Klasik edebiyat mengei

Klasik edebiyat mengei:
irani gelenek, saray igret meclisleri
ve musahib gdirler
Hattl,
inala,k
Klasik edebiyat "6ddb"ln mengei: irani gelenek
Xlll.-XlV. yy. Germiyanh musAhib qAirlerin didaltik rnesnevi-
Ieri ve iqret meclisi gelenegini anlamak iqin, gozlerimizi ilk IslAm kulttrrlegme (acculturation) siirecine qevirmek gerekir. IslArn
hilafeti iqind.e Arap egemenligine karykad,tm (isiAm 6ncesi) iran gelene$ini temsil eden guqlii bir hareket, $u'ubt1ye ile ortaya qrktr. IX' yrzyrlda
(HoA-bbAsi hilafetinin merkeziyetqi. idaresi gevEeyince, ilkin Dogu-iran'da
rasan ve Tansoxiana'da) ve Hazar Denizi sahil bolgesinde kadim ilan geiene-
gini izleyen yerli hanedanlar, SAmAniler (874-999) Buveyhiler (932-ro4,B)'
Gazneviler (977-rr83) yrrkseldi. Samani hanedanr kendisini, is-
lAm oncesi iran gahlal, SAsAnilere ba$hyordu;' Gazneviler, bir 'C.Il. Bosu'orth. Thc
Turk hanedanr (kurucusu Sebiik-Tekin) olmakla beraber, devlet !':I:;!::n';',1?,:lJi,l""''
idaresi ve kiilttir bakrmrndan kadim iran gelene$ini kur.wetle be- Lh,storr and Cilturt,
nimsedi. Devlet himayesinde iran kultrirrinu bu,*k bir destanda, k',l\i.lfi:Hi;]:.li
Sultanr Mah- An':Lentlrort' ltlu.chrrr
$ahnd,me'de canlandrran Firdevsi, eserini Gaznevi
hiikUmdarlarrnrn
iran
eski
Sehin- 'qB+'
mud htmayesinde yazdr. ilk kez
qoh unvanrnr kullanan Buveyhiler ise, kadim iran geleneklerini
canlandrrmakta en bilinqli hanedan oldu.
Bir TUrk hanedanr tarafindan kurulan Bfiyuk Selquklu impalatorlugu
(ro4o-rr57), tim kadim iran topraklarrnr kapsryordu ve eski iran kiiltiiriiniin
canlanmasrnda belki hepsinden ileri gitti. Ttirk hanedanlan idaresinde kadim iran kiilttrrti'niin guqlti biqirnde canlanmast olgusunu anlamak guq de$ildir, zira Ba$dat halifelerine karqr btirokrasi, daima iranh kuttab elinde idliranl burokratlann devlet idaresinde baqta olmalan, daha AbbAsi HilAfetinin
kurulmasryla birlikte ortaya qrkmrg bulunuyordu. Vezir ailesinden ilkBerme/rtler baElangrqta Musltiman dahi de$i1lerdi; onlarrn zatnanrnda bir Iranlr
-1.21
'Ch. Pellat, "Adab",
Enqrlopedia IranLca,I (ed.
E. Yarshater), Londra,
Routledge and Kegan Paul,
(r985), 43r-444; D.
Sourdel, Le vtztrat Abbastd.e
de 746 d 936, $am, ry59-
kitip
Rfizbeh b. Dadoya (ibn Mukaffa') (723-7g9) pehievi
dilin-
den qevirileriyle kadim iran gelene$ini si.irduren bir biirokrat
idi.? AbbAsi doneminde ibn Mukaffa', islAmi ilimler yanrnda,
ondan bagrmsrz eski iran-Hint gelenegini, islam ktilttir qevresi-
ne sokhr. Arap gelenekleri yazrya dctktilunce, <izellikle cahiz'in
eserleriyle bu irani gelenek, "adab" genel adr altrnda ba$rmsrz bir
3'?dab", Iran ica, I,
44o; edebiyata viicut verdi. ch. Pellat'a
gdre,3 boylece qu tiq kategoride:
bk. N. Qeun, EsktArap
fiin. Istanbul r973. I. Ahlaki-etikyazrlar; z. idare baErndakilerve ytiksek ktiltiir qeva Res6,Ia adh kitabrnda, bk.
releri iqinyazrlan edebi-egitimsel eserler, bu arada Eiirve inqa, 3.
"Adab",
439. Htikt-tmdar, idareci
srnrf ve aydrnlar iqin devlet siyaseti i.izerinde
s'Adab", 44o; bk.
"trGamrirye", EI 0.E. nasi'llamarne tarzrnda eserler yazrldr. cahiz'e g6re, ilm, ttim isBencheikh) ; Yarshater, l6mi ilimleri, "adab" ise atrlaki-e$timsel
veya eskiye ait rivayet"The Theme of WineDlnkingand the Concept leri (rawdyA) kapsar.a "Adab" literatiiru baglangrqta temelde, faziof the Beloved in Early Ietli, yetenekli atalardan (kadim iran'dan) gelen
ktilttir ve davraPersian Poetry". Studio
nrE bigimlerini kapsar. Bu kurallar, kaynagr bakrmrndan, Arap,
Islam,tca, )iIII (r95o); M.
Rosenthal, TheHonest iranh, Hintli ve hatta klasikYunan'a kadar iner ve gerqek arrscr;
Courtesan, Chtcago, CUP,
etik, kiiltur ve beceriler alanrnda Muslumanl.an egitrnel:tir. Bu
r9 9Zt H oftLoerotlcism, tn
ktiltiirlegmenin (acculturation) ortak qizgileri: r) Sade birArapAassi,cal Arabic
Lr,t er ature, ed. J.W.Wrtght
qa ile bu konularr iqeren, sonralarr Turk qairlerinin defalarca
and,E.K.Rouson New
Turkqeye
qevirdikleri Kalila ve Dinna'yr edebi bir dille tercume
York, CUP, r997; A.
Schimmel, "Eros- etmek,
?) Ahlekiveya e$itimsel amaqla, kadim iran'dan akranlan
Heavenly and not so
genel
davranrg
ve faaliyet kurallannr bildirmektir. 3) Bu kulttirHeavenly-in Sufi
Literature and Life", (yay. Iegme akrrnrnda islam dinine
ait dgelerinyoklugu dikkate de$er;
A.Lutfi-S. Marsot), Society
bu alcrmrn bagrndaki iranl ktittab, aqrkqa htiktimdar ve ytiksek
and the Seres i,n Medi,eval
lslam, s.rr9-r4r .Malibu,
idareci srnrfi, etik ve davranrg bakrmrndan iran kaynakh gele1979.
neklere gcire e$itme hedefini gi.itmekte tdiler. Daha Emevirer dos"
|. E. Benchelkh, PoEttque
arablc, Paris r975 ve neminde bu edebi gelenek, hamrlyye adryla anrlagelmiqtir.5
"IGramri1ya", fl3.
$arap ve tahammur etmiq iqkiler igme, Kur'an'd.abuyiik gtinahlar
arasrnda ve haram saFhr. $araba bir madde kataraktahrim drErnda
sayanJar olmugtur (Cem Sultan
Sbr). Bununla beraber eski Adete uyarak Sahabelerin iqki alemleriyaptrl:larr rivayetini Taberi nakleder ("Hamr", tr4). HalifeIerin saraylarrnda iqki alemleri yaprlrr ve Earap igilirdi ("lf,ramr", jA, Wenstnck,
r99). Sarayla iligki halinde Arap giirinde agk, musili ve giir gelenegi, Hicret'in
ilk ytizyrlrna kadar glkar.S" En eski drnek oIarukArap-iron kiilttiri.iniin bir temsilcisi EAir 'Adi b.Zaydzikredilir. Bu vadtde yazanilkArap gAirlerinin giirlerinde birqok Farsqa kelime kullamlmrq olmasr kayda de$er. Bu giirlerde iran aristokratik ki.iltiir geleneginde, belirtilen centilmenlik kurallarr (aristocracy culture, courtesy, good breeding, generosity, discretion) onemle zikredilir.
$araptan sdzeden giir tarzr, (khamrryya) bu Edirlerle ortaya qrkmrqtrr. Daha
Hicret'in ilkytizyrhnda qiirde bu tarz yerlegti. Hicaz'da igktyle zevk u safa 6deti (hedonisim) geliqti (XIV.1y. Anadotu'sunda iqret meclislerinde Hiciz musiki ekolu anrlrr). Bu akrmrn temsilcisi HassAn b. Sabit, Hira sarayrnrn etkisi
ry6o.
qarapla
ilgr-
Hira ile yangryordu. Al-Ahtal'rn
altrnda idi. Kultur merkezi Kftfa,
i Ktrf a)' Rical e I rak Usltrbun menEe'
Ii Etirleri iinliid tir ( l rak gelene $i, musikid
temterenniim eden Eiirleri Kufa okulunu
den Malik,in, agk, *l.*ri.i.," q".ab.
sileder.Il.HicretyiizyrlrndaKtrfa,dadinitumsosyalkurailarrhiqesayanbir
Emevilerden Valid b' YaaEk ve EaraP
#*" grtaya qr!1r' Bu yuzyrldabu akrm, bu tarzrn tanrnmrE
*oriki ve Earap egemendu
en zarif blr us"qi
erigti. O, ino'^ri,yy" ahmrnr Eiirde
Eairlei
zid,in qiirierinde
qAiri Abu Nuvas'ta'J;;"
Itrpla temsil eder ve onunla K'nmnyyebir
;;ebi
tarz olarak yerleEir' Kh"amny-
yo'bahge-qiqektasvirleri(rawdryyAt)ilezenginleqti.Hicrilll.yuzyrlda
iislObuna zerafet damgastnr
sivrildi, onun
khamriyya qiirinde ibn al-Mu'tazz
vurd.u.DahaSonlabirLen,fedebiyatrortayaqrktr.H..IV.lr,rzyrldabirnedim
kendi hayat tarUa-tftive muslkialeti tasvirleriyle
gd,ir KugAcim, 9i9ek, garap
eder. Sonralan Arap hhamn.ya Eiirinde Earap
zrndan gelen bir iirt ri',, temsil
baEiar' S0keyrf maddesi olarak anrlmaya
birhkte hagiEde (beng) tjvtilen bir
fig6.irlerle,hed,enostilctemayerinemistiksarhogluk_vecdgelir.$arap,artrk
"dunya kayrtlanndunyayr unutma'
Tann,nrn bir tezahiirii, sarhoqluk maddi
kadar ge II
Mistik yorumu' Hicri ' yuzyrla
dan tecerriit" Eekiinde tasvir edrlir.
Isibrahim
aqk'
ile
q"r"f, qiq"id., ve sAki
riye g.tirrebiliyoruz (Rabi'a).
la
ra,ili'd'eaqrkqaifadeed'ilirki,burad.adogrudandogruyaisretmecl,Lsleriqewe-
t'11:
rind e dururke., bu ah *i:,ttole ra$bet eden bir grrba
"#i:l3rtH:ff , qiirinde rth amnyy at emasr iiz
e
*
mr Arap Bedevi gelene$ ve Hicaz'd' +t
ilk Edirlerd'e Farsqa kelimeledurmaz'
iizerinde
etkisi
ve
ba$Iar; iran gelene$
qive musilid en sozeden Arap
qigekler
rin varhg, nrd't'^'t'ile garap' bahle'
ait aqrk kanrtlar vardrr' Emevileriligkis;ne
meclisleriyle
igret
irlerinin saray
bir qait idi' herhalcle iqki ilemleri
denValid b. Yazid. bu vadide ,.qkij.q*iq
meqhurolanEmevisarayrveigret-"tlt"u'erindedurmakgerekir'
Farsga ddd,b literaturii
Arapqa,
qeqit-
Hint_iranve Grek mi,as, etkisi altrnda,
tesseqkinler ilin etikdawanrE kuralla'nr
(NiIi kollar hilinde geliqti; bir krsmr,
gtti
l,lsmr srrf giir ve edebi zevktarafrna
pite qahqrrk"r, douorn ame),bir
zAmi,ninaEkmesnevileri).Bir}i:rsmrd",iki,i,,ibirleEtireneserleryazdrlar.
bir Arap huma
anrlan cahiz, yabancr getirilerini
IvIu,al,l,tmu,I-,ah] ve ad,abdiye
gelene$ni iran gelene$ne
kullandr. Geneld"e cahi', Arap
nizmi kurmakiizere
karEr one qrkarma
gabasrylat""t-'' Lhnda'
h*tgIi**""
olursa olsun' bu
kapsamlt.O)ny.l" istam kultliri'ikadim ktiltrrr mirasrnr ittt tt' en
gore cahiz, '.cr
ne akraran dah,;;;;crtrr,ar. <r'ii-rur>-6'peliat'ye
jelenegrnt-u#;'
peuat' "cahiuiona"'
re5'1/3;
fiXir;##/2ve
yalnrz isiam,i.t,l*iArap drl "t "dt'b'y"t
ilkbueslrlerind:
gelene$ni
{o-g"t""ve edebiyatrndanyamanda Hint' IranveYunan
yuzpraa kad.im Grek felsefe
yuk isIAm..hiimani.st,,idir. rx.
^;;
prlanqevirilerozellik].eestetikverhetonhflzerindeGrekteorileri,dahaSonla_
bir aEamasrnl getirdi' Bu
daha geliEmiq
ki bir ddnemde odd,b literatu.u;
kay-3!5?i, Cyopaed'r'a's1 en onemli
.zellikle Xenophon'rn tt.O. 4So?
alanda
./23
222
HaItI Inalctle Klasik edebiyat men5ei: lrani gelenek, saray igret meclisleri ve musahib gairler
HaltllnalclkKlasikedeoiyatmengei:lranigelenek/sarayigretmec|is|erivemusahibgair|er
'91
I
I
rw" Krrauth, Dasalttran*che
nak sayrlmal'tadrr.? iran imparatollugunu tasvir eden bu eserde
Xenophon'
devlet idaresi ve kurumlan iizerinde tavsiyelerde buur, r,,arr.,, #*ffi:l
t9T5- lunmaktadrr. CAhiz, Basra'dan sonra Ba$dat'ta geliEenytiksek fikir
Bbk'$orrue
oooo:'. hareketleriyle (cizelliirle Mu'taztld a;Lltr. G"enii
fikirli Halife
Patrlmonyal Devlet ve San
uze,nnde sorrotolrt {1, Ma mfin'un patronajrru Ozellikle kayd etmeliyiz. Bu "humanistik,'
_.
uenerne' A'.liara zoo3, 32. edebi gelenek,
ozellikle burokratlar arasrnda sarafa iligki iginde
(Ibn Kutayba). cahiz'in sarayda ned,im orarak
Ixrstentdeal
von
Xenoph
faa,liyeti
f:]11:'_'itr
"",,t*li,;ii1r,?Xlf;
't'rsadrr. 0, sonraki
. grizelqtir"zarif"ve
"zurefa_"
bagarrir
yrizyrliarda gOrdiigfimUz musd,hibler gibi bir
sairler
muallim, geEitli konularda bir dgretici idi.
Qogu risalesi, hdmilediye anrlrr'
rince kenatrtn" sorulan sorulara cevaplandrr. Cihiz, sonralarr
musahiblerin hiiLkimdarlarr e$tmek iqin ele aldrkla', devlet
ida_
resi (nasihatnAmeler), edebiyat ve
ve Mofi
haratu,l-Cawart wa,l_Gilmd,n, da_
Eiir
aqrk saqrk konular uzerinde risaleler yazdt. Cahiz'in
ansiklopedik-didaktik yontemi, iran'da Sa'di, Attar, Nira-i, Arradolu'da
Dehheni, $eyho$lu,
$eyhi' Ahmedi grubunun temsil ettig'i edebi gelene$e kadar izlenebilir.
Ke-ykAv0s'unKablsnd,me'sind.en cince Vaqqd.r. (",i.
325/936) aynr konularr
(centilmene 6zgii giyim kugam yeme iqme,
protokol, zer:dfetkurallarr) igeren risalesi rin kazandr. Artrk bu vadide yazrlan
eserler, duz yazroldugu
ki gibi
grbi
manzim da yazrhyordu. Bu donemde yine srrf edebiyata
ajt ansiklopedik
eserleryazrldr (ibn Mu'tazz'tnKi,td,bu'IAddb't,
Eiirlere-sand,yi'-i pi'ri 6$reten
eserler, b! qeEit ansiklopedik eserler arasrndadr.). (Gerqei
anlamda klasik
qiir olmak iqin Fuzol i' sand'r't'-i,
SL'rL uzun uzadr ya tetebbu' etti$ini vurgular). B
ortaqa$ isiani diinyasrnda bu qegit kltaplarla yetigen
ktiltiir sahibi srnth, zurefa'yr, baghca qdirler, saray ve burokrasiyeluksek
mensup miinE i kuftab
temsil etmeirte idi.e ibn Kutayba (0. zZ6/gg9) Arap_islam
aiabmn son cir_
nek kuruclsudur, Ibn Kutay?r'1ll sonra yiizyrllar
bo)'unca bu ansiklopedik
edebiyat, ilavelerle btiytiyecek, dallanrp budaklanacal,tr. yeni
donemde patrimonyal hukiimdarrn ve saray yagamrnrn arzu ve gereklerine
uyarak, huttab
(bi-irokratlar ve nedimler) bu gibi ansiklopedik
bilgileri, manzfim aqk mesrrevilerinde (en qarprcr drne$i Niz6mi'ntn-Hamse,siij sunmayr
ye$leyecekier_
dir' Bu vadide yazrlan eserlere kozmografi, astronomi-astroloji,
fal, trp, zooloji gibi konular eklenmiq, srrf mesleki ansiklopedileryanrnda
ttimtiyle e$lence hayatrna ait kapsamh eserler meydana getirilmigtir.
Aynr zamanda
kadim iran'da' Hint literatiiriinden erottloii iizerine qevrilen
eserler islam
e
d eb
iyatrna geqmiEti
r
(B
Ahnameler)
.
isldmi d,d,d,bmkaynagr d,yin (daha sonrafarhang) terimtyle
ifade edilen ka-
dim iran gelene$ni, brglrcu Firdevsi'n1n
$d,hnamo,srnda ($ehnd,me) tespit
edilrniq buluyoruz. Adab, "driEi.ince. sdz ve davranrEta
zerafet" diye tanrmlanrr.
Buna eriEmek igln belli kurallan ogrenmek ve
yaEama uygulamak gerekir. Bu
krrallarrn genel olqiisti de "itidarJir", orta*yotarr. centirmen (civanmerd)
etigi' fdhn ama'de, itidal' baqkalarrnr incitecek
s6zlerden kaqrnma,
bagrE yapmak ve ba$rq yaptr$rnda karqr
)).1
aLn
c6mertlik,
tarafrn duyguiannr incitmeme gibi ku-
HaltI Inalu,lt Klasik edebiyat mengei: lrani gerenek,
saray igret mecrisreri ve musahib sairrer
rallarr kapsar. Pehlevipon d, (and,an) literati.irti v e $ehnarne , Kabusname, lsk'engibi eserler, bu yolda e$itimi amaqlar. Zarif, centtl,men olmak isteyen
seqkin kigi, bu kurallara uymak zorundadrr. insan, yaqamrnda, yemede iqmede, cinsel iliEkide itidalden aynlmamahdrr (duygu ve iqgudiilerine tutsak olmamahdrr). Bu yrksek vasrflar, hUktimdarlarrn ve ricdlin benimsemesi ge-
d,emA,me
"zurefAsr"
rekli vasrflardrr. Osman-h qu'arA tezkirelerinde, R0m (Anadolu)
(zariflert) bu kurallarr benimsemig, ince ruhlu, edeb ktilttiriinii benimsemiq
centilmen kigiler anlamrnda krrllanrlmrgtrr. Uzun zaman iqinde Kabusn1'me,
Germiyanh musAhib qAirlerin eserleri ve Musta{a Ali'oin Kava'Ld'ibu gelene$ siirdiiren ve kurallan 6$reten eserlerdir.
islAm'da eskllerdenAbfi ishak (ti. 236185o) adall' (edeb) on kategoriye ayr1r: frihrdni dedl$i iiq kategori, ut qalma, satranq oynama ve silah kullanmadan
ibarettir..4 nuSrevd,ni, bilgiler; trp, hendese ve siivarihgi kapsar. Arap gelene$'
(soy-sop bilgisi) ve tanh bilgilerinden ibarettir. islAm d6neminde
Sii,r, Secere
kad.im irani hikAyeler (aEk mesneviierl) Arapqaya qevrilmiq, meclislerde,
konyagafi,yani qalgr qalma, qarkr siiyleme ve Eiir okuma, zarifli$ln
"Adab",434'
ayrrlmaz bir gdsterisi olarak siire gelmiEtir.'" Bunlar, iEret mec- '"
ibid'
"
dile
mesnevilerde
lislerinde qalgryla okunan qiirlerde, manzfim
XIV-XV.
yuzyrllarda
getirilmiqtir. IX. ynzyia ait bu tanrmlama,
,,I13"..--"
geyhoglu Mustafa, Ahmedi ve Ahmed -i Da'i'nin edebi faaliyetle- ffi:'$il:f*[tllTi",
rinin, ne iqerdi$ini ve ne maksatla yaprldr$rnr, bir kelime ile toplubireser,Do$an
ozlem' Kavramlarve
hangi gelene$e bagh olduklannr aqrklar'
inkilap
islAm oncesi Sesani menqeden gelen" iiqlti gelenek, yani ;arap, l:;.tjnryara:
"Adab"' 443'
muslki ve SiLr, iEret meclisinin olmazsa olmaz bir gere$ olarak ka- '+ bk.
bul edilmig, Anadolu Selquklulan, Ttirk beylik ve saltanatlarrnda
bu Eekliyle siiriip gelmiqtir. Ancak, bazm (benn) edebiyatrnda, si'ffi,nd'me, i'Sretname ve yer yer igret meclisi sahnelerini tasvir eden islcendername, CemSid u
HurSid, gibi mesnevilerde konu, islAmi bir qerqeve iqine ahnmrq, EAir en baqta
tevhid,, temcid,, tahrnid ve miind,cd,t ile na't-L Nebevi'i asla ihmal etmemiE ve eseri
Ti.irk hane danlan t a vb e tleb itirmiqtir. )f, . Ilz)nl dan itib are n i slam diinyas rnd a,
arasrnda bir
islAm
ile
irani
gelenek
run iisttinlirk kazandr.gr yeni ddnemd.e,
"dengelenme" ve uzlagmanln gerqekleEti$ ve $u ubtyye dlnemindeki qatrEmanrn geride kaldrp ileri stirtilmi.iEtlir." Tiirk sultanlan, bir yandan val<rflarla
medreseler inqa ederek ulemayr kuwetle destekledikleri gibi, 6bur yandan sfifi
zaviyelerine valaflar yaplyor, fakat saraylarrnda hasbahge iqret meclislerinde
musAhibleriyle (nedim) bozulmamrg irani gelene$ni siirdiirtiyorlardr. KtiltUrde bu ortak-yagarhk (symbiosis), daha hildfet doneminde kesin blqimde yerleq
miq bulunuyordu.'3 IX.-XIII. ytiqnilarda islAm dtinyasrnda iranhve Tiirkhanedan-lar yiikselince , ddilb eserlerinin konusunda yeni geliqmeler gortildU' Hiikiimdarlar ve zurefa igin saray iqret meclisleri AdAbr iizerinde eserler yaa)maya
bagladr.'a Bu eserlerde kadim iran gelene$ gttikqe daha geniE biryer ahyordu'
Germiyan ve Osmanh uc ki.ilttrrtiniin genig devlet ve toplum aniayrqr, dt'n i"t devlet
HaLi.I
inalc,,hKlasik edebiyat mengei: lrani gelenek, saray igret meclisleri ve musahib
Sdirler
225
deyiminde ifadesini bulmuqtur. Dini alanda medrese, strfi zaviyeieri biryanda,
huttab (biirokrasi), igo$ianlan, nedimler ve hds bahge e$ienceleriyle saray-r,
hum6,y0,n blr yanda, bir Eemsiye altrnda "pAdiEAh-i 'AlempenAh" rn kaprsrnda
birleqiyordu. Osmanh pAdiqdhlarrnrn, a)mr zamanda el iisttrnde tuttuklan ulemadan hocalan, irani gelene$ temsil eden rnusrihtb-nedtmleri, ve stfi qeyhleri
vardr. Yukarrda dzetledi$miz gozlemler, qok sonralan XVI. yuzyrl Turk-Osmanh toplumu igin de dogrudur. LAmi'i,Ietri'if inde , zarif, ktilttrrlu, kibar kigidir, Adab\ttim geniEligiyle temsil eden buyuk burokrat Mustafa Ai eserlerindezurefd,'yr dzel e$timive seqkin etikve dawanrElarryla srradan halklan ayrnr, halka ktilttirsiiz biryrgrn olarakyrkardan bakar.
Zuref6, arasrnda, Pehlevi, Grekqe ve Hintqeden qevrilenytizlerce hikAyelermesneviler revaqta idi. X. ytizyrlda Hamza isfahani bu geEit eserlerin gok ra$bette oldugunu s6yler; bunlardan yetmig eser sayar. Bunlar zamanla ortadan
kalkmrg, yahut a$rzdan agrza halk hikAyeleri Eeklinde siiriip gelmigtir. Eski
Turk edebiyatrndaki rnisalleri (Sun4 ve Nevbahd,r) ile bu tarz edebiyatrn,
iran'da Selquklu huktirndarlann saraylarrnda (Nizami), sonra XIV-XV. 3izyrllarda Anadolu'da sultan ve beylerin saraylarrnda musAhib gdirler tarafindan qdhrete ulaqtr$rnr gormek-teyiz. Battalnd,me, D6,niSmend,nd,me gibi rizellikle gazi beyler ve qevrelerine hitap eden hamAsi destanlar yanrnda bu popirler aqk mesnevileri, rizellikle saray iqret meclislerindeki havaya uygun aqk
ve iEret sahneleri igerir.
Kadim iran gelene!i: "$ehn6me", "Kab0sn6me" ve "Siy6setndme"
nin
riyye " ) kurallanna tAb idir.
Hamse'si, Selmdn-i SAvecive Attar'rn eserleri, AbbAsi Hilafet dtlneminden sonra aynr gelenegin, iranh ve Ti.irk hanedan-larrn Sa-
Firdevsi' n in $ehnamesi, NizAmi'
Ei'
ray qevrelerinde geliEen Eaheserleri temsil eder; bu edebiyatta
is-
lAm-dncesi "kadim" iran tipleri ve gelene$i (fehnrirne kahra-
manlarr, iskender, Cemgid, Husrev, BehrAm) kuwetle
Saray iEret meclisleri ve orada benimsenmiE di.inya
goruEti ve etik, tamamiyle kadim iran gelene$ine ba$lantrhdrr'
belirgindir.
's Edebi Sanatlar ve
rhetorik iqin bk. H. Inal
Potron. 36 - 4o.
$ehnarne'nin gahane bir
qevirisini, Dogu dilleri
crk, $dlr
ue
'6
iistadr rahmetli Necati
Lugal hocamrza borqluyrz'
$ehndme, I - IV, Istan-bul
rgg4, zTS-279, 3za -33o,
383. A.. Ateg,
"$ehnAme'nin Yazrhq
Tarihi ve Firdevsi'nin
Sultan Mahmud'a Yazdrgr
Hicviye Meselesi
Haklrnda" " BeIIet en,
r. $ehnime (rooo?)
F i r d e v s i (934 ? - r o zo), halk arasrnda eski i ran efsanelerini toplapp
'? Ibid., 389 -39o.
$d,hnama'snt ($ehnd,me) yazmtq; orada qAhAne iqret sahnelerini tas- '8 ibid.,44o; riveyete gdre
vir etmiEtir, Zaferden ddnen Riistem'i $ah Keyhusrev kargrlar, birlik- ($ehname, Onsciz z r - zz)
Firdevsi, Gazne Sultanr
te sarayda ktiqke giderler' " . . . sofralar kuruldu (' . ') Padiqah'rn emrile Mahmud'un sarayrnda bir
qarap testileri ve qalgrcrlar geldi, (...) bir hafta kadar, Earap kadehleri igret meclisinde Eiirlerle
yanqarak sultarun takdirini
ellerinde, e$lendiler (...) Qrlg.rlar, ney ve fid qalanlar, Riistem'in kazanmrE v e
$ehnd,me' yi
maceralanru sdyleyrp qaldrlar." Giv o$lu Bi;en adh kahramaru qadr- yazmasl kendisine rsmarnnda misafir eden Turan PAdiqahn AfrAsiyAb'rn hzr Munlje, qadrnn- lanmrgtrr.
da iqki ve e$lence meclisi diizenler. Ziyaf.etsofrasrnda peri yiizlii ktile
qalgrcrlar icrA-yr ahenk ederken "sert, guqlt, yrllanmrE Earap" igildi. Bu e$lence i.iq
goniiq gece siirdii. Nepniz kutlamalan da iqret meclisleri iqinbirfrrsattrr. Tiimkutlamalar ltrks bir gewede, genelde bir has bahqede veya bir koEkte $eQer; ziyafette
peri yiizl[ sAldlerin sundugu Earap ve galpcrlar eksik olmaz.'6 $ehnd,me'de, iEret
meclisinin kuruldu$r guzel bahqe tasvirleri bulursunuz,'z PAdiqah, altrn tacryla gtil
fidanlan altmdakunilantahtrnda oturur, "iistiinde salkrmsalhmmiicevharAt asrh duran a$acrn gdvdesi gtimtiEten, dallanyakuttanve altrndandr; yemiqler zebercetten ayva ve tumnq qeklinde idi", (Osmanh iEret meclisinde nahtl'ler). Buhurdanlardan misk kokulan yayhyordu. Altrn iqle meli taqlanyla Qin ve Rtrm kemha -
gelene$i, dddb (edeb) terimiyle ifade edilmekte idi.
Bu ideal yaEam tarzt, ozellikle $ehname kahramanlarrnda ve KeykAvCrs'un
Kabfisnd,me'sinde parlak ifadesini bulmuEtur. $ehnarne'de asil ve olqiilii davranrE, dli-cenaphk ve ccimertlik; zerAfetin, civanmertli$in temel gdstergesi-
lan
grymrg }cipeh sAkiler, ellerinde Earap kadehleriy'e geldiler, kimisi Eeng
kimisi od a$acr yaloyordu. Riistem, AfrasiyAb'a karqr Bicen'i kurtarmak
iqin gtti$ seferden zaferle ddntince, Keyhusrev sarayda biiyiik qen}kyaptl;rb ziyafette "koleler, cAriyelerve kupeli qa-lgrcrlann" eqliginde bUtt.rn gece iqip sarhoq oldular. $ahmyalcnlan biiytiklerle iqret meciisi, bazan bir hafta siirerdi ($ehnarn'e,
III, 347). Kugkusuz, Hilafet ddnemind.e ve sonraki isl6m devletlerinde, $ehnd,me'de anlatrlan bu igret meclisleri, htikumdann egemenlik sembollen (regali'a)
olaraktemel ozelliHeriyle kaqrmlmaz blqimde devam edip gelmiEtir.
qalryor,
kinlerin qevresinde geligmiE btr edebtyatt:l. Kabfisnd"me yazan Keykav0s, in-
z. Ka-bCrsnime (roBz)
sanlarr halls ve segki,nler diye iki srnrfa ayrnr. Bu ayrrrmcrhk, Ahmedi'ninlskendemd,me'sinde ve Mustafa Al ininMeca\i,.s'inde de vurgulanrr. "ZurefA"nln ed e -
Emir KeykAvfis b. iskender b. KeykAvus'urt +75/LoBz tarihinde kaleme
aldr$r Kabttsnl,me, centilmenlere davranrq biqimlerini, etiket ve protokolu,
6zellikle nedim ve EAirlerin katrldrgr isret mecltsi idAbrnr anlatan kapsamh en
biyati, islam-cincesi Arap ve iran gelene$i
HaItI Inalctk
Klasik
ve Yunan edebi
teoriieri (rhetorik,
edebiyat mengei: lrani gelenek, saray igret meclisleri ve musahib gairler
Xl/lll
('954),r59-r78.
Gdrduk ki, islAm dini ve medrese yanrnda kadim iran, Hint ve Grek ktilttir gelenekleri, islAm uygarh$rnda guqlii bir siireklilik gdstermiqtir. Bu gelenek,
yiiksek ktilttir qevrelerinde, ozellikle saray etrafindakiler arasrnda, ayn ytiksek bir ktiltiir gelenegi olarak benimsenmekte idi. Bu ia-dini (profane) ktilttrr
dir. Anadolu mesnevi edebiyatrnda, iran EAirlerinden yaprlan terciimelerde
bu ideal centilmen tipi, Eehzadeler ve beylere aqk mesneviierde uygun krssalarla anlatrlmakta idi.
Halkrn AErk edebiyatr yanrnda, "yiiksek ziimre edebiyatr" (Kciprulii), klasik
yahut "divdn edebiyatr", iran, Hindistan ve Tiirkiye'de hanedanlarrn ve seq-
226
bedl've beyan)'s etkisiyle gergeklegen "giir sanatlart" ("sanayi-i
Hal;,I Inalcr.l$ Klasik
edebiyat mengei. lrani gelenek, saray igret meclisleri ve musahib gairler
227
'e Farsqa
orijinal metin
S. eski aynntrh eserdir. KeykAv0s kendisi,
I:I';';Y;J,: [:;*::x;
ne
n*i.
Tehran. H.,34o,
KevkAvus' Qobrt'sname'
g,'r'. R. Lerry, Londra r95'
dimrik vap mrEtrr
Kabusnam,e,'e Tiirkiye'de
Gazneli Sultan Mes'ud'a
"musAhib"lerin seqtikleri baEhca kay-
naktrr; 14.
