorporated into the waste pipes of the toilet bowls and
the faience washing troughs, thanks to which the rooms can be heated
without visible intervention.
część piwnic posadowiona
bezpośrednio na gruncie
part of cellars resting directly
on the ground
zamurowania z okresu 1940‍‑1945
masonry from 1940-1945 period
20‍‑21. Blok 3. Izba więźniarska.
System ogrzewania za pomocą
grzejników ukrytych w podłodze.
Block 3. Prisoner room. Heating
system hidden in covered ducts
installed in the floor.
23
Elewacje
22. Blok 2. Elewacja południowo‍‑zachodnia.
Pomiędzy oknami parteru i piętra
widoczne nieregularności wątku
świadczące o nadbudowie bloku
w okresie funkcjonowania obozu.
Block 2. Southwest elevation.
Irregularities in the brick course between
the first- and second-story windows
indicates addition of second-story
while the camp was in operation.
S
tan zachowania elewacji
obu bloków przed pracami
konserwatorskimi był zły:
widoczne były liczne pęknięcia
strukturalne murów oraz
osłabienie cegieł i zaprawy.
Na elewacjach zaobserwowano
też znaczne uszkodzenia
mechaniczne cegieł związane
ze zbijaniem tynków w okresie
funkcjonowania obozu oraz
widoczne ślady historycznych
napraw i prac budowlanych.
24
Zachować Autentyzm
N
a przykładzie bloku 2 określić można było pierwotny sposób
opracowania elewacji z niestarannym murowaniem na wycisk,
bez odcinania zaprawy, która w wielu miejscach zachodziła na cegły.
Podstawowym założeniem konserwacji elewacji było zachowanie ich
pierwotnego charakteru, a zwłaszcza indywidualnej faktury murów,
z niestarannym sposobem murowania, śladami napraw oraz widocznymi zamurowaniami otworów i nadbudową piętra w bloku 2. Po oczyszczeniu z zabrudzeń i dezynfekcji elewacji, wykonano – w minimalnym,
niezbędnym zakresie – prace przy uzupełnieniu ubytków cegieł i spoin, unikając jednak pełnego odtwarzania faktury lica muru. Osłabione
i rozwarstwione cegły wzmocniono strukturalnie, a nieliczne, których
nie można było uratować zastąpiono historycznym materiałem rozbiórkowym. W pracach wykorzystano zaprawy zbliżone do oryginalnych,
a w bloku 3 uzupełniono jedynie ubytki powojennego spoinowania,
gdyż jego usunięcie mogłoby uszkodzić cegły.
Z
akonserwowano także żelbetowe parapety, betonowe nadproża
okienne, daszek zamurowanego otworu drzwiowego w elewacji
północno‍‍‑wschodniej oraz opaskę drzwiową przy wejściu od północnego zachodu. Elementy te oczyszczono i zdezynfekowano, zabezpieczono również zbrojenia przed postępowaniem korozji, ustabilizowano
ruchome fragmenty betonu oraz uzupełniono ubytki i pęknięcia odpowiednio dobraną zaprawą.
The elevations
B
efore conservation, the
elevations of both blocks
were in poor condition. There
were numerous visible structural cracks in the walls, and the
bricks and mortar were weakened. Significant mechanical
damage to bricks, connected
with plaster removal during
the time when the camp was in
operation, was observed, along
with visible traces of historical
repairs and construction work.
T
aking block 2 as an example the original method of building the
elevation can be defined. The bricks were laid in a slapdash manner without jointing the mortar, which lay in burrs over the bricks in
many places. The basic guideline for the conservation of the elevation
was to maintain its original characteristics, and especially the individual
texture of the walls, with the careless bricklaying, the traces of mortar,
the visible bricking up of openings, and the addition of the upper story
in block 2. After the elevation had been cleaned of dirt and disinfected,
defects in the bricks and mortar were filled in to the minimum essential
degree while avoiding any full reworking of the face of the wall. Weakened and delaminated bricks were reinforced structurally, and the few
bricks that could not be saved were replaced by historical material left
over from demolition. Mortar similar to the original was used in this
work, and in block 3 defects in postwar grouting were only filled, since
its removal could have damaged the bricks.
R
einforced concrete windowsills, concrete window lintels, the
awning over the immured door openings in the north‍east elevation, and the door frame at the north‍west entrance were also conserved. These items were cleaned and disinfected, the reinforcement
rods were secured against corrosion, loose fragments of concrete
were stabilized, and defects and cracks were filled with appropriately
matched mortar.
25
N
a elewacji bloku 2 w miejscu, gdzie do budynku przylegał drewniany barak pełniący kolejno funkcję kuchni, a następnie łaźni obozowej, zachowały się fragmenty tynku. Wyraźnie widoczne pozostały
ślady drewnianej konstrukcji oraz mocno zniszczone pozostałości po
murowanych korytach przylegających do budynku. Zachowane w złym
stanie wapienne tynki w znacznej części były odspojone i rozwarstwione. Przeprowadzone zostały prace wzmacniające i hydrofobizujące,
a także zabezpieczono krawędzie osypujących się tynków.
N
a elewacjach bloków zachowały się także elementy metalowe,
w tym skorodowane kotwy i owalne, zamykane klapą, otwory
wentylacyjne komór dezynfekcyjnych na piętrze bloku 3. Elementy te
oczyszczono oraz zabezpieczono przed dalszą korozją i degradującym
oddziaływaniem czynników zewnętrznych. Na koniec całe elewacje zabezpieczono preparatem hydrofobizujacym, by w przyszłości zminimalizować destrukcyjne działanie opadów atmosferycznych.
23. Blok 2.
Rejestr prac konserwatorskich
na elewacji północno‍‑wschodniej:
Block 2.
Record of conservation work
on northwest elevation:
uzupełnienia
i wypełnienia zaprawy
pomiędzy cegłami
fillings of mortar
between bricks
lokalne doszczelnienie
drobnych ubytków
i szczelin zaprawą
mineralną
spot sealing
of small defects
and cracks with
mortar
lokalne uzupełnienie
cegieł barwioną
zaprawą mineralną
spot filling of bricks
with colored mortar
podklejenie
odspojonych tynków
spoiwem mineralnym
gluing of detached
plaster with mineral
mortar
uzupełnienie ubytków
elementów betonowych
filling of defects
in concrete elements
26
Zachować Autentyzm
I
n the elevation of block 2, at the place where a wooden barrack (which
served first as a kitchen and then as a camp bathhouse) abutted the
building, fragments of plaster were extant. The traces of the wooden
construction and the severely damaged remains of the brick trough
abutting the building remained plainly visible. The extant lime plaster, in poor condition, was peeling and delaminated to a large degree.
The plaster was reinforced and made water‍‑repellent, and the edges
where it was peeling were affixed.
T
here were also metal elements on the elevation of the blocks,
including corroded anchors and closed oval flaps that had served
as vents for the disinfection chambers upstairs in block 3. These parts
were cleaned and treated to resist further corrosion and deterioration caused by external factors. Finally, the entire elevation was
treated with water repellent to reduce the future destructive effects
of atmospheric precipitation.
24. Blok 2. Elewacja północno‍‑wschodnia.
Charakterystyczny niestaranny sposób
opracowania lica z widocznymi
pozostałościami tynku po nieistniejącej
już łaźni obozowej. Stan po pracach
konserwatorskich.
Block 2. Northeast elevation.
Characteristic slapdash work on the face,
with visible remains of plaster
from the old washroom,
25. Blok 2. Elewacja północno‍‑wschodnia.
Block 2. Northeast elevation
27
Stolarka
W
programie prac konserwatorskich przyjęto, że na
autentyczną strukturę stolarki składa się nie tylko
materiał, ale również sposób jego łączenia i kompozycja,
warstwy malarskie i zastosowana ślusarka. W bloku 2
zachowały się oryginalne okna zespolone pochodzące
z czasu nadbudowy obiektu w latach 1941‍‑1942. W bloku 3
wszystkie zachowane okna ościeżnicowe pochodzą
najprawdopodobniej jeszcze sprzed II wojny światowej,
o czym świadczy brak jakichkolwiek śladów demontażu
i szczątkowo zachowane autentyczne powłoki malarskie.
W
szystkie okna w obu blokach były po wojnie kilkakrotnie remontowane. Były to głównie stolarskie naprawy i mechaniczne doczyszczanie przed położeniem kolejnych warstw farby. Stan zachowania okien
był zróżnicowany, powstał więc program prac, którego zakres był dostosowany do poszczególnych obiektów.
W
obu blokach zachowane zostały oryginalne, jedno‍‑ i dwuskrzydłowe drzwi drewniane o konstrukcji ramowo‍‑płycinowej, z różnorodnymi podziałami na płyciny dekorowane profilowaniem i lustrami.
Drzwi w okresie funkcjonowania obozu wielokrotnie pokrywane były warstwami malarskimi znajdującymi się przed konserwacją w złym stanie.
S
zczególną ochroną objęto oryginalne elementy ślusarskie oraz napisy i uszkodzenia wynikające z celowego działania bądź codziennego
użytkowania przez więźniów. Zaplanowano również zachowanie warstw
malarskich drzwi wewnętrznych (na oknach nie zachowały się historyczne
powłoki malarskie).
26. Blok 3. Oryginalne podwójne okno ościeżnicowe z prostokątnym
uchylnym nadślemieniem.
Block 3. Original double architrave window with rectangular upper
awning sash.
28
Zachować Autentyzm
Woodwork
I
t was posited in the conservation plans that the
authentic structure of the woodwork consisted not
only of the material, but also of the way it was joined
and composed, the layers of paint, and the hardware
used. The entire original window sets, dating from the
