Arne Apelseth: Mellom tradisjon og innovasjon - Ivar Aasen

Transcription

Arne Apelseth
Mellom tradisjon og innovasjon
Utgangspunkta for Ivar Aasens tidlege målstrev
(Hefte nr. 2 frå Ivar Aasen-året 1996)
Føreord
Om vort Skriftsprog av Ivar Aasen
Nynorskens vesen
Nynorsken og «det moderne»
Utgangspunktet
Kunnskapssosialisering, didaktikk og nynorsk
Nasjonale oversynsverk
Det nynorsken ikkje vert identifisert med
Opplysningsidéane og allmugekulturen
Bjørkedalsforfattarane
Haugianarmiljøet i Ørsta
Ekset-institusjonen
1814 og det nasjonalkulturelle «snittet»
Grunnlova og det norske
Aasens redefinering av stat og nasjon
Samanfatning
Notar
Elektronisk utgåve
Det Norske Samlaget
Oslo 1997
Mellom tradisjon
og innovasjon
Arne Apelseth
Utgangspunkta for Ivar Aasens
tidlege målstrev
Innhald
Ivar Aasen:
Om vort Skriftsprog
4
Arne Apelseth:
6
Nynorskens vesen
6
6
Utgangspunktet
8
Kunnskapssosialisering, didaktikk
Utgjevar: Ivar Aasen-året 1996
Formgjeving: Omslag: Rainer Jucker
Innmat: Alv Reidar Dale
Trykking: Gan Grafisk
5000x – Oslo 150296
og nynorsk
10
11
Det nynorsken ikkje vert identifisert med
12
13
16
17
Ekset-institusjonen
19
1814 og det nasjonalkulturelle «snittet»
22
23
25
Samanfatning
27
Notar
30
Ivar Aasen-året 1996
2
I Ivar Aasen-året 1996 skal både borgar og
bonde få vera med i feiringa av mannen
som gjorde slik ein stor innsats for norsk
språk og kultur. Ivar Aasen la grunnsteinen
til eit språk og ei rørsle som har løyst ut og
framleis løyser ut sterke og skapande
krefter i det norske samfunnet ved å stå
fram som eit sjølvstendig alternativ i norsk
kulturhistorie. Ivar Aasen var ein stor
demokrat og har skapt ein betre kvardag
for folk flest her i landet. Han er heile
landet sin eigedom. Nynorsken er eit heilt
normalt språk i verda, og arbeidet til Aasen
har vorte eit føredøme internasjonalt. Og
ikkje minst: Ivar Aasen var ein spennande
og mangfaldig person!
Alt dette vonar me å få fram i Ivar Aasenåret 1996, gjennom ulike tiltak over heile
landet. Året skal vera ein nasjonal kulturdugnad som får arbeidet til Aasen fram i
lyset og fører det vidare, og som legg
grunnen for at norsk mål kan vekse og
bløme også i framtida.
Føreord
Ivar Aasen har vorte framstilt som den geniale oskeladdens inntog i norsk kulturliv.
Mannen har ofte kome i skuggen av mytane om han.
Ivar Aasens liv og verk er soga om småbrukarsonen frå utkant-Noreg som vann
seg rom som nasjonal kulturpersonlegdom. Men historia peikar langt utover dette,
skriv Arne Apelseth i dette heftet kalla «Mellom tradisjon og innovasjon» som Ivar
Aasen-året no gir ut.
Apelseth viser at nynorsken vart ein del av det moderne samfunnet, og at den
hadde lite å gjere med nasjonalromantikk. Han dokumenterer kor misvisande sjølv
dei nyaste kulturhistoriske oversynsverk framstiller Aasens samtid og føresetnader.
Han presenterer dei kulturtradisjonane som gjorde Ivar Aasen mogleg.
Han gjer greie for Aasens resonnement i det første programskriftet han skreiv
som 23-åring, og syner kor spissfindig og retorisk bevisst Aasen var både i form og
innhald. Aasen kopla saman eit dialektbasert skrifspråk med borgarrettar og omdefinerte dermed det «Norge» som eliten ville skape. Det var allmugens lærdomskultur som kom fram med landsmålet og nynorsken, konkluderer Apelseth.
Vi vonar at dette heftet kan vere med på å avlive nokre av mytane om Ivar Aasen og
få han «ut av raritetskabinettet», som Apelseth skriv. Og med dette skape auka forståing for det viktige arbeidet Ivar Aasen gjorde ved å skape eit skriftspråk basert på
folkemålet.
Bente Vatne,
styreleiar i Ivar Aasen-året 1996
3
Om vort Skriftsprog
Af Iver Andreas Aasen
4
1. Efterat vort Fædreneland atter er blevet
raad af, ligesaalidet hædrer det os, at vi heller
hvad det engang var, nemlig frit og selvstændigt, maa det være os magtpaaliggende
samle udenlandske Ord, end benytte dem, der
almindelig kjendes og bruges i vore Bygder.
at bruge et selvstændigt og nationalt Sprog,
eftersom dette er en Nations fornemste
2. Da nu Enhver synes bedst om det, han
fra Barns Been er tilvant, og da alle Skrivende i
Kjendemærke.
Saalænge Norge ansaaes som en dansk
vor Generation, ere paa en Maade bundne til
det Kjøbenhavnske, og maaskee fordetmeste
Provinds, og Landets Embeder for en stor Deel
besattes af Danske, ja endog alle Norske, som
vante fra Ungdom op, til at foragte vort Folkesprog, saa er det venteligt, at en saadan
nød videnskabelig Opdragelse, oplærtes i
Danmark og paa Dansk, og følgelig Dansk
Reform ansees af de Fleste med mindre Gunst.
Imidlertid gives der dog, – det har man seet i
eller Kjøbenhavnsk Tale og Skrift omsider blev
herskende hos os, var det naturligt, at vort
vore offentlige Blade og andre Skrifter, – de,
der alvorlig ønske at faa vort Sprog saaledes
Sprogs Nationalitet maatte gaae under. Hiin
Umyndighedstid er svunden, og vi burde vise
formet, at man med mere Føie kunde kalde det
Norsk. Den mindre dannede Deel af Folket,
Verden, at vi ogsaa i denne, vistnok ikke
uvigtige Sag – attraaede at være selvstændige.
saa slavisk den endog undergiver sig det
Herskende, maa vist længe stiltiende have
Broderlandet Sverige har i denne Henseende
været lykkeligere. Det har nu et Sprog, saa-
imødeseet en saadan Forandring. Vistnok
skulde mange Misforstaaelser og ubillige
ledes som man kunde vente sig det paa hiin
Side af Fjeldene; thi det ligner saa vakkert det
Puristerier for en stor Deel forebygges.
Det har altid smertet mig bittert, naar jeg
rette norske Folkesprog, som man dog ei faaer
at see paa Papiret, ei heller at høre, uden af
hørte vort Almuesprog krænkes og belees,
enten af velklædt Uvidenhed, eller af en
den ringere anseede Klasse. Skulde vi synde i
Et af To, saa var det tilgiverligere, at hælde til
rigtignok velmeent Renselses-Iver. Skal vi da,
tænkte jeg, give Slip paa denne kostelige Skat
det Svenske, end til det Danske. Dette godgjøres ved Landenes Beliggenhed, ved Folke-
fra Fortiden, som vore Forfædre gjennem alle
sine Trængsler have troligen bevaret og over-
sprogenes Lighed. En saadan Omstændighed
var ingen Unationalitet, ingen Amalgamation
ladt til os som en hellig Arv? Skal dens Besiddelse, saa retfærdig som den er, endnu gjøres os
(for at bruge de engang antagne Navne); det
var den naturlige Lighed mellem to Væxter af
stridig, nu, da Folkefriheden atter befinder sig
mellem vore Klipper?
samme Frø.
Vi trænge aldrig til at gaae udenom
3. Medens Tid og Omstændigheder, som
før er sagt, gjorde den Kjøbenhavnske Dialekt
Grændserne efter et Sprog; vi skulde lede i
vore Gjemmer, og see efter, hvad vi selv eiede,
herskende hos os, opbevaredes og dyrkedes
dog vort Nationalsprog i Bondens Hytter i
førend vi gik hen at laane af Andre. Ligesaa
lidet, som det skulde hædre en fri Mand at
vore Dale og paa vore Strande; lad end være,
at dette ikke er Tilfældet med alle Distrikter i
aftrygle af Andre, hvad han selv havde For-
lige Grad. At Tiden ogsaa har havt sin Virk-
ning paa Almuesproget, er naturligt; men naar
man betænker, hvor vide vort Lands Befolkning er adspredt, hvor lang Tid Sproget ikke
blev skriftligen dyrket, samt flere, forhen
berørte Omstændigheder; – saa maa man ansee
det for noget Stort, at denne National-Eiendom
endnu i saapas Stand kan overleveres os.
Dersom Norge gjennem disse Sekler havde
hævdet sin politiske Selvstændighed, da skulde vort Hovedsprog ogsaa været Almuens, det
skulde været Sammenligningen af Landets
Dialekter, Middelpunktet, hvorom de dreiede
sig. Men vi lode os, med en vidunderlig Taalmodighed, i saa lang Tid uretfærdigen beherske af Andre; derfor tabte vi vort Held og
Hæder, derfor tabte vi vort Fædrenesprog. At
gjenvinde dette er os endnu ikke umuligt, vor
Nationalære fordrer det, og vort Lands lykkelige forandrede Stilling berettiger os dertil. Bon den har den Ære at være Sprogets Redningsmand; til hans Tale skulde man altsaa lytte.
4. Man vil invende, at en Sprogreformation
er Noget, der ei bør foretages paa eengang,
men henstilles til Tiden og til Aarhundredets
Virkning. Men dette anseer jeg som mindre
gjældende i en Stat, som Lykken paa eengang
gjorde fri og selvstændig, og hvis rette Folkesprog, skjønt i saa lang Tid useet paa Papiret,
dog endnu er til. Ei heller troer jeg, man kan
støtte sig paa den Mening, at det nye Sprog
skulde blive forvirrende for Begyndere, eller i
Førstningen have vanskeligt for at forstaaes af
Alle; samt at Udlændinger derved skulde finde
en ny Steen i Veien. Det maatte naturligvis
saaledes indrettes, at alle Indfødte kunde
forstaae det; thi alle blot provindsielle Ord og
Vendinger burde undgaaes saavidt muligt. Det
blev, endvidere, ikke saa forskjelligt fra de to
andre nordiske Sprog, at den, der kunde et af
disse, skulde have stort Hovedbrud for at
kunne dette. – Desuden vilde hiin Aarhundredes Reformation, som ovenfor tilsigtes, blive en
evig Opbyggen og Nedriven, da Sproget,
manglende en bestemt Basis, stedse vil vakle
fra det Ene til det Andet, saa man ikke veed,
hvad man skal holde sig til. Og derhos frygter
jeg for, at det rette Nationale vil omsider vige
for det Fremmede, at nemlig Folkesproget, og
ikke Skriftsproget, bliver det, som reformeres.
At vi, ved den her tilsigtede Reform eller Tillæmpning, skulde faa et altfor plat og pøbelaktigt Hovedsprog, er en Indvending, der kun
grunder sig paa Fordom og Vane. Vi ønske os
just et Folkesprog, et som enhver Landsmand
uden Møie kan tage Deel i; vor Statsforfatning
berettiger os til dette Ønske. Og hvofor skulde
vi være saa ængstelige for disse saakaldte
Platheder? De ere det ikke; de ere Norskheder.
Lad os sætte Fordommene tilside, og ikke undsee os for at bruge vort Lands eget Tungemaal.
5. Forslag. Det er ikke min Hensigt hermed
at fremhæve nogen enkelt av vore Dialekter;
nei, ingen saadan bør være Hovedsprog, men
dette skulde være en Sammenligning af, et
Grundlag for dem Alle. Til et saadant at fuldføre, skulde der gjøres Ordsamlinger for
enhver af Landets større Provindser, med
grammatikalske Oplysninger og bestemte
Ordforklaringer. Til at forfatte disse, skulde
Mænd, som ei blot troede at kunne, men og
virkelig kunde Almuesproget, opmuntres.
Disse Ordsamlinger skulde indsendes til et
Selskab, oprettet av sprogkyndige Mænd, som
skulde anstille Sammenligninger og gjøre
Udvalg, og efterat saaledes Hovedsproget var
bestemt, skulde dette Selskab udarbeide en
fulstændig norske Ordbog, med tilsvarende
Grammatik. Denne nye Sprogform skulde dog
aldeles ikke paabydes eller paanødes; man
skulde opmuntre til dens Brug, men ellers lade
Enhver bruge det Nye eller Gamle efter eget
Godtbefindende.
5
Av Arne Apelseth
6
Nynorskens vesen
institusjon og kulturpolitisk infrastruktur, ein
Omgrepet «nynorsk» har fleire brukstydingar.
Årsaka ligg nok i mindre grad hos Ivar Aasen
premissleverandør for politisk handling.
Denne nære historia er viktig. Likevel gjer
og det skriftspråket han utarbeidde enn i
kulturpolitiske stridar i Noreg mellom 1870 og
vi både oss sjølve og nynorsken ei bjørneteneste om vi oppfattar det som eit evig gyldig
1970. Innramminga som både tilhengjarar og
motstandarar gav Aasens arbeid i desse åra
bilete av kva kulturelle og politiske ovringar
nynorsken høyrer saman med. Det finst andre
vart nynorskens identitet – og er det i all
hovudsak enno.
forhold som er – eller burde vere – like sjølvsagde som dei ovanfor. Dette er sider som bør
Ein vesentleg grunn kan tilskrivast dei nokså langvarige politiske alliansane som oppstod
kome meir fram. Det bør sjåast som eit problem at nynorsken i dag vert oppfatta som eit
kring hundreårsskiftet, ofte med utgangspunkt
i den geografiske periferien. Skriftspråket vart
fiksert kulturprodukt og ein fastlåst nasjonal
tradisjon, og ikkje som ein integrert og dyna-
kopla med fleire motkulturelle rørsler, særleg
folkemusikkrørsla, ungdomslagsarbeidet og
misk del av eit samfunn i endring.0 Vi får tru at
løyvingane til Ivar Aasen-senteret er gjort ut
fråhaldssaka. Hendingane i 1884 og 1905 revitaliserte idéane frå nasjonalromantikken og
frå eit ønske om at både Ivar Aasen og nynorsken kan ha noko å tilføre framtida.
gav viktige impulsar til å styrkje arbeidet med
norskdom. Kring århundreskiftet skaut det
fram ein heil underskog av samordna tiltak i
norskdomens teneste. Einskildpersonar og
Ein har oftast oversett nynorskens føresetnad i
og samordning med det ein gjerne kallar
grupper, forlag, blad og aviser, utdanningsinstitusjonar og landsfemnande organisasjonar
modernisering, både i Noreg og elles i Europa.
Det var i Aasens samtid at større delar av
utgjorde i sum ei heil rørsle, og ofte var
kampen for nynorsk skriftmål ei hovudsak.
folket vart integrerte i bok- og skriftkulturen,
truleg eitt av dei viktigaste skilja mellom før-
Ein annan grunn er at det var i denne
bolken nynorsken faktisk etablerte seg, med
moderne og (tidleg-)moderne samfunn.1 Dette
perspektivet høyrer med, og det er såleis både
dei konfliktane dét medførte. Frå og med
jamstellingsvedtaket i 1885, men særleg etter
rimeleg og relevant å knyte Aasens språkprosjekt til moderniserande faktorar som
stortingsvedtaket i 1892, som gav herada sjølve
høve til å velje opplæringsspråk i folkeskulen,
folkesuverenitet, folkestyre og idéar om allmenn politisk deltaking, til økonomiske, este-
gjekk nynorsken inn i ein ekspansjonsfase med
sterk vekst i talet på skulekrinsar som hadde
tiske, forfatningsmessige og intellektuelle
endringar, til skuleutvikling, folkeopplysning
nynorsk opplæringsmål. Denne auken førte
ikkje berre til fleire brukarar, men nynorsken
og effektivisering av innanlandsk kommunikasjon.
vart òg integrert i samfunnet på ein heilt annan
måte enn før. Nynorsken vart ein politisk
faktor. På fleire vis vart han, som samfunns-
Den moderniseringa som faghistorikarar
vanlegvis tenkjer på, som teknisk modernisering, industrialisering (økonomisk modernisering), avantgardisme (kulturell modernisering)
