Peterse, K. 2002

Kees Peterse
Op het KopsPlateaute Nijmegenbevondzich aan het beginvan
onzejaartelling een legerkampmet een bijzonderecommandantswoning. Het gebouw,dat wellicht onderdakheeft gebodenaan
de leider van het Romeinsoffensieftegende Germanen,blijkt
duidelijk beïnvloedte zijn geweestdoor de mediterranemanier
van wonen. Het is nu op papier gereconstrueerd.
Het door dr. ing. KeesPeterse(PANSA
BV Nijmegen) uitgevoerde onderzoeken
de hierop gebaseerderuimtelijke reconstructie van het praetoriumhebben plaatsgevondenin opdracht van Museum Het
Valkhof (voorheenProvinciaal Museum
G.M. Kam) te Nijmegen. Hierbij is
gebruik gemaaktvan de archeologische
veldtekeningendie tijdens de opgravingen
door de Rijksdienstvoor het Oudheidkundig Bodemonderzoek(ROB) zijn
vervaardigd.De computeranimatieszijn
gemaaktdoor Maria Smith in Austin
T exas.De auteur is dank verschuldigd aan
drs.LouisSwinkels(Museum Het Valkhot),
drs.Kalja Zee(GemeenteNijmegen) en drs.
Harry van Enckevort(GemeenteNijmegen)
voor hun bereidwillige medewerking en
f!:erichteinformatie.
Nijmegen geniet grote bekendheidals de
belangrijkste militaire locatie van Romeins
N ederland.1nvele handboekenvindt men de
plattegrond van de in steenopgetrokken laatFlavischecastra(circa 90 na Chr.), waarin de
LegioX Geminatot 104na Chr. wasgelegerd.
De Romeinsegeschiedenisvan de stadgaat
evenwelverder tem!!:.
Situatietekening Kops Plateau (deels naar Enckevort/Zee 1999)
Verklaring: A praetorium; B opslaKPlaats; C hoofdkwartier; D
=
30
=
februari 2002
=
=stal/en;
1
dubbele j!racht.
Al kort voor het begin van onze jaartelling werd
een groot legerkampingericht op de huidige
Hunerberg. Hier verzameldenzich troepen,
die werden ingezet voor de verovering van
Germaansgebied.Waarschijnlijk als onderdeel
van hetzelfde offensief werd iets later, circa
10voor Chr., oostelijk van de Hunerberg een
commandopostingericht op het Kops Plateau.
Het is zeerwel mogelijk dat bevelhebber
Drums, stiefzoonvan keizer Augustus,van
hieruit de militaire operatie heeft gecoördineerd.
Voor dezebijzondere betekenisvan de legerplaatsop het Kops Plateauzijn verschillende
aanwijzingen.Het is opvallend dat in het
betrekkelijk kleine kamp, maximaalslechts
4,5 ha, onderkomensvoor officieren oververtegenwoordigdwaren. Voorts zijn grote
hoeveelhedenluxeaardewerkI!evonden:met
reliëf versierdeterra sigillata. De meestduidelijke aanwijzing ligt evenwelbeslotenin het
gebouwdat alsresidentie van de commandant
moet worden beschouwd:het praetorium.Dit
bevond zich aande noordoostrand van het
plateau.Met een oppervlak van 1732vierkante
meter past het Nijmeegsepraetoriumin het
rijtje van complexenvan gelijke functie, die als
onderdeelvan hetzelfde offensief vooral aan
de Lippe in Duitsland werden gebouwd.De
laatstebevondenzich evenwelin legioenskampen die vele malen groter waren dan de legerplaatsop het Kops Plateau.Met eenuitzonderlijk grote commandantswoning,een militaire
vertegenwoordiging die vooral uit 'hoge pieten'
bestonden de aangetoondeluxe lijkt het kwartier op het Kops Plateauterecht als commandopost te worden gezien.
Zicht vanafhet KopsPlateauover de Ooijpolder
met in de verte het gebied waar zich eensde
Germaansevijand bevond. Dit moet men
hebbengezien vanuit de representatieve
ontvangstruimte24. Vanuit de veilige
beschuttingvan deze ruimte werd de bezoeker
voortdurend herinnerd aan de Romeinse
ambitie in GermaniaInferior en de functie van
het commandocentrumin het bijzonder (foto:
PANSABV Nijmegen).