$eyho$tu Mustafa, Germiyan BeF StileymanL J)iizF]da
J
-,,.;crmrvrru'u,.-^r.,1 EAh'rn (r368-r3BB) istegr iizerine?o Turkqeye qevirmiqtir. Sadeddin
rned Bev o(lu Srileyman Buluq, daha 6nce yetersiz bir TUrkge qevirisi yaprldrgr sonucuna varL;l*;f;ru:J,:*f; mrqtrr. Uqiincii qeviri Osmanh Beyi Emir Siileyman (r4oz-r4rr) yaoluna" (2. Korkmaz, krnlanndan Hamza Bey emriyle yaprlmrqtrr.2' Dcirdtincii qeviri,
trfanubannarneTercimest, Mercimek Ahmed'in Osmanh Su]taru II. Murad'a sundugu qeviriArkara r973)'
dir. Ahmed ,Kabfi,sname'i II. Murad'rn elinde grirmtiq, Sultan "iqin'',\t illa Ozkrnmlr, Kabus nd.me. (Tercamon: roor de qok yararh Eeyler ve dgiitier vardrr, ama Farsa dilindedir, bir kez
l'emel Eser)' onsoz' 39' Tiirkgeye gevrilmig, ama
anlaqrlrr degil," birisiyeniden gevirse dileginde bulunmug; bunun iizerine N{ercimek Ahmed, eseri yeniden
aqrklamah biqimde qevirmiqtir (835/143r-r43z) (eserin sonralan bir gevirisi de
nr7/r7og'de yaprlmrqtrr). Defalarca yaprlan qeviri, beylere, zurefaya geleneksel
ltiksek hiltur AdAbrru rigreten bir kilavuz olmasrndan ileri gelmiq olsa gerektir.
Kabfi,sname'de, kadim iran gelene$ne gdre insanr yuksek toplum hayatrnda
mutlu krlacak dawanrg biqimleri anlatrlrr; bununyanrnda bt musAhibin efendisine dgretmesi gerekli konular ele ahmr. Eserde tsret mecLi.si, garap igme
AdAbr, Agrklar, cinsel iliqki, hamam, avve o)un, pldrzlar ilmi, qAirlerve qalgrcrlar, nedimlj-kve civanmertilkkurallarriizerinde durulur. ilginqtirki, bukonular, sdhintime, igretname gibi eserlerde 6nem-le ele ahnan konulardrr. igret
meclisl ve $arap iqme iizerinde Kobr2sn d,rne'de verilen Onerileri dzetleyelim,
KeykAr{rs'a gdre, ashnda Earap iqme dine aykndrrve hulki,'i gdrmez; ama gengler, qarap iqmelten kendilerini alamaz (Kabusname, II. Boltim). Kabfisnarneyazan, iEret meclisinde, dinyasagrna ragmen, Earap iqmeylkaqrmlmazbirgelenekolarak savunur QO. Boliim, 16r-16z). Meclis sonunda giinahkAr; "her an girnaluru
arup LIlu Tann'dantcivbeveyardrm isteyedi.ir". Ti.imstikindmevei;retnameler,tbvbe ile
biter. $arap iqme iddbr
Eciyle
aq*lamr: "Dostlarla blr mecliste Earap iqersen,
korhiffik
sarhoq olma; sarhoqluk delilfttir. Sabahleyrn iqme, garabr, halk uykuya
qel'ilince iq (iqret meclislerinde igrete daima gecelein baqlarur). Ozellikle, Cuma
gecesi igme; hem dini hem sa$Ift bahmrndan uygun degrldir. Dostlarla Earap
meclisinde buluqunca "garabr bol getir (...) qerezi ortaya qok dok, giizel sesli qaIScrlar luzrr olsun, qiinkii qalgrcrsu Earap sohbetinin safasr olmaz (...) $arabrn qnsini koy. Madem ki gtinaha giriyorsun, ban iisi yuziinden gtinAha grr (...) konukladrgrn kigilere minnet ytirkleme". Diq kirasr Adeti, konuk hakla, ulu haktrr. Yemekte oturdugunyer qAnrla lapk ola. Hizmet edenlere emirverme. $arap sohtretinde
mest ti harab oluncaya kadar oturma, qok gevezelik etme, qalgrF qehvetle dinleme.
iqmede. sevgiliyle bulugmakta halkrn diline duEmekten kaqrn; Hergeyin iistiinde dost edin. Aqrkhkta dert vardrr, dostlukta rahat: PAdiqah Aqrk olursa tiim
irlke halkrnca ayrplanrr. "Sultan Mes'ud Gaznevi mecliste sAkilik eden" onkulundan Nfiqtekin'e, sarhoqlukta 6zel muAmele yapma hatasrnr iglemiqtir.
22.q
HaItI Inalctls
Klasik
edebiyat mengei: lrani gelenek, saray igret meclisleri ve mus6hib gairler
Agktan kagrnrlmaz. 'Aqrk olursan bari bir yAra AErk ol ki sevdi$ne de$sin,
yani sevdl$in Yusuf olmasrn, ama Yusuf grbi guzel olsun". Bdylece, haik ayrp Iayamaz. Sarhogken cinsel iliEkiden kagrn, kul ve cariyenden birini seqme,
oteki dirqman olur.
Hamam sefasrna gelince, "diinyada ne denli rahatlft varsa yansr hamamdrr".
Haftada iki gunden fazla hamama $rme. Eglence igin ahnacak kul; garhcrh$a, qalpcrlr$a ve rakkAsh$a yarar olmah (Kabusn6,me, qeviri r.cilt, ezr) "Tiirk'ten, hangi
tay{a iqinde olursa olsun, guzeiligini anlatmaya de$er giizeller
q*ar...Turk'un gtl-
ri.intiEiive yiizii, tdzelikve grizeliikle ciiLrnle cinslerden iisttin dunrmdadrr. Tiirk'ten
guzel qrlcnca qok gtrzel olur, qirkin olunca da qok girkin olur" (r.cilt,zz4).
Yrldrz ilmi, ahlcAm qrkarmayr, yani bir iEi ne zaman yapmak gerek, onu bildirir. 'Yrldrz ilminin semeresi hiikum grkarmak" "olacaklan o$enmeldir"
(z.cilt, 67). Buna g1re tahvim diizenlenir. "Takvimin dogru olsun ve talih uygun gelsin". "Huki'im qrkarmak istersen, yrldrzlarrn hAllerinden, tdli'den, td*Mal,
ve
evi hangi
Ii' sahibinden, buralardan" haberdar olmahsrn.
ferah
dfet
2.cilt,68); u$rrlu ve ugursuz yrldrzlar, bir burcta birlegmez (Germiyanh gAirler, bu arada Ahmedi iskendemame'de, bu nedenie da-
burqtur"
(R.ab1sn6,me
ima yrldrz ve burqlardan sdz ederler).
"$Airlerin terbiyesi"ne gelince, giirde soz 6rfulti olmamah, vezin kafiye tam
olmah, tecnis, tatbik, miitezdd, mtiteqAbih, miisteAr gibi Eiir sanatlarryla dUzenli olmah; gAir dvecegi kiqinin tabiatrnr, neden hoElanacagrnr bilmeli; baEkasrnrn Eiirinden qalmamah, duyrlmamrg hikAyeler, igitilmemig meseller ezberinde olmah. Mutribli$e gelince, hoq huylu, hoE kokulu, daima tath dilli olmah. "Gerqi qalgrcrlar erkek olur, ama btitiin dawanrElarlnln kadrnca olmasr
gerek". Soh-bet meclisinde ezgiler ne hafif ne agrr olmah ki, sohlettekilerin
her birine hog gelsin (Kabasna,me z.cilt, s.79-83., 36. Boltim).
Qalgrcrlara gelince, pddigAhlarrn meclisi iqin agrr besteler yaptrlar, sohbette genqler ve yaEhlar iqin hafif veya agrr ahenk sdyleyeler. Arada qalgryr brrakrp krsa hikAyecikler soyle, dinlenirsin. Daima kendi Ei.irini soyleme, "mutribler EAirlerin rivAyetqisidir" (Ko,br?,sn ame z.cih , B r) ; Edirlerin Eiirleri beste Ienmigtir. Sazr brrakrp oyuna katrlma. Gazel ve qark5n vezniyle qaldr$rnda
soyledigin uyumlu olmah. E$er Aqrksan, sohbette ondan sozetme, Earlolar
baEka baEka konuda olsun, gAh grizeldan, gih kavuqmadan, gAh aynhklan, vefadan, cefAdan ttirki.i sdyle. Qok qiir ezberle,.... ilkbaharda guzle ilgrli giir sdyleme. Sohbete katrlanlarr gozlemek gerek; seqkin kiqiler, sazdan anlayanlat
Oniinde hoE ezgiler qal. Sohbette genqler qogunlukta ise mizah, gtizellik ve Earapla ilgili ezgiler qal. Qalpcrh$rn Eartr qudur, Once rost perdesinden bir qey,
sonra md,ye,Irak, zire{kende, bfrselik, bestenigdr, rehdvide birbiri arkasrndan
gdsterip garkrya grr. O zamana dek sohletteki.ler qarapla sarhoE olmug olur.
Dinleyenlerin gdnliince sdylersen, diledtgini ahrsrn- Mecliste qarapla qok
meqgul olma, unutma sohbete gelmen akqa almak iqlndir. Sarhoqlar ne isterse onu Eal. Ev sahibiyle ilgilen, tartrqmaya girme, dovtrlursun; "mutribler iq-
Haltl Inalctle Klasik edebiyat mengei: lrani gelenek, saray igret meclisleri ve musahib gaider
229
kicilerin iicretle tutulmug hizmetqisi grbidir,
savaqrnca kovarlar, nesne ver-
bir iki 'vrrrurlar, sen dayan, sabrrh ol; "mutrib sapr ve dilsiz" olmak gerek. Mecliste gr;rdiigumi, i.gitti$ni
mezler" (Kabusname z.ci,It, 83). Sarhoq olanlar
baqka yerde soyleme. Bunlara uyarsar] Sumii$ ve altrnr qok kazanrrsrn.
PAdiqAha nedim olanlarrn tdresi ilzerinde Kabusndme ilging bilgller verir.
Nedim- musAhib olmak bir takrm htinerlere sahlp olmayr gerektirir. Nedimin
gozii larlagr daima padigah iizerinde olmah, canrnr yoluna feda etmeye hazrr
olmah. Nedim, giizel gdriinuqlii, yazrcr.hkta htinerli olmah. Nedi,mler, gAirler
arasrndan seqilir. Farsqa, Arapga bir qok Eiir ezberinde olmah. Nedim trp ve
yrldrz ilminde bilg sahlbi olmair. "PAdigahrn, her ilimden haberivarmrg diye
nedime inancr artsrn (...) gUcU yettigince saz da qalsrn". PAdigahr e$lendirmek
nedimin g6revidir. Hikdye, gtiliing ve EaErlacak sergtiEtlerve garip fikralar ezberinde ohnah. Tar'la ve satranc oynamayr bilsin. Kur'an okumasrnr, tefsiri,
mecliste sozii aqrlan her konuda konuqabilsin. Geqmiqteki pidigitrlarrn maceralarrnr ezberleyerek pAdiEihrna iyi ve kotii igleri anarak onu halk iqin hayrrh yola ycineltsin. Sozii valtinde sdylesin. Herhdide nedim ytirekli yigit kigi
olmah. PAdiqah zevkve e$lenceye dalmrqkenbiri saldrnrsa hemen "tuz ekmek
hakkr iqin canrnr baErnr ortaya kovsun" "nedimlik Earap iqmek, ttirliiyiyecekler yemek ve herze I'umurtiamak" de$ildir. "PAdiqah sohbetinde sana Earap
surlan sAkinin ytiziine bakma". $arabr teklif yaprldrkca iq.
Tiirkrnen beyleri iqin defalarca Tiirkqeye qevrilmiq olan Kabfi"snd,m,e, bize
rnusAhib EAirlerin hAs bahqede neden hazrr bulundugSrmr ve davranrE biqirnlerini anlatmaktadrr. Bu tasvir, Ahmed-i Di'i'nin, Ahmedi'nin ve $eyhi'nin,
Emir Siileyman'ln huzurundaki iqret meclisi tasviridir.
3. SiydsetnAme
$eh'name'iborqlu oldugurnuz Gazneliler'den sonra Selgukiular doneminde (ro4or r57) i ran' da ve Anadolu' da kadim (islAm 6ncesi) i ran kiilttir mirAsr ve Farisi dtlinde edebiyat,
btiytikbirgeligme gosterdi. Ttirkhanedanlan zamarunda iranigeiene-
$n derarrurun baghca nedeni, bu devletle rdekunab srnrluun, yerli iranhlar'dan olrnasrdrr. Bu durum. Mogol ilhanh doneminde daha da guglendi. Alp Arslan (ro7z)
ve MelikEah'rn (ro7z-ro9z) bultik veziri EbO Ali Hasan Nizamtilmulk
(ror8-ro9z), kadim iran devlet ve toplum gelenek ve ydntemlerini Si'asetname
(obiir adrylaStyeni'L -MnLtLk) adh eserinde flim aJrrntilanyla anlatmaktadrr.?z
Buyuk Selguklu imparatorlugu' nun idaresi, iranLr Nizdmlilmtilk'iin elinde
idi.?3 Nizamiilmiilk, Suitan MelikEAh'a: "unutma ki benim divitim (yazr takrmrm) ve sarrgrm (biirokratlarrn alameti) ile senin tAcrn ve tahtrn
.?
Nizarnulmulk, srydser_ (egemenhk gucun) birbirine sikr srlcrya ba$hdrr. Devlet bu ikisi
nrime, ('l'tirkge gev. lt{. A
Koy,,,"ni, O;;.;;, xwii. ile ayakta duruyor" diyordu.=a Devlet idaresi tizerinde biirokratlar
.3
ibid. arasrnda bir eser yazrlmasr iqin yanEma emri, sultan Melik*4
ibid. $ah'dan gelmiE ve Nizamiilmtilk'iin Slyasetname'si seqilmiqtir.rs
t5Ibi,i. SLyasetnd,me, Sasaniler iran'rnda, Hint-iran devlet idare teori ve
210
Hahl Inalcth Klasik edebiyat mengei: lrani gelenek, saray igret medisleri ve musahib gairler
uygulamalannr iqeren bir eserdir ve Osmanllara kadar flim Mo- '6 bk. H. Inalcrk, "Kutadgu
Bilig'de Turk ve lran
gol ve Tiirk hanedanlan ddneminde idare adamlanna rehber ol- Siyaset Nazariye ve
muEtur.*5 NizAmtilmiilk, eserinde "iqkili Edlenleri bir devlet t6- Gelenekleri", ,Regit
Rahmeti Arat igin, Ankara
reni hAlinde resmileEtirmig"; b<iylece M.A. Ktiymen'e gore, Turk
ry66,259-27r.
devlet gelene$inde hayati bir dnem taqryan to)'ve golen gelene$i 27 Siyasetndme., 36. Fasrl,
irani gelenekle ba$daEmrEtrr.?7 Nizimulmiilk. eserini yazarken' s. r37-r39r
Firdevsi'nin yaptr$r gibi, zamanrndaki iranh iistatlardan bilgi '8 BaElangrq fash, r.
toplamrgtrr.ts Devlet felsefesinin temel inanct, kadim Hinti ran' dan gele n ad,alet - dairest, t e orisidir.'e
ibid.
Metin, 94-95; geviri,
'e bk. inalcrk,
3"
6+-6s-
nedimler (musAhibler) haklonda qu gozlemi (X\II. 3' Anadolu'da sultanlar
Fasrl) /apar: PAdigahlann bir nedime sahip olmasr kaqrmlmaz bir igin miineccirrlerin
hazrrladrgr ihtiyarat,
Adettir. Nedim, hiikumdarrn mahrem arkadagrdu, ama devlet bti- ahkam-tsal veyaTakvim
"nedimin
aqrk ve kiistah konuEmalarr"na
adryla cedveller
yiikleriyle birlilte iken
hazrrlarunrgtrr; bk.
izin verilmesi onlan mlitecaviz yapar ve hilLkiimdann niifuz ve haq- O. Turan, istanbul'un
metine ziyan verir. Nedim'e herhangi bir memuriyet vermemeli. Fethinden }nceYanlmtS
Arkara,
Ote yandan nedim tutmanrn yararlarr qunlardrr' PAdiEahrn gece Tartht Tahvtmler,
TTK, r954.
gi.indiiz yak ru olup efendisine karEr bir tehlike ortaya qrkarsa nedim kendini siperyapar. PAdiEah, devlet biiytiklerine sdyleyemedi# geyleri serbestce nedime sciyliyebilirve tartrErr; sarhoqlukve ayrkhJcta, faydasr olacak herqeyi nedimden iqitebilir.
NizdmUlmi.ilk'e gOre nedim, asilveyi$t, faziletli, gdsteriEli, yaqamr temiz, srr
Ni,z6,mtilmi.rllc
saklayan, temiz gryimli olmah;3o Oneml,i eserlerd,en vehtkd,yelerden; iqitilmemig,
alayir ve ciddi stizlerden qok qey hatrrrnda olmah ve anlatrqr giizel olmah; daima
grileryuz gdstermeli, iyi tavla ve satranq oynayabilmeli, bir musiki aleti qalar ve
silah kullanabilirse ii olur; pAdiEah ne yapar ve sdylerse nedim onu ogmeli,
alal ogretmeye kalkmamah; "iEret, temdqA, mahrem meclis, Earap ve av partileri, qevgen oJrunu, gureg ve benzeri e$lenceler hususunda hergey nedimlerle
birlikte hazrrlanmah; zira onlar bu hususta hazrrhkhdrrlar". Fakat pAdiqAh, tilkeyi ilgrlendiren iElerde yalnrz vezirler ve devlet btiyukleriy'e karar almahdrr.
NizAmtilmiilk, bazr p0diEAtrlarrn tabip veya miineccimi nedim yaptrpnr hatrrlatrr. Miineccim, vakit ve saati gdzetir ve kutlu ve ugursuz vakti bildirir; pidiq6hrn yapmak istedigi herhangi bir iq hususunda do$ru vakti seqmesi iqin
uyanr.3' NizAmiilmUlk, bu iki.sinden de uzak durmayr tavsiye etmiqtir; zira,
der, onlar genelde pAdiEAhlarr diinyanrn Iezzetve Eehvetlerindenve gerektigi
'
zaman iq gdrmelcten airkorlar. Yanhz gerektigi zaman onlara baEl'urulmah.
iyi
huydeneyimli,
hizmette
bulunmuq,
Nedim, gdrmiig geqirmiq, biiyuklere
Iu, samimi, sayph centilmen ("hOq-huy ve guqAda-tab' ve burdbAr ve civAnmard ve zarif ve latif") biri oimah. Halk pAdiqAhr nedimiyle oiqer.
Nedimlerin devlet iqlerine karrqmamalarr noktasrnda NizAmtilmiiik'un
rsrarla durmast gereksiz de$ildir. r5. r'e r7. yiizyrlda Osmanlt devletinin qokiiq nedenleri tizerinde duran "lAyihacrlar" (ozellikle Koqibey) ve tarihgiler
(Selaniki, Ali, NaimA) "tagalyur ve fesAd"rn baqhca nedenini nedimlerde
HaItIinaluk
Klasik
edebiyat mengei:lranl gelenek, saray igret meclislerive musahib S6irler
-'l .)]
A)I
3'
bk. "Reistilkiittab",
bulniuqlar; sorumsuz nedimlerin devlet igleri iizerinde pAdiEAhr
ydnlendirmeleri sonucu veziriazamrn otorite ve bagrmsrzltglnl
kaybetmiq oldug.rnu, devlet iqlerinin bu ytizden sorumsuz kimseler elinde kaldr$rnr belirtmiglerdir. Genelde, Osmanh bti3t
D.. NI.C. Ivlaqkirr.;{hbdrrokratlarrnrn, devlet idaresinde felsefeleri ve tutumlan, tamaL Selagtka-t firinr,, Tahran,
H. r35o, zr3 rnryla Hint-irani kaynaktan siyasetnAme-nasihatnAmelerden
,J+
Ibid., tr1,_ 15 gelmek:tedir.s"
3s
ibid.. 2.4.
Nizemulmiilk, "meclis-i EarAb tertibi" hakkrnda ayrr bir fasrl
J6
Bir niishasr British
()Cfi. Fasrl). Halka aqrk eglence ("niEAt ve tarab") gunu,
ekler
E6lUuseurn'da, bk. Dr.
len-lere hazn olan herkes gelebilir; fakat "iqret-i h.1s" gtinlerinde
N1aghrr,:6-27.
r':
lvla$kirr, ibid.. z7-28.
gelmesi gerekli olanlar iqin bazr Ogtitler verir: MisAfir birden fazla gulam ile gelmesin, kendi Earap surahisive "s6ki"sini getirmesin, qiinkti ziyafet baqkanr padiEehtrr. Has igret meclisinde en kalite Earap sunulmah. Resmi toplantrlarda devlet biiytikleriyle oturma ve resml soyleqmelerde. pAdiqaha bezginlik gelebilir; onun hoq vakit geqirmesi, gulup
e$lenmesi, hikaye dinlemesi ancak nedimler rle rneclts-L hd,sta olur.
14.
s.67r-683; dzellikle bk. lt{.
Ali. Nusharu's Setdrtn, I-II,
rnetin ve geviri A. Tietze,
Vi-yana, ry79-ry82.
Genelde, islim oncesi Adetlerin, bu arada resim, heykelve alma- 38 Koprtilii, flk
lann sanat eserlerine konmasr, I. Aldeddin KeylcnbAd donemind. fl#:ruKt,lilli,,""gdze qarpar. Konya ve Sivas surlarr iizerine AlAeddin, Firdevsi'nin bul r9r8, ar6.
3c
Ill'
$ehname'srnden beyitler hakk ettirmiEtir.38 0yle ki, iEret meclisle- bk. Kopr.ilti,
rt grbt irani adetlerin siirdiirtrlmesi, Siinni i*ia- qeweleri tarafrn- y,U:ll,',.'l,U;i'iJ;?
dan tepkiyle karqrlanr.yordu. Kadr Tirmizi, I. Gryaseddin Keyhtis- Etr (H.i.).
rev'e karEr "Bizans htikiimdannrn yamna srgrnarak" orada "envA' - i 4' Koprt]lii, jlid.. zr5, not
r.
4'lbid'
mahremAt ve menAhi irtikab etti$nden" dolayr saltanata layrk olamayacaglna dair qlddetli
o.r,,
ia"in etmigti
iiln
bir
fewa vermig, Keyhtisrev sultan
olunca
gibitercumesi, goj.Kr^olrununtepkisi
so-
4'lbid'
Li;lil$;;'l;Ti,,.
nunda afm sultan, onun vArislerine bagqlarda bulundu. Selquklu AksoyAmtgganr, Ankara
TDK' t978' s' r37-r77
sultanlarrnrn bu serbestlikleri dolaiasr ile "eski putperestli$e, Mectrsilige" dondirkleri ileri siiririiiyordu. islAm oncesi kadim iran gelenekleri, devlet sistemi ve biirokratiky6ntemlerde de kuwetle devam etmiqtir.
Ttirk devletlerinde, ozellikle biiyril Hristlyan tebaasr bulunan Selguklu ve Osmanlr devletlerinde devlet otoritesive idareye aitydntemler,\rf,kanunvek:anrtnnrime rejimiyle devam etmekte, din ve deviet iEleri ayr.rt edilmelte idi.'e Saray ve
ytrksek srnrflar, bunlarr kaqrnrlmaz egemenlik simgeleri (regalta) olarak gOrtiyor-
Anadolu Selguklulan'nda irani kiilttir gelenegi
Anadolu Selquklulan'nln yarattrklan edebiyatta, modern bir iran} tarihqiye
*en
gtlre
gAlib unsur olarak Acem tesirinin tebirtiz etti$ini tanrmak zorunda]-t2."33 Selquk hukumdarlan olsun, Anadolu Tiirk halkr olsun, Rfim ve Ermenilerle yakrn iliqki tqtnde idiler; Dr. MaEkOr aqrklamasrnda iqaret eder ki, bu
durum Sultarilann "ztihdi (dar islAmi) telakkilerin hoE gormedigi brfrin bu
qevlere (resim, giir, musiki, tasawrrfi serbest diiqiince) kargr nr,risrihelekar
(hoEgorulii) bir vaziyet almalarrndan bagka bir netice hasrl etmedi." islAm
dunyasrnr Mogol istilAsr iizerine (rzzo-rzSB) Anadolu Selquklu iilkesine kagrp
srgrnanlar "Anadolu tizerinde iran tesirinin btisbiittin kur.vetlenmesini intAc
etti."'r'1 Farsqa <jnernli bir Anadolu Selguklu tarihi yazail ibn Bibi Yahya, Selquk sultanlarr iizerine $eh,nd,me tarzrnda manztrm altr cilt bir Selgukname yazrrrrg, bu $ehn'd"me'den aktardr$r beyitlere tarihinde yer verilmiEtir.3s Rivayete
gore bu $ehnd,me'de ibn Bibi, meliku's-gu'ara Kant't Tusi'yi taklit etrniq.
$air
K.fuii'i. Mo$ol istilAsr tizerine rzzo'de vatanr Tus'dan Hindistan'a kaqmrq,
sonra I. Alaeddin Keykirbad'rnyanrna Konya'ya gelrneyi ye$lernig ve onun meLi'ki S - Su"' aro'larrndan biri olmuqtur. Kdni' i, Hintlilerin iinlti hikmet - siyaset
kitabr Ka|tla, wa Dlmna'y (KeILte ve Dimne) d,a nazma qekmiqtir.36 Keni,i'nin
$eh"nd'nt'e'si,
lArn
Germiyan} Ahmedi'nin
tarihi, Gazneli
zi1'ade edebi
ve Selquklu
lsken d,emd,nte'sigtbi. eski
tarihlerini sultanrn zevkine
iran tarihi, is-
gcire anlatan daha
bir eserdir. KAni'i,
MevlanA Celaleddin'in dosfu idi. Aldeddin
Kevkubad'tn hAmi oldugu gAirlerden NizAmiiddinAhmed Erzincani de37 Fathnam,a adryla bagka bir Farsga Seh,ndme yazrnrEtrr.
l,r 1
.a)-"
Htthl
In'alcr"k Klasrk
(sTznbio.sis), bir sosyal-ktilttrrel olgu sonucu idi;
Birgrvi (16. y1,.), KadrzAdeliler (r7. yy.) ve daha
Mehmed
Osmanh'da
sonralan
yaLrn donemde rB. yuryrlda Vahhabilik, devlet ve toplumda, "islAm'a aylcrrr bu
grbi bid'at"lara karqr giddetli eylemlere giriEeceklerdir.
du. Bu ktilttrr ortak-yagarlg
edebiyat mengei: lrani gelenek, saray igret meclisleri ve musahib gai4er
Selguklu sultanlan, $ehname'den isim ve unvanlar aldrklan gibi, kendileri
giir yazacak kadar bu "ytiksek" ktilttiru oziimstiyorlardr. Farisi qdirlikte
siwilmiE sultanlar, II. RtiLlareddin SiiLleymangdh, II. Gryaseddin Keyhiisrev, I.
Aliieddin KeykubAd olarak amhr.4o Bu sultanlar Farsqa edebiyatrn cOmert patron-lan idiler. Sultan Riikneddin,Z\,htr Faryabi (kuqkusuz iqret meclisi sahnesine gonderiyapan) Farsga kasidesini sundugunda kendisine, "beE kcile, beE cAriye, iki bin altrn, beE deve, tiq at, elli top Lrymetli kumag"dan oluqan bir caize gonderdi.a'4nr sultan, Nizemi'nin kendi adrna yazdrgr lvfahzenu'I-Esrrir'rru altnca,
Farsqa
"musAhiblerinden biriyle" beg bin altrn ve baqka de$erli arma$anlar bagrqladr.
meclislerine dUgktin I. AlAeddin, kendi Farsqa yazil,$ ruba'ileri
"qarab sohbetlerinde" o}<urdu. KeykribAd'rn iEret meclislerinde, "kasideler ve
gazeller okunur, neyler vurulup sazlar qahnup, pigrevler pAre edilse, elzAmndan
bahs olunurdu ve makAmAt ve dur0b ve buhfir tahkikinden soylenirdi; ti.irrehAt
me'Anisi ve niikteleri ve sanatlan ve tahldmden sdylenirdi ve ma'nAsrz soz soylenmezdi ve mecmtr' ned,imlen fuzeIA ve iideb0 ve ehil ve girin-zebAn kigilerdi".4'
Sanata ve igret
RivAyete gore,
biiyiik Selquklu EAiri Hoca DehhAni, Sultan I. AlAeddin emriy-
le zo bin beyitlik bir $ehname yazmrEtrr. Edebiyat tarihqilerine gore,
Floca
DehhAni, Farsqa $ehnam,esi,yanrnda iranklasik edebtyattnt,6mek alan ilk klasik
Ttirk EAiri sayrlrr (Kciprult). Onun Earap ve sAkiden s6z eden Tiirkqe aEk Eiirleri, kuqkusuz iEret meclisi qewesinden gelen Eiirlerdir.43 Aqagrda gOri.ilece$
Hal,tl Inol,c* Klasik edebiyat mengei: lrani gelenek, saray i5ret meclisleri ve mus6hib S6irler
1'f
a
zaa
+{
ibn Bibi El-Et'anilr|I- iizere,
Ttirk edebiyatrnrn gerqeLten ilk cinemli temsilcileri olan
Erzi)Anr".",efi. $eyhlBiu Mnstafa, $eyhi, Ahmedi ve Ahmed-i DA'i, Germiyanh
Ald,ty,ve, (Trpkr basr
'
A.S.
+; R' A'rrk'
+n
lss-i6. miisAhib gAirler bu gelenegi stirdiireceklerdir. Bu gAirler, Batr Uc
KubadAhad'
beylerinin en giiqliisti, zengin Germiyan beyleri.nin patronajr saSelf rrltlu Saroy ve
Qtntlt
yesinde,
m'usahib-nedim srfatryla beyleri igtn iranh qairlerin ridtib
Istan-bul: Trirtaye?;
Barrkasr,2ooo. ve aqk mesnevileri gerqevesinde didaktik-ansiklopedik
eserler
Nieddiu'in bir meclis
'ilret tasviri igin bk.
i vereceklerdir
IJ
I..Alae$din, Farsqa yazan g6irler arasrnda Hoca DehhAni grbi
_
qeviriu, Ttirk gairlerine btiyiik iltifat gosterirdi. Donemin biiytik
Eairi Dehff#"ililj"-Elii. hani,-ona sundugu kasidede "qahlar qahrnrn qalgrh, iqkili zengin
Iliiri.ol-l',dm*,,_aeo-ati,
onun Yaztcrzade
+:
osnran Turan,
Tirhtye bezm"lerini anar.44 Bu dcinemde iqret meclislerinin, sarayve ordu
ileri gelenleri ile htiktimdar arasrnda bagta' pekigtirmeye vesile
^,!;l't!:l:il!.ffi:i:
rrK,es',,r;
;f;,?JffJ:l;'nT;",Hil,H1*#ffiiffi,#3 ;:tr:
rine getirilirdi.
iEret meclislerinin tabii qok rinemli bir fonksiyonu da, her ttirlii gtizel sanatn (nef,se), dzellikle nrusil<i ve giir sanatrnrn
mii_
kernmeli arayan ve <idiillendiren bir yanqma alam hizmeti
gormesidir. Alaeddin bir iqret meclisinde "ber-sebil-i imtihan" "hariflere (sanatkarlara)
eyitti ki, yerin adrnr (KayserL ve Aksaraf ol beyitlere telfik etsiin".
Miinqi $.,rrseddin'
in yazdrgrnr qok be$endigrnden
zam yaptr.
Bu donem qAirleri, qogunlukla sarayda^o.rribrrru
musAhib-nedim gorevinde Edirlerdir.
Bu-vuk Selquklu Sultanr I. AlAeddin Keyknbad,
Alariye Tepesi ve Beyqehir
gdhin-
yaptrrdrp guzel kasrrlarda,as giir ve musiki sanatqrlarrru iEret meclisle.inde
srk srk toplardr. Selquklu qair ve tarihgi ibn Bibi,
bu meclisleri goyle tasvir eder;
"iEret meclisi kuruldu, ....
ia'} qarrpia.la durrii diirru nakiller (nahiler) birre
araste edup doqediler ve mutribler hezar destAn
grli elhan-i can-fezay birle surude Euru' hldrlar ve cAm-r garAb iqmeye ve barbud ve
mbAb istim6.'rna meEgul
de
oldular"'a5IGq mevsimiyaklaErncasultanAntalya'yagrtti, "Andan (gece)
eE'arve
kasayid istima'rna quru' eftiler ve kasat-i mtiberrat-i gadmani
dAyir ve sdyir oldu" ' Meclistekiler sarhoq oldular, "sultan durup haremi visAline ve harim- i ce lAline vardr", adamlarrna "il ve reliyet" verdi
CfazrcrzAde, 236_217. bagka igret
tasvirleri iqin bk. s. r8o_r83 , zz|_?29,243-245,
z7)
Firdevsi $eh'namest'ndeki gibi Selqukh ,"."yl"rrnda bir zaferin
ardrndan
dtizen-lenen
ve gtinlerce siiren iqret meclisleri,
Eiir ve musiki tistadlarrnrn hiinerlerini gosterdikleri sanat topiantrlanydr. I. izzeddin KeykAvus (rzro-
tzzo)'
Sinop fethi iizerine dtizenlendip boyle bir tEret meclisinde nedimlerine ve qAirlere c6mertqe in'amlarda bulunmuEtur (yazrcrzade,
r37).