og urbanitet (modernisering av samvers- og
livsformer), høyrer nok med, men å avgrense
seg til desse områda åleine innsnevrar om-
I fortalen til Norsk Grammatikk frå 1864 har
grepet «det moderne» for mykje.
Det moderne kan lett verte ein tidskarak-
Aasen kommentert dette språkhinderet: En
større Kundskab udbredte sig iblandt Almuen, og
teristikk ved det borgarlege, og ikkje eit
kjenneteikn på samfunnsendring i det store og
der blev læst og skrevet mere end forhen; hvad man
havde læst, vilde man gjerne fortælle, og derved
heile. Innsnevringa fører òg til merkverdiggjering, skriv Ingrid Marcussen: «Det er imid-
kom man ofte til at bruge de samme Ord, som stode
i Bogen. En Mængde Almuesmænd kom efter-
lertid et spørgsmål, om ikke moderniseringskonceptet, med dets stærke fokus pa urbanise-
haanden ind i adskillige Ombud og Bestillinger,
som førte dem sammen med Folk af den anden
ring, industrialisering og øget politisk bevidsthed i befolkningen, er kommet til at stille
Stand. De bleve drevne til at danne sin Tale efter
den store Mode, ei alene af Trang til at blive
tidligere samfundsmæssige forandringer, der
banede vej for moderniseringsfasen i skyggen.
forstaaede og af Lyst til at tækkes og behage, men
ogsaa af Frygt for at de ellers maatte ansees som
Dermed er læse- og skriveferdighedens funktion i et ikke moderniseret samfund blevet
udannede Folk. [...] Overalt blev der gjort store
krav paa “Dannelse”, og til Dannelsen regnede
uforståelig for mange.»2
For den som vil vere integrert i eit moderne
man især den Kunst “at tale ordentlig”, som det
hedte, det vil sige efter den opstillede Mønsterform,
samfunn er språkmeistring i tydinga å meistre
skriftspråk (eller talt skriftspråk) og skrift-
altsaa Dansk med visse norske Egenheder, især i
Udtalen [...] Og paa saadan Maade kunde man
kultur («print literacy») uomgjengelege faktorar som må overkomast. Men medeigarskap og
snart komme til at gjøre den besynderlige Opdagelse, at Dansken aldrig før havde fundet saa stor
individuell deltaking i skriftkulturen føreset at
språkkoden er lett tilgjengeleg. Det var han
Udbredelse i Norge, som netop efter at Norge var
skilt fra Danmark, og at det rette norske Maal var
ikkje i Noreg på 1800-talet. Meistringsterskelen
vart nok opplevd som heller høg, for språk-
aldrig før kommet i saa stor Fortrængsel, som netop
nu da man altid talede om “det norske Sprog”.3
konvensjonane tvinga fram knot, kommunikasjonsvanskar og togn.
I eit samfunn som då gjorde sine første
røynsler med utvida demokrati og politisk
deltaking, var dette ei alvorleg hindring. Eitt
var at språket var dansk. Truleg er det rettare å
kalle det akademisk københavnsk, om ein tek
omsyn til kva ord og uttrykk lesaren møtte i
tekstane. Vel så problematisk som eit framandvore og lærd ordforråd var trugsmåla om
låtteleggjering og utestenging av den eller dei
som ikkje meistra koden. Det offentlege skuletilbodet var ikkje godt nok til å motverke slikt.
7
8
Utgangspunktet
disse saakaldte Platheder? De ere det ikke; de ere
Går vi attende til «Om vort Skriftsprog»,
Aasens målreisingsidé frå 1836, og undersøkjer
Norskheder.5
Dersom vi let Aasens premissar vere
kva som der finst av idéhistorisk grunnlag, ser
vi at argumentasjonen er opplysningsretorikk
styrande for kva samfunnsfenomen vi vil
identifisere nynorsken med, kjem vi ikkje
så god som nokon. Stykket viser òg kor samansett Aasens tenking var, korleis språkidéar vart
utanom ei svekking av den viktigaste myten
eller opphavsforestillinga: bindinga til norsk
vevde saman med politiske og sosiale forhold i
samtida. Og det viser gode døme på korleis
nasjonalromantikk og den naivt-idylliserande
«oppdaginga» av ein nasjonal bondekultur.6
han brukte å ordleggje seg. Oftast er det ikkje
utdjuping av ein tanke, men retorisk utforming
Aasens språkvitskap og politiske sikte var frå
første stund innretta slik at korkje nasjonal-
av omfattande tankekompleks som møter oss.4
Her vil eg leggje vekt på eit par setningar i
romantikk eller omsyn til eigennytte forklarer
mann og verk. At Aasen gjorde personleg kar-
«Om vort Skriftsprog» som truleg rammar inn
nokre av Aasens viktigaste tildriv. Det er tale
riere som nasjonal språkforskar i eit tidsrom
som ettertida har katalogført som nasjonal-
om tre argumentative premissar som kjem i
tett rekkefølgje under punkt fire, rett før kon-
romantisk, bør ikkje vere til hinder for å sjå at
både innretting og grunngjevingar primært var
klusjonen – framlegget til kva som bør gjerast
med språket.
tufta på idéar om språkleg, sosial og politisk
betring for så mange som mogeleg. I mål-
1. Den generelle opplysningshaldninga,
det at nedarva synsmåtar må takast opp til re-
reisingsprosjektet skulle nytte og rettferd gå
hand i hand, slik ideala frå opplysningstida
visjon og kritikk i sanningas interesse: At vi,
med den her tilsigtede Tillæmpning, skulde faa et
tilsa.7
Det er mogeleg at ettertida har hatt vanskar
altfor plat og pøbelagtigt Hovedsprog, er en Indvending, der kun grunder sig paa Fordom og Vane.
med å fange opp desse sidene ved Aasen fordi
skrivemåten hans på visse (tematisk farlege)
2. Den formelle koplinga mellom stat,
folk og språk i tilvisinga til Grunnlova: Vi
punkt kan verke tilslørande og diffus. I andre
tilfelle kan han ha utelate element som ville ha
ønske os just et Folkesprog, et som enhver Landsmand uden Møie kan tae Deel i; vor Statsforfatning
skapt konflikt. Dette må sjåast i forhold til kva
regime som sat med makta, og kva som vart
berettiger os til dette Ønske.
3. Avdekkarmentaliteten, den vitskaplege
lagnaden til personar som opponerte. Det
embetsmannskontrollerte samfunnet kring
modernismen, som karakteriserer både innstillinga her og arbeidsmåten seinare. Den
1840 hadde svært liten interesse av å vidareføre dei demokratisk-revolusjonære ideala om
språklege overflata er nemleg ikkje det ho gjev
seg ut for å vere. Ho løyner noko som vit-
fridom, likskap og brorskap frå slutten av
1700-talet og først på 1800-talet. Aasens samtid
skapsmannen må avdekkje for å erstatte fordommar og vanetenking med innsikt og kunn-
var ingen liberal og tolerant offentleg sfære,
men ein kombinasjon av romantisk idealise-
skap: Og hvorfor skulde vi være saa engstelige for
ring av bonden og bondens kultur («søndags-
bøndene») i spann med språkleg og politisk
Skriftspråkstandardar med grunnlag i folke-
diskriminering av bondestanden/allmugen
(«kvardagsbøndene»).
mål kan ikkje kallast spesifikt nasjonalromantisk. Slikt hadde skjedd lenge før
Aasen var medviten om kva tid han levde i,
og han innretta framstillinga etter det.8 Oftast
romantikken fekk tak. Under påtrykk frå
renessanse- og reformasjonstenking kom det
viser det seg på den måten at Aasen føreset
semje om politiske mål heller enn å krevje
frå 1400-talet av grammatikkar, ordbøker og
litteratur i ei rekkje europeiske folkemål.
direkte at dei bør gjelde, rett og slett fordi det
var for stor avstand mellom teori og røyndom.
Nokre nådde offisiell godkjenning. Likevel er
det helst utvidinga av bruksområde og bruks-
Det kunne vere farleg å gje seg av med open
polemikk, kritikk og krav på 1800-talet, slik
samanhengar som pregar utviklinga til folkemålsbaserte skriftspråk før år 1800. Dansk
Hans Barlien, Marcus Thrane, Peder Solvold,
A.O. Vinje og fleire smerteleg fekk røyne.
kunne på dette tidspunktet nyttast til mest alt
– ein heilt annan språksituasjon enn til dømes
Aasens offentlege form slutta seg til ein
retorisk-politisk tradisjon frå 1700-talet som
på 1600-talet. Det same galdt andre folkemålsbaserte skriftspråk som svensk og tysk.
Jens Arup Seip har omtala som «apologi» og
«besvergelse».9 Det er tale om ein spissfindig
Målgranskaren Aasen vart ein pioner på
fleire område, og i vitskapshistorisk saman-
skrivemåte som vart utvikla under eineveldige
styresett, og som skulle minske faren for
heng var det først med Aasen at ein her til
lands tok steget frå lærd, men amatørmessig
sensur, konfiskering og arrestasjon. Kort fortalt
går denne retorikken ut på å framstille sam-
spekulasjon til vitskapleg fundert filologi.
Arbeidet hans som språkplanleggjar, gram-
tidsforholda som om dei var i ferd med å bli
det skribenten vil og vonar dei skal bli. Det
matikar, leksikograf, dialektgranskar, stadnamn- og personnamngranskar, språkhistori-
ufullkomne kunne visast fram og indirekte
kritiserast, i og med at lesarane visste kva som
kar m.m. etablerte han som grunnleggjaren av
norsk språkvitskap. Også her viser forankringa
var faktiske forhold, men utan at den skrivande framsette kritikk som kunne slå attende
i opplysningsidéar att. Aasen var korkje imitator eller eit geni som saug alt or eige bryst.
på han sjølv.
Jamføring av norsk språkhistorie med
Snarare bør vi sjå han som ein lite tradisjonsbunden og autoritetstru synteseskapar. Han
internasjonale forhold tilseier òg ei lausare
kopling til nasjonalromantikken. At nynorsken
trekte vekslar på fleire arbeid av forgjengarar,
til dømes Laurents Hallager, Rasmus Rask og
oppstod og etablerte seg som norsk skriftspråk
på 1800-talet, gjer målreising korkje til eit
Mauritz Hansen, og sameinte det han der fann
med eigne kunnskapar og observasjonar.
særnorsk eller eit nasjonalromantisk fenomen.
Medan talet på skriftspråk i Europa mest stod
Målreisaren Aasen er òg soga om småbrukarsonen frå utkant-Noreg som vann seg
stille mellom 1200 og 1800, vart familien av
europeiske skriftspråk tufta på folkemål for-
rom som nasjonal kulturpersonlegdom. Ein
har nokså forenkla framstilt det som den
dobla i hundreåret frå 1800 til 1900.10
geniale oskeladdens inntog i norsk kulturliv.
9
10
Mannen Ivar Aasen har ofte vorte overskygga
legitimere, profilere og rangere dei einskilde
av mytane om han, og det er mange – slett
ikkje berre i norskdomsrørsla – som har med-
fagemna som viktige og uviktige, høge eller
låge o.s.b. Både i praktisk og teoretisk tilrette-
verka i mytografien.11 Det er tvillaust at Ivar
Aasen både hadde intellektuelle føresetnader
legging av norsk skulekvardag medfører dette
at nynorsken vert utsett for mange ulike av-
og rasjonelle grunnar for å handle slik han
gjorde. Like eins torer det vere klart at språk-
vegingar. Resultatet avgjer kva rom han skal
eige i fag- og lærebøker, i klasserommet og i
idéane hans ikkje var forankra i historisk
svermeri og bondeidealisering, men i politisk
det allmenne omdømmet.
Ved sida av den uttrykte fagdidaktikken
og kulturell modernisering.
Her vil eg prøve å sjå dei to sidene ved
finst det ein løynd fagplan som vel så mykje
som dei faglege måla fungerer som handlings-
Aasen under eitt, altså at fagmannen og lingvisten Aasen føreset ideologen Aasen – og
og retningsvisar. Det er til dømes grunn til å
tru at han i norskfaget minst er sideordna med
motsett. Først må vi vurdere dei «brillene» vi
har på oss når vi nærmar oss Aasen.
fagdidaktikken, og at det særleg kjem til uttrykk i handsaminga av nynorske emne.
Kunnskapssosialisering, didaktikk
og nynorsk
Nynorsk har alltid vore skriftspråk for eit
mindretal i Noreg. Ein grunn til det ligg i kva
Definisjonsmakt er å ha kontroll eller styrings-
grad fleirtalet aktar nynorsken som fullverdig
bruksmål. Dette inkluderer sjølvsagt også
rett over ein forståingsmåte. Vi kan òg kalle
det intellektuelt hegemoni. Andre nemningar
kunnskapstilhøve, til dømes kva ein veit eller
meiner seg å vite om nynorsken. Erkjennings-
som fangar opp sider ved dette er meiningseller medvitsdanning, identitetsforming og
og erfaringsforhold av dette slaget vert sjeldan
emne for faglege debattar i skulen, men dei vil
verdisosialisering. Kjært barn har mange
namn. Gjennom oppvekst, skule og litteratur
like fullt utgjere viktige ytre rammevilkår for
tenking og handling. I siste instans har dei
vert vi sosialiserte inn i underliggjande forståingsformer og etablerte tolkingspraksisar.
konsekvensar for dei avgjersler som vert tekne.
Verknadene vil mellom anna spegle seg i
Denne kulturinnføringa gjeld både allmennpolitiske og fagleg-vitskaplege samanhengar.
synsvinklane som vert nytta i norskfaget, i
oppfølginga av jamstillingslova, i lett eller
Ofte er vi ikkje merksame på uuttalte, men like
fullt strukturerande oppfatningar om emnets
vanskeleg tilgjenge til nynorsk læremateriell
og i vurderingar av nynorsk som bruksspråk.
natur og dei samanhengar det inngår i. Det vi i
dag oppfattar med nynorsk og Ivar Aasen er
resultat av slike prosessar.
Svara på kva- og kvifor-spørsmål skal
ideelt vere avgjerande for retning og formål i
skulefaga, og for kvantitative og kvalitative
disposisjonar. Svara er utgangspunktet for å
Lærebøker og standardiserte framstillingar
byggjer på det vi kan kalle nasjonale oversynsverk som konversasjonsleksika, allmenne
kulturhistoriske oversyn, språk- og litteraturhistorier. Desse er ein vesentleg innfallsvinkel
til korleis Aasen og nynorsken vert oppfatta.
tydande. Traderinga av grep, nemningar og
Den følgjande framstillinga må bli ei grovskisse; nyansane er nok fleire enn dei som kan
inndelingar peikar mot stor truskap mot forgjengarane. Til dømes har det politiske årstalet
takast med her.12
Det første som fester seg, er at slike verk
1814 i meir enn hundre år vore ein epokemarkør i litteratur, språk og kultur. Forfatta-
med heller få unntak er skrivne på bokmål (før
riksmål), og med klar overvekt av personar
rane gjer sjeldan greie for kvifor årstalet har
relevans for desse områda.
som bur og arbeider i hovudstaden. Inntrykket
er sterkare di lenger att i tid ein går. At for-
Oversynsverk frå dei siste hundre åra tek
gjerne for gitt at storleikar frå denne hundre-
fattarane av det nyaste historieverket, Aschehougs Norgeshistorie (1994–), ikkje har høve til å
årsbolken har evig eksistens. Det er både sant
og rett at hovudstaden vart landets viktigaste
skrive på nynorsk, fell uproblematisk inn i
mønsteret.