Mediterrane
signatuur
Nu duidelijk wasgeworden, dat het praetorium
op het Kops Plateauin elk gevalwat de functie
betreft een bijzonder bouwwerk was,reesde
vraag of die positie ook in de architectuur tot
uitdrukking kwam. Op het eerstegezicht lijkt
het gebouw evenwellow profile te zijn geconcipieerd. Uit de grondsporen blijkt, dat het praetorium wasopgetrokken in eenhouten frame,
waarbij de resterendeopeningen met leemmortel afgewerktvlechtwerk waren gevuld.
De vloeren moeten van hout zijn geweest,de
wandenwaren bepleisterd en het dak wasvoorzien van houten shingles.Deze bouwtrant heeft
voor ons wellicht eenprimitieve connotatie.
Praetoriumop het Kops Plateau. Reconstructie
met links de hoofdingang tot het formee/representatieve deel van het complex en geheel
rechts de privé-vertrekken van de commandant
(reconstructie: PANSABV, KeesPeterse,
Nijme.l;1en;animatie: Maria Smith, Austin TX).
Ten tijde van Augustuswashij evenwelde
standaardvoor militaire bouwwerken in het
noorden. Bovendienweten we dat rond het
begin van onze jaartelling in Rome zelf veel
woongebouwengeheelof gedeeltelijk in hout
waren opgetrokken. Vitruvius verzucht, dat hij
wenstedat het houten vakwerk nooit wasuitgevonden.Het wasvolgenshem voorbestemd
om te branden als een fakkel.
Mocht de bouwtechniek ons nog een moment
misleiden wat betreft de ontwikkelingsgraad
van het Nijmeegse complex, de ruimtelijke
dispositie maakt aanalle twijfel een einde.
Reedseerderwasal opgemerkt, dat een aantal
van de vertrekken qua vormen ligging in het
complex geënt leek te zijn op pendantenin
woonhuizen en villa's in het Mediterrane
gebied. Dat gold en geldt niet alleenvoor
Nijmegen, ook praetoria,en overigensook
Praetoriumop het Kops Plateau.
Gereconstrueerde doorsnede over het formeelrepresentatieve deel van het complex met van
rechts naar links: hoofdingang 1, atrium met
waterbekken 9, administratieve ruimte 16,
dienstvertrek 22 en zuilengang 35.
(reconstructie:
PANSABV, KeesPeterse,
Nijmegen;animatie: Maria Smith, Austin TX).
februari 2002
31
-~
-"
r-,
rr-~:7'.
~
35.
~
(:)
4&.
4<3
Q"'.'"
H~
r
..1
~
)
~
@ ~ îijj
3S
--~
~
~~
~
(:
.:-~
4~
~~
41
,~~~~
In 37\1"'ll36f
38.
}--lL-
::=::::=;:;:::.
Praetoriumop het KopsPlateau.Plattegrond
(reconstructie:PANSABV, KeesPeterse,
Nijmegen; tekening:MarIa Smith, Austin TX).
Verondersteldefunctie van de diverse
vertrekken:
Ruimtes1-25: formeel-representatiefdeel van
het complexmet hoofdingang1, administratieve
ruimtes 2-8, atrium met waterbekken9 en
representatieveontvangstruimte24.
Ruimtes27-31: gastenverblijfmet woonruimte
27 en eetvertrek 31.
Ruimtes32-34: dienstvertrekkenmet stal 34.
Ruimtes36-49: privé-verblijf van de
commandantmet eetvertrek 40 en woonruimte 42.
anderebouwwerken, in Romeins Duitsland
tonen citaten uit de wooncultuur van het
Middellandse Zeegebied.Heel herkenbaar,ook
in Nijmegen, is het atrium (foto_plattegrond,
ruimte nummer 9), dat zich alsverkeersruimte
centraalin het westelijk deelvan het complex
bevond.
Dat dergelijke citaten voorkomen, is eigenlijk
heel logisch. De hoge officieren en zeker ook
de commandantbehoorden tot invloedrijke
Romeinsefamilies. In overdrachtelijke zin
32
februari 2002
brachten ze de ruimtes waarin ze waren opgegroeid mee naar onze streken.De Romeinen
hadden hiervoor nauwelijks een alternatief,
omdat de inheemsearchitectuur vanuit hun
optiek niet veel kan hebbenvoorgesteld.In elk
gevalhad het bouwen hier nog niet het ontwikkelingsstadium bereikt van functionele en
ruimtelijke complexiteit, waardoor het praetorium zozeerwordt gekenmerkt.Men bouwde
hier nog vooral monovolumes,waarin stal en
woonruimte werden gecombineerd.
