Al−Biruni`s - Universiteit Utrecht

Abu Rayh.ān al-Bı̄rūnı̄
Jan P. Hogendijk
Mathematisch Instituut, Universiteit Utrecht
12 feb 2015
Abū Rayh.ān Muh.ammad ibn Ah.mad Al-Bı̄rūnı̄
Geboren Bı̄rūn (“buiten”) Kāth
(nu: Biruni), Uzbekistan,
Gestorven ca. 1050, Ghazni,
Afghanistan.
Werkte in Uzbekistan,
Turkmenistan, Iran,
Afghanistan.
In de top-10 van Islamitische
wetenschappers. Leefde aan
hoven, was ook diplomaat,
soms in ongenade.
Abū Rayh.ān Muh.ammad ibn Ah.mad Al-Bı̄rūnı̄
Namaakportretten (er zijn geen echte portretten van middeleeuws
Islamitische geleerden)
Waar is onze kennis over Al-Bı̄rūnı̄ op gebaseerd?
Arabische handschriften, voornamelijk in bibliotheken in Europa
(Istanbul, Leiden, Parijs, Oxford), Cairo, Iran, Verenigde Staten.
Sinds ongeveer 1850 bestudeerd.
Nieuwe website: www.albiruni.nl met al zijn werken.
Deze lezing
Geen opsomming van “feiten”, maar we proberen iets van een sfeer
te schetsen, en enigszins chronologisch door zijn leven en werk heen
te gaan. Na enige tijd zal blijken waarom deze man zo bijzonder is.
Ik ga er van uit dat u nog nooit van al-Bı̄rūnı̄ gehoord hebt.
Khwārizmische periode (973- 1017)
Khwārizm = gebied ten Zuiden van het Aral-meer, Uzbekistan en
Turkmenistan (ook Al-Khwārizmı̄ (ca. 830) kwam daar vandaan)
Eenvoudige afkomst (vader onbekend?). Moedertaal Khwārizmisch
(lijkt op Perzisch)
Zijn leraar in wis- en sterrenkunde was Abū Nas.r ibn c Irāq,
behorend tot een koninklijke familie, en (zoals nu duidelijk is) een
van de grootste wiskundigen uit de traditie.
Biruni was trots op zijn afkomst uit Khwārizm en sterk verbonden
met dit gebied.
(Vermoedelijk?) vroeg werk uit deze periode
Boek van de Inleiding in de Eerste Beginselen van de Kunst van de
Astrologie voor Rayh.āna [dochter van een hooggeplaatst persoon
in Khwārizm]
In de vorm van ca. 500 vragen en antwoorden.
Wiskunde, sterrenkunde, heelal, geografie, chronologie, astrologie.
Met plaatjes.
Geschreven in twee versies: Perzisch en Arabisch.
Engelse vertaling is 500 kleine bladzijden.
Plaatjes over maansverduisteringen uit het boek voor
Rayhana
Nog steeds een goed leerboek voor eerste kennismaking!
Liefde voor India is hierin al te zien.
Rayhana kreeg meteen veel getallen te zien:
Wereldkaart
Afstanden van planeten e.d.
Astrologie
Al-Bı̄rūnı̄ schrijft veel over astrologie, maar met ingehouden
sarcasme.
Citaat: “Volgens de meerderheid van de mensen is astrologie doel
en vrucht van de exacte wetenschappen. Maar onze mening over
dit doel en deze vrucht is die van de minderheid” . . .
Standaardwerk over chronologie (1000).
Al-āthār al-bāqiya min al-qurūn al-khāliya “De blijvende sporen
van de vergane eeuwen”
Wetenschappelijke leerboek over chronologie met definities van
dag, jaar, enz.. Voltooid in 1000 A.D. (dit is toeval). Opgedragen
aan Qābūs van Gurgān (Kaspische zee).
Beschrijving van niet alleen Islamitische, maar ook Perzische,
Joodse, Christelijke, Indiase enz. chronologieën en feesten (b.v.
Pasen). Hij citeert ook in het Hebreeuws.
Engelse vertaling (Sachau, 1879) is 365 pagina’s.
Boek is nog steeds erg belangrijk!
Standaardwerk over chronologie (ca. 1000) II.
Standaardwerk over chronologie (ca. 1000) III.
Al-āthār al-bāqiya min al-qurūn al-khāliya
Er staan ook wiskundige probleempjes in, bijvoorbeeld:
Iemand legt 1 graankorrel op het eerste vakje van een schaakbord,
2 korrels op het tweede vakje, 4 op het derde vakje, enz. Hoeveel
graankorrels liggen er op het hele schaakbord? Antwoord
264 − 1 = 18, 446, 744, 073, 709, 551, 615
Doel van dit probleem: propaganda maken voor het Indiase (d.w.z.
Hindu-Arabische) systeem om getallen te schrijven.
Astronomische waarnemingen: belangrijk thema in zijn
hele leven.
Al-Bı̄rūnı̄ mat o.a. de hoogte van de zon als deze in de meridiaan
stond.
“In Jurjāniyya, in het huis van
de Amı̄r.
Maandag 11 Rabı̄c II, 407 H.