kulturarena mellom 1850 og 1900, og at han
har halde fram med det i vårt hundreår. Men
For det andre liknar kvart verk svært mykje
på forgjengaren. Det finst stort indre samsvar i
når perspektivet også vert nytta på tida før
1850, medfører det at det er regionalkulturen i
kronologi, rekkefølgja av personar, storleiken
på kvar emnepresentasjon, epokenemningar,
og kring småbyen Christiania som får karakterisere det allmenne. At Bergen både var største
vurdering av viktig og uviktig. Tradisjonen
synest å stadfeste seg sjølv.
og viktigaste by fram til ca. 1830, er det få som
tek konsekvensen av. Heller ikkje Trondheims
I verk der nynorsk nødvendigvis må takast
med i framstillinga, som i dei fleste språk-
rolle som spennande kulturarena mellom 1750
og 1800 har fått gjennomslag. Av og til vert
historiene, følgjer ikkje hovudlina nynorsken,
men lina frå dansk til bokmål. Det er ikkje
skilnaden mellom det lokale og det nasjonale
underleg. Er til dømes usemja mellom dei to
noko oppsiktsvekkjande i det. Det kritikkverdige er heller at også i slike framstillingar
unge studentane Wergeland og Welhaven av
nasjonal interesse? Eller er det oversynsverka
verkar nynorsken som eit framandelement
som på ein eller annan måte må kommente-
som har gjort den til eit nasjonalt tema?
Verk som presenterer norsk kulturhistorie
rast, men som liksom ikkje høver inn elles.
Følgja er at både nynorsken, saman med verk
speglar i svært liten grad kva demografiske
storleikar som prega dei ulike tidsromma. Før
og personar som høyrer med til tradisjonen,
kjem som brå innskot i omtalen av andre
1900 budde det langt fleire utanfor byane enn i
byane, og dei fleste budde langs kysten.
emne.
Slike verk gjer sjeldan greie for utvals- og
Forholdstalet mellom embetsborgarskapet og
bondestanden kring om i landet var minst ein
vurderingskriteria som er nytta. I eldre verk er
den slags heilt fråverande; der er forfattaren
til ni. Som oftast var skilnadene mykje større. I
kulturhistoriske oversynsverk er proporsjon-
suveren i handsaminga av det «naturlige og
selvfølgelige» materialet. I nyare verk er
ane snudde på hovudet. Det gjev ein viktig
innfallsvinkel til stoffordeling og emnepresen-
kriteria til ein viss grad drøfta, men ikkje over-
tasjonar. For alle periodar gjeld det at bygda er
11
Det nynorsken ikkje vert identifisert
med
Mellom dei mange førestillingane om nynorsken finn vi også idéen om dette språkets
originalitet. Det er altså noko «med» nynor12
sekundær til byen, og kysten står i eit tilsvar-
sken. Idéen vert uttrykt både positivt og
negativt – alt etter formål og kulturpolitisk
ande forhold til innlandet. Persongalleriet
omfattar ikkje så mange utanfor embets-
haldning hos dei som uttalar seg.
Dei som ser positivt på dette, legg ofte vekt
standen (eventuelt embetsborgarskapet).
Samanhalde med punktet framfor gjev dette ei
på verknaden av det metodiske grepet hos
Aasen. Med det meiner eg verkeleggjeringa av
underliggjande oppfatning av at kunst og
kultur, danning og sivilisasjon er noko som
eit kulturideal som baud at skriftmålet skulle
vere samnemnar for dialektane. Norskfilologar
breier seg utover frå hovudstaden som ringar i
vatn, og at det alltid har gjort det.
har skrive mykje om nynorsken frå denne
synsvinkelen. Ein torer såleis tru at det nynor-
Ved å overfokusere hovudstaden og
embetsborgarleg kultur og ved å ta opp annan
ske inventaret, både det historiske lengdesnittet og det indre sambandet til dialektane, er
kultur i form av unntak/innskot i den sentrale
forteljinga, vert kanskje den største kulturelle
kjent i hovudtrekka. Mellom anna legg dei
fleste språkhistoriene stor vekt på slike indre
endringa halden utanfor, nemleg overgangen
frå eit (tilnærma) illitterært samfunn kring
liner i norsk språkutvikling.
Dei som stiller seg negativt, formulerer
1700 til eit samfunn med noko nær dagens
nivå i lese- og skrivekunnskap kring 1900. Til
som oftast førestillingane om nynorsken i påstandar om manglande danningskvalitetar, t.d.
dømes er religionen si rolle i utviklinga av eit
skriftkulturelt og organisasjonsprega samfunn
kontaktflater til europeisk kultur-og samfunnsutvikling. Utsegnene er gjerne ikledd ei form
mest å rekne for fråverande.
Nasjonale oversynsverk har autoritet fordi
for repressiv toleranse: «Språkstriden er [...]
utslag av en grunnleggende konflikt mellom
dei talar på heile folkets vegner. Dei fortel ei
samanhengande historie om kven vi er, kva vi
en bykultur, dominert av tankestrømmer fra
europeisk litteratur, kunst og filosofi, og en
er og kvifor vi har vorte som vi er. Dei utstyrer
oss med sjølvbilete, og det gjer dei til oppdrag-
gammel norsk bygdekultur.»13
Sitatet inneheld ein viktig undertekst, eit
arar – sterke oppdragarar. Kvantitativt er dette
ruvande verk i den norske bokheimen, forlaga
kulturpolitisk ideal, som nynorsken tydelegvis
vert oppfatta som eit motstykke til.14 Korleis
produserer mange av dei og sender stadig ut
nye utgåver. Oversynsverka formar den
dette idealet har kome i stand, og kvifor nynorsken vert sedd som motstykket til euro-
konkrete og aktuelle notida ved å stille opp ei
overordna samanfatning, eit system som på
peiske «tankestrømmer», gjer forfattarane lite
greie for. At synsmåten er verksam, er tvil-
same tid både organiserer og rangerer einskildelement.
laust. Dessutan: Påstanden om (heile?) bykulturens særskilde nærleik til «europeisk
litteratur, kunst og filosofi» kan i eit språkkløyvd samfunn fungere som ein kulturell
rangeringsmekanisme om han vert oppfatta
som sann. Det er det tvilsamt om slike påstandar bør verte.
Ved å presentere nynorsken utan sambandsliner til liknande fenomen utanfor landets
grenser kan det oppstå ei «uviktig-gjering»,
Nokre av kjerneverdiane i vårt (moderne)
ofte forkledd som verbal forvising til område
for spesialistar eller særleg interesserte. Det
samfunn er allmenn lese- og skrivedugleik,
kognitiv rasjonalitet16, moralsk autonomi,
ustrigla og det konfliktskapande i omtalen av
det nynorske er ein konsekvens av å nekte
sosial eigenkontroll, politisk sjølvråderett og
individuell sjølvrealisering. Om vi set oss føre
Aasen og nynorsken jamføring og parallellar.
Det same gjeld for det veletablerte kverulant-
å undersøkje den kulturhistoriske bakgrunnen
for desse verdiane, vil norske kulturhistori-
biletet av Aasen. I eit stort verk om nordmenn
og det norske, Value Systems and Personality in
karar ta til med 1800-talet. Rett nok finn vi
klare nedslag av slike forhold i dette hundre-
a Western Civilisation (1983), nyttar Christen T.
Jonassen Aasens to arbeid frå 1848 og 1850
året, men vanleg framstilling har det lytet at ho
svært ofte underslår interessante forstadium.
som innfallsport til «ein konflikt som gav
generasjonar av nordmenn høve til å uttrykkje
Den viktige idéfasen på 1700-talet ligg i ei
form for halvskugge. Banda verkar avskorne.
aggresjon i giftige debattar og hatefull polemikk [...] Søking etter identitet og sjølvrespekt
Vi anar at det er noko der, men kva – og korleis
dette innverkar på neste periode eller vår tid,
førte attende til sagatida med norsk stordom
og makt, og til å leite etter eit språk som låg
får vi sjeldan vite. Det er truleg det som har
skapt den særeigne forestillinga om det intel-
nærare det som var i bruk på den tid og som
var ulikt det offisielle dansk-norske. I tillegg
lektuelle tomrommet i Noreg før 1800-talet
som den dag i dag kan lesast i Norges kulturhis-
kom den romantiske rørsla på den tid som
idealiserte naturen, det bukoliske og det
torie (1984): «Før det tidsrom vi nå skal behandle [1800-talet, A.A.], kan vi neppe engang
rustikke.»15
Den forklaringa engelskspråklege lesarar
tale om ansatser til tanketradisjoner i vårt folk.
Den historiske årsaken til dette ligger opp i
får på kvifor Aasen kom med grammatikk og
ordbok, kva idéar desse språkvitskaplege
dagen. Det er vårt lands kulturelle vanmaktstilstand i den århundrelange lydriketiden
verka tok utgangspunkt i og kva elende
(aggresjon) dei seinare leidde til, kan ikkje
under Danmark. Den gjaldt alle områder av
kulturlivet, ikke bare mer reflektert, filosofisk
kallast anna enn tendensiøs. Men utsegna er
ikkje på nokon måte eineståande. Den viser
tenkning, [...] i en periode da européisk tenkning ellers nådde et av sine høydepunkter. I
attende på standardpresentasjonar av nynorsken – eller rettare: fundamentale veikskapar i
disse århundrene bryter man opp fra de
årtusengamle tanketradisjoner, og grunnen
dei. Følgja er at det gjer det lett å forvise både
Aasen og nynorsken til raritetskabinettet.
legges til hele vår tidsalders tenkning. I intet
av dette var vårt folk delaktig, ennsi meddeltager – før i en langt senere ettertid [...] vårt
folk [var] hensunket i en slags drømmende
naturtilstand i de lukkede bygdesamfunn, [...]
13
14
kulturen [levde] seg ut i huldresagn og
seg difor for det meste, og han skreiv om det i
folkeviser, i felelåt og
Prøver vi å halde fast ved dei meir varige
ei mengd småskrifter.19 I si samtid var Hans
Strøm særleg rekna som naturvitskapsmann.
trekka i tanke- og førestillingsverda heller enn
å studere nokså tilfeldige konjunkturtrekk eller
På det området hadde han internasjonalt omdøme. I Noreg er han mest kjend for eit stort
ideologiske straumdrag, kan det knappast vere
nokon annan tidsepoke enn 1700-talet som har
topografisk verk om Sunnmøre, Physisk og
Oeconomisk Beskrivelse over Fogderiet Søndmør I-
sett kva vilkår som leier fram til det vi notidsmenneske kjenner og erkjenner som det
II (1762–1766). Verket vart nytta som føredøme
for tilsvarande arbeid elles i Danmark-Noreg,
moderne samfunnet. Ingrid Marcussen seier
det slik: «Det oplyste enevælde var på dette
og gav Strøm stor fagning. Som påskjøning
fekk han overta den ledige stillinga som
tidspunkt rammen om en aktivering af statens
forpligtelse for borgernes bedste og den
sokneprest til Volda prestegjeld.
Eit særkjenne ved Strøm var den milde
enkeltes muligheder for at blive en åndelig og
økonomisk ressource i staten, og dette viste sig
omgangsforma, ei uvanleg evne til å knyte til
seg folk og til å motivere dei til arbeid i opp-
inden for alle samfundssektorer.»18 Ei av røynslene vart samanfatta i slagordet kunnskap er
lysningas teneste. Dette har gjeve han eit
usedvanleg positivt ettermæle. Då han døydde
makt. Aasen gjorde seg gjeldande i språkkunnskap, og i alle fall den første delen av
i 1797, kom det ut ei rekkje minnedikt, talar og
nekrologar som framheva rolla hans som
denne må han ha tileigna seg i oppvekstmiljøet, i biblioteket etter Sivert Aarflot (1759–
inspirator, rettleiar og katalysator.
Både frå allmugen og embetsstanden var
1817) på Ekset i Volda. Gjennom heile livet
hadde Aasen eit nært forhold til Aarflot-folket,
det mange som rekna Strøm som intellektuell
farsfigur. Tre av desse disiplane knytte han til
særleg stortingsmannen Maurits Aarflot (1821–
1904). Både Aasen og Aarflot var forma i ein
seg i Volda. Den eine var Claus Frimann
(1746–1829), kapellan hos Strøm i 1770-åra,
tradisjon. Ingen av dei trong starte frå null.
Ein plar gjerne seie at opplysningstenkinga
seinare prest i Davik i Nordfjord i nær femti år.
Ein annan var Rasmus Vassbotn (1749–1821)
slo gjennom i Danmark-Noreg midt på 1700talet. I praksis kan vi ikkje tale om eit klart brot
som Strøm tok til skulehaldar i 1772. Vassbotn
var det som på 1700-talet gjerne vart kalla all-
med fortida andre stader enn i København. På
småstader elles i riket var det heller eit spørs-
mugens «fremste», ein person som ofte framstod som bygdetalsmann eller organisator.
mål om kva overtyding og haldningar som
fanst hos einskildpersonar eller mindre grup-
Han var elles gardbrukar, kyrkjeverje og
forlikskommisær. Den tredje var omgangs-
per. I Volda er det eit tydeleg døme på dette i
1760-åra. I 1764 fekk nemleg prestegjeldet ein
skulelæraren, seinare lensmann og publisist,
Sivert Aarflot.
prest av eit verkeleg uvanleg kaliber, Hans
Strøm (1726–1797). Han var ikkje berre prest,
Hans Strøm er ein viktig språkhistorisk
kryssreferanse. Sjølv utførte han ikkje noko
men også polyhistorisk lærd. Han interesserte
særleg på dette feltet, berre nokre sider i
stev.»17
«Søndmørs Beskrivelse», men den store
like glade for «oplyste Bondemænd» i nær-
kontaktflata hans knytte trådar. Han kjende til
den store språkinnsamlinga av historisk-anti-
miljøet som det Strøm og Frimann var. Mellom
Frimann og Aarflot utvikla det seg eit uvanleg
kvarisk stoff som embetsmennene var pålagde
i 1743; han hadde mellom anna to av preste-
godt forhold, ein venskap som varte til Aarflot
døydde. Det var Frimann som konfirmerte
svara frå Sunnmøre i avskrift. Og han hadde
kontakt med Erik Pontoppidan i Bergen den
Aarflot, og det var Frimann som lånte han
pengane han trong for å kjøpe garden Ekset i
tida han arbeidde på Glossarium Norvagicum
(1749).20 Banda til Marcus Schnabels gram-
Volda. Seinare hadde dei skrifter i kommisjon
hos kvarandre. Eit 46 strofer langt minnedikt
matikkforsøk i 1770-åra og Hans Jacob Willes
grundige ordsamling frå Seljord (1784) er
som Frimann skreiv ved gravferda til Aarflot i
1817 seier truleg det meste om forholdet dei
tettare.
Schnabel søkte hjelp hos Strøm og reiste
imellom.22
Alt i dei første tiåra etter 1800 finn vi ein
ved eitt høve til Volda for rettleiing. Då Hans
Strøm seinare hadde kome til Eiker, flytta
allmugedominert bokkultur i dette prestegjeldet. Både kvalitativt og kvantitativt er det slik.
Schnabel til Lier. Det var òg Strøm som redigerte saman og gav ut Schnabels etterleivde
Dei sentrale personane i denne bokkulturen
opererte oftast i forståing med embetsstanden,
skrifter (1781).
Wille var kapellan hos Strøm på Eiker
men ikkje slik at premissane vart fastsette av
den lokale eller regionale øvrigheita. Både
(1786–1788), men han hadde vore i kontakt
med Strøm før det. Truleg hadde han søkt råd