Selquklu inE6 drnekleri iqeren bir kitapta mehku's-su'ard,nrn,
,
bu payeye bir
sultan beratryla atandrgr kaydedilmektedir.4? Meliku'q-gu'ara
Muhyiddin
Abu'l-Feza'il'e bu ayncairk, 6zelbazrgdrev ve hizmetleri
doia;nsryle verilmiEtir: Selquk devletinde NizAmeddin Ahmed, Baha'eddin Kani'i gibi qairterin
meliku'q-qu'arAhga atandtgrnr biliyoruz. Selquklularda
tespit
meli-
"drgr-i,
-)r
-/,
)+l
HaIiL Inala'h Klasik edebiyat men5ei. lrani gelenek,
saray igret rneclisleri ve musahib sairler
ku'E-qu'arihk gdrevi Osmanhlarda devam etmigtir. Bu pAyeden beklenen
onemli gorevler, Selquklu EAir Muhyiddin'e verilen beratta aqrk bir blqimde
ifade edilmiEtir: Sultanrn musAhibligi, onun meclisinde toplanan AIim, edib,
gAir kiqiler ve devlet ricali dniinde en seqkin qAir srfatryla giir ve sdzleriyle herkesin takdirini toplamak, ozellikle bayramlarda ve bagka merasimlerde hazrr
bulananlar dniinde giir okumalc, giizel sdzler sdylemek ve nihayet sultanrn devleti iqin dua etmektir. (kasidelerde sonda dua yaprlmasr dnemli bir gdrevdir;
Musiiimanlar iqin dua, Allah'ln rrzasrnr saglamakta en guqlti yardrmcrdrr).4u
Anadolu Selguklulannda eski T0rk gelene$i: Toylar
Selquklu Anadolu'sunda saray himAyesinde Fars dilinde klasik edebiyat
onemli eserler verirken, Turk liiltur gelene$ devam etmekte, Ttirkqe yazr dlli olma yoluna girmek:te idi. Selquklu sultanlannrn duzenledikleri eski Ttirk
Adeti toTlar, halkve asker ile birlilde genel ziyAfet anlamrnda olup htis bahgede
yaprlan 6zeliSret rneclisinden tamamryla farkh bir yolda devam et- {8 Fuzfrli, Farsga Dtvan (H.
melie idi. ibn-i Bibi Muhtasarr'na gore ,4e zaferden sonra ozanlar Mazro$lu yapnr, Arkara,
TTK, r952, s. 6) mukadellerinde kopuzlar destanlar inqdd ederler, "ErbAb-i ganA ve me- dimesinde, sultanlartn
lAhiyi hazrr ettilerve alphkve bahadrrhk zikrini ozanlarve kopuz- meclislerine katrlan Edir"bacular elfdz-i garrA birle hikayet ettiler. HAn-i hiisrevAni yendik- lerin seqkinli$inden,
ten sonra evAni- i bezm ortaya geldi ve nagme-serAyve gam-ze dA-
yr mutribler (...), dil-pezir ve tarab-engiz pare ve piErevler
berddqt ettiler (...) ve qu'arA kasAyid-i kAmrAniyi sahAif-i Mani
iizerine nakq ediip mutribler bahadrrlarrn dilAverliklerini ve pehlevAnlar rengin hfib elhAn ve aheng ve kavl-i rAst birle hAzrrlar
sem'ine iriEdirdiler". Ogu,znd,me, Kttib-t Dede Korkut ve Dd"niS'
men d,n ame, " alplarrn devri " nd e Tiirk gele nekle rini ayrrntrlanyia
nakleden eserlerdir. 5o
Bu donemde Turkmen halla dini taassuptan uzaktr; derriE alperenler, $ii ve tasawrrfi akrmlarla Orta-Asya Turk geleneklerinin
bir karrgrmrnr, bu halka telkin etmekte idiler (Ahme d Ye sevi, Ab d,a lan-i Ram,Yunus Emre). Sonralarr bu qewelerde Bektagilik ortaya
grkacak ve ttrm de rvig tarikatlerini kucapnda toplayacaklrr.S'
Selquklu Uc bolgelerinde kendilerini gazaya adamrq alplarrn ve
alp-erenlerin yaEam ve faaliyetlerini menaktbnanle ve destanlardan d$reniyoruz. Sfrfi geyhlerin yahut gazA yolunda savaEanlann
"menkabe"lerini, baqarilanni kutlamak iqin yazrlan menakibname tiiri.i, edebiyatrmrzrn 6nemli
bir koludur. Aqrk PagazAde ta-
rihini yazarken "mendkibi ihtisar" etti$ini agrklar (Biz
Gazavdt-t"
ervel qAir Ahmedi'nin kaleminden qrkmrE bu
tiirden iki menakrbnAme "teqhis" ettik' bk. ileride' Ahmedi).
SuItAn ltrlurad'dan
murA'at-i selAtin-i
hamide -ahli} ve ihtilat - i
akAblr- i sAhib -mazik ve
salr-i baghA-yi bihiqtdsArve naEat-i garAbhi vi
hogguvAr" diye sdz eder.
ae
"selguknirne-i ibn Bibi
Terciimesi", s. 348, 396,
Koprlilu, IIk Mutasavv,'Jlar,
279, not
a!.
ilk Mutasavlr,Jlar, zi4;
Destanlar hakhnda bk. F.
s"
(ii-o"
Oa'"/^"
(Turkm enl er) . T anhl en. B oy
Tepkildt, Destonlon, 5. bs.
r 999i Destanlar hakkrnda
etraflr bir bibhyografya,
M. Aqa, Ogruntamect\r,k
ve Andaltp
)gumdmest, Istanbul
zoo3, 2$r-293; S. Tezcan,
Celenei,t
Ded.e Korhut
Ogumdmest
Notlor, istan-bul
aoor. Necati Demir
U zerine
D
anlsmend - ndme, te nkitli
metin. Cambridge, Mass.,
Harvard University, zoo?,
s' ilk lv[utasasvr,for, ar4 not
r., Eimdi bk, A.Y.Ocak'rn
lrrclrrmelrrr
Haltl lnalcr.k Klasik edebiyat men5ei: iranigelenek, saray igret meclisleri ve mus6hib g6irler
2i5
Ogumame destamnda beyler srk srk toylarverir.Toy,hanedanda dogum, ilk av,
bir dilek, bir felaketin salugturulmasr, bir zafer gibi vesilelerle verilen genel ziyafet bir qeqit Ayin (ritiiel) nitelisindedir. Orhun Arutlan,nda (73e, hrk^_r,
baqhca ridevi h'allu' d,o2urmaktv. Toy; be$ srnrfi, alplar, asker ve hallan katrhmryla genel bir ziyafet biqimini ahr, siyasal-toplumsal diizeninva zgegimezbirge.L-
$ saplrdr. Yenilip iqilir, olunlar oynanrr, ziyafetsonunda krpkacakyagrna edilirdi.5' Bu Turk Adeti Fars edebiyatrn da hd,n-r, yagnLa (yagma ziyafeti) deyrmryle
geqer. KezA' Oguzlarrn iki buytik kolu. [/q-ohlarve Boz-ohloryrlda bir araya geldiklerinde btiytik bir toy verilirdi. Bu ritiiel, iki taraf arasrnda barrq ve dostluk imge si idi. Candarogrrllarr ve Osmanhlarda bepn her$in ikindi vaki sarayda halka
aqrk ziyafet sofrasr hazrrlamasr,S3
N{ohag zaferinden dciniiEte
bir devlet gorevi olarak onemle siiregelmiEtir.
(r526) Kanfini de orduya biiyuk bir roy vermigtir.
Sultan Veled'in eserlerindeki Tiirkqe giirler, sayr ve iqeri$ s? Koprulii'niin dnemli makalesi"'Anadolu Selguklubakrmrndan yeterince zengindir, herhalde onu "bir Tiirk gAiri" Ian Tanhi run Yerli Kayrraksaymamrza yeter.s? Mevleviligi yaymak iizere yazdrp Farsqa eser- lan" , Belleten (TTK. 265).
lere yer yer ilAve etti$i Turkge beyitler, dil ve nazrm tekni$ sB ibid, ?68.
sg i7k Mutasavnfior, z68,
bakrmrndan, Kciprulii'ye gore "ibtidai" (ilkel)dir. Veled'in Eu
not. r. It[ antu' t - Tayr' tn
beyti onun amaclnr aqrklar,"Ttirkge bilseydim ben eyderdim size Za'ifi gevirisi iizerinde bk.
/ Srrlarr kim Tangndan de$di bize" Germiyanh musihib EAirler G.A. Tekin, "Zaifibir
KtlliyatrnrnYeni
tizerinde dogrudan etkisini tespit etti$imiz Giilqehri, Koprulu'ye Nushasr l{akkrnda", /TS. II
gdre,5B bu donemin kuEkusuz en dnemli temsilcisidir. Bu qAirin (r978). s. ro?-r25.
6o MetinA. S. Levend,
gerqek kiEilig ve Turk gdirleri iizerinde etkisi hakkrnda bllgimiz
Mannkuttay, A-nkara,
azdrr.5e GulEehri, XIII. yy. ikinciyansrnda, XfV. yy. baqlarrndaya1957.
5' F. Taeschner,
Eamrqtrr (ti. H. 7r7'den once). AttAr'rn unltaMantr'lru't-Tayr'tmgeniEleterek Turkqeye gevirmig olmasr,6o Gulqehri'nin Tiirkmen GiiI s chehrt s M sn evL auf
Achr, Evren den Ileiltgen von
gevrelerine verdigi onemi g6sterir. Bili.yoruz ki, Krrqehir bu d6- Ktrshchehtr und, Paton d,er
e
guklu doneminde Trirkge edebiyat
Sef
KcipniLlu ye gore Anadolu'da Selquklu ddneminde yazrlan en eski
Ttirkge eserlerde,sa M evla'a' run (H. 6 o - 673) lvt e sn evi' sinin "te siri buytik mikyasda
4
top ihmal gdze garpar". A,Srk
Trirkmerrlerin ,."rrrr,
Paga, Mesnevi'den ilham almrqtrr; Selquklu TUrkqe
eserlerin en onemlisi Garibname " bir mesnevidir. ASrk PaEa, bilinqli
olarak Ttirkrnen-ler igin Tiirkqe yazmakta, onlara hiiap etmekte idi.
;:$*"]'iff ;it"*,+
,t#;,i', #:lil]"Jl.l
Dini- sufiyane basma kalip fikirleri geniE Tiirk halk tabakalann a y ay ma amacr,,Aq'k Paqa'tr,', Turkq, biiyiiL Garibna,meadh esenne viicut
,5'G^eleneksel
t-den Sultarr Sancar'a ki
bk;.ii'! .K;J;;;;,
illl
;'dll
n,
ktttt(iarnd.e
",,J]2rrXl,''lli;fi1';:*
orun
vermiqtir. Bu gelenek nazrmda Yunus Emre'de biiyuk temsilcisini
Korr}# bulmuEtur. Mo$ol istilAsrnda, Konya Selquklu sara)a iranhbtirolcatlann kesin ethsi altrna grrmiqken, IGrgehri'nde (Gtilgehri) ve Batr Uc
'il.:l:,+:o! Iip'".
r'Hll;il-:it"^15, bcilgelerinde TurkrneJrkve Tiirkqe, bihnqli bir tepkiyi temsil etmekRaks Uzerine te idi.ss Mevlana'run Farsqa Mesnevi,sL,ne gelince, Kciprtilii,ye
gore
t"^'"",1;';iiTr}f
"srr{salikleri irEad
"Istim'da
. itttn.vLrtuilerte o.srnarth_
Istdnt trrttolosv"'' t"ilf;l
53Atpz.
t urn
\+
1s1,ashnda
ve
qairlerin mesnwileriyle karqrlagtrnlabnr.
!1ru1anJr
Kciprulti' Selguklu ddneminde Farsqayanrnda Ttirkqeye gereken cinem verilmedi$ni belirterek der ki, "selquklular milli ]isa-
ltk l\,[utasavnJlar.255:
bk. Ktipruiii, ''Anadoiu na
Selguklulan Tarihir
lerli
maksadrylayazrlmrE a}rlaki-tasawufi
didaltrk" bir eserdir. Bu cizelligil,le, birbaloma Gtitqehri (bk. ilende)
,"0,,,;1,'1,:Jl,l;"\:.:il;iil
nrigtir" gdzlemini yapar. Bu vadide, $eyh San'An Krssosl'nr,
$e1yAd
,n,'0,"0.\:;,::;
Hamza, DehhAni, Sultan Veied ve yunus Emre'yi, Agrk paia ue
,5"^':T:,::*
u",u,,",i,1'iil-i',11ii;:J' Giilqehri'yi, Ttrrsun Fakih'i anar. Selg,ktu dc;nfmi'de, gelyad
3i'
itk
216
L r u, a
s
av, n
Turktschen Zunr.fte.
Wiesbaden, r955.
6"
I{etin ve Turkge analizi
igin bk., Gulsehn ve Felekname. haz. S. Kocattrrk,
Ankara r98z.
GulEehri, Gazan Han'a (1294-r3o5) lthaf etti$i Farsga FeLehnrirne'sinde6* .Rrh'un tannsal kaynaktan dunyaya iniE menazLlini
tasvir eder. Tasvirlerden birinde, Ruh'u bir menzilde iqret meclisinde buluruz'
"iqrete bagladrlar, misAfirler oturdu, hepsinde coqkunJ.uk baEladr, sAkiler krzrl
'akh ve ruhu hapette brraklrl ar" . Felehnd,me'de qeqitli iA-dlni ilimlerEaraptan
den, matematik, ilm-i niicfim, kimyave ilm-itabiatve gramerden sdzedilir. Bu
arada, "ilm-i musikj"d.en soz edip musi]<i iletlerinin (geng, r/LbAb, borbut vb.)
ulumu iizerinde durur. Bu niteligiyl eFel,ekname, Germiyan-h musAhib qAirierin
mesnevilerile aynr kategoriye sokulabiiir. GtilEehri'nin $eyho$lu Mustafa'nrn
i.istadr oldugu ve Ahmedi iizerinde kuwetli etkisi bulundugu belirtilmlgtir.
Selquklu dOneminde TUrkqe y^zmayr denemiq bu qiirler ile Germiyan'da
r3ro-r4Zo dOneminde hAmiieri olan beyler iqin geniq qapta mesnevile r yaza'
cak "musdhib gAirler" arasrnda dil ve qiir sanatr bakrmrndan do$rudan dogruya ba$lantr oldugu aqrLtrr.
krymet ve ehemmiyet vererek onun inkiEafrna qahEaydrlar, da-
Brtk::: ha Osrnan} devletinin teqekktiltinden en'el Anadolu'da oldukqa
^ri., (1943). zengin
(TTK)\TI
bir edebiyat viicud bulurdu". Bunun-la beraber Kopriilii.
XIII. Xry_ ;'zyrllarda Anadotu'da "birTtirk edebiyatr inkiiaf et-
Ka.r.rrakt
tezi kurtette ortava
nemde, Farsi ktilttrriin egemen oldugu Konya'ya karEr bilinqli bir
Turkmen merkezi idi. Giilqehri, hemqehrisiftttiivvet piri Ahi Evren (Nasireddin Mahmfrd) tizerinde bir risilenin yazandtr'6'
Tiirkge gaz elleri, M e cmu ati.i' n - N azalr' e irmi qtir.
koil
",,:,X\ I"ffi?, ::l".
lfr l; H ;i.Tffi il,1J,$Ltil
"
il,
r
a yaz,r m, q,
Hah'l [nalc*Klasik edebiyat mengei: lrani gelenek, saray
igret meclisleri ve musahib sairler
Germiyanh S6irlerin iham kaynaft: Niz6mi
Buyukfueri giiriNizrirni, asrl adryla NizAmeddinAbfr Muhammed b. AbiY0suf, Batr
e klasik Tirrk e debiyatuul i]k o rneklerini veren mu sAhlb qdirlerin iiham k"lo"g olmugtur. Bu EAirler, Nizami'nin hiihiLmdarlar iqin
ytiksek bir Eiir d,iiiyie yaz&g geleneksel irani aqk ve macera hikayelerini, pafronlan
iqin Ti.iLrkqe Eiir diliyle ad,apte etmiqlerdir. Bu eserler, kadim iran'dan kaynaklanan
igret meclislerinde dtinyevi bir yaqam felsefesi, yuksek bir qiir dilryle sr.rnulacaktu.
Anadolu Ttirl<rnen [/c bolgesind
Hal;,L
inalctk Klasik edebiyat mengei: lrani gelenek/ saray igret meclisleri ve musahib Sairler
237
u's-:q
"Nizami", Bi-rzahithayah strrdtigti63 belirtilen NizAmi dahi, bir ar anedimbkhiz3r8-3e7' metini ifa
eder.6+ Belki o da Fuz0li gibi, bu hayatr aradrgr halde elve6+
ibid'' 3r9'
rigli bir patron bulamadr. Ama onun, iqret meclislerine hitap eden
aqk ve macera mesnedlerinden her birini, bir patrona sunmuq ol-
AteE,
I'{EB' 14 ' s'
dugunu gormekteyiz: Mahzenu'L-EsrarveHusrawu $trtn SultanTugrul b. Arslan'a,
LeyliwaMacnun (telif tarihi rrBB), $iwAnEahCelaluddevlet'e,Haft-PaykerMeragahakirniAlaeddin'e (telif rr97),ishendemarne (telif r2ro),AtabegNusreddin'e
ithaf edilmiEtir. O, patronlarrndan herhdlde cAize ahyordu. Sultan Cihan-Pehlivan'dan ifd koyu ve Sultan Tugnrl'dan bir kasaba gelirini in'am olarak kabu-l etmiqti. N izAmi, dmi - ahlaki iqe rigi kurv etli M ahzenu' I E srd,r' dan s o nraki e se rlerin de gittrkqe daha qok aqk ve macera mesnevisi tarzrnr benimseyecektir. Eserleri,
patrona temel dinive ahlaki bilgrleri, devlet idaresi, egemenlig koruma (adalet),
savaq taltigi, egemenlikle ilgrli olarak astroloji, sa$hk korumasr ve ozellikle igret
meclisi ddAbr gibi ansiklopedft-didaktik bilgrleri verme.Ii amaqlar. Germiyanh
musAhib EAirlerde, qogu kez Nizami'den qeviri olarak, aynr didaktik-ansiklopedik tertibi bulacaplz.
iran, Ttirkistan ve Hindistan'da
pAdiqAh saraylarrnda geliqmig bu klasik
yiiksek kiilttir mirasr, Anadolu'da Konya Selquklu sarayrnda ve nihayet [/c
Ttirkmen beyliklerinde 6rnek ahnacaktrr. Uc beyliklerinin en giigltisii ve en
zengini Germiyan beyligrnde, saray musdhi,b gAirleri, iqte bu kulturu patronJarrna al'.1armak gabasrnda idiler.
Sarayrn ve seqkin hilttrr sahibi qewelerin (zurefA), geleneksel ytiksek ktilttir
zevkine hitap eden bu mesneviler, belii bir edebiyat geEidini temsil etmekle
idi. Hikdye-roman ti.irti, beyitlere dayananmesnevi tarzr idi. Germtyanh qAirler, qogu zaman bu tarzr ye$lemiqler, eserlerine arada gazel ve terci,-i bend,Ier
serpiEtirmiElerdir. Mesnevi ttirti, IX. ve X. ytizyrllarda Dogu iran'da ilk qaheserlerini vermiq (RAdeki, Firdevsi); sonradan, dzellikle Fars ve Azerbaycan'd,a
biiy-uk Selquklular d0nemi iran'rnda geligmiEtir. NizAmi, eserlerini Selquklu
atabeyleri adrna yazmrg, onlara sunmuqtur. Kadim iran ktilttir gelene$nin
kunretle stiriip geldigi bu dcinemde, saray patronajr altrnda nedim-musAhibIer,meclts-iLSret qerqevesinde patronlarrna, eskininaqkve macerahikAyelerini luksek bir edebi tarz olarak sunmakta idiler. Bu giirler aynr zamanda patrona bir centilmen iqin gerekJi ttim bilgi ve kurallari ogretmei amaqhyordu.
binlerce Ttirkmen Batr'ya, Anadolu'ya goq etmek zorunda kaldr ve Famk Stimer,
bu gdqtin Selguklu idaresi iqinyrkrcr etiliieri
ll#,H""q:'5#:1io''
Anadolu Turklugu, rz4o-r35o dcineminde dogudan ve batrdan (r97o)-s.r-r4.7;M Gul.
gelen istilacr iki biiyuk girq, Mogollar ve Haqhlarin krskacrnda ta- !i'r:#rffifl:;:L?;y
tihioitt en bunahmh bir donemini yaEamrqtrr' Her iki cephede di- Mogot Hakimtyerl' istanbul
oldu'65
zoo5'
renci ve keyasrya miicadelei savagqr Anadolu Tiirkmenleri iistlentarimiE, TUrkmen beyliklerinin kurulmasryla beraber, Anadolu
hind.e yeni uzun bir siyasi-kUlttrrel siireq baElamrgtrr. TUrkqenin devlet ve
klasik edebiyat dili olmasr bu siirece ba$hdrr. Mucadelenin dnciileri, XIII. nizyrlda Karamanogullan (1277'd,e Konya'yr iEgalleri), )ilV. yuzplda uzak Uc btilgesinde Germiyanhlar, Ayd rno gullan ve Osmano gullarrdrr. Mo$ollar ve Haqh
haredlrenq
TUrkmen
iqin,
dUEUnUldti$ii
olarak
iar ikisi de islAm'rn dUEmanr
keti daha ziyade gaza ideolojisini benimsemiq, almr zamanda bu iki saldrrrya
hedef olan Mrsrr Memluk sultanhgr, Anadolu'daki direnq hareketiyle dogrudan
dognrya igbirli.gine girmiqtir (Baybars'rn Anadolu seferi, :.277)'
Iczrlrmak batrsrnda iran Mo$ollannrn dogrudan kontrolu
Mo$ol egemenligi (r243-r336), Anadolu tarihinde yalnrz siyasi de$il, demog_
rafik yapr ve ktiltur tarihi bakrmrndan da devrimsel sonuglar dogurmuEtur.
r22o'den baElayarak Mo$ol istilasr ve baskrsr sonucu, Orta-Asya ve iran'dan
Anadolu'ya yeni btiyuk bir goq hareketi baqladr. Azerbaycan'da Karabag, Arran
ve Meraga gibi ova ve yaylaklara gelen Mogol kabilelerinin baskrsryla buradan
?-3S
IIaltI In"alu,kKlasik edebiyat mengei. lrani gelene( saray igret meclisleri ve musahib sairler
drErnda
Turk-
men beyliklerininyiikseliEi, Anadolu tarihinde yeni bir donemin baqlangrcrnr mtijdeliyordu. Bu beyliklerde merkezin yiiksek Fars kUlttrrti Otesinde' Iogqn r"t"q.i Ttrkmen gruplannrn egemen olmasr, Tiirkqenin devlet ve kUlttrr
dil, olrnrrrnr sa$layacaktrr. Bu siireq, iki aqamada gerqekleqecektir' ittinXttl'
yuzyll ikinci yarrsrnda Selquklu devleti srnrrlarr iqinde Uc bolgesinde' Karamanogullarr (Larende), Eqrefogullarr (BeyEehri), Sahip Fahreddin o$ullan
(Sahlbin-Karahisan), Germiyanogullan (Ktitahya), Qobano$ullarr (Kastamonu), do$rudan dogruya Selquklu-Mo$ol devletine ba$h Uc beylikleri hAlinde
ortaya q,ktr. B.. uq beyliklerin gerqekleqmesi siireci E6yle olmuEtur: Anadolu'da Hristiyan devletler, Selquklu iilkesinin etrafinr qeviriyor ve Batr Haqh
giriqimleriyle iqblrh$i yapryorlardr. Giineyde Kilikya'da ktiqiik Ermenistan
Lrralhgrve Iftbns Kralhp, kuzeyde Trabzon Rtrm imparatorluguve Gflrcistan'
Batr'da Rfim iznik Laskaridleri (rZoB - rZ6r) ve r?6r'den sonra Konstantinilye
Paleologlarr. Batrhlar, yalnrz IGbrrs'ta de$1, Ege Denizi'nde adalarda yerleqmiElerdl, PapahkveAvmpa Hristiyan devletleriyle iqbirligr hAlinde idiler. Iqte bu genel stratejik durum Selquk sultanlannr seferlere zorlamrE ve Kastamo
emir[/c
merkezlerinde
Larende-Ermenek
nu, Eskiqehir, Ktitahya, Denizli,
likleri kurmak zorunda brrakmrqtrr. Bu b6lgelerde Selquklu devletinin
slpehsa|ar, emir-L Uc
Molol istilasr, Uc Ttirkmen beyliklerinin kurulugu
"Anado-
65
unvanlannr taEryan
Uc
beyleri yerleEti; ilkin Selquklu sul-
tanrna ba$h bu beyler, zamanla yarl ba$rmsrz hanedanlar durumuna geldi'
lrmaSa$ kolda Bizans'a karqr Kastamonu'da yerlegen Qobanogullarr Sakaqya
grna kadar fetihler yapacaktrr. Osman Gazi baElangqta, Qobanogullannrn emri
altrnda ktiqiik bir gazi grubunun baqrnda faal.iyette idi. Sol kolda Ankara merke zinde lSzrlbey, emiril'I-'ilrnerd unvarunr taEryan goglii bir beydi. Ankara, Selgukiu sultamn Rfimlara karEr seferlerinde baqhca harekat merkezi rolUnii iistlendi,
1224- p3 o doneminde I. AlAe ddin KeykfibAd Ankara' dan hareketle Laskaridle
Halrl Inala,kKlasik edebiyat mengei: lrani gelenek, saray igret meclisleri ve musahib
gairler
239
re karqr bir stra seferleryapmrE, Dogu srmrrnda Mogollarrn saldrrilarr iizerine
R0mlarla banEa yanaEmrEtr. AlAeddin bu seferlerinde $erefli-Koqhisar, Beypazarr ve Ankara'da camiler (bugun kitabeleriyle mevcut) yapmlE, Ankara'da bir
kopm (Akkcipru, kitabesi var) ve kalede bir cami inqa etmigtir. Al6eddin, Selquklu devletini qeviren Hristiyan giiqlerine karEr [/clarr gtiqlendirmeye 6nem
vermekte idi. Boy beyleri idaresinde bagrmsrz hareket eden Ttirkmenleri, [/clara siirmekie, Selquklu merkezi idaresi a)mr zamanda memleketi, onlarrn neden
oldugu karrErkhklardan kurtarma),'r amaqliyordu. AlAeddin, Afgar Tiirkmenleri-
ni Ermeni krralhgrna karEr Toroslarda yerleqtirmiqtir. Toros yaylaklarrnda Ermenek'te yerleEen Tiirkmenler, Karamanogullarr beyiigrni kuracaklrr. Osmanhlarrn atasr Ertugrul, I. AlAeddin KeykfibAd'rn ordusuna katrlan bir Ttirkmen
boyrnun baErnda, Ankara-Konya yolu tizerinde <inemli Karacada$ bolgesinde
yerleqti. Oradan, EsktEehir (Sultan-01ugu) dogrultusunda akrnlara baqlamrq
gdrirniiyor. Sultan-Oyti$ii'niin bir [/c bolgesi hA]ine gelmesi, "Erhrgrul'un SultanAlaeddin'e bir savaErndayardrmcr" oldugu geklinde eski Osmanh rivayetinde (A'qpz. Negri) bulankbiqimde ifade edilmiq bulunmaltadrr.
("
AI-Umari'rl.ki
rivayette
Bizansa karqr Batr Uc'undaki merkez, Sahip FalrreddinAli66 ogul-
fi:,i,:];!r"lrl::'1. lanrun yerleqtikteri Sahibin-
Karahisar rdi (bugun Atyor'). (r3-or,AII|man's 13oz'de bir Bizans ordusununtehdidi kargrsrnda Osman Gazi, KaraBertcht itberAnatol,t
hisar'dan yardrm isteyeceklir). Daha ileride Aliqir ogullarr cinciiliir.eipzig,9,9) ron..aail,
u"ri y"",li.*'r'r bilmeyen. giinde Germiyan Ttirlanenlerinin feth ettigi Kiitahya, Batr Uc'unda
Ir. Tacscirner
fakat sulta'kadar
nr:rlnriilk sahibi olerrL
en ileri [.Ic merkezlerinden biri olarak ortaya qr-Lt ve Bizans'a karqr
antatrlyor. K".rdiri,ril miicadelenin en ileri safinda, Ege'ye dogto yeni [/c bey'iklerinin
ikiluzkolesivarmrg' olugmasrnda merkez rolti oynadr. YazrcrzAde'nin (lL Murad drine6:Xrv'vv'rlkvarrsrndahu
minde tyazrlmrq)
Tarth-r Ai-t Selguk'unda, )il/.)rqrrl ortalannda
fiir eserler igin
bk. $.
Telcn.
:-----
_- _-:
JTS: Germiyanh I. YaLr$ (r34o-1362) zamarunda, BatrAnadolu b.ylik78rrri378'de vazrldrgr lerini kuranAydrn, Saruhan beylerinin Germiyan beyrnin "subagrIa." oldugu ily,tl,d,r. Bu fetihler sonucu Setquklu iiLt:kesi otesinde
I'urk Dil Krrrumu, 1995) ikinci bir beylikler halkasr gerqekleEti (krq. A1-'U mari,
Masaltli.
bu tiir eserlerden ol
k.llar'tanTtirkqec..,rrlf Turkmenlerin Batr Anadolu'da Bizans'tan yaptrklarr fiituhatla
nrusihib Eairierin ytikselen yeni Tiirkmen Beyliklerini, ilhanh biirokratlar, toptan
__yanh
Tf'.i,trTffiffit:tlJ:iti; tl.or (*.rrrad) diye orta ve Doso Anadolu'dan ayrrdediyorlardr.
dilci olarakincelemiEtir, Uclarda Tiirk dili ve halk ktilttru egemendi. Beyler, yiiksek Fars
kultiirtine yabancr idiler. Bu kriltiirri onlara musd,htb sa,i,rler aklaI'iiff,:Lti.ffi;:)'
Tu* Du.n1'au,Ill-Kltabt, racal:trr. Bu uclarda din hayatrnr, yiiksek tasavr,ufun Abdal ve KaAnkara t976' r42-192'
ienderiler tarafindan basitleqtirilmiq ve halk inanqlarryla ba$daqtrrrlmrE qekilleri temsil etmel*:te idi. Uclarda orlaya qrkan Ttirkqe
edebiyat, haik arasrnda TUrkmen derviqlerin, alp-erenlenn temsil etti$i gelene$i stirdiirtiyordu (Abdat Mfisa, Tursun Fakih, yunus Emre).
Erkenden koylerde yerlegen Tiirkmen halh (r27o tarihli Caca-o$iu valdiyesinde), koy fakr,lan (fakih) sayesinde Stinni islAm'rn temel inanqlarryla tanrqr_
yor, onlar iqin ogretici dini risAleler yazrhyordu.6? Beylerin saray'arrnda ise,
"Ris:iletu'l,tslam',
,l;iill:'il"ifJfifl,1,
Z'l'0
IIaltI
Ina|a,k Klasik edebiyat mengei: lranl gelenek, saray igret meclisleri ve mus6hib gairler
iran yirksek kulttirrinii temsil eden nr,usrihlb qiirler, Farsqa'dan yaptrklarr geviri ve ya uyarlamalar ile bu ktilttiru patronlanna
tanrtmaya qahEryorlardr. iran "civAnmerdlik" kurallarrm Ogretmek igin kale-
Takvi.mu'I Buld6.n, ch.
Schefer vav. Dresden
1846, zr' bk. Q. Varhk,
Trade and' Crusad'e'
VenetLan Crete and the
Emtrates of lvfenteshe and,
z5-zQP.
Wittek, Das Fiirstentum
Mentesche, Studie zur
Venedik 1983.
68
Cenni,yan-o{uilanTanht,'4ydm'
Ankaia ry74,
?.
(r3oo-r4;5)
AntlaQmalar,
r. Glrii dukasr ile Mente-
me alrnan Kabtsnl,me'nin (bk. yukarrda) Geschtchtewestkler,nasiens searasrndar33r
Lm r3.-15. ft,t, Amsterdam, z. Girit dukasr ile Aydrn
bu donemde beyler iqin defalarca Tiirkqe- t967' z.
emiri Hrzrr 1337
3. Girit dukasr ile Menteye gevirildi$ni goriiyoruz (ilk qeviri Ger- 5s Laskaridleriizerinde H.
"l'histoire et la
9e 1337
miyanh Eair $eyho$lu tarafindan). [/cot'rn Ahweiler,
g6ographiedelar6gionde 4' Rodosgdvalyelerile
ilk biiyiik egemen gocii zen$n Germiyan Smlrn entre les derx
Hrzrr
5' Hristiyan ittifake ile
beylerinin sarayrna mensup EAirler, klasil< occupations turques
arasrnda barlg
edebiyata 6nctiltrk edeceklerdir.
BatrAnadolu Tiirlsnen beyliklerinin, Os manl.r'dan dnce Ti.irkqe klasik edebiyatrn
geliqtigi bir boige olmasr bir raslantr d.Sldir. Mogol baslasr altrnda Bizans'a karqr
Batr Anadolu srrurlannda yrgrlmiq biiyrk
Turl<rnen niifusu (o. r33r olan Abu'i-FidA'ya gore zoo bin qadrr)58 C'ermiyanh "su-
baErlar" idaresinde bolgeyi istilA ettiler
(rz6o-r3oo).6e BaEhca Bizans Eehirleri siirekli abluka altrnda tutularak teslim olmaya
zorlandr. istilarun yrlocr etkileri, az zamal-
particulieresidcle",
et Mdmorles,I
(ro8r-r3r7),
Emir Hrzrr
ment auXIIIe
1348
Travaur
6. Glrit dukasr ile Hrzrr
(1955),a-2ogtTurkddne-
1353
Mttek,
ii aragtrrma;
O. $aik qevirisi (Anlara,
TTK) yanhglar iqerir.
?" bk. H. inalcrk,
,.Ottoman
Methods of
conquest", studio.lslorni"
7. Girit
ie emiri
8. Girit
9e emiri
mi iizertnde P.
Studte, bala en
co,
II (r9g4,), ro3-r29.
dukasr ile Me nte Musa 1358
dukasr lle Mente-
Ahmed
IlYa-s
kaptanr ile Ilyas
. Fr B: pegoroni,.Ia hatica i;rfo*t'
della Mercatura, (yay. A.
Evans), cambridge Mass.
1935; E. Zachariadou,
1375
Girlt dukasr.ile
Mentege emiri Ilyas t4,o3
ro' Girit dukasr ile emir
_g_.
?3
Zachariadou' 5'
?4
lbid.,
6.
sonbuldu; beylerinkoruJrucu "istimAlet" politikasf" sonucu laskaridler (rzoBrz6r) donemindeki refah siirdii. taskarid Rfim ddneminde BatrAnadolu, devletin
agrrl* merkezi olmuq, Avmpa ile ticaret sayesinde ticaret ve tanm biiyirk geliqme
gostermiEti. Bu ddnemde Ege'de Ayasoluk (Altoluogo) italyan tiiccann yerlegti$
en onemli liman idi.r3oo-r34o donemine ait rir'iler, Al-'tlmati ve ibn Battuta
da
bolgenin zenginligini belirtmekted;.rler.
BaEhca Ege
limanlarr Ayasoluk ve Miletos (Palatia-Balat) Beylikler done-
minde italyanlar'rn Levant'ta ticaretinin odak noktalarr olmugtur. Boylece
italyanlar, bolgenin zengin kaynaklarrnr ve Asya kervan mallarrnr bu limanlarrn yeni sahipleri aracrhp.yle elde etmekte idiler. Bu dcinemde bu ticaretin
6nemi, Pegolotti'nin tiiccar reh-beri lo Pratr,ca'da7' aqrkca gdrtilmekledir. Beyhkler, Girtd'deki Venedik dukalarryla gegith tarihlerde ticaret antlagmalan
imzalamrqlar, ticareti teEvik etmiqlerdir.?'Ti.irk dcineminde izmir, daha ziyade korsan faaliyetleri iqin bir donanma i"issii oldu. Ticaret limanlarr Balat ve
Ayasoluk'ta italyan mahalleleri kuruldu. Venedikliler daha r3rB'de bolgede
yerleqen Tiirklerle ticaret antlaEmasr yaptrlar.T3 Bciylece, "Tiirklerle Venedik
arasrnda barrEcr bir iEbirligi kurulmuE bulunuyordu".Ta Aydrnogullarrnrn zen ginlikve kultiirununtanr$r Selquk'taki muhteqem isa Bey (r348-r39r) Cami-
idir. Osmanh iilkesinde
IIaLi.I inal.a,k Klasik
heniiz br;yle bir esere rastlamryomz.
edebiyat mengei: lrani gelenek, saray igret meclisleri ve musahib S6irler
241
I. Murad (1362-1389) d<ineminde BatrAnadolu, kokten degqimiere sahne
oidu. Rumeli'deki fetihleriyle rakipsiz bir gtiq kazanan, bir topcu birli$ne sahip olan (1389 Kosova savaErnda Osmanh toplarr bulundugu kesin bir olgudur)
I. Murad, zengin ve kiiltiirce ilerlemiq Anadolu beylikle rini, Germiyan, Aydrn,
Saruhan, Mentege ve Hamidogullannr kendine bapmh beylikler dummuna
getirdi.Ts I. Murad, btiyUk gelir getiren Gediz Eaphanesini kontrolu altrna almakla kalmamrE, Aydrn beyligini bagrmh hdle getirmiqti. Ote yandan Osmanh
idaresi, Ayasoluk'a gelen ipekkervanlannr Bursa yaydnelterek bu gehri OrtaDogu'nun belli baEh ipek pazan durumuna getirdi. Nigbolu'da r395'da Osmanh tutsagr olan J. Schiltberger "Wursa" (Bursa), bupik bir qehir olup ipek
ticaretinin diinya merkezlerinden biridir, diye yazmrEtrr. Bciylece, Germiyan
ve Aydrn, eski ekonomik refahrnr Osmanh lehine kaybediyordu. Anadolu ekonomi ve kiilttir tarihi bakrmrndan bu btr dewim ifade etmekte idi.
Germiyan Beyligi ve kiiltririi
Germiyan B.ylig, I. Yakrb Bey zamarunda (r3oo-r34o) BatrAnadolu'nun en griqlu
devleti olup beyligin merkezi Kutahya, uclarda en cjnemli kiiltur merkezi idi.
r3zo'lerde b.y'igi tasvir eden Arap k"l"og Masa,Ithu'1,-Abstlr Eu aynntilan verir:
Germiyan Bep, "Tiirk pidiqAtrlanmn en buyugtidtr:. Ttim Ttirkler (Uc Tttk beyleri)
iizerinde egemendir. B"ylik merkezi Ktitahya btip.k bir qehirdir (...) DediHerine
gdre, Ge rmiyan-ili'nde yi-rz Eehir ve kale var. Askeri lorkbindir (baqka rivAyette ath
ve yaya rjriyniabrn) (...) Kryafetleri srrma iqlemeli, larmrzr atlastandrr
:s bk. "Murad
I", DU
(H i.j. (. . .) istanbul sAhibinden Jrlda nizbm altt.n (hyperper- z tanesi bir Ve :6 Kiitahya Gerrniyan
nedlk altrm) harac alrr. Beyin emrinde paEalar, kadrlar, kAtipler, mastravlnrn buruklurrii
iyeti (sarayr), kcilelen, hazinedan, sarayrnda ahrrlan, mutfaklan, pAlr;rkJ<rr,da qok geq de ol"r,
Evli.va Qelebi'ni n tas\,rri
diqahlft zlyet eEyasr, E ahAne $ysi ve dri qe mele ri vardrr" ?6
(Set'ahatnan e IX., rg-zor
Kutahya Germiyan sarayrnda filizlenmiE yuksek saray ktilttrrtii\'{.Q. Varhk,
98) bii fikir
verirr Sarav, 3oo odah, nii, Osmanh'nrn nasrl bir cizenle benimsemeye qahgtr$r, L Murad
divanhAne ve hamamlar-,
doneminde Germiyan'dan, Devlet Hatun'un qehzAde BAyezid ile
genig bahgesi olan bir
evlenrne merasimi (r3Br) canl bigime yansrtmaktadrr.
saraydr.
i:A.E. Esterabadi. Bozm, Germiyan, Orta Anadolu ile srnrrdaE olup yuksek kultiir mer.llozrrt" (-vav' Krlisli Rifat)' kezleri Ko.yu, Krrqehir, Aksaray ile yakrn iliEki iginde idi. UciaIsrarLbul r928. K_rlisli Riiat
Osniarilr'nrnMoffololma- r1n en uzagrnda Osman-h, bu dcinemde Germiyan'dan ktiltiirce
crrsrlruz.n)^'ldirl-"p't-" hayli agaqr goriinmektedir.
Yuksek islAm-iran ktiltiirtinti en
u,o'lililii\?f3;ffifl y'icsek'Jir"]a. temsil eden sivas suttanr Kadr Burhaneddin,
yanrndaSamagarve Osmanh sultanr I. Murad Han'r "sAde-dil blr Mogol"
diye ktiBarr rnb:rv Mogol kabilel
s.decesavaQve"**,"f,lt giimser.?? I. Murad'ryakrndantanrmrq olanAhmedi (bk. ilerlde)
nua t:r'niyoiau. x"ar. onun iqin ..cemi. dmriinii hasbenlillAh gazAya sarf" eden, kendi_
rakrp i. ir{urad'r onl;
br.zeterekr,.,q"kgo.,"l]: ni kerAmet sahlbi sayan, "pak-ihlas ve pik-i'tikAd" saf bir bey
qahEryor. olarak tasvir eder. Rumeli ve Anadolu'da tiim yerli hanedanlara
.
) 1')
IIaItL Inala"k Klasik edebiyat mengei: lrani gelenek, saray igret meclisleri ve musahib
5airler
egemenligini tanrtarak
ilk
Osmanh imparatorlugunu kurmuE
rB
bk. "Murad I" DI4, (bu
bir kitap olarak
makaleyi
olan Gazi H{idAvendigAr?B Murad, Germiyan'dan Ktitahya ve Eg- geniqletip basmap
rigdz Gediz Eap madenini ele geqirmiE, Kutahya'ya o zaman L9 duEiintiyorum).
yaErnda bir genq olan o$lu EehzAde BAyezid'i deneyimli komutan ?e Alrk PaEazdde, (Agrteaqaoglu Ahmed Aqrki),
Kara TimurtaE Paqa ile birlikte sancak beyi gondermiqti Teeafih-iAI-t Osman,
(ZB3/r3Br). Bdyezid, Germiyano$lu'nun sarayrna yerleqti ve her- Istanbul r94?, 5r. ve 52.
hilde o zaman musAhib qdirlerin bazrlarr, Osmanh beyinin hiz- 8"Bdb, r3o-r3r.
K. Reet, European and
metine girmiqlerdir.
Islamlc Trade in the Early
Bursa ve YeniEehir'de yaprlan gdrkemli dtigun merasimi, o Ottoman State ' The mer'
chants , Cambridge' CUP,
devirde qok Onemli bir olay olarak vek6yinAmelere yansrmrq- 1999,8o
94; S. Faroqhi,
111.7e fu1adolu beyleri, Mrsrr sultanrnrn elqisi, iilkenin sancak "Alum Productiorr... ",
'Wiener
Zeitschrift fur die
beyleri dugtine de$erli arma$anlarla katrlmrElar. Gelini almaya kunde des
morgenJandes.
giden Osmanh heyeti baErnda Bursa kadrsr Koca Efendi, emir-i 71 697Q, r53-r75.
'Alem Aksungur Aga ve Qavug-baqr, kapr halkrndan bin seqkin I' istan-bul, OsmanJr Argisipahiyle birkaq ytiz hatun Kiitahya sarayrna geldiler. Sarayda vi, Mukata'a D. no. 385.
ziyafetler diizenlendi, arma$anlar ahp verildi.
Saraya mensup Germiyanh EAirlerin, ozellikle Ahmedi'nin, gimdi zengin
ve giiqlu yeni patronlarrna, Osmanh'nrn da bu ytiksek lolttir temsilcilerine
ihtiyacr vardr. Ktitahya sarayrnda ziyafetlere bakan Qaqnigir-bagr PagacukAga'yr BAyezid "kaynatasrndan dilek edup koyrvermedi". Paqacuk-Aga, EAir
$eyho$lu Mustafa'nrn h6misi idi.
Germiyan beylerinin ihtiqamh sarayrna, iEret meclislerine, selyahlarr
hayran brrakan zengin KUtahya qehrine destek olan servet kaynaklan arasrnda, Avrupa'ya Eap madeni ihracatr dnemli bir yer tutar. $ap, cizellikle kumaq
boyacrh$rnda boyayr sabitieEtiren bir kimyevi madde olarak pek onem-li bir
madde idi. Esas kayna$r Anadolu qap madenleri olup Anadolu ile Avmpa arasrndaki ticarette onemli bir yer tutmakta idi. r34o'a dogru Pegolotti "allume
de Cotai (Ktitahya) e ve d'Altoluogo"dan sdz eder. r6.yuzyrlda Osmanh iilkesinde bu krymetli maden, Gediz, Foqa, Ulubad, Kaprda$r, $abrn-Karahisar
(Koloneia) ve Rumeli'de Gumiilcune,Bo (Malrilye, Maronia?), Saruhan, YeniFoqa'da qrkanlmakta ldi. r6. yiizyrlda yalnrz Karahisar'rn makbul kaya qapr z
milyon akqa (35 bin altrn) ile iltizama veriliyordu . gS4/r54T
taa defterindeB' Anadolu' da qap tiretim merkezleri,
tarihli bir muka-
iiretilen mikdar kantar (r kantar=56 kg)
Kutahya
rJJ r
$aphane-i Gedos (3 yrlhk)
950
Teke-Hamid
Gedos ($aphane K<iyleri)
r5zo (r.5 milyon akqa)
r20o
ffenedikhle re iltizam) Alaiye ve Manavgad
z3o
Hali.l Inal,a,k Klasik edebiyat mengei: lrani gelenek, saray igret meclisleri ve musahib Sairler
ttl
z+)
Batr Anadolu, baqhca gap iiretim merkezi idi. Yukandaki listede Kiitahya-
Gediz gaphanesi, bu tarihlerde r33r kantar (yaklaErk 7g ton) iiretimiyle
Cenevizlilere iltizama verilerek devlet hazinesirre r.3?o. ooo akqa (yaklaQrk zz
bin altrn) getiriyordu. $ap, Aydrn limanlanndan Avmpa'ya ihrag olunmakta
idi; (r34o'larda gtimrtik vergisi de$er iizerinden % 4 idi). r3Br'de I. Murad
Kutahya ile beraber Egpigoz brilgesini Osmanh iiikesine katrnca; qap iltizam
geliri Osmanh hazinesine ait oldu.
Germiyanh musdhib g6irler
r. $eyhoglu Mustafa
rin, Sel quklu - i ran rnerkezlerindeh ytiksek
" zu refA " kiiltirrune yd nelmeleri,
ir talam Aiim ve giiri Uc bcilgesine gelcniE, TiiLrkrnen b eyleri c o mert p atro n olmuE Iardrr. C,ermiyarrh musAhib sarayEiirleri arasrnda $eyho$lu Mustaf a 6nde gelen ilk EAir sayrlmaktadrr.B' Sarayla iliEkisi erkenden kurulmuq goriinmekte; Germiyan Bep Mehmed (r34o-136r) ddneminde PaEa(cuk)-Aga himAyesinde sa-
Beyle
Obtir Germtyanh gAirler gibi $eyho$lu, Osmanhlardan ilkinYrldrnm BAyezid, Ti mur darbesinden sorua Emir Siileyman himayesine girmiqtir. Biyezid iqin'/gkname yazmay tasarladrgr brliruyor (eser kayrp).82 Necmeddin RAzi'nin Mnadu'l'Ibad gevtrisini BAyezid dOnemlnde Bo3/r4or'de tamamlamrg, hAmisi PaEacukAg"'y" sunmugtur.B8 Kenzu'l-KiiberA, RAzi'nin I. AlAeddin Keykfrbad adrnayazdrgr
FarsqaSil'ri setn"6,metarzrndaki eserinin ildvelerle bir qevirisidir. Eser, Selquklu devlet teEkilAtr irzerinde dnemli aynntrlar iqermektedir.Bv qeyhoglu, okuyanlar "Turkf -
dilde ol faideyi ve safAyr bulalar" dilegnde bulunur. $eyho$Iu, Hur;td u Ferahgad
mesnevisinde (Beyrt, 3356-337r, 7BB4-789D iEret meclhi tasvirleri yapmrgtrr.
Germiyan Beyiyarunda biiytik ni.ifirz sahibi $eyho$lu ile Ktitahya ya sonrada geldlg
aniaqrlanAhmedi arasrnda rekibet Osmanh donernlnde siiriip gitmiEtir. Ahmedi,
Stileyman Qelebi (r4oz-r4n) doneminde sarayda emirin en yalcn mrrsdhibt idi.
$eyho$lu'nun ciliim tarihi , Bo7/r4r4tarihine dogru kabul edilmeltedir.e"
b
ray hizmetine girdig belirtllmektedir. SiileFmanEih (136r-r387) drineminde
hiiktimdarrn yakrru, musahib'i olmuqtur. B.Fr "musd,hLbi," oldugunu kendisi
belirtmektedir.83 Resmi dil olan inqAda yetenegi dolapsrylayazrqma biirosunun
b a qr o larak nt an ctltk, s o nra tI eft erdarlt"k hiz metl e rinde bulunmuEtur.
i. Murad, Germiyan Beyi'nin saray ziyafetlerini diizenliyen PaEacuk-A$a'p
Osmanh sarayrna almrEtrr. Oyle gdriiniiyor ki, $ehzAde BAyezid Kutahya'da Sancak Beyr olarak yerleEtigrnde (r3Br), mus6.hib gAirlerden bazrlarr Osmanl hizmetine girmiElerdir.b4 $eyho$lu baEhca eseri aEk hikAyesi HurStd ve Ferah,Sad,'r
efendist ve himisi Sulelmango,h adrna H. ZBg (1387) tarihinde tamamlamrq,Bs
eseri Germiyan Beyi'nin oliimti i.izerine Kiitahya'da $ehzide Bayezid'e sunmuEtur.B6 ($eyho$lu. iran klasikleri AttAr, SenA'i ve NizAmi etkisinde kaldrgr gibi,
Selquklu dcjneminde Ttirkqe eserlervermig ustalardan Hoca Dehh6ni. Gtilqehri
ve dzellikle Hoca Mes'ud'dan
S
8'"$eyhogluMustala",14, Hemiqidumkamuhemdagidiim
alntrlar yapmr.qtrr. Boylece,
(Aktin), c.rr, s.4Br-485.
ben
,, lu{.Q. lr".l,k,,zi,
NiganudefterumAlu}razine onu Selquklu donemi TUrkge
edebiyatrru devam ettlrmig bir
Kamusun ben kula brldimig idi
$cyhoglu. hamisi Siiley
Sriziirne gol kadar tergib iderdi
rnan;ih'r bir dervig kadar
uSta sayabiliriz). $eyho$lu, patKi Sa-hban btivlece ta'1'rb iderdi
algak goniillu. comert, Eiirronu SiileymanqAh iqin saray
den anlar biri olarak
Uzun Firdevsi,nin
anlatrr. avnt zamanda onun
hayatr, prOtOkOl, devlet idareSi
notunu bcivle yorumlamak
rnusihibi oldugrnu lu be"v
Kilisli tufat,
hakkrnda didaktik_ansiklope_
,..,,rg":i:lbo.
itlerle belir^,^.
ru neyt ve L,levbahor'a dair".
dik eSerler yazmlE veya FarSTI\[,l.
Sirzii rrakgrn bilurdi ]rer ne dense
Ertin bahgrrr korrdr her neylense ns "l'rhnduryedil'z seksen
qadan Turkqeye qevirmigtir. Bu
dokuzdaki bl HurSidname
Flrrsrrsi guril<i buldr ben za'ifi
alanda SiileymanqAh adina' Kooldu Ahir"
Kr otnruEarn gce giindiiz herifi
brtsnd'rne ve Marzubanname ge86
f)zirrii nicc duta bilmez idi
O. F. Akun, "$eyhoglu
Mustafa", 14. s.48r.
Soziirniin birin iki krlmaz idi
virileri biliniyor.
B+
ll4
IIaLr,I Inalrrk Klasik
edebiyat mengei: irani gelenek, saray igret meclisleri ve mus6hib gairler
z. $eyhi
Osmanh sarayrnda Yrldrrrm Biyezid donerninden beri tamnmrg GermiyanJr
qAirlerden $eyhi, ribtir adryla SinAntiddinYusuf,e'Ahmedi gibi emir Siileyman
Qelebi musAhiblerinden olmuqtur. Germiyanh gAirleri, nedimleri arasrna alan
Emir Suleyman, Sehi'ye goree'$efri'de "tab'-r h6g ve elfAz-r dilkeg gori.ip tabi'at-i gi'riyye fehm etme$n qi're sevk etmiq", Ahmedi ile $eyhi arasrnda da ima "muqa'ara" yaptrrrr, giir s6yletirmiE. "$eyhii'E-qu'arA" mevlAnA $eyhi (Tabib Sinantiddin), iran'a grdip btryuk sfifilerie buluEmuEtur ("ilm-i zAhirve bAtrnda ved-i 'ulvA ve fenn-i tevhid ve tasawufda krsmet-i 'uzmdsr
szAktin' ibid',
var idl").e3 Trp ilminde uzman|k kazanmrg, birqok ilimlerde an-
s'48a
siklopedik g.ttig bilgler edinmiqti. Bir rnusahib srfatryla hAmisi l.I:"'u'Germivanogultan'
sultan iqin yazdrg Husrev u ttrtn'i, ansiklopedik-didaltft mesne- 8s bk. F. Kciprulii. ,.Anado_
viler arasrnda seqkin bir yer alrr. (LAtifie4 bunu belirterek, "gerqi. . . lu'da Turk Dili ve
efsdnedir, lAkin ma'nd ytiziinden izhAr-i 'ulfim ve ma'Arife 'illet ve ?,*?fm#;Nf$i"
bahinedir" der. $eyhi mesnevide "miimtAz ve faik'dir", gazelde Q.vartrk, tbtd".,v3-ry6.
"kudemA" arasrnda "tislob-r sAbrk"r temsil eder). BAyezid'den
(r4oz-r4rr), I. Mehmedve II. Murad'a muolmuEtur. BrB/r4.r5'te I. Mehmed'i tedavi iqin Germiyan'dan
sorrra Emir Stileyman
sAhib
ili:f;j;X#*ff:X,,
oldugunubelirtir.
eo Akrin, ibid., s.482.
qagrrlmrq, "hayatrnrn buyuk krsmrnr, qok zaman Ya'kfrb Bey'in ve e bk,F'K.,Timurtag'
biraz da Osmanl padiEihlarrnrn musdhibligi ve nedimligr" ile ge- f;l"ilJll3T:#l;?J;'
girmiEtir.es Vefatr, II. Murad'rn (r4zr-r45r) musAhibli$ne rast- Ci,is.rnu-wnil
lar. r4z8'de Ya'k0b Bey'in II. Murad'r ziyaretinde $eyhi'nin mih- e'Timurtas' )X'
Bevi'nin
mandar atandrp (J. von Hammer'den naklen Timurtaq, )Offil)
"|":Xlll
dogru olmamah (krE. Sa'deddin, I,339-34r. Oradaki " 'atdyA-i $A- e3 Latifi, Tezki.re. (yay.
hi" ifadesi yanhE yorumlanmrg olmah). Timur d.arbesiyle (r4oZ) A. Cevdet)' istan-bul,
Osmanl devleti "fetret" iqine dtrEmiiE, Germiyanoglu II. Ya'kub I,rlr1
i11",r.
tekrar Kutahya'da beyligrni ahnca $.yhi galiba onun yamna git- *tirr,,r.t.slci.s.
migtir: II. Ya'kirb Bey'e ait birvalCiyelerde gahitler arasrnda gortil- )c/II, K.
IIaItI Inalctk Klasik edebiyat mengei. lrani gelenek, saray i5ret meclisleri ve musahib
5airler
215
Ibid., )X\1.
Timurtag, KXI'II,
eo
e:
"lv{ehemmed
$eh"i.
lvlehrned Paqa olarak
Yorum-lar.
eu
TimurtaE, )O(Kl.
ee
ibid.3.
,"o ibid.
'"' 'firnurtaq 36; Hilsret it
$irin kuqkusuz uzun zaman
okunmug bir eserdir'
I{trner btr ge hr burryAd eylemekdur
Dcr ti divinn AbAd eylemekdur
Btr beyit, Fatih Sultan
lvlehmed'in r6. Jv.da
ye niden diizenlenen vakfi-yesinde,
llirner bir
Bc'AyA
Eehr bunyAd eylemekdir
kaibin ibAd eylemekdir
qeklinde kuJlanilmrgtrr.
meldedir. r4o?-r4r5 arasrnda Germiyan'da oldugu anla"yi ye g rhnakladrr.
$eyhi, I. M ehme d' in mtiLlk- i O s mAni
AkEemniden ihyA ettigrni bir kasidesinde anmrEtlr.e?
seddin, onu "Germiyan Turkti" diye anar.
Bununla beraber Germiyan ve Osmanh beyleri hizmetinde n7u s Ahib - nedinr, EAirlerde n $eyhi, $eyho $lu Mustafa
16
Bu didaLtik esere EAir bir nasthatnonr,e eklemiqtir:
"
Ahmedi ile birlikte Farisi cirneklere gdre geliEtirilmiq
divan dili ve sanatrndaki orijinallik ile, Osmanh klasik
edebiyatrn kurucularr arasrnda sayllmaktadrr (F. KopruIti'den itibaren edebiyat tarihqilerimiz, 15. ytizyrlda gelen
Ki sultanhkda bu dort i9 Siizindiir
SehAvet, pes Eeci'at 'adl u Din'dur
(Beit 7zl)
(...)
ve
divAn EAirlerinin baErnda $eyhi'yi anarlar. $eyhi'den sonra klasik divan qiirini gerqeLten aqan Eiir, Vehyuddino$lu
Ahrned PaEa sayrlrr. Ondan sonra NecAtl, Melihi, Meslhi
klasik dd nemin biipik te ms ilcile ri s ayrlmakla drr) .
$eyhi'nin trp ilmi iizerinde risalesi, hiqiik Nelname rnesnevisi ve AttAr'dan bir gevirisi (Habname) drErnda baghca
edebi eserleri, Htlsrev ri $irin'i, D,pan'rve edebiyatrm-rzda bir
Hamame
adh hicviyesidir. Genelde, tezhreci ve edebiyatcrlann ortak
olmayan
eEi
fikri, onun qAheseri Ilu srev il $irin bagl*h mesnevisi oldugudur; ttrm bu d6nem gA -
irlerinde oldugu gibi onda "iran EAirlerinden qok fazla ilhamlar ve izler" vardrr.eB
$Air, Hiisree r, firin'i (6g++ beyit), bir rivAyetteee Germiyano$lu iqin te'life
baqlamrg,'"o sonra II. Murad'rn emriyle tamamlayrp ona sunmuqtur. Murad'a
ilk saitanat yrilannda sunulan niishada' "Sorarsan kimdiir ve Hak'dan miieyyed / Direm Sultan MurAd ibni Muhammed"
Konu, kuqkusuz NizArni'nin Farsqa llornse'sinden ahndrp gibi, bazr beyitler
"aynen terciime"dir. Alcak TimurtaE'a gOre, eserin iigte ikisi $eyhi'ye aittir.
"$eylii esere kendi kigiligrnin damgasrnr koyabilmiqtir".'o' Sehi'ye g6re, terciimeye "Turki kisvet ve yeni hil'at gryurdi. insAf kl, bir Eive ile zib ii ziynet ve
nakq ile tarAvet ii letAfet vermiqdi.ir". "Acem tonrndan ol mah-birbu soydr /
HemAn-dem Rumi iislirbrna koydr"
Ozetle, Htlsrev ii $irtn mesnevisi, TUrkqede musAhib EAirlerin rornantik /
didaktik mesnevi tarzrnrn baqarrh giizel bir orne$idir.
Htlsrep u $i,fin, NizAmi'ninki gibi, bir aqkhikAyesi, fakat aynr zamanda hAmipatrona qeqitli bilimlerden yararh bilgrler vermeyi amaqlayan didaktik-ansiklopedik bir eserdir. Her musAhib EAir gtbi $eyhi de, himayesini aradr$r sultana e$itici, hoE bir esersunmak istemiEtir. "Sohbet-i hAssrnda" seqkin qAirler ile iqret meclislerinden baqrnr alamayan Sultan Murad'a qAir eserini
sunarken "bir koqede aq kimsesiz, garib, hasta ve muztarib" oldugunu belirtir, onurr hAmiligini ve inayetini bekler (Beyit 34). "Getur vaktidiir iy sarrAf - i
mAhir / 'inAyet feyzi qiin dcikdl cevAhir"
Sultan Murad'a kasidesi'nde n, (Beyit 6rB -7or) "Olsun sana mirsellem iy pAdigah-i a'zam / Hern rezm-i Riistem hem cAm-i meclis-i Cem" (Beyit 699)
BuyurmrE akil u sahib-firdset
Ki vAcibdiir gehe Eer' ii siYAset
Ra'iyyet olsa mer'a gAh rA'i
Kamu devlet devamrna ola dA'i (Beyrt 74r -742' 752)
Tiirkqe atas6zlerinin eklenmesi bir Uslfrp yeniligidir,"Nice anlar gani muhNe bilsun tok olanlar ag halin"
geti$er'ihukuk ve sultanrn siyaset hukuku, ikisi ada-letinyerine
"Ada-letnirilmesi iqin gerekiidir; sultan raiyyetin rahathgrru sa$layarak, on- '"" H' inalcrk'
a-lrr.
larrn duasrm almakla hiikiimdarhgrn devamrr.t gti.,..t.e altrna
fil;:',;iirfil;;#:i -*,
Bu d.tiEtince, tiim Osman| devlet felsefesinin temel taEr olacaktrr.'o' II/3-4 (rt65), 49 - r4,5.
tic hAlin /
Hi,tsrev
i, $irin'de iqret meclisi sahneleri il$nqtir (55.
Fasri),
"Srfat-r BahAr ve Meclis-i 'iqret sAhten-i Husrav ba-$irin") '
meclis-i iq$eyhi'ninl{ri sresri$irin'inde; gazellerle cogkulu sahneler iqeren
(Beyit
Bahar,
ZB63-35r9)'
nevrfinye-sakini,medrr
bit
ret tasviri, eserde uzunca
"Qemenler
Ab-i
(Beit
qewesi
hamzlar
?oo5):
a$aqlar,
bahqe, qigek tasvirleri,
hiisrevAne"
havz-i
geEme
u
revAne / Brndr
Bahqe iqinde kasrlar yaprlmrq, sultan geldl, sevgiliyi kargrladr; mAhrCrlar,
altrn giimiiq kiirsilere oturdu, bu cenette Earap iqmek mUbAh oldi' SAki ve yardrmcrlarr hizmete bagladrlar'
bir
216
HaIiI inala,k Klasik edebiyat mengei: lrani gelenek, saray igret meclisleri ve musahtb gairler
Sular guride olup cfrga geldi
Qiqekler kopdr sankim huEa geldi
(...)
Konuldr ktirsiler zerrin ii simitr
Oturdr mAh - r0lar ztrJrre - iYin
(.. .)
Qagrrdr
'akl virmen dmri bAda
Mtibah olur bilun cennette bAde
Hali,l, inalukKlasik edebiyat mengei: lrani gelenek, saray igret meclisleri ve musahib S6irler
ata
z+t
Gumiiq bilekliiler altun ayagr (kadelii)
Hakikat kullan
Siirup dew itdiler la'lin tudagr
Ana kulluk eden
(
$arap iqilmeye baqlayrnca musiki baqlar,
Muganniler diizetdt
idiip
sciz
sAz u
izidelerdir
'os
qehzadelerdir'os
3:t#;:yJ,'l:u";f,t;,o'"0
(r{oe). Bavezidtin obur
)
:*11T,:*,'#il#I:
Timur Anadolu'dan aYn-
ita'at
Dukeli begler etnisdur
Anun kullugrdur Tanrr'ya
Aviz
ii niydz ile ser-igAz
Siilerman' Yrldrnm
}il:f 3*::ii:;n::
tA'at
Siilefman'rn kardeqlerini
"kul" salmasr ilBinqtir'
DA'i, bundan sonra Stileyman'rn gahp geldigr bir savagr tasvir
eder. Bu savaq Rumeli'de kardeEi Musa'ya karEr kazandrgr zafere
iqaret olmahdrr. Bu tasvird.en sonra "HudAvendi$Ar'rn devAm-i devleti du'Asr"
boltimUnde hAmisinin sultanhgrnr teyid eden sdzler sciyler, "Cihan sensin ve
likin cAn sensin / Kamu 'dlem kulun sultAn sensin"
sunulmuq olmah,'o6
QengnA,me, Stileyman'rn baqarrh oldugu bir dclnemde
"Muzaffer leqkerin mansfir olsun / Hasfrdun dtigmanrn makhfir olsun"
(...)
,.iif;lffn:ffi::!|
HavA- dAriydi Perviz'iin kadimi
lvlusihib hem-derni vii hern nedimi
(...)
V' eger rna'gfik ideydi vash di'im
VticOdu 'iqrkun kalmazdr kA'im
Konu-
Kalurlar subha- dek bi-'akl u bi-cAn
Qengn6,me'rt'Lntipik, baganh, giizelbirsohtnarne oldugunakugkuyok-nrr.
ya, ttrm sAl<inAmelerde gordiigumiiz gbi bahar tasviriyle girer; Bahardan bahqe
tasvirine geler: "BahAnn leEkeri olduysa pirtn / Erigdi qehsuvAr-r qAh-i nevmz"
(...)
Bahardan bahqe tasvirine geler:
Sular odsuz prnardan kaynar oldu
Aras suy'u (Azerbaycan'da) kenannda tekrar qadrr kurdrlar' "Mey tr ney'rqk ile
olrnrEdr hem-dest / $eh oturmrg ol Uq hamr ile ser mest"
Bahklar su yiiziinde olrrar oldu
Husrev, $irin ile mehtAb sefasr /apar: "MtihelyA oldr gine meclis-i hAs
Olup ZUhre muganni mdh rakkAs"
(...)
/
Bulutlar grikyiiztinde gerdi siyvAn
3.
Ahmed-i De'i
Ahmed-i,Da?, ilkinYrldrnm Bdyezid'e, sonra Emir Stileyman'a intisap etmiq
"'3i:.tlj Erraylan.Ahmeti,
I)i'1. Ho)att
r
r'e Eserlt
rr*r,,lu
,rjX.
Ge rmiyanh gAirle rde ndir. Da' i' nin' o3 qAirliginin tanrgr olan
Qeng namesi,, sd,aklnd"me tarzrnda meclis-i iqreti konu alan Ttirkqe en
eski eserlerden biridir.'o4 Eser, yagamr iqret meclislerinde geqen
'"+ ltrraylan, Bz, Qengname, Siileyman Qelebi (r4oz - r4r r) adrna yazrlmrg ve ona sunulmuqtur.
"Es-Sultdnu'l-a'zam" diye hitab
'+:?:'iHi::'J;ig:hX9it Da'i, 44 beyitlik bir kasidesi ile
etti$i
hamisi
Siileyman'r
kardeqleri
r'e le rin o.t^yu Q,t,q,1,
Qelebi'ler iisttinde gdrtir:
EI'E, tv[akaletert ry2. (Beyit t69-ry$).
SabA ferrAE u sakkA
ebr-i nisAn
Bundan sonra qiqeklerin aylr aylr tasviri gelir"'Sabi
kAbrn / Seher gul ytiziine saqmrq girlAbrn"
gtl
goncasrn aqmrq
ni-
Meciis; ba$, gul, benefqe, stnbiil, EakAyik, elguvan, nergis, susen gibi qeqitli qigeklerle "uqma$a" benzer. Her kogede gadrrvanlardan suiar akar, hafif
esen yel cana can katar'
Duru sular so$itler diplerinde
DurulmuE siiciler bal kiiplerinde
Bu 'asr iqinde
bir devletlti HAndur
Yasag-r mr-rhkem
htikml revAndrr
(...)
r')
Cihan hallo dukeli hAs u'Amr
Edinmigler anr igret makAmr
IIaItL Inalcth Klasik edebiyat mengei: lrani gelenek, saray igret meclisleri ve musahib
5airler
Halrl inal,cilr,Klasik edebiyat mengei: lrani gelenek/ saray igret meclisleri ve mus6hib g6irler
249
iqinde bir meclis kurulmug
irem bagrna benzer taht urulmtrE
(..)
O ba$
Ana eydUr kamu'Agrk niyAzrn
Oturnrug bir nice
Nedim
nizikyigrtler
Ana kargu ider ma'guk nAzrn
ii 'Arif ti qdbuk yigitler
(. . ..,
So
nra g alg,ctlar rnve qal grlann tasviri gelir
:
Eu yAlfit revint
yalfit revAn k0t-r revAni
Gettir sAki
Oturmug bir qahcr
sAz
ehnde
Ne
Qalar btr sAz-r hOg-AvAz elinde
(. ...,
)'i$rmtdor-t ibriEirn
krh.
var
Veli her krhnun ruzbin dili var
Duz ey
mutrib nevAy-i ergan0nr
Siiz ey s6ki qarab-r erguvanl
Agagtan sAz ipek krllar dalalrnrg
Deriden iistiine yalu yalelmtq
(...)
(...)
Mey iq hdq gic ki sultan devridur bu
$ehingeh Mir SiileyrnAn devridtir bu
On iki perdeden soyler kamu rAz
MakamAt iqre qok sepArr e der ol
Bugirn'ayqla'iqret demidiir
$ardb u qAhid u sohbet-dernidiir
Ilm-edpar'dan anlayan zarifler her makamr bilir. $air burada makamlan srralar,
nihavend, hriseyni, isfahan, knciz, nevrcrz, raldb, za), gazel,
gehna, nuhiifte' "Irak ahengini qun yad eder ol / Sipahan iqre gok feryad eder oi"
Her makam belh etkisiyle dinleyende ayrr bir etkiyap ar:ree6,hi, fashnda halk
coQar, raksa kalkarlart
Seg61i, dugah, qargeh.
vaktin kim nevihat eyler rehAvi
Dinlerler terk iderler soz ii sAzr
Ne
(...)
Ki her bir 'Ag*a ma'Efikla
hOg
KenAr u bose ve halvet demidiir
r)
Siicl gerbetdiir ol qirin agrzdan
(...)
Diken $ildur yuzii giilzir elinden'oT
Anun vecdinde qevkile dururlar
SamA'u raks
iderler garh ururlar
N{usiki ve Earapla insan akhnr kaybeder, rna'Efika yalvarmalar baElar
'o?
iEr"t meclisinde'
dptk ve
ma' girk (rnah'bub) tgtn
bk. \f.G. Ardrews ve
M. Kalpakh, TheAgeof
Beloveds' Love andthe
Belo v ed i.n Early - M od,em
Ottoman ond, European
Culture and SocLety,
Durham and London, ?oo5.
Sabahleyrn su kenannda a$aqlar altrnda nedim, mutrib ve saki, sarhog uzanrrlar, "sabahrn lhtiyAr it bag iginde / A$aglar gdlgesinde su kenAnn"
Musahib Da'i kendinden bahisle, igret meclislerinden agrk tasvirler yapar,
SelAtin sohbetiniin hemdemi ben
HavAtin perdesiniin mah.remi ben
Krrnu gizluleri peydA krlan ol
Kamu 'Agrklarr
lrlan ol
EeydA
25()
Hahl Inalu"k Klasik edebiyat mengei: lrani gelenek, saray igret meclisleri ve musahib sairler
(...)
HaIrI Inala,kKlasik edebiyat mengei: lrani gelenek, saray iSret meclisleri ve musahib
Sairler
251
Nedimiim mutrib u guyende qengi
Velikin bir sakalsuz sAkimuz Yok
Herifum sarhog u mahmfir-i bengi
(...)
$arAb u Sem' u qAhid kanda kim var
(...)
Beyden in'Am bekler,
Benim ser-halka ol meclisde eyydr
HemAn ben kalmrqam
mahrim arada
(...)
Garib u muflis ii miskin ii mahcir
Gehi ma'gfrk dilinden terciirnAnrm
(...)
Gehi ma'gOkile ben hem-zebAnrm
Kulun Da'i ki geldi kaqgtin oldu
GetirrdU bir nice belti hur0fa
(...)
$ular kim bengilerdiir yerler esrAr
Duyar her perdeden yiiz
diirlii
esrAr
Halvette zahidler ve koqesinde sifiler,
Kamu ta'atlarrn yile
viriirler
Sem.i'a raks ururlar Eevk iderler
(...)
$arAb iqmek EAhid kocmak
igimdiir
Guzeller kande kim varyoldaqrmdur
(...)
Umrum
migiir ($ehname'de, Nizami'de, Gi.ilEehri'nin
sAld
Feleknd,rne'sinde iEret meclisi ve
tasvirleri).
Ahmed-i DA'i'nin Qengnarnesi'nde gordiigiimiiz fasrllar, r5. Juzyrlda RevAni'nin (ti. r5z4) 'isretnamest'nde aynen izlenmiqtir. $Air, bize qarap, bahqe,
aybahar, qiqekler, musiki alet ve makamlarr ile bir igret meclisini, ttim ilgrnq
tasrnrr
eqliginde
musiki
qiir,
do$a,
rrntrlarryla tasvir eder. Di'i Qengn6,me'de,
u
zevk
yaEamr
O,
kalmrgtrr.
ba$h
gelenegine
nimaya; kad,im irani zevk u safa
safa sayan
bir hUktimdann, SUleyman Qelebi'nin musahibi idi.
4. Ahmedi
taEa tdvbe qiqesini
Korum biryana zuhd endiqesini
Suleyman Qelebi ile MutAyebat,'"8
Gerqi huzfir-r hizmete her dem eriEmege
MuEtlkdur muhabbetle ciimle tAife
(...)
Stictden tizge higbir vakimuz yok
(...)
252
Sakind'meIer, Dd'i'den qok 6nce Arap
Qengname,cidden gtizel bir sdktnd,me'dtt.
belli b<ilUmleriyle bir edebi toft olaiqinde
gergeve
bir
belli
ve iran edebiyatrnda
qAir, bu qerqeveyi ve motifleri izletarunmrg
her
hemen
h"*.n
rak yerleEmiE,
Hah,l Inailrlk Klasik edebiyat mengei: iranl gelenek, saray igret meclisleri ve musahib gairler
dermiyanh musAhib qAirler alasrnda eserlerinin SeniEhgi ve sanatr bakrmrndan, kuEkusuz en dnde geleni Ahmedi'd ir.'"e Ahrnedi mahlasrni seqmiE
Mrolan sair Mevlana Taceddin ibrahim b. Hrzrr (1334-1414) genqliginde
srr'a gitmiE, klasik islAm ilimlerini
igrel
me"lisiitdekargrhkh
Lanfeler, griltEmelere
ri SiileymanqAh (136r-1387) ve II. Ya- ,r.d"r, ol"ln frkt"l.t
bunamutdyebat
kub'un (1387- L4z9) Osmanhlardan I' soylenir,
denir; bu Adet, Ielri'\llitolamusihibi
Mehmed ve II. Murad'rn
eratiiriine viicut vermigtir'
bk. Lami'i, Leta'if:
rak yazmrqtrr.
Farsgadan gevirile riyle
" Su] Ahmedi,
MevIAnA
Mrsu' dan dontrqfl
Osmanlt edebiyatr
tAnu'l- GermiyAnfye" Sirleymanqah'a hoca iizerinde derin etkileri
bilinen Lami'i Qelebi
b"F qiit sanatrna
okumuE, sonra gelip Kutahya'da yerleEmiq; baqhca eserlerini Germiyan beyle-
olmuqtur. Bu Germiyan
gontrl verdlgrnden Ahmedi qAuli$e "hadden
HaL,.L
,"8 Mutarebat,
haklcnda bk. "Kulttrr
Hattrnda ikr Sufi, Emlr
Ahmed Buhari ve Lamii
Qelebi"'Burso'da-Dunden
Tasavvuf.Kiilturu
lugune
Sempozyt'mu' Btldtn Kttabr"
Bursa ?oo2' ?15-25
'oe "14.Asrrda yetigen
Osmanl $lirlerinin en
buyugu" (F. Kopruhi,
"Al'nnedi.",DL1
, s.t65-r6),
Ahmedi Uzerinde belli
baglyazrlar iqin bk.
aqagda, Bibliyografya.
ve musahib $airler
Inala,kKlasik edebiyat mengei: lrani gelenek' saray i$ret meclisleri
253
ziyade" kendini vermigtir."o I. Murad, Ktitahya ile Germiyan'rn kuzey bolgesini
$aphene) iEgal edip orada oglu gehzAde Biyezid'iyerleqtirince (r34,), Sule.yrnanqAh bey'igrn batr krsmrna, Kula'ya qehldi ve r388'de olumiine kadar
orada
kaldr. Ahmedi'nin bu tanhe kadar onunyarunda kaldrgr anlaqrhyor. Ahmedi, I. Mu -
Tangrrnun fazhyile bir kaq zaman
rad'rn 1386 Karamanseferini ,Gazavutnarne'sinde (bk. og"pja) birgdztarup olarak
btittrn afirntrlanyla anlatrr. O zaman EAirimiz, efendisi SiiLlel.rnanqAh'la beraber
Mttrad'rn bu seferine katrlmrq gortinmektedir. Stle).manqeh'rn dliimii (r3BB) uzerine boqta kalan Eair, bir velinimet aramaya koyulur. Bunu islcenclemrirne'de
sdyle
anlatrr: (Beyit 2g4-zgs)
Mir Suleyman nitdi anda eydeviiz
Uc'dan uca araduk bu 'Alemi
Bulamadrk ehl-i kerem bir ademi
Kim kerem-ehli kimi olnriiq durur
Kimi yoklultan nihAn olniuq durur
$ehzade BAyezid, r3B9 bahannda babasr I. Murad'ln emriyle Kosova savagrna
katrlmakiizere Rumeli ye geqti$ zaman kugkusuzAhmedi')ayanrnda gdttirmiiE-
ttir' Ahmedi'nin Kosova'ya $derken ordunun g{izergAhr ve savaE tizerinde Gazavatname'de verdlgi ayrrntrlar bunun en giiqlii kanrtrdrr. HerhAlde Ahmedi, savaEtan 6nce Kiitahya'da Bayezid yamnda olmahdrr. Ankara savaEr'nda (r4oz),
Tatarlar ve Germiyan askeri Timur tarafrna gegip de iimit kalmayrnca,
Bayezid'in ordusu dagrhnaya baqladr. o zaman Bayezid'rn biinik o$lu "Emir Stile,r'rnan'r dahi pagalar arayerden qrkardrlar". Stile),rnan, yanrndaVe zirdzamQandarh Ali Paqa, deneyimli Karesili Eynebe$ SubaEr. Yerriqert A$asr Hasan A$a iJe
beraber Bursaia geldi; Rumeliyolunututtu.",TaqkciprtiluzAde'ye g6reAhmedi,
bir ara Timur'unyanrnda bulunmug ve latifeleri Timur'un qok ho"u UsArneddin
Taqkoprtrltizade, rsoft ri'i,k - i guna gittiginden de$erli arma$anlar bagrElamrg. $airin "neE'esi ke Nu.' ntanL11"c
qer'tris.i
:
lV{ehmed N4ecdi
HadA'i.ku'l-$okri'iA,
.
lstanbul H. rz6o, ro-?r;
T'agktipruluzidr,
lsi:t,n.denr rinle' nin ansiklo
pedik rrtteligni
" f,ittb
-
over..
I (.'ihurr nurnri
(Negri Tarihi), I, (h21.)
I" R. Ilnat ve lr{.A. Kolrncn,
.\r,[i^r r;r,
"'
T'[K
r,1-1.1,
35o.
j/,tr
Anr l:rgrrre nr:rddcler.i
igin bk John W. Barker,
Ilo,rutt'L
I
I,
Polaeologts
(r39r r4r5), New
Bnrnsrvick r 9fi9, Index,
Stile.r'nran (ielebi, .t24, 2zB.
',3 Is,l.,errdr,nldrne.
L Linver
Ilksinrile rnetin,
b. 1849.
l;l
Omrden girii virili.irse amAn
(Egngciz'
mAl-i zarAfet iizerine idi".
Ahmedi, Emir siileyman vanrna Edirne'ye gitmiq, Bizans'la bir
anlaqma imzalamrqtlr."? Siileyman'a (ci. r4rr) sundugu iskend,ernonre'sinde "Tet,dnh-i Muluk-L AI-.i osrnan." fashnda Siileyman'r
daima, sah, padisah, sultdn di-ye anar, "Mir Siileyman oldr anrnyerine q6h / Giin gibi rCrgendir ne hiicettir giivAh"
iskendem6,me'd.e A-i Osman fash, "pAdiqahi-i SultAnu'ssa'idi'g-qehid Emir Siiieyrnan" ile biter (sehta kelimesi r4rr'de
olumii irzerine sonradan ilAve ediimig olmah). Kayda de$er ki,
Ahmedi, suleyrnan'r cive' beyitlerinde Yrldrrrm Bayezid'den sonra Siileyman'rnpddigdh ve sultanoldugunu belirtir. Bu ifade onun
Stileyman yarirnda olduguna t-qk" brrakmaz.
I sk en dernai,n,e' de, "3 0 mrii olursa Siileyrnan' rn tarihini b ir kitap
qeklinde yazmak istedigine dair vaadi, 6nemliclir, Beyit
7849,
LIaItI Inalak Klasik edebiyat rnengei: lrani gelenek, saray igret meclisleri ve musahib
sairler
Bir kitaba daht bunyid idevtiz
Bunu, Stileyman' rn sa$hgrnda s oyle mekte d i r. lsken dem am e' yi ona sunmug tur. Fakat hAmisi Siileyman, r4rr'de hayatrnr kaybedince vaad ettigi kitabr,
r3B5-r389 ddnemini igeren bir Gazavatnd,me tarzrndayazacaklrr (bk. AEagrda).
Edirne'den elqi g6ndererek Timur'la temasa geqen Suleyman, Rumeli'de
egemenligini sa$lar, Timur'un tarihcisi Yazdi'ye g6re, Timur, 6 Ocak tarilili
bir yarlrgr ile Rumeli'de (asra-yaho) onu kendine ba$rmh bir emir olarak ta-
nrr. Timur, Anadolu'dan aynlmadan L Murad'rn kurdugu imparatorlu$u parherbirini kendine
ba$rmh lclmrqtrr. Baglangrgta Mehmed Qelebi de Timur'a ba$mhh$r tanrmrgtrr. Qelebi Mehmed a$abeyi Siileyman'a adant gdnderip onu babalarr
BAyezid tahtrna sahip "Eultan" olarak tanrr. Bu arada Bursa'yr kardeEi isa elinden alan Mehme d, devletin pdyitahtr (dd,ru's-saltana) Bursa'dayerleEir. Qelebi Mehmed'in Amasya'dan gelip Anadolu'ya egemen olmasrndan
Suleyman tedirgin olur."4 Mehmed'in, Timur adrnr taElyan Bur- "a Neqri, II. 43o.
sa'da basrlmrq 8o6 tarihl.i bir sikkesi bize kadar gelmiEtir (Mu- "s Qelebi kardeqler
arasrnda saltanat miicade hammed b. Bdyeztd Han, Demiir Han Gurkan, 8o6). (Hicri 8o6 lesi
iizerinde Ahmedi'nin
yrlr 2r Temmuz r4o3'de baElar, ro Temmuzt go4'debiter), Suley- gimdiyedek bilinmeyen
man Anadolu'ya geger. Mehmed Amasya-Tokat beyligine gekil- bir lv[ en d,ktbnanle va zd gr
hakkrnda bk. H. inalcrk,
mek zorunda kalrr (r4o4).
Ahmedi'nin bilinmeyen
Stileyman, herhdlde r4o6 tarihine kadarAnadolu'da kalmrE g0- Cazavatname ve (
lv[ enaktbn d,mes I
*ac ak) .
riiniiyor. Ahmedi, onunla beraberdir. Timur'un ba$rmhh$nr ta"6 IrI en6,ktbnanre, (N gri,
nrmrq bulunan Karamano$lu, o srrada Ankara iizerine geldi, Siv- II,4-z), "$imdi ol hamarihisar'r kuEattr; alamayrp bir havale kulesi yaplp abluka altrna al- mun 6nii tahrl pazarrdrr".
dr. SUleyman. Ankara'da ipret meciislerinde zevk u safa ile
meqguidtir M enakibnarne' y e gore "5 Siileyman, r 4 o3 - r 4 o 6 doneminde zamanrnr "Btiyuk Hamam" iqinde sohbet edtip qarap iqmekle geqirmektedir."6 Evrenuz (Evrenos) ve Ali Paqa grbi devrin ileri gelen ricAli onunla beraberdller.
Kuqkusuz, EAirimiz Ahmedi bu sohbet Alemlerinde Stileyman'a nedimlik ediyordu. Dtistfi,n'tAme-L Enveri (N. Oztiirk yayrnr, {z), Ahmedi'nin Siileyman yanrnda musahibligini goyle anlatrr,
qalamrg, eski. beylere ve yerel hanedanlarayarhglar vererek
r
g
e
Mir SiileymAn dtin ii gtn sohbet eder
Ahmediyle deur-be-dem'igret ider
Ahmedi dervigdi bay evledl
qAh
Oldr nruhtaq ana ciimle ehl-i cah
HaIi.L
Inala,k Klasik edebiyat mengei: lrani gelenek, saray igret meclisleri ve musahib gairler
255
Miilk lstese olmadan arada harb
Nufuzlu nedim Ahmedi ile Vezir Qandarh Ali Paqa arasrnda iliEkiler iyi degildi. MevlAnA Ahmedi, "TevArih-i Miilnk-i A-i Osman"da Qandarh Hahf i
"ilmi azdr" diye ktiqtimser (Silay, Beyit r43-r44).
Feth olayidi ana gark u garb
Ol miirtiwetltidtirur ehl-i 'ata
Ol
Cird u ihsAn eyledi ol la-nazir
ftittiwet rssrdur ni'me'l-fetd
Selanik'i elden grkardr ol emir
Kibrden olup-durur nefsi beri
Hemyaruz ahlAkdandur ol Ari
Anr istan-bul Telcvrirr alur
Hileple boyle ig ana kalur
(...)
r4o3 antlaqmasryla SelAnik'in imparatora geri verilmiq olmasr, Osmanllar
arasrnda affedilmez bir fedakarhk sayrhyordu. Qelebi Mehmed ve Karama-
Bi-kerin nesneyi kimden kim bile
idibile
no$lu, Siileyman'a karEr kardegi Mfisa Qelebi'yi Rumeli'ne gonderdiier
4o 6) . MusA, Kastamonu'dan Efl ak Volvodasr Mirde a yanr na gitti, Rumeli Uc beylerlnin yardrmryla"T "tamAm Rfim-ili'ni
zaptetti". Bu haber, Stilefman'a eriqince "gAyet miiteellim olup"
"6 r[enak*:n"ame (Negri Il
h.^en
Rumeli'ne geqmeye karar verdi. r4o6'da Edirne'ye, ya+71'
nrnda musAhib gAirler oldugu hAlde geqmiq olmah.
Bu srrada Stileyman'rn devlet iglerinde sa$kolu QandarhAli PagaAnkara'da
vefat etti (zo Arahk 4o6). Rumeli'ye geqme kararrnrn nasrl verilmig oldugunu Menakibname (Ahmedi) goyle anlatrr: "SAir vtzerd ile danrqrp E6yle maslahat gordiiler ki, gece giindiiz demeyip gideler.... andan goqiip isti'cAlle gidip istan-bul'a yettiler. istanbul Tekr,uru'na (imparator) bazr i,I ad,aynp andan
geqip gittiler (Imparator Manuel II rakip EehzAdelerin Bogaz'dan her gegiEini firsat bilip toprak odunleri koparmalta idi). "Emir Suleyman Edirne'ye
gelip tahta geqiip oturdu, leyl ti nihAr 'ayq u 'iErete meggul olup zevk u sohbete mukalyed oldu"."B Bu sohbet meclislerinde "Sultan" Stileyman'rn sadrk
nedimi, kurkusuz Ahmedi ldi: "Ahmedi hem hizmetine irdi anun / Yoluna
Ya anun qerhin tamAm
(B o /
9
":Ahrnedi. Menl.kr,bnanre
(Negri' lI' 476)-
cAn u
lskendem"ante'yi de bu srrada tamamlayrp (Osmanli tarihi eklenip) Siileyman'a sundu. Ahmedi' n rn iskend,erndm,e' de Siileyman'rn zaferinden sozeden
beyitleri, kugkusuz Mfrsa'ya ilk galebesiyle ilgilidir: Stileyman, ilk karErlaqmada iistiin geldl (r4ro Haziran, Temmuz?). "Be$ler, Rfim-ili'nden kaqup Emir
Siileyman'a geltip ita'At eftiler".
Ahmedi. Siileyman'rn ruh hAletini sdvle anlatrr,
J'J
Gerqi legker var genc u dest-res
Likin itrnez miilk almaga heves
Himrneti katrnda anun miilk*i zemin
.25()
Burada
gOz
tamgAhmedi'yi izleyelim, Baskrn arunda Siileyman "hamam iqin-
igerdi"; kendisini uyardrlar. Ahmedi, Mend,klbn6,rne'de dramrn nasrl sonuca glttigini canlandrnr, "yine sohbetine megsul oldu"; Stileyman'r
destekleyenyaqir Uc beyi Hacr Ewenuz gelip kendisine, Mfisa'mn askeriyie kaprya dayandrgrru haber verdiginde, "Ay Hacr Lala! beni sohbetimden
aFrma", yamtryla onu huzumndan kovdu."9 I. Murad'dan beri Ye- "e Siile)rman, "Bir
de sohbet ediip Ear6.b
nigeri A$asr olan (i387 Ceneviz antlaqmasrnr yapanlardandrr)
cihinr virdi anun"
Bir iiveziin kanadrncadrr
Ahmedi, patronu StiLleyman Qelebi ile mutlu ayg u igret yagamrnrn devamr hi.ilile der ki, "Omr bAgrna eriqmesi.in hazAn /Yirine kimse gefiirmesin cihAn"
Ama, Edirne'de bu zevk u sefa Alemi qok siirmez. ilkln, Qelebi Mehmed Ankara ve Bursa'da kendine yandaqlar buldu. Amasya'dan hareketle Ankara'ya
geldi, Bursa kaprlarrnr agtr., Batr Anadolu'da Karesi, Aydrn, Samhan, MenteEe,
Teke ve Germiyan illeri onu sultan tanrdilar. Rumeli'de genq enerjik Osmanh
qehzddesi Mfrsa srk srkbaskenlaryapryordu; Uc kuwetlerinin "kurdu" Mihalo$lu ile son bir baskrnda MOsa bagarrh oldu. Edirne'i ele gegirdi ($ubat r4rr).
yAsr
he
min
HaIi,I Inala,k Klasik edebryat rnengei: lran? gelenek, saray igret meclisleri ve musahib gairler
arada
igme$e otursa bir kaq aY
anda kalurdu".
Hasan A$a gelip uyardr, onu da hakaretle geri gdnderdi. Hasan,
tiim kapr kuluyla Mfisa tarafina geqti. MOsa, dogru hamam iizerine ytirtidti. Stileyman ancak o zaman "cAmr yere qalup eyitti: ey dirigA, nefis
elinden nengu nAmryabana saldrm" diye hemen saraylna koqtu. Ahmedi, sarayda onun periqanhgrnr canlt uslfibuyla Edyle anlatrr: "Emir Siileyman Ah u
vAh edip iqeriide eyidirdi ki, eywAh ne miigkil iqe tug olup nentin gibi belAya
miirtekib oldum" diye, geceyi bekledi. Gece olunca atlanup, istanbul'da dostu imparator yanrna kaqrp sr$rumak iqin bir Tiirkmen }llavuzla firar yolunu
tuttu. TUrkmen krhrrz onu, Di.igtncii-ili'nde kendi TUrkmenleri yanrna gdti.irdii. Tiirkmenler etrafinr qevirip adamlannr oldiirduler, kendisini ba$ladrlarO srrada MOsA Qelebi yetiqti ve Kolmn-MusAsr denilen adamrnr gOnderdi.
"Konrn-Musdsr varup onu bogup Eehid etti". Ahmedi, bu acrklt son iizerine
efendisini qoyle anlatrr: "Merhfim h0b sfrretlti ve mergup siretlii, sehAvette
Hahl inaluk Klasik edebiyat mengei: lrani gelenek, saray igret meclisleri ve musahib gairler
zcl
'
2"
lt'l cndktbnanr.e
(N eEri,
rr, 486).
'"' llen aldbname'ye gore
MusA donemi dewimci brr
d0nemdir. Uc beylerinin
"gizi politikasr" MfisA
devlet i ne .\'on verrrri$tir.
Bu atrnrrsfe rde Ahmedi
grbiieri n ozledi$i yagam
tarzrna .yer yok-tur. Bu
dcjnemi iyi anlayan P.
V''ittek'in gu makalesine
bk. "De la d6faite
d'Ankara i la prise de
Constantinople", P.
Wiltek.
I' ent
Lo.
Formati,on de
plre Ottoman, yay. Y.
M6nage, Variorum
Reprints: Londra r982.
Tiirkge qevirisi: "Arkara
Bozgr-rnun da n I stanbul'un
Zaptrna (r4oz-r455;",
Belleten (H.1.), )Cffll
(r943), 55?-589.
'"' Anonrrn Tevarih -t Al-t
bi-nazir ldi ve kibr ii hasedden beri idi ve ceeyti sunular sunup". Hatta "Mevl6nd Ahmed (kendinden s6z edtip) anrn zamanrnda guy0'bulup enva'-i'avatif (ve) ihsan birle mugtenem olup anun adrna iskendemarn{y nazrn edup
bi-misl
ve Qeca'atte
mi' halka
beyaza gettirdU".'?"
MusA, ttim Rumeli'ye egemen olur. Ahmedi, Menahlbnarne'sinde Mfisa'ya kargrdrr: MusA vaLtiyle Siileyman'r desteklemiq olanlara kargr giddet gdsterir. imparatoru tehdid eder, haraq istemek
iqin Qandarh ibrahim Paqa'yr elqilikle istanbul'a gdnderir.'2'
Qandarh ibrahim, Bursa'da bulunan Qelebi Mehmed'le temasa
geqer, beylerin Mfisa'ya kargr oidugunu
biidirir
ve Qelebi'nin da-
vetini kabul ederek Bursa'ya, yanrna gider, onun veziri olur. $air
Ahmedi de o zaman Qelebi Mehmed'inyanrna kagmrq gdriinmek-
tedir. Menakibnanxe'nirrverdigi ilgrnq ayrrntrlar, MOsA Qelebl dcineminde (r4rr-r4r3) Rumeli'de "devrimci" bir idarenin geldigl-
ni gdstermektedir: Siileyman'rn Hristiyan devletlere toprak ba$Elayan, 6dtrn veren, gaza politikaslnr brrakarak Anadolu'nun
genq kuqaklanna timar, kale ve donanma azepligi kaprlannr kapayan, saraylarda zevk u safa meclislerinde vakit gegiren, bir kelime ile Osmanh'nrn buyuklugunii yapan "gazA" politikaslna srrt
geviren bir idare yerine, Mfrsa tekrar Uc'lann geleneg'ine ydnelen
bir idare getirdi: Beyierbeyiiige Uc beylerinin onderi Gazi Mihalo$lu'nu, Ka-
Osnron (F. Giese NeEri),
(hzl. N. Azanrat), istanbul,
r992, 3o-33.
draskerli$e frkrh Alimi ve radikal dinci $eyh Bedreddin'i atadr. Bu ikisi,
Uc'lardaki yaEamr ve ihtiyaqlan temsil eden kiqilerdi. Siileyman donemine
genel tepkiyi biz, halk duygulannr yansrtan Anoni,m TevA,rfh-i, AL-t Osman'da
okuyoruz: Yrldrnm "andan gelup Edirne'de karar idiipVulk-o$lu, krzrnrYrldrnm Han'a verdi (...) Ta Vulk-o$lu krzr gelmeyince Yrldrnm Han sohbet ve 'iqret nidugin bilmezdi. Hiq iqmezlerdi ve garap sohbeti olmazdr (...) an-lar dahi
rtlemadan utanrp ne dirlerse sozlerinden qrkmazlardr (...) hemAndem OsmAn
be$lerineAcemve KaramAniler musdhib oldu, Osmanbe$leri dahi dtirlii durIti g'undhlara miirtekib oldrlar"."' Siileyman, devlet iqlerini Qandarh Ali Paqa
eline brrakmrqtr. "HemAn ki Kara Halil o$lu Ali Paga vezir oldu, frsk u fuctrr ziyAde oldr; mahlfib oglanlarryanrna aldr; adrnr igoglant, kodr. Bir nice zaman ne
gerekse idtip grkarup mansrb virdi... Al-l Osman bir salb kavm idi, anlar (dAniqmendler) geldiler, diirlti diirlii hilelere bagladrlar... Ali Paga bir zewAk kigi idi; ekseri halk ana tabi oldular". Gergekte, medrese gormiig Aii PaEa; klasik islAm kurumlarrnr, saray yaEam AdAbrnr, biirokratik yOntemleri, gulAm
sistemini, maliye usfillerini, Azeri-iranh biirokratlar yardrmryla uygulayarak
devlet idaresinde ve saray yaEamrnda reformlar yapmrE bir devlet adamr idl.
Onun getirdigryeni idare, gAzi Uc geleneklerine ba$h kimselere ters diiqiiyordu (Ali Paqa, r3B7'de babasr Qandarh Hayreddin'in oltimiinden beri vezir idi).
imparator II. Manuel'in bir mekrubundan biliyoruz ki, Yrldrnm zamanrnda
258
Hah,I Inala,k Klasik
edebiyat mengei: lrani gelenek, saray igret meclisleri ve mus6hib gAirler
Osmanh sarayr hayli de$qmiq bulunuyordu. Manuel, onun iqret '"3 Barker, ibid., Bo-Br.
meclislerinden ve iqki iqtigrnden sdz eder.'?3 BAyezid, Bursa'da '2+Br"rY-entgenntnHattrat\
istanbul
ulu camii'nin inqasrna karar verdi$i z^man"qurb-i hamrdan vaz llt,*r.u"otlli)'
gelip 'ulemA-i 'izamla ve meEAyih-i kiramla musAhabet edtip icrA-yr Eer'-i kavim iizere miistakim oldu". Arap seyyahlarr, Anadolu Turk halkrnrn iqkiye diiEktinJUg'tinii abartrh bigimde vurgularlar. Al-'Umari'nin Anadolu'yu gezen rAvisine gdre, bu memleketin ahalisi iqkiye diiEkundur, iqkiden
ve cinsellilcten baqka gey diigiinmezler, "onlarrn, emirleri sayesinde sAkinin
zulmiinden (...) ve aEk derdinden bagka hiqbir qeyden gikAyetleri yoktur". Mrsrr sultanr Baybars ordusuyla Kayseri'ye geldigrnde (rz7f e$lence yerlerinin
sahiplerini huzuruna getiffti ve e$lence yerlerinin kapatrlmaslnl emr etti (Al'Umari). Keza, Bi.zans askeri hakkrnda Al-'Umari'nin rivileri, onlarrn "ipekii
gi)ryne, iqkiye dtiEkiinluklerini duymuE, onlarrn Earap derdinden bagka dertleri yoktur, gerqek asker sayrlmazlar" der ve ilAve eder, "$arkrcrlar ve e$lence
sahipleri imparatorun sofrasrndan eksik olmazlar". II. Glyaseddin Keyhiisrev'in iqki Alemini Bizans'ta 6$rendi$ hakkrndaki Selquklu rivayetini yukanda kaydettik. Ttirkler arasrnda igkiye duqhin-luk tizerinde bir gdztanrp Yeniqeri Mihail Konstantinovic (Fatih doneml) E6yle yazar, "Saray mensuplarr,
hizmet erbabr ve bazr beyler Earap iqmektedirler, fakat savaEa gittiklerinde
genel olarak hiq kimse Earap igmez" ."4 En eski bir riviyet olarakYahgi Fakih,
(r4oo'lerde) Osman Gazi'nin indnu Tekr,rrm ile "sayda ve 'iErete" meqgul oldugrrnu kaydeder.
iskendern6me'de igret meclisi ve mus6hibler
iskendemi.me, iskender'in tarihiyle birlikte blr dtinya
tarihldir.
Bu arada NuEire -
vAn-r 'Adil doneminde Hz. Peygamber'in doguEunu, mtrcize ve garvelerini (Beyrt
(BeFt 6o$ -7t 4o)' iran' 599o - 6or6), Hulefe-p RAqidin, Emeviler ve AbbAsiler
(
(6rb-63b),
hiiktim stirmtiE haneiran'da
Celapriler 64a-65a) ile
da Mogollar
(r3Bz-r.4,ro)
ile son bulur.
Bahadrr
SultanAhmed
danlarrntarihi lcsaca anlatrlrr.
Tevarfh"-i AL-i" Osmdn b<iliimii esere soruadan Suleyman Qelebi yarunda musAhi}
iken ilAve oiunmuqtur. qogu niishalarda bu fasrl "PAdiEAhi-i Sultanu'q-sa'idi'Eqehid Emir Suleyman" baghgryla verilir. Mesnevinin didaktik-ansiklopedik niteligr dolalnsile astronomi-astroloji bilgrleri yer alrr (39a-b). Mezopotamya medeniyetinden beri dogu saraylannda miineccim hayati g6revi olan bir mevki sahibidir. Yrldrzlarla di.inva 1'tiziinde kiqiler ve olup geqen olaylar arasrnda kesin bir
iligki bulunduguna inamhr, iskender "t'eth ii zafer" yrldrzr altrnda dogrnuE "Bir
miineccim getirib her bAbile i Tali'in gordurdti rstrrabile (BeFt 48B)".
Huktimdar, giriEecegi 6nemli iqlerde, meselA bir sefere baElamadanyrldrzlann hareketine gcire en ugurlu vakli mi.ineccimden o$renir.
i skendemame' de' i;remAfiLe tarzrnda fasrllar; dogum, sefer drinuqu, avlanma
Hattl inatctk Klasik edebiyat mengei: lrani gelenek, saray igret meclisleri ve mus6hib gairler
259
gibi kutlamalar dolayrsryla verilmiEtir. Iskender'in dogumu dolayrsryla kurulan meclis (Beyit 467-5o5) tasviri:
Sciz
lle diizmisdi biilbtil
Rast
sAzrnr
itmiqdi nevida Avizrnr (Beyit 47.)
Nergis almrgdr ele zerrin kadeh
Hatrn anun melAi'k cAmrdur
Her ne
Her grz iqinde bulunmaya halel
Diinyanrn gegicili$inden s6z edip der ki (Beyrt 3o46-3o49)'
Ben
Mutrib olmrgdr nevida perde-sAz
sAz
Gdh mutrib dUzeridt sAzr '0d
Gah biilbiil sozile ederdi surird (Beyit 4,Bo-4Bz)
Cem meclisi gece toplanrr'
Nice kevkeb ki ana giin hayrAn olur
Nurry ile ye{yuzii tAbAn olur (Beyit 49o)
iskender'in iqret meclisleri iizerine verilen ayrrntilar, bize kuEkusuz, NizAmiAhmedi zamamnda geleneksel bezmin nasrl geqti$ hakkrnda bir fikir vermektedir, Htrkiimdar "halvethAnesi"nden (enderun) bahqeye qrkar. ilk fasrl, grizel
sAki elinden garap igmekle baglar. O srrada geng ahenglyle isfahan ve lralt, rrrakamlanndan gazeller okunur; dinleyen "Aqrklar"rnytre$ne aynhk derdi diiger;
iqret yeri Ziihre'nin O/ents) evine d6ner; sonra nelzen "her perde"den qalmaya baqlar; "ayrrhllardan EikAyet eder", g6nirllerden kaygrlarr giderir. Burada
Ahmedi, kendi yaEhhgrnr anar (Beyit, z8og). Ney nagmesiyle htiktimdar garap
iqmeye devam eder, keyif hAlinde bagrElarrru yapmaya baglar; miicevherlerle
ipekli hil'atlar dagrtrr, soma kAtibi qagurp emirleryazdnp istekleri kargrlar.
Ahmedi, musihiblik gdrevini yerine getirmek iizere hiikiimdara, siirekli
tahtta kalmanrn koEullarrnr aqrklar, halka adaletten ay'rrlmamasrnr dgiitler.
iqret meclisinde qahnan sazlarr ve makamlan tasvir, Lsretnamelerin ortak anagizgilerindendir (krE. Ahmed-i DA'i). Ahmedi, bunu iskendemarne'de, Hindistan melikiyle av meclisi dolayrsryla yapar.
Ahmedi, musAhiblik gdrevini Eoyle ifade eder (Beyit 57o-g7g):
Ahmedi'niin key s6zin iEidesin
ilhAmrdur
Ger anun sdziyle idesin'amel
La'l-gfrn itmigdi gtrl yriziin ferah
Saki itmisdi cemende bezme
sdz dise hak
ki nakEile divdn ba$lanm
Kenduziimu dirli gimde a$larrm
Sciztimii can kulagryla krl semA'
Bu tene canrn dimeden elvedi'
Ben tarikat gerhin idertim sana
Bu hikAyet
bir bahinediir bana
iskenderndme'de Ahmedi srk srk kendisine hitdb eder (Beyit, 4ar39- 4dr53):
Ahmedi'yi iy kerim-i
lAyezAl
Diinyenin hrrsrna itme pdyimAl
(...)
Hatrrrndan'rqkrnr dur ttmegil
Grinltinu dtinyAya magr0r itmegl
(...)
Kime
iimidi olduyise miilk(ii)
mAl
Sensin iimmidi anun ya Zu'l-celAl
Bir igret meclisinde Ahmedi sevilisiyle'
Bir miibArek grce kim kamr6yidi
Anda 'iygiimiiz yirzii hamrAyidi
r)
Kend0zUne devleti is idesin
YAr olmugdu beniimle hem-kadeh
Kim sozii anun kamu candan gelDr
Her nekim iderse 'irfAndan geliir
26(l
Hahl inallrkKlasik edebiyat mengei: lrani gelenek, saray igret meclisleri ve musahib gairler
Dolmug idi cAnum u gdnlum ferah
Halr.I Inola.k, Klasik
edebiyat mengei: lrani gelenek, saray igret meclisleri ve musahib g6irler
267
Kalmrqidiim hatt (u) hAlinde anun
Oldr cAm-i la'lgfrndan nim-mest
Mahvolmugdum cemAlinde anun
Virdi ol-dem halka goh tac u kemer
(..
Kal'a vu iklim Eehr sim (u) zer
)
Bir yanrmdan saqar iken mAh tAb
BaEka
(Beit zTBB-a833)
bir iEret meclisi tasviri:
Biryanrmdan r0gen olmug AfttAb
"Der Srfat-i Bezm-i iskenderve Ariig-i
in"
(...)
Ben ana krlardum ol aya nazar
Qrkdr halvethdnesinden gAd -kAm
BArgdha geldi cumle hAs u'Am
Ben sorardrm andan ol aydan haber
(...)
Ahmedi'nin sevgilisi aya bakrp niye eksiliir, niye biryiir diye sorar, gAir astronomi bilgrstni kullanrr (Beyit 4459- 4463),
Ndyzen giinkim eline aldr nAy
Ziihre sdzr perdesin eyledi tay
Ne kadar
kim grinden olurise dfir
Ol kadar artar anun cirminde n0r
Ney duzub her perdede
durlii nagam
Ne gdntilde grssa kodu vii ne gAm
(...)
(...)
Bil kim n0r
aya giinegden
geltir
Nfir zAhir kendiist bitrn olur
Bu
noltada tasar.vufunvahd,et-i, t:itcAd inanrqrna geqer (Beyit 44TT-442il,
Vey iiniine $ah iqlp
BAde negvi gcinlflne
Cumle ilem andan almrEdur viic0d
Bahqig
Kamusrna ol krlubdur fevzi cird
Atlas (u) diba vti
TA
ki kiqi varhgrnr vermeye
bir kaq kadeh
virdi ferah
itdi Keyd-i Hinde bi-gumAr
diirr-i
gAhvAr
"s Biiyiik Selquklu dc;ne-
(...)
Bir nefes mahi0brna ol ermeye
ilerii geldi debir
Kim biqerdi hAmeden mugk-i 'abir
Pes buJ'urdr
iskender, Hindistan fethine giriqir (Beyit rg1z-zozi, Hint htiLkiimdarrndan
elqiier geldiginde iskender bir "toE" tertip etti. Orada Hint feylesofuna Tann,
kAinat ve ruh hakkrnda sorular sorar. $air, burada uzun bahislerde Aleminyaradrlrqr (Beyir zzio), Tanrr, gtikler ve Jeldrzlar, ruh ve beden i.izerinde uzun aqrklamalaryapar (GiilEehri'nin, Felekn1,me'siyle karErlagtrr) (Beyit: 2roB-z7go):
t62
minde yaEarn-rq olan HayyAm
(r ra3- r186) dun;'anrn fAniligini garapla unutmaya
qahgrr, rubA'ilerinde igret
meclisindekilerin felse -
fesini dile getirir, bir
ruba'isinde: gcirnlekci,
AnguSt - i F eridAn u kaf - t
Kayhusraw' Bar garh ntha'
Qiin $eh emriyle ele alub kalem
Qekdi kAf0r iistiine miiqkin rakam
dan-t,
ge
mipindari
$Ah-r Cem devlet eline aldr cirn
BAde nfiq itdi ve oldr qAdkAm
Bundan sonra Ahmedi hiikiimdara Adil idarenin cinemi iizerinde O$ttler ve zBzB-zBSz) ' "Ger olayrm der isen pe)'veste qah / Cehd it kim olmaya ardrnca ih"
iskender da$lara kaplan avrna qilcnadan once yine bir meclis-i iqret diizenler'
(...)
(Bent z955-29ry). Hayydm'r anrmsatan
IIaIi.I Ino,Ia"k Klasik edebiyat mengei. lrani gelenek, saray igret meclisleri ve musahib gairler
rir (Beyit
gu beyrtle baglar"?S
HaLtI Inalcr.k Klasik edebiyat mengei: lrani gelenek, saray igret meclisleri ve musahib gaider
263
Hcr nc zerre kim tozrdur yerde bAd
YA Feridtrn
dur sorarsan
vA KubAd
Eehadetine kadar) ot4ylan ve Qelebi Sultan Mehmed'in
iki clnemli duzyazr metni, Neqri'nin
nd i tarihi ne de$qtirme n ekl e di$ (inte rp olatio n) anlaErlmal".tad tr. "?
Kosova'da
I. Murad'rn
r4oZ-r4r3 ddnemi biyografisini iqeren
ke
(...)
Bu son iki metin, NeEri'deki 6teki metinlerden iislOp ve iqeri$ bakrmrndan
tamamryla ayn metinlerdir ve igerdigi ayrrntrlar, bir goztanrgr tarafrndan anla'V/ittek ve V. Mdnage fark ettrldrgr izlenimini vermektedir. Bu dzellikleri, P.
miEler;"8 fakat bu metinlerin nereden geldigini, kime ait oldugunu tespit edememiElerdir.'2e Bu metinler, NeEri'i ana kaynak olarak kullanan idris-i Bidlisi
(HaSt Br,hrSt, IIL Kattbo) tarafrndan Farsqaya, agrr bir edebi dilde aktanlmrqtrr.
Sonralan Hoca Sa'deddin yine agrr bir inEA diliyle idris'den TUrkqeye gevirmig
'Itrtle pur krldr rnagzr dOd-i'fid
ris'
Diizdi btr meclis gehinqAh-i cihAn
Kirn
viriirdi big-r cennetten nigAn
Minkal-i zerrin iqinde bakkarn
Yakdr vii 'irdiyle sandal dahi hem
SAz
ile
qAd
itdi rirhu rnd-i
'nd
R0dzen qiinkim rebAba urdu dest
Btr nefesde meclis ehlin loldr mest
(Tacu't-Tevarih,I, istan-bul H. v79) hatta birqok mazmunlan idde n ahp afnen kullanmrqtrr. Ancak gdriiyo ruz ki, Sa' deddin, i d ris'i birqok yerde lasaltmrEtrr. Bu nedenle Sa'deddin'in tarihinin
italyanca Vicenzo Bratutti qevirisinden izleyen Batr yazarlan, Negri'deki orijinal metini't eya idris'i atlamrglardrr.
Cazavatname, r3B5-1389 taritrleri arasrndaki olaylarr iqerir;
Ol ki nakts 'akl u nikis din ola
Adrnr kAmil setiiremi dilA
e
qri'
qii"ki
Qtin bu E0hdr aferiniqden murAd
Kamudan sonra geliben buldr ad
Eyledum bu nazmr vasfiyle tamAm
Adem bakdr 'avretten yana
Huld ba$r hAr- rAh oldu ana
264
Ahmedi hem hldmetineirdi anun
Yoluna cdn u cihAnr
rirdi anun
Ahmedi'nin bilinmeyen iki mensfir tarih rnetni:
irdi
"GazavitnS.me" (?) (r385-1389) ve "Ahvil (MenikilnAme)-i Sultan
Ziy hudAvendi vii sultan-i kerem
Mehemmed" (r4oz - r4r3).
Negri tarihi bir derlemedirr baghc a Asft Pa;az6.d"e (bundan sonra Aqpr.) ve Ruhi
(veya onun bir kaynagrru) tarihlerinden alrren aktardrgr metinleri kendince bir
Nesneye nakdin veren ebieh (Silay, eyle) olur
kronolojik slraya koJrnuE, a)'nca Takrttm,-L HitmaylnlardanyararlanmrEtrr.'.6 Bunun yarunda NeEri, Ahmedi'nin iskend,emdme'ye ekledigi manzfim "TevArih-i
Miiluk-iAl-i osman"ryeryertarih.ine serpiEtirmiqtir. r385-r389 (N4 fethinden
Nice kim Alemde sAyevAr u nfir
Haltl Inalctk, Klasik edebiyat mengei: lrani gelenek, saray igret meclisleri ve musahib gairler
ll. Inalcrk,
"The
radan
Ben dahi anun adrna idiip hitam
(...)
ry64ve
Rise of Oftoman Historiography", Htstonans of the
lv[tddle East,yay. B. Lewis
ve P.M. Holt, Londra,
ilive edildigini tahmin eder. Neqri'nin bize
geleneneskiMeruel
Stileyman hakkrnda'
(...)
'Avretiin herkirn scizini sciyliye
Kendinin naksrnr zAhir eylive
M6nage, Neghri's Htstory of
?ttomans London' OUP
nin aktardrgr kopyada Htk d,yet - t F eth - t Nr,g' d en St ret v e As ar - ry62,42-167.
t Murad Han Han, &izi qehadetine kadar gegen olaylan aynntrh bi- '"? NeEri, A'qpz. ve citeki
qimde anlatrr (Negri, I, 2ro-3o7). Neqri, Ahmedi'ninkaleminden kaynaklanndan aldrg
metinleri "rivayet ederler
qrkan bu kroni$, de$iqtirmeden kendi tarihine aktarmrEtrr. Neq- ki"
Sr-bi bir deyimle aynen
ri, ondan sonraki olaylarr Aqpz.den (58-68. Bablar' Atsrz yayrnr aLlarmaktadrr.
r34-141/ nakleder. Ancak olaylan aktarrrken Neqri, yer yer Ah- "8 bk. M6nage. ("interpolations": +8-+S) bu btimedi'nin TevA,nh-i AI-r, Osman'rndan manzfim ktsrmlarr da ekler. liimlerin NeEri'ye sonN
erkekler vardrr. "Der ta'riz ber ba'zi az Eu'ara" btiliimiinde
Ahmedi devrinin ters diigiincesini yansrtarak kadrnlara pek iltifat etmez (Beyit' 7997-Bo7),
Bezm'de yalnrz
'"6 Negri hakl:rnda bk. V.
bu ikbal n 'izze lA-cerem
Fikrsiiz ig igleyen giimrAh olur
niishasrnda
(
r4 93 gubatrrrda
istinsih edilmiE) (Gthan nilmd, yay. F. Taeschner,
Band I, Einleitung und
Text des cod. Menzel,
Leipzig r95r), Nig fethin'
den I. Murad'rrr gehade-
tine kadar fasrllar (sahife
58 - 83), bizim Ahmedi'ye
atfettigimiz metni iqerir.
"Ahva]-i Sultan
Mehemnred" NeEriMenzel ntishasrnda sahife
98-r4r'de yer alrr. Bu
metinler Ruhi'ye atfolu nan Oxford niishasrnda
(Ms. I{arsh, 313) bulunur.
Bihigti'de krsaltr) mrqtrr.
'"q lvletnin Ahmedi'ye ait
oldugunu ilk kez krsaca.
gurada zikrettim'
Devletine irmesiin anun fuf0r
"Ahmedi's'GazAnAme' on
the Battle ofKosova".
Kosoe'o, Paris zooo, 2r - 25.
HaIiLInalcr,h Klasik edebiyat mengei: lrani gelenek/ saray igret meclisleri ve musahib Sairler
2b5
'3" S.
w. Reirrerr, "A
Batr
tarihcili$nde son
kez Profesdr Stephen Reinert,'Jo Neqri'de-
ki bu metinleri degerlendirmeye qahEmrqtrr. Onun fikri qudur, "GeKydone* nellikle, Negri'nin nakletti$ metinler iizerinde birbirine aylcrn gdand 398 riiEler gdstermistlr ki,
bilim adamlan bunlanya aynen kabullenmiq,
- Letlers, 396
", Studies in
Recorrsidered
0ttornan l{LstoryLn Honor of yahut qeEitli qekillerde de$Etirmiq veya busbiittin reddetmiqlerdir.
-hofbssor v.L. )v[6nage, eds' Tartrgmaya aqrk olmakla beraber qu da bir gerqeltir ki, Neqri'nin
(1. Hev\^-ood and C. Imler
' '.
iri.^i',,r, rsri i,;r, ;;4, anlattrg olaylar bu dtinem tarilr-i tizerinde "en cinemli" rivayet olup
25o. qa$dag veya sonraki Ttirk ve Grek tarihleriyle keyaslanamayacak derecede "esash" bilgler saglamaktadrr". Reinert ilave eder, der ki,
,'.-.11"5'..j;"li::j:: "bazr
tarihqiler, Osman} kaynaklarr hak}anda genel gtvensizlikleri
lr,{edievat n,,tg".ir:]
studLes,ottoman [Iistory,r,n dolaFsryla Srrp kaynaklanndaki (noksan bilgrleri) yeglemiqlerdir".
?"lll:f#:'jirjt"'ff
Kossovo polje,
"r,,iJlilfi'fiili6tl,
Reinert, ilave eder, "Nig'den Kosova'ya kadar olaylarrn" Neqri'deki
buyiikde$ertaqryanNeqri'dencincekibirkayna$a
1994, r65-rB7.A. Kuzev, anlatrm, "aqrkqa"
"
Notizen zur historisch,
c"og,-"r,pi.
a'.1 dayanmaktadrr; dolayrsryla onun qeqitli olaylar haklanda verdigi aynntrlan reddederken daha ikna edici (cogent) nedenler ileri siir-
Dobmdza", Srudio
Bolkunrca. r975. Sot-
,.n-,#. meleri gerekirdi." Reinert, tamamryla hakh oldugu bu nokla-lara deIt. inatcrk. ',Muract grnirken, bu anlatrmlarrn, qa$dag biri (Ahmedi) tarafrndanyazrlmrq
r'.?A., buansiklope- oldugu hakl<rnda tabii hiqbir fikri yoktu. Reinert'e g6re ozellikle
dideki ozetten son
oku*rcu tv{uract Iiticraveill QandarhAli PaEa'run Bulgaristan fetihleri iizerinde kaynagrnverdidtgtirr iizerinde qrkacak p bilgrler, insam hayrete diigiirecek kadar ayrrntrh ve dogrudur.
krtabrmrzda daha geniE
Orada zikredilen otuzdan qok kale, Bulgar tarihcileri ve son kez
asrklama bulacaktrr'
M;;;.; tG"r-,1."n"u"n ttim aprntrlanyla tespit ed.ilmiEtir.'3' Bu aynntrh raporun, ancakAhmedi grbi bu seferde hazrr bulunanveyaAli
Paga'dan dgrenen biri tarafindan nakledilmiq olmasr ihtimali akla gelmemiEtir.
Reinert birgdztarug olanagrru tamamiyle "tahminj" sayar. Metinde anlatrlanbazi alrrntrlarr "hayali" bulur. Lazar'rn Murad'a vasalhp, Diuradj ile Lazar arasrnda
grzli anlaqma, Kavala (Kefalya) $ahin'in Bosna bozgunu iizerine Murad'rn sefer
karan ve Ali Paqa'run r3BB'de Bulgaristan seferi Reinert'e gdre uydurmadrr. Reinert'in "hayali" saydrgr bu olay'arrn tarihi gerqekligr, analitrk biryaklagrmyaprldrgr zaman ortaya grJ<rnrqtrr;'3? $imdi biliyoruz ki, olaylar sultarun yarunda bir
goztanrgr, Ahmedi tarafrndan tam bir safiyetle anlatrlmaktadrr.
Ali PaEa'run Bulgaristan seferinde ele geqirdigi kalelerin tespiti iizerinde
',r"
bk.
dnemli bir araqtrrnu yayrnlayan Dr. M. Kiel bu metin i.izerinde qu gcizlemi yapmrqtrr: "NeEri'nin geg 15. y"yrld" yaptrgr derleme tarih, Kosovo SavaErndan
(1389) hemen 0nceki olayiar tizerinde ayrrntrh ve
D.i brlgilenrniq bir anlatrmrru
iqerir. HA.Ien kayp bulunan bu kaynak, bir goztantg-t tarafindan yanlmtS, yahut hiq
olmazsa miiellife bir goz tarugr tarafindan, belki rS.frqfil baqlannda anlatrlmrg
olmahdrr". Dr. Kiei anLatrmrn bLr gdz tantg'tnd,an geldigr noktasrna parmak basarak kaynagrn gerqek niteligrni Reinerl'ten daha ryi anlamrEtrr. Bu gdz tarugr Ahmedi'dirve Neqri'nin nakletti$ (interpolation) metin dogrudandogruyaAhmedi'nin kaleminden qrJcmrqtrr. Uslup ve Oteki karutlar grkacak eserimizde ayrrntrlarryla gosterilmiEtir. Burada sadece Eu noltalara dikkati qekmek isteriz: savaqtan
20tr
Halr,l Inalcr.k, Klasik edebiyat mengei: lrani gelenek/ saray igret meclisleri
ve musahib
g6ider
Kosova '33Aynntrlariginbk' H'
onceki toplantrlard.a konuEulanlar, ordunun Gelibolu'dan
ay- ffX5;:H:$'};I;n*
ovasrna kadar geqtig Eehirve kasabalarve da$ geqitlerii'izerinde
(I1ca-Uluova- Kara- tv[enaktbn6'me'si"
dogmlugu
topografik
bilgrlerin
B;
bil$.
rrntrlr
(uka- (hazrrlanmakta) '
tonlu-Kiqi Morova) haritadan kontrol edildi. Met inde vitozluk
f;,Tff*l#r::i:::;::'
lalft), kosbad'ar,nbga gihiSrrpqa kelimeler dikkati qeker'
(bevit 7539)'
eyt'edum"
titizlitarihqi
bir
Metnin analizi gostelrmigti. 1i,"'Ahmedi gerqek
gyle ayhn dl,--l"t da (meselA Kosova meydan savaErnda Srrplarrn
Hi,storyof theKngsof th'e
bs-anlr ordusunun sa$ kanadrru tam bir bozguna ugrattrgr, savaq "1li;5:lf"i5l;.',
}ttoman Ltneage and' ther"r
bilinvb.)
belirtmektedir.
Qoktan
talliginde sultarun yanliq fikirteri
mektedir ki, Ahmedi, Osmanh Hanedaru tarihini de, baqlangcrndan if;;X;:1,:2fffru::
University'
kadar, bir genel tarih niteligrndeki''a Is- Harvard
LV' eoo4'
Qelebi Siiieyman dcinemine
Icend,emame ad1 mesnevisinde Tevarih-L l,[ilLih-iAL-i Oirn6,nbaE;kh ]::o'Lt""'ces
srkacak eserigoz Lf;it'
bir fasrlda dzetlemiqtlr.'35 I. Murad ve Sirlelman donemleri tarihi
Fakih'in
YahEi
donemler
dnceki
'3i 1.H. lv{ordtman. n€gri
yazrlmrq,
tarafrndan
Ahmedi
tarugr
tariliinden'36 ve Ditstumd,me'rinkullandrgr k"Fp bir tarihten ozetlenmiqtir. isltend,emame'de qegitli hanedanlar hsaca aruldrgrndan
Hanover r9z5
osmanhtanhi de eserde maruombir <izet olarakverilmiEtir.
Ahmedi, Qelebi Mehmed'in yaruna geldlkten sonra r4.r3'e kadar Qelebi'nin
"soh-betinde" agzrndan
rakiplerine karEr "fetih"lerini (menkabelerini) onun
("Ahvel-i
Sultan Mehemalmrqtrr
kaleme
dogrudanbir menakr-bnAme tarzrnda
Musi'mn
"MenakibnAme"
r4r3'de
B"
*;", Negri, I, 366-419:lI 4zz-5t6).
(s. 7r) Ahmedi Amasya'da
olUmii ve defni olayr ile lit... .folta'ik qevirisine gdre
r3 Nisan r4r2'de baqlar
(Hicri
Miladi
rBr5
yrh,
etmigtir
vefat
Hicri Br5 tarihinde
r4r3'de vefat ettigi anlagrlmaLtadrr'
d Mart rlr3'de biter). Ahmedi'nin
Mus6hib g6irler ve Tttrkqe
Mes'ud,'unTurkqe sUhey]iiNevbah"6,r'r(beyit 5669,75rlr35o'deyazrlmrq)'3?ve
qevirisi
B. Flemming'in ornek biqimd.e yapnladrp Fahri'nin Hiisrev it' $trin
orqAirlerin
Germiyanl
(Aydrnoglu Mehmed adrna 768/l3,67',de, 467+beyit),
mesnevileridir'
aqk-macera
Tiirkge
izleyen
taya qrkmasrndan 6nce Niz;mi'yi
(SUheyl' ii Nevbahar'
Onlarda klasik iqret meclisi, tiim ogeleriy'e tasvir olunur
dili iqin' (Beyit
ana
Aydrno$lu'na
Ttil.k"ten
Fahri,
r4o,35o).
27,3o,58-5 g,
23") "$.k"r grbi bu Ttirki dilce duzdtik" der ve ilave eder,
Zihi terk-i edeb bu terctimanhk
(.
..)
emridtir ben bende me'mfir
Meseldir dilde ki al-ma'mfrr ma'ztrr
Qu sultan
HaItL Inala,lsKlasik
edebiyat mengei: lrani gelenek, saray igret meclisleri ve mus6hib
gairler
267
Klasik donemde Farsqa kelime ve ibareler tercih edilmeye baglandr ("Rom
zurefAsrndan" biri Fuzfrli'nin bir Eiirinde kullandr$r "artuk" kelimesi yerine
"efzfin" deseydi daha iyi oiurdu, der). Osmanh sarayve btirokrasisi, qogu Nizami'nin hemqehrileri Tiirkqe ve Farsqa'yr lyi bilen Azeri edip ve EAirlerine
kucak aqmakta idi. Osmanl inga dilini yaratanlar arasrnda Farsga inqA iistadr
idris-i Bidlisi, resmi divan dilini kurdugu kabul edilen (Sehi) $iraz'h Cezeri
Kasrm bagta gelir. Fatih Mehmed'in Cami'yi 5ooo altun gcinderip istanbul'a
qagrrdr$rnr btliyoruz.
Ttirkmen beyliklerinde saray gewelerinde ye$lenen Turkqe mesneflerin A.
Atilla $entiirk'e gdre'38 "qAirlikten qok miitercimlik olarak nitelendirilmesi
daha uygun" olur; bu mesneviler ancak "o devirde Tiirk okuyucularrna Nizdmi
rislfibunun ak:tanlmasr bakrmrndan mrihim kabul edilebilir (...). iran edebiyatrnr taklid ve terciimeciligr ile ortaya q*an ilk mesnevilerimizdeki ifade, kahplar, teEbih ve istiare malzemeleri, tislfip dzellikleri hemen hemen tamamryla
iran edebiyatr mesnevilerile aynrdrr."'3r Takltd,(mimesis) trim diinya edebiyatIarr iqin az qok geqerli btr olgudur.'3e'italyan Rcinesans edebiyati gdzden geqirilmeden Shakespeare anlaqilmaz.'3eb Germiyanh gairler, Nizdmi'dekt mazmunlarrn Tiirkqe kargrhliiannr bulup kullanmakla ve Turkqeyi aruza uydurmakla hakikatte klasik Tiirk edebiyatrnrn
'33 XW . Asra Kad.ar Anad.olu
belirmi$tir, bk. A.E. temelini atmrElardrr.
t'Klasik
Edebi Bodrogligeti",
Orta
zooe, Asya Turk Edebtyatr", TopMesneviler listesi q rr.
IumsalTanh Dergtst,54
-Balrar tasvirleri
uzerinde
e99z Hazirin), j7;
H. Ilaydrn, 'Anadolu'da
'3e ibid., 42-46.
'lSasik Tiirk $tirintn
"'" takLid (minrcsis)
Baglangrcr.,, TUrk Dili. 2-7
iizerinde bk. p. Ricoeur, i[tr"_ ,9ra1 ,705_774,
l.ime and Narrori,,e. (rrans.
.,D;;;;il:;;iatr.,,
DI4.
K Mclarrghli. rrrd,D.
^ rer), Chicago, CUp. (o F. Al"ir; *;+rs, &,k
petla
i"i"lri_*1r.."(128") .n"r_
Solr.asr tlfesne sLlerlnd.e
Tasplrler, istanbul
.
,e84-re85; K.
Hunre,
rlfinesis,
to Reality t'n
,,IttPon:tt
westcrn lltcrolurc. New
Fantasy and
)'ork
r98.1;
,l'ftrrrcsis,
E.Auerbach,
-
;;Jr;:i;ri,ljr"sia.a.
Ail;,'p;;;e
gazelde
Necati kendilerinden once
gelenlenunuftunnuqlardrr.
D'--'---'.:,:', ..
'-[hi&epresantanons
'4'M
_
Mansuroglu,
oJ Reotity,.nwestem s;.9$1kyI. z'.Korlsnaz'rn
Ltteiature.,irans.v'.R.
'frask, Princct<,rn: PUP
r99r.
',
,:rqbAr
n and
A L' Dn()\4'se. Jcx
"EskiTUrkqe"araqtrrrna-
lartndansonra yalanlarda
blrqokXlV.-XV.yuzyrl
r45o yrllannda ilkin Germiyanh
mus6hib giirler, "kudemA"'4o terimiyle
Tiirkqe klasik Eiir tarihinde eski devrin
r35o
-
temsilcileri sayrlmrgtrr. XIII.-)([V. 1uzpllar musAhib divan qAirlerinin eserlerinde sade Ttirkqe kelime ve deyimler qok
kullanrlmrE, aruz veznine uydurma goqlugii dolayrsryla sonralan bu iisl0p, ayrr bir
doneme ait "kudemA" tislfibu sayrlmrEtrr.
Musd"htb gAirlerin Onemli bir cizelligi, XIII.-Xry. yiizyrhn oldukqa sade Tiirkqesiyle yazma qabasrnda olmalarrdrr. Edebi
Farsqayr bilmeyen Turkmen beyleri igin
yazan musAhib gAirlerin kullandrklan
Tiirkqenin lfigatqeleri (F. TtmurtaE: Iiris-
metideri
""'^;;;iiril"yayrmlanmrqtrr;
tit. roro*o
NewYork'924.
Surtui,l--W,A'kr.", rev ti
$trin,77-96 K. Silay, 5z-Br) krsmen
"F6tih
"Eski
'+" lvI. Qarugoglu.
TDK, r965;
Turkge"
Mrlrrned Devrine kadar uzerinde zengrn materyal yaprlmrqtrr.'4' Kud,emo'nln "oguzane" iisOsman-h Turk Edebi
saglamrqtrr, son kez qu l0bunu, oldukqa geq bir tarihte, Fatih, IL
lv{ahsullerindc Muhter.aliigata bk. Eskt )guzca
rrrn'l'ekimiilii" , Kubbealtr. S6zlnh, BahSaliS Lngafi, BAyezid ve I. Selim ddnemi gAirlerinden
AkarlentLL[ecrniast.XI z
(hzi. F.Turan), istanbul,
Igretnd,me nAzrmr RevAni'de bulacagrz. LA(r98a), 3r-32; bu eqitlik,
BAYyay. aoor.
.hah;r iisrirrrliik
tifi'ye g{irs'42 "kadimin Oguzine ve lcCr}ribilinci ilk
St,c1etyinShakespeare's
,4{e,
orta Asya,da
.16.S
k
'4?
""";:
Latifi' zr5'
yAne" tisl0bu, "elfAz-r garibedenve 'ibA-
HeItI Inalct"k Kiasik edebiyat mengei: lrani gelene( saray igret meclisleri ve musahib s6irler
rAt-r vahgiyyeden add" olunmugtur. Kullanrlan Turkqe deyimler,
"ahali-i kurdda ve kabAil-i kahiyAnda" kullanrlan ibareler oldugundan, "zardf.et ve fesAhet yok idi". LAtifi'ye gore, Ahmed Paga
(<i. r467) "kudemA"nrntisl0buna sonvermiq, saraya 6zgti "zarif ve
fasih" iisl0bu yaratmrgtrr. Ahmed Paga'nrn "zebAn-i FArisi'de
(...) ktittib ve devAvine tetebbu'-i miistevfAsr" olup giirlerinden
"ekseri devAvin-i Fiirsden ifrdz ve intihAldir".'43 Fatih'le beraber
sarayrn kadim iran "qehingah" gelenegini hakkryla benimseme
qabasr sonucu, Osmanh EAirleri bunik iran qAirlerini taklide 6zen
gdstermiqler, qiir usl0bu degiEmiE; Farsqa, Arapca lfrgat ve deiEler, Eiirde "ziver elfdz" saplarak $ttikqe yaygrnlaqmtEtrr.'43' Gerqek bir edebiyat tenkitqisi olan LAtifi, her edebi eserin kendi do-
nemi iqinde de$erlendirilmesi gerektigini belirtmig
(Tezktre,
er6), "bir nev-peydd zuh0r ede, meyAn-i nAsda mer'i ve mergfib
oiub ktihneler kadr ii ragbetten diiEer" gdzlemini yapmrqtrr' Latifi'ye gore, Fars edebiyatrnr yakrndan taklid eden Nizimi-i KaramAni, dzellikle Ahmed Paqa ile divan Eiirinde yeni i.islfip ra$bet
kazanmrEtrr.
Litlfi, Ahmed
Paga'nrn DivAnr, " Divan-t Hafiz ve CA-
mi gibi her ne kadar ki okunsa yine ter ii tAzedir." der. LAtifi' ondaki ve Necdti'deki "tAzeli$n", orijinalligin bir bakema Ttirkqedeki "dur0b-r emsdl"i (atasozlerini) kullanmalarrndan ileri geldigrni de iEaret eder. Neciti Beg'e gelince "qi'r, mesel-Amiz oldu
ve herkes hasb-i hdline milte'allik anda darb-r mesel buldu".
Saray igret meclisleri ve 56kin6me
/
'43
Letifi.
Z?t
Ahmet
Pa$a
igin bk. A.N. Tarlan,
Ahrned Paga Divanr.,
Ankara r99e.
'{3" Fatih ddneminde saray
patronaj r altrndaki gAirler
iqin bk. H. lpekten. Edebi
Muhttler, zS-4+.
$u'arA qeweleri
tizerinde bk. H. Ipekten.
'++
Tnrh EdebtyatLnda Ed.ebr'
Ivtuhttler. W - N4. As r,rl ar,
istanbul. 1996; i. Pala.
$ttrler, $airler
istanlul
ve
Mecltsler,
r!!/;
A.A.
$enrurk. XW. Asra Kadar
Anad olu Sah. a sr' M e sn evil e rlnd,e Edebi lospirler, Istanbu] zooz, G. Kut, "Divan
Edebiyatrnda Bezm, Alat-i
Bezm, Adab -i Sohbet".
Osmanh.,IX. 5r5-5a9r
C. Bldvan, Turls Edebl.ratr,nda Saklnarteler ve ISretndme, Ankara r998.
V. J.Scattergood ve J.\(.
Sherborne (eds.), English
'+s
Court Culture i,n the Later
Middle Ases, Londra'
Duckworth r983.
'a6'Yakhafta azrazmba-
bazm pardAhi", (Ibn Eibi
Muhtasan, Maqkur ed., 53)
lgretn6meler'44
"ZurefA"ya hitap eden irani gelene$n temsilcisi klasik qiir, baEhca saray igret
meclislerinde geliqmiEtir. En segkin qAirler, saray nedimleri ve iEret meclislerine davet edilen qdirlerdir. iqret meclisinde iEret ve ziyafetle biriilde Eairier qiirlerini sunar, n'Leltleu'g-l;u'ord, seqilir. Bunlar, caize verilen oteki Eiirler
arasrnda sultanrn musAhib-nedimleri olarak meclisin seqkin sanatcrlan durumundadrr. Ozetle, klasik-divan Eiirinin hiiktimdarrn patronalr altrnda en
yUksek dtizeyde temsil edlldigr yer, kadim iran'dan beri igret meclisi,, Ali'nin
deyimiyle Mecd,li,sii'n-Nefi'r,s'tir. iqret meclisinde okunan Eiirlerden gazel
"bezmin bir konu ve simgesldlr. Gazel bezmle o kadar 9ok <lnemli 6zellik pay-
ki (...) bezm ortamrnln tamamen drqrndayken bile bezmin hir gostergesi
haline gelir (...) Gazel bezmi temsil eder." (W. C. Andrews) Hristiyan Batr'da
oldugu grbi,'+s Ortaqa$ islAm devletlerinde de, en eski zamanlardan beri, hUkiimdarrn yaqamrnda iki Eey en ytiksek derecede 6nem taq:r: Aazm, savaE ve
Baztn, yani saray hAs bahqesinde geceleri giinlerce siiren LSret mecllslerL. SelgulmA,mddekl bir kayda gore, Selguklu sultanr "rezm'dert sonra bir hafta bezrn
laErr
HaIi,I inalcilcKlasik edebiyat mengei: lrani gelenek, saray t$ret meclisleri ve musdhib
gairler
2Oq
(Neqri,I, yaptr".'46 Dtqmanrn saldrrr tehdidi altrnda oiiimle karEr kargrya,
zr(
aylarca at tistiinde sefer meEakkatlerine katlanan htrkumdar ve
,+8
Ne'ri, I, 288; bu ir"a.
eraslrndaeairAhmedi,l" askeri, dcinriEte af| u tsret lzlemiyle teselli ve gug bulurdu. $air
aittir(bk.)'ta.di). Ahmedi,'a? ordusuyla Rumeli da$larrnda haftalarca dolaqan I.
