docPaunang Salita
download 
Report Transcription
Paunang Salita
Paunang Salita Tama Sapat Ekslusibo 3 Paunang Salita 4 Tama Sapat Ekslusibo Mga Nilalaman Pahina Paunang Salita (Foreword) Sesyon 1 Panimulang Salita (Introduksyon) 60 minuto ͻ Ano ang Gabay sa Nanay sa Tamang Pagpapasuso ͻ Ang Layunin ng Gabay sa Tamang Pagpapasuso ͻ Ano ang Tama, Sapat at Eksklusibong Pagpapasuso (TSEK) ͻ Tagubilin sa Malikhaing Pagsasanay ͻ Simula ng Pagsasanay 1 Sesyon 2 Kahalagahan ng Tama, Sapat at Eksklusibong Pagpapasuso sa Anak, Ina, Komunidad at Bansa 7 45 minuto ͻ Mga Malubhang Sakit dulot ng Pagbigay ng Pormulang Gatas ͻ Pinsala sa Bayan, Ekonomiya at Kapaligiran ͻ Eksklusibong Pagpapasuso ng Anim na Buwan ͻ Unang Yakap, Unang Oras ng Buhay Sesyon 3 Gumagabay sa Nanay 45 minuto ͻ Sino ang Gumagabay sa Nanay ͻ Mga Tungkulin ng Gumagabay sa Nanay ͻ Ano ang hindi saklaw ng tungkulin ng isang Gumagabay sa Nanay ͻ Mga katangian ng Isang Gumagabay sa Nanay ͻ Tamang asal ng isang Gumagabay sa Nanay ͻ Mga Pakinabang ng isang Gumagabay sa Nanay ͻ Bilang Gumagabay, paano mo tutugunan ang mga maling impormasyon sa pagpapasuso? Sesyon 4 Palatandaan sa Pagbibigay ng Gabay 15 60 minuto ͻ Paggabay tungo sa tama, sapat, eksklusibong pagpapasuso (TSEK) ͻ Mga pangangailangan ni Nanay na dapat tugunan ng paggabay ͻ Mga pamamaraan at kaalaman sa paggabay ͻ Kasiyahang makakamtan ng isang Nanay na may Gumagabay ͻ Modelo ng paggabay sa mga Nanay Tama Sapat Ekslusibo 19 Mga Nilalaman Mga Nilalaman ͻ ͻ ͻ ͻ Kaaya-‐ayang kilos habang nakikipag-‐usap sa Nanay Kakayahang makinig at matuto Tamang Paraan ng Pagtatanong Pagsuporta tungo sa pagpapanatag ng loob sa pagpapasuso Sesyon 5 Pakikinig at Pag-unawa 29 60 minuto ͻ Pamamaraan ng Paggagabay sa Nanay ͻ Bakit Kailangan ang kasanayan sa pakikinig at pag-‐unawa ͻ <ĂŬĂLJĂŚĂŶŐ'ƵŵĂŵŝƚŶŐ͞ŶŽŶͲǀĞƌďĂůĐŽŵŵƵŶŝĐĂƟŽŶ͟ ͻ <ĂŬĂLJĂŚĂŶŐDĂŐƚĂŶŽŶŐŶŐ͞ŽƉĞŶƋƵĞƐƟŽŶƐ͟ ͻ Kakayahang Gumamit ng pag-‐ayon at pagkilos na nagpapakita ng pagkawili/interes ͻ Kakayahang Ibalik uli ang Sinabi ng Nanay ͻ <ĂŬĂLJĂŚĂŶŐŵĂŐ͞ŵƉŚĂƟnjĞ͕͟/ƉĂŬŝƚĂŶĂŶĂƵƵŶĂǁĂĂŶ mo ang kanyang nararamdaman ͻ Kakayahang Iwasan ang mga Salitang may Tunog na panghuhusga ͻ 'ĂǁĂŝŶŐWƌĂŬƟŬĂůŶŐ'ƌƵƉŽ Sesyon 6 Pagbubuo ng Tiwala at Pag-alalay Sesyon 7 39 90 Minuto ͻ Pamamaraan ng Paggagabay sa Nanay ͻ Pagbubuo ng Tiwala at Pag-‐alalay ͻ Mga Kakayahan sa Pagbubuo ng Tiwala at Pag-‐alalay ͻ Pagsasanay sa mga Kakayahang Natutunan sa Pagbuo ng Tiwala at Pag-‐alalay Walang Gatas, Konting Gatas, Kulang ang Gatas ni Nanay 51 30 Minuto ͻ Sa loob ng Suso ͻ Mga Bahagi ng Suso ͻ WƌŽůĂĐƟŶĂƚKdžLJƚŽĐŝŶ͕,ŽƌŵŽŶĞƐŶŐ^ƵƐŽ ͻ Ang Gatas ni Nanay – Kolostrum, Fore Milk, Mature Milk Ăƚ,ŝŶĚDŝůŬ ͻ Pagdaloy ng Gatas ni Nanay ͻ Tamang Paghakab ͻ Dahilan ng Maling Paghakab ͻ ĂŬŝƚ,ŝŶĚŝDĂŬĂŬƵŚĂŶŐ^ĂƉĂƚŶĂ'ĂƚĂƐƐŝĂďLJ sa Suso ni Nanay? ͻ Bakit Umiiyak si Baby? ͻ Palatandaan ng Tamang Pagpapasuso ni Nanay kay Baby ͻ Kayang-‐kaya ni Nanay Magpasuso kahit Pagod ͻ Tamang Posisyon ng Pagpapasuso ni Nanay kay Baby Tama Sapat Ekslusibo 30 Minuto ͻ Sore Nipples ͻ Lunas sa Sore Nipples ͻ Fungus, Bakterya at iba pang Problema sa Balat ͻ Lunas sa Fungus, Bakterya at iba pang Problema sa Balat ͻ Pamamaga ng Suso ͻ Lunas sa Pamamaga ng Suso ͻ Baradong Daluyan ng Gatas ͻ Lunas sa Baradong Daluyan ng Gatas ͻ DĂƐƟƟƐ ͻ >ƵŶĂƐƐĂDĂƐƟƟƐ ͻ Mga Problema sa Utong ͻ Lunas sa Mga Problema sa Utong Sesyon 9 Pwedeng Magpasuso si Nanay na Nagtatrabaho 65 75 30 Minuto ͻ Paghahanda ng Lalagyan ng Kokolektahing Gatas ni Nanay ͻ WĂĂŶŽŵĂŐͲ͞džƉƌĞƐƐ͟ŶŐ'ĂƚĂƐ ͻ Paano Mag-‐Imbak ng Gatas ͻ Paano Pagsabayin ang Pagpapasuso at Pagtrabaho ni Nanay ͻ Cupfeeding ͻ Gawain ng Grupo Sesyon 10 Praktikal at Karagdagang Pagsasanay 87 ͻ Pagposisyon ng Sanggol sa Suso ni Nanay, isang pagsasanay ƐĂƉĂŐďƵŽŶŐƟǁĂůĂĂƚƉĂŐͲĂůĂůĂLJ ͻ Pagsasanay sa Pagtanggap sa INIISIP ni Nanay ͻ Pagsasanay sa Pagtanggap sa NARARAMDAMAN ni Nanay ͻ Pagsasanay sa Pagpupuri sa Ginagawang Tama ni Nanay at Baby ͻ Pagsasanay sa Paggamit ng Simpleng Pananalita ͻ Pagsasanay sa Paggagabay Gamit ang Role Playing Teknik ng Trainer-‐ Facilitator Sesyon 11 Ang Gabay ng Monitor sa Milk Code ͻ ͻ ͻ ͻ ͻ ͻ ͻ ͻ ͻ ͻ Tama Sapat Ekslusibo 97 Panimula Ano ang Milk Code Anu-‐ano ang mga produktong nasasaklawan ng Milk Code? Mga Patakaran Mga batas sa donasyon Mga Pagbabawal/ Paglabag Monitor ng Milk Code Paano at saan maaaring ibigay ang report? Anong kaparusahan ang maaaring ipataw sa paglabag sa Milk Code? Glosaryo Mga Nilalaman Sesyon 8 Mga Problema sa Suso at ang mga Lunas Mga Nilalaman Sesyon 12 Pagkuha ng Mahahalagang Impormasyon at Pag-aayos ng ‘Referral’ at ‘Follow-up’ 60 Minuto ͻ Kahalagahan ng mga TSEK forms sa Gawain ng isang Gumagabay sa Nanay ͻ Paghango ng Impormasyon at ang Tamang Pagtatala sa forms ͻ Pagbibigay ng TSEKlist Card kay Nanay ͻ Pag-‐uusisa ng Pang-‐unawa ͻ Pag-‐iiskedyul o Pag-‐aayos ng ‘referral’ o ‘follow-‐up’ ng mga bata ͻ Gawain ng Grupo 107 Biblyograpia 123 Annex 1 May Sakit si Nanay, May Sakit si Baby 125 30 Minuto ͻ Baby na naninilaw (jaundice) ͻ Baby na Kulang sa Timbang o Kulang sa Buwan ͻ Baby na may Bingot ͻ May Sakit si Nanay ͻ DŐĂ'ĂŵŽƚŶĂDĂĂƌŝŶŐ/ŶƵŵŝŶ,ĂďĂŶŐEĂŐƉĂƉĂƐƵƐŽ si Nanay ͻ Nanay na may Tuberkulosis ͻ EĂŶĂLJŶĂŵĂLJ,/s Annex 2 Mga Makabagong Usapin 30 Minuto ͻ ^ĂŬƵŶĂĂƚ<ĂůĂŵŝĚĂĚ͕,ŝŐŝƚDĂŐƉĂƐƵƐŽĂƚDĂŐƚƵůƵŶŐĂŶ ͻ >ĂĐƚĂƟŽŶŵĞŶŽƌƌŚĞĂDĞƚŚŽĚ ͻ Kangaroo Care ͻ ZϳϲϬϬ;ZŽŽŵŝŶŐͲŝŶĂŶĚƌĞĂƐƞĞĞĚŝŶŐĐƚͿ ͻ ZϭϬϬϮϴ;džƉĂŶĚĞĚƌĞĂƐƞĞĞĚŝŶŐWƌŽŵŽƟŽŶĐƚͿ 135 Annex 3 Ang Sablay ni Baby 141 Annex 4 Mga Sagot sa Pagsasanay 143 Tama Sapat Ekslusibo 144 Contributors 145 Tama Sapat Ekslusibo Mga Nilalaman Pasasalamat Mga Nilalaman Tama Sapat Ekslusibo Layunin Ipakilala kung ano ang Gabay sa Nanay sa Tamang Pagpapasuso, ang layunin ng pagsasanay na ito, bakit mahalaga ang tama, sapat at eksklusibong pagpapasuso (TSEK) at mga tagubilin sa malikhaing pagsasanay. Sesyon 1 Panimulang Salita Pamamaraan Talakayan at Panimulang Programa ng Pagsasanay Mga Pag-uusapan Ang Gabay sa Nanay sa Tamang Pagpapasuso Layunin ng Pagsasanay Ano ba ang Tama, Sapat at Eksklusibong Pagpapasuso Tagubilin sa Isang Malikhaing Pagsasanay Malugod na Pagsalubong at Pagtatala ng mga Kalahok Simula ng Pagsasanay Mga Kagamitan ƩĞŶĚĂŶĐĞ^ŚĞĞƚĂƚWƌĞͲƚƌĂŝŶŝŶŐƚĞƐƚ Haba ng Sesyon 60 minutos Tama Sapat Ekslusibo 1 Sesyon 1 Ang Gabay sa Nanay sa Tamang Paraan ng Pagpapasuso ay isang masinop na kaalaman at paalala tungo sa pakikipag-‐ugnayan at paggagabay sa matagumpay na pagpapasuso. Dito nailalarawan ang mga alituntunin ng isang Gumagabay sa Nanay tungkol sa pakikipag-‐usap, paghihikayat at paggagabay sa tamang paraan ng pagpapasuso. Naglalahad din ito ng mga nararapat na katangiang taglay ng isang Gumagabay sa Nanay para sa mabungang pag-‐uusap at talakayan sa nararamdaman ng isang Nanay na may Baby. Maselang paksa ang usapin sa pagpapasuso. Kaya mahalaga ang pagsasanay sa ƉĂŐďŝďŝŐĂLJͲŐĂďĂLJ͘,ŝŐŝƚƐĂůĂŚĂƚ͕ƉĂŐƐĂƐĂŶĂLJŝƚŽĂƚƉĂŐͲŝŝƉŽŶŶŐŬĂƌĂŶĂƐĂŶŐŝďĂďĂŚĂŐŝƐĂ mga Nanay tungo sa tamang pagpapasuso. Ang mga paksang matatagpuan sa Gabay sa Tamang Paraan ng Pagpapasuso ay hango ƐĂƚĂůĂŬĂLJĂŶŐŶĂŐĂŶĂƉƐĂŵŐĂEĂŶĂLJŶĂďƵŶƟƐ͕EĂŶĂLJŶĂŶĂŐƚĂƚƌĂďĂŚŽƐĂůĂďĂƐŶŐ tahanan, Nanay na walang karanasan sa pagpapasuso, Nanay na nagpapasuso, Nanay na may mga anak halong pinasuso sa kanyang dibdib at binigyan ng pormulang gatas. Sa paglitaw ng mga karanasan at kuro-‐kuro, nabuo ang Gabay na ito. Ang Gabay sa Tamang Paraan ng Pagpapasuso ay nagnanais na maging matagumpay ang isang nagsanay na Gumagabay sa kapwa Nanay o Peer Counselor. Itong Gabay sa Tamang Paraan ng Pagpapasuso ay isang impormasyong hinango sa maraming babasahin, masusing pag-‐aaral, pananaliksik, karanasan at kagalingan ng mga dalubhasa sa Pilipinas at sa ibang bansa (1981-‐2011). Layunin ng Gabay sa Tamang Paraan ng Pagpapasuso na maging katuwang ng Gumagabay kay Nanay sa kanilang paglakbay sa komunidad kapag sila ay 24 oras na on call para sumagip sa Sanggol at Nanay tungo sa tama, sapat at eksklusibong (TSEK) pagpapasuso. Ito ay isang karagdagang babasahin sa naunang “Infant and Young Child Feeding ŽƵŶƐĞůůŝŶŐ͗Ŷ/ŶƚĞŐƌĂƚĞĚŽƵƌƐĞ;WĂƌƟĐŝƉĂŶƚ͛ƐDĂŶƵĂůͿŶŐtŽƌůĚ,ĞĂůƚŚKƌŐĂŶŝnjĂƟŽŶ (WHO)͕ĂƚŝƟŶƵƚƵƌŽŬƵŶŐƉĂƉĂƉĂŶŽĂŶŐƚĂŵĂ͕ƐĂƉĂƚĂƚĞŬƐŬůƵƐŝďŽŶŐƉĂŐƉĂƉĂƐƵƐŽ;d^<Ϳ sa sanggol sa unang anim na buwan. Ayon sa WHO, kung ang mga Nanay ay nagpapasuso ng tama, sapat at eksklusibo sa unang anim na buwan maiiwasan ang namamatay taon-‐taon na mga batang may edad na limang taon gulang pababa. ŶŐŵŐĂƌĞƐƵůƚĂŶŐŵŐĂƉĂŶĂŶĂůŝŬƐŝŬĂLJŵĂƉĂŐŬƵŬƵŶĂŶŶĂƟŶŶŐŬĂŚĂůĂŐĂŚĂŶŶŐƚĂŵĂ͕ sapat at eksklusibong pagpapasuso: Ang mga Baby na hindi pinasuso sa unang anim (6) na buwan ay 25 beses na maaring mamatay kaysa mga Baby na pinasuso ng tama, sapat at eksklusibo mula ng sila ay sinilang. ŶŐƟLJĞŵƉŽŶŐƉĂŐƐŝŵƵůĂŶŐƉĂŐƉĂƉĂƐƵƐŽĂLJŵĂŚĂůĂŐĂĚĂŚŝůŵĂƐŵĂůĂŬŝĂŶŐ panganib (o risk) sa isang sanggol na naantala ang pagpapasimula ng pagpapasuso. ŶŐŵŐĂƐĂŶŐŐŽůŶĂŵĂLJŵĂďĂďĂŶŐƟŵďĂŶŐĂƚŶĂŽƐƉŝƚĂůŶĂ͕ƉŝŶĂŬĂŝŶŶŐƉŽƌŵƵůĂŶŐ ŐĂƚĂƐĂLJŬĂĂƉĂƚŶĂďĞƐĞƐ;ϰdžͿŶĂŐŬĂƌŽŽŶŶŐƐĞƌLJŽƐŽŶŐƐĂŬŝƚ͕ŬƵŵƉĂƌĂƐĂŵŐĂƐĂŶŐŐŽů na pinasuso. 2 Tama Sapat Ekslusibo Sesyon 1 DĂLJŝƟŶĂĂƐŶĂϮͲϰĨŽůĚƐĂneonatal mortality rate (NMR) sa mga sanggol na hindi pinasuso ng kolostrum. Sa kabilang dako, ang mga sanggol na pinasuso ng kolostrum ay nagkaroon ng 6-‐13 % pagbaba ng NMR. Ang pagpapasuso ay hindi lamang inililigtas ang sanggol sa pagkamatay, meron pang pangmatagalang benepisyo ang pagpapasuso ng tama, sapat at eksklusibo. Mataas ang mga nakukuha ng mga batang pinasuso nung Baby pa sila sa mga pagsusulit sa eskuwelahan tungkol sa pagbibigay malay. Ano ba ang tama, sapat at eksklusibong (TSEK) pagpapasuso? TAMA ang paglagay kay Baby sa dibdib ni Nanay mula sa pagkasilang hanggang makasuso kay Nanay. SAPAT ŶĂĂŶŐŐĂƚĂƐŶŝEĂŶĂLJ͘<ĂƵŶƟŶŐďƌĞĂƐƚŵŝůŬ ůĂŶŐŬĂŝůĂŶŐĂŶŶŝĂďLJƐĂƵŶĂŶŐůŝŶŐŐŽ͘,ĂďĂŶŐ nagpapasuso ng madalas si Nanay, dadami ang gatas para patuloy na matugunan ang pangangailangan ni Baby sa kanyang paglaki. EKSKLUSIBONG gatas ni Nanay lamang ang ibibigay kay Baby sa loob ng unang 6 na buwan. May tubig at kumpleto na sa sustansya ang breast milk. Pag anim (6) na buwan na si Baby, bigyan siya ng tama at ligtas na pagkain at inumin habang patuloy ang pagpa-‐ pasuso. Maging mga Nanay ay may mga benepisyo ding nakukuha sa tama, sapat at eksklusibong (TSEK) pagpapasuso. Ito ay tatalakayin sa susunod na sesyon. Tagubilin sa Isang Malikhaing Pagsasanay Kinakailangang maghanda ang tagapagsanay (trainer), maihanda ang mga kalahok, ayusin ang lugar ang at mga kagamitang kinakailangan sa pagsasanay para maging malikhain at matagumpay ang pagsasanay. Sa Tagapagsanay at sa Sarili Maghanda, aralin at isaulo ang mga paksa at daloy ng programa. Mag-‐ensayo sa harap ng salamin para makita kung ano ang hitsura ng mukha at emosyon dahil iyan ang nakikita ng kausap. Dapat maaliwalas ang mukha. DĂŐƐĂůŝƚĂŶŐŵĂůŝŶĂǁ͕ĂƚůĂŬĂƐĂŶĂŶŐďŽƐĞƐŶŐƵŶŝƚŚŝŶĚŝƉĂƐŝŐĂǁĂƚƉĂƚĂůƵŵƉĂƟĂŶŐ ĞƐƟůŽ͘ Tama Sapat Ekslusibo 3 Sesyon 1 'ƵŵĂŵŝƚŶŐƐŝŵƉůĞŶŐƐĂůŝƚĂƉĂƌĂŵĂŝŶƟŶĚŝŚĂŶ͕ĂƚŶĂƚƵƌĂůŶĂďŽƐĞƐƉĂƌĂŵĂƐĂLJĂĂƚĚŝ nakakabagot. Gumamit ng kwento at laro. Mas natututo ang kausap kapag may ugnayan at talakayan. ,ĂďĂŶŐŶĂŐƐĂƐĂůŝƚĂ͕ŵĂŶĂƟůŝŶŐŶĂŬĂŚĂƌĂƉƐĂŵŐĂŬĂůĂŚŽŬŽŬĂƵƐĂƉ͕ĂƚŶŝŵŝŶƐĂŶ ŚƵǁĂŐŵŽƐŝůĂŶŐƚĂůŝŬƵƌĂŶ͘WƵĞĚĞŶŐŵĂŐƐŝĚĞǀŝĞǁŬƵŶŐƟƟŶŐŝŶŬĂƐĂƉŽǁĞƌƉŽŝŶƚŽƌ slide, at nang pareho mo nakikita ang kalahok at slide. Alalahanin na maraming kalahok ang nakikinig. Kausapin mo ang mga nagsasanay sa ďĂŶĚĂŶŐŬĂŶĂŶ͕ŐŝƚŶĂĂƚŬĂůŝǁĂŵŽ͘,ƵǁĂŶŐŵŽŶŐŝƚƵŽŶĂŶŐƉĂŶŝŶŐŝŶƐĂŝƐĂŶŐŐƌƵƉŽ lamang. DĂŐŝŶŐŵĂůŝŶŝƐƐĂŬĂƚĂǁĂŶĂƚƐĂƉĂŶĂŶĂŵŝƚ͘,ƵǁĂŐŐƵŵĂŵŝƚŶŐŵĂŐĂƌƚĂǁĂŐ pansin na kasuutan. Iwasang gumamit ng pabango kasi ang mga Nanay na may sanggol ay karaniwang may allergy sa pabango. Maging mapasensiya at maunawain palagi. Gawing buhay ang palitan ng mga ideya. Tanungin at kausapin ang mga kalahok sa pagsasanay. WĂŶĂƟůŝŝŶĂŶŐƌĞƐƉĞƚŽƐĂďĂǁĂ͛ƚŝƐĂ͘>ĂŚĂƚĂLJĚƵŵĂƟŶŐƉĂƌĂŵĂŐƐĂŶĂLJ͕ŬĂLJĂŚƵǁĂŐ ŐƵŵĂŵŝƚŶŐĐĞůĨŽŶ͕ƉĂƌĂƚƵŵĂǁĂŐĂƚŵĂŐƚĞdžƚĂƚŝǁĂƐĂŶƌŝŶŶĂƚƵŵŝŶŐŝŶƉĂůĂŐŝƐĂ orasan, na parang minamadali mo ang pagsasanay. Ang Tagapagsanay at ang mga Kalahok ŝůĂŶŐƚĂŐĂƉĂŐƐĂŶĂLJ͕ŵĂŶĂƟůŝŶŐŵĂƐĂLJĂŚŝŶŬĂƉĂŐŬĂƵƐĂƉĂŶŐŵŐĂŬĂůĂŚŽŬ͘ Tawagin sa pangalan o palayaw ang mga kalahok. ,ŝŬĂLJĂƟŶŐŵĂŐƚĂŶŽŶŐĂŶŐŵŐĂŬĂůĂŚŽŬ͘<ƵŶŐŐŝƉŝƚƐĂŽƌĂƐ͕ŽŵĂLJŵĂƐĂůŝƚĂŶĂ kalahok, magkasundo bago magsimula ang sesyon na sa huli na ang talakayan. ,ŝŬĂLJĂƟŶĂŶŐŵŐĂŬĂůĂŚŽŬŶĂŝƐƵůĂƚĂŶŐŵŐĂŬĂƚĂŶƵŶŐĂŶƚƵŶŐŬŽůƐĂƟŶĂƚĂůĂŬĂLJŶĂ paksa sa maliit na papel at ibigay sa iyo. Para di makalimutan Pwede mong ipaskel ito sa malaking papel na ilalagay mo sa gilid, na malapit sa harap. Sa Open Forum o Tanong at Sagot, bigyang kaliwanagan ang mga katanungang ito. Purihin ang mga kalahok na may malikhaing rekomendasyon. Magkaroon ng kasunduan sa mga kalahok na huwag gumamit ng celfon habang nasa pagsasanay. Sa Kagamitan 'ƵŵĂŵŝƚŶŐŵŐĂŵĂŬƵůĂLJŶĂǀŝƐƵĂůĂŝĚƐŽŵŐĂůĂƌĂǁĂŶ͕ĂƚƉŽǁĞƌƉŽŝŶƚƉƌĞƐĞŶƚĂƟŽŶƐ ŬĂƐŝŵĂƐĞƉĞŬƟďŽŝƚŽ͘ 'ĂŵŝƟŶŬĂƚƵǁĂŶŐƐĂƉĂŐůĂůĂŚĂĚŶŐƉĂŬƐĂĂƚƉĂŐďŝďŝŐĂLJďƵŚĂLJĚŝƚŽĂŶŐŵŐĂǀŝĚĞŽ clips. EĂŬĂŬĂĂŬŝƚĂŶŐŵŐĂĂĐƟŽŶƐŽŶŐƐƉĂƌĂŵĂƐĂLJĂŚĂďĂŶŐŶĂƚƵƚƵƚŽĂƚŶĂƌĂƌĂŵĚĂŵĂŶŶŐ mga kalahok na tunay silang kasali. 4 Tama Sapat Ekslusibo Sesyon 1 Sanayin sa buddy system o pares pares ang mga kalahok dahil importanteng may kaugnayan sila, may natatanungan at nagtutulungan. Mas madaling matuto ang mga Nanay kung may live models na Nanay at Baby, kung ang paksang tatalakayin ay mga problema sa pagpapasuso at ang mga lunas dito. Maging handa sa brownouts o walang kuryente. Magkaroon ng mga cloth visuals, posters o tarpaulins na mahuhugot mo para maiwasan ang purong salita lamang sa pagsasanay. Bago ang takdang araw ng pagsasanay, siguraduhing maayos angmicrophone o mike at ang sound system. Dapat hindi garalgal ang tunog kasi nagiging maingay ito at ŚŝŶĚŝŵĂŝŝŶƟĚŝŚĂŶĂŶŐƉĂŐƐĂƐĂůŝƚĂ͘ Sa Lugar Siguraduhing hindi maingay ang lugar, at hindi rin tumatagos ang ingay galing sa labas. Kailangang may bintana at pintong bukas para labas-‐pasok ang hangin. Kung wala, gawan ng paraan na hindi maging mainit sa lugar. /ƚĂŵĂĂŶŐƟŵƉůĂŶŐĂŝƌĐŽŶ͕ŬƵŶŐŵĞƌŽŶ͕ƉĂƌĂĚŝƉĂŐƐŝŵƵůĂŶŶŐƐŝƉŽŶŽƐĂŬŝƚ͘ Importanteng malinis ang lugar ng pagsasanay, at walang amoy. Gayundin, siguraduhing malinis ang palikuran o toilet at may tubig at sabon na magagamit. ,ŝŐŝƚƐĂůĂŚĂƚ͕ŚƵǁĂŐŐƵƚƵŵŝŶĂŶŐŵŐĂŬĂůĂŚŽŬƐĂƉĂŐƐĂƐĂŶĂLJĂƚĂŶŐŵŐĂ tagapagsalita o resource person. Kailangang katamtamang busog lamang para ŵĂƐĂLJĂĂŶŐƉĂŐͲĂĂƌĂů͘/ŚĂŶĚĂŶŐŵĂĂLJŽƐĂƚŵĂůŝŶŝƐĂŶŐŵŐĂƉĂŐŬĂŝŶ͘,ƵǁĂŐ magsilbi ng chichirya o junk foods. Malugod na Pagsalubong at Pagtatala ng mga Kalahok DĂůƵŐŽĚŶĂƐĂůƵďƵŶŐŝŶĂŶŐŵŐĂŬĂůĂŚŽŬƉĂŐĚĂƟŶŐŶŝůĂƐĂůƵŐĂƌŶŐƉĂŐƐĂƐĂŶĂLJ WĂƉŝƌŵĂŚŝŶƐŝůĂƐĂ͞ĂƩĞŶĚĂŶĐĞƐŚĞĞƚ͟ĂƚŚĂLJĂĂŶŐƉƵŵŝůŝŶŐŵĂƵƵƉƵĂŶŶŝůĂ͘ Simula ng Pagsasanay ^ŝŵƵůĂŶĂŶŐƉĂŐƐĂƐĂŶĂLJƐĂŽƌĂƐ͘,ƵǁĂŐĂŶƚĂLJŝŶŶĂĚƵŵĂƟŶŐĂŶŐůĂŚĂƚŶŐŬĂůĂŚŽŬ͘ Pasimulang Pagdasal >ƵƉĂŶŐ,ŝŶŝƌĂŶŐ Pagpapakilala ng bawa’t isa Paglalarawan ng pagsasanay, ang kahalagahan at mga layunin nito WĂŐƐƵƐƵƌŝŶŐĚĂƟŶŐŬĂĂůĂŵĂŶ Pitong Tanong at Pitong Sagot Tama Sapat Ekslusibo 5 Sesyon 1 6 Tama Sapat Ekslusibo Layunin Sesyon 2 Kahalagahan ng Tama, Sapat at Eksklusibong Pagpapasuso sa Anak, Ina, Komunidad at Bansa WĂƌĂŵĂŝŶƟŶĚŝŚĂŶŶĂŶŐůƵďƵƐĂŶŬƵŶŐďĂŬŝƚŶĂƉĂŬĂŚĂůĂŐĂĂŶŐŵĂŐƉĂƐƵƐŽƐĂ Sanggol, Ina, Pamilya, Komunidad at Bansa, para maiwasan ang mga sakit at kamatayan dulot ng pagbigay sa anak ng pormulang gatas. Pamamaraan ^ĂůĂLJƐĂLJĂƚWĂŐƉĂƟďĂLJŶŐŬĂƌĂŶĂƐĂŶ Mga Pag-uusapan Mga Malubhang Sakit dulot ng Pagbigay ng Pormulang Gatas Pinsala sa Bayan, Ekonomiya at Kapaligiran Eksklusibong Pagpapasuso ng Anim na Buwan Unang Yakap, Unang Oras ng Buhay Mga Kagamitan WŽǁĞƌWŽŝŶƚWƌĞƐĞŶƚĂƟŽŶ͕ŽŵƉƵƚĞƌWƌŽũĞĐƚŽƌ͕ZĞĂůůŝĨĞWŚŽƚŽƐ Haba ng Sesyon Tama Sapat Ekslusibo 45 minutos 7 Sesyon 2 Mga Panganib at Sakit dulot ng Pormulang Gatas Gabay sa Trainor-Facilitator: Humingi sa mga kalahok ng mga halimbawa ng panganib, para matukoy ang pinsala at sakit dulot ng pagbibigay ng pormulang gatas. Si Baby na pinapainom ng pormulang gatas ay…. ƐĂŬŝƟŶ͕ĂƚďĂƐĞƐĂƉĂŐͲĂĂƌĂů͕ŵĂƐŵĂůĂŬŝĂŶŐƉĂŶŐĂŶŝďŶĂŵĂŽƐƉŝƚĂůƐŝLJĂ mas delikado sa Sudden Infant Death Syndrome(SIDS) o biglang pagkamatay habang natutulog malamang magkaroon ng breast cancer paglaki niya kung siya ay babae mas malamang magka dyabetes paglaki niya nagkakaroon ng mas mataas na blood cholesterol, na maaring magpatuloy sa sakit ng puso mas malamang na magkaroon ng hika (asthma), alergy sa mga pagkain (food ĂůůĞƌŐŝĞƐͿ͕ĂƚŽƉŝĐĞŬƐĞŵĂ;ĂƚŽƉŝĐĞĐnjĞŵĂͿĂƚƌĞƐƉŝƌĂƚŽƌLJĂůůĞƌŐŝĞƐ ŵĂƚĂĂƐĂŶŐƉĂŶŐĂŶŝďŶĂŵĂŐŬĂƌŽŽŶŶŐůƵŐĂ;ŽƟƟƐŵĞĚŝĂͿ͕ĂƚŝƚŽĂLJƉǁĞĚĞŶŐ maging sanhi ng pagkabingi o problema sa pandinig ŵĂůŝŵŝƚĂŶŐƉĂŐƚĂƚĂĞ͕ŽLJƵŶŐƟŶĂƚĂǁĂŐŶĂĚŝĂƌƌŚĞĂůŝŶĨĞĐƟŽŶ Si Nanay na hindi nagpasuso ay… may panganib na magkaroon ng cancer sa suso, ovaries at endometrium ŵĂŶĂŶĂƟůŝŶŐďĂŚĂŐLJĂŶŐŵĂůĂŬŝĂŶŐŵĂƚƌŝƐĂƚŵĂƚĂŐĂůďƵŵĂůŝŬƐĂĚĂƟĂŶŐ ŬĂŶLJĂŶŐƟŵďĂŶŐŽƐƵŬĂƚ mas maraming oras na sinasakripisyo sa pagbisita sa doktor at pagbili ng gamot, dahil si Baby ay malimit maospital 8 Tama Sapat Ekslusibo ŶŐŚŝŶĚŝƉĂŐƉĂƉĂƐƵƐŽŶŝEĂŶĂLJŬĂLJĂďLJĂLJŶĂŬĂŬĂĂƉĞŬƚŽƐĂĂƟŶŐďĂŶƐĂ͕ĚĂŚŝů͙ DĂƐŵĂƌĂŵŝŶŐďĂƐƵƌĂŬĂƚƵůĂĚŶŐƉĂƉĞů͕ƉůĂƐƟŬ͕ karton, foil packs, sabon at kemikal dulot ng paggamit ng pormulang gatas Mas madami ang gastos ng pamilya na sana ay inimpok na lang nila o ginamit sa pagkain, edukasyon ng mga anak o pagpapatayo ng bahay nila nagtatapon ng dolyares palabas ng bansa dahil ŝŶŝŝŵƉŽƌƚĂŶĂƟŶĂŶŐŵŐĂƉŽƌŵƵůĂŶŐŐĂƚĂƐ Sesyon 2 Pinsala sa Bayan at Kapaligiran Naapektuhan din ang buong mundo ng hindi pagpapasuso ni Nanay kay Baby, dahil … Sa papalaking industriya ng bakahan para masustenehan ang pangangailangan ng pormulang gatas, paparami rin ang pangangailangan ng mga baka sa tubig, damo, mais, elektrisidad, gamot o transportasyong nagdudulot ng usok EĂŬĂŬĂĚĂŐĚĂŐƐĂƉĂŐŬĂƐŝƌĂŶŐĂƟŶŐŽnjŽŶĞůĂLJĞƌĂŶŐůĂďŝƐŶĂƵƚŽƚŶŐďĂŬĂ ;ŐĂƐŵĞƚŚĂŶĞͿĂLJŽŶƐĂƐŝLJĞŶƟƉŝŬŽŶŐƉĂŐͲĂĂƌĂů Sa mga patalastas tungkol sa pormulang gatas, mas maraming Nanay ang naiimpluwensyahang gumamit nito kaysa magpapasuso Gabay sa Trainer-Facilitator: Tanungin ang mga kalahok ng mga dahilan sa pagpasuso, pagpainom o pagpakain kay Baby na wala pang anim na buwan base sa kanilang karanasan. Tama Sapat Ekslusibo 9 Sesyon 2 Ang EKSKLUSIBONG PAGPAPASUSO kay Baby Puro o eksklusibong pagpapasuso Walang ibigay sa unang anim na buwan, maliban sa gamot kung kinakailangangan ni Baby Sa UNANG ANIM NA BUWAN ,ŝŶĚŝŬĂŝůĂŶŐĂŶĂŶŐ͗ Tubig Tsaa Juice Am Bitamina Ibang pagkain Mga Dahilan ng Pagpapasuso ng Tama, Sapat at Eksklusibo Kumpletong pagkain ang gatas ng ina. ,ŝŶĚŝŬĂŝůĂŶŐĂŶĂŶŐďŝƚĂŵŝŶĂ͘ Maaring humadlang ang iron vitamins ng pormulang gatas sa pag-‐absorb ng iron sa breastmilk. ,ƵŵŝŐŝƚŬƵŵƵůĂŶŐϴϬйƚƵďŝŐĂŶŐŐĂƚĂƐŶŐ/ŶĂ͕ŬĂLJĂŚŝŶĚŝŶĂŬĂŝůĂŶŐĂŶŶŐ dagdag na inuming tubig. ,ŝŶĚŝƉĂŚƵďŽŐĂƚŚŝŶĚŝƉĂŚĂŶĚĂĂŶŐƟLJĂŶŶŐƐĂŶŐŐŽůƐĂƉĂŐƚƵŶĂǁŶŐĂŵ͕ lugaw, tsaa, juice, biskwit at ibang pagkain, lalo na ang pormulang gatas Puno sa sustansya ang gatas ni Nanay. 10 Tama Sapat Ekslusibo mas matalino, kasi ang gatas ni Nanay ay nakakatulong sa pag-‐unlad ng utak ;ďƌĂŝŶĚĞǀĞůŽƉŵĞŶƚͿĂƚƉĂŐƉĂƉĂďƵƟŶŐƉĂŐͲƵŶůĂĚƐĂŬĂŵĂůĂLJĂŶ;ĐŽŐŶŝƟǀĞ development). may proteksyon sa mga impeksyon, gaya ng pagdudumi (diarrhea), polmunya, ŝŵƉĞŬƐLJŽŶƐĂƚĂŝŶŐĂ͕ƚƌĂŶŐŬĂƐŽ͕ŵĞŶŝŶŐŝƟƐ͕ĂƚŝďĂƉĂŶŐŵŐĂŝŵƉĞŬƐLJŽŶ͘ ŵĂLJƉĂŶĂŶŐŐĂƐĂŵŐĂƐĂŬŝƚ͕ŐĂLJĂŶŐĚLJĂďĞƚĞƐ͕ƵůĐĞƌĂƟǀĞĐŽůŝƟƐĂƚŝďĂƉĂŶŐ sakit. may proteksyon laban sa allergies. Si Baby, na pinasuso sa unang oras ng buhay, ay nakainom ng kolostrum na siyang nagsara ng malilit na butas sa ͚ůŝŶŝŶŐ͛ŶŐďŝƚƵŬĂ;͞ƐĞĂůƚŚĞŐƵƚ͟Ϳ͕ŬĂLJĂŶĂŐŬĂƌŽŽŶŶŐƉĂŶĂŶŐŐĂƐĂĂůůĞƌŐŝĞƐ͘ Sesyon 2 Si Baby kung pinasuso ni Nanay ay … Antas ng talino (IQ) base sa gatas na iniinom ni Baby. Tama Sapat Ekslusibo 11 Sesyon 2 1 BABALA ,ƵǁĂŐŐƵŵĂŵŝƚŶŐƉĂƐŝƉĂLJĞƌ͘/ƚŽĂLJĂƌƟƉŝƐLJĂů͕ůĂǁĂLJĂƚŚĂŶŐŝŶůĂŶŐ͕ at marumi dahil laging nakabilad sa mikrobyo. Nagdudulot ng nipple confusion ang madalas na pagamit nito at nawawalan ng ganang ƐƵŵƵƐŽƐŝĂďLJŬĂLJEĂŶĂLJŬĂLJĂƐĂŶŚŝŝƚŽŶŐƟŵďĂŶŐŶĂŵĂŐĂĂŶ͘^ŝ Baby ay naililito sa pagpapasuso ng wala, laway at hangin lang. Si Nanay, kung nagpapasuso, ay... mababa ang peligro, o risk, na magkaroon ng pagdurugo pagkapanganak (postpartum hemorrhage) mas mahabang panahon na hindi mag-‐ovulate mas madaling magpasuso ng gabi ŵĂŬĂƉĂŐƉƌĂŬƟƐŶŐŶĂƚƵƌĂůĐŚŝůĚƐƉĂĐŝŶŐ͕ŵĂLJϵϴйƉƌŽƚĞŬƐLJŽŶƐŝEĂŶĂLJƐĂ ƉĂŐďƵďƵŶƟƐŬĂƉĂŐĞŬƐŬůƵƐŝďŽŶŐŶĂŐƉĂƉĂƐƵƐŽƐĂƵŶĂŶŐĂŶŝŵŶĂďƵǁĂŶ mas maraming pahinga may espesyal na bonding kay Baby bihirang lumiban sa trabaho, kasi bihirang magkasakit si Baby ŵĂŬĂƟƟƉŝĚƐĂŐĂƐƚŽƐŶŐƉŽƌŵƵůĂŶŐŐĂƚĂƐ͕ƚƵďŝŐĂƚŐĂƐƉĂƌĂƐĂƉĂŐƉĂŬƵůŽŶŐ tubig, at iba pang mga gamit na kinakailangan sa pagpapainom ng pormulang gatas Unang Yakap, Unang Oras Ng Buhay (Essential Newborn Care) /ƚŽĂLJŝƐĂŶŐƉƌŽŐƌĂŵĂŶŐĂƟŶŐďĂŶƐĂŶĂŶĂŐůĂůĂLJŽŶŐŵĂƐĂŐŝƉĂŶŐŵŐĂƐĂŶŐŐŽůƐĂƵŶĂŶŐ oras ng buhay. Kailangang magsimulang pasusuhin ang sanggol kaagad pagkasilang. ^ĂůŽŽďŶŐŝƐĂŶŐŽƌĂƐ͕ŚĂLJĂĂŶŐŶĂŬĂĚĂƉĂƐŝĂďLJƐĂƟLJĂŶŶŝEĂŶĂLJ͘ Alalayan si Baby patungo sa dibdib ni Nanay para sumuso. 