emne, sjangrar og formidling gav denne bokkulturen ein nokså sjølvstendig eksistens.
medan han arbeidde på «Sillejords (Seljords)
Beskrivelse» (1786). I topografiske emne var
Oftast var det lærarar i omgangsskulen som
kledde rollene som lokal intelligensia, men
Strøm rekna som ein særs kvalifisert rettleiar.
Brev til Volda (Rasmus Vassbotn og Sivert
også nokre kvinner gjorde seg gjeldande.23
Todelinga av det kulturelle rommet, skiljet
Aarflot) har truleg gjort sitt til at Jon Rasmusson Vassbotn og Sivert Aarflot seinare laga
mellom lærdomskultur og allmugekultur,
galdt sjølvsagt også i Volda, men ikkje absolutt
eigne ordsamlingar. Det kan òg nemnast at
tvillingbroren, Ole Strøm (1726–1782), var
og utan atterhald. Vi finn element som dels
differensierte allmugekulturen og dels utlikna
leksikograf og første redaktør for Dansk Ordbog
(til 1782).21
avstanden mellom elitens lærdomskultur og
allmugekulturen.
Etter at Strøm reiste til Eiker i 1779, vart det
særleg Frimann, Vassbotn og Aarflot som førte
opplysningsidéane vidare i prestegjeldet. Det
var sjølvsagt Vassbotn og Aarflot som tok seg
av praktiske forhold, men dei hadde ein viktig
støttespelar i Frimann. Det kom truleg godt
med, for det var ikkje alle prestane som var
15
16
Kring 1820 hadde allmugens skriftkultur i
stilling av det han visste om slekta si etter om
Volda prestegjeld tre klare og innbyrdes ulike
profilar: Bjørkedals-forfattarane, haugianarane
lag 1350. Utgangspunktet var nokre «Pergamentsbreve» som var i slekta.
i Ørsta og opplysningsmiljøet på Ekset. Både
forhistoria, tematikken og sjangrane skilde dei.
Dette gjev eitt inntak til danningshistoria i
Bjørkedalen, men det finst fleire. Kronologiar
og genealogiar var sjangrar som fleire dyrka. I
ei anna slektskrønike frå same tid, Chronologia
Frå gammalt av fanst det ein annalistisk tradisjon i Volda, altså ein tradisjon for krono-
Eller Tiids-Register (Jakobsboka), går det fram
at opplæring i lesing og skriving starta tidleg,
logisk ordna oppteikningar. Han var særleg
utbreidd i Bjørkedalen, eit grendelag lengst sør
heilt ned i femårsalderen, og at det skjedde før
skulelova av 1741 hadde teke til å verke. Ei
i prestegjeldet. Her fanst det kontinuitet, og vi
finn både skrivande og skrifter frå 1600-, 1700-
tredje ættesoge er Larsboka. Ho er ein forlaupar
for dei to andre, påbyrja kring 1750. I røynda
og 1800-talet. Truleg var det etablert eit slags
skrivande miljø alt på 1600-talet, om ikkje endå
er ikkje dette éi bok, men fire bøker som er
hefta saman. To er prenta bøker, to er ætte-
tidlegare. Skrivetradisjon, som det at fleire
skreiv (gjerne på det same verket) og at emna
lister – ei øvingsbok for skriving og ei samling
tilskøytte ark. Dei to prenta bøkene, Libellus
viser fellestrekk, kan påvisast før pietismen og
opplysningstenkinga kom til bygda. Skrivinga
Valde Doctus (1549) og Ein Nüw Kunstrych
Fundamentbüchle (1550), er noko så eksotisk
kan heller ikkje forklarast som trykk frå
einskildpersonar (til dømes Strøm og andre
som sveitsiske lærebøker i skriving og skrifttypar. Bøkene har kome til Bjørkedalen ved
embetsmenn). Snarare verkar ho knytt til
nedarva rang og posisjon.
ekteskap (og medgift) på 1600-talet.26
At det vart historieskriving og ættesoger
Rasmus Jakobsson Vassbotn var fødd i
Bjørkedalen. Sosialt og kulturelt har Vassbotn
Rasmus Vassbotn og slekta hans slo inn på,
kan forundre. Ved nærare ettertanke er det
mange trekk felles med Simen Fougner (1701–
1783) frå Gausdal, slik Francis Bull portretterte
ikkje så underleg likevel. Til saman er det
nemleg ein del forhold som kan tyde på at
han.24 Vassbotn forfatta to historiske arbeid,
noko høvesdikting i den naturlyriske retninga
slektene i Bjørkedalen stod i ei særstilling i
denne regionen før 1800-talet, og at dette prega
til Frimann-brørne (dikt om norske fjell) og eit
par brev, mellom anna til Hans Strøm. Dei his-
både Vassbotn og andre. Kva som var kjent for
dei av fortida, kan ikkje seiast med visse i dag,
toriske arbeida hans, Tids-Register og Slægters
Bog (Moritsboka), er opptrykte i nyare tid.25
men når sjangrar som genealogiar og kronologiske nedteikningar dominerer, tyder det på
Tids-Register er innretta som «Historiske
Efterretninger» og femner om ei rad ulike
at denne slekta var eit slags «lokalaristokrati»
mellom Volda-allmugen.
emne frå internasjonale tilhøve og statsforhold
i eldre tid og fram til regionale og lokale for-
Dessutan ser det ut til å vere eit gjensidig
samspel mellom kulturell aktivitet, sosial
hold sist på 1700-talet. Slægters Bog er ei fram-
status og politisk deltaking. I alle fall var slekta
særs godt representert på slike felt. Son til
Rasmus Vassbotn, Jon R. Vassbotn (1785–
1850), prøvde seg som ordsamlar. Det var han
som gjorde «den fyrste måluppskrifti me hev
frå ein mann or bondestandet», om vi skal tru
Gustav Indrebø.27
Bror til Rasmus Vassbotn, Peder J. Bjørke-
denne vor nye Indretning tør vi dog tilvisse
dal (1744–1817), overtok garden i Bjørkedalen.
Han var elles skulehaldar, bygdedokter, båt-
love os et Gode, som vore Fædre, der nu hvile i
Gravene ofte sukkede over Savnet af! – En
byggjar og forfattar av Jakobsboka. Elles førte
han oversyn over kva båtar han hadde bygt
lovbanet Vei til, under trykkende og despotisk
Æmbedsvelde, at tolke den Undertryktes, den
(438 med stort og smått) og kva folk som
hadde søkt han for lækjeråder. Peder sin son,
Forurettededes Sag paa angjeldende Sted – En
Trang vi, Gud være Lov, for nærværende Tid
Jakob P. Bjørkedal (1770–1843), overtok truleg
rolla som bygdas og regionens fremste. Han
ikke kjende til, maatte vi heller ikke nogen
Tid!»30 Sjur Halkjelsvik vart også den neste
var den første stortingsmannen frå dette
prestegjeldet og møtte i 1815, 1816 og 1818.28
stortingsmannen frå Volda. Han møtte første
gong i 1830, seinare i 1845 (varamann) og fast
Som faren var også Jakob skulehaldar og båtbyggjar, og han overtok Jakobsboka der faren
frå 1848.31
stoppa. Vi kjenner fleire dikt som han fekk
prenta på Ekset, mellom anna eit til 17. mai
1834:
sterkt gjeldande i prestegjeldet på 1800-talet,
særleg dei to-tre siste tiåra.32 Men først i
Den pietistiske lekmannsrørsla gjorde seg
Skal Nordmænd nu ei Dagen hylde,
da Enevældets Magt forsvandt?
hundreåret var det haugianarane som sette
spor etter seg. Dei utgjorde eit miljø som fekk
Skal Tak til Gud ei Hjertet fylde
for vi lovbunden Frihed vandt?
særleg utbreiing i nabosoknet Ørsta.
Medan bjørkedaltradisjonen var nært knytt
O, Maidag! Gud signe dig!
Da Norge blev saa lykkelig.29
til slektsposisjonar og den sosiale rangordenen
i lokalsamfunnet, ei samanbinding av kultur
Entusiasmen over lovbunden fridom var ein
og status som hadde røter langt attover i tid,
var den økonomiske, organisatoriske og til
gjengangar på denne tida. Han fanst både i
stortingsmiljøet og på lokalplanet. Ordførar
dels den litterære praksisen hos Hauge-venene
noko nytt i tida. Både myndiggjeringa og sjølv-
Sjur Halkjelsviks opningstale til det første
formannskapsmøtet i januar 1838 krinsar om
hevdinga var av eit anna slag enn det vi finn
hos allmugen før 1800-talet.
nett det same: «En [...] Forfatning indtraadde
atter i vort Lands Bestyrelse, i det at vi,
Hans Nielsen Hauge reiste gjennom Romsdals amt fire gonger før 1803, og han var
istæden for en, altid befryktende Misbrug af
Magt og Raadighed over Millioners Liv og
innom dette området òg.33 I 1805 slo Vebjørn
Svendsen frå Hallingdal seg ned i Ørsta og
Velfærd i enkelt skrøbeligt Menneskes Hænder, hvorved Fortid og Nutid finder Exempler
bygde ut eit kremmarsete der. Ei viktig side
ved haugianismen var nettopp koplinga
der kunde forstumme – nu seer Statens Anliggender rygtet og drøftet gjennem strengeste
mellom bondestand og kapitalisme. Medviten
utplanting av næringsdrivande som Svendsen
Prøvelser under omhyggelige Hænder [...] Af
rundt om, og det faktum at dei (i utgangs-
17
18
punktet) var bønder, var «et bidrag til kapital-
tasjon, offisielle kanalar og stortingsmenn
ismens kvalitative utforming og kvantitative
utbredelse».34 I moderniseringa av bonde-
(særleg Halkjelsvik).
Anders Velle stod sterkt i lokalmiljøet. Som
økonomien, særleg i kystområda, må haugianismens økonomiske mønster og modellæring
politisk type likna han kanskje på Ole Gabriel
Ueland (1799–1870), som òg hadde støtte i
ha vore viktig.35 Det er sannsynleg at både dei
sosiale og kulturelle nettverka (venesamfun-
haugianarmiljøet. Hos begge finn vi ein kombinasjon av religiøs og konstitusjonell konfor-
net), organisasjonsforma og den geografiske
utbreiinga gav ei anna økonomiopplæring,
mitet. Velle vart innvald i det første formannskapet (varaordførar), seinare vart han også
ikkje minst fordi ho var meir tilgjengeleg enn
ein sosialt lukka borgarleg kapitalisme.
ordførar (1846–1849). Han var òg sentral i
vekkinga som sprang ut av dette miljøet i 1820-
Svendsen skal ha vore ein stillferdig mann
som ikkje gjorde så mykje vesen av seg, men
åra, ei vekking som også Ivar Aasen vart
dregen med i.37 Velle drog ut av prestegjeldet
etter kvart kom det fram religiøse organisatorar og forfattarar frå dette miljøet. Det var
for å vinne nye tilhengarar. Meir enn noko
anna var det truleg dette som skapte den lange
læraren til Ivar Aasen, Anders Velle (1802–
1883), som uttrykte den politiske aktivismen
konflikten med prestane.
Blant haugianarane var det fleire som
klarast. Særleg kom dette til uttrykk i den
såkalla forklaringsstriden. Stridsspørsmålet
skreiv mindre ting. Velle laga både kristelege
songar og meir praktiske skrifter som Kort
galdt kva for ei av dei autoriserte lærebøkene
som skulle nyttast i kristendomsopplæringa.
Anvisning for Landboere til at utskifte Ager og Eng
af Fælledskab (1834). Dei første lyriske freist-
Mot Volda-prestens teologiske vurdering
argumenterte han ut frå folkesuverenitet og
nadene til den vel 12 år gamle Ivar Aasen
høyrer vel også med her.38 Men den klart vik-
borgarrett. Kravet om at Erik Pontoppidans
Sandhed til Gudfryktighed (1737) framleis skulle
tigaste forfattaren var ei kvinne, Berte Kanutte
Aarflot (1795–1859). Forfattarskapen hennar
nyttast i opphaveleg (ikkje-revidert) form,
understøtta han med at «det synes mig utvil-
strekte seg over vel 40 år frå ca. 1815 til 1855.
Hennar salmar og brev kom i fleire opplag
somt at Friheden til Valg af de autoriserede
Lærebøger ligger hos Folket.»36 Her møter vi
hundreåret ut. Skriftene vart samla i fem band,
Smuler til Næring for Livet i Gud (1856–62).
det paradoksale at det lærebokalternativet som
stod opplysningstenkinga fjernast (Pontoppi-
Vi har her å gjere med ein større forfattarskap frå 1800-talet, ein litteratur som hadde eit
dan), vart kravd med tilvising til borgarrettane
i den same opplysninga. Strategien var i sam-
stort publikum utanfor heimemiljøet hennar i
Ørsta. Skriftene kom oftast ut i Bergen, men
svar med prinsippa om lovbunden makt.
Teologiske autoritetar og embetsmakt kunne
nokre, særleg dei første, vart prenta på Ekset.
Det var elles få av dei skjønnlitterære forfatta-
imøtegåast ved bruk av det apparatet som stod
til rådvelde. Lærebokstriden vart vunnen etter
rane på 1800-talet som kunne vise til same
opplagstal som Berte Kanutte Aarflot. Konkur-
nær ti år og medviten bruk av formalargumen-
rentane var helst andre religiøse forfattarar.39
Ekset i Volda
var ein viktig
formidlingsinstitusjon då
Aasen voks opp
to-tre kilometer
unna. På Ekset
fekk Aasen innsyn i den kunnskapen om
norske språkforhold som der
fanst.
Ekset-institusjonen
det auka til vel 1000 kring 1840.43
Det tredje og viktigaste einskildelementet på
den lokale danningsarenaen var resultatet av
I 1798 vart det opna eit seminar for skulehaldarar i Tønsberg. Kanskje hadde Sivert
Sivert Aarflots opplysningarbeid. Verksemda
hans gjennom ein 20-års periode frå 1797 til
Aarflot fått idéen derifrå då han med prostens
velsigning starta «Søndagsskolen» i 1803.
1817 institusjonaliserte opplysningstenkinga i
Volda. Før 1790-åra hadde slikt helst vore
Namnet kom av at skulen heldt til i kyrkja, og
at undervisninga vart halden på søndagar det
spreidde og einstaka freistnader på å tileigne
seg opplysingstida si idéverd, men skipinga av
ikkje var preike. Formålet var primært vidareutdanning av omgangsskulelærarar, med
eit lokalt «Laane-Bibliothek» endra dette. Meir
kom til etter kvart. Det Sivert Aarflot dreiv
særleg vekt på «nyttige» fag. Fagkrinsen liknar
det vi kjenner som folkehøgskulepedagogikk
fram, vart eit skriftkulturelt nettverk utan
sidestykke i norske bygder på den tid.40 Truleg
og landbruksfag, men emna er rein opplysningspedagogikk.44
var det berre byar som Bergen, Trondheim og
Christiania som hadde ein liknande konsentra-
Aarflots eigen forfattarskap er omfangsrik.45 Han skreiv nokså mykje som han fekk
sjon av litterær produksjon, organisasjon og
distribusjon som det Volda hadde først på
prenta i Bergen og København, men det
upraktiske i slik utgjeving gjorde at han søkte
1800-talet.41
Det starta med eit allment tilgjengeleg
om løyve til å setje seg opp eit trykkeri. Dette
stod klart i 1809. Søknaden skisserte kva han
bibliotek i 1797, og det var eit bokmagasin i
vekst. Etter eit oversyn frå 1807 fanst det over
ville bruke det til, mellom anna til å gje ut eit
blad som skulle distribuerast mellom Bergen
1000 bøker, kart og samlingsgjenstandar av
ulikt slag. Boktalet åleine var ca. 550 i 1812;42
og Trondheim. Det var i alle fall det området
han søkte privilegium for.
19
mellom allmugen. Bladet kom ut på landsbygda og var mest innretta mot allmugen som
lesargruppe. Både innhald og form var likevel
av same slag som det norsksinna patriotar i
embetsstanden presterte. Norsk Landboeblad
20
Norsk Landboeblad tok til å kome ut i 1810, og
stod i nært forhold til Tiden som kom ut i
Christiania. Særleg årgangane frå 1808 til 1811
Aarflot heldt det gåande til 1816. Bladet fekk