'-'*.fl:i.11::"|1T1'fr Murad'rn (1362-1389) agzrndan qu sozleri aktarrr, "Ben AllAhu
'll
Gazaeatname
rffr;ll#iiJlil,','illl!'
Ta'ala yolunda din gayretine qahqup iklimimi koyup bir aytrk kafir iqine girip gece ve giindtiz 'dmriimii gaziya sarf etmege niyyet
krhp 'oyp u"i;reti, terk ediip beiA ve mihnet ihtiyar edem..." Keza, Kosova savaq
meydarlrnda (r389) qamqlar, askeri qevke getirmek iqin aralarrna grrip q6yle
ba$tnyorlardr' "Ey gAziler (...) bunca rirzgAn 'ayE u iqret, qAdi ve sohbet btrle
geqirdi$iniz hemAn bu dem iqiindiir".'48
Arapqada 'dg kokrinden yagam, yaEam tarzr, yagamr zevkle gegirme an-lamrn_
da 'ay'S kelimesi tiretikniqtir. Aynr kokten 'iqret Farsqada toplu hAlde g0riiEme,
e$lenme (F. Steingass) anlamrnr almrEtrr. iran edebiyatrn dabazm s6zctigli, ziyafet,luks yaSam, LSret meclts| anlamrnda kullanrhr. Anadolu Turk devletlerinde ayS u isret (qogu kez ip ii t sret) sdzciikleri, bir arada igkili sazh sozlii toplantr
ve temaga anlamrnda kullanrlrr. Yukanda Firdevsi'den itibaren verdigimiz
ahntrlarda, PAdiEahrn has-baggesi'nde oyq u isret m,eclLsi idAbrnr gostermeye
qahgtrk. rg.yiizyrl Orta-Asya Tlmurogullarr saraylarrnda hAs-bahgelerde mech,s-i ipretler, her ttirlii sanat kolunda ustalann yanqtrklan birer sanat akademisi gdrevini irstlenmiq, minyattrrde bir Bihzad. edebiyatta bir NevAyi yetiEmigtir. Bu parlak iqret ve sanat toplantrlaru Sultan Ba1*ara mecli,slert adryla
Osmanh literatiirtind e o zle mle anrlagelmiqtir.
Ozenle tertiplenmig bahgelerde gece $arap igilen, her hirlii zevk u safarun, raks
tasvir eden eserlerdir; buna ait pargalar ilk islAm devletlerinden beri var oImuqtur. Sonradan, gAirlerce ayn bir edebi tiir olarak bagrmsrz risAlelere konu
olmast, bu gerqe$ de$gtirmez.
Yiiksek saray hilttrrtiniin, hUktimdarlrk 6,yin ve A,dd,btmn (regalia) imgesi
olan ipret mecltsi gelene$,'5o bu kUltUru paylaEan bUyuk islAm imparatorluklarrnda en eski devirlerden baElayarak iran, Hindistan ve Turkiye'de ortak qizgileriyle yi.izyrllarca vazgeqilmez bir gelenek olarak stirtip gelmiEtir' Bu gelenekte, Earap, devrin klasik sanat muslkisi, seqkin gAirler ve sade-ri sAkiler,
hAs bahqe, nadide qiqekler,
nahiller, buhurdanl ar ve 9erd,g6'n (kandiller) eksik
olmayan ogelerdir.'s'HAs-bahqe, gigekve a$aqlann dzenle seqiliEi, bahqe hiltirrtiniin hayli geliEmiq oldugunu gosterir. Osmanh medeniyetine qigek (qiikufe) medeniyeti dense, abartrh olmaz, iqret meciisinde, ginide, kitap bezelemelerinde ve qiirinde... (Fatitr, portresinde krhgla de$il, qiqekle tasvir olun-
muEtur). Qiqek vazgeqilmez ogedir.
S0rlar, s0rn6meler
Ttirk gelene$inde halka, orduya veya sarayda belli bir grupa htiktimdarrn
verdtgi genel ziyafetleri ntoy ve Sdlenl,erintarihin her dc,neminde gdzlenen
bir geienek oldugu yukarrda anlatrlmrEttr.'5' Osmanh'da sfirlar, dUgUn ve
ziyafetler, halkla veya grupla otorite sahibini bir araya getirerek, dayanrEma ba$lannr yenilemek ve giiqlendirmek gibi dnemli bir sosyal fonksiyonu
yerine getirir.'53 kadim step ktilttiriiniin tanrnmrq otoritesi K. Jetmar'a gO-
ve temaqarun, cereyan
etti$ iqret rneclisleri geleneginin, sarayve idareye ait birgok gelenekler gibi, islAm-cincesi kadim iran'dan islAm hilAfeti ddnemine geqti-
$ ve yerleqtigr gerqeginilmkanda belirtnieye , $ehnd,me, Kabilsname, Siydsetname
ve Germlyanh musAhib EAirlerin eserlerinde geleneksel meclls-ilgret AdAbrm tespite qahEtrli. Bu meclislerin Earaph iqki dlemi ozelligi daimayinelenmiE, Sunnive
$i'i islAm'rn kesinlikle yasakladrg
mez
garap, bu zevk u safa toplantrlarrmn vazgeqil-
bir 6gesi olarak daima coqkuyla konu olmuqtur. Buna karqr tasavrru{i dtiqtin-
ce qewelerinde qarap, vecd hAlini kolaylaqtrran Tanrr'run bagrqladrgr bir Tann
vergisi glbi yorumlanagelmiqtir (mesela SeimAn-r SAveci'de ve GiiLlqehri'nin Fe_
Iehnd'me'sinde). iEret rneclisini tasvir eden sd,kind meler,bir edebi tarz olarakyerIeqti$nde, bu iki farkh yommu buluruz; ama her sd"ki,nd,me'd"e tevhid,, milnacat ve
no't boltimlenyle giriq ve tdube i,e bitiE yaprlmasr kurah yerleqrniEtir.
A. Karahan, "SAkinAmeler" adh yazrsrnda,'4e daha sonra T. Korlantamer,
"sAkinAmelerin Ortaya
QrkrEr" rnakalesinde, "bagrmsrz bir mesnevi halini
alan sAkin-ame" tarzrnr qok geq bir tarihte, NAveci (o. 1455) ve RevAni'de (ci.
r5?4) tespit etmiElerdir. Biz lukarrda bu edebi tiirtin, kadim iran saray ktiltrirtiniin bir parqasr olup islam medeniyetinde devam eden i;ret mecltsigelene$i
ile ba$lantrh oldugunu gdstermeye qahEtrk . Sdhiruameler. saray iEret meclisini
170
Halil Inalctk
Klasik
edebiyat mengei:
lrani gelenek, saray igret meclisleri ve musahib gairler
,5o
yarshater, ..The
Theme
of Vine-Drin_kingand the
Concept of the Be"loved tn
Early iersian Poetry",
Studio Islonico. )XII
Er 0 E Bencheikh) HosBafgeuzerinde bk. S.H.
685r; bahge aEkr, iqret
meclisi ve Osmanl giiri
iizerindelk. "Gazelin
Ekolopsi"' V'G' Andrews'
TUrkBahgelerl,
A]l:oy,
$llnn Sesi' Toplu.nt'y.n
Hasbahge,'()smanh Kultifor&rsr' Istanbul' Ile tigim'
(196o)r sarav ktiltiirii
rund,e B'ahge rc Qi'gek.
?ooo' 175-212; B' AYwllstan-bul, zooz, o."dt
h;rkkrnda bk. Osnr,onh,
zog]u"'Glil"' Turkler' (yay'
yayrnlanan minyatirrler;
IJygarttg't ,(yay. Halil
H'C'Gtizel ve K' Qigek)'
inalcrl ve Gunsel Rend.a), E."Macdou6all ve R.
Anlcara eooz' 856 - 87o'
Ettinghausin (yay.), The
I, Ankara, KiiLltirr ve
Islarnic Garden, Dumbarton t5? Turklerde toy ve Sblen
Turizm Bakanhgr, zoo3.
1aks Colloquium onthe
AdAbr iqin':kairda;
S.P. Stetekevyci.
"Intoxication and
Htstory of Landscape
Yazrcrzide, Tdri,h-LAI-r
ArchLtecture.IV' DO, 1976; Selgu/t, TKS, Revan r39o,3r.
Immorality, Wine and
..Music, Song
Giilrr Necipoglu,
,53
Associated imagery in
M. And,
Archvtecture, Cerent'onLol
al-Ma'rri's Garden", yay.
p.rf.rmi'gArts.
and Poroer, The Topkapt
""J,fr.
J.W. \(right. Jr. ve E.K.
i.rat*n, past and
.
Paloce tn the Ffteenth ond
Rowson, Ilom oerotlcLsm in
p;;;;;; D*.lopments",
AasstcalArablcLtterature. SrrteenthCenturies.
i;;.-f.ihrurrojtu),fa.
Cambridge, Mass. r99r;
NewYork, CUP, r997,
irifrrr"rirp"cti of Islamrc
sarayda bir.lrlc{'/eci-bopr'
2ro-23?.
C|i;";r.i,b"Inre and,
,5,
"Hamr" emrinde srihr]/ecr'ler vardr; tr"*r"g r" Islom, Unesco,
$arap igin bk.
hakla'd^T"h\_ry,_
sisek
,oe
(A.J.
s";i;""s, 695-72o.
/,4,';.,;;rt9,
Ltbrary' yazma or'
wensirrit), 'lG,amriyya" Bnttsh
Eliem,
istanbul r976, N.
HaItI Inala,k Klasik edebiyat mengei: lrani gelenekr saray igret meclisleri ve musahib Sairler
)71
'sa The
Art of the Steppes,
NewYork, ry67,24o.
'ss Abdtlkadir inan, "Orurr
ve UIug Meselesi", Turlc
Huhuk ve ikttsat Tartht Mecrnuosr. I (r93r). rzr-r34.
'5"
N'1.
A.
K<;y-rnen, Selguklu
Devn Titrk lorihi, Ankara,
TTK, 3. Baskr, 1998, 3or.
O. $aik Ga\yay, Dede
Korkud.. Istan-bui, r938.
's?
's8
Feridun, MunSe'at, l.
584.
's't M. Arslan,
Irrlc
Edebiyatmda Manzum
Su m, dm eI e r, O sm,anh, Saray
Dugunlen ve $enli.klen, Ankara, AKlvf , r999i aynntrh
3r7-33r ve
at Sumdme
metinle ri 333-75r; M.
^bibliyografua,
Ali. Ndbt
ve Rtf
And, Krrk Gun krk
C,ece.
istanlul r959.
'6o K. Reet "The Treaty of
r387 lletw.een Murad I arrd
the Genoese", BSO,4S, 56-r
(r993). r3-33r ayn. y.
European and Islam|c Trade
trt the Earll')ttoman State,
The l\Ierchants of Genoa and
Tu.rkey, Canrbridge, CUP
r999; Ceneviz antlagmasr
Mallania'da imzalanmrq.
burasr Osmanh'nrn
Yeniqehri'dir. imzada
hazu' olan L-osson, Yeniqe-
ri
agasr 11rrrt, Aga'drr.
'6'ASpz,5r. ve S?. BAblar.
re'54 "en ince ayrrntrlarrna kadar diizenlenmiE iqki Alemleri" hakanrn g6hret ve nUfuzunu yiikselten bir qeqit Ain (ritueD hfit -
igret meclisi tamamiyle ozeldir
miinde idi. Oguzname'de anlatrldrgr gibi, bu 6zel ziyafette her boy
beyi, hiyerarEide kendine ait yerde (orun) oturur ve pigirilen hayvanln belli bir krsmrnr (ultiE) alrrdr.'55 Orta-Asya Ttirk-Mogol
devletlerinde halka, ctzellikle bir sefer sonunda hakanrn askere
genel bir ziyafet, toy yermesi vazgeqilmez bir Adet olarak yerleg-
Baharda, nevrizda bahqede "munakkag qetr-i gAhi ve sAyebAnlar" kurulur.'5t
Sogukiarda buluEma, saray bahgesinde mimarhk gaheseri kasrlarda (lcol/c)
olur. Topkapr Sarayr'nrn surlarla qevrili geniE bahqesinde birqok kriqkleryaprlmrg, zamanla ortadan kalkmrgtrr (Mesel6 sahile inen yamaqta iki mtikellef
koEhi bir tabloda gdrmekteyiz). Topkapr sarayrnda Bagdad,,,e Revan Ka;klert,
saraya bitiEik krigkler olarak yaprlmrqtrr.
Eski iran EehinEahlar gelene$ni, istanbul Fatth'i IL Mehmed, kendi imparatorlugu iqin 6rnek almrg gdrtinmektedir. O, kendi baqarrlarr igin Sehname
tarzrnda Farsqa bir Cazd,nd,me-i, RAm yazdrrftrgr gibi, Topkapr sarayrnda mecIis-i iqret iqin l{os Ba$ge'de muazzam bir koqk, Qtntlt Kopk'ti inEa ettirmigtir.'63
Fatih, Timur'un torunu Htiseyin Baykara ile yarrgmaya g'irerek, iranh tanrnmrE qAirleri (bu arada CAmi'yi) sarayrna qagrrdrgr gibi "Arab ve Acem ve
Rfim'dan mAhir ustalarr" yanrna qekmeye (Sehi, !7) qahgrrdr (krE. Ldmi'i, letd'if ).ICasik edebiyatta gerqek Fars taklidinin onun zamanrnda baEladrp konusunda tezkireciler ve edebiyat tarihcilerimiz birleqirler.'6a
iEret meclisinde daima hazrr olanlar, qAirler, mus6hibler, nedimler sAki (bazen o SAsAni ddnemi rahipleri rnuglara benzetilir ve ptr-i mugan diye anrlrr) ve
hizmetinde garap sunansdde -ruyd,n (sakalsrz o$lanlar), mutnbd,n (qalpcrve gazelci) H6,s Bahge'de meclis-i iEreti tertip {>zi- ,^,,--, -..,_Odasrnda musiki erbabr
etme igi, bir nr,ir-l meclisinsorevi idi. Mrrl ;fi1ff'jil,i^".*:tl;
iqo$lanlarr hak}:rnda bk.
i.H. Uzungarq:dt, Saray
L m,ecl|s, Enderun'da a$alardan biridir.'65 oliirnti, tahttan indirilme-^r
Te;kildtt. Ankara r 988 ;
si, hatta bazr qevrelerde
.. r 1
i
,
r. .
^ r.
Igret
meclisinin
pidiEdhrn
dzel hayatrna t""g"," t"rrri"r" ,"rrr"
Santfiri Ali UIki (Atbert
miEti.ts6 Dede Korkut'ta KazanHan, zaferden sonra "yedigtinyedi
gece yeme igme oldu. IGrkbeg kul krrk krrnakr (cariye) o$lu Uruz
bagrna Azdd eyledi, celasun koq igrtlere kalaba tilke verdi, ciibbe
ve quka verdi".'5? Kanuni, r53z "Alaman" seferinden d<inUqte "istanbul'da donanma ildn etti; $ehir be! gun beg gece donanub yemeler, iqrneler oldu".'58
Meydanlarda halka agrk saray dugtrnleri, silrnl,melerde parlak
bigimde ayrlntllarla tasvir edilmigtir.'5e Toplanan halk dost veya
dostlugu beklenen devlet bagkanr veya elqileri huzurunda btryeme-iqme, e$le nce havasr iqinde bu ziyafetler, iyi iligkiler kurma,
uzla$ma vesilesi sayrlrrdr. Bo$az'dan Rumeli'ye geqiEte yardrmr
beklenen Ceneviz ile kapitiilasyon antlagmasr, ikinci Osmanh
Payitahtr
(b
irincisi Eskiqehir' de Karacahisor)
ye niE
ehir' de b oyle
gdrkemli bir dtigtin esnasrnda yenilenmiqtir (Haziran r387).'6o
Bu siyasi amaq yanrnda kamusal dugtinler, sultanrn zenginlik ve
haqmetini gostermeye yarar, meydanda her qeqit sanat ve marifet icra edilir, herkes yer igerdi. osmanllarda saray diigunlerinin saptayabildigimiz ilki, I. Murad'rn r387'de Karaman seferi
akebinde Yeniqehir'de dUzenledigi bu gorkemli evlenme ve sUnnet dugunudur.'6'
Halka agrk genel surlar (diigtinler) yaninda, sarayda hris-
bahgede diizenlenen isret mecllsleri, amaq ve katrhmcrlar bakrmrndan tamamryla ayrr bir kategori oluEturur. Halkla beraber dugun, nevr0z
gibi popiiler qenlikler, hAs-bahqe meclislerini halk nazarrnda meErulagtrrmak
qabasr olarak da yorumlanabilir. iEret meclislerinin hAmisi bupk gAir Ali
$ir
NevAyi qu beyti s0yiemigtir: "Ki toy oltr eyyam-r ayl u tarab"
Saray drgrnda sosyal gruplann dzel meclisleri, genel bir adet olarak, ricAl,
ulema, qairler, esnaf ve tarikat salikleri arasrnda yaprlagelmiEtir.
Saray hayatrnda mecli,s-L LSret ve sttrlar daima hatrrlanacak oyle sayrh giinlerdir ki, nakkaShanede tiim ayrrntrlarr, minyafiirlerle siislenmiq hattatlarrn yaz drgr sr?mrirnelerde gelecek kuqaklar iqin tasvir oiunur. Bazr iran hahlarrnda, bu
sahneleri, rengarenk tablolar hAlinde buluruz.
ait iqkili bir toplantr oldugu kaynaklarda
.
ri-
daima berirtilir. lJu meclise hiikcrmet
cali qagrrlmaz; sultan yalnrz nedim-muI
I
l.
..1.
("niidemasrvla
sahiblerivle
zevk u soh'
J
J
Bobowski) (ri. r675),
olurdu. Sivas-Amasya-
:ffiillfil?:fi]i|]"u11,
bt.i.t., kendilerini'ayq^u'iEreteverirLer. gavga-)4 mestane
baza'irilumierle biterdi.
ve ulemaya
bette") bagbaEa iqer, e$lenirdi.
igret meclisinde yeme iqme yamnda qA- l* s.H El{gt, Kaskter
. I
.
.. r
irlerin
qiirlerini
okumasr, 1'uksek r".r^,
musikisi, raks, karagdz "temagasr", mu- SubarbanLanscapeof
tayebat (karsrhkir tattfe, fikra anlatma), i,T;11i.Til13".",
ve
f;ti,";fi1lffi**.
.
satranq baqhca oyun ve e$lenceler
arasln-
Classical Ottoman Garden
dadrr.'66 FAuh'e kadar biirokrasi, devlet
F:#:ir,;ff!::;;:,I;
iqlerir hukukve idare bilgisi olan ulemaya Empiis,Leiden r997,
(ilkvezirAlAeddin, ulemadan, sonra Qan- (yay' Petriccioli)'
darhrar) brrakrrmrq, komutan-beyler Jj,];,1,'Jf."f;'Krrltiir'
rezm l\e meqgul olmuqtur. Fatih, agrsrndanTimirlusarayda yetigmiE gulAmlardan gr,kma ve- 9**.j*9:l''
bezm,
il
vttt-:z
zirteri (en iinliisu Srrp Mahmod pasa) i:::;i:i;:'!,;t,
ye$lenriq, saltanatrnrn sonuna do$ru
272
Halt'I Inalcr,k Klasik edebiyat mengei: lrani gelenek, saray igret meclisleri ve musahib gai1er
Haltl
Inalcr,h Klasik
bazt
'6s
Enderun'd.aSeferli
sarayda iq oglanlarrndan
musikiqinaslarrn ozel bir
musiki odasr (koguEu) nda
nasrl yetiqtirildigni
anlatrr, Albe rbus Bobowius
ya da Santori Ali Ufki Bey,
T opk apr, S aray.nd a Yag am,
istanbul' KJTAP vay.,
zooo,74-84.
Qelebi Mehmed,
"musAhibieriyle 'ayg u
n0qa ve zevke me;gul oiup
tema Sdyt mukayyed oldu 'oo
lar". (Ahmedi,Mendkhndme; Negri,
II,43o). I.
ibrahim'in iqret meclisin den sdzeden NAima ([V,
297), gece "rakkas" ve
"hayAl-r zrll" ve "Aldt-i
lehv" ile sabaha kadar'ig
ii
'igretteki eglencelere
dokunur; has-bahqede
tem6,ga iqin bk. Metin
And, nrkarrda not r4B'de
anrlan eserler
edebiyat mengei: lrani gelenek, saray igret meclisleri ve musahib gairler
a-1
41.J
,r,?'Ali.
lvlevd,'td, (yay. M.
$eker),345.
'uB Paris Louwe Mtizesr,
Art I slanrique seksiyonu,
N{AD 69o; L.P. Peirce,
''Senioritv, Sexuality,
and
Social Order' The
Vocabulary of Gender in
Eariy Modern Ottoman
Society", (ed. M. 7,ilfi, The
Polttlcs of Pletrd.l:^,
N{inneapolis r98B).
M. Rocke,
Forbr,dden
shtp s H omo s e xu alLty
and MaIe Culure r,n
Re nal s s ance,Florence, New
York, OUP. r996r E. Baer,
F ri
c
nd
kciklti hukuki reformlar iqin ulema-munEi srnrfindan KaramAni
Mehmed'i iE baErna getirmiqtir. Meclis-i iEret ve AdAbr iizerinde
aynntrh bilgi veren Mustafa Ali, "ceng ii cidAl miihimmini ulemaya rsmarlamak mecAlis-i 'ayq u nfiqu zdhidlere rsmarlamak gi-
bidir"
der.'6?
Ahmedi ve Ahmed-i DA'i'nin anlattrgr gibi (yukarrda), nedimler ile sAkive "sade-rCrydn" bf araya gelirler. $ahAbbAs'a (r5BZr6qB) ait bir igret meclisi, Crhr-Srtun'da bir divar panosunda tasvir edilmigtir. Orada, sakinA,melerde tasvir olundugu gibi, birbiriyle sarmaq dolag insanlar gdri.iyoruz.'68 islAm edebiyatrnda
kadim Ir an mecll s - i, L Sret gelene $, CernSi,d' in ki giliginde se mb ol leEmiE, saki,namelerde daima onun adr anrlmrgtrr.
"PAdigAtrhk merAsim ve levazrmindan" (Babumame) sayrlan
iEret
meclisi Adetini her pddiqAhyerine getirmemiqtir. I. Murad,
Turktsh Studies. z6/ t
(zooz),53-59. din emirlerine ba$h, kendini keramet sahibi sayan, btitunyaEa'o') Cazagatnanle, (Neqri, I,
mrnr Rumeli'de gazayaharcayan mttedeyyin bir sultan olarak ta3o6).
nrtrlrr.'6e Murad'r yalondan tanryan Ahmedi qu g0zlemi yapmtg':" Llenaktbname (Negri, II,
"Almadr hergiz eline cim-i mey / Dinlemedi dahi hergiz
trr:
o).
43
':' "ge._vet mertebede'a1yAE qeng u ney" (silay: Beyit 277)
ve nilrivet derecede evbdq.
Murad, siinnet veya izdivaqlar dolayrsryla genel dugunler di.ihog-tab'n6zik nihid"
(Sehi. 94), krq. H. inalcrk,
zenLerdi. iqki meclislerinin BAyezid doneminde Qandarh Ali PaFatth Deua Llzennde
Ea'rrrn saray gelenegi olarak baElattr$rnr, halk tarihleri (Anontm
T etktkl er e l'estk alar,
Ankara r954, 59. Tevarth-L AL-t ?sman) ileri siirer. Genq Qelebi Mehmed iqin kay'r' BeEir Qelebi, Tesanh,^i naklarda onun, Acil iEler sonuqlanlnca "musAhibleriyle 'ayq u
AI-r,)sman, yay. I.H. nfrq, 'iqret
ve zevke meEgul olup tem6Edya mukayyed oldugu"
Iirtaylan. Istan-bul r945.
kayd olunur.'7o Bu kayrt bir iislfip ozelli$i degildir. iqret meciisi
duqkiinti II. Murad,'7' Edirne'de Tunca nehri kryrsrnda bir k<iEk
yaptrrmrq, " gizice su havastna muntesibleriyle varup musAhebet ederdi".'72
Qa$daE bir miineccim, II. Murad'rn stinbiile burcunda tahta qrldr$rna iEaretle "bu sebebdendir kim, pAdigahrmrz EAdhklara ve zevk u safd 'iE u tarablara
be-gAyet meEguldtir" der. Murad, bu ytizden tahtr o$lu Mehmed'e brrakmak
zorunda kalmrgtrr (t 44Q.
Nizemiilmulk'un igaret eftigi gibi, devlet erkAnr, padigaha yakrnlk peyda
eden nedimlerin (qogu qAir) kendisine devlet iEIeri i,izerinde tavsiye ve miidahalelerinden tedirgin olurlar. Kantrni Suleyman'rn krzr MihrimAh ve eqi Hurrem ile bir iiqlii kuran Yezirazam Rustem PaEa bu ytizden gAirlerin "diiqman-r
bi-amAn"r idi. Rustern, II. Murad'dan beri saray qdirlerine verilen maaqlan
kaldrrdr. $u'ari da hicivleri ve iftiralarlyla ondan intikam aldrlar. Yezirazam
"Tlie Picture ofthe
Beloved",./ounlol o/
v
Lutfi
)',-
-ata
|
Paqa da,
nedim-gAirleri sevrnezdi.
HahI Inalctk Klasik edebiyat mengei: lrani gelenek, saray igret meclisleri ve musdhib 5airler
/vtus6hib-nedim
Osmanlr toplumunda, dzellikle devlet dokusunda patron-kul (patron-client) veya
illqhleri belirliyen baghca kural hiiLlcntinde idi. Germiyanh musdhib
gAirlerden soz ederken onlann iEret meclislerinde htikiimdann yalcru, gozdesi
olarak daima seqkin bir konumda oldugunu g6rdiik. Ortaqa$ patrimonyal toplumunda en buyuk iltifat, pAdiqAiun musAhibi olmaktr. Musd,htb, baqka bir depqle
nedi,m, karin, mukarri,b, htiki.imdann arkadaEr gtbi daima yarunda bulundurdu$u,
ozelyaEamrna ortakyaptrgr, darugmaru ve srrdaErdrr. Fatft Sultan Mehmed ile mui,ntisd,b sosyal
siki ilminde (ilm-i edvAr) siwilmig MevlAnAAbdtrlladir arasrndaki iliqh bu bailginqtir: O, vezirazam Mahmud PaEa'run krskanqhgrru qekecekkadarSul-
l<emdan
tan ile yalonhk peyda etmigti. iran'da kahp ilm-i beyandave rizellikle Eiir ve musikide iistat olan Nahifi (MevlAnA $emseddin), Fatih'in yarundan ay.rmadrgr bir
musdhibi oldugu halde, biryanhg hareketi iizerine saraydan atrlmrq, Bursa'da uzlete qekilmiq, geqimini sa$lamak iqin buytiklere Arapga, Farsqa ve Ttirkqe kasideler gdndermeye baglamrEtrr. Selim'in musahibi 6lim-qair Halimi Qelebi'ninyagamt musAhibler igin 5a bir OrneLtir. iran'da ve Arabistan'da uzun pllar bu-lunmuq
olan Halimiyi Selim Trabzon'da vali iken "musAhebet-i ilmilye ve mukAleme-i
ma'neviye iqin" yaruna getirfti ve saltanat tahtrna geqtiLten sonra da en yahn arkadagr gibiyarunda tuthr. "Padiqdlun mizacrna SrmiE, meErebi ahqmrq ve kevkebi
banqmrq idi. Seferdeve hazerde hemdemve gamktisArve ismenve resmen mtinAsebeti var idi" (tatifi r34). O kadar h, devlet btiytikleri, dnemli iEleri onun aracrhpyla padiqaha arzda bulunurlardr. Halimi, FArisi divan sahjbi pAdiEah iqm "Farisi veArali eb1'At-r miigkile ve mu'ammAdan" ne varsa kendisine qciztimlerdi. Haiimi, kendi qiirlerini gizli tutmuEtur.
Kanfini Stileyman ile ulemadan EAir BAki arasrnda da buna benzer biryakrnhk larrulmugtur. Hayatrnrn ilk d6neminde gtiqliik qeken Baki, Sultan Siileyman'rn iltifatrna eriqdiLten sonra onun musahibi olmuE, enyi.iksek makamlara getirilmigtir. Siilepnan, iltifat ve iltimasta Olgiipr aErp onu qeyhtilislamh$a
getirmek isteyince ulema dayanamamrg, kargr qrkmrqlardrr. Onu krskananlar,
nihayet III. Murad tahta qrl:tr$rnda, medrese hiyerargisinde enytiksek derece
olan Stileymaniye miide rrisli$nde n azlettird ile r.
Saray hasbahqelerinde veya kosr(koqk)larda ozel "halvette" di.izenlenen geleneksel iqret meclisleri; gAir, mutrip, hanende, gtryende, rakliAs gibi sanatqrlann
hiikiimdar ciniinde kendilerini gdstermek firsatrnr elde ettikleri bir yarrgma
meydanr oluEtururdu. Selqukiu sultanr AlAeddin'e kaside sunan
Hoca Dehhlni, "gahlar-Eahrnrn qalgh, iqkili zengin bezmler"inde '?3 ibn-i Bibi,AI-Ev6.mi,n'I'
kendini gdstermigti.'?3 Osmanh kaynaklarr, qdirlerin gogu kez bu
fj|,T ffi#1'il*:
gibi iEret meclislerinde hUhimdarrn takdir ve lutuflanna eriqdik - 46r;ilaydrn,
.'i6e ,
^'g.^
lerini belirtirler. imsatt $inlerinde (genellikle Cuma g,iori, kandil "1T ,llai.ddi. (rezogeidl$igirnleri vb.) "'ayE u neqat"dan kaqrnrlrr, "hatm-i kelam-r n"at- t. lliil,fllffiinde
,i4 Bazmu. Razm.3r16.
mnbAhasa-i usfil-i din" konugulurdu.'?4
HaLtI Inala,k Klasik edebiyat mengei: lrani gelenekr saray igret meclisleri ve musahib gairler
275
Mesnevilerinde Nizami, igret meclislerini tasvir eder. NlzAmi'yi izleyerek
iqret meclisi tasvirlerinde Ttirk Eairlerinin oldukca realist bir tablo sergiledlkleri ileri siiriilebilir' Baharda bahqelerde musiki ve galgrlar, mehtaba karEr Earap kahedi elinde genqlik ve gi.izellikler karErsrnda tiim din ve ahlak kurallarrnr unutan "epikiiryen" zarifler, btitun bunlar, klasik Eiirin bize sembolik, "masnu"' tarafinr de$I, tabii-gerqekqi bir ytiziinii serg'ilemiyor mu?
Bir kaside, neeruzlye, nlersweyeyatdllye sunan Eaire, patronun inayeti tirrlii biqimlerde kendlni gosterirdi. Genellikle (cdize, in'Am) altrn ve gumuq para ve derecesine gdrehLl'at (kaftan) bagrqrbiqimindetecelli ederdi. Daha dnemlisi, nAmzed bir rnansrba atanrrdr. Sultan, onu meslegine gore, miinEi ise katiplige, ulemadan ise miiderrislik, kadil* $bi bir ilmi)Te mansrbrna veya val,:rf miitevellili$ne
tAyin eder; asker ise timar, zeemet veya hassrna terakld verirdi. XVI. yuzFlda genelde cA.'ize, rooo ila 3ooo akqa (zo-6o altrn) arasrnda de$qirdi. Bu bagrElann
genel devlet hazinesinden qil$rgl anlaqrhyor. Her
ttirlti kiElsel masrafrru yapmak,
yermek iizere PAdiqah'a verilen para, 156Z-1568 mali phnda 3r milyon
466314 aliqaya varmrgtr. (Bunun 3o milyonu Mrsrr'dan her yrl gdnderilen irsaliye 5oo bin altrn, B5o bin akqasr hergiin hazlneden verilen ceyb-LhumayAn harqcai,ze
lrg ve 6l'63t 4 akqasr, saray
'i5 O.1,. Barkan, "9S4-9S5
(r547-r548) Mali Yrhna
ait bir Osmanlr Butqesi",
I.U. Iktisor Foktihesi
Ir[ecmuast. , ]iIX-
r/4, 3o7.
'i6 Bu genel yaklagrm, ozel likle r6. yiiryrl sonu ve r7.
iriz_yrlda devlet idaresin deki bozukluklarr diizelt rnc igin yazrlan nasLh,atn dme
.ve layihalarda, Selaniki,
g'rbt bagrmsrz miiver
rilLlerde aqrkca ifade edil-A1i
migtir. Nasthatname
tipindcki eserlerden en
tanlnmr!t:
Kogi.
Ber
/iisdlesr, (yay. A.K. Aksiit),
Istanbul, r9e5.
':: Jltnaktb-t $crh $uccri'.
vazrna helinde kiitiiphane -
Ierde mevcutfur.
Bursa kadr siciilerinde
onun Bursa').a srirulduk-
'rB
ten sonra da, Bursa
hamam]artndan birinde
tclli(l satrn almal< iqin
ul{raQtr grnl glosteren bir
ba$ ve bahqelerinden satrlan mahsul kargrhgr idi).'zs
Patron, pAdiqih olsun, devlet biiyi.iklerinden biri olsun, musdhibini seqerken kamuoJrrnun duyarhhgrnr daima hesaba katmak
zorundadrr. Osmanh tarihinde, iqler kdtirye gittigrnde, qogu kez
pAdiEAhrn kendisi d.gl, yalanrnda bulunup yagam tarzrnr etkileyen, ona onemli kararlarda d$iit veren musAhib sorumlu tutulur.'?6
MusAhibin yaEam tarzr, dini inancr; devlet ve toplumun genel ahlak ve geleneklerine uygun de$lse, dedikodu baElar ve bundan
patronun gdhret ve ntifuzu zarar gdriir. $uarA, meqAyih, ulemA, tabib, miineccim veya tecrtibeli btiroktarlar arasrndan segilen musahib, dzellikle Sunni mezhebine ba$h, dtn kurallanna sadrk biriyse, herkesce ryi kabul gdrtir. III. Murad rtiya tabirine bUytik
6nemverdi$nden unlu bir mu'abbir olan $eyh $uccA'r baqhca musahibi yapmrEtr.'72 Mus.ihib iqki iqen, bAtrni, tasawufi gdr{iglere
sahip, narnaz, oruq gibi din kurallarrnt ihmal eden, yahut genel
zorunda kalmrqtrr.