Niet primitief
De nadereanalysevan het praetorium,waarvaJ!
de publicatie in voorbereiding is, heeft geleid
tot het inzicht dat het Nijmeegse bouwwerk in
hoofdzaakJJÏttwee componentenis geconcipieerd. Het formeel-representatievedeel van
het gebouw,waarin de commandantzich van
zijn taken kweet, toont een ruimtelijke organisatiedie in hoofdlijnen terugkeert in overeenkomstige bouwwerken in Romeins Duitsland.
Het gaat om de ingangspartij (1) die wordt
geflankeerddoor nevenvertrekkenen die toegang geeft tot het centrale atrium (9). Vanuit
dit centrum had men via een tweetal smalle
gangentoegangtot eenverder naar achteren
gelegenzuilenhof. De betreffende gangen
omsloten een ontvangstruimte die doorgaans
exclusiefnaar de zuilenhof wasgericht. In
Nijmegen heeft men door de beperkte breedte
van dit deelvan het complex de ontvangstruimte (24) en de gang daaromheen(23 en 25)
naar eenvan de zijden verschoven.Dit deel van
het complex is in zijn afzonderlijke ruimtes
weliswaarafgeleidvan het Mediterrane stadshuis, maar de specifiekecompositie van de
ruimtes lijkt veeleerin de militaire context te
zijn ontstaan.Vooral de ligging en de oriëntatie
van de ontvangstruimte stroken niet met hetgeengangbaarwasin de civiele architectuur.
Heel andersis de situatie in het residentiële
deelvan het Nijmeegsepraetorium,dat in twee
vleugelsaaneencentraal gelegenzuilenhof (35)
is gebouwd. Daar vindt men geenaanwijzingen
voor een architectuur die niet zonder de militaire context kan worden geduid. Men heeft
vrijelijk geput uit de Mediterrane villa-architectuur, waaraanzelfs een geheelensemblevan
vertrekken is ontleend. Het betreft de combinatie van een groot woonvertrek (27 en 42) en
een eetkamer(31 en 40), zoalsdie min of meer
standaardvoorkwam in laatrepublikeinse
villa's, bijvoorbeeld in de Villa di Oplontis nabij
Pompeii. Ook de ruimtelijke indeling van de
!!fote woonvertrekken met houten zuilen - een
Nieuwe Hollandse Waterlinie
vervolgvanpag.28
Als bijdrage aande planvonningsdiscussie
neemt Heemschut de volgende standpuntenin:
1.Met de 'urbane linie' moeten we uiterst
terughoudend zijn. De bestaandestedelijke
functies zijn gegeven.Uitbreiding ervan is
alleen toelaatbaardoor verdichting en incidentele afronding van stedelijk gebied.
KopsPlateaute Nijmegen. Het legerkampwas
gebouwdop een tijdens de voorlaatsteIjstijd
door opstuwinggevormd plate~u (foto: PANSA
BV Nijmegen).
verwijzing naar de Corinthische oecus
- is aan
het Mediterrane wonen ontleend.
Behalvein bepaaldetypen van ruimtes en hun
ligging ten opzichte van elkaarverwijst het
Nijmeegsepraetoriumook in specialevisuele
effectennaar hetgeenop dat moment 'mode'
moet zijn geweestin het Mediterrane gebied.
Een duidelijk voorbeeld is het verder uit elkaar
plaatsenvan de (houten) zuilen voor woonvertrek 42. De bewonershadden zo vanuit het
woonvertrek onbelemmerd zicht op de in de
zuilenhof gelegentuin. Je zou kunnen zeggen
dat door het wegschuivenvan de zuilen de
zuilengangniet langer merkbaar aanwezigwas,
waardoorwoonruimte en tuin in een directe
relatie tot elkaarwerden gebracht.Tegelijkertijd kon men zo vanuit de hof de hiërarchie van
de ruimtes aflezen,omdat de zuil dispositie de
ligging van hoofdruimte 42 reflecteerde.Dit
verschijnselkomt in het Mediterrane gebied
niet alleenveel voor, het is er waarschijnlijk
paskort voor het begin van onzejaartelling in
zwanggekomen.Uit Pompeii weten we, dat dit
fenomeennagenoegaltijd samengingmet een
gevelaccent:dat wat men in het platte vlak deed,
keerdeterug in het volume. De Mediterrane
signatuur blijkt verder uit het modulaire ontwerp dat vanuit de door Vitruvius verwoorde
architectuurprincipes tot stand is gekomen,
maar dat hier onbesprokenmoet blijven.
Unieke
positie
Vanuit de naderearcheologischeen architectonische analyseis gebleken,dat het praetorium
op het Kops PlateauDrusus waardig zou zijn
geweest.Gebouwd in de toentertijd courante
techniek incorporeerde het complex luxueuze
uitingen van het contemporaineMediterrane
wonen. Dit geldt voor de dispositie en de aard
van de diversevertrekken. Het Nijmeegsepraetorium onderscheidt zich bovendienvan overeenkomstigecomplexenaande Lippe en de
Main doordat het residentiëledeel ervanveel
nadrukkelijker geënt is op de contemporaine
villa-architectuur in het Mediterrane gebied.
Het Nijmeegse bouwwerk citeert de inspiratiebron veel vrijer en lijkt veel minder te zijn
geformaliseerd.Het woonkwartier van het
Nijmeegsepraetoriumlijkt hiermee een beetje
aanhet militaire juk te ontsnappen,hetgeen
bezwaarlijk andersdan vanuit de bijzondere
statusvan de commandantkan zijn gemotiveerd.
Dr. ing. K. Peterseis ingenieur bouwkunde en
klassiekarcheoloogen directeur van bureau PANSA,
dat wetenschappelijkereconstructiesmaakt van
2. Met de uitwerking van 'waterlinie' en 'lijn
in het landschap'kan de samenhangvan een
blauw/groene megasingelom de Randstad
duurzaamen krachtig inhoud worden gegeven.
Dit sluit ook aanop de ondermeer in de Vijfde
Nota Ruimtelijke Ordening gepropageerde
lagenbenadering.Hierbij vormen de eerstelaag
van bodem, geomorfologie en water het
vertrekpunt voor ruimtelijke planvorming.
Daarmeehangende landschappelijke,natuurlijke en cultuurhistorische waardendirect
samen.
3. Als bijdrage aande gewenstedifferentiatie
moeten binnen het totale liniegeQiedtenminste
één of meer kerngebiedenworden ingericht als
oorspronkelijk militair landschap.Daar is de
essentievan de NHW in zijn samenhangvan
verschillende artefacten,waterwerken,inundatieveldenen landschappelijkeaankleding
het meestzuiver waar te nemen en te beleven.
Hiermee wordt de centrale Belvederedoelstelling van 'Behoud door ontwikkeling' inhoud
gegevendoor eeninzet op 'Ontwikkeling door
behoud'.
4. Als kemgebied met onmiskenbare
Werelderfgoed-allure, zou bijvoorbeeld het
Lek-acceskunnen worden aangewezen:het
gebiedvan de forten Honswijk en Everdingen,
met bijbehorende 'werken' en landschapsinrichting. Maar ook andereopties eldersin de
linie staanopen.
Een algemenerandvoorwaardebij dit pleidooi
voor de ontwikkeling van een oorspronkelijk
militair landschapis vanzelfsprekend.Dit betekent niet dat andereonderdelenvan de linie
vogelvrij zijn, gelet op de overal aanwezige
monumentale en cultuurhistorische kwaliteiten.1n samenhangmet elkaarvormen zij
immers het geheelvan de Nieuwe Hollandse
Waterlinie alswerelderfgoeden de te ontwikkelen megasingelvan de Randstad.
Romeinsearchitectuur in Nederland en elders.
Praetoriumop het Kops Plateau.
Gereconstrueerd zicht vanuit de zuilengang
op woonvertrek 27 (reconstructie: PANSA BV,
Algemene
Kees Peterse, Nijmegen; animatie Maria Smith,
Austin TX).
Prehistorischegrafheuvels en eenRomeinselegerplaats in
literatuur
over het Kops Plateau
Enckevort, H. van / K. Zee, 1999:Het
Kops Plateau.
Drs. P.Donkersloot isplanoloog en lid van de PC
Heemschut Utrecht. Bovengenoemdestellingname
is in overleg met leden van de PC Noord-Holland en
Gelderland tot stand gekomen.
Nijmegen, Abcoude.
februari 2002
33