Manas Destanı

~
m
42
MANAS DESTANI
Ka6blnaH TyyraH AnMaM6eT
1095 anAan-coonan TYWypryH r
AHAa aliTTblf\ 3p KeKqe:
'KeK-anaHbl6ep6eliMHH,
KeK-Ky6eHY )KannaliMbIH.
Keccef\, e3Yf\ KeTe 6ep!'
1100 3HAH AK-3pKeq aliTTbl:
'"KeK-anaHbl aSiliMbIH!" Aen
Ken )KbInKbIAaH alipbInAbIf\,
"EHp )KbInKbIHbI aSlliMbIH!" Aen
6Hp TanaliAaH alipbIn,l\bIf\!
1105 AliTTbIpbln 6ep6ecef\ KeK-anaf\
aCTbIf\HaHanap AnMaM6eT,
cypaTbIn 6ep6ecef\ KeK-anaf\
cyypyn anap AnMaM6eT,
anaKaHbIH qaK KOIOn,
1110 KeTyH )Kepre TaK Kolonr
AHAa aliTTblf\ 3p KeKqe:
'KeK-anaHbI 6epHf\ep!
KeK-Ky6eHY)Ka6bIf\ap!
AnMaM6eTTH anbIn KenHf\epr
1115 qoponop
6apbIn aliTTbin TbIp:
'AnMaM6eT, KanMaK, Mac 6onAY,
6HPA'HqKeHAe 6eIllT'HWTJf)Kaf\'HQKeHAe6eIllT'HIllTJfaT anapAa 6ewT'HwTH1120 AnMaM6eT, KanMaK, Mac 6onAY!
KaparaliAbIH KeneKecYHe
)KaTbin KanAbI AnMaM6eT:
aHAaH KaliTbIn KenHQH.'
3HAH AK-3pKeQ aliTTbI:
1125 'AHTep KanMaK 6y 3MeCr
3IllHKKe Karbln KapaT AK-3pKelJ:
KeTHn KanblnTbl AnMaM6eT.
'KeK-anaHbl anbin KeneT!' Aen
Ken caKTaraH AnMaM6eT.
1130 KeK-anaHbl anbln Ken6eAH,
Kbln-)KHpeH aTTbl MaHacKa canAbl
)J(aKblnTblH yyny 3p MaHac
OIllY TYHY TYIll KepAY,
OT )KaranaIll QHIll KepAY.
1135 3pTeH Typyn KenreHAe,
QopOnopYH QaKbIPAbl:
'KbIpKTbIH 6aIllbl KblprblnblM!
EO3-QOnOKMHHreH qan6aliblM!
)J(ent-cyyra )K;eM)KereH
1140 ali, )Ken6ereli CbIprarblM!
KeK-qe6Hq MHHreH CeperHM!
KYTYHaliAblH KYY-)KHrHT,
Kyyn)KyraH IlIYM-)KHrHT!
)J(aliMa-KeKyn )J(aIIJ-yyn!
1145 EaliAblH yyny EaKalibIM!
AK-6anTa yyny EonoTYM!
EooKe, QOPOM,)J(ali3af\bIM,
Kabllan tuugan Almambet
Kaplan dogan Almambet'e
aldap-soolaptil§iirgiin!'
Anda ayttlii Er Kok~o:
'Kok-alam berbeymin,
Kok-kiibOnii cappaymm.
Kesseii, oziiii kete her!'
Endi Ak-erke~ ayttl:
"'Kok-alanl ayaymm!" dep
kop cllkIdan aynldlii,
"Bir cllklm ayaymm!" dep
bir talaydanaynldlii!
Ayttmp berbeseii Kok-alaii
astliinan alar Almambet,
suratlp berbeseiiKok-alaii
suurup alar Almambet,
alakamn ~ak koyup,
kotiln cerge tak koyup!'
Anda ayttlii Er Kok~o:
'Kok-alam beriiier!
Kok-kiibOnii cabliiar!
Almambetti allp keliiier!'
~orolor barlp ayttlp tlr:
'Almambet, Kalmak, mas boldu,
bird'i~kende be§t'i§ticaii'i~kende be§t'i§tiat alarda be§t'i§tiAlmambet, Kalmak, mas boldu!
Karagaydm kolokosiino
catlp kaldl Almambet:
andan kaytlp keli~i.'
Endi Ak-erke~ ayttl:
'Anter Kalmak bu emes!'
E§ikke kaglp karat Ak-erke~:
ketip kallptl Almambet.
'Kok-alam allp kelet!' dep
kop saktaganAlmambet.
Kok-alam allp kelbedi,
KII-ciren attl Manaska saldl.
Caklptln uulu Er Manas
o§Utilnii til§ kordii,
ot cagala§~i§ kordii.
Erten turup kelgende,
soyIe, kandlrda gitmesin!"
0 vakit §oyle dedin Er Kok~o:
"Kok-ala atl veremem,
mavi zlrhl da veremem,
gidersen git, ne yapaYlm!"
Ak-erke~ de §oyle dedi:
"Kok-ala'Yl sakInaYlm dedin,
bir ~ok siiriiden oldun.
Bir siiriiyii sakmaYlm dedin,
bir ~ok siirii kaybettin.
YalvartlP vermezsenKok-ala'm
Almambet zorla gotilriir.
Yalvartlp vermezsen Kok-ala'm
Almambet kendisi allr.
Ellerini kavu§turup
kl~ iistil oturursun."
0 vakit Er Kok~o §oyle dedin:
"Verin ona Kok-ala'YI,
giydirin zlrhl,
Getirin Almambet'i!"
Dostlar dediler ki:
"Almambet bu Kalmuk sarho~ oldu
once be§kase i~ti,
sonra be§kase daha i~ti,
ata binerken de be§ kase,
Kalmuk Almambet sarho§ oldu!
Bir ~am agacl golgesine
yatml§ uyuyor Almambet.
Oradan kalkar gelir sonra."
0 zaman Ak-erke~ dedi ki:
"Bu oyle Kalmuk degildir!"
KaplYI a~lp dl§anya baktl Ak-erke~:
Almambet kaybolmu§tu.
Kok-ala'YI getirecekler sanml~tl,
beklemekten usanml§tl.
Kok-ala'Yl getiren olmaYlnca
Kil-ciren'e binip Manas'a gitmi~ti.
Caklp'In oglu Er Manas
0 gece bir riiya gordii.
Ate§ etrafmda §i§lergordii.
Ertesi sabahkalklnca
~orolorun ~aklrdl:
'Kuktln ba§1Kuglllm!
yigitlerini ~aglrdl.
"Kuklar ba§l Klrgll'lm,
Boz-~olok mingen ~albaYlm!
Ceti-suuga cern cegen
ay, celbegey Sugaglm!
Kok-~ebi~ mingen Seregim!
Kutunaydln Kuu-cigit,
kuulcugan -5um-cigit!
Cayma-kokiil Ca§-uul!
Baydm uulu BakaYlm!
Ak-balta uulu Bolotum!
Booke, ~orom, Cayza!ilm,
Boz-~olok'a binen sen ~albay,
Ceti-suu'da yemek yiyip
diigmesini iliklemeyen Sugak'lm,
Kok-~epi~'e binen Serek sen,
Kutunayin Kuu-cigit,
kurnaz -5um-cigit,
u~u§anper~emli Ca~-uul,
Bayin oglu Bakay sen,
Ak-balta'nm oglu Bolot,
Booke yigidim, sen Cayzan'lm,
ALMAMBET'iN MUSLUMAN OLUPKOK<;O'YU TERK ETMESt
aK CeKTYH 6aJIaCbl!
TOOHYH EypKYT-6aTblpbIM,
1150
CYYHYH Ca3aH-6aTblpbIM!
KaHTa tlanKaH KaH-KeMHM,
Kapa-)f(OJlTOH )KaH-KeMHM!
bIpaMaHAblH
(?) bIptlbl-YYJJ!
)KblpTblJJraHAbl
1155
)f(aMaraH,
6Y3YJJraHAbI TY3ereH,
)f(aTblK THJJAYY A)f(bI6aH!
KeHeHAHH YYJJbI KeH )KaH6aH,
1160
Ke~eIlITH
TYyraH 3p )KaH6aH!
TeJJretly
Kapa TeJJeryM!
86YJJreH KblpK tlOpOHYH 6eJJerYMKa3aKTaH KeJJreH KOJJMOH6eT,
KblprblCTaH
KeJJreH )KaJIMaH6eT!
Kanblp-MHHeH
EycypMaH
KaJItlan aJIraH KblpaHAap,
11653JJRM-MHHeH
)f(YpTYMAaH
3t1Ken aJIraH 3peHAep
Kapa 6aHp, Ka3aHaT,
6apbl~
6RPAeH a3aMaT!
TYHAe TYJJKYHYH R3HH )f(a~bm6aH
1170
TypeKeH,
'raHJJaK, IlIYYTYM:
Kapa~blAa KapcaKTblH
H3RH )f(a~bm6aH
Ka6b1JJaH, TaHJJaK, IlIYYTYM!
AreKeM
)KaKbln-6aH
aHTbl~ap!
M3H OT )f(aKaJJaH tlHIlI KepAYM,
1175
MeH oro'JJo
)f(aKllIbl
TYllI KepAYM!
3THH TapTa TypCYH!
KblMblCbIH
TYllI
TapTa TypCYH!
)f(°pyTKaH
3JJre
MeH 6epeHMHH"
118 0 EY3YJJraH~bI
AeH~H.
TY3ereH,
)f(blpTbmraHAbl
)f(aMaraH,
)f(aTblK THJJ~YY A)f(b16aH
CaJJbln KeTHn KaJIAbl AeHT,
;ti
,Idu,
)KaKbln-6aHra
1185
'AcaJIay
KeJJ~H AeHT.
MaJIHHKHM,
)KaKbln-6aH,
aTaM!'
'AnHKHMe CaJIaM, A)f(bI6aH,
6aJIaM I
AJJTblH TaKTaHbIH YCTYHeH
)KaKbln-6aH
6aIlIblH~a
1190
6yTYH~a
TYllIynTYP,
KaJJnarbl )f(OK TonY4aH,
KenRtlR )f(OK Ma3bl4aH,
YCTYH~e tlenKeHR
)f(OK 4anaH4aH,
3H~H OTTYH 6aIlIbIH~a,
6YJJ OtlOKTYH KallIblHAa
)KaKbln-6aH
1195
A)f(b16aH
oJJTpa KaJIraH 3KeH.
40pO aHTa'~bl:
'EepHIlITe TepeMe
6enre 6epHn KaJIblnTblp:
a3bl6eJJH TepeMe
aSlH 6epHn KaJJblnTblp!
43
ak sokttin balasl!
Toonun Btirktit-batlrlm,
suununSazan-batlflm!
Kayta~apkan Kan-keldim,
kara-coltoy Can-keldim!
Iramandm (?)I~I-uul!
Cengiz hamn ogullarl!
Sen daglann Btirktit-batlr'l,
sen gollerin Er Sazam,
geri nrlayan Kan-keldi'm,
kara talih Can-keldi'm,
Iraman'm Ir~l-uul,
Clrtllgandl camagan,
buzulgandl ttizogon,
catlk tildtiti Aclbay!
Kenendin uult Ken Canbay,
kefie§ti tuugan Er Canbay!
Tolgo~ti kara Tologtim!
Obtilgon kIrk ~oronun bOlogtimKazaktan kelgen Kolmonbet,
Klrglstan kelgen Calmanbet!
Kaplr-minen Busurman
kal~apalgan klrandar,
elim-minen curtumdan
~kep alganerender
kara barr, kazanat,
banfi birder azamat!
Ttindo ttilktintin izin cafillbay
Ylrtlklarl yamayan,
bozuklarl dtizelten,
tatll dilli Aclbay,
Kenen'in oglu Ken-Canbay,
aklilt Er Canbay,
falcI kara Tolok,
sevgili kIrk yigidin haslarl,
Kazaktan gelen Kolmon-bet,
Klrglzdan gelen Caiman-bet!
Kafir ile mtisltimandan
se~ilmi§ cenk~ilerim,
kavmim ile yurdumun siz
se~ilmi§ yigitleri,
ister ytik, ister ko§u atl,
hep azamette birsiniz,
gece tilki izini !ja§madanbulan
Ttirokoy, taylak, §uutum:
karafilda karsaktm
izin cafillbay
Kabllan, taylak, !juutum!
Atekem Caklp-bay aytlfiar!
Men ot cakalay ~i§ kordtim,
men ogo' 10cak§1tti§ kordtim!
Etin tarta tursun!
Klmlsm tarta tursun!
Tti§ corutkan elge
men bereymin!' deydi.
Buzulgandl ttizogon,
clrtllgandl camagan,
catlk tildtiti Aclbay
sallp ketip kaldl deyt,
Caklp-bayga keldi deyt.
'Asalau maliykim,
Caklp-bay, atam!'
'Alikime salam, Aclbay, balam!'
Altln taktamn tisttinon
Caklp-bay tti§tipttir.
ba§lnda kalpagl cok topu~an,
butunda kepi~i cok mazl~an,
tisttindo ~epkeni cok ~apan~an,
endi ottun ba§lnda,
hut ~oktun ka§lnda
Caklp-bay oltra kalgan eken.
Al:lbay ~oro ayta'dl:
'Beri~te toromo
b~lge berip kallptlr:
azlbeli toromo
ayan berip kallptlr!
gozti pek Ttirokoy'tim benim,
karanllkta bozklr tilkisinin
izini !ja§madanbulan
gozti pek Kabllan'lm benim!
Atam Caklp'a soyleyin,
ate§te §i!jleri gordtim ben,
gtizel biTrtiya gordtim ben!
Et ikram etsin,
klmlzl da unutmasln,
rtiya yoran adamlara
bir ~ok hediye vereyim!" dedi.
Bozulam dtizeltenle
Ylrtllam yamayan
tatll dilli Aclbay
hemen yola ~Iktllar.
Caklp-bay'a geldiler,
"Selamunaleyktim,
Caklp atam",
"Aleyktimselam, Aclbay oglum!'
Altln tahtln tisttinden
Caklp a!jaglya indi.
Ba§1kalpakslz ~Iplak.
ayagl pabu~suzyalln ayak,
ceketsiz yalnlz gomlekle
ocagm ba§ma indi,
sa~ ayagln yanlna geldi,
Caklp-bay oraya oturdu.
Aclbay yigit !joyle dedi:
"Melek gibi etendime
§imdi bir i§aret geldi,
benim aziz efendime
bir be!jaretayan oldu!
i~
44
MANAS DESTANI
1200 TOpOM MaHac 6y TYH~O
OT )KaKaJIaU qUIll Kopyn,
Torom Manas bu tiindo
ot cakalay ~i§ koriip,
Efendim Manas bu gece
ate§te §i§ler gormii§,
oro'no )KaKIIIbl TYIII Kopyn,
"3n1H TapTa TYPCYH!" AeUT,
"KbIMblCblH 6epe TYpCYH!" ~eUT.
1205 "TYIII )KOpyTKaH KUIIIe 6epeM!" AeUT.
ogo'lo cak§1tii§ koriip,
"Etin tarta tursun!" deyt,
"KImlsm here tursun!" deyt.
"Tii§ corutkan ki§e herem!" deyt.
"Tii§iimdii taap corusa,
oktodon ~e~peymmal herem.
bok~odon ~~peym ton herem.
Tii§iimdii buzuk corusa,
uulu ketet Urumga,
kIZI ketet KInmga!"'
Aclbay kayta Manaska ciirdii
'Atekeme aytIp keldim!' deyt.
'Etin bir tartlp koyuptur,
kImlsm tartlp koyuptur!'
BatIr Manas turdu deyt:
'Tert 6§ikti!' deydi deyt:
Manas-kan iiydon ~lktl,
okiim tuugan Ak-kula
orko~ii biyk, zeeri bas,
oktom tuugan Ak-kula,
taykI colduu, tap ettiiii,
tama§aluuAk-kula,
ciigiiriip attan kalbagan,
astIna togorok tuyak salbagan
Ak-kulam mindi deytbu Kitaydm ustasl
kIym-minen cazagan,
bu Orustun ustasl
ogluna laYIk riiyalar gormii§,
et haZlrlatsmlar dedi,
kImlz da bol olsun dedi,
riiya yoran adama hediye veririm,
riiYarnI dogru yorarsa dedi,
ona se~me mal veririm dedi,
boh~adanseymeelbise veririm dedi
Riiyami yanh§ yorarsa,
oglu gidecek Rum'a
kIZI gidecek KInm'a!"
Aclbay dondii Manas'a
"Babamlza dedim geldim,
bir ~ok et hazlrlayacak,
~ok kImlz hazlrlayacak!"
Er Manas ayaga kalkarak:
"A~m kaplYI!" dedi.
Manas ban evinden ~lktI,
sabirsiz dogan Ak-kula'ya,
Sirtl yiiksek, boynu al~ak,
bu biiyiik yiiriik Ak-kula'ya.
kisa yeleli narin yapllI
bu nam salml§ Ak-kula'ya
hi~ bir attan geri kalmayan
altIna yuvarlak nal koydurmayan
i§te bu Ak-kula'ya Manas bindi.
<;inli ustalann vaktiyle
zahmetler ile yaptIgI,
Rus ustalann ise
ogu-minen cazagan,
bu KalmaktIn ustasl
kaylap turun cazagan,
barafimn Ogi batpagan,
keltenin ogu cetpegen
iistiindogii Ak-olpok,
Ak-olpogun kiydi deytkomiiriino ~ld'albay
kofikii tokoy coyulgan;
sugatIna~ld'albay
sulik ba§atsoolgan;
dii§iine dii§iine yaptIgI,
Kalmuk ustalarmln da
tiirkii soyleyerek yaptIgI,
i~ine siingii batmayan,
tiifek sa~maslgeymeyen,
ustiindeki ak zlrhl
i§te bu ak zlrhl giyindi.
Komiir yeti§mediginden
slk orman kullandlklarl,
katmaga su yetmediginden
soguk pmar kuruttuklan,
ogono ~Id' albay
otus ogo caylgan;
kl§klsma kalganda,
kazl-minen kartam
aa kelip bologon;
caskIsmakalganda,
kok §iberge coologon;
~apkamnantoybosun,
ki§inin kam-minen
~Irkeynin tum~ugu
-minen sugargan
kl1l~m beline kur~amp aldl.
Caklp-baydl kostop urdii.
torpuler dayanmadlgmdan
otuz torpiiyu diizledikleri,
kl§ vaktine kalmca
yag ve bumbar ile
gelip sarmaladlklarl,
yaz vaktine kalmca
kok ~imene yaydlklan,
gii~Iii dursun diye
insamn kamm
sivri sinek hortumu
ile kattIklarl
klhcml beline baglaYlp,
CakIp-bay'a flrladl!
"TYIllYM~y Taan )Kopyca,
OKTOAOHqeqneUM MaJI 6epeM.
60KqOAOH qeqneUM TOH6epeM.
1210
TYIIIYMAY 6Y3YK )Kopyca,
yyny KeTeT YpYMra,
Kbl3bl KeTeT KblpbIMra!"'
Axbl6aU KaUTa MaHacKa )KYPAY
'ATeKeMe aUTbln KeMuM!' AeUT.
'3TUH 6up TapTbln KolOnTYP,
1215 KblMblCblH TapTbin KOlOnryp!'
EaTblpMaHac Typ~y AeUT:
'TepT 3I11UKTJt!'~eUAu ~eHT:
MaHac-KaH Y«AOH qblKTbl,
OKYMryyraH AK-Kyna
1220 OPKOqy 6UUK, 333pU 6ac,
OKTOMTYyraH AK-Kyna,
TaHKbl )Kon~yy, Tan 3TTYY,
TaMaIllaJIYY AK-Kyna,
)Kyrypyn aTTaH KaJI6araH,
1225 aCTblHaTorepeK TYSiK CaJI6araH
AK-KynaHbl MURAU~eHT6y KbITaU~bIH YCTaCbl
KbIHHbl-MUHeH)Ka3araH,
6y OpYCTYH YCTaCbl
1230 orY-MuHeH )Ka3araH,
6y KaJIMaKTblH YCTaCbl
KaHnan TYPYH )Ka3araH,
6apa~HblH orbl 6aTnaraH,
KenTeHUHory )KemereH
123 5 yCTyRAory AK -onnOK,
AK-onnoryH
KU«Au ~eHT-
KeMYPYHe qblA'aJI6aH
KO~KY TOKOU)KOlOnraH;
cyraTblHa qbl~'an6aU
1240 CYYK 6aIllaT coonraH;
orOHO qbl~'aJI6a"
OTYCere )KaUnraH;
KblIIIKblCblHa KanraRAa,
Ka3bl-MUHeHKavraHbl
1245 aa Kenun oonereH;
)KaCKblCblHaKaJIraH~a,
KOKIIIu6epre )KOOnerOH;
qanKaHblHaH TOU6ocYH,
KUIIIUHUHKaHbl-MUHeH
1250 qblpKeUHuH TYMQyry
-MUHeHcyrapraH
KbmblqblH 6enuHe KypQaHbln an~bl.
)KaKbm-6aH~bl KOCTonyp~y.
ALMAMBET'tN MUSLUMAN OLUP KOKC;O'YUTERK ETMESi
AHbl KepreH 3n-)KypTY
'ATaCbl )l(aKbm-6ai1Abl enTYpeT.
1255)Ka oonco 3Hecu qaKaH
:di
if
'i!
~c
I"
t
t
6apaHAblH ory 6aTnaraH,
1280 KeJrreHHHory )KeTnereH
YCTyMAery AK-onnoK,
MblHbI qeqHn 6epeM MeH!
TymYMAY 6Y3YK )Kopyca~,
yyny~ KeTeT YpYMra.
1285 KblCbI~ KeTeT KblpblMra,
6amblHAbi Koi1Aoi1 KeceMHH,
KaHblMbl cYYAaH TereMYH!'
!liqKeH 3T}1-MHHeH)KereH 3TH.
HqKeH KblMblCblH KY3yn )KH6epAH.
i
Am korgon el-curtu
,Atasl Caktp-baydl oltiirot,
Onu goren yurt halkl
babaSlmml oldiirecek,
ca bolso enesi <;akan
yoksa anasl yakan baybi~eyi
6ai16uqe enTYpeT?'
baybic;eoltiirot?'
mi oldiirecek dediler.
3nu-MuHeH )KYPTfaPbl
Eli-minen curttan
Derken, yurdun biitiin halkl
6apbl MaHacTblH KeTYHeH qy6YPAY,
ban Manastm kotiinon c;uburdu, Manas'm pe§ine taklldl,
6apbln )l(aKbln-6ai1AbIH yi1YHe KHpAU. banp Caktp-baydm tiytino kirdi.
gidip CakIp-bay'in evine girdi.Ii.
'Tym-rym )KepHHe 6aT'aSiKKOi1!' AeAU 'T~-tu~ cerine bat'ayak koy!' de< "Her yana kadeh koy!" dedi.
1260 EaT'aSlKTbI Hmm, 6aTa KbinAbI:
Bat'ayaktl i~ti, bata ktldl:
Kadehi i~ti, dua etti,
'EaTa TOKTOCYHonrypy~ap!'
'Bata toktosun olturufiar!'
"Oturun, dua artIk bitsin!" dedi.
3HAU MaHac aHTTbl:
Endi Manas ayttl:
Sonra Manas ba§ladl soze:
'3nHM-MHHeH )KypTYM 6ap,
'Elim-minen curtum bar,
"Yurdum ile kavmim var,
3Kqen anraH 3peHAep,
se~ilmi§ erlerim var,
ekc;epaIgan erender,
Kaplr-minen Busurman
kafirle miisliimandan
1265 Kanbip-MHHeH EycYPMaH
Kanqan anraH KbIpaHAapkalc;apaIgan ktrandarse~ilip almml§ erlerim var,
beri~te\titi oztimo
feri§teli oziime
6epHmTenyy e3YMe
6enre 6epAH 6Hp aSlH,
beIge berdi bir ayan,
bir i§aret ayan oldu,
azlbelifi oztimo
a3bI6enH~ e3YMe
aziz efendinin §ahsma
ayan berdifi oztimo!
bir i§aret verdi bana!
1270aSlH 6ePAH~ e3YMe!
TYHAe xaTbIll TYm KepAYM.
Tiindo catip tti~ kordtim,
Gece yatlp bir riiya gordiim,
oro'no )KaKm'aH TYm KepAYM!
ogo'lo cak~'ay tti~ kordtim!
giizel bir riiya gordiim.
TYmYMAY nan )Kopyca~,
tii~iimdti taap corusafi,
Riiyaml dogru yorarsan
OKTOAOH
qeqnei1 Man 6epeM!
oktodon c;ec;pey
mal berem!
sana s~me mal veririm!
Bu Kltaydm UStasi
yinli ustalanmn
1275 Ey KbITaHAbIH ycTacbl
KbIi1Hbl-MHHeH)Ka3araH,
zahmet ile yaptlgl,
ktym-minen cazagan,
bu
Orustun
ustasl
Rus
ustalanmn da
6y OPYCTYHYCTacbl
OIO-MHHeH)Ka3araH,
It
45
1290 KopKyn KanAH 6y )KypTY.
)l(yny )KOpTKOHAO6ono-TblraH
6amTaHAbI,
)Kambl Y3aK 6ono-TyraH 6a1lITaHAbI:
6aTbip ryyraH 3p MaHac
Kapa 6onOT KbmbIqblH
1295 KapMan anAbI ca6blHaH,
cyypyn anAbl Ka6blHaH
anCblH qa6a-TblraH 6amTaHAbl.
EY3ynraHAbi TY3ereH,
)KblpTbinraHAbl )KaMaraH,
1300 )KaTbiK THnAYY A)Kbl6ai1,
A)Kb16aH Typa KanAbl.
TepecYHe Kapan aHTTbl Aei1T:
'Ana-TooAbl amblprblH, TepeM.
arbIH-CYY !line KeqHprHH, T8peM,
oyu-minen cazagan,
barafidm ogu batpagan,
keltenin ogu cetpegen
tistiimdogii Ak-olpok,
mmi c;ec;ipheremmen!
Tti~timdti buzuk corusafi,
uulufi ketet Urumga,
kISlfi ketet KIrImga,
ba~Ifidl koydoy kesemin,
kamfidl suudaytogomtin!'
Ic;keneti-minen cegen eli,
ic;ken kimism kuzup ciberdi,
korkup kaldi bu curtu.
Culu cortkondo bolo-ligan
ba§tandI,
ca~I uzak bolo-tugan ba§tandl:
batlr tuugan Er Manas
kara bolot ktllc;m
karmap aldl sabman,
suurup aIdI kabman
atasmc;aba-tlganba~tandl.
Buzulgandl ttizogon,
clrttlgandl camagan,
catlk tildiiti Aclbay,
Aclbay tufa kaldl.
Torostino karap ayttl deyt:
'Ala-toodl a~lrgm, torom,
agm-suu tIe kec;irgin, torom,
dii§iine dii§iine yaptlgl,
~ifte kur§unu ge~meyen,
tiifek kur§unu da degmeyen,
arkamdaki zlrhlml,
~lkarlr sana veri rim hen!
Riiyaml yanll§ yorarsan
oglunu Rum'a kovanm,
klzml Klnm'a yollanm,
koyun gibi ba§ml keserim,
kamm akltlnm su gibi!"
Y edigi etle i~tigi
kImlzl tiikiirdii ~Ikardl,
halk korkudan dondu kaldl.
Omrii uzun
yollan a§an
ya§l uzayan ihtiyardan i§e giri§ti.
Bahadlr dogan Er Manas
kara ~elik killclni
kabzasmdanyakaladl.
hemen kmmdan SIYlrdl,
babasmasaldlrdl!
Bozuklan hep diizelten,
hep Ylrtlklan yamayan,
tatll dilli Aclbay
kalktl yerinden Aclbay,
efendisine bakIp dedi ki:
"Ala-dag'i a§,de, etendim,
hlzll akan ili'yi ge~, de, etendim,
~
~i
46
MANAS DESTANI
1305 Te~HC Wne eTKepryH,
TepeM,
Tepe~ Wne qeryprYH, TepeM!
TYWYMY a~Tqbl yranbl, Tepe,
o~non rypyn Ta6anbl, TepeM!
8nce-Ae A)Kb16aH eneT, TepeM,
1310 )KOpyca-Aa A)Kb16aH
..I' TepeM.
)KOpynT,
KOpKKOH )KYpTTYH )Kypery
6Hp 6acblnbln TOKTOAY.
MaHac Typyn MblHbl aHTaT:
'Ax-KynaHbl MHHHnnHH,
1315 TYHAe )KaTbln TywYMAe
II
AK-Ta~raHAbl )KeTenen,
AK-mYMKapAbl 6enenen,
MeH canapra qblrbmnblH,
KonYMAarbl AK-wYMKap,
1320 'AK-wYMKapbIM yqypcaM,
KaHaTbl 6Hn6ecHH KYWryH 6apblCbl
aCTblMa KenHnKblpblnbmHeMeHH6onoqy?
i1
ApTblMAarbl AK-TaHraH,
1325AK-TaSiHAbl arblccaM,
TepT aSlKTYYKaH6epeH
aCTblMa KenHn KblpblnaTHeMeHH6onoqy?'
A)Kb16aH qOPOaHTTbl:
1330 'Ana-TooAbl
aWblpqbl, TepeM,
arbIH-CYY Wne~
KeqHpqH,TepeM,
Te~rHC Wne~
eTKepqy, TepeM,
"3KHMeT" Aen Ken aHTaM,
)KaHAblpMaKTYY Ken aHTaM,
1335 )KaHblKTaTbm Aarbl aHTaM:
AK-TaHraHbl~ )KeTenen,
AK-WYMKapbl~ 6enenon,
6y canapra ceH qblKCa~,
KonYMarbl AK-wYMKap,
1340 AK-wYMKapbl~ yqypca~,
KaHaT 6Hn6ecHH KYWTYH6apblcbl
aCTbl~a KenHn Kblpblnca
aTaCbl-MHHeHaTa~ Te~,
6aTacbl-MHHeH 6aTa~ Te~,
1345 a3blC KaHAbll~6anacbl
KoHyy~a KOHOTTyp6aH6bl?
ApTblMarbl AK-TaHraH,
AK -TaSIHAblarblcca~,
TepT aSlKryy KaH6epeH
1350 aCTbI~a KenHn Kblpblnca
aTaCbl-MHHeHaTa~ Te~,
6aTacbl-MHHeH 6aTa~ Te~,
a3blC KaHAblH6anacbl
apTbl~HaH 3pQHn Typ6aH6bl?
tenis tIe otkorgiin,
torom,
teren tIe ~ogiirgiin, torom!
Tii§iindii ayt~1 ugall, toro,
oylop turup taball, torom!
also-do Aclbay olot, torom,
corusa-da
Aclbay
coruyt, torom!'
Korkkon curttun ciirogii
bir baslllp toktodu.
Manas turup mml aytat:
'Ak-kularu minippin,
tiindo catlp tii§iimdo
Ak-taygandl cetelep,
Ak-§umkardl bopolop,
men saparga ~Iglppm,
kolumdagl Ak-§umkar,
'Ak-§umkanm u~ursam,
kanatl bilbesin ku§tun bansl
astlma kelip kmllpnemeni bolo~u?
deniz gibi ili suyunu
gey, de,efendim,
ili goliine dal, de, efendim!
Anlat dii§iinii dinleyelim,
dii§iiniip bulallm, efendim!
Olecekse Aclbay oliir, efendim,
dii§iinii yorsa Aclbay
yorar, efendim!"
Urken halkln yiiregine
§imdi biraz su serpildi,
derken Manas kalklp dedi ki:
"Ak-kula'ya binmi§tim hen
uykuda riiya goriirken ben,
Ak-taygan'l ipinden tutmu§tum,
Ak-§unkarl ~agmyordum ben,
bir sefere ~Ikml§tlm!
Ak-§umkar elimdeydi,
bell Ak-§umkarlmI ucr'urunca
bir ~ok kanatll hay van
Aclbay ~oro ayttl:
'Ala-toodl a§lr~l,torom,
agm-suu tlen
ayaglma kapandl oldii.
Bu ne demek olsa gerek?
Ak-taygan arkamda idi,
Ak-taygan'l sallverince
dort ayakll canavarlar
ayaglma kapandl oldu.
Bu ne demek olsa gerek?"
Aclbay yigit dedi ki:
"Blrak Aladagl a§aYlm,etendim,
hlzll akan ili suyunu
ke~ir~i, torom,
tengis tlen
gec.:eyim,efendim,
deniz gibi ili suyunu
otkor~ii, torom,
"ekimet" dep kep aytam,
candlrmaktuu kep aytam,
a§aYlm,efendim,
hikmet deyip soz soyleyeyim,
yanlltmacalar soraYlm,
ip uc.:larIvereyim:
"Ak-taygan'lnl ipinden tutup,
Ak-§umkar'lm ~aglrIp
Artlmdagl Ak-taygan,
Ak-tayandl aglssam,
tort ayaktuu kayberen
astlma kelip kmlatnemeni bolo~u?'
caruktatlp dagl aytam:
Ak-taygarun cetelep,
Ak-§umkarln bopolop,
bu saparga sen ~Iksan,
kolundagl Ak-§umkar,
Ak-§umkarln u~ursan,
kanat bilbesin ku§tun bansl
astlna kelip klrllsa
atasl-minen atan ten,
batasl-minen batan ten,
azls kandm balasl
konuuna konot turbaybl?
Artlndagl Ak-taygan,
Ak-tayandl aglssan,
tort ayaktuu kayberen
astlna kelip kmlsa
atasl-minen atan ten,
batasl-minen batan ten,
azis kandln balasl
artlnnan er~ip turbaybl?
bu sefere c.:lkl§ln
elindeki Ak-§umkar,
Ak-§umkar'l u~urman,
bir c.:okkanatiI hayvanln
ayaglna kapamp olu§u,
atasl ile atan denk,
duasl ile duan denk,
aziz hanln oglu,
gelip sendekalacak!
Pe§indeki Ak-taygan'),
sallverdigin zaman sen
dort ayakll canavarlarln
ayaglna kapamp olu~u
baban ile babasl denk,
duan ile duasl denk,
aziz hanm oglu,
gelip sendekalacak!
ALMAMBET'tN MUSLUMAN OLUPKbK~b'YU TERK ETMESt
1355
TymYMY
Taan )l(OpycaM,
A:;KeKeMH
Kambl~a aJI!
TymYMY
6Y3YK )l(OpycaM,
A)I(eKeH~HH 6amblH aJI!
)I(aTbiK
1360
THMYY
TanTblM6'
A)I(eKe~
3KeH TymYMY?'
3MH MaHac
MblHbl aj;jTaT:
'Ko~rypooJIy-6aj;j~bl~
6HpH~ Typa
Kom-a6b1m,
KaJIbl~ap,
AK-OJInOK )l(e~HH TapTbl~ap,
1365
A)I(eKeHH~
YCTyHe
aJIbln 6apbln )l(a6hl~ap!
A)I(eKeM
A)I(eKe
Toryc
1370
KeJICHH aCTblMa!'
OIllY )l(ep~eH Typ~y
~ej;jT,
KYJI~YK yp~y ~ej;jT,
MaHac-KaH~bIH
aJI):\blHa
6Hp OJITypa KaJIAbl ~ej;jT.
3HAH MaHac
aj;jTTbl Aej;jT:
'EY3YJIraH~bl TY3ereH,
)l(blpTblJ1raH~bl )l(aMaraH
1375
)l(aTbiK
THJIAYY A)I(bl6aj;j
6epHmTeJIYY e3YMe
6eJIre 6eprHH as/Hbl,
a3bI6eJIH~ e3YMe
as/I-! 6eprHI-! as/Rbi!
1380TepT
apblIllTYY OJ;jpOTTYH
a3blC KaH~bll-l 6aJIaCbl,
KbIJI-)I(araJIyyoj;jpOTTYH
Kblj;j6aTbll-lbll-l 6aJIaCbl,
aJITblH aj;jAap, QOK 6eJI6ee
1385
a3blC KaHAblH 6aJIaCbl,
Kapa-KaH~bIH
6OTOCY
Ka6blJ1aH TyyraH AnMaM6eT
6eTH 6epHn 60JIynTYP,
ap6arbl 6epH )l(YPymyp!
13903JIAej;j
KeJIe )l(aTblpbl,
)l(oo~aj;j KeJIe )l(aTblpbl
a )l(OO-CbIHbIH 6HJI6e~HM.
KeJI~en
)l(aTKaH Ken )l(bIJ1Kbl,
Ken )l(blJ1KblHblH HQHH~e
1395
aTaCblHbl~ 6aTaCbl
aK HHj;jeTKe )l(apaTKaH,
YKYM-MHHeHTYKYMY
KaM6ap-603AYH
YPYHeH
3KHHH KOIllTon KeJIH~ep!
1400
Ey aTeKeM )l(aKbln-6aH
OH 3KH KYJIam aK )l(eJIeK
6HP 6aj;jJIaTbin aJIbl~ap!
Aj;j TYSlrbl~ ~erHJIe,
KeTepyn
1405
EHpH~
KOj;jO 6eprHJIe!
KOIllTOj;j )l(yprYJIe!
AJITblMbim
KYJIYH enTypyn
a3pan aJIraH TaH-6yypyn,
)KeTHMHIll
KYJIYH eJITypyn
47
Tii~iifidii taap corusam,
Acekefidi ka§lfiaal!
Tii~iifidii buzuk corusam,
Acekendin ba~lnal!
Catlk tildiiii Acekefi
taptlmb' eken tii~iifidii?'
Emi Manas mIni aytat:
Riiyam dogru yordumsa
AClbaY'1yamna al!
'Kofiguroolu-baydlfi Ko~-abl~,
birifi tufa kallfiar,
Ak-olpok cefiin tartlfiar,
Acekenifi iistiino
allp barlp cablfiar!
Acekem kelsin astlma!'
Aceke o~ucerden turdu deyt,
togus kulduk urdu deyt,
Manas-kandmaldma
bir oltura kaldl deyt.
Endi Manas ayttl deyt:
"Konguroolu-bayin oglu Ko~-abl~
ayaga kalkm da
~u zlrhlml allp
Aclbayin slrtma
'Buzulgandl tiizogon,
clrulgandl camagan
catlk tildiiii Aclbay
beri~teliiii oziimo
beige bergin ayam,
azlbelifi oziimo
ayan bergin ayam!
Tort arl~tuu Oyrottun
azlSkandm balasl,
kll-cagaluu oyrottun
klybatlmn balasl,
altm aydar, ~ok belboo
azls kandm balasl,
Kara-kandm botosu
kabllan tuugan Almambet
beti berip boluptur,
arbagl beri ciiriiptiir!
Eldey kele catIn,
coodaykele calIri
a coo-slmn bilbedim.
Koldop catkan kop Ctlkl,
kop ctlkImn i~inde
ataslmfi batasl
ak niyetke caratkan,
ukum-minen tukumu
Kambar-bozduniiriinon
ekini ko~top kelifier!
Bu atekem Caklp-bay
on eki kula§ ak celek
bir baylatlp allfiar!
Ay tuyaglfi degile,
kotoriip kayo bergile!
Birifi ko~toyciirgillo!
Altlml§ kulun oltiiriip
azrapalgan Tay:-buurul,
cetimi§ kulun oltiiriip
Riiyam yanll~ yordumsa
AClbaY'ln ba~ml all
Aclbay tatll dili ile
riiyam iyi bildi mi?"
0 zaman Manas ~unu dedi:
golliriip giydirin!
Aclbay yamma gelsin!" dedi.
Aclbay yerinden kalktl,
dokuz defa egildi.
Han Manasin yamna
gidip Aclbay oturdu.
Fakat Manas dedi ki:
"Bozulam diizelten
Ylrtlklarl yamayan
tatll dilli Aclbay
melekli oziime
bir i~aret ayan et,
aziz efendinin ~ahsma
ayan et ayam!
Dort bolgenin sahibi Oyrot'un,
aziz hamn oglu,
kll yakall Oyrotlarln
pek klymetli oglu
altm orgiilii, sac;:akllku~akll
aziz hamn oglu
Kara Hanin yavrusu
kaplan dogan Almambet
yiiziinii bize c;:evirdi,
ervahl buraya geliyor,
kalaballk geliyor,
dii~man gibi geliyor,
hiddetli midir bilmiyorum.
Golde pek c;:okat duruyor,
bu at siiriisii ic;:inde
babaslnln duasl
iyi niyetle yaratlldl
taYI ile tohumu
Kambar-boz'un ayglr sliriisunden,
ikisini allp geliD.
Babam Caklp-baY'ln
on iki kula~ ipi ile
baglatlp getirin.
Ay bi~imi naIl varsa,
golliriip birini sallverin.
Obiiriinii allp getirin.
Altml~ kulaYI harcaYlp
yem verdigimiz Tay-buurul,
yetmi~ kulaYI harcaYlp
;?"'~;
"~:..t.~"'Mr;i'I"
MANAS DESTANI
48
)KeMAenaJIraHTaH-6ypyyn,
1410 TaH-6yypyn aJIa)Kypryne!
cemdepalgan Tay-buruul,
Tay-buurul ala ctirgille!
emzirdigimiz Tay-buurul,
bu Tay-buurul'u al gotiir!
Ka6b1pracbl Ka)Kblp-6Y)KbIP,
KapaTOOKaparaH,
°PAOTHKce,6HnHI{HC!
HqerHCHHHpH-6ytipy
KaillKacyy
Hnreneill KOHCO
ryreHryc,
1415 MeHHI{qOI{-KapaMaJIa)Kypryne!
KOHOH)KaK,3re THill,
KeK-aJIa)Kypryne!
)K yrypreHY qanKaHAaH,
)KYHYTaHKblMaKMaJIAaH
1420 MeHHI{KOHOH-OO3
aJIa)Kypryne!
KaJIKaMaHAblH
Kapa-Kep
KaJIKTaHKOillTOH)Kypryne!
Kablrgasl kaClr-buClr,
kara too karagan,
ordo tikse, bilinis!
t~egisi iyri-buyru
ka~ka suu
ilgele~ konso tiigongtis,
menin ~on-karam ala ctirgillo!
Koyon cak, ego ti~,
Kok-ala ctirgillo!
Ctigtirgonti ~apkanday,
ctinli taykI makmalday
menin Koyon-boz ala ctirgillo!
KalkamandmKara-ker
kalktan ko~toyctirglilo!
Kaburgasl katIr kutur,
kara dag gibi ytikselen,
ban oraya ~adlr dikmi~ sanki,
i~i egri btigrii yataktan
akan bir kaynak,
oraya halkl konmu~sa tutun,
benim ~on-kara'ml allp stir!
Tav~an yanakll, torpti di~li
Kok-ala'YI allp stir!
Ko~arken topraklar sa~an,
kadife sa~lan olan
benim Koyon-boz'u da ahp stir!
Kalkaman'm Kara-ker'ini
halkm elinden ahp stir!
TOKOMOHAYH
TOPYCYH
Tokomondun Torusun
TonTOHKOillTOH)Kypryne!
topton ko~toy ctirgillo!
1425 "Kony Konoo 60noT!" Aen
"Kolu koloo bolot!" dep
HoKTonoH)KaHypeTKeH,
noktoloy can tirotkon,
"6aillTapbl qaHnOO6onoT!" Aen
"b~tan ~aypoo bolot!" dep
6aillblHaH MaHaTTaH
HOKTOKaTTblpraH, ba~manmanattan nokto kattIrgan,
"COOpblCbl
)KaHnOO
oonoT!" Aen
"soonsl caypoo bolot!" dep
1430 YCTYHe)KOn60pCToH
Ke)KHM
tistiino colborston kecim
)KanTblpraH-
captIrgan-
Tokomon'un Toru'sunu
halkln elinden ahp stir!
On ayaklarl sakatlamrdiye
gem vurdugumuz,
b~l doner diye
al bezden yular taktIglmlz,
Slrtl yara olur diye
kaplan postundan ortti
yaptIrdlglmlz
Cap'aJIal{aJIa)Kypryne!
)KaKillbillblKTYY Ken 6onco,
aJI )KOO-CblHblH
KbinMap6b1c;
)KaMaHAblKTYY
Ken 6onco,
1435 aJI)KOO-CblHbIH
Kbillap6b1c!'
Sar'alan ala ctirgillo!
Cak~lhktuu kep bolso,
al coo-slmn kllmarbls;
camandlktuu kep bolso,
al coo-slmn kllarbls!'
San-ala'YI ahp stir!
tyi sozler soylenirse,
cenge hacet kalmaz hil;:,
fena sozler soylenirse,
hemen sava~aba~lanz.
Tapc-3TMe-MHHeH
6Hp aTbln,
TapcbillAaillbln Kon )KYPAY,
KypC-3TMe-MHHeH
6Hp aTbln,
KYpCY
nAeillyn Kon )KYPAY.
1440 Cyy aSlrblKopKYTTaH
MapraJIaHAbl6aCTbiAeHT,
HaMareHre KeMH AeHT,
Tars-etme-minen bir atIp,
tarslld~lp kol ctirdti,
ktirs-etme-minen bir atIp,
ktirsilldo~tip kol clirdti.
Suu ayagl Korkuttan
Margalandl bastl deyt,
Namagengekeldi deyt,
FlrlatIlml~ bir ok gibi
gtirleyip ordu ytiriidti,
fIrlatIlml~ bir ok gibi
vmlaYlp ordu ytiriidti.
Korkut kaynaglndan kalktl,
sonra Margelan'dan gel;:ti
Nemengan'a vardllar,
OillY )Kepre KOHAY
AeHT.
Tal{ arapbln aTKaHAa,
1445 KYHKbl3apblnqblKKaHAa,
OillY )KepAeHKeillTY AeHT,
qaTKan epAen qblKTblAeHT,
qaHaq aillbln ryillTY AeHT,
Kapa-6yypa 6enHHe
1450 aa qblrbln KenAHAeHT.
aillbl aillbln TYillTY AeHT.
Kapa-6yypa OOCblHa
KenHn KoHyn KaJIAblAeHT.
o~ucerge kondu deyt.
Tan aganp atkanda,
kiln kIzanp I;:lkkanda,
o~ucerden ko~tii deyt,
~atkal ordop ~lktI deyt,
~ana~ a~lp tii~tii deyt,
Kara-buurareline
aa I;:lglp keldi deyt.
a~l a~lp tii~tii deyt.
Kara-buuraoosma
kelip konup kaldl deyt.
orada konakladllar.
Tan yen aganp
gtin kIzanp dogarken
buradan g<><;:tiiler,
~atkal suyundan yukan I;:lktllar,
~anal;:dagmdan ~agl indiler,
Kara-buura beline
ytikselerek I;:lktllar.
Gel;:incea~aglindiler.
Kara-buura'mnagzmda
durup konakladllar.
3pTel{-MHHeHKeillTY AeHT,
1455 TaJIac6oHnon qblKTbIAeHT,
)KenreK1lf1{ capblAanara
KenHn KoHyn KaJIAbi
AeHT.
Tal{ arapbln aTKaHAa,
KYHKbl3apblnqblKKaHAa,
Erteii-minen ko~tii deyt,
Talas boy lop I;:lktl deyt,
Celgektiii san dalaga
kelip konup kaldl deyt.
Tan aganp atkanda,
kiln klzanp I;:lkkanda,
Ancak sabahyola I;:lktllar,
Talas boyunca gittiler,
Celgek yaylaslna
gelince konakladllar.
Tan yeri aganp
gtin klzanp dogarken
~
ALMAMBET'iN MUSLUMAN OLUP KOK<;O'YU TERK ETMESt
1460 MaHac rypyn
aj;fTrbl ~ej;fT:
')l(aj;fMa-KeKyn )l(alIJ-yyn,
aT TOKyqy Eo3-yynca~oop aTKa KOIO~ap,
KblpKMa qaj;f~aHcanbl~ap,
1465 Kaj;fMaKTaHanbm canbl~ap,
KaHTTaHanbln KOlIJy~ap,
MapT-yynan qaj;f~bl Kaj;fHaTbm
6HP e3YMe 6epH~ep!
HnrepHnen 6apaj;fH,
14703n apblTbm Kenej;fH,
)!(ep apblTbm Kenej;fH!'
TeMHp TaMaH penry
Tennej;f blprblM MHH~H ~ej;fT,
MepKeHHH 6alIJblH KeCTH~ej;fT,
1475 AIIJMapaHblH KYM-6en~eH
AK-Kyna 6aHnaj;fcan,nbl ~ej;fT.
AIIJMapaHblH KYM-6en~eH
TaKHSI~aHKapa-TalIJ,
Kapa-TalIJTblH ycryH~e
14 8 0 MaHac KenHn Kap~bl,
TeryperYH Map~bl,
TepT aj;fnaHa 6apa'~blaH~a 3IIJTeMeKepYH6ej;fT:
'EepHIIJTenyy e3YMe
1485 6enre 6epreH aSlHbI:
MblH~a 3Mec an 3ne'.
MaHaCTblK Ka6arbl Kanbl~ 3KeH,
KHpnHrn Y3YH 3KeH,
KeCTY~ )!(aCTblrbIH~a
Kana 6epreH 3KeH.
1490 AIIJMapaHbl~ aCTbIH~a,
AK-3pMeH~HH e3eH~e,
Kbln-)!(HpeHHH MHHHnTHp,
Kbln Ky6e3YH KHHHnTHp,
apbllIJbl~ Y3YH AnMaM6eT
1495 ceneKeTy-cenneTY
aTKa MHHHn 6aCTblpraH.
'AT onrypraH Ken6eTJ1
Kanblpra qanbllIJ KepYHeT.
AnTblH qblpaHHblH Hyp6eTJ1
1500 MycynMaHra qanbllIJ KepYHeT.
)l(oonoj;f Kene 6y )!(acca,
MbIH~aH )!(yp6ec an 3ne.
KblpK qOPOMO6apaHH,
3nHMe aHTbln KepeHH.
1505 3TerHHeH an~blpbm,
3pTene-rnn Ke6HH cypaHH!
)l(aKacblHaH an~blpbln,
lIJalIJTblpbm Ke6HH cypaHH!'
MaHac KaHTa 6aCTbi~eHT.
1510 TeMHp TaMaH Y3e~ry
Tennej;f blprblM MHHAHAeHT,
MaHac qy~en )!(yp~y ~eHT.
Manas turup ayttl deyt:
Manas dedi ki:
'Cayma-koktil Ca§-uul,
at tokucs:u
Boz-uulsafioor otko koyufiar,
ktrkma cs:aydan
saltfiar,
"Cayma-koktil, Ca§~uul,
atlara eyer koyan Boz-uul
semaveri ate§e kay,
klrkma ~aydan i~ine kay,
i~ine taze kaymak koy,
tisttine §ekerdende koy,
sonra bir gtizel pi§ir ~aYlm',
ve yalmz bana ver onu!
kaymaktan altp saltfiar,
kanttan altp ko~ufiar,
mart-uulap cs:aydl
kaynatlp
bir oztimo berifier!
ilgerilep barayn,
el antlp keleyn,
cer arltlp keleyn!'
Temir taman tizongii
teppey Irglm mindi deyt,
Merkenin ba§m kesti deyt,
A~mararnnKum-belden
Ak-kula baylay saldl d6yt.
A~mararnnKum-belden
takiyaday Kara-ta~,
Kara-ffi§tm tisttindo
Manas kelip karadl,
togtirogtin maradl,
tort aylana bara'dlandae~temekoriinbeyt:
'Beri~teltiu.oztimo
beIge bergenayarn:
mlnda emes al ele'.
Manastln kabagl kallfi eken,
kirpigi uzun eken,
kosttifi castlglnda
kala bergeneken.
A~mararnfi astlnda,
Ak-ermendin ozondo,
KII-cirenin miniptir,
kll ktiboztin kiyiptir,
an~lfi uzun Almambet
solokotti-solpotti
atka minip bastlrgan.
'At olturgan kelbeti
Kaplrga cs:all~
kortinot.
Altln ~Iraynln nurbeti
Musulmanga cs:all~
kortinot.
Cooloy kele bu cassa,
mlnday ctirbOs al ele.
Kirk cs:oromo
barayn,
61ime aytlp koroyn.
Eteginen aldmp,
erteletip kebin surayn!
Cakaslnan aldmp,
~a~tmpk6bin surayn!'
Manas kayta bastl deyt.
T6mir taman tizofigti
t6ppey Irglm mindi deyt,
Manas ~tidop ctirdti deyt.
tleriye gideyim,
halktn i~inden ge~eyim,
memleketi dola§aYlm."
Demir tabanll tizengiye
basmadanata atladl.
Merke kaynagml ge~ti,
A§mara'mn Kum-bel'ine
Ak-kula'slm bagladl.
AFtmara'nmKum-bel'inde
takke gibi Kara-ta§,
bu kayamn tepesine
Manas ~lktl bakmdl,
sakin, sakin bakmarak
dart tarafim aradl.
Hi~ bir §eygortinmiJyordu.
"Feri§teli oztime
rtiyada gelen i~aret
buradakine uymadl !"
Manas'm ka~lan ~atlk idi,
uzun kirpikleri
goztintin alt kirpiklerinin
tizerine yastlanml~tl.
A§mara'mn all ba~'nda
Ak-ermen Irmagmln yamnda
Kll-ciren adll atma binmi~
kll zlrhml giymi~
ulu kahraman Almambet.
aglr, tartll, adlmlarla
atmln tisttinde ilerliyordu.
"Ata bini~ bi~imi
bir katire benziyor,
altln ytiztintin nurlar'l,
mtisltimana benziyor.
Dti~manca niyetle gelseydi,
atlm boyle stirmezdi.
Kirk yigidime varaYlm,
kavmime haber vereyim.
Eteginden tutaYlm da
~abuk konu§turaYlm!
Yakasmdan tutaYlm da,
hemen konu§turaYlm!"
Manas atml geri stirdti.
Demir tabanll tizengiye
basmadanatladl,
Manas acele yurduna dondti.
49
.~
MANAS DESTANI
AnMaMOeTrnH KeCYHe
Kapa~-cypal{ 6o~y Aei1T:
1515 'bY KeKtJe~eH KatJKanbl
Kapal{-cypal{ Ol1pHeMe
MeH Kep'anoai1 KeneMI1H,
Kapa~-cypa~ Ol1pHeMe
Kapa~ 3THn xoro~y,
1520 MeH OIIJaaoapaHH!'
KYHaH TeeHYH
Tepecl1H
KblHbm anraH oYMYPCYH
tJanca KynaK TyHAypCYH,
6eIIJTe TeeHYH
TepeCI1H
1525 6bltJbm anraH 6YnJJ.yPCYH
KOIIJanaKaH canAblpraH
anTblH canTYY Cblp KaMtJbl
Kbln-Xl1peHI1H TonopcYKTYH
xorop'xaK,
6yntJY~ 3TTI1HTeMeH xaK
1530 TapTbm KeJII1" xl16epAI1,
TaHAaH 3T116eJIYHAY,
TaHraHAaH XOHY TY3eJIAY!
AIIJMapaHblH KYM-6enre
CaJIbm tJbIrbm 6apAbl AeHT.
1 53 5 3KI1 xarblH Kapaca,
TeryperYHMapaca,
611peKtJecYKapblIIJ KeK xeKe
11311xaTblp 611p3TI1KTeH.
1540
AJIMaM6eT aTTaH TYIIJe KanAbl ~eHT,
6acKaH Xepl1H 6aCTbl ~eHT,
611p3JII1Cl1KeM KeMI1!
MYH~aH 6aCbl" 6ap~'3ne,
611p aTTblH 11311
xaTblpbl.
Kbln-Xl1peH~11 Hapbl TapTbm
6aCTblp~bl,
15456epl1 TapTbln 6aCTblp~bl,
611p3JII1CI1KeM
KeJIAl1
!
'KI1M-~e 6onco 6y KI1IIJI1
MeH~eH 3KI1 3nl1CI1apTblK 3P 3KeH!'
)Ka~bl~aH 6aCKaH 6y xep~e
155 0 AK-KynaHbl~ I1Cl"epI1H
xa~bl aT I1CI13KeHI1HOl1n~11~eHT.
AnMaM6eT KeTl1n 6apa xaTblp.
MaHac tJoponopro KeJI~I1,
tJoponopYHa aHTTbl ~eHT:
1555 'Kanblp-MI1HeH EycYPMarr, tJOpOM,
KantJan anraH KblpaH~ap, tJOpOM,
3n\1M-MI1HeH
XypTYMAaH, tJOpOM,
3KtJen anraH 3peH~ep, tJOpOM,
Konro Ka6ap aj;jTbI~ap, tJOpOM,
1560 xypTKa Ka6ap aj;jTbl~ap, tJOpOM-
Alrnarnbettin kosiino
karan-suran boldu deyt:
'Bu K6k~Odon ka~kall
karan-suranbir neme
men kor'albay kelemin,
karan-suran bir neme
karan etip cogoldu,
men o§aabarayn!'
Kunan tooniin
teresin
klYIP algan buldursun
~apsakulak tundursun,
be§te tooniin
teresin
bl~lp algan buldursun
ko§ alakan saldlrgan
altm saptuu sIr kam~1
Kll-cirenin tolorsuktun
cogor' cak,
bul~un ettin tomon cak
tartlp kelip ciberdi,
tayday eti boliindii,
tayganday conu tiizoldii!
A§maramn Kum-belge
salJpylglP bardI deyt.
Eki cagm karasa,
togiirogiin marasa,
bir ok~osii kan§ kok ceke
izi catlr bir etikten.
Almambet attan tU§okaldl deyt,
baskan cerin bastl deyt,
bir elisi kern keldi!
Munday baslpbard' ele,
bir attln izi catlrl.
KII-cirendi narl tartlp
bastlrdl,
beri tartlp baStlrdl,
bir elisi kern
keldi!
'Kim-de bolso hu ki§i
rnenden eki elisi artlk er eken!'
Canldan baskanbu cerde
Ak-kulanln isterin
canl at isi ekenin bildi deyt.
Alrnarnbet ketip bara catlr.
Manas ~orolorgo keldi,
yoroloruna ayttl deyt:
'Kaplr-rninen Busurman, yorom,
kalyap algan kJrandar,yororn,
elim-minen
curtumdan, ~orom,
ek~epalgan erender,yorom,
kolgo kabar aytlnar, ~ororn,
curtka kabar aytlnar, yororn-
Almambet'in goztine
kara bir §ey gortindti.
"Kok~o'den ka~alJberi
§imdiye kadar goztime hi~
kara bir §eygoriinmedi.
Demin tam goremedigim kara §ey
i§te bak tekrar yok oldu.
Ben oraya bir gideyim!"
O~ ya§mdaki deve
derisinden yapllml§
kam~IYl elinde salladl,
kulakta ugulduyor bu,
be§ya§mdaki deve
derisinden yapllml§
ince, ince kesilmi§
iki karl§ ortilmti§
altm saplJ kam~l ile
Kll-ciren'e
vurdu 0,
kaba etinin altma,
bileginin list tarafma,
tay kadar yumu§ak eti yarlldl,
derin bir yara a~lldl!
A§mara'mn Kum-bel'ine
firlayarak tlrmandl.
iki tarafinl siiztip
etrafina bakInca
bir karl§ ok~e boyunca
bir ~izme izi goriindii.
Almambet atmdan atladl
~izmenin izine bastl,
kendininki bir parmak ktic.;iJik
geldi!
Buraya basanbir ayak,
bir de at izi vardl.
Atl Kll-ciren'i geri ~ekip
bastlrdl,
beri ~ekip bastlrdl:
atlmn da ayagl bir
parmak klsa kaldl.
"Bu adam her kim ise
iki parmak uzun benden!"
i~ine bastlgl bu yerin
Ak-kula'nln izlerinin
yeni at izi oldugunu bildi.
Yoluna gitti Almambet.
Manas yigitlerine vardl,
yigitlerine dedi ki:
"Katir ile miisliiman, yigitlerim,
cenkte denenmi§yigitlerim.
yurdumdan kavminin
araslndan. yigitlerim,
se~ilmi§ erlersiniz siz, yigitlerim,
orduya bildirin. yigitlerim,
halka bildirin, yigitlerim,
"
~
I'I
~!I'~ ! '
t"~
!1.,!r;r
ALMAMBET'iN MUSLUMANOLUP KOK<::O'YUTERK ETMESt
C9JI9K9TY-C9JII1eTy,tfOpOM,
aTKa OJITYpraH KeJI6eTU, tfOpOM,
KaI1blpra tfaJIblIIl K9PYH9T, tfOpOM,
aJITblH tfblpaHHbIH HYP 6eTU, tfOpOM,
1565 EycYPMaHSI GaJIblIIl K9PYH9T, tfOpOM!
3JIAeH KeJIe )J(aTa6bl, tfOpOM?A )J(OO-CbIHbIH6uJI6eAUM, tfOpOM.
)KOOJIaHKeJIe
)J(aTa6bI, tfOpOM?
83YMH9H TeM9H KOHrOH
aJI 3JIAep, tfOpOM,
1570 MblHaH )J(oropy KoHy"ap, tfOpOM!
YJiAy KacKaTap KbiJIblI1 THru"ep,
;;
tfOpOM,
KeTyH9 tfaTblp Turu"ep, tfOpOM!
ATTaH )J(99 ooJIy"ap, tfOpOM,
KacKaTap 6oJIYI1Topy"ap, tfOpOM!
1575 KOJI tfeTUHe aJITbI 6up KUlliU
QblrbI"ap, QOPOM,
OIIlY )J(epAeH)J(99JI9TYI1aJIblI1
KeJIU"ep, tfOpOM!'
AJIMaM6eT KOMY K9PAY AeHT,
KOKTY-MUHeHKUPAUAeHT
KOHHOT-MUHeHQblKTbl AeHT,
1580 ytfa 6epreH ToproHAY
KbIJI- )J(upeHHuH IIIaH6ap- )J(oprocyMUHeH
KapMaI1 aJIblI1 KaHTbII1KOHO6epAu!
AJITbI 6up KUlliU CaJIaMaHTTbl:
'AcaJIaYAaH CaJIay MaJIMKHM!', AeAH.
1585 '3JIUKeMe CaJIaMr, AeAU AJIMaM6eT.
j O'
.10
')KOJIOOtfy 6oJIco", )J(OJIaHTaM,
)J(OKtfy 6oJIco~,
MaJI aHTaM!
KaHAaH QblrblI1 KeJIeCUH?'
'KaHAYY )J(epAeHKeJIeMUH,
1590 KaHra Ke6uM aHTaMbIH:
6eKTYY )J(epAeHKeJIeMHH,
6eKKe Ke6HM aHTaMbIH..
3MU aJITbl KHIIIH aHTTbl:
'KaHAYY )J(epAeHKeJICe"HC,
1595 KaHra C93Y~ aHTca~bIC:
6eKTY )J(epAeHKeJICe~UC,
6eKKe Ke6u~ ai1Tca~blcKaHblM MaHac THrUHAeH,
6eHtfapaCbl 6HCaK-nbIC!
1600 Kap'aJIaMaH CHCKHIIIU:
aTTYY 6apraH aHy'eMec.'
tIblJI6bIpblHaH KapMaAbl.
Ka6blJIaH TyyraH AJIMaM6eT
6YJIKyn aJIAbl tfblJI6blPAbl,
1605 )J(YJIKyn aJIAbl THCKHHAU,
)J(aKIIIbIHblH )J(araCblHaH6acTblpbln,
)J(aMaHAblTenceTun
51
aglr temkinli adlmlarla, yigitlerim,
bir atll yakla§lyor, yigitlerim,
Kaplrga ~all§ kortinot, ~orom,
goriinii§ii katire benziyor, yigitlerim,
altm ~lraynm our b6ti, ~orom,
fakat yiiziiniin §ulesi, yigitlerim,
Busurmanya ~alI§kortinot, ~orom! bir miisIiimana benziyor, yigitlerim!
Eldey k6le catabl, ~orom?Buraya dogru geliyor, yigitlerim!
A COO-Slmnbilbedim, ~orom.
Dii§mana benzetemedim, yigitlerim.
Coolay k6le
Dii§manca niyetle mi
catabl, ~orom?
gelmekte, yigitlerim?
Oztimnon tomon kongon
A§aglya konup yerle§mi§
al 6lder, ~orom,
biitiin halk, yigitlerim,
mman cogoru konuiiar, ~orom!
benden yukan yerle§in, yigitlerim,
Uydti kaskatar kllIp tigiiier,
evleri slra slra dikin,
~orom,
yigitlerim,
kottino ~atlr tigiiier, ~orom!
arkasma~adlrlan kurdurun, yigitlerim!
Attan coo boluiiar, ~orom,
Atlardan inin, yigitlerim,
kaskatar bolup toruiiar, ~orom!
bir sira durun, yigitlerim!
Kol ~6tine altl biT ki§i
Altl ki§i ordunun online
~lgliiar, ~orom,
ge~sin, yigitlerim,
o§u c6rdencoolottip allp
onu buraya allp
k6liiier, ~orom!'
getirin, yigitlerim!"
Almambet koldu kordti d6yt,
Almambet askerleri gordi.i,
koktu-minen kirdi d6yt
dar g~ide atml siirdi.i,
dik patikaya tlrmandl.
koynot-minen ~lktl d6yt,
Bir ~aYlr ku§u u~arken
u~a bergentorgoydu
KiI-cir6nnin §aybar-corgosuKll-ciren rahvan
minen
ko§arken
karmap allp kaytlp kayo b6rdi!
ku§u tutup yine sallverdi.
Altl bir ki§i salam ayttl:
Altl ki§i selam verdi.
'Asalaudan salau malmkim!', d6di. "Selamunaleykiim!" dedi.
'Elikeme salam!', d6di Almamb6t. "Aleykiimselam!" dedi Almambet.
'Coloo~u bolsoii, cot aytam,
"Yolcu isen yol gostereyim,
cok~u bolsoii,
hayvamnl kaybettiysen
solokotii-solpotti, ~orom,
atka olturgan k6lbeti, ~orom,
mal aytam!
Kaydan ~lglp k6Iesin?'
'Kanduu c6rden k6lemin,
kanga k6bim aytamm:
b6kttiti c6rden k6lemin,
b6kke k6bim aytamm.'
Emi altl ki§i ayttl:
'Kanduu c6rden k6lseiiis,
kanga soztiii aytsaiils:
bektti c6rden k6lseiiis,
b6kke k6biii aytsaiilskamm Manas tigindey,
bey~araslhis ak-pIs!
Kar'alaman sis ki§i:
attuu bargan an~'6mes.'
C;llblnnan karmadl.
Kabllan tuugan Almamb6t
bulkup aldl ~llblrdl,
culkup aldl tiskindi,
cak§lnln cagaslnan bastlnp,
camandl t6psetip.
yerini soyleyeyim,
nereden geliyorsun sen?"
"Han yurdundan geliyofum.
hen han ile gori.i§i.iri.im.
Bey yurdundan geliyorum,
hen bey ile gori.i§i.irtim."
Altl ki~i cevap verdi:
"Han yurdundan geliyorsamz
han ile gorii§i.irsi.ini.iz.
Bey yurdundan geliyorsamz
bey ile gori.i§iirsi.intiz.
Hammlz Manas orada d!UruYI)r,
bizonun ancak u~agIYlz,
siz de ancak tebaslnlz,
yamna atla gidilmez."
Atl dizgininden tuttular,
Kaplan dogan Almambet,
tutup ~ekti dizgini,
~ekip aldl dizgini,
iyi atlarl yanlndan bastlrul,
kotiileri teptirdi
4~::
'52
MANAS DESTANI
KeTe-6apa )J(aTblp.
'MMaM6eT-MJfHeH MaHac eKee
1610 KaHTbIII )J(Yc Kepywep
3KeH?' KOJI~e~Jf.
AK-'IaTbIp~bII\ 3WJfmHJfH aJIAbIHa
MMaM6eT )J(eTJfII6ap~'3J1e.
)J(aTbIK TJfJl~yy A)J(bI6aH
3WHKKe 'Iblra KaJIAbl~eHT:
1615 'Acanay~aH canay ManJfHKJfM!'
'3nHKeMe canaM" ~e~H ~eHT.
A)J(b16aH ryPYII aHTa'~bI:
')J(OJlOO'Ihl nOJICOf{.)KOJIaHTaM,
'. cO'"\
,,",
6onco
" ."
Mac. aHTo'",'
1620 KaHAaH 'IblrblII KeJiecHH?'
AH~a MMaM6eT aHTrbII\:
'MeH )J(OK'IY
3Mec, )J(OJIOO'Ibl
)J(o~y cypan KeneMHH.
KaMYY )J(ep~eH KeJleMJfH,
1625 KaHbll\a ce3YM aHTaMbIH:
6eKTyY )J(ep~eH KeJleMJfH,
6eml\e ce3YM aHTaMbIH"
A)J(b16aHaH~a aHTrbI ~eHT:
'KaMYY )J(ep~eH KeJlCeI\HC,
1630 KaHra ce3Yl\ aHTcal\bIc:
6eKTy )J(ep~eHKenCeI\HC,
ooKKe C83YI\ aHTCal\blcKap'anaMaH 6HC aK-IIbIC,
KaHblM MaHac THrHMeH:
1635 6eH'IapaCbl 6HC aK-nbIC,
6erHM MaHac THrJfMeH!'
ATblHblH 6awbIH 6yp~y ~eHT,
aCblJlryyraH MMaM6eT
owY )J(ep~e TYP~Y ~eHT.
1640 KbIJl- )KHpeHHHH'IblJl6blpblH
KapMaII TYPYII aHTrbl ~eHT:
'Ky~aH KbIJlAbI, apraM )J(OK,
Ky~peT KbI~bl,
'IapaM )J(OK!'
KbIJl-)J(JfpeHHJfH'IbIJl6bIpbIH
1645 bIprblTblII )J(H6ep~H,
aTraH TYWTY AJlMaM6eT.
)J(aTbIK TJfJlAYYA)J(bI6aH
3~HJlHII 3WHK aWTbI ~eHT.
ApbIWbI~ Y3YH AJlMaM6eT
1650 3~KeHHn KHpHn Ke~H AeHT:
'AcanaYAaH acanay ManJfHKHM!
KaH MaHac, 6aTb!p, aMaM6bl?'
'3J1JfKJfMcanaM!' AeAJfAeHT.
3HAH MaHac aHTrbl AeHT:
1655 'bY )J(arbIH~aH )J(OJlOOQbl
CeJleKeTTy~-ceJlIIeTrY~
aTK'OJlrypraHKen6eTH~
KaIIblpra
'IanblW KepYHeT,
kete-baraCalIf.
'Almambet-minen Manas okoo
kantIp ciis korU§er
ekeD?' kol dedi.
Ak-~atlrdlfi e§iginin aldlna
Almambet cetip bard' ele.
CatIk tildiiii Aclbay
e§ikke ~lga kaldl deyt:
'Asalaudan salaumaliykim!'
'Elikemesalam!' dedi deyt.
Aclbay lump ayta'dl:
'COIOO~1bolsofi, col aytam,
cok~u bolsofi,
mal aytam!
Kaydan ~lglp kelesin?'
Anda Almambet ayttlfi:
'Men cok~u
emes,colo~1
coldu surap kelemin.
Kanduu cerden kelemin,
kamila soziim aytamm:
bektuu cerden kelemin,
begifie soziim aytamm!'
Aclbay anda ayttl deyt:
'Kanduu cerden kelsefiis,
kanga soziifi aytsafils:
bektii cerden kelsefiis,
bekke soziifi aytsafilskar'alaman bis ak-pIS,
kamm Manas tigindey:
bey~araslbis ak-pIS,
begim Manas tigindey!'
Atmm ba§m burdu deyt,
asll tuugan Almambet
o§ucerde turdu deyt.
Kil-cirennin ~llblrm
ileri geri ko§turdu.
Almambet ile Manas, bu ikisi,
nasII yiiz yiize gorii§ecek
diye merak oldu herkese.
Ak yadInn kapIsln1n online
Almambet varmI§tI.
Tatil dilli AcIbay
e§ige yIkIp deki ki:
"Selamunaleykiim!"
"Aleykiimselam!" dedi bu.
AcIbay dedi ki:
"Yolcu isen yol diyeyim,
kaYIp bir §ey anyorsan
hayvanlanm gostereyim!
Nereden ylkmI§ geliyorsun?"
0 zaman Almambet dedin ki:
"Ben bir §ey aramlyorum,
karmap lump ayttI deyt:
'Kuday klldl, argam cok,
Kiidrot kIldl, ~aramcok!'
Kil-cirennin ~Ilblrm
Irgltlp ciberdi,
attan tii§tii Almambet.
CatIk tildiiii Aclbay
yolcuyum,
yolu sormaya geliyorum.
Han yurdundan geliyorum,
soziimii hamna soyleyecegim.
Bey yurdundan geliyorum,
soziimii beyine diyecegim!"
AcIbay 0 zaman dedi ki:
"Han yurdundan geliyorsamz
soziiniizii hana soyleyin.
Bey yurdundangeliyorsamz
soziiniizii beye deyin.
Biz onun emrindeyiz,
hammIz Manas orada duruyor,
biz onun hizmetkarIYll,
beyimiz Manas orada dluruyor!"
Atlnln ba§lnl yevirdi,
asil dogan Almambet
geldi bu yerde durdu.
KII-ciren'in dizginini
sImsIkI tutup dedi ki:
"Tann istedi, ne yapallm!
Kudret istedi, yarem yok!"
KII-ciren'in dizginini
bIrakIp attan atladl,
yere indi Almambet.
Tatil dilli AcIbay da
efiilip e§ik a§tl deyt.
Arl§lfi uzun Almambet
efikeyip kirip keldi deyt:
'Asalaudan asalaumaIiykim!
Kan Manas, batlr, amambl?'
'Elikim salam!' dedi deyt.
Endi Manas ayttl deyt:
'Bu cagmdancoloo~1
solokottiifi-sol pottiifi
atk'olturgan kelbetifi
Kaplrga ~all§ korunot,
egilip kapIYI aytI.
Ar§tan uzun Almambet
egilip yadIra girdi:
"Selamunaleykiim" dedi,
"Manas Han bahadlr, nasIlsIn?"
Dostya selamlm ailP
Manas ona §oyle dedi:
"Bu tarafa ey yolcu sen
agIr, temkinli gelirken
at iistiinde duran govden bana
bir katir gibi gelmi§ti,
ALMAMBET'tN MUSLUMAN OLUP KOK<::O'YUTERK ETMESi
,e.
m!
53
anTblHqblpai1HYP6eTH~
1660 EycYPMaHraqanblill KepYHeTaTa~HblHaTbl KHM 6onoT,
3He~HHHaTbl KHM6onoT?'
ACbln TyyraH AnMaM6eT
MaHaCTbITapTbill Koi1AYAei1T:
1665 'KYAai1 KHnAbI~,apraM )KOK,MaHac,
KYApeT KblnAbI~,qapaM )KOK,MaHac!
YKT~6'3ne YKMYIllTy,MaHac,
KepAy~6'3ne KepMYIllTY,MaHac?
MeH Tee HqHHAeHap3AHM,
1670 MeH)KepHMAeCeHqe6ap 3AHM:
Hap HqHHAeneK 3AHM,
MeH)KepHMAeKen 3AHM!
AnTbl apbIIlITYYOi1pOTTYH
aKbIMbIHbIH
6anacbl,
1675 TepT apbllllTYY Oi1pOTTYH
TepecYHYH6anacbl,
Kbln )Karanyy Oi1pOTTYH
KbIi1HbIHbIH
6anacbI,
anTblaiiAap, qOK 6en6oo,
1680a3bIC KaHAbIH6anacblKapa-KaHAbIH6anacbl
Ka6b1naHTyyraH 6aTblPAaH
KaH AnMaM6eT qblKTblAei1T!
altm ~Iray nUTbetifi
altm yiiziiniin §ulesi
Busurrnanga~all§ koriinottamamen miisliimandl.
atafimn atl kim bolot,
Babanlzm adl nedir?
enefinin all kim bolot?'
Anamzm adl nedir?"
AsIi tuugan Almambet
Asil dogan Almambet
Manastl tartlp koydu deyt:
Manasi sarsarak dedi ki:
'Kuday kildlfi, argam cok, Manas, "Tann istedi, ne yapalJm, Manas,
Kiidrot kIldlfi, ~aram cok, Manas! Kudret istedi, ~arem yak, Manas!
Uktufib'ele ukmu§tu, Manas,
Duydun mu duydugumu, Manas?
kordiifib'ele korrnii§tii, Manas?
Gordiin mil gordiigiimii, Manas?
Men too i~inde nar edim,
Ordunun en kuvvetlisi idim,
men cerimde sen~ebar edim:
hen yurdumda senin gibi handlm.
nar i~inde lok edim,
Develerin kocamam idim,
men cerimde kop edim!
ben yurdumda biiyiik idim.
Altl an§tuu Oyrottun
Altl Oyrot kavmi i~inden
aklmlmn balasl,
ben Hanlanmn oglu idim,
tort arl§tuu Oyrottun
dort Oyrot kavmi i~inden
torosiiniin balasl,
hen beylerin oglu idim,
kIl cagaluu Oyrottun
kIi yakalJ Oyrotlann
klymmn balasl,
kahramammn ogluyum,
altJ aydar, ~ok bel boo,
altln orgiilii, sa~akll ku§akll,
azlSkandm balaslaziz hamn ogluyum.
Kara-kandm balasl
Ben Kara Hanin ogluyum
kabIian tuugan batJrdan
kaplan dogan kahramandan,
Kan Almambet ~lktJdeyt!
Han Almambet ~IkmI§tJr!
YKTy~6'3ne YKMYIllTY,MaHac,
1685 KepAy~6'3ne KepMYIllTY,MaHac?
MeH KaH AnMaM6eT e3YMYH!'
MaHac Typyn ai1TTbl:
'Kapa-KaHAbIH6anacbl
KaH AnMaM6eTceH6onco~,
1690 Kene6epH~ KonYMY!'
Uktufib'ele ukmu§tu, Manas,
kordiifib'ele korrnii§tii, Manas?
Men Kan Almambet oziimiin!'
Manas turup ayttl:
'Kara-kandm balasl
Kan Almambet sen bolsofi,
kele rerifi kolufidu!'
EHp KepYlllyn KanAblAei1T,
3HAHMaHac ai1TTblAei1T:
'Kanblp-MHHeHEycypMaH
KanqananraHKblpaHAap!
1695 3nHM-MHHeH)KypTyMAaH
3KqenanraH3peHAep!
Kapa-KaHAblH6anac'aM
KaH AnMaM6eT6aTblpra
6apbI~ Typyn canaM Kbln!
17 00 Ca~op aTKa Koi1ryna!
Kai1MaKTaH
anbill Canrblna!
KaHTTaHanbln KOIllKblna!
MapT-yynan qai1AblKaMHaTbin
AnMaM6eTKe6eprHne!
1705 Haap anCblHOOCbIHa,
qblPblManCblHKecYHe!'
ACbln TyyraH AnMaM6eT
qblPbIManAbl KecYHe,
HaapanAbl0O3b1Ha.
17103HAH MaHac MblHblai1TTbl:
'epKeqy 6Hi1K,333PH6ac,
eKTeMTyyraH AK-Kyna,
Bir korii§up kaldl deyt,
endi Manas ayttJdeyt:
'kaplr-minen Busurman
kal~apalgan kIrandar!
Elim-minen curtumdan
ek~epalganerender!
Kara-kandm balas'ay
Kan Almambet batJrga
banfi turup salam kll!
Sailor atka koygula!
Kaymaktan alJpsalgIia!
Kanttan allp ko§kIia!
Mart-uulap ~aydI kaynatlp
Almamretke rergile!
Naar algIn OOSlna,
~mm algIn kosiino!'
AsIi tuugan Almambet
~mm aldl kosuno,
naar aid I oozma.
Endi Manas mInI ayttJ:
'brko~ii biyk, zeeri bas,
oktom tuugan Ak-kula,
Duydun mu duydugumu, Manas?
Gordiin mil gordiigiimii, Manas?
Almambet Han benim i§te!"
Manas kalkIp dedi ki:
"Kara Hanin oglu eger,
Han Almambet sen:isen,
veTbana oyle ise el'ini sen!"
Gorii§meye ba§ladll~r.
-5imdi Manas ana dedi ki:
"Kafir miisliiman,
cenkte denenmi§ erlerim,
yurdumdan, kavmimin araslndan
se~ilmi§ er ogullan!
Kara Hanin ogluna,
Han Almambet bahadlra,
gelin selam durun!
Semaveri ate§ekoyun!
i~ine biraz kaymak koyun!
Ustiine §eker de ekl~yin!
Giizel biT ~ay yaplP
Almambet'e sunun!
Slcak, slcak agzma koysun,
biT par~aclk uykuya dalsln!"
0 vakit asil Almambet
biTpar~aclk gev§edi,
slcak ~aYIagzlna aldl.
SanTaManas §oyle dedi;
"Horgiicii yiiksek, Slrtl al~ak,
soylu Ak-kulaml getirin,
:I
MANAS DESTANI
AK-KynaHbl 6aw Kblnbm
aHbl~ apKbl )J(arblHa
1715 Cap'anaHbl Kblnbl~ap!
AHbl~ apKJ1)J(arblHa
TaH-6yypynAY Kblnbl~ap!
AK-KynaHbl 6aw Kblnbln
TorycTY TapTbln eTKepcYH!
1720 Eapa-TblraH 3nH~e,
6aTa-TblraH TOOHa
aHTa KenCHHAnMaM6eT,
MHHe KenCHH6YYAaHAbl!
MeHH~ AK-onnoryM anrblna,
1725 AnMaM6eTTH~ YCTYHe
anbm )J(a6aKoMryna!
KHHe KenCHHOnnoKTy,
KaparaM HaM3a,KaK 3y~ry
KapMaM KenCJ1HKonYHa!
1730 AnawTaH TyWK9H 60noQy
KOCqerenJ1 60c KJ1Ce
qanblHa KenCJ1H
6enJ1He!
Kapa 6010 KHW TennJ1K
6awblHa anbln KoMryna!
1735 KHMe KenCJ1HAnMaM6eT!
Eapa-TblraH 3nHHe,
6aTa-TbiraH TOOHa
aMTa KenCJ1HAnMaM6e-r!
8Kq9CY Kapblw K9K )J(eKe
1740 KHMeKenCHH6yrYHa!'
AMTKaHblHAaMKblnAbl AeMT.
AMTKaHblHAaMKblnraHAa,
ACbln TYyraH AnMaM6eT
6epreHJ1H anMaM aMTI'bl AeMT:
1745 'Cap'anaMbl
MHlleMH,
AK-Kyna~ TypCYH 93YMG60nco 60ncYH!' AeJ:lHAeMT.
MaHac 6aTbip aHTTbl AeMT:
'CepeK, CblpraK, 3KH yyn, LIOpOM,
1750 aHnaHaMHKYAaMra, QOPOM,
apna-MHHeH nYYAaMra, 'lOpOM,
"EepeMHH!" AerHH Konyra, 'lOpOM,
6eneH Kblnbln )J(onYHa, QOPOM,
Kapa-KaHAbll-l 6anacbl
1755 Ka6blnaH Tyyrall AnMaM6eT
6awblII Toryc Kblnbl~ap!
AT Qa6blW 6J1pTywypyn CaJlbl~ap!
AK-caKaJlbl~, aT llblrap!
KJ1llYY QOPO,TOH Qblrap!
1760 Kapa-KallAblll 6aJlaCbl
Kall AnMaM6eT 6y 60nco,
6J1p KYTTYKTan TywyprYH, '10pOM!'
AiiiTKallblllAaM KblnAbl AeHT:
'KeK TeKeHH TOO'reKeAeM
KoprYTKall, 'lOpOM,
Ak-kulanl ba~ kllip
amn arkl cagma
Sar'alam kIllnar!
Amn arki caglna
Tay-buuruldu kIllnar!
Ak-kulam ba~ klllp
togustu tartlp otkorsiin!
Bara-tlgan eline,
bata-tlgan toona
ayta kelsin Almambet,
mine kelsin buudandl!
Menin Ak-olpogum alglla,
Almambettin iistiino
allp cabakoygula!
kiye kelsin Olpoktu,
karagay nayza,kak ziingii
karmay kelsin koluna!
Ala~tan tii~kon bolo~u
kos ~egeli bas kise
~alma kelsin reline!
Kara boyu ki~ telpek
ba~lnaallp koygula!
Kiye kelsin Almambet!
Bara-tlgan eline,
bata-tlgan toona
ayta kelsin Almambet!
6k~osii kan~ kok ceke
kiye kelsin butuna!'
Aytkamnday klldl deyt.
Aytkanlnday kllganda,
Asil tuugan Almambet
bergenin almay ayttl deyt:
'Sar'alandl mineyn,
Ak-kulan tursun oziindobalsa bolsun!' dedi deyt.
Manas batlr ayttl deyt:
'Serek, Sirgak, eki uul, ~orom,
aylanayn Kudayga, ~orom,
arpa-minen puudayga,~orom,
"Beremin!" degen koluga, ~orom,
belen klilp coluna, ~orom,
Kara-kandln balasl
kabllan tuugan Almambet
ba~lntogus kliinar!
At ~abl~ bir tii~iiriip sallfiar!
Ak-sakalln, at ~Igar!
Ki~liii ~oro, ton ~Igar!
Kara-kandln balasl
Kan Almambet bu balsa,
bir kuttuktap tli~iirglin, ~orom t'
Aytkamnday klldl deyt:
'Kok tekeni too tekedey
korgutkan, ~orom,
Ak-kula b~l c;:eksin,
ondansonra arkasmdan
bana Sarl-ala'YI getirin!
Ondansonra dizgininden
tutup getirin Tay-buurul'u,
b~ta Ak-kula olmak tizere
dokuz iyi at getirin!
Her gittigi memlekete,
her gittigi dagllk yere,
Almambet'i haber versin,
Almambet ata binsin!
Zlrhlml da getirin
Almambet'in arkaslna
giydirin bu zlrhlml,
Almambet bu zlrhlml giysin,
tahta kabzall bu mlzraglml
isterse eline alsm!
yok uzaktan getirdigim
perc;:inli,boz renk kesemi,
alsm beline taksln!
Siyah samur kalpaglml
getir ba~lna koyallm,
giysin Almambet kalpagl!
Her gittigi memlekete,
her bir ge<;tigi daga,
Almambet soylesin bunu!
Uzun okc;:elic;:izmelerimi
ayaklannagiysin!"
Soylenileni yaptllar,
hanm soztinti tuttular.
Asil dogan Almambet
hediyeleri almadl dedi ki:
"San-ala'na binerim ben
Ak-kula atln sende kalsln,
bu banaelverir!" dedi.
Er Manas dedi ki:
"Serek, Slrgak, ey iki yigidim,
Tann ~ahit olsun, yigitlerim ,
arpa ire bugdaYI, yigitlerin~ ,
veri rim deyip eline, yigitlerim,
yolluk verecegim yigitlerim,
Kara Han'm ogluna,
kaplan dogan Almambet'e
dokuz atl getirin!
Bir at yan~l yapln!
Ak sakaillya at C;:lkacak!
En ktic;:tikyigide elbise C;:lkacak!
Kara Han'ln oglu
Han Almambet geldiyse
kutlayallm ko~u ile, yigitlerim!
Soyleneni hep yaptllar:
"Kok-teke'yi, dag tekesiymli~
gibi korkutan, yigitlerim ,
~
'rim!
lerim
55
1765 areKe~e)J(aKbln-6atirn
~:
,.
,~
,;IIi;
atekeiie Caklp-bayga
babam CakJp-bay'a
atiTbl~ap, qOPOM!
aytliiar, ~orom!
AJlaAaH6atiTan coticy" Ae, qOPOM!
Aladan baytal soysun de,~orom!
arnblprbl )Kyp-rYfl)KHtiCbIHAe, qOPOM! a~lrgl(?) curtun ciysm de, ~orom!
KeMeKeHH~6amblHa,qOPOM,
Kemekeniii ba~lna,~orom,
KblpK KepMeHHKaKCblHAe,
kJrk kermeni kaksln de,
qOPOM!
~orom!
1770 KblpK aTKa6etira
KIrk atka beyga
THKCHH
Ae, qOPOM!
tiksin de, ~orom!
GillY )KepAeHaT qa6aM, qOPOM,
O~u cerden at ~abam,~orom,
ytire )KeTKeHqeaT qa6aM,'OpOM!
iiyg6 cetken~e at ~abam,~orom!
AJIMaM6erreti 6aTblpra, qOPOM,
Almambettey batlrga, ~orom,
)Ka~bIAaHCHtiMKblJICblH
Ae, qOPOM, caiildan siym kllsm de, ~orom,
1775 aCTblHaH
yrypJIan qblrbln
astman uturlap ~Iglp
KeJICHH
Ae, qOPOM!'
kelsin de, ~orom!'
3KH qOPO)KYPAY~etiT,
Eki ~oro ciirdii deyt,
)J(aKbln-6atira )KenH AetiT.
'AcanaYAaHacanay MantiHKHM,aTa!'
'33JIHKHMecanay MaJIHtiKHM,
60TOM!'
1780 '3preH-MHHeHKeJIHnnHc,aTa,
aTKaMHHHn)KeJIHnnHc,
aTa.
KaH °PAYHAa33eH6H,aTa,
KanKAarblAarnyryp6y, aTa?'
'KaH °PAYHAa33eHAHP,60TOM,
1785KaJIK AarblAa myryp AYP,60TOM!'
'A CytiYHqy-CytiYHqy~,aTa!
Kapa-KaHAblH6anacbl, aTa,
Ka6b1JIaHTyyraH AJIMaM6eT,aTa,
Kaqbln 6Hp KeJIAHKomYMa,aTa!
1790 Kapa KOJIAYY,
KeK 6Hnyy, aTa,
KaH MMaM6eT KeJIreH,aTa!
Caklp-bayga cetti deyt.
Caklp-bayin evine gitti.
'Asalaudan asalau maliykim, ata!' "Selamunaleykiim, baba!"
'Eelikime salau maliykim, botom !'"Aleykiimselam, evlat!"
'Erten-minen kelippis, ata,
"Erkenden yola ~Iktlk biz, ata,
atka minip celippis, ata.
atlarl slkl siirdiik, ata.
Kan ordunda ezenbi, ata,
Han tahtlnda rahat ml, ata,
kalk daglda ~iigiirbii, ata?'
halk ~iikiir i~inde mi, ata?"
'Kan ordunda ezen dir, botom,
"Han tahtlnda rahat, ogullarlm,
kalk daglda~iigiirdiir, botom!'
halk da ~iikiir i~inde, ogullarrm!"
'A siiyiin~ii-siiyiin~iiii, ata!
"Ben haberci geldim, ata!
Kara-kandrn balasl, ata,
Kabllan tuugan Almambet, ata,
ka~lp bir keldi ko~uma,ata!
Kara kolduu, k6k bittiiii, ata,
Kan Almambet kelgen, ata!
Kara Hanin oglu, ata,
kaplan dogu~lu Almambet, ata,
yurdumuza ka~lp geldi, ata!
Kara elli, mavi bitli, ata,
Han Almambet geJdi, ata!
TepeM MaHac )KH6epAH,aTa,
T6r6m Manas ciberdi, ata,
"AJIa,.aH6atiTan COtiCYH!"AetiT, aTa,
"Aladan baytal soysun!" deyt, ata,
"Amblprbl )Kypny )KHtiCbIH!"AetiT aTa,"A~lrgl curttu ciysrn!" deyt, ata,
179 5 "KeMereHH~6amblHa,aTa,
"kemegenin ba~lna,ata,
KblpK KepMeHHKepcHfI!" AetiT, aTa,
"KblpKaTKa6etire THKCHfI!"AetiT, aTa,
"DillY )Kep~eHaT qa6aM!" AetiT, aTaM!'
)J(aKbln-6ati MblHblatiTaT:
1800 'ATaH 6HPTyyraH )Kep Kat1Aa,60TOM,
3He~ 6HPTyyraH
ctk
s6yleyin, yigitlerim ,
bir alaca kJslrak kestirsin, yigitlerim
biitiin halkl toplasln, yigitlerim!
Kemeke'nin ba~lna, yigitlerim,
kJrk tane kazlk ~aktlrsm, deyin,
yigitlerim ,
kirk ata 6diil
versin, deyin, yigitlerim ,
buradan ata binerek ben, yigitlerim ,
eve kadar ko~acaglm, yigitlerim ,
bahadlr Almambet'e, yigitlerim ,
hediyeler hazlrlasm, yigitlerim ,
ikramlarla kar~llasln, boyle
s6yleyin, yigitlerim !"
Iki yigit ata binip,
Beni Er Manas gonderdi, ~Ita,
bir alaca klsrak kessindedi. at,t.
halkl da toplasln dedi, ata,
Kemege'nin ba~lna, ata,
kirk kermeni kersin!" deyt, ata,
kirk kazlk ~aktlrsln dedi, ata.
"kirk atka beyge tiksin!" deyt, ata, kIrk ata 6diil versin dedi, ,!t,l,
"o~ucerden at ~abam!" deyt, atam!' oradan buraya atla ko~acak,at,!!"
Caklp-bay mini aytat:
Caklp-bay da dedi ki:
'Atan bir tuugan cer kayda, botom, "Babamn dogdugu yer neresi y~lvrum,
eneii bir tuugan
ananlndogdugu yer neresi. y,lvrum?
)Kep KatiAa,6oTOM?
KHHAHK6HPKecKeH
cer kayda,botom?
Kindik bir kesken
G6beginin kesildigi
)KepKatiAa,60TOM,
KHpH~H 6Hp )KyyraH
cerkayda, botom,
kiriiidi bir cuugan
yer neresi, y~lvrum'!
ilk Ylkandlgrn
cer kayda, botom?'
Anda eki uul aytat:
'Kindik kesken cerlerdi, atam,
yer neresi, oglum?
iki oglan dediler ki:
"G6begimizin kesildigi yeri, ata,
)Kep Kati~a, 60TOM?'
AHAa3KH yYJIatiTaT:
1805 'KHHAHKKeCKeH)KepJIepAI1,
aTaM,
KHPAI1)KyyraH )KepJIepAH,
aTaM,
kirdi cuugan cerlerdi, atam,
kirimizin Ylkandlgl yeri, at,t,
MeH611JI6atiMHH'
AetiAHAeiiT.
men bilbaymin' deydi deyt.
biz bilmiyoruz."
'KHHAHKKeCKeH)KepJIepH~,60TOM,
'Kindik kesken cerleriii, botom,
"G6beginin kesildigi yer, y~lvrum,
KHpl1~H )KyyraH )Kepnep"1'(,60TOM, kiriiidi cuugan cerieriii, botom,
kirinin de Ylkandlgl yer, yavrum.
1810 Ke6ec 6HP TOOAbl~6epH )Karbl, 60TOM,Kebes bir toodlii beri cagl, botom, Kebes daglnln beri y~rnl, y~lvrllm.
56
MANAS DESTANI
Ke~HpCHn)KaTKaHK~~ 3prulllruH
6alll 3ne,6oTOM.
AnMaM6eTm~ brCKapblHa
qblAa6aii, 60TOM,
Keqyn 6Hp )Kypyn
TyreHAY~, 60TOManTbrMbrmana-6alll
aiirblp yypy, 6OTOM,
1815 aJrrbrMbrmTaii 6onA'3ne, 60TOM!Aubr KeCT9nceH anrbrH, 60TOM!
kefiirsip catkan kefi Erti§tin
ba§ ele, botom.
Almambettifi Iskanna
~Idabay, botom,
ko~iip bir ciiriip
tiigondiifi, botomaltJml§ ala-ba§
ayglr iliirii, botom,
altJml§ tar bold'ele, botom!Am kostop sen algin, botom!
her geni§leyen geni§ irti§
nehrinin ba§l, yavrum,
Almambet'in donduran bakl§larlna
dayanamaYlp,yavrum,
0 yerlerden g<i<;iip
gitmi§tin sen, yavrum.
Altml§ alaca ayglr
silriisii ile, yavrum,
altml§ tar hazlrla, yavrum!
Kestirip sen aI, yavrum!
Top'ana aiirbrp yypy,
60TOM,
anTbrMbrmTaii 6onA'3ne, 60TOM!aHbrK9CT9nceH anrblH, 60TOM!'
1820 )J(aKbm-6aii 3HAHK9ll1TYAeiiT,
Tor'ala ayglr iiiirii,
botom,
altJml§ tay bold'ele, botom!am kostop sen algin, botom!'
Caklp-bay endi ko§tii deyt,
Dorualaca ayglr siiriisii §urada,
yavrum,
altml§ tar orada, yavrum!
Sen de oraya git aI, yavrum!
Caklp-bay oradan go~tii,
cer tiisilno kondu deyt.
altJml§ cele, mlfi kulun
~Iblrata baylap saldl deyt:
cetimi§ cele, mlfi kulun
cergilete baylap saldldeyt!
DobOdoy etti klldl deyt,
koldoy ~lktJ klldl deyt,
Kemegenifi ba§lnda
kirk kermeni kaktJ deyt,
kirk atka beyge tikti deyt.
Manas endi at ~aptJ,
KII Erti§ten bu ~Ikkan
Almambettin Kll-ciren
Ak-kuladan ~Igat deyt,
koonilnon or alatdeyt!
Manastln astlna kayo beretdeyt!
Ak-kula kelet an§tap,
Manas kelet manastap,
manastap,uraan~akudl!
Caklnda§lp kelgende,
bu <;akanlm baybi~e
astlnan uturlap ~Iglp kelet deyt.
Almambetti korot deyt,
Almambet attan tii§tii deyt,
Manas-ta tii§o kaldl deyt.
<;akammmn katlp
kalgan ak em~ek,
aa siittor bayda boldu deyt,
tirkirep aglp turdu dtyt.
Andan Almambet batu ayttl deyt:
'Enekefinin ak em~ek
aglp turat, Manas-kan!
Bir em~egin sen emgin,
bir em~eginmen emeyn!
Belimdi klnday buulayn!
Caklp-baydantuuayn!
Seni-minen bir
tuugan adam bolayn!'
Bir em~egin Almambet emdi deyt,
dilzliige kondu,
altml§ iple bin kulaYI,
toplatJp baglattJ.
Yetmi§ iple bin kulaYI
slra slra baglattJ.
Tepe gibi et YIgdlrdl,
gol gibi i~kihazlrlattl,
Kemege'nin ba§lna
kIrk tane kazlk ~aktlrdl,
kirk ata Odill verdi.
Derken Manas yel gibi ko§tu,
yukarl irti§'ten ~Iktl,
Almambet'in KII-ciren'i
Ak-kula'YI ge~iyor, derken
adamakl111
ge~mi§ti!
Manas atJkoyuverdi!
Ak-kula hlzla flrladl,
Manas Manas~a geliyor,
Manas nidaslm haykmyor!
Yakla§lp gelince
annesi <;akamm baybi~e,
sevin~le kar§llamaya ~Iktl.
Oerken Almambet'i gordil.
Almambet atlndan indi.
Manas da attan inmi§ti.
<;akammln katJllp
kalan ak memesinden
sevincinden silt gelmi§ti,
§lpU §lpU aklyordu.
Almambet hemen dedi ki:
..Annenin ak memesinden
silt aklyor Manas Han!
Bir memesinden sen git em,
bir memesinden hen emeyim!
Belimi slkl baglayaYlm!
Caklp-bay'dan dogaYlm!
Senin karde§in
olaYlm!"
Almambet bir memeden emdi,
1825
1830
1835
1840
1845
1850
1855
)Kep TYCYH9KOHAYAeiiT.
anTblMbrm)Kene,MbI~ KynYH
Qbr6blpaTa6aiinan canAbrAeiiT:
)KeruMHm )Kene,Mbr~ KynYH
)Kepmnere 6aiinan CaJIAbr
AeuT!
AOO9A9ii31THKbrflAbrAeiiT,
K9flA9ii QblKTbrKbrnAbrAeuT,
KeMereHH~6ambrHAa
KbrpKKepMeHHKaKTbIAeuT,
KbrpKaTKa6eure ruKTH AeiiT.
Mauac 3HAHaT QanTbl,
Kbrn 3prumTeH 6y 'IbIKKaH
AnMaM6eTrnHKbln-)KHpeH
AK-KynaAaHQbrraTAeuT,
K99HYH9H9PanaTAeiiT!
MaHaCTbrHaCTbrHa
KOUO6epeTAeiiT!
AK-Kyna KeneTapbrmTan,
MaHac Kene-rMaHac-ran,
MaHaCTan,
ypaaH'IaKblPAbl!
)J(aKblMambln KenreHAe,
6y qaKaHbrM6aii6HtJe
aCTbrHaH
YTypnan qblrbln KenJ1T
AeuT.
AnMaM6eTTHK9peT AeuT,
AnMaM6eT aTTaHTymTY AeiiT,
MaHac-TaTym9 KanAblAeuT.
qaKaHblMHblHKaTbrn
KanraHaK 3M'IeK,
aa CYTT9p6auAa 6onAY AeHT,
THpKHpenarbln TYPAYAeHT.
AHAaHAnMaM6eT 6aTblp auTTbrAeHT:
'3HeKe~HHHaK 3M'IeK
arbm TYpaT,MaHac-KaH!
BHP3MqerHHceH3MrHH,
6Hp 3MqerHHMeH3MeuH!
BenHMAHKbrHAau6yynauH!
)J(aKbln-6aiiAaHTYyaHH!
CeHH-MHHeH
6HP
TYyraH aAaM6onaHH!'
BHp 3MtJerHHAnMaM6eT3MAHAeHT,
,
ALMAMBET'tN MUSLUMANOLUP K6K~6'YO TERK ETMESt
6HP 3MqerHH MaHaC 3MAHAetiT!
3MH YHYHe 6apAbl AetiT,
1860 )f(blpran-Kynan )f(aTTbl AetiTMaHac-MHHeH AnMaM6eT
eKee 6p TYyraH ~aM 6on}J.yAeHT!
bir em~eginManas emdi deyt!
Emi iiyiino bardl deyt,
clrgap-kulap callI deytManas-minen Almambet
okoo bir tuugan adam boldu deyt!
Manas obiiriinden emdi!
Derk~n evine girdiler.
i~tiler, tiirkii soylediler,
Manas ile Almambet
ikisi karde§ oldular.
57
'./1'
l'
1
iI
iI
'f!Ii I
antJaiibIn aTKa MHHreHAe,
anbicKa canap )J(ypreHAe,
' I
'~ c
..Ii,
M!
:~
MaHac MaHaC OOnrOHAO,
MaHac aTKa KOHroHAO,
5
6y AYHOOHYKopKyrKaH,
neHAeHHH6apbIH KopKYTKaHHtJepHHeaIU KoiirOH
,,:J 1
tfJ,
'1:
AK-n~bIIUa AereHre
IUyra MaHac 6aIU KOMrOH.
'i
;1
10
EaCTblpraH )J(onYH Koona6aH,
Ken ypYIUyn )J(oona6aii,
AK-naAblIUa 3JIAepHHe
HtJepHHeaIU KOMAY,
AK-n~bIIUa AereHre
6aTbIp MaHac 6aIU KOHAY,
15
KeIUeHe 6yyraH 6enooJIAY,
AK-n~bIIUa 3nHHe
6aTbip MaHac 3n 6oJIAY6YMpraH A33MHH )J(yrynTYP,
6ap MaHac TyrynTYp.
20
'AK-KynaHbIH OOCYH)J(aHraMbIH,
25
TYHAYKTYH)J(a6YYH
HaH3a-MHHeHTYpTKeMYH,
3IUHrHHHH3~cecHH
KblnbIIU-MHHeH 6ynraMbIH,
TaIUTaH COKKOHKoprOHYH
TaKblp KbInbln anraMbIH,
KYMAaH KbInraH KoprOHYH
tJyn-tJY~KyptJaK KbinraMbIH!
KapKapanyy 6y KblCblH
30
KapMan on)J(o KbInraMblH,
atJ-6HneKTeH anraMbIH,
aT Ke-ryHe canraMbIH!'
q YnAypereH,1lI ypIUYTTY
6aTbip MaHac YPKYTTY!
35
EynYTTYH )J(aHAaH6YP~bl,
aman OpOH tJapblcblH
aTblp MaHac CYP~bl.
AK COOTKHHce, )J(e~ 6onAY-
40
AK-n~bIIUa AereHH
MaHac-MHHeH Te~ oonAY!
AK-Kyna MHHHn )J(enreH )J(OK,
MaHac OpYCTY )J(oonan KenreH )J(OK!
60
MANAS DESTANI
T06yptlaK YPYHHt1PAH,
OpYCTaH6eJIeK6y JKypTTY
45 MaHac Ke~eIlIHHeKHt1PAH.
AK Ae6e tlbIrbin Talli YPAY,
OpYCTaH6eJIeK6y JKYPry
MaHacKa KeJIHn6aIlI YPAY.
llIaKCbI JKepAe6aAaMJKOK:
5 0 MaHacKa Kat1pbInat1TapaAaMJKOK.
)KOJIot1AYJKOJIAO
TalliTaraH,
KbI6bIparaHJKaHAbI6aIIITaraH,
KbITat1AbIHKbIp MYPYHAYY
Ko~yp6at1
KbIpKacai1AbI~6y MaHac,
5 5 CapTTbIHJKypryH canbIpAbI~,
Kantla JKypryH KatlbIPAbI~,
KbI3blJ1-6aIlIJKypTYHKbIt1HaAbI~,
AK-naAbliliara 6apbInCHt1JIa,I\bI~!
AK aca6a KbI3b1JI
ryy,
60 aK JKeJIemHaIlrraraH,
Tobur~ak iiriin iyrdi,
Orustan bolok bu curttu
Manas kefie§inekiyrdi.
Ak clabo ~lglp t~ urdu,
Orustan bolok bu curtu
Manaska kelip b~ urdu.
-5akSIcerde badam cok:
Manaska kaynp aytar adam cok.
Coloydu coldo t~tagan,
kIbIragan candl b~tagan,
Kltaydm kIf murunduu Kofiurbay
kIrka saydlfi bu Manas,
Sarttm curtun sapIrdlfi,
Kal~a curtun ka~IrdIfi,
K1zIl-b~ curtun kIynadlfi,
Ak-padI§agabanp siyladIfi!
Ak asaba kIzIl tuu,
ak celegin ~tagan,
Bir ~ok siiriiler toplandl,
Rus'tan b~ka milletler hep,
Manas'm hiikmiine girdi,
Ak daga ~lkIp ahdetti.
Rus'tan ba§ka hep milletler
Manas'a gelip ba§vurdu.
Bu steplerdebadem yok,
Manas'a ~lkacak adam yok.
Coloy'u yolda yenerek
halkIn i~ine girdi.
<;inlinin ince burunlu Konur-bay'ml
kIII~la devirdin, Manas.
Sart'm yurdunu ~ignedin,
Kal~a kavmini ka~lrdm,
KIZIl-ba§'1 inlettin,
Ak-padI§a'yahediyeeyledin!
Ak direkli kIzIl tuglin
iizerinden ak bayrak yiikseldi,
KbIpKtlOpOHY6aIlITaraH,
AJKbI6at1tlOpOHYat1KbIpraH,
AnMaM6eTHHIIIaKblpraHKblJ1bItlbI6ap 6HJIeKTe,
6 5 MaHaCTbI~6aTbIpJIbIrbIJKypeKTe
JKYTKYHreHAe
JKypery
KbIpKtlOpOIIIblMaHraHAa6HJIem!
KapKapaHbIHKapacbI,
Ayt1YMaJIbInTbIHcapacbI,
70 anbin nap Ke~eIlITannaraH,
MaHacKaKaHpbIKaMtlbItlannaraH!
AprbIMaK MHHce,JKeJIMereH,
6aTblpMaHacTbIHaJ]AbIHa
Tyypa aAaMKeJIMereH7 5 at1AbI~bIHaH
aH KopYKKaH,
kIrk ~oronu ba§tagan,
AcIbay ~oronu aykIrgan,
Almambetin §akIrgankIlI~I bar bilekte,
ManastIfi batIrllgl ciirokto
ciitkiingondo ciirogii
kIrk ~oro §Imangandabilegi!
Karkaramn karasl,
diiyiim allptIn saraSI,
allp par kefie§tappagan,
Manaska kayn kam~1~appagan!
Arglmak minse, celmegen,
batIr ManastIn aldma
tuura adamkelmegenaydIfiman ay korukkan,
kIrk yigidi gotiiriip
Aclbay yigide emrettin,
Almambet'e seslendin,
kIllcm var elinde,
Manas, erligi var yiireginde.
Yiirekleri kuvvetlendi,
kIrk yigit kollan slvadl,
turna ku§unun karasl,
gii~liilerin kuvvetlisi,
alpler §a§mp kalml§tl,
artlk Manas'a kam~1kaldlramadl.
Ata bindi ise atI yiiriimedi
Er Manas'm kar§lsma
bir daha kimse ~Ikamadl,
aydmmdan ay korktu,
KYJIne~YHeH
KYHKopYKKaH!
At16YJIyrKa cHHHraH,
KYH6YJIyrKacHt1HraH!
MHHreH aTbIAK-KYJIa,
80 KHt1reHTOHYAK-Ky6e:
AK-KYJIaraaT JKemet1T,
AK-Ky6ere OKeTneHT!
KarblJ1anMHHreHKapa-Kep,
kiilpi)fiiinon kiln korukkan!
Ay bulutka siyngan,
kiln bulutka siyngan!
Mingen atI Ak-kula,
kiygen tonu Ak-kiibo:
Ak-kulaga at cetpeyt,
Ak-kiioogo ok otpoyt!
KagIlap mingen Kara-ker,
I§lgmdan giin korktu,
ay bulutlara saklandl,
giine§ buluta slgmdl!
bindigi at Ak-kula,
giydigi zlrh ak ZlrhtIr,
Ak-kulasma at yeti~mel,
zlrhma hi~ ok i§lemez,
kara atIna binince
6acTbIpraHJKOJIY
KapaJKep!
8 5 MaHac MaHac OOJIroHY,
MaHacaTKa KoHroHY,
AK-KYJIaraaT JKemet1T,
AK-Ky6ere OKeTnet1T!
ATKa MHHAH~,3p MaHac,
90 'EaCTbIpraHJKOJIYH
KOOJIat1H!'
Aen,
'3p KeKtleHY JKOOJIat1H!'
Aen,
'AK-JKOJIOOpC
tlanaMbIH!'Aen,
'KeKtleHYHKeK ananyy Ken JKblJIKbI
JKat1Aa
blJ100KblJ1aMbIH!
95 QbI6bIparaHKYJIYHYH
cyyra KHt1pHnKeJIeMHH!
bastIrgan colu karacer!
Manas Manas bolgonu,
manas atka kongonu,
Ak-kulaga at cetpeyt,
Ak-kiioogo ok otpayt!
Atka mindifi, Er Manas,
'BastIrgan colun koolayn!' dep,
'Er Kok~onii coolayn!1 dep,
'Ak-colbors ~alamm!' dep,
'Kok<;:oniinkok alaluu kop cllkl
cayda 1100kllamm!
<;Iblragan kulunun
suuga kiyrip kelemin!
yer yiizii simsiyah olur!
Manas Manas olall,
Manas ata konalI,
Ak-kulasma at yeti§mez,
zIrhma hi~ ok i§lemez!
Ata bindin, Er Manas,
"Yoluma gideyim!" dedin,
"Kok~o ile vuru§aYlm!" dedin,
"Ak kaplam yakallyaYlm!" dedin,
"Kok<;:o'niinkok alaca siiriisiinii
yaz giiniinde buraYlm!
Tay siiriilerini
su ba~masiirdiireyim!
I::
;,
MANAS 'IN EVLENMESi, OLUMU VE YENiDEN DiRiLi-5i
Y'lOl
A3bIHaraHaMrbIpbIH
a~ra caJIblnaJIaMbIH!
IIIbI~KbInaraH 633HI1
100 opycaK caan KeneMI1H!
)Keprenen KenreHKeKqeHYH
xeKe caMbInaJIaMbIH!
TOHYHTOHKbInaMbIH,
aTbIHbInoo KbInaMbIH,
105 a3bIrbIHaTKaTapTaMbIH!
AiiTbIHAaKype~qyneM KynyrYH
AK-naMIllara aJIblnTapTaMblH,
aT xyreH~y TapTaMbIH!
Azmagan aygIrln
anga sallp alamm!
-51nkllaganbeeni
orusak saapkelemin!
Cergelep kelgen Kok~ontin
ceke saYlpaIamm!
Tonun ton kl1amm,
atm 1100kllamm,
azlgln atka tartamln!
Aytmda Ktiron~tiloy ktilligtin
Ak-pay§aga allp tartamm,
at ctigondti tartamm!
61
AZlll ayglr ki§netmesinden,
canavar izleri bulaYlm!
Aglayan klsrak ki§nemesinden
tay yokken silt sagaYIm,
konup gelen Kok~o'yti
tek ba§lma yere vuraYlm,
elbiselerini giyeyim,
atlna ytik ytikleteyim,
azlglm atlma vereyim!
Ytiriik atl Ktir6n~ii'yti
Ak-padl§a'ya hediye edeyim,
mallm mtilkiinii alaYlm,
AK-n~bIIlla amaHbI-MI1HeH6onoMYH! Ak-padl§a aytkam-minen bolomun!Ak-padl§a'mn dedigini yapaYlm.
110 )KapKbIparaHxaMa 6apCarklragancayda barYazm giine§ giizel parlar,
AK-n~bIIlla MaaKe~eIll aMTKaH
co~,
Ak-padl§a maa kene§ aytkan son, Ak-padI§a benimle gorii§ttigtine gore
Maa KaMpblnKen KaMa 6ap?
maa kaynp kep kayda bar?
bana artIk kim karl§abilir?
AMaraHbIM apKaJI,Kynxa, KI1MKTI1P, Andagamm arkal, kulca, kiyk tir, Avladlglm argal, dag ko~u, geyikdir,
AK-n~l1illa Ana-Too~aH 611MK
TI1p.
Ak-padi§a Ala-toodan biyk tir.
Ak-padl§a Ala-dag'dan biiytiktiir.
115 AK-n~I1Illa Ke~eIll amaH co~,
Ak-padi§a kene§aytkan son,
Ak-padl§a benimle gorii§ttigtine gore
MaHaCKaKaMqbI
Manaska kam~1
Manas'a kam~1~arpacak
qa6ap KI1IllI1KaMa 6ap.
~abarki§i kayda bar.
ki§i nerede var?
AK-Kyna aTbIMTOK60nroH:
Ak-kula atIm tok bolgon:
Ak-kula atlm doydu
AK-n~bIIlla-MeH apKaJIanTYpraHco~, Ak-padl§a-men arkalap turgan son, Ak-pad.§a bana arka olduk~a
Maa YPYIllapKI1IllI1XOK 6onroHmaa uru§ar ki§i cok bolgonbenimle vuru§acak ki§i yok artlk,
120 6aTbIpMaHac apKacbI!
batlr Manas arkasl!
ben, bahadlr Manas,
"Kap xaCTaHbln Man TanTbIM,
"Kar castamp mal tapum,
karll daglarda yaup mal buldum,
KaHbIKeMxbIpr~bI
KepcYH!" ~en,
Kamkey clrgaldl korstin!" dep,
Kamkey mesut ya§asln diye,
"Myc xaCTaHbln Man TanTbIM,
"Mus castamp mal tapum,
buzlu yama~lara yaup mal buldum,
6YKapaMxbIpran XypCYH!" ~en,
bukaram clrgap ctirstin!" dep,
fukaram mesut ya§asln diye,
125 "KbISlnyyxep~eH XbInKbI aMblM,
"klyaIuu cerdenCl1kl aldlm,
kayalardan at stiriisti aldlm,
'KbIpKqOPOMxbIpran XYPCYH!"~enkirk ~orom clrgap ctirstin!" depkirk yigidim de mesut olsun diye.
Anbln XI1MnblnKenreMe,
Allp ciyllp kelgende,
Alpler toplamp gelince
6aIllbIH KOM~OM
KeCeMI1H,
ba§m koydoy kesemin,
ba§ml koyun gibi keserim ben,
KaHbIHKapacyy~aMTeKeMYH!
kamn kara suudaytokomtin!
kanlarml sular gibi aklurlm,
130 TOHYHTOHroKbInaMbIH,
Tonun tongo kl1amm,
giyimlerini giyerim,
aTblHbInoo KbInaMbIH!
ann 1100kl1amln!
atlarma ytik vururum.
KapKapaJIYYKbICTapbIH
aq 611neKTeH
aJIaMbIH,
onxo anbln KeneMI1H!
135 AnMaM6eTTeMqOPOMO,
aa cooraT 6epeMI1H!
KeKqe Ken ana XbInKbI 6ap,
XI1MnTepl1naM~MbIM,
XI16eKTeHKbInraHXenKaCI1H
140 KaHXbIraMa6aMnaH~bIM,
KeTYHeHKyyn KenreHKeKqeHY
Tocyn Typyn caMraMbIH!'
~bIH~arbI K ype~qy
KeKqe Ken~11KeTYHeH,
145 6y MaHacTbIqaKbIpaT:
'AM~araHXbInKbI~ anTbIcaR
Te~apaJIraKoHony!
Te~ 6enYIllY aJIaJIbl!
KyyraH xbInKbI~ XeTI1caH
Karkaraluu klstann
a~ bilekten alamlR,
olco allp kelemin!
Almambettey ~oromo,
aa soogatberemin!
Kok~o kop ala Cl1kl bar,
ciyp terip aydadlm,
cibekten kllgan celkasin
kancigama baylandlm,
kotiinon kuup kelgen Kok~onii
tosup turup saygamln!'
Aldlndagl Kiir6ii~ti
Kok~o keldi kotiinon,
bu Manasu ~aklrat:
'Aydagan cl1k1naID san
ten aralga konolu!
Ten bolli§ii alall!
Kuugan cllklii ceti san
Ba§1sorgu~lu klzlarlm
ince bileklerinden tutanm,
yurda esir gottiriirtim.
Yigidim Almambet'e
verir, hediyeederim!
Kok~o'ntin kula au ~ok,
hepsini yakaladlm ben,
ipekten tay yularlnl
egerime bagladlm,
arkamdan gelen Kok~o'ye
kar§1~Iklp vuru§urum!"
Alunda au Kiiron~ti
Kok~o arkaslndangeldi,
Er Manasl ~aglrdl:
"Aldlgm aID at stiriisii ile
diizliik yere konallm,
bOlii§iip ran yarlya alallm!
Aldlgln yedi at siiriisii ile
MANAS DESTANI
62
15 0 Te~ apanra KoHony!
Te~ 6eneIIIY ananbl!
TOKCOHTOPy )KOprO 6ap,
TopOO~a 6eneK an!
AnTblMblIII ana )Kopro 6ap,
155
aK-caKaJJ.nYY
aTa~a 6eneK an!
)l(eTJtMJtIII ana )Kopro 6ap,
)KeH aSlrblH anrblH,
Topoo~a 6eneK an!'
MaHac KeKtJe MblHbl aHTaT:
160
'6eKeMYCTYH 6ypeMYc,
6ypeMYc Kan6aHnbl.
TyuTY 6on6oHMYH!
MeH apanra KOHOOHMYH,
Te~ 6enYIIIY an6aHMblH,
16 5 TYUTY caa 6ep6eHMJtH!
Anbl~ Kence, anbln KaH!
Anbl~ )Kemece, KO~IIIYH JtTTeH
Ka~IIIblnaH Typyn Kan!'
'Man ytJYH enreH JtT, MaHac,
170
Man ytJYH eKe enreny!
OH 3KJt AypMeT KeTepreH
OT tJblrap Kapa MblnTblKTbl
ec Kony~a 6epeHJtH!
175
KotJYYIIITau OKTY KYIOUan!
Ta6aKTau Aapbl can bin an!
AnaKaHAaH aK TeIIIYM
aHAaH atJbln 6epeHJtH!
MblnTbIK-MJtHeH aTbI6-6aK!
MeHJt aTbln enTypce~,
180
6y )KblnKblMAbl aHAan Ken!
6nTyp'an6aH ceH rypca~,
30pnyry~a oon6oHMYH!'
AA MaHac aHTTbl AeHT:
'TJtnTJt ceHJt KopYKnaHMblH
185
caHblIIIKaHblH caHbllllKaH,
aTblIIIKaHblH aTblIllKaH,
YPYIIIKaHblH YPYIllKaH,
enep-enrYlJe KapMalllaMblH,
MblnTbIK-MJtHeH aTbllllaMblH,
KblnbllJ-MJtHeH tJa6bllllaMblH!
190
ATblIIICalU{a KopYKnaHMbIH,
lJa6bllllcalU{a KopYKnaHMbIH!
KellleHe 6yyraH 6enJtM 6ap,
KJtHreH Ky6e TOHYM6ap!'
195
AK-Kynara MJtRAJt,AeHAH,
AK-Ky6eCYH KJtHAJt,AeHAJt
aTTaHbln lJblKTbl 6y MaHac.
AHAap-KaH yyny 3p KeKlJe
K ype~tJy aTblH MJtHAH,AeHJ:lH,
200
KynrYH TOHYHKJtHAH,AeHAH.
bY )KaKTaH lJblKTbl 3p KeKlJe,
6y )KaKTaH tJblKTbl 3p MaHac,
eKee KenAH MalU{aHnalllbln,
tefi aralgakonolu!
Tefi b6l6§ii alall!
Tokson torn corgo bar,
toroofia b616kal!
Altlml§ ala corgo bar,
ak-sakalduuatafia bOl6kal!
Cetimi§ ala corgo bar,
cen ayagm algIn,
toroofia b6l6k al!'
Manas K6kc;:6mInI aytat:
'Ok6miistiin biir6miis,
biir6miis kalbayll.
Tiiptii bolboymun!
Men aralga konboymun,
tefi b6lii§ii albaymm,
tiiptii saaberbeymin!
Allfi kelse, allp kan!
Allfi cetpese, kofi§uy ittey
kafi§llay turup kal!'
'Mal iic;:iin6lg6n it, Manas,
mal iic;:iin6k6 61g61ii!
On eki diirm6t k6t6rg6n
ot <;lgarkara mlltlktl
6s kolufia bereyin!
Koc;:uu§tapoktu kuyup al!
Tabaktap dan sallp al!
Alakanday ak t6§iim
anday aC;:lp
bereyin!
Mlltlk-minen atlb-bak!
Meni atlp 6ltiirs6fi,
bu cllklmdl aydap kel!
Oltiir'albay sen tursafi,
zorlugufia bolboymun!'
Aa Manas ayttl deyt:
'Tipti seni korukpaymm
saYI§kamnsaYI§kan,
atl§kamn atl§kan,
uru§kamn uru§kan,
6l6r-6Igiic;:6karma§amln,
mlltlk-minen atl§amln,
klllc;:-minen<;abl§amln!
Atl§safida korukpaymm,
c;:abl§safida
korukpaymm!
Ke§ene buugan belim bar,
kiygen kiib6 tonum bar!'
Ak-kulaga mindi, deydi,
Ak-kiib6siin kiydi, deydi
attanlp C;:lktlbu Manas.
Aydar-kan uulu Er K6kc;:6
Kiir6fic;:iiatln mindi, deydi,
kulgun tonun kiydi, deydi.
Bu caktan C;:lktlEr K6kc;:6,
bu caktan C;:lktlErManas,
6k66 keldi mafidayla§lp,
duzllik yere konallm,
bolli§up yarl yarlya alallm!
Doksan doru yuri.ik var,
onlarm hepsini sen at!
Altml§ yfuuk daha var,
bunu ak sakalll babana pay al!
Yetmi§ ala yuri.ik daha var,
bunlar da senin olsunlar,
bunu da hep senal!"
Manas Kok~o'ye dedi ki;
"ikimizdenbiri ya§aYlp,
oburi.i §imdi olmeli.
Ben senin fikrinde degilim,
ban§maYIdu§unemem,
mall payla§maYIdu§unemem,
sana bir §eyveremem!
Kuvvetliysen hepsini at!
Alamazsan kopek gibi
geber kal!"
"Mal i~in olen kopek Manas,
mal i~in ikimiz de geberelim!
On iki kur§un dayamr
ate§lersa~antiifegimi
al eline hen vereyim!
iki avu~ kuf§un al koy!
Bir ol~u de sa~makoy!
Ak gogsumu bir el kadar
a~lp sanahazlrlaYlm!
Tufegin ile ~ek de vur!
Vurup oldfuebilirsen
suri.ilerimi at gotiir!
Fakat beni olduremezsen
bu hakarete katlanmam!"
Manas ona dedi ki:
"Senden artlk korkum yoktur,
vuru§allm, vuru§allm,
tiifek atl§allm, atl§allm,
gfue§elim, gfue§elim,
olene kadar bogu§allm,
tiifek ile vuracaglm,
klll~ ile vuracaglm!
Benim kltl~tan korkum yok,
vuru§madan korkum yok!
Kemerle bogulmu§ belim var,
arkama giydigim zuhlm var."
Manas Ak-kulaslna hindi,
ak zuhl da giyindi,
atma atladl Manas.
Aydar Han'ln oglu Kok~o
atl Kfuon~u'ye hindi,
deri elbiseyi giydi.
Kok~o ortaya tirladl,
Manas ok gibi saldlrdl,
biri birine ge~tiler,
I:i;
~
MANAS 'IN EVLENMESi, OLOMO VE YENiDEN DiRiLi-5i
lit
."
I'
.lI
:~J
"
63
cYYJIecneiiCe3YH
TaMaiiJIaIllbln.
8Kee KeJIAHJKaHaIlla205 AJIMaJIbl-TOO
aJIaIlla!JKaKaCblHa
KapMaIllTbl,
siiiilospoy soziin tandayla§lp.
Okoo keldi cana§aAlmall-too al3§a!cakasma karma§tl,
bir tek soz soyle§mediler.
ikisi kar§lla§ml§tl
Almall-dag'ln yamnda!
Yakalarmdan tutarak
epAe cypen KeTTH,AeiiAH,
blJIAHiicypen Ke1TH,AeiiAH.
COMO KeKqe JKaJIblHaT:
210 'Koiio 6epmH JKaKaMAbl!
ordo siirop ketti, deydi,
Ildiy siirop ketti, deydi.
Sofido Kok~o calmat:
'Koyo bergincakamdl!
yukan dogru ~eki§tiler,
3§agl dogru ~eki§tiler.
Sonunda yalvararak Kok~o dedi ki
"Koyuver artlk yakaml,
8PAe cypen 6apAbl~ ceH,
blJIAJfiicypen 6apAbl~ ceH,
JKblJIKblMAbl
miin aJIAbl~ceH,
KblpK qOPOHY
KbIPAbl~ceH!215 Kai1Hbl-MJfHeH
KaIllTaIllbln,
KaTbIH-MJfHeH
ypYIllyn"KaHbIKKaHbl~JKaCCbIH!"
Aen,
"EJfp aqyYMY 6accblH!" Aen,
caa Kai1paKaMqblqanTblM6bl,
220 Karyy Kenm aiiTTblM6bl?
Koiio 6eprJfHJKaKaMAbl!
CeH-AeeAeMJf3p MaHac!
MeH-Ae eAeMJf3p KeKqe!
HTTeii 60JIyn YPYIllyn,
225 KYJIAai160JIyn JKYJIYIllyn,
JKaMaHarryy 60JI60i1JIY?
Ordo siirop bardlfi sen,
Ildiy siirop bardlfi sen,
cIlklmdl tiyp aldlfi sen,
kirk ~oronu kIrdlfi sen!Kaym-minen k3§ta§lp,
katm-minen uru§up"Kamkkamfi cassIn!" dep,
"Bir a~uufidubassIn!" dep,
saa kayra kam~l ~aptlmbl,
katuu kepti ayttlmbl?
Koyo bergincakamdl!
Sen-deedemi Er Manas!
Men-de edemi Er Kok~o!
Ittey bolup uru§up,
kulday bolup culu§up,
caman attuu bolboylu?
yukan dogru ezdin beni
a§agldogru siiriikledin,
siiriilerimi aldm sen,
kIrk yigidimi aldln sen!
Kaymm ile sava§lp
kanm ile vuTu§tun!
"Hiddetini yatl§tlr!" dedim,
"Nefretini bastlr!" dedim,
sana kam~lm ml dokundll?
Katl bir soz mil soyleditfl'?
Gel koyuver §u yakallll,
sen her zaman Er Manas'sln!
Ben de Er Kok~o'ylim daim!
Kopek gibi bogu~ursak,
kale gibi dogii§iirsek,
adlmlz fenaya ~Ikmaz ml?
8KeMYCTY~6ypeMYc
MaJIyqYH eJIMeK60JIAYK!
"Koi1! Koi1!" AeceM,60JI60AY~,
230 MeHJf~mJIJfMHAHaJI63Abl~!'
OH 3KJfAypMeT KeTepreH
OTqblrap Kapa MblJITblKTbl
MaHaCTblHKOJIYHa
6epAHAeiiT,
Ta6aKTanAapbl CaJIAblAeiiT,
235 KOqyYIllTanorYH KyiiAYAeiiT.
Okomiistiifi biiromiis
mal ii~iin olmok bolduk!
"Koy! Koy!" desem, bolbodun,
menifi tilimidi albadlfi!'
On eki diirmot kotorgon
ot ~Igar kara mIluktl
Manastm koluna berdi deyt,
tabaktap dan saldl deyt,
ko~uu§tapogun kuydu deyt.
ikimizden biri mutlak
biT mal i~in olmeli mi?
Blrak, dedim, blrakmadm,
sozlerimi dinlemedin."
On iki kur§un dayanan
ate§sa~antiifegini
Manas'in eline verdi,
bir ol~ii de sa~ma koydu,
iki avu~ da kur§un koydu.
"Tapc!" AeAJfpe6Hp KOMY!
"Tars!" dedire bir koydu!
Pat! diye tiifegi bo§alttl.
KeKqeHYH aTbl K ype~qy
Kok~oniin atl Kiiron~ii
Kok~o'niin atl Koron~ii
6y KeKqeHY KeTepyn
bu Kok~onii kotoriip
Kok~o'yii havaya kaldlrdl,
KeKTYTYH60JIyn Ky6YJIAY!
kok tiitiin bolup kubuldu!
Kok~o mavi dllman oldu,
240 MblHAaii KeKqe )KypreH )KOK,
Mmday Kok~o ciirgon cok,
Kok~o gozlerden gaip oldu!
MblJITblrbl6y KeKqeHY TJfiireH)KOK! mlltlgl bu Kok~onii tiygen cok!
KuT§unana degmemi§ti,
MaMaiiblHAa KeK'1e rypaT KaTKblpbln:Mandaymda Kok~o turat katklnp: Kok~o giilerek kar§lsma ~Iktl:
'OT qblrap Kapa MblJITblKTbl
'Of ~Igar kara mIltlktl
"Ver §Uate§ sa~antiitegi.
MeHJfHKOJIYMa
6ep!
menin koluma her!
bir de ben ate§edeyim!
245 TaMaKTanAapbl CaJIaiiblH
Tamaktap dan salaym
Ben de i~ine sa~ma koyup
KOqyYIllTanorYH KysriiblH!
Ta6blJIra 6YTaK60JI,MaHac!
TaTYY60JIyn Typyn 6ep, MaHac!
MeH ceHHTapc Te~ aTaiiblH!
250 DeK TOn'1YJIan
TOnqYMY,
6eK ynqYJIen ynqYMY,
aJKaJIAblH
ory miireHAe,
TOKToryn TyprYH, AK-Kyfill!
AqblK JKepreKaJI6aChlll~
255 Ory JKa~blJIblnCaJI6aCb1H!
MaHac, MaHac, eJIOOrYH!'
k~uu§tapogun kuyaYln!
TabIlga butak bol, Manas!
Tatuu bolup turup her, Manas!
Men seni tars ten ataYln!
Bek toPl;:ulaptoPl;:undu,
bek iip~iilop iip~iifidii,
acaldm ogu tiygende,
toktotup turgun. Ak-kiibo!
A~lk cerge kalbasm!
Ogu cafiIllp salbasm!
Manas, Manas;olbOgiin!'
iki avu~ kuT§unkoyaYlm!
Tabllga dall 01,Manas!
Orada dimdik dur, Manas!
Bir atl§ta seni vuraYlm!
Diigmelerini iyi ilikle.
baglanm slkl bagla,
ecelin oku degerse
ak zlrhln onu tutsun!
A~lk bir yerin kalmasm!
Ok yamllp dalmasln!
Manas, Manas olmesin."
~"'i1!~
~
; "7'.~C'
64
MANAS DESTANI
KeKqe "Tapc!" KOlOn6Jfp aTrbl, AeHT! KokCt'o"Tars!" koyup bir attl, deyt! XokCt'o"giiiim!" diye tiifegi bo§alth,
MaHacTblH)((yperYHTJfHAJf,
AeHT!
ManastJn ciirogiin tiydi, deyt!
Manas]n yiiregine degdi,
OIIlY MJfHreHAK-Kyna
O§u mingen Ak-kula
bindigi Ak-kula
260 KeTepyn anbln KalIlTbI,AeHT.
kotoriip allp ka§tJ,deyt.
kaCt'lporadan gitti.
KeKqe KeTYHeHqaKblpaT:
KokCt'okotiinon Ct'aklrat:
KokCt'oarkasmdanbaglrdl:
'3pJf )((a~rblCceH3Ae~,MaHac,
'Eri cafigls senedefi, Manas,
"Sen tek er idin Manas,
aTaMHblH)((~rblC MeH3AeM,MaHac!
atamrnn CafiglSmen edem,Manas! hen de babamm tek oglu idim, ~.~CeH )((a~rblC-TaMeH)((a~rbIC-TaMaHac, Sen cafigls-ta men cafigls-ta ManasJJentekim, sen teksin, Manas,
~
'(!1;j
265 eKe6YCTeH
)((afl.rblC,MaHacokobiisten cafigls, Manasikimizden biri oliir, Manas,
Kapoon KepreH 6y KOCYM,
MaHac,
karool korgon bu kosiim, Manas, iyi ni§an altr goziim, Manas,
.~
Kaqbm Kecce~ He oonlJ.y, MaHac?
Mallia TaPTKaH 6y KonYM
kaCt'lpkessefi ne boldu, Manas?
Ma§a tartkan bu kolum
kaCt'lpgitsen olmaz mlydl, Manas?
Tetigi elimle Ct'ektim, Manas,
baylanlp kalsafi ne boldu, Manas?
~ml degen Ct'mlmbar,
Ct'iyiylegen danm barolgon candl tirgisken,
oCt'konottu tamlskan,
ak baktaga orop algan sarIn bar,
ak baktaga orop algan danm bar:
iCt'ifidenezip rereyin,
tJ§lfidandan siirtoyiin!
AyktJnp kayo bereyn!
niCt'inbaglarnp kaldm sanki, Manas?
~ini denilen bir kasem var,
kasemde giizel bir ilaclm var,
oliiyii diriltir bu ilaCt',
sonmii§ ate§i alevlendirir,
pamukta saklt bir otum var,
pamukta saklt bir ilaclm var,
ezip sana iCt'ireyim,
viicuduna da siireyim!
Seni iyile§tireyim!
Coldo bQd'oliip kalasm, Manas!'
O§u caraluu boldu bu Manas,
Yoksa yollarda kaltrsm, Manas!"
Aglr yaralt Er Manas
'AIda!' dep atka mingeni,
allska saparciirgonii:
casatkanKuday cannda,
Ak-padt§a bannda.
"'Kuday, kuday!" degenden
Kuday men-ded<><;:ii
edem-
Allah deyip atJnaatladl,
atJrnuzaklara siirdii:
yaratan Allah'a slgmdl,
Ak-padl§a'rnn huzuruna Ct'lktl.
""Allah, Allah!" demekten.
kendimi Allah sanml§tlm.
Kuday bolok turbaybl?'
Kuday da ebes bu Manas,
Allah her §eyin iistiinde degil mi?"
Er Manas Allah degildi, elbet.
KYAaUAbIanAbloocYHa.
290 "'Ko)((o, Ko)((o!" AereHAeH
KYAaH MeH-AeAeqy 3AeMA KYAaHblM, a KO)((OM,
aMaHaTKaca6blpKOH!
Kudaydl aldl oosuna.
"'Koco, Koco!" degenden
Kuday men-ded<><;:ii
edemA KudaYlm, a Kocom.
amanatka sablr koy!
yalvanp Allahi Ct'aglrdl.
""Ey Allahlm, Allahlm!" demekten
kendimi Allah sanml§tJm,
Allahlm, biiyiik Allahlm,
emanetcarnma sablr ver!
AHrblp )((aaK,Kapa TJfn,
295 aHKblpraHbl)((On6opcTOH
A)((bl6aU~e. KaHreHH?
Aygu caak, kara til,
aykugarn colborstoy
Aclbay de, kanteyn?
Aygu yanaklt kara dilli,
kaplan gibi oogiiren
Aclbay, soyle ne yapaYlm?
Kac;:ugarnkablanday
Almambet te, kanteyn?
Yagmacl bir slrtlan gibi
Almambet, soyle ne yapaYlm?
6aUnaHblnKanca~He OOJll1.Y,
MaHac?
270 1:IblHblAereH qblHblM6ap,
qJfHJfHnereHAapblM6apenreH )((aHAblTJfprJfCKeH,
eqKeH orry TaMbiCKaH,
aK 6aKTara opon anraH capblH6ap,
275 aK 6aKTara opon anraH AapblM6ap:
JfqJfH.neH
33Jfn6epeHJfH,
TbllllblH.naHAapblCYPWHYH!
AHKTbJpblnKOHO
6epeHH!
280
)J(OJI.QOooA'enyn KanaCbIH,MaHac!'
OlllY )((apanyy 6onAY 6y MaHac,
'AnAa!' Aen aTKaMJfHreHJf,
anblcKa canap)((ypreHY:
)((acaTKaH
KYAaH )((apblHAa,
AK-na,nbllIla~apblH.Qa.
285 "'KYAaU, KYAaU!"AereH.QeH
KYAaHMeH-AeAeqy 3AeMKYAaH 6eneK ryp6aU6b1?'
KYAaU Aa 36ec 6y MaHac,
KaqblpraHbl Ka6naH.QaH
AnMaM6eTTe, KaHTeUH?
Kapa~rbI~a Ka6blp-Ky6yp)((yrypreH
Karafiglda kabu-kubur ciigiirgon
Kara gecedeko§arken
300 KapcaKTblH
JfCJfH
)((a~bm6ac
karsaktJn isin cafillbas
bozku tilkisinin izini kaCt'umayan
KaMaH, )J(oUnyp, 3KJfyyn!
Kaman, Coypur. eki uul!
Kaman, Coypur, bu iki ogul,
TYH.QeTYnKYHYH
JfCJfH)((a~bln6aH
Tiindo tiilkiiniin isin cafillbay
gece tilki izini §a§madanbulan
TYPCYH,TaHnaK,3KJfyyn!
Tiirsiin. Taylak, eki uul!
Tiirsiin, Taylak, iki ogul!
3nJfM, CeHT,3KJfyyn!
Elim, Seyt, eki uul!
Elim, Seyit, bu iki ogul!
305 Kyn~YP~YH yyny Qan6aHblM.
Kiildiirdiin uulu ~albaYlm,
Kiildiir'iin oglu ~albaYlm,
Qan6aHra )((aHallla)((ypreH Ean6aHb1M!~albayga cana§aciirgon BalbaYlm! ~albayin arkada§lBalbaYlm.
KeK CepeK-MJfHeH
CblprarblM!
Kok Serek-minen Slrgaglm!
Kok Serek ile sen Sugak,
AnTblMbIllI anTbl Man ~OCYM,
AltJml§ altJ mal dosum,
altml§ altJ mal dostum,
Man ~OCYM~YH
JfqUHAe
mal dosumdun iCt'inde
mal dostlanmm iCt'inde
310 KblSIMaTrblKKapa-ToKo )((aH~OCYM! klyamattJk Kara~toko can dosum! klyamete dek Kara-toko can dostum.I
,
II~
"..
MANAS 'IN EVLENMESt, OLUMU VE YENtDEN DtRtLt~t
K9KTYH X<bIn~bIC 6aTbIpbI,
cyy~aH KYH~YC6aTbIpbl!-
bo~alttl.
KbIpbIK tlOpOHYH3~
x<aMaHblTa36aHMaT,
caMa6apra tlaH KaHHaT!
3 15 )J(HHpMa KYH~9, X<HHpMaTY~9,
n
x<ep anTbIHAa KenreHMHH,
KbIpK tlOpOM owy x<on~o Ta6anMac:
0 ~YH99r9 6apr~a
a3a6blH KaHTHn TapTaHbIH?
3 20 )J(ep anTbl~aH 9TK9pyn,
3n tleT}fHe X<eTKHpHn,
lanas?
aHaH 9nC9M, 6on6oH6y?
A Ky~aHbIM, a KOX<OM,
Manas?
325
aMaHaTKa ca6b1p KOH!'
K9Ktl9 tlbIn6blpblH KapM~bl:
'ToKTo! TOKTOH6ep!
TOKTOHTYP, MaHac!
Typa 6ep! Typa-TYpa TYP, MaHac1'
Y CTYH9 6y MaHaCTbl K9Tepyn,
330
i"
il,
YCTYH96y K9Ktl9HY K9T9pyn,
acnaH 6ynYTryy KYMYH aJIAblHaH,
&,
'c
6yy~yy
tl9DTYH YCTYH9H
anbln yqyn x<yp~y ~eHT!
,~
EapbID x<epre TYWTY ~eHT.
~
i
335
¥
Qbln6blpblHaH KapMaraH,
K9Ktl9 TapTbln TYpa Kan~bl ~eHTAK-KynaHbIH OOCbl
x<apbInbID KeTTH ~eHT,
3~KeHHn MaHac K9P~Y ~eHT-
mi?"
KblHblHAarbl KbInbltlblH
cyypyn an~bl ~eHT,
mekten
340
tlbIn6blp KapMan TYpraH K9Ktl9HY
Kblnbltl-MHHeH tlaDTbl ~e"TK9Ktl9 aTTaH TYW9 KaWTbl ~eHT!
K9Ktle MHHreH K yp9~tly
6enHHeH Y3e tlaan can~bI ~eHT!
'83YMY tlaan 9nTypc9M,
3 4 5 An,nara Sl3blKTblp!
T9pT 6YTY caa T9PT KYH a3blK Tblp!
T9pT 6YTYH KaKTan
x<en KeTKHHa K9Ktle!
n?
ilayan
las!'
~
350
KYP9~tly aTbl~ 9n~y, KapbID Tblp!
T9pT 6bltlKarbl TepT KYH~9
6y 6YTY~a tlapblK Tblp!'
KblpblK tlOpO
KyyraH 6Hp X<blnKbIH.
AHKblpraHbl x<on6opCToH
AX<b16aH X<blnKblHbl Kyyn x<yp9T.
355
EO3-~blp TOOHYHce~pH~e".
YCTYHA9Ky~a" Te~pH~eH
AnMaM6eT X<blnKblHbl aHAan x<ypeT.
K9K-x<an Ae69T 69py~eH,
X<9n9HYw capbl-~a KepH~e"
Koktiin clldlS batm,
suudankundus batlrl!Krrlk I;:oronunen
camam Tazbaymat,
samabarga<;aykaynat!
Ciyrma kiindo, ciyrma tiindo,
cer altInda kelgenmin,
kIrk <;oromo§u coldo tabalmas:
0 diinoogo barganda
azabm kantip tartaym?
Cer altIndan otkorup,
el <;etinecetkirip,
allan olsom, bolboybu?
A KudaYlm, a Kocom,
amanatka sablr koy !'
Kok<;o <;llbmn karmadl:
'Tokto! Toktoy ber!
Toktoy tur, Manas!
Tura rer! Tura-turn tur, Manas!'
Ustiino bu Manastl kotoriip,
iistiino bu Kok<;onii kotorup,
aspanbuluttuu kiindiin aIdman,
buunduu <;optiiniistiinon
allp u<;upciirdii deyt!
Barrp cerge tii§tii deyt.
<;llblrman karmagan,
Kok<;otartlp tura kaldl deytAk-kulamn OOSI
carl lip ketti deyt,
efikeyip Manas kordii deytkImndagl klll<;m
suurup aldl deyt,
<;llblr karmap turgan Kok<;onii
kIlI<;-minen<;aptldeytKokl;:o attan tii§o ka§tldeyt!
Kok<;omingen Kiirofi<;ii
relinen iire <;aapsaldldeyt!
'Oziifidii <;aapoltiirsom,
Aldaga yazlk tlr!
Tort butu saa tort kiln azlk tlr!
Tort butun kaktap
cep ketkin a Kok<;o!
Kiirofi<;ii atln oldii, karlp tu!
Tort bl<;kagltort kiindo
bu butufia <;arlktu!'
Klrlk <;oro
kuugan bir cllkm.
Aykugam colborstoy
Aclbay cllklm kuup ciirot.
Boz-adu toonun sefiridey,
iistiindo Kuday tefiridey
Almambet cllkml aydap ciirot.
Kok-cal dobot ooriidoy,
colonii§ sarl-da keridey
65
G6giin YIIdlz bahadm,
suyun kunduz bahadm!
KIrk yigidin en
fenasl Taz-baymat,
semaverde~ay kaynat!
Yirmi giinde, yirmi gecede
yer aIt!ndan geldim ben,
kIrk yigidim 0 yoIda sizi bulamazsam
6biir dtinyaya vannca
azabml nasll ~ekeyim?
Yer aIt!ndan g~erek hen
yurt slmnna vannca
0 vakit 6Isem olmaz ml?
Ey Allahlm, biiyiik Allah,
emanetin camilla sablr ver!"
K6k~6 yulara yapl§lp;
"Dur, dur,
nereye, ey Manas!
Dur, diyorum, dur, Manas!"
Manas'l yukan kaIdlrdl,
Manas da K6k~6'yii kaIdlrdl,
buIutiu giine§ gok alt!nda,
bogumIu otiar iistiinde,
sanh§lp u~tular,
sonra yere dii§tiiler,
yula-n slmslkl tutan
Kok~6 at! durdurmu§tu:
Ak-kula'mn
agzl yanldl,
Manas egilip gordii,
klmndan klhclm
~ekip,
yularlan tutan Kok~o'yii
klhcl ile ~arpt!.
Kok~o attan inip ka~tl,
fakat K6k~o'niin bindigi Kiiron~ii
belinin ortasmdan yanldl:
"Seni oldiirmek isteseydim,
giinah i§lemi§ olurdum,
dart but sana dart giin azlktlr,
bu d6rt butu klzart da sen,
yiyiver gitsin a Kok~o!
K6ron~ii adJI atln oldii, garip kaldln.
Dort at bacaglmn, dart derisi
ayagma ~arlkt!r."
KIrk yigidiyle siiriiniin
arkaslndan gitti.
Kaplan gibi uluyan
Aclbay siiriiyii gotiirdii.
Boz-adlr dagl tepesinin
iistiindeki Hiida Tanrl gibi
Almambet siiriiyii gotiirdii.
Ku yeleli erkek kurt sanki,
yama~takidag c;aylaglsanki
~i?~ir~\
66
MANAS DESTANI
3 6 0 AnMaM6eT aH~an )J(ypeT:
')KblnKblHbl aH~an 6apaCbll{,
6apbm YHYMe)J(eTepcHI{!
ATeKeM aK caKaJIAYY)KaKbm-6aH
365
Tocyn tJblrap anAblMaH,
KapblH~alliblM Kap~blratJ
Tocyn tJblrap anAblMaH,
3He Ear~bl-~eneeT 6aH6HtJe
370
cYran tJblrap aJIAblMaH:
"Te~aH MaHac KaH~a?" ~en.
MeH 6ypynaMblH 6y )J(on~OH,
TanAaH TynTY )J(apaMbIH:
AK-n~blllia
ynYKKa
MeH ytJypallibm KeneMHH!
375
AK-n~bIllia
ynYKTyH
auTKaHbl-MHHeH 6onopMYH!'...
'KantJaHblH )J(ypryH KaKlliaTaMblHatJyynaH6a, n~bllliaM!
Kbl3b1n-6alli )J(ypryH KblpaMblHKblHKTa6aMaHaCKa!
380
KblTau~blH )J(ypryH KblpaMblHatJyynaH6a MaHacKa!
CapTTblH )J(ypryH canblpaMblH,
385
KOKOH~YH )J(ypTYH KopKYTaMbIH,
bIH~bIHblH )J(ypryH HHnaTaMblHaqyynaH6a MaHaCKa!
AK-n~blllia,
ynyrYM,
Te)J(HKTHH )J(ypTYHTep6eH~eHMHH!
AK-Kyna aTblM aa )!(apaTaMbIH!
)KaH, )J(aH 6apbl 6apblcblH
390
6Hp oocYMa KapaTaMblH!
AprblMaK aTTbl HHpeMHH,
KbITaH~ap~bIH Kblp MYPYH~yy
Kol{yp-6aH
aHbl 6apbln anaMblH,
395
n~bllli~aH
cypaHMblH!
)KeTTH )J(blnbl )J(eHY 6acbm,
Tep )J(blTTaHraH )KonoH~y,
aHbl 6apbm anaMblH:
)!(eTMHlli anbmTbI enTypyn,
KaH )J(bITTaHraH )KonoMY,
400
aHbl6apbm anaMblH!
Kapa TOKOH3n KblnraH,
Kap'YI{Kyp-~e YH KbmraH
Arblw-MHHeH KO)J(Olli 6ap:
aHbI 6apbln anaMblH!
405
)Kap KeMep~HH apacbl
a6bllliKa KeMnHp 6anacbl,
Toryc yyn~YH Tonyry,
3neMa-6aH~bIH yyny 3p TelliTYK,
Ky~aH~bIH 6HP 3PHH~ereH
410
6Hp yyn TewTYKaHbl e3YM KapaTTblM!
TeKetJHHHHTeKTHp COOpblKeK-ana
Almambet aydapciirot:
'Cllklm aydap baraslfi,
banp iiyiime cetersifi!
Atekem ak sakalduu Caklp-bay
tosup ~Igar aldlfidan,
kannda§lmKardlga~
tosup ~Igar aldlfidan,
ene Bagdl-doloot baybi~e
surap ~lgaraldlfidan:
"TOdayManas kayda?" dep.
Men burulamm bu coldon,
taldan tiiptii caramm:
Ak-padl~a uIukka
men u~ura~lpkeIemin!
Ak-padl~a uIuktun
aytkam-minen boIormun!'...
'KaI~amn curtun kak~atamma~uuIanba,Padl~am!
Klzl1-ba§ curtun klrammklyktaba Manaska!
Kltaydm curtun klramma~uuIanbaManaska!
Sarttln curtun saplramln,
Kokondun curtun korkutamm,
Indlmn curtun iylatamma~uulanbaManaska!
Ak-padl~a, ulugum,
Teciktin curtun terbendeymin!
Ak-kuIa atlm aacaratamm!
Can, can barl bansln
bir oosumakaratamm!
Arglmak attl iyremin,
Kltaydardm kIf murunduu
Kofiur-bay
am banp alamln,
Padl~adansuraymm!
Cetti clll coyii baslP,
ter clttangan Coloydu,
am banp alamln:
cetmi~ allptl oltiiriip,
kan clttangan Coloydu,
am banp alamm!
Kara tokoy el kllgan,
kar'iifikiir-de uy kllgan
Agl~-minen Koco~ bar:
am barlp alamln!
Car kemerdin arasl
abl~ka kempir balasl,
togus uuldun tolugu,
Elema-baydln uulu Er To~tuk,
Kudaydln bir erin degen
bir uul To~tukam ozum karattlm!
Tekeyinin tektir /)oon Kok-ala
Almambet ~ekti siiriiyii geri.
"YllklYl §imdi siiriip
benim evime gidersin!
ihtiyar babam Caklp-bay
seni kar§llamaya ~lkar,
klZ karde§imKardlga~
seni kar§llamaya ~lkar,
anam Bagdl-doolot baybi~e
§oyle sorup kar§ma ~lkar:
"Dag gibi Manas nerede?" der.
Ben artIk bu yoldan doniiyorum,
sogiitten kokii yaraYlm.
Ulu Ak-padl§a'ya ben
gideyim de geleyim.
Bu ulu Ak-padl§a'mn
dediklerini yapaYlm!"...
"Kal~a halkml inleteyim,
hiddet etme padi§ahlm!
KIzll-ba§ yurdunu kIraYlm,
gazapetme Manas'a sen!
<;in halkml da ezeyim,
Manas'a sakln klzma sen!
Biitiin Sartlan mahvedeyim,
Hokandlllan korkutaYlm,
Hint kavmini inleteyim,
sakIn Manas'a kIzma sen!
Ak-padl§a, ulu han,
Tacik kavmini ezeyim!
Ak-kula atlml hazlrlayaYlm!
Canlan, biitiin insanlan,
bir soziime mahkum edeyim!
Cins atlan toplaYlp
<;inlilerin ince burunlu
Konur-bay'.nl
gidip esir alaYlm,
padi§ahtanizin alaYlm!
Yedi seneyol yiiriiyeyim!
Ter kokan Coloy'u ben
vanp onu alay.m,
yetmi§ tane at oldiiriip
kan kokan Coloy'u ben
vanp onu alaYlm!
Kara orman kadar halk. olan,
kara vadi gibi evi olan,
Agl§ ile Koco§ var,
vanp onu alaYlm!
Yar kemerin yamacmda,
iki ihtiyann ~ocugu
dokuz ogulun en sonuncusu,
Eleman-bay'm oglu Er To§tiik var,
Bu Hiida pesend
Er To§tiik'ii
onu da kendim magi up ettim!
Almambet Teke~i'nin at. Kok-ala'YI
MANAS 'IN EVLENMESi, OLUMU VE YENiOEN OiRiLi-5i
cyparaHAa 6ep6ereH,
TeKelJHHeHanraH Aal{-MHHeH,
anTblMbllli Toryc Man-MHHeH,
4 15 Kapa KYHPYK Hap-MHHeH,
6ananyy )Ky6aH KYl{-MHHeHOlliY KeK-ana MMaM6eT cyparaH,
cyparaHAa aa 6ep6ereH,
AnMaM6eT TapblHraH,
420
omy KeKlJeHYH e3Y MaKTaHraH
"KeK-anaMAbl aa 6ep6eHMHH!
TeKelJHAeH OHHOlli oHHon anraMblH,
In,
425
lJblHAaca lJblHAan TapTbln anraMblH,
OHHOlli OHHOKanraMblH,
OKlliOlli 30PAYK KblnraMbIH!"
AnMaM6eT Typyn aHKblpaT:
"83Y 6olOl{Ay 30PAoHCYl{,
TeKelJHHH KOPAOHCYl{,
Maa HeK'aHH KblnaCbll{?
430
"'KaTbIH anbm 6epAHM!"'Aen,
"'KaHpbln6aHMblH KaTblHraKaTbIH )KOnAO6onYlJY,
6ana 6enAe 6onYlJY,
MeH aTTaHbm aa KeTeMHH,
435
HoroHnoPAYH 3p
)KaMrblplJbl CynTaH 6ap,
aa )KOnAOlli 6onoMYH,
aHAa KanraH 6Hp KaTbIH,
MeH Tel{AHKTe KeHeMYH!'"
CeHH-MHHeHonyryMAa
440
6Hpre onTypcaM,
KeK-anal{AbI6ep6eHCHl{!
KeK-ana ToKny 3Ae?
MeH 6Hp )KblnKhllJa )KOKny 3AeM?
MeHH )KeHY )KypeT AeHCHl{6e,
445
)KeHYAeH eneT AeHCHl{6e?
BHp aTThI KaHAaH MeHAeH aSlHCbll{KeK-anaHbll{ Tblllibl TYK, HlJ" 60K:
anan ence, 6Hp Ka3aH 3T,
apaM ence, HT-MHHeH KYlliKa )KeM!
KeK-analJa 6on6oAYM,
450
Kel{ynYM KanAbl KeKlJeAeH!
MeH MaHacKa 6ap6aCaM,
6apbm )KOnAOlli 6on6ocoM!
MaHac aKblnblHa )Kel{AHpHn,
aK ce3YHe KeHAypyn,
455
aTTaHbln canap )KypreHAe!"
460
k-ala'YI
Tek~iden oyno§ oynop algamm
~Indasa~mdap tartlp algamm,
oyno§ oynok algamm,
ok§o§zorduk kIlgamm!"
Almambet turup aykIrat:
"Ozii boyufidu zordoysufi,
Tek~ini kordoysufi,
maa nek'ani kIlaslfi?
'"KatIn altp berdim!"' dip,
'"Kaynlbaymm katmgakatln coldo bolu~u,
bala belde bolu~u,
Men attamp aa ketemin,
Nogoylordun Er
Camglr~l Sultan bar,
aa coldo§ bolomun,
anda kalgan bir katm,
men tefidikte konomiin!"'
Seni-minen olutumda
birge oltursam,
Kok-alaiidl berbeysiii!
Kok-ala tokpu ide?
Men bir cllkl~a cokpu idem?
Meni coyii ciirot deysiiibe,
coyiidon olot deysiiibe?
Bir attl kanday menden ayaysliiKok-alamii tl§l tiik, ic,;ibok:
alaI olso, bir kazan et,
aram olso, it-minen ku§ka cern!
Kok-ala~a bolbodum,
koiiiiIiim kaldl Kokc,;odon!
Men Manaska barbasam,
banp coldo§ bolbosom!
Manas aklltna ceiidirip,
ak soziino kondiiriip,
istedi ama bu da ona vermedi.
Tek~i'den iin yaparak aldlgl
altml~ dokuz mal ile,
kara kuyruklu deve ile,
~ocuklu cariye ile,
Kok-ala'YI istedi Almambet.
istedi, oteki vermedi.
Almambet de danldl.
Kok~o ~oyle ogiindii:
"Kok-ala'YI ona vermedim!,
Teke~i ile oyna~ ettim,
hakklmdl onu hen aldlm.
Onu kendime oyna§ yaptlm.
Boylece i~te cebir kullandlm!"
Almambet kalktl, hayklrdl:
"Kendini oviiyorsun,
Teke~i'yi kii~iik dii~iiriiyorsun,
bana ne etmi~ olursun?
Bir kadlm verince
0 kadma donmem geriye,
kadm yo Ida pek ~oktur,
hepsinin karmnda ~ocuk var.
Ata binipgideyim hen.
Nogaylarm bir Er
Camglr~l sultam var,
ona yolda~ olurum ben,
orada bir kadm kaldl,
gider onu isterim hen.
Seninle bir Jerde
oturduk ama
yine atl vermezsin!
Kok-ala'n doydu mu?
Ben bir ata degmez miyim?
Bana yaya yiiril der misin?
Yaya yilril, 01der misin?
Bir atl benden nasll esirgersin?
Kok-ala'nln dl~1 yiin, i~i bok.
Helal olse bir kazal1et.
Haram olse kopeklere, ku~a yem'
Ben bir Kok-alaca'ya degmez miyim'
Darlldlm Kokcr'o'ye!
Varlp Manas'adonrnezsem,
Manas'a yolda~ olmazsam, a~kolsun
Manas'ln akllna uyacaglm,
bilgili sozlerine gilvenecegim
ata binip setere ~Iktlglmda."
"Ben, Manas, Almambet
YlJYH )KYPAYM MeH,
3p KeKlJeHYH )KblnKblH anAhiM MeH.
3p KeKlJe-MHHeH YPYlliyn,
attamp saparciirgondo!"
Almambet
ii~iin ciirdiim men,
Er Kok~oniin cllkm aldlm men,
Er Kok~o-minen uru§up,
KynAaH 6onyn )KynYlliyn
Kypel{ aTblH enTYPAYM!
kulday bolup culu§up
kiirofi atln oltiirdiim!
Er Kok~o'niin siirilsunil aldlm hen.
Er Kok~o ile kavga edip,
koleler gibi dovil~tilm,
rahvan atlm oldilrdilm!
KblTaHAbl KblprhlH KblnaMblll,
Kbl3bln-6alli )KypTYH KbIHHaMbIH,
Kltaydl klrgln kllamm,
Klzll-ba§ curtun klynamln,
~inlileri bogazladlnl ben,
Klzll-ba~ yurdunu inlettim,
AnMaM6eT
Ik var,
suragandaberbegen,
Teke~inenalgan dafi-minen,
aluml§ togus mal-minen,
kara kuyruk nar-minen,
balaluu cuban kiifi-mineno§u Kok-ala Almambet suragan,
suragandaaa berbegen,
Almambet tanngan,
o§u Kok~oniin ozii maktangan
"Kok-alamdl aa berbeymin!
67
i~in ~Ikml~ttm,
MANAS DESTANI
68
bIHAblHblH JKypryH HHIlaTaMbIH,
TeJKHKn1H 3IlHH rep6eHAeHMHH!
465
470
AK-n~blllla3nHHe
OOCbITYKTYYOpycKa
HqepHHe alll KOHroH,
ap 6alllblHa qalll KoHroH!
AK-n~blllla 3nHHe
THnm e3YM KaTbm6aHMb1H,
KellleHe 6yyraH 6en 6on~YM:
AK-n~blIlla3nHHe
YPYlllnaCTaH 3n 6onAYM!
A JKOn60pCToU n~bllllaM,
4 7 5 KaMa KaMqbl~ qa6an6aHT?
BaCTbIpca~, JKony~ KOO-AaJKOK,
AK-n~blllla 3nHHe
480
YPYllla-ryryH JKOO-AaJKOK!
MaHac AK-n~blllIa
aJlAblHa,
MaHac apbl3b1H aHTTbl AeHT.
AK-n~blllla
aHTTbI ~eHT:
'e~re anblnTblH 6apblHa
Kbln6araH~bl KbmrbIH!' ~eHT,
'AllIbIK 6apbIH aTblH6a!
485
AK-n~bIllIa
JKypTYHa
TYnTY MaHac KaTbm6a!
AKbmbI~ qaqbm KaTbmca~,
TynTY Maa TapbIHAa!
A TbI JKOKKOaT 6epce~
490
TOHY JKOKKOTOH6epce~,
alllbl JKOKKOalll 6epce~KeKypeK 6ap~a JKeTenepceHH Ky~aH KeTepep,
495
6yupraH AaaM alllaTap,
K y~aH JKycKe JKalllaTap,
OT JKaKanaU 6alll 6epep,
eMpy Y3aK JKalll 6epep,
500
6y AYHee KelllTen JKYP!
MeHHH olllY Ke6HM 3ll1mn JKYP!
MeHHH 6y Ke6HM~H YHycca~,
JKalllblMa enepcy~, MaHacblM!
505
Ap AYHOOHYJKaCaraH,
AK-n~bIllIa AereHH
Ky~aH ynKeH JKaCaraH,
KYAaH AK-n~bIllIaHbl 30p KbwraH
AqyYM Kence KOpKYTaMbIH,
KblTaHAblH IOPTYHKblHHaMbIH!
Ana-TOoAau 3p MaHac
510
n~blllIa-MHHeH 3n 6oIlCO~!
AHAaH KalllblM KepreMHH!
AK-n~blllla
MeH YIlYK
3KH KaHIlI, 6Hp THCKHH
MaHaCTblH ec KonYHa 6epreMHH!'
MaHac YHre 6apraH CO~,
5 15 aTaKKaCH)KaKbm-6aH
Tocyn qblKTbl MaHacTbl:
Indlrnn curtun iylatamm,
Teciktin elin terbend~ymin!
Ak-padl§a eline
OOSItiiktiiii Gruska
iyerine a§ koygon,
ar ba§maya§koygon!
Ak-padl§a eline
tipti oziim katllbaymm,
ke§enebuugan bel boldum:
Ak-padl§a eline
uru§pastanel boldum!
A colborstoy Padl§am,
kayda kamylfi yabalbayt?
BastIrsafi, colufi koo-da cok,
Ak-padl§a eline
uru§a-tuguncoo-dacok!
Manas Ak-padl§a aldma,
Manas anzm ayttI deyt.
Ak-padl§a ayttl deyt:
'Ofigo allptIn banna
kIlbagandl kIlgm!' deyt,
'A§lk harm atInba!
Ak-padl§acurtuna
tiiptii Manas katIlba!
Aklllfi yaylp katIlsafi,
tiiptii maatarmda!
Atl cokko at bersefi
tonu cokko ton bersefi,
a§lcokko a§ bersefikokilrok barda cotolorseni Kuday kotoror,
buyrgandaam a§atar,
Kuday ciisko ca§atar,
ot cakalay ba§berer,
omrii uzak ca§ berer,
bu diinoo ke§tepcUr!
Menin o§u kebim e§tip cUr!
Menin bu kebimdi unussafi,
ca§lftdaolorsiifi, Manaslm!
Ar diinoonii casagan,
Hintlinin yurdunu aglattlm her,
Tacik kavmini yere serdim!
Ak-padl§a'mn milletine
agzl tiiylii Ruslarm hen
online yiyecek a§ koydum,
Ba§mm tiiyii slk olan
Ak-padl§a'mn kavmiyle
hi~ bir vakit kavga etmem.
Kemerine bel oldum ben,
Ak-padl§a'mn kavmiyle
vuru§mam, dargm ya§amam.
Kaplan dogan padi§ahlm,
kam~m nerelerevarmaz?
Topragmm sonu yoktur!
Ak-padl§a'mn kavmiyle
vuru§acak millet yoktur!"
Ak-padl§a'mnoniinde
Manas boylece arz etti.
Ak-padl§a ona dedi ki:
"Obiir aIplerin hepsine,
ne yaparsan yap fakat
yiyecekleri mahvetme!
Ak-padl§a'mn kavmiyle
dargmltk ~lkarma Manas!
Aklml ka~lrlp kavga edersen
sakm gelip bana klzma!
Atslzlara et veren sen,
elbisesizlere elbise veren,
a~ kalanlara a§ verensen!
Gogsii hastalar oksiiriir'
Tanrl seni yiikseltir, bit,
yiyecek a§da gonderir,
seni yiiz sene ya§atlr.
ocaglmn etrafma ba§lar gonderir
Sana uzun omtir verir,
bu diinyaya kulak verme'
Kltaydm yurtun klynamm!
Ala-tooday Er Manas
Padl§a-minenel bolsofi!
Dedigimi iyi i§it!
Dedigimi unutursan
gen~ oliirsiin Er Manas!
Biitiin dtinyaYI yaratan
adl Ak-padl§a olan
ham da Tanrl ytikseltti,
onu da Tanrl yticeltti!
Klzarsam ben, korkuturum hem
<::in halkml ezerim ben'
Ala-dag gibi Er Manas
Bu padi§ah ile iyi ge",in!
Ayday ka~lmkergemin!
Ak-padl§a men uluk
eki kay§, bir tiskin
Manastm os koluna bergemin!'
Manas iiygo bargan soft,
atakkasi Caklp-bay
tosup ylktl Manastl:
Ay gibi ka§lml ",atarlm!
Ben ulu Ak-padl§a,
iki kaYI§la bir dizgini
Manas'ln oz eline verdim!"
Manas yurduna dontince
babasl Caklp-bay
oglu Manas'l kar§lladl:
Ak-padl§adegeni
Kuday illkon casagan,
Kuday Ak-padl~arn zor kIlgan!
Ayuum kelse korkutamm,
MANAS 'IN EVLENMESi, OLUMU VE YENiDEN DiRiLi~i
p,
~
I
wa:
'i
;, :1
;'i
520
525
530
535
69
'AIla-TooAaii MaHaCbIM!
'Ala-tooday Manaslm!
"Ala-dag gibi yilce Manaslm,
KbIpK qOPOyiire KenreHAe,
KIrk ~oro ilygo kelgende,
kIrk yigidin eve dondiller,
yq aiiAaH 6epJ1KepYH6eii
ii~ aydan ben korilnbey
sen il~ aydlr g6rilnmedin,
KaiiAa )I(YPAYI\KynYHYM?'
kayda cilrdilfi kulunum?'
nerede kaldm yavmcugum?"
Acbln ryyraH 3p MaHac
Asll tuugan Er Manas
Asil dogan Er Manas
anAbIHaHTYPyn aiiTTbIAeiiT:
aidman tump ayttl deyt:
onilnde dump dedi ki:
'KaH aTaM)KaKbIll-6aii,
'Kan atam CakIp-bay,
"Han babacIglm, CakIp-bay,
KeKqeHYH6y )I(billKbIHblKyyn anraHAa,Kok~6niin bu cllkml kuup alganda,Kok~o'niin siirilsilnil allrken
KeTyHYHKenreH KyyryHYH
kotilniln kelgen kuugunun
arkamdangeleni
caiibill canraHAa,
saYlp salganda,
bogarken
anTbIH6apblHanraHAa,
altm bann alganda,
hep altmlan alml§tlm,
KbInMbI KbIpbln canraHAa,
Kltaydl kInp salganda,
<;inlileri helak ettim,
)KonoiiJJ.y)I(°JIAOHqanKaHAa,
Coloydu coldon ~apkanda,
Coloy'u yolda yagma ettim.
)KaMrbIpqblH )I(anblHAbIpbIllKenreHAe, Camgl~m calmdmp kelgende,
Camglr~l'YI yalvarttlm ben,
ArbIIII-MJ1HeHKO)I(OIIITY
AgI§-minen Koco§tu
AgI§ ile Koco§'u da
aHAananblll KenreHAe,
aydap altp kelgende,
oniime katlp gotiirdilm.
AIO-KeM-MJ1HeH
Eoo-6eKTH
Ayu-kem-minen Boo-bekti
Ayu-kem ile Boo-bek'i de
aiiAan anbill KenreHAe,
aydap allp kelgende,
onilme katrp gotilrdilm.
3mIII-MJ1HeHCerJ1IIITJ1
Egi§-minen Segi§ti
Egi§ ile Segi§'i de
6aiinan anbln KenreHAe,
baylap altp kelgende,
baglaYlp getirdim.
3p KeK-KoiioH, Eaii-MaMaT
Er Kok-koyon, Bay-mamat
Kok-koyon'la Bay-mamat'l
3pqJ1nKOIIIOKenreHAe,
er~ip ko§o kelgende,
yamma katrp g6tilrdilm,
OIIIYHYH
AK-Kyna aTbIH)I(apaTTblM, o§unun Ak-kula atrn carattlm,
boylece atrm Ak-kula'Yl zaYltlattrm,
anblnTblp 6apbIH6J1pOOCYMa
KapaTTblM,
540 anTblHAaHKypaK KYPaAbIM,
AK-naAblIIIaynYKTaH
6apbln Ke~eIII CYPaAbIM,
"AK-Kyna aTbI~TOK60ncYH!
MeHAeH,ceHAeHynyy )I(OK6oncYH!
545 Caa KaHpblKaMqblqanKaHAa
AK-naAbIIIIa6apblHAa
6aIIIblHKOMOii KeCJ1n
an!
KaHblHKapacYYAanwryn an!
TerepeK 3nAJ1H
6apblcblH
550 MaHac ceH KopKyryn anAbl~" Aen,
"AK-naAblIIIa 3nJ1Me
TynTy MaHac KaTbill6a!a MaHacbIM,YKTY~6y?
MeHJ1~3nJ1MeKaTbInCa~,
altptrr harm bir oosuma
karattlm,
altrndan kurak kuradlm,
Ak-padl§a uluktan
banp kefie§ suradlm,
"Ak-kula atrfi tok bolsun!
Menden, senden uluu cok bolsun!
Saa kayn kam~l ~apkanda
Ak-padl§abannda
ba§m koydoy kesip al!
Kamn kara suuday togilp al!
Tog6rok eldin barlsm
Manas sen korkutup aldlfi" dep,
"Ak-padl§a elime
tilptil Manas katrlba!a Manaslm, uktufibu?
Menifi elime katrlsafi,
alplerin hepsini sozilme
tabi ettim.
Altrndan halt dokudum,
ulu Ak-padl§a'ya gidip
ondan bir akIl sordum ben.
"Atrn her zaman tok olsun!
benden senden bir ulu kimse olmasln!
Sana kam~1atan 01ursa,
bell Ak-padl§a olup ya§adlk~a
ba§ml koyun gibi kes al!
Kamm su gibi aklt gitsi n!
Milletleri ba§tan ba§a,
Manas sen korkuya saldm,
bu Ak-padl§a'mn kavmine sen
sakm el silreyim deme.
Anladm ml, ey Er Manas?
Kavmime bir dokunursan
5556aTaMypapMaHaCTbl!"
,[(YYManbillTaH KopYKnaiiMblH,
6aRrblAan)I(Opmoii-MYH!
KanbIllTblH KblCbIHKapa-6epYK
KapM~nanAhIMTanaAaH:
560 IIIoopYKTYH KblCblHAKblnaii
on)I(onon anAhiMKoproHAoHKblCanraHAan60n60AYM,
KblCblKonHYHKep6eAYM!
KaHa an )KaKbm-KaH,
565 aprblMaK aTblHTJ1CTeTKJ1H,
aTTaHbInKbICTblJ1CTeTKJ1H!
MeH )I(aKIIIbIKaTblHanaiibIH,
KbICblKoiiHYHKepenYH!'
batamurarManastr!"
Dililm altptan korukpaymln,
bayagldaycortpoy-mun!
KaYlptrn klsm Kara-borilk
karmap aldlm taladan:
-5ooruktun klsm Akllay
olcolop aldlm korgondonklsalganday bolbodum,
kISI koynun korbodilm!
Kana ata Caklp-kan,
arglmak atrn tistetkin,
attamp kIStr istetkin!
Men cak§I katrn alaym,
kIsl koynun -koroyiJn!'
bedduamsenimahveder!"dedi.
Hi~ bir alpten korkmam ben,
eskisi gibi dil§man ~Ikmam hen artlk
KaYlp'in klZl Kara-borilk'iJ
yakaladlm ovadan,
-5ooruk'un klZI NakllaY'1
ganimet aldlm bir kaleden.
Henilz hi~ bir klz almadlm,
hi~ bir klZ koynu gormedim,
Caklp Han benim han baham,
cins bir at ko§tur,
bin bu ata bana klz bul!
Giizel bir kadm alaYlm,
bir klZ koynu goreyim!"
MANAS DESTANI
70
ATraHbIn qbIKTbI~, )l(aKbIn-6aH
570
575
KbICTbI TannaH )((ypeT, AeHT,
KbIAbIpbIn Kene )((aTaT, AeHT.
EaKbIpbIn YHYH MaHTbIpraH,
Ken KO~AY )((eHY KaHTbIpraH
KOi1qy TaCKa TYUI 6onAY.
Koi1qy aAaM Tac qaKbIpaT:
'0 )l(aKbIn-6ai1, TOKTOi1TYp!
CeH Kapa KHUI 6epyry~ Kap KblnbIn,
580
K311AaH)((aHbl~ KOp Kblnbm,
Kapa~bIAa KaHTbm )((ypecy~?
CeH TynKY 6epYK cry Kblnbm
585
TYHAe KaHTbm)((ypecy~?
EaTbIp MaHac yyny~ 6ap,
6y MaHaCTblH 6apbIHAa
aTTaH )((ei1y 6oMy~6y?ATTbI HCTen )((YPAy~6y?
Ey MaHaCTbIH 6apbIHAa
TOHAOHKeMqHn 6oMy~6y?ToHAY HCTen )((YPAy~6y?
590
EaTbIp MaHac 6apbIHAa
aUlTaH aqKa 6oMy~6y?AUlTbI HCTen KenAH~6H?'
')Ke~y 6acKaH ana-CbIH!MeHH KaH,naKepreH 6ana-cbIH?'
595
')I(aKbm-6au, ceHH MYPYH Kep6eAYM,
KOU KauTaPAbIM 6ypaKTaH,
Aa~KbIHJ{bIYKryM bIpaKTaHKen6eTH~HeH TaHbIAbIM,
600
cYM6aTbI~HaH TaHbIAbIM.'
'EaTbIp MaHac 6apbIHAa
aTTaH )((eHY 6on6oAYM,
aTTbI HCTen Ken6eAHM.
AUlTaH aqKa 6on6oAYM,
aUlTbl HCTen Ken6eAHM.
605
TOHAOH KeMqHn 6on6oAYM,
TOHAYHCTen Ken6eAHM.
EaTbIp MaHac 6y 6anaM
aK caKanAaH aT anAbl,
AK-naAbIUla anAbIHa
MaHac 6apbIn 6aT'anAbl.
610
"EaTacbIHaH TOHAYM!" Aei1T,
"Ken )((OPTKOHYMKOHAYM!" AeHT,
")KbIpraraHAbI qanrbIqa,
KYHenen cynyy KaTbIH anrblqa,
615
ap )((bIpranAbI Kepryqe!"
AK-Kyna aTTbI THCTeTTH,
Maa KbICTbl HCTeTTH.
J;1qepHMeryc HCTen,
MaHaCTblH anapbIHa KbICHCTen,
Kapa KHUI 6epKYM Kap KblnAbIM,
620
TynKY oepKYM cry KblnAbiM.
KbIC Ta6'anoau 6y )((epAe
KaH,naH)((aHblMa 3ap KbInAbIM?'
Attamp ~Iktlfi, Caklp-bay
Caklp-bay ata atlldl,
klStl tappay ctiret, deyt,
yolda hi~ bir klZ bulmadl,
kIdmp kele catat,deyt.
btittin yurdunu dola~tl.
Bakmp tintin maytlrgan,
Ytiksek sesle baglrarak
kop koydu coyti kaytlrgan
stirtileri aglla gtiden
koy~u taska tu~ boldu.
bir kel ~obana fast geldi.
Koy~u adam tas ~aklrat:
Koyun ~obam dedi ki:
'0 Caklp-bay, toktoy tur!
"Hey CakIp-bay dur biraz!
Sen kara ki~ bortigtifi kar killp,
Kara kalpagma kar yagdlrml~,
kaydan camfi kor klhp,
ytiregin neden yanIk
karafilda kantlp ctirostifi?
karanhkta dola§lrsm?
Sen ttilkti bOrtik suu killp
Tilki kalpagm Islanml~
ttindo kantlp ctirostifi?
gece nedendola§lrsm?
Batlr Manas uulufi bar,
Oglun Er Manas var senin.
bu Manastln bannda
Oglun Er Manas ya§arken
attan coyti boldufibu?senyaya ml kaldm nedir?
Attl istep ctirdtifibti?
Atlm ml arlyorsun?
Bu Manastln bannda
Oglun Er Manas ya~arken
tondon kem~il boldufibu?elbisesiz mi kaldm sen?
Tondu istepctirdtifibti?
Elbise mi anyorsun?
Batlr Manas barmda
Oglun Er Manas ya§arken
~tan a~ka boldufibu?a~hk ml ~ekiyorsun sen?
A~tl istep keldifibi?'
Kendine a~ ml anyorsun?"
'Coyti baskanala-sm!"<::lplakayak deli ~ocuk!
Meni kayda korgon bala-sm?'
Sen beni neredegordtin?"
'Caklp-bay, seni murun korbodtim,"CakIp-bay, seni onceden gormedim
koy kaytardlm buraktan,
~aYlrlarda stirti gtitttim,
dafiklfidl uktum Iraktannamml uzaktan i~ittim,
kelbetifinen tamdlm,
ytiztinti bilmeden tamdlm,
sumbatlfinan tanldlm.'
ytice boyundan anladlm."
'Batlr Manas barmda
"Er Manas'ln varllglnda,
attan coyti bolbodum,
hen hi~ yaya gezmedim,
attl istep kelbedim.
at aradlglm yok benim,
A~tan a~ka bolbodum,
asia a~hk ~ekmedim hen.
a~tl istep kelbedim.
a~aradlglm yok benim,
Tondon kem~il bolbodum,
hi~ elbisesiz kalmadlm,
tondu istep kelbedim.
ktirk aradlglm yok benim.
Batlr Manas bu balam
Bahadlr Manas oglum
ak sakaldan at aldl,
ak sakal babaslndanat aId!,
Ak-padl~aaldma
Ak-padl~a'yagiderek
Manas barlp bat'aldl.
onun duaslm aldl.
"Bataslnan toydum!" deyt,
"Duasmadoydum!" dedi,
"Kop cortkonum koydum!" deyt, "Yola ~lkmalardan vazge9tim!" dedi,
"Clrgagandl ~algl~a,
"<::allp soylemek isterdim ben,
ktiyolop suluu katm algl~a,
gtizel bir klzla evlenip
ar clrgaldl korgti~o!"
btittin zevkleri tatmak isterim!"
Ak-kula attl tistetti,
At! Ak-kula'YI dizginletip
maa kIst! istetti.
beni klZ aramagagonderdi.
I~erime tus istep,
A~a tuz aramaki~in,
Manast!n alarlna kls istep,
Manas'a klz bulmak i~in
kara ki~ borktim kar klldlm,
samur kalpaglm karlandl,
ttilkti borktim suu klldlm.
tilki kalpaglm Islandl.
Kls tab'albay bu cerde
Bu yerde hi~ bir klz bulmadlm
kaydan camma zar klldlm?'
camma 0 kadar zar klldlm!"
,II
,edim
'1
MANAS'IN EVLENMESt, OLOMO VE YENtDEN DtRtLt-5t
625
KOH4Y 6y CeCYH3WTe'AJ1,
)J(aKbIn-6aHra aH1Tbl, AeHT:
'0 )J(aKbln-6aH, aTeKe,
)Kan4bIIIbIKTaH anraHblM
)KaJ\bICMeHJ1H60c TOKTYM,
TOKTYMAYKapMan COHOIOH!
Caa 6J1illJ1pJ1n
6epeHJ1H'
630
OJ\ 6aTaMbl6epJ1n KeT!
KblCTblH )KeHYH 6J1IIeMJ1H.
TeMJ1p-KaHAbIHKblCbl KaHblKeH
MaHaCKa TeJ\TJ1WKblC3Ae:
)KeKeH6apblHAaH )KeIInJ1HreH,
63 5 )Kec )Kbl~aH )KeJ\J1IIreH,
anTblHAaH ceKe KarbI4b1,
KaHHaTaCbl )J(aKbln-KaHra )Karbl4bl,
)KaKillbl KeIIJ1H60IIO4Y;
KaHH 3He EarAbl-AOOIIeT 6aH6J14e640
Koy~u bu sosiln e~te'di,
C;obanbu sozil duyunca,
Caklp-bayga ayttl, deyt:
'0 Caklp-bay, ateke,
cal~lllktan algamm
cafils menin bos toktum,
toktumdu karmap soyoyun!
Saa bi~irip bereyin!
Ofi batafidl berip kef!
Klstm conlin bilemin.
Temir-kandm klSI Kamkey
Manaska tefiti~ klSwe:
ceken bannday celpingen,
ces cigaday cefiilgen,
altmdan soko kagl~l,
kayn atasl Caklp-kanga cagl~l,
cak~l kelin bolo~u;
kayn ene Bagdl-doolot baybi~e-
Caklp-bay'a dedi ki:
"Ey Caklp-bay Han atamlz,
kole hizmeti olarak,
bir tek ak kuzum var benim,
bu ak kuzuyu keserek
sanahazlrlayacaglm.
HaYlr duam isterim.
Gilzel bir klz biliyorum,
Temir Han'm klZI Kamkey
Manas'a denk bu klz i~te,
rUzgardasaz gibi sallamr,
gelinler gibi silsIildilr.
Kulagmda altm kilpe,
kaym pederi Caklp Han begenirse
~ok gilzel bir gelindir o.
Kaym ana Bagdl-doolot baybi~e,
KYMYillTeH J1HMeKKarbl4bl6aH6J14ere )KarbI4bl,
)KaKWbI KeIIJ1H60II04Y!
kilmil~ton iymek kagl~lbaybi~egecagl~l,
cak~1kelin bol~u!
Owy Keill Kyp4araH OOIIJ1HAe,
O~u ke~ kur~agan belinde,
Owy TeMJ1p-KaHAblH3IIHHAe
o~uTernir-kandm elinde
645 TeMHp-KaHAbIH THIIHH CYYIIen TYPY4Y, Temir-kandm tilin silillop turu~u,
Owy aKKaH CYYHYCY3Y4Y,
o~uakkan suunu suzu~u,
TeMJ1p-KaHAbIH6epe TypraH TepeIIYK, Temir-kandln here turgan toroIilk,
6ep6ereHAe 6Y3Y4Y,
berbegendebuzu~u,
KeK-ana caKan MeHAJ1-6aHkok-ala sakal Mefidi-bay650 6Y3YKKa TYyraH KYII 3Ae!
buzukka tuugan kul we!
TeMJ1p-KaH-MHHeH)J(aKbln-KaH
Temir-kan-minen Caklp-kan
KYAanaWbln TYpraHAa,
MaHac KoHHYHaKeIIreHAe,
655
MeMJ1-6aH 6Y3ap 6apblMbl:
ceHHJ\6aCTblpraH )KOIIYH KOOKblIIbin
MaHaC-MJ1HeHTeMJ1p-KaH,
e3YHYJ\aTaCbl )J(aKbln-KaH,
KaHH aTaCbl TeMJ1p-KaH,
Y400 3HAH )KOO KblIIap-
660
owY )KeprKa a3blp 60II"
OJ\ 6aTacblH 6epAJ1AeHT,
TeMHp-KaHra 6apAbl AeHT.
KeK-ana caKan MeMH-6aH
dedi.
665
Kepe KOHAY)J(aKblnTbI.
ATKa MHHJ1n)KeIIAJ1AeHT,
670
)KaKbInTbl )KaHblHa KeIIAJ1AeHT.
)J(eIIJ1n KeIIAJ1)KaHbIHa,
)J(aKbln-KaHra aH1Tbl AeHT:
'CeH aHraw aTblJ\ apblTbln,
aSJrblanTblH-MJ1HeH4apblTbIn,
TerepeK )KypTYH apaIIan,
KaHAaHKeIIreH cell 4anCblJ\,
KaHAa6apraH ceH 4anCblJ\?
675
AJlAblJ\rbl 3PAHJ\ Ke3epeT,
KbI3b1II eJ\YJ\ 6030POT,
cell )l(aHblH )1(00 aJIbln
7
kudala~lpturganda,
Manas koynuna kelgende,
Mefidi-bay buzar barlfidl:
senifi bastlrgan colun koo kilip
Manas-minen Temir-kan,
ozilnilfi atasl Caklp-kan,
kayn atasl Temir-kan,
il~oo endi coo kllaro~ucergka azlr bol!'
Ofi batasln berdi deyt,
Temir-kanga bardl deyt.
Kok-ala sakalMefidi-bay
koro koydu Caklptl.
Atka minip celdi deyt,
Caklptl camna keldi deyt.
Celip keldi camna,
Caklp-kanga ayttl deyt:
'Sen ayga~ atlfi antlp,
ayagl altm-minen ~antlp,
togorok curtun aralap,
kaydan kelgen sen ~alslfi.
kayda bargansen ~alslfi?
Aldlfigl erdifi kezeret,
klzll ofiilfi bozorot.
sen caYln coo allp
kulaglnda gilmil~ kilpe,
kaym ana begenirse
pek gilzel bir gelindir o!
Belinde slkl bir kerner,
Temir Han'in halkl i~inde biri vardlr
Temir Han'in sozcilstidilr,
akar sudan su ~eker,
Temir Han ona beylik verecek,
vermezse bozucu olur.
Klr sakalll Mendi-bay
fesatllk i~in dogmu~tur!
Temir Han ile Caklp Han
helalle~irken,
Manas'la kucakla~lrken
Mendi-bay bozmaga kalktl.
0 senin bastlgln yolu kurutur.
Er Manas ile Temir Han
bir de babasl Caklp Han,
kaym pederi Temir Han,
il~ilnil birden dil~man kllar.
Onun i~in ~ok dikkatli 01'"
Ona boyle dua etti.
Sonra Temir Han'a yard!,
klr sakalll Mendi-bay da
uzakdan Caklp'i gordil.
Ata atlaYlp segirtti
Caklp-baY'ln yanma geldi,
yamba~ma sokularak
Caklp Han'a ~oyle dedi:
"Sen ayga~ atlnl yorarak,
ayaglm altlnla ~arlklaYlp,
yurdun etraflnl dola~lp
nerelerdengeliyorsun?
Nereye gidersin ihtiyar?
Alt dudagln sarkml~ senin,
klzll yilziln de bozulmu~,
yazm dil~mamn aldlgl
~
i;,~";
.,~~
~"'ii.!i'ifi';
r,"""""';"";',!:
72
MANAS DESTANI
)l(a6bIrbm )l(ypreH qaJICbl~6bI,
KbIllIbIH MaJIbIH )l(YT anbm
)l(YTan )l(ypreH qaJICbI~6bI?
6 8 0 Ai1~araH ManblH 6YTaJIbm
CeJI611K
cypan Ke~I1~611?'
'MeH )l(ai1bIH )1(00 anbm
)l(a6bIKKaHbIM TynTY )l(OK,
KbIllIbIH ManbIH )l(YT anbm
685
)l(YTan KeJIl1n )l(yp6ei1MYH,
aMaraH ManbIH 6YTaJIbm
CeJI611Kcypan )l(yp6ei1MYH.
MeHI1H 6aTbIp MaHac 6aJIaM 6ap-
690
Kai1bmTblH KbICbIHKapa-6epYK
KapMan anraH TaJIMaH,
695
IlIoopYKTyH KbI3bIH HaKblJIai1
OJIXOJIon ~bI KoproMaHKbICanraMai1 OOJIrOHXOK,
KbICbI KOi1HYHKepreH XOK!
Ai1ralli aTblM TI1CTeTTI1M,
MaHacKa 611pcYJIYy KblC I1CTeTrnMq~blP-qy~yp
cYYJIereH
mJII1H MaM 611JI6ereH
700
KbITai1~bIH XYPTYH KbI~blp~bIM,
aH~aH 611pKbIcTannMbIM;
KeTMeHI1HTaJIra CanTaraH,
Kep 311IernHaprbIMaK
aTTai1 MaKTaraH,
3arbIpa HaHbI Koi1HYHa,
705
ai1pbI, KeTMeH Moi1HYHa
CapTTbIH XYPTYH KbI~bIp~bIM,
6aTbIp MaHac YYJIYMa
aH~aH cYJIYy TannMbIM;
)J(annaK-TOO qbIrbIn )l(ai1JIaraH,
qOqKOHYHcaHbIH KeCl1naJIbIn
71 0 KaH)I(bIrara 6ai1JIaraH,
TerepeK KannaK, qOKTYy 6epYK
KaJIMaKTbIH )l(YPTYH KbI~bIp~bIM,
715
6aTbIp MaHac YYJIYMa
aH~aH cYJIYYTannMbIM;
KanqaHbIH XYPTYH KbI~bIp~bIM.
aH~aH cYJIYy TannMbIM;
KbI3b1JI-6allI )l(YPTYH KbI~bIp~bIM.
aH~aH cYJIYy TannMbIM;
cry 6allIblH~a yi1 6ap,
7 2 0 yi1 6allIbIH~a 611i16ap
KbIprbIcTblH XYPTYH KbI~blp~bIM,
aH~aH cYJIYYTannMbIM;
725
bIH~bIHbIH )l(ypTYH KbI~bIp~bIM,
aH~aH cYJIYYTannMbIM;
Te)l(l1KmH )l(ypTYH KbI~bIp~bIM,
aH~aH cYJIYYTannMbIM;
AJIbInTbIH XypTYH ai1~a~blM,
aH~aH cYJIYy TannMbIM;
Ka3aKTbIH XypTYH Kapqa~bIM.
cabrglp ~rgon ~aISlfibl,
kl~m maIm cut allp
cutap curgon ~aISlfibl?
Aydagan maIm butallp
selbik surap keldifibi?'
'Men caym coo allp
cablkkamm tuptu cok,
kl~m malln cut allp
cutap kelip curboymiin,
aydagan malln butallp
selbik surap ciirooymiin.
Menin batlr Manas balam barKaYlptIn kIsm Kara-boriik
karmap aIgan taladan,
~ooruktun klzm NakIlay
olcolop aldl korgondanklS alganday bolgon cok,
klSl koynun korgon cok!
Ayga§ atIm tistettim,
Manaska bir suluu kIs istettim~aIdlr-~uldur siiillogon
tilin adam bilbegen
Kltaydm curtun kIdlrdlm,
andan bir kIs tappadlm;
ketmenin taIga saptagan,
ker e~egin arglmak
attay maktagan,
zaglra nam koynuna,
ayrl, ketmen moynuna
SarttIn curtun kldlrdlm,
batIr Manas uuluma
andan suluu tappadlm;
Calpak-too ~lglp caylagan,
~o~konun samn kesip allp
kanclgaga baylagan,
togorok kalpak, ~oktuu boriik
KalmaktIn curtun kldudlm,
batIr Manas uuluma
andan suluu tappadlm;
Kal~anm curtun kIdudlm,
andan suluu tappadlm;
Klzll-ba~ curtun kIdudlm,
andan suluu tappadlm;
suu ba§mda iiy bar,
iiy ba§mda biy bar
KuglStIn curtun kldudlm,
andan suluu tappadlm;
Indlmn curtun kIdudlm,
andan suluu tappadlm;
Teciktin curtun kIdudlm,
andan suluu tappadlm;
AlIptIn curtun aydadlm,
andan suluu tappadlm;
KazaktIn curtun kar~adlm,
fakir bir ihtiyar degil misin?
Kl~1n mallm kar alan,
karda yilriiyen ihtiyar degil misin?
Silriisilnii kaybedip,
sadakaistemege gelmedin mi?"
Ben yazln dil~mamn aldlgl
bir dilenci degilim.
KI~1n mallm kar alan
karda yiiriiyen degilim.
Siiriisilnil kaybedip,
sadakaistemege gelmedim.
Benim bahadlr oglum Manas var,
KaYlp'ln kIZI Kara-bOriik'il
bir ovada esir aldl.
~ooruk'un klZI NakllaY'1
bir kaleden esir aldl.
Fakat 0 hi~ evlenmedi,
hi~ kIz koynunda yatmadl!
Bal rengi atlma bindim,
Manas'a tatil bir klZ anyorum.
<:aIdur~uldur ederek
anla§IImaz bir dil konu~an
<:in yurdunu dola~tlm hen.
Orada bir kIz bulamadlm,
~apayasogiltten sap taklp
inat~l e~egini cins atml~
gibi metheden,
koynunda ekmek ta§lyan,
boynuna ~ift ~apa asan
Sartlann yurdunu dola~tlm hen.
Bahadlr Manas ogluma
orada da giizel bulamadlm.
Dilmdilz daglardayazlayan
domuzun etini kesip
egerlerine baglayan
tekerlek kalpakll, pilskilllil ba~llkll,
Kalmuk yurdunu dola~tlm.
Bahadlr Manas ogluma
orada da gilzel bulamadlm.
Kal~a yurduna da gittim,
orada da gilzel bulamadlm.
Klzll-ba~ ilini dola~tlm,
orada da giizel bulamadlm.
Su ba~lnda evi olan
ev ba§lnda beyi olan
Klrglz yurdunu dola~tlm,
orada da gilzel bulamadlm.
Sonra Hint yurduna gittim,
orada da kIz bulamadlm.
Tacik yurduna da gittim
orada da kIz bulamadlm.
Alpler yurduna da vardlm,
orada da kIz bulamadlm.
Orad an Klrglz yurduna gittim,
MANAS'IN EVLENMES1,OLUMU VE YEN1DEND1R1Ll~1
730
735
aH,naHcynyy Tanna,ll.blM!
An~a Ky~aH )KapblH~a,
andan suluutappadlm!
AIda Kuday cannda,
AK-na,ll.blllIa GapbIH,na,
aK caKa;maH aT aJIraH
Ak-padl~a bannda,
ak sakaldanat algan
Padl~adanbat' algan,
Ak-kula at tok bolgon!
Ak-padl~adanbat' algan son,
Manaska kep aytar
ki~i cok bolgon!
Temir-kan degenkan bar,
a§ka salgan tuzu bar,
Kamkey degen klsl bar:
kiiroko kiyse, cende~deyt,
01Kamkey degenkls
bu Manaskatende~deytKamkeyge cuu~utii~o keldim!'
Kok-ala sakal Mendi-bay
mingen atm bura'di,
Temir-kandm iiyiino
lla,ll.blllIa,II.aHGaT' aJIraH,
AK-Kyna aT TOKoonrOH!
AK-na,ll.blllIa,II.aHGaT' aJIraH co~,
MaHaCKa Ken aJiTap
KHIlIH )KOKGonrOH!
740
TeMHp-KaH ~ereH KaH Gap,
alllKa CaJIraH ry3Y Gap,
KaHbIKeii ~ereH KblCbIGap:
KypeKe KHHce, )Ke~elll ~eiiT,
on KaHblKeH ~ereH KbIC
Gy MaHaCKa Te~elll
745
~eHT-
KaHblKeHre )KYytly TYllIe KenAHM!'
KeK-aJIa caKaJI Me~H-6aj;i
MHHreH aTblH Gypa'~H,
TeMHp-KaH,nblHvHYHe
)KenHn KenHn TYIlITY ~eHT,
TeMHp-KaHra aiiTTbI ~eiiT:
750
Tep6eHGerHH TeMHp-KaH,
aiibmbl~blH KalllblH,na,
6oc ~e6eHYH 6alllbIH~a
aK-caKaJIJJ.YY
)J(aKbIn- KaH
aJiAan KenreH MaJIbI)KOK,
755
apTblHbIn KenreH 6yny )KOK,
)KYMIlJan KenreH Kyny )KOK"ATKa MHHHn )Ken~HM" ~eiiT,
"KaHbIKeHre )Kyytly TYIlJe
Ken~HM!" ~eitT.
760
MYH~aH KOP~YK6onop6y,
MYH~aH 30P~YK 6onopGy?
,[(aitpaHbIH 6alllblH 6yprYH!
Kypy KenreH Ky~aHbI
KYnAapbl~a yp~yprYH!'
AH~a TeMHp-KaH aitTTbI ~eitT:
765
'KeK-aJIa caKaJI Me~H-6ait,
6Y3YKKa TyyraH Kyny~aH
770
GY3yry~a KHp6eitMHH!
O~ )KaKTarbl )Koponop,
con 31l1HKTeHtloponop,
tlbIH )J(aKbIn-KaH on oonco,
6aTblp MaHac yyny Gap!EalllblHa KHHreH 6epyry!
"TerepeKTeH
775
780
Ken aJIbInTbl
KblpaMbIH!" ~ece, 3PKH 6ap!EaTblp MaHac yyny Gap!
o~ )KaKTarbl )Koponop,
con )KaKTarbl tloponop,
aTblHaH K6ropyn aJIbI~ap!
AsrrblH )Kepre THHrHcneit
aTblHaH Keropyn aJIbl~ap!
KaJIbI~ T6IlJeK CaJIbl~ap!
celip kelip tii~tii deyt,
Temir-kanga ayttJdeyt:
'Terbenbegin Temir-kan,
aylllndm ka§mda,
boSdoooniin ba§mda
ak-sakalduuCakJp-kan
aydap kelgen mall cok,
artlmp kelgen bulu cok,
cum~ap kelgen kulu cok"Atka minip celdim" deyt,
"Kamkeyge cuu~u tu~o
keldim!" deyt.
Munday korduk bolorbu,
munday zorduk bolorbu?
Dayramn ba§m burgun!
Kuru kelgen kudam
kuldanna urdurgun!'
Anda Temir-kan ayttJdeyt:
'Kok-ala sakal Mendi-bay,
buzukka tuugan kuludan
buzuguna kirbeymin!
On caktagl corolor,
sol e~ikten ~orolor,
~m Caklp-kan 01 bolso,
batJrManas uulu bar!-
73
hiy bir Jerde klZ bulamadlm.
Tann'mn yardlml ile
Ak-padl§a'mn omrti uzun olsun, .
ak sakaldan at aldl,
padi§ahdandua aid..,
Ak-kula atl doydu.
Ak-padl§a'mn duaslm aldlkdan sonra,
Manas'a soz soyleyecek
kimse ylkmadl.
Temir Han adll bir han varrnl§,
a§a katacak tuzu varml§
bir de Kamkey adll bir klZI varml§.
Zlrhml giyince boyu onunla birmi§.
Ol Kamkey denen klz da
oglum Manas'a denk imi§!
Kamkey'i istemegegeldim!
Klr sakalll Mendi-bay da
bindigi atl dondtirdti,
Temir Han'm evine dogru
ko§tu, sonra attan indi,
Temir Han'a §Oylededi:
"Sakm klzma, ey Temir Han,
yurdunun kenannda hem
boz tepenin ba§mda
ak sakalII Caklp Han var.
Ardmda stirn filan yok.
Ardmda parasl pulu da yok.
Kul, kale de getirmiyor.
Ata bindim ko§up geldim, diyor.
Kamkey'i istemeye
geldim, diyor!
Bu bir hakaret degil mi?
Bu bir cebir degil midir?
Nehrin ba§mdangeri ~evir
eli bo§ gelen bu talibi!
Kullanna dayak attlr!"
Temir Han ona dedi ki:
"Ey kif sakalll Mendi-bay:
Ara bozmak i~in dogan kul,
fesadma girmem ben.
Ba§ma kiygen ooriigii!
"Togorokton kop allptJ
klramm!" dese, erki bar!Batlr Manas uulu bar!
On caktagl corolor,
sol caktagl ~orolor,
atJnankotoriip allnar!
Sag yamnda yolda§lan.
sol yanmda yigitleri.
Caklp Han'm. gelen 0 ise.
bahadlr Manas oglu var!
Ba§ma giydigi borngti var!
Etrafmda bir ~ok alp var.
Yeneyim dese kuvveti var!
Bahadll' Manas oglu var!
Sag yamnda YQlda§larl,
sol yaQmda yigitleri.
attan indirip aim,
Ayagm cerge tiygispey
atJnankotoriip allnar!
Kalin to~ok sallnar!
ayagl yere degmesin.
Attan ,ndirip alln!
Kalin do§ekler serin!
,,:~:=jl
MANAS DESTANI
74
EarblnaH KOWAYHalII 6wIIIwpwn
785
790
HapblH TapTbln 6epw~ep!
EaWTan 6eAeH 6an KblMblC,
6an tIaWKaTblnanbI~ap!
qbIH)KbIPAYY Kece tIbIHbI aRK
tIbIpMaJITbln aRK CYHy~ap!
CYYCYHYH)KaKlIIbI KaHAbIpbln
KanbI~ TelIIeK canbI~ap!
)Ka6YYHY )KbIny )Ka6bI~ap!
TbIHill YKTaTbln KolO~ap!
Ta~ arapbln aTKaHAa,
o60AOH )KbInAbIC 6aTKaHAa,
KYH Myp]J.yHaTl'IwreHAe,
79 5 owroryn anbln cypawH!
An aTbIHa MUHmcun
anbln Ae~re tIblrawH!
)KaKillbl )KaTblKKen awcca,
)KaKlIIbl )Koon 6epewH!
8 0 0 )KaMaH KaTyy Ken awcca,
)KaMaH )Koon 6epeWH!'
AWTKaHblHAawKblnAbl AeWT,
805
3pTeH-MUHeH TYPAY AeWT,
tIbInantIblHAbi KOWAYAewT,
)KycYH-KonYH )KYYAYAewT,
CYYCYHYH)KaKlIIbl KaHAblpbln
3H )Kepre 6apAbi AewT.
)KaKbm-KaHAaH TeMWp-KaH
6apbln Ken CYPaAblAewT:
810
.Ana-TOOAaW)KaKbln-KaH,
a3raHCbln KaHTbm )KYpocy~?
KeK-aJIa CaKaJIMeHAu-6aw
6Y3YKKa TYyraH KWIIIW-Ae:
"CacKa )Kenun Kup6e!" Aen
815
MeHUH TypraH TepeJIYK
6ep6ereHAe 6Y3YtIY,
6Y3YK-6Y3YK Ken aMTTbl.
EY3yryHa KWp6eAUMKeJIUn CeHAeHKe~eIII CYPaAbIM.'
820
AHAa aMTTbl)KaKbln-KaH:
'MeHwH KeJIreH )KOJIyncypaca~,
MeHWHKe6UMAu 3IIIWTCe~6alIIbi Kapa, 6YT aMpbl
825
aAaMCaT6y )KypTTaH
aHblH 6apblH KbIAbiPAbIM:
830
TynTy cYJIYYTannaAblM!
)KacaraHbl )KapaW-OKAeMT,
aJITblH uMMeK KaKKbIAaM,
KaWHaTaCbl MeH )KaKbln
EaTblp MaHac YYJIYMa
MaKblJIblrbl )KaKKbIAaM,
Maa )KaKlIIbl KeJIUH6oJIrYAaM
KaHblKeM KblCbl~ 6ap-oK AeMT:
"3JItIUJIWKKa eJIYM )KOK,
835
)KYYtIYJIYKKa KOPAYK)KOK!"
Bagllan koydun a~ bi~irip
nann tartlp berifier!
Bay tal beden bal klmls,
bal ~aykatlpallfiar!
~mclrduu kese ~ml ayak
~lrmaltJpayak sunufiar!
Suusunun cak~l kandmp
kallfi to~ok sallfiar!
Cabuunu cllu cablfiar!
Biiyiik bir koyun pi~irin,
misafire ikram edin.
BaI ile gen~ klsrak klmizi
Tm~ uktatJpkoyufiar!
Tafi agarlp atkanda,
obodon clldlS batkanda,
kiln murduna tiygende,
giizelce kan~tmlsln!
KenarII ~ini kase ile
egilerek sunun ona.
Susuzlugunu biT giizel kandmn,
kalln do~ekler yaYIn,
iistiinii sessizce ortiin,
rahat uyutun,
tan yeri aganp
gokte Ylldlzlar sonerken
giin onun yiiziine dogarken
oygotup allp surayn!
AI atJna mingisip
uyandmp gorii~iiriiz.
Gnu al ata bindirip
allp dofigo ~lgayn!
Cak~l catlk kep ayssa,
tepeye gotiirecegim,
giizel ~eyler soyler ise
giizel cevaplar veririm!
Fakat fena ~eyler soyler ise
fena da cevaplar veririm!"
Emir edileni yaptllar.
Sabah erken kalktJ 0,
online legen koydular,
elini yiiziinii Ylkadl,
i~ecegini bol i~ti,
beklenilen yere gitti.
Temir Ran yakl~lp sordu,
Caklp Ran'ln diledigini:
"Ala-dag gibi koca Caklp Ran,
neden atll dola~lyorsun?
Klr sakalll Mendi-bay, bir
ara bozan koledir, bil.
Batakllga at siirme der.
cak§l coop bereyn!
Caman katuu kep ayssa,
caman coop bereyn!'
Aytkamnday klldl deyt,
erten-minen turdu deyt,
~llap<;mdlkoydu deyt,
cilsiln-kolun cuudu deyt,
suusununcak~l kandmp
en cerge bardl deyt.
Caklp-kandanTemir-kan
barlp kep suradl deyt:
,Ala-tooday Caklp-kan,
azganslpkantJp ciirosilfi?
Kok-ala sakal Mefidi-bay
buzukka tuugan ki~i-de:
"Saska celip kirbe!" dep
menin turgan toroliik
berbegendebuzu~u,
buzuk-buzuk kep ayttl.
Buzuguna kirbedimkelip sendenkefie~suradlm.'
Anda ayttl Caklp-kan:
'Menin kelgen colup surasafi,
menin kebimdi e~itsefiba~l kara, but ayn
adamsatbu curttan
amn bann kldlrdlm:
BatJrManas uuluma
tiiptii suluu tappadlm!
isteyip verdigim ~eyi
bozar 0, vermek istemez,
kavga ~Ikaran sozler soyler,
fakat hen ona aldanmam,
kendim geldim gorii~mege."
CakIp Ran da ~oyle dedi:
Casagamcaray-ok deyt,
altln iymek kakklday,
kayn atasl men Caklp
"Geldigim yolu soruyorsan
dinle anlataYlm sana.
Ba~1kara iki ayakll,
adam oglu yurtlanm
ba~tanba~a dola~tlm ben,
bahadlr oglum Manas'a
bir tane klz bulamadlm.
Pek miinevver pek yiiksek,
kulagl altln kiipeli,
hen kaYIn babasl agzlndan,
makllIgl cakklday,
maa cak~l kelin bolguday
Kamkey klSlfi bar-ok deyt:
"El~ilikka oliim cok,
cuu~ulukka korduk cok!"
pek methedilmeye yakl~an,
bana laYlk gelin olan
Kamkey adll klzln varml~.
EI<t'iyezeval olmaz,
klz isteyene hakaret olmaz,
MANAS'IN EVLENMESt, OLUMU VE YENtDEN DtRiLi-5i
75
KaHblKeHreKen~MMMeH,
Kamkeyge keldim men,
hen de Kamkey'e geldim,
)Kyyqy TYIIIe Ken~MMMeH,
cuu~u tii~o keldim men,
onu istemege geldim.
TaTacbl~6bl6y TYCYMY?
tataslnbl bu tusundu?
Tadar mlsm sen bu tuzu
I>epecM~6M
6y MaHaCKaKblCblMbl?'
Beresinbi bu Manaska klslndl?'
verir misin Manas'a kIZl?"
840 TeMMp-KaHTYPyn MblHaaHTTbl:
Temir-kan turup mma ayttl:
Temir Han kalktl dedi ki:
'A )KaKbm-KaH,TapblH6a!
'A Caklp-kan, tarmba!
"Caklp Han sakln darllma!
CeHMH6aJIa~6y MaHac
Senin balan bu Manas
Senin oglun bu Manas
Ky~acbl-MMHeH
KYYIlIa6epe-r~e6eH6M? kudasl-minen kuu~a beretdebeybi? sagdlclyla vuru~uyor, oyle degil mi?
):(OCY-MMHeH
~oonaIlIa 6epe-r~e6eH6H? Dosu-minen dool~a beretdebeybi?Dostuyla dovii~iiyor, oyle degil mi?
845 Kapbl~aIlI-MMHeH KapMaIlIa
Kannd~-minen karm~a
Karde~iyle dal~lyor,
6epel"~e6eH6M?
beretdebeybi?
oyle degil mi?
CeHJ1H
6aJIa~6y MaHac
Senin balan bu Manas
Senin oglun bu Manas
Ken )Kopryqy ~e6eH6J1?
kop cortu~udebey\li?
orada burada siirtiiyor, oyle degil mi?
AK-KynaHblHKYHpyryH6yyaT~eUT,
Ak-kulamn kuyrugun buuat deyt, Atmm kuyrugunu baglaYlp
TerepeK )KblnKblKOH60HKyyaT~eHT. togorok cllkl koyboy kuuat deyt. hep allan toparlaYlp allyor.
850 AnblnTap-MJ1HeH
aJIblIlIbln,
Allptar-minen all~lp,
Alpler ile ~arpl~lyor,
6aTblpnap-MJ1HeH
caHblIlIbln,
batlrlar-minen saYI~lp,
bahadlrlarla sav~lyor,
KeKyp9K-MJ1HeH
3pJ1HJ1qJ1
kokiirok-minen erini~i
gogiis gererek
KenreHAK-KYna
kelgen Ak-kula
ko~anAk-kula'YI
KeMeHeH OKKO)KaKTblpbm,
koldonon okko ~aktlnp,
~apraz gelen okJardan ka~lnyor,
)KaKaCblaJITblHaK Ky6e
cakaSIaltm ak kiibo
yakasl altm ak zlrhlnl
855 )KaKaJIaIlIbm)Koora )KblpTTblpbm,
cakal~lp cooga clrttlnp,
bogazl~lp dii~mana Ylrttlnyor.
6ypeHYHaJIbmTaHenyn KaJI6aU6bl? biironiin allptan oIiip kalbaybl?
Bir alp elinde olmez mi o?
MeHMH)Ka~blCKblCblMKaHblKeH
Menin canis klslm Kamkey
Biricik klzlm Kamkey
6J1pTYH~YKTeHKYHKepreH,
bir tiindiikton kiln korgon,
yalmz bacadan giin gordii,
6J1pTYTYKTeH
cyy J1qKeH,
bir tiitiikton suu i~ken,
suyu yalmz evde i~ti.
860 )KOprO~OH
TaMan 60c MMHreH,
corgodon taldap bos mingen,
Se~ilmi~ atlara bindi,
apaKTaHTaMan 6aJIJ1QKeH,
araktantaldap bal i~ken,
Uzaktan gelme bal yedi,
)Ken6ereH)Kenre QblKnaraH,
celbegeycelge ~lkpagan,
ince elbise ile riizgara ~Ikmadl.
)KenCaJIKblHblH
Kep6ereH,
cel salklmn korbogon,
Soguk nedir hi~ bilmedi,
TY~e 3I1IJ1KKe
QblKnaraH,
tiindo e~ikke ~lkpagan,
hi~ gece kaplya ~lkmadl.
865 TYHereHaIlITbl J1QnereH,
tiinogon a~tI i~pegen,
Diinden kalma yemek yemedi.
)Ka~bICKblCblMKaHblKeH
canis klslm Kamkey
Biricik klzlm Kanlkey
KapaKJ1HMn
KaJI6aH6bl?
kara kiyip kalbaybl?
karalar giyip kalmaz ml?
)KOpryQYCYHKOMYPCYH!Cortu~usunkoydursun!Yurt gezmekten vazge~sin,
AHaH KblCblMAbl
6epeMHH.
Anan klslmdl beremin.
klzlml ona vereyim.
870 ATblwKaHblHKOMYPCYH!
AtI~kamn koydursun!
Ok atmaktan vazge~sin,
tIa6blIlIKaHblHKOU~YPCYH!
~abl~kamn koydursun!
~arpl~maktan vazge~sin,
CaHblwKaHblHKOH~YPCYH!SaYI~kamnkoydursun!bll;:aklamadanvazge~sin,
AHaH KblCblMAbl
6epeMHH!
Anan klSlmdl beremin!
klzlml ona vereyim.
ATblIlIKaHblHKOH60co,
AtI~kamn koyboso,
Ok atmaktan vazge~mese,
Qa6blIlIKaHblHKOH60co,
~abl~kamn koyboso,
oldiirmekten vazge~mese,
caHblIlIKaHblHKOH60co,
saYI~kamnkoyboso,
saplamaktan vazge~mese,
TynTY KblCblM6ep6eHMHH!'
tiiptii klslm berbeymin!'
klZlml asia vermem!"
AnaQbIKT'i\H
)KaKbffi-KaH,
Ala~lktay Caklp-kan,
Yurt gibi koca Caklp Han
Ana-TOO~aH)KaKbm-KaH,
Ala-tooday Caklp-kan,
Ala-dag gibi yiice Caklp Han,
)l(aKbm-KaHypneMY AeHT
Caklp-kan iirpOydti deyt
Caklp Han ofkelenmi~ti,
aQyy )KaMaHKeMJ1~eHT:
~uu calnan keldi deyt:
hiddetindenate~sa~lp:
'TeMJ1p-KaH,;)
TeMHp-KaH,
'Temir-kan, e Temir-kan,
"Temir Han, yay Temir Han,
MeHJ1H
Ka6aKTarbiKaKQblraH
menin kabaktagl kakl;:lgan
benim dag kenanndaki
OOryHKeMJ1preH,
bogun kemirgen,
bokumu kemiren
MeHMaHacKa6ap6acaM!
men Manaskabarbasam!
hen Manas'a varmazsam!
: I>apbmKa6apaHTnacaM!
Barlp kabaraytpasam!
Varlp barer vermezsem!
CacKa )Kene...,TeMHp-KaH!
Saska cele...,Teinir-kan!
Batakllga yiirti Temir Han!
MANAS DESTANI
76
MaHac Kbl3bln~aH )l(eneK anbl4bl,
v
Kblp )l(arblHa 4blrbl4bl,
KbliiKblpbm MaHac caiibl4bl,
89 0 cypaca 6ep6ec KaHblKeii,
a4 6KneKTeH anbl4bl
aT KOTYHOcanbl4bl
on)l(o )l(eCUpUH Kblnbl4bl,
aH~a anbl~ Here )l(eTeT?
895
KyiiManyy )l(yr9H KamKaCblMaAK-n~blma 3nl1HeH
taldap ttiptti carganda
"Ak-padl§a bat'alamm!"
~en 6apraMa,
aMaii KamblH Kep~u-~e,
OpycTaH 6onoK 6y )l(ypTTY
AK-n~blmaM aa 6ep~u-~e.
depbarganda,
ayday ka§m kerdi-de,
Orustan bolok bu curttu
Ak-padl§amaa berdi-de.
Calnp-cultup cayda barKIslfi maa berbes
cerifi kayda bar?'
Anda Temir-kan ayttl:
alamaya gideli
ay gibi ka§lm ~attl,
Rus'tan ba~ka her milleti
Ak-padl~a bana verdi diyor.
Yaz gtinleri slcak eser,
kIzml bana verrnemege
nasll cesaretin var?"
0 zaman Temir Han da ~oyle dedi
'Oynop aytamm, Caklp-bay,
talkaktap aytamm, Caklp-bay!
Ay karafigl run we:
kann-minen bala
arala§lpbilgen ktin we.
"~aka soyledim Caklp-bay,
latife ettim hen sana,
ay karanllk gecede olur,
karlmla ~ocugumla
bunu iyice dii~iinelim,
Gidip kanmla gorii~eyim,
klzlmla da konu~aYlm,
)l(epu~ KaMa 6ap?'
AMa TeMup-KaH aiiTTbl:
'OiiHon aiiTaMblH, )KaKbm-6aii,
TanKaKTan aiiTaMblH, )KaKbm-6aii!
Aii Kapa~rbl TYH 3~e:
KaTbIH-MI1HeH6ana
apanambm 6unreH KYH3~e.
9 1 0 KaTblHra Ke~em canaiiH!
EanaMa Ke~em canaiiH!
AraMa Ke~em canaiiH!AHaH KaiiTbm KeneiiH!
915
Typa TyprYH, )KaKbm-KaH!
EaSlrbl K9K-ana caKan MeMu-6aii
6Y3YKKa ryyraH Kyn 3~e.
n~blma 6epe-TyraH
aT 6amblH~aii anTblHblH,
Koii 6amblH~aii KYMymYH
920
"Koii!" ~eii-ryraH 6Y3yry
om'on MeHU6ycnaca!
Ke~emHn KeneiiH!Typa TyprYH, )KaKbln-KaH!'
KaiiTbln 6YTKa can~bl ~eiiT,
925
6ambl Tyynyy 6HiinepuH,
Kapblcbl canblK KaH~apblH
aT llanTblpbln an~bl ~eiiT,
03Y yiiYHO )l(Hii~bl ~ej;iT:
'Ke4e KenreH Ana-Too~aj;i
930
)KaKbm-6aii,
"CacKa )l(eJle KHprHH!" AeHT,
")Ka~rblc yYJIYM MaHacKa
KaHblKeH KblCbl~ 6eprHH!" AeHT.
Kam"e6HC )l(aKllIbIJlap?'
KoK-aJla caKaJl MeMH-6aH
935
Verrnedigin Kamkey'i
ince bileginden ~ekip alacak,
atmm arkasma atlp
esir diye gotiirecek,
0 zaman kuvvetin ne i~e yarar?
Atl siislii ko~umrudur.
Tan~an TYnTY )l(apraMa
"AK-n~blma 6aT'anaMbIH!"
)KanTbm-)I(ynryn
)l(aii~a 6apKblCbl~ Maa 6ep6ec
905
Kuymaluu ctigon ka§kasmdaAk-padl§a elinen
bOlok ba§kasm(da?)
Manas klzil bayragl allp
dagm slrtIndan ~Ikacak,
haykIrarak buraya saldlracak.
Ak-padl~
kavminden ba~kaslm,
sogiit dall gibi yarar
Ak-padl~a'mn duaslm
oonoK 6amKacbIH(J(a?)
900
Manas kIZIldan celek all~l,
kIf cagma ~lgl~l,
klykmp Manas saYl~l,
surasaberbesKamkey,
a~ bilekten all~1
at kottino sall~1
olco cesirin klll~l,
anda aIlfi negecetet?
6Y3YKKa TyyraH KYJI3Kell,
6YJlKynYII Ko60 KaJ1L\bl)\eHT:
Kannga kefie§salayn!
Balama kefie§salayn!
Agama kefie§salayn!Anan kaynp keleyn!
Tura turgun, Caklp-kan!
Bayagl kok-ala sakal Mefidi-bay
buzukka tuugan kill ooe.
Padl§abere-tugan
at ba§mdayalnmn,
koy ba§mdayktimti§tin
"Koy!" dey-tugan buzugu
o§'ol meni buspasa!
Kefie§ip keleyn!Tura turgun, Caklp-kan!'
Kay tip butka saldl deyt,
ba§1tuuluu biylerin,
karlsl sallk kandarln
at ~aptmp aid I deyt,
ozti tiytino ciydl deyt:
'Ke~e kelgen Ala-tooday
Caklp-bay ,
"Saskacele kirgin!" deyt,
"Caiigls uulum Manaska
Kanlkey klslii bergin!" tleyt.
Kantebis cak§llar?
Kok-ala sakal Mefidi-bay
buzukka tuugan kul ekell.
bulkulup kobo kaldl deyt:
agabeyimle gorii~eyim,
ondan sonra geleyim!
SeDburada dur, CakIp Han!
Bayagl. klr sakalll Mendi-bay
ara bozmak i~in dogmu~tur,
Padi~ahalaYlk alan ~ey
at ba§1kadar altmdlr,
koyun ba~1kadar giimu~tur,
0, bunu vermeyeyim istiyor,
"Verme!" diye kar~1~Iklyor,
Hele gidip goru~eyim,
seDburada dur Caklp Han!"
Kam~IYI sallaYlp gitti.
Ba~1tuglu beylerini
butun niifuzlu hanlannl
at gonderip ~aglrttl 0,
kendi evine topladl:
"Dun Ala-dalT
.,.,oibi
Caklp-bay geldi,
"Sazllga bir ip ger!" dedi.
"Tek oglum Manas'a
klzln Kanlkey'i ver!" dedi,
Ne yapallm beyler?"
Klr sakalll Mendi-bay ki
ara bozmak i<;;indogmll~tur.
~lceleyerindell kalktl: