Warkni tunan bahna balna kidika Dawakat sangnika satuk

Warkni yaksihni yamwa balna
Basni sahyakna kidi
yulni t u na n
Kakau yanimak
kidika,
sangnika
yaksihni duwi
yalahwi
Pág. 2
Kakau
balna
Kakau balna
amput dahnin
kidika
Pág. 3
Mahka pan balna
kidika dahnin
mani balna
kidika
Pág. 4
Warkni tunan
bahna balna kidika
Dawakat sangnika
satuk lapakna atnin
AÑO 2 • 2da. Edición No. 12 en Mayagna • junio de 2010
www.inta.gob.ni
Tiraje: 2,500 ejemplares
Kakau balna
Warkni tunan bahna balna kidika
Dawakat sangnika satuk lapakna atnin
Kakau yanimak kidika sangnika yaksihni duwi yalahwi
Baisa Maya sulani balna kaiwi kalahwas Tanit yakau amerika sauni
pisni daklana yakat, pat bang dai kakau minik balna kidika dahna
atnin ridi kalna bangdai, dahwi yakwi DINA atnin papang dauh
balna bang dai awarni yakat, kaput bik sau tatuna nunuhni balna,
dawakat king balna bik.
Indian mayangna balna yus munwa bangdai, kakau minik balna
kidika kidi mani balna yakat, dawak di minik balna satni kau, asna
balna, dawakat asangpas dini wail balna bitik kau.
Warkni satni barakna balna kidika, yakwi duaiwa sak ki sinsni lani
balna sa tni kau duaiwa kidi laih Bakau minik balna kidika maní
plañí dahwi yakna atnin ki.
Kakau satín ampus bang kidika
Ma sauki pasyakat, Kakau satín bas bangkidi laih:
Kakau pipihni:
Di minik as yamni palnikidawak walapni palni ki dawak tapalhni
bik apis duwi.Yus mundi satín balna kau bik tawan pasyakat adi
satín balna minik kaupak.
Pi satni balna kau yus munina atnin kidika:
Ramh pani palni atnin karangki, Was satni balna bik sak atnin
karangki, pan balna mahní kau di muih satín balna bik Bangui
pas yakat kalpakwi, sangnika dunin yulni. Kaput kau muihni yakat
wapapni duaiwi, tapalhni, satín balna kau duaiwi sau daklana
balna satín kau.
Kakau minik nanaini kidika:
Foto INTA: Wayani balna kidika:(Indian mayangna balna yus munwa
bangdai kakau minik balna kidika kau dala balna yamwi
Nikarawa pani kidika yaksihni palni ki kakau panan minik satni
balna dahna atnin, dawakat, pa nunuhni balna Nikarawa pas kau
bang kidika Matagalpa, Rivas, Granada, Río san Juan dawakat kus
Mayang bang Madang pas Akat, region (RAAN) sauni daklana
AKat, dawakat sauni daklana (RAAS) yakat bik.
Kakau sangnika kat yalahwa kaidika laih sangni bu duaiwi pihni
dawak puani bik.kidika panan balna kidika kasak palni muihni
balna yus munwi. Kidi pana balna kidika laih aina kidi laih Trinidad
kalangni sah kaupak uk kidi Yintail kaupak kaina Maradi taimni
balna laih Bakau bakna balna duda kidika laih Amerika sauni
kaupak manah ki.
Kakau satín ampus bang kidika
Kakau minik balna kidika yamni palni maintal atninki, sauyak pat
dahna taimni kaput laih Madang duna atnin karang, ki.
Dawakat klarh pasyakat dawakat MaYang
kidika duna atnin ki kidka Bakau munik balna
kidika wasbin kung balna yakat sanni duna
atnin yulni kat, dawak pan balna bik pihnin
awaski.
2
Foto INTA
Foto INTA
Foto INTA
Bakau pipihni
minik balna kidika
Kakau minik
nanaini bakna
kidika
Kakau sat uk as
Kakau dahnin balna kidika taim balna mahni bayakwi amput
dahwi yaknin kidika.
Warkni yaksihni yamwa balna
Basni sahyakna kidi
Amput dahwi yaknin kidika
Dahnin dini balna kidika plastik balna kau duaiwi nuhnini laih
12x8 pani balna, duaiwi dahnin pani balna yakat kiwa taimni
lain kau dahwi nining kawi nainini laih 5 mita praisni dahwi
barangni palni kau pirini kau 6 dawak 8 plastik bani kadika
awi dawi 1 mita awi plastik bani kidika.
Pani balna di minik dahnin kidika. Pat ridi kat trabil diski, sau
dinit yakat anin kidika tanka kau dahna atnin pas kidi amang
lanin rikni balna laihna atnin kidi yulni Bakau kudika papatni
barakna atnin kidika yulni dawak sirihni baraknin bik.
Foto INTA : Wayani kidi: di moinik kidika
Dahnin pani kidi kurih taimni buhwi kidi taimni pan balna kidi
ka pat barana taimni kat yakwi dahna atnin was balna yakarak
laihna atnin kidika yulni.
Foto INTA : Wayani kidika: Minik balna plastik balna
kau amput dahnin kidika
Ridi kalahnin plastik yakat sau punin kidika miks munna atnin
sau, abono bitik kat paun bas atnin ki baisa kidika sau kidika
sau kidi paun bas atnin ki.
Foto INTA : Wayani kidi: ridi yamnin pani balna
Kakau panan balna kidika sipki dahna atnin satín bu karak:
minik balna kau awas kat barakna balna kau bik.
Sinsni lani walwi yus munnin tannika
Ridi kalahwa sakki kurih balna taimni kat amput duna atnin
dawakat warkni balna satín kau duwi kiuna atnin kadika. Yus
munna atnin kidika laih atput dawi Bakau balna kidika amang
lawi dahna yulni di minik balna kidika dawa kat main tal Dakar
mahni kalana atnin yulni bahang, sinsni balna yus munnin kidika
laih isining balna mahni balna pakna atnin ki yulnin want kidika
laih sau balna satni kau walwi dahna atnin ki adika Bakau minik
balna kidika.
Foto INTA : Sinsni lani walwi yus munnin tannika
3
Kakau balna
Warkni tunan bahna balna kidika
Dawakat sangnika satuk lapakna atnin
Ridi yamnin Bakau papan balna kidika dahnin
yulni kat
Kakau yanimak iktaria as kidika dahnin want Mayang 1,100 panan
balna satni kau dawak 3x 3 mita kidika laih. Pan pas aihwa balna
kau nainini balna dahna atnin ki sipki talna atnin pan minik balna
uk karak bik Madang yus munna atnin.
Pani balna walwi yakna atnin kidika yulni kat
Talna atnin karang ki sau kidika yamni palni yah awas kat durni
yah pan dahtas man Tania yak walta talah sau kidika satni balna
kau talah Bakau dahnin pani balna kidika, yakat laih takat sipki
dahna atnam trabil didiskau kulnam lani kau pan minik balna
kidika Dahna atnam kidika yulni, pan dinit sanni balna kau duna
atnin taim paran awas kat taim naini balna kau bik.Pani balna
kidika walta talah: yamak ba, pan pas, sirisiri balna kau, was
kung balna kau bitik kau.
sau main talnin balna tangka
Mayang kulnin awaski ma taimki balna kidika yakarak di dahda
balna kidika daukalwi awas katbik kalahwaska Madang kidi
kulnin awas ki, Kaunas kulnin kidika laih yus munwi main talwi
ma takit yakat duwi kiuna atnin kidika yulni kat.Pan balna dahnin
kidika Bakau minik kidika satni balna mahni kau dahma bik man
yakat bitrik kidika hilp.Makalahwa manah karangki. Walninki sau
kidika was balna mahni duwa kat dahna atnin karangki baisa
sirihni barakna atnin dawak minik nunuhni baraknin yulni, kidi
awas laih dutni karangki.Kakau dahnin kat pa langni balna kidika
dutniki dahna atnin lus disdi di minik balna dahda kidika. Bakau
pana balna saran kidika was dis atninki kidi awas kat Bakau saran
balna kidika bitik daulalawarang ki.
Pani balna satni bitik kau Madang kidika sipki dahwi yakna
atnin Kaunas lakwi talna atninki pan dahdarang kidika pani
balna kidika
Kakau pana as kidika pan as ki kidi pana kidika wantki pan dinit
sanni balna kau, yakatki adi panan balna kidika panina palni
kidika SAF (Pan Pas aihwa palni kidika), kidi pani balna kidika
sirihni palni di minik balna kalwa balna kidi adika ki: kaki balna,
bins balna, kidi sirihni yus munin dini balna famali balna yua
munnin kat dawakat Bakau balna bik yus mundi taim balna kau
bayakwi kiwa yakat.