Sitan Korku d". BelLeten.
FuzOii, pAdiEAhlarrn lutf ve sohletine eriqmiE musAhib Eiirle- ]"1"^('s61)'539-6or'
rin iEret meclislerinde, giizel bahqelerde geqen mutlu hayatrnr
renkli gizgilerle andrktan sonra, teselli olarak der ki' "Ey dertli
gdir, sultaniann soh-betinde olman baEkalannrn hskanqhgrndan
baqka yarar getirmez; garabrn neEesi ise, 6bi.ir diinyada ebedi azab
getirir; daima nedimlerle beraber musAhebette olman ise kendi
hayal diinyanda oimana engel olur."'B' z6 yrl Safavilerin hir;;-
tt**t*t,**tt,
bu^i^ieRafi,lul-Himtun
#;:m:*"r'llil*''
Kalpakl,
The Age
i:.*:3H;rHA:;Xt
tinde $i'o-l imamlrye mezhebine ba$h olduktan sonra, rq34'de DeliBrraderft parafqt'
t=*Ji:*$
birden Siinni Osmanh sultanrnrn tebaasr durumuna gelen F,rroti, itri#;i;
Krzrlbaghkla miicadelenin bu en krzgrn yrllannda, Osmanir ricAli Sheluade,Istan-bul'
arasrnda bir patron bulamazdr. O, KerbeiA'ya, "Peygamler soJrun- 3:l-::::"'
dan gelen mazifim qehidlerin kanrylayogrul-,rg b,, beyibAna", bu
,
"ii,:;f":;:*3"ili1r,
sarmdye-i hasad"mihnet beEi$nde megakkat sUdUyle beslenmiE"'Bt oldugu topra- Salatin
ga
gekilmiEtir. Gozden dtiEme ve kdtu son, birqok Osmanh
*usa-
hib EAirin baErna gelmiEtir. II. Murad'rn musAhiblerinden gAir
Sun'i. obiir qAirlerin krskanqhgr ytiziinden hapse atrlmrg,ancak
Velqniddin'e kaside yazrp hapisten kurtulmugtur (Sehi,
ilffilif"l
ast
iran'da Abdurrahmin CAmi ile arkadaqhk edip Fatih Sultan
,trroonuRazm.zo.
Mehmed'in musdhibligine erigmig qAir Melihi, ayyaEir$r yiiztinden pidiEdhrn huzuruna qa$rnlmr.q, azledilmig; 6mriiniin son giinlerini yalnrzlrk ve sefalet iginde gegirmiqtir (Sehi, fi9; $alca'ynk Tercilmesi, z3z; Agrk
Qelebi, rz6b). Qeqitli sebeplerden gergek bir patron bulamayan gAirler, sanata srrt qevirmiEtir (Latifi, Tezki,re, 298,374).II. BAyezid ve Kanfini Suleyman donemlerinde in'Am defterleri, pddigAh'rn inayetine eriEmiE EAirlerin
Iistelerini vermel:tedir.'83
lgret meclisi geleneline tepki
kendini hakh gOstermek iqin iran'dan miingi Aziz EsterAbadi'yi yamna gapra-
HaLtL Inala,lc Klasik
edebiyat mengei: lrani gelenek, saray igret meclisleri ve musahib gairler
-
f.ilH::]f,ia
r85-5). ,,,ii.i"i*r, tron,Tz-*3.
Iini emreder.
EEcinsel olup, dmriinde hiq evlenmemig, pAdiEAh sarayrndaki
"mahbfib"lara bile 96z dikme ctiretini gdstermiq olan iinlii gAir
nrah'keme sicili buldul<. Ahmed PaEa misdlt burada anrlabilir.'?8 Onun kendini affettirOnun N{uradiye'de}ir
mek iqin padigaha sundugu ur:Jiukerem redifli kasidesi, Fatih'in
nredresesi bugun guzel bir
ynre$ini
yumuEatmrg, hem de TUrk edebiyatrna bir qaheser kaetno grafi nriizesi haline
get iril nriEti r.
zandrrrnrEtrr. Her "fende ve ilimde iistAd", ince bir sanatkAr ola-
l1*u-",,
ve.mysa{ra}at-inudama
kendilerini alamamrqlar, buyiizden halkrn,
Bu hAl birqok gAirin baqrna gelmiqtir.
of
Beloueds'nurhamve
ahlak kurallannr gigneyen (MevlAnA Deli-birader GazAli Sbi) liriyse, hem kendisini hem patronunu giiq duruma diiEUrUr; patron
onu huzurundan uzaklaEtrrrr, maagrnr keser, siirer, haps veya kat-
bir
)'jb
rak tanrnan ciztirlii Eehzdde Korkud (ci. r5r2;,'ze yazilan "fuhEi- '?eKorkudhakhndabk.
yAt"tan ibaret Deli-birader GazAli'yl'Bo yanrndan uzaklaEtrrmak l$;Y;ff;lil..,tlu""
Bir qok sultan-lar, ozellikle genq Eehzideler igret meclislerinin cAzibesinden
ya da siyasi rakiplerinin kurbam olmuqlardrr. Eretna hanedamndan sultan}k tahtrnr gaspeden Kadr Burhaneddin,
rakBannuBazmadh eseriyazdrrtmrg, bu kitapta Eretna sultanlarrmn igret meciislerinde geqen sefahat ve rezaletlerini ilan etmiqtir. EsterAbAdi, kitabrn baErnda Irak sultanrAhmed CelAyiri (r38z-r4ro) misalini zilireder, O, "sabahdan akEama" garap iqmekle meggul oldugundan karErtlarrndan habersiz kalmrE ve
tahtrnr brrahp firar etmek zomnda kalmrqtrr.'81 ("gafil az darb-r muhalif').
Esterdbddi, hAmisi Kadr Burhaneddin'in Sivas Eretna sultanrnrn tahtrru nasrl
HaItI lnalr:,k Klasik edebiyat mengei: lrani gelenek, saray igret meclrsleri ve musahib 56irler
2n
ele geqirdi$ni ayrrntrlarryla anlatrr. Sivas sultanr Eretna o$iu Mehmed dltince
yerine geqen genq oglu ''sa-bahtan akqama kadar Earap iqip saz ve hamam Alemlerinde" vakit geqiriyordu. iqret meclisinde birbtri ardrndan Aqrk oldugu iki oglanin sebep oldugu skandal yuziinden Eehir halla araslnda biiti.in hiikm ve niifuzunu kaybefti. Halk aleyhine dOndii. Kadt bundan yararlanmasrnr
'n5 Eretna tahtrnr ele
bildi, ulema ve ahilerin deste$yle Sivas tahtrm ele geqirdi.'Bs
gegirmek igin
EsterAbidi, Kadr Burhaneddin iqinbu eseriyazarken, geqmig paBurhaneddin'in tum
entrika-lan satrrlar diEAhlarrn "ryir - i cihAndiri" sini ve saray bezrnleri ve savaEtaki ku arasrnda gdr(iliir: Baznr, u
rallarrru (*har bazm u razm kavA'id ve merAsim") anlatmaya qahEaRazrn, 87 vd.
cagrru aqrklar (s. zB). Bu arada hiiLktimdarlar iqin kusurlarr sayar'86 A. Gcilprnarh, "Burgazi
ve' I;iiri.ivvetnAme'si", IU. ken, zevk u safaya bapmh olmarun felAket getirecegini vurgular.
Iktr,sat Fakuhe sL M e cmuasr,,
$ehirlerde ni.ifusun gogunlugunu oluqturan esnafin ahlak ve
XV (r953- r954). 75-r53,
dawanrE kurallarrnr belirleyen futuvvetnarneler, yuksek sanrflann,
.yazrhg tarihi igin bk. 78 79. Rabguzi bu kurallarrn "zurefe"nrn dawanrE ve tutumlarrnr giddetie tenklt eder. Onlar
Tiirk hall<l nca bilinmesini
gerekli gordugtinden "evliyA soh-betinden o$lanlar sohbetini ihtiyar krldrlar, (...) Tann
"bilrnemekderr bilmek
kaprsrndan ytizlerin be$ler kaprsrna d6ndiirduler" der. Anadolu
1'e grekdir. onun iqin Turk
dilince yazdrm ....... bu Selquklu ddneminde yazrlmrE olan Rab guzi' nin Fiittivv etnanrne' sin Rum-eli (Anadolu) karmr de'86 dln kurallan ve siinnet-i nebevilye bagta geiir. Rabgfizi'ye
Tiirk dilrni bilirler, biz
gdre "siici igen Tann emrine karqrdur, sarhoqlugunda herkes andaht Trirk dilince beyan
krldrk" der.
etme Allah'rn ter.fikine ve semavi bir yardrma ba$hdrr (...) bu Allah'rn keremi dir". Babur maksadrm gu idi, diyor, "BeEeriyet icabr, pddiEahhk merAsimi ve
levizrmr iklizasr, qAh ve sipahilerden (askeri srnrftan) mevki sahiplerince,
Adetler dolayrsr ile, genqlik anlarrnda bazr gi.inAhlar igleniyor ve biraz havdiyat
ile meEgul olunuyordu. Tcivbe, cLhdd-i, ehberdrr. Biz, gonirlde gizli bir istek olan
garap tObesini kurveden fiile qrkardrk. Mukarrib (nedimlerin) qogu afnr mecliste tcivbe gerefine rnazhar oldular. Emirve nehiye baE e$enler, boliikbdliikbu
saadete ulagryorlar (...). Bu ugurlu igle "feth ve nusretin giinden giine artmasr
iimit edilir (...). Bundan sonra memlekette hiqbir ferdin garap iqmemesi, qa-
rap yaplp satmamasr ve satrn dahi almamasl, hattA evinde bile bulundurmamaslnl bildiren bir ferman qrkardr (933 Cumada I, Zo). Osmanh sultanlarrnrn kamuoyuna cevap vererek srk srk bu gibi yasaklar ilAn ettiklerine, meyhaneleri pktrrdrklarrna dair vekAyinAmelerde geniE ayrrntrlar vardrr.
dan incinir" "Livata eden Fttiir,"vet drqrdrr". Miineccim,
'oi EmbassT to Tamerlane,
isparlolca'dan qeviri G.Le
Rabguzi'ye 96re yalancrdrr. Her qeEit falcrirk, dine aykrrrdrr.
Iftthk ve salgrn grktrpnda veya srnrrlarda dtiqman tetrlikesi bag
" Babur'un gosterdigi zamanlarda halk arasrnda dedikodu artar; sarayrn,
Strange Londra r9a8.
'BB
Babum6,me,
Ilatratr,", (hzl.
R. Rahmeti
beylerin Tanrr emirlerine kargr hareketleri, ozellikle Earap iqmeleri felAketlerin nedeni sayrlrr; vAizler her vakitten ziyade onlar
aleyhinde hallc tahrik eden vaazlar verir. Sultan ister istemez iqki yasa$r kor, meyhanelerin kapatrlmasrnr emreder. Osmanh tarihinde srk srk tanrk oldugumuz bu yasaklarrn kayda de$er bir 6rne$ini Hindistan'da Sultan Babur (r5e6 - r53o) zamanrnda buluyoruz.
Arat,) Ankara: KB, 2ooo,
50?-504.
$arap yasagr: Hrikrimdann emriyle kitle h6linde "tiivbe"
Timur'u ziyaret eden ispanyol elqlsi P. Clavijo, ziyafette hazrr olanlarrn Earap
igip sarhoE olduklarrna hayretle iqaret etmiqtir.'B? Timur'un torunu Sultan Babur gengliginde srk srk iqret meclisleri tertip ediyordu. r5z7 Eyliil'tinde bir gtin
"megrCr olmayan
rne
iqiyaprnakta devam eftigr (...) vicdan azabr geLti$ ve tdvbe et-
gerekti$" hatrnna geldi. $arap siirahileri ve takrmlannr derviElere dapttr.
Bir gece onun-la beraber, enderun halkr, sipahiler ve baqkalan iiqyiize yakrn
maiyeti tdvbe eni. Kupierdeki garaplari dcil-rurdii.'BB Halka g6nderdigi igkiyasagr qdyle baqiryor' "Ttivbe edenleri ve temizleri seven, tdvbe kabfrl ediciye
hamdederiz (...) insan tabiatr yaradrliE ic6br lezzetlere mAildir (...) bunlan terk
t7E
Hah,l inalctlc Klasik edebiyat rnengei: lrani gelenek, saray igret meclisleri ve musahib gairler
HaItI inala,k Klasik edebiyat mengei: lrani gelenek, saray igret meclisleri ve musdhib g6irler
279
Kaynakqa
GokTay, O. $. (aooz). "Divan Edebiyatr Kimin", (yay. M. isen. vd.),
Ankara,3zg-342.
Gtikyay, O.
r.bs.,
s, roBB-ro9o
Ahmedi, Tepafilt -t Mulrtk-t AI-i )sman, Htstory of the Ktngs of tlte }ttoman Li.neage and,tl.tei,r HoIy
Ratds against the Infidels, (ed. K. Srlay), Harvard Univ. Dogu Dillen ve Edebiyatlarrnrn
Kaynaklarr, 64. Harvard 2oo4.
Akalrn, M. (rqZs), Ahmedi,, CemSi,dil Hur1id.
Haft Paykar (Bahramn6,rno), (56oo beytt), (yay. H. Ritter ve J. Rypka,) istan-bul- Praha r934.
Akdogan, Y..(r979), Ahmedt,Divanr, I II, Tenkitli Metin ve Dil Hususiyetleri, Doktora
T ezi.t 97 9. I UEF, (z o54), Trirkiyat Aragtrrma Merkezi.
Akdo$an, Y. (r989), "Mi'racnAme ve Ahmedl'nin Bilinmeyen Mi'racnimesi". Osrnonft.
AraSnlmalan, IX, 263-3ro.
Ilaydrn, U. (rSZ4,) "Anadolu'daklastkTiirk$iirininBaqlangrcr", Turk DtIi,z77 (Ekim),
Alparslan, Ali (r96o), "Ahmedi'ninYeni Bulunan Bir Eseri: 'Mirkat-r Edeb", TDED, X,
s. 35-4o.
Andrews, W.G. (r97o), "The Tezkere-i $u'arA of l,atifi
of Ottoman Poet1y", Ph,D., University of Michigan.
as a source
for the Critical Evaluarion
M6likoff, I. (rgBZ), "Poetry, Arts and Group Ethos in the Ideolory of the
Ottoman Empire", Edebtyat,l - r, zB -?o.
Andre'rvs'w'. c. ve Kalpakh M. (zoo5), Tlt"eAgeof Beloved,s,Lopeandbeloved,inearly-mod,em
ottonLan and European cuhure and soci,ety, Durham and London.
,A'4 * qetel i, M eS6.' i,rt), r.
S Su' ard,yay. G. M. Mered.ith - Owens, Lo ndra, Luzac r
Andrews G. W. ve
97
Ateg, Ahmet "NizAmi" (tr5o?
-nr4?), M.
Ayni, Sokinrim.e. (h21. M. Arslan), istan_bul zoo3.
Ayntrr, Hatica (zoo3), Universi.telerde Eskt Turh Edebtyatr. QahSmalan (zoo), istanbul.
Azamat, N. (r9BB), "Yeni birAhmedive lki Eseri, Yusuf uZeli,ha, Esrarnirne terciimesi",
O smanh" Ara;ttrmalan, \'II -\TI I, 3
47 -36 4.
Banarh, N. S. (istanbul'
r939). "KV. furrAnadolu $airlerindenAhmedi'nin OsmanlTarihr,
TM,w.s.rrr-r75.
Ddsi,tan-tTevdrih-iMulfi,k-LAl-tosrnanvecemgtdveHursidMesnevisi",
B arb a
B.
ra FIemm.Ln g Arm a gant,, J TS, )c(W
Ilemming,
Fah"rts Husrev u
-
z (z o o 2 ) .
$trtn, Eine Ttirktsche Dichtung von t36T, Wiesbaden r974. Text,
Fahrts Husrev u $tri,n, a53-486.
Bardakqr, Murat
(eooz), TheTreattseof Ahmedogh$ult'ullahandTheoryof OrtentalMusicinthe
h,ft e enth Century, i stanbul.
Cem Sultan, Cemsidii HurSi,d, incelerne. Mettn, (hzl. Miinewer Okur Meriq), Ankara, AKM Yay.,
1997.
Qaruqo$lu, M. (r9Bz), "Fatih Mehmed Dewine Kadar Osmanh Tiirk Edebiyat Mahsullerinde
Muht evanr n TekAmulii
",
Kubb e ahr. Ak
a
d.emi Itr e cmu a.sr. KI - z.
Qelebioglu, Amil (r999) , Turk Edebryafi,nda lyfesneyi, istanbul.
Qetin, N. M. (r952). "Ahmedi'nin Bilinmeyen Birkaq Eseri", TD,II/3-4. s. ro3-roB.
Qetin, N. M. (r965), "Ahmedi'nin'Mirkail'l-Edebi hakl<rnda",TM, )ilV., s, zr7-23o.
Dilperipfrr, A. (yaz ?oo?), "Fuzuli'nin SAkiname'sinde HAfrz'rn rolii", (gev. H. Almaz),
$arkiyat Ara;tt rmalan Dergi,sL, I - 5, 35 -44.
Ergunlu, Atakan "Ahmed,i'nin iskend"entamest", i.U. Edebryat Fakiiltesi, mezuniyet tezi, no.
78B.
Ertaylan, i. H. (r952), Ahmed-i" Dd,'i, Hayatr" ve EserLeri, istarrbul.
Erzi, A. "Tahhl ve Tenkidler, N.S. Banarh. "DdstAn-r 'IevArih-i Al-i Osman ve Cemsid ii
tlurgid Mesnevisi",
TLt,
W.
Golprnarlr, A. (r968), HdfizDtvant, (iqinde Sd,kiname), istan_bul.
2.30
$. "Iskender-nd,me", v/2,
Eski Turlc Ed,ebtyan,
HahI Inalc*Klasik edebiyat mengei: lranigelenek, saray igret meclislerive mus6hib gairler
Husrav u firin, (57oo beyit), Tiirkqesi, $eyhi, I/usreu ri $0rin, yay. F.K. Timurtaq, istanbul rgBB;
Falrri (1367) Q674beyrt), (yay. B. Flemming,) Wiesbaden r97{.r bugunkii Tiirkqeye qeviri.
S. Sevsevil, istan-bul r955
265-224.
isen, M. (r99o), LatLfiTezktresrt, Ankara, KTBYay.
isen, M. (1998), Seht BeyTezktresi, HeSt Behlqt, Ankara: AkqagYay.
i se
ise
r.n Tezkire Kis nr.r, An-kara, AKM.
9 9 Q, $ ay .), Kunhu' t Ahb d,r'
n, Mustafa (2ooa), EEkiTurk Edebtyatr,, Elkuah, Ankara.
n, M. 6
iskandamdma, (rg4i,yay. A.A. Aliz6de, Bakn; Ifrbdindmo, F. Babaev, Ba}:ir, Tiirkqe
trpkrbasrm i. Unver, Islsendenrl,me, Alkara, TDK, r983.
ipekten, tlatuk (rg8S) , Eskt,Turk Ed,ebi,yatr Nanm, $eki,I\eri,, Ankara.
ipekten, 11xfuk (r996) , Tiirk Edebi,yatr,nda Edebi, L[uhttler, W.-WI. Asr"rlar. istanbul.
ipekten, H. (zooe), $airTezktreleri, Ankara.
ipekten, Haluk(zooa),EskiTrrlc Edebtqtt,Nanm$ektllenveAruz,5. bs., istanbul.
Karahan, A. (r9Bo), "SAkinAmeler", Eslci Turk, Edebr,yan incelemelen, istanbul' EF.K. Talattof
ve J.V. Clinton (y ay.), Th,e Poetry of Ni.zamL Ganjavt, New York zooo.
KeykAvtrs. Kablsnl,me, MercimekAhmed qevirisi, (yay. O. $. Gdlgay), istanbul r974.
Kortantamer,T.(i973), LebenundWehbi,Iddesaltosmani,schenDich,tersAhrnediunterbesonderer
ert cht stchttgung s ein e s DLw an s, D okto ra Tezi, Fre iburg.
Kortantamer, T. (r98o), 'Yeni Bilgiler lgrgrndaAhmedi'nin Hayatr", Ege Unlversr,tesI Sosyol
Btltmler Fakultesr, DergLsr., I, s. 165 - r 66
Kortantamer, T. (r99o), "SaklnAmelerin Ortaya QrkrEr ve Gehgimine Genel bir Balog", Es,bi
Turh Edebptu, Itakaleler", (yry $.Yagcr ve F. Ulken). Arekara, KB. Yay.
B
Koprulri, F. "Ahmedi". t4. s. z16-zzr.
Kuru, Selim (zooo), "ASixteenth CenturyScholar Deli Braderand His Dafi'iil-Gumfimve
R.afi'ul Humfim", Ph.D., Harvard.
Kut, C. "Ahmedi", DiA, s. r55-167, a,cilt.
Latifi,Tezktre-t $u'ard,, (yay. A. Cevdet), istanlul H. r897.
I-atifi,Tezki,retii't-l;u'arAveTabsr,ratu'n-Huzam6,, (hzl. O.R. Canrm), inceleme, metin,Ankara'
AKM. zooo.
Latif,'nin iltr
Ri,s6,lest, Enisu'I-fuseh6" ve Evsaf-t,
ibrahtm Paga,Haz. Ahmet Sevgi, Konya r986.
Levend, A. .S. (1959), Arap, FarsveTtirkEdebi,yatlannd,aLelapeMecnunHtkdy'est,Ankara.
Lutfi, C. "sekinameler", iUep, Tez no. r54.
Mes'fid b. Ahmed (r99r), Suheyl ve Nevbahar, Suheyl u Nev-Bahar, ( yay. C. Dilqin). Ankara.
Ali (r997),Mev6.'id,ti'n-Nefa'i,sfiKap6,'tdt'I-Mecdlis. (yay. M. $eker), Ankara' TTK, r997.
Mordtmann, H. J. (rga6), "lskender-nAme", DerIslam,XY.
NizAmi (r95o), l+[ahzan'u'I-asrrir (yay. A.A. Ali-zAde). Bakrr r96o, Turkqe qeviri N. GengOsman, Ankara r945.
M.
Pala, iskende
r 699fl , $i,trler, $atrler ve Meclisler, istanbul.
Pala, iskender (ao oe),
$t' r - r Kadim
HaIr,I Inala,h Klasik
$erhleri, istanbul.
edebiyat mengei. lrani gelenek/ saray i5ret meclislen ve mus6hib gairler
zor
Pala, iskender (2oo5),
Di,van Edebi,yatr,
istanbul.
Pala, iskender (zoo+),Ansiklopedllt,Divan$i,tnSazlugu,l-ll,
istan-bul, KaprYay.
(zoo6), Ah mne'I-ASlc, lstanbul, Kapr Yay.
Pantirckova, E. (rgZ3), "ZurAnalyse eines der historischen Bestandteile von Ahmedi's
Pala. iskerrder
Iskender- nAme", Archi,v Ortentalni,,
Horasan'dan Anadolu'Ya:
Klasik giirin doSugu
dp - I.
Rrdvan, C. (r 9 98), Titrh E debiyatt nda Sak indmeler ve I ;retnarne, Ankara.
Sehi (r978), He;tBthlSt,TheTezktrebySehtBeg,(hzl. G. Ku|, HarvardUniversifyPres.
Soysal, O. (zo oz), E sk t Turk Edeblyatt M eti,nlerl, ista nbul.
Siissheim, K. "Ahmedi", EI, First Edition.
$e ntrirk, A. A. (qoo:) , Xtr4. AsralcadarAnadolu Sohosl lv{esnet:i.Lennd.e Ed,ebiTasvtrler, istanbul.
$evh (Hoca) Mes'frd (r34o- :342),Ferhengnd,me-tSa'diTerciimesi,yay. Kilisli Rifat (Bilge),
Istanbul
Tansel, F. A. "N.S. Banarh, DisitAn-i Tevd,rih-i, Mulak-tAI-t Osman ve Cemgid ii Hurgid
Mesnevisi Hakkrnda", AXu,n n.
Tarlan. A. N. (r943), Nizami,
Tarlan, A. N.
gev, LeyIA, ve lv[ecnfin,
(r g gz), Ahrned PaSa
AhmetAn
istan]ul.
Divant,Ankara.
Tarlan, A. N. (zoo4) , $eyht Dr,vaa,ru,Tetki,k,Ankara.
'Iekirr, G.A. (r973), Ahrned-r, Dd'i and Hts
Qengname an
old ottonlan rnesnevt, Harvard.
Tinrurtaq, F.K. (rg63),
$eyht'nr,n Husrev, $trtn'i, istanbul.
Unver, ismail "Mesnevi", Turk DrIt, no. 4r5-4r2, 43o-563.
Unuer. ismail. Tnrk edeb vattnda lv[anzum iskendemdmeler. Ankara, AU. DT.
Unu.r, ismail (r983), Ahmedi, iskender-name. inceleme-Trplcr basrm metin), Ankara, TDK.
Unt e r. ismail 697), "Ahmedi fudvan'rn iskendernAmesindeki Osmanh Tarihi (Nusretndme-i Osmin) B<;lt-imti", Tir,rkoloit Dergisi,, VIII.
Urr''rer. ismail (tgZi, "Ahmedi'nln Cemqid ii Hurqid Mesnevisi Uzerine", TurkololtDergtsi, VIIL
Varirk, M. Q. (1974) , Cermtyan-)gullanTarLhi, (r3oo-1429), Ankara.
Warner, J. L. (zoor), CulturalHorlzons,AFestschrtftiruHonorof TalatSaitHalman, NewYorkve
istanbul.
Yahya Bey, Yilsuf uZuleyh6,, (yay. M. Qamqoglu), istanbul 1979.
TURK edebiyatrnrn tarihi seyri ele a5nrrken, Horasan'dan
Anadolu'ya uzayan siireq, yani Turklerin orta Qa$ islam uygarh$nln olugumundaki rolleri iizerinde yeterince durulmamasl, barr yanlg de$erlendirmelere yol aqmrgtrr. islam medeniyetinin baElangrcrnr teqkil eden ve Batr[larrn bUyuk iran rtlnesansr
olarak adlandrrdrklarr, ro. asrrdan itibaren bilim, kUltiir ve sanat hayatrnda goriilen bUyUk geligmenin, iran ve Azerbaycan Sihi Fars ki'ilttirtniin
ananevi merkezlerinal aegit, daha ziyade yeniliklerin kolayca ortaya qftabilkonumuz aqrsrnd igr Horasan ve Maveraiinnehir bdlgelerinde gerqekleEmesi
r!!B:5rvd.)'QUnkti
(Kramers
Grabar
1967: rorB-19;
da"n oldukqa onernlidir
Ar"p, Fars ve Tiirklerin ortaklaga gerqekleqtirdikleri bu geliEmenin beqigi
olan coEafi bolge, bir baqka isimlendirmeyle Tiirklerin yogun olarak yaEadrFars dilli bu
$ TUrk;starr'drr. Tarihi zaruretler sebebiyle bu bolgede oluEan
teqkil eder'
kdkenini
da
klasik
edebiyatrn
geliqen
ottat edebiyat, Anadolu'da
doneminde
qok
Sasaniler
daha
6nce
islamiyetten
ve
Maveraunnehir,
Horasan
Etnografik
Qz6-65o)yogunlaEanTiirk-iran iliEkilerine sahne olan bir bolgedir.
fuilerin yerleEim alaru iken zamanla Tiirkleqerek TUrkistan olarak ad landrnlan bu bolgede, TUrkler ilk olarak 5. yuqftltt baElarrnda goriilUrler' Ak
(S5z-Z+9 hrzlamr
Hunlar (Eftalitlerj ile baglayan Turkyerleqimi, Gdk Tiirklerle
kadar uzam
iqlerine
sahalara. Horasan ve Sistan
ve bu yayrlma daha agagdaki
-Bu
ele geqiriran't
ordularrrun
(KOprtilii ry89,I/347).
dcinem, MtslumanArap
Miisliiman(65o)
rastlar'
yrllara
dikleri ,r" S"."- imparatorlugunun yrkrldrgr
bat<rmdan
Arap hakirniyetinin Horasanbcilgesinde tam anlamryla mUeSSir olmast ise' ancak
Araplarrn Eftalitler ve Ttirkle B . asrrn ilk qeyreginde gerqekleqir. Bu gecikmede,
da etkili olmuqtur (Barthold
kalmalarr
zomnda
ugragmak
rinyardrmc, tollartyla
r9Br, z3B-z{g; Kramers 1967, ror6).
Araplar, Merv'de olugturduklan askeri gtig sayesinde bOlgeyi kontrol altrn-
zs2
Haltl Inala,k
Klasik
edebiyat rnengei: lrani gelenek, saray igret meclisleri ve musahib gairler
283
TUTK
DeBiYarI Tarini
II
Editorler
Taht Sait Halman
(Genel edittir)
Osman Horata (Genel editoryardrmctsr )
Yakup Qelik
Nurettin Dernir
Mehmet Kalpakh
Ramazan Korlsnaz
M. Ocal Oguz
€&
rc rUlrun
vE TURIzM anrceNttGt YAYINLARI
iqindekilerciltl-4
T.C. Ktilttir ve Turizm Bakanltgr
Kiittiphaneler ve Yayrrnlar Genel Mudiirlup
3o57- r
@
Kiilttir eserleri dizisi, 399
ISBN 975 r7-3193-3 (takrm)
ISBN 975- r7-3r94- r (r.cilt)
rrwrr. kulturnrrizm. gov. tr
e - posta: kygm@kulturnrrizm. gov-tr
L7
2r
Ttrk edebiyatr tarilli / pdit6rler Talat Sait Halnen... [v.b.]
- Ankara : K:ll-trlr re Tt:rizn Bakanllql, 2006.. -c.<1>
24 on. - (Ki[Eur ve Turizn BakarLl:"{r
3057-1- l(iltlbtlaneler ve Yayrmlar GqEf tJtudjdug'l
*Ttirk
Edebiyatr Tarihi"ni sunarken Talat Sait Halman
Sunuq Edtarler
z5
Iftsaltmalar
?B
Yazrm
78
35
6z
Girig
Turkler, K6kenleri ve yayrlma alanlarr
Turk dili Lars Johanson
ilkeleri
;
lay'.rrlan ;
kiiltir eserleri dizisi ;
399)
33 -
9?5-1?-3193-3 (tk. )
ISN 9?5-17-3194-1 (1.c.)
rsN
I. tlaLnen, TalaE Sait.. II.
Seriler.
Peter B. Gold,en
810 .09
8f
Edittirler
Ozel tegekkii'rler
Talat Sait Halman (Genel edittir)
Osman Horata (Genel editdr yardrmcrsr )
Yakup Qelik
Yazrlann incelenmesinde hakem
olarak katkrda bulunan,0$etim
iiyelerine; kaynaklann ve ahnttlarrn
kontroltinii titizlikle gerqekleEtiren
Bilkent Universitesi, Tork Edebiyatr
B,olumti iiflnencileri AIphan Akgtil,
M. Srla Arh. Yalqrn Armagan,
Giinil Ozlem Ayaydrn- Cebe, Frrat
Caner, Murat Canl<ara, Hiilya Dundar,
Tuba isen DurmuE, irfan liarakoq,
Sevim Kebeli, Nilay Ozer, Ali Serdar,
Reyhan Tutumlu, Seda Uyantk'a; Tiirk
Edebiyatr Kronolojisini hazrrlayan
Firdevs Canbaz ve Emine Tu$cu'ya;
yazrEma ve duzeltmelerdeki katkrlan
igin Ceyda Al.polat, EIa $engundiiz,
Segil Aybay Brpkh, Songiil Sezen ve
Qigdem Gurbuzer'e tegekkiirler...
Nurettin Demir
Mehmet Kalpakh
Ramazan Korkrrraz
M. Ocd Oguz
Kitap tasanmr
Ersu Pekin
Yazrm-diizeltme
Stier Eker
Beyhan UygunAltemiz
Yazrgma
Rumevsa QallE
Demet Giizelsoy Chafra
Basla
Mas N{atbaacrhkA.$.
Derebonr Caddesi, Zagra. Ig Merkezi
B- r Blok 34398 Maslak, Istanbul
Tel: ozrz zB5 rr 96
e - posta: [email protected]
Birinci baslq
?ooo adet
Basrrnyeri, tarihi
Istanbul. zoo6
- lO9
Il - 217
l. Bol0m: Epik donem
83
Destanlar Meti,n EktcL
ll. Bol0m: Erken donem
113
Runik harflt Eski Tiirkq e yazrtlar Arpad Berta
r22
Uygo. edeb iyatr
CVI I I - XIV.
yuzial) : r . N azrm,,4
46
b
dunsht d Yalwp
z. Nesir Nurettin
D
emir-Erni,ne hlmaz
t69
D o go
I83
Yusuf Has Hacip, "Kutadgu Bilig" (ro59)
r9r
r9B
zo4
Kiggarh Mahmut, "Divanii Liigati't-Ttirk" (ro77) SuerEker
2rl
Avmp
a'
da
Turk dilinin
izle
ri
Erntne
Yt
Imaz
Si.r,er
Eker
Edip AhmetYukneki, "Atebetil'l-Hakayrk" Nuretti,n Demir
Popiiier tasawufun Onctisii: Ahmed-i Yesevi ve hikmetleri
(XII. vUzni) r. Ahmed-t Yesevi ve YesevilikAhrnetYasar Ocak
?. Divan-r Hikmet ve
219-422 lll. Boltim: Osmanlt Donemi-
etkileri BaltarAharpr,nar
Ttirk edebiyatrna (Xtll. yrizytt-1860)
girig: Sosyal ve kuramsal ballam
',2.' #*:iii'#1,;ffii'rTiill**"t'nek'
z83
z9o
3oo
sarav iqret mecrisreri
Horasan'danAnadolu'ya: ICasik qiirin doguqu,4hmetAn
Batr Tiirk yazr dihnin olugumu NurettLn Demi,r
Turk-Fars edebi iliakileri,4hmet Kartal