addition of the upper floor in 1941‍‑1942, were extant
in block 2. In block 3, all the extant architrave windows
probably date from before World War II, as indicated
by the absence of any traces of disassembly, and the
extant vestiges of the original paint.
27‍‑28.
Blok 2. Drzwi do izby więźniarskiej.
Stan z 1969 r. i po pracach
konserwatorskich.
Block 2. Door of prisoner room
in 1969 and after conservation work.
A
ll windows in both blocks were repeatedly repaired after the war.
These were mainly carpentry repairs and mechanical cleaning that
29
29‍‑30.
Blok 2. Drzwi do izby
więźniarskiej. Stan po pracach
konserwatorskich.
Block 2. Door of prisoner room
Z
arówno skrzydła okienne, jak i drzwiowe zostały zdemontowane, zabezpieczone i przewiezione do pracowni
konserwatorskich. Ze względu na brak
historycznych powłok malarskich skrzydła
okienne zostały oczyszczone, zdezynfekowane i zaimpregnowane w najbardziej
osłabionych miejscach, a większe ubytki
uzupełniono wstawkami z drewna tego samego gatunku. Ostatnim etapem prac było
malowanie oraz montaż na ościeżnicach
konserwowanych in situ.
P
race przy stolarce drzwiowej przebiegały według podobnych założeń.
Ponieważ drzwi posiadały oryginalne powłoki malarskie, zabezpieczono je przed
transportem, a w pracowni podklejono odspojenia i łuski. Następnie usunięto wtórne elementy powojennej ślusarki i skutki
nieestetycznych napraw, uzupełniając je
drewnianymi wstawkami oraz odpowiednimi zaprawami w zależności od skali
uszkodzeń. Futryny poddano konserwacji
in situ i w ostatnim etapie prac zamontowano na nich odpowiadające im historycznie skrzydła.
30
Zachować Autentyzm
preceded the application of new coats of
paint. Because the condition of the windows varied, a working schedule was
drawn up and tailored to the individual
items.
I
n both blocks, the original single and
double wooden frame‍‑and‍‑panel doors,
with varied divisions into panels decorated
by profiling and with mirrors, were extant.
During the time when the camp was in operation, the doors were repeatedly covered
with layers of paint that, before conservation, were in poor condition.
S
pecial protection was applied to the
original hardware and to inscriptions
and damage resulting from either deliberate actions or everyday use by prisoners.
Plans were also made to preserve the layers
of paint on the interior doors (no layers of
historical paint were extant on the window
frames).
B
oth the window sashes and the doors
were dismantled, secured, and taken
to the conservation studios. In view of
the absence of historical paint layers, the
window sashes were cleaned, disinfected,
and impregnated in the weakest spots,
and larger defects were filled with plugs of
wood of the same species. The final phase
was painting and hanging in the conserved
casements in situ.
T
he work on the door carpentry ran
along similar lines. Because there were
original paint layers on the doors, they
were secured before transport, and chips
and peels were glued in the studio. Next,
superfluous elements of postwar hardware
and the effects of unattractive repairs were
removed, and the defects filled with wooden plugs or appropriate filler, depending on
the scale of the damage. The doorframes
were conserved in situ and, in the last
stage of the conservation work, the historical doors were hung in them.
31. Blok 3. Klatka schodowa.
Block 3. Staircase after conservation work.
31
Warstwy
malarskie
W
nętrza obu bloków wraz z większością warstw
malarskich zachowały się prawie bez zmian
od czasu funkcjonowania obozu. Warstwy malarskie
znajdują się na zaprawach wapienno‍‑piaskowych
z wapienną pobiałą. Reprezentują popularny sposób
malowania ścian w domach prywatnych w okresie
międzywojennym i tuż po wojnie, ze wzorami
wykonanymi przy pomocy wałka lub szablonu.
Dominują tu odcienie błękitu, zieleni i ugrów z ciemniejszymi paskami odcinającymi i dzielącymi ścianę.
Zapewne pierwotnie zastosowane kolory były bardziej
intensywne niż dziś, po wielu latach eksploatacji.
K
ażde pomieszczenie w okresie funkcjonowania obozu było wielokrotnie przemalowywane. Dekoracje malarskie mają więc wielowarstwową i różnorodną strukturę. Warto podkreślić, iż warstwy malarskie
wykonane zostały przez więźniów i z tego właśnie powodu objęte zostały
szczególną ochroną.
S
tan zachowania warstw malarskich i tynków przed pracami konserwatorskimi był niezadowalający. W wielu miejscach wymagały one
natychmiastowych interwencji zabezpieczającej. Osłabieniu uległy za-
32
Zachować Autentyzm
Paint
layers
T
he interiors of both blocks, together with
the majority of the paint layers, were almost
unchanged from the time when the camp was in
operation. The layers of paint are found on a lime‍‑sand
ground with a lime wash. This was a popular method
of painting the walls in private dwellings in the
interwar period and immediately after the war, with
patterned decorations applied using a roller or stencil.
Shades of blue, green, and ochre dominate here, with
darker stripes that cut and divide the wall. The colors
as originally applied were surely more intense than
they are today, after many years of use.
W
hen the camp was in operation, each room was repainted many
times. The decorative paint therefore has many layers and a varied structure. It is worth emphasizing that camp prisoners applied the
layers of paint, and this is the reason that they are under special protection.
32‍‑35.
Blok 3. Przykładowe dekoracje malarskie ścian
w izbach więźniarskich. Widoki ogólne i detale malarskie.
Blocks 2 and 3. Examples of decorative wall painting
in prisoner rooms. General view and paint details.
33
równo tynki, jak i warstwy malarskie, czego skutkiem były liczne widoczne uszkodzenia mechaniczne: zadrapania, przetarcia i ubytki odsłaniające spodnie warstwy. Do znacznej degradacji i zabrudzeń powierzchni
ścian przyczyniły się również zacieki i uszkodzenia wynikające z zawilgocenia budynków oraz obecności mikroorganizmów. Pozostawione zostały jedynie te uszkodzenia, które spowodowane były przez więźniów
obozu.
P
36‍‑37.
34
Blok 2. Umywalnia.
Dekoracja malarska z okresu
funkcjonowania obozu odsłonięta
podczas prac konserwatorskich.
Stan przed i po pracach
konserwatorskich.
o pracach inwentaryzacyjnych i wstępnym zabezpieczeniu oczyszczono powierzchnie malarskie. Proces ten był utrudniony ze względu na znaczną degradację spoiwa klejowego warstw malarskich oraz
zapraw. Kierując się nadrzędną zasadą poszanowania autentycznej
substancji, zdecydowano o częściowym usunięciu cementowych łat
i innych nawarstwień wykonanych w okresie powojennym. Tego typu
działania przeprowadzono jedynie tam, gdzie nie wiązało się to z dodatkowym uszkodzeniem powłok malarskich. Następnie przeprowadzono
prace wzmacniające i zabezpieczające warstwy malarskie przed przyszłymi uszkodzeniami.
Block 3. Washroom. Examples
of decorative wall painting while
the camp was in operation.
Before and after conservation work.
P
Zachować Autentyzm
rogram prac zakładał również usunięcie wtórnych warstw malarskich
w dwóch pomieszczeniach parteru w bloku 2, gdzie odsłonięto historyczną kolorystykę ścian. W umywalni tego bloku odkryto i odsłonięto pochodzące z początkowego okresu funkcjonowania obozu propagandowe
ilustracje nagannego i właściwego zachowania w umywalni.
38‍‑39.
Blok 2. Umywalnia.
Rysunki propagandowe
z okresu funkcjonowania
obozu odsłonięte podczas
prac konserwatorskich.
Block 2. Propaganda drawings
from time when the camp
was in operation, uncovered
during conservation work.
B
efore conservation, the condition of the paint layers and plaster was
unsatisfactory. In many places, they required immediate protective
intervention. Both the plaster and the paint layers were weakened, as
a result of which there were many visible mechanical defects: scratching,
worn spots, and defects that exposed underlying layers. Moist patches and
damage resulting from the dampness of the buildings and the presence of
microorganisms also contributed to the marked degradation and griminess
of the all surfaces. Only damage caused by the prisoners was left in place.
A
fter inventory and preliminary protective measures, the painted
surfaces were cleaned. The significant deterioration of the adhesive
glue between the painted surfaces and the ground made this process
more difficult. Following the overriding principle of respecting authentic substance, it was decided to partially remove cement patches and
other accretions dating from the postwar period. This was done only
in places where it would not lead to additional damage to the coats of
paint. Next, the layers of paint were reinforced and protected against
future damage.
35
40‍‑43.
Przebieg prac przy transferach
warstw malarskich.
Po zabezpieczeniu warstw
malarskich na wybranym do
transferu fragmencie przyklejono
„warstwę nośną” – gazę bawełnianą,
a następnie odcięto fragment
dekoracji i oddzielono go
od tynku metodą strappo.
Zdjęty fragment warstw malarskich
został zabezpieczony, a w odsłoniętej
ścianie przeprowadzone zostały
konieczne prace budowlane.
Po zakończeniu prac instalacyjnych
zdjętą warstwę malarską
umieszczono na pierwotnym miejscu.
Block 3. Procedure for transferring
paint layers. After the paint layers
were protected, a “carrying layer”
of cotton gauze was glued to the
selected fragment. The fragment