framhald i fleire andre blad/aviser, slik at det
viser kva Aarflot tok utgangspunkt i då han
skulle gje form til sitt eige. Mønsteret går att i
mest samanhengande har vore avis i regionen
sidan 1810.46 Sonen Rasmus Aarflot overtok i
layout (avishovudet), sidetal (4 sider) og
format. Ein interessant skilnad mellom dei er
1817, og Ekset var framleis ein viktig formidlingsinstitusjon då Aasen voks opp to-tre
at Aarflot no og då laga illustrasjonar, til
dømes kart over Norden og teikningar av
kilometer unna.47
I ungdomsåra var det Rasmus sin son,
bumerke og runer. Sivert Aarflot var truleg
førstemann til å nytte xylografi og kart i det
Sivert Aarflot d.y., Ivar Aasen søkte selskap
med. Dei var jamaldrande. I samband med
norske avismediet.51
Også i emneval og innhald finst det klare
vitjingar til Ekset fekk Aasen innsyn i den
kunnskapen om norske språkforhold som der
parallellar til Tiden, men Aarflot kopierte ikkje
organet for den byborgarlege offentlegheita.
fanst. Denne bolken av kunnskapssamlinga si
omtalte han slik til Bergens-bispen Jakob Neu-
Alt var tillempa og innretta etter «Tarv og
Smag» i det publikum han søkte. Ulikskapen
mann: Det, som i denne Henseende kom mig mest
til Nytte, var, at jeg havde Adgang til Lensmand
kom fram i det historiske stoffet. Der Tiden
hadde lange utdrag frå Edward Gibbon:
Aarflots Bogsamling og blev velvilligen tjent med
de Bøger, som jeg ønskede.48
History of the Decline and Fall of the Roman
Empire (1788), prenta Aarflot utdrag frå Heims-
Eit viktig startgrunnlag om norske språkforhold ville han ha fått ved å lese dei to første
kringla. Mest heile 1810-årgangen har sagastoff.52 Tiden hadde også ofte lange sitatremser
årgangane av Norsk Landboeblad (1810 og 1811).
Skal ein døme etter desse årgangane på til
på latin. Slik lærdom var Aarflot utan sjansar
på, men han tok att på felt han hadde betre
saman 52 og 29 nummer, var dette bladet
typisk for aviskulturen i samtida. Konflikt-
føresetnader for å meistre. Igjen var utgangspunktet Heimskringla. I fire nummer i 1810
perspektiv var forbode (jf. sensurlova frå
1799), og kanskje er tidsskrift eller moralske
trykte han den norrøne teksten jamsides den
danske.53 For dei fleste lesarane var dette
vekeblad vel så dekkjande namn. Som dansknorsk Spectator-litteratur generelt hadde
truleg det første møtet med kongesogene.54
Truleg fanst Heimskringla eda Noregs Konga-
bladet det ideologiske utgangspunktet sitt i ein
patriotisk danningskultur.49 Patriotismen
Sögur I-II i biblioteket, slik at teksten var tilgjengeleg.55
dominerte det offentlege livet i andre del av
1700-talet, ja, langt inn på 1800-talet, og det er
Aarflots patriotiske interesse for å presentere språk til eit allmugepublikum enda ikkje
vanskeleg å seie eksakt kvar patriotismen
sluttar og nasjonalismen overtek.50
med det. I nr. 46 i 1810 stod det to mellomalderbrev frå 1338 og 1425. Til alt overmål var
Norsk Landboeblad si særstilling i norsk
pressehistorie er at det er den patriotiske
dei utstyrte med Aarflot si eiga omsetjing til
dansk og ei språkhistorisk tolking av kva
danningskulturens første litterære ankerfeste
skilnadene mellom breva botna i.56 I dei to
tre dikt, Edvard Storms «Paa Kongjens Føssilsdag» (nr. 5) og (dei lokale visene?) «Ein spellande Unggut aa ein heimkomin Grandeer» og
«Velkomst-Krands» (nr. 10). I strofe tre i den
siste er det ei språkleg utsegn som kan indineste nummera kom gamle bønerim i sunn-
kere korleis Aarflot såg på det samtidige talemålet: «Eit trifale Heimkomst Qvad, so fær paa
mørsdialekt, før Aarflot tok til å prente ordsamlingar. Frå og med nr. 48 i 1810 kom første
gammaile Norsk behaga».
Det er eit gjennomgåande drag at språk og
del av ordsamlinga til Jon Rasmusson Vassbotn; den første av allmugen som gjorde slikt.
historisk kontinuitet høyrer saman i Norsk
Landboeblad. Døma viser at Aarflot opplevde
Delen som vart prenta i Norsk Landboeblad, vart
utstyrt med eit tillegg som Aarflot hadde laga.
den språkhistoriske distansen til gammalnorsk
og mellomnorsk som overkomeleg, ikkje minst
Av uviss grunn vart serien stogga under B,
men omfanget gjorde vel sitt.57 Ordsamlinga
ved at han sjølv greidde å omsetje mellomalderbreva rimeleg godt.60 Her møttest altså
på vel 770 ord og Aarflots tillegg på 75 ord
gjekk deretter inn i Ekset-samlingane. Året
innsikter frå både lærdomskultur og allmugekultur innanfor ein forfattarskap.
etter kom slikt stoff inn på nytt i nr. 25 og 26.
Då prenta Aarflot ei ordsamling han hadde fått
I Sivert Aarflots forfattarskap hadde Ivar
Aasen ein modell for korleis det var å tilhøyre
frå L.A. Rodtwitt, prest i Lærdal: «Fortegnelse
paa Leirdalske Ord og Talemaader.»
allmugen, men samstundes ha ei kulturell
danning som greip langt inn i embetsstandens
Aarflots folkloristiske artiklar tyder på
kjennskap til Marcus Schnabels (1744–1780)
sfære.
Då Aasen i 1830-åra gjorde seg sine første
arbeid med språk og folkeminne. Schnabel er
kjend for å ha vore den første med gramma-
tankar om norsk målreising og kva kulturpolitiske verdiar som skulle fremjast, var altså
tiske arbeid om norsk språk, men han har også
late etter seg ei utgreiing om primstaven.58 I nr.
ein prosess med kulturell overføring og fornying komen langt i hans heimetrakter. Ekset-
3 i 1811 kom «Noget om Nordens Runerie» og
nr. 28–29 same året «Runebogstaver». Aarflot
institusjonen, tradisjonen frå Bjørkedalen og
haugianarmiljøet i Ørsta viser variasjons-
hadde sjølv skrive begge artiklane. I manuskriptsamlinga etter han på Ekset finst òg eit
breidda. I sum representerer dei koplingar
mellom dei tidlegare skilde kultursfærane til
lengre stykke om ringstaven.59 Dersom ikkje
Aarflot fann på å granske slikt på eiga hand, er
eliten og allmugen. Og dei utgjer eit viktig
tilskot til moderniseringa av samfunnet. Målet
det mykje truleg at idéane har kome gjennom
prestane Claus Frimann i Davik eller Hans
med denne gjennomgangen har vore å vise at
Aasens lokalmiljø tidleg på 1800-talet både
Strøm på Eiker. Aarflot hadde god kontakt
med begge to, og vi veit at desse hadde sam-
kunne gje han ei intellektuell plattform og ein
politisert kunnskapsbasis som kunne byggjast
band med Schnabel.
I både det historiske og poetiske stoffet var
ut i ein nasjonal samanheng. Ein slik samanheng hadde først oppstått i og med Grunnlova
Tiden prega av det romerske. Dei omsette delane av Gibbon vart mellom anna supplerte
i 1814. Men det må understrekast at det var det
offentlege og politiske rommet som vart (for-
med utdrag frå Æneiden av Vergil. Norsk Landboeblad supplerte på si side Heimskringla med
melt) endra i 1814, ikkje det sosiale og kulturelle. Der var det tale om kontinuitet.
bygdemålsdikting. I 1811-årgangen finst det
21
22
1814 og det nasjonalkulturelle
«snittet»
analysar av den samla effekten frå dei mange
Mangelen på større studiar av dansk-norsk
sentrale faktorane. Til desse høyrer naturrettsfilosofi og borgarrettstenking, pietistisk og
kulturhistorie i det 18. hundreåret gjer at fleire
indre samanhengar, mellom anna kultur-
rasjonalistisk reformering av kyrkje- og samfunnsliv, naturvitskaplege oppdagingar og
fenomen som kan vere felles for 1700- og 1800talet, ofte ikkje kjem fram. Forenkla sagt er det
historisk-filologisk erkjenning av det norske,
reformisme og liberalisering av samfunns-
ei følgje av årstalsfikserte inndelingar, mellom
anna å framstille 1814 som det eviggyldige
forholda, utviklinga innan skule- og utdanningsinstitusjonar, profesjonalisering og
inndelingskriterium på mest alle fagfelt.
Forfattarane av litteratur- og språkhisto-
spesialisering i dei fleste fag. Enno veit vi lite
om kva mentalitetar som utvikla seg i mot-
riske oversyn har sidan 1800-talet nytta 1814
som Det Store Skiljet, men svært lite har vore
takinga av tankegodset frå til dømes Spener,
Francke, Pufendorf, von Wolff, Addison, Hol-
gjort for å grunngje kvifor. Eit meir sjølvsagt
årstal ville vere 1770. Særkjennet ved 1770-åra
berg, Pontoppidan, Linné, Montesquieu og
Sneedorff, for å nemne nokre.62 Kva samtids-
er nemleg større litteraturproduksjon, sensuroppheving og skrivefridomslitteratur, tematisk
oppfatning og framtidsførebuing vart utleidd
av tenkinga? Korleis resonnerte allmugen i
sentrering om norske emne (til dømes i topografiske verk) og den skjønnlitterære verk-
møtet med Ludvig Holbergs Moralske Kierne
eller Introduction til Naturens og Folkerettens
semda i Det Norske Selskab. I språkhistoria er
årstalet relevant på grunn av Marcus Schna-
Kundskab (seks opplag frå 1715 til 1763) eller eit
eksemplar av Grunnlova frå 1814?
bels innleiande freistnader på å lage ein norsk
grammatikk (hardangerdialekten) og auken på
Det som på 1800-talet kunne oppnåast med
1814-snittet i det kulturelle feltet, var ein
ordsamlingar frå denne tida.
Norsk Landboeblad frå 1810 og 1811 viser
nasjonalkultur, eller rettare, inntrykket av ein
nasjonalkultur. Med ein viss rett kunne det
kontinuitet; at både språktenkinga og den
patriotiske kulturhaldninga hadde nådd fram
seiast at kulturrommet vart norsk i 1814. Det
målretta (teleologiske) i dei fleste former for
til eit nytt samfunnssjikt, og at det slett ikkje
var tilfeldig at det store namnet i norsk språk-
kulturhistorieskriving var å gjere kulturinventaret etter 1814 så særmerkt norsk og dermed
vitskap på 1800-talet var fostra i nabolaget til
Ekset. Både emna i seg sjølv, handsaminga av
eineståande som råd. Slik har det vore langt
inn i vårt hundreår.
stoffet og spreiinga av kunnskap viser det
irrelevante i å nytte ei politisk grunngjeven
Oppfatningar om allmugens manglande
forankring i danningas «doméne» – skrift-
inndeling i staden for å framheve kulturelle
likskapar og kontinuitet.61
kulturen, var svært sentrale i dei perspektiva
som vart utvikla midt på 1800-talet. Roman-
Trass i hundreårig tautrekking mellom
norske historikarar om korleis 1814-fenomenet
tiske idéar peika ut bondekulturen som viktig
råmateriale, ein basis det kunne lagast ein
skal forståast, vantar det enno utførlege
nasjonal felleskultur av.63 Føresetnaden for
denne fiksjonen var å få bondekulturen (all-
mugekulturen) til å framstå som noko opphavleg, som det eigentlege og ekte norske og i
Det ytre rammeverket for ein norsk stat var
etablert i 1814. Suvereniteten vart proklamert
hovudsak upåverka av felleseuropeisk kultur.
I samsvar med dette vart bondekultur om-
gjennom ei svært liberal grunnlov, men ein
nasjonalstat i moderne tyding kan ein ikkje
tolka og avgrensa til den munnlege kulturens
repertoar: folkeviser, stev, eventyr, ordtak,
seie at Noreg vart før mot slutten av hundreåret. Like fram til 1830-åra var landet i ein
dialektar – og analfabetisme. Det er talande for
perspektivet og traderingsforholda at religiøst
samanhengande krisetilstand. Nokre av
kjenneteikna var eksportnedgang, inflasjon,
liv og litteratur enno mykje godt er utelatne i
norske oversynsverk. Dermed er hovudtyngda
skepsis til styreforma, motsetnader mellom
konge og storting, uklar statsidentitet, mot-
av allmugens litterære kultur og skriftkulturelle praksis i eldre tid usynleg. Det er for-
setnader mellom sosiale lag og få samlande
tradisjonar.
underleg at det enno let seg gjere å omtale
allmugekulturen på 1800-talet omtrent slik
Det var særleg dei tre siste kjenneteikna
Aasen tok opp i «Om vort Skriftsprog», og dei
dåtidas embetsmenn såg han. Så seint som i
1994 var det mogleg å skrive følgjande:
var høgaktuelle i si tid. Framlegget kan ikkje
berre oppfattast som ei filologisk eller idealis-
«Bondekulturen bygde ikke på skriftkultur og
var først og fremst kjennetegnet ved muntlig-
tisk idéskisse frå ein blåøygd ungdom. Dette
programskriftet er snarare eit vitnemål om kor
het. Innholdet i livsformen, dvs. normene,
verdiene, tankemønstrene, ble overført gjen-
raffinert nytt Aasens grep om forholdet mellom stat og kultur var. Formuleringane viser at
nom tale og praksis [...] Stikkordsmessig kan
bondekulturen karakteriseres ved nærhet til og
skriftet er intimt knytt til opprettinga av den
norske staten. Ja, det er eit svar på dei mest
avhengighet av naturen.»64
Ved inngangen til 1800-talet var store delar
innlysande veikskapane ved han, nemleg den
manglande medeigarskapen. Når Aasen kopla
av den norske allmugen definitivt dregne inn i
ein endringsprosess som knapt kan omtalast
eit dialektbasert skriftspråk og borgarlege
rettar, redefinerte han det «Norge» som eliten
som anna enn ei modernisering av mentalitet
og dugleik. I den prosessen var meistring av
ville skape. Vi ønske os just et Folkesprog, et som
enhver Landsmand uden Møie kan tage Deel i; vor
skriftkulturens repertoar eit sentralt element –
kanskje det viktigaste. Slik denne folkekultu-
Statsforfatning berettiger os til dette Ønske, skriv
han i essayet. Den setninga tilhøyrer nivået for
ren til dømes ovra seg i Aasens oppvekstmiljø,
var han korkje eksotiske unntak frå elite-
allmenne interesser, ikkje særinteresser. Legitimeringa er Grunnlova, altså eksistensgrunn-
kulturen eller upåverka av innlånt kulturgods
av typen nord-europeisk protestantisme. Det
laget for både staten og statsborgarlege rettar.
Aasens skriftstykke frå 1836 står uendeleg
er òg tvilsamt om omfanget av kulturlån i
allmugekulturen var mindre her til lands enn
langt frå bondepetisjonane på 1700-talet. Her
er lite som minner om den underlegne og
elles i Europa.
«allerunderdanigste» krypinga i slike skrifter.
23
norske Sprog» (§ 47). «Alle Love udfærdiges i
det norske Sprog» (§ 81).65
Paragrafane vitnar både om nasjonalretorikk og situasjonstvang. Språkkrava ville
stengje ute svensk embetsstand og markere
24
Formuleringane hans er av eit anna slag; dei er
krav om respekt for norske interesser. Men
omdøypinga av språket var nok ikkje like
ektefødde barn av opplysnings- og statsborgarfilosofi. Det ser vi ikkje minst i måten
gjennomtenkt i alle delar, for ho grunna seg på
ei naiv tru på at staten Noreg hadde like stor
han formar essayet på. Han tek i bruk ein
klassisk sjanger, råd om framtida (deliberativ
rett til dansk språk som Danmark sjølv. Danske protestar mot namnebytet kom heller fort.
retorikk), for å presentere idéen. Skriveposisjonen hans er då heller ikkje den underlegne sin
Rasmus Rask, det store namnet i nordisk
språkvitskap, påtala det filologiske lureriet.66
ståstad, men den jamstilte statsborgaren sin.
At det var ein bondefødd forfattar i den norske
Den kjende teologen Nicolai Fredrik Severin
Grundtvig slo til med stort patos: «kalder en
periferien som stod bak, uttrykkjer ei sosial
forskyving av maktspråket: retten til å tale om
hver Ting ved sit rette Navn, thi det hører Gud
og Sandhed, det andet hører Djævelen og
fellesskapens interesser.
Denne eksklusive retten har to viktige
Løgnen til.»67 Innlegga svei nok, særleg når
slike tonegjevande personar tok så sterkt i som
sider. For det første den beskrivande, altså kven
fellesskapen omfatta, og kva han inneheldt av
dei gjorde.
Norsk språk- og identitetsdebatt i 1830-åra
interessante forhold. For det andre omfatta han
eit normerande element: Kva bør få vere felles-
starta altså i eit kulturelt skorfeste. Norskdomen kunne eliten likevel knapt skaffe fram i
skapsverdiane, og kvifor bør nettopp desse
kvalitetane gjerast til fellesverdiar? «Om vort
ei handvending sjølv. Han måtte vere norsk,
men vanta mest alt som kunne gje ein norsk
Skriftsprog» av omgangsskulelæraren Ivar
Aasen er like mykje ei didaktisk grunngjeving
identitet. Slike kjenneteikn måtte difor lånast.
Det stod om posisjonen som nasjonal herskar-
for eit nytt morsmål som det er ei lingvistisk
idébryting.
klasse, og i romantikkens tidsalder måtte
makta legitimerast språkleg og kulturelt.
Grunnlovsparagrafane viser problemet
Aasen tok fatt i. Samankoplinga av «norsk»
Vitskapleg søking etter nasjonal identitet
vart hjelpt fram med historismen. Generelt kan
språk og norsk stat gjer det klart at samfunnsrettar og statsforvaltning byggjer på «norsk»
denne forskarideologien karakteriserast gjennom synet på kollektive og historiske fenomen
språk. I Grunnlova av 17. mai stod det: «Til
Embeder i Staten maa allene udnævnes de
som eineståande, særeigne og individuelle. Det
er her vi finn synet på bøndene som berarar av
norske Borgere, som bekjende sig til den evangelisk-lutherske Religion, have svoret Consti-
nasjonal identitet. Men vi skal merkje oss at
det ikkje følgde med sosial oppvurdering av
tutionen og Kongen Troskab, og tale Landets
Sprog» (§ 93). Grunnlova frå 4. november har
den grunn. Nei, forståinga var at identiteten
kunne overførast til staten, dvs. til det sjiktet
fleire: «Alle Forestillinger om norske Sager,
saavelsom de Expeditioner, som derav skee,
som såg på seg sjølv som statens berebjelke.
Embetseliten vart nasjonal fordi han sat med
forfattes i det norske Sprog» (§ 33). «Det bør
være en ufravigelig Regel, at den umyndige
definisjonsretten til kva som var nasjonalt.
Konge gives tilstrækkelig Oplæring i det
rer til borgarskapet direkte.»69 Essayet er eit
Aasens resonnement i essayet frå 1836 kan
ikkje sjåast lausrive frå den historisk-politiske
kompakt, men solid underbygt resonnement
der Aasen nytta det han kunne om retorisk
fasen det vart utforma i. Tida frå 1814 til godt
inn i andre halvdel av 1800-talet likna ei stode
overtaling og overtyding til å vinne fram med
eit reformulert og sosialt inkluderande dan-
vi mellom anna kjenner frå etableringsfasen i
nyleg konstituerte statar i den tredje verda. Ho
ningsomgrep.
Drøftinga viser attende på opinionsforhold
kan skildrast som ein kulturpolitisk krisetilstand med ein trong til ein nasjonal samnem-
som gjekk i disfavør av prosjektet hans, og
Aasen fører til torgs innskoten mot-argumen-
nar i form av eit samlande intrastatleg identifikasjonselement som kunne oppheve dei
tasjon med sosial snert. Formålet er å gå i rette
med den spissborgarlege sjølvforståinga og
etniske, politiske, kulturelle og økonomiske
skilja. Embetseliten sat med trumfesset fordi
sjølvskrytet som omkransa denne. Kritikken til
Aasen råkar både det nye danningsomgrepet
han kontrollerte alle posisjonar som kunne
utforme ein nasjonalideologi. Det skapte
som no vann fotfeste og unnvikande manøvrar
i forhold til nasjonsomgrepet. Mellom linene
problem, etter kvart store problem, i ein stat
som lånte bondens kulturelle identitet som
anar vi påstandar om intellektuell uærlegdom.
Av og til kjem dei til overflata òg:70 Men nu
nasjonalstatleg identitet.
Som Stephen Walton har poengtert, var
høre vi om dannede og udannede «Klasser» iblandt
Folket; og her begynder Begrebet at blive noget
elitens nasjonalromantikk viktig for at Aasens
tankar og aktivitetar skulle få gjennomslag.
forvirret [...]. Sagen er den, at der er visse Stænder,
som have en særdeles Leilighed til Dannelse, men
Aasen utnytta velviljen han møtte, men han
delte ikkje elitens og nasjonalromantikkens
det er derfor ikke sagt at de virkelig ere dannede
[...]. Paa denne Maade bliver Dannelsen intet andet
oppfatningar om tilhøvet språk og stat.68 Han
let seg nok (i detaljar) påverke av både per-
end Fornemhed, altsaa det som vi her i Landet kalde
Storviis eller Stormandsviis.
sonar og idéar, men utgangspunkt så vel som
engasjement var heile tida forankra i andre
I spørsmålet om nasjonaliteten merkar han
seg ein skilnad i argumentasjonsmåten mellom
verdiar. Det kom særleg til uttrykk i skriftene
der han drøfta idéhistoriske og samfunnsmes-
Noreg og utlandet: Endelig faae vi stundom at
høre, at denne Tanke om Folkets Ættemærker (eller
sige grunnlag for målreisinga.
Det mest utførlege av desse er «Om
Nationaliteten) i Grund kun skal være en Grille
eller tom Indbildning, og at det kan være det
Dannelsen og Norskheden» frå 1857. Walton
presenterer det vel 40 sider lange kultur-
samme med hvad Viis og Maal der bruges i Landet,
naar bare Folket staar sig godt og gjør Fremgang i
filosofiske essayet som «eit skrift med ein høgt
utvikla retorikk, stramt i forma med ein klår
Klogskab og Duelighed [...]. Men at det ikke er
sandt, skulde man næsten slutte deraf, at andre
logikk det er vanskeleg å gå imot. Denne
logikken er sett inn i ei ramme der han kunne
Folk ikke pleie at tænke saaledes; de klogeste og
meest anseede Folk pleie derimod at holde fast paa
få størst mogeleg slagkraft, d.v.s. han appelle-
sine gamle Ættemærker og at ansee dem som
25
26
Landets og Folkets Ære, som man ikke for nogen
stortingsopposisjonen. Kring midten av
Priis kan afstaae.
Aasens uro over språkbruk og tenking i
hundreåret var denne kretsen ein elite som
hadde nådd toppen av det som kunne vinnast
samtida var timeleg. Det var gode grunnar til å
reagere. Stoda i 1850-åra hadde utvikla seg i
av indrepolitisk makt, men som samstundes
hadde utvikla påtakelege veikskapar på andre
Aasens disfavør. Appellane fekk ingen verknad. Tvert om: det vart full avvising og ny
område.
I Et regime foran undergangen (1945/1990)
skepsis til Aasen og målreisingsprosjektet.
Noko kan forklarast ved at han i 1850-åra
analyserer Jens Arup Seip nokre av dei meir
sentrale personane, men også tenkinga som
hadde gjeve klarare meldingar enn før om kva
han ville med det nye skriftspråket. Då Vinje
prega miljøet kring dei, frå midten av hundreåret og utetter. Han får klart fram at den all-
kom med Dølen frå 1858, vart det heilt klart.
«Minningar fraa Maalstriden um Hausten
mennkulturelle interessa som hadde karakterisert denne eliten i 1830- og 1840-åra, var
1858» (Dølen 1859) skreiv Aasen på landsmål.
Samanlikna med tidlegare skrifter var både
slokna. Danning og intellektuell spenst var
erstatta av sosial sjølvinnkapsling og ferniss av
språk, målgruppe og haldningar endra.
Stephen Walton kallar stykket ein overgang
danning («ikke engang kan læse en Bog i et
fremmed Sprog»). På den andre sida var
«frå forsvar til åtak i Aasens målstrev».71
Parodien «Brev om Kulturen» (Dølen 1859)
patriotismen og medborgarånda til 1814generasjonen skifta ut med «respektabilitet» og
under psevdonymet Ohle Ohltzén Scharfvebagchen (Skarvebakken) er rein uthenging av
«juristeri». «En tendens til å se bort fra det
hensiktsmessige og moralsk rette, og hen til
det dannings- og kunnskapsnivået Aasen
meinte å finne hos motstandarane.72
det lovlig riktige,» skriv Seip.73 Dei juridiske
overgrepa mot thranittane i 1855 indikerer at
Fleire forklarande moment er å finne i ei
markert konservativ dreiing som råka det
det ikkje primært var emne eller handlingar
som vart kritisk gjennomtenkte, men kven, og
kulturelle og politiske livet i 1850-åra. Inntrykket frå den franske februar-revolusjonen i 1848
kva forankring vedkomande hadde som hevda
synspunkta: «Det gamle skille mellom fornuft
og den heimlege Thrane-rørsla (1848–1851)
hadde gjort sitt til ei slik konsolideringshald-
og ufornuft ble gjort til et skille mellom dannelse og folkelighet,» skriv Seip, «og ‘den
ning. Den aggressive og konservative Intelligents-Kredsen hadde vorte samfunnets reelle
opplyste mening’ motsatt ‘det lavere folkeinstinkt’ ble den moralske grunnvoll for
makthavarar, og framleis sat antipatiane frå
1830- og 1840-åra i. Dei verkeleg foraktelege
regjeringen.»74
Opplysning og argumentasjon til eit
der i garden var «1814-patriotane» i eigne
rekkjer og stortingsbøndene mellom dei
borgarskap med slike haldningar gagna lite.
Truleg innsåg Aasen det. I 1860-åra vart det
«andre». Slikt gav immunitet mot Aasens
resonnement, som både var 1814-patriotisk og
færre offentlege innkast frå hans side. Fortalen
i Norsk Grammatikk (1864) er nærast ein akade-
i tråd med stats- og borgarrettslege idéar i
misk sluttsekvens.
Samanfatning
I motsetnad til språkdebattantane i embetsborgarskapet trekte Ivar Aasen inn ein vertikal
eller demokratisk dimensjon i sine resonnement om stat, nasjon, danning og språk. Han
hevda til dømes konsekvent fleirtalsprinsippet
(talemålet) og samtidsaspektet (faktisk bruk)
som norm for det språkvitskaplege arbeidet.
Det var langt frå sjølvsagt i nasjonalromantikkens og historismens tidsalder.75
I Aasens argumentasjon går det tydeleg
fram at den grunnlovsfunderte staten frå 1814
medførte eit irreversibelt tidsskilje; eit skilje
som kravde gjennomslag for andre verdiar,
perspektiv og handlingar enn dei som var
kjende frå eineveldet. Grunnlova var ein «ny
giv» – ein ny dagsorden, og i Aasens skrifter
kan vi lese ut det nye både som retning, livskjensle og program.
Statens «vel» vedkom Aasen, det er det
ikkje tvil om, men dette var like mykje eit
spørsmål om borgarlege rettar omfatta alle
statens borgarar som det galdt statens internasjonale renommé. Slik han framstilte forholdet
mellom det horisontale planet (nasjonsbygging
og kulturell fellesskap) og det vertikale (deltakarrett og kulturelt likeverd), førte han inn
andre premissar for eit nytt norsk skriftspråk
enn det som hadde vore vanleg ved utviklinga
av europeiske nasjonalspråk. Ordvalørane
viser medvit om dei sosiale og kulturelle
rettane som følgjer av folkesuverenitetsprinsippet og at det var allmugen som var berarar
av norsk språk. Det var først og fremst samtida
og det språklege mangfaldet som gav rammer
for tenkinga, ikkje norrøn stordomstid og den
«beste» dialekten.
Argumentasjonen i «Om vort Skriftsprog»
viser korleis Aasen spelte opp mot nye tendensar i tida. Han beint fram føreset dei som
utgangspunkt for å reise eit nytt skriftspråk.
Stykket er knytt til både samtida (særleg innhaldet) og tradisjonar frå 1700-talet (retorisk
form). Borgarlege rettar og fridomar – både dei
formelle, dei som var nedfelte i Grunnlova, og
dei meir generelle, som høve til offentleg deltaking for alle samfunnslag – verkar inn på
både form og innhald.
Allmennytten, til dømes folkespråkets
praktiske og pedagogiske nytteverdi, synest å
ha vore ei drivkraft hos den tidlegare omgangsskulelæraren. Tanken var ikkje ny; han
hadde vore framme før i Aasens nærmiljø. I
Ekset-biblioteket fanst eit skrift som nettopp
drøfta slike forhold –Tanker over Almueskolevæsenet av Peter Olaus Strømme (1775–1859)
frå Ørskog:
«Hvad de nærværende Almueskoler
angaar, da (..) lærer Ungdommen i disse Skoler
at læse, men ikke at tænke, ikke at forstaa hvad
de læser; de lære ikke at forstaa Bogsproget, og
har altsaa ikke mere Nytte af sin Læsning, end
mangen Ustuderet der vel kan læse Latiin,
men forstaar forresten intet af det latinske
Sprog. At den Sætning er riktig, at Almuen
ikke lærer i Skolen at forstaa det danske eller
Bogsproget, merkes blandt andet deraf, at naar
en Forordning eller deslige bliver oplæst for
dem paa Kirkebakken, spørge de strax hvorom
den handlede, ret ligesom de ikke havde hørt
den; men fortæller man dem Indholden af det
Oplæste i Egnens Bondesprog, saa forstaa de
strax – et Beviis for at det ikke er naturlig
Forstand som fatte dem, men blot Mangel paa
Sprogkundskab; og dette har de onde Følger,
at de ligesaa lidet forstaa en Prædiken eller
hvad de læse i en Bog, ej heller kan de (af
samme Aarsag) udtrykke sine tanker skriftlig,
endskiønt der gives mange som kan godt
skrive.»
Truleg hadde Aasen sett dette skriftet, for
det har vore i manuskriptsamlinga på Ekset
27
Aasens metodiske grep, prinsippet med å
forme eit skriftspråk på bakgrunn av mange
dialektar i staden for å skriftfeste berre ei
talemålsform, braut med prinsippa for svensk
og dansk. Som kjent oppstod desse skrift28
sidan 1816.76 I grunngjevingane for landsmålet
språka med utgangspunkt i «danna» sentrumsspråk; dei var først og fremst utvikla av
synest slike omsyn å ha ein særleg framskoten
plass. Det var nettopp opplysningstenking av
sentralforvaltningane i Stockholm og København.77 Det markerte Aasen retorisk med nem-
dette slaget som underklasseintellektuelle av
Aasens og Strømmes type knytte seg til utetter
ningar som Dansk eller Kjøbenhavnsk Tale og
Skrift og den Kjøbenhavnske Dialect i staden for
1800-talet. Vi finn ho i skriftene til Peder
Fylling, Ole Vig og Anders Reitan, ho prega
vanlege uttrykk som «Dansk» eller «Dansk
Sprog». Her kjem den sosiale og geografiske
aviser/tidsskrift som Budstikken og Folkevennen, og ho var det intellektuelle eksistens-
dimensjonen ved Aasens språknormering og
nasjonsbygging inn: Einevaldsstatane var
grunnlaget for Det Kongelige Selskab for
Norges Vel og Det Kongelige Norske Viden-
sentralistisk oppbygde. Det var her monarkane
hadde sterkast støtte, og det var her embets-
skabers Selskab. Det var særleg her at den
intellektuelle arven frå opplysningspionerane
verk og forvaltning vart utbygd. Det vart difor
frå statens sentrum at normene for god og
på 1700-talet fekk framhald.
Om Aasen var aldri så engasjert i den
dårleg språkbruk gjekk ut. Normspørsmål vart
m.a.o. avgjorde der makta og embetsverket var
språkleg-kulturelle stoda til samfunnets
uprivilegerte, var han ikkje blind for statens
konsentrert – i rikets sentrum. For Aasen var
det på ingen måte gitt at dette skulle kopierast
eksistensvilkår. Det viser opningssekvensen i
«Om vort Skriftsprog» frå 1836: Efterat vort
i Noreg etter 1814.
Ulikskapen mellom dei to måtane å drive
Fædreneland atter er blevet hvad det engang var,
nemlig frit og selvstendigt, maa det være os magt-
språkplanlegging på er ikkje berre eit spørsmål
om før og etter ideala frå den franske revolu-
paaliggende at bruge et selvstendig og nationalt
Sprog, eftersom dette er en Nations fornemste
sjonen. Han kan også forklarast med vitskaplege nyvinningar. Språkvitskapen stod på eit
Kjendemerke. Dette peiker i to leier. For det
første viser Aasen til indre forhold, at Noreg
heilt anna trinn først på 1800-talet enn då
svensk og dansk vart normerte på 1600- og
no hadde stat, men at den kulturelle fellesskapen vanta samlande ingrediensar før til-
1700-talet. Aasens eigen danningsveg tilseier at
han hadde skaffa seg språkinnsikter som gav
høvet mellom dei indre og ytre forholda var
likeverdige. For det andre viser han at det
høve til å velje ein annan framgangsmåte enn
den som var nytta ved normeringa av dansk.
heller ikkje var likeverd mellom Noreg og
andre nasjonalstatar. Politisk sjølvstende vart
Aasen kunne for det første ta utgangspunkt
i Hallagers ordsamling og andre som han
gjerne markert språkleg. Det var ikkje noko
nytt på 1800-talet, men vanleg lenge før rom-
kjende til frå Ekset-biblioteket. Desse kunne
han kombinere med universalgrammatikkens
antikken. Han trong ikkje sjå lenger enn til
Sverige og Danmark for stadfesting. Noreg
språksyn. Dette kjende han frå skulegrammatikkane til N. Lang Nissen og Mauritz Hansen.
skilde seg negativt ut ved å unnlate å gjere det
same. Det kan vi kalle den nasjonale sida ved
Han kjende òg til Rasks vitskaplege arbeid
med islandsk. Aasen kunne såleis gjere sine
språkspørsmålet.
dialektsamanlikningar ut frå idéen om at det
fanst allmenne reglar som var felles for alle
1700-talet, som òg vart forsterka med trus-
språk, og som einskildspråk (mellom anna
norske dialektar og islandsk) i varierande grad
fridom, sensurfritak, prente- og organisasjonsfridom, var viktig også for Aasen.
var døme på.
For det andre var denne system- eller
Det nasjonale språkspørsmålet i 1830-åra
stilte seg noko annleis for ein bondesolidari-
slektskapstenkinga på full frammarsj på 1800talet. Ho var innarbeidd i fleire vitskapar, til
sert intellektuell som Aasen enn for embetsborgarskapets språkresonnørar. Det har
dømes i botanikk. Aasen hadde klassifisert
plantar etter Linnés system, og han var vél
samanheng med kor lite viljug eliten var til å
utvide dei borgarrettane som var vunne under
kjend med perspektivet frå det fagområdet.
Han tok då òg i bruk eit botanisk bilete for å få
eineveldet, og som stod så sterkt på Eidsvoll i
1814. Likskapsideala veik for elitesynspunkt,
fram kvifor svensk språk låg det norske nærare
enn dansk: Skulde vi synde i et af To, saa var det
og desse vart igjen kopla til klasseinteresser.
Det var ikkje nok å vere danna som individ,
tilgiveligere at hælde til det Svenske end det Danske. Dette godtgjøres ved Landenes Beliggenhed,
slik Aasen var. Nei, for å nå fram måtte ein
tilhøyre eit «danna samfunnssjikt». Aasens
ved Folkesprogenes Lighed. En saadan Omstændighed var ingen Unationalitet, ingen Amalgamasjon
politisk-filologiske mål kunne ikkje vere
identisk med slike verdiar. At han ikkje gjekk
[...] det var den naturlige Lighed mellem to Væxter
af samme Frø.78
inn for dei same kulturverdiar som eliten, er
ikkje det same som at han neglisjerte andre
Aasens filologiske innsikter, det at han
visste at det fanst eit norsk språk som kvar
verdiar enn dei «bondske» (bygdekultur), slik
det har vore hevda. Aasen sette også kvalitet-
dialekt eksemplifiserte, vart sameinte med
demokratiske synsmåtar som at folkefleirtalets
ane i elitekulturen høgt, men han ville ikkje la
dei vere einerådande. Grunnlova skapte eit
rett og tarv må takast omsyn til i språkplanlegginga. Dermed kunne politiske omsyn og
nytt grunnlag for innanlandsk tenking om stat,
nasjon, folk, kultur og språk. I konkretiseringa
språklege føresetnader syast ihop med tidsmessig aktualitet. «Om vort Skriftsprog» er då
måtte både nasjon og skriftspråk få ei anna og
breiare sosial referanseramme enn det som
også eit (rett nok lenge upublisert) svar til
språkdebatten i 1830-åra, og han kommenterer
hadde vore vanleg. Ein viktig skilnad var at
tenkinga vart utført av ein frå eit anna sam-
indirekte P.A. Munch og Henrik Wergelands
synspunkt. Likevel må det understrekast at
funnssjikt enn dei som elles stelte med lærdomsområdet språk. Den politiske overtydin-
Aasen òg står i ein tradisjon. I fundamentet for
hans målreising inngår dei fleste sidene ved
ga og Aasens særprega danning gjorde sitt til
at det var ein lærdomskultur, men ein sosialt
europeisk skriftkultur frå renessansen og fram
til hans eiga samtid. Utviklinga i Danmark på
omformulert lærdomskultur, som kom fram
med landsmålet.
1700-talet viste at nasjonalfilologi kunne samordnast med naturrettslege prinsipp. Dette
progressive elementet i borgarleggjeringa på
29
30
Notar
4
Samantenking av fleire forhold går att i dei fleste
Denne artikkelen bør samanhaldast med artikkelen «Ein europear så god som nokon?» i Syn
stykka som skal grunngje målreisinga, jf. Om
og Segn 1/1996. Nokre av emna, særleg det
som går på meir allmenne, internasjonale
Ivar Aasen med innleiding av Stephen J. Walton,
grunnlaget for norsk målreising. Seks artiklar av
Voss 1984.
forhold, er betre utdjupa der.
Eg vil gjerne få takke Ove Langlo og Geir
5
Hjorthol, Høgskulen i Volda, for nyttig diskusjon, gjennomsyn og korrigeringar. Takk også
6
Alle sitata er henta frå Ivar Aasen: «Om vort
Skriftsprog», i Skrifter II, Oslo 1926, s. 47ff.
Eg vil understreke at det ikkje er mi oppfatning
at landsmålet/nynorsken og nasjonalromantik-
til Ottar Grepstad som ved fleire høve har gått
gjennom manuskriptet.
ken ikkje har noko med kvarandre å gjere, for
det er innlysande at det ligg gjensidige påverknader her. Poenget er at nasjonalromantikken
0
Det er ikkje sjølvsagt at nynorsk alltid høyrer
korkje kan forklare kvifor landsmålet oppstod
saman med munnleg kultur (folkeviser, stev-
eller fekk den utforminga det fekk. Når ein jam-
tradisjon og eventyr), materiell folkekultur
fører med språkstoda elles i Europa på 1700-,
(bunader, hardingfeler og treskurd) eller mot-
1800- og 1900-talet er det freistande å hevde at
kulturelle rørsler (ungdomslag, fråhaldssak og
det nok ville ha kome likevel. Frå min synsstad
bedehus). Det var særlege historiske forhold
er det først og fremst dei kulturpolitiske argu-
som i si tid førte elementa saman, og det er ikkje
menta i striden om landsmålet sist på 1800-talet
like sikkert at grunnlaget for samkøyring er til
og inn i vårt hundreår som er nasjonalroman-
stades på same vis i dag eller i morgon som for
100 år sidan.
1
tiske.
7
«At skriftkulturen har bragt civilisationen store
ane att i forhold som maktfordeling, ytrings- og
fremskridt, vil vel ingen benægte. Uden den
trykkefridom, vektlegging av naturleg gjevne
havde vi formentlig endnu levet i en stenalder-
menneskerettar og ei fornuftig og vitskapleg
kultur. Skriften har muliggjort, at vi kan have en
styring av samfunnsutviklinga for å sikre størst
enorm viden uden at behøve at kunne huske
den, for den har samtidig forsynet os med over-
2
3
I politisk argumentasjon viser opplysningsidé-
nytte for alle.
8
Aasen var ingen naiv skribent. Snarare kan vi
skuelige metoder til at bringe orden i denne
tale om ei form for regissert naivisme. Han
viden,» Jan Lindhardt: Tale og skrift. To kulturer,
sleppte ingen ting frå seg som ikkje ville gagne
København 1989, s. 76f.
han sjølv eller saka. T.d. let han ikkje dei mest
Ingrid Marcussen: «Kunne Jeppe på Bjerget læse
kritiske skriftene publisere. Dei kom først for
og skrive? Læse- og skriveferdighed i dansk og
dagen etter at han var død. Andre stader kan det
internationalt historisk perspektiv», i Den jyske
vere grunn til å ha Aasen mistenkt for under-
historiker, 62-63, Århus 1993, s. 38.
driving. Dei årlege oversyna over kva han hadde
Ivar Aasen: «Fortalen til Grammatiken», i Skrifter
lese av litteratur tidleg i livet, seier truleg for lite
II, Oslo 1926, s. 158f.
om kva han reelt hadde sett gjennom eller lese.
Trass alt hadde han nær dagleg tilgjenge til tre
bibliotek i fleire år før 1840. Eit døme på slik
underdriving er forholdet mellom utsegna «Jeg
til andre verk av same type.
erindrer engang at have seet Hallagers norske
13 Alv Teig: Barn – samfunn, Oslo 1985, s. 73.
Ordsamlinger» (i sjølvbiografien til Neumann i
14 Nynorsken spelar same rolle som heimebrent i
1841, Ivar Aasen: Skrifter I, Oslo 1926, s. 13) og
jamføring med konjakk, vadmål med blådress,
påskrifta «Nogle vexters navne paa latinsk,
vassgraut med entrecôte, Sputnik med Mozart
dansk og norsk, udskrevet af H. Strøms Beskr.
osb.
over Søndmør, og nogle af L. Halagers norske
9
klusjonane deira ikkje skulle ha overføringsverdi
15 «A controversy that was to give generations of
ordsamling. I aaret 1832 af Iver Aasen». Jf. Ivar
Norwegians opportunities for the expression of
Myklebust: Frå Pontoppidan til Ivar Aasen,
aggression in venomous debate and hateful
Trondheim 1973, s. 96.
polemics (...) The search for identitity and self-
Jens Arup Seip: «Teorien om det opinionsstyrte
pride led back to the saga era of Norwegian
enevelde», i Politisk ideologi. Tre lærestykker, Oslo
glory and power and to a search for a language
1988, s. 60ff.
nearer to that in use in those days and a different
10 Frå 16 kring år 1800 til 31 hundre år seinare. Jf.
from the official Dano-Norwegian. In addition
Karl W. Deutsch: «The trend of european
the romantic movement of those days glorified
Nationalism – the Language Aspect», American
nature, the bucolic, and the rustic» Christen T.
Political Science Review, vol. 36, 1942.
Jonassen: Value Systems and Personality in a
11 Når norske kulturkritikarar påtek seg å saumfare myten Aasen, er det mest utan unntak
norskdomsrørslas helt og heilagmenne som
påkallar kritisk interesse. Jf. Jostein Gripsruds
gjennomgang av myteskaparen Hovden i
Folkeopplysningas dialektikk, Oslo 1990, s. 41ff.
Jørgen Haugan: «Den nasjonale myte og
språket», i 400-årsnatten. Norsk selvforståelse ved
en korsvei, Oslo 1991, trekkjer i same lei. Det
Western Civilisation: Norwegians in Europe and
America, Ohio State University Press, Columbus
1984, s. 209.
16 Til dømes at røyndomsoppfatninga er intellektuelt forankra.
17 Hjalmar Hegge: «Filosofi og filosofer», i Semmingsen m.fl. (red.) Norges kulturhistorie, band 5,
Oslo 1984, s. 260.
18 Ingrid Marcussen: «Kunne Jeppe på Bjerget læse
undrar meg kvifor kritisk saumfaring av den
og skrive? Læse- og skriveferdighed i dansk og
langt meir utbreidde myten om Aasen som
internationalt historisk perspektiv», i Den jyske
kulturkverulant og undergravar av danning og
sivilisasjon stort sett er fråverande. Det kan i alle
historiker, 62-63, Århus 1993, s. 39.
19 Forfattarskapen til Strøm er ein av dei større frå
fall ikkje vere skort på tekstdøme som fører til
1700-talet, og mest alt tilhøyrer opplysnings-
slik ubalanse.
litteraturen. Sjå Arne Apelseth: Hans Strøm
12 Eg viser til Atle Kittang, Per Meldahl og Hans H.
Skei: Om litteraturhistorieskriving, Øvre Ervik
1983, for meir prinsipielle og empiribaserte
(1726-1797). Ein kommentert bibliografi. Forskingsrapport nr. 2, Volda 1995.
20 Strøm var kanskje også involvert i Knud Leems
synspunkt både på denne sjangeren spesielt og
arbeid. Det er mogeleg at han sende språkleg
oversynsverk generelt. Eg kan ikkje sjå at kon-
tilfang til Leem og Pontoppidan på same vis som
31
32
han teikna sjøorm til den siste. Den velkjende
teikninga av sjøormen finn vi i Erich Pontoppidan: Det første Forsøg til Norges naturlige Historie,
bd. II, København 1753, s. 318. Hans Strøm stod
føre den øvste, medan teiknaren på Hans Egedes
ferd til Grønland laga den nedste.
21 Arne Apelseth: Hans Strøm (1726-1797). Ein
kommentert bibliografi. Forskingsrapport nr. 2,
Volda 1995, s. 51ff.
22 Maurits Aarflot: Sivert Aarflot og hans samtid,
Volda 1951, s. 84ff.
23 Sjå oversyna i Jostein Fet: «Far etter menneske.
Gunnar Olsson og Hilde Gunnarsdotter Dravlaus», i Voldaminne, Volda 1982; Ivar Myklebust:
Frå Pontoppidan til Ivar Aasen, Trondheim 1973;
og Maurits Aarflot: Sivert Aarflot og hans samtid,
Volda 1951.
24 Francis Bull: Fra Holberg til Nordahl Brun. Studier
til norsk aandshistorie, Kristiania 1916, s. 60ff.
25 Rasmus J. Wasbotn: Tids-Register, Volda 1916,
oppattrykt 1980. Slektskrønikene frå Bjørkedalen
er samla i Tre ættebøker frå Bjørkedalen, Volda
1983.
26 Ei samanfatning av den eldste kjende skrivinga i
Bjørkedalen finst i Jostein Fet: «Friarferda til
Gjøtland», Maal og Minne 3-4 1993, s. 149ff.
Ein jamførande artikkel er Audun Dybdahl:
«Annaler fra Rissa», i Gulbrand Alhaug,
Volda 1951, s. 108.
30 Sjur Halkjelsvik: «Ærede Forsamling», i Voldaminne 1987, Volda 1987, s. 25f.
31 Jostein Nerbøvik: «Overgangen til lokalt sjølvstyre i Volda», Voldaminne 1987, Volda 1987, s.
12ff.
32 Kjell Skorgevik: «Sandstormen». Trekk fra det
religiøse liv på Sunnmøre i åra 1880-1900. Hovedoppgave i kristendomskunnskap, Univ. i Oslo
1974. Jf. òg Reidun Høydal: Periferiens nasjonsbyggjarar. Vestlandslæraren og Volda lærarskule
1895-1920, Oslo 1995, s. 39ff.
33 Atle Døssland: Med lengt mot havet. Fylkeshistorie
for Møre og Romsdal 1. 1671-1835, Oslo 1990, s.
492f.
34 Pål Strandbakken: «Hans Nielsen Hauge og
kapitalismens ånd», i Sosiologi idag 2/1995, s. 44.
35 Inge Krokanns hamskifteteori fokuserer mest på
endringa i produksjons- og omsetjingsforhold i
innlandet. Jf. Inge Krokann: Det store hamskiftet i
bondesamfunnet (2. utg.), Oslo 1976.
36 Johs Buset: «Forklåringsstrid på Sunnmøre,
serleg i Ørsta og Volda», i Tidsskrift for Sunnmøre
historiske lag 1946-47, Ålesund 1947, s. 89ff.
37 Stephen J. Walton: Ivar Aasens nedre halvdel, Oslo
1991, s. 254ff.
38 Ifølgje Ivar Myklebust debuterte Aasen med «En
Kristoffer Kruken og Helge Salvesen (red.):
Gudfryktig Sjæls Bøn» (1825) (Ivar Myklebust:
Heidersskrift til Nils Hallan på 65-årsdagen 13.
Frå Pontoppidan til Ivar Aasen, Trondheim 1973, s.
desember 1991, Oslo 1991.
96).
27 Gustav Indrebø: Nokre eldre vestnorske bygdemålsskrifter, Bergen 1933, s. 37.
28 Han var med som den anonyme, «en bonde av
39 Willy Dahl: Norges litteratur 1, Oslo 1981, s. 46.
40 Med publiseringsverksemda, særleg frå 1807 og
utetter – portofridom, trykkeri, avis, bøker,
storthings-deputationen», ved kroninga av Carl
viser, artiklar, ABC-bøker – kom det til bygda
Johan i Trondheim i 1818. Bjørkedal er nr. 23 på
ein heil infrastruktur for det trykte ordet. Med
høgre side på eit bilete lengst framme i Carl W.
Sogneselskabet vart det etablert eit forum for det
Schnitler: Slægten fra 1814, Kra. 1911.
talte ordet. Dermed er det også sagt at det struk-
turelle grunnlaget for det ein plar kalle ei
borgarleg offentlegheit (borgarleg ålmente) også
46 Rasmus Aarflot (1792–1845) heldt fram med
Ugebladet (1817-19), Den lille Maanedsavis (1820-
var utvikla. Frå om lag 1810, altså fire år før
23) og Landboeavisen (1833-44), jf. Halkild Niel-
Grunnlova og 27 år før formannskapslovene,
sen: Skolestell og folkeopplysningsarbeid i bygdene i
fanst det eit regionalt forum for offentleg
resonnement og ein lokal øvingsarena for
politisk verksemd. Her finn vi kanskje ei forklaring på kvifor eit så lite samfunn som Volda
heldt seg med «eigne» stortingspolitikarar
gjennom heile 1800-talet.
41 Ekset-institusjonen kjem godt ut av dei fleste
Bergens stift 1800-1850, Oslo 1953, s. 440.
47 Arne Apelseth: «Den ‘fornuftige’ patriotismen.
Om kulturell overføring og tileigning kring år
1800», i Voldaminne 1991, Volda 1991.
48 Ivar Aasen: Selvbiografi, i Skrifter I, Oslo 1926,
s. 10.
49 Spectator (tilskodar) var namnet på eit blad som
samanlikningar som gjeld skriftkultur tidleg på
kom ut i London tidleg på 1700-talet. Forma var
1800-talet. I 1814 fanst det seks trykkeri i Noreg.
vurderande og diskuterande. Publikasjonar som
Tre låg i Christiania, medan Bergen, Trondheim
likna dette kallar ein gjerne spectator-litteratur.
og Volda hadde eit kvar. Bokomsetjinga frå
I København kom Den Patriotiske Tilskuer ut
Ekset kan jamførast med at det i 1820-åra var fire
1761–63. Den litterære forma i dette bladet var
bokhandlar i Bergen, to i Christiania og ein kvar
ein viktig modell då Hans Strøm gav ut tobands-
i Trondheim og Drammen. Talet på trykte skrif-
verket Tilskueren paa Landet I-II (1775). Han gav
ter, 134 mellom 1809 og 1817, i snitt 17 pr. år, og
eitt eksemplar til kvar skulekrins, og bøkene
der mest alt var originalproduksjon, kan saman-
sirkulerte mellom omgangsskulelærarane til
haldast med landsgjennomsnittet pr. år 1814–
1848. Dette var 83, og mykje var omsetjingar. Sjå
langt ut på 1800-talet.
50 Det finst ikkje vasstette kriterium for å avgjere
elles Kjell Ivar Vannebo: En nasjon av skriveføre,
dette, og eg har vanskeleg for å følgje dei skrå-
Oslo 1984, s. 38ff. og Jostein Fet: «Sivert Aarflot
sikre synspunkta til Kåre Lunden og Anton
og Norsk Landboeblad 1810-1816», i Lokalpressa i
Fjeldstad på dette punktet. Jf. debatten dei imel-
eldre og nyare tid, Volda 1985, s. 34.
42 Johan Leif Olaisen: Volda Folkebibliotek 1797-1900,
1978, s. 78.
43 I 1844, då Ekset-biblioteket brann, fanst det om
lom i Syn og Segn 3/1989, 2/1990, 1/1991 og 1/
1992.
51 Halfdan Arneberg: «Et boktrykkeri på landsbygda», i Fra sortekunst til samfunnsfaktor, Oslo
lag 1000 band, jf. Halkild Nielsen: Skolestell og
1982, s. 46ff. Jf. òg Maurits Aarflot: Sivert Aarflot
folkeopplysningsarbeid i bygdene i Bergens stift
og hans samtid, Volda 1951, s. 42ff.
1800-1850, Oslo 1953, s. 441.
44 Sjå Aarflots eigen omtale i Norsk Landboeblad
1815, s. 50-56.
45 Det er diverre ingen som enno har laga oversyn
52 Norsk Landboeblad 1810:2-46.
53 NL 1810: 9, 12, 25 og 26.
54 Jostein Fet hevdar med referanse til bokskifta på
Sunnmøre at Sivert Aarflots utdrag frå Heims-
over dette. Det som er oppført i bibliografiar tel
kringla var det første møtet med dei norske
berre ein brøkdel av Aarflots samla skriftlege
kongesogene for dei fleste lesarane, jf. Jostein
produksjon.
Fet: «Sivert Aarflot og Norsk Landboeblad 1810-
33
34
1816», i Lokalpressa i eldre og nyare tid, Volda
kulturen. Det ville ha vore interessant å få
1985, s. 18.
kvantifisert innslaget frå europeisk litteratur,
55 Sorenskrivar G.P.Blom (1825) hadde òg lagt
kunst og filosofi i bykulturen. Rimelegvis må det
merke til at biblioteket inneheldt islandsk og
også fastsetjast minimumsverdiar (talfesta over-
vitskapleg litteratur, jf. Halkild Nielsen: Skolestell
syn) som skal innverke på alle epokenemningar
og folkeopplysningsarbeid i bygdene i Bergens stift
og tidskarakteristikkar, slike som m.a. dei
1800-1850, Oslo 1953, s. 440.
nasjonale oversynsverka er så rike på. Faren er
56 Jostein Fet: «Sivert Aarflot og Norsk Landboe-
sjølvsagt at talet på mogelege «knaggar» ville bli
blad 1810-1816», i Lokalpressa i eldre og nyare tid,
så dramatisk redusert at heile framstillinga løy-
Volda 1985, s. 19.
ser seg opp i sine einskilde delar. Det er nemleg
57 «Dersom Aarflot hadde halde fram med prent-
svært sjeldan at den allmenne oppslutninga er
ingane, kunne det kanskje ha vorte ei ord-
stor om nye kultureksperiment eller kulturtiltak.
samling på mellom to og tre tusen ord» (Oddvar
Det gjeld både for sentrum (t.d. København,
Nes: «Ei sunnmørsk ordsamling», Tidsskrift for
Oslo) og for periferien (t.d. Volda). Spørsmålet
Sunnmøre historiske lag, Ålesund 1978, s. 25).
er heller om dette tiltaket vart modell for seinare
Ordsamlingane til Vassbotn og Rodtwitt kan ha
utvikling og organisering, og såleis kan sjåast
kome i stand etter oppmoding frå den danske
som ein epokeinnleiar. Det meiner eg at Ekset
ordbokkommisjonen frå 1809 (Nes s. 24), men
var, og då særleg for utviklinga av ei nynorsk
dei uttrykkjer også ein langtidstendens som går
offentlegheit frå 1850 og utetter. Aasen hadde i
attende til innsamlinga i 1743. Både Hans Strøm
alle fall god greie på kva Ekset var verd som
og fleire kring han hadde stelt med slikt, og det
kan vél tenkjast at Vassbotn og Aarflot hadde
fått tilskuv derifrå.
58 Reidar Djupedal og H.C. Broholm: «Marcus
Schnabel og Bronzealderfundet fra Grevensvænge», i Aarbøger for Nordisk Oldkyndighed og
Historie, København 1952, s. 38.
59 Sivert Aarflot: Runetrolldom og ringstav, Volda
1949.
60 Jostein Fet: «Sivert Aarflot og Norsk Landboe-
modell.
62 Desse namna er like sentrale for studiet av åndslivet sist på 1700-talet og først på 1800-talet som
det Grundtvig, Marx, Darwin, Freud, Brandes
o.a. er det for siste del av 1800-talet og på 1900talet.
63 Jamfør P.A. Munchs språkpolitiske utspel
«Norsk Sprogreformation» i Vidar (1832). Han
lanserte tanken om å styrkje kjennskapen til
norrønt og «saa rendyrke en Almuedialekt.» Om
blad 1810-1816», i Lokalpressa i eldre og nyare tid,
noko skal kallast nasjonalromantisk filologi, ja,
Volda 1985, s.19.
då må det vere dette framlegget og ikkje det
61 I tilfelle det trengst ei revidert/omskriven norsk
kulturhistorie burde ein, for å vere konsekvent,
krevje talmateriale for alle former for kulturell og
politisk organisering i Noreg, dersom det skal
vere kriteriet for inndelingar. Kravet må rettast
uavkorta til både sentrumskulturen og periferi-
Aasen ville fram til.
64 Bjarne Hodne: En norsk nasjonalkultur. En
kulturpolitisk oversikt, Oslo 1994, s. 42.
65 Sitata frå Grunnlova er frå Finn Erik Vinje: Et
språk i utvikling, Oslo 1978, s. 78.
66 Rasmus Rask: «Om Benævnelsen norsk Sprog
(..)», i Nyeste Skilderie af København, nr. 19, 1828.
67 Referert i Jakob Skauge: «Nemningene bokmål
og riksmål» (1969), oppattprenta i Lars S. Vikør/
Geirr Wiggen (red.): Språklig samling på folkemåls
grunn. Artikler frå bladet Språklig Samling, Oslo
1979, s. 33.
68 Stephen J. Walton står bak dei grundigaste
Hungrvekja av Jan Prahl. Ingen av dei viste særleg omsut for majoriteten av språkbrukarane.
Volda 1951, s. 112f.
77 Caroline Henriksen: «En indføring og en àjourføring», i Henrik Bertelsen (udg.): Danske
Grammatikere, bd. 6, 2. udgave, København 1979,
arbeida om Ivar Aasen og nasjonalromantikken.
s. 5f.; Gun Widmark: «De nordiska rikstal-
For dei som ikkje vil gje seg i kast med doktor-
språken i historiskt perspektiv», i Nordisk
avhandlinga, Farewell the Spirit Craven. Ivar
Aasen and National Romanticism, Oslo 1987, vil ei
Tidskrift 3/1995, s. 257ff.
78 Ivar Aasen: «Om vort Skriftsprog», i Skrifter II,
kort og tenleg samanfatning finnast i «Kva er ein
Oslo 1926, s. 47. (Ein takk til Odd Monsson som
nasjon?», Mål og Makt 3-4, Oslo 1989. Sjå òg Om
gjorde meg merksam på dette språkbiletet.)
grunnlaget for norsk målreising. Seks artiklar av Ivar
Aasen med innleiding av Stephen J. Walton, Voss
1984, og «Ivar Aasen – samfunnskritikar og
språkmann», Mål og Makt nr. 4 1985, Oslo 1985.
69 Om grunnlaget for norsk målreising. Seks artiklar av
Voss 1984, s. 34.
70 Sitata er henta frå Ivar Aasen: «Om Dannelsen
og Norskheden», i Skrifter II, Oslo 1926, s. 56f,
68.
71 Om grunnlaget for norsk målreising. Seks artiklar av
Voss 1984, s. 37ff.
72 Ohle Ohltzén Scharfvebagchen (Ivar Aasen):
«Brev om Kulturen», i Skrifter II, Oslo 1926, s.
19ff.
73 Jens Arup Seip: Et regime foran undergangen,
Oslo (1945) 1990, s. 53, jf. s. 132f.
74 Jens Arup Seip: Et regime foran undergangen,
Oslo (1945) 1990, s. 202.
75 Hadde Aasen følgt tilrådingane frå til dømes
P.A. Munch, kunne han ha kome ut med eit
skriftspråk som låg vesentleg nærare norrønt
enn det landsmålet gjorde. Samanlikn t.d. idéen
til P.A. Munch frå 1832 med språket i Ny
35
Desse står bak
36
Det Norske Samlaget vart grunnlagt i 1868.
Det er eit allment forlag som gir ut alle typar
kvalitetsbøker på nynorsk: Skjønnlitteratur,
barnebøker, sakprosa, skulebøker og bøker for
høgare utdanning. Telefon 22 68 76 00
Noregs Mållag arbeider for auka bruk av nynorsk og språkleg rettferd på alle samfunnsområde. Snakk dialekt, skriv nynorsk! er slagordet for målsaka. Noregs Mållag fyller 90 år i
1996. Telefon 22 47 71 00
Noregs Ungdomslag er ein kulturorganisasjon
med barn og ungdom som hovudmålgruppe.
Lokallaga driv med amatørteater, folkedans,
bunadsarbeid, internasjonalt arbeid og mykje
anna. NU er 100 år i 1996. Telefon 22 47 70 00
Landssamanslutninga av nynorskkommunar
(LNK) er ei samanslutning av kommunar,
fylkeskommunar og interkommunale tiltak
som arbeider for å fremja nynorsk språk og
kultur i offentleg verksemd. LNK har over 100
medlemmer frå 9 ulike fylke.
Telefon 22 47 71 70
Ting tilfang!
Ver med og gjer Ivar Aasen-året synleg!
37
Ta for deg av det flotte tilfanget vårt:
IVAR AASEN-KNIVEN
Levert i gåveask. Frå Brusletto på Geilo
599,-
HULDREGÅVA, CD
Med tekstar av Ivar Aasen
129,-
T-SKJORTE, Aasen-portrett (Ludvik Eikaas)
Storleik Stor Ekstra stor Svært stor
125,T-SKJORTE, Aasen-signatur (Rainer Jucker)
Storleik 7 år Stor Ekstra stor
110,KRUS med signatur (Figgjo)
PLAKAT, Portrett Aasen Signert 1–200
99,200.-
Laga av Ludvig Eikaas
Usignert
KLOKKE med Ivar Aasen-signatur
75,199,-
KORT, Aasen-portrett (Ludvik Eikaas)
JAKKEMERKE, Ivar Aasen-signatur
20,20,-
SNURREBASS
KLISTREMERKE
15,5,-
BALLONGAR
PLAKAT
1,Gratis
LIVSSOGA ÅT IVAR AASEN
Kortbiografi av Kjell Venås
Klassesett:
50.Rabatt
MELLOM TRADISJON OG INNOVASJON
Om Ivar Aasen sin ståstad
Klassesett:
50.Rabatt
Av Arne Apelseth
«TIDT EG MINNEST»
3500.-
Litografi av Ludvig Eikaas, 1–100
Set tal i ruta for kor mange de ønskjer. X i ruta tyder
ein av kvart. Klipp ut eller ta kopi av sida og send
inn i konvolutt. Bruk vanleg brevporto. Aasen-året
betaler sendinga når de tingar for over 250 kroner
og betaler på førehand. Elles kjem varene i oppkrav.
Ivar Aasen-året 1996
Kirkegata 32
Telefon 22 33 19 96
Telefaks 22 47 71 01
0153 Oslo
Bank 8101 05 45889

Arne Apelseth: Mellom tradisjon og innovasjon - Ivar Aasen

Transcription

Similar documents

Presseprogram – H.M. Dronningens besøk i Bø 24

Byggjeskikken og landskapet

dropper kondomet volda: right for you? kronjuvelen i

den magiske gjengen from cuba to volda frykter

DRØMMEN OM PODKAST • WORLD HEALTH DAY

timer årlig - Peikestokken

Næravisa - Høgskulen i Volda

Næravisa - Høgskulen i Volda

Side 1 - Peikestokken

ANIMATED VOLDA STiV: MER ENN BARE VAFLER

strømsjokk roadtrip through norway nyåpna klatresilo

Då 79 mista livet

Dalevindu - Regionavisa

Folkeminne samla og uppskrivne av Hallvard Lid

"Preben" skremde vekk familien

Her - Brynjar Stautland a/s

kr - Regionavisa

Skard-stipendet til Leikvoll

HOLLANE

Norsk Tidend - Noregs Mållag