Pani sanni balna kidika
Pan pas balna kau warkni balna yamnin kidika adika ki, di Kazan
balna kidika duna atnin karangki ma bitik yak, Bakau balna
simhsat kapat dunin kidi awas kat Madang didis mawarangki
awarni balna bayakwa balna taimni.
sanni ban duwa sakkidika pa balna bitik kau
sau mayang bang akat
Kakau balna panan dawakat pan nunuhni uk balna karak
sangnika ysamni Malawi sanni duwa yakarak munah kaput bik
panan balna kidi adika ki: amai panan, sum, tipilmah panan balna
satni balna kau bik.
Foto INTA : Pani sanni balna kidika
Foto INTA : Sanni yaksihni yamni
palni duwa kidika
Sau baisa yamni balna lidika
Foto INTA : Kakau balna sau sanni yamni yakat dahwi yui munnin kidika
4
Sau yaksihni kidika hilp munwi Bakau panan yakat amput
baraknin kidi maintalwi duwi Tania yak duwi kiwi parasni balna
bik kalawisau sinika balna satni dawak sau parasni balna bik, hilp
munwi maintal wi. Adi balna kidika Madang ma sangkika yakat
yus mundi maintaldi mawi, dawakat lalh balna bik uba palni
disdas palni ki akut Mayang kidika minik balna mahni yaknin ki
dawakat ma sauki balna yak bik hilp mundi.
Warkni yaksihni yamwa balna
Basni sahyakna kidi
Adi awarni balna yakat bik di dahnin warkni tanka balna kidika 50
praini kuldi yaknin tanka balna kidika 15-15-15 dawak baisa 500
praisni kidika sau sangnika kidika yulda kidika laih adika ki kadal
balna, babil nunuhni, babil bikisni bitik.
Kakau panan balna kidika yamni baraknin kidika laih kalanin 100
praisni paunni balna satni kau dawak 15-15-15 kidi awarni dahna
atnini kidi laih adi mani balna ki was wainiku, dawak supa wainiku
karak.
Warkni satni balna ampat duwi kiwa sak kidika
Adi warkni balna yakarak Mayang pan balna yakat maintalwi taim
balna kiwi 14- 24 waiku balna bayakwa kidika pan balna yakwi
dahna atnin ki, kaput bik dismuknin ki amput wawi siknis satni
balna kidika Mayang kaupak naikau kirana atnin kidika yulni.
Pan nunuhni balna kidika barakwi wawatwa kidika laih adi
praisni 250 praisni dawak 15-15-15 dahnin mani balna kidika was
wainiku dawak supa wainiku karak. Pani balna dunin ki 0.5 mita
balna saran balna bitik kau sau dinit kaupak dahna atnin ki pan
nuhni kalnin kat.
Kaput laih pan nunuhni balna kalwak talnin kat tannika walwi
dawi usnit yak dahnin ki dahnin sauni balna walwi praisni balna
kidi duwi yus munnin ki 5 dawak 10 kilu praisni balna pan balna
bitik kau.
Foto INTA : Warkni satni balna ampat duwi kiwa sak kidika
Maintalwi yus munnin tanka
Ma intalnin sipki dawakat pani balna kalanin pan balna kidika ais
yulwa kidika yakat. Kaput laih pan kau iknis balna laihwa kidika
uba kulnin awaski baisa kidika pan saran balna yakat baisa watwi,
dawak pan tingni balna yakat bik bangki Bassin yakat daukalna
atnin yulnin kat.
Foto INTA : Babil satni balna sau baisa yamni yakat bang kidika
kakau yakat hilp munnin tannika balna kidika
Amput dawi disna atnin yah pan balna yakat daukalnin awas yulni
babil balna yaklauwi. Mayang yakat mai yulwi tadi mundanang
taldananh sip Mayang uluhwi kalahnin adika Bakau panan balna
yakat ambuk kalanin awas kidika yulni kat.
Foto INTA : Warkni balna duwi yus munnin tannika balna
5
Kakau balna
Warkni tunan bahna balna kidika
Dawakat sangnika satuk lapakna atnin
Sangnika amput dawi duwi yus munnin tannika
balna kidika
Warkni kalahwa sakki yamni palni talninki pan balna satni kau
kidika maintalninki pan muihni yakat daukalnin awas kidikd yulni
awakat, panan balna kidika adika balna ki: sidan kapat, urus tipni
kidika, laka balna bitik kau.