of decoration chosen for transfer
was trimmed, and then the gauze
together with the paint layer was
detached from the wall. The detached
fragment of the paint layer was
secured while necessary construction
work was carried out on the exposed
wall. When the construction work was
finished, the detached paint layer was
returned to its original place.
36
Zachować Autentyzm
W
ażnym elementem omawianych prac były transfery obejmujące powierzchnie zabytkowych warstw malarskich. Dokonywano ich przede wszystkim w miejscach, w których konieczna była
ingerencja w strukturę znajdującej się pod nimi ściany (prace budowlane i instalacyjne). Transfery wykonane zostały bardzo ostrożnie,
z dołożeniem wszelkich starań, by zachować jak najwięcej oryginalnego
materiału.
T
he working schedule also envisioned the removal of superfluous
paint layers from two rooms on the ground floor of block 2, in order
to reveal the historical coloring of the walls. Propaganda drawings of
proper and improper behavior while washing, dating from the initial
period of the operation of the camp, was discovered and revealed to
view in this block’s washroom.
T
ransfers, covering surfaces of the landmark paint layers, were an
important part of the work. They were made above all in places
where intervention was required in the structure of the wall underlying them (for construction or installation purposes). The transfers were
made extremely carefully, with great care taken to retain as much of the
original material as possible.
44‍‑45.
Blok 3. Prace konserwatorskie
przy nawarstwieniach. Podklejanie
odspojeń warstw malarskich. Stan
przed i po pracach konserwatorskich.
Block 3. Conservation work
on paint layers—gluing peeling paint.
Before and after conservation work.
37
Podłogi.
Drewno
i ksylolit
W
większości pomieszczeń
pełniących w czasie
istnienia obozu funkcję izb więźniarskich znajdowały się podłogi
46. Blok 3. Izba więźniarska. Stan podłogi drewnianej po pracach
konserwatorskich.
Block 3. Prisoners room. Wooden floor after conservation work.
drewniane o prostej konstrukcji
z łączonych zazwyczaj na styk desek, ułożonych na legarach i mocowanych za pomocą gwoździ.
W kilku pomieszczeniach, przed
piecami, do desek przybite były
blachy chroniące drewno przed
iskrami i zabrudzeniem. W okresie
powojennym wymieniono część
najbardziej zniszczonych desek
S
tan zachowania drewnianych podłóg przed pracami konserwatorskimi nie był dobry. Widoczne były zniszczenia mechaniczne wynikające z intensywnego i długoletniego użytkowania przez więźniów.
Postulowano zachowanie tego typu śladów jako świadectwa historii
obozu, konieczne było jednak również spełnienie współczesnych norm.
Wiele oryginalnych desek podłogowych było znacznie wytartych, a ich
uginanie się na legarach skutkowało m.in. pękaniem krawędzi. Część
legarów podłogowych i desek nie spełniała już w ogóle swojej funkcji,
a gwoździe użyte do mocowania desek i listew były w różnym stopniu
skorodowane. W związku z tym, przygotowany dla podłóg drewnianych program prac, zakładał zarówno konstrukcyjne wzmocnienie jak
i konserwatorskie zabezpieczenie oryginalnych elementów oraz harmonijne połączenia starych i nowych desek w ramach historycznych
wnętrz.
i legarów, jednak stale utrzymujące
się wysokie zawilgocenie budynków sprzyjało rozwojowi szkodliwych dla drewna drobnoustrojów.
47. Blok 3. Izba więźniarska. Historyczne
uszkodzenia drewnianej podłogi
wynikające z sąsiedztwa pieca.
Block 3. Prisoner room. Wooden floors
showing historical damage at location
of original stove bases.
38
Zachować Autentyzm
Floors
– wooden
and xylolit
I
n the majority of the rooms
that served as housing for
prisoners when the camp was in
operation, the floors were wooden
and of a simple construction that
usually involved boards directly
abutting each other, laid on
joists and nailed down. In several
rooms, metal sheet was nailed
to the boards around stoves, to
protect the wood from sparks
and grime. In the postwar period,
some of the boards and joists in
the worst condition were replaced.
Nevertheless, the permanent
high humidity in the buildings
encouraged the growth of germs
that are harmful to wood.
Stan podłogi drewnianej po pracach
konserwatorskich.
Block 3. Prisoner room.
Wooden floor after conservation work.
39
49. Blok 2. Stan zachowania
ksylolitowej posadzki przed pracami
konserwatorskimi.
Block 2. Xylolit floor
before conservation work.
Z
achowane zostały wszystkie znajdujące się w dobrym stanie oryginalne i wtórne części podłóg, które po dezynfekcji i zaimpregnowaniu
zostały na powrót zamontowane. Wprowadzone nowe elementy drewniane posiadały techniczne parametry historycznych podłóg, a umieszczone w podłogach korytka instalacji grzewczych zaprojektowano tak,
by nie zakłócać historycznego charakteru wnętrz. Podczas prac dołożono
wszelkich starań, by nowo wprowadzone elementy były jednoznacznie
odróżnialne od oryginału.
C
iekawym elementem wykończenia sal więźniarskich na piętrze bloku 2 są podłogi ksylolitowe. Ksylolit, zwany inaczej skałodrzewem,
to mieszanina zaprawy i wypełniacza organicznego lub mineralnego, jak
np. trociny, mączka kamienna czy talk. Na piętrze bloku 2 zastosowano
ksylolit składający się z cementu Sorela z wypełniaczem w postaci trocin o różnej grubości. Wierzchnia warstwa posadzki zabarwiona została
na kolor brązowo‍‑ceglasty (czerwień żelazowa), a powierzchnia pokryta
zabezpieczającą warstwą pasty olejowo‍‑woskowej. Intensywne użytkowanie mało odpornej na uszkodzenia ksylolitowej podłogi oraz nieodpowiednie warunki wilgotnościowe wpływały na pogorszenie się jej stanu.
Powierzchnia była mocno zabrudzona i znacznie przetarta, a w kilku miejscach poważnie uszkodzona. Widoczne były również wtórne uzupełnienia
szarym cementem. Specjalistyczne badania stwierdziły tam obecność licznych zarodników grzybów.
50. Blok 2. Przekrój ksylolitu.
Stan w trakcie prac przy uszkodzonym
fragmencie posadzki.
Block 2. Cross-section
of xylolit during work on
a damaged part of the floor.
40
Zachować Autentyzm
P
rogram prac konserwatorskich zakładał wykonanie pełnej konserwacji posadzek betonowych. Prace podzielono na etapy warunkowane specyfiką materiału oraz koniecznością wykonywania badań
specjalistycznych. Przeprowadzono kolejno oczyszczanie, dezynfekcję
i osuszanie ksylolitu, podklejono niewielkie luźne fragmenty, a większe
zdemontowano i po założeniu odpowiedniego podkładu zamontowano
na miejsce. Ostatnim etapem prac było uzupełnienie wszystkich ubytków posadzki zgodnie z oryginalną technologią wykonania.
B
efore the conservation work, the condition of the wooden floors
was not good. Mechanical damage caused by many years of intensive use by prisoners was visible. It was decided to retain these vestiges
to bear witness to the history of the camp; it was necessary, however, to
conform to today’s norms. Many of the original floorboards were significantly worn down and bowed over the joists, giving rise to splintering at their edges. Some of the floor joists and boards were no longer fit
for purpose at all, and the nails used to secure the floorboards and slats
were corroded to various degrees. Therefore, the schedule of work on
the wooden floors called for structural reinforcement, protective conservation of original elements, and the harmonious integration of old
and new boards within the context of the historical interiors.
A
ll original and replacement parts of the floor in good condition were
preserved and reinstalled after disinfection and impregnation. The
newly added wooden components fit the technical parameters of the historical floors, and the heating ducts installed in the floors were designed
so as not to clash with the historical characteristics of the interiors. Every
care was taken during the work to unambiguously distinguish the newly
introduced items from the original.
T
he xylolit floors in the prisoner rooms upstairs in block 2 are an interesting element. Xylolit, also known as stone wood, is a mixture of
mortar and organic or mineral filler such as sawdust, stone powder, or
talc. The xylolit used upstairs in block 2 is made up of Sorel cement with
sawdust of varying coarseness used as filler. The upper layer of the floor
was colored brick‍‑bronze (ferrous red), and the surface covered with a
protective layer of wax‍‑oil paste. The intensive use of the non‍‑durable
xylolit floor, along with the unfavorable humidity, led to the deterioration of its condition. The surface was extremely soiled, significantly worn
down, and seriously damaged in places. There were also visible repairs,
made repeatedly with gray glue. Specialist examination also revealed the
presence of numerous fungal spores.
T
he schedule of conservation work envisioned the full restoration
of the concrete floors. This work was divided into stages dictated
by the specific nature of the materials and the necessity of conducting
specialist examination. The xylolit was cleaned, disinfected, and dried in
turn. Small loose chips were glued and larger ones removed and, after
the application of the appropriate base, put back in place. The final
stage was the filling of all defects in the floor, in accordance with the
original technology.
51. Blok 2. Izba więźniarska z ksylolitową podłogą. Stan po pracach
konserwatorskich z zachowanymi zniszczeniami wynikającymi