12 Tama Sapat Ekslusibo Para maisakatuparan ang Unang Yakap, Unang Oras ng Buhay, ang nagpapaanak kay Nanay ay kailangang sundin ang mga kahilingan ng Nanay … Sesyon 2 Ito ang tamang oras o panahon para simulan ang eksklusibong pagpapasuso kasi gising na gising si Baby. Sa paglapat ng katawan niya kay Nanay, nagdudulot ito ng tamang init na kailangan ng katawan ni Baby. Sa agarang pagpapasuso, mabilis ring lumiit ang matris ni Nanay at nababawasan ang labis na pagdurugo. dƵLJƵŝŶŶŝLJŽƉŽŶŐŵĂďƵƟĂŶŐĂďLJŬŽĂƚŝůĂŐĂLJŬĂĂŐĂĚƐĂĂŬŝŶŐĚŝďĚŝď͘ ,ĂLJĂĂŶƉŽŬĂŵŝŶŝĂďLJŶĂŵĂŐŬĂLJĂŬĂƉŚĂŶŐŐĂŶŐƐŝLJĂĂLJŚĂŶĚĂŶŐŵĂŐƐƵƐŽ sa akin. ,ƵǁĂŐŶŝLJŽƉŽďŝŐLJĂŶĂŶŐĂďLJŬŽŶŐƚƵďŝŐŽŝďĂƉĂŶŐŝŶƵŵŝŶŬƵŶŐŚŝŶĚŝƉĂ siya nakasuso sa akin. ,ƵǁĂŐŶŝLJŽƉŽŝͲƐƵĐƟŽŶĂŶŐĂďLJŬŽ͕ŬƵŶŐŚŝŶĚŝƉŽŬŝŶĂŬĂŝůĂŶŐĂŶ͘ GINTONG ARAL x Ang breastmilk ay buhay. x Ang breastmilk ay sagradong pagkaing likha at espesyal na regalo ng Diyos, walang kulang at perpekto. x Ang breastmilk ay nagbibigay-buhay at may panlaban sa impeksyon. x Ang breastmilk ay walang kapantay. x May kakayahan ang mga Pilipinong Ina na magpasuso sa kanilang mga Baby, at maibigay ang food security sa ating bansa. Tama Sapat Ekslusibo 13 Sesyon 2 GAWAIN NG GRUPO Malikhaing Gawa Ng Grupo Mga Kagamitan: Cartolina, Crayola, Brush, Paint, Pentel Pen, Colored Paper, Masking tape Itinatagal: ŚŘ0LQXWR Pamamaraan: x Gumawa ng billboard na patalastas tungkol sa mga panganib na naidudulot ng pag-inom ng pormulang gatas. x Gumawa ng larawan at salita na nagpapahayag ng kabutihan ng pagpapasuso ng Nanay. 14 Tama Sapat Ekslusibo Layunin: Ipakita ang prinsipyo at pagtatalaga sa sarili para panindigan ang tungkulin bilang Gumagabay sa Nanay. Sesyon 3 Gumagabay sa Nanay Pamamaraan ng Pagsasanay Mabungang talakayan Mga Pag-uusapan ͻ ͻ ͻ ͻ ͻ ͻ ͻ Sino ang Gumagabay sa Nanay Mga Tungkulin ng Gumagabay sa Nanay Ano ang hindi saklaw ng tungkulin ng isang Gumagabay sa Nanay Mga katangian ng Isang Gumagabay sa Nanay Tamang asal ng isang Gumagabay sa Nanay Mga Pakinabang ng isang Gumagabay sa Nanay Bilang Gumagabay, paano mo tutugunan ang mga maling impormasyon sa pagpapasuso? ͻ Maibabahagi ng isang Gumagabay sa iba pang mga Nanay Mga Kagamitan ͻ ͻ ͻ ͻ ͻ Mga makulay na papel Lapis at iba pang pangsulat Masking tape Props Costumes Haba ng Sesyon 30 minuto Tama Sapat Ekslusibo 15 Sesyon 3 Gabay sa Trainer-Facilitator: Tanungin ang mga kalahok kung ano ang ibig sabihin ng Gumagabay sa Nanay? Isulat ang kanilang mga sagot sa blackboard o Manila paper. Dalhin ang talakayan sa tamang ‘’konsepto’’ ng isang Gumagabay sa Nanay. Ituloy ang diskusyon sa mga kasunod pang paksa dito sa sesyon. Gumagabay sa Nanay: Mga Nanay na tumutulong sa kapwa Nanay Mga kababaihan sa komunidad na may mga karanasan sa pagpapasuso at nagbibigay ng tamang impormasyon at suporta sa iba pang mga Nanay May katungkulan na makipag-‐ugnayan sa kapwa Nanay Ang gumagabay sa Nanay ay nagbibigay ng tamang impormasyon sa pagpasuso. Mga Tungkulin ng Gumagabay sa Nanay Maging modelo sa tama at matagumpay na pagpapasuso Makinig sa mga alalahanin ng Nanay DĂŐƉĂƟďĂLJŶŐĚĂŵĚĂŵŝŶƐĂŬĂƉǁĂ Nanay para makapagsimula o magpatuloy siya sa pagpapasuso Magbigay ng pangunahing impormasyon at edukasyon sa pagpapasuso ,ŝŬĂLJĂƟŶĂŶŐŵŐĂEĂŶĂLJŶĂŵĂŐƉĂƐƵƐŽ͕ o ang miyembro ng pamilya para siya ang magkombinse sa Nanay na magpasuso Makatulong na maiwasan ng Nanay ang mga pangkaraniwang suliranin sa pagpapasuso ^ƵŵĂŶŐŐƵŶŝƐĂ,ĞĂůƚŚĂƌĞWƌŽǀŝĚĞƌŽ >ĂĐƚĂƟŽŶŽƵŶƐĞůŽƌŬĂƉĂŐŬŝŶĂŬĂŝůĂŶŐĂŶ 16 ŶŐŐƵŵĂŐĂďĂLJƐĂEĂŶĂLJĂLJŵĂƟLJĂŐĂŶŐ nakikipag-‐usap kay Nanay. Tama Sapat Ekslusibo DĂŶĂƟůŝƐĂůŽŽďŶŐƐĂŬůĂǁŶŐŝLJŽŶŐ tungkulin DĂŶĂƟůŝŶŐŶĂŬĂƉĂůŽŽďƐĂŵŐĂ pangunahing impormasyon na kung saan kayo ay nagsanay Magbigay ng impormasyon at suporta batay sa ebidensiyang nailahad na sa inyo noong kayo ay nagsanay Para sa mga sitwasyong may pagsubok at mahirap panghawakan, sumangguni sa ŝƐĂŶŐďƌĞĂƐƞĞĞĚŝŶŐĐŽƵŶƐĞůŽƌ Sesyon 3 Ano ang Saklaw at Hindi Saklaw ng Tungkulin ng isang Gumagabay sa Nanay? ,ŝŶĚŝƐĂŬůĂǁŶŐŝLJŽŶŐƚƵŶŐŬƵůŝŶďŝůĂŶŐ Gumagabay sa Nanay ang 2 Pagbibigay ng gamot 2 Pagbibigay gabay medikal 2 Paggagamot ng problemang medikal Mga Katangian ng Isang Gumagabay sa Nanay Tama Sapat Ekslusibo Kagandahang loob Matulungin Palakaibigan Nagsasabi ng tamang impormasyon Laging nakikipag-‐ugnayan May kaalaman at abilidad sa tamang pagpapakain ng sanggol May respeto at paggalang sa tao, at nirerespeto din ng komunidad Mapagkumbaba Maunawain DĂƟLJĂŐĂ Masayahin May dangal at kapanipaniwala 17 Sesyon 3 Tamang Ugali ng isang Gumagabay sa Nanay Maging malinis at maingat sa paggamit ng pabango upang maiwasan ang allergic ƌĞĂĐƟŽŶŶŝĂďLJ Maging handa at matulungin Unahin muna ang pangangailangan ng iyong pamilya bago tumulong sa iba ,ƵǁĂŐĚĂůŚŝŶĂŶŐƉƌŽďůĞŵĂŶŐƉĂŵŝůLJĂƐĂŝLJŽŶŐƚƵŶŐŬƵůŝŶďŝůĂŶŐ'ƵŵĂŐĂďĂLJƐĂ Nanay Dumalo sa mga pulong Maging magalang DĂŐƐĂůŝƚĂŶŐƉŽƐŝƟďŽĂƚŵĂŐďŝŐĂLJŶŐƚĂŵĂŶŐŝŵƉŽƌŵĂƐLJŽŶ Mga Pakinabang ng isang Gumagabay sa Nanay /ƐĂŶŐŬĂƌĂŶŐĂůĂŶŵĂLJŵĂďƵƟŬĂŶŐŐŝŶĂǁĂƐĂŬĂƉǁĂͲƚĂŽŵŽ͕ůĂůŽŶĂƐĂŵŐĂEĂŶĂLJĂƚ Baby May natutunang bagong kasanayan Ang mga natulungan mo ay korona mo habangbuhay Kasama ka sa isang grupo ng kababaihang may magkatulad na layunin na makatulong sa sanggol, ina, pamilya, komunidad at bansa. Bilang Gumagabay, paano mo tutugunan ang mga maling impormasyon sa pagpapasuso? Para maituwid ang lumalaganap na maling impormasyon, pwede ng magbahagi ng makabagong tamang babasahin, o ipaalam sa nakatataas na opisyal na dalubhasa sa tamang pagpapasuso. Tulungan ang Nanay na gumawa ng hakbang tungo sa isang tamang kaalaman at malayang pagpapasya. Iulat at ituwid sa maayos na paraan ang naririnig na mga maling impormasyon. ,ŝŬĂLJĂƟŶĂŶŐŵŐĂEĂŶĂLJŶĂŝďĂŚĂŐŝĂŶŐƚĂŵĂŶŐŝŵƉŽƌŵĂƐLJŽŶƐĂŬĂƉǁĂŵŐĂEĂŶĂLJ at mga tagapag-‐alaga ng mga sanggol. 18 Tama Sapat Ekslusibo Layunin: Ituro ang wastong pamamaraan ng pagbibigay gabay sa mga Nanay sa pagpapasuso at pagpapahayag ng damdamin. Sesyon 4 Palatandaan sa Pagbibigay ng Gabay Pamamaraan ng Pagsasanay Pagsasadula Mga Pag-uusapan ͻ ͻ ͻ ͻ ͻ ͻ ͻ ͻ ͻ Paggabay tungo sa tama, sapat, eksklusibong pagpapasuso (TSEK) Mga pangangailangan ng Nanay na dapat tugunan ng paggabay Mga pamamaraan at kaalaman sa paggabay Kasiyahang makakamtan ng isang Nanay na may Gumagabay Modelo ng paggabay sa mga Nanay Kaaya-‐ayang kilos habang nakikipag-‐usap sa Nanay Kakayahang makinig at matuto Tamang Paraan ng Pagtatanong Pagsuporta tungo sa pagpapanatag ng loob sa pagpapasuso Mga Kagamitan ͻ WŽǁĞƌƉŽŝŶƚƉƌĞƐĞŶƚĂƟŽŶĂƚŝďĂƉĂŶŐǀŝƐƵĂůĂŝĚƐ Haba ng Sesyon 30 minutos Tama Sapat Ekslusibo 19 Sesyon 4 Paggabay tungo sa Tama, Sapat, Eksklusibong Pagpapasuso (TSEK) Ang paggabay tungo sa tama, sapat, eksklusibong pagpapasuso (TSEK) ay isang proseso. Ito ay pagbibigay tulong at pang-‐unawa sa isang Nanay ŶĂŵĂŝŶƟŶĚŝŚĂŶĂŶŐŬĂŶLJĂŶŐŶĂƌĂƌĂŵĚĂŵĂŶƐĂ pagpapasuso at mapaunlad ang sariling kakayahan bilang isang Nanay. Sa pamamagitan ng pakikipag-‐ ugnayan sa kapwa Nanay, maihahayag niya ang sariling damdamin; magkakaroon siya ng kaalaman kung papaano lutasin ang sariling problema; at may gagabay sa kanya sa tama, sapat, eksklusibong pagpapasuso (TSEK). Mga Pangangailangan ng isang Nanay Suportang emosyonal Dagliang pagtugon sa pisikal na pangangailangan Pagbibigay ng pang-‐unawa WĂŐďŝďŝŐĂLJŶŐŝƐĂŶŐƉŽƐŝƟďŽŶŐƉĂŐŬŝůŽƐƐĂ solusyon ng isang problema Pamamaraan at Kaalaman sa Paggabay Mga Pamamaraan Pakikinig : Sa pamamagitan ng pakikinig sa mga Nanay, malalaman ng isang Gumagabay kung ano ang kanilang damdamin at mahihikayat niyang masabi nang bukas sa loob kung ano ang gusto nilang gawin bilang isang ina. Pagtuturo: Maipapakita sa mga Nanay kung ano ang kanyang mga problema at kung papaano niya ito malulutas na mag-‐isa. Tumutugon din kaagad ang isang Gumagabay sa pangangailangan ng Nanay. 20 Tama Sapat Ekslusibo Mga Kaalamang ipapamahagi ng Gumagabay Sesyon 4 Pagsusubaybay: Isang pamamaraan ito kung paano malalaman ng isang nagbibigay gabay kung natamo na ba ng Nanay ang kasiyahan at katugunan sa ibinigay na gabay sa kanya. Malalaman ng isang Gumagabay kung naging ĞƉĞŬƟďŽďĂĂŶŐŐŝŶĂǁĂŶŝLJĂ͕ŽŬĂŝůĂŶŐĂŶƉĂŶŐ Nanay ng dagdag na tulong o kaalaman. Pagbibigay ng nalalaman o edukasyon tungo sa tama, sapat, eksklusibong pagpapasuso (TSEK) Dagliang paglutas ng isang problema Pagtanggap sa limitasyon at kakayahan ng Nanay Pagkilala at pagbigay unawa sa kakaibang kakayahan ng Nanay WĂŐŝŐŝŶŐŵĂŝŶŐĂƚĂƚŵĂĚĂůŝŶŐŵĂŬĂŝŶƟŶĚŝƐĂ damdamin ng bawat isa Kasiyahang Makakamtan ng isang Nanay na may Gumagabay Nababawasan ang bigat ng pasanin ng isang Nanay kung siya ay may problema dƵŵĂƚĂĂƐĂŶŐƉĂŐŬĂŬĂƌŽŽŶŶŝLJĂŶŐƟǁĂůĂƐĂ sariling kakayanan Magkakaroon ng mga kaalamang mapaunlad ang sariling kakayahan Matutong tumanggap ng tungkulin o responsibilidad Isang Modelo sa Paggabay sa Nanay Ang tama, sapat, eksklusibong pagpapasuso (TSEK) ay ipinakilala sa ilang komunidad at siyudad ng bansa. Tama Sapat Ekslusibo 21 Sesyon 4 Gumagamit ng isang modelo ng proseso kung paano nila ginagawa ito (Fig.1). ŶŐŵŽĚĞůŽƐĂƉĂŐŐĂďĂLJƐĂEĂŶĂLJĂLJŚĂŶŐŽƐĂĂŬƚƵĂůŶĂŵŐĂƉĂŶŐLJĂLJĂƌŝ͕Ăƚ͚͛ĮĞůĚ ƚĞƐƚĞĚ͟ŶĂ͘ Fig. 1. Proseso ng Pamamaraan kung paano magbigay ng gabay. 22 Tama Sapat Ekslusibo Tindig (o posture) Parehong nakaupo ang Gumagabay at ang Nanay habang nag-‐uusap, o parehong ŶĂŬĂƟŶĚŝŐ͘ ,ŝŶĚŝƚĂŵĂŶĂŶĂŬĂƚĂLJŽĂŶŐ'ƵŵĂŐĂďĂLJĂƚ nakaupo ang Nanay. Sesyon 4 Kaaya-ayang Kilos habang Nakikipag-usap sa Nanay DĂŐŬĂƟƟŐĂŶ DĂŶĂƟůŝŶŐŶĂŬĂƟŶŐŝŶƐĂŵĂƚĂŶŐŬĂƵƐĂƉŶĂ Nanay habang nakikinig. ,ŝŶĚŝƚĂŵĂŶĂŶĂŬĂƟŶŐŝŶŬƵŶŐƐĂĂŶƐĂĂŶ habang nag-‐uusap, o nagsusulat sa notebook ŽƉĂƉĞů͕ŽŶĂŐƚĞͲƚĞdžƚ͘ Walang hadlang sa pagitan ng Nag-‐uusap Alisin ang mesa o anumang pisikal na hadlang sa pag-‐uusap ng Gumagabay at ang Nanay. Hindi tama na nakaupo ang Gumagabay sa mesa, na parang sa opisina at nagsusulat, habang nakikipag-‐usap sa Nanay. Magbigay ng panahon sa pag-‐uusap Iparamdam na mahalaga si Nanay at maglaan ng oras para sa kanya habang nakikipag-‐usap. Panatag na makinig. Iwasang ŶĂŐŵĂŵĂĚĂůŝĂƚƉĂŶĂLJƟŶŐŝŶƐĂƌĞůŽ͕ habang nakikipag-‐usap. Haplos ,ƵŵĂǁĂŬůĂŵĂŶŐƐĂƚĂŵĂŶŐůƵŐĂƌ͘DĂŐďŝŐĂLJ ng tamang tugon habang nakikipag-‐usap. Iwasan ang madalas na hawak at haplos sa kausap na Nanay, kung hindi naman kinakailangan. Hindi tama ĂŶŐŶĂŐŚĂŚĂŵƉĂƐ͕ŶĂŶŐŝŶŐŝůŝƟĂƚ hawak ng hawak sa Nanay habang nakikipag-‐ usap. Tama Sapat Ekslusibo 23 Sesyon 4 Tamang Paraan ng Pagtatanong May tama at maling pamamaraan ng pagtatanong ng mga bagay-‐bagay. Para lalong ŵĂŝŶƟĚŝŚĂŶĂŶŐƉĂŬƐĂŶŐŝƚŽ͕ŵĂƐŵĂŐĂŶĚĂŶĂŝƐĂĚƵůĂŝƚŽ͘ĂůĂǁĂŶŐŬĂůĂŚŽŬĂŶŐ kinakailangan sa isang halimbawa. Bukas na Pagtatanong Halimbawa Gumagabay sa Nanay: “Magandang umaga Diding. Ako pala si Emy, gumagabay sa mga Nanay. Kumusta ang kalagayan ni Baby Jim?’ Nanay: “Magandang umaga rin. Okay naman po siya, kaya lang ƉĂƌĂŶŐƉĂƌĂƟŶŐŐƵƚŽŵ͘͟ Gumagabay sa Nanay: ͞<ƵǁĞŶƚŽŵŽŶĂŵĂŶŬƵŶŐƉĂƉĂĂŶŽŵŽƐŝLJĂƉŝŶĂƉĂŬĂŝŶ͘͟ Nanay: “Sumususo siya sa akin pero nagbibigay din ako ng pormulang ŐĂƚĂƐ͘͟ Gumagabay sa Nanay: “Paano kang nagpasyang magbigay ng halinhinan ng ĂƌƟƉŝƐLJĂůŶĂŐĂƚĂƐĂƚŵĂŐƉĂƐƵƐŽ͍͟ Nanay: “Kasi parang hindi siya kontentong sumuso sa akin, kasi ang ƚĂŐĂůďĂŐŽƐŝLJĂďƵŵŝƟǁ͘͟ Puna Sa ganitong pamamaraan kapag ang tanong ay patungo sa PAANO, ito ay nagbibigay-‐ daan sa mabungang talakayan. Dito magsisimula ang usapan tungkol sa mga suliranin at pagtugon sa mga katanungan tungkol sa tama, sapat at eksklusibong pagpapasuso (TSEK). Paalala Huwag gumamit ng tanong na masasagot lamang ng OO o HINDI. Halimbawa ng Pagtatanong na masasagot lang ng OO o HINDI. Gumagabay sa Nanay: “Magandang umaga Diding. Ako pala si Emy, gumagabay sa mga Nanay. Kumusta naman si Baby?” Nanay: “Magandang umaga naman. Okay lang po siya.” Gumagabay sa Nanay: “Sumususo ba yung Baby mo sa iyo?” Nanay: “Opo.” Gumagabay sa Nanay: “Nahihirapan ka ba sa pagpapasuso?” Nanay: “Hindi po.” 24 Tama Sapat Ekslusibo Halimbawa Gumagabay sa Nanay: ͞DĂĚĂůĂƐďĂƐŝĂďLJŶĂƐƵŵƵƐŽ͍͟ Nanay: ͞KƉŽ͘͟ Puna ŶŐƐĂƌĂĚŽŶŐƚĂŶŽŶŐĂLJŵĂƐĂƐĂŐŽƚůĂŵĂŶŐŶŐ͞KK͟Ž͞,/E/͘͟/ƚŽĂLJŚŝŶĚŝ nagdudulot ng mabungang impormasyon o kaalaman tungkol sa kalagayan ng pagpapasuso ng mag-‐Ina. Sa ganitong paraan nagtapos agad ang pag-‐uusap at walang naganap na talakayan. Sesyon 4 Saradong Pagtatanong Paggamit ng mga Kilos na Sumasang-ayon habang Nakikipag-usap Halimbawa Gumagabay sa Nanay: “Magandang umaga Diding. <ƵŵƵƐƚĂƐŝĂďLJ:ŝŵ͍͟ Nanay: “Magandang umaga din po. KŬĂLJĚŝŶƉŽ͕ŬĂLJĂůĂŶŐ͙͟ Gumagabay sa Nanay: ͞<ĂLJĂůĂŶŐĂŶŽ͍͟ Nanay: “Nag-‐alala ako nung isang ĂƌĂǁŬĂƐŝŵĂƚĂŵůĂLJƐŝLJĂ͘͟ Gumagabay sa Nanay: ͞,Ă͍ŶŽŶŐŶĂŶŐLJĂƌŝ͍WĂƟŶŐŝŶ ŶŐĂ͍͟ Puna Naging mabunga ang talakayan dahil nagpakita ng interes ang Gumagabay sa kalagayan ng Baby at ni Nanay. Tama Sapat Ekslusibo 25 Sesyon 4 Sinasalamin o inuulit ang Salaysay ng Nanay Halimbawa Gumagabay sa Nanay: ͞DĂŐĂŶĚĂŶŐƵŵĂŐĂŝĚŝŶŐ͘<ƵŵƵƐƚĂŶĂƐŝĂďLJ:ŝŵŶŐĂLJŽŶ͍͟ Nanay: ͞'ƵƐƚŽŶŐͲŐƵƐƚŽƉŽŶĂƐƵŵƵƐƵƐŽƉĂůĂŐŝ͘͟ 'ƵŵĂŐĂďĂLJƐĂEĂŶĂLJ͗ ͞^ŝĂďLJ:ŝŵƉĂůĂŐŝŶŐŐƵƐƚŽŶŐƐƵŵƵƐŽŶŐƐƵŵƵƐŽ͍͟ Nanay: “Opo. Ito pong linggong ito, laging gutom. Palagay ko po ŶĂƚƵLJƵĂŶŶĂƉŽĂŬŽŶŐŐĂƚĂƐ͘͟ Gumagabay sa Nanay: ͞>ĂŐŝŶŐŐƵƚŽŵƐŝĂďLJ:ŝŵ͍͟ Nanay: ͞KƉŽ͘^ĂďŝŶŐĂƉŽŶŐŬĂƉĂƟĚŬŽ͕ŚĂůŝŶŚŝŶĂŶŬŽŶĂƌĂǁŶŐ ƉŽƌŵƵůĂŶŐŐĂƚĂƐ͍͟ Gumagabay sa Nanay: ͞^ĂďŝŶŐŬĂƉĂƟĚŵŽďŝŐLJĂŶŶĂƐŝLJĂŶŐƉŽƌŵƵůĂŶŐŐĂƚĂƐ͍͟ Puna Sinasalamin ang salaysay ng Nanay para bigyang diin ang suliranin patungo sa pagtalakay ng lunas. /ƚŽĂŶŐŐŝŶĂŐĂǁĂƉĂƌĂďƵŵĂůŝŬƌŝŶĂŶŐůĂŬĂƐͲůŽŽďŶŐEĂŶĂLJŶĂŵƵůŝŶŐŵĂŐƟǁĂůĂƐĂ kakayahang magpapasusong eksklusibo. Inuunawa ang Damdamin ng Nanay, Ngunit Napunta ang Atensyon sa Gumagabay Halimbawa Gumagabay sa Nanay: ͞DĂŐĂŶĚĂŶŐƵŵĂŐĂŝĚŝŶŐ͘<ƵŵƵƐƚĂŶĂƐŝĂďLJ:ŝŵŶŐĂLJŽŶ͍͟ Nanay: ͞^ŝĂďLJ:ŝŵĂLJŵĂƐĂŵĂĂŶŐƉĂŬŝƌĂŵĚĂŵ͘^ŝŐƵƌŽŵĂLJƐĂŬŝƚ͘͟ Gumagabay sa Nanay: “Nauunawaan kita. Ako kasi nung nagkasakit ang anak ko, balisang-‐balisa din ako katulad mo. “ Nanay: “Bakit, ano ba ang nangyari sa anak mo? Puna Sa usapang ito, nalayo ang pagtugon sa problema ng Nanay sa kanyang Baby, kasi napunta ang atensyon sa Gumagabay sa Nanay. Ang pag-‐uusap ay napunta sa kwento ng Gumagabay sa Nanay. Pumapanig sa Nanay Halimbawa 'ƵŵĂŐĂďĂLJƐĂEĂŶĂLJ͗ ͞DĂŐĂŶĚĂŶŐŚĂƉŽŶŝĚŝŶŐ͘<ƵŵƵƐƚĂŶĂƐŝĂďLJ:ŝŵŶŐĂLJŽŶ͍͟ EĂŶĂLJ͗ ͞^ŝĂďLJ:ŝŵĂLJŵĂƐĂŵĂĂŶŐƉĂŬŝƌĂŵĚĂŵ͘^ŝŐƵƌŽĂLJŵĂLJƐĂŬŝƚ͘͟ 'ƵŵĂŐĂďĂLJƐĂEĂŶĂLJ͗ ͞ůĂůĂŶŐͲĂůĂůĂŬĂƐĂŬĂůĂŐĂLJĂŶŶŝLJĂ͍͟ 26 Tama Sapat Ekslusibo “Opo. Baka nga po nahawaan ng mga bata dito sa paligid namin. Natatakot po ako na baka maging ganun din ang ƐĂŬŝƚŶŐĂŶĂŬŬŽ͘͟ Gumagabay sa Nanay: “Naunawaan ko. Nakakatakot yun para sa iyo. Puna Ang usapan ay nakatuon sa Nanay. Iwasan ang mapaghusgang Salita at Katanungan. Tama Kumusta ang pagsuso niya? Ano ang itsura ng dumi niya? Kumusta ang paglaki ng anak mo? Kumusta ang pagpapasuso mo? Mali Sumususo ba siya ng mainam? Maayos ba ang dumi niya? Tumataba ba ang anak mo? Problemado ka ba sa pagpapasuso? Sesyon 4 Nanay: Pagtanggap at Pagsuporta tungo sa Pagpapanatag ng Loob ng Nanay sa Pagpapasuso Tanggapin kung ano ang nadadama at naiisip ng Nanay. Bigyang-‐pansin at purihin ang mga tamang pamamaraan ng pagpapasuso ng mag-‐Ina. Magbigay ng sapat na impormasyon at karapat-‐dapat na tulong. 'ƵŵĂŵŝƚŶŐƐŝŵƉůĞĂƚŵĂĚĂůŝŶŐŵĂŝŝŶƟŶĚŝŚĂŶŐƐĂůŝƚĂ͘ ,ƵǁĂŐŵĂŐĚŝŬƚĂĂƚŵĂŐƚƐŝƐŵŝƐ͘ ,ƵǁĂŐŵĂŐͲƵƐĂƉŬƵŶŐƐĂĂŶͲƐĂĂŶŐůƵŐĂƌůĂůŽŶĂƚƵŶŐŬŽůƐĂƉĂŐďŝďŝŐĂLJŶŐ gabay. ,ƵǁĂŐŵĂůŝŝƟŶĂŶŐĂŶƵŵĂŶŐƐŝƚǁĂƐLJŽŶƚƵŶŐŬŽůƐĂƉĂŐƉĂƐƵƐŽ͘WĂŐƟďĂLJŝŶĂŶŐ loob na malampasan ang pagsubok. Pag-‐aralan nang husto ang sitwasyon sa pamamagitan ng paghingi ng tulong sa mga dalubhasa. ,ƵǁĂŐƉĂďĂLJĂĂŶĂŶŐŝďĂŶŐŬĂƐĂŵĂĂƚǁĂůĂŶŐŝǁĂŶĂŶ͘ Tama Sapat Ekslusibo 27 Sesyon 4 28 Tama Sapat Ekslusibo Layunin Sesyon 5 Pakikinig at Pag-‐unawa Pamamaraan ng Paggagabay sa Nanay Maunawaan ang kakayahan sa pakikinig at pag-‐unawa at maging sanay sa paggamit nito sa paggabay sa Nanay. Pamamaraan Pagtuturo at pagsasanay Mga Pag-‐uusapan Bakit Kailangan ang kasanayan sa pakikinig at pag-‐unawa <ĂŬĂLJĂŚĂŶŐ'ƵŵĂŵŝƚŶŐ͞ŶŽŶͲǀĞƌďĂůĐŽŵŵƵŶŝĐĂƟŽŶ͟ <ĂŬĂLJĂŚĂŶŐ'ƵŵĂŵŝƚŶŐ͞ŽƉĞŶƋƵĞƐƟŽŶƐ͟ Kakayahang Gumamit ng pag-‐ayon at pagkilos na nagpapakita ng pagkawili/ interes Kakayahang Ibalik uli ang Sinabi ng Nanay <ĂŬĂLJĂŚĂŶŐŵĂŐ͞ŵƉŚĂƟnjĞ͕͟/ƉĂŬŝƚĂŶĂŶĂƵƵŶĂǁĂĂŶŵŽĂŶŐŬĂŶLJĂŶŐ nararamdaman Kakayahang Iwasan ang mga Salitang may Tunog na panghuhusga 'ĂǁĂŝŶŐWƌĂŬƟŬĂůŶŐ'ƌƵƉŽ Mga Kagamitan WŽǁĞƌƉŽŝŶƚWƌĞƐĞŶƚĂƟŽŶĂƚZŽůĞWůĂLJŝŶŐsŝĚĞŽůŝƉ Haba 60 minutos Tama Sapat Ekslusibo 29 Sesyon 5 Pakikinig at Pag-unawa, mga Paraan ng Paggagabay sa Nanay Pakikinig sa sinasabi ng Nanay at pag-‐unawa sa kanyang nararamdaman ay dalawang pamamaraan sa paggabay sa Nanay sa tama, sapat at eksklusibong pagpasuso (TSEK) sa kanyang anak. Sa pamamagitan ng pakikinig at pag-‐unawa, matutulungan ang Nanay kung paaano magdesisyon sa mga bagay-‐bagay, lalung lalo na ang TSEK na pagpapasuso. WĂƌĂŵĂƐŵĂĚĂůŝŶŐŵĂŝŶƟĚŝŚĂŶĂŶŐƉĂŬƐĂ͕ƉĂŐͲƵƵƐĂƉĂŶŶĂƟŶĂŶŐŵŐĂ Nanay na siyang nagpapakain sa kanilang mga anak at kung ano ang kanilang nararamdaman. Ang Nanay ay maaaring hindi kaagad magsalita tungkol sa kanyang mga damdamin lalo na kung siya ay mahiyain, at may ibang taong nakikinig na hindi naman niya kakilala. Kailangan ng Gumagabay sa Nanay ng kakayahang makinig at maparamdam kay Nanay na interesado ka sa kanya. Sa ganitong paraan, mabubuhayan ng loob si Nanay para magsalita. Maaaring hindi na siya maiinis at magiging kimi sa pagsasalita. <ĂŬĂLJĂŚĂŶϭ͗'ƵŵĂŵŝƚŶŐŶĂŬĂŬĂƚƵůŽŶŐŶĂ͞ŶŽŶͲǀĞƌďĂůĐŽŵŵƵŶŝĐĂƟŽŶ͟ ŶŐ͞ŶŽŶͲǀĞƌďĂůĐŽŵŵƵŶŝĐĂƟŽŶ͟ĂLJĂŶŐƉĂŐƉĂƉĂŬŝƚĂŶŐŝLJŽŶŐƐĂůŽŽďŝŶƐĂ ƉĂŵĂŵĂŐŝƚĂŶŶŐŝLJŽŶŐƟŬĂƐ͕ŶŐŝLJŽŶŐƉĂŚĂLJĂŐ͕ůĂŚĂƚŵĂůŝďĂŶƐĂƉĂŐƐĂƐĂůŝƚĂ͘ ŶŐ͞ŶŽŶͲǀĞƌďĂůĐŽŵŵƵŶŝĐĂƟŽŶ͞ĂLJŵĂŬĂŬĂƚƵůŽŶŐƵƉĂŶŐŵĂƌĂŵĚĂŵĂŶŶŝ Nanay na ikaw ay interesado sa kanya, kaya makakatulong na makipag-‐usap siya sa iyo. <ĂŬĂLJĂŚĂŶϮ͗DĂŐƚĂŶŽŶŐŶŐ͞ŽƉĞŶƋƵĞƐƟŽŶƐ͟ ŶŐŵŐĂ͞ŽƉĞŶƋƵĞƐƟŽŶƐ͟ĂLJŵĂŬĂŬĂƚƵůŽŶŐƵƉĂŶŐŵĂŐƐĂůŝƚĂƐŝEĂŶĂLJ͘ hƉĂŶŐƐĂŐƵƟŶĂŶŐŵŐĂŝƚŽ͕ŬĂŝůĂŶŐĂŶŶŝEĂŶĂLJŶĂŵĂŐďŝŐĂLJŶŐŵŐĂ ŝŵƉŽƌŵĂƐLJŽŶ͘ŶŐ͞ŽƉĞŶƋƵĞƐƟŽŶ͟ĂLJŵĂĚĂůĂƐŶĂŐͲƵƵŵƉŝƐĂƐĂWĂĂŶŽ͍ŶŽ͍ Kailan? Saan? Bakit? ,ĂůŝŵďĂǁĂ͗͞WĂĂŶŽŵŽƉŝŶĂƉĂŬĂŝŶĂŶŐŝLJŽŶŐƐĂŶŐŐŽů͍͟ hƉĂŶŐŵĂŐͲƵŵƉŝƐĂŶŐƉĂŐͲƵƵƐĂƉ͕ĂŶŐŬĂƌĂŶŝǁĂŶŐ͞ŽƉĞŶƋƵĞƐƟŽŶ͟ĂLJ makakatulong. ,ĂůŝŵďĂǁĂ͗͞ŶŽĂŶŐŵĂƐĂƐĂďŝŵŽƚƵŶŐŬŽůƐĂŝLJŽŶŐƐĂŶŐŐŽů͍͟ 30 Tama Sapat Ekslusibo DŝŶƐĂŶ͕ŶĂŬĂŬĂƚƵůŽŶŐŬƵŶŐŵĂŐƚĂŶŽŶŐŶŐ͞ĐůŽƐĞĚƋƵĞƐƟŽŶ͟ƵƉĂŶŐ siguraduhin ang isang katotohanan. ,ĂůŝŵďĂǁĂ͗͞ŝŶŝďŝŐLJĂŶŵŽďĂƐŝLJĂŶŐŝďĂŶŐƉĂŐŬĂŝŶŽŝŶƵŵŝŶ͍͟<ƵŶŐ ƐƵŵĂŐŽƚƐŝLJĂŶŐ͚KŽ͕͟ŵĂĂĂƌŝŵŽŝƚŽŶŐƐƵŶĚĂŶŶŐ͞ŽƉĞŶƋƵĞƐƟŽŶ͕͟ƵƉĂŶŐ may malaman ka pang ibang impormasyon. ,ĂůŝŵďĂǁĂ͗͞ŶŽĂŶŐĚĂŚŝůĂŶŵŽƵƉĂŶŐŵĂŐĚĞƐŝƐLJŽŶŬĂŶĂŶŐŐĂŶŽŶ͍͟ Sesyon 5 ^ĂƉĂŐƉĂƉĂƚƵůŽLJŶŐƉĂŐͲƵƵƐĂƉ͕ĂŶŐŵĂƐƟLJĂŬŶĂ͞ŽƉĞŶƋƵĞƐƟŽŶ͟ĂŶŐŵĂƐ makakatulong. ,ĂůŝŵďĂǁĂ͗͞/ůĂŶƚĂŽŶŶĂĂŶŐŝLJŽŶŐƐĂŶŐŐŽů͍͟ ,ƵǁĂŐŐƵŵĂŵŝƚŶŐ͞ĐůŽƐĞĚƋƵĞƐƟŽŶ͘͟ ,ĂůŝŵďĂǁĂ͗͞WŝŶĂƐƵƐŽŵŽďĂĂŶŐŚƵůŝŵŽŶŐĂďLJ͍<ƵŶŐƐŝEĂŶĂLJĂLJƐƵŵĂŐŽƚ ŵĂŶŶŐ͞ŽŽ͟ƐĂƚĂŶŽŶŐŶĂŝƚŽ͕ŚŝŶĚŝŵŽƉĂƌŝŶĂůĂŵŬƵŶŐƐŝLJĂĂLJŶĂŐƉĂƉĂƐƵƐŽ ng eksklusibo o nagbibigay din siya ng pormulang gatas. 1 BABALA ŶŐ͞ĐůŽƐĞĚƋƵĞƐƟŽŶƐ͟ĂLJŚŝŶĚŝŐĂĂŶŽŶŐŶĂŬĂŬĂƚƵůŽŶŐƉĂƌĂ ŵĂŝŶƟĚŝŚĂŶƐŝEĂŶĂLJ͘^ŝŶĂƐĂďŝŶŝůĂƐĂEĂŶĂLJĂŶŐŝŶĂĂƐĂŚĂŶŵŽŶŐ ƐĂŐŽƚ͕ĂƚƐĂƐĂŐƵƟŶŶŝLJĂĂŶŐŵŐĂŝƚŽŶŐKŽŽ,ŝŶĚŝ͘/ƚŽĂLJŵĂĚĂůĂƐ ŵĂŐͲƵŵƉŝƐĂƐĂŬĂƚĂŐĂŶŐƚƵůĂĚŶŐ͞/ŬĂǁďĂ͍͕,ŝŶĚŝďĂ͍͕^ŝLJĂďĂ͍͟ Kakayahang 3: Gumamit ng pag-‐ayon at pagkilos na nagpapakita ng pagkawili/interes Ang isa pang paraan upang si Nanay ay magsalita ay ang paggamit ng pag-‐tango, pag-‐ ŶŐŝƟ͕ĂƚƐŝŵƉůĞŶŐƉĂŐƐĂŶŐͲĂLJŽŶƚƵůĂĚŶŐ͞Dŵŵ͕ŽŚĂ͘͟ŶŐŵŐĂŝƚŽĂLJŶĂŐƉĂƉĂŬŝƚĂŶŐ kawilihan /interes sa kanya. Tama Sapat Ekslusibo 31 Sesyon 5 Kakayahang 4: Ibalik ulit ang sinabi ni Nanay. Ang pagbabalik ulit ay ang pag-‐uulit sa sinabi ni Nanay sa iyo, upang ipakita sa kanya na narinig mo siya. ,ĂůŝŵďĂǁĂ͗<ĂƉĂŐƐŝŶĂďŝŶŝEĂŶĂLJ͕͞,ŝŶĚŝŬŽĂůĂŵŬƵŶŐĂŶŽĂŶŐŝƉĂƉĂŬĂŝŶƐĂ ĂŶĂŬŬŽ͕ŝŶĂĂLJĂǁĂŶŶŝLJĂůĂŚĂƚ͘͟DĂĂĂƌŝŵŽŶŐƐĂďŝŚŝŶ͗͞/ŶĂĂLJĂǁĂŶŶŐĂŶĂŬ mo ang lahat ng binibigay mo sa kanya?’ <ĂŬĂLJĂŚĂŶŐϱ͗͞ŵƉĂƚŚŝnjĞ͟ͲŝƉĂŬŝƚĂŵŽŶĂŶĂƵƵŶĂǁĂĂŶŵŽ ang kanyang Nararamdaman. ŶŐ͚ĞŵƉĂƚŚLJ͛Ž͚ĞŵƉĂƚŚŝnjŝŶŐ͛ĂLJŶĂŐƉĂƉĂŬŝƚĂŶŐƉĂŶŐͲƵŶĂǁĂƐĂĚĂŵĚĂŵŝŶ ng Nanay. ,ĂůŝŵďĂǁĂ͕ŬĂƉĂŐƐŝŶĂďŝŶŝEĂŶĂLJ͗͞'ƵƐƚŽŶŐĂďLJŬŽŬƵŵĂŝŶŶĂŶŐŵĂĚĂůĂƐ ĂƚŝƚŽĂLJŶĂŬĂŬĂƉĂŐŽĚ͕͟ŵĂĂĂƌŝŵŽŶŐƐĂďŝŚŝŶ͕͞EĂƉĂƉĂŐŽĚŬĂƉĂůĂŐŝ͍͟ Ang ganitong kakayahan ay nagpapakita na nauunawaan mo ang kanyang ŶĂƌĂƌĂŵĚĂŵĂŶ͕ŬĂLJĂŝŬĂǁĂLJŶĂŐͲĞĞŵƉĂƚŚŝnjĞ͘<ƵŶŐŝŬĂǁĂLJƐĂƐĂŐŽƚƐĂŝƐĂŶŐ makatotohanang tanong, tulad ng, “Gaano kadalas siya kumain? Ano pa ang ďŝŶŝďŝŐĂLJŵŽƐĂŬĂŶLJĂ͍͕͟ŚŝŶĚŝŬĂŶĂŐͲ͞ĞĞŵƉĂƚŚŝnjĞ͘͞ Kakayahang 6: Iwasan ang mga salitang may tunog na panghuhusga. ŶŐ͞ŵĂƉĂŶŐŚƵƐŐĂŶŐƐĂůŝƚĂ͟ĂLJŵŐĂŬĂƚĂŐĂƚƵůĂĚŶŐ͗ƚĂŵĂ͕ŵĂůŝ͕ŵĂďƵƟ͕ masama, sapat, maayos. <ƵŶŐŐĂŐĂŵŝƟŶŵŽĂŶŐŵŐĂƐĂůŝƚĂŶŐŝƚŽƐĂƉĂŐƚĂƚĂŶŽŶŐ͕ďĂŬĂŵĂƌĂŵĚĂŵĂŶ ng Nanay na siya ay mali, o maaaring may mali sa kanyang anak. DŝŶƐĂŶ͕ŬĂŝůĂŶŐĂŶĚŝŶŶĂŵĂŶŐŐƵŵĂŵŝƚŶŐ͞ŵĂďƵƟ͟ŬĂŚŝƚŵĂƉĂŶŐŚƵƐŐĂƉĂƌĂ mapalakas ang loob ni Nanay. Paalala ANG MGA NAKAKATULONG NA ͞EKEͲsZ>KDDhE/d/KE͟ WĂŶĂƟůŝŚŝŶĂŶŐƚĂĂƐŶŐƵůŽ Maging maasikaso Alisin ang mga hadlang Magbigay ng panahon ,ĂǁĂŬĂŶŶŐŶĂƌĂƌĂƉĂƚ 32 Tama Sapat Ekslusibo Pagsasanay : Paggamit ng͚ŽƉĞŶƋƵĞƐƟŽŶƐ͛ Gabay sa pagsasanay: ŶŐŵŐĂƚĂŶŽŶŐϭͲϰĂLJ͚ĐůŽƐĞĚ͛ĂƚŵĂĚĂůŝŶŐƐĂŐƵƟŶŶŐ͚ŽŽ͛Ž͚ŚŝŶĚŝ͛͘ ^ƵŵƵůĂƚŶŐďĂŐŽŶŐ͚ŽƉĞŶƋƵĞƐƟŽŶ͕͛ŶĂŵĂŶŐĂŶŐĂŝůĂŶŐĂŶŶĂŶŐŚŝŐŝƚŶĂƉĂŐƐĂŐŽƚ ni Nanay. Halimbawa: ͚ůŽƐĞĚYƵĞƐƟŽŶ͛ Pinapasuso mo ba ang iyong sanggol? ^ĂŐƵƟŶ͗ Sesyon 5 Mga Pagsasanay sa Pakikinig at Pag-unawa ͚KƉĞŶYƵĞƐƟŽŶ͛ Paano mo pinapakain ang iyong sanggol? ͚ůŽƐĞĚYƵĞƐƟŽŶƐ͛ 1. Natutulog ba ang iyong sanggol sa tabi mo? 2. Madalas ka bang malayo sa iyong sanggol? 3. Kumakain ba ng lugaw si Sara? 4. Madalas mo bang bigyan ng prutas ang iyong anak? ͚KƉĞŶYƵĞƐƟŽŶƐ͛ ________________________ ________________________ ________________________ ________________________ Pagsasanay: Ibalik ulit ang sinabi ni Nanay. Gabay sa pagsasanay: Ang mga pahayag 1-‐3 ay ilan sa mga bagay na masasabi ng mga Nanay sa iyo. Sa ilalim nito 1-‐3 ay may tatlong kasagutan. Markahan ang sagot na nagbabalik ulit ng sinabi ng mga pahayag. Para sa pahayag bilang 4, gumawa ng sariling sagot na nagbabalik ulit sa sinabi ni Nanay. Halimbawa: Sabi ni Nanay wala siyang sapat na gatas. R Tama Sapat Ekslusibo Ă͘^ĂƟŶŐŝŶŵŽ͕ŵĂLJƐĂƉĂƚŬĂŶŐŐĂƚĂƐ͍ ď͘ĂŬŝƚƐĂƟŶŐŝŶŵŽŐĂŶŽŽŶ͍ k. Sabi niya mahina ang daloy ng gatas niya? 33 Sesyon 5 ^ĂŐƵƟŶ͗ 1. Ayaw kumain ni Mika ng malapot na lugaw? a. Mukhang di nasisiyahan si Mika sa malapot na pagkain? b. Anu-‐anong pagkain ang nasubukan mo na? Ŭ͘DĂďƵƟďĂŶŐďŝŐLJĂŶƐŝDŝŬĂŶŐŵĂůĂƉŽƚŶĂƉĂŐŬĂŝŶĚĂŚŝůƐŝLJĂĂLJŵĂŚŝŐŝƚ tatlong buwan na? 2. Mukhang ayaw ni Baby na sumuso sa akin. a. Mayroon ba siyang pormulang gatas? b. Gaano na katagal na umaayaw si Baby na sumuso? k. Mukhang inaayawan niyang sumuso? 3. Sinubukan kong pasusuhin siya ng pormulang gatas, pero sinuka lamang niya. a. Bakit mo sinubukang magbigay ng pormulang gatas? b. Ayaw niyang uminom ng pormulang gatas? k. Sinubukan mo bang gumamit ng tasa? Sabi ng Mister ko, ang Baby namin ay nasa tamang edad na para hindi na pasusuhin. Pagsasanay: “Empathizing” -‐ para ipakita na nauunawaan mo ang kanyang nararamdaman Gabay sa pagsasanay: Ang mga pahayag 1-‐3 ay mga bagay na maaaring sabihin ni Nanay. Sa ilalim ng mga pahayag 1-‐4 ay tatlong sagot ang maaari mong gawin. Salungguhitan ang mga salita sa mga pahayag ni Nanay na nagpapakita ng kanyang nararamdaman. DĂƌŬĂŚĂŶĂŶŐƐĂŐŽƚŶĂŶĂƉĂŬĂͲ͞ĞŵƉĂƚŚŝnjŝŶŐ͘͟ Halimbawa: Gusto ng Baby ko na palaging sumuso sa gabi kung kaya napapagod ako. R 34 a. Ilang beses ba siya kung kumain? b. Ginigising ka ba niya sa gabi? k. Tunay na pagod ka sa pagpapakain sa gabi? Tama Sapat Ekslusibo Si James ay di gaanong kumakain nitong nakaraang linggo. Ako’y lubhang nag-‐aalala na sa kanya. a. Nag-‐aalala ka kasi di kumakain si James? b. Ano ang kinain ni James kahapon? k. May panahon na di kumakain nang maayos ang mga bata. ŶŐĂŬŝŶŐŐĂƚĂƐĂLJŵƵŬŚĂŶŐŵĂůĂďŶĂǁ͘EĂƚĂƚĂŬŽƚĂŬŽŶĂŚŝŶĚŝŝƚŽŵĂďƵƟŬĂLJĂďLJ͘ Ă͘zĂŶĂŶŐƟŶĂƚĂǁĂŐŶĂ͚ĨŽƌĞŵŝůŬ͛ŽƌƵŶĂŶŐŐĂƚĂƐ͘/ƚŽĂLJůĂŐŝŶŐ mukhang matubig. b. Nag-‐aalala ka tungkol sa ano ang itsura ng gatas mo? Ŭ͘'ĂĂŶŽŶĂĂŶŐƟŵďĂŶŐŶŐĂďLJ͍ Sesyon 5 ^ĂŐƵƟŶ͗ Nararamdaman ko na walang gatas ang suso ko at ang Baby ko ay isang araw na ngayon. a. Nag-‐aalala ka dahil hindi pa lumalabas ang gatas mo? b. Nag-‐umpisa na ba siya sumuso? k. Madalas maraming araw ang lilipas bago dumaloy ang gatas. EĂďĂďĂŐĂďĂŐĂŬŽŶĂŬĂƉĂŐŶĂŐƉĂƐƵƐŽĂŬŽ͕ĂLJŵĂŝƉĂƐĂĂŶŐ,/sƐĂĂďLJŬŽ͘ a. Nakikita ko na nag-‐aalala ka sa pagpapasuso ng Baby mo. ď͘'ƵƐƚŽŵŽďĂŶŐŝƉĂůŝǁĂŶĂŐŬŽƐĂŝLJŽŬƵŶŐƉĂĂŶŽŶĂŝƉĂƉĂƐĂĂŶŐ,/s mula sa mga Nanay sa kanilang mga sanggol? k. Ano ang narinig mo pang ibang pagpipilian upang pakainin si Baby? Tama Sapat Ekslusibo 35 Sesyon 5 Pagsasanay sa Pagsasalin ng mga Salitang Nanghuhusga MGA NANGHUHUSGANG SALITA Maayos Normal Sapat kasiya-‐siya tama katamtaman ŵĂƐĂŵĂ ŵĂďƵƟĚŝͲŚƵƐƚŽ di-‐ayos wasto nasisiyahan mali marami kainaman Suliranin mabigo ƉĂŐŬĂďŝŐŽ magtagumpay tagumpay PAGGAMIT AT PAG-‐IWAS SA MGA SALITANG MAPANGHUSGA Lokal na wika Maayos Normal ^ĂƉĂƚ Suliranin Tanong na nanghuhusga Maayos ba siyang sumuso? Normal ba ang kanyang pagdumi? ^ĂƉĂƚďĂĂŶŐŬĂŶLJĂŶŐƟŵďĂŶŐ͍ May suliranin ka ba sa pagpapasuso? Gawain ng Grupo Pakikinig at Pag-‐uunawa Pagtasa ng Pagpapasuso Mga Layunin Pagkatapos ng gawaing ito, ang mga kalahok ay maaari nang: maglarawan ng naaangkop na kakayahan sa pakikinig at pag-‐uunawa DĂŐƚĂƐĂŶŐƉĂŐƉĂƉĂƐƵƐŽŐĂŵŝƚĂŶŐ͞ƌĞĂƐƞĞĞĚKďƐĞƌǀĂƟŽŶ:ŽďŝĚ͟ Ang mga talaan na ito ay buod ng mga instruksiyon na ibibigay sa inyo ng ƚĂŐĂƐĂŶĂLJƚƵŶŐŬŽůƐĂŬƵŶŐƉĂĂŶŽŐĂŐĂǁŝŶĂŶŐƐĞƐLJŽŶŐƉƌĂŬƟŬĂů͘^ƵďƵŬĂŶŐ basahin ang mga ito upang maalala mo kung ano ang gagawin sa sesyon. Sa ƐĞƐLJŽŶŐƉƌĂŬƟŬĂů͕ŐĂŐĂǁĂŬĂLJŽƐĂŵĂůŝůŝƚŶĂŐƌƵƉŽ͕ĂƚŵĂŐƉĂƉĂůŝƚĂŶƐĂƉĂŬŝŬŝƉĂŐͲ usap sa isang Nanay, habang ang ibang miyembro ng grupo ay magmamasid. Ano ang dapat dalhin: 36 Tama Sapat Ekslusibo ĂůĂǁĂŶŐƐŝƉŝŶŐƌĞĂƐƞĞĞĚKďƐĞƌǀĂƟŽŶ:ŽďŝĚ /ƐĂŶŐƐŝƉŝŶŐdĂůĂĂŶƐĂ<ĂŬĂLJĂŚĂŶƐĂ͞WĂŬŝŬŝŶŝŐĂƚWĂŐͲƵŶĂǁĂ͟ Lapis at papel para sa pagtatala ,ŝŶĚŝŬĂŝůĂŶŐĂŶŐŵĂŐĚĂůĂŶŐĂŬůĂƚŽŵĂŶƵĂů Kung ikaw ang kakausap sa Nanay: Magpakilala sa Nanay at humingi ng pahintulot na maka-‐usap siya. Ipakilala ang ŐƌƵƉŽĂƚŝƉĂůŝǁĂŶĂŐŶĂŝŶƚĞƌĞƐĂĚŽŬĂƐĂƉĂŐƉĂƉĂŬĂŝŶŶŐƐĂŶŐŐŽů͘,ƵŵĂŶĂƉŶŐ upuan kung maaari at kung pinapayagan sa pasilidad, umupo sa kama. Sesyon 5 Kung kasalukuyang nagpapasuso, pakiusapan si Nanay na ituloy lang ang kanyang ginagawa. Kung hindi naman nagpapasuso, pakiusapan si Nanay na pakainin siya sa normal na paraan sa ano mang pagkakataon na handa na ang sanggol. ,ƵŵŝŶŐŝƌŝŶŶŐƉĂŚŝŶƚƵůŽƚƉĂƌĂĂŶŐŐƌƵƉŽĂLJŵĂŐŵĂŵĂƐŝĚŶŐŐĂŐĂǁŝŶŶŝLJĂŶŐ pagpapakain/pagpapasuso sa sanggol. ĂŐŽŽƉĂŐŬĂƚĂƉŽƐŵĂŐƉĂƐƵƐŽ͕ƚĂŶƵŶŐŝŶƐŝEĂŶĂLJŶŐŝůĂŶŐ͞ŽƉĞŶƋƵĞƐƟŽŶƐ͘͟ Kamustahin si Nanay at si Baby, upang makapag-‐umpisa ng isang pag-‐uusap. ,ŝŬĂLJĂƟŶƐŝEĂŶĂLJŶĂŵĂŐƐĂůŝƚĂƚƵŶŐŬŽůƐĂŬĂŶLJĂŶŐƐĂƌŝůŝĂƚŶŐŬĂŶLJĂŶŐĂďLJ͘ Magsanay sa paggamit ng iba’t ibang kakayahan sa pakikinig at pag-‐unawa. Kung ikaw ay nagmamasid: dƵŵĂLJŽŶĂŶŐƚĂŚŝŵŝŬƐĂůŝŬƵƌĂŶ͘^ƵďƵŬĂŶŐŵĂŐŝŶŐŵĂŚŝŶĂŚŽŶĂƚƚĂŚŝŵŝŬ͘,ƵǁĂŐ magbigay ng komento o makipag-‐usap sa iyong mga kasama. Gumawa ng pangkalahatang obserbasyon tungkol kay Nanay at sanggol. Pansinin ang halimbawa: Mukha ba siyang masaya? Mayroon ba siyang dalang pormula? Gumawa ng pangkalahatang obserbasyon ng usapan sa pagitan ni Nanay at ng kasama. Pansinin halimbawa: Sino ang madalas magsalita? Nakapagsalita ba si Nanay nang walang pasubali at siya ba ay nasisiyahan? Gumawa ng tuwirang obserbasyon sa mga kakayahan sa pakikinig at pag-‐ ƵƵŶĂǁĂŶŐŬĂƐĂŵĂƐĂŐƌƵƉŽ͕ŬĂďŝůĂŶŐĂŶŐŬĂŶLJĂŶŐ͚ŶŽŶͲǀĞƌďĂůĐŽŵŵƵŶŝĐĂƟŽŶ͛͘ Markahan ng tsek (R)ang iyong talaan ng mga Kakayahan sa Pakikinig at Pag-‐ unawa kapag nakita mong ginagamit ang isang kakayahan, para tulungan kang maalala para sa talakayan. Pansinin kapag siya ay nagkamali, halimbawa kung gumamit siya ng mapaghusgang salita, o kaya nagtanong siya na ang sagot ni Nanay ay ‘oo’ o ‘hindi’. Tama Sapat Ekslusibo 37 Sesyon 5 WĂŶŽŽƌŝŶŶĂŶŐƚĂŚŝŵŝŬĂŶŐƉĂŐƉĂƉĂƐƵƐŽŶŝEĂŶĂLJƐĂŬĂŶLJĂŶŐƐĂŶŐŐŽů͘,ĂďĂŶŐ ŶĂŐŵĂŵĂƐŝĚ͕ůĂŐLJĂŶŶŐŬĂƵŬƵůĂŶŐŵĂƌŬĂĂŶŐƌĞĂƐƞĞĞĚKďƐĞƌǀĂƟŽŶ:ŽďŝĚ͘ Isulat ang pangalan ni Nanay at Baby: markahan ng tsek (R) sa tabi ng bawa’t tanda na nakita mong nagawa, idagdag gaano katagal ang pagpapasuso. Pasalamatan si Nanay sa kanyang panahon. Mga Dapat Iwasan sa Paggawa ng Gawiin ng Grupo Huwag sasabihin na interesado ka sa pagpapasuso. Ang pagkilos ng Nanay ay maaaring magbago. Maaaring di siya malaya sa pagsasabi ng tungkol sa pagpapakain ng pormulang gatas. Dapat sabihin mo na ikaw ay interesado sa pagpapakain ng sanggol o sa kung paano pinapakain ang mga sanggol. Huwag mong bibigyan si Nanay ng tulong o gabay. Kung kailangan ni Nanay ng tulong, kailangan mong ipaalam sa iyong tagasanay o health worker. DĂŐͲŝŶŐĂƚŶĂĂŶŐŵŐĂ͚ĨŽƌŵƐ͛ĂLJĚŝŵĂŐŝŐŝŶŐŚĂĚůĂŶŐ͘ Ang Gumagabay kay Nanay ay di kailangang mag sulat habang nagsasalita. Ang mga ‘forms’ ay kailangan lamang upang ipaalala ang gagawin, nguni’t kung nais mong magsulat, gawin mo ito pagkatapos nilang mag-‐usap. Ang mga nagmamasid ay maaaring magsulat. 38 Tama Sapat Ekslusibo Sesyon 6 ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ !!" ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ $ !"! ¾ ¾ % ¾ ¾ ¾ ¾ & '( !#!$! ¾ ¾ ¾ ¾ ) ¾ ¾ ¾ %¾ % $ Tama Sapat Ekslusibo 39 Sesyon 6 3$*.$.$8*1$<1*6$1**2/ 0DVPDUDPLQJDUHRODDQJQDNLNLWDVD 0DVPDUDPLQJDUHRODDQJQDNLNLWDVD LEDEDZQJODELQJVDQJJROLODOLPQJODEL $QJELELJQJVDQJJROD\EXNDVQDQJ $QJELELJQJVDQJJROD\GLQDNDEXNDV PDOXZDQJQDQJPDOXZDQJ $QJLODOLPQJODELD\QDNDXVOLSDODEDV $QJPJDODELD\QDNDWXURSDVXORQJR QDNDSDVRN $QJEDEDQJVDQJJROD\GXPDGDPSLVDVXVR $QJEDEDQJVDQJJROD\KLQGL GXPDGDPSLVDVXVR $1*3$*6862 0DEDJDOPDODOLPQDSDJVXVRQDPD\ 0DELOLVDWPDEDEDZQDPDJVXVR VDQGDOLQJSDKLQJD 0JDSLVQJLD\ELOXJDQNDSDJVXPXVXVR 0JDSLVQJLD\QDNDSDVRNSDJVXPXVXVR 3LQDSDNDZDODQQJVDQJJRODQJVXVRNDSDJ ,QDDOLVQJQDQD\DQJVDQJJROVDVXVR WDSRVQDQJVXPXVR 1DSDSDQVLQQJQDQD\DQJSDODWDQGDDQQJ :DODQJQDSDSDQVLQQDSDODWDQGDDQQJ “R[\WR[LQUHIOH[”“oxytocin UHIOH[” ________________________ Hango sa UNICEF’s Infant and Young Child Feeding Counselling: An Integrated Course. 3DUWLFLSDQW¶V Manual. 40 Tama Sapat Ekslusibo Mga Layunin DĂƵŶĂǁĂĂŶĂƚŐĂŵŝƟŶĂŶŐĂŶŝŵ;ϲͿŶĂŬĂŬĂLJĂŚĂŶƐĂƉĂŐďƵďƵŽŶŐƟǁĂůĂĂƚ pag-‐alalay, bilang pamamaraan ng paggabay sa Nanay. Isalarawan ang tamang paggamit ng kakayahan sa paggagabay sa pagpapakain ng sanggol. Sesyon 6 Pagbubuo ng Tiwala at Pag-‐alalay Pamamaraan ng Paggabay sa Nanay Pamamaraan Panayam-‐talakayan Mga Kagamitan Papel at lapis Mga Pag-uusapan Pagbubuo ng Tiwala at Pag-‐alalay Mga Kakayahan sa Pagbubuo ng Tiwala at Pag-‐alalay Pagsasanay sa mga Kakayahang Natutunan sa Pagbuo ng Tiwala at Pag-‐alalay Haba ng Sesyon 90 minutos Tama Sapat Ekslusibo 41 Sesyon 6 Pagbubuo ng Tiwala at Pag-alalay ŶŐEĂŶĂLJĂLJŵĂĚĂůŝŶŐŵĂǁĂůĂŶŶŐƟǁĂůĂƐĂƐĂƌŝůŝ͘ Ito ay maaaring maging daan upang maramdaman niya na may kakulangan siya. Dahil dito, siya ay madaling magpatalo sa hiling ng pamilya at mga kaibigan. Bilang Gumagabay sa Nanay, kakailanganin mo ang mga kakayahang ito ƵƉĂŶŐŵĂƚƵůƵŶŐĂŶƐŝLJĂŶŐŵĂŐŬĂƌŽŽŶŶŐƟǁĂůĂĂƚŵĂŐŝŶŐŵĂďƵƟĂŶŐ pakiramdam sa sarili. GINTONG ARAL Iwasan ang pagsabi sa Nanay kung ano ang dapat niyang gawin. Tulungan siyang gumawa ng desisyon para sa sarili at kung ano ang pinakamabuti sa kanya at sa kanyang sanggol. Ito ang magbibigay sa kanya ng tiwala sa sarili. Mga Kakayahan sa Pagbubuo ng Tiwala at Pag-alalay Kakayahan 1. Tanggapin kung ano ang iniisip at nararamdaman ni Nanay. Si Nanay ay nag-‐aakala minsan na hindi ka sumasang-‐ayon sa kanya. Kapag di ka sumasang-‐ayon sa kanya, o kaya’y pinipintasan mo siya, nararamdaman ŶŝLJĂŶĂŵĂLJŐŝŶĂŐĂǁĂƐŝLJĂŶŐŵĂůŝ͘/ƚŽĂLJŶĂŐƉĂƉĂďĂďĂŶŐŬĂŶLJĂŶŐƟǁĂůĂ͘ Kung ikaw naman ay sumasang-‐ayon, magiging mahirap sa iyo na magsabi ng ibang bagay na kakaiba. Mas nakakatulong kung tatanggapin mo ang kanyang iniisip. Ang pagtanggap ng iniisip ni Nanay ay ang pagsagot na walang kinikilingang paraan, at hindi sumasang-‐ayon o sumasalungat. Ang ‘pagbabalik ulit’, pagsagot at pagkilos na nagpapakita ng interes ay mga paraan na nakakatulong upang ipakita ang pagtanggap, gayun din ang kapakipakinabang na kakayahan sa pakikinig at pag-‐unawa. Paalala Si Nanay ay madaling maniwala na mayroon mali sa kanya, sa kanyang pagpapakain sa anak, o kaya sa kanyang gatas kung siya ay nagpapasuso. /ƚŽĂLJŶĂŐƉĂƉĂďĂďĂŶŐŬĂŶLJĂŶŐƟǁĂůĂƐĂƐĂƌŝůŝ͘ 42 Tama Sapat Ekslusibo Kakayahan 2. Kilalanin at purihin ang tamang ginagawa ni Nanay at ng kanyang sanggol. Sesyon 6 Minsan, si Nanay ay nag-‐aalala sa isang bagay na hindi naman malubhang suliranin. <ĂƉĂŐƐŝŶĂďŝŵŽŶŐ͟,ƵǁĂŐŵĂŐͲĂůĂůĂ͕ǁĂůĂŬĂŶŐĚĂƉĂƚŝŬĂďĂŚĂůĂ͕͊͟ŵĂƌĂŵĚĂŵĂŶ niya na mali ang kanyang ginagawa. Maaaring akalain niya na hindi mo siya ŶĂƵƵŶĂǁĂĂŶ͕ĂƚŝƚŽĂLJŶĂŐƉĂƉĂďĂďĂŶŐŬĂŶLJĂŶŐƉĂŐƟƟǁĂůĂ͘ŶŐƉĂŐͲ͟ĞŵƉĂƚŚŝnjĞ͟ĂLJ isang paraan na nakakatulong upang mapakita mo ang pagtanggap sa nararamdaman ni Nanay. Bilang mga health workers, tayo ay nasanay na maghanap ng mga suliranin. Nakikita ůĂŵĂŶŐŶĂƟŶĂŶŐŵŐĂŵĂůŝŶĂŐŝŶĂŐĂǁĂŶŐƚĂŽ͕ĂƚƐŝŶƵƐƵďƵŬĂŶŶĂƟŶŐŝƚĂŵĂĂŶŐŵŐĂ ŝƚŽ͘ŝůĂŶŐƚĂŐĂƉĂŐŐĂďĂLJ͕ĚĂƉĂƚŵĂƚƵƚƵŶĂŶŶĂƟŶŵĂŬŝƚĂĂƚŬŝůĂůĂŶŝŶĂŶŐŐŝŶĂŐĂǁĂŶŐ ƚĂŵĂŶŝEĂŶĂLJĂƚŶŐŬĂŶLJĂŶŐƐĂŶŐŐŽů͘<ĂŝůĂŶŐĂŶƉĂƉƵƌŝŚĂŶŶĂƟŶŽŵĂŐƉĂŬŝƚĂŶŐ pagsang-‐ayon sa magandang mga gawi ni Nanay. Ang pagpuri sa magandang mga gawi ni Nanay ay nagbibigay ng mga sumusunod na pakinabang: 3 /ƚŽĂLJŶĂŐďƵďƵŽŶŐƟǁĂůĂŶŝEĂŶĂLJ͘ 3 Ito ay nagpapalakas ng loob niya upang magpatuloy sa kanyang magagandang gawi. 3 Ito ay nagbibigay daan para mas madali niyang tanggapin ang mga mungkahi mo. <ĂŬĂLJĂŚĂŶϯ͘DĂŐďŝŐĂLJŶŐƉƌĂŬƟŬĂůŶĂƚƵůŽŶŐ͘ ͻ ͻ DŝŶƐĂŶ͕ĂŶŐƉƌĂŬƟŬĂůŶĂƚƵůŽŶŐĂLJŵĂƐŵĂďƵƟŬĂLJƐĂƐĂƉĂŐƐĂƐĂďŝůĂŵĂŶŐŶŐ dapat gawin. ,ĂůŝŵďĂǁĂ 3 Kapag si Nanay ay nakaramdam ng pagod, o kaya marumi, o di maginhawa, mas maiging bigyan siya ng panahong magpahinga at maglinis ng katawan. 3 Kapag siya ay gutom o nauuhaw, mas maiging bigyan siya ng tubig at ƉĂŶƚĂǁŝĚŶŐŐƵƚŽŵŐĂLJĂŶŐƟŶĂƉĂLJ͘ 3 <ĂƉĂŐƐŝLJĂĂLJŵĂLJŵĂůŝŶĂǁŶĂƐƵůŝƌĂŶŝŶŐƉƌĂŬƟŬĂů͕ďŝŐLJĂŶŶŐŵŐĂƉĂŐƉŝƉŝůŝĂŶ para siya makapagdesisyon. ͻ <ĂďŝůĂŶŐƐĂŵŐĂƉƌĂŬƟŬĂůŶĂƚƵůŽŶŐŶĂŵĂďŝďŝŐĂLJĂLJ͗ 3 ang pagpapakita sa tagapag-‐alaga ni Baby paano maghanda ng pagkain, kaysa ŵĂŐďŝŐĂLJŶŐƚĂůĂĂŶŶŐŵŐĂŝƟŶƵƌŽ͘ 3 Ang pagtulong sa tamang posisyon at paglalapat kapag nagpapasuso, o ƉĂŐͲ͟ĞŬƐƉƌĞƐ͟ŶŐŐĂƚĂƐ͕ŽĚŝŬĂLJĂƉĂŐͲĂůŝƐŶŐƉĂŵĂŵĂŐĂ͕ŽƉĂŐŚĂŚĂŶĚĂŶŐ karagdagang pagkain. ͻ ,ĂůŝŵďĂǁĂ͕ƐĂďŝŶŝEĂŶĂLJ 3 ͞,ŝŶĚŝ͕ŚŝŶĚŝŬŽƉĂƐŝLJĂŶĂƉĂƉĂƐƵƐŽ͙͟ 3 ͞ŶŐƐƵƐŽŬŽĂLJǁĂůĂŶŐůĂŵĂŶĂƚŶĂƉĂŬĂƐĂŬŝƚĂŶŐŵĂƵƉŽ͙͟ Tama Sapat Ekslusibo 43 Sesyon 6 ͻ ŝůĂŶŐƚĂŐĂƉĂŐŐĂďĂLJ͕ĂůŝŶĂŶŐĚĂƉĂƚŵĂŐŝŶŐŬĂƐĂŐƵƚĂŶŵŽ͍ ֝͞<ĂŝůĂŶŐĂŶŵŽŶŐƉĂƐƵƐƵŚŝŶƐŝĂďLJŶŐĂLJŽŶƉĂƌĂĚƵŵĂůŽLJŶĂĂŶŐŐĂƚĂƐŵŽ͘͟ ֝“Tulungan kita na maging maginhawa, pagkatapos ay dadalhan kita ng maiinom. “ Kakayahan 4. Magbigay ng ilan at nauukol na kaalaman. Ang nauukol na kaalaman ay mga impormasyon na makakatulong kay Nanay ngayon. Kapag nagbigay ng kaalaman, tandaan ang mga ito: 3 Sabihin mo sa kanya ang mga bagay na magagawa niya ngayon, hindi yong sa ilang linggo pa. 3 Ang pagpapaliwanag ng dahilan kung bakit mahirap ang isang bagay ay karaniwang ay nakakatulong sa Nanay upang maunawaan kung ano ang mga nangyayari. 3 Sikaping magbigay ng isa o dalawang kaalaman sa isang pagkakataon, lalo na kung siya ay pagod at marami nang natanggap na gabay. 3 ,ŝŶƚĂLJŝŶŐůƵŵĂŬĂƐŶĂĂŶŐŬĂŶLJĂŶŐůŽŽď͕ƐĂƉĂŵĂŵĂŐŝƚĂŶŶŐƉĂŐƚĂŶŐŐĂƉƐĂ kanyang sinasabi, at pagbibigay puri sa ginagawa nilang tama ng sanggol niya. ,ŝŶĚŝŵŽŬĂŝůĂŶŐĂŶŵĂŐďŝŐĂLJŶŐďĂŐŽŶŐŬĂĂůĂŵĂŶŽŬĂLJĂŝƚĂŵĂŬĂĂŐĂĚĂŶŐ kanyang maling akala. 3 DĂŐďŝŐĂLJŶŐŬĂĂůĂŵĂŶƐĂƉĂƌĂĂŶŐƉŽƐŝƟƟLJĂŬƵƉĂŶŐĚŝŬĂŵĂŐŵƵŬŚĂŶŐ namumuna. Ito ay mahalaga lalo na kung may nais kang itama na maling akala. Kakayahan 5. Gumamit ng simple o payak na pananalita. Gumamit ng mga katagang karaniwan sa pagpapaliwanag sa mga Nanay. Tandaan na ŬĂƌĂŵŝŚĂŶŶŐƚĂŽĂLJŚŝŶĚŝŶĂƵƵŶĂǁĂĂŶĂŶŐŵŐĂŬĂƚĂŐĂŶŐ͞ƚĞŬŶŝŬĂů͟ŶĂŐŝŶĂŐĂŵŝƚŶŐ mga health workers. Kakayahan 6. Gumawa ng isa o dalawang mungkahi. ,ƵǁĂŐƵƚƵƐĂŶŽƉĂŐƐĂďŝŚĂŶƐŝEĂŶĂLJŬƵŶŐĂŶŽĂŶŐŐĂŐĂǁŝŶ͘/ƚŽĂLJŚŝŶĚŝ ŵĂŬĂŬĂƚƵůŽŶŐƵƉĂŶŐŵĂŐŬĂƌŽŽŶƐŝLJĂŶŐƉĂŐƟƟǁĂůĂ͘ Kapag ginagabayan mo si Nanay magmungkahi sa paraang magagawa niya ang mga bagay sa kakaibang paraan sa pamamagitan ng iyong paggabay, pagkatapos ay makakagawa na siya ng desisyon kung susubukan niya o hindi. Marararamdaman ni Nanay na kaya na pala niyang gawin ang isang bagay, at ito’y makakatulong para siya ĂLJŵĂŐƟǁĂůĂƐĂŬĂŶLJĂŶŐƐĂƌŝůŝ͘ 44 Tama Sapat Ekslusibo dĂŶĚĂĂŶ͕ŵĂLJĂŶŝŵŶĂŬĂŬĂLJĂŚĂŶƚĂLJŽŶŐŶĂƚƵƚƵŶĂŶƐĂƉĂŐďƵŽŶŐƟǁĂůĂĂƚ pag-‐alalay. Ito ang mga sumusunod: 3 3 3 3 3 3 Tanggapin kung ano ang iniisip at nararamdaman ni Nanay. Kilalanin at purihin ang ginagawang tama ni Nanay at ang sanggol. DĂŐďŝŐĂLJŶŐƉƌĂŬƟŬĂůŶĂƚƵůŽŶŐ͘ Magbigay ng ilan nauukol na kaalaman. Gumamit ng payak na pananalita. Gumawa ng isa o dalawang mungkahi, hindi kautusan. Sesyon 6 Mga Pagsasanay sa Pagbubuo ng Tiwala at Pag-alalay Pagsasanay sa Pagtanggap sa INIISIP ni Nanay Mga tagubilin sa pagsasanay Ang pagsubok 1 at 2 ay mga maling akala na maaaring pinapaniwalaan ng mga Nanay. Sa tabi ng bawa’t maling akala ay may tatlong kasagutan. Ang isa ay sumasang-‐ayon sa akala, ang pangalawa ay di sumasang-‐ayon at yong ƉĂŶŐĂƚůŽĂLJƟŶĂƚĂŶŐŐĂƉĂŶŐĂŬĂůĂ͕ƐƵŵĂƐĂŶŐͲĂLJŽŶŵĂŶŽĚŝƐƵŵĂƐĂŶŐͲĂLJŽŶ͘ Isulat sa patlang kung ang sagot niyo ay sumasang-‐ayon, di sumasang-‐ayon at ƟŶĂƚĂŶŐŐĂƉ͘ ,ĂůŝŵďĂǁĂ Si Nanay, na merong anim na buwan na sanggol, ay nagsabi, “Ang Baby ko ay ŶĂŐƚĂƚĂĞŬĂLJĂĚŝĚĂƉĂƚŵĂŐƉĂƐƵƐƵƐŽŶŐĂLJŽŶ͘͟ ͞,ŝŶĚŝŵŽŐƵƐƚŽŶŐďŝŐLJĂŶƐŝLJĂŶŐŝLJŽŶŐŐĂƚĂƐ͍͟ Tinatanggap ͞DĂƐůŝŐƚĂƐƐŝĂďLJŬƵŶŐƐƵŵƵƐŽŬĂƉĂŐƐŝLJĂĂLJŶĂŐƚĂƚĂĞ͘͟ Di sumasang-‐ayon ͞DĂĚĂůĂƐŵĂƐŵĂďƵƟŶĂŝŚŝŶƚŽĂŶŐƉĂŐƉĂƉĂƐƵƐŽ ŬĂƉĂŐƐŝĂďLJĂLJŶĂŐƚĂƚĂĞ͘͟ Sumasang-‐ayon Pagsubok 1 _____________________________________________________________ Si Nanay, ng isang buwang sanggol, ay nagsabi, “Binibigyan ko siya ng tubig, dahil sa ŶĂƉĂŬĂͲŝŶŝƚŶŐƉĂŶĂŚŽŶ͘͟ ͞K͕ĚŝLJĂŶŬĂŝůĂŶŐĂŶ͊ŶŐŐĂƚĂƐŶŐŝŶĂĂLJ ŵĂƌĂŵŝŶŐƚĂŐůĂLJŶĂƚƵďŝŐ͘͟ ͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺ “Oo, ang mga sanggol ay nangangailangan din ŶŐŬĂƌĂŐĚĂŐĂŶŐŝŶƵŵŝŶƐĂƉĂŶĂŚŽŶŶĂŝƚŽ͘͟ ͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺ “Nararamdaman mo na kailangan niya ng ƚƵďŝŐƉĂŵŝŶƐĂŶͲŵŝŶƐĂŶ͍͟ Tama Sapat Ekslusibo ͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺ 45 Sesyon 6 Pagsubok 2 _______________________________________________________ ^ŝEĂŶĂLJ͕ŶŐůŝŵĂŶŐďƵǁĂŶŐƐĂŶŐŐŽů͕ĂLJŶĂŐƐĂďŝ͕͞,ŝŶĚŝŬŽŶĂƉĂƐƵƐŽĂŶŐĂďLJŬŽŶŐ ĚĂůĂǁĂŶŐĂƌĂǁŬĂLJĂŵĂĂƐŝŵŶĂĂŶŐŐĂƚĂƐŬŽ͘͟ “Ang gatas ng ina ay di mainam ƉĂŐŬĂƌĂĂŶŶŐŝůĂŶŐĂƌĂǁ͘͟ ͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺ “Nag-‐aalala ka na ang iyong gatas ĂLJƵŵĂĂƐŝŵ͍͟ ͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺ “Subalit ang gatas ay hindi napapanis ƐĂƐƵƐŽ͘͟ ͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺ Pagsasanay sa Pagtanggap sa NARARAMDAMAN ni Nanay Mga tagubilin sa pagsasanay Pagkatapos ng mga salaysaying A at B, may tatlong kasagutan. Markahan ng tsek (3)ang mga kasagutang nagpapakita ng pagtanggap sa nararamdaman ni Nanay. ,ĂůŝŵďĂǁĂ Ang anak na lalaki ni Perla ay may sipon at baradong paghinga, at nahihirapan siyang ƉĂƐƵƐƵŚŝŶ͘,ĂďĂŶŐƐŝŶĂƐĂďŝŶŝWĞƌůĂĂŶŐŵŐĂŝƚŽ͕ƐŝLJĂĂLJŶĂƉĂŝLJĂŬ͘DĂƌŬĂŚĂŶĂŶŐƉĂƚůĂŶŐ ng tsek (3ͿŬƵŶŐŝƚŽĂŶŐŬĂƐĂŐƵƚĂŶŶĂŶĂŐƉĂƉĂŬŝƚĂŶĂƟŶĂƚĂŶŐŐĂƉŵŽŬƵŶŐĂŶŽĂŶŐ nararamdaman ni Perla. Ă͘,ƵǁĂŐŬĂŶŐŵĂŐͲĂůĂůĂ͕ŵĂŐŝŐŝŶŐŵĂĂLJŽƐƐŝLJĂ͘ ď͘,ŝŶĚŝŵŽŬĂŝůĂŶŐĂŶŐƵŵŝLJĂŬ͕ŵĂŐŝŐŝŶŐŵĂĂLJŽƐĚŝŶƐŝLJĂ͘ 3k. Nakakabagabag kapag may sakit ang sanggol, di ba? Pagsubok _Salaysayin A ____________________________________________________ ^ŝDĂƌŝŽŶĂLJƵŵŝŝLJĂŬ͘^ĂďŝŶŝLJĂĂŶŐŬĂŶLJĂŶŐƐƵƐŽĂLJůƵŵĂŵďŽƚŶĂŶĂŵĂŶ͕ŬĂLJĂŬĂŬĂƵŶƟ na lang ang kanyang gatas, nguni’t tatlong linggo pa lang ang kanyang sanggol. Ă͘,ƵǁĂŐŬĂŶŐƵŵŝŝLJĂŬ͕ƐŝŐƵƌĂĚŽĂŬŽŶĂŵĂƌĂŵŝŬĂƉĂŶŐŐĂƚĂƐ͘ b. Alam ko, ikaw ay tunay na nababagabag tungkol dito. Ŭ͘DĂĚĂůĂƐůƵŵĂůĂŵďŽƚĂŶŐŵŐĂƐƵƐŽƐĂŐĂŶŝƚŽŶŐƉĂŶĂŚŽŶ͘,ŝŶĚŝŝďŝŐ ƐĂďŝŚŝŶŶŝƚŽĂLJŶĂďĂǁĂƐĂŶĂŶŐŝLJŽŶŐŐĂƚĂƐ͊ 46 Tama Sapat Ekslusibo Tama Sapat Ekslusibo 46 Si Dora ay nababahala. Minsan hindi dumudumi ang kanyang Baby sa loob ng isa o dalawang araw. Kapag siya ay dumumi, siya ay nahihirapan at namumula ang mukha. ŶŐŬĂŶLJĂŶŐĚƵŵŝĂLJŵĂƟŐĂƐĂƚŬƵůĂLJ͚LJĞůůŽǁďƌŽǁŶ͛͘ ͺͺͺͺĂ͘,ŝŶĚŝŵŽŬĂŝůĂŶŐĂŶŐŵĂďĂŚĂůĂͲŝƚŽĂLJƉĂŶŐŬĂƌĂŶŝǁĂŶƐĂŵŐĂďĂƚĂ͘ ____ b. May mga sanggol na di dumudumi sa loob ng apat o limang araw. ____ k. Tunay na nababahala ka kapag di siya dumudumi, hindi ba? Sesyon 6 Pagsubok_ Salaysayin B ___________________________________________________ Pagsasanay sa Pagpupuri sa Ginagawang TAMA ni Nanay at sanggol Mga tagubilin sa pagsasanay Para sa salaysayin K, mayroon tatlong kasagutan. Ito ay mga bagay na gusto mong sabihin kay Nanay. Markahan ng tsek (3) ang sagot na nagpupuri kay Nanay at Baby sa ginagawa nilang ƚĂŵĂƵƉĂŶŐŵĂďƵŽĂŶŐƟǁĂůĂŶŝEĂŶĂLJ͘ Sa salaysayin D, gumawa ng sariling kasagutan para papurihan si Nanay. ,ĂůŝŵďĂǁĂ͗ Si Nanay ay nagpapasuso sa tatlong buwang sanggol, at pinaiinom ng katas ng ƉƌƵƚĂƐ͘ŶŐƐĂŶŐŐŽůĂLJŵĂLJŬĂƵŶƟŶŐƉĂŐƚĂƚĂĞ͘ a. Dapat mo nang ihinto ang pagbibigay ng katas ng prutas, na maaaring naging dahilan ng kanyang pagtatae. 