= Mihr 10, 385 Yazdgerd =
Aylul 17, 1327 Alexander
was de middaghoogte van de
zon 47o 440 .”
Kwadrant (reconstructie)
Astronomische waarnemingen
Al-Bı̄rūnı̄ mat o.a. de hoogte van de zon als deze in de meridiaan
stond.
“In Jurjāniyya (nu
Turkmenistan), in het huis van
sun
Al−Biruni’s quadrant in Jurjaniyya
de Amı̄r.
Maandag 11 Rabı̄c II, 407 Hijra
perpendicular rod
horizon
= Mihr 10, 385 Yazdgerd =
meridian
Aylul 17, 1327 Alexander”
(North−South)
47 44’
o
vertical
plane
3.5 m
shadow
scale divided into minutes
was de middaghoogte van de
zon 47o 440 .
Meer waarnemingen in Jurjaniyya: begin van de herfst
Maximale middaghoogte van de zon is: 71o 180 (begin van de
zomer)
Minimale middaghoogte van de zon is: 24o 80 (begin van de winter)
Gemiddelde is middaghoogte bij begin van de herfst, is 47o 430
(breedte van Jurjaniyya is dus 90o − 47o 430 = 42o 170 )
Maandag 11 Rabı̄c II, 407 H: middaghoogte was 47o 440 .
Middaghoogte volgende dag was 47o 200 .
AAl-Bīrūnı̄ concludeert: de herfst begon dus op Maandag 11 Rabı̄c
II, 407 H, één uur na de middag.
Al-Bīrūnı̄ mat de aanvang van de vier seizoenen.
De baan van de zon
Uit de beginmomenten van de vier seizoenen bepaalde Al-Bīrūnı̄ de
lengtes van de vier seizoenen, en daar leidde hij de baan van de
zon uit af.
beginning
B
summer
M 25;3,5,24 Gemini
Center of solar orbit
G
beginning
autumn
sun
Earth
A beginning of
spring
De Afghaanse periode: 1017-1050
1017: Sultan Mah.mūd van Ghazna verovert de stad Kāth
(Uzbekistan) en ontvoert Al-Bı̄rūnı̄ naar Afghanistan.
Al-Bı̄rūnı̄ was niet in de gunst van Mah.mūd en had allerlei
beperkingen tot 1030. Hij reisde mee met strooptochten van
Mah.mūd naar India (incl. modern Pakistan).
Wel schreef al-Bı̄rūnı̄ allerlei werken in die periode.
Voorbeeld: De Tahdid
Voorbeeld: Bepaling van richtingen van plekken, voor het
corrigeren van afstanden tot plaatsen
Arabisch: tah.dı̄d nihāyāt al-amākin fı̄ tas.h.ı̄h. masāfāt al-masākin
Onder andere: bepaling van de qibla (richting naar Mekka) in
Ghazni.
(Al-Bı̄rūnı̄ was taalkunstenaar)
Inhoud van de Tahdid: o.a. bepaling van geografische
coördinaten, lengte en breedte
Vergelijking door E.S. Kennedy van coördinaten van al-Bı̄rūnı̄ met
moderne waarden.
Een bepaling van de richting van Mekka, in een brief van
al-Bı̄rūnı̄ (ca. 1025) (enig bewaarde handschrift is in
Leiden)
Dezelfde methode, in de Tahdid, hier voor Istanbul
(aannamen: geogr. breedte 41o , geogr. breedte Mekka
21o , verschil geogr. lengte Istanbul-Mekka 11o ).
S = South
qibla
M
E = East
JK=LM
L
ist
K
A
∆λ =
11
o
J
W = West
C
B
N
90 − φ =
M
φ
= 41
P
o latitude
Ist.
69
o
Wiskundige basis: de hemelbol kan worden uitgevouwen.
Zenith of Istanbul
Zenith of Mecca
Pole
(near
Pole−star)
qibla
Earth at Istanbul
North
horizon
at Istanbul
West
= North Pole
= Istanbul
= Mecca
South
Resultaten van deze methode voor verschillende plaatsen.
qibla
South
M M konya M meshed
ist
M isfahan
East
C
North
West
Een instrument op basis van de theorie van al-Biruni
North
ist
West
konya
meshed
isfahan
East
C
qibla
South
Het instrument (gemaakt in 17e eeuws Iran., ontdekt in
1989)
Het grootste werk van al-Biruni, uit zijn Afghaanse periode
Al-Qānūn al-Masc ūdı̄ (ca. 1035):
Opbouw van de sterrenkunde, in dezelfde stijl als de Almagest van
Ptolemaeus (150 na Chr.).
Opgedragen aan de zoon van Mah.mūd, namelijk sultan Masc ūd
van Ghazna, met wie al-Bı̄rūnı̄ wel een goede relatie had.
Meer dan 1000 pagina’s.
De Arabische tekst is “gepubliceerd” en vertaald in het Russisch en
het Oezbeeks.
De aardrotatie
Al-Bı̄rūnı̄ behandelt ook de mogelijkheid dat de aardbol niet in rust
is maar om zijn as roteert.
Interessante opmerkingen:
I
Er waren vooraanstaande (anonieme) astronomen in de
Islamitsche traditie die daarin geloofden.
I
Volgens Al-Bı̄rūnı̄ kunnen alle astronomische verschijnselen
door beide hypotheses worden verklaard
I
De aarde in rust is op grond van “fysieke” argumenten: als de
aarde zou draaien zouden wij per 4 seconden ongeveer 1 mijl
afleggen (hij bepaalt eerst de aardstraal). Zo’n snelle
beweging zou effect moeten hebben op de bewegingen van
voorwerpen op aarde.
De theorie van de zon in al-Qānūn al-Masc ūdı̄
Uit zijn waarnemingen van de lengte van de lente (93 28
60 dagen) en
8
de lengte van de zomer (93 60
dagen) en de lengte van het
zonnejaar berekent al-Bı̄rūnı̄ de vorm van de zonnebaan en de
positie van het verste punt van de zonnebaan (25o 30 Gemini). Hij
vergelijkt met eerdere waarden en concludeert dat dit punt met
constante snelheid beweegt.
Dit is wellicht de eerste keer in de geschiedenis dat dit fenomeen
(modern: beweging van het aphelium van de aardbaan) wordt
geconstateerd.
De kwaliteit van de editie van Al-Qānūn al-Masc ūdı̄
gepubliceerd in Hyderabad (1955, 3 vols) en gekopieerd in Beirut,
enz.
India
Onderzoek van wat in India is. Groot werk over cultuur, religie en
sterrenkunde van India, door al-Bı̄rūnı̄ geschreven ten tijde van de
“slechte” Sultan al-Mah.mūd. Klaar in 1030, vlak na zijn dood. Ca.
300 pagina’s.
Uniek vanwege de zakelijke beschrijvingen van de Indiase cultuur.
Ook interessant vanwege reflectie door al-Bı̄rūnı̄ op zijn eigen
cultuur en situatie. Hij schrijft vanuit een Islamitisch standpunt
maar kraakt de Indiase cultuur niet af.
Citaat en opvattingen van al-Bı̄rūnı̄ uit zijn boek over India
“Er zijn vele wetenschappen. Er kunnen nog meer ontstaan . . . als
de mensen wetenschap willen leren, en de wetenschap en de
wetenschappers eren. Het is de taak van de regering om de
wetenschappers bevrijden van de zorgen om het dagelijks bestaan,
en hen aan te moedigen . . . Maar onze tijd voldoet niet aan deze
beschrijving. Daarom kan er nu geen nieuwe wetenschap ontstaan;
alles wat er nog is bestaat uit overblijfselen en resten uit betere
tijden . . . .”
Citaat en opvattingen van al-Bı̄rūnı̄ uit zijn boek over India
Hij citeert Koran 4: 134 “O jullie die geloven: sta voor
rechtvaardigheid, als getuigen voor God, zelfs al is het tegen jullie
belang en dat van je ouders en je familie,” en ook de Bijbel “trek
je niets aan van de woede van koningen als je de waarheid spreekt,
want zij hebben macht over je lichaam maar niet over je ziel”. (ar
p. 4)
“The sentences of the Koran on the subjects necessary for man to
know are in perfect harmony with the other religious codes, and at
the same time they are perfectly clear, without any ambiguity.
Besides, the Koran does not contain questions which have for ever
been subjects of controversy, nor such questions the solution of
which has always been despaired of, e.g., questions similar to
certain puzzles of chronology.” (India, Ch. 26, Sachau trl. 263 ar
p. 132)
Sanskrit
Al-Bı̄rūnı̄ vertaalde de Yoga-Sutra’s van Patanjali (2e eeuw na
Chr.?) met een onbekend commentaar van het Sanskrit in het
Arabisch.
Dit werk is nog steeds beroemd en gaat o.a. over verlichting, het
ego, onsterfelijkheid, enz. Gaat tegen zijn eigen opvattingen in.
Wat maakt Al-Biruni uniek?
Hij is een alfa-, beta- en gammawetenschapper, en een
taalkunstenaar, kende veel talen (Khwarizmisch, Perzisch,
Arabisch, Sanskrit, Hebreeuws, Grieks). Een van de beste
sterrenkundigen en geografen uit de Islamitische traditie.
Hij verdiept zich in andere culturen: en niet alleen omdat de
sterrenkunde een interculturele wetenschap is. Hij had zeer veel
respect voor andere culturen [belangrijk voorbeeld in de huidige
tijd].
Hij had een groot netwerk en grote belangstelling voor
geschiedenis; zijn werken zitten vol met historische gegevens.
Verdere opmerkingen over Al-Biruni
Zijn oeuvre is omvangrijk: 150 werken, waarvan ca. 50 bewaard
(ontdekt) zijn, het merendeel gepubliceerd (www.albiruni.nl) Ook
mineralogie, farmacie, natuurfilosofie, wiskunde (voorzover nodig in
sterrenkunde).
Er is geen moderne wetenschappelijke biografie van hem en er zijn
geen analyses van zijn oeuvre als geheel.
Hij had praktisch geen invloed op het middeleeuwse Christelijke
Westen.