z użytkowania przez więźniów.
Block 2. Prisoner room with xylolit floor after conservation work,
with preserved wear and tear resulting from use by prisoners.
41
Beton
i zaprawy
mineralne
S
zczególnych zabiegów
konserwatorskich
wymagały cementowe
podłogi, żelbetowe
schody z lastrykowymi
stopniami, wewnętrzne
parapety okienne
w bloku 3 i górnopłuki
52‍‑53.
Blok 3. Klatka schodowa. Stan przed pracami konserwatorskimi.
Block 3. Staircase before conservation work.
w sanitariatach obu bloków.
P
osadzki betonowe w obu blokach, parapety w bloku 3 oraz schody
w bloku 2 zachowały się w stosunkowo dobrym stanie. Ich zniszczenia wynikały raczej z technologii wykonania oraz sposobu użytkowania,
a prace konserwatorskie w zasadzie ograniczały się do wypełnienia spękań, zamocowania nielicznych luźnych fragmentów oraz uzupełnienia
większych ubytków elastycznymi zaprawami o teksturze i kolorze nieco
odmiennymi od oryginału. Elementem wymagającym większej uwagi
były schody w bloku 3. Zaobserwować tam można było znaczne ukruszenia krawędzi podestów i stopnic oraz naprawy z czasów funkcjonowania
obozu. Mając na uwadze bezpieczeństwo osób wchodzących do budynku, uzupełniono część większych ubytków odpowiednio dobraną zaprawą, starając się jednak nie zatracić historycznego charakteru schodów.
K
onserwacji poddano również wykonane z zaprawy mineralnej na
luźnym zbrojeniu z plecionej siatki górnopłuki. Górnopłuki wchodzące w skład wyposażenia sanitariatów występowały w dwóch różniących się nieznacznie kształtem typach i miały formę prostopadłościennej
misy o zaokrąglonych narożnikach. Zaopatrzone były ponadto w kielichy
spustowe i metalowe części mechanizmu spustowego. Powierzchnia zewnętrzna była fabrycznie zabezpieczona farbą o brązowo‍‑czerwonym
kolorze, a wewnętrzna – powłoką bitumiczną. Metalowe elementy mechanizmu spustowego wykonano ze stopu cynku oraz stali ocynkowa-
42
Zachować Autentyzm
Concrete
and mineral
mortar
T
he concrete floors, reinforced
concrete stairs with
composite‍‑stone steps,
the interior windowsills in block 3,
and the high tanks in the toilets
in both blocks required special
conservation procedures.
54. Blok 3. Klatka schodowa.
Ubytek stopnia uzupełniony ze względów użytkowych.
Block 3. Staircase.
Defect in a stair step filled in considering everyday use.
T
he concrete floors in both blocks, the windowsills in block 3, and the
stairs in block 2 were in relatively good condition. Damage to them
resulted mostly from the technology applied and the way they were used;
conservation work was basically limited to filling in cracks, reinforcing the
rare loose fragments, and filling in larger defects with elastic filler of a texture and color differing slightly from the original. The stairs in block 3 required greater attention. Significant crumbling of the risers and steps can
be observed there, along with repairs made when the camp was in operation. Bearing in mind the safety of people entering the building, some of
the larger defects were filled in with appropriately chosen mortar, while
an effort was made to avoid diminishing the historical nature of the stairs.
T
he high tanks made of mineral mortar over a loose netting of woven
mesh were also conserved. The two types of high tanks in the sanitary facilities, in the form of squared cisterns with rounded corners, had
43
55. Blok 2. Korytarz. Posadzka betonowa
z uzupełnieniami spękań. Na zdjęciu
widoczne efekty wcześniejszych
(ciemniejszy kolor) i najnowszych
(jaśniejszy kolor) prac konserwatorskich.
Block 2. Corridor. Concrete floor with
filled cracks. Photograph shows visible
effects of earlier (darker color) and most
recent (lighter color) conservation work.
nej. Większość istniejących górnopłuków zachowała się w całości, a ich
uszkodzenia to niewielkie ubytki mechaniczne krawędzi oraz mechanizmów spustowych. Wśród uszkodzeń wymienić należy również korozję
zbrojenia w miejscach, gdzie fabrycznie zastosowano zbyt cienką warstwę otuliny betonowej. Skutkiem tego było rozsadzanie ścianek misy
i punktowe wykruszanie się zaprawy.
P
odczas prac konserwatorskich zabezpieczono warstwy malarskie
i zamontowano powtórnie wykruszone fragmenty betonu. Wykonano również konserwację metalowych elementów mechanizmów spustowych oraz pozostałości po papierowych etykietach informujących
o sposobie użytkowania.
P
odczas konserwacji skupiono się na podstawowym zabezpieczeniu
przyjmując, że najlepszym sposobem ochrony przed degradacją będzie zapewnienie górnopłukom stabilnych i suchych warunków w przyszłości.
44
Zachować Autentyzm
56. Nalepka fabryczna odkryta na tylnej ściance górnopłuku w żartobliwy
sposób przekazująca zasady prawidłowego użytkowania:
Jestem spłuczką z betonu! Mój producent przetestował mnie pod względem
wodoodporności. Tę cechę mogę zatrzymać tylko, jeśli mną Państwo nie
będą rzucać! (…) na ścianach (…) wchodzić na mnie! (…) nie noszą mnie za
żelazną dźwignię! Za ostrożne traktowanie oferuję Państwu nieokreśloną
długość życia.
Factory label uncovered on rear wall of flush tank, with humorous
instructions for use:
“I am a concrete flush tank! My producer tested me and I am waterproof.
I can remain this way only if you do not throw me! . . . against the walls .
. . stand on me! . . . don’t lift me with an iron hoist! In return for careful
treatment I offer you unlimited lifetime service.”
slightly different shapes. They were fitted with flush bowls and flushing
mechanisms with metal parts. The external surface had brownish‍‑red protective paint applied at the factory, and there was a bituminous coating on
the inside. The metal parts of the flushing mechanism were made of a zinc
alloy and galvanized steel. The majority of the extant high tanks have been
preserved in toto, with the damage to them confined to minor mechanical
defects of the edges and the flush mechanisms. It is also worth noting of
corrosion to the mesh in places where the factory applied too thin a layer
of concrete wrapping. This resulted in cracking of the walls of the tank and
crumbling of the mortar in places.
D
uring conservation work, the paint layers were secured and the crumbled fragments of concrete put back in place. The metal elements of
the flushing mechanism and the remains of the paper labels with directions
for use were also conserved.
C
onservation work concentrated on basic protection, on the assumption
that the best protection against deterioration is to ensure stable and
dry conditions for the high tanks in the future.
57. Blok 2. Sanitariaty. System
zamontowania górnopłuków.
Block 2. Sanitary facilities,
system of mounting high tanks.
After conservation work.
45
58. Blok 2. Umywalnia.
Stan zachowania koryt ceramicznych
po pracach konserwatorskich.
Block 2. Washroom. Ceramic troughs
Ceramika
K
oryta w umywalni i miski
ustępowe w sanitariatach
oraz kilka zachowanych pieców
kaflowych w salach więźniarskich to element ceramiczne
w blokach 2 i 3, które poddano
pracom konserwatorskim.
46
Zachować Autentyzm
I
nstalację wodno‍‑kanalizacyjną i montaż ceramiki wykonano w latach
1941‍‑1942. Zbiorowe umywalnie ulokowane zostały na parterach
obu bloków. Znajduje się w nich sześć równolegle ustawionych koryt
fajansowych posadowionych na murowanych i tynkowanych cokołach.
Na połączeniu koryt i ścian ułożono różnego rodzaju płytki ceramiczne.
K
oryta wykonano z fajansu pokrytego glazurą w kolorze białym
i kremowym. Wszystkie zachowały się w kompletnym stanie, a główne uszkodzenia były skutkiem użytkowania. Były to przede wszystkim
mechaniczne ukruszenia i odłamania fragmentów ceramiki oraz rdzawe
nawarstwienia na powierzchni koryt i nielicznych zachowanych płytkach. Misy ustępowe z porcelitu, podobnie jak towarzyszące im górnopłuki, występowały w dwóch różniących się nieznacznie kształtem
typach. Misy wykonane zostały z porcelitu pokrytego białym szkliwem
i zamocowane do posadzki szeregowo za pomocą stalowych śrub. Zidentyfikowano na nich pęknięcia i ubytki oraz rdzawe przebarwienia
i zabrudzenia wynikające z użytkowania przez więźniów. W kilku obiektach widoczne były betonowe kołnierze pochodzące z czasów obozu
i służące do uszczelnienia mocowań misek do posadzki.
C
elem zabiegów konserwatorskich przy korytach i miskach ustępowych było ich zabezpieczenie, podklejenie luźnych fragmentów
Ceramics
T
he troughs in the
washrooms, the toilet bowls
in the latrines, and several extant
tile stoves in the prisoner rooms
comprise the ceramic elements
in blocks 2 and 3 that were the
subject of conservation work.
T
he plumbing installations and ceramic fixtures date from 1941‍‑1942.
Collective washing facilities are located on the ground floors of both
blocks. They feature six parallel faïence troughs mounted on plastered
brick bases. There are various kinds of ceramic tiles where the troughs are
joined to the walls.
T
he troughs are made of faïence covered with an enamel glaze
colored white and cream. All of them are preserved in their complete state, and any damage results from use. Above all, this is mechanical breakage and the chipping away of ceramic fragments, and
the accretion of rust stains on the surfaces of the troughs and the few
extant tiles. The toilet bowls made of porcelite with white enamel glazing are attached in rows to the floors by steel screws. The cracking and
defects identified on them, as well as rust and staining, result from use
by prisoners. Several of them have visible concrete collars dating from
when the camp was in operation and serving to seal the attachment of
the toilet bowls to the floor.
59. Blok 2. Umywalnia. Koryto w trakcie oczyszczania z zabrudzeń.
Prace konserwatorskie przeprowadzono, zachowując wszelkie historyczne
nawarstwienia, w tym rdzawe przebarwienia z okresu funkcjonowania obozu.
Block 2. Washroom, trough in the course of cleaning.
Conservation work carried out with preservation of all historical layers
(rust stains from period when the camp was in operation).
47
60. Blok 3. Piec kaflowy
w izbie więźniarskiej.
Stan zachowania po pracach
konserwatorskich.
Block 3. Tile stove in prisoner room
i uzupełnienie ubytków powstałych w okresie powojennym. Program
obejmował również usunięcie zanieczyszczeń powierzchniowych mogących w sposób czynny wpływać na stan obiektu w przyszłości, jednak
w zakresie nie zatracającym charakteru wynikającego z funkcji i lokalizacji.
C
harakterystycznym elementem wyposażenia izb więźniarskich były
piece kaflowe, których w obu blokach zachowało się kilka. Wykonane
zostały z białej gliny i cegły szamotowej okładanej ceramicznymi, szkliwionymi kaflami o zróżnicowanej kolorystyce i dekoracji. Drzwiczki palenisk i popielników odlane zostały z żeliwa, a kilka obiektów wyposażono
dodatkowo w stalowe drzwiczki piekarnika w połowie wysokości pieca.
Istniejące piece zachowały się w złym stanie. Niemal wszystkie miały
ubytki w postaci brakujących lub pękniętych kafli, ślady napraw z okresu
funkcjonowania obozu oraz wtórne uzupełnienia z okresu powojennego.
P
rzeprowadzone zostały kompleksowe prace oczyszczające, takie jak
odkurzenie z luźnego brudu i pyłu oraz porządkowanie popielników
i palenisk. Przeprowadzono także prace przy spoinach, z których usunięto
luźne elementy, a braki uzupełniono glinką szamotową. Ostatnim etapem
prac było zabezpieczenie żeliwnych i stalowych drzwiczek przed korozją.
48
Zachować Autentyzm
T
he goal of the conservation procedures applied to the washing
troughs and toilet bowls was to protect them, glue loose fragments, and fill in defects dating from after the war. The program also
included the cleaning of surface stains that could have an active
influence on the condition of the objects in the future, but this was
done in a way that would not detract from the character resulting
from function and location.
T
ile stoves were a characteristic feature of the furnishing of prisoner rooms, and several are extant in the two blocks. They are
made of white clay and firebrick covered with enameled ceramic tiles
of various colors and decorative designs. The doors of the hearths and
the ash boxes are cast iron, and several of the stoves are additionally
furnished with steel‍‑doored baking ovens halfway up the stove. The
stoves that survived were in very poor condition. Almost all of them
had defects in the form of missing or cracked tiles, traces of repairs
from the time when the camp was in operation, and repeated fillings
from after the war.
A
thorough cleaning and dusting of loose dirt and particulates came
first, and the ash boxes and hearths were put in order. Work was
also done on the grouting, with loose fragments removed and defects
filled with fire clay. The final stage of the work was to protect the iron
and steel doors against corrosion.
61‍‑62.
Blok 3.
Piec kaflowy w izbie więźniarskiej.
Block 3.
Tile stove in prisoner room
49
63. Blok 3. Klatka schodowa. Część oryginalnej, pochodzącej z czasów
budowy obiektu (1916‍‑1918) instalacji elektrycznej firmy Faradit AG
z Chemnitz. Puszka podtynkowa instalowana w miejscu połączenia
przewodów elektrycznych.
Metal
W
Block 3. Staircase. Part of the original electrical installation
by Faradit AG company from Chemnitz from the period when
the block was built (1916-1918). The photograph shows a junction box
installed under the plaster at a wiring intersection.
obu blokach
znajdowało się wiele
elementów metalowych:
fragmenty historycznej
instalacji wodnej, kanalizacyjnej,
wentylacyjnej, otwory
wyczystkowe kominów,
a także elementy wyposażenia
– balustrady klatek schodowych
i dwoje metalowych drzwi
w bloku 3 oraz metalowe
elementy systemu
spustowego górnopłuków.
50
Zachować Autentyzm
C
elem prac konserwatorskich było zatrzymanie i ustabilizowanie procesów korozji oraz odpowiednie zabezpieczenie obiektów. Elementy
metalowe często już w czasie funkcjonowania obozu zostały kilkakrotnie
pokryte zabezpieczającymi warstwami antykorozyjnymi oraz malarskimi,
które utraciły swoje właściwości ochronne.
S
zczególną troską podczas prac związanych z konserwacją elementów
metalowych objęte zostały nawarstwienia malarskie, traktowane nie
tylko jako integralne składniki zabytkowych obiektów, ale i wnętrz, w których się znajdują. Szczególną trudność stanowiło zachowanie nawarstwień
malarskich pokrywających skorodowany metal, gdyż usunięcie produktów
korozji wiązałoby się ze zniszczeniem historycznych warstw farby.
I
nstalacja wodna i kanalizacyjna, wykonana z rur żeliwnych i ceramicznych mocowanych do ścian metalowymi obejmami, zachowała
się w stanie niekompletnym. Elementy metalowe były skorodowane,
a nawarstwienia malarskie wykazywały dużą podatność na osypywanie
się nawet przy najlżejszym dotknięciu. Prace konserwatorskie skupiły się
na oczyszczeniu elementów instalacji z produktów korozji przy jednoczesnym zachowaniu jak największej części nawarstwień malarskich.
T
here were many
metal components in
the two blocks: parts of
the historic water, sewage,
and ventilation installations,
cleaning ports in the
chimneys, and furnishings
such as the banisters
in the staircases,
two metal doors in block 3,
and metal components of
the high‍tank toilet flushing
Metal
T
he goal of the conservation work was to arrest and stabilize corrosive processes while protecting the objects in the appropriate
way. As early as the time when the camp was in operation, many of
the metal parts had been covered with layers of anti‍‑corrosive coating
and paint, which lost their protective qualities long ago.
D
uring the conservation elements on the metal components,
particular care was taken over the layers of paint, which were
treated as an integral element not only of the historical objects but
also of the interiors where they are found. A particular difficulty was
preserving the layering of paint that covered corroded metal, where
the removal of the products of corrosion would have meant the destruction of the historical paint layers.
T
he water and sewage installations, made of iron and ceramic pipes
attached to the walls with metal clips, were preserved in an in-
systems.
64. Blok 3.
Drzwi metalowe na poddasze. Stan po pracach konserwatorskich.
Block 3.
Metal door to the loft after conservation work.
51
65‍‑66.
Blok 3. Klatka schodowa. Stan
zachowania warstw malarskich na
metalowych elementach balustrady
przed i po pracach konserwatorskich.
Block 3. Staircase.
Paint layers on metal parts of
banisters before
67. Blok 3. Barierka klatki schodowej. Stan zachowania po pracach
konserwatorskich.
Block 3. Banisters of the staircase before and after conservation work.
Przyjęto jedną metodę postępowania dla wszystkich, każdy element
traktując jednak odrębnie.
W
obu blokach zachowały się też historyczne balustrady klatek
schodowych, zbudowane ze stalowych elementów – prętów,
płaskowników i ceowników – łączonych nitami i spawami. Wszystkie
elementy balustrad wielokrotnie przemalowywano. Stan zachowania
metalu był zadowalający, natomiast powłoki antykorozyjne oraz malarskie znajdowały się w bardzo złym stanie. Kolejne powłoki malarskie
nakładane były na uszkodzone mechanicznie warstwy, dlatego też ich
powierzchnia była niejednorodna i często dodatkowo zabrudzona.
P
race konserwatorskie przy metalowych elementach balustrad najpełniej oddają charakter problematyki tego typu zabiegów. Obejmują one
wszystkie etapy zabezpieczania wielowarstwowych powłok malarskich na
metalowej powierzchni, przy jednoczesnym poszanowaniu historycznej
substancji oraz spełnieniu wymogów użytkowych i estetycznych.
52
Zachować Autentyzm
68. Blok 3. Balustrada. Zdjęcie mikroskopowe
przekroju warstw malarskich na
elementach metalowych.
Dzięki zdjęciu rozróżniono kilka warstw
malarskich w różnych kolorach: 1 –
jasnozielona, 2 – ciemnoszara, mocno
zabrudzona, 3 – jasnoszara, prawie biała,
4 – zielona, 5 –czerwono‍‑żółta.
Badanie potwierdziło silną korozję
podłoża wpływającą w sposób
destrukcyjny na warstwy malarskie.
Block 3. Microscopic photograph
of cross-section of paint layers
on metal components of banisters.
The photograph made it possible
to distinguish several paint layers of
different colors: 1 – light green,
2 – dark gray, badly soiled, 3 – light
gray, almost white, 4 – green,
5 – reddish yellow.
Examination confirmed the severe
corrosion of the base, which had
a destructive effect on paint layers.
complete state. The metal parts were corroded and the paint layering crumbled at the slightest touch. Conservation work concentrated
on cleaning the components from the products of corrosion while at
the same time retaining as much as possible of the paint layering.
A single method was adopted, with each element nevertheless treated
separately.
T
he historical banisters of the staircases, made of steel components—poles, bars, and C‍‑profiles—were riveted or welded together. All the elements of the banisters had been painted over many times.
The condition of the metal was acceptable, while the anti‍‑corrosive
coatings and paint were in very poor shape condition. Successive layers of paint had been applied over layers suffering from mechanical
damage, which contributed to the unevenness and subsequent additional soiling of the surface.
C
onservation work on the metal banister components offers the best
possible example of the problems involved in procedures of this
kind. They encompass every stage of protecting multiple layers of paint
on a metal surface, while at the same time respecting the historical
substance and meeting the requirements of use and aesthetics.
53
V
Podsumowanie
Summary
54
Zachować Autentyzm
Konserwacja dwóch bloków dawnego KL Auschwitz I | Podsumowanie
The Conservation of Two Blocks at the Former KL Auschwitz I | Summary
55
Podsumowanie
T
rwająca ponad trzy lata
konserwacja bloków 2 i 3
była jednym z najważniejszych
w ostatnich latach projektów
tego typu zrealizowanych
w Państwowym Muzeum
Auschwitz‍‑Birkenau.
Z
e względu na historyczną i dokumentalną wartość rezerwatowych
obiektów warunki postawione wykonawcom prac były nadzwyczaj
restrykcyjne. Konserwatorzy dzieł sztuki i specjaliści różnych dyscyplin pracowali pod stałym nadzorem inwestorskim, konserwatorskim i archeologicznym. Decyzje o metodach konserwacji oraz niuansach wynikających
z różnorodnego charakteru zabezpieczanych elementów podejmowane
były w drodze interdyscyplinarnych dyskusji. Bywały one trudne i nieoczywiste, a kompromisy uwzględnić musiały warunki bezpieczeństwa, zagadnienia ekspozycji oraz zawsze w pierwszej kolejności, zachowanie autentycznej materii i charakteru budynków – dokumentów historii.
P
ieczołowitą opieką konserwatorów objęte zostały oba budynki oraz
wszystkie elementy ich wyposażenia. I tak – skromne dekoracje ścienne, noszące ślady więźniarskich prycz, konserwowane były z nie mniejszą
starannością niż starożytne freski, ceglane elewacje niczym gotycki wątek,
liche deski podłóg – jak drewniane rzeźby. Konserwatorzy, powstrzymując się od wszelkich działań estetyzujących, wykazać musieli się jeszcze
większą dyscypliną niż przy konserwacji dzieł sztuki. Każdy ślad związany
z funkcjonowaniem bloków w czasie wojny: cokół uszkodzony w wyniku
zbijania tynków, napis wyryty w cegle przez więźnia, rysunek na kominie,
został dostrzeżony i zabezpieczony. Wszelkim działaniom, zarówno konserwatorskim, jak i budowlanym, towarzyszyła zasada minimalnej ingerencji.
R
ezultatem prac jest zabezpieczenie i zapewnienie dalszego trwania
obu blokom rezerwatowym. Przeprowadzona konserwacja zachowawcza pozwoli, także w przyszłości, poznawać historię tych budynków
w ich autentycznej, niezmienionej formie.
56
Zachować Autentyzm
Konserwacja dwóch bloków dawnego KL Auschwitz I | Podsumowanie
70. Bloki więźniarskie od strony
tzw. Alei Brzóz (Birkenallee).
Stan aktualny.
Prisoner blocks from the direction
of the “Avenue of the Birch Trees”
(Birkenallee) today.
Summary
T
he conservation of blocks
2 and 3 lasted over three
years and was one of
the most important projects
of its kind completed
at the Auschwitz‍‑Birkenau
State Museum in recent years.
I
n view of the historical and documentary value of these buildings, left in
their original state, the preservationists worked under highly restrictive
conditions. Art conservators and specialists in various disciplines worked
under the constant supervision of the investor, conservators, and archaeologists. Decisions about conservation methods and the nuances resulting
from the varied nature of the components under protection were made in
interdisciplinary discussions. They were sometimes difficult and far from
clear‍‑cut, and compromises had to take account of the conditions of protection and exhibition, as well as preserving the authentic material and nature of the buildings as historical documents—always the highest priority.
T
he conservators treated both buildings, and all their furnishings, with
the most scrupulous care. The simple wall decorations, bearing marks
from the prisoners’ bunks, were conserved no less painstakingly than ancient frescoes, the elevations like Gothic brick courses, and the flimsy floorboards like wooden sculptures. Refraining from the slightest aestheticizing
touch, the conservators had to show even greater discipline than during
the restoration of works of art. Each trace connected with the functioning of the blocks during wartime—a plinth damaged after the removal of
plaster, an inscription scratched onto a brick by a prisoner, a drawing on
a chimney—was identified and protected. All work, whether conservation or
construction, followed the rule of minimal intervention.
T
he result of the work is the protection of both of these original blocks,
and the assurance that they will endure. The preservative conservation
will make it possible to learn in the future about the history of these buildings in their authentic, unaltered form.
The Conservation of Two Blocks at the Former KL Auschwitz I | Summary
57
VI
Rys historyczny
A historical sketch
58
Zachować Autentyzm
Konserwacja dwóch bloków dawnego KL Auschwitz I | Rys historyczny
The Conservation of Two Blocks at the Former KL Auschwitz I | A historical sketch
59
B
loki 2 i 3, wchodzące
później w skład niemie-
ckiego nazistowskiego obozu
koncentracyjnego i zagłady
Bloki 2 i 3
w obozie
Auschwitz I
Auschwitz I, wzniesione zostały przez władze austriackie
w latach 1916‍‑1918. Były one
częścią kompleksu kilkunastu
budynków przeznaczonych do
zakwaterowania emigrantów zarobkowych z Galicji Zachodniej.
W latach następnych w obiektach tych mieściły się mieszkania
W
raz z wybuchem II wojny światowej i po rozpoczęciu niemieckiej
okupacji tych ziem, byłe koszary przekazane zostały pod zarząd
Wehrmachtu. We wrześniu 1939 r. zorganizowano tu tymczasowo obóz
dla polskich jeńców wojennych. Przez kolejnych kilka miesięcy budynki
pozostawały opuszczone i niewykorzystane.
P
ierwsze prace mające przygotować dawne koszary do pełnienia
funkcji obozu koncentracyjnego rozpoczęły się w kwietniu 1940 r.
W czasie funkcjonowania obozu Auschwitz bloki 2 i 3 pełniły głównie
funkcję mieszkalną. W każdym z nich przebywało przeciętnie od sześciuset do ponad tysiąca więźniów. Niektóre pomieszczenia pełniły także
różne funkcje gospodarcze i administracyjne.
dla przymusowych przesiedleńców z Zaolzia oraz koszary
Wojska Polskiego (1925‍‑1939).
60
Zachować Autentyzm
72. Bloki Auschwitz I. Fotografia
wykonana przez SS.
Blocks of the Auschwitz I camp.
Photograph taken by the SS.
73. Plan obozu Auschwitz I z 1940 r. sporządzony na potrzeby SS.
Budynki piętrowe zaznaczono na zielono.
T
he Austrians built blocks 2
Map of the Auschwitz I camp of 1940, drawn up for the SS.
Two-story buildings marked in green.
and 3, which later became
part of the Nazi German concetration and extermination camp
- Auschwitz I, in 1916-1918.
Blocks 2 and 3
in Auschwitz I camp
They were part of a complex of
more than a dozen buildings designated as housing for economic
emigrants from Western Galicia.
In the following years they served
as quarters for forced migrants
from Zaolzie and as barracks for
the Polish Army (1925‍‑1939).
W
hen World War II broke out and the Germans occupied the area, the
former barracks came under the administration of the Wehrmacht.
In September 1939, a temporary camp for Polish prisoners of war was set up
here. Afterwards, the buildings were vacant and unused for several months.
T
he first work intended to prepare the old barracks for use as a concentration camp began in April 1940. When the Auschwitz camp was
in operation, blocks 2 and 3 functioned mainly as living quarters. Each of
them contained an average of 600 to more than 1, 000 prisoners. Some of
the rooms also served economic and administrative purposes.
61
74. Bloki 1‍‑3. Stan po wyzwoleniu obozu
w 1945 r. Pomiędzy blokami 1 i 2
widoczna nieistniejąca już łaźnia
obozowa.
Blocks 1-3 after the liberation of the
camp in 1945. The camp bathhouse
(no longer standing)
visible between blocks 1 and 2.
O
bóz Auschwitz, którego zalążek stanowiły 22 murowane budynki przedwojennych koszar wojsko-
wych, w miarę upływu czasu systematycznie rozrastał
się przestrzennie i organizacyjnie. W szczytowym okresie swego rozwoju, latem 1944 r., kompleks obejmował
trzy obozy główne: Auschwitz I, Auschwitz II‍‑Birkenau,
Auschwitz III‍‑Monowitz oraz ponad 40 obozów filial-
Rys
historyczny
obozu
Auschwitz
nych rozrzuconych w promieniu kilkuset kilometrów.
W tym czasie we wszystkich obozach Auschwitz przebywało około 135 tys. ludzi (105 tys. zarejestrowanych
i około 30 tys. niezarejestrowanych), czyli 25% więźniów wszystkich obozów koncentracyjnych (525 tys.).
B
iorąc pod uwagę funkcje, jakie pełnił ten obóz, można dojść do wniosku, że przeszedł on w ciągu blisko pięciu lat swego istnienia znamienną ewolucję: od koncepcji obozu kwarantanny, która legła u podstaw
decyzji o założeniu w 1940 r. (lecz nigdy nie weszła w stadium realizacji),
poprzez obóz koncentracyjny dla więźniów politycznych do największego
ośrodka masowej zagłady europejskich Żydów.
W
Auschwitz Niemcy zgładzili co najmniej 1,1 mln ludzi, głównie