3ď͘DĂďƵƟĂƚŝŬĂǁĂLJŶĂŐƉĂƉĂƐƵƐŽ͘ŶŐŐĂƚĂƐŵŽĂŶŐŵĂŬĂŬĂƚƵůŽŶŐƐĂŬĂŶLJĂŶŐ paggaling. k. Mas mainam na huwag bigyan ang mga sanggol ng kahit ano maliban sa gatas ng ina hanggang sila ay mag-‐anim na buwan. Pagsubok_ Salaysayin K ___________________________________________________ Si Nanay, ng tatlong buwang sanggol, ay nagsasabi na ang kanyang Baby ay iyak nang ŝLJĂŬƐĂŐĂďŝ͕ĂƚƐĂƟŶŐŝŶŶŝLJĂĚĂŚŝůŝƚŽƐĂŶĂďĂďĂǁĂƐĂŶŐĚĂŵŝŶŐŬĂŶLJĂŶŐŐĂƚĂƐ͘ŶŐ kanyang sanggol ay bumigat noong isang buwan. ____ a. Maraming mga sanggol ang umiiyak sa ganyang oras ng gabi. Walang dapat ikabahala. ____ b. Siya ay lumalaki nang maayos at yun ay dahil sa iyong gatas lang. ͺͺͺͺŬ͘,ĂLJĂĂŶŵŽŶŐƐƵŵƵƐŽƐŝLJĂŶĂŶŐŵĂĚĂůĂƐƐĂŝLJŽ͘/ƚŽĂŶŐŵĂŐƉĂƉĂƌĂŵŝŶŐŐĂƚĂƐ mo. Tama Sapat Ekslusibo 47 Sesyon 6 Pagsubok_ Salaysayin D___________________________________________________ Ang isang apat na buwang sanggol ay lubusang pinakain ng kahaliling pagkain na ƉŽƌŵƵůĂŶŐŐĂƚĂƐ͘^ŝLJĂĂLJŶĂŐƚĂƚĂĞ͘ŶŐŬĂŶLJĂŶŐ͞ŐƌŽǁƚŚĐŚĂƌƚ͟ĂLJŶĂŐƐĂƐĂĂĚŶĂĂŶŐ ŬĂŶLJĂŶŐƟŵďĂŶŐŶŐϯ͘ϱŬŝůŽƐŶŽŽŶŐƉŝŶĂŶŐĂŶĂŬĂƚƐŝLJĂĂLJŶĂĚĂŐĚĂŐĂŶŶŐϮϬϬŐƌĂŵŽƐĂ loob ng dalawang buwan. Ang amoy ng pormulang gatas ay maasim. a. _____________________________________________________ b. _____________________________________________________ k. _____________________________________________________ Pagsasanay sa Pagbibigay ng ilan at nauukol na kaalaman Mga tagubilin sa pagsasanay May dalawang hanay kung saan yung una ay talaan ng anim na Nanay na may mga sanggol na iba’t-‐ibang gulang. Sa pangalawang hanay ay may anim na kaalaman (a,b,k,d,e,g) na kakailanganin ng mga Nanay. Gayunpaman, ang mga impormasyon ay hindi nakatapat sa Nanay na nangangailangan ng kaalaman. ,ĂŶĂƉŝŶĂŶŐƚĂŵĂŶŐŬĂĂůĂŵĂŶŶĂŬĂŝůĂŶŐĂŶŶŐEĂŶĂLJƐĂƵŶĂŶŐŚĂŶĂLJ͘ /ƐƵůĂƚĂŶŐƟƟŬŶŐƚĂŵĂŶŐŬĂĂůĂŵĂŶƐĂƉĂƚůĂŶŐďĂŐŽĂŶŐŶĂƐĂďŝŶŐEĂŶĂLJ͘ Bilang halimbawa, ang tamang sagot para sa Nanay 1 nakalagay na. Pagsubok e ___1. ___2. ___3. ___4. ___5. ___6. 48 Nanay Kaalaman Ang Nanay sa pagbabalik a. Ang foremilk (unang gatas) sa trabaho. sa trabaho ay karaniwang malabnaw. Ang Nanay ng isang anim b. Eksklusibong pagpapasuso buwang Baby ang pinakamagaling hanggang si Baby ay anim na buwan. Ang Nanay na nag-‐aakala na ang k. Mas madalas magpasuso kanyang gatas ay malabnaw mas maraming gatas. Ang Nanay na nag-‐aakala na d. Ang kolostrum ay ang wala siyang sapat na gatas kailangan ni Baby sa ganitong panahon. ŶŐEĂŶĂLJŶĂŵĂLJĚĂůĂǁĂŶŐ;ϮͿ Ğ͘ ŶŐƉĂŐƉĂƉĂƐƵƐŽƐĂŐĂďŝĂLJŵĂďƵƟ buwan na Baby na eksklusibong kay Baby, at para tulungang dumami ang gatas ni Nanay. Si Nanay, na may bagong silang g. Ang pagpapasuso ay pinakamahalaga sa na sanggol, ay ibig bigyan ng dalawang taon at higit pa. ͞ƉƌĞůĂĐƚĞĂů͟ ang kanyang Baby Tama Sapat Ekslusibo Mga tagubilin sa pagsasanay Sa pagsasanay na ito, may dalawang kaalaman na maaari mong ibigay sa mga Nanay. ŶŐŵŐĂŬĂĂůĂŵĂŶŶĂŝƚŽĂLJƚĂŵĂ͕ŶŐƵŶŝ͛ƚŐƵŵĂŐĂŵŝƚŝƚŽŶŐƐĂůŝƚĂŶŐ͞ƚĞŬŶŝŬĂů͟ŶĂ ŵĂĂĂƌŝŶŐĚŝŵĂŝŶƟŶĚŝŚĂŶŶŐŝƐĂŶŐEĂŶĂLJŶĂŚŝŶĚŝŶĂŵĂŶhealth worker. /ƐƵůĂƚĂŶŐŬĂĂůĂŵĂŶƐĂƉĂLJĂŬŶĂƐĂůŝƚĂŶĂŵĂĚĂůŝŶŐŵĂŝŝŶƟŶĚŝŚĂŶŶŝEĂŶĂLJ͘ ,ĂůŝŵďĂǁĂ Sesyon 6 Pagsasanay Gumamit ng Payak na Pananalita Kaalaman Gamit ang simple o payak na pananalita Ang kolostrum lamang ang kailangan Ang unang madilaw na gatas na ng Baby sa unang mga araw. lumalabas sa suso ay ang tunay na kailangan ni Baby sa mga unang araw. Pagsubok 1. Kaalaman Ang eksklusibong pagpapasuso ay pinakamagaling sa loob ng anim na buwan. Gamit ng simple o payak na pananalita __________________________ __________________________ __________________________ Ϯ͘ WĂƌĂŵĂŬĂƐƵƐŽŶĂŶŐŵĂďƵƟ͕ŬĂŝůĂŶŐĂŶ ͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺ ŶŝĂďLJŶĂŶĂŬĂůĂƉĂƚƐŝLJĂŶŐŵĂďƵƟƐĂ ͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺ suso ni Nanay. __________________________ Pagsasanay ng Paggawa ng isa o dalawang mungkahi Mga tagubilin sa pagsasanay Ang mga kautusan nasusulat ay nais mong ibigay kay Nanay na nagpapasuso. Isulat uli ang mga kautusang ito sa pamamaraan ng mungkahi. Bago magsimula, basahin ang nakalagay sa kahon kung saan nakasulat ang mga halimbawa kung paano magbigay ng mungkahi, hindi pag-‐uutos. Makakatulong ito sa gagawin mong pagsasanay. PAGBIBIGAY MUNGKAHI, HINDI PAG-‐UUTOS Ang pag-‐uutos ay gumagamit ng mga salitang pautos na pandiwa (magbigay, gawin, dalhin) at mga salitang palagi, hindi kailangan, dapat. Tama Sapat Ekslusibo 49 Sesyon 6 Ang mga mungkahi ay kabilang ang: EĂƐƵďƵŬĂŶŵŽŶĂďĂŶŐ͙͙͙͙͙͙͙͙͙͙͍͘ WŽƐŝďůĞďĂ͙͙͙͙͙͙͙͙͙͙͙͙͍͘͘͘͘͘͘͘͘͘ DĂĂĂƌŝďĂŶŐƐƵďƵŬĂŶ͙͘ƉĂƌĂŵĂŬŝƚĂŬƵŶŐŵĂŐŝŐŝŶŐŵĂďƵƟƐĂŝLJŽ͍ DĂĂĂƌŝŬĂďĂŶŐ͙͙͍͘ EĂŝƐŝƉŵŽďĂŶŐ͙͙͘ƐĂŚĂůŝƉŶĂ͙͙͍͘͘ DĂĂĂƌŝŬĂŶŐŵĂŵŝůŝƐĂƉĂŐŝƚĂŶŶŐ͙͙͙Ăƚ͙͙͙͍͘͘ DĂĂĂƌŝŶŐŚŝŶĚŝĂŶŐŬŽƉƐĂŝLJŽ͕ƉĞƌŽŵĂLJŝďĂŶŐŵŐĂEĂŶĂLJ͙͘ŝůĂŶŐŵŐĂ EĂŶĂLJ͙͘͘ DĂƌĂŚŝů͙͙͙͙͙ƉǁĞĚĞŶŐŵĂŐĂǁĂ͘ <ĂƌĂŶŝǁĂŶ͙͙ŵŝŶƐĂŶ͙͙ŬĂĚĂůĂƐĂŶ͙͙ ͻ ,ĂůŝŵďĂǁĂ Pautos: “Palaging itabi si Baby sa iyong tulugan upang mapakain mo siya ƐĂŐĂďŝ͘͟ Mungkahi: “Mas madali magpakain sa gabi kung katabi mo si Baby sa ƉĂŐƚƵůŽŐƐĂŬĂŵĂ͘͟ “Di ba mas madaling pakainin siya sa gabi kung katabi mo siya ƐĂƉĂŐƚƵůŽŐ͍͟ Pagsubok ϭ͘ WĂƵƚŽƐ͗͞,ƵǁĂŐŵŽŶŐďŝďŝŐLJĂŶĂŶŐŝLJŽŶŐĂďLJŶŐŬĂŚŝƚĂŶŽŶŐƚƵďŝŐŽ ƚƵďŝŐŶĂŵĂLJĂƐƵŬĂůďĂŐŽƐŝLJĂŵĂŐͲĂŶŝŵŶĂďƵǁĂŶ͘͟ Mungkahi: _______________________________________________ _________________________________________________________ 2. Pautos: Pakainin mo siya nang madalas, lalo na kapag siya ay ŶĂŐƵŐƵƚŽŵ͕ĂƚĚĂĚĂŵŝĂŶŐŝLJŽŶŐŐĂƚĂƐ͘͟ Mungkahi: _______________________________________________ _________________________________________________________ 50 Tama Sapat Ekslusibo Layunin: WĂŐƚƵǁŝĚŶŐŵŐĂ,ĂŬĂͲŚĂŬĂƚƵŶŐŬŽůƐĂWĂŐƉĂƉĂƐƵƐŽ Sesyon 7 tĂůĂŶŐ'ĂƚĂƐ͕<ŽŶƟŶŐ'ĂƚĂƐ͕ Kulang ang Gatas ni Nanay Pamamaraan ng Pagsasanay Pagtatanghal Mga Pag-uusapan ͻ ͻ ͻ ͻ ͻ ͻ ͻ ͻ ͻ ͻ ͻ ͻ ͻ Sa loob ng Suso Mga Bahagi ng Suso WƌŽůĂĐƟŶĂƚKdžLJƚŽĐŝŶ͕,ŽƌŵŽŶĞƐ ng Suso Ang Gatas ni Nanay – Kolostrum, Fore Milk, Mature Milk at Hind Milk Pagdaloy ng Gatas ni Nanay Tamang Paghakab Dahilan ng Maling Paghakab ĂŬŝƚ,ŝŶĚŝDĂŬĂŬƵŚĂŶŐ^ĂƉĂƚŶĂ'ĂƚĂƐƐŝĂďLJ sa Suso ni Nanay? Bakit Umiiyak si Baby? Palatandaan ng Tamang Pagpapasuso ni Nanay kay Baby Kayang-‐kaya ni Nanay Magpasuso kahit Pagod Tamang Posisyon ng Pagpapasuso ni Nanay kay Baby Gawain ng Grupo Mga Kagamitan WŽǁĞƌƉŽŝŶƚƉƌĞƐĞŶƚĂƟŽŶ at iba pang visual aids Haba ng Sesyon Tama Sapat Ekslusibo 60 minutos 51 Sesyon 7 Sa Loob ng Suso Kung makikita mo ang laman ng iyong suso, isang kamangha-‐manghang makinarya ito Maliit man o malaki, anumang sukat o hugis, sadyang nilikha ang mga suso ng isang babae upang makapagpasuso ng isang sanggol. Mga Bahagi ng Suso 52 Tama Sapat Ekslusibo Sesyon 7 PROLACTIN at OXYTOCIN, Mga Hormones Importante para sa Pagpapasuso ni Nanay PROLACTIN Gumagawa ng gatas, bago at habang nagpapasuso para sa maayos na pagdaloy ng gatas. Nagsisimula sa utak (pituitary glands) OXYTOCIN Lumalabas ang gatas kapag sumususo si Baby at gagawa ulit ng gatas para sa susunod na pagsuso niya. Gabay sa Trainer-Facilitator Ano ang nararamdaman mo habang nagpapasuso? OXYTOCIN, Pang-alis ng Pagod at Pag-aalala ni Nanay ^ĂƚƵǁŝŶŐƐŝEĂŶĂLJĂLJŶĂŐƉĂƉĂƐƵƐŽ͕ĚƵŵĂĚĂůŽLJƐĂŬĂƚĂǁĂŶŶŝLJĂĂŶŐŽdžLJƚŽĐŝŶ͕ŝƐĂŶŐ sangkap na nakakatulong upang siya ay makapag-‐relaks. Mararamdaman niya na ƵŶƟͲƵŶƟŶŐŐƵŵĂŐĂǁĂŶŐŐĂƚĂƐƐĂŬĂŶLJĂŶŐĚŝďĚŝďĂƚŶĂƉĂƉĂŶĂƚĂŐĂŶŐŬĂŶLJĂŶŐ kalooban. <ĂŝůĂŶŐĂŶĂŶŐŽdžLJƚŽĐŝŶƉĂƌĂŝƚŽĂLJŐƵŵĂŶĂ͘ Kapag sumuso si Baby, may lumalabas na patak-‐patak na gatas sa kabilang suso. ŶŐŽdžLJƚŽĐŝŶĂLJŶĂŐƉĂƉĂůĂďĂƐŶŐŐĂƚĂƐƐĂůĂŚĂƚŶŐďĂŚĂŐŝŶŐƐƵƐŽƵƉĂŶŐŝƚŽĂLJ magamit ng sanggol. ŶŐƉŝŶĂŬĂŵĂĂĂƐĂŚĂŶŐƉĂůĂƚĂŶĚĂĂŶŶĂŐƵŵĂŐĂŶĂŶĂĂŶŐDŝůŬũĞĐƟŽŶZĞŇĞdž;DZͿ ay ang pagbagal ng pagsuso ni Baby, at ang malalim at regular na paglunok niya. Sa unang linggo ng pagpapasuso, ilang minuto muna ang kailangan bago gumana ang MER kung ihahambing sa isang Nanay na bihasa na sa pagpapasuso. Tama Sapat Ekslusibo 53 Sesyon 7 Ang Gatas ni Nanay May iba’t ibang uri ng gatas si Nanay ayun sa komposisyon na nilalaman nito -‐ ang ŬŽůŽƐƚƌƵŵ͕ĂŶŐƉĂŶŐͲƵŶĂŶŐŐĂƚĂƐŽ͞ĨŽƌĞŵŝůŬ͕͟ĂŶŐ͞ŵĂƚƵƌĞŵŝůŬ͟ĂƚĂŶŐƉĂŶŐŚƵůŝŶŐ ŐĂƚĂƐŽ͞ŚŝŶĚŵŝůŬ͘͟ Sa unang minuto pagkasilang ng sanggol ay may nakahanda ng gatas para sa kanya. Ang tawag sa espesyal na gatas na ito ay KOLOSTRUM. Patak-‐patak lang ito ngunit tama, sapat at eksakto para sa sanggol. ŶŐ<ŽůŽƐƚƌƵŵĂLJƉĂŶĂŶŐŐĂůĂďĂŶƐĂƐĂŬŝƚĚĂŚŝůŝƚŽĂLJŶĂŐƉĂƉĂƟďĂLJƐĂďĂŐĂ ;ƌĞƐƉŝƌĂƚŽƌLJƚƌĂĐƚͿĂƚƐĂƟLJĂŶ;ŐĂƐƚƌŽŝŶƚĞƐƟŶĂůƚƌĂĐƚͿŶŐƐĂŶŐŐŽůŬŽŶƚƌĂŝŵƉĞŬƐLJŽŶ͘ Kolostrum, Gintong gatas Gatas na lumalabas sa mga unang araw pagkapanganak ni Nanay Malagkit at manilaw-‐nilaw ang kolostrum Patak-‐patak lang ito <ŽŶƟŵĂŶ͕ŝƚŽĂLJƐĂƉĂƚŶĂĂƚĞŬƐĂŬƚŽůĂŶŐƐĂƟLJĂŶŶŐĂďLJ;ŶĂŬĂƐŝŶŐůĂŬŝŶŐ holen o itlog ng pugo) Nasususo ni Baby ang kolostrum sa mga unang araw ng buhay niya Kumpul-‐kumpol ang kolostrum ni Nanay sa pagitan ng 10 araw pagkasilang. ,ƵŵĂŚĂůŽĂŶŐŬŽůŽƐƚƌƵŵƐĂƉƵƟŶŐŐĂƚĂƐŶŝEĂŶĂLJ Unang bakuna ng sanggol ang kolostrum Panangga ito laban sa sakit. Kontra-‐impeksyon, diarrhea, sepsis at allergies. DĂLJƉĂŵƵƌŐĂŶŐĞůĞŵĞŶƚŽ͕ŬĂLJĂŶĂŝůĂůĂďĂƐĂŶŐŵĞĐŽŶŝƵŵ;ŵĞĚLJŽŝƟŵĂƚ berde na tae ng sanggol) at madalas labasan ng tae si Baby Punong-‐puno sa sustansya at bitamina ang kolostrum Kompleto na ito sa tubig Pang-‐unang Gatas (Foremilk) Unang daloy ng gatas WĂŵƉĂƟĚŶŐƵŚĂǁŶŐƐĂŶŐŐŽů <ĂŬĂƵŶƟůĂŶŐĂŶŐƚĂďĂ;ĨĂƚƐͿŶŝƚŽ >ƵƐĂǁƟŶŐŶĂŶŶŐƵŶŝƚŵĂƐƵƐƚĂŶƐŝLJĂ Gatas ni Nanay araw-‐araw (Mature Milk) Gatas na lumalabas pagkaraan ng 10-‐14 na araw pagkatapos manganak ni Nanay Mas marami kaysa kolostrum ŶŐƐƵƐŽĂLJƉƵŶŽŶŐŐĂƚĂƐ͕ŵĂƟŐĂƐĂƚŵĂďŝŐĂƚ WƵŶŽŶŐĂŶƟͲďŽĚŝĞƐ Panangga laban sa malubhang sakit GINTONG ARAL Walang kapantay at kapalit ang gatas ni Nanay 54 Tama Sapat Ekslusibo Panghuling Gatas (Hind Milk) Gatas na lumalabas sa bandang huli ng pagsuso ni Baby DĂƐŵĂƉƵƟŬĂLJƐĂ͞foremilk͟ Ang espesyal na taba (o fats) sa hind milk ay nakkapagpatalino kay Baby at nagbibigay ng enerhiya at lakas Maraming calories, kaya si Baby ay lumalaking malusog DĂďŝŐĂƚƐĂƟLJĂŶ Pampatalas ng paningin dala ng sustansya May ƐĂƟĂƟŶŐĞīĞĐƚŬĂLJĂŵĂĚĂůŝŶŐŵĂďƵƐŽŐĂƌĂǁƉĂŐŬĂƐŝůĂŶŐ͘,ƵŵĂŚĂůŽŝƚŽ ƐĂƉƵƟŶŐŐĂƚĂƐŶŝEĂŶĂLJ͘ പ Sesyon 7 Kontra sa impeksyon, diarrhea, allergies, asthma, sakit sa puso at iba pang kondisyon <ŽŶƟ͕ƉĞƌŽƚĂŵĂ͕ƐĂƉĂƚĂƚĞŬƐĂŬƚŽƐĂƐƵƐƚĂŶƐLJĂ at ĂŶƟͲďŽĚŝĞƐ͘ Mga Bagay na Maaring Makatulong sa Pagdaloy ng Gatas ni Nanay Alam niya na marami siyang gatas at may kakayahang magpasuso DĂLJƟǁĂůĂƐŝLJĂƐĂƐĂƌŝůŝŶŐŬĂŬĂLJĂŚĂŶ May Gumagabay sa bagong panganak na Nanay, para maunawaan siya at mahikayat sa tamang pagpapasuso –sa ganitong paraan marerelaks si Nanay Maiiwasan ang pag-‐aalala ,ĂďĂŶŐŶĂŐƉĂƉĂƐƵƐŽƐŝEĂŶĂLJŶĂŶĂŬĂŚŝŐĂ͕ƐŝLJĂĂLJŶĂŬĂŬĂƉĂŐƉĂŚŝŶŐĂ Mga kaalaman tungkol sa pagpapasuso, gaya ng pagdalo sa isang ƌĞĂƐƞĞĞĚŝŶŐDŽƚŚĞƌƐ͛ůĂƐƐo nakapagbasa siya ng tamang kaalaman 1 BABALA Iwasan ang mga hadlang sa pagdaloy ng gatas ni Nanay Alkohol Droga Paninigarilyo ^ŽďƌĂŶŐŬĂƉĞŽƐŽŌĚƌŝŶŬƐŽƚƐŝƚƐŝƌLJĂŽŵŐĂŶĂŬĂŬĂůĂƐŽŶŐŬĞŵŝŬĂů Emosyonal o pisikal na krisis – lubhang napahiya pagkatapos ng panganganak, pagod, desperado, inis, galit, nerbiyos, takot, pagkabalisa, kalungkutan o depresyon Tama Sapat Ekslusibo 55 Sesyon 7 Tamang Pagpagpapasuso, Lapat na Hakab ni Baby DĂƐŵĂƌĂŵŝŶŐŝƟŵŶĂďĂŚĂŐŝ;ĂƌĞŽůĂͿĂŶŐŶĂƐĂƐĂŬŽƉŶŐůĂďŝŶŝĂďLJ͕ kumpara sa ilalim ng labi Malaki ang buka ng bibig ni Baby Ang ibabang labi ni Baby ay nakanguso Si Baby ay nakaharap kay Nanay Ang baba ni Baby ay nakadikit sa suso ni Nanay Walang sakit na mararamdaman sa paligid ng utong habang nagpapasuso si Nanay Paano Gawin ang Tamang Paghakab na ang tawag ay LAPAT NA HAKAB (Asymmetric Latch)? Step 1. Sa simula ng pagpasuso, ipuwesto ang ibabang labi ni Baby sa ibabang bahagi ng areolang suso ni Nanay Step 2. Sa paglapat ng ibabang labi ni Baby sa suso ni Nanay, siguradong lalapat na rin ang iba pang parte ng labi ni Baby sa itaas na bahagi ng suso Step 3. ,ĂďĂŶŐŶĂŐƉĂƉĂƐƵƐŽ͕ŐĂŶŝƚŽĂŶŐůĂƉĂƚŶŐ labi ni Baby sa suso ni Nanay. 56 Tama Sapat Ekslusibo Sa hugis Pinoy na suso, pwedeng di nakadikit sa suso ang ilong ni Baby. Ngunit sa malalaman at malalaking suso, nasa ibabaw ng suso ang ilong ni Baby at nakadikit ito Sesyon 7 Paalala Dahilan ng Maling Paghakab ni Baby WĂŐďŝŐĂLJŶŐƌƟƉŝƐLJĂůŽWŽƌŵƵůĂŶŐ'ĂƚĂƐ Ito lang ang iniinom niya Pansamantala lang na ito ang ininiinom niya Karanasan ng Nanay Unang anak <ĂƐĂůƵŬƵLJĂŶŐŶĂŐďŝďŝŐĂLJŶŐĂƌƟƉŝƐLJĂůŶĂŐĂƚĂƐŬĂŚŝƚŶĂŐƉĂƉĂƐƵƐŽ;ŵŝdžĞĚ feeding) Kasalukuyang nararanasan ng Nanay Maliit o mahina ang Baby Ang utong ni Nanay ay hindi nakalabas (nakalubog pa ito) ,ŝŶĚŝĂŐĂĚŶĂŬĂƉĂŐͲƵŵƉŝƐĂŶŐŵĂŐƉĂƐƵƐŽ Kulang sa kaalaman at suporta Si Nanay ay kulang ng suportang galing sa pamilya at komunidad Ang mga doktor, nars, ŶƵƚƌŝƟŽŶŝƐƚͲĚŝĞƟƟĂŶƐ, o mga midwives ay dapat maibigay ang tamang kaalaman para sa tamang paghakab ni Baby Halimbawa ng maling paghakab ni Baby, na nagiging hadlang sa pagsuso niya ng sapat na gatas kay Nanay. Tama Sapat Ekslusibo 57 Sesyon 7 Bakit Hindi Makakuha ng Sapat na Gatas si Baby sa Suso ni Nanay? Mga iniisip ni Nanay <ƵůĂŶŐĂŶŐƟǁĂůĂƐĂƐĂƌŝůŝŶŐŬĂŬĂLJĂŚĂŶ Pag-‐aalala Pagod Ayaw magpasuso Pagtanggi ni Baby sumuso Karanasan sa karahasan Kondisyon ni Nanay hŵŝŝŶŽŵŶŐƉŝůĚŽƌĂƐƉĂƌĂĚŝŵĂďƵŶƟƐ͕ŬĂƐŝŝƚŽĂLJŵĂƚĂĂƐƐĂĞƐƚƌŽŐĞŶŶĂ ŚƵŵĂŚĂĚůĂŶŐƐĂŐĂǁĂŝŶŶŐƉƌŽůĂĐƟŶ ƵŶƟƐƐŝEĂŶĂLJ Lubhang malnourished si Nanay Alak Sigarilyo Dahilan ng pagpapasuso ,ŝŶĚŝĂŐĂĚŶĂŬĂƉĂŐƉĂƐƵƐŽƐĂƵŶĂŶŐŽƌĂƐŶŐďƵŚĂLJ ,ŝŶĚŝŵĂĚĂůĂƐŵĂŐƉĂƐƵƐŽ ,ŝŶĚŝŶĂŐƉĂƉĂƐƵƐŽƐĂŐĂďŝ Pagpapasuso ng magmamadali Pagbibigay ng maagang pagkain at inumin kay Baby Kalagayan ni Baby ,ŝŶĚŝŚƵďŽŐĂŶŐŬĂŝƐŝƉĂŶŽŬĂŬƵůĂŶŐĂŶŶŽŽŶŐŝƐŝŶŝůĂŶŐ May sakit Bakit Umiiyak si Baby? Pagod Inaantok, maingay, maraming bisita o magulo Hindi Komportable May dumi o basa ang lampin, mainit, malamig ang aircon o electric fan, may nadaganang laruan o bagay, may usok Sakit ^ĂŬŝƚŶŐƚĞŶŐĂ͕ŵĂLJŬĂďĂŐ͕ŵĂƐĂŬŝƚĂŶŐƟLJĂŶ͕ may impeksyon malapit nang magkalagnat, may sugat, may turok ng ineksyon, may kumagat, natusok ng kung anumang bagay, may halak o plema 58 Tama Sapat Ekslusibo <ŽŶƟŶŐŐĂƚĂƐůĂŶŐĂŶŐŶĂŬƵŬƵŚĂĚĂŚŝůŵĂůŝĂŶŐŚĂŬĂďŶŝĂďLJ Growth Spurt o pagbabago ng pangangailangan ni Baby (bawat 2 o 3 buwan), kaya mas madalas, malakas at matagal sumuso si Baby kasi mabilis na siyang lumalaki. Dito nagkakaroon ng haka-‐haka si Nanay na kulang na ang gatas niya. Lasa ng Gatas Nag-‐iiba ang lasa ng gatas ni Nanay kapag nasobrahan ang pagkain niya ng ŝƐĂŶŐďĂŐĂLJ͕,ĂůŝŵďĂǁĂ͕ŬƵŵĂŝŶƐŝEĂŶĂLJŶŐƐŽďƌĂŶŐŵĂĂŶŐŚĂŶŐŶĂƉĂŐŬĂŝŶ͕ o prutas gaya ng saging. Sesyon 7 Gutom Mga Palatandaang Tama ang Pagpapasuso 6-‐8 basang lampin sa isang araw, kasama na dito ang pinagpawisang damit sa init ng klima sa Pilipinas 2-‐5 dumi sa isang araw, sa mga unang linggo ni Baby Tila kontento, nasisiyahan at tahimik si Baby pagkatapos sumuso Maaring maramdaman ang pagkakaiba sa suso bago (mabigat ang dibdib) at pagkatapos (magaan ang dibdib) sumuso si Baby Gabay sa TrainerFacilitator Ano ang iba’t ibang pamamaraan para aliwin at pakalmahin si Baby? GINTONG ARAL Nakasalalay sa madalas na pagsuso ni Baby ang paggawa ng gatas sa dibdib ni Nanay. Kapag madalas pinapasuso si Baby, mas darami ang gatas ni Nanay. Paalala Nakasalalay sa iniisip at nararamdaman ni Nanay ang daloy ng kanyang gatas; siya ang magpapasya Mahalaga na laging magkasama si Nanay at Baby, araw man o gabi, kasi nakakatulong ito kay Nanay na magpasuso na komportable Nakabatay rin sa paraan at dalas ng pagsuso ni Baby ang pagdami ng gatas ni Nanay Kayang magbigay ni Nanay ng mas maraming gatas kay Baby kaysa sa pangangailagan nito. Kaya maaari din siyang magpasuso ng kambal o triplet. Tama Sapat Ekslusibo 59 Sesyon 7 Kayang-kaya ni Nanay na Magpasuso kahit Siya ay … Pagod Kapag pagod si Nanay, pwede siyang magpahinga habang nagpapasuso kay ĂďLJ͘<ĂŝůĂŶŐĂŶůĂŶŐŶŝEĂŶĂLJŶĂƵŵŝŶŽŵŶŐŵĂƌĂŵŝŶŐƚƵďŝŐƉĂƌĂŵĂƟŐŚĂǁ ang kanyang uhaw. ,ŝŶĚŝƉĂŶŝƐĂŶŐŐĂƚĂƐŶŝEĂŶĂLJŬĂƉĂŐƐŝLJĂĂLJƉĂŐŽĚ͘>ŝŐƚĂƐŝƚŽ͕ŬĂŚŝƚŬĂŝůĂŶĂƚ saan man. Ang gatas ng Ina ay gawa ng Diyos at hindi kontaminado. Ang gawa ng tao ay may depekto, kulang at mapanganib sa industrial errors at recalls. Malnourished LJƵŶƐĂƉĂŶĂŶĂůŝŬƐŝŬŶŐt,K͕ĂŶŐŬĂůŝĚĂĚŶŐŐĂƚĂƐŶŐŵĂůŶŽƵƌŝƐŚĞĚŶĂ Nanay sa Gambia ay katumbas ng gatas ng isang malusog na Nanay sa Amerika na nagpapasuso sa unang tatlong buwan. Mahalagang alagaan si EĂŶĂLJƉĂƌĂƐŝLJĂĂLJŵĂŐŝŶŐŵĂůƵƐŽŐĂƚŵĂŶĂƟůŝŶŐŵĂůƵƐŽŐ͘ ƵŶƟƐ <ĂŚŝƚďƵŶƟƐƐŝEĂŶĂLJ͕ŵĂĂƌŝƉĂƐŝLJĂŶŐŵĂŐƉĂƐƵƐŽŬĂLJĂďLJ͘DĂůŝďĂŶŶĂůĂŶŐ ŬƵŶŐĚĞůŝŬĂĚŽĂŶŐŬĂŶLJĂŶŐƉĂŐďƵďƵŶƟƐ͕ƚƵůĂĚŶŐŵĂŬƵŬƵŶĂŶ(premature ĐŽŶƚƌĂĐƟŽŶͿ͘ May Lagnat Pwedeng magpasuso si Nanay kahit may lagnat, o si Baby ay may lagnat din. Kapag may lagnat si Baby, gustung gusto niya sumuso ng sumuso. Mainam ito kasi mapagkukunan ni Baby ang gatas ng pagkain, lakas, gamot at ĂŶƟͲďŽĚŝĞƐŶĂŬĂŝůĂŶŐĂŶ niya. Galing sa Sakuna, Baha, Bagyo, Lindol, Ulan o Tagtuyo Anumang kalamidad, angkop ang gatas ni Nanay para kay Baby. Ligtas si Baby sa gatas ni Nanay. Mga Tamang Posisyon sa Pagpapasuso Gabay sa Trainer-Facilitator Anong posisyon sa pagpapasuso ang maginhawa at pinakamadali sa inyo? Pwede niyong ipakita ang posisyong ito? 60 Tama Sapat Ekslusibo Sesyon 7 Paduyan o Pahele (Cradle Hold) Maayos na nakalapat ang likod ni Nanay sa upuan o pader. Ang puwet ni Baby ay sinasalo ng kamay ni Nanay, pataas ang kupkop. ŶŐƟLJĂŶŶŝĂďLJĂLJŶĂŬĂĚŝŬŝƚƐĂƟLJĂŶŶŝEĂŶĂLJ͘ Nakadikit ang ilong ni Baby sa ibabaw ng utong ni Nanay. Nakakahinga si Baby dahil sa nose bridge. Paekis (Reversed Cradle Hold) Relaks ang paghawak ni Nanay kay Baby, hindi naninigas ang kanyang bisig. Ang katawan ni Baby ay nakadikit kay Nanay. DĂůĂŬŝŶŐƚƵůŽŶŐĂŶŐŵĂƟŐĂƐŶĂƵŶĂŶŬĂLJĂďLJĂƚƐĂƟLJĂŶ ni Nanay nagiging panangga niya lalo na kung siya ay operada dahil sa panganganak ng Caesarian Salumkipkip (Clutch Hold) Nakikita ni Nanay ang paghakab ni Baby habang sumususo. Si Baby ay nakahiga sa bisig o kamay ni Nanay. Salumkikip ni Nanay si Baby. EĂŬĂĚŝŬŝƚƐŝĂďLJƐĂƐƵƐŽĂƚƟLJĂŶŶŝEĂŶĂLJ͘ DĂĂƌŝŶŐŐĂŵŝƟŶĂŶŐƉŽƐŝƐLJŽŶŶĂŝƚŽŶŐŵŐĂEĂŶĂLJŶĂ caesarian birth, o namamaga ang suso o kay Baby na may bingot Patayo (Standing) Nakasalo ang puwet ni Baby sa kamay ni Nanay at pataas ang kupkop. EĂŬĂĚŝŬŝƚĂŶŐƟLJĂŶŶŝĂďLJƐĂƟLJĂŶŶŝEĂŶĂLJ͘ Tama Sapat Ekslusibo 61 Sesyon 7 Pahiga ;>ĂŝĚĂĐŬƉŽƐŝƟŽŶͿ Para sa mga bagong silang, ito ay isang posisyon na napakarelaks sa Baby at Nanay. Si Baby ay nakapatong kay Nanay sa panimula ng pagsuso. WĂŚŝŐĂŶŐEĂŬĂƚĂŐŝůŝĚ;^ŝĚĞͲůLJŝŶŐƉŽƐŝƟŽŶͿ Pinakarelaks ang mag-‐Inang nakahiga habang nakatagilid na nagpapasuso. Ang likod ni Baby ay sinasalo ng unan, nirolyong tuwalya o damit. ,ĂďĂŶŐŶĂŬĂŚŝŐĂƐŝEĂŶĂLJ͕ůĂůŽƐŝLJĂŶŐŵĂƌĞƌĞůĂŬƐ kung ipapatong niya ang kanyang mga paa sa unan. 62 Tama Sapat Ekslusibo Sino sa inyo ang may Kambal na mga anak? Sesyon 7 Gabay sa Trainer-Facilitator Posisyon kapag Kambal ang Papasusuhin Ang Nanay ay makapagpapasuso nang sabay sa kanyang Kambal. Sapat ang gatas niya para sila ay mabusog. Paalala Mas komportable si Nanay kung nakalapat ang likod niya sa upuan, at ŶĂŬĂƚĂƉĂŬƐĂƐĂŚŝŐĂŶŐŵŐĂƉĂĂŶŝLJĂ͘,ƵǁĂŐŚĂLJĂĂŶŐŶĂŬĂƟŶŐŬĂLJĂĚƐŝ Nanay. Tama Sapat Ekslusibo 63 Sesyon 7 GAWAING GRUPO Radyo Drama “Text Messages” “Dear Tita” śŜ*URXSV Itinatagal: řŝ0LQXWR Pamamaraan: Tawag sa telepono at text message Music background at sound effects ng iyak ni Baby at tunog ng celfon o telepono. *5832ř Nanay: Tita: Nanay: Tita: Nanay: *5832Ś Tita: Nanay: *5832ś Tita: Nanay: *5832Ŝ Nanay: 64 Hello Tita meron po akong problema, ayaw ni Baby sumuso sa akin. Umiiyak tuwing ibibigay ko ang suso ko. Kailan ka nanganak? Dalawang linggo na pong nakaraan. Anong ibinibigay mo? Nagbibigay po ng pormula ng gatas. May nagpapadala dito ng text message. Hindi po nabubusog ang Baby ko, lagi na lang sumususo, ayaw bumitiw. Hello? Ano po ang pwede kong maitulong? Bakit po nakakapagod magpasuso? Pwede po magpasuso sabay ng kambal? Kasi yung isa pinapasuso ko, yung isa umiinom ng pormulang gatas. Tama Sapat Ekslusibo Layunin Ilahad ang mga suliranin ng pagpapasuso at ang nararapat na lunas Sesyon 8 Mga Problema sa Suso at ang mga Lunas Pamamaraan ng Pagsasanay ƵĚŝŽͲsŝƐƵĂůƐ Mga Pag-uusapan Sore Nipples Lunas sa Sore Nipples Fungus, Bakterya at iba pang Problema sa Balat Lunas sa Fungus, Bakterya a iba pang Problema sa Balat Pamamaga ng Suso Lunas sa Pamamaga ng Suso Baradong Daluyan ng Gatas Lunas sa Baradong Daluyan ng Gatas DĂƐƟƟƐ >ƵŶĂƐƐĂDĂƐƟƟƐ Mga Problema sa Utong Lunas sa Mga Problema sa Utong Gawain ng Grupo Mga Kagamitan WŽǁĞƌWŽŝŶƚWƌĞƐĞŶƚĂƟŽŶ͕ Larawan ng bawat problema sa suso Habang Sesyon Tama Sapat Ekslusibo 45 minutos 65 Sesyon 8 Gabay sa Trainer-Facilitator Ano ang pinakamalaking problema ninyo sa suso? Huminto ka ba sa pagpapasuso kay Baby? Anong ginawa ninyo para mabigyan ng lunas? Sore Nipples Sore Nipples May bitak ang utong May sugat ang utong Dumudugo ang utong Masakit ang utong Dahilan ng Sore Nipples Maling paghakab ni Baby Maling posisyon sa pagpapasuso Mga bakterya, fungus at iba pang sakit ng balat GINTONG ARAL May dahilan ang sakit. Palatandaan ito na may mali, na dapat itama. Detalyeng Pamamaraan Para Bigyang Lunas ang Sore Nipples Masahiin ang suso para lumambot Maghugas ng kamay, gamit ang sabon at tubig. Alisin ang bra. Simulan ang masahe, galing sa itaas ng suso pababa sa utong, gamit ang langis at niyog. Paalala ,ƵǁĂŐŬƵůƵďŝŶĂŶŐƐƵƐŽ͕ƉĂŚĂŶŐŝŶĂŶŝƚŽ͘,ƵǁĂŐĚŝŶŵĂŐƐƵŽƚŶŐďƌĂ na mahigpit, may alambre o gawa sa polyester. 66 Tama Sapat Ekslusibo Sesyon 8 Ipahid ang napigang gatas sa utong nang madalas, kada 15 minutos. Pasusuhin muna sa susong hindi apektado si Baby. /ƐĂĂLJŽƐĂŶŐƉĂŐŚĂŬĂď;ĂƩĂĐŚŵĞŶƚͿŶŝĂďLJƐĂ suso. Ayusin ang katawan ni Baby Kargahin nang pahalang ang buong katawan ni Baby. /ĚŝŬŝƚĂŶŐƟLJĂŶŶŝĂďLJƐĂƟLJĂŶŶŝEĂŶĂLJ͘ ,ƵǁĂŐŚĂLJĂĂŶŐŶĂŬĂůĂLJůĂLJĂŶŐƉƵǁĞƚĂƚ paa ni Baby, kundi saluhin at kargahin ng kamay at bisig ni Nanay pataas. Halimbawa ng tamang hakab ni Baby habang sumususo kay Nanay. Ayusin ang katawan ni Nanay sa pagpapasuso Maupo ng maayos at hayaang relaks ang balikat. Makakatulong ang unan sa likod ni Nanay. Nakalapat ang paa ni Nanay sa sahig, hindi nakalaylay o nakapilipit. Pasusuhin na si Baby sa apektadong suso Masakit sa simula ang sugat habang sinususohan pero ito ang tanging lunas para mabilis humilom ang sore nipples. Ang breastmilk ay may taglay na panglaban sa bakterya kaya nakakatulong ito sa paghilom ng sugat. Gumamit ng iba’t-‐ibang posisyon sa pagpapasuso tulad ng nakaupo, nakatuyo, nakahiga o nakatagilid. ,ƵǁĂŶŐŚƵŵŝŶƚŽƐĂƉĂŐƉĂƉĂƐƵƐŽŬĂLJĂďLJ͘ Tama Sapat Ekslusibo 67 Sesyon 8 Bakterya, Fungus at iba pang Sakit ng Balat DĂŵƵůĂͲŵƵůĂ͕ŵĂŬĂƟͲŬĂƟ Makintab ĂŶĚŝĚŝĂƐŝƐ;DĂƉƵƟͿ Pwedeng galing kay Nanay o galing mismo kay Baby Masakit na makirot habang nagpapasuso o pagkatapos Suriin ang bibig ni Baby Komunsulta sa doktor para mabigyan ng karampatang gamot Mga Lunas sa Bakterya, Fungus at Iba pang Sakit sa Balat 1. ,ƵǁĂŐŝŬƵůŽďĂŶŐƐƵƐŽ͘ ͻ Pahanginan ang suso. ͻ ,ƵǁĂŐŵĂŐƐƵŽƚŶŐŵĂŚŝŐƉŝƚŶĂďƌĂ͕ may alambre o yari sa polyester. 2. ,ƵǁĂŐŚƵŵŝŶƚŽƐĂƉĂŐƉĂƉĂƐƵƐŽ͘ 3. Komunsulta sa doktor para sa nararapat na gamot ni Baby at Nanay. 4. Maaring kailangan ng ĂŶƟďŝŽƟĐƐ para sa ďĂĐƚĞƌŝĂůŝŶĨĞĐƟŽŶ͘ 5. Maaring kailangan ng ointment para sa fungus o ibang problema sa balat. 6. Ipahid ang ointment sa bibig ni Baby at suso ni Nanay pagkatapos magpasuso. Pamamaga ng Suso Sobrang dami ng gatas. Maling paghakab ni Baby sa suso ni Nanay. Binibigyan ng pormulang gatas, tubig, sugar water o pasipayer si Baby. Walang pahinga at balisa si Nanay ,ŝŶĚŝŵĂĚĂůĂƐŵĂƐƵƐƵŚĂŶŬĂƐŝ ...matagal bago pinasuso si Baby ͙ŝŶŽŽƌĂƐĂŶĂŶŐƉĂŐƉĂƉĂƐƵƐŽ ͙ďŝŐůĂŶŐƟŐŝůŶŐƉĂŐƉĂƉĂƐƵƐŽ ͙ƚƵůŽŐŶŐƚƵůŽŐƐŝĂďLJ 68 Tama Sapat Ekslusibo Sesyon 8 Lunas sa Pamamaga ng Suso Dampian ng pinigang bimpo, na ibinabad sa maligamgam na tubig, 5 minutos o maraming ulit. Dampian uli ng pinigang bimpo, na ibinabad naman ngayon sa malamig na tubig Ilublob ang dalawang suso sa palanggana na may maligamgam na tubig, 5 minutos, o maraming ulit. Masahiin ang suso para lumambot. Pagkatapos magmasahe ng suso, magpiga ng gatas gamit ang kamay; huwag breast pump dahil baka lalong masaktan ang suso at ŵĂƉŝŶƐĂůĂĂŶŐďƌĞĂƐƚƟƐƐƵĞƐ͘ Ayusin ang paghakab ni Baby sa suso. ,ĂLJĂĂŶƐŝĂďLJŶĂƐƵŵƵƐŽŶĂŶŐƐƵŵƵƐŽ͘ Dapat laging nakadikit si Baby sa katawan ni Nanay para mahikayat siyang sumuso nang sumuso. Magpahinga ng nakahiga ang mag-‐Ina habang nagpapasuso. ,ƵǁĂŐŚƵŵŝŶƚŽƐĂƉĂŐƉĂƉĂƐƵƐŽ͖ůĂůŽŶŐ ŵĂŵĂŐĂĂŶŐƐƵƐŽĂƚůĂůĂŐŶĂƟŶƐŝEĂŶĂLJŬĂƉĂŐ huminto. Ganun paman tuloy ang pagpasuso. 1 BABALA Kapag pinasuso si Baby sa namamagang suso, nahihirapan si Baby na makahakab dahil madulas ang maga. Kaya mahalaga ang tamang pagmamasahe at pagpiga Paalala ,ŝŶĚŝŵĂƐĂŵĂĂŶŐŐĂŵŽƚƐĂůĂŐŶĂƚ sa pagpapasuso. Tama Sapat Ekslusibo 69 Sesyon 8 Baradong Daluyan ng Gatas Pamamaga ng suso May parte sa suso na namumula Sanhi ng Baradong Daluyan ng Gatas Masikip ang bra o may alambre Sobrang pagod sa trabaho si Nanay Stressed at balisa si Nanay Natamaan ang suso Sobrang dami ng gatas Lunas sa Baradong Daluyan ng Gatas. Gawin ang lunas para sa pamamaga ng suso Mastitis Impeksyon sa suso Ang suso ay mainit-‐init, maselan, mamula-‐mula,malambot at parang may trangkaso si Nanay ^ĂƵŶĂŶŐďƵŶŐĂĚŶŐŵĂƐƟƟƐ͕ŬĂĚĂůĂƐĂŶ ĂLJŚŝŶĚŝůĂůĂŐŶĂƟŶƐŝEĂŶĂLJ͘EŐƵŶŝƚŬƵŶŐ ito ay hindi mabigyan ng lunas, siya ay maaring magkalagnat at magkanana ang suso niyang may problema. Sanhi ng Mastitis Paalala <ĂĚĂůĂƐĂŶĂŶŐŵĂƐƟƟƐĂLJ nangyayari sa isang suso lang. 70 Baradong daluyan ng gatas na hindi agad nabigyan ng lunas Pamamaga ng suso na hindi nabigyan ng lunas Masikip o may alambre ang bra Sobrang pagod sa trabaho si Nanay Stressed at balisa si Nanay Pinsala sa suso o Natamaan ang suso Sobrang dami ng gatas ,ŝŶĚŝŵĂĚĂůĂƐŵĂƐƵƐƵŚĂŶ May parte sa suso ang namumula Pinasukan ng mikrobyo ang sugat o bitak sa utong Tama Sapat Ekslusibo Kumunsulta sa doktor para mabigyan ng karapat-‐dapat na gamot. ,ŝŶĚŝŵĂƐĂŵĂĂŶŐŐĂŵŽƚƐĂůĂŐŶĂƚŽ ĂŶƟďŝŽƟĐƐƐĂƉĂŐƉĂƉĂƐƵƐŽŶŝEĂŶĂLJ ,ƵǁĂŐƉĂƐƵƐƵŚŝŶƐĂƐƵƐŽŶŐŵĂLJŶĂŶĂ͘ Doon muna ilagay si Baby sa suso na maayos. Ang nana sa suso ay pwedeng palabasin sa pamamagitan ng pagmamasahe at pagpiga ng marahan, sabay inom ng gamot. Sesyon 8 Lunas sa Mastitis Paalala ŶŐŵĂƐƟƟƐĂLJƉǁĞĚĞŶŐŝͲĐŽůĚĐŽŵƉƌĞƐƐ͕ pero huwag na huwag i-‐hot compress ang ƐƵƐŽŶŐŵĂLJŵĂƐƟƟƐ Mga Problema sa Utong NAKALUBOG NA UTONG NAKADAPANG UTONG Gabay sa Trainer-Facilitator Anong uri ng utong ang nasa larawan? Maari bang magpasuso ang Nanay na may ganitong utong? Tama Sapat Ekslusibo 71 Sesyon 8 Lunas sa Problema ng mga Utong 1. ,ĂďĂŶŐďƵŶƟƐƉĂŝŶŝŚĂŚĂŶĚĂŶĂĂŶŐůƵďŽŐŶĂƵƚŽŶŐ ͻ Sa pamamagitan ng paglapat ng hinlalaki at hintuturo na pahiwalay sa gitna ng utong at marahang paghatak ng daliri ͻ Dahan-‐dahang gawin ito dahil maselan ang suso ͻ Gawin lang ito tuwing naliligo pero huwag ŐƵŵĂŐĂŵŝƚŶŐƐĂďŽŶ͕ůŽƟŽŶ͕ĂůŬŽŚŽůŽ pabango ͻ Malalaman na tunay na lubog ang utong kapag biglang natakot o naginaw dahil lumulubog lalo ang utong 2. Gamit ang nakabaliktad na hiringgilya na walang nakakabit na karayom, higupin ang utong para lumabas. 3. ,ŝŬĂLJĂƟŶŐƉĂƐƵƐƵŚŝŶƐŝĂďLJĚĂŚŝůŬĂŚŝƚŶĂŬĂĚĂƉĂ o nakalubog ang utong, tumutulo naman ang gatas nito. Kapag nalasahan ni Baby ang gatas ni Nanay sisikapin niyang dilain at susuhin ito. Madalas ang pagsubok ni Baby. 4. Pinakamadali at mainam kung magpapasuso si Nanay sa ibang Baby na sanay na sa pagsuso. Pumili lang ng Baby na hindi pa anim (6) na buwan, dahil malimit nangingilala na si Baby. 5. Kapag ang isang utong ang nakalabas at ang isa ay lubog, magsimula magpasuso sa utong na nakalabas bago sa lubog na utong. 6. Magpasuso nang magpasuso kay Baby. 7. ,ƵǁĂŐŶĂďŝŐLJĂŶŶŐƉŽƌŵƵůĂŶŐŐĂƚĂƐƐŝĂďLJĚĂŚŝů hindi ito makakatulong. Paalala Kapag humihilab ang utong ni Nanay huwag gawin ang pagpalabas ng utong na lubog. 72 Tama Sapat Ekslusibo Larawan ng mga Problema sa Suso at sunod-sunod na hakbang para mabigyan na mga lunas Kagamitan Larawan Tape (Pandikit) Manila paper Sesyon 8 GAWAING GRUPO Itinatagal řŝ0LQXWR Pamamaraan: Paligsahan ng apat na grupo sa problema at katapat na lunas Sugat, bitak o Sakit sa Utong (Sore Nipples) Baradong daluyan ng gatas Namamagang suso Mastitis Tama Sapat Ekslusibo 73 Sesyon 8 74 Tama Sapat Ekslusibo Layunin Maipakita kung paano mapagsasabay ang pagpapasuso at ang pagtatrabaho Sesyon 9 Pwedeng Magpasuso si Nanay na Nagtatrabaho Pamamaraan Pagsasalarawan Mga Pag-uusapan ͻ ͻ ͻ ͻ ͻ ͻ WĂŐŚĂŚĂŶĚĂŶŐ>ĂůĂŐLJĂŶŶŐ<ŽŬŽůĞŬƚĂŚŝŶŐ'ĂƚĂƐŶŝEĂŶĂLJ WĂĂŶŽŵĂŐͲ͞džƉƌĞƐƐ͟ŶŐ'ĂƚĂƐ WĂĂŶŽDĂŐͲ/ŵďĂŬŶŐ'ĂƚĂƐ WĂĂŶŽWĂŐƐĂďĂLJŝŶĂŶŐWĂŐƉĂƉĂƐƵƐŽĂƚWĂŐƚƌĂďĂŚŽŶŝEĂŶĂLJ ƵƉĨĞĞĚŝŶŐ 'ĂǁĂŝŶŐ'ƌƵƉŽ Mga Kagamitan WŽǁĞƌƉŽŝŶƚƉƌĞƐĞŶƚĂƟŽŶ͕ mga halimbawa ng Naganap na Haba ng Sesyon 30 minutos പ Tama Sapat Ekslusibo 75 Sesyon 9 Paghahanda ng Lalagyan ng Kokolektahing Gatas ni Nanay Pumili ng baso o tasa o lalagyan na maluwag ang bibig ,ƵŐĂƐĂŶŝƚŽŶŐƐĂďŽŶĂƚƚƵďŝŐ Buhusan ng kumukulong tubig ang loob ng lalagyan, tasa o baso ,ĂLJĂĂŶĂŶŐƚƵďŝŐƐĂůĂůĂŐLJĂŶŶŐŝůĂŶŐŵŝŶƵƚŽ͘ Papatayin ng init nito ang karamihan ng mga mikrobyo. <ĂƉĂŐŚĂŶĚĂŶŐŵĂŐͲ͞ĞdžƉƌĞƐƐ͟ŶŐŐĂƚĂƐĂŶŐEĂŶĂLJ͕ ŝƚĂƉŽŶĂŶŐƚƵďŝŐƐĂůĂůĂŐLJĂŶĂƚŐĂŵŝƟŶŶĂŝƚŽ͘ Paano mag-“express” ng Gatas si Nanay 1 Ilagay ang hinlalaki at 2 Idiin papasok sa dibdib 3 Pigain at saluhin ng hintuturo sa pagitan ng ƵƚŽŶŐ͕ƐĂŚƵŐŝƐŶŐůĞƚƌĂ͘͟͞ ang hinlalaki at hintuturo ƐĂŚƵŐŝƐŶŐůĞƚƌĂ͘͟͞ lalagyang inihanda ang patulu-‐tulong gatas. WǁĞĚĞƌŝŶŐŝďĂŶŐůĞƚƌĂ͕ŐĂLJĂŶŐ͞h͕͟ ĂŶŐŐĂŵŝƟŶƐĂƉĂŐƉŝŐĂŶŐŐĂƚĂƐ͘ Pwede ring mag-‐kolekta ng gatas si Nanay habang sumususo si Baby o pagkatapos niyang sumuso. 76 Tama Sapat Ekslusibo HUWAG pindutin ang utong HUWAG hatakin o hilahin ang utong HUWAG padausdusin ang kamay sa suso IWASAN sabunin ang suso at utong IWASAN maglagay ng “lotion”, “alkohol”, o pabango sa suso at kamay Sesyon 9 1 BABALA Pag-iimbak ng Gatas na Nakolekta ni Nanay para kay Baby Ang gatas ni Nanay ay pwedeng iimbak sa normal o karaniwang temperatura sa bahay, o ilagay sa refrigerator. Tandaan lamang na ang bisa ng gatas ay maikli o mahaba, depende kung saan ito inimbak. Paalala Kailangang laging may takip ang sisidlan para huwag dapuan ng langaw, ipis, langgam at bakteryang nasa hangin. Tama Sapat Ekslusibo 77 Sesyon 9 Sa Basong May Takip, na Nakalagay sa Palayok na may Tubig Ang bisa ng gatas ni Nanay na nakaimbak sa basong may takip, at nilagay sa palayok na may tubig ay 10-‐12 oras. Malamig ang palayok kay mas tumatagal ang bisa ng gatas na naipon ni Nanay. Sa Baso o Ibang Lalagyang may Takip na Nakalagay sa Ice Box Ang BISA ng gatas ni Nanay na nakaimbak sa baso o ůĂůĂŐLJĂŶŐŵĂLJƚĂŬŝƉ͕ĂƚŝŶŝůĂŐĂLJƐĂŝĐĞďŽdžĂLJϮϰͲϰϴŽƌĂƐ͘ Sa Loob ng Refrigerator Ang BISA ng gatas ni Nanay na nakaimbak sa basong may ƚĂŬŝƉĂƚŶŝůĂŐĂLJƐĂůŽŽďŶŐƌĞĨƌŝŐĞƌĂƚŽƌ͕ƐĂŝďĂďĂŶŐĨƌĞĞnjĞƌ ay 3-‐5 araw. Sa Loob ng Freezer ng Refrigerator Ang BISA ng gatas ni Nanay na nakaimbak sa lalagyang may takip ĂƚŶŝůĂŐĂLJƐĂůŽŽďŶŐĨƌĞĞnjĞƌŶŐ refrigerator ay 3-‐6 buwan. Sa Loob ng Chest Freezer Ang BISA ng gatas ni Nanay na nakaimbak sa lalagyang may takip at nilagay sa loob ng chest ĨƌĞĞnjĞƌĂLJŝƐĂŶŐ;ϭͿƚĂŽŶ͘ Paalala Ilagay ang naimbak na gatas ni Nanay sa pinakamalamig na bahagi ng refrigerator, sa pinakalikod na parte at huwag sa pintuan o sa harap. 78 Tama Sapat Ekslusibo Pagkasilang ni Baby, mag TSEK kaagad Pagkasilang, magpasuso nang tama, sapat at eksklusibo.Walang ibibigay na karagdagang tubig, pormula milk, bitamina o pagkain kay Baby. Magpasuso nang madalas para dumami ang gatas. Inaaral ng mag-‐Ina ang pagpapasuso. Unang Buwan ni Baby ,ĂLJĂĂŶůĂŶŐŵĂŐƉĂƐƵƐŽƐŝEĂŶĂLJŬĂLJĂďLJƉĂƌĂƚƵŵĂƚĂŐĂŶŐůŽŽďŶŝLJĂƐĂ ƉĂŐƉĂƉĂƐƵƐŽĂƚƉĂƌĂŵĂŶĂƟůŝĂŶŐĚĂŵŝĂƚĚĂůŽLJŶŐŐĂƚĂƐŶŝEĂŶĂLJ͘ Sesyon 9 Paano Pagsabayin ang Pagpapasuso at Pagtatrabaho ni Nanay Pangalawang Buwan ni Baby Ipagpatuloy ang tama, sapat at eksklusibong pagpapasuso (TSEK) araw at gabi. Magpasuso nang madalas para lumakas at dumami ang gatas ni Nanay. Pag-‐aralan din ang pamamaraan ng pagpiga at pag-‐ipon ng gatas ni Nanay. Pwede nang magsimulang mag-‐ipon at mag-‐imbak ng gatas si Nanay, para sa paghahanda sa pagbalik niya sa trabaho sa labas ng bahay. Para sa panahong naiiwan sa bahay si Baby, ang naipong gatas ni Nanay ay breastmilk supply ni Baby. Pangatlong Buwan ni Baby, Ipagpatuloy ang TSEK Sa simula, nakakapanibago ang pag-‐aaral ng pagpisil at pag-‐ipon ng gatas ni Nanay kaya ƉĂŬŽŶƟͲŬŽŶƟůĂŶŐĂŶŐŵĂŝŝƉŽŶƐĂƚĂƐĂ͘ Tuwing sumususo si Baby at pagkatapos ŶŝƚŽ͕ŵĂŐͲŝƉŽŶĂƚƐŝŵƵƟŶĂŶŐŐĂƚĂƐ͘ Pwedeng isalin sa isang maliit na sisidlan gaya ng babasaging garapon (recycled, ŚƵŐĂƐĂŶƉĂƟƚĂŬŝƉͿĂŶŐŶĂŝƉŽŶŐŐĂƚĂƐŶŝ Nanay sa umaga, tanghali at hapon. Paalala ŶŐŐĂƚĂƐŶĂŶĂŝůĂďĂƐŶĂƐĂĨƌĞĞnjĞƌĂLJŝƚĂďŝƉĂƌŝŶƐĂůŽŽďŶŐ refrigerator. Dapat ito ay mainom sa loob ng 24 oras, para maiwasang dumapo ang mga mikrobyo. Tama Sapat Ekslusibo 79 Sesyon 9 GINTONG ARAL Kung nasa bahay lang si Nanay, huwag ibigay kay Baby ang naipong gatas ni Nanay. Gusto ni Baby na kapiling si Nanay at sumuso ng diretso kay Nanay lalo na at nadarama at naamoy niya ang kanyang Ina. Pagbabalik Trabaho ni Nanay Ayun sa džƉĂŶĚĞĚƌĞĂƐƞĞĞĚŝŶŐWƌŽŵŽƟŽŶĐƚŽĨϮϬϬϵ͕ kailangang magtayo ng ůĂĐƚĂƟŽŶƐƚĂƟŽŶĂŶŐŵŐĂĞŵƉůŽLJĞƌƐƐĂůƵŐĂƌŶŐƚƌĂďĂŚŽŵĂůŝďĂŶŶĂůĂŶŐŬƵŶŐŵĂLJƌŽŽŶ ƐŝLJĂŶŐĞdžĞŵƉƟŽŶŐĂůŝŶŐƐĂK>ŽƌK,͘<ĂLJĂƉǁĞĚĞŶŐŝƉĂŐƉĂƚƵůŽLJŶŝEĂŶĂLJĂŶŐ pagpapasusong eksklusibo habang nagtatrabaho dahil naglaan ang batas ng 40 minutong ďƌĞĂƐƞĞĞĚŝŶŐďƌĞĂŬůĂďĂƐƐĂŽƌĂƐŶŐŵĞƌLJĞŶĚĂĂƚƉĂŶĂŶŐŚĂůŝĂŶƉĂƌĂŵĂŬĂƉĂŐĞdžƉƌĞƐƐ siya ng breastmilk at iuwi niya sa kanyang sanggol. WǁĞĚĞŶŐŵĂŐͲ͞ĞdžƉƌĞƐƐ͟ŶŐŐĂƚĂƐƐŝEĂŶĂLJƐĂůƵŐĂƌŶŐƚƌĂďĂŚŽ͕ĂƚŬƵŶŐƉŝŶĂŚŝŚŝŶƚƵůƵƚĂŶ ng employer, maaring dalhin si Baby. Pangangasiwa sa Oras ni Nanay Kung maiiwan si Baby sa Tahanan, at Hindi Dadalhin sa Trabaho Bago umalis si Nanay, magpasuso muna kay Baby. Kung ang alis ni Nanay ay 7a.m., magpasuso na ng 6 a.m. o 6:30 a.m. Ipagpatuloy ang TSEK habang si Nanay ay nasa trabaho. Ibigay ang gatas na naimbak kay Baby gamit ang tasa o cup, kapag si Nanay ay nasa trabaho. ^ŝEĂŶĂLJĂLJŵĂŐĚĂĚĂůĂŶŐŵĂůŝŶŝƐŶĂƐŝƐŝĚůĂŶŐŵĂLJƚĂŬŝƉĂƚďŝŵƉŽ͘ĂůƵƟŶ ĂŶŐŵŐĂŝƚŽĂƚŝůĂŐĂLJƐĂďĂŐ͕ƉĂƌĂŵĂŬĂƉĂŐͲŝƉŽŶƐŝLJĂƐĂďƌĞĂƐƞĞĞĚŝŶŐďƌĞĂŬ͘ 80 Tama Sapat Ekslusibo Sesyon 9 Si Nanay na nasa Trabaho Sa oras ng meryenda sa trabaho, pwedeng mag-‐ ipon at mag-‐imbak ng gatas si EĂŶĂLJ͘WǁĞĚĞŶŐŐĂǁŝŶŝƚŽƐĂƉĂŐŝƚĂŶŶŐϭϬŵŝŶƵƚŽŽŚŝŐŝƚƉĂ͘WĂƵŶƟͲƵŶƟŶŐŵĂŐͲ ŝƉŽŶ͕ƉĂŐŵĂLJƉĂŐŬĂŬĂƚĂŽŶƐĂďƌĞĂŬƟŵĞ͘^ĂƉĂŶĂŶŐŚĂůŝĂŶ͕ŵĂƐŵĂLJƉĂŐŬĂŬĂƚĂŽŶŐ tumagal ang pag-‐iipon. ůĂůĂŚĂŶŝŶŐŵĂŐŚƵŐĂƐŶŐŬĂŵĂLJďĂŐŽŵĂŐͲĞdžƉƌĞƐƐŶŐŐĂƚĂƐŶŝLJĂ͘ Ilagay ang naipong gatas sa cooler o refrigerator Dapat ilagay sa maliliit na lalagyan ang naimbak na gatas ni Nanay para hindi masayang. Kapag hindi naubos ni Baby ang gatas sa lalagyan na binuksan, hindi na dapat ito ibalik sa ref. ,ŝŶĚŝďŝŶĂďĂůŝŬĂŶŐƐŽďƌĂŶŐŶĂŐĂŵŝƚŶĂŐĂƚĂƐŶŝEĂŶĂLJ͞ůĞŌŽǀĞƌ͟ƐĂĨƌĞĞnjĞƌƉĂƌĂ iwas sa bakterya o mikrobyo. Pagbalik ni Nanay sa Bahay, Galing sa Trabaho ĂƟŝŶĂŐĂĚŶŝEĂŶĂLJƐŝĂďLJƉĂŐŬĂƌĂƟŶŐŶŝLJĂŐĂůŝŶŐƐĂƚƌĂďĂŚŽ Si Nanay ay maghuhugas ng kamay bago hawakan si Baby. Pwede rin uminom ng tubig si Nanay. Tama Sapat Ekslusibo 81 Sesyon 9 ,ŝŶĚŝŵĂŬĂƉĂŐŚŝŚŝŶƚĂLJƐŝĂďLJŶĂŚŝŶĚŝŵĂŬĂƉŝůŝŶŐĂŐĂĚƐŝ Nanay. Pasusuhin agad. Pwedeng sabay pahinga habang nagpapasuso kay Baby. /ůĂŐĂLJĂŶŐŶĂŝƉŽŶŐŐĂƚĂƐƐĂŽƉŝƐŝŶĂƐĂŝƐĂŶŐŝĐĞďŽdžŶĂŵĂLJ yelo o sa pinakamalamig na bahagi ng refrigerator. Ang gatas na naimpok ni Nanay na nilagay sa refrigerator o ŝĐĞďŽdžĂLJŝďŝďŝŐĂLJŬĂLJĂďLJŬŝŶĂďƵŬĂƐĂŶ͕ŚĂďĂŶŐƐŝEĂŶĂLJ ay nasa trabaho. Kung kinakailangan pa ni Baby ng dagdag na gatas, kumuha ƐĂŶĂŝŵďĂŬƐĂĨƌĞĞnjĞƌ͘,ĂLJĂĂŶŐŵĂƚƵŶĂǁĂŶŐŐĂƚĂƐďĂŐŽ ibigay kay baby. 1 BABALA Huwag punuin ang tasa ng gatas dahil sayang kapag may natapon. Paalala Ituloy ang pag-‐ iipon ng gatas kahit nasa bahay at kahit wala sa trabaho. WĂŐŬĂƚĂƉŽƐŶŝĂďLJƐƵŵƵƐŽ͕ƐŝŵƵƟŶĂƚ ipunin ito. 82 Tama Sapat Ekslusibo Sesyon 9 Naglalarawan ng takbo ng oras kung paano si Nanay nag-‐iipon ng gatas sa trabaho Naglalarawan kung paano binibigyan si Baby sa loob ng bahay ng naipon na gatas ni Nanay Tama Sapat Ekslusibo 83 Sesyon 9 Pangangasiwa sa Oras ni Baby sa Bahay, Habang si Nanay ay Nagtatrabaho Ibibigay kay Baby ang naipon na gatas Paalala ni Nanay kahapon sa trabaho. Gumamit ng tasang maliit, Karagdagan lamang ang nakaimbak na may malaking bibig, para ŶĂŐĂƚĂƐƐĂĨƌĞĞnjĞƌ͕ŬƵŶŐŬƵůĂŶŐĂŶŐ nakikita ang daloy ng gatas, naipon kahapon. ŐĂůĂǁŶŐďŝďŝŐƉĂƟŝůŽŶŐŶŝ Ilagay sa mangkok na may tubig ang Baby. naipon na gatas ni Nanay na nagyelo ŽĨƌŽnjĞŶ͘,ĂďĂŶŐŶĂŐƉĂƉĂƚƵŶĂǁ͕ magpakulo ng tubig. Ilagay ang pinakuluang tubig sa isang mangkok. Ilagay ang sisidlan ng naipong gatas sa loob ng mangkok para mas madaling matunaw. Pag maligamgam na ang gatas, pwede nang ibigay kay Baby sa pamamagitan ng cupfeeding. Isalin sa tasa ang natunaw na gatas ni Nanay at ipainom kay Baby ng marahan. 1 BABALA Ang mataas na mug o tasa ay makipot ang bibig at malalim. Hirap si Baby na mag-antay ng tulo ng gatas na naipon ni Nanay. Cupfeeding Makabago at nararapat na pamamaraan sa pagbibigay ng gatas ni Nanay kay Baby ang Cupfeeding. Gamit ang isang maliit na tasang may malaking bibig para nakikita ng tagapag-‐ alaga ni Baby ang ilong nito at ang laman na gatas ni Nanay. Ginagamit ito para hindi makagambala sa natural na pamamaraan ng pagpapasuso. Iwasan ang nipple confusion. Sinisira ang paghakab ni Baby kapag siya ay umiinom ng pormulang gatas. 84 Tama Sapat Ekslusibo Sesyon 9 GINTONG ARAL Painumin ng naipon na gatas si Baby mula sa isang malinis na baso o tasa. Makikita mong kayang-kaya ni Baby ang paunti-unting pagsipsip gamit ang kanyang dila. Tamang Pamamaraan ng Cupfeeding Iupo nang tuwid si Baby at suportahan ang kanyang likod. /ůĂƉŝƚĂŶŐƚĂƐĂƐĂŬĂŶLJĂŶŐůĂďŝĂƚĚĂŚĂŶͲĚĂŚĂŶůĂŵĂŶŐŶĂŝƚƵǁĂĚĂŶŐƚĂƐĂ͘WĂƵŶƟͲ ƵŶƟůĂŶŐĂŶŐƉĂŐƉĂƉĂŝŶŽŵ͘,ƵǁĂŐŝďƵŚŽƐĂŶŐŐĂƚĂƐƐĂŬĂŶLJĂŶŐďŝďŝŐ͘ Ipasipsip ang gatas at makikita mong ginagamit ni Baby ang kanyang dila upang ŵĂƟŬŵĂŶĂƚŵĂůƵŶŽŬĂŶŐŐĂƚĂƐ͘ Tandaan na huwag madaliin si Baby. Ihalintulad sa isang paghihigop ng mainit na ƐĂďĂǁ͕ŝƚŽ͛LJƉĂƵŶƟͲƵŶƟĂƚĚĂŚĂŶͲĚĂŚĂŶ͘^ƵďƵŬĂŶŶĂŶŐƉĂƵůŝƚͲƵůŝƚ͕ŵĂŐŝŶŐŵĂƟLJĂŐĂ magpainom kay Baby. 1 BABALA Huwang magcupfeeding kung nakahiga si Baby, o kaya ay umiiyak siya. Tama Sapat Ekslusibo 85 Sesyon 9 Gabay sa Cupfeeding ,ŝŶĚŝŬĂŝůĂŶŐĂŶƉĂŬƵůƵĂŶĂŶŐƚĂƐĂ͘,ƵŐĂƐĂŶůĂŶŐŶŐƐĂďŽŶĂƚƚƵďŝŐĂŶŐƚĂƐĂĂƚƚĂŬŝƉ ŶŝƚŽŶŐƉůĂƟƚŽ͘ Mag-‐cupfeeding kapag wala sa paligid si Nanay. Mag-‐cupfeeding kapag gising si Baby. ,ƵǁĂŐŚŝŶƚĂLJŝŶŐƵŵŝLJĂŬƐŝĂďLJƉĂƌĂƉĂŝŶƵŵŝŶŶŐŐĂƚĂƐŶŝEĂŶĂLJƐĂƚĂƐĂ͘ ,ƵǁĂŐŝďƵŚŽƐĂŶŐŐĂƚĂƐƐĂďŝďŝŐŶŝĂďLJ͘ ,ƵǁĂŐŝůĂLJŽĂŶŐƚĂƐĂƐĂďŝďŝŐŬĂƉĂŐƚƵŵŝŐŝůƐŝĂďLJƉĂŶƐĂŵĂŶƚĂůĂ͘/ůĂLJŽůĂŵĂŶŐŬƵŶŐ huminto at lumingon siya palayo sa tasa. Bibig ni Baby ang iinom, hindi ilong kaya maging maingat. GAWAING GRUPO PAGBUO NG PUZZLE Kagamitan: Puzzle Pieces Itinatagal: ŝ0LQXWR Pamamaraan: Bibigyan ang bawat grupo ng kahon na may lamang sari-saring hugis at kulay ng isang nahahating larawan. Mag-uunahan sila sa pagbuo ng larawan. *5832ř Isang hakbang kung paano magbigay ang lola ng naimpok na gatas ni Nanay kay Baby. *5832Ś 3DDQRJDJDZLQQL1DQD\DQJSDJLSRQQJJDWDVVDORREQJŠRUDVQDWUDEDKR bilang sekretarya. *5832ś Gaano tatagal ang naipon na gatas ni Nanay. *5832Ŝ Paano magsimulang mag-ipon at mag-imbak ng gatas bago bumalik sa trabaho. 86 Tama Sapat Ekslusibo Layunin DĂŐŬĂƌŽŽŶŶŐŚŝŐŝƚĂƚƉƌĂŬƟŬĂůŶĂƉĂŐƐĂƐĂŶĂLJƐĂŵŐĂƉĂŵĂŵĂƌĂĂŶŶŐƉĂŐŐĂďĂLJ kay Nanay sa tama, sapat at eksklusibong pagpapasuso. Sesyon 10 WƌĂŬƟŬĂůĂƚ<ĂƌĂŐĚĂŐĂŶŐWĂŐƐĂƐĂŶĂLJ Pamamaraan WƌĂŬƟŬĂůŶĂƉĂŐƐĂƐĂŶĂLJ Mga Pag-uusapan Pagposisyon ng Sanggol sa Suso ni Nanay, isang pagsasanay sa pagbuo ng ƟǁĂůĂĂƚƉĂŐͲĂůĂůĂLJ Pagsasanay sa Pagtanggap sa INIISIP ni Nanay Pagsasanay sa Pagtanggap sa NARARAMDAMAN ni Nanay. Pagsasanay sa Pagpupuri sa ginagawang tama ni Nanay at Baby WĂŐƐĂƐĂŶĂLJƐĂWĂŐŐĂǁĂŶŐ/ƐĂŽĂůĂǁĂŶŐDƵŶŐŬĂŚŝ͕,ŝŶĚŝ<ĂƵƚƵƐĂŶ Kagamitan Lapis at papel Counselling Skills Checklist ƌĞĂƐƞĞĞĚŝŶŐKďƐĞƌǀĂƟŽŶ:ŽďŝĚ Haba ng Sesyon 3 oras Tama Sapat Ekslusibo 87 Sesyon 10 Pagposisyon ng Sanggol sa Suso ni Nanay, isang pagsasanay sa pagbuo ng tiwala at pag-alalay Mga tagubilin sa na pagsasanay Bago magsimula ang pagsasanay, maglaan ng oras para basahin ang mga tagubilin sa pagsasagawa nito. ^ĂƉƌĂŬƟŬĂůŶĂƉĂŐƐĂƐĂŶĂLJŶĂŝƚŽ͕ďƵďƵŽŬĂLJŽŶŐŵĂůŝŝƚŶĂŐƌƵƉŽ͘ Magpapalitan kayo sa pakikipag-‐usap sa isang Nanay. ,ĂďĂŶŐŶĂŬŝŬŝƉĂŐͲƵƐĂƉŬĂLJEĂŶĂLJĂŶŐŝƐĂŶŐŵŝLJĞŵďƌŽŶŐŐƌƵƉŽ͕ĂŶŐŝďĂ naman ay nagmamasid at nagsusulat ng nakita at narinig. Kagamitan ĂůĂǁĂŶŐƐŝƉŝŶŐƌĞĂƐƞĞĞĚKďƐĞƌǀĂƟŽŶ:ŽďŝĚ Lapis at papel para sa pagtatala Gagawin ng Bawat Grupo 1. Mag-‐usap kung anong mga aspeto ng TSEK ang magiging tema ng iyong pakikipag-‐usap kay Nanay. 2. Pumili ng 2 tema. 3. Kausapin at magmasid ng mga Nanay at sanggol tungkol sa mga temang ito, ŐĂŵŝƚĂŶŐŵŐĂŬĂŬĂLJĂŚĂŶƐĂƉĂŐďƵďƵŽŶŐƟǁĂůĂĂƚƉĂŐͲĂůĂůĂLJ͘ 4. Ang kasamang nagmamasid ay dapat markahan ng Tsek (3) sa kanyang Counselling Skills Checklist ang bawa’t kakayahan na ginamit ng kanyang kapareha. 5. Basahin ang sitwasyon at isagawa ang sinasabi dito. Mahalaga na magsanay tulungan si Nanay para iposisyon si Baby sa kanyang dibdib, o para pangibabawan ang ano mang paghihirap. Madalas makikita nyo na ang mga sanggol ay inaantok. Sa ganitong pangyayari, maaari mong sabihin kay Nanay ang ganito: “Napapansin ko na inaantok na ang iyong sanggol, ngunit maaari mo bang ipakita kung paano mo ŚĂǁĂŬĂŶƐŝĂďLJŬĂƉĂŐƐŝLJĂĂLJŚĂŶĚĂŶĂƐƵŵƵƐŽ͍͟WĂŐŬĂƚĂƉŽƐĂLJ dalhin ang usapan sa 4 na puntos sa pagpoposisyon ni Nanay hawak ang kanyang Baby. Kapag ginawa mo ito, magigising ang ilan sa mga sanggol at maaaring sumuso muli kapag natapat ang kanilang bibig sa utong ng kanilang Nanay. 6. Isumite ang mga resulta ng inyong pakikipag-‐usap at pagmamasid sa inyong tagapagsanay. 88 Tama Sapat Ekslusibo Mga tagubilin sa pagsasanay Ang mga halimbawa 1-‐5 ay mga maling akala na maaaring pinapaniwalaan ng mga Nanay. Sa tabi ng bawa’t maling akala ay may tatlong kasagutan: sumasang-‐ayon sa ĂŬĂůĂ͕ĚŝƐƵŵĂƐĂŶŐͲĂLJŽŶĂƚƟŶĂƚĂŶŐŐĂƉĂŶŐĂŬĂůĂ͕ƐƵŵĂƐĂŶŐͲĂLJŽŶŽĚŝŵĂŶ sumasang-‐ayon. Sa tabi ng bawa’t kasagutan ay isulat kung ang sagot niya ay sumasang-‐ayon, ĚŝƐƵŵĂƐĂŶŐͲĂLJŽŶĂƚƟŶĂƚĂŶŐŐĂƉ͘ Sesyon 10 Pagsasanay sa Pagtanggap sa INIISIP ni Nanay Halimbawa 1: Si Nanay ay may isang malusog na anim na-‐buwang sanggol. Siya ay nagsabi, “Nag-‐aalala ĂŬŽŶĂďĂŬĂůƵŵĂŬŝŶŐŵĂƚĂďĂĂŶŐĂŬŝŶŐĂďLJŬĂLJĂŚŝŶĚŝŬŽƐŝLJĂďŝŶŝďŝŐLJĂŶŶŐŐĂƚĂƐ͘͟ 1. ͞/ŬĂǁĂLJŶĂŐͲĂůĂůĂƐĂƉĂŐďŝŐĂLJŵŽŶŐŐĂƚĂƐ͍͟ 2. “Mahalaga na magkaroon ng gatas sa pagkain ŶŐŚĂŶŐŐĂŶŐĚĂůĂǁĂŶŐƚĂŽŶŐƵůĂŶŐŶĂĂŶĂŬ͘͟ 3. “Oo, ang matatabang sanggol ay ŶĂŐŝŐŝŶŐŵĂƚĂďĂƉĂŐůĂŬŝ͘͟ ͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺ ͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺ ͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺ Halimbawa 2: Si Nanay, ng limang buwan na sanggol, ay nagsabi, “Si Baby ay hindi kinakain ang mga pagkaing binibigay ko. Kaya, ihihinto ko na ang pagpapasuso. Kapag siya ay nagugutom, ƐŝŐƵƌĂĚŽŶŐŬĂŬĂŝŶŝŶŝŶŶĂŶŝLJĂĂŶŐŵŐĂďŝŶŝďŝŐĂLJŬŽŶŐƉĂŐŬĂŝŶ͘͟ 1. “Oh hindi, huwag na hindi siya bibigyan ŶŐŐĂƚĂƐŶŐŝŶĂ͘/ƚŽĂLJŵĂůŝŶŐĂŬĂůĂ͘͟ 2. ͞EĂƵƵŶĂǁĂĂŶŬŽ͙͟ 3. “Oo, minsan, ang mga sanggol ay nabubusog ƐĂŐĂƚĂƐŶŐŝŶĂ͘͟ ͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺ ͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺ ͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺ Halimbawa 3: Si Nanay, ng tatlong buwang Baby, ay sinabi “Ang Baby ko ay nagtatae kaya di ko siya ďŝďŝŐLJĂŶŶŐĂŶŽŵĂŶŐƉĂŐŬĂŝŶ͘͟ 1. “Oo, madalas ang mga pagkain ang nagpapalubha ŶŐƉĂŐƚĂƚĂĞ͘͟ 2. “Ikaw ay nag-‐aalala na baka lumubha ang kanyang ƉĂŐƚĂƚĂĞƐĂƉĂŐŬĂŝŶŐďŝŶŝďŝŐĂLJŵŽ͍͟ 3. “Nguni’t ang mga pagkaing buo ay tumutulong ƐĂƉĂŐůĂŬŝĂƚďƵŵŝŐĂƚƵůŝͲŚŝŶĚŝĚĂƉĂƚƐŝůĂŝƟŐŝů͘͟ Tama Sapat Ekslusibo ͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺ ͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺ ͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺ 89 Sesyon 10 Ang mga halimbawa 4-‐5 ay karagdagang mga maling akala na maaaring pinapaniwalaan ƉĂŶŐŵŐĂEĂŶĂLJ͘'ƵŵĂǁĂŶŐŬĂƐĂŐƵƚĂŶŶĂƟŶĂƚĂŶŐŐĂƉĂŶŐƐŝŶĂƐĂďŝŶŝEĂŶĂLJ͕ŶĂ walang pagsang-‐ayon o may pagsang-‐ayon. Halimbawa 4: “Ang anak ng aking kapitbahay ay mas malakas kumain kaysa aking Baby at siya ay ůƵŵĂůĂŬŝŶŐŵĂƐŵĂďŝůŝƐ͘,ŝŶĚŝŬŽĚĂƉĂƚďŝŐLJĂŶŶŐƐĂƉĂƚŶĂƉĂŐŬĂŝŶ͘͟ Sagot: _______________________________________________________ _____________________________________________________________ Halimbawa 5: “Ako ay nag-‐aalala sa pagbibigay ng pagkaing pamilya ang aking isang taon gulang na ĂŶĂŬ͕ďĂŬĂƐŝLJĂŵĂŚŝƌŝŶĂŶ͘͟ Sagot: _______________________________________________________ _____________________________________________________________ Pagsasanay sa Pagtanggap sa NARARAMDAMAN ni Nanay Tagubilin sa pagasasanay ĂƐĂŚŝŶĂƚŝŶƟŶĚŝŚŝŶĂŶŐŵŐĂƐĂůĂLJƐĂLJŝŶŐĂƚ͘WĂŐŬĂƚĂƉŽƐ͕ŵĂLJƚĂƚůŽŶŐ kasagutan ka na pagpipilian na nagpapakita ng pagtanggap sa nararamdaman ni Nanay. Markahan ng tsek (3) ang mga kasagutang nagpapakita ng pagtanggap sa nararamdaman ni Nanay. Salaysayin A Ang anak ni Edith na batang lalaki ay hindi gaanong tumimbang noong nakaraang ĚĂůĂǁĂŶŐďƵǁĂŶ͘,ĂďĂŶŐƐŝŶĂƐĂďŝŶŝĚŝƚŚŝƚŽ͕ƵŵŝŝLJĂŬƐŝLJĂ͘ ͺͺͺĂ͘,ƵǁĂŐŬĂŶŐŵĂŐͲĂůĂůĂͲ^ŝŐƵƌĂĚŽĂŬŽŶŐŵĂĚĂĚĂŐĚĂŐĂŶĚŝŶĂŶŐ ŬĂŶLJĂŶŐƟŵďĂŶŐ͘ ͺͺͺď͘DĂĂĂƌŝďĂŶĂƟŶŐƉĂŐͲƵƐĂƉĂŶĂŶŐŵŐĂƉĂŐŬĂŝŶŐĚĂƉĂƚŝďŝŐĂLJƐĂĂďLJ mo? ___ k. Ikaw ay tunay na naguguluhan tungkol dito, di ba? 90 Tama Sapat Ekslusibo Si Agnes ay umiiyak. Ang kanyang anak ay ayaw kumain ng gulay at siya ay nag-‐aalala. ͺͺͺͺĂ͘,ƵǁĂŐŬĂŶŐŝŝLJĂŬͲŵĂƌĂŵŝŶŐŵŐĂďĂƚĂĂŶŐŚŝŶĚŝŬƵŵĂŬĂŝŶŶŐŐƵůĂLJ͘ ____ b. Tunay na nag-‐aalala ka tungkol dito, alam ko. ____ k. Mahalaga na kumain ang Baby mo ng gulay para sa bitaminang kailangan niya. Salaysayin K Sesyon 10 Salaysayin B Si Susan ay umiiyak. Mula ng umpisahan niya ang pagbibigay ng karagdagang pagkain, ŶĂŐŬĂƌŽŽŶŶŐƉĂŶƚĂůƐŝĂďLJƐĂŵĂLJƉƵǁŝƚĂŶ͘ŶŐƉĂŶƚĂůĂLJƟůĂ͚ŶĂƉƉLJƌĂƐŚ͛͘ ͺͺͺͺĂ͘,ƵǁĂŐŬĂŶŐŝŝLJĂŬͲŚŝŶĚŝŝƚŽŵĂůƵďŚĂ͘ ͺͺͺͺď͘DĂƌĂŵŝŶŐƐĂŶŐŐŽůĂŶŐŵĂLJƌŽŽŶŶŝƚŽŶŐƉĂŶƚĂůͲŵĂĂĂƌŝŶĂƟŶĂLJƵƐŝŶ͘ ____ k. Tunay na nakakaaba ang pantal na ito, hindi ba? Pagsasanay sa Pagpupuri sa Ginagawang Tama ni Nanay at Baby Tagubilin sa pagsasanay Basahin ang mga salaysaying A, B at K. Gumawa ng kasagutan na nagpupuri sa ginagawang tama ni Nanay at Baby. Salaysayin A /ƐĂŶŐEĂŶĂLJĂŶŐŶĂŐďŝďŝŐĂLJƐĂŬĂŶLJĂŶŐĂŶŝŵŶĂďƵǁĂŶŐĂďLJŶŐŝŶƵŵŝŶŐ͞ĮnjnjLJ͛͘^ŝ EĂŶĂLJĂLJŶĂŐͲĂĂůĂůĂŶĂĚŝƐŝLJĂŬƵŵĂŬĂŝŶŶĂŶŐŵĂďƵƟ͘^ĂŶŐĂLJŽŶ͕ŵĂĂLJŽƐŶĂŵĂŶĂŶŐ kanyang paglaki. Si Baby ay binibigyan ng tatlong ‘meals’ at isang meryenda sa isang araw. Sagot: _______________________________________________________ _____________________________________________________________ Salaysayin B Ang isang anim na buwang Baby ay pinapasuso at binibigyan ng lugaw at minsan tsaa at ƟŶĂƉĂLJ͘,ŝŶĚŝŶĂĚĂŐĚĂŐĂŶĂŶŐŬĂŶLJĂŶŐƟŵďĂŶŐƐĂůŽŽďŶŐĂŶŝŵŶĂďƵǁĂŶ͕ĂƚƐŝLJĂĂLJ payat at mukhang kaaba-‐aba. Sagot: _______________________________________________________ _____________________________________________________________ Tama Sapat Ekslusibo 91 Sesyon 10 Salaysayin D Ang isang apat na buwang sanggol at ang kanyang Nanay ay kumunsulta sa iyo. Ibinigay ng Nanay sa iyo ang ‘growth chart’ ng kanyang Baby. Sagot: _______________________________________________________ _____________________________________________________________ Pagsasanay sa Paggamit ng Simpleng Pananalita Mga tagubilin sa pagsasanay Sa pagsasanay na ito, may dalawang kaalaman na maaari mong ibigay sa mga Nanay. Ang mga kaalaman na ito ay tama, nguni’t gumagamit ito ng salitang ͞ƚĞŬŶŝŬĂů͟ŶĂŵĂĂĂƌŝŶŐĚŝŵĂŝŶƟŶĚŝŚĂŶŶŐŝƐĂŶŐEĂŶĂLJŶĂŚŝŶĚŝŶĂŵĂŶ health worker. /ƐƵůĂƚĂŶŐŬĂĂůĂŵĂŶƐĂƐŝŵƉůĞŶŐƐĂůŝƚĂŶĂŵĂĚĂůŝŶŐŵĂŝŝŶƟŶĚŝŚĂŶŶŝEĂŶĂLJ͘ Kaalaman Paggamit ng payak na pananalita 1. Ang pagpapasuso ng higit sa anim ŶĂďƵǁĂŶŐŐƵůĂŶŐĂLJŵĂďƵƟĚĂŚŝů ang gatas ng ina ay may ‘absorbable iron, calories at zinc.’ ____________________________ ͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺ ____________________________ 2. Ang mga limang (5) buwan na Baby na di pinasuso ng madalas kailangang ŵĂŬĂƚĂŶŐŐĂƉŶŐƉƌŽƟŶĂ͕njŝŶĐĂƚŝƌŽŶƐĂ nararapat na dami. ____________________________ ____________________________ ͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺ 3. Ang mga gulay na berde at kulay dilaw na prutas at gulay ay mayaman sa Bitamina A. ____________________________ ____________________________ ____________________________ പ 92 Tama Sapat Ekslusibo Pautos Mungkahi 1. “Gumamit ka ng malapot 1. __________________________ ŶĂƉĂŐŬĂŝŶ͘͟ ͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺͺ __________________________ 2. “Kailangan mong magbigay ng 2.__________________________ karagdagang pagkain kapag __________________________ ang Baby mo ay anim na buwan na. __________________________ Sesyon 10 Pagsasanay sa Paggagabay Gamit ang Role Playing Teknik ng TrainerFacilitator Bumuo ng mga pangkat na may 3-‐4 miyembro. ĂǁĂ͛ƚƉĂŶŐŬĂƚĂLJŵĂŐ͞ƌŽůĞͲƉůĂLJ͟ƉĂƌĂŵĂƐĂŶĂLJƐĂƉĂŐŐĂŐĂďĂLJƐĂŵŐĂ EĂŶĂLJƐĂŵŐĂƉĂƌĂĂŶŶŐƉĂŐƉĂƉĂŬĂŝŶŶŐŬĂŶŝůĂŶŐĂďLJ͘<ĂŝůĂŶŐĂŶŐ'ĂŵŝƟŶ lahat ang natutunan sa counselling. Ilagay sa isang kard o papel ang bawat sitwasyon o salaysayin na pagpipilian nila. Bawat grupo ay may 10 minuto para pagisapan ang gagawin at 15 minuto para isagawa nito Ang tagapagsanay ay magbibigay ng mga salaysayin na magiging basehan ng pagsasanay. ĂǁĂ͛ƚŵŝLJĞŵďƌŽĂLJŵĂŐŬĂŬĂƌŽŽŶŶŐƉĂŐŬĂŬĂƚĂŽŶŐŵĂŐŝŶŐ͞EĂŶĂLJ͟Ž Gumagabay o tagamasid. ^ƵƐƵŶŽĚĂŶŐƌŽůĞƉůĂLJŝŶŐƉƌĞƐĞŶƚĂƟŽŶ͘DĂŐƉĂƉĂůĂďƵŶƵƚĂŶŬƵŶŐƐŝŶŽŶŐ grupo ang mauna susunod at huli. Maghanda ng papel na may numero nakasulat katumbas ng kung ilan ang grupo. Bigyan ng 10 minuto ang unang grupo para mag-‐usap at pag-‐isipan kung paano nila gagawin ang role playing. Pagkatapos, simulan ang 15 minuto role playing. kapag nakalimang minuto na nag role playing, ibigay yung situwasyon sa susunod na grupo. Mga Senaryong Isasadula ŬŽƐŝ>ĞŶŝƐ͕ŵĂLJϯďƵǁĂŶŐƐĂŶŐŐŽůŶĂůĂůĂŬŝŶĂƉŝŶĂŶŐĂůĂŶĂŶŬƵŶŐŶnjŽ͘ WŝŶĂƐƵƐŽŬŽƐŝLJĂƉĂŐŬĂƉĂŶŐĂŶĂŬŬŽ͘ŶŐƚĂŐĂůƐƵŵƵƐŽŶŝŶnjŽ͘LJĂǁŶŝLJĂŶŐ ďŝƟǁĂŶĂŶŐƐƵƐŽŬŽĂƚƉĂƌĂŶŐŐƵƚŽŵƐŝLJĂƉĂůĂŐŝ͘WĂůĂŐĂLJŬŽŬƵůĂŶŐŶĂĂŶŐ gatas ko, at kailangang bigyan ko na siya ng iba pang klase ng pagkain. Tama Sapat Ekslusibo 93 Sesyon 10 Ako ay si Marissa, sa bahay lang ako palagi, ngunit may inaasikaso akong ŵĂůŝŝƚŶĂƟŶĚĂŚĂŶƐĂŚĂƌĂƉŶŐďĂŚĂLJŶĂŵŝŶ͘ŬŽůĂŶŐĂŶŐŶĂŝŝǁĂŶƐĂďĂŚĂLJ͕ ŬĂLJĂĂŬŽůĂŚĂƚĂŶŐŐƵŵĂŐĂǁĂƐĂďĂŚĂLJ͕ƉĂƟƉĂŐͲĂůĂŐĂƐĂĂŬŝŶŐϮͲƚĂŽŶŐĂŶĂŬ na lalaki at sa aking 3-‐buwang sanggol na si Issa. Nagpapasuso ako ngunit balak ko huminto na kasi palagi akong pagod. Ako ay si Edith, at anak ko si Serena na 2 buwang gulang pa lamang. Ako ay nagtatrabaho sa isang opisina ng gobyerno. Nagsimula akong magpasuso pagkapanganak ko. Ngayong malapit na akong bumalik sa trabaho, pinag-‐ iisipan ko kung magpapatuloy pa ako sa pagpapasuso o bibigyan ko na lang ng si Serena ng karagdagang pagkain gaya ng pormulang gatas, gulay at prutas. Ako si Dahlia, at may pinapasuso akong apat na buwang Baby, si Malen. Ako ay nasa bahay lang. Kahapon, sumama ang aking pakiramdam. Para akong ůĂůĂŐŶĂƟŶ͕ŬĂƐŝĂŬŽĂLJƐŝŶŝƐŝƉŽŶĂƚŝŶƵƵďŽŶŝƚŽŶŐŵŐĂŶĂŬĂƌĂĂŶŐĂƌĂǁ͘WŝŶĂŐͲ iisipan ko na huwag munang magpapasuso. ŬŽƐŝ,ĞŝĚĞ͕ĂƚŬĂƉĂƉĂŶŐĂŶĂŬŬŽůĂŶŐƐĂŝƐĂŶŐŵĂƚĞƌŶŝƚLJĐůŝŶŝĐŶŐŝƐĂŶŐ malusog na batang babae, na pinangalanan kong Lucy. Gusto ko sanang magpasuso ngunit walang lumalabas na gatas. Ang aking asawa ay nagsabing gumamit muna ako ng pormulang gatas, habang hinihintay ko na magkaroon ng gatas. Ako si Carolina at ay may anak ako na edad 2-‐buwan. Si Baby Tessie ay masayahin. Ngunit nitong mga nakaraang araw ay matamlay siya at ayaw sumuso. Kinunan ko siya ng temperature, meron siyang lagnat kasi 38 degrees C ang nabasa ko sa thermometer. Ako si Anna, at may dalawa akong anak na lalaki, edad 2 at 3 taong gulang ŶĂ͘EŐĂLJŽŶĂŬŽĂLJďƵŶƟƐĂƚŵĂŐǁĂǁĂůŽŶŐďƵǁĂŶŶĂ͘WƵŵƵŶƚĂĂŬŽƐĂ health center para sa aking buwanang check-‐up. Nakita ko si Merci, isang Gumagabay sa mga Nanay. Lumapit ako at nagtanong, “Sa unang 2 anak ko, hindi ako nagpasuso at ako ay nagtatrabaho. Ngayon, nasa bahay lang ako. 'ƵƐƚŽŬŽƐĂŶĂŐŵĂŐƉĂƐƵƐŽƉĂƌĂŵĂŬĂƟƉŝĚĂŬŽƐĂŐĂƐƚŽƐĂƚŵĂďĂǁĂƐĂŶĂŶŐ maraming gawain. Magkaroon pa kaya ako ng gatas? Ako ay 32 taong gulang ŶĂ͘͟ Ako ay si Nancy at kapapanganak ko lang kahapon. Kambal na babae ang mga ĂŶĂŬŬŽ͘,ŝŶĚŝĂŬŽŚĂŶĚĂŶŐŵĂŐͲĂůĂŐĂŶŐϮďĂďŝĞƐ͘ĂůĂŬŬƵŶŐŵĂŐƉĂƐƵƐŽ͕ ƉĂƌĂŵĂŬĂƟƉŝĚ͘'ƵƐƚŽŬƵŶŐŵĂůĂŵĂŶŬƵŶŐƐĂƉĂƚďĂĂŶŐŐĂƚĂƐŬŽƉĂƌĂƐĂϮ sanggol. 94 Tama Sapat Ekslusibo Ang pangatlong Baby ng kumare ko ay binggot. Gusto niya magpasuso kasi wala daw silang pambili ng gatas. Paano daw siya magpapasuso? Anong isasagot ko? Nagpasuso ako ngunit normal naman ang aking anim na buwang anak na si Daniella. ŶŐŐĂŐĂŶĂƉŶĂ͚EĂŶĂLJ͛ 'ĂŵŝƟŶĂŶŐƐĂůĂLJƐĂLJƐĂŬĂƌĚŶĂďŝŶŝŐĂLJƐĂŝLJŽ͘ Ang Gumagabay ang magbibigay gabay sa iyo sa iyong kalagayan. Ang ibang kalahok sa grupo ay magmamasid. Bigyan mo ang sarili mo at ng sanggol (kung mayroon sa salaysay) ng mga pangalan at sabihin mo ito sa iyong tagagabay. ^ĂŐƵƟŶĂŶŐŵŐĂƚĂŶŽŶŐŶŐ'ƵŵĂŐĂďĂLJŵƵůĂƐĂŝLJŽŶŐƐĂůĂLJĂƐĂLJ͘,ƵǁĂŐ ibigay lahat ng impormasyon agad. Kapag gumagamit ng magandang kakayahan sa pakikinig at pag-‐unawa ang iyong tagagabay, at pakiramdam niya interesado ka sa kanya, maaari kang magsabi nang higit pa. Sesyon 10 Ako si Marose, at kasama ko ang Nanay sa aming tahanan. Minsan, tumutulong si Nanay sa pag-‐alaga ng apo niyang edad 4-‐buwan. Sabi niya sa akin, painumin ko si Baby ng juice. Pwede ko na kayang bigyan ng juice si Baby? ŶŐŐĂŐĂŶĂƉŶĂ͚'ƵŵĂŐĂďĂLJ͛ <ƵŶŐŝŬĂǁĂŶŐŐĂŐĂŶĂƉŶĂ͚'ƵŵĂŐĂďĂLJ͕͛ďĂƟŝŶƐŝEĂŶĂLJĂƚŝƉĂŬŝůĂůĂĂŶŐƐĂƌŝůŝ͘ ůĂŵŝŶŵŽĂŶŐŬĂŶLJĂŶŐƉĂŶŐĂůĂŶĂƚƐĂŬĂŶLJĂŶŐĂďLJĂƚŐĂŵŝƟŶŵŽĂŶŐŵŐĂ ito. DĂŐƚĂŶŽŶŐŶŐŝƐĂŽĚĂůĂǁĂŶŐ͚ŽƉĞŶƋƵĞƐƟŽŶƐ͛ƉĂƌĂŵĂŐƐŝŵƵůĂŶŐƵƐĂƉĂŶĂƚ alamin kung bakit siya kumunsulta sa iyo. 'ĂŵŝƟŶĂŶŐďĂǁĂ͛ƚŝƐĂŶŐŬĂŬĂLJĂŚĂŶƐĂƉĂŐŐĂŐĂďĂLJƵƉĂŶŐŵĂďƵŚĂLJĂŶƐŝLJĂ ng loob na kausapin ka. ŶŐŐĂŐĂŶĂƉŶĂ͚EĂŐŵĂŵĂƐŝĚ͛ <ĂƉĂŐŝŬĂǁĂLJŶĂŐŵĂŵĂƐŝĚ͕ŐĂŵŝƟŶĂŶŐ͚ŽƵŶƐĞůŝŶŐ^ŬŝůůƐŚĞĐŬůŝƐƚ͛͘ Magmasid kung anong kakayahan ang ginamit ng tagagabay, alin doon ang hindi ginamit, at alin ang di nagamit nang maayos. Markahan ng lapis ang iyong pagmamasid sa iyong listahan. Pagkatapos ng ’role-‐play’, purihin ang pagganap ng ’tagagabay’ at ŵĂŐŵƵŶŐŬĂŚŝŬƵŶŐƉĂĂŶŽƉĂŵĂƉĂƉĂďƵƟĂŶŐŐŝŶĂǁĂŶŝLJĂ͘ Tama Sapat Ekslusibo 95 Sesyon 10 96 Tama Sapat Ekslusibo Mga Nilalaman Panimula Ano ang Milk Code? Anu-‐ano ang mga produktong nasasaklawan ng Milk Code? Mga Patakaran Mga batas sa donasyon Mga Pagbabawal/ Paglabag Monitor ng Milk Code Pag-‐report/Pag-‐ulat Paano at saan maaaring ibigay ang report? Anong kaparusahan ang maaaring ipataw sa paglabag sa Milk Code? Glosaryo Tama Sapat Ekslusibo Sesyon 11 Ang Gabay Ng Monitor Sa Milk Code (Batas Gatas) 97 Sesyon 11 Ang ‘skin-‐to skin’ contact sa pagpapasuso ay nagbibigay ng ŵĂƟďĂLJŶĂƉĂŐďƵďƵŬůŽĚƐĂƉĂŐŝƚĂŶŶŐŝŶĂĂƚƐĂŬĂŶLJĂŶŐ sanggol. Panimula Ang bawa’t ina ay may karapatang magpasuso at bawa’t bata ay may karapatang sumuso sa ina. tĂůĂŶĂŶŐŵĂƐŚŝŐŝƚƉĂƐĂ<ĂƚĂĂƐͲƚĂĂƐĂŶŐ,ƵŬƵŵĂŶĂŶŐŬƵŵŝůĂůĂ͗ “ Ang pinakamagaling para sa isang sanggol ay ang gatas ng ina. Wala nang mas dakila pa kaysa sa isang ina na alagaan ang minamahal na anak mula sa kanyang sinapupunan. Ang pinakahuwaran ay para sa bawat batang Pilipino ay ikalugod ang ŵŐĂĚŝŵĂƉĂƉĂŶƚĂLJĂŶŐŬĂďƵƟŚĂŶŶŐŐĂƚĂƐŶŐŝŶĂ͘͟ May isang malawak na pagsasaliksik na nagsasaad ng kahalagahan ng pagpapasuso at gayon din ang mga nauugnay na panganib ng pagpapasuso sa bote. Ilan sa mga halimbawa sa pagsusuri ay nabanggit sa isang nalathalang polyetong na may pamagat na ͞ZŝƐŬƐŽĨ&ŽƌŵƵůĂ&ĞĞĚŝŶŐ͕ƌŝĞĨŶŶŽŶƚĂƚĞĚŝďůŝŽŐƌĂƉŚLJ͕͟ŶĂŝŶŝŚĂŶĚĂĂƚŝŶŝůŝŵďĂŐŶŐ /E&dĂŶĂĚĂŶŽŽŶŐEŽďLJĞŵďƌĞϮϬϬϮ͘;ƉĂŶŐĂůĂǁĂŶŐƌĞďŝƐLJŽŶ,ƵůLJŽϮϬϬϲͿ͘ŶŐŵŐĂ resulta ng mga pagsusuri ay nasa susunod na pahina. 98 Tama Sapat Ekslusibo Para sa mga sanggol at mga bata Asthma o hika, allergy, malubhang karamdaman sa paghinga, impeksyon mula sa nadumhan na gatas pormula, kakulangan sa mga sustansiya, kanser sa mga kabataan, ŵŐĂƚĂůĂŵĂŬŶĂŬĂƌĂŵĚĂŵĂŶ͕ĚLJĂďĞƟƐ͕ŵŐĂƐĂŬŝƚƐĂƉƵƐŽ͕ŬĂƚĂďĂĂŶŽƐŽďƌĂŶŐ ƟŵďĂŶŐ͕ŵŐĂŝŵƉĞŬƐLJŽŶƐĂƟLJĂŶĂƚďŝƚƵŬĂ͕ƉĂŐŬĂŵĂƚĂLJ͕ůƵŐĂĂƚŵŐĂŝŵƉĞŬƐLJŽŶƐĂ ƚĂŝŶŐĂ͕ŵŐĂŶĞŐĂƟďŽŶŐďƵŶŐĂŶŐŵŐĂĚƵŵŝƐĂŬĂƉĂůŝŐŝƌĂŶ͕͞ĂůƚĞƌĞĚŽĐĐůƵƐŝŽŶ͟Ž pagbabago sa pagkagat ng ngipin. Pagbaba ng pagpapaunlad sa kaalaman Sesyon 11 Mga Panganib ng Pagpapasuso ng Pormula Para sa mga Ina <ĂŶƐĞƌƐĂƐƵƐŽ͕ƐŽďƌĂŶŐƟŵďĂŶŐŽŬĂƚĂďĂĂŶ͕ŬĂŶƐĞƌƐĂŽďĂƌLJŽ͕ŬĂŶƐĞƌŶŐ ĞŶĚŽŵĞƚƌŝƵŵ͕ŽƐƚĞŽƉŽƌŽƐŝƐ͕ƉĂŵĂŵĂŐĂŶŐŬĂƐƵŬĂƐƵĂŶ͕ĚLJĂďĞƟƐ͘ Nabawasang likas na pag-‐eespasyo para sa pagdadalantao Karagdagang tensyon at pagkabalisa Ito ay ilan lamang sa mga dahilan kung bakit kailangang ipagtanggol at pangalagaan ang ƉĂŐƉĂƉĂƐƵƐŽ͘^ĂŬĂďƵƟŚĂŶŐƉĂůĂĚ͕ŵĂLJƌŽŽŶ͞D/><K͘͟ Ang mga sanggol na kulang sa buwan ay kailangan ng gatas ng ina upang pasiglahin ang kanyang resistensiya at ang kanyang paglilinang ng kaisipan. Ang mga inang nagsilang sa sanggol na kulang sa buwan ay kailangang igiit na ang gatas ng ina lamang ang ibigay lalong lalo na sa unang bahagi ng pagpapasuso na kung saan ang kolostrum o unang gatas ay dumadaloy. Tama Sapat Ekslusibo 99 Sesyon 11 AŶŐƉĂŐƟƟƉŽŶŶŐŵŐĂŝŶĂŚĂďĂŶŐŶĂŐƐĂƐĂŶĂLJƐĂƉƵůŽŶŐŶŐ pagpapasuso at pagpapayo tungkol sa wastong pagpapasuso. Ano ang Milk Code? ŶŐ͘K͘ϱϭ͕ŬĂƌĂŶŝǁĂŶŐƟŶƵƚƵŬŽLJŶĂ͞dŚĞDŝůŬŽĚĞ͕͟ĂLJŝƐĂŶŐďĂƚĂƐŶĂŶĂŐůĂůĂLJŽŶŶĂ makatulong sa pagbibigay ng ligtas at sapat na nutrisyon sa mga sanggol sa pamamagitan ng pagpapalaganap ng pagpapasuso at ang pag-‐aayos ng pagtataguyod, pamamahagi, pangangalakal, pag-‐aanunsiyo, pag-‐uugnay sa mga produktong pampubliko, at mga serbisyong nagbibigay kaalaman tungkol sa gatas pormula at iba pang produktong nasasaklawan nito. Ano ang mga produktong nasasaklawan ng Milk Code? Mga produktong ipinamamalit sa gatas ng ina, kasama na rito ang gatas pormula at suplementong gatas. Mga pagkain, inumin, at ibang mga produktong gatas (kung kailan pinagbibili o pinapakilalang naaangkop, mayroon man o walang pagbabago, para sa kabahagi o kabuuang kapalit ng gatas ng ina). Mga karagdagang pagkaing ibinibigay sa pamamagitan ng bote Mga botelya ng gatas at tsupon Ang gatas ng ina ay pinakamahalaga para makamtan ng iyong sanggol ang sapat at napipintong paglaki. 100 Tama Sapat Ekslusibo Ang eksklusibong pagpapasuso (pagbibigay ng gatas lamang ng ina) ay para sa mga sanggol mula pagka-‐panganak hanggang 6 na buwan. Ang gatas ng ina ay walang kapalit o kahalili. TANDAAN: Ang pagpapasuso ay pinakamahusay sa mga sanggol lalong-‐lalo na sa panahon ng mga sakuna. Sesyon 11 Mga Patakaran Bilang karagdagan sa pagpapasuso, naaangkop at ligtas na karagdagang pagkain ng mga sanggol ay kailangang mag-‐umpisa sa 6 na buwan pataas. Ang pagpapasuso ay naaangkop pa rin sa mga bata may edad hanggang 2 taon. Ang gatas pormula ay maaaring makasama sa kalusugan ng bata at maaaring makapinsala sa kanyang pagkahubog. Ang iba pang mga produkto tulad ng tsupon, botelya ng gatas, at iba ƉĂŶŐĂƌƟƉŝƐLJĂůŶĂŐĂŵŝƚƐĂƉĂƉĂƉĂŬĂŝŶĂLJƉŝŶĂŐďĂďĂǁĂůƐĂŵŐĂƉĂƐŝůŝĚĂĚ pangkalusugan. Mga Alituntunin sa Donasyon Ang pagkakaloob bilang donasyon ng mga produkto at kagamitan na siyang pinapaliwanag at nasasaklawan ng Milk Code ay mahigpit na pinagbabawal. Ang ibang donasyon na binigay sa ano mang uri -‐ materyal o pinansyal-‐ mula sa mga kompanya/gumagawa ng gatas at ang kanilang mga kinatawan ay ŬĂŝůĂŶŐĂŶŐŝƐĂŶŐŐƵŶŝƐĂ͞/ŶƚĞƌͲŐĞŶĐLJŽŵŵŝƩĞĞ;/Ϳ͟ƉĂƌĂƐĂŬĂƵŬƵůĂŶŐ ƉĂŐƉĂƉĂƟďĂLJ͘ Mga Pagbabawal/Paglabag Ang pag-‐aanunsiyo, pagpapalaganap at iba pang gamit sa pangangalakal na ŚŝŶĚŝƉŝŶĂŐƟďĂLJŶŐ/͘ TANDAAN: ŶŐŵŐĂŐĂŵŝƚƐĂƉĂŶŐĂŶŐĂůĂŬĂůŶĂƉŝŶĂŐƟďĂLJŶŐ/ĂLJŵĂLJ ďŝůĂŶŐŶŐŬĂƟďĂLJĂŶŶŐ/ƐĂŐĂŶŝƚŽŶŐƉŽƌŵĂƚ͗/KϱϭEŽ͘ϭϬͲͺͺͺ Tama Sapat Ekslusibo 101 Sesyon 11 ŶŐƉĂŐďŝďŝŐĂLJŶŐŵŐĂ͞ƐĂŵƉůĞƐ͞Ž͚ƉĂƟŬŝŵ͛ĂƚŵŐĂŬĂŐĂŵŝƚĂŶŶŐŵŐĂ nasasakop na produkto sa kanino mang mamamayan, mga pagamutan, pasilidad pangkalusugan, mga tauhan/empleyado ng kabuuan ng mga nangangalaga sa kalusugan, ganoon din ang miyembro ng kanilang pamilya. ŶŐƉĂŐͲĂĂŶƵŶƐLJŽƐĂƉĂŵĂŵĂŐŝƚĂŶŶŐƉĂŐƟƟŶĚĂ͕ƉĂŐďŝďŝŐĂLJŶŐ͞ƉĂƟŬŝŵ͛ o samples, o ano mang kagamitan sa pagtataguyod upang makabenta nang ƚƵǁŝƌĂŶƐĂŵŐĂŵĂŵŝŵŝůŝŶĂŶŐƟŶŐŝĂŶ͘;,ĂůŝŵďĂǁĂͲĞƐƉĞƐLJĂůŶĂƉĂŐůĂůĂŚĂĚ ŶŐƉƌŽĚƵŬƚŽ͕ŬƵƉŽŶƉĂŶŐͲĚŝƐŬǁĞŶƚŽ͕ŐĂŶƟŵƉĂůĂ͕ĞƐƉĞƐLJĂůŶĂƉƌĞƐLJŽ͕ďŽŶƵƐ͕ Ăƚ͞ƟĞͲŝŶƐĂůĞƐ͕͛ůŽƐƐͲůĞĂĚĞƌƐ͕ƉƌĞŵLJŽŽƌĞŐĂůŽͿ͘ Ang pagpapasuso ay ang pinakamahuisay sa mga sanggol lalo na sa panahon ng mga sakuna. Mga regalo, kalakal, o kasangkapan (na maaaring magtaguyod ng mga kapalit ng gatas ng ina o paggamit ng botelya sa pagpapasuso ng bata) na binibigay sa mga inang nagdadalantao, mga ina ng sanggol, taong-‐bayan at lahat ng mga ina. Tuwiran o di-‐tuwirang pagtataguyod ng mga produktong nasasaklaw ng batas sa mga nagdadalantao o mga ina ng mga sanggol. Mga regalo sa ano mang uri, may pangalan man o wala ng kompanya, logo o tatak, na bigay ng mga kompanya na gumagawa ng gatas, mga tagapamahagi at mga kumakatawan sa mga produktong nasasaklaw ng batas, sa kanino mang miyembro ng mamamayan, mga pagamutan, at iba pang pasilidad pang kalusugan, kasama ang kanilang mga manggagawa at miyembro ng kanilang pamilya. 102 Tama Sapat Ekslusibo Sesyon 11 Pagtataguyod ng gatas pormula at iba pang produktong nasasaklawan ng batas sa buong kabuuan ng mga nangangalaga sa kalusugan. Ang pagpapahina sa kahalagahan ng pagpapasuso ( halimbawa, ang lahatang pagreseta ng gatas pormula na walang medikal o iba pang tunay na kadahilanan). Ang pagpapakita ng mga produktong nasasaklawan ng Milk Code o mga paskil at poster ng mga produktong ito sa pasilidad ng kalusugan. DŐĂƉĂŶŐĂŶŝďŶŐĂƌƟƉŝƐLJĂůŶĂƉĂŐƉĂƉĂŬĂŝŶĂLJŶĂŬĂŬĂƉŝŶƐĂůĂƐĂŬĂůƵƐƵŐĂŶŶŐ mga sanggol at mga bata. ŶŐƉĂŐŐĂŵŝƚŶŐƉƌŽƉĞƐLJŽŶĂůŶĂƐĞƌďŝƐLJŽŶŐŵŐĂŬŝŶĂƚĂǁĂŶ͕͞ŵŽƚŚĞƌĐƌĂŌ ŶƵƌƐĞƐ͕͟ŽŬĂŚĂůŝŶƚƵůĂĚŶĂƚĂƵŚĂŶŶĂďŝŶŝŐLJĂŶŽďŝŶĂLJĂƌĂŶŶŐŵŐĂƚĂŐĂŐĂǁĂ o tagapamahagi ng mga produktong nasasaklawan ng Milk Code sa kabuuan ng mga tagapangalaga ng kalusugan. DŐĂƚƵůŽŶŐ͕ůŽŐŝƐƟŬĂ͕ŽƉĂŐƐĂƐĂŶĂLJ͕ŵŐĂƉĂŶŐŐĂŶLJĂŬƉŝŶĂŶƐLJĂůŽŵĂƚĞƌLJĂů͕ mga regalo sa ano mang uri mula sa mga kompanyang gumagawa ng gatas pormula, sa mga “health workers͘͟ Mga kaalaman na nagsasaad o nagbibigay paniwala na ang pagpapasuso sa bote ay kapantay o mas higit pa sa pagpapasuso sa gatas ng ina. Pagtanggap ng pangganyak pinansyal o materyal o regalo sa ano mang uri, ŵƵůĂƐĂŵŐĂŬŽŵƉĂŶLJĂŶŐŐĂƚĂƐ͕ŶŐ͞ŚĞĂůƚŚǁŽƌŬĞƌ͘͟ WĂŐďŝďŝŐĂLJŶŐŵŐĂ͞ƐĂŵƉůĞƐ͟ŽƉĂƟŬŝŵŶĂŐĂƚĂƐƉŽƌŵƵůĂŽŝďĂƉĂŶŐ produktong nasasaklawan ng code, o mga kagamitan at kasangkapan para sa paghahanda o gamit ng mga “health workers͘͟ WĂŐďŝďŝŐĂLJŶŐ͞ƐĂŵƉůĞƐ͟ŶŐŐĂƚĂƐƉŽƌŵƵůĂƐĂŵŐĂŝŶĂŶŐŶĂŐĚĂĚĂůĂŶƚĂŽĂƚ ŵŐĂŝŶĂŶŐŵŐĂƐĂŶŐŐŽůŽƐĂŬĂŶŝŶŽŵĂŶŐŬĂƉĂŵŝůLJĂŶŐ͞ŚĞĂůƚŚǁŽƌŬĞƌ͘͟ DŐĂŬĂĂůĂŵĂŶŐƉĂŶŐŬĂůƵƐƵŐĂŶĂƚƉĂŶŐͲŶƵƚƌŝƐLJŽŶƐĂŵŐĂĞƟŬĞƚĂĂƚŵŐĂƉĂŐͲ aanunsyo. DŐĂŵĂůŝĂƚŶĂŬĂůŝůŝƚŽŶŐŝŵƉŽƌŵĂƐLJŽŶŽŬĂĂůĂŵĂŶƐĂŵŐĂĞƟŬĞƚĂĂƚƉĂŐͲ aanunsyo. DŐĂƐĂůŝƚĂ͕ůĂƌĂǁĂŶ͕ŽŬĂĂůĂŵĂŶŶĂŶĂŐƉĂƉĂŚŝŶĂƐĂŵŐĂŬĂďƵƟŚĂŶĂƚŚŝŐŝƚŶĂ kagalingan ng pagpapasuso, o nag-‐iidolo sa paggamit ng mga kahalili ng gatas ng ina at mga suplementong gatas. DŐĂ,ĂůŝŵďĂǁĂ͗ Mga larawan ng mga sanggol at mga bata na kasama ang kanilang magulang, ŬĂƉĂƟĚ͕ŵŐĂůŽůŽ͛ƚůŽůĂ͕ĂƚŝďĂƉĂŶŐŬĂŵĂŐͲĂŶĂŬ͕LJĂLJĂ͘ DŐĂŬĂƚĂŐĂŶŐ͞ŚƵŵĂŶŝnjĞĚ͟͞ŵĂƚĞƌŶĂůŝnjĞĚ͕͟͞ĐůŽƐĞƚŽŵŽƚŚĞƌ͛ƐŵŝůŬ͟Ž katulad na salita sa paglalarawan ng mga kahalili o kapalit sa gatas ng ina o suplementong gatas. Mga larawan o mga salitang nag-‐iidolo sa paggamit ng gatas pormula. Pagbubukas ng lata o kahon sa mga lugar na namamahagi, kasama na rin ang ŵŐĂƉŝŶĂŬĂŵĂůŝŝƚŶĂƟŶĚĂŚĂŶƉĂƌĂƐĂůĂLJƵŶŝŶŐŝƟŶĚĂŶĂŶŐƟŶŐŝͲƟŶŐŝĂŶŐ mga gatas nang tasa-‐tasa, bag o sa ano mang paraan. DŐĂůĂůĂŐLJĂŶͬĞƟŬĞƚĂŶĂŚŝŶĚŝƐƵŵƵƐƵŶŽĚƐĂ^ŝŬƵůĂƌŶŐ<ĂŐĂǁĂƌĂŶďŝůĂŶŐ 2008-‐0006. Tama Sapat Ekslusibo 103 Sesyon 11 Ang espesyalista sa pagpapasuso ay nagtuturo ng wastong posisyon sa pagpapasuso. Ang Monitor ng Milk Code Ang sino man may lubusang pananagutan sa pangangalaga at pagpapataguyod ng ƉĂŐƉĂƉĂƐƵƐŽĂLJŵĂĂĂƌŝŶŐŵĂŐŝŶŐ͞DŽŶŝƚŽƌ͟ŶŐDŝůŬŽĚĞ͘ Ang Mik Code monitor ay: Nagmamatyag sa pagpapatupad ng Milk Code at mga suliranin na kaakibat. Nagbibigay ulat sa kalagayan ng pagpapatupad ng Milk Code sa Food and ƌƵŐĚŵŝŶŝƐƚƌĂƟŽŶ;&ͿŽdĂŐĂƉĂŶŐĂƐŝǁĂŶŐŵŐĂ'ĂŵŽƚĂƚWĂŐŬĂŝŶ Naghahanap ng patotoo sa mga paglabag sa Milk Code. EĂŐŵĂŵĂƚLJĂŐŶŐŵŐĂĞƟŬĞƚĂĂƚƉĂŵĂŵĂƌĂĂŶŶŐƉĂŶŐĂŶŐĂůĂŬĂůŶŐŵŐĂ produkto na saklaw ng batas sa mga iba’t-‐ibang sentro ng pamamahagi. Pinapatupad ang mga gawaing pagmamatyag sa ano mang oras, o ayon sa ƟLJĂŬŶĂƵůĂƚŽŵƵŶŐŬĂŚŝŵƵůĂƐĂ&ƐĂŬĂŶŝůĂŶŐŶĂƐĂƐĂŬƵƉĂŶ͘ 104 Tama Sapat Ekslusibo A. Ang report o ulat tungkol sa isang inaakalang paglabag sa Milk Code ay kailangang suportado ng mga sumusunod: 1. Petsa at lugar kung saan nangyari o nakita ang paglabag. 2. dŝLJĂŬŶĂůƵŶĂŶ;ƉĂƐŝůŝĚĂĚƉĂŶŐŬĂůƵƐƵŐĂŶ͕ƟŶĚĂŚĂŶ͕ĂŶƵŶƐŝLJŽƐĂds͕ ĞƐƚĂƐLJŽŶŶŐdsŽƌĂĚLJŽͿ 3. WĂƌĂƐĂŵŐĂŶŝůŝŵďĂŐŶĂŵĂƚĞƌLJĂů͕ŬƵŵƵŚĂŶŐ͞ƐĂŵƉůĞ͟ŽůĂƌĂǁĂŶŶŐ paglabag 4. WĂƌĂƐĂĂŶƵŶƐŝLJŽƐĂƌĂĚLJŽͬdsŽŵŐĂƉƌŽŐƌĂŵĂ͕ŬĂŝůĂŶŐĂŶĂŶŐŽƌĂƐŶŐ ƉĂŐͲĞƌĞĂƚĂŶŐĞƐƚĂƐLJŽŶŶŐdsĂƚƌĂĚLJŽ͘ 5. Para sa paglabag na nasa web site, ibigay ang web link. 6. WĂƌĂƐĂŵŐĂƉƌŽĚƵŬƚŽŶŐŵĂLJŶŝůĂďĂŐ;ŵĂůŝŶŐĞƟŬĞƚĂŽŵĂůŝŶŐƚĂƚĂŬͿ͕ isang ‘sample’ ang maaaring bilhin, kasama ang resibo, upang maging bahagi ng ebidensya. Sesyon 11 Pag-report/pag-ulat Paano at saan ibibigay ang report? A. Mga nakasulat na report 1. /ďŝŐĂLJƐĂƵƌĞĂƵŽĨ&ŽŽĚĂŶĚƌƵŐƐ;&ͿĞŶƚƌĂůKĸĐĞŶĂŶĂƐĂ ŝǀŝĐƌŝǀĞ͕&ŝůŝŶǀĞƐƚŽƌƉŽƌĂƚĞŝƚLJ͕ůĂďĂŶŐ͕DƵŶƟŶůƵƉĂŝƚLJ͕ŶĂ nakapangalan sa Director, o 2. /ďŝŐĂLJƐĂŵŐĂƚĂŶŐŐĂƉĂŶŶŐĞŶƚĞƌĨŽƌ,ĞĂůƚŚĞǀĞůŽƉŵĞŶƚ͕ŶĂ ŶĂŬĂƉĂŶŐĂůĂŶƐĂ,ŝƌĞĐƚŽƌ͘ B. Mga Ulat sa Telepono 1. Ibigay ang ulat sa inaakalang paglabag sa FDA IAC Secretariat sa 02-‐807-‐8386. 2. FDA website: www.fda.gov.ph o www.milkcodephilippines.org 3. /ďŝŐĂLJĂŶŐŵŐĂŝŵƉŽƌŵĂƐLJŽŶŶĂŶĂŬĂƐĂĂĚƐĂs//Ͳ͘ Anong kaparusahan ang maaaring ipataw sa paglabag sa Milk Code? Pagkabilanggo mula 2 buwan hanggang isang taon. Multa sa halagang di mababa sa ISANG LIBONG PISO (P1,000.00) at hindi hihigit pa sa TATLUMPUNG LIBONG PISO (P30,000.00) o Suspensyon o pagbawi ng lisensya. Tama Sapat Ekslusibo 105 Sesyon 11 Glosaryo Mga regalo sa ano mang uri-‐ tumutukoy sa regalo sa ano mang anyo-‐ pinansyal, personal, o pangkalakalang pabuya, panghikayat, pangganyak, at ŝďĂƉĂŶŐďŝLJĂLJĂŶĂďŝŶŝŐĂLJŶĂŶŐƟLJĂŬĂŶŽĚŝͲƟLJĂŬĂŶŶŐŵŐĂŬŽŵƉĂŶLJĂ͕ƚĂŐĂͲ pamahagi, at ang kanilang kinatawan ng kanilang produkto na nasasaklaw sa Milk Code. Kabuuan ng mga Nangangalaga sa Kalusugan -‐ Pasilidad Pangkalusugan-‐ tumutukoy sa kabuuan ng mga nangangalaga sa kalusugan kasama nguni’t di na lilimitahan sa health centers, klinika, paanakan at mga pasilidad sa mga ŬůĂƐĞŶŐƉĂŵƉĂŵŝůLJĂ͕ƉĂŐĂŵƵƚĂŶ͕ŵĂƚĞƌŶŝƚLJĐůŝŶŝĐ͕ďĂƌĂŶŐĂLJŚĞĂůƚŚƐƚĂƟŽŶƐ͕ ŚĞĂůƚŚĂŶĚŶƵƚƌŝƟŽŶƉŽƐƚƐĂƚůLJŝŶŐͲŝŶĐůŝŝŶŝĐƐ͘ Health worker -‐ sinumang nagtatrabaho kabahagi ng kabuuang nangangalaga sa kalusugan, propesyonal man o hindi, kabilang ang mga health workers na nagboboluntaryo, Kasama rin dito ang mga health workers sa pribadong ƉƌĂŬƟƐ͘DŐĂƚƌĂĚŝƐLJƵŶĂůĂƚŝďĂƉĂŶŐƚĂŐĂƉĂŶŐĂŶĂŬ͕ĂŶŐŬĂŶŝůĂŶŐŬĂƚƵǁĂŶŐĂƚ iba pang nag boboluntaryo sa komunidad sa mga gawaing pang-‐ kalusugan at pang-‐nutrisyon ay kasama rin. Pangangalakal -‐ tumutukoy sa pagtataguyod, pamamahagi, pagbibili, pag-‐ aanunsiyo, ugnayang pampubliko at mga serbisyong nagbigigay kaalaman. Mga gamit at serbisyo sa pangangalakal -‐ tumutukoy sa mga gawain sa pagtataguyod, pamamahagi, pagbibili, pag-‐aanunsiyo, pakikipag-‐ugnayan, ƉĂŐďŝďŝŐĂLJŬĂĂůĂŵĂŶ͕ƉĂŬŝŬŝƉĂŐƚĂůĂƐƚĂƐĂŶƐĂŝŶƚĞƌŶĞƚ͕ĂƚƉĂŐŚĂŚĂƟĚŶŐ kaalaman sa ano mang paraan, kabilang na dito, nguni’t di nalilimitahan sa ŵŐĂƐƵůĂƚ͕ĞŵĂŝů͕ŵĞŶƐĂŚĞƐĂƚĞdžƚƐ͕ƚĂǁĂŐƐĂƚĞůĞƉŽŶŽ͕ƉĂŐĂĂŶƵŶƐŝLJŽƐĂ website, telebisyon, pelikula, tanghalan, programang pang radyo, naka tape man o hindi. Paalala sa mga Monitors: Iwasan ang hindi makatwiran na pagsisiyasat at pagsamsam ng mga produktong inaakalang may paglabag/o mga materyales sa pag-‐anunsiyo. 106 Tama Sapat Ekslusibo Layunin Maunawaan ang kahalagahan ng pagkuha ng impormasyon at pagtatala nito sa naangkop na form, sa kanilang gawain bilang Gumagabay sa Nanay. Maglarawan para siguraduhing si Nanay ay nauunawaan ang mga kaalamang nakuha sa pamamagitan ng mga tanong na nag-‐uusisa. Pag-‐iiskedyul o pag-‐aayos ng ‘referral’ o ng ‘follow’up sa isang bata. Sesyon 12 Pagkuha ng Mahalagang Impormasyon ĂƚWĂŐͲĂLJŽƐŶŐ͚ZĞĨĞƌƌĂů͛Ăƚ&ŽůůŽǁͲƵƉ͛ Pamamaraan Pagtatanong, pakikinig at pagsusulat Aktual na pagtatanong para masagutan ang mga forms Pag-‐uusisa Mga Pag-uusapan Kahalagahan ng mga TSEK forms sa Gawain ng isang Gumagabay sa Nanay Paghango ng Impormasyon at ang Tamang Pagtatala sa TSEK form Pagbibigay ng TSEKlist Card kay Nanay Pag-‐uusisa ng Pang-‐unawa Pag-‐iiskedyul o Pag-‐aayos ng ‘referral’ o ‘follow-‐up’ ng mga bata Gawain ng Grupo Mga Kagamitan Forms, ballpen o lapis Haba ng Sesyon 60 minutos പ Tama Sapat Ekslusibo 107 Sesyon 12 Kahalagahan ng mga TSEK Forms sa Gawain ng isang Gumagabay sa Nanay ^ĂĂŶŵĂŶŐƐĂŵĂŚĂŶ͕ŬĂŝůĂŶŐĂŶŶĂƟŶŐŵĂŬŝůĂůĂĂŶŐďĂǁĂ͛ƚŝƐĂ͙͘ 3 ƉĂƌĂŵĂƵŶĂǁĂĂŶĂƚŵĂƉĂĚĂůŝĂŶŐĂƟŶŐŵŐĂŐĂǁĂŝŶ 3 ŵĂŐŬĂƌŽŽŶŶŐŵŐĂƚĂůĂŶŐŵŐĂEĂŶĂLJŶĂƉǁĞĚĞŶĂƟŶŐďĂůŝŬͲďĂůŝŬĂŶƉĂƌĂ ŵĂŝŶƟĚŝŚĂŶƐŝůĂĂƚŵĂƚƵůƵŶŐĂŶ 3 para sa pag-‐uulat, pagmamasid, pagmamanman, pagsusuri kung nagagawa ŶĂƟŶŶŐŵĂĂLJŽƐĂŶŐŵŐĂƟŶĂŶŐŐĂƉŶĂƟŶŐŐĂǁĂŝŶ Bilang Gumagabay sa Nanay, may pitong (7) forms na kailangang pagsanayan at kabisahin para sa madaling pagtatala ng mga impormasyon kukunin mo sa mga Nanay. 3 Ang mga forms ay ang mga sumusunod: TSEK Form 1 Impormasyon Tungkol sa Sarili ;ĂĐŬŐƌŽƵŶĚ/ŶĨŽƌŵĂƟŽŶͿ TSEK Form 2 Mga Plano sa Pagpapasuso at Pagpapakain (Feeding Plans) TSEK Form 3 Buod ng Paraan ng Pagpapakain sa Sanggol ;^ƵŵŵĂƌLJŽĨ/ŶĨĂŶƚ&ĞĞĚŝŶŐWƌĂĐƟĐĞƐͿ TSEK Form 4A Uri ng Plano ng Ina sa Pagpapakain ;ůĂƐƐŝĮĐĂƟŽŶŽĨ&ĞĞĚŝŶŐWůĂŶƐͿ ŬĂŝůĂŶŐĂŶŐŝͲƐƵŵŝƚĞƐĂƵŶĂŶŐůŝŶŐŐŽŶŐ,ƵůLJŽ TSEK Form 4B Uri ng Plano ng Ina sa Pagpapakain ;ůĂƐƐŝĮĐĂƟŽŶŽĨ&ĞĞĚŝŶŐWůĂŶƐͿ kailangang i-‐sumite sa unang linggo ng Enero TSEK Form 5A Uri ng Paraan ng Pagpapakain sa Sanggol ;ůĂƐƐŝĮĐĂƟŽŶŽĨ/ŶĨĂŶƚ&ĞĞĚŝŶŐWƌĂĐƟĐĞƐͿ ŬĂŝůĂŶŐĂŶŐŝͲƐƵŵŝƚĞƐĂƵŶĂŶŐůŝŶŐŐŽŶŐ,ƵůLJŽ TSEK Form 5B Uri ng Paraan ng Pagpapakain sa Sanggol ;ůĂƐƐŝĮĐĂƟŽŶŽĨ/ŶĨĂŶƚ&ĞĞĚŝŶŐWƌĂĐƟĐĞƐͿ kailangang i-‐sumite sa unang linggo ng Enero EĂŬĂůĂŐĂLJƐĂĚƵůŽŶŐƐĞƐLJŽŶŐŝƚŽĂŶŐŵŐĂĨŽƌŵƐŶĂŝLJŽŶŐŐĂŐĂŵŝƟŶďŝůĂŶŐŵŐĂ Gumagabay sa Nanay. Pag-‐aralan at kabisahin, para mas madali ang paghango ng mga kinakailangang impormasyon at ang pagtatala nito. 108 Tama Sapat Ekslusibo Ang pagkuha ng impormasyon tungkol sa mga Nanay na iyong gagabayan ay nangangailangan ng sapat na kakayahan, upang maging tama at walang pagkiling (bias). dŝŶŐŶĂŶŶĂƟŶĂŶŐd^<&Žƌŵϭ͘/ƚŽĂLJƉĂŐŚĂŶŐŽŶŐŝŵƉŽƌŵĂƐLJŽŶƚƵŶŐŬŽůƐĂEĂŶĂLJ na iyong gagabayan. 3 Ang unang mga impormasyon sa form ay pangalan ni Nanay, ang kanilang adres, sityo, barangay, bayan o lungsod. 3 Kasunod ay mga katanungan tungkol sa mga bagay-‐bagay sa isang Nanay na ďƵŶƟƐ͕ŽEĂŶĂLJŶĂŶĂŬĂƉĂŶŐĂŶĂŬŶĂ͘ 3 Sa pagtatanong ng mga ito, may paalala sa form na huwag sasabihin sa Nanay yaong mga posibleng kasagutan. Mahalaga ito kasi nakalagay na sa form ang mga pwedeng sagot ni Nanay. 3 Ang mga sagot ay inilagay para mapadali ang iyong gawain. Ang gagawin mo na lang ay lagyan ng tsek (3ͿĂŶŐŬĂŚŽŶ;ďŽdžͿŶĂŬĂƚĂƉĂƚŶŐƐĂŐŽƚŶŝEĂŶĂLJ͘ 3 Mas matagal at mahirap kung isusulat mo pa ang kasagutan. 3 Gayunpaman, may isang kahon na nakalagay ay iba pa, pakituloy. 3 Ito ang lalagyan mo ng tsek kung wala yung sagot sa listahan, at idedetalye mo doon sa blangkong linya ang sagot. Sesyon 12 Pagkuha ng Mahahalagang Impormasyon at Pagtatala ,ĂůŝŵďĂǁĂ͕ƟŶŐŶĂŶŶĂƟŶĂŶŐƚĂŶŽŶŐηϱƐĂd^<&Žƌŵϭ͘ 5. Sino ang nagpapakain sa bunsong anak? (Lagyan ng tsek ang sagot na pinakaangkop) Ina Ama <ĂƉĂƟĚ Lola Iba pa, pakituloy ________________ <ƵŶŐƐŝŶĂďŝŶŐEĂŶĂLJ͕͞ŶĂƐŝdĂƚĂLJŶŝLJĂĂŶŐŶĂŐƉĂƉĂŬĂŝŶƐĂďƵŶƐŽ͕͟ŝͲƚƐĞŬŶŝLJŽ ang kahon ng iba pa, at isulat sa blangkong linya ang Tatay. Paalala Ang mga posibleng sagot ng Nanay sa iyong mga katanungan ay naka-‐ sulat na sa form, para mapadali ang iyong pagtatala. Ngunit hindi dapat sabihin ito sa Nanay. Antayin kung ano ang sagot niya, at hanapin sa ůŝƐƚĂŚĂŶ͘<ƵŶŐǁĂůĂ͕ŐĂŵŝƟŶĂŶŐŬĂŚŽŶŶŐŝďĂƉĂ͕ĂƚŝůĂŐĂLJĂŶŐƐĂŐŽƚ niya dun. Tama Sapat Ekslusibo 109 Sesyon 12 DĂŚĂůĂŐĂŚĂŶŐŵĂƚĂŶĚĂĂŶŶĂƟŶŝƚŽŬĂƐŝŬĂƌĂŵŝŚĂŶƐĂŵŐĂƚĂŶŽŶŐĂLJŐĂŶƵŶĂŶŐ pagtatala. Ilagay ang petsa kung kelan ninyo kinuha ang mga impormasyon sa Nanay. Pagbibigay ng TSEKlist Card kay Nanay May TSEKlist Card si Nanay. /ƚŽĂLJƉĂƌĂŶŐŝŶĚĞdžĐĂƌĚŬƵŶŐƐĂĂŶŶĂŬĂůĂŐĂLJĂŶŐŐƵƐƚŽŶŝEĂŶĂLJŶĂŵĂŶŐLJĂƌŝ pagkapanganak niya. Importante na maunawaan ito ng Nanay, at maisabi/matalakay niya sa magpapaanak sa kanya. Nakapaloob dito ang mga gagawin ayun sa programang “Unang Yakap, Unang KƌĂƐŶŐƵŚĂLJ͘͟ Sa isang bahagi ng card, nakalagay ang record ng pagpapasuso niya. Kailangan niya ito itsek araw-‐araw, kung nagawa niya ang tama, sapat at eksklusibong pagpapasuso kay Baby. GAWAING GRUPO Kagamitan Kopya ng mga TSEK Forms Mga tagubilin Ang kalahok ay kukuha ng isa pang kalahok. Ang isang kalahok ay magpapangap na Gumagabay sa Nanay at ang isa naman ay gaganap na isang Nanay na Buntis o Kapapanganak lang. Hihingi ang Gumagabay sa Nanay ng isang TSEK Form at lapis sa facilitator. Sila ay maghanap ng isang lugar kung saan sila komportableng makakapag-usap para maitala ang mga impormasyong kinakailangan sa form. Pumili ng unang grupo, bilang halimbawa grupo. Gagawin nila ang ‘question and answer’ sa unahan, para makapakinig ang lahat. Role-Playing Lahat ng kalahok (pares-pares) ay mag “role-play” gamit ang form. Pag-uusisa sa pang-unawa at pag-aayos ng ‘follow-up’. Pakikinig sa mga pointer ng Trainer_Facilitator. Magpalabununtan sa pagkakasunod-sunod ng role playing presentation. 110 Tama Sapat Ekslusibo Sesyon 12 പ Tama Sapat Ekslusibo 111 Sesyon 12 112 Tama Sapat Ekslusibo Sesyon 12 Tama Sapat Ekslusibo 113 Sesyon 12 114 Tama Sapat Ekslusibo Sesyon 12 Tama Sapat Ekslusibo 115 Sesyon 12 116 Tama Sapat Ekslusibo Sesyon 12 Tama Sapat Ekslusibo 117 Sesyon 12 118 Tama Sapat Ekslusibo Sesyon 12 Tama Sapat Ekslusibo 119 Sesyon 12 120 Tama Sapat Ekslusibo Tama Sapat Ekslusibo 121 122 Tama Sapat Ekslusibo ŐĂŝŶƐƚůůKĚĚƐʹ'ĞŶĚĞƌĞĚŚĂůůĞŶŐĞƐƚŽƌĞĂƐƞĞĞĚŝŶŐtʹtŽƌůĚůůŝĂŶĐĞĨŽƌ ƌĞĂƐƞĞĞĚŝŶŐĐƟŽŶΘĞŶƚƌŽ&ĞŵŝŶŝƐƚĂĚĞ/ŶĨŽƌŵĂĐŝŽŶLJĐĐŝŽŶ;&D/EͿ͘ϮϬϬϱ͘ WĞŶĂŶŐ͕DĂůĂLJƐŝĂΘŽƐƚĂZŝĐĂ͘ ƵƐƚƌĂůŝĂŶƌĞĂƐƞĞĞĚŝŶŐƐƐŽĐŝĂƟŽŶŽŵƉŝůĂƟŽŶ<ŝƚŽŶƌĞĂƐƞĞĞĚŝŶŐĂƌĞƐ͘ϭϵϵϱ͘DĞů-‐ bourne, Australia. ĞƐƞĞĞĚŝŶŐ͗'ĞƫŶŐƌĞĂƐƞĞĞĚŝŶŐZŝŐŚƚĨŽƌzŽƵ͘ZĞŶĨƌĞǁ͕DĂƌLJ͕&ŝƐŚĞƌ͕ŚůŽĞĂŶĚƌŵƐ͕ ^ƵnjĂŶŶĞϭϵϵϬ͘ Biblyograpia Biblyograpia ƌĞĂƐƞĞĞĚŝŶŐŽŽŬ͘^ĞĂƌƐ͕tŝůůŝĂŵ͕D͘͘ĂŶĚ^ĞĂƌƐ͕DĂƌƚŚĂ͕Z͘E͘ϮϬϬϬ͘h^͘ ,ĞůƉŝŶŐDŽƚŚĞƌƐƚŽƌĞĂƚƐĨĞĞĚ͘^ĂǀĂŐĞ<ŝŶŐ͕&ĞůŝĐŝƚLJ͕D͘͘/Ŷƚ͛ů/ŶĚŝĂŶĚĂƉƚĂƟŽŶďLJZ͘< Anard M.D. /&E;/ŶƚĞƌŶĂƟŽŶĂůĂďLJĨŽŽĚĐƟŽŶEĞƚǁŽƌŬͿtŽƌŬŝŶŐ'ƌŽƵƉŽŶ,/s^ƚĂƚĞŵĞŶƚ͘ϮϬϬϵ͘ ĨƌŝĐĂ͕^ǁĂnjŝůĂŶĚ͘ Infant and Young Child Feeding Counselling: A Training Course The 3 in 1 Course (Train-‐ Ğƌ͛Ɛ'ƵŝĚĞͿ͘ϮϬϭϬ͘/ŶĚŝĂ͗/&EWE/ΘhE/&/ŶĚŝĂ͘ Infant and Young Child Feeding Counselling: An Integrated Course (Trainer’s Guide). ϮϬϬϲ͘'ĞŶĞǀĂĂŶĚEĞǁzŽƌŬ͗tŽƌůĚ,ĞĂůƚŚKƌŐĂŶŝnjĂƟŽŶΘhE/&͘ Let’s Eat, Learn and Play Booklet. 2007. Marikina City: Arugaan and WABA. >ŝĨĞ^ŬŝůůƐ/ŶĨŽƌŵĂƟŽŶ<ŝƚ͘ϮϬϬϲ͘YƵĞnjŽŶŝƚLJ͗ƌƵŐĂĂŶĂŶĚWůĂŶ/ŶƚĞƌŶĂƟŽŶĂů͘ DŝůŬ͕DŽŶĞLJĂŶĚDĂĚŶĞƐƐ͘ĂƵŵƐůĂŐ͕EĂŽŵŝΘDŝĐŚĞůƐ͕ŝĂ͘ϭϵϵϱ͘h^͘ DŽŶŝƚŽƌƐ͛'ƵŝĚĞƚŽƚŚĞDŝůŬŽĚĞWƌŝŵĞƌ͘K,͕&ŽŽĚĂŶĚƌƵŐĚŵŝŶŝƐƚƌĂƟŽŶĂŶĚhE/-‐ CEF. DŽƚŚĞƌƚŽDŽƚŚĞƌ^ƵƉƉŽƌƚ,ĂŶĚŬ͘ϮϬϬϭ͘h^͘>Ă>ĞĐŚĞ>ĞĂŐƵĞ/ŶƚĞƌŶĂƟŽŶĂůĂŶĚ LINKAGES USA. EĂŬĂŬĂůŝŐƚĂƐĂŶŐ/LJŽŶŐ'ĂƚĂƐ͘DĂŐƉĂƐƵƐŽƐĂ'ŝƚŶĂŶŐ<ĂůĂŵŝĚĂĚ͘ϮϬϭϬ͘DĂŶŝůĂ͗K,͕ Save the Children, UNICEF Manila. Tama Sapat Ekslusibo 123 Biblyograpia ZĞůĂĐƚĂƟŽŶ/ŶƚĞƌǀĞŶƟŽŶ:ŽƵƌŶĞLJŝŶ>ĂŐƵŶĂ͕ZŝnjĂů͕DƵŶƟŶůƵƉĂ͘ϮϬϭϬ͘DĂŶŝůĂ͗ƌƵŐĂĂŶ͕ Save the Children, UNICEF Manila. ^ƵƉƌĞŵĞŽƵƌƚƌĐŚŝǀĞ͘ŽĐƵŵĞŶƚƐƐƵďŵŝƩĞĚĚƵƌŝŶŐƚŚĞŽƵƌƚĐĂƐĞWƵďůŝĐ,ĞĂƌŝŶŐ W,WʹWŚĂƌŵĂĐĞƵƟĐĂů,ĞĂůƚŚĐĂƌĞƐƐŽĐŝĂƟŽŶŽĨƚŚĞWŚŝůŝƉƉŝŶĞƐǀƐ͘ĞƉĂƌƚŵĞŶƚŽĨ ,ĞĂůƚŚ;K,Ϳ͘ϮϬϬϲ͘DĂŶŝůĂ͘ dŚĞƌĞĂƐƞĞĞĚŝŶŐŶƐǁĞƌŽŽŬ͘ϮϬϬϭ͘h^͗>Ă>ĞĐŚĞ>ĞĂŐƵĞ/ŶƚĞƌŶĂƟŽŶĂů͘dŚĞDŝůŬŽĨ ,ƵŵĂŶ<ŝŶĚŶĞƐƐ͘&ƌĂŶĐŝƐ͕^ŽůǀĞŝŐ͕:ĂŵĞƐ͕^ĞůŵĂ͕:ŽŶĞƐ^ĐŚĞůůĞŶďĞƌŐ͕WŚŽĞďĞ͕ĂŶĚ >ŽƉĞnjͲ:ŽŶĞƐ͕EŝŶĂ͘ϮϬϬϭ͘ŶŐůĂŶĚ͘ dŚĞWŽůŝƟĐƐŽĨƌĞĂƐƞĞĞĚŝŶŐ͘ϭϵϵϴ͘WĂůŵĞƌ͕'ĂďƌŝĞůůĞ͘h<͘ dŚĞtŽŵĂŶůLJƌƚŽĨƌĞĂƐƞĞĞĚŝŶŐ͘ϮϬϭϬ͘h^͗>Ă>ĞĐŚĞ>ĞĂŐƵĞ/ŶƚĞƌŶĂƟŽŶĂů͘ hŶĚĞƌƐƚĂŶĚŝŶŐƌĞĂƚƐĨĞĞĚŝŶŐĂŶĚ,ŽǁƚŽ^ƵĐĐĞĞĚ͘ůŝnjĂďĞƚŚ,ĞůƐŝŶŐĂŶĚŶŶĂʹWŝĂ ,ćŐŐŬǀŝƐƚ͘ϮϬϭϬ͘EŽƌǁĂLJ͘ 124 Tama Sapat Ekslusibo Layunin Maipakita ang kahalagahan ng pagpapasuso ni Nanay kay Baby, kahit isa o pareho silang maysakit ANNEX 1 May Sakit si Nanay, May Sakit si Baby Pamamaraan Salaysay (Case Studies) Mga Pag-uusapan Baby na naninilaw (jaundice) Baby na Kulang sa Timbang o Kulang sa Buwan Baby na may Bingot May Sakit si Nanay DŐĂ'ĂŵŽƚŶĂDĂĂƌŝŶŐ/ŶƵŵŝŶ,ĂďĂŶŐEĂŐƉĂƉĂƐƵƐŽƐŝEĂŶĂLJ Nanay na may Tuberkulosis EĂŶĂLJŶĂŵĂLJ,/s Mga Kagamitan WŽǁĞƌƉŽŝŶƚƉƌĞƐĞŶƚĂƟŽŶ͕ŵŐĂůĂƌĂǁĂŶŚĂŶŐŽƐĂƚƵŶĂLJŶĂďƵŚĂLJ Haba ng Sesyon 30 minutos Tama Sapat Ekslusibo 125 ANNEX 1 May Sakit Si Nanay, May Sakit si Baby Gabay sa Trainor-Facilitator: Tanungin ang mga kalahok nung nagkasakit si Baby pinapasuso pa rin ba nila si Baby o huminto na? Bakit? Ang gatas ni Nanay ay mahalaga, puno ng sustansya, mas mabisa at higit na kailangan ni Baby sa panahong siya ay may sakit. ŶŐŐĂƚĂƐŶŝEĂŶĂLJĂLJŵĂLJĂŶƟďŽĚŝĞƐ na lalaban sa karamdaman ni Baby at makakatulong sa gamot na nireseta ng doktor. Madaling gumaling si Baby na may sakit kapag sumususo ito. Sa panahon na may sakit si Baby, laging gusto niyang sumuso kay Nanay. ^ĂƉĂŶĂŚŽŶŐŵĂLJƐĂŬŝƚƐŝEĂŶĂLJŽĂďLJ͕ŬĂŝůĂŶŐĂŶŐƟLJĂŬŝŶĂŶŐƐƵƉŽƌƚĂƐĂŵĂŐͲ/ŶĂ͕ŵĂLJ lakas ng loob at pag-‐asa na Tama, Sapat at Eksklusibo (TSEK) ang pinasusong gatas ni Nanay kay Baby. Gabay sa Trainor-Facilitator: Tanungin ang mga kalahok kung sino sa kanila ang may Baby na nanilaw o nagka-jaundice? O may pamangkin o kapitbahay na nagka-jaundice? Ano ang binigay sa jaundiced Baby? Sila ba ay pinahinto magpasuso? May Jaundice si Baby Paninilaw ni Baby Nangyayari ito kapag may sumusobrang kemikal bilirubin na naiipon sa dugo 126 Tama Sapat Ekslusibo Pasusuhin nang pasusuhin ang bagong panganak na Baby para mas maraming Kolostrum siyang makuha. Makakatulong ang Kolostrum para makadumi si Baby dahil ito ay nagpupurga ng meconium. Nasa dumi ang maraming bilirubin. Makakatulong ang pagpapasuso ng madalas, para puksain ang bilirubin na nasa katawan pa ni Baby. ,ƵǁĂŐŵĂŐďŝŐĂLJŶŐƚƵďŝŐ͕ƉŽƌŵƵůĂŵŝůŬŽƚƵďŝŐͲĂƐƵŬĂů;ŐůƵĐŽƐĞǁĂƚĞƌͿ͘ŶŐ ƉŽƌŵƵůĂŶŐŐĂƚĂƐĂLJŶĂŬĂŬĂƉĂŐƉĂƟŐĂƐŶŐĚƵŵŝ͕ĂƚŵĂŐƟƟďŝƐŝĂďLJ͘ Painitan sa araw sa umaga si Baby. DĂĂƌŝŶŐŚŝŶĚŝŵĂŐŬĂƚƵŐŵĂ;ĐŽŵƉĂƟďůĞͿĂŶŐĚƵŐŽŶŝdĂƚĂLJĂƚEĂŶĂLJ;ZŚŽƌ KŝŶĐŽŵƉĂƟďŝůŝƚLJͿŬĂLJĂƐŝĂďLJĂLJŵĂLJũĂƵŶĚŝĐĞ͘ Maaring mangangailangan ng phototherapy si Baby sa ospital o klinik. Maaring mangangailangan ng dagdag na breastmilk si Baby. Pwedeng humingi ng donors’ breastmilk karagdagan sa makukuha kay Nanay para ibigay sa pamamaraan ng cupfeeding. ,ƵǁĂŐŝƐŝƉŝŶŶĂĂŶŐŐĂƚĂƐŶŝEĂŶĂLJĂLJŶĂŬĂŬĂƐĂŵĂƐĂŬĂŶLJĂŶŐĂďLJ͘<ƵŶŐƐŝ Baby ay malusog, ang paninilaw ay hindi nakakasama at pansamantala lang ito. Kung ang paninilaw ni Baby ay dahil sa iba pang problema sa kalusugan, ang ŐĂƚĂƐŶŝEĂŶĂLJĂLJŶĂƉĂŬĂŚĂůĂŐĂ͘,ƵǁĂŐƚƵŵŝŐŝůƐĂƉĂŐƉĂƉĂƐƵƐŽ͘ Si Baby na naninilaw ay maaring antukin at ayaw sumuso. Gisingin siya para siya ay sumuso ng sumuso. ANNEX 1 Gabay sa Pagpapasuso kay Baby na may Jaundice Paalala Kapag madalas masusuhan, lalong lalakas ang gatas. Kapag sinabi at pinanghawakan ng utak na magkakagatas ang isang Ina, dadaloy ang gatas mula sa kanyang dibdib. Tama Sapat Ekslusibo 127 ANNEX 1 Pagpapasuso kay Baby na Kulang sa Timbang o Kulang Sa Buwan (Premature) Angkop lamang ang gatas ni Nanay para sa pangangailangan ng kanyang Baby na kulang sa buwan. Mula sa resulta ng mga pananaliksik, nakita ng mga doktor na ang gatas ni Nanay ay mas maraming taba o fats, protein, at minerals gaya ng sodium, chloride at iron sa preterm milk kesa term milk. Kaya ito ay tama, sakto at perpekto ang komposisyon para sa kanyang premature Baby. Ang paghawak, paghipo at pagyakap kay Baby ay makatutulong sa bilis ng pag-‐unlad o paglaki ng isang sanggol na kulang sa buwan. ŶŐƉĂŐƉĂƉĂƐƵƐŽĂLJŶĂƉĂŬĂŚĂůĂŐĂƐĂŝƐĂŶŐĂďLJŶĂŬƵůĂŶŐƐĂƟŵďĂŶŐŽŬƵůĂŶŐƐĂ buwan. Kung si Nanay ay hindi pa maka-‐ipon o maka-‐imbak ng madaming gatas, maghanap ng gatas sa ibang Nanay (donors’ breastmilk) na pandagdag. Kailangang ŵĂƟŶŐŶĂŶŶŐ isang doktor ang Baby na kulang sa ƟŵďĂŶŐŽďƵǁĂŶ͕ para mabigyan ng instruksyon si Nanay sa pag-‐aalaga ng kanya. 128 Tama Sapat Ekslusibo ANNEX 1 Pagpapasuso kay Baby na may Bingot Isang likas at di pangkaraniwang hiwa sa isa o parehong panig ng itaas ng labi ang ĐůĞŌůŝƉŽĐůĞŌƉĂůĂƚĞ͘DĂĂƌŝŶŐĂŶŐŚŝǁĂĂLJďĂŚĂŐLJĂůĂŵĂŶŐŽďƵŽĂƚŵĂůĂǁĂŬ hanggang sa ilong. Una sa lahat, dapat isipin ni Nanay na magkakaroon at makakapagpadaloy siya ng kanyang gatas kasi kailangang-‐kailangan ito ni Baby. Ang maiging posisyon ng pagpapasuso ay paupuin si Baby sa hita ni Nanay at ƐƵƉŽƌƚĂŚĂŶŶŐďŝƐŝŐĂŶŐůŝŬŽĚŶŝĂďLJ͘,ĂďĂŶŐŶĂŐƉĂƉĂƐƵƐŽ͕ƚĂŬƉĂŶŶŐĚĂůĂǁĂŶŐ daliri ni Nanay ang hiwa sa labi ni Baby para walang singaw. Magpiga muna ng gatas para malasahan ni Baby at tumugon sa pagpapasuso. Obserbahan kung akma at sakto ang suso sa bibig ni Baby. Sundin ang tamang pamamaraan sa pagpapasuso ni Nanay kay Baby. ,ƵǁĂŐŚĂLJĂĂŶŶĂŬĂƟǁĂŶŐǁĂŶŐĂŶŐŬĂƚĂǁĂŶŶŝĂďLJ͕ŝƚĂĂƐŶĂŶĂŬĂŶŐƵƐŽ͕ĂƚĂŶŐ ďĂďĂƉĂƟĂŶŐŝďĂďĂŶŐůĂďŝĂLJŶĂŬĂĚŝŬŝƚƐĂƐƵƐŽ͘ Dapat relaks ang balikat ni Nanay hindi naninigas. Pwedeng gumamit ng salumkipkip (clutch hold) na posisyon sa paghawak kay Baby habang sumususo. Sumangguni sa isang doktor para matulungan si Baby. Pwede kasing gumawa ng dental obturator para sa may buo at malawak na binggot. Pwede ring mag cupfeeding si Baby na may binggot. Tama Sapat Ekslusibo 129 ANNEX 1 Kung Si Nanay ay May Sakit Gabay sa Trainer-Facilitator: Tanungin ang mga kalahok kung ano ang ginawa nila noong sila ay nagkasakit? Huminto ba sila sa pagpapasuso o nagpatuloy ba? DĂĂĂƌŝŶŐŵĂŬĂƌĂŵĚĂŵŶŐŵĂƟŶĚŝŶŐƉĂŐͲĂĂůĂůĂƐŝEĂŶĂLJ͕ƉĂƌĂƐĂŬĂŶLJĂŶŐƐĂƌŝůŝĂƚƐĂ kanyang sanggol. Makinig sa kanyang mga alalahanin o saloobin at tanggapin ang kanyang mga nararamdaman. ^ĂŐƵƟŶĂŶŐŬĂŶLJĂŶŐŵŐĂŬĂƚĂŶƵŶŐĂŶĂƚƉĂŐͲƵƐĂƉĂŶĂŶŐƉĂƚƵůŽLJŶĂƉĂŐƉĂƉĂƐƵƐŽ͘ Maaaring nag-‐aalala si Nanay tungkol sa kanyang mga gamot at maaaring bumagal siya sa pagpapasuso. Pinakamahusay pa ring ipagpatuloy ang pagpapasuso kahit may sipon, ubo, trangkaso o mild impeksyon si Nanay. DĂŬŝŬŝŶĂďĂŶŐƌŝŶƐŝEĂŶĂLJŬĂƉĂŐƐŝLJĂĂLJƉĂƚƵůŽLJŶĂŵĂŐƉĂƐƵƐŽĚĂŚŝůĂŶŐŽdžLJƚŽĐŝŶ hormone ay nagbibigay ng pangpakalma. 1 BABALA Dahil si Baby musmos pa, malambot ang bata, hindi pa hubog ang katawan, madaling kapitan ng sakit. Sana iwasan ng mga matatanda at mga bata na halikan ang labi, pisngi o mukha ni Baby. Kadalasan ang may dala ng sakit ay ang mga taong nakapaligid kay Baby. Gayundin, ang balbas ay nakakatusok, nakaka- allergy at nagiging sanhi ng pamumula ng pisngi ni Baby. 130 Tama Sapat Ekslusibo 1 Acetaminophen, Paracetamol Acyclovir >ŽĐĂůŝnjĞĚĂŶĞƐƚŚĞƟĐƐ;ĨŽƌĚĞŶƚĂů work) Antacid ŶƟďŝŽƟĐ ŶƟĐŽĂŐƵůĂŶƚ ŶƟĐŽŶǀƵůƐĂŶƚ ŶƟŚŝƐƚĂŵŝŶĞ Aspartame (nutrasweet) ƐƚŚŵĂŵĞĚŝĐĂƟŽŶƐ;ĐƌŽŵŽůLJŶ͕ inhalant, bronchodilator) Barium ŚůŽƌŽƋƵŝŶĞ;ŶƟŵĂůĂƌŝĂůͿ ŽƌƟƐŽŶĞ Decongestant Digitalis ŝƵƌĞƟĐƐ Ibuprofen Insulin Kaopectate >ĂdžĂƟǀĞƐ DƵƐĐůĞƌĞůĂdžĂŶƚ WŝŶǁŽƌŵŵĞĚŝĐĂƟŽŶƐ Propanolol Propylthiouracil Silicon from implants dŚLJƌŽŝĚŵĞĚŝĐĂƟŽŶƐ sĂĐĐŝŶĞƐ sŝƚĂŵŝŶƐ ANNEX 1 Si Nanay Pwedeng Magpasuso kapag Umiinom ng Mga Gamot na … Ingat sa Pagpapasuso kapag si Nanay ay Umiinom ng … 1 Alcohol ŶƟĚĞƉƌĞƐƐĂŶƚƐ Aspirin Codeine Demerol Ergots 'ĞŶĞƌĂůĂŶĞƐƚŚĞƟĐƐ Indomethacin /ƐŽŶŝĂnjŝĚ Lithium Metoclopramide DĞƚƌŽŶĚĂnjŽůĞ;&ůĂŐLJůͿ Morphine KƌĂůĐŽŶƚƌĂĐĞƉƟǀĞƐ WĂdžŝů Phenobarbitol WƌŽnjĂĐ sĂůŝƵŵ Zolof 1 Si Nanay hindi dapat magpasuso kung siya ay Umiinom ng mga Gamot na … Amphetamines ŶƟŵĞƚĂďŽůŝƚĞĚƌƵŐƐ;ĂŶƟĐĂŶĐĞƌ drugs) Cocaine Cyclosporine ,ĞƌŽŝŶĞ Lindane Marijuana Tama Sapat Ekslusibo DĞƚŚŽƚƌĞdžĂƚĞ Mysoline EŝĐŽƟŶĞ Parlodel PCP ZĂĚŝŽĂĐƟǀĞĚƌƵŐƐĨŽƌĚŝĂŐŶŽƐƟĐ tests (temporary stop only) 131 ANNEX 1 Pwede bang magpasuso si Nanay na may tuberculosis (TB)? Ligtas magpasuso si Nanay na may TB. Ngunit kailangan ni Nanay mag-‐ĂŶƟͲƚƵďĞƌĐƵůĂƌĚƌƵŐƚŚĞƌĂƉLJ Kapag malubha ang TB niya sa baga, ito ay makakahawa sa pamamagitan ng kanyang ilong at bibig. Pansamantala munang ihiwalay si Baby kapag malala ang TB ni Nanay. ^ŝEĂŶĂLJĂLJŬĂŝůĂŶŐĂŶŐĂŵƵƟŶ͘WĂůĂďĂƐŝŶŵĂĚĂůĂƐĂŶŐŐĂƚĂƐŶŝEĂŶĂLJĂƚ itapon ito habang siya ay ginagamot. Si Baby ay pwedeng pasusuhin sa ibang Nanay na malusog (wetnurse) o galing sa naipon na gatas ng ibang Nanay (donors’ breastmilk). Ang ŶƟͲdĚƌƵŐƚŚĞƌĂƉLJĂLJĂĂďƵƟŶŶŐƚĂŽŶŬĂLJĂŵĂŚĂůĂŐĂŶŐŵĂƐƵďĂLJďĂLJĂŶ o i-‐monitor ang blood levels ng mag-‐Ina. Ituloy ang pagpapasuso ng gatas ng isang Nanay. Pwede bang magpasuso si Nanay na may +XPDQ,PPXQRGHÀFLHQF\9LUXV+,9" ŶŐ,/sĂLJƐƵŵŝƐŝƌĂŶŐŝŵŵƵŶĞƐLJƐƚĞŵŽŬĂŬĂLJĂŚĂŶŶŐŬĂƚĂǁĂŶŶĂƟŶƉĂƌĂůƵŵĂďĂŶƐĂ ƐĂŬŝƚ͘ŶŐĐƋƵŝƌĞĚ/ŵŵƵŶĞĞĮĐŝĞŶĐLJ^LJŶĚƌŽŵĞ;/^ͿĂLJŵĂůĂůĂĂƚŚƵůŝŶŐŬĂůĂŐĂLJĂŶŐ ƐĂŬŝƚŶŐƚĂŽŶŐŶĂŚĂǁĂĂŶŶŐ,/s͘^ĂƐŝŵƵůĂ͕ŵƵŬŚĂŶŐŵĂůƵƐŽŐĂŶŐƚĂŽŶŐŶĂŚĂǁĂĂŶŶŐ ,/s͘hŵĂĂďŽƚŶŐǁĂůŽŶŐďƵǁĂŶŚĂŶŐŐĂŶŐƐĂŵƉƵŶŐƚĂŽŶďĂŐŽŵĂŚĂŶƚŽŶŐƐĂ/^͘ /LJWDVPDJSDVXVRVL1DQD\QDPD\+,9 ,ĂŶŐŽƐĂƉĂƚĂŬĂƌĂŶŶŐK,͕t,K͕hE/&͕hE/^͘EŽǀĞŵďĞƌϮϬϬϵ“As a general ƉƌŝŶĐŝƉůĞ͕ŝŶĂůůƉŽƉƵůĂƟŽŶƐŝƌƌĞƐƉĞĐƟǀĞŽĨ,/sŝŶĨĞĐƟŽŶƌĂƚĞƐ͕ďƌĞĂƐƞĞĞĚŝŶŐƐŚŽƵůĚ ĐŽŶƟŶƵĞƚŽďĞƉƌŽŵŽƚĞĚ͕ƉƌŽƚĞĐƚĞĚĂŶĚƐƵƉƉŽƌƚĞĚ͘͟ Kailangang magpasuso ng eksklusibo hanggang anim na buwan, walang ibibigay kundi gatas ni Nanay lamang. Bawal mag ŵŝdžĞĚͲĨĞĞĚŝŶŐ dahil maaring maging mabilis ĂŶŐƉĂŐůŝƉĂƚƐĂĂďLJŶŐ,/s͘ <ƵŵƉůĞƚŽƐĂŶƵƚƌŝƐLJŽŶĂŶŐŐĂƚĂƐŶŐŝŶĂ͘DĂLJŵŐĂĂŶƟďŽĚŝĞƐŝƚŽŶŐƉĂŶĂŶŐŐĂůĂďĂŶ sa sakit. Isangguni sa isang health worker ang sakit ni Nanay. 132 Tama Sapat Ekslusibo DĂŚĂůĂŐĂŶŐŵĂŝǁĂƐĂŶĂŶŐƉĂŐƐƵƐƵŐĂƚŶŐƵƚŽŶŐŽŵĂƵǁŝƐĂŝŵƉĞŬƐŝLJŽŶŽŵĂƐƟƟƐ͘ DĂĂƌŝŶŐŵĂŐŝŶŐƐĂŶŚŝŶŐ,/sƚƌĂŶƐŵŝƐƐŝŽŶŽƉĂŐůŝƉĂƚŶŐ,/sƐĂĂďLJ͘ Sundin ang tamang gabay sa pagpapasuso. Sumususo ng madalas na hindi kumukulang sa walong oras o mas higit pa sa loob ng 24 oras. Isaayos sa tamang posisyon si Nanay at Baby habang sumususo. <ĂƉĂŐŵĂLJŵĂƐƟƟƐŽŝŵƉĞŬƐŝLJŽŶĂŶŐƐƵƐŽŶŝEĂŶĂLJ͕ŵĂŐŚĂŶĂƉŶŐŵĂůƵƐŽŐŶĂEĂŶĂLJ para magpasuso kay Baby (wet nurse) o donor’s breastmilk. ANNEX 1 0JD3DODWDQGDDQ.HODQJDQJ0DVXED\ED\DQNXQJVL1DQD\D\PD\+,9 GINTONG ARAL Makukuha ang HIV o AIDS sa pakikipagtalik sa meron nito (male to male partner, at multiple partners). Mag ingat, lalo na kung kailangan magpasalin ng dugo. Pwedeng manggaling sa kontaminadong dugo na naisalin (blood transfusion), kaya nahawa si Nanay. Pag kailangan magpaturok ng gamot, o may isasagawang mga tests na dapat gawin, gumamit ng mga disposable needles and syringes. Maari magmula sa kontaminadong karayom ginamit sa pagturok ng gamot, karayom na gamit sa accupuncture o pag nagpalagay ng tattoo o gamit sa mga adik sa droga Pwede ring vertical transmission ang pagkahawa. Galing sa Nanay na nakuha ng Baby nung nasa tiyan pa lamang siya, ng manganak si Nanay at sa pag papasuso. Tama Sapat Ekslusibo 133 ANNEX 1 Resulta ng Pananaliksik 6DŚŘ1DQD\QDPD\+,9 řŝ%DE\D\KLQGLPDJNDNDURRQQJ+,9 Ś%DE\ODQJDQJPDJNDNDURRQQJ+,9QRRQJ ipinagbubuntis sila ś%DE\ODQJPDJNDNDURRQQJ+,9SDJNDVLODQJ (antenatal) at habang sinisilang (intranatal) *DED\DQDQJ1DQD\QDPD\+,9NXQJVL\DD\PDJSDSDVXVRRPDJ replacement feeding, galing sa baka o sa halaman gaya ng soya. Sa pagdedesisyon, isaalang-‐alang ang kalagayan ng pamumuhay at ang kumunidad Nangangaillangan ng: 3 DĂůŝŶŝƐŶĂŬĂŵĂLJ;ůĞĂŶ,ĂŶĚƐͿ 3 Malinis na gamit (Clean Utensils) 3 Malinis na tubig (Clean Water) 3 Malinis na hapag (Clean Surface) 3 Malinis na lugar (Clean Environment) Madalas magkakasakit si Baby kapag mag-‐pormula milk tulad ng diarrhea, dysentery, ƉŶĞƵŵŽŶŝĂ͕ĂĐƵƚĞƌĞƐƉŝƌĂƚŽƌLJŝŶĨĞĐƟŽŶƐ͕ƐĞƉƐŝƐ͕ĂƐƚŚŵĂ͕ĂƚŽƉLJ͕ĂůůĞƌŐŝĞƐ͕ĂďĚŽŵŝŶĂů ĐŽůŝĐŬLJƉĂŝŶ͕ǀŽŵŝƟŶŐ͕ĐŽŶƐƟƉĂƟŽŶ͕ŽĐĐƵůƚďůŽŽĚŝŶƐƚŽŽů͕ĂŶĂůĮƐƐƵƌĞƐ͕ĂďĚŽŵŝŶĂů ĚŝƐƚĞŶƟŽŶ͕ŶƵƚƌŝƟŽŶĂůĂŶĞŵŝĂ͕ŚLJƉŽĐĂůĐĞŵŝĐƐĞŝnjƵƌĞƐ͕ŵĂůŶƵƚƌŝƟŽŶĂŶĚƉŽŽƌ ĚĞǀĞůŽƉŵĞŶƚ͘ Malawak na pagsusuri ng tamang kailangan at pag-‐unawa sa kalagayan ng Nanay na ŵĂLJ,/s͘ Dapat hindi mahantong sa pagsisisi sa bandang huli. Responsibilidad ng komunidad ĂŶŐƉĂŐƐĂŐŝƉƐĂEĂŶĂLJŶĂŵĂLJ,/sͬ/^͘ 134 Tama Sapat Ekslusibo Layunin Para iangat ang kaalaman sa pagtugon sa tamang pagkilos sa panahon ng krises at kalamidad para ipagtanggol ang pagpapasuso. ANNEX 2 Mga Makabagong Usapin Pamamaraan Paglalarawan Mga Pag-uusapan ^ĂŬƵŶĂĂƚ<ĂůĂŵŝĚĂĚ͕,ŝŐŝƚDĂŐƉĂƉĂƐƵƐŽĂƚDĂŐƚƵůƵŶŐĂŶ >ĂĐƚĂƟŽŶŵĞŶŽƌƌŚĞĂDĞƚŚŽĚ Kangaroo Care ZϳϲϬϬ;ZŽŽŵŝŶŐͲŝŶĂŶĚƌĞĂƐƞĞĞĚŝŶŐĐƚͿ ZϭϬϬϮϴ;džƉĂŶĚĞĚƌĞĂƐƞĞĞĚŝŶŐWƌŽŵŽƟŽŶĐƚͿ Mga Kagamitan WŽǁĞƌƉŽŝŶƚWƌĞƐĞŶƚĂƟŽŶ͕ĂƐĞ^ƚƵĚLJWŚŽƚŽƐ Haba ng Sesyon 30 minutos Tama Sapat Ekslusibo 135 ANNEX 2 Sa Sakuna at Kalamidad, Higit Magpasuso at Magtulungan Ang wetnursing ay pagpapasuso ng isang Nanay na hindi niya anak. Nakapaloob na hakbang ang wetnursingƐĂĂƟŶŐďĂƚĂƐZϳϲϬϬŽĨϭϵϵϮ(Rooming-‐In and ƌĞĂƐƞĞĞĚŝŶŐĐƚͿ͘ Nanay sa suso ang tawag sa wetnurse. Isang Tradisyong Pilipino ang gawain ito ngunit nanganganib ng mawala. ^ĂďŝƐĂďĂƚĂƐŶĂƟŶ͕ŬĂƉĂŐŶĂͲĐŽŵĂƚŽƐĞĂŶŐ/ŶĂŽŶĂŐŬĂƌŽŽŶŶŐĞŵĞƌŐĞŶĐLJŽƐĂŬƵŶĂ at hindi makapagpasuso, maaaring gawin ang mga pamamaraan na ito : Magbigay ng naimpok na gatas ni Nanay. Magpa-‐wetnurse si Baby. ,ƵŵŝŶŐŝŶŐĚŽŶŽƌƐ͛ďƌĞĂƐƚŵŝůŬ͘ Kung wala na talagang paraan para makakuha ng gatas ng isang Nanay, ang pinakahuling hakbang ang pagbigay ng pormulang gatas, ngunit nakataya dito ang kalusugan ni Baby. Paalala Siguraduhing malusog ang pipiliing wetnurse. Relactation Technique o Balik Pasuso ^ĂƉĂŵĂŵĂŐŝƚĂŶŶŐƌĞůĂĐƚĂƟŽŶƚĞĐŚŶŝƋƵĞŽďĂůŝŬƉĂƐƵƐŽ͕ŵĂĂƌŝŶŐŵĂŝďĂůŝŬŶ/EĂŶĂLJĂŶŐ pagpapasuso sa kanyang Baby. Sundin lamang ang mga hakbang na ito: Papatakan ng gatas ang bibig ni Baby para sa unang paglasa ng gatas ni Nanay, gamit ang isang kutsarita. Ang gatas ay galing sa ibang Nanay. Pahawakan si Baby sa isang Nanay na sanay nang magpasuso sa kanyang dibdib. Tingnan kung paano niya ginagawa ito. Panatag at relaks na ang isang ĚĂůƵďŚĂƐĂŶŐEĂŶĂLJŶĂŵĂƟLJĂŐĂŶŐŵĂŐƉĂƉĂƐƵƐŽƐĂŝƐĂŶŐŶĂŶŝŶŝďĂŐŽŶŐĂďLJ͘ Masahiin ang baguhang Nanay upang maalis ang tensyon sa kanyang leeg at balikat. Napakabisa ang pagmasahe sa likod upang marelaks ang buong katawan ni Nanay. Pagkatapos ng masahe sa likod ni Nanay, siya ay handa ng magpamasahe sa suso at aralin din kung paano ito gawin. Ito ay isang espesyal na panghihimas ng suso. ^ƵƐƵŬĂƟŶŵƵŶĂĂŶŐŵŐĂůĂĐƚĂƟŽŶƉƌĞƐƐƵƌĞƉŽŝŶƚƐƉĂƌĂƐĂƉĂŐĚĂůŽLJŶŐŐĂƚĂƐ͘ /ƐĂŐĂǁĂŶĂĂŶŐůĂĐƚĂƟŽŶŵĂƐƐĂŐĞ͘ 136 Tama Sapat Ekslusibo ANNEX 2 May nakaimbak na gatas pa si Nanay kung ang Baby niya ay mababa sa anim na buwan ang edad. Siguradong meron papatak na gatas pagkatapos ng ůĂĐƚĂƟŽŶŵĂƐƐĂŐĞ͘ DĂĂƌŝŶŐŵĂŐƐŝŵƵůĂŶŐŵĂŐƉĂƐƵƐŽƐŝEĂŶĂLJŬĂLJĂďLJ͘,ĂŶĚĂŶĂƐŝEĂŶĂLJŶĂ magpasuso kasi nakita na niya na may gatas pa siya ng pumatak ang gatas ƉĂŐŬĂƚĂƉŽƐŶŐ>ĂĐƚĂƟŽŶDĂƐƐĂŐĞ͘^ŝĂďLJŶĂŵĂŶĂLJŵĂLJŬĂƌĂŶĂƐĂŶŶĂƐĂ pagsuso dahil nakapag-‐ensayo na siya, ng magsuso sa ibang Nanay. Kapag medyo naalangan pa sa daloy ng gatas ni Nanay, pwedeng magpapatak ng gatas (galing sa ibang Nanay) habang sumususo si Baby. Gumamit ng kutsarita pag humingi ng gatas mula sa ibang Nanay. GINTONG ARAL Sa pamamagitan ng Relactation Technique o Balik Pasuso... Maaring magpasuso muli ng eksklusibo kay Baby yung mga Nanay na nag halinhinang pasuso ng gatas niya at pormulang gatas. Maaring ilipat ang pagsuso ng batang malnourished mula sa pormulang gatas tungo sa dibdib ni Nanay. Muling ibalik sa pagpapasusong eksklusibo ang isang Baby na nahirati na sa pormulang gatas. Sa Eksklusibong Pagpapasuso Malayong Agwat ang Pagbubuntis sa pamamaraan ng Lactation Amenorrhea Method (LAM) Gabay sa Trainer-Facilitator: Tanungin ang mga kalahok kung anong uri ng birth control ang ginagamit nila habang sila ay nagpapasuso. ano ang mga naaalala nila tungkol sa eksklusibong pagpapasuso. DĂŝŝǁĂƐĂŶŐŵĂďƵŶƟƐĂŐĂĚƐŝEĂŶĂLJŶĂŶĂŐƉĂƉĂƐƵƐŽŶŐĞŬƐŬůƵƐŝďŽ͘ Kumpleto na sa tubig ang gatas ni Nanay kaya hindi na kailangan painumin pa ng tubig si Baby. Tama Sapat Ekslusibo 137 ANNEX 2 Walang ibibigay kay Baby ng iba pang pagkain sa loob ng unang anim na buwan kundi purong gatas lang ni Nanay kasi nga perfect food ito. Walang nagaganap na regla kapag eksklusibong nagpapasuso si Nanay. ŶŐĞƐƚƌŽŐĞŶŚŽƌŵŽŶĞ͕ƌĞƐƉŽŶƐĂďůĞƐĂƉĂŐŝŐŝŶŐĨĞƌƟůĞŶŝEĂŶĂLJ͕ĂLJŚŝŶĚŝ gumagana kapag si Nanay ay nagpapasuso ng eksklusibo. Kaya kailangang mas madalas magpasuso si Nanay. Araw at gabi, tuloy dapat ang pagpapasuso. Sa LAM, kung saan nagpapasuso ng eksklusibo si Nanay, ay makakamtan ang ϵϴйĞĸĐĂĐLJŽĞƉĞŬƟďŽŶŐĚŝƐŝLJĂŵĂďƵŶƟƐ͘ ,ŝŶĚŝŬĂŝůĂŶŐĂŶŶŐƉŝůĚŽƌĂƐ͕ĐŽŶĚŽŵ͕ŝŶũĞĐƚĂďůĞŽŝŶƚƌĂƵƚĞƌŝŶĞĚĞǀŝĐĞ;/hͿƐĂ unang anim na buwan pagkasilang ni Baby. 1 BABALA 1 Kapag hindi nagpasusong eksklusibo hanggang anim na buwan, maaring maagang dumating ang regla at mabuntis na si Nanay. BABALA Bumababa ang dami ng gatas ni Nanay kapag umiinom siya ng pildoras (pills) lalo na yung may matataas sa estrogen hormone. Kangaroo Care (Human Incubator) Kangaroo Care ang tawag sa paghawak sa mga Babies lalo na sa mga kulang ƐĂƟŵďĂŶŐŽŬƵůĂŶŐƐĂďƵǁĂŶ͘/ŶŝůĂŐĂLJƐŝĂďLJƐĂĚŝďĚŝďŶŝEĂŶĂLJ;ŽdĂƚĂLJͿ imbes na nilalagay sa incubator ng 24 oras sa isang araw. Balat sa balat (skin-‐ to-‐skin contact) kasi nasa loob ng damit ni Nanay (o Tatay) si Baby. Ito ay makabagong paraan upang magbigay ng natural na init at kaginhawaan ƐĂŵŐĂĂďLJŶĂŬƵůĂŶŐĂŶŐƟŵďĂŶŐŽďƵǁĂŶƐĂƉĂŵĂŵĂŐŝƚĂŶŶŐďĂůĂƚƐĂ balat sa kanilang mga Nanay. Ang natural na temperatura sa katawan ni Nanay ay angkop sa pangangailangan ni Baby lalo na sa paghubog ng kanyang katawan at balat. Ito ay nagbibigay din ng pagkakataon para sa maagaran, madalas at matagal na pagpapasuso. Pag nadischarge na si Baby sa ospital, ituloy pa rin ang kangaroo care sa bahay. 138 Tama Sapat Ekslusibo ŝŶŝŝŶŶŐZϳϲϬϬ;ZŽŽŵŝŶŐͲĂŶĚ/ŶƌĞĂƐƞĞĞĚŝŶŐĐƚͿĂŶŐŬĂŚƵůƵŐĂŶŶŐ ƉĂŐƉĂƉĂƐƵƐŽƐĂŵĂŐͲ/ŶĂŶĂŝŬĂŬĂďƵƟƐĂŬĂůƵƐƵŐĂŶĂƚŐĂŶƵŶĚŝŶƐĂĂƟŶŐ ďĂŶƐĂ͘DĂůĂŬŝŶŐƚƵůŽŶŐƐĂƉĂŐͲŝǁĂƐŽďĂǁĂƐƐĂDŝůŬ/ŵƉŽƌƚĂƟŽŶĂŶŐƚƵůƵLJͲ ƚƵůŽLJŶĂƉĂŐƉĂƉĂƐƵƐŽŶŐŵĂŐͲ/ŶĂ͘,ŝŶĚŝŶĂƚĂLJŽĂĂŶŐŬĂƚŶŐĚŽůLJĂƌĞƐƉĂƌĂƐĂ ƉĂŐďŝůŝŶŐĂƌƟƉŝƐLJĂůŶĂŐĂƚĂƐĂŶŐWŝůŝƉŝŶĂƐ͘ ŶŐďĂƚĂƐŶĂZŽŽŵŝŶŐͲ/ŶĂŶĚƌĞĂƐƞĞĞĚŝŶŐĐƚŽZϳϲϬϬĂŶŐŶĂŐďŝďŝŐĂLJŶŐ daan para makasuso ang bagong silang sa ospital, maternity center o klinik. Kapag magkasama ang Ina at sanggol nasisimulan agad ang pagpapasuso sa unang oras pagkapanganak. Sa Caesarian birth naman, pwede nang magsimula kaagad ng pagpapasuso. EĂďĂŶŐŐŝƚŶŐďĂƚĂƐŶĂZϳϲϬϬ;ZŽŽŵŝŶŐͲ/ŶĂŶĚƌĞĂƐƞĞĞĚŝŶŐĐƚͿŶĂƐĂ pagkakataong nagkahiwalay ang mag-‐Ina dahil biglang nagkasakit si Nanay o nahiwalay sa Nanay, sabi ng batas pwede magsuso sa ibang Nanay si Baby. Wetnursing ang tawag dito. Pwede rin magbigay kay Baby ng donors ďƌĞĂƐƚŵŝůŬŚĂŶŐŽƐĂŶĂŝŵďĂŬŶŝEĂŶĂLJŽŝďĂŶŐEĂŶĂLJŽŐĂůŝŶŐƐĂ,ƵŵĂŶDŝůŬ Bank. ANNEX 2 RA 7600 (Rooming-In and Breastfeeding Act) Parusa sa Paglabag ng RA 7600 (Rooming -in and Breastfeeding Act) Sinumang lalabag sa batas na ospital o health facility ay aalisan ng lisensiya ĂƚƉĂƉĂƚĂǁĂŶŶŐŬĂƌĂŵƉĂƚĂŶŐƉĂƌƵƐĂ͘WĂŐͲĂĂƌĂůŝŶĚŝŶŝƚŽŶŐ>ĂĐƚĂƟŽŶ Management Training o pagsasanay sa tamang pagsususo. RA 10028 (Expanded Breastfeeding Promotion Act) Nagbigay ng suporta sa mga Nanay na nagtatrabaho sa labas ng tahanan pero maaring magpatuloy sa pagpasuso, sabi ng RA 10028 ;džƉĂŶĚĞĚ ƌĞĂƐƞĞĞĚŝŶŐWƌŽŵŽƟŽŶĐƚͿ͘ Inatasan ng batas ang mga employer na magtayo ng >ĂĐƚĂƟŽŶ^ƚĂƟŽŶ sa pagawaan o opisina. Naglaan din ang batas na ito ng 40 minuto sa pagpapasuso sa loob ng isang ĂƌĂǁƐĂƚƌĂďĂŚŽ͘,ŝŶĚŝŝƚŽŝďĂďĂǁĂƐƐĂƐƵǁĞůĚŽ͘ Tama Sapat Ekslusibo 139 ANNEX 2 140 Tama Sapat Ekslusibo Ang sablay ni Baby ay isang makabagong gamit para makapagpasuso si Nanay kahit saan sila pumunta ni Nanay. Mas napapainam ang pagpapasuso dahil magkalapit ang mag-‐ Ina. Nagdudulot ito ng init ng katawang kailangan sa paglaki at pag-‐unlad ni Baby. Nagbibigay daan sa mas madalas na pagpapasuso, kahit abala sa trabaho si Nanay dahil karga niya si Baby at malaya ang kanyang mga kamay. Si Baby ay mas ligtas, pwede siyang dalhin ni Nanay sa iba’t ibang lugar na pupuntahan niya, sa halip na iwanan lang sa kasambahay. EĂŶĂŶĂƟůŝŶŐŵĂƟďĂLJĂŶŐĞŵŽƟŽŶĂů security ng mag-‐Ina. Maari rin gumamit ng sablay si Tatay kung siya ang nag-‐aalaga kay Baby ng sandali, lalo na kung gusto niyang kargahin si Baby. Tama Sapat Ekslusibo ANNEX 3 Ang Sablay ni Baby 141 142 Tama Sapat Ekslusibo Tama Sapat Ekslusibo ANNEX 4 Mga Sagot sa Pagsasanay 143 Pasasalamat EĂŝƐŶĂŵŝŶŐƉĂƐĂůĂŵĂƚĂŶĂŶŐůĂŚĂƚŶŐƚƵŵƵůŽŶŐƵƉĂŶŐŵĂďƵŽĂŶŐ͟'ĂďĂLJƐĂdĂŵĂŶŐ WĂŐƉĂƉĂƐƵƐŽŶŐŵŐĂEĂŶĂLJ͘͟/ƚŽĂLJŝƐĂŶŐŵĂůĂŬŝŶŐƚƵůŽŶŐƐĂƉĂŐƐĂƐĂŶĂLJŶŐŵŐĂƉĞĞƌ counselors na boluntaryong gumagabay sa mga nanay sa tamang pagpapasuso mula pagkasilang hanggang anim na buwan. Marami ang nagtulong upang magawa ang manual na ito, mula sa paunang bersiyon hanggang sa makumpleto at magamit sa mga pagsasanay ng humigit kumulang na 6 000 peer counselors sa 32 siyudad. Nais naming pasalamatan ang Arugaan na sumulat ng unang bersiyon ng manual na ginamit sa mga naunang pagsasanay ng mga peer counselors. Ang pinakahuling bersiyon ĂLJƉƌŽĚƵŬƚŽŶŐŵĂƐƵƐŝŶŐƉĂŐƐĂƐĂĂLJŽƐŶŐŵŐĂŬŝŶĂƚĂǁĂŶŶŐEĂƟŽŶĂůĞŶƚĞƌĨŽƌŝƐ-‐ ĞĂƐĞWƌĞǀĞŶƟŽŶĂŶĚŽŶƚƌŽů;EWͿĂƚEĂƟŽŶĂůĞŶƚĞƌĨŽƌ,ĞĂůƚŚWƌŽŵŽƟŽŶ;E,WͿ ŶŐK,͕EĂƟŽŶĂůEƵƚƌŝƟŽŶŽƵŶĐŝů;EEͿ͕:ŽƐĞ&ĂďĞůůĂDĞŵŽƌŝĂů,ŽƐƉŝƚĂů͕t,KĂƚ UNICEF. Nais din naming bigyang halaga ang mga organisasyon na nagbigay komento ƵƉĂŶŐŚŝŐŝƚŶĂŵĂƉĂLJĂŵĂŶĂŶŐŵĂŶƵĂůŶĂŝƚŽ͘/ƚŽĂLJĂŶŐ&ŽŽĚĂŶĚƌƵŐĚŵŝŶŝƐƚƌĂƟŽŶ ĂƚĂŶŐ,ĞĂůƚŚĞǀ/ŶƐƟƚƵƚĞŶĂƚƵŵƵůŽŶŐĚŝŶƐĂƉĂŐƐĂƐĂŶĂLJŶŐŵŐĂƉĞĞƌĐŽƵŶƐĞůŽƌƐĂƚ sa ‘mentoring’ ng mga health workers sa tatlong siyudad. Maraming salamat din sa copy editor at translator ng mga session na hinalaw sa ingles at isinama sa manual na ito. Ang mga opisyal, mga kawani at mga health workers ng lokal na pamahalaan at mga peer ĐŽƵŶƐĞůŽƌƐƐĂƐŝLJƵĚĂĚŶŐYƵĞnjŽŶ͕DĂŬĂƟ͕DĂŶĚĂůƵLJŽŶŐ͕DĂƌŝŬŝŶĂ͕WĂƐŝŐ͕dĂŐƵŝŐ͕WĂƐĂLJ͕ WĂƌĂŸĂƋƵĞ͕>ĂƐWŝŸĂƐ͕ĂůŽŽĐĂŶ͕DĂůĂďŽŶ͕EĂǀŽƚĂƐ͕sĂůĞŶnjƵĞůĂ͕WĂƚĞƌŽƐ͕DƵŶƟŶůƵƉĂ͕ Manila, San Juan, sa Metro Manila; ang mga siyudad ng Malolos, Marilao, Meycauayan, ƐĂƵůĂĐĂŶ͖ĂŶŐƐŝLJƵĚĂĚŶŐĂĐŽŽƌ͕ĂƐŵĂƌŝŸĂƐ͕Ăƚ/ŵƵƐ͕ƐĂĂǀŝƚĞ͕ƐŝLJƵĚĂĚŶŐŶƟƉŽůŽ͕ at mga siyudad ng Naga, Iloilo, Cebu, Mandaue, Lapu-‐Lapu, General Santos, at Zam-‐ boanga ang may pinakamalaking contribusyon din sa pagbubuo ng manual na ito sa ƉĂŵĂŵĂŐŝƚĂŶŶŐŬĂŶŝůĂŶŐƉĂƌƟƐŝƉĂƐLJŽŶƐĂŵŐĂƉĂŐƐĂƐĂŶĂLJŶŐŵŐĂƉĞĞƌĐŽƵŶƐĞůŽƌƐƐĂ kanilang mga siyudad. Maraming salamat sa lahat ng inyong mga pagpupunyagi para makompleto ang manual ŶĂŝƚŽ͊ 144 Tama Sapat Ekslusibo DƐ͘sŝĐĞŶƚĂŽƌũĂ EĂƟŽŶĂůĞŶƚĞƌĨŽƌŝƐĞĂƐĞWƌĞǀĞŶƟŽŶ ĂŶĚŽŶƚƌŽů͕ĞƉĂƌƚŵĞŶƚŽĨ,ĞĂůƚŚ DƐ͘WĂĐŝƚĂůĂŶŽ EĂƟŽŶĂůĞŶƚĞƌĨŽƌ,ĞĂůƚŚWƌŽŵŽƟŽŶ͕ ĞƉĂƌƚŵĞŶƚŽĨ,ĞĂůƚŚ ƌ͘ǀĞůLJŶĚĞůĂƐƟůůŽ :ŽƐĞ&ĂďĞůůĂDĞŵŽƌŝĂů,ŽƐƉŝƚĂů ƌ͘ĚĞŶ>ĂƚŽƐĂ :ŽƐĞ&ĂďĞůůĂDĞŵŽƌŝĂů,ŽƐƉŝƚĂů ƩLJ͘ŚƌŝƐƟŶĞDĂĐĂƌĂŶĂƐͲĞ'ƵnjŵĂŶ &ŽŽĚĂŶĚƌƵŐĚŵŝŶŝƐƚƌĂƟŽŶ DƐ͘<ĂƚƌŝŶĂĞŵĞƚƌŝŽ EĂƟŽŶĂůŶƵƚƌŝƟŽŶŽƵŶĐŝů DƐ͘:ŽǀŝƚĂZĂǀĂů EĂƟŽŶĂůEƵƚƌŝƟŽŶĞŶƚĞƌ DƐ͘ŶĂDĂƌŝĂZŽƐĂůĚŽ EĂƟŽŶĂůEƵƚƌŝƟŽŶŽƵŶĐŝů ƌ͘DĂƌŝĞůůĂĂƐƟůůŽ tŽƌůĚ,ĞĂůƚŚKƌŐĂŶŝnjĂƟŽŶʹWŚŝůŝƉƉŝŶĞƐ DƐ͘DĂƌLJ:ƵůŝĞƚ>ĂďŝƟŐĂŶ tŽƌůĚ,ĞĂůƚŚKƌŐĂŶŝnjĂƟŽŶͲWŚŝůŝƉƉŝŶĞƐ Contributors Technical Review/ Editing Writers /ŶĞƐ&ĞƌŶĂŶĚĞnjͲƌƵŐĂĂŶsĞůǀĞƚZŽdžĂƐʹƌƵŐĂĂŶ Photographer Carmelito Ocampo Copy- editor/ Lay-out Noemi S. Bayawa Translator DĂƌŝĂdŚĞƌĞƐĂůǀĂƌĞnj Tama Sapat Ekslusibo 145 146 Tama Sapat Ekslusibo
SIL press