Foto INTA : Isdang balna kidika amput duaiwa
kidi siknis balna kidi amanglanin yulni kat
sikninis balna kidika tannika satni balna kidika
Siknis pas ayangni as kidika
Foto INTA : Amput wark balna kalahwi ma takit yakat kiunin kidi muih
balna karak tawan balna pasyakat
Babil balna satni balna kau
Babil balna kidika amput dawi dismuknin yah dawak sulani balna
satni kau pan balna yakat inin was kidi yulni kat. Diamuk danang
waldi yakdi dadi didahyang balna kapat, Bakau yanimak balna
nunuhni bang kidika main talninki warkni balna satni bitik kau.
La broca del café también es un barrenador que ataca al cacao,
esto se observa en zonas donde hay café cerca del cacao. Hay que
tener mucho cuidado.
Kiki balna dawakat isdang balna bik
Satni balna mahni kau bang kidika pan balna bang kidika mai
yulnin want kidika biri biri talna atnin karang ki ma takit yakat
ramh palni mawih awas kat sip awas mayang kidi bik Madang
Aslah bani kau talna atnin karangki. Kurihni balna kaiwi bayakwa
yakat ma takit yakat mawih awas kat bik mawas yah.
6
Adi sikninis balna adika laih sirihni palni mai laihwi pan balna
yakat bik dawakat Madang muih Madang Amat bik satni balna
kau mai laihwi (ayangni balna kidi laih wakni balni balna satni kau
ki), kidi yulni kat Nikarawa Akat pan minik balna dahda kidika sip
palni mahni yakdas ki, di minik balna kidika.
Pan minik balna baisa bikisni kidika laih ma balna waiku bu balna
duwa praisni balna kidika. Trai munninki tuna kaupak yamni main
talwi yus munna atnin.
Pan minik balna satni balna kau kalahwa kidika laih yamni palni
awas ki dudutni balna kidika baisa mahni palni ki yamni barakwas
ki panan balna bik dibinina kalahwi Bassin balna kidi lalhni balna
manah baisa mahni ki.
kakau panan satni kidika ampat kidika
Di minik balna kidika tannika balna balna dudarang kat, amang
ladarang kat warkni balna kidika uldi yakdi ramhni balna kidika
taldi duwi kiuna atnin siknis satni balna kidika rumh muknin kidi
awas kat kat damukna atnin pat pan minik balna kidi umani taimni
kat dutni ki kidika bahang walnin ki pan minik wisasamni balna
kidika Madang dudi dahwi yus munna atnini ki. Kaput laih takat
sip Mayang hilp lani balna kidi sirihni kau duna atnin, Madang
amput ma laki balna yalahda yakat.
Warkni yaksihni yamwa balna
Basni sahyakna kidi
Kakau minik balna baisa nunuhni kidika
di minik balna
Adika sikninis balna adika mai kalahwi awar bitik yakat pa balna
bitik yakat kidi yulni kat pan minik balna dahda taimni di minik
balna dahda taimni daukalwi sirihni palni, pan minik balna kidi
satni mahni kau kalahwi.
Kakau minik balna dahna Mayang kaupak kuruh bas dawak kurih
arungka bayakwa taimni kidi kaupak kidika.Tuna kau Mayang
yamni dahdas daikat waradika laih Mayang dahdanang ma balna
yakarak wainiku balna yakarak di minik balna yus munda yakat
kidi laih as ni kidika dauna wainiku, was wainiku, wing wainiku,
dawak batanh dana wainikuy balna bitik kau.
Satuk kau waradi laih tadi munnin kidi laih apud kidika kiuna
mawarang di dahyang Mayang bang Mayang kidika bitik kau.
yus mun dananh ais sip Mayang kidika sinsni lani balna satni kau
duwi yus munwi kalbauwi duwi kiunin ki ma sauki as bani kau
bang Mayang kidi ais yulni yuldih kat Mayang kuduh yus munnin
minik satni balna kidika ma tingni yakat sakki ma bitik yakat.
Wark kalahnin yus munnin satni balna kidika
Adi sikninis kalahwa balna adika sau balna sangnika balna kalahwi
kaiwa adika balna bitik kidi balna babil balna satni
kau kaiwa kidika dawak isparah balna kidi laih muih Mayang
Akat mai uswi kidi yulni kat trai palni yamni palni ma wats ki
balna kalahna atnin ki. Kidi yarakdas karang kat Mayang wark
malahwas karang ki kaput bik barakdas mawarang ki.
Amput yus munwi ma takit yakat kiuna atnin kidika adi sikninis
balna satni balna satni mahni kau ma sangkika balna yakat
kalahwa munah balna yakut taldanang pan minik balna satni
mahni kau dudi yus mumda kidika mukus balna satni kau bayakwi
kaiwa. Sak kidika Mayang yakat di minik balna yakat siknis manah
palni ki.
Sikninis balna satni kau duaiwa kidi talna atnin ki
Di minik baisa yamni duna atnin kidika laih warkni balna satni
kau laihdi yamdanang ramh palni di minik balna kidika mahni
yaknin kat 15 dawakat 20 bik balna manzana as pas yakat.
Pan minik balna nunuhni kalahwa kidika laih dawak lalahwa
taimni 5-7 waiku balna kaiwa taimni untak balna kidika satuk
kalahwi.Daknin awarni balna taimni kat. Yus munnin ki ispara
balna kapat kidika yulni daukalnin laih dini diski.Isparah manah
laih baini yamni duna atnin ki.
Daknin di minik balna kidi laih satni balna mahni Bangki
Dawakat pan minik balna bahnin mani kidi laih apud bahna atnin
karang ki Madang ma muihki balna kidika laih warkinman kapat
latnin karangki.
Mayang ma muihki barak balna wark kalalahwi aina ma laki balna
yakat di minik balna kidika mahni yakna taimni taimni kat, buhwi
yamni maintalwi taimni balna bayakwa yakarak yus munwa dai,
ais sip kidi yakarak.
di minik balna yakna taimni kat yus yayamwa dai
famali balna kalpakwi
Kakau minik kidika wauhwi dawi yus yayamwa dai famali balna
pasyakat.walapnini balna satni mahni awi yus munwi ais sip
Madang kidika.
Satni uk as kidi yus munnin tanka kalaih 5-7 ma balna mampat
tamni ma dutni dawak ma yamni kidika numba as duaiwi 54
praisni duaiwi yakat di balna bitik dutni kakalwi.
Foto INTA :
Wasautni balna bang
kidika
Foto INTA :
Isparah balna dutni yus
munda balna kidika
Foto INTA :
Minik sasani
balna kidika
Di kasnin dini balna bitik kau kulda bang Mayang kidika warkni
balna bik duna atnin karang ki tat balna kapat yakau duwi yus
munna atnin karang ki wark balna bitik pas yakat.
7
Warkni yaksihni yamwa balna
Basni sahyakna kidi
Foto INTA : Mayang anput dawi mállala Dakar mil balna kapat
yamwi duna atnin yah.Pan balna kau manah.
Foto INTA : Kakau yamni palni buh lana balna
Pan minik balna kidika amput dawi apakna atnin
kidika ka
Pan minik kidika awas kat Bakau minik kidi taimni
duwi mampat minik laihwa kidi
Kakau minik balna kidi yamnin kidi laih pan balna kau kuring
kapat yamnin ki, Inc. Kau lilingni yamnin ma laihna atnin kidi
Yulni kat. Kaput bik sirihni palni buhwi sandi balna pas yakat wing
bitik dawa kat yakarak sirihni palni buhwi.
Ma sangkika yakat adi sat panan minik balna Mayang yus munda
kidika dibin Madang kaupak lan Mayang wasni sanni yamni kidi.
Riva s pani yakat di minik satni as pakwa kidika ayangni laih
Bakau. Dawak Niquihomo pani yakat biskit balna satni yamwi yus
mumunwi, las kidika Castillo rio San Juan pani yakat yayamwi lan
kalna bang ki adi kuruhni yakat baisa Lanka witingna.
kidika ampat yaksihni kidika
MAYANG BITIKKAU MAWANANG
DAHNA KAKAU MINIK KIDIKA MA
PAKI BALNA BITIK KAU
Arriba los
Productores
de la riqueza nacional
Una Publicación del
Instituto Nicaragüense
de Tecnología Agropecuaria
INTA
Financiado por:
Banco Mundial