Żydów, a także Polaków, Romów, jeńców sowieckich i osób innej
narodowości. 62
Zachować Autentyzm
75. Plan rozbudowy obozu Auschwitz przygotowany przez SS w 1942 r.:
1942 plan for the expansion of Auschwitz:
piętrowe bloki istniejące
two-story blocks
bloki w trakcie nadbudowy piętra (w tym blok 2)
buildings in the course of having an upper story added
(including block 2)
obiekty planowane do realizacji w przyszłości
(np. cztery bloki więźniarskie w miejscu kuchni obozowej –
niezrealizowane)
buildings planned for future construction
(for instance, four residential blocks—never erected—in
place of the camp kitchen)
63
76. Blok 2. Rzuty parteru sprzed 1939 r.
i z okresu funkcjonowania obozu
(odpowiada im stan aktualny):
Block 2. Ground-floor plans comparing the
layout of rooms before 1939 and during
the period when the camp was in operation
widoczne zamurowania
z okresu 1940‍‑1945
visible masonry from
1940-1945 period
Blok 2, parter przed 1939 r.
Block 2, ground-floor before 1939
Blok 2, parter, stan aktualny
Block 2, ground-floor, today
77. Blok 3. Rzuty parteru sprzed 1939 r.
i z okresu funkcjonowania obozu
(odpowiada im stan aktualny):
Block 3. Ground-floor plans comparing
the layout of rooms before 1939 and
during the period when the camp was in
operation.
widoczne zamurowania
z okresu 1940‍‑1945
visible masonry from
1940-1945 period
Blok 3, parter przed 1939 r.
Block 3, ground-floor before 1939
Blok 3, parter, stan aktualny
Block 3, ground-floor, today
64
Zachować Autentyzm
78. Bloki więźniarskie od strony tzw.
Alei Brzóz (Birkenallee).
Zdjęcie wykonane przez esesmana
Dietricha Kammana w 1944 r.
Photograph by SS man Dietrich Kamman,
1944, of prisoner blocks from
the direction of the “Avenue of
the Birch Trees” (Birkenallee).
T
he Auschwitz camp, which began as 22 prewar
brick buildings of army barracks, underwent sys-
tematic expansion in spatial and organizational terms.
At the peak of its size in the summer of 1944,
it consisted of three main camps: Auschwitz I,
Auschwitz II‍‑Birkenau, and Auschwitz III‍‑Monowitz,
as well as more than 40 subcamps scattered within
Historical
sketch of
the Auschwitz
camp
a radius of several hundred kilometers. At this time
there were about 135, 000 people (105, 000 registered
and about 30, 000 unregistered) in the Auschwitz camp
complex, which made up a quarter of the total number
of prisoners in all concentration camps (525, 000).
T
aking into account the functions of this camp, one might conclude
that it underwent considerable evolution in the five years of its existence, from the quarantine camp that served as the basis for the decision
to open the camp in 1940 (but was never realized), through a concentration camp for political prisoners, to the largest center for the mass extermination of the European Jews.
T
he Germans killed at least 1.1 million people in Auschwitz, mostly
Jews but also Poles, Roma, Soviet prisoners of war, and people of
other nationalities.
65
Historia bloku 2
w obozie Auschwitz I
20 VI 1940
Zakwaterowanie w bloku 2 transportu więźniów z Nowego Wiśnicza, a następnie – z pierwszych
transportów śląskich. W bloku nie było jeszcze instalacji wodnej i kanalizacyjnej, dlatego na noc
ustawiano na korytarzu beczki i wiadra, które służyły więźniom za ubikację. W głębi korytarza mieściła się kancelaria bloku i stolarnia.
W tym czasie pomiędzy blokami 1 i 2 ustawiono prowizoryczną kuchnię z dachem wspartym na
słupach oraz warsztat ślusarski i kuźnię, a pomiędzy blokami 2 i 3 – zadaszoną latrynę.
X 1940
Przeprowadzono prace budowlane związane ze skuciem tynków zewnętrznych i obniżeniem terenu
obozu (przebudowa schodów prowadzących do bloku, zamurowanie okienek w strefie cokołowej).
Pomiędzy blokami 1 i 2 (na miejscu kuchni) zbudowano łaźnię obozową.
koniec 1940
1941
W pierwszej połowie roku wprowadzono do bloku instalację wodno‍‑kanalizacyjną, a do końca roku
zorganizowano i wyposażono umywalnie oraz sanitariaty.
II 1941
Rozpoczęto stopniowe wprowadzanie wyposażenia w postaci drewnianych prycz, opalanych węglem pieców kaflowych, drewnianych szaf i stołów oraz stołków.
X 1941‍‑III 1942
W dziewięciu blokach obozu macierzystego (m.in. blokach 2 i 3) wyodrębniono obóz dla 10 000
jeńców radzieckich.
III‍‑X 1942
W blokach 1‍‑10 utworzono oddział kobiecy (Frauenabteilung), który oddzielono murem od reszty
obozu. 26 marca 1942 r. przybył tam pierwszy transport więźniarek, które w bloku 2 – pełniącym
funkcję bloku nowo przybyłych (Zugangsblock) – poddawane były procedurom związanym z przyjęciem do obozu.
III‍‑X 1942
Nadbudowa piętra w bloku prowadzona przez cywilną firmę Lenz, przy wykorzystaniu cegieł pochodzących z rozbiórki znajdujących się w okolicy gospodarstw wysiedlonych Polaków. Podczas nadbudowy wprowadzono żelbetową klatkę schodową oraz ceramiczno‍‑żelbetowe stropy nad piętrem,
dzięki czemu również poddasze mogło być wykorzystane do zakwaterowania więźniów.
Prawdopodobnie w tym samym czasie przebudowano otwory okienne w południowo‍‑wschodniej
ścianie szczytowej.
1942‍‑1945
W okresie funkcjonowania obozu w bloku kwaterowano różne grupy więźniów, m.in. transport
z Zagłębia Dąbrowskiego (X 1942) czy transporty więźniów politycznych z miast śląskich (II 1943).
W lutym 1943 r. komendantura nakazała opróżnić piętro bloku 2 ze względu na panującą tam epidemię tyfusu plamistego.
We wrześniu 1943 r. na strychu bloku umieszczono mężczyzn, kobiety i dzieci z transportu z Zaolzia, których po dobie wyprowadzono z obozu w nieznanym kierunku. W miesiąc później również
na strychu bloku umieszczono ok. 400 krańcowo wyczerpanych Żydów przeznaczonych na śmierć
w komorach gazowych.
1944
W jednej z sal na piętrze kilkakrotnie wyświetlano filmy propagandowe, odbywały się też koncerty
i próby orkiestry obozowej.
27 I 1945
66
W kilku wyodrębnionych salach bloku 2 utworzono kwarantannę dla nowo przybyłych więźniów.
Zachować Autentyzm
Wyzwolenie obozu.
History of block 2
in the Auschwitz I camp
June 20 1940
A transport of prisoners from Nowy Wiśnicz quartered in block 2, followed by the first of the
Silesian transports. There are not yet any water or sewage installations in the block, and for this
reason barrels and pails are set out in the corridors at night to serve the prisoners as toilets. The
block office and a woodworking shop are located at the far end of the corridor.
It is more or less at this time that a provisional kitchen with a roof supported on poles and
a metalworking shop and a smithy are set up between blocks 1 and 2, and a roofed latrine
between blocks 2 and 3.
Oct 1940
Construction work carried on in connection with the removal of external plaster and lowering
the camp ground level (rebuilding of stairs leading up to the block, immuring small windows at
the base of the wall).
Camp bathhouse erected between blocks 1 and 2 (in place of the kitchen).
late 1940
Quarantine for newly arrived prisoners established in several rooms set aside for this purpose
in block 2.
1941
Plumbing installed in the block before mid‍‑year, washrooms and toilets organized and equipped
by the end of the year.
Feb 1941
Gradual installation of furnishings in the form of wooden bunks, coal‍‑fired tile stoves, wooden
wardrobes, and tables with stools.
Oct 1941‍‑March 1942
Ten blocks in the main camp (including blocks 2 and 3) set aside as a camp for 10,000 Soviet
POWs.
March‍‑Oct 1942
Women’s division (Frauenabteilung) created in blocks 1 – 10 and separated from the rest of
the camp by a wall. The first transport of women prisoners arrives on March 26, 1942, and is
subjected to procedures associated with registration into the camp in block 2, which functions
as a block for new arrivals (Zugangsblock).
March‍‑Oct 1942
Addition of a second story by the civilian Lenz Company, using bricks obtained from the demolition of nearby buildings belonging to expelled Poles. Reinforced concrete staircase and ceramic
‍‑reinforced concrete ceiling installed above the second story, thanks to which the loft could
also be used for housing prisoners.
Window openings in the southeast loft wall probably rebuilt at this time.
1942‍‑1945
During the period of the operation of the camp, various groups of prisoners quartered in the
block including a transport from the Dąbrowskie Basin (Oct 1942) and transports of political
prisoners from Silesian cities (Feb 1943). In February 1943, the commandant’s office orders block 2 emptied because of its infestation by
a typhoid epidemic. Men, women, and children from a transport from Zaolzie placed in the loft of the block in September 1943, before being led out of the camp in an unknown direction a day later. A month
after that, about 400 terminally exhausted Jews, designated for death in the gas chambers, are
quartered in the loft.
1944
Propaganda films screened in one of the ground‍‑floor rooms on several occasions; concerts and
rehearsals by the camp orchestra also held there.
Jan 27 1945
Liberation.
67
79. Blok 3.
Inwentaryzacja
bloku sporządzona
w 1942 roku.
Block 3.
Visual documentation
of block 3 drawn up
in 1942.
68
Zachować Autentyzm
69
Historia bloku 3
w obozie Auschwitz I
VII 1940
W bloku 3 zakwaterowano pierwszą dużą grupę więźniów. Blok, podobnie jak inne piętrowe obiekty, podzielony został na dwie jednostki administracyjne: parter nr 3 i piętro nr 3a.
1940
W bloku 3 zakwaterowane były liczne komanda robocze. Część pomieszczeń zajmowali w tym czasie
młodociani więźniowie skierowani do prac rzemieślniczych, rzekomo w celu przyuczenia do zawodu
(murarstwa). W sierpniu w bloku utworzono karną kompanię (Strafkompanie – SK), w skład której
wchodzili Żydzi i księża wykorzystywani do szczególnie ciężkich i wyniszczających prac.
X 1940
Przeprowadzone zostały prace budowlane związane ze skuciem tynków zewnętrznych i obniżeniem terenu obozu, co spowodowało konieczność przebudowy schodów prowadzących na parter.
W tym czasie nastąpiła również reorganizacja wnętrza parteru – przesuwanie ścian i otworów
drzwiowych.
1941
W połowie roku do bloku wprowadzono instalację wodno‍‑kanalizacyjną, a na przełomie 1941/1942
roku rozpoczęto przebudowę w celu zainstalowania urządzeń sanitarnych.
X 1941‍‑III 1942
W okresie funkcjonowania w Auschwitz obozu radzieckich jeńców wojennych wśród tej grupy
więźniów odnotowano bardzo wysoką śmiertelność (nawet 300 zgonów dziennie). Przed spaleniem ciała przechowywano w piwnicach bloku 3. Nieliczną grupę jeńców radzieckich pozostałą
przy życiu przeniesiono w marcu 1942 r. do Birkenau.
III 1942‍‑VII 1943
Blok 3 wchodził w skład nowo utworzonego oddziału kobiecego, w którym pełnił funkcję szpitala
(Häftlingskrankenbau). Co pewien czas w szpitalu miały miejsce selekcje, po których wybrane
więźniarki uśmiercano dosercowym zastrzykiem fenolu, a ciała składowano w piwnicy.
1942‍‑1943
Na piętrze bloku 3 mieściły się komory gazowe do dezynfekcji odzieży cyklonem B. Obok pomieszczeń do dezynfekcji wydzielono również magazyn butów, pokoik blokowego i sztuby dla więźniów pracujących w komorach dezynfekcyjnych. Na jesieni 1943 r. komory zostały zlikwidowane,
a w pomieszczeniach tych zakwaterowano powtórnie więźniów.
II 1943
Na parterze bloku zorganizowano magazyn paczek (Postpaketstelle) przesyłanych więźniom przez
rodziny. Na powierzchni około 1/3 parteru rozpakowywano, kontrolowano i segregowano paczki
przekazując je potem do odpowiednich bloków dla więźniów.
27 I 1945
70
Zachować Autentyzm
Wyzwolenie obozu.
History of block 3
in the Auschwitz I camp
July 1940
First large group of prisoners quartered in block 3. Like other two‍‑story blocks, this one is divided into two administrative units: ground floor as no. 3 and second floor as no. 3a.
1940
Numerous labor details quartered in block 3. Young prisoners assigned to artisan labor, allegedly
intended to teach them a trade (bricklaying) occupy some of the rooms. In August, the penal
company (Strafkompanie – SK), made up of Jews and priests assigned to especially backbreaking, destructive labor, is created in this block.
Oct 1940
Construction work in connection with the removal of external plastering and lowering the
ground level in the camp, which makes it necessary to rebuild the stairs leading up to the
ground floor. At this time, the interior of the ground floor is also reorganized by moving partition walls and doorways.
1941
Plumbing installed in the block by mid‍‑year, and adaptation work for the purpose of installing
sanitary equipment begins at the turn of 1941 and 1942.
Oct 1941‑March 1942
During the time that the camp for Soviet POWs is in operation in Auschwitz, an extremely high
death rate is noted for this group of prisoners (up to 300 deaths per day). Before being burned,
the bodies are stored in the cellars of block 3. The small group of Soviet POWs who remain alive
is transferred to Birkenau in March 1942.
March 1942‍‑July 1943
Block 3 is part of the newly created women’s division, in which it functions as a prisoner hospital (Häftlingskrankenbau). Every so often, the hospital is the site of selections during which
women prisoners are put to death by lethal injections of phenol to the heart, and the bodies
are stored in the cellars.
1942‍‑1943
Gas chambers for disinfecting clothing with Zyklon B located upstairs in block 3. Storage space
for shoes, a small room for the block senior, and a room for prisoners working in the disinfection
chambers are divided off next to the chambers. The chambers are liquidated in the fall of 1943
and prisoners are once again quartered in these rooms.
Feb 1943
Storage space for parcels (Postpaketstelle) organized on the ground floor of the block for parcels mailed to prisoners by their families. In a space representing about one‍‑third of the ground
floor, the parcels are unpacked, inspected, and segregated before being sent to the various
blocks for distribution to prisoners. Jan 27 1945
Liberation.
71
VII
Project Team
72
Zachować Autentyzm
73
Project Team
Małgorzata Cembala, Zofia Drabczyk, Alicja Janik, Anna
Łopuska, Ewelina Pawlak, Ewelina Płachta, Barbara
Serafin, Marta Stefanicka, Magdalena Tabak, Monika
Warzecha
Opisy zdjęć
stron tytułowych rozdziałów
Description of photographs
on title pages of chapters
I
Widok na dachy bloków więźniarskich byłego
obozu Auschwitz I. Stan aktualny.
Current view on roof tops of the prisoner blocks
of the former Auschwitz I camp.
II
Blok 3. Korytarz.
Block 3. Corridor after conservation work.
III
Blok 2. Izba więźniarska z malarską dekoracją
ścian. Stan po pracach konserwatorskich.
Block 2. Prisoner room with decorative paint
on walls after conservation work.
IV
Blok 2. Klatka schodowa. Stan po pracach
konserwatorskich.
Block 2. Staircase after conservation work.
V
Blok 3. Tzw. gaskammera. Dwie połączone izby
więźniarskie, pełniące tymczasowo w 1943 r.
rolę komór do dezynfekcji odzieży gazem
cyklon B. Jego użycie pozostawiło widoczne
na ścianach przebarwienia w kolorze niebieskim.
Okrągły otwór w tle to wentylator, służący
do opróżniania pomieszczeń z gazu
po dezynfekcji
Block 3. The “gaskammer”— two prisoner rooms
joined together to serve in 1943 as a provisional
chamber for disinfecting clothing with Zyklon B.
Its use resulted in the blue coloration visible on
the walls. The round opening in the background
is a vent serving to clear the room of gas
following disinfection.
Wykonawca prac / Contractor
Konsorcjum w składzie:
Międzyuczelniany Instytut Konserwacji i Restauracji
Dzieł Sztuki (Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie
i Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie)
oraz Zakład Remontowo‍‑Budowlany Jurexbud,
Jerzy Frąckowiak, Gniezno
VI
Zdjęcie lotnicze Auschwitz I i Auschwitz II-Birkenau wykonane przez aliantów w 1944 r.
Aerial photograph of the Auschwitz I and Auschwitz II-Birkenau camps taken by the Allies in 1944.
VII
Blok 3. Drzwi z klatki schodowej na korytarz.
Block 3. Door between staircase and corridor,
Autorzy zdjęć (numer zdjęcia)
Photographs by (number of photographs)
Dariusz Dorosz (56, 59); Zofia Drabczyk (14); Tomasz
Irzyk (49, 53); Oliwia Juras (6, 8, 10, 12, 13, 15‍‑21,
24‍‑26, 28, 30, 32‍‑35, 37, 43, 46, 47, 51, 54, 60‍‑62, 64,
66, 67, 76, 77, 80, 81); Bożena Opiłło (23); Tomasz Pielesz
(22, 29, 38, 39, 48, 50, 55); Rafał Pióro (3, 4, 9, 11, 31,
36, 52, 57, 58, 63, 69, 70); Wit Podczerwiński (1, 44, 45);
Zuzanna Rozłucka (68); Paweł Sawicki (2); Mieczysław
Stec (40‍‑42); Robert Szewczyk (65)
Zdjęcie na okładce
Photograph on the cover
Marek Kocjan
Zdjęcia archiwalne ze zbiorów
Archiwum Państwowego Muzeum
Auschwitz‍‑Birkenau
Archival photographs from The Archives
of the Auschwitz‍‑Birkenau State Museum
(5, 7, 27, 71‍‑75, 78, 79)
Publikacja współfinansowana przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego
Publication co‍‑financed by the European Union from the European Regional Development Fund
Strony internetowe instytucji
zaangażowanych w realizację projektu
Websites of the institutions involved
to implement the project
www.mrr.gov.pl
www.mkidn.gov.pl
www.wwpe.gov.pl
www.auschwitz.org
Wydawca / Published by
© Państwowe Muzeum
Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu, 2013
ul. Więźniów Oświęcimia 20, 32‑603 Oświęcim, Polska
tel. / phone: +48 33 844 8003, fax +48 33 843 1862
e‑mail: [email protected], www.auschwitz.org
Numer w Państwowym Rejestrze Muzeów:
DM ‑IV/PRM/25/98
Teksty / Texts by
Oliwia Juras (Część konserwatorska)
Oliwia Juras, Piotr Setkiewicz (Część historyczna)
Anna Łopuska (Podsumowanie)
Wybór i opisy zdjęć
Selection and Description of Photographs by
Bartosz Bartyzel, Oliwia Juras,
Agnieszka Tanistra-Różanowska
Redakcja / Editor
Bartosz Bartyzel, Beata Juszczyk, Gabriela Nikliborc,
Paweł Sawicki, Agnieszka Tanistra-Różanowska
Tłumaczenie / Translation by
William Brand
Okładka i projekt graficzny
Cover and Design by
Agnieszka Matuła, Grafikon
81. Blok 3. Warstwy malarskie.
Block 3.
Paint layers after conservation work.

Czytaj więcej o konserwacji bloków 2 i 3 - Auschwitz

Transcription

Similar documents

MY TOYS MOJE ZABAWKI

Prowadzenie robót budowlanych związanych z utrzymaniem obiektu

Konserwacja pięciu drewnianych baraków dawnego KL Auschwitz II

MIĘDZYNARODOWE CENTRUM EDUKACJI O AUSCHWITZ I

Polska

Pobierz darmowy fragment

sprawozdanie report - Auschwitz

2 0 0 6 s P rawozdaniere P ort - Auschwitz

Nr 24/2008 - Stowarzyszenie Konserwatorów Zabytków

turkana - Kombonianie

Renowacja obiektów dziedzictwa kulturowego na terenie Wyspy

Pełna wersja - Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej

News of Polonia Pasadena, California January 2010

Atlas pospolitych ptaków lęgowych - część 6

2012-713 6,38 